Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo arihaMtANe namo siddhANaM, namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvasiM paDhamaM havaI maMgala
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ OANA SUZ RAGNAP SHRI PA Vahepala SUTRA PART: 04 zrI prajJApanA sUtra : bhAga 04
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAjaviracitayA prameyabodhinIkhyayA vyAkhyayA samalaGkataM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam ||shrii-prjnyaapnaasuutrm|| ( caturtho bhAgaH) niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI mahArAjaH prakAzakaH pAlanapuranivAsi-zreSThizrI dInezabhAI rasIkalAla koThArI pradatta-dravyasAhAyyena a. bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaHzreSThizrIbaladevabhAI DosAbhAI paTela-mahodayaH mu0 ahamadAbAda-1. prathama-AvRttiH prata 1200 vIra-saMvat 2504 vikrama saMvat 2034 IsavIsan mUlyam-rU0 30-00 PANCHARYA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ maLavAnuM ThekANuM : zrI malA.. sthAnavAsI jainazAstrAddhAra samiti, he. chIpAyoja, abhahAvAha-1, Wan prathama AvRtti prata 1200 vIra sata 2504 vikrama savaMta 2034 IsavIsan 1978 zrI prajJApanA sUtra : 4 Published by: Shri Akhil Bharat S. s. Jain Shastroddhara Samiti, Ghhipapole, AHMEDABAD-1. ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naiSa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlohyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 1 // Wan harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye jo jAnate haiM taca kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase pAyagA / hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // Wan bhUsya 3. 30-00 : bhudra : maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, dhIDAMTA zeDa; sabhahAvAha.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAta:uSAkALa, sanyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) ulkApAta-moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (2) digdAha-koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava -vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta-AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya nA thAya. (5) vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. (6) cUpaka-zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene cUpaka kahevAya. A pramANe cUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathama 1 prahara svAdhyAya na karavo. (7) yakSAdIta-koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa-kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. (9) mahikAzveta-zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddaghAta-cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) mahikAzveta-zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta-cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya DhaMka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| (2) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya-- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba-taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| (14) mala-mUtra--sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai| zmazAna--isa bhUmi ke cAroM tarapha 100-100 hAtha taka asvAdhyAya hotA (16) candragrahaNa-jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (17) sUryagrahaNa-jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata-najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| patana-koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra-upAzraya ke andara athavA 100-100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA-ASAr3hI pUrNimA (bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA (skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (29 se 30) prAtaHkAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM taba taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI prajJApanAsUtra bhA. 4 kA viSayAnukramaNikA anukramAGka viSaya pRSThAGka sattarahavAM lezyApada prathamauddezaka uddezArtha saMgraha kA kathana 1-4 nairayikoM ke samAnakarmAdi kA nirUpaNa 5-22 nairayikoM ke samAna kriyAdi kA nirUpaNa 23-29 bhavanapatidevoM ke samAnAhArAdi kA nirUpaNam 30-38 pRthvIkAyikAdi ke samavedanAdi kA nirUpaNa 39-46 manuSyoM ke samAnAhArAdi kA nirUpaNa 47-55 vAnavyantaradevoM ke samAnAhArAdi kA nirUpaNa 56-58 sale zyajIvoM ke AhArAdi kA nirUpaNa 59-73 __ uddezaka dUsarA lezyA vizeSa kA kathana 74-88 nairayikAdisalezya ke alpabahutva kA nirUpaNa 89-117 manuSyAdi ke salezya alpabahutva kA kathana 118-143 jIvAdi ke salezya alpabahutva kA nirUpaNa 144-152 uddezaka tIsarA nairayikoM ke utpatyAdi kA nirUpaNa 153-185 nairayikoM ke avadhi aura darzanAdijJeya kSetraparimANa kA nirUpaNa 186-199 lezyAzraya jJAna kA nirUpaNa 200-204 cauthA uddezaka uddezArtha saMgraha 205lezyApariNamana kA nirUpaNam 205-219 lezyA ke varNakA nirUpaNa 220-244 lezyA ke rasapariNAma nirUpaNa 245-261 lezyA ke gaMdhapariNAma kA nirUpaNa 262-267 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 267-272 273-294 23 295-309 310-325 326-329 lezyA ke pariNAmadvAra kA kathana lezyA ke sthAna kA nirUpaNa pAMcavA uddezaka lezyA ke pariNamana kA nirUpaNa chahA uddezaka manuSyAdikoM meM lezyAsaMkhyA kA nirUpaNa aThArahavAM kAyasthitipada adhikAra saMgraha kA kathana jIvAdi kAyasthiti kA nirUpaNa jIvoM ke sendriyapane kA nirUpaNa kAyadvAra kA nirUpaNa sUkSmakAyasthiti kA nirUpaNa yogadvAra kA nirUpaNa vedadvAra kA nirUpaNa kaSAyadvAra kA nirUpaNa lezyAvAle jIvoM ke lezyAkAla kA nirUpaNa samyaktvavAle jIvoM ke samyaktA kA nirUpaNa jJAnadvAra kA nirUpaNa darzanadvAra kA nirUpaNa saMyatadvAra kA kathana AhAradvAra kA nirUpaNa bhASAdvAra kA nirUpaNa ___unnIsavA pada samyaktvapada kA nirUpaNa aMtakriyA pada kA nirUpaNa eka samaya meM antakriyA karane kA nirUpaNa nairayikoM ke nairayikAdikoM meM udvartana kA nirUpaNa 344-356 357-365 366-383 384-388 389-401 402-409 410-418 419-424 425-434 435-439 440-446 447-455 456-476 477-483 484-494 495-502 403-519 zrI. praapn| sUtra:4
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ asurakumAroM ke udvartana kA nirUpaNa pRthvIkAyika Adi kI udvartanA kA nirUpaNa doindriyajIvoM ke utpAda kA nirUpaNa tIrthakaroM evaM cakravartiyoM ke utpAda kA nirUpaNa utpAta vizeSa kA nirUpaNa asaMjJI jIvoM kI AyuSya kA tathA zarIrabhedoM kA nirUpaNa audArikazarIra saMsthAna evaM avagAhanA kA nirUpaNa vaikriyazarIrabheda kA nirUpaNa vaikriyazarIra saMsthAna kA nirUpaNa AhArakazarIra kA nirUpaNa taijaHsazarIra kA nirUpaNa taijAsazarIra kI avagAhanA kA nirUpaNa pudgala ke cayana kA nirUpaNa audArikazarIrIyoM ke alpabahutvadvAra kA nirUpaNa 519-525 525-536 537-546 547-570 571-579 480-614 615-657 658-690 691-741 742-761 762-772 773-800 801-814 815-828 samApta zrI. prshaan| sUtra:4
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vItarAgAya namaH zrIjainAcArya jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAla mahArAja viracitayA prameyabodhinyAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam // zrI-prajJApanAsUtram // (caturtho bhAgaH) saptadazaM lezyApadaM prArabhyate mUlamU--'AhArasamasarIrA ussAse kammavannalesAsu / samaveyaNa samakiriyA samAuyA ceva boddhavvA / 1 / / chAchA-AhAraH 1, samazarIrAH 2, ucchvAsaH 3, karma 4 varNa 5 lezyAH 6 / samavedanAH 7 samakriyAH 8 samAyuSkAzcaiva 9 boddhavyA // 1 // TIkA-SoDaze pade prayogapariNAmasyoktatvena pariNAmasAdRzyAllezyApariNAmaM prarUpayituM saptadaze pade SaDuddezakA vakSyante tatra sarvaprathamaM prathamoddezakArthasaMgrahagAthA mAha-'AhArasamasarIrA ussAse kammavannalesAsu / samaveyaNasamakiriyA samAuyA ceva boddhavvA // 1 // sattarahavAM lezyApada prAraMbha zabdArtha-saMgrahaNI gAthA kA zabdArtha-(1) (AhAra) AhAra (2) (samasarIrA) samazarIra (3) (ussAse) ucchAsa (4-6) (kammavannalesAsu) karma, varNa, lezyA (7) (samayeyaNa) samavedanA (8) (samakiriyA) samakriyA (9) (samAuyA) samAyuSka (ceya) tathA (boddhavyA) jAnanA caahie| TIkArtha-solahaveM pada meM prayoga pariNAma kI prarUpaNA gaI hai aura lezyA bhI eka prakAra kA pariNAma hai, ataH pariNAma kI sadRzatA ke kAraNa sattarahaveM isa pada meM lezyA kI prarUpaNA karane ke lie chaha uddezaka kahate haiN| sarvaprathama pahale uddezaka ke artho kA saMgraha karanevAlI gAthA kahI jAtI hai sattaramuM lezyA pada za -sa 35 thaane| zahAtha-(1 AhAra) mA.2 (2 samasarIrA) samazarIra (3 ussAse) 2chUpAsa (4-6 kammavannalesAsu) 4bha, pArazyA (7 samaveyaNa) samavedanA (8 samakiriyA) sama1i (8 samAuyA) samAyuH4 (ceva) tathA (boddhavvA) tey ne me TIkArtha-soLamA padamAM pravega pariNAmanI prarUpaNa karAI che ane vezyA paNa eka prakAranuM pariNAma che, atA pariNAmanI sadazatAnA kAraNe sattaramA A padamAM vezyAnI prarUpaNA karavAne mATe cha uddezaka kahe che. sarva prathama pahelA uddezakanA ane saMgraha karanArI gAthA kahevAya che zrI. prAyana sUtra:4
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ prajJApanAsUtre iti, anottarArddha pratyekapadaM samazabdasya sAkSAdevoccAritatayA pUrvArte'pi ekasyApi samazabdasya pratyekapadaM sambandho'vaseyastathA ca prathamo'dhikAraH-'sarve samAhArAH, sarve samazarIrAH, sarve samocchavAsAH' iti prazna trayopalakSito bodhyaH, dvitIyo'dhikArastu-'sarve samAnakarmANaH iti praznopalakSitaH tRtIyastu sarve samAnavarNAH' ityevaM rUpaH, caturthaH puna:-'sarve samalezyAkAH' ityevaM rUpaH, paJcamastu-'sarve samavedanAkAH' ityevaM rUpaH, SaSThaH punaH 'sarve samakriyAH' ityevaM rUpaH, saptamastu-'sarve samAyuSkAH' ityevaM praznopalakSito'va se yaH / nanu lezyApariNAmavizeSaprastAve samAhArAdi padArthAnAmupanyAso nocita iti cedatrocyate-poDaze prayoge paJcavidhAnAM prayogagati-tata gati-bandhanacchedanagati prakRtagAthA ke uttarArdha meM pratyeka pada ke sAtha 'sama' zabda kA prayoga kiyA gayA hai, ataeva pUrvArdha meM eka hI vAra sama zabda kA prayoga karane para bhI pratyeka pada ke sAtha usakA sambaMdha joDa lenA caahie| isa prakAra AhAra kI jagaha samAhAra, ucchAsa kI jagaha samocchAsa karma ke sthAna para samakarmA, ityAdi prakArase sabakathana samajhanA cAhie / prathama adhikAra meM tIna prazna haiM, yathA-kyA sabhI samAna AhAra vAle haiM ? kyA sabhI samAna zarIra vAle haiM ? saba samAna ucchavAsa vAle haiM ? dUsare adhikAra meM kyA saba samAna karma vAle haiM, yaha prazna kiyA gayA hai| tIsare adhikAra meM kyA saba samAna varNavAle haiM, yaha prazna hai| cauthe meM samAna lezyA ke saMbaMdha meM, pAMcaveM meM samAna bedanA ke saMbaMdha meM. chaThe meM samAna kriyA ke saMbaMdha meM aura sAtaveM meM samAna AyuSka ke viSaya meM prazna kiyA gayA hai| yahAM prazna kiyA jA sakatA hai ki lezyA ke prakaraNa meM samAhAra Adi viSayaka carcA ucita kaise ho sakatI hai ? isakA samAdhAna isa prakAra hai-sola prakRta gAthAnA uttarArdhamAM pratyeka padanI sAthe "sama" zabdano prayoga karela che. paraMtu prayoga pUrvArdhamAM eka ja vAra sama zabdane karavA chatAM paNa pratyeka padanI sAthe tene sambandha jeDI levuM joIe. e prakAre AhAranI jagyAe samAhAra uchUvAsanI jagyAe sAme. chuvAsa, karmanA sthAna upara samakarmA ItyAdi samajavuM joIe. prathama adhikAramAM traNa prazna che jemake, zuM badhA samAna AhAravALAM che? zuM badhA samAna zarIravALAM che? badhAM samAna ucchavAsavALAM che? bI jA adhikAramAM zuM badhA samAna karmavALAM che? e prazna karAyela che. trIjA adhikAramAM zuM badhA samAna varNa vALa che? e prazna che. cothAmAM samAna lezyAnA sambandhamAM, pAMcamAmAM samAna vedanAnA sambandhamAM, chaTTAmAM samAna kriyAnA sambandhamAM ane sAtamAMmAM samAna AyuSyanA viSayamAM prazna karAyele che. ahIM prazna karI zakAya che ke. lazyAnA prakaraNamAM samAhAra Adi viSaka carcA ucita kevI rIte bane? tenuM samAdhAna A prakAre che-LamA pravega padamAM pAMca prakAranI gati zrI. prshaan| sUtra:4
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 uddezArtha saGgrahaNam -upapAtagati-vihAyogatirUpANAM prarUpitatvena tatra ca kSetropapAtagati-bhavopapAtagatino bhavopapAtagati bhedena trividhAnAmupapAtagatInAM madhye nairayikatiryaG manuSyadevabhavopapAtagatiSu caturvidhAsu nairayikatvAdibhavatvenotpannAnAM jIvAnAmutpAdasamayamArabhya AhArAdyarthasyAvazyaM bhAvitayA lezyApariNAmaprastAve'pi teSAmupanyAso nAnucita. iti bhAvaH / atha kastAvalle zyApadArthaH ? iti cedatrocyate-lizyate-zliSyatesambadhyate karmaNAsahAtmA anayeti lezyAvyutpattyA kRSNAdi dravyasAnnidhyAdAtmanaH pariNAmavizeSo lezyApadena vyapadizyate tathA coktam 'kRSNAdi dravyasAcivyAt pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM lezyAzabdaH pravartate // 1 // iti, atha kAni tAvata kRSNAdi haveM prayoga pada meM pAMca prakAra kI gati-prayogagati, tatagati, bandhanacchedanagati, upapAtagati aura vihAyogati kI prarUpaNA kI gaI hai| inameM upapAtagati ke tIna bheda kahe haiM-kSetropapAtagati, bhavopapAtati, aura nobhavopapAtagati / inameM se nairayika, tiyeca, manuSya aura devabhavopapAtagatiyoM meM nairayikabhava Adi ke rUpameM utpanna hae jIvoM kA utpatti ke samaya se AhAra Adi avazya hI honA caahie| isa kAraNa lezyA ke prakaraNa meM bhI unakA kathana anucita nahIM hai| __ aba prazna yaha hai ki lezyA kA artha kyA hai ? uttara yoM hai-jisake dvArA AtmA karmoM ke sAtha zleSa ko prApta hotA hai, vaha lezyA hai| kRSNa Adi dravyoM ke sAnnidhya se honevAlA AtmA kA pariNAma lezyA kahalAtA hai| kahA bhI hai jaise sphaTika maNi ke sAmane jisa varNa kI vastu rakha dI jAtI hai, sphaTika usI varNa vAlI pratIta hone lagatI hai, usI prakAra kRSNa Adi dravyoM ke saMsaMga se AtmA meM bhI usI taraha kA pariNAma utpanna hotA hai / vahI pariNAma lezyA kahalAtA hai // 1 // pragati, tatagati, bandhana chedanagati, upapAtagati vihAgatinI prarUpaNA karAI che. temAM upapAta gatinA traNa bheda kahyA che, kSetro papAtagati, bhapAtagati ane ne bhavepapAtagati temAMthI narayika, tiryaMca, manuSya ane devabhaSapAtagatimAM nirayika bhava AdinA rUpamAM utpanna thayela chanA utpattinA samayathI AhAra Adi avazya ja che joIe. e kAraNe vezyAnA prakaraNamAM paNa temanuM kathana anucita nathI. have prazna e che ke vezyAne artha zuM che? uttara Ama che--jenA dvArA AtmA karmonI sAthe zleSane prApta thAya che te vezyA che. kRSNa Adi dravyonA sAnnidhyathI thanArA AtmAnuM pariNAma lezyA kahevAya che. kahyuM paNa che-jema sphaTika maNinA sAme je varNanI vastu rAkhavAmAM Ave che, sphaTika e ja varNane pratIta thAya che, eja prakAre kRSNa Adi dravyanA saMsargathI AtmAmAM paNa e ja prakAranuM pariNAma utpanna thAya che. teja pariNAma le kahevAya che ke 1 | zrI. prshaan| sUtra:4
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre dravyANi ? atrocyate-yoge sati lezyAyAH sadbhAvaH, yogAbhAve ca lezyAyA apThadbhAvaH tasmAllezyAyA yogena sahAnvayavyatirekadarzanAt tasya cAnvayavyatirekadarzanasya kAryakAraNabhAvanizcAyakatayA yoganimitta lezyA bhavatIti nizcayo jAyate, yoganimittA api lezyA yogAntargatadravyarUpaiva no yoganimitta karmadravyarUpA saMbhavati, tasyAH yoganimittakarmadravyarUpatve tadantagati ghAtikarma dravyarUpavAghAtikarmadravyarUpatvavikalpAsahakhAt tathAhi-na tAvat sA lezyA ghAtikarmadravyarUpA saMbhavati sayogikevalini ghAtikarmadravyANAmabhAve'pi lezyAyAH sadbhAvAt, nApi aghAtikarmadravyarUpA saMbhavati ayogikevalini teSAM karmaNAM sadbhAve'pi lezyAyA abhAvAt, tasmAt parizeSAt yogAntargatadravyarUpaiva sA avaseyA, tAni ca yogAntargatAni dravyANi yAvatkaSAyAstAvat teSAmapi udayopahaNakANi bhavanti yogAntargatadravyANAM' kaSAyodayopabRhaNasAmarthyadarzanAt / kRSNa Adi dravdha kyA haiM ? isakA uttara yaha hai ki yoga ke sadabhAva meM lezyA kA sadbhAva hotA haiM aura yoga kA abhAva hone para lezyA kA bhI abhAva ho jAtA hai / isa prakAra yoga ke sAtha lezyA kA anvaya aura vyatireka dekhA jAtA hai| anyaya vyatireka unake kAryakAraNabhAva kA nizcAyaka hai, ata. eva nizcaya hotA hai ki lezyA yoganimittaka hai / lezyA yoganimittaka hone para bhI yoga ke antargata dravya hI hai, yoganimittaka karmadravya nahIM hai / agara lezkA ko karmadravya mAnA jAya to yaha prazna utpanna hogA ki vaha ghAtikarmadravya hai athavA aghAti karmadravya hai ? lezyA ghAtikarmadravya to ho nahIM sakatI, kyoMki sayogI kevalI meM ghAtika karmoM kA abhAva hone para bhI lezyA kA sadbhAva hotA hai| vaha aghAti karmadravya bhI nahIM kahIM jA sakatA, kyoMki ayogI kevalI meM aghAtiyA karmo kA sadbhAva hone para bhI-lezyA kA abhAva hotA hai| ataeva pArizeSya nyAya se lezyA ko yoga ke antargata dravya hI mAnanA ucita hai| ve yogAntargata dravya, jaba taka kaSAyoM kI vidyamAnatA hai taba taka unake kRNa Adi dravya zuM che? tene uttara e che ke keganA sadUbhAvamAM vezyAno saddabhAva thAya che ane yogane abhAva thatAM leyAne paNa abhAva thaI jAya che. e prakAre ganI sAthe lezvAne avaya ane vyatireka dekhAya che. anvaya vyatireka temanA kArya kAraNa bhAvane nizcAyaka che, tethI ja nizcaya thAya che ke vezyAga nimittaka che, leNyA yuga nimittaka banavA chatAM paNa caganuM antargata dravya ja che, jeganimittaka karma dravya mAnavAmAM Ave to A prazna utpana thaze ke te ghAti kama dravya che, athavA aghAti kama dravya che ? lezyA ghAti karma dravya te thaI ja na zake, kemake sagI kevalImAM ghAtika kamIne abhAva thatAM paNa lezyAne sadbhAva hoya che. te aghAti karma dravya paNa nathI kahevAtuM, kemake agI kevalImAM aghAtiyA karmone sadbhAva thatAM paNa lezyAne abhAva hoya che. atae parizeSya nyAyathI paNa lezyAne veganA antargata dravya ja mAnavuM ucita che. te cagAntargata zrI prazAnasUtra:4
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 1 nairayikANAM samAnakarmAdinirupaNam // samAhArAdi vaktavyatA // mUlam -'neraiyA NaM bhaMte ! savve samAhArA, savve samasarIrA, savvesamussAsanistAsA ? goyamA! No iNaTe samaTe, se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccai-neraiyAM no savve samAhArA jAva No savye samussAsanislAsA ? goyamA ! NeraiyA duvihA paNNattA, taM jahA-mahAsarIrAya appasarIrA ya, tattha Na je te mahAsarIrA te NaM bahutarAe poggale AhAreMti, bahutarAe poggale pariNAmeMti, bahutarAe poggale ussasaMti, bahutarAe poggale nIsasaMti, abhikkhaNaM AhAreMti, abhikkhaNaM pariNAmeMti, abhikkhaNaM UsasaMti, abhikkhaNaM nIsasaMti, tattha NaM jete appasarIrA teNaM appatarAe poggale AhAreMti, appatarAe poggale pariNAmeti, appatarAe poggale UsasaMti, appatarAe poggale nIsasaMti, Ahacca AhAreMti, Ahacca pariNAmeMti, Ahacca UsasaMti, Ahacca nIsasaMti, sa eeNaTeNaM goyamA ! evaM buccai neraiyA no sabve samAhArA no savve samasarIrA, No samve samussAsanissAsA // sU0 1 // ___ chAyA-nairayikAH khalu bhadanta ! sarve samAhArAH ? sarve samazarIrAH ? sarve samocchvAsa niHzvAsAH ? gautama ! nairayikAH dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-mahAzarIrAzca, alpazarIrAca, udaya ko bhaDakAne vAle hote haiM, kyoMki yoga ke antargata dravyoM meM kaSAya ke udaya ko bhaDakAne kA sAmarthya dekhA jatA hai| samAnAhAra Adi kI vaktavyatA zabdArtha-(neraiyA NaM bhaMte ! savve samAhArA ?) he bhagavan ! kyA nAraka sabhI samAna AhAra vAle haiM ? (savve samasarIrA) saba samAna zarIra vAle haiM ?) savve samussAsanissAsA ?) kyA saba samAna zvAsa-nizvAsa vAle hote haiM?) dravya, jyAM sudhI kaSAnI vidyamAnatA che, tyAM sudhI temanA udayane bhaDakAvanAra thAya che, kemake yeganA antargata dravyamAM kaSAyanA udayane bhaDakAvavAnuM sAmarthya jovAmAM Ave che, samAnAhAra AdinI vaktavyatA zahAtha-(nerajhyANaM bhaMte satve samAhArA ?) he bhagavan ! zu nA24 mA samAna maa2paa|| cha 1 (savve samasarIrA) yA samAna zarIrayA cha ? (samve samussAsa nissAsA ?) zu mA samAna vAsaniyAsapAya cha ? zrI. prazAnasUtra:4
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra tatra khalu ye te mahAzarIrAste khalu bahutarAn pudgalAn AhArayanti, bahutarAn pudgalAn pariNAmayanti, bahutarAn pudgalAn ucchvAsayanti, bahutarAn pudgalAn niHzvAsayanti, abhIkSNam AhArayanti, abhIkSNaM pariNAmayanti abhIkSNam ucchvasanti, abhIkSNaM niHzvasanti tatra khalu ye te alpazarIrAste khalu alpatarAn pudgalAn AhArayanti, alpatarAn (goyamA ! No iNa?) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (se keNaTeNaM) kisa hetu se (bhaMte) he bhagavan ! (evaM vuccai) aisA kahA jAtA hai (neraiyA no savve samAhArA) nAraka saba samAna AhAra vAle nahIM (jAya No savve samussAsanissAsA) yAvatU saba samAna ucchvAsa-nizvAsa vAle nahIM (goyamA ! NeraiyA duvihA paNNattA) he gautama! nAraka do prakAra ke haiM (taM jahA) ve isa prakAra (mahA. sarIrA ya appsriir| ya) mahA zarIra vAle aura alpa arthAt choTe zarIra vAle (tattha NaM je te mahAsarIrA) unameM jo baDe zarIra vAle haiM (te NaM bahutarAe poggale AhAreti) ve bahuta adhika pradgaloM kA AhAra karate haiM (bahutarAe poggale pariNAmeMti) bahuta pudgaloM ko pariNata karate haiM (bahutarAe poggale ussasaMti) bahuta pudgaloM kA ucchva sana karate haiM (bahutarAe poggale nIsasaMti) bahuta pudgaloM kA niHzvasana karate haiM (abhikkhaNaM AhAre ti) bAra-bAra AhAra karate haiM (abhikkhaNaM pariNAmeMti) bAra bAra pariNata karate hai (abhikkha NaM ussasaMti) bAra-bAra ucchrasana karate haiM (abhivaNaM nIsasaMti) bAra-bAra niHzvasana karate haiM (tattha gaMje te appasarIrA) unameM jo choTe zarIra vAle haiM (te NaM appatarAe poggale AhAraiti) ve thoDe pudgaloM kA AhAra karate haiM (appatarAe poggale (goyamA ! No iNadve samajhe) gautama ! 24t A samaya nathI (se kaNadveNaM) // hetuthI (bhaMte) : man ! (evaM vuccai) me pAya cha (neraiyA no savve samAhArA) nA24 sadhA samAna maah|241|nyii (jAva No savye samussAsanissAsA) yApat maghA samAna ucchavAsa nizvAsavALA nathI (goyamA ! NeraiyA duvihA paNNattA) 3 gautama ! nA64 me 2 // cha (taM jahA) te mA prare (mahAsarIrA ya appasarorA ya) mahAzIravANA bhane 585 marthAt nAnA zarIra pAsa (tatthaNaM je se mahAsarIrA) tamAmA re moTA shrii211|| cha (te NaM bahutarAe poggale AhAreti) te 5 / adhi4 pusaan| maah|2 42 cha (bahutarAe poggale pariNAme ti) dh9|| pahAsAne pariNata 4re che (bahutarAe poggale utsasaMti) gh| son| zvAsa 42 cha (abhikkhagaM AhAreti) pA2 vA2 mA 42 43 che (abhikkhaNaM eriNAmeMti) pA2pAra pararAta 42 cha (abhikkhaNaM ussasaMti) pArA2 2vasana 42 che (abhikkhaNaM nIsasaMti) pArapAra zvasana 52 cha (tatyaga je te apyasarIza) tamA nAnA shriiraa|| cha (taNa appatarAe poggale AhAre ti) te the| bhugatAnA mA.2 73 cha (appatarAe poggale pari zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ - prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 1 nairayikANAM samAnakarmAdinirupaNam _ 7 pudgalAn pariNAmayanti, alpatarAn pudgalAn ucchvAsayanti, alpatarAn pudagalAn niHzvAsayanti, Ahatya AhArayanti, Ahatya pariNAmayanti, Ahatya ucchvAsayanti, Ahatya nizvAsayanti, tat etenArthena gautama ! eva mucyate-nairayikAH no sarve samAhArAH, no sarve samazarIrAH, no sarve smocchvaasniHshvaasaaH| ___TIkA-athAhAraprakramAt prathamamAhAraM prarUpayitumAha-'neraiyA NaM bhaMte ! savve samAhArA, savvesamasarIrA, samve samussAsanissAsA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! nairayikAH khalu kiM sarve samAhArA:-samastulya AhAro yeSAM te samAhArA bhavanti ? evaM kiM sarve nairayikAH pariNAmeMti) thoDe pudgalA kA pariNamana karate haiM (appatarAe poggale usasaMti) thoDe pugaloM kA ucchasana karate haiM (appatarAe poggale nIsasaMti) thoDe pudgaloM kA ni:zvasana karate haiM (Ahacca) kadAcita (AhAreti) AhAra karate haiM (Ahacca pariNAmeM ti) kadAcit pariNata karate haiM (Ahacca UsasaMti) kadAcita ucchasana karate haiM (Ahacca nIsasaMti) kadAcita niHzvasana lete haiM (se ee NaTTeNaM goyamA) isa hetu se he gautama ! (evaM buccai) aisA kahA jAtA hai (neraiyA no savve samAhArA) nAraka saba samAna AhAra vAle nahIM hai (no samve samasa. rIrA) evaM samAna zarIra vAle nahIM he (No samussAsanissAsA) saba samAna ucchvAsa niHzvAsa vAle nahIM haiN| TIkArtha-AhAra kA prasaMga hone se pahale AhAra kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI-prazna karate haiM-he bhagavan ! kyA sabhI nAraka samAna AhAra vAle hote haiM ? isI prakAra kyA sabhI nArakoM kA zarIra samAna hai? kyA saba nAraka samAna ucchAsa ni:zvAsa vAle haiM ? NAti) thaa| pugatAnu parirAmana 42 cha (appatArAe pAgale UsasaMti) thii| pugisonu 2 zvasana cha (appatarAe poggale nIsasaMti) thodd| sAnu nizvasana 42 cha (Ahacca) dAyit (AhAre ti) mADA2 42 cha (Ahacca pariNAmeMti) hAthit parizumana re cha (Ahacca UsasaMti) 4Ayita 251sana 43 che (Ahacca nIsasaMti) 4Ayit nizvasana se che (se eeNaTeNaM goyamA !) se tathA 3 gautama ! (evaM buccai) me upAya cha (neraiyA no savve samAhArA) nA24 mA samAna mAhAvA nathA (No savve samussAsanissAsA) badhA samAna uDDavAsa niHzvAsavALA nathI TIkAI-AhArane prasaMga hovAthI pahelA AhAranI prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI prazna kare che he bhagavan! zuM badhA nAraka samAna AhAravALA che ? eja prakAre zuM badhA nArakenA zarIra samAna AhAravALA hoya che? eja prakAre badhA nArakonA zarIra samAna che ? zuM badhA nAraka samAna ucchavAsa-nizvAsavALA che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsa samazarIrAH - samaM sadRzaM zarIraM yeSAM te samazarIrA bhavanti / kiM vA sarve nairayikAH samocchvAsaniHzvAsA-samo ucchvAsaniHzvAsau yeSAM te samocchAsa niHzvAsA bhavanti ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'No iNaDe samaTThe' nAyamarthaH samarthaH yuktyopapannaH, tatra gautamaH pRcchati - 'sekeNaNaM bhaMte ! evaM buccai-neraiyA no samve samAhArA, jAva No sabve samussAsanissAsA ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena kathaM tAvad evam uktarItyA ucyate yat-nairayikA : no sarve samAhArAH - samAnAhAravantaH, yAvat-no sarve nairayikAH samazarIrAH, no vA sarve nairayikAH samocchvAsa niHzvAsA bhavanti iti ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'raiyA dubihA paNNattA' nairayikA dvividhAH prajJaptAH, 'taM jahA - mahAsarIrAya appasarIrA ya' tadyathA - mahAzarIrAzca alpazarIrAzca tatra mahat- vizAlaM zarIraM yeSAM te mahAzarIrAH, evam alpa- laghu zarIraM yeSAM te alpazarIrAH, tatra jaghanyenAlpatvam aGgagulAsaMkhyeyabhAgapramANatvam utkRSTena mahanvantu paJcadhanuH zatapramANatvam avaseyam etadapi bhavadhAraNIyazarIramapekSya bhagavAn - he gautama! aisI bAta nahIM haiM / gautamasvAmI - he bhagavAn ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki sabhI nAraka samAna AhAra vAle nahIM hai ? yAvat saba nAraka samAna zarIra ucchvAsa aura niHzvAsa vAle nahIM haiM ? 1 bhagavAn - he gautama ! nAraka jIva do prakAra ke hote haiM mahAzarIra aura alpazarIra / jinakA zarIra vizAla hotA hai ve mahAzarIra aura jinakA zarIra alpa arthAt laghu hotA hai ve alpazarIra / jaghanya aspatva aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai aura sarvotkRSTa mahattva pAMca sau dhanuSya kA hai| tAtparya yaha hai ki nAraka jIva kA zarIra choTe se choTA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotA hai aura bar3e se bar3A zarIra pAMcasau dhanuSa kA yaha pramANa bhavadhAraNIya zarIra kI zrI bhagavAn he gautama! zrevI vAta nathI. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zA hetu e evu kahevAya che ke khadhA nAraka samAna AharavALA nathI hatA? yAvat khadhA nAraka samAna zarIra, ucchvAsa ane nizvAsa vALA nathI ? zrI bhagavAna-De gautama ! nAraka jIva e prakAranA haiAya che-mahAzarIravALA, ane alpa zarIravALA jeenA zarIra vizALa hAya teo mahAzarIra ane jemanA zarIra alpa arthAt ladhu hAya che, teo alpa zarIra. jaghanya alpa agulanA asaMkhyAtamA bhAga che ane sarvotkRSTa mahatva pAMcase dhanuSanu che. tAtparya e che ke nAraka jIvanA zarIra nAnAmAM nAnAM AMgalanA asaMkhyAtamA bhAga pramANu DAya che, ane moTAmAM moTA zarIra pAMcase dhanuSanA. A pramANa bhavadhAraNIya zarIranI apekSAthI che. uttaravaikiyanI apekSAe jaghanya pramANa AMgalanA saMkhyAtamA bhAga zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 1 nairayikANAM samAnakarmAdinirupaNam bodhyam uttaravaikriyApekSayAtu jaghanyenAlpatvam aGgulasaMkhyAtabhAgamAtratvam, utkRSTena maha. tvaM punardhanuH sahasamAnatvamiti bhAvaH, atha zarIraviSayaka praznasya dvitIyasthAnoktatayA prathama meva taduttaradAnaM kramaviruddhamiti cedatrocyate-zarIrANAM vaiSamyAbhidhAne satyeva AhArocchvAsAdInAM vaiSamyaM prarUpitaM bhavatItyabhisandhAyaiva dvitIyasthAnoktasyApi zarIrapraznasya prathamaM samAdhAnaM kRtamiti na prakramavirodhaH sambhavatIti bodhyam, athAhArocchvAsAdInAM vaiSamyaM pratipAdayitumAha-'tattha NaM je te mahAsarIrA teNaM bahutarAe poggale AhAreti' tatra khalu-mahAzarIrAlpazarIramadhye ye tAvannairayikAH yadapekSayA mahAzarIrA bhavanti te khalu tadapekSayA bahutarAna pudgalAn AhArayanti, teSAM mahAzarIratvAt prasiddhametalloke mahAkAyAnAM has yAdInAM laghukAyazazakAyapekSayA bahubhojitvAt bAhulyApekSayA cedamuktam tena kasya apekSA se hai / uttara vaikriya kI apekSA jaghanya pramANa aMgula kA saMkhyAtayAM bhAga aura utkRSTa baDA pramANa eka hajAra dhanuSa kA hotA hai| zaMkA-zarIra saMbaMdhI prazna dUsarA hai, kintu usakA uttara saba se pahale diyA gayA hai / yaha krama se viruddha kathana hai| samAdhAna-zarIroM kI viSamatA batalA dene para hI AhAra, ucchavAsa Adi kI viSamatA zIghra samajha meM A jAtI hai, isa abhiprAya se dUsare sthAna meM kathita zarIra saMbaMdhI prazna kA samAdhAna pahale kara diyA gayA hai| isa kAraNa kramavirodha nahIM samajhanA caahie| aba AhAra tathA ucchavAsa Adi kI viSamatA kA pratipAdana kiyA jAtA hai una mahAzarIra aura alpazarIra nArakoM meM se jo nAraka mahAzarIra hote haiM, ve apane se alpazarIra vAle nArakoM kI apekSA bahuta pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyoMki unakA zarIra bar3A hotA hai| loka meM yaha prasiddha hI hai ki baDe zarIravAle hAthI Adi apane se choTe zarIravAle zazaka Adi se adhika ane utkRSTa ne huM pramANa eka hajAra dhanuSanuM hoya che. zaMkA-zarIra saMbaMdhI prazna bIjo che, paraMtu tene uttara badhAthI pahele apAya che e kamathI virUddha kathana che. samAdhAna-zarIranI viSamatA batAvI devAthI ja AhAra uvAsa AdinI viSamatA zIdhra samAjamAM AvI jAya che. e abhiprAyathI bIjA sthAnamAM kathita zarIra saMbaMdhI praznanuM samAdhAna pahelA karI devAyeluM che. e kAraNe te kama virUddha nathI ema samajavuM. have AhAra tathA ucchavAsa AdinuM pratipAdana karAya che e mahAzarIra ane alpa zarIra nArakamAMthI je nAraka mahAzarIra hoya che, teo pitAthI a5 zarIravALA nArakanI apekSAe ghaNuM pudgalene AhAra kare che, kemake temanA zarIra mAM hoya che. lokamAM e prasiddha ja che ke moTA zarIravALA hAthI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatre cinmahAzarIratve alpabhojitve'pi kasyacidalpazarIratve mahAbhojitve'pi na doSaH, katipayAnAM tathAsattve'pi bahUnAM yathoktaniyamasattvAt nairayikAH punaryathaikAntena mahAzarIrAH paramaduHkhitA utkaTAhArAbhilASavantazca bhavanti tathA niyamato bahutarAn pudgalAna AhArayanti evam-'bahutarAe poggale pariNAmeti' bahutarAn pudgalAn pariNAmayanti, pariNAmasyAhArapudgalAnusAritvAt tasyApRSTatve'pi AhArakAryatvAduktiH, evama-bahatarAe pogale ussasaMti' bahutarAn pudgalAn ucchavAsayanti-ucchyAsatayA upAdadate, 'bahutarAe poggale nIsasaMti' bahurAn pudgalAna niHzvAsayanti nizvAsatayA parityajanti teSAM mahAzarIratvAda, bRhaccharIrANAM tajjAtIyetarApekSayA bahucchvAsaniHzvAsadarzanAt, athAhArasyaiva kAlakRtaM tAratamyaM 'vaiSamyaM' pratipAdayati-'abhikkhaNaM AhAreMti' abhIkSNaM-zazvat pAnaH AhAra karate haiM / kintu yaha kathana bahulatA kI apekSA se samajhanA cAhie / ataH koI baDe zarIravAlA hokara bhI alpabhogI ho aura koI laghu zarIravAlA hokara bhI-bahubhogI ho to isameM koI doSa nahIM hai| thoDoM meM apavAda ho sakatA hai magara adhikAMza prANiyoM meM ukta niyama lAgU hotA hai| nAraka jIya jyoM-jyoM mahAzarIravAle, parama duHkhI aura tIvra AhAra kI abhilASA vAle hote haiM, tyoM-tyoM ve bahutara pudgagaloM kA AhAra karate haiM, aura bahutara pudgaloM ko pariNata karate haiN| pariNAma AhAra kiye hue pudgaloM ke anusAra hotA hai, ataeva pariNamana ke viSaya meM prazna na hone para bhI-usakA ullekha kara diyA gayA hai, kyoM ki yaha AhAra kA kArya hai| isI prakAra ve nAraka bahutara pudagaloM kA ucchvAsa lete haiM aura bahutara pudgaloM ko ni:zvAsa ke rUpameM tyAgate haiM, kyoMki ve mahAzarora cAle hote haiM / jo baDe zarIravAle hote haiM ve apanI jAti ke alpa zarIra vAloM kI apekSA bahuta ucchrayAsa-ni:zvAsa vAle dekhe jAte haiN| vagere pitAnAthI nAnA zarIravALA zazalAM vagerethI adhika AhAra kare che. paNa e kathana bahulatAnI apekSAe samajavuM joIe. tethI koI moTA zarIravALA hovA chatAM paNa alpa bheja hoya che ane koI laghu zarIravALA hoya te paNa bahu bheja hoya te temAM ke deSa nathI. thoDe apavAda hoI zake che, paNa adhikAMza prANimAM ukta niyamaja lAgU thAya che nAraka jIva jema jema mahAzarIravALA paraMduHkhI ane tIvra AhAranI abhilASAvALA hAtha che. pariNAma AhAra karelA pudgalenA anusAra hoya che, tethI ja parimaNamananA viSayamAM prazna na thavA chatAM paNa tene ullekha karI devAyela che, kemake AhAranuM kArya che. e ja pramANe nAraka ghaNA pudgalene uchUvAsa le che ane ghaNu badhA pudgalene niHzvAsanA rUpamAM tyAga kare che, kemake teo mahAzarIravALA hoya che. je moTA zarIravALA hoya che, teo potAnI jAtinA alpazarIravALAonI apekSAe ghaNA upavAsa niHzvAsavALA nevAmAM Ave che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 1 nairayikANAM samAnAhArAdinirUpaNam 11 punye netyarthaH AhArayanti ye tAvad yadapekSayA mahAzarIrA bhavanti te tadapekSayA zIghra zIghratarAhAragrahaNazAlino darIdRzyante ityarthaH, 'abhikkhaNaM pariNAmeMti' abhIkSNaM-zazvat pariNAmayanti, 'abhikkhaNaM UsasaMti' abhIkSNaM-zazvad ucchvasanti-ucchvAsaM gRhNanti, 'abhikkhaNaM nosasaMti' abhIkSNaM-zazvat niHzvasanti zvAsaM muzcantItyarthaH, te khalu nairayikA mahA. zarIratayA duHkhitataratvAt satatamucchvAsAdikaM kurvanti / 'tatyaNaM je te appasarIrA teNa appa. tarAe poggale AhAraiti' tatra khalu mahAzarIrAlpazarIranairayikANAM madhye ye tAvat nairayikA yadapekSayA alpazarIrA bhavanti te khalu tadapekSayA alpatarAn pudgalAn AhArayanti teSAM laghukAyakhAt 'appatarAe poggale Usasati' alpatarAn pudgalAn ucchvAsayanti-ucchvAsatayA gRhNanti 'appatarAe poggale nIsasaMti' alpatarAn pudgalAn niHzvAsayanti-nizcasatayA muzcanti, athaca 'Adaca AhAreMti' Ahatya-kadAcideva AhArayanti na zAzvat, kadAcita nAhArayantya AhAra kI kAlakRta viSamatA kA pratipAdana kiyA jAtA hai-apekSAkRta mahAzarIra vAle apanI apekSA choTe zarIravAloM se zIghra aura zIghratara AhAra ko grahaNa karate dekhe jAte haiM / isa niyama ke anusAra jo nAraka jisakI apekSA mahAzarIra vAle haiM, ye apane se alpa zarIra vAle nArako kI apekSA jaldIjaldI AhAra karate haiN| jaya AhAra bAra-bAra karate haiM to usakA pariNamana bhI vAra-vAra karate haiN| ve bAra-bAra ucchavAsa aura ni:zvAsa lete haiN| mahA kAya nAraka jIva duHkho hone ke kAraNa satata sAMseM lete rahate haiN| unameM jo nAraka apekSAkRta choTe zarIra vAle hote haiM, ve mahAkAya nArakoM kI apekSA alpa pudgalo kA AhAra karate haiM aura alpa pudgaloM ko hI pariNata karate haiN| alpatara pudagaloM ko ucchvAsa ke rUpameM grahaNa karate haiM aura alpatara pudgaloM kA hI ni:zvAsa rUpa meM parityAga karate haiM / ve kadAcit AhAra karate haiM, sadaiva AhAranI kAlakRta viSamatAnuM pratipAdana karAya che apekSA kAlakRta mahAzarIravALA pitAnI apekSAe nAnA zarIravALAethI zIgha zIghatara AhArane grahaNa karatA jovAmAM Ave che, e niyamanA anusAra je nAraka jenI apekSAe mahAzarIravALA che teo pitAnAthI a5 zarIravALA nArakanI apekSAe jaldI jaladI AhAra kare che. jyAre AhAra vAraMvAra kare che te temanuM pariNamana paNa vAraMvAra kare che. teo vAraMvAra uzvAsa ane niHzvAsa le che. mahAkAya nAraka jIva duHkhI hovAnA kAraNe satata zvAsa letA rahe che. temAM je nAraka apekSAkRta nAnA zarIravALA heya che, teo mahAkAya nArakanI apekSA e a9papudgaleno AhAra kare che ane alpa putra galene ja pariNata kare che. alapatara pudgalene uchUvAsanA rUpamAM grahaNa kare che ane alapatara pudgalAne ja niHzvasananA rUpamAM tyaje che. ane teo kadAcita AhAra kare che, sadeva nahIM arthAt kaI vAra AhAra nathI paNa karatA. zrI prApana sUtra :4
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra piityarthaH, mahAzarIrAhAragrahaNasya vyavadhAnakAlApekSayA bahutaravyavadhAnakAlena AhAraM kurvantIti bhAvaH, evam 'Ahacca pariNAmeti' Ahatya-kadAcideva AhAritapudgalAn pariNAmayanti na tu zazvat, teSAmalpAhAratvAta, evam 'Ahacca UsasaMti Ahatya-kadAcideva ucchvasantiucchAsaM gRhNanti, evameva 'Ahacca nIsasaMti' Ahatya-kadAcideva niHzvasanti-niHzvAsa muzcanti natu zazvat, teSAmalpazarIratayA mahAzarIrApekSayA alpataraduHkhatvAt sAntarameva ucchyAsaniHzvAsAdikaM kurvanti natu nirantaramitibhAvaH, tadupasaMharanAha - 'se eeNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-neraiyA no samve samAhArA no savve samasarIrA No savye samussAsanissAsA' he gautama ! tat-atha etenArthena evam-uktarItyA ucyate yat nairayikAH no sarve samAhArAH- samAnAhAravantaH, no sarve samazarIrAH-samAnakAyAH, no sarve samocchvAsa. niHzvAsA-samAnocchvAsaniHzvAsA bhavanti ||suu 0 1 // ||smaan krmaadivktvytaa|| mUlam-neraiyA NaM bhaMte ! savve samakammA ? goyamA ! No iNaTre samaTre, se keNaTreNaM bhaMte evaM vuccai-neraiyA no save samakammA 1 goyamA! neraiyA duvihA paNNattA, taM jahA-puvvovavannagAya pacchovavannagA ya, tattha nahIM arthAt kabhI AhAra nahIM bhI karate haiN| tAtparya yaha hai ki mahAkAya nArakoM ke AhAra kA jitanA vyavadhAnakAla hai, usakI apekSA laghukAya nArakoM ke AhAra kA vyavadhAnakAla adhika hai / kadAcita AhAra karane se isakA pariNamana bhI kadAcit hI karate haiM-sadA nahIM, kyoMki ve alpAhArI hote haiN| isI prakAra ye kadAcita ucchavAsa lete haiM aura kadAcita hI ni:zvAsa lete haiM, kyoM ki laghukAya nAraka mahAkAya nArakoM kI apekSA alpa duHkha vAle hote haiM, ataeva nirantara ucchavAsa-ni:nyAsa nahIM lete varan bIca meM antara DAlakara lete haiN| upasaMhAra karate hue kahate haiM-isa hetu se aisA kahAjAtA hai ki sabhI nAraka samAna AhAra vAle, samAna zarIra vAle nahIM haiN| tAtparya e che ke mahAkAya nArakanA AhArane jeTale vyavadhAnakALa che, tenI apekSAe laghukAya nArakanA AhArane vyavadhAnakAla adhika che. kadAcit AhAra karavAthI tenuM pariNamana paNa kadAcita ja kare che-sadA nahIM, kemake teo alpAhArI hoya che. eja prakAre teo kadAcit ucchavAsa le che ane kadAcita niHzvAsa le che kemake laghukAya nAraka mahAkAya nArakanI apekSAe a5 dukhavALA hoya che, tethI ja nirantara uchUvAmaniHzvAsa nathI letA paNa vacamAM antara rAkhIne le che. upasaMhAra karatA kahe che-e hetuthI evuM kahevAya che ke badhA nAka samAna AhAravALA, samAna zarIravALA temaja samAna ucchavAsavALA tathA niHzvAsavALA nathI detA, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 2 nairayikANAM samAnAhArAdinirUpaNam ____13 NaM je te puThazevavannagA teNaM appakammatarAgA, tattha NaM je te pacchovavannagA te Na mahAkammatarAgA, se teNaTreNaM goyamA ! evaM buccai-neraiyA No savve samakammA, neraiyANaM bhaMte! savve samavannA ? goyamA ! No iNaTe samaTe, se keNaTreNaM bhaMte ! neraiyA no savve samavaNNA? goyamA ! neraiyA duvihA paNNattA, taM jahA-puvokvannagA ya pacchovavanagA ya, tattha NaM je te puvyovavannagA te NaM visuddhavannatarAgA, tattha NaM je te pacchovavannagA teNaM avisuddhavaNNatarAgA, se eeNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai-neraiyA no savve samavannA, evaM jaheva vanneNa bhaNiyA taheva lesAsu visuddhalesatarAgA, avisuddhalesatarAgA ya bhANiyavvA, neraiyA NaM bhaMte ! savye. samaveyaNA ? goyamA ! No iNaTe samaTe, se keNaTreNaM evaM vuccai-neraiyA No samve samaveyaNA ? goyamA ! neraiyA duvihA paNNattA, taM jahA -sannibhUyA ya asannibhUyA ya, tattha NaM je te sannibhUyA teNaM mahAveyaNatarAgA, tattha NaM je te atannibhUyA, teNaM appaveyaNatarAgA, se te NaTeNaM goyamA! evaM vuccai-neraiyA no savve samaveyaNA' // sU0 2 // chAyA-nairapikAH khalu bhadanta ! sarve samakarmANa: ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tat kenArthena bhadanta ! ecamucyate-nairayikAH no sarve samarmANaH ? gautama ! nairayikA dvividhAH samAna karma Adi kI vaktabdhatA zabdArtha-(neraiyA NaM bhaMte ! savve samakammA ?) he bhagavan ! nAraka kyA sabhI-samAna karmavAle hote haiM ? (goyamA ! No iNaDhe sama?) he gautama! yaha artha samartha nahIM hai (se keNaTeNaM bhate ! evaM vuccai) kisa hetu se bhagavan ! aisA kahA jAtA hai ? (neraiyA savve no samakammA ?) nAraka sabhI samAna karmavAle nahIM haiM ? (goyamA ! neraiyA duvihA paNNattA) he gautama ! nAraka do prakAra ke kahe haiM (taM jahA) ve isa prakAra (puyovavanagA ya pacchovavannagA ya) pUrvotpanna-pahale utpanna samAna karma AdinI vaktavyatA sAtha-(neraiyANaM bhaMte ! savve samakammA) ? 3 bhAvan ! nA24 zu mA samAna 4bha yA hAya cha ? (goyamA ! No iNadve samaThe) he gautama ! 4 samaya nathI (se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai) 4yA hetuzrI bhagavan ! me pAya che ? (neraiyA savve no samakammA ?) nA25 mA samAna bhayANA nathI ? (goyamA ! neraDyA duvihA paNNattA) he gautama ! nA25 zrI prshaapn| sUtra:4
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra prajJaptAH, tadyathA-pUrvopapannakAzca pazcAdupapanakAzca, tatra khalu ye te pUrvopapannakAste khalu alpakarmatarakAH, tatra khalu ye te pazcAdupapanna kAste khalu mahAkarmatarakAH, tat tenArthena gautama ! evamucyate nairayikAH no sarve samakarmANaH, nairayikAH khalu bhadanta ! sarve samavarNAH ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tat kenArthena bhadanta ! nairayikAH no sarve samavarNAH ? gautama ? nairayikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-pUrvopapannakAzca pazcAdupapannakAzca, tatra khalu ye te pUrvopapannakAste khalu vizuddhavarNatarakAH, tatra khalu ye te pazcAdupapannakAste khalu avizuddha varNahue aura pazcAt upapanna bAda meM utpanna hue (tattha NaM je te pucovavannagA) unameM jo pUrvotpanna haiM (te NaM appakambhataragA) ve apekSAkRta alpa karmavAle haiM (tatya NaM je te pacchovavannagA) unameM jo pazcAt utpanna hue haiM (te NaM mahAkammataragA) ye bahuta karmavAle haiM (se teNadveNaM goyamA !) he gautama ! isa hetu se (evaM vuccai) aisA kahA jAtA hai (neraiyA No samve samakammA) nAraka saba samAna karmavAle nahIM haiN| __ (neraiyA NaM bhaMte ! savve samavanA ?) he bhagavan ! nAraka kyA sabhI samAna varNavAle haiM ? (goyamA ! No iNaTe sama?) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (se keNaTeNaM bhaMte !) he bhagavan kisa kAraNa se (neraiyA no samavannA ?) nAraka samAna varNavAle nahIM haiM ? (goyamA ! neraiyA duvihA paNNattA) he gautama ! nAraka do prakAra ke kahe haiM (taM jahA) ve isa prakAra (puvyovavanagA ya pacchovavanagA ya) pUrvotpanna aura pazcAt utpanna (tattha NaM je te puvvovavanagA te NaM visuddha vanatarAgA) unameM jo pUrvotpanna haiM, ve adhika vizuddha varNavAle hote haiM (tattha NaM je te paccho me 2i . che (taM jahA) tayA (puvyovavannagA ya pacchovayannagA ya pUrvotpa-nabhane pazcAt 5-na-57authI utpanna yesA (tatthaNaM je te puvyovavannagA) tebhAre pUrvotpanna cha (teNaM appakampataragA) tethe| apekSAkRta bha654mA cha (tatthaNaM je te pacchovavannagA) tamAma re pazcAt utpanna thayA cha (te NaM mahAkammatarAgA) to gha rbhAvAmA cha (se teNaTreNaM goyamA) 3 gautama ! 2 utudhI (evaM vuccai) me 43vAya che (neraiyA No savve samakammA) nAraka badhA samAna karmavALA nathI hotA, (neraiyANaM bhaMte ! savve samavannA) bhagavan ! zumA nA24 samAna 1 vANA cha ? (goyamA ! No iNaTe sama1) gautama ! mA Atha samatha nathI. (se keNaTuNaM bhaMte) hai lagavan ! // 4|295thaa (neraiyA no savve samavannA ?) nA24 samAna 1 yA nathI ? (goyamA ! neraiyA duvihA pannatA) gautama ! nA24 me 54AranA dyA che (taM jaho) tes| mA 42 (puvovavannagA ya pacchovavannagA ya) pUrvAtpanna bhane 5zvAtpa nna (tatthaNaM je te puvyovavannagA teNaM vimuddhavannatarAgA) tesomA pUrvotpanna cha, tethe| ma4i vizuddha qAya hAya cha (tatyaNaM je te pacchovavannagA te NaM avisuddhavaNNatarAgA) tamAmA re 5zyAt 5 yAya cha tese| mavizuddha pAya cha (se eeNaTeNaM goyamA ! evaM buccai) zrI. prshaan| sUtra:4
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 2 nairayikANAM samAnAhArAdinirUpaNam 15 tarakAH, tat etenArthena gautama ! evamucyate-nairarikAH no sarve samavarNAH, evaM yathaiva varNena bhaNitAstathaiva lezyAsu vizuddhale zyAtarakAH, avizuddhalezyAtarakAzca bhaNitacyAH, nairayikAH khalu bhadanta ! sarve samavedanAH ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tat kenArthena eva pucyate-nairayikA no sarve samavedanAH ? gautama ! nairayikAH dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-saMjJibhUtAzca asaMjJibhUtAca, tatra khalu ye te saMjJibhUtAste balu mahAvedanatarakAH, tatra khalu ye te asaMjJibhUtAste khalu alpavedanatarakAH, tat tenArthe na gautama ! evamucyate-nairayikAHno sarve samavedanAH // 2 // vavanagA te NaM avisuddhavarNatarAgA) unameM jo pazcAt utpanna hue haiM ve avizuddha varNavAle hote haiM (se eeNaTeNaM goyamA ! evaM buccai) isa hetu se he gautama ! aisA kahA jAtA hai (neraiyA no savve samavannA) saba nAraka samAna varNavAle nahIM haiM (evaM) isa prakAra (jaheya vanneNa bhaNiyA) jaise varNa se kahe (taheya) usI prakAra (lesAsu visuddhale satarAgA) lezyAoM meM adhika vizuddha lezyAvAle (avisuddha lesatarAgA ya) aura avizuddha lezyAyAle (bhANiyavvA) kahane cAhie (neraiyA NaM bhaMte ! savve samaveyaNA ?) he bhagavan ! saba nAraka samAna vedanAvAle haiM ? (goyamA! no iNaTe sama?) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (se keNaTeNaM evaM buccai) kisa hetu se kahA jAtA hai (neraiyA No savye samaveyaNA) nAraka saba samAna vedanAyAle nahIM haiM ? (goyamA ! neraDyA duvihA paNNattA) he gautama ! nAraka do prakAra ke kahe haiM (taM jahA) ve isa prakAra (sannibhUyA ya asannibhUyA ya) saMjJibhUta aura asaMjJibhUta (tattha NaM je sannibhUyA te NaM mahAveyaNatarAgA) unameM jo saMjJibhUta haiM ve mahAvedanAvAle hote haiM (tattha NaM je te asa. nibhUyA te NaM appaveyaNatarAgA) unameM jo asaMjJibhUta haiM, ve alpa vedanAvAle haiM (se teNaTeNaM goyamA ! evaM buccai) isa hetu se he gautama ! aisA kahA jAtA se tuthI ra gautama ! me upAya cha (neraiyA no savve samavannA) mA nA23 samAna q nayI (evaM) meM prAraM (jaheva vanneNa bhaNiyA) 240 yI 4hyA (taheva) me 4Are (lesAsu visuddhalesatarAgA) vezyAmamA madhi: vizuddha sshyaa5|| (avisuddha lesatarAgA ya) mane bhapizuddha seshyaa17|| (bhANiyabvA) 4nase. (neraiyANaM bhaMte ! savve samabeyaNA 1) Imagavan ! mayA nA24 samAna vahanAvAmA cha ? (goyamA ! no iNaTe samadve) . gautama ! ma samatha nathI (se keNadveNaM evaM vuccai) // tuthI upAya cha (neraiyA No savve samaveyaNA) nA24 54aa samAna nAvA nathI ? (goyamA ! neraiyA duvihA paNNattA) gautama ! / / 24 me 12 // cha (taM jahA) te // 52 (sannibhUyA ya asannibhUyA ya) sazIbhUta bhane sajJilata (tatthaNaM je sannibhUyA teNaM mahA veyaNatarAgA) tesomA sajJibhUta cha, tethe mahAnAyA rAya cha (tatthaNaM je te asannibhUyA teNaM appaveyaNatarAgA) tamAmA mazilata cha tase ma nAyA cha (se seNaTeNaM goyamA! evaM yuccai) tuthI gautama ! methu cha (neraDyA no zrI prazAnasUtra:4
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra TIkA-atha nairayikANAM samAnakarmatva madhikRtya prarUpayitumAha-'neraiyANaM bhaMte ! savve samakammA ?' he bhadanta ! nairayikAH khalu sarve kiM samakarmANaH-samAnakarmANo bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'No iNa? samaDhe' nAyamarthaH samarthaH-no tAvadupayuktAoM yuktyopapaNaH, tatra gautamaH pRcchati-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai-neraiyA no samve samakammA ?' he bhadanta ! tata-atha kenArthena-kathaM tAvad evam-uktarItyA ucyate yat-nairayikA no sarve samakarmANo bhavantIti ? bhagavAnAha-'goyamA " he gautama ! 'neraiyA duvihA paNNattA' naira yikA dvividhAH prajJaptAH 'taM jaddA-pubbovavanagA ya pacchovavanagA ya tadyathA-pUrvopapannAkAzca pazcAdupapatrakAca, tatra pUrva prathamam upapannAH-utpannAH pUrvopapannAH ta eva pUrvopapannakAH, svArthe kapratyayaH, evaM pazcAdupapannA:-pazcAdupapannakAH, 'tattha NaM je te puvvovavanagA te NaM appakammatarAgA' tatra khalu-pUrvopapannapazcAdutpannAnAM madhye ye te pUrvopapanakA nairayikAH hai (neraiyA no samve samaveyaNA) nAraka saba samavedanAvAle nahIM haiN| TIkArtha-nAraka kyA samAna karmavAle haiM, ityAdi viSayoM kA nirUpaNa yahAM kiyA jAtA hai gautamasvAmI-prazna karate haiM-he bhagavan ! kyA sabhI nAraka samAna karmavAle hote haiM ? bhagAyAna-uttara dete haiM-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai arthAt yaha bAta yukti saMgata nahIM hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA gayA hai ki saba nAraka samAna karmavAle nahIM haiM ? bhagavAn-he gautama ! nAraka jIva do prakAra ke haiM-pUrvotpanna aura pazcAt utpanna jo pahale utpanna ho cuke hoM, ve pUrvotpanna aura jo bAda meM utpanna hue haiM, ve pazcAt utpanna inameM se jo pahale utpanna ho cuke haiM, ve alpa karmavAle savve samaveyaNA) yA nA24 samavedanAva nathI hAtA TIkA-nAraka zuM samAna karmavALA che, ItyAdi viSanuM nirUpaNa ahIM karAya che zrI gautamasvAmI prazna kare che-he bhagavan ! zuM badhA nAraka samAna karmavALA hoya che? zrI bhagavAna uttara Ape che- he gautama! A artha samartha nathI, arthAt A vAta yukita saMgata nathI. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! kayA kAraNathI evuM kahevuM che ke badhA nAraka samAna karmavALA nathI hatA? zrI bhagavAna-he-gautama ! nAraka jIva be prakAranA che-pUrvotpana je pahelA utpanna thayelA che. teo pUrvotpanna ane je pachIthI utpanna thayelA che teo pazcAt utpanna temAMthI je pahelA utpana thaI cUkyA che, te alpa karmavALA hoya che, kemake jene zrI. prshaan| sUtra:4
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyadodhinI TIkA pada 17 sU0 2 nairayikANAM samAnAhArAdinirUpaNam 17 bhavanti, te khalu alpakarmatarakAH bhavanti pUrvotpanna nairayikANAM narakAyuSyanarakagatyasAtavedanIyAdikaM pracuraM nirjIrNam alpamevAvaziSyate, ata eva pUrvopapanakA alpakarmatarakA vyapadizyante kintu 'tatya NaM je te pacchovavanagA teNaM mahAkammatarAgA' tatra khalu-pUrvotpannapazcAduspanna nairayikANAM madhye ye te pazcAdutpannakAH nerayikAH santi te khalu mahAkarmatarakA bhavanti, teSAM pazcAdutpannanairayikANAM narakAyuSyanarakagatyasAtavedanIyAdikamalpameva nirjIrNa bahutaramavaziSyate eveti te mahAkarmatarA bhavantIti bhAvaH, etaca samAnasthitika nairayikANAmapekSayA prarUpitam, anyathAtu ratnaprabhAyAm ukRSTasthite nairayikasya bahuni AyuSi kSayaM prApte palyopamAvazeSeca vartate tasyAmeva ratnaprabhAyAM dazavarSa sahasrasthitikastadanyaH kazcidutpanno nairayikaH pUrvotpannapalyopamAvazeSAyuSka nairayikApekSayA mahAkarmA ityApattirApagheta, prakRtamupasaMhannAhahote haiM, kyoMki jinheM utpanna hue apekSAkRta adhika samaya vyatIta ho cukA hai, ve narakAyu, naragati tathA asAtAvedanIya Adi kI bahuta nirjarA kara cuke haiM, unake ve karma thoDe hI zeSa rahe haiM / isa kAraNa pUrvotpanna nAraka alpa karmavAle kahe gae haiM / kintu jo nAraka bAda meM utpanna hue haiM, ve mahAkarmavAle hote haiM, kyoMki unakI narakAyu, narakagati tathA asAtAvedanIya Adi karma thoDe hI nirjIrNa hue haiM, bahuta-se zeSa haiM / isa kAraNa ve apekSAkRta mahA karmavAle haiN| yaha kathana samAna sthitivAle nArakoM kI apekSA se samajhanA cAhie / anyathA ratnaprabhA pRthvI meM kisI utkRSTa AyuvAle nAraka kI Ayu kA bahutasA bhAga nirjIrNa ho cukA ho aura eka palyopama hI zeSa raha gayA ho aura usa samaya koI jaghanya dasa hajAra kI sthitivAlA dUsarA nAraka utpanna ho to isa pazcAt utpanna nAraka kI apekSA vaha pUrvotpanna nAraka bhI mahAn karmacAlA hI hotA hai| utpanna thaye apekSAkRta adhika samaya vyatIta thaI cUkela che, teo narakAyu, narakagati tathA asAtA vedanIya AdinI ghaNI nirjarA karI cUkyA che, temanA te karma cheDA ja zeSa rahyAM che e kAraNe pUrvotpana nAraka apa kamavALA kahela che, paraMtu je nAraka bAdamAM utpanna thayA che teo mahAkarmavALA hoya che, kemake temanuM narakAyu, narakagati tathA asAtA vadanIya Adi karma thoDAM ja nirguNa thayAM che, ghaNA badhAM bAkI che, e kAraNe teo apekSAkRta mahAkarmavALA che e kathana samAna sthitivALA nArakanI apekSAe ja samajavuM joIe. anyathA ratnaprabhA pRthvImAM koI utkRSTa AyuvALA nArakanA AyuSyane ghaNe bhAga nirjIrNa thaI gaela hoya ane eka palyopama ja zeSa rahI gayA hoya ane te samaye kaI jaghanya daza hajAranI sthitivALA bIjA nAraka utpanna thAya te A pazcAt utpanna nArakanI apekSAe te pUrvotpanna nAraka paNa mahAna karmavALA ja hoya che. R0 3 zrI prApanasUtra:4
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAstre 'se teNaTeNaM goyamA ! evaM buccai-neraiyA No savve samakammA' he gautama ! tat-atha tenA. yena evam-uktarItyA ucyate yat-nairayikAH no sarve samakarmANaH-samAnakarmANo bhavantIti bhAvaH, gautamaH pacchati-'neraiyANaM bhaMte ! savve samavaNNA" he bhadanta ! nairayikAH khalu kiM sarve samavarNAH-samAnavarNA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe nAyamarthaH samarthaH-noparyuktArthoMyuktyopapannaH, tatra gautamaH pRcchati-'se keNaTeNaM bhaMte ! neirayA no savve samavaNNA ?' tat-atha kenArthena-kathaM tAvad evamucyate-nairayikA no sarve samAnavarNA bhavantIti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'NeraiyA duvihA paNNattA' nairayikA dvividhAH prajJaptAH, 'taM jahA-puvyovavanagAya pacchovavanagAya' tadyathA-pUrvopapatrakAca, pazcAdupapanakAzca 'tattha NaM je te puvovavannagA te NaM visuddhavaNNataragA' tatra khalu-pUrvopapanapazcAdupapatrakAnAM madhye ye te pUrvopapanakA nairayikA bhavanti te khalu vizuddhavarNatarakA:-vizuddhataravarNAH bhavantI. tyarthaH, nairayikANAmaprazasta varNanAmakarmaNo'zubha utkaTo'nubhAgodayo bhavApekSo bhavati, sa ca aba prakRta kA upasaMhAra karate haiM-isa hetu se, he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki sabhI nAraka samAna karmayAle nahIM hote haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA sabhI nAraka samAna varNavAle haiM ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA hai ki saba nAraka samAna varNavAle nahIM haiM ? bhagavAnU-he gautama! nAraka do prakAra ke haiM-pUrvotpanna aura pazcAt-utpanna / unameM jo nAraka pUrvotpanna haiM, arthAt jisako utpanna hue apekSAkRta adhika samaya vyatIta ho cukA hai, ve vizuddhatara varNavAle hote haiN| nAraka jIvoM meM aprazasta varNanAma karma ke utkaTa azubha anubhAga kA udaya hotA hai| pUrvotpanna nArakoM ke usa azubha anubhAga kA bahuta sA bhAga nirjIrNa ho cukatA have prakRtine upasaMhAra kare che-e hetuthI he gautama ! evuM kahevAya che ke badhA nAraka samAna karmavALA nathI hotA. zrI gautatasvAmI-he bhagavan ! zuM badhA nAraka samAna varNavALA che? zrI bhagavAna-he gautama ! A artha samartha nathI. zrI gautamasvAmIzA kAraNathI evuM kahyuM che ke badhA nAraka samAna varNavALA nathI? zrI bhagavAna he gautama ! nAraka jIva be prakAranA che-putpanna ane pazcAt utpanna teomAMthI je nAraka pUrvotpanna che, arthAta jemane utpanna thaye apekSAkRta adhika samaya vyatIta thaI gayuM che, teo vizuddhatara varNavALA hoya che. nAraka chamAM aprazasta varNa nAma karmanA utkRSTa azubha anubhAgane udaya hoya che. pUrvotpanna nArakonA e azubha anubhAgane ghaNe bhAga niI thai jAya che ane sva65 zeSa kahe che. varNa nAma kama zrI. prshaan| sUtra:4
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 2 nairayikANAM samAnAddArAdinirUpaNam 19 pUrvotpannanairayikANAM prabhUto nirjIrNaH alpazvAvaziSyate pudgalavipAki ca varNanAma bhavati ata eva pUrvotpannAH nairayikA vizuddhattaravarNA bhavanti kintu 'tattha NaM je te pacchovavannagA NaM avisuddhavannatarAgA' tatra khalu - pUrvotpanna pazcAdutpannanairayikANAM madhye ye te pazcAdutpannakA nairafyakAH santi te khalu avizuddhavarNatarakA :- avizuddhataravarNA bhavanti, pazcAdutpannAnAM nairayikANAmaprazastavarNa nAmakarmaNo'zubhastIvo'nubhAgodayo bhavApekSaH prabhUto nirjIrNo na bhavati apitu alpa eva nirjIrNo bhavati prabhUto'vaziSyate aste avizuddha taravarNA bhavantItibhAvaH, etadapi samAnasthiti nairayikANAmapekSayaivAvaseyam anyathA pUrvokkApattiH samApadyeta, prakRtamupasaMharannAha - ' se eeNadveNaM goyamA ! evaM buccai-neraiyA no savve samavaNNA' he gautama ! tat atha etenArthena evam uktarItyA ucyate yat nairavikAH sarve no samavarNAH samAnavarNAH, bhavantIti, 'evaM jaheva vanneNa bhaNiyA taheva lesAsu visuddhale satarAgA, avisuddhale satarAgA ya hai aura svalpa zeSa rahatA hai / varNanAma karma pudgala vipAkI prakRti hai / ataeva pUrvotpanna nAraka vizuddhatara karmavAle hote haiN| nArakoM meM jo pazcAt utpanna nAraka haiM ve avizuddhatara varNavAle hote haiM, kyoMki unako azubha nAma karma kA azubha tIva anubhAga, jo ki bhava ke kAraNa hotA hai, usakA bahutasA bhAga nirjIrNa nahIM hotA, balki thoDe-se bhAga kI hI nirjarA ho pAnI hai, isa kAraNa bAda meM utpanna nAraka avizuddhatara varNavAle hote haiM / yaha kathana bhI samAna sthiti vAle nArakoM kI apekSA se hI samajhanA cAhie, anyathA pUrvokta Apatti yahAM bhI aaegii| aba prakRta kA upasaMhAra karate haiM - he gautama ! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ki saba nAraka samAna varNavAle nahIM hote haiM / jaise varNa kI apekSA nArakoM ko vizuddhatara aura avizuddhatara kahA hai, vaise hI leiyA kI apekSA se bhI kahalenA cAhie / isakA abhilApa isa prakAra hogA - 'bhagavan ! kyA sabhI - nAraka samAna leiyAvAle hote haiM ?" pudgala vipAkanI prakRti che, tethI ja purvAMtpanna nAraka vizuddhatara varNavALA hAya che. nArakAmAM je pazcAt-utpanna nAraka che. te avizuddhatara varNavALA haiAya che. kemake temanA azubha nAma kanA azubha tIvra anubhAga ke je bhavanukAraNa hAya che. tenA ghaNA bhAga ni nathI hAtA, paNa thADA bhAganI ja nirA thaI heAya che. e kAraNe pachIthI utpanna nAraka avizuddhatara vaNu vALA hAya che. A kathana ja samAna sthitivALA nArakonI apekSAthI ja samajavu joIe. nahIM. te pUrvokta Apatti ahIM paNa Avaze have prakRtanA upasa'hAra kare che-he gautama ! A hetuthI ema kahevAya che ke khadhA nArA samAna va vALA nathI hAtA. jema varNanI apekSAe nArakAne vizuddhatara ane avizuddhatara kahyAM che. temaja leyAnI apekSAe paNa kahI levu' oIe. tene abhilApa A rIte thaze-bhagavana zu badhA nArapha samAna lezyAvALA hAya che? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre bhANiyavvA' evam-uktarItyA yathaiva varNena varNaviSaye nairayikAH bhaNitAstathaiva lezyAsvapi bhaNitavyA, tadabhilApastu-'neraiyANaM bhaMte ! savve samalessA ? goyamA ! No iNaDhe sama?' ityAdirUpo bodhyaH, vizeSastu pUrvopapannA nairayikAH vizuddhataralezyAkAH bhavanti, yataH pUrvotpannai nairayikaiH prabhUtAni aprazastalezyAdravyANi pauna:-punyenAnubhUya kSayaM prApitAni santi ataste vizuddhataralezyA bhavanti, pazcAdutpatrA nairayikAstu avizuddhataralezyAkA bhavanti yatastaiH pazcAdutpannatayA alpAnyeva aprazastalezyAdravyANi anubhUya kSayaM prApitAni prabhUtAni tu aprazastalezyAdravyANi avaziSTAnyeva ataste avizuddhataralezyAbhavantIti bhAvaH, gautamaH pRcchati-'neraiyANaM bhaMte ! savve samaveyaNA ?' he bhadanta ! nerayikAH khalu sarve kiM samavedanAH-samAnapIDA bhavanti ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe samaTe' nAyamarthaH samarthaH-yuktyopapannaH, tatra gautamaH pRcchati-'se kegaTe NaM bhaMte ! evaM vuccai-neraiyA No sabve samaveyaNA?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena-kathaM tAvad, evam-uktarItyA ucyate yat-naira yikAH no sarve samavedanA bhavantIti ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'neraiyA duvihA bhagavAnhe gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki pUrvotpanna nAraka vizuddhatara lezyAvAle hote haiM, kyoMki ye aprazasta leNyAdravyoM ke bahuta bhAga ko punaH punaH anubhava karake nirjIrNa kara cukate haiN| isa kAraNa ye vizuddhatara lezyAvAle hote haiM / jo nAraka pazcAtU-utpanna haiM arthAt bAda meM utpanna hue haiM, ve avizuddhatara lezyAvAle hote haiM, kyoMki unake aprazasta leNyAdravyoM kI alpamAtrA meM hI nirjarA ho pAtI hai / unake bahuta-aprazasta leNyAdravya zeSa bane rahate haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA sabhI nAraka samAna vedanAgale hote haiM ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki saba nAraka samAna vedanAyAle nahIM haiM ? - zrI bhagavAna-he gautama! A artha samartha nathI tenuM kAraNa e che ke pUrvotpanna nAraka vizuddhatara lezyAvALA hoya che. kemake teo prazasta lezyA dravyane ghaNu bhAgane punaH punaH anubhava karIne nirNa karI de che. e kAraNe teo vizuddhatara lezyAvALA hoya che, kemake temanA aprazasta vezyA dravyonI alpa mAtrAmAM nija naI jAya che. temanA ghaNA badhA aprazasta lezyA dravya zeSa rahI jAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zuM badhA nAraka samAna vedanAvALA hoya che? zrI bhagavAna-he gautama A artha samartha nathI. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zA hetuthI ema kahevAya che ke badhA nAraka samAna vedanAvALA nathI hotA? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 2 nairayikANAM samAnAhArAdinirupaNam 21 paNNattA' nairayikA dvividhAH prajJaptAH 'taM jahA-sannibhUyA ya asannibhUyA ya' tadyathA-saMjJibhUtAzca asaMjJibhUtAca, tatra saMjJinaH-saMjJipaJcandriyAH santo bhUtAH-nairayikatvaM prAptAH saMjJibhUtA vyapadizyante, tadaviparItA asaMjJibhUtA ucyante, 'tatthaNaM je te sannibhayA teNaM mahAveyaNatarAgA' tatra khalu-saMjJibhUtAsaMjJibhUta nairayikANAM madhye ye te saMjJibhUtAH-nairayikAH santi te khalu mahAvedanatarakA bhavanti, teSAM saMjJibhUtAH utkaTA zubhAdhyavasAyenAzubhatarakarmabandhanena mahAnarakeSu samutpAdAt, 'tattha NaM je te asannibhUyA te NaM appaveyaNataragA' tatra khalu-saMjJibhUtAsaMjJibhUtanairayikANAM madhye ye te asaMjJibhUtA nairayikAH santi te khalu alpavedanatarakA bhavanti yataH asaMjJinAM catasRSvapi nairayikatiryaG manuSya devagatiSu tadyogyAyurvandhasaMbhavena samutpadyamAnatayA asaMjJinaH santo narakeSu utpadyamAnAste atitIvAzubhAdhyavasAyAbhAvAd ratnaprabhAyAmanatitIvedaneSu narakeSu utpadyante alpakAlasthitikAzca bhavanti bhagavAn-he gautama ! nAraka do prakAra ke kahe gae haiM-saMjJibhUta aura asaM. jJibhUta / jo jIva pahale saMjJI paMcendriya the aura phira naraka meM utpanna hue haiM, ve saMjJibhUta nAraka kahalAte haiM aura unase viparIta ho, ye asaMjJibhUta kahalAte haiN| ina donoM prakAra ke nArakoM meM jo nAraka saMjJibhUta hote haiM, ve apekSAkRta mahAn vedanAbAle hote haiM, kyoMki jo saMjJI the, unhoM ne utkaTa azubha adhyavasAya ke dvArA utpanna azubha karmoM kA bandha kiyA hai aura ve mahAnarakoM meM utpanna hae haiN| isake viparIta jo nAraka asaMjJibhUta haiM, ve alpatara vedanAyAle hote haiN| asaMjJo jIva nAraka tiryaMca, manuSya aura devagati meM se kisI bhI gati kA baMdha kara sakate haiM, ataeva ve narakAyu kA bandha karake naraka meM bhI utpana hote haiM, kintu ati tIvra adhyavasAya na hone ke kAraNa ratnaprabhA pRthvI meM ati tIvra bedanA jinameM na ho aise narakoM meM hI utpanna hote haiN| unakI sthiti bhI alpa zrI bhagavAna he gautama ! nAraka be prakAranA kahelAM che-saMjJabhUta ane asaMjJibhUta je jIva pahelAM saMjJI paMcendriya hatA ane pharIne narakamAM utpanna thayela che. teo saMjJibhUta nAraka kahevAya che ane je temanAthI viparIta hoya teo asaMphibhUta kahevAya che. A baMne prakAranA nArakamAM je nAraka saMNibhUta hoya che, teo apekSA kRta mahAna vedanAvALA hoya che. kemake je saMjJI hatA, teoe utkRSTa azubha adhyavasAyanA dvArA atyanta azubha karmone bandha karyo che ane teo mahAna narakamAM utpanana thayela che. tenAthI viparIta je nAraka asaMgnibhUta che, teo alapatara vedanAvALA hoya che. asaMjJA jIva nAraka, tiryaMca, manuSya, ane devagatimAMthI keIpaNa gatinuM banzana karI zake che, tethI ja teo narakAyune bandha karIne narakamAM paNa utpanna thAya che, paraMtu atitIvra adhyavasAya na hovAnA kAraNe ratnaprabhApRthvImAM, atitIvedanA jemAM na hoya evA narakamAM ja utpanna thAya che, temanI sthiti paNa alpa hoya che. e kAraNe teo zrI. prshaan| sUtra:4
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre ataste alpavedanA avaseyAH, tadupasaMharanAha- se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-neraiyA no savve samaveyaNA' he gautama ! tat tenArthena evam-uktarItyA ucyate yat-nairayikA no sarve samavedanA bhavanti, iti bhAvaH // sU. 2 // samAnakriyA divaktavyatA mUlam-'neraiyA NaM bhaMte ! savve samakiriyA ? goyamA ! No igaTTe samaTe, se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccai-neraiyA No savve samakiriyA ? goyamA ! neraiyA tivihA paNNattA, taM jahA-sammahiTI, micchaTTiI, sammamicchadiTTI, tattha NaM je te sammadiTTI tesi NaM cattAri kiriyAo kajjati, taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhANa. kiriyA, tattha NaM je te micchaddiTThI je sammAmicchadivo tesi NaM niyamAo paMcakiriyAo kanjaMti, taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyA. vattiyA, apaccakavANakiriyA, micchAdasaNavattiyA, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-neraiyA no savvesamakiriyA, neraiyA NaM bhaMte ! savve samAuA ? goyamA ! No iNaTe samaTe, se keNaTuNaM bhaMte ! evaM vuccaineraiyA no savve samAuA ? goyamA ! neraiyA cauvvihA paNNattA, taM jahA-asthegaiyA samAuA, samovavannagA, atthegaiyA samAuA visamoravannagA, atthegaiyA visamAuA samovavannagA, atthegaiyA vi sanAuA visamovavannagA, se teNaTreNaM goyamA! evaM vuccaI-nerajhyA no savve samAuA, no savve samovavannagA' // sU0 3 // ___ chAyA- nairayikAH khalu bhadanta ! sarve samakriyAH ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tat hotI hai, isI kAraNa ve alpa vedanAvAle hote haiM / upasaMhAra karate hue kahate haiM-he gautama ! isa hetu se aisA kahA gayA hai ki sabhI nAraka samAna vedanAvAle nahIM hote haiM // sU. 1 // samAnakriyAdi kI vaktavyatA zabdArtha-(neraiNA NaM bhaMte !savve samakiriyA ?) bhagavan ! kyA sabhI nAraka aha5 vedanAvALA hoya che. upasaMhAra karatA kahe che--he gautama! e hetuthI evuM kahevuM che ke badhA nAraka samAna vedanAvALA hotAM nathI. sU. 1 | samAna kiyAdinI vaktavyatA zA-(neraTyANaM bhaMte ! sabve samakiriyA ?) lagavana! zubhA // 24 samAna zrI. prshaan| sUtra:4
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 2 nairayikANAM samAnAhArAdinirupaNam 23 kenArthena bhadanta ! evamucyate-nairayikAH no sarve samakriyAH ? gautama ! nairayikA khividhAH prajJaptAH, tadyathA-samyagra dRSTayaH, mithyAdRSTayaH, samyag mithyAdRSTayaH, tatra khalu ye te samyaga dRSTayasteSAM catasraH kriyAH kriyante, tadyathA-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA, tatra khalu ye te mithyAdRSTayo ye samyag mithyAdRSTayasteSAM khalu niyatA: paJcakriyAH kriyante, tadyathA-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAna kriyA, mithyAdarzanapratyayA, tat tenArthena khalu gautama ! evamucyate nairayikAH no sarve samakriyAH, samAna kriyAvAle haiM ? (goyamA ! No iNaDhe samadde) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai) he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki (neraiyA No sabve samakiriyA ?) nAraka saba samAna kriyAvAle nahIM haiM (goyamA ! neraiyA tivihA paNNattA) he gautama ! nAraka tIna prakAra ke haiM (taM jahA) ye isa prakAra (samadiTThI, micchaTTiI, sammamicchaTTiI) samagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagamithyAdRSTi (tattha NaM je te sammadiTTI) unameM jo samya. gdRSTi haiM (tesiNaM) unako (cattAri kiriyAo kajjati) cAra kriyAeM hotI haiM (taM jahA) ve isa prakAra (AraMbhiyA) AraMbhikI (pariggahiyA) pArigrAhikI (mAyAvattiyA) mAyApratyayA (apaccakkhANakiriyA) apratyAkhyAna kiyA (tattha Naje te micchaTTiI) unameM jo mithyAdRSTi haiM (je sammAmicchaddiTTI) jo samyamithyAdRSTi haiM (tesi NaM niyatAo paMca kiriyAo kajjati) unako nizcaya se pAMca kriyAeM hotI haiM (taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakvANakiriyA, micchAdasaNavattiyA) ye isa prakAra-AraMbhikI pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA, mithyAdarzanapratyayA (se teNaSTreNaM goyamA ! evaM ThiyANA cha ? (goyamA ! No iNaTe samaTe) ra gautama ! 2 ma samaya nathI (se keNa TheNaM bhaMte ! evaM vuccai) OM bhagavan ! At 24thI me 4 che , (neraiyA No sabve samakiriyA ?) nA24 mA samAna yi nathI (goyamA ! neraiyA tivihA paNNattA) hai gautama ! nA24 2nA che. (taM jahA) te 24 // 2 (sammadiTThI, micchadidi, sammamicchadidi) sabhyaSTi, mithyATa mana sabhyabhithyATa (tatthaNaM je te sammaddiSTri) tayAmA re sabhya cha (tesiMNaM) temAne (cattAri kiriyAo kanjaMti) yA2 yA thAya cha (taM jahA) te mA prA3 (AraMbhiyA) mAmiDI (pasgihiyA) pArivAIi (mAyAvattiyA) bhAyA pratyayA (apaccakkhANakiriyA) mapratyAbhyAnAdhyA (tatthaNaM je te micchAdidrI) tamAma 2 mithyATa cha (je sammAmicchAdidvI) re sabhya bhayyA STa cha (te siNaM niyatAo paMca kiriyAo kajati) temanI nizcayathI pAMya chiyaa| thAya cha (ta jahA-AraMbhiyA pariggahiyA-mAyAvattiyA-apaccakkhANa kiriyA, micchAdasaNavattiyA) te mA prare-sAmI , pAriyA, bhAyApratyayA, apratyAbhayAnApiyA, Hel pratyayA (se saNaTeNaM goyamA / zrI. prshaan| sUtra:4
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatre nairayikAH khalu bhadanta ! sarve samAyuSkAH? gautama ! nAyamarthaH samarthaH tat kenArthena bhadanta ! eyamucyate-nairapikA no sevaM samAyuSkA ? gautama ! nairayikAzcaturvidhAH prajJaptAH, tadyathA-santye ke samAyuSkAH samopapannakAH, santyeke samAyuSkA viSamopapannakAH, santyeke viSamAyuSkAH samopapatrakAH, santyeke viSAmAyuSkA viSamopapatrakA, tat tenArthena gautama ! eva mucyatenairayikAH no sarve samAyuSkAH, no sarve samopapanakAH ||suu. 3 // buccai) he gautama ! isa hetu se aisA kahA jAtA hai (neraiyAo no savve samakiriyA) nAraka saba samAna kiyAghAle nahIM haiN| (neraDyAo bhaMte savve samAuA savve samocavaNNagA) he bhagavan ! nAraka saba samAna AyughAle haiM ! aura kyA saba samAna utpanna honevAlA haiM / (goyamA ! jo iNaDhe sama?) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM puccai neraiyA No savye samAuA ?) kisa kAraNa se bhagavan ! aisA kahA jAtA hai ki saba nAraka samAna AyuvAle nahIM haiM (goyamA ! neraiyA caucihA paNNattA) he gautama ! nAraka cAra prakAra ke kahe haiM (taM jahA) ve isa prakAra (atthegaiyA samAuA) koI-koI samAna AyuvAle (samovavannagA) samAna utpattivAle (atthegaiyA samAuA visamovavannagA) koI-koI samAna AyuvAle aura viSaya utpattivAle (atthegaiyA visamAuA samovavanagA) koI-koI viSaya AyuvAle aura samAna utpattivAle (atthegaDyA visamAuA viplamovavannagA) koI-koI viSaya AyuvAle aura viSama utpattivAle (se teNaDe gaM goyamA ! evaM vuccai neraiyA no savve samAuA, no savve samovavannagA) isa evaM vuccai) gautama ! me hetuthI sebha upAya cha (neraiyAo no savve samakiriyAo) nAraka badhA samAna kiyAvALA nathI detA (neraiyAo bhaMte ! savve samAuA savve samovavaNNagA) bhagavan ! mAnA24 samAna mAyuvAmA cha bhane zumA samAna 5-na thApAmA cha ? (goyamA! No iNaTe samadre) hai gautama ! ! ma samatha nathI (se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai neraiyA No savve samAu A) zA kAraNathI he bhagavan! ema kahevAya che ke badhA nAraka samAna AyuvALA nathI (goyamA ! neraiyA cauvvihA paNNattA) he gautama ! nA24 yA2 mAranA cha (taM jahA) ta ma 2 (atthegaiyA samAuA) 3-31 samAna mAyuvANA (samovavannagA) samAna utpattivA (atthegaiyA samAuA visamovavannagA) samAna AyuvANA mana viSama utpattivA (atthegaiyA visamAuA samovavannagA) 30-35 viSama mAyuvAmA bhane samAna utpattivANA (atthegaiyA visamAuA visamovavannagA) - viSama AyuvAmA mana viSama utpattikA (se teNaTreNaM goyamA ! evaM vuccai neraiyA no savve samAuA, moM savye samovavannago) me // 2 gotama ! sebha vAya cha hai yA nA24 samAna zrI. prshaan| sUtra:4
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 2 nairayikANAM samAnAhArAdinirupaNam 25 TIkA-atha nairayikANAM samAnakriyAdikamadhikRtya prarUpayitumAha-'NeraiyA NaM bhaMte ! save samakiriyA ?' he bhadanta ! nairayikAH khalu sarve kiM samakriyA:-samAH-samAnAH tulyAH kriyA:-karmakAraNI bhUtA vakSyamANArambhikyAdikA yeSAM te samakriyA stathA bhUtA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !" he gautama ! 'jo iNaDhe samaTe' nAyamarthaH samartha:-nairayikANAM sarveSAM samakriyArUpArthoM no yukta yopapatraH, tatra gautamaH pRcchati-'se keNa? NaM bhaMte ! evaM vuccaineraiyA No savve samakiriyA ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena-kathaM tAvad evam-uktarItyA ucyate yata-nairayikAH no sarve samakriyA bhavantIti ? bhagavAnAha-'goyamA ! he gautama ! 'neraiyA tivihA paNNatA' nairayikA strividhAH prajJatAH 'taM jahA-sammadiTThI, micchaTThiI, sammamicchadiTTI' tayathA-samyagdRSTayaH, mithyAdRSTayaH, samyagamithyAdRSTayazca, 'tattha NaM je te samsaddiTTI tesiNaM cattAri kiriyAo kajjati' tatra khalu-samyagdRSTi mizradRSTiH kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki saba nAraka samAna AyuvAle aura samAna utpattivAle nahIM haiN| TIkArtha-aba nairathikoyoM kI samAna kriyA Adi kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasyAmIprazna karate haiM-he bhagavan ! kyA sabhI nAraka samAna kriyAvAle hote haiM ? ___ bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAt sabhI nAraka samAna kriyAvAle ho, aisI bAta nahIM hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai| ki sabhI nAraka samAna kriyAvAle nahIM haiM ? bhagavAn-he gautama ! nAraka jIva tIna prakAra ke hote haiM-(1) samyagdRSTi (2) mithyAdRSTi aura samyagamithyAdRSTi / ina tIna prakAra ke nArakoM meM jo samyagdRSTi nAraka haiM, unako cAra kriyAeM hotI haiN| ye cAra kriyAeM isa prakAra AyuvALA ane samAna utpattivALA nathI hotA TIkAtha-have naiyikenI samAna kiyA AdinI prarUpaNA karAya nezrI gautamasvAmI prazna kare che he bhagavan ! zuM badhAM nArake samAna kriyAvALA hoya che? zrI bhagavAna -A artha samartha nathI, arthAt badhA nAraka samAna kiyAvALA hoya evI vAta nathI. zrI gautamasvAmI-he bhagavAn ! zA kAraNe ema kahevAya che ke badhA naraka samAna kiyAvALA nathI? zrI bhagavAna-he gautama ! nAraka jIva traNa prakAranA kahyA hoya che (1) samyagadaSTi (2) mithyApiTa ane (3) samyamithyASTi A traNa prakAranA nArakamAM je samyagdaSTi nAraka che temane cAra kriyA thAya che te cArakriyAo A rIte che-(1) AraMbhika zrI. prshaan| sUtra:4
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatre nairayikANAM madhye ye te samyagdRSTayo nairayikAH santi teSAM catasraH kriyAH kriyante-bhavantItyarthaH, kriyante iti karma kartari prayogAt, 'taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhANakiriyA' tadyathA-ArambhikI, pArigrAhikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA ca, tatra ArambhaH-prANyupamardanaM prayojanaM yasyAH sA ArambhikI kriyA vyapadizyate, evaM parigrahaH-dharmasAdhanabhinna vastusvIkaraNaM dharmopakaraNa mUchetyarthaH prayojanaM yasyAH sA pArigrahikI kriyA ucyate, evaM mAyA-kapaTakrodhAdiH pratyayaH-kAraNaM yasyAH sA mAyA pratyayA kriyA vyapadizyate, evam-apratyAkhyAnena anivRttyA anAsaktyabhAvena AsaktayetyarthaH, kriyamANA kriyAkarmabandhakAraNabhUtA apratyAkhyAnakriyeti vyapadizyate, 'tattha NaM jete micchaTThiI je sammAmicchaTTiI tesiNaM niyatAo paMcakiriyAo kajjati' tatra khalu -samyagdRSTi mithyASTiInAM madhye ye te mithyAdRSTayo nairayikAH, ye ca samyagmithyAdRSTayo nairayikAH santi teSAM khalu niyatA:-naiyatyena avazyamityarthaH, paJcakriyAH kriyante bhavanti, samyagdRSTInAM puna naitAH paJcaniyatAH apikhaniyatAH saMyatAdiSvabhAvAta, 'taM jahA -AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhANakiriyA, micchAdasaNavattiyA' tadyathA haiM-(1) AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAna kiyaa| jIvahiMsAkArI vyApAra AraMbha kahalAtA hai, AraMbha se honevAlI kriyA AraMbhikI kriyA kahalAtI hai| dharma ke sAdhanoM se bhinna padArthoM ko svIkAra karanA evaM dharma ke sAdhanoM meM mUrchA rakhanA parigraha hai, usake nimitta se honevAlI kriyA hai vaha parigrAhikI kriyA hai| mAyA arthAt kapaTa Adi ke kAraNa honevAlI kriyA mAyApratyayA kriyA hai| isI prakAra apratyAkhyAna se arthAt avirati-Asakti yA anAsakti ke abhAva se kI jAnevAlI kriyA apratyAkhyAna kriyA hai| pUrvokta tIna prakAra ke nArakoM meM se jo nAraka mithyAdRSTi haiM, tathA jo mizradRSTi (samyagUmithyAdRSTi) haiM, unheM nizcita rUpa se pAMca kriyAeM hotI hai| ve pAMca kriyAeM ye haiM-AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAna kriyA (2) pArivAIi (3) bhAyApratyayA mana (4) apratyAyAnayA sArI vyApAra, AraMbha kahevAya che. AraMbhathI thanArI kriyA te AraMbhikI kriyA kahevAya che. dharmanA sAdhanAthI bhinna padArthone svIkAravA ane dharmenA sAdhanomAM mUccha rAkhavI te parigraha che. tenA nimitte thanArI pArigrahika kriyA che. mAyA arthAta kapaTa AdinA kAraNe thanArI yiA mAyApratyaya kriyA che. e ja prakAre apratyAkhyAnathI arthAt avirati-Asaktiagara anAsaktinA abhAvathI karAtI kriyA apratyAkhyAna kriyA che. pUrvokta traNa prakAranA nArakamAMthI je nAraka mithyASTi che tathA je mizraSTi (samyamithyA daSTi) che temane nizcita rUpathI pAMca kriyAo thAya che. te pAMca kriyAo A che-(1) AraMbhikI (2) pArizI (3) mAyApratyayA (4) meyAyAlaya ne (5) bhilyA pratyayA. zrI prshaapn| sUtra:4
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 3 nairayikANAM samAnAhArAdinirUpaNam 27 -ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA apratyAkhyAnakriyA, mithyAdarzanapratyayA tatra mithyAdarzanaM pratyayaH-kAraNaM yasyAH sA mithyAdarzanapratyayA kriyA vyapadizyate, zeSantUta. meva, atra mithyAtvAviratikapAyayogAnAM karmabandha hetukhasya prasiddhatve'pi prakRte ArambhaparigrahapadAbhyAM yogasya parigRhItatvena yogAnAJca tadrUpatvAnna ko'pi doSaH, ityavadheyam, prakRtamupasaMharamnAha-'se teNaDhe NaM goyamA ! evaM buccai-neraiyA no sanve samakiriyA' he gautama ! tat-atha tenArthena, evam-uktarItyA ucyate-nairayikAH no sarve samakriyA:-tulya kriyAvanto bhavantIti, gautamaH pRcchati-'neraiyA NaM bhaMte / savve samAuA ?' he bhadanta ! nairayikAH khalu kiM sarve samAyuSkAH-sama-tulyam AyurveSAM te samAyuSkA-samAnAyuSyavanto bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jo iNaDhe samaDe' nAyamarthaH samartha:-nairayikANAM sarveSAM samAnAyuSyArtho na yuktyopapannaH, tatra gautamaH pRcchati-'se keNaTe NaM bhaMte ! evaM buncai-neraiyA no savve samAuA ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena-kathaM tAvad evam aura mithyaadrshnprtyyaa| inameM se cAra kiyAoM kA artha pahale kahA jA cukA hai| mithyAdarza narUpa pratyaya arthAt kAraNa se hone vAlI kiyA mithyAdarzanapratyayA kahalAtI hai| yadyapi mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga karmabandha ke kAraNa haiM, yaha prasiddha hai, tathApi yahAM AraMbha aura parigraha padoM se yoga ko grahaNa kiyA gayA hai aura yoga AraMbha-parigraha rUpa hotA hai, ataeva koI doSa nahIM samajhanA caahie| aba upasaMhAra karate haiM-he gautama ! isa hetu se aisA kahA gayA hai ki sabhI nAraka samAna kriyAvAle nahIM hote haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA sabhI nAraka samAna AyuvAle haiM ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki saba nAraka samAna AyuvAle nahIM haiM ? temAMthI cAra kriyAonA artha pahelA kahI didhela che. mithyAdarzana rUpa pratyaya arthAt kAraNathI thanArI kiyA mithyAdarzana pratyayA kahevAya che. yadyapi mithyAtva, avirati, kaSAya ane vega karmabandhananA kAraNa che, e prasiddha ja che, te paNa ahIM AraMbha ane parigraha padethI veganuM grahaNa karAyuM che ane vega AraMbha parigraharUpa hoya che, tethI kaMI deSa nathI samajavAne. have upasaMhAra kare che-he gautama ! e hetuthI evuM kahevuM che ke badhA nAraka samAna kiyAvALA nathI hotA. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zuM badhA nAraka samAna AyuvALA che? zrI bhagavAna-he gautama ! A artha samartha nathI. zrI gautamasvAmI-he bhagavana! zA kAraNathI evuM kahevAya che ke badhA nAraka samAna AyuvALA nathI? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre uktarItyA ucyate yad-nairayikA no sarve samAyuSkA bhavantIti ? bhagavAnAha-goyamA ! he gautama ! 'neraiyA caunvihA paNNattA' nairayikAzcaturvidhAH prajJaptAH 'taM jahA-atthegaiyA samAuyA samovavannagA' tadyathA-santyeke kecana nairayikAH samAyuSkA:-samAnAyuSyavantaH samopapannakAzca 'atthegaiyA samAuyA visamovavanagA' santyeke kecana nairayikAH samAguSkA-viSamopapannakAzca 'atthegaiyA visamAuyA samovavanagA' santye ke kecaka nerayikAH viSamAyuSkAH samopapannakAzca, 'atthegaiyA visamAuyA visamovavannagA' santyeke kecana nairayikA viSamAyuSkA viSamopapannakAzca, tatra kecaka nairayikA nivaddhadaza sahasravarSa pramANAyuSkAH yugapadeva cotpannA iti prathamo bhaGgaH, teSveva dazasahasravarSasthitikeSu narakeSu kecana nairayikAH pUrvamutpannAH kecana pazcAdutpanA iti-dvitIyobhaGgaH, dazasahasavarSasthitikeSu narakeSu kaizcinnairayikairAyu nibaddham kezcicca nairayikaiH paJcadazasahasravarSasthitikeSu narakeSu ___ bhagavAn-he gautama! nAraka jIva cAra prakAra ke kahe haiM, yathA-(1) koIkoI nAraka samAna AyuvAle aura sAtha-sAtha samAna utpattivAle hote haiM (2) koI samAna AyuvAle aura viSama arthAt Age-pIche utpattivAle hote haiM (3) koI-koI viSama AyuvAle aura sama utpattivAle hote haiM aura (4) koI-koI samAna AyuvAle aura viSama arthAt Age-pIche utpattivAle hote haiN| jina nArakoM kI Ayu barAbara ho, jaise dasa-dasa hajAra varSa kI ho aura jo eka hI sAtha utpanna hue hoM, ve samAyuSka aura samotpanna kahalAte haiM / yaha prathama bhaMga hai| jinakI Ayu to barAbara ho kintu jo eka sAtha na utpanna hokara Age-pIche utpanna hue hoM, samAyuSka aura viSamotpanna kahalAte haiM / yaha dUsarA bhaMga hai| jina nArakoM kI Ayu to samAna na ho, jaise kisI kI dasa hajAra varSa kI aura kisI kI pandraha hajAra varSa kI ho, magara jo eka sAtha utpanna hoM ve viSa zrI bhagavAna - he gautama! nAraka jIva cAra prakAranA kahyA che-jemake (1) ke IkiI nAraka samAna AyuvALA ane sAthe-sAthe utpattivALA hoya che (2) ke I samAna AyuvALA ane viSama arthAtu pAchaLathI utpattivALA hoya che (3) keI-keI viSama AyavALA ane samautpattivALA hoya che ane (4) kaI kaI viSama AyuvALA ane viSama arthAt AgaLa pAchaLa utpattivALA hoya che. je nArakanA Ayu barAbara hoya, jemake daza daza hajAranuM hoya ane je eka ja sAthe utpanna thayA hoya, teo samAyuSka ane satpanna kahevAya che. A prathama bhaMga thaye. jemanuM Ayu to barAbara hoya paraMtu je eka sAthe utpanna na thaIne AgaLa pAchaLa utpanna thayela hoya, teo samAyuSka viSamaMtpanna kahevAya che. A bIjo bhaMga thaye. je nArakanuM Ayu samAna na hoya, jemake keInuM daza hajAra varSanuM ane keInuM paMdara hajAra varSanuM hoya, paraMtu je eka sAthe utpanna thAya te viSamAyuSka ane same zrI. prshaan| sUtra:4
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyamodhinI TIkA pada 17 sa0 4 bhavanapatisamAnAhArAdinirUpaNam AyurnibaddhamityevaM viSamamAyu nibaddham utpattistu teSAM yugapadeveti tRtIyobhaGgaH, kecana nairayikA sAgaropamasthitikAH kecana punardazasahasra varSasthitikA ityevaM viSamAyuSka ayugapadeva cotpannA iti caturthoM bhaGgo'vaseyA, prakRtamupasaMharannAha-'se teNaTe NaM goyamA ! evaM vuccai neraiyA no savve samAuyA no savve samovavannagA' he gautama ! tat-atha tenArthena evam-uktarItyA ucyate yat-nairayikAH no sarve samAyuSkAH, no sarve samoSapanakAzca bhavantIti bhAvaH ||suu03|| bhavanapatisamAnAhArAdi vaktavyatA mUlam-'asurakumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA evaM savve vi pucchA ? goyamA ! no iNa? samaTe, se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai0 ? jahA neraiyA, asurakumArA gaM bhaMte ! savve samakammA ? goyamA ! No iNaTre samaTe, se keNatuNaM bhaMte ! evaM buccai0 ? asurakumArA duvihA pANattA, taM jahA-putvovavannagA ya pacchovavannagA ya, tattha NaM jete puvovapannagA te NaM mahAkammA, tattha NaM je te pacchovavannagA teNaM appakammA, se teNaTreNaM goyamA ! evaM buccai-asurakumArA No savve samakammA, evaM vannalessAe pucchA, tattha NaM je te puThavovavannagA te NaM avisuddhavannatarAgA, tattha NaM je te pacchovavannagA teNaM visuddhavannatarAgA, se teNa?NaM goyamA ! evaM vuccai-asurakumArANaM savve No samavannA, evaM lessAe vi, veyaNAe jahA neraiyA, avasesaM jahAnerayANaM, evaM jAva thnniykumaaraa|| sU0 4 // chAyA-asurakumArAH khalu bhadanta ! sarve samAhArAH, evaM sarve'pi pRcchA, gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-asurakumArAH no sarve samAhArAH ? mAyuSka aura samotpanna kahalAte haiM / yaha tIsarA bhaMga hai / jinakI Aya bhI barAbara na ho aura jo Age-pIche utpanna hue hoM ve viSamAyaska aura viSamo. tpanna haiM / yaha cauthA bhaMga hai / aba upasaMhAra karate haiM-he gautama isa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki saba nAraka samAna AyuvAle nahIM hote aura samAna utpatti. pAle bhI nahIM hote| tpanna kahevAya che. A trIjo bhaMga che. jemanuM Ayu paNa barAbara na hoya ane je AgaLa pAchaLa utpanna thayela hoya teo viSamAyuSka ane viSamatpana che. A cothe bhaMga che. have upasaMhAra kare che-gautama ! e kAraNe ema kahevAya che ke badhA nAraka samAna AyuvALA nathI hatAM ane samAna utpattivALA paNa nathI hotAM zrI. prshaan| sUtra:4
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre yathA nairayikAH, asurakumArAH khalu bhadanta ! sarve samakarmANaH ? gautama! nAyamarthaH samarthaH, tat kenArthena evamucyate-asurakumArA no sarve samakarmANaH ? gautama ! asurakumArAH dvividhAH prajJaptAH tadyathA-pUrvopapannakAzca pazcAdupapannakAca, tatra khalu ye te pUrvopapannakAste khalu mahAkarmANaH, tatra khalu ye te pazcAdupapannakAste khalu alpakarmANaH, tat tenArthena gautama ! eva mucyate-asurakumArAH no sarve samakarmANaH, evaM varNalezyayoH pRcchA, tatra khalu ye te pUrvo bhavanapati ke AhArAdi kI vaktavyatA zabdArtha-(asurakumAra NaM bhaMte ! sabve samAhArA ?) he bhagavan ! sabhI asurakumAra samAna AhAravAle hote haiM (evaM) isa prakAra (savve vi) sabhI (pucchA) prazna (goyamA ! no iNa? samahe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai) he bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai (jahA neraiyA) nArakoM ke smaan| (asurakumArA NaM bhaMte ! savve samakammA ?) he bhagavan ! sabhI asurakumAra samAna karmavAle haiM ? (goyamA ! No iNaDhe samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM haiM ? (se keNa?NaM bhaMte ! evaM buccai0 1) he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA haiM (goyamA ! asurakumArA duvihA paNNattA) he gautama ! asurakumAra do prakAra ke kahe gae haiM (taM jahA) ve isa prakAra (puvovavanagA ya pacchovavanagA ya) pUrvotpanna aura pazcAt-utpanna (tattha NaM je te puvyovavannagA) unameM jo pUrvotpanna haiM (te NaM mahAkammA) ve mahAkarmavAle haiM (tattha NaM je te pacchovacanagA) unameM jo bAdameM utpanna hue haiM (te NaM appakammA) ve alpakarmavAle haiM (se teNaTeNaM goyamA! bhavanapatinA AhAradinI vaktavyatA Ava-(asurakumArANaM bhaMte ! savve samAhArA ?) 3 lAvan ! 5525sumAra samAna mAiyA thAya cha 1 (evaM) se prAraM (savve vi) 45(pucchA) prazna (goyamA ! No iNaTTe samaTe) he gautama ! - matha samatha nathI (se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai) : bhagavan ! // 125thI sema 43vAya cha (jahA neraiyA) naa2|| samAna (asurakumArANa bhaMte ! savve samakammA') he lApan ! yA su24mA2 samAna ma pAmA cha ? (goyamA ! No iNare samadve) 3 gautama ! mA 215 samatha nayI (se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai ?) he bhagavan ! / / 4|294thii se pAya che ? (goyamA ! asurakumArA duvihA paNNattA) : gautama! asu2mAra meM pra42na! 4 // cha ? (taM jahA) te 24 / (pubova vannagA ya pacchovavaNNagA ya) pUrvAtpanna bhane pazcAtU 5nna (tatthaNaM je te puvyovavannagA) tamA 2 pUrvAtpanna cha (teNaM mahAkammA) teso bhii| bhAcha (tatthaNaM je te pacchovavannagA) tesomAM re pachIthI 5nna thayesa cha (teNaM appa kammA) tasA 2585 4bhA cha (se teNadveNaM goyamA ! evaM buccai) me jaro gautama ! yu vAyu cha (asurakumAro No savve samakammA) asura zrI. prshaan| sUtra:4
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sa0 4 bhavanapatisamAnAhArAdinirUpaNam papannakAste khalu avizuddhavarNatarakAH, tatra khalu ye te pazcAdupapannakAste khalu vizuddhavarNatarakAH tat tenArthena gautama ! evamucyate-asurakumArAH khalu sarve no samavarNAH, evaM lezyAmapi, cedanAyAM yathA nairayikAH, avazeSa yathA nairayikANAm, evaM yAvat stanitakumArAH ||suu04|| TIkA-atha asurakumArAdidaza bhavanapatInAM samAhArAdinavapadAnyadhikRtya prarUpayitumAha-'asurakumArANaM bhaMte ! savve samAhArA evaM savve vi pucchA?' he bhadanta ! asurakumArAH kiM sarve samAhArA:-tulyAhArA bhavanti ? evam uktarItyA sarve'pi kiM samAnazarIrAH samA. evaM vuccai) isa kAraNa he gautama ! aisA kahA gayA hai (asurakumArA No savye samakammA) asurakumAra saba samAna karmavAle nahIM haiM (evaM vannalessAe pucchA) isI prakAra varNa aura lezyA kI pRcchA (tattha NaM je te pucovavanagA) unameM jo pUrvotpanna haiM (te NaM apisuddhavannatarA) ve azuddhatara varNavAle hote haiM (tattha NaM je te pacchoyavanagA) unameM jo bAda meM utpanna hue haiM (te NaM visuddha vaNNatarAgA) ye vizuddhatara varNavAle hote haiM (se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai) he gautama ! isa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki (asurakumArA NaM savve No samavannA) saba asurakumAra samAna varNavAle nahIM hote haiM (ecaM lessAe thi) isI prakAra lezyA se bhI (veyaNAe jahA neraiyA) vedanA se nArakoM ke samAna (ayasesa) zeSa kathana (jahA neraiyANaM) jaisA nArakoM kA (evaM jAya thaNiyakumArA) isI prakAra yAvat stanitakumAra / TIkArtha-aba asurakumAra Adi dasa bhavanapatiyoM kI samAnAhAra Adi nau padoM ko lekara prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA sabhI asurakumAra samAna AhArayAle hote haiM ? isI prakAra kyA sabhI samAna zarIra vAle aura samAna zvAsocchrayAsa bhAra 5 // samAna bhANAta nathI (evaM vanna lessAe pucchA) me re mana vezyAnA 127(tatthaNaM je te puvvovavannagA) tebhAre pUrvAtpanna cha (teNaM avisuddha vannatarA) tayA mavizuddha pANA rAya cha (tatthaNaM je te pacchovavannagA) tayAmA re pAsa thI 5-na thaye cha (teNaM visuddhavaNNataragA) teso vizuddhata2 pa Na hAya cha (se teNaTheNa goyamA ! evaM buccai) 3 gautama ! me 24thI ye upAya cha hai (asurakumArANaM savve No samavannA) mA asuramA2 sabhAna yA nathI hotA (evaM lessAe vi) me prAre azyA vize 54 (veyaNAe jahA neraiyA) vahanAthI nAnI samAna (avasesa) zeSa ithana (jahA neraiyANaM) revA nA2nA (evaM jAva thaNiyakumArA) ye 4 42 yAvat stanitabhAra TIkArtha-have asurakumAra Adi daza bhavanapatinI samAnAhAra Adi nava padone laIne prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zuM badhA asurakumAra samAna rasAhAravALA hoya che? e prakAre zuM badhA samAna zarIravALA ane samAna zvAsozvAsavALA hoya che? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratApanAsUtre nocchyAsaniHzvAsA asurakumArA bhavantIti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'NoiNa? samaTe' nAyamarthaH smrthH-se| asurakumArA no samAhArAH, no vA samazarIrAH, na yA samocchvAsaniHzvAsA bhavanti, gautamastatra kAraNaM pRcchati-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccaiasurakumArA no savve samAhArA ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena-kathaM tAvad evam --uktarItyA ucyate-asurakumArAH no sarve samazarIrAH, no sarve samocchvAsaniHzvAsA bhavantIti ? bhagavAnAha-'jahA neraiyA'yathA nairayikAH pUrva pratipAditAstathaiva asurakumArA api pratipattavyAH, tathAca yathA kecana nairayikA mahAzarIrAH, kecana alpazarIrAH, tatra mahAzarIrAH bahutarAn pudgalAn AhArayanti, ucchavAsatayA gRhNanti niHzvAsatayA muzcanti, alpazarIrAzca alpatarAn pudgalAn AhArayanti ucchavAsatayA gRhNanti niHzvAsatayA muzcanti ata eva na te samAhArAH, vAle hote haiM ? ___ bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAt yaha bAta yukti saMgata nahIM hai / saba asurakumAra samAna AhAravAle, samAna zarIra vAle aura samAna ucchavAsa-niHzvAsa vAle nahIM hote haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki saba asurakumAra samAna AhAra vAle nahIM hote, samAna zarIra vAle nahIM hote tathA samAna ucchavAsa-nizvAsa vAle nahIM hote| ___ bhagavAna-jaise pahale nArakoM ke viSaya meM prarUpaNa kiyA hai, usI prakAra asurakumAroM ke viSaya meM bhI prarUpaNa karanA cAhie, arthAt jaise koI nAraka mahAzarIra aura koI alpazarIra hote haiM, mahAzarIra nAraka bahutara pudgaloM kA AhAra karate haiM, ucchvAsa ke rUpameM grahaNa karate haiM aura nizvAsa ke rUpameM tyAgate haiM tathA laghukApa nAraka alpatara pudgaloM kA AhAra karate haiM, alpatara zrI bhagavAna-he gautama! A artha samartha nathI, arthAt A vAta yukti saMgata nathI. badhA asurakumAra samAna AhAravALA, samAna zarIravALA ane samAna ucchavAsaniHzvAsavALA nathI hotA. zrI gautamasvAmI-he bhagavana! zA kAraNathI ema kahevAya che ke badhA asurakumAra samAna AhAravALA nathI hotA, samAna zarIravALA nathI detA, tathA samAna uvAsanivaasvaannaa nathI hotA? zrI bhagava--jema pahelAM nArakenA viSayamAM prarUpaNa karI che, e prakAre asurakumAranA viSayamAM paNa prarUpaNa karavI joIe, arthAt jema keI nAraka mahAzarIra ane kaI a5 zarIra hoya che, mahAzarIra nAraka ghaNA yugalone AhAra kare che, uchuvAsanA rUpamAM grahaNa kare che ane niHzvAsanA rUpamAM tyAge che tathA laghukAya nAraka alpatara pudgalene AhAra kare che, alpatara pudgalene uglAsa rUpamAM grahaNa kare che ane alpatara zrI prshaapn| sUtra:4
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 0 4 bhavanapatisamAnA hArAdinirUpaNam 33 no samazarIrAH, novA samocchavAsa niHzvAsA bhavanti tathA kecana amurakumArA mahAzarIrAH, kecana alpazarIrA bhavanti tatra mahAzarIrA bahutarAn pugalAn AhArayanti, ucchavAsatayA gRhNanti niHzvAsatA muJcanti, alpazarIrA asurakumArA alpatarAn pudgalAn AhArayanti ucchavAsatayA muJcanti, niHzvAsatayA muJcanti ataeva na te'pi samAhArAH no vA samocchavAsa niHzvAsA bhavantIti bhAvaH, atredaM bodhyam - asurakumArANAmutkarSeNa mahAzarIratvaM saptahastapramANatvAtmakaM bhavadhAraNIyazarIrApekSayA bodhyam jaghanyenAlpazarIratvamaGgulA saMkhyeyabhAgapramANatvAtmakamatraseyam, uttara vaikriyApekSayA punarutkarSeNa mahAzarIratvaM yojanalakSapramANatvam jaghanyenAlpazarIratvamaGgulAsaMkhyeyabhAgapramANatvamava seyam, tatraite asurakumArA mahAzarIrA puloM ko ucchvAsa rUpa meM grahaNa karate haiM aura alpatara pudgaloM ko niHzvAsa rUpa meM tyAgate haiM, ataeva ve samAna AhAravAle, samAna zarIra vAle aura samAna ucchvAsa- - niHzvAsa vAle nahIM hote, usI prakAra koI-koI asurakumAra mahAkAya hote haiM, koI-koI laghukAya hote haiM / jo mahAkAya haiM ye bahutara pud - galoM kA AhAra karate haiM, bahutara pudgaloM ko ucchvAsa ke rUpa meM grahaNa karate haiM, aura niHzvAsa ke rUpameM tyAga karate haiM / jo asurakumAra laghukAya hote haiM, ye alpatara pudgaloM kA AhAra karate haiM, alpatara pudgaloM ko ucchvAsa rUpa meM grahaNa karate haiM aura alpatara pudgaloM ko niHzvAsa rUpa meM tyAgate haiM / ataeva ve bhI samAna AhAra vAle nahIM haiM, samAna ucchvAsa- nizvAsa vAle bhI nahIM hai / yahAM yaha samajha lenA cAhie ki asurakumAroM kA adhika se adhika baDA zarIra sAta hAtha kA hotA hai, bhavadhAraNIya zarIra kI apekSA se yaha pramANa hai / jaghanya pramANa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kA jAnanA cAhie / uttaravaikriya kI galeAne ni:zvAsarUpamAM tyAge che, tethI ja teo samAna AhAravALa, samAna zarIravALA ane samAna ucchvAsa niHzvAsavALA nathI hotA. eja prakAre kAI kAI asurakumAra mahAkAya hAya che, koI keAI laghukAya hoya che. je mahAkAya che te ghaNA pudgalAnA AhAra kare che, ane ghaNA pudgalAne uchvAsa rUpamAM grahaNa kare che, ane niHzvAsanA rUpamAM tyAge che. tathA je asurakumAra laghukAya che tee azpatara pudgaleAnA AhAra kare che, apatara pudgalane ucchvAsa rUpamAM grahaNa kare che, apatara pudgalene niHzvAsarUpamAM tyAge che. tethI ja te paNa samAna AhAravALA nathI hAtA. samAna ucchvAsavALA-niHzvAsavALA paNa nathI heAtA. ahIM e samajI levuM joIe ke asurakumAronu adhikathI adhika mADhu zarIra sAta hAthanu hAya che. bhavadhAraNIya zarIranI apekSAe A pramANa che. jaghanya pramANa AMgaLane asakhyAtamA bhAga jANavA joie. uttara vaikiyanI apekSAe utkRSTa eka lAkha caiAjana ane jadhanya AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAganuM temanA zarIranu pramANa hAya che. e pra0 5 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 pratApanAsUtre bahutarAn pudgalAn AhArayantItyAdirItyA UhanIyam, gautamaH pRcchati-'asurakumArA gaM bhaMte ! savve samakammA ?' he bhadanta ! asurakumArAH khalu sarve ki samakarmANo bhavanti ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samartha:-sarve asurakumArA: samAnakarmANaH ityevamoM no yuktyopapannaH, tatra gautamaH pRcchati-'se keNaDhe NaM bhaMte ! evaM pucai-asurakumArA no savve samakammA ?" he bhadanta ! tat-atha ke nArthena-kathaM tAvad evam - uktarItyA ucyate-apsurakumArAH no sarve samAnakarmANa iti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! asurakumArA duvihA paNattA' asurakumArA dvividhAH prajJaptAH, 'taM jahA-puvvovavannagAya pacchovavannagAya' tadyathA-pUrvopapannakAzca pazcAdupapannakAca, tatra nairayikApekSayA viparIta pratipAdayati-tattha NaM je te punovavannagA te NaM mahAkammA' tatra khalu pUrvopapanna pazcAdupapannAsurakumArANAM madhye ye te pUrvopapannakA asurakumArAH santi te khalu mahAkarmANo bhavanti 'tattha NaM je te pacchovavannagA teNaM appakammA' tatra khalu-pUrvotpanna pazcAdutpannA apekSA utkRSTa eka lAkha yojana aura jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kA unake zarIra kA pramANa hotA hai| isa prakAra jo asurakumAra jitane baDe zarIra hote haiM ve utane hI adhika pudagaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM aura jo jitane laghu zarIra vAle haiM ve utane hI kama pudgaloM ko grahaNa karate haiM, ityAdi samajhalenA caahie| gautamasvAmI-kyA sabhI asurakumAra samAna karmavAle hote haiM ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM, arthAt yaha vAta yuktisaMgata nahIM hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki saba asura kumAra samAna karma vAle nahIM hote| bhagavAn-he gautama ! asurakumAra do prakAra ke hote haiM-pUrvotpanna arthAt pahale paidA hone vAle aura pazcAdutpanna arthAt bAda meM utpanna hone baale| inake viSaya meM nArakoM kI apekSA viparIta pratipAdana kiyA jAtA hai-ukta donoM prakAre je asurakumAra jeTalA moTA zarIravALA hoya che te teTalA adhika pudgalene AhAranA rUpamAM grahaNa kare che ane je jeTalA laghu zarIravALA che, teo teTalAja ochA pudgalene grahaNa kare che, ItyAdi samajI levuM joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zuM badhA asurakumAra samAna karmavALA hoya che? zrI bhagavAnahe gautama ! A artha samartha nathI, arthAt A vAta yukti saMgata nathI. zrI gautamasvAmI-he bhagavana! zA kAraNe ema kahevAya che ke badhA asurakumAra samAna karmavALA nathI hotAM? zrI bhagavAna-De gautama! asurakumAra be prakAranA hoya che-pUrvotpanna arthAta pahelA peidA thanArA ane pazcAtpana arthAt pachIthI utpanna thanArA. temanA viSayamAM nArIkenI apekSAe viparIta pratipAdana karAya che-kahelA ane prakAranA asurakumAromAM je pUrvotpanna zrI. prshaan| sUtra:4
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 17 sU0 4 bhavanapatisamAnAhArAdinirUpaNam surakumArANAM madhpe ye te pazcAdutpannakA asurakumArAH santi te alpakarmANo bhavanti, atha pUrvotpannA nairayikA alpakarmANaH,pazcAdutpannAstu mahAkarmANaH pratipAditAH, asurakumArAH punaH pUrvotpannAH mahAkarmANaH,pazcAdutpannAstu alpakarmANa iti vaiSamye kiM bIjamiticedatrocyate-asurakumArAstAvat svabhavAdudvRttAH santastiryagyonikeSu manuSyeSu cotpadyante, tatra tiryagyonikeSu utpadyamAnAH kecana pRthivyabvanaspatirUpaikendriyevu utpadyante, kecana pazcandriyeSu tiryagyoniSu manuSyeSvapi cotpadyamAnAH karmabhUmigarbhavyutkrAntikamanuSyeSu utpadyante no akarmabhUmikasaMmUchimamanuSyeSu, tatrApi paNmAsAvazeSAyuSkAzca santaH pArabhavikamAyurvaprakAra ke asurakumAroM meM jo pUrvotpanna haiM, ve mahA karma vAle hote haiM aura jo pazcAta-utpanna haiM arthAt bAda meM paidA hue haiM, ve alpakarma vAle hote haiN| zaMkA-nArakoM ke viSaya meM kahA gayA thA ki jo nAraka pUrvotpanna hote haiM ve alpakarmA hote haiM aura jo pazcAt-utpanna haiM, ve mahA karmA hote haiM, kintu asurakumAra jo pUrvotpanna hote haiM unheM mahAkarmA kahA gayA hai aura jo pazcAdutpanna haiM unheM alpakarmA kahA hai, isa viSamatA kA kyA kAraNa hai ? samAdhAna-asurakumAra apane bhava kA tyAga karake yA to tiyacayoni meM utpanna hote haiM athavA manuSyayoni meM / tiyacayoni meM utpanna hone vAloM meM se koI-koI pRthvIkAya, apkAya yA vanaspatikAya meM bhI utpanna hote haiM, koI paMcendriya tiyacoM meM bhI utpanna hote haiM tathA jo manuSyoM meM utpanna hote haiM ve karmabhUmi ke garbhaja manuSyoM meM utpanna hote haiM, akarmabhUmija aura saMmUcchima manuSyoM meM utpanna nahIM hote / vahAM chaha mahInA Ayu zeSa rahane para parabhava saMbaMdhI Ayu kA bandha karate haiM / parabhava saMbaMdhI Ayu ke bandha ke samaya ekAnta che, teo mahAkarmavALA hoya che ane je pazcAtpanna che arthAt pAchaLathI pidA thayela che, teo apakarmavALA hoya che. zaMkA-nArakonA viSayamAM kahyuM hatu ke je nAraka pUrvotpanna hoya che teo apakama hoya che ane je pazcAta utpanna che teo mahAkarmA hoya che, paraMtu asurakumAra je pUrvotpanna hoya che, teone mahAkamAM kahela che ane je pazcAdunyana che teone apakarmA kahela che, A viSamatAnuM zuM kAraNa che? tenuM samAdhAna-asurakumAra pitAnA bhavano tyAga karIne agarate tiryacanimAM utpanna thAya che athavA manuSya yonimAM, tiryaMca nimAM utpanna thanArAomAMthI kaMI kaI pRthvIkAya, aSkAya, agara vanaspatikAyamAM paNa utpanna thAya che, kaI cendriya tiyAmAM paNa utpana thAya che ane je manuSyomAM utpanna thAya che, teo karmabhUminA garbhaja manuSyamAM utpanna thAya che, akarma bhUmimAM ane saMmUcchima manuSyamAM utpanna nathI thatAM, tyAM AgaLa cha mahInAnuM Ayu zeSa rahe tyAre parabhava saMbaMdhI AyunuM bandhana zrI. prshaan| sUtra:4
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratApanAsUtre dhnanti, pArabhavikAyurvandhakAle ca ekAnnatiryagyogyA ekAntamanuSyayogyA vA prakRtIrUpacinvanti ata eva pUrvotpanakA asurakumArAH mahAkarmatarA bhavanti, pazcAdutpannakAH punarasurakumArA nAdyatve'pi pArabhavikAyurvaghnanti no vA tiryagyonika manuSyayogyAH prakRtI rupacivanti, tasmAtte alpakarmatarA bhavanti, iti bhAvaH, pratakamupasaMharannAha-'se teNaDhe NaM goyamA ! evaM vuccai- asurakumArA No savve samakammA' he gautama ! tat-atha tenArthena evam-uktarItyA ucyate-asurakumArA no sarve samarmANo bhavantIti, 'evaM vanalessAe pucchA' evam-samakarmavadeva varNa lezyayorapi pRcchA, tathAca asurakumArAH kiM sarve samavarNA bhavanti ? nAyamarthaH samarthaH, tat kenArthena evamucyate-asurakumArAH sarve no samavarNA iti ? asurakumArA dvividhAH prajJaptA:-pUrvotpatrakAca, pazcAdutpannakAzca, 'tattha NaM je te pukhovavanagA teNaM avisuddhavannatarAgA' tatra khalu-pUrvotpanna pazcAdutpannAsurakumArANAM madhye ye te pUrvopapannakA asurakumArAste tiryaMcayogya athavA ekAnta manuSya yogya pravRttiyoM kA upacaya karate haiM / isa kAraNa pUrvotpanna asurakumAra mahAkarma cAle hote haiN| kintu jo asurakumAra bAda meM utpanna hue haiM unhoMne abhI taka parabhava kI Ayu nahIM bAMdhI hai aura na tiryaMca yA manuSya ke yogya prakRtiyoM kA upacaya kiyA hotA hai, isa kAraNa ve alpatara karmavAle hote haiM / aba prakRta kA upasaMhAra karate haiM-gautama ! isa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki sabhI asurakumAra samAna karma vAle nahIM hote| __ jaise samAna karma meM ke viSaya prazna kiyA gayA hai, usI prakAra varNa aura lezyA ke saMbaMdha meM bhI prazna samajha lenA cAhie, jaise-kyA sabhI asurakumAra samAna varNa, vAle hote haiM ? uttara-'gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| gautama'kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki saba asurakumAra samAna varNa vAle nahIM hote ?' bhagavAn-'asurakumAra do prakAra ke hote haiM-pUrvotpanna aura pshcaatkare che. parabhava saMbaMdhI ayunA bandhanA samaye ekAnta tiryaMca gya athavA ekAnta manuSya egya prakRtine upacaya kare che. e kAraNe pUrvotpanna asukumAra mahAkarmavALA jaya che. paraMtu je asurakumAra pachIthI utpanna thAya che, teone haju sudhI parabhavanuM Ayu nathI hatuM ane tiryaMca ke manuSyane prakRtine upacaya karyo hoto nathI. e kAraNe teo alapatara karmavALA hoya che. have prakRtine upasaMhAra kare che he gautamae kAraNe evuM kahevAya che ke badhA asurakamAra samAna karmavALA nathI hotA. je samAna karmanA viSayamAM prazna karAyela che, eja prakAre varNa ane vezyAnA sambandhamAM paNa prazna samajI levuM joIe, jemake-zuM badhA asurakumAra samAna varNavALA hoya che? uttara-gautama ! A artha samartha nathI. gautamasvAmI zA kAraNathI ema kahevAya che ke badhA asurakumAra samAna varNavALA nathI hotA ? zrI bhagavAna- "asurakumAra be prakAranA hoya che-pUrvotpanna ane pazcAtpanna je zrI. prshaan| sUtra:4
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 pramaiyabodhinI TIkA pada 17 sU0 4 bhavanapatisamAnAhArAdinirUpaNam khalu avizudravarNatarakA:-avizu itaravarNA bhavanti, 'tattha NaM je te pacchovavanagA te NaM visu vannatarAgA' tatra khalu-pUrvotpannapazcAdutpannAsurakumArANAM madhye ye te pazcAdutpannakA asurakumArAste khalu vizuddhavarNatarA bhavanti, pUrvoktanairapikApekSayA vaiSamye bIjantu asura kumArANAM prazastavarNanAmno bhavApekSaH zubha utkaTAnubhAgodayo bhavati saca pUrvotpannAsurakumArANAM puSkalaH kSayaM prAptaH, ataste pUrghotpanakA avizuddhataravarNA vyapadizyante, pazcAdutpannakAnAntu nAdyatve'pi prabhUtastathAvidhAnubhAgodayo nirjIrNa iti te vizuddhataravarNA vyapadizyante, tadupasaMharanAha'se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-asurakumArANaM savve No samavannA' he gautama ! tatatha tenArthena evam-uktarItyA ucyate-yat-asurakumArAH khalu sarve no samavarNA bhavanti, 'evaM lessAe vi' evam-varNavadeva lezyA'pi asurakumArANAM vaktavyA, tathAca pUrvotpannA asurakumArAH avizuddhataralezyA bhavanti, pazcAdutpannAstu vizuddhataralezyA bhavanti, tatra kAraNantu utpanna jo pUrvotpanna haiM ye avizuddhatara varNa vAle hote haiM / jo pazcAt utpanna haiM ve vizuddhatara varNa vAle hote haiM / pUrvokta nArakoM se asurakumAroM meM yaha jo viSamatA hai isakA kAraNa yaha hai-asurakumAroM meM, bhava ke kAraNa prazasta varNa nAma karma ke tIvra zubha anubhAga kA udaya hotA hai| pUrvAtpanna asurakumAroM kA vaha zubha anubhAga bahuta-sA kSaya ho cukatA hai, isa kAraNa pUryotpanna asura kamAra avizuddhatara varNa vAle hote haiM, kintu jo asurakumAra bAda meM utpanna hae haiM, unakA varNa nAma karma ke zubha anubhAga kA bahubhAga kSINa nahIM hotAusakA adhikAMza vidyamAna hotA hai, ata eva ve vizuddhatara varNa vAle hote haiN| isa kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki sabhI asurakumAra samAna varNa vAle nahIM hote haiN| varNa ke samAna asurakumAroM kI lezyA bhI samajhanI caahie| isa prakAra pUrvotpanna asurakumAra avizuddhatara lezyA pAle hote haiM aura pazcAt utpanna pUrvotpanna che teo avizuddhatara varNa vALA hoya che, je pazcAta utpanna che teo vizuddhatara varNavALA hoya che. pUrvokta nArakethI asurakumAramAM A je viSamatA che, tenuM kAraNa e che-asurakumAro mAM, bhavanA kAraNe prazasta varNa nAma karmanA tIvra zubha anubhAgane udaya thAya che. pUrvotpanna asurakumArone te zubha anubhAga ghaNo kharo kSaya thaI gaele che. e kAraNe pUrvotpanna asurakumAra avizuddhatara varNavALA hoya che, paraMtu je asurakumAro pachIthI utpanna thayela che, temanA varNa nAma kamane zubha anubhAgane bahubhAga kSaNa nathI thayo hato tene adhikAMza vidyamAna hoya che. tethI ja teo vizuddhatara varNavALA hoya che. e kAraNe che gautama ! evuM kahevAya che ke badhA asurakumAra samAna varNavALA nathI detA. varNana samAna asurakumAronI lezyA paNa samajavI joIe. e prakAre pUrvotpanna asurakumAra avizuddhatara lezyAvALA hoya che ane pazcAt utpanna thayela asukumAra zrI. prshaan| sUtra:4
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 pratApanAsUtre pUrvotpatnairasurakumAraiH puSkalAni tIvrAnubhAgAni lezyAdravyANi utpAdasamayAdArabhyaiva anu. bhUyAnubhUya kSayaM prApitAni alpAni ca mandAnubhAgAni lezyAdravyANi avaziSyante tasmApUrvotpanna kA avizuddhalezyAH, pazcAdutpannakAH punastaviparyayAd vizuddhalezyA bhavantIti bodhyam 'veyaNAe jahA neraiyA' vedanAyAM tAvadasurakumArA yathA nairayikA uktAstathA vaktacyAH, 'avasesaM jahA neraiyA NaM' avazeSam -asurakumArANAM kriyAsvarUpamAyuH svarUpaJca pathA nairayikANAM pratipAditaM tathaiva pratipAdanIyam, 'evaM jAva thaNiyakumArA' evam-asurakumArAiva yAvat-nAgakumArAH, suparNakumArAH, agnikumArAH, vidyutkumArAH, udadhikumArAH, dvIpakumArAH, dikkumArAH, pavanakumArAH, stanitakumArAzca vktvyaaH||suu0 4 // pRthivIkAyikAdi samAhArAdivaktavyatA mRlam-puDhavIkAiyA AhArakammavaNNalessAhiM jahA neraiyA, puDhavikAiyA savve samaveyaNA ? haMtA, goyamA! savve samaveyaNA, se keNahue asurakumAra vizuddhatara lezyA vAle hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki jo asurakumAra pahale utpanna hue haiM, unhoMne apanI utpatti ke samaya se hI tItra anubhAga vAle lezyAdravyoM ko bhoga-bhoga kara unakA vahuta bhAga kSaya kara diyA hai| aba unake manda anubhAga vAle alpa lezyA dravya hI zeSa rahe haiN| isa kAraNa pUrvotpanna asurakumAra avizuddha lezyAvAle hote haiM aura yazcAta utpanna unase viparIta hone ke kAraNa vizuddhatara lezyA vAle hote haiN| vedanA ke viSaya meM asurakumAroM ko vaktavyatA nArakoM ke samAna samajhanI cAhie / zeSa arthAt kriyA aura Ayu kA svarUpa bhI nArakoM ke sadRza hI kahanA caahie| aura jaisI prarUpaNA asurakumAroM kI kI gaI hai vaisI hI nAga. kumAroM kI, suvarNakumAroM kI, agnikumAroM kI, vidyutkumAroM kI, dvIpakumAroM kI, dikkumAroM kI, pavanakumAroM kI tathA stanitakumAroM kI karanI caahie| vizuddhatara lezyAvALA hoya che. enuM kAraNa e che ke je asukumAra pahelA utpanna thayela che, teoe pitAnI utpattinA samayathI ja tIvra anubhAgavALA vezyA dravyone bheLavI bheLavIne temano ghaNe bhAga kSaya karI nAkhela hoya che. have temanA mada anubhAgavALA alpa lezyA dravya ja zeSa rahe che. e kAraNe pU5nna asurakumAra avizuddha vezyAvALA hoya che ane pazcata utpanna temanAthI viparIta hovAne kAraNe zuiddhatara lezyAvALA hoya che. vedanAnA viSayamAM paNa asurakumAronI vaktavratA nArakanA samAna samajavI joIe. zeSa arthAt kriyA ane AyunuM svarUpa paNa nArakAnA sadaza ja kahevuM joIe. ane jevI prarUpaNA asurakumAronI karelI che, tevI ja nAgakumAronI, suvarNakumAronI, agnikumAronI vigha9mAronI, udadhikumAronI, dvIpakumAronI, dikmAnI pavanakumAronI tathA svanitakumAronI karavI joIe. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 5 pRthvIkAyikAdInAM samavedanAdinirUpaNam 39 " NaM bhaMte! evaM vuccai - puDhavikAiyA savve samaveyaNA ? goyamA ! puTavikAiyA savve asannI asannIbhUyaM aNiyayaM veyaNaM veyaMti se teNa - TTeNaM goyamA ! puDhavikAiyA savve samaveyaNA, puDhavikAiyANaM bhaMte ! savve samakiriyA ? haMtA, goyamA ! puDhavikAiyA sadhye samakiriyA, sekeNaNaM bhaMte! evaM vaccai puDhavikAiyA savve samakiriyA ? goyamA ! puDhavikAiyA savve mAimicchAdiTTI tesiM NiyaiyAo paMcakiriyAo kajjaMti, taM jahA- AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvatiyA, appaccakkhANa kiriyA, micchAdaMsaNavattiyA ya, se teNaTuNaM goyamA ! evaM buccai - puDhavikAiyA savve samakiriyA, jAva cauriMdiyA, paMciMdiyatirikkhajoNiyA jahA neraiyA, NavaraM kiriyAhiM sammadiTTI micchadiTTI sammAmicchadiTTI' tatthaNaM je te sammaddiTThI te dubihA paNNattA, taM jahA - asaMjayA ya, saMjayA saMjayA ya, tattha NaM je te saMjayAsaMjayA tesiM NaM tinnikirIyAo kajjaMti, taM jahA- AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvatiyA, tattha NaM je asaMjayA tesi NaM cattAri kiriyA kajjaMti taM jahAAraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaJcakkhANa kiriyA, tattha NaM je te micchAdiTTI je ya sammAmicchAddiTThI tesi NaM NiyaiyAo paMca kari yAo kajjaMti, taM jahA- AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apacakhAkiriyA, micchAdaMsaNavattiyA, sesaM taM caiva ||suu05 // j chAyA - pRthivIkAyikAH AhArakarmavarNa lezyAbhiryathA nairayikAH pRthivIkAyikAH sarve samavedanA: ? hanta, gautama ! sarve samavedanAH, tat kenArthena evaM mucyate - pRthivI kAyikAH pRthvI kAyAdi kI vaktavyatA zabdArtha - ( puDhavikAiyA AhArakammavaNNalessAhi jahA neraiyA) pRthvIkA - dhika AhAra, karma, varNa aura lezyA se nArakoM ke samAna (puDhavikAiyA sadhve samavedhaNA ?) kyA saba pRthvIkAyika samAna vedanA vAle haiM ? (haMtA, goyamA ! pRthvIkAyAdinI vaktavyatA " zabdArtha - (puDhavikAiyA AhAra kammavaNNalessAhiM jahA neraiyA) pRthvIzrayi mAhAra arbha, varSA ne bezyAthI nAraunA samAna (puDhavikAiyA savve samaveyaNA ) zumadhA pRthvImAthi samAna behanAvAlA che ? (haMtA goyamA ! savve samaveyaNA) hA gautama | maghA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 prajJApanAsUtre sarve samavedanA: ? gautama ! pRthivIkAyikAH sarve asaMjJinaH asaMjJibhUtAm aniyatAM vedanA vedayanti, tat tenArthena gautama ! pRthivIkAyikAH sarve samavedanAH, pRthivIkAyikAH khalu bhadanta ! sarve samakriyAH ? hanta, gautama ! pRthivIkAyikAH sarve samakriyAH, tata kenArthena eva mucyate-pRthivIkAyikAH sarve samakriyAH ? gautama ! pRthivIkAyikAH sarve mAyimithyA dRSTaya steSAM niyatAH paJca kriyAH kriyante, tadyathA-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, savve samaveyaNA) hAM, gautama ! saba samAna vedanA vAle haiM (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-puDhavikAiyA savye samaveyaNA) he bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki saba pRthvIkAyika samAna vedanA vAle haiM ? (goyamA ! puDhavikAiyA save asannI) he gautama ! saba pRthvIkAyika asaMjJI haiM (asannibhUyaM aNiyayaM veyaNaM veyaMti) asaMjJibhUta aniyata vedanA vedate haiM se tegaTeNaM goyamA! puDhavikAiyA savve samaveyaNA) isa kAraNa se gautama ! saba pRthvIkAyika samavedanA vAle hote haiN| (puDhavikAiyA NaM bhaMte ! savve samakiriyA ?) he bhagavan ! saba pRthivIkAyika kamA samAna kriyA vAle hote haiM ? (haMtA goyamA ! puDhavikAiyA savve samakiriyA) hAM gautama ! saba pRthvIkAyika samAna kriyA vAle hote haiM (se keNaTreNaM bhaMte ! evaM cuccai-puDhavikAiyA savve samakiriyA) he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki saba pRthvIkAyika samAna kriyA cAle haiM ? (goyamA! puDhayikAiyA savve) sabhI pRthvIkAyika (mAimicchAdiTThI) mAthI-mithyAdRSTi haiM (tesiNiyaiyAo paMcakiriyAo kajjaMti) unako nizcaya se pAMca kriyAeM hotI haiM (taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAghAvattiyA, apaccakvANakiriyA, micchA. dasaNavattiyA ya) ve isa prakAra-AraMbhikI, pArigrAhikI, mAyApratyayA, apratyA samAna vanA cha (se keNaDeNaM bhaMte ! evaM vuccai-puDhavikAiyA savce samaveyaNA 1) hai lagavan ! // 4||2nne sema 41 / / che mA pRthvIya samAna vehanAvAmA cha (goyamA ! puDhavikAiyA savve asannI) 3 gautama ! mA pRthvI 454 25sakI che (asannibhaya, aNiyayaM veyaNaM veyaMti) masajJibhUta mayata vana loga cha (se teNaTreNaM goyamA ! puDhavikA. iyA savve samaveyaNA) se 4 / 23 gautama ! 5 pRthvI:yi sabhavanAvA thAya cha (puDhavikAiyANaM bhaMte ! savve samakiriyA ?) mAn ! 5 // pRthvI thi: zu samAna yA hAya cha 1 (haMtA goyamA ! puDhavikAiyA savve samakiriyA) hai| gautama ! mA pRthvIya samAna yAvA hAya che (se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai-puDhavikAiyA savve sama kiriyA) he bhagavan // 4294thI sema DevAra cha : adhA pRthvI sabhAna yAvA cha ? (goyamA ! puDhavikAIyA savve) 3 gautama ! mA pRthapIya (mAi micchAdivo) bhAthI bhiyATa cha (tesiNiyaiyAo paMcakiriyAo kajati) tebhane nizcayathI pAMya yaay| thAya cha (taM jahA AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhANakiriyA, bhicchA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 5 pRthvIkAyikAdInAM samavedanAdinirUpaNam apratyAkhyana kriyA, mithyAdarzanapratyayA ca tat tenarthena gautama ! evaM mucyate - pRthivIkAyikAH sarve samakriyAH, yAvat caturindriyAH, paJcendriyatiryagyonikA yathA nairayikAH, navaraM kriyAbhiH samyagdRSTayo mithyAdRSTayaH samyagmithyAdRSTayaH, tatra khalu ye te samyadRSTaste dvividhAH prajJaptAH, tadyathA - asaMyatAca saMyatAsaMyatAca, tatra khalu ye te saMyatAsaMyatAsteSAM khalu tisraH kriyAH kriyante tadyathA - ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, tatra khalu ye asaMyatA steSAM khalu catasraH kriyAH kriyante, tadyathA - ArambhikI pArigrahikhyAnakriyA aura mithyAdarzana pratyayA (se teNadveNaM goyamA ! evaM cuccai isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki (puDhavikAiyA sacce samakiriyA ) pRthvIkAfor saba samAna kriyA vAle haiM (jAva cauriMdiyA ) cauindriya paryanta / (paMcidiyatirikkhajoNiyA ) paMcendriya tiryacayoni vAle (jahA neraiyA) nArakoM ke samAna (navaraM ) vizeSa (kiriyAhiM) kriyAoM se (samaddiTThI) samyaSTa (micchaTTiI) midhyAdRSTi ( sammAmicchahiTTI) samyahamidhyAdRSTi mizra dRSTi (tattha NaM je te sammaddiTThI) unameM jo samyagdRSTi haiM (te dubihA paNNattA vedo prakAra ke kahe haiM (taM jahA asaMjatA ya saMjayA saMjayA ya) asaMyata aura saMyatAsaMyata (tattha NaM je saMjayAsaMjayA ya) unameM jo saMyatAsaMyata arthAt dezasaM mI haiM ( tesi NaM tinni kiriyAo kajjaMti) unako tIna kriyAeM hotI hai (taM jahA AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvatiyA) ve isa prakAra - AraMbhikI pArigrahikI, mAyApratyayA (tattha NaM je asaMjatA) unameM jo asaMyata haiM ( tesiM NaM cattAri kiriyA kajjaMti) unako cAra kriyAeM hotI haiM (taM jahA- AraMbhiyA daMsaNavattiyA ya) tethe yA prakAre - bhAra liDI, pArigrahiDI, bhAyApratyayA, apratyAbhyAna DiyA bhane mithyAdarzana pratyayA (se teNaTTheNaM goyamA ! evaM vuccai) me arathI gautama ! mevA che ( puDhavikAiyA sabve samakiriyA ) pRthvI ayi adhA samAna hiyAvAjA che ( jAva cauriM diyA) yAvat yaturindriya paryanta (paMcidiya tirikkhajoNiyA) paMcendriya tiryatha yonivANA ( jahA neraiyA) nArAnI samana (navara) vizeSa (kiriyAhi ) priyAnyAthI ( sammadiTThI) sabhyaSTi (micchadiTThI) bhithyA dRSTi ( sammA micchadiTThI) samyagmithyAdRSTi- bhizradRSTi (tatyaNaM je te samma hiTTI) teAbhAM ne samyaSTi che (te dubihA paNNattA) tetheo me aranA hyA che ( taM jahA - asaMjatAya saMjayA saMjayAya) asayata bhane saMyatAsaMyata (tatthaNaM je te saMjatA saMjatA) tethe/bhAM bhe saMyatA saMyata arthAt deza saMyamI che (tesiNaM tinni kiriyAo kajati) temAne bhae diyaa| thAya che (taM jahA- AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA) te yA prakAre - mAra miDI pAriyAhiDI, bhAyApratyayA (tatthaNaM je asaMyatA) temAM ne asaMyata che (tesiNaM cattAmi kiriyA kajjati) tebhane yAra diyAo thAya che (taM jahA- AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAva pra0 6 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 prahApanAsUtre kI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakripA, tatra khalu yete mithyAdRSTayo ye ca samyagmithyAdRSTayasteSAM khalu niyatAH paJca kriyAH kriyante tadyathA-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA. mithyAdarzanapratyayA, zeSaM taccaiva // sU0 5 // TIkA-atha pRthivIkA yikAdInAM samAhArAdikamadhikRtya prarUpayitu mAha-'puDhavikAiyA AhArakammavanna lessAhiM jahA neraiyA' pRthivIkAyikAH AhArakarmavarNalezyAbhiryathA naira. yikAH pratipAditA stathA vaktavyAH, tathA ca pRthivIkAyikAnAmAhArAdicatuSTayaviSayakA abhilApAH nairayikANAmitra abhidheyAH, gautamaH pRcchati-'puDhavikAiyA savve samaveyaNA ?' pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhANakiriyA) ve isa prakAra-AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAna kripA (tattha NaM je te micchAdiTTI) unameM jo mithyAdRSTi haiM (je ya sammAmicchaTTiI) aura jo mizradRSTi haiM (tesiNaM NiyaiyAo) unako nizcaya se (paMcakiriyAo kajjati) pAMca kriyAeM hotI hai (taM jahA) ve isa prakAra (AraMbhiyA) AraMbhikI (pariggahiyA) pArigrahikI (mAyAvattiyA) mAyApratyayA (apaccakkhANakiriyA) apratyAkhyAnakriyA (micchAdasaNavattiyA) mithyAdarzanapratyayA (sesaM taM ceva) zeSa vahI / TIkArtha-aba pRthvIkAyika Adi jIvoM ke samAna AhAra Adi kI prarUpaNA kI jAtI haiM__AhAra, karma, varNa aura lezyA kI apekSA jisa prakAra nArakoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, usI prakAra pRthvIkAyikoM kI prarUpaNA samajhalenI caahie| ataeya nArakoM ke AhAra Adi cAroM ke saMbaMdha meM jaisA kathana hai, vaisA hI pRthvIkAyikoM kA kathana karanA caahie| __ gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA sabhI pRthvIkAyika samAna vedanAyAle haiM ? ttiyA-apaccakkhANakiriyA) te 20 prAra-mAra mizrI, pArivAdhi, bhAyApratyaya, apratyAbhyAna yA (tatthaNaM je te micchAdidI) tesomA 2 mithyATa che (je ya sammAmicchA didI) mara mizra STi cha (tesiNaM NiyaiyAo) tamane nizcayathA (paMcakiriyAo kajaMti) pAMya yA thAya che (taM jahA) te // 4 // 2 (AraMbhiyA) mA mizrI (parigga hiyA) pArivADisI. (mAyAvattiyA) bhAyA prtyy| (apaccakkhANa kiriyA) apratyAbhayAna yA (micchAdasaNavattiyA) mithyA 4zana pratyayA (sesaM taM ceva) zeSa tebhA TIkAI-have pRthvIkAyika Adi jIvanI samAna AhAra AdinI prarUpaNa karAya che AhAra, karma, varNa ane lesthAnI apekSAe je prakAre nArakonuM nirUpaNa karyuM che, teja prakAre pRthvIkAyikenI prarUpaNuM samajI levI joIe tethI ja nAranA AhAra Adi cAranA sambanyamAM jevuM kathana che, tevuM ja pRthvIkAyikonuM kathana karavuM joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! zuM badhA pRthvIkAyika samavedanAvALA che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 5 pRthvIkAyikAdInAM samavedanAdinirUpaNam 43 pRthivI kAyikAH kiM sarve samavedanA bhavanti ? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA ! savve samaveyaNA' he gautama ! hanta-satyam pRthivIkAyikAH sarve samavedanA bhavanti, gautamaH pRcchati'se keNaTe NaM bhaMte ! evaM vuccai-puDhavikAiyA savve samaveyaNA?' he bhadanta ! tat-atha kenAthena-kathaM tAvad evam-uktarItyA ucyate-pRthivIkAyikAH sarve samavedanA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'puDhavikAiyA savve asannI asannibhayaM aNiyaya veyaNaM veyaMti' pRthivIkAyikAH save asaMjJino mithyA dRSTayo'manaskA vA bhavanti, asaMjJi bhUtAm aniyatAM vedanAM vedayanti; vedanA manubhavanto'pi na pUrvopAttAzubhakarmapariNatiriyamityavagacchanti, teSAM mithyAdRSTikhAda amanaskatvAdveti bhAvaH / prakRtamupasaMharannAha-'se teNa. TeNaM goyamA ! puDhavikAiyA save samaveyaNA' he gautama ! tat-atha tenArthena pRthivIkAyikAH sarve samavedanA bhavanti, gautamaH pRcchati-'puDha vikAiyA NaM bhaMte ! savye samakiriyA !' he bhadanta ! pRthivIkAyikAH khalu sarve kiM samakriyAH- samAnakriyA bhavanti ? bhagavAnAha'haMtA, goyamA !' he gautama ! hanta-satyam 'puDhavikAiyA savve samakiriyA' pRthivIkAyikAH sarve samakrikAH bhavanti, gautamastatra pRcchati 'se kepaTTeNaM evaM vuccai-puDhavikAiyA savve bhagavAn-he gautama ! hAM, sabhI pRthvIkAyika samAna vedanAvAle hote haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA gayA hai ki saba pRthvIkAyika samAna vedanAvAle haiM ? bhagavAn-he gautama ! sabhI pRthvIkAyika asaMjJI arthAt mithyAdRSTi athavA amanaska hote haiM / ve asaMjJibhUta aura aniyata vedanA kA bedana karate haiN| tAtparya yaha hai ki vedanA kA anubhava karate hue bhI ve nahIM samajha pAte ki yaha mere pUrvopArjita azubha karmakA pariNAma hai, kyoMki ve asaMjJI aura mithyA. dRSTi hote haiN| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA sabhI pRthvokAyika samAna kriyAvAle hote haiM ? zrI bhagavAna gautama! hA, badhA pRthvI kAyika samavedanAvALA hoya che zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zA kAraNe ema kahyuM ke badhA pRthvIkAyika samavedanA pAmA cha ? zrI bhagavAna-he maitama! badhA pRkAyika asaMsI arthAta mithyAdaSTi athavA amanaska hoya che. teo asaMsIbhuta ane aniyata vedanAne anubhava kare che. tAtparya e che ke vedanAne anubhava karavA chatAM paNa teo nathI samajI zaktA ke A mArA pUrve pArjita azubhakarmonuM pariNAma che, kemake teo asaMjJI ane mithyAdiSTa hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zuM badhA pRthvIkAyika samAna kiyAvALA hoya che? zrI bhagavAna-hA, gautama! badhA pRthvIkAyika samAna kiyAevALA hoya che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 prajJApanAsUtre samakiriyA ?' tat-atha kenArthena - kathaM tAvat evamucyate- pRthivIkAyikAH sarve samakriyA bhavantIti ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'puDhavikAiyA savve mAimicchadiTThI' pRthivIkAyikAH sarve mAyamithyAdRSTayo bhavanti, 'tesiM niyaiyAo paMcakiriyA o kajjati' teSAM - mAyi mithyAdRSTInA niyatA:-naiyatyena avazyamityarthaH paJcakriyAH kriyante bhavanti, 'taM jahA- AraMbhiyA, pariggahiyA mAyAvattiyA, apaccakkhANa kiriyA micchAdaMsaNavattiyA ya' tadyathA - ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyakhyAnakriyA, mithyAdarzanapratyayA ca' se teNa NaM goyamA ! evaM buccai - puDhavikAdayA savve samakiriyA' he gautama! tat-atha tenArthena evam uktarItyA ucyate yat-pRthivIkAyikAH sarve samakriyA bhavanti, 'jAva cauriMdiyA' pRthivokAyikA iva yAvat- aSkAyikAH, tejaskAyikAH, vAyukAyikAH, vanaspatikAyikAH, dvIndriyAH, trIndriyAzcaturindriyAH, samavedanAH, samakriyAdayo vaktavyAH, 'paMcidiyatirikkhajogiyA jahA neraiyA' paJcendriyatiryagyonikA yathA nairayikA uktAstathA bhagavAn - hAM, gautama ! sabhI pRthvIkAyika samAna kriyAoM vAle hote haiM ! gautamasvAmI - he bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki sabhI nAraka samAna kriyAoM vAle hote haiM ? bhagavAn he gautama! sabhI pRthvIkAyika mAyimidhyAdRSTi hote haiM / unako nizcita rUpa se pAMcoM kriyAeM hotI haiM, ve isa prakAra haiM- AraMbhikI, pArigrAhikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA aura mithyAdarzanapratyayA / isa kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki sabhI pRthvIkAyika samAna kriyAoM vAle haiM / pRthvI kAyikoM ke samAna hI aprakAyikoM, tejaskAyikoM, vAyukAyikoM, arepatikAyikoM, dvIndriyoM, trIndriyA~ aura caturindriyoM meM samAna vedanA aura samAna kriyA Adi kahanA cAhie / paMcendriya tiryacoM kA kathana nArakoM ke samAna samajhalenA cAhie, parantu kriyAoM meM samAnatA nahIM hai / koI-koI paMcendriya tiryaca samyagdRSTi hote haiM, zrI gautamasvAmI-zA kAraNe ema kahevAya che ke badhA nAraka samAna kriyAovALA hAya che? zrI bhagavAn-he gautama ! badhA pRthvIkAyika mAyi mithyASTi heAya che, temane nizcita 3pe yAMce DiyAgo thAya che, tethe yA prAre che-Ara liDI, pArizrAhiDI, bhAyApratyayA, apratyAkhyAna kriyA ane mithyAdarzIna pratyayA, e kAraNe huM gautama ! ema kahevAya che ke badhA pRthvIkAyika samAna kriyAvALA che. pRthvIkAyikAnA samAna ja aSThAyikA, tejaskAyikA, vAyukAyikA, vanaspatikAyikA, dvIndriyA trIndriyA ane caturindriyamAM samAnavedanA ane samAnakriyA Adi kahevu joI e. paMcendriya tiya cAnuM kathana nArakeAnA samAna samajavu joI e. parantu kriyAomAM samAnatA nathI. keAI-keAI paMcendriya tiya ca samyagdata hoya che, kaI mithyAdaSTi heAya che zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prame yabodhinI TIkA pada 17 sU0 5 pRthvIkAyikAdInAM samavedanAdinirUpaNam 45 vaktavyAH, kintu 'navaraM kiriyAhiM sammadiTThI micchaviTThI sammAmicchadiTThI' navaraM-nairayikA pekSayA vizeSastu kriyAbhiH kecana paJcendriyatiryagyonikAH samyagdRSTayo bhavanti, kecana mithyAdRSTayaH, kecana punaH samyagmithyAdRSTayo bhavanti, 'tattha NaM je te sammadiTThI te duvihA paNNattA' tatra khalu-samyagdRSTi-mithyAdRSTi-mizradRSTi paJcendriyatirazcAM madhye ye te samyagdRSTayo bhAnti te dvividhAH prajJaptAH 'taM jahA-asaMjayA ya saMjayAsaMjayA ya' tadyathA asaMyatAzca saMyatAsaMyatAca, 'tattha NaM je te saMjayAsaMjayA tesiMNaM tinni kiriyAoM kajjati' tatra khalu-asaMyatasaMyatAsaMyatapaJcendriyatiryagyonikA bhavanti teSAM khalu tisraH kriyAH kriyante bhavanti 'taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA' ArambhikI, pAri grahikI, mAyApratyayA ca, 'tattha NaM je te asaMyatA tesi NaM cattAri kiriyA kanjaMti' tatra khaju-asaMyata saMyatAsaMyatapaJcendriyatiryagyonikAnAM madhye ye asaMyatAH pazcendriyatiryagyonikA bhavanti teSAM khalu catasraH kriyAH kriyante bhavanti 'taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhANakiriyA' tayathA-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apra. tyAkhyAnakriyA ca 'tattha NaM je te micchAdihI, tesiNaM NiyaiyAo paMcakiriyA kajati' tatra khalu-samyagdRSTi-mithyAdRSTa-mizradRSTi-paJcandriyatiryagyonikAnAMmadhye ye te mithyAdRSTayaH pazcendriyatiryagyonikAH, ye ca samyagmithyAdRSTayazca santi teSAM khalu naiyatikyaHniyatAH niyatarUpeNetyarthaH paJcakriyAH kriyante bhavanti, 'taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhANakiriyA, micchAdasaNavattiyA' tadyathA-ArambhikI, pArigrahikI koI mithyAdRSTi hote haiM aura koI-koI samyagamithyAdRSTi hote hai| unameM jo samyagdRSTi haiM, ve bhI do taraha ke haiM-asaMyatasamyagdRSTi aura saMyatAsaMyata samyagdRSTi / ina donoM meM jo saMyatAsaMyata arthAt dezasaMyata hote haiM, unako tIna kriyAeM hotI haiM, yathA AraMbhikI, pArigrahikI aura maayaaprtyyaa| unameM jo asaMyata samyagdRSTi paMcendriya tiryaMca haiM, unako cAra kiyAeM hotI haiM, yathAAraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAna kriyA / samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTi paMcendriya tiryacoM meM se jo paMcendriya tiryaMca mithyAdRSTi haiM aura jo samyamithyAdRSTi haiM, unameM niyata rUpa se pAMco kriyAeM ane kaI samyagamithyASTi hoya che. temAM je samyagadRSTi hoya che teo paNa be jAtanA cheasaMyata samyagdaSTi ane saMyatA saMyata samyagdaSTi. e bannemAM je saMyatA saMyata arthAt deza sayata hoya che, temanI traNa kriyAo hoya che, jemake AraMbhikI, pArigrAdikI ane mayopratyayA. teomAM je asaMyata samyagdaSTi paMcendriya tirthaM ca che, temanI cAra kriyAo hoya che, jemake-AraMbhikI pArigrahikI, mAyA pratyayA ane apratyAkhyAna kiyA. samya. dRSTi, mithyASTi ane mizradRSTi paMcendriya tiya cemAMthI je paMcendriya tiryaMca mithyAdaSTi che ane je samyamithyASTi che, temAM niyata rUpathI pAMca kiyAe hoya che. zrI. praapn| sUtra:4
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre mAyApratyayA, apratyAsyAnakriyA, mithyAdarzanapratyayA ca 'sesaM taM ceva' zeSam-varNalezyA vedanAdikaM paJcandriyatiryaggonikAnAM tacaiva-pUrvoktavadevAvaseyam // 0 5 // ___ manuSyasamAnAhArAdi vaktavyatA / mUlam-'maNussA NaM bhaMte ! savve samAhArA ? goyamA ! No iNa? samaTe, se keNaTeNaM evaM vuccai-maNussA No savve samAhArA ? goyamA ! maNussA duvihA paNNattA, taM jahA-mahAsarIrA ya, appasarIrA ya, tattha NaM je te mahAsarIrA teNaM bahutarAe poggale AhAreMti jAva bahutarAe poggale nIlasaMti, Ahacca AhAti, Ahacca nIsasaMti, tatthaNaM je te appasarIrA teNaM appatarAe poggale AhAreMti jAya appatarAe poggale nIsasaMti, amikvaNaM AhArati jAva abhikkhaNaM nIsasaMti, se teNaTreNaM goyamA ! evaM vuccai maNussA savve No samAhArA, sesaM jahA neraiyANaM navaraM kiriyAhi maNUstA tivihA paNNattA, taM jahA-sammadiTTI, micchaddiTTI, sammAmicchadiTTI, tattha NaM je te sammaTTiI te tivihA paNNattA, taM jahAsaMjatA, asaMjatA, saMjatAsaMjatA, tattha NaM je te saMjatA, te duvihA paNNatA, taM jahA- sarAgasaMjatA, vIyarAgasaMjatA ya, tattha NaM je te cIyarAgasaMjatA teNaM akiriyA, tattha NaM je te sarAgasaMjatA te duvihA pApaNattA, taM jahA-pamattasaMjatAya, apamattasaMjatA ya, tatthaNaM je te apamattasaMjayA tesiM egA mAyAvattiyA kiriyA kajai, tatthaNaM je te pamattasaMjayA tesiM do kiriyAo kanjaMti-AraMmiyA, mAyAvattipA ya, tatthaNaM je te saMjayAsaMjayA, tesiM tinni kiriyAo kajjati, taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, tatthaNaM jete asaMjayA tesiM cattAri kiriyAo kanjaMti, taM jahA AraMmiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaJcakkhANahotI haiM / ve pAMcAM kriyAeM isa prakAra haiM-AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA aura mithyaadrshnprtyyaa| zeSa arthAt varNa, lezyA, vedanA Adi saba pUrvavat jAnanA cAhie / te pAMce kriyAo A prakAre che-AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAna kriyA ane mithyAdarzana pratyayA zeSa arthAta varNa--lezyA-vedanA Adi badhuM pUrvavat jANavuM joIe. zrI. prAyana sUtra :4
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 6 manuSyasamAnAhArAdinirUpaNam kiriyA, tatthaNaM jete micchaddiTThI je sammAmicchaddiTThI tesiM niyaiyAo paMcakariyao kajjaMti, taM jahA AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakhAkiriyA, micchAdaMsaNavattiyA, sesaM jahA neraiyA NaM' ||suu06|| 47 chAyA - manuSyAH khalu bhadanta ! sarve samAhArAH gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tat kenArthena evamucyate - manuSyAH no sarve samAhArAH ? gautama ! manuSyAH dvividhAH prajJaptAH, tadyathA - mahAzarIrAva, alpazarIrAca, tatra khalu ye te mahAzarIrAste khalu bahutarAn pudgalAn niHzvasanti, Ahatya AhArayanti, Ahatya niHzvasanti, tatra khalu ye te alpazarIrAste khalu alpatarAn pudgalAn AhArayanti, yAvad alpatarAna pugalAn niHzvasanti, abhIkSNam AhArayanti yAvad manuSya ke samAnAhArAdi kI vaktavyatA zabdArtha - (magussA NaM aMte ! savve samAhArA ?) he bhagavan ! manuSya sabhIsamAna AhAravAle haiM ? (goyamA ! No iNaTTe samaTThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (sekeTTe evaM buccai) kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ( maNussA No savve samAhArA ?) manuSya saba samAna AhAravAle nahIM haiM ? (goyamA ! massA duvihA paNNattA) he gautama ! manuSya do prakAra ke kahe haiM (taM jahA) ve isa prakAra (mahAsarIrA ya appasarIrA ya) mahAn zarIravAle aura alpa arthAt choTe zarIra vAle (tastha NaM je te mahAsarIrA) unameM jo mahAzarIra vAle haiM (te NaM bahutarAe poggale) ve bahutara pugaloM kA (AhAre ti) AhAra karate haiM (jAva bahutarAe poragale nIsasaMti) yAvat bahutara pudgaloM kA niHzvAsa lete haiM (Ahacca) kadAcit (AhAreMti) AhAra karate haiM (jAva) yAvat (Ahacca nIsasaMti) kadAcit niHzvAsa lete haiM (tattha NaM je te appasarIrA) unameM jo alpazarIra vAle haiM (te NaM appatarAe poggale AhAreti) ve alpatara pudgaloM kA manuSyanA samAnAhArAdinI vaktavyatA zabdArtha (mANaM bhaMte ! savve samAhArA 1) he bhagavan ! bhanuSya adhA samAna mAhAra vANA che ? (goyamA ! No iNaTTe samaTThe ) he gautama! A artha samartha nathI ( se keNaTTeNaM evaM buccai) zA age meSu upAya che (manussA No savve samAhArA ?) adhA bhanuSya samAna AhAravANA nathI ? ( goyamA ! maNustA dubihA paNNattA) he gautama! bhanuSya me aAranA udyA che (taM jahA) tethe mA prakAre (mahA sarIrAya appasarIrAya ) bhaDAn zarIravAjA bhane nAnA zarIravANA che (tattha NaM je te mahAsarIrA) teyAmAM ne mahAzarIravAjA che. (teNaM bahutarAe pomgale ) te yA madhA pugona (AhA re ti) AhAra re che ( jAva bahutarAe poggale nIsasaMti) yAtrat ghathA pugaseo no niHzvAsa se che (Ahacca) hAthit ( AhAre ti) AhAra 42 che. (jAva) yAvat ( Ahacca nIsasaMti) udyAyita niHzvAsa se che (tatha NaM je te zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. prajJApanAsUtre abhIkSNaM niHzvasanti, tat tenArthena gautama ! evamucyate - manuSyAH sarve no samAhArAH, zeSaM yathA nairayikANAm, navaraM kriyAbhirmanuSyA strividhAH prajJaptAH, tadyathA samyagdRSTayaH, mithyAdRSTayaH, samyagmithyAdRSTayaH, tatra khalu ye te samyagdRSTayaste trividhAH prajJaptAH, tadyathAsaMyatAH, asaMyatAH, saMyatAsaMyatAH, tatra khalu ye te saMyatAste dvividhAH majJaptAH, tadyathAsarAgasaMyatAH, vItarAgasaMyatA, tatra khalu ye te vItarAgasaMyatAste khalu akriyAH tatra khalu ye AhAra karate haiM (jAva appatarAe poggale nIsasaMti) yAvat alpatara pudgagaloM kA niHzvAsa lete haiM (abhikkhaNaM AhAre ti) bAra- ghara AhAra karate haiM (jAva abhikkhaNaM nIsasaMti) yAvat bAra-bAra niHzvAsa lete haiM (se teNaTTeNaM goyamA / evaM baccai) isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki (maNussA savve No samAhArA) saba manuSya samAna AhAravAle nahIM haiM (sesaM jahA neraiyANaM) zeSa jaise nArakoM kA kathana (navaraM kiriyAhiM maNUsA tivihA paNNattA) vizeSa yaha hai ki kriyAoM kI apekSA manuSya tIna prakAra ke hote haiM (taM jahA) ve isa prakAra ( samaddiTThI) samagdRSTi (micchAdiTThI) midhyAdRSTi ( sammAmicchadiTThI) samyagamithyAdRSTi | (tattha NaM jete sammaddiTThI) unameM jo samyagdRSTi haiM (te tivihA paNNattA) ve tIna prakAra ke haiM ( taM jahA ) ve isa prakAra (saMyatA, asaMyatA, saMyatAsaMyatA) saMyamI, asaMyamI aura saMyamAsaMghamI (tattha NaM je te saMyatA) unameM jo saMyamI haiM ( duvihA paNNattA) ve do prakAra ke haiM (taM jahA ) ve isa prakAra ( sarAgasaMjatA) sarAgasaMyamI ( vIyarAgasaMjatA ya) aura vItarAgasaMyamI (tattha NaM je te vItarAgaappasarIrA) teyAmAM ne sahaya zarIravANA che (teNaM appatarAe pogale AhAre ti) tethe| madayatara yugasAno AhAra 1re che (jAva appatarAe pogale nIsasaMti) yAvat ahyatara yuddagasonA nizvAsa se che (abhikkhagaM AhAre ti) vAraMvAra AhAra 42 che (jAva abhikkhaNaM nIsasaMti) yApat vAra MvAra nizvAsa se che (se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vaccai) me arathI he gautama! yevu hevAya che ( maNussA savve No samAhArA) madhA bhanuSya samAna AhAra vANA nathI (sesaM jahA neraiyANaM) zeSa bhevaM nAronA 4thana pramANe (navaraM kiriyAhiM maNUsA tivihA paNNattA) vizeSa me che hai DiyAgonI apekSA manuSya Rzu prAranA hai! che (taM jahA) tethe| AA prAre ( sammadiTThI) samyagyaSTi (micchAdiTTI) mithyAdRSTi (sammAmicchAdiTThI) sabhyamidhyAdRSTi (tatthaNaM je te sammUdiTThI) teyAmAM ne samyagdRSTi che (te tivihA paNNattA) tethe prahAranA che (taM jahA ) tethe yA prAre (saMyatA, asaMyatA, saMyatAsaMyatA) sauMyabhI, asayabhI bhane sayabhAsayabhI (tatthaNaM je te saMyatA) teyAmAM ne saMyamI che ( te duvihA) tethe me ahAranA che (taM jahA) te are ( sarAga saMyatA) sarAga saMyabhI ( vIyarAgasaMyatA ya) bhane vItarAga saMyamI (tatthaNaM je te vItarAgasaMyatA) temAbhAM ne vItarAga saMyamI che (teNaM zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TokA pada 17 sU0 6 manuSyalamAnAhArAdinirUpaNam 49 te sarAgarasaMyatAste dvividhAH prajJaptAH, tadyathA - pramattasaMyatAzca, apramattasaMyatAzca tatra khalu ye te apramattasaMyatAsteSAm ekA mAyApratyayA kriyA kriyate tatra khalu ye te pramattasaMyatA steSAM dve kriye kriyete ArambhikI, mAyApratyayA ca tatra khalu ye te saMyatAsaMyatAsteSAM tisraH kriyA kriyante, tadyathA - ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayAca, tatra khalu ye te asaMyatAsteSAM catasraH kriyAH kriyante, tadyathA-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyArUpAnakriyA ca tatra khalu ye te mithyAdRSTayo ye samyagramithyAdRSTayasteSAM naiyatikAH paJcakriyAH kriyante, tadyathA - ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA, mithyAdarzanapratyayA ca zeSaM yathA nairayikANAm // 0 6 // saMjatA) unameM jo vItarAga saMyamI haiM (te NaM akiriyA) ve kriyArahita haiM (tattha NaM je te sarAgasaMjatA) unameM jo sarAgasaMyamI haiM (te dubihA paNNattA) ve do prakAra ke kahe haiM (taM jahA - pamantasaMjatA va apamattasaMjatA ya) ve isa prakArapramattasaMyata aura apramattasaMyata (tattha NaM je te apamattasaMjayA tesiM egA mAyAtiyA kiriyA kajjai) unameM jo apramatta saMyata haiM unako eka mAyApratyayA kiyA hotI hai (tastha NaM je te pamattasaMjayA tesiM do kiriyAo kajjaMti) unameM jo pramattasaMgata haiM unako do kriyAeM hotI haiM (AraMbhiyA mAyAvantiyA ya) AraMmikI aura mAyApratyayA (tattha NaM je te saMjayAsajaghA tesiM tinni kiriyAo kajjati) unameM jo saMyatAsaMyata haiM unako tIna kriyAeM hotI haiM (taM jahA- AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA) AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA (tattha NaM je te asaMjayA) unameM jo asaMyamI haiM ( tesiM cattAri kiriyAo kajjati) unako cAra kriyAeM hotI haiM (taM jahA- AraMbhiyA, parigahiyA, mAyAvattiyA, apaccakakhANakiriyA) ve isa prakAra - AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAna kriyA / akiriyA) tethe diyA rahita che (tatthaNaM je te sarAgasaMyatA) tekhabhAM ne sarAga saMyabhI che (te duvidhA paNNattA) tethe me aAranA che ( taM jahA pamattasaMjatA ya apamatta saMjatA ya) tethe yA pra43 - pramatta saMyaMta ne apramatta saMyaMta (tatthaNaM je te apamatta saMjayA tersiegA mAyAvattiyA kiriyA kajjai) teyAmAM ne apramatta saMyaMta che, tebhanI 4 bhAyA pratyayA diyA thAya che (tatthaNaM je te pamatta saMjayA tisiM do kiriyAo kajjati) bhAM pramatta saMyaMta che, temanI meM DiyAgo thAya che (AraMbhiyA mAyAvantiyA ya) bhAraM liDI ane mAyApratyayA (tatthaNaM je te saMjayAsaMjayA tesi tinni kiriyAo kajjaMti) teemAM je sayatA saMyata che temanI traNa kriyAe thAya ( taM jahA- AraMbhiyA, pariggahiyA mAyAvattiyA) mAramiThI pArigrahiThI bhAyA pratyayA (tatthaNaM je te asaMjayA) bhAM asaMyamI che (tesiM cattAri kiriyAo kajjaMti) temanI yAra DiyAgo thAya che (taM -enifer, afmfeur, mulafaui, 3qzatemfakai) a 24 y517-202 (as), pArigrahikI, mAyApratyayA, ane apratyAkhyAna kriyA pra0 7 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsane TokA-atha manuSyANAM samAhArAdikamadhikRtya prarUpayitumAha-'maNussANaM bhaMte ! savve samAhArA ?' he bhadanta ! manuSyAH khalu sarve kiM samAhArAH-samAnAhArA bhavanti ? bhagavAnAha'goyamA!' he gautama ! 'No igaTe samaDhe' nAyamarthaH samartha:-manuSyAH sarve samAnAhArA ityevamarthoM no yuktyopapannaH, gautamaH pRcchati-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-maNussA savve no samAhArA ?' tat-atha kenArthena-kathaM tAvat evam-uktarItyA ucyate-manuSyAH sarve no samAhArA bhavantIti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'maNussA duvihA paNNattA' manuSyA dvividhAH prajJaptA, 'taM jahA--mahAsarIrAya, appasarIrAya' tadyathA-mahAzarIrAzca, alpazarIrAzca, 'tattha NaM je te mahAsarIrA te NaM bahutarAe poggale AhAreMti jAva bahutarAe poraMgale nIsasaMti' tatra (tattha NaM je te micchaTThiI je sammAmicchaviTThI) unameM jo mithyAdRSTi hai aura jo samyagamithyAdRSTi haiM (tesiM niyaiyAo paMca kiriyAo kajjati) unako niyata rUpa se pAMca kriyAeM hotI haiM (taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhANa kiriyA, micchAdasaNavattiyA) ve isa prakAra-AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA, mithyAdarzanapratyayA (sesaM jahA neraiyANaM) zeSa nArakoM ke samAna / TIkArtha-aba manuSyoM ke samAhAra Adi kI prarUpaNA kI jAtI hai-gautama svAmI prazna karate haiM-he bhagavAn ! kyA sabhI manuSya samAna AhAravAle haiM ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAt aisI bAta nahIM hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki sabhI manuSya samAna AhAravAle nahIM haiM ? / bhagavAn-he gautama ! manuSya do prakAra ke kahe haiM, yathA-mahAzarIra aura (tatthaNaM je te micchAdivi je sammAmicchadidI) tamAma bhithyATa cha bhane 2 sabhya mithyATa che (tesi niyaiyAo paMca kiriyAo kajaMti) temanAma niyata 356? pAMya yAma thAya cha (taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhANa kiriyA, micchAdasaNavattiyA) te| mAre-mAnI, pAriyADI, mAyApratyayA, apratyAdhyAna ThiyA, bhiyAna pratyayA (sesaM jahA neraiyANaM) zeSa nAnI samAna / TIkAI-have manuSyanA samAhAra AdinI prarUpaNa karAya chezrI gautamasvAmI prazna kare che- he bhagavan! zuM badhA manuSya samAna AhAravALA che? zrI bhagavAna-he gautama ! A artha samartha nathI, arthAt evI vAta che nahIM. zrI gautama-he bhagavAna zA kAraNathI ema kahevAya che ke badhA manuSya samAna AhAravALA nathI ? zrI bhagavAna-he gautama! manuSya be prakAranA kahyA che, jemake mahAzarIrI ane a5 zarIra arthAt vizALa kAyAvALA ane nAnI kAyAvALA, A bannemAMthI je mANasa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyavodhinI TIkA pada 17 sU0 6 manuSyasamAnAhArAdinirUpaNam khalu-mahAzarIrAlpazarIramanuSyANAM madhye ye te mahAzarIrAH manuSyA bhavanti te khalu bahutarAn pudgalAn AhArayanti yAvad-bahutarAn pudgalAn pariNAmayanti, bahutarAn pudgalAn ucchvasanti bahutarAna pudgalAn niHzvasanti, kintu 'Ahacca AhAti Ahacca nosasaMti' Ahatya-kadAcideva te devakurvAdimithunakA ucchvasanti niHzvasanti ca, teSAM manuSyAntarApekSayA atyantasukhitvAt kadAcideva ucchvAsaniHzvAsau saMbhavataH, 'tattha NaM je te appasarIrA te NaM appatarAe poggale AhAreMti jAva appatarAya poggale nIsasaMti' tatra khalu-mahAzarIrAlpazarIramanuSyANAM madhye yete alpazarIrA manuSyA bhavanti te khalu alpatarAn pudgalAn AhArayanti yAvat-alpatarAn pudgalAn pariNAmayanti, alpatarAn pudgalAn ucchvasanti niHzvasanti ca kintu 'abhikkhaNaM AhAreti jAva abhikkhaNaM nIsasaMti' amIkSNaM-zazvat AhArayanti alpazarIra arthAt vizAla zarIra vAle aura choTe zarIra vAle / ina donoM meM se jo manuSya mahAzarIra hote haiM, ve bahatara pugaloM kA AhAra karate haiM, bahatara pudgagaloM ko pariNata karate haiM, bahutara pudgaloM ko ucchvAsa ke rUpa meM grahaNa karate haiM aura bahutara pudgaloM ko ni:zvAsa ke rUpa meM tyAgate haiN| kintu devakuru Adi meM yugalika mahAzarIra manuSya kadAcit kavalAhAra karate haiM, kahA bhI hai ki'unakA AhAra aSTamabhakta se hotA hai, arthAtU bIca-bIca meM tIna-tIna dina choDa kara ve AhAra karate haiN| ve kabhI-kabhI hI ucchvAsa aura ni:zvAsa lete haiM, kyoMki ve dasare manuSyoM kI apekSA atyanta sukhI hote haiM, isa kAraNa kabhI-kabhI unakA ucchvAsa niHzvAsa honA saMbhava hai| ___ una mahAzarIra aura alpazarIra manuSyoM meM jo alpazarIra manuSya haiM, ve alpatara pudgaloM kA AhAra karate haiM, yAvat-alpatara pudgaloM ko pariNata karate haiM, alpatara pudgaloM kA ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiM aura sadA AhAra karate haiM, yAvatU sadaiva use pariNata karate rahate haiM, sadaiva ucchvAsa lete haiM mahA zarIra hoya che, teo ghaNA badhA pudgalene AhAra kare che, ghaNA badhA pudgalene pari. Nata kare che, ghaNA badhA puduM pudgalene uvAsanA rUpamAM grahaNa kare che ane ghaNA badhA pudgalene niHzvAsanA rUpamAM tyAge che. paraMtu deva kurU AdimAM yugalika mahA zarIra manuSya kadAcit kavalAhAra kare che. kahyuM paNa che ke, temane AhAra aSTamabhaktathI thAya che, arthAt vacamAM-vacamAM traNa traNa divasa choDIne teo AhAra kare che. teo kayAreka kayAreka ja ucchavAsa ane ni:zvAsa le che, kemake teo bIjA mANasonI apekSAe atyanta sukhI hoya che, e kAraNe kayAreka kayAreka ja temane uzvAsa niHzvAsa thavA saMbhavita che. te mahAzarIra ane a95 zarIra mANasomAM je 95 zarIra mANaso che teo alpatara pudgalene AhAra kare che, yAvat alpatara pudgalene pariNuta kare che, alpatara pudgalene ucchavAsa-nizvAsa le che ane sadA AhAra kare che yAvat sadeva temane pariNata zrI. prshaan| sUtra:4
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtra yAvat-abhIkSNaM pariNAmayanti abhIkSNaM-zazvadeva ucchvasanti niHzvasanti ca, tathAca zizUnAM tAvad alpazarIratvAt zazvadeva alpAhAradarzanAta, alpazarIrANAM saMmRcchimamanuSyANAM satatamAhArasaMbhavAcca, ucchvAsaniHzvAsAvapi alpazarIrANAM satatadarzanAta saMbhavataH, prAyasteSAM duHkhabahutvAt, tadupasaMharamAha-'se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai-maNussA savve No samAhArA' he gautama ! tata-atha tenArthena evam uktarItyA ucyate yat-manuSyAH sarve no samAhArAH, bhavanti 'sesaM jahA neraiyANaM' zeSam-karmavarNAdikaM yathA nairayikANAmukta tathaiva manuSyANAmapi vaktavyam, kintu-'NavaraM kiriyAhiM maNussA tivihA paNNattA' navaramvizeSastu kriyAbhirmanuSyA strividhAH prajJaptAH 'taM jahA-sammadiTThI, micchAdiTThI, sammAmiccha. viTThI' tadyathA-sampadRSTayaH, mithyAdRSTayaH, samyamithyAdRSTayazca, 'tattha NaM je te sammahiTThI te tivihA paNNattA' tatra khalu-samyagdRSTi-mithyAdRSTi-mizradRSTimanuSyANAM madhye ye te samyagdRSTayo manuSyAste trividhAH prajJaptAH, 'taM jahA-saMjatA-asaMjatA-saMjatAsaMjatA' aura sadaiva nizvAsa choDate rahate haiM kyoMki zizu alpazarIra vAle hote haiM to ve vAra-vAra thoDA-thoDA AhAra lete rahate dekhe jAte haiM, ataH alpazarIra saMmUrchima manuSyoM meM satata AhAra honA saMbhava hai| ucchvAsa-nizvAsa bhI alpazarIroM meM nirantara dekhA jAtA hai, ataeva vaha bhI saMbhava hai, kyoMki unameM prAyaH duHkhakI bahulatA hotI hai / aba upasaMhAra karate hue kahate haiM he gautama ! isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki saba manuSya samAna AhAravAle nahIM haiN| zeSa karma, varNa Adi kA kathana usI prakAra samajhalenA cAhie jaisA nArakoM ke viSaya meM kiyA gayA hai / parantu, nArakoM kI apekSA kriyAoM meM kiMcitU vizeSatA hai / vaha isa prakAra hai-manuSya tIna prakAra ke hote haiM, yathAsamyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagUmithyAdRSTi arthAt nizradRSTi / ina tInoM prakAra ke manuSyoM meM jo manuSya samyagdRSTi haiM, ye tIna prakAra ke kahe gae haiM, karatA rahe che. sadaiva ucchavAsa le che, ane saMdeva niHzvAsa tyAgatA rahe che. kemake zizu apa zarIravALA hoya che te teo vAraMvAra thoDo thoDe AhAra letA rahetA jovAmAM Ave che tethI a5 zarIra saMmUchima manuSyomAM satata AhAra levo saMbhavita che. ucchavAsa niHzvAsa paNa alpa zarIramAM nirantara jovAmAM Ave che, aeva te paNa susaMbhavita che, kemake temAM prAyaH duHkhanI vizeSatA hoya che. have upasaMhAra karatA kahe che-he gautama ! e kAraNathI ema kahevAya che ke badhA manuSya samAna AhAravALA nathI. zeSa, karma, vaNe AdinuM kathana eja prakAre samajI levuM joIe, jevuM nArakenA viSayamAM karAyeluM che. paraMtu nArakanI apekSAe kriyAomAM kiMcit vizeSatA che, te A prakAre che-manuSya traNa prakAranA hoya che, jemake samyaphadaSTi mithyAdaSTi ane sabhya mithyA daSTi arthAta mizraSTi, A traNe prakAranA manuSyamAM je manuSya samyagdaSTi che, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 6 manuSyasamAnAhArAdinirUpaNam tadyathA-saMyatAH, asaMyatAH, saMyatAsaMyatAzca, 'tattha NaM je te saMjatA te duvihA paNNattA' tatra khalu-saMyatAsaMyata mizrasaMyata manuSyANAM madhye ye te saMyatAste dvividhAH prajJaptAH, 'taM jahAsarAgasaMjatA ya vIyarAyagasaMjatA ya tadyathA-sarAgasaMyatAzca, vItarAgasaMyatAzca, tatra akSINAnu zAntakaSAyA manuSyAH sarAgasaMyatapadena vyapadizyante, upazAntakaSAyAH kSINakaSAyAzca manuSyA vItarAgasaMyatapadena vyapadizyante 'tattha NaM je te vIyarAgasaMjatA te NaM akiriyA' tatra khalu-sarAgasaMyata-cItarAgasaMyata manuSyANAM madhye ye te vItarAgasaMyatA manuSyA bhavanti tekha lu akriyA:-kriyArahitAH prajJaptAH teSAM vItarAgatayA ArambhAdInAM kriyANAmasadbhAvAt 'tattha NaM je te sarAgasaMjatA te duvihA paNNattA' tatra khalu-sarAgasaMyatavItarAgasaMyata madhye ye te sarAgasaMyatA manuSyAste dvividhA prajJaptAH 'taM jahA-pamattasaMjatAya apamattasaMjatAya' tadyathA-pramattasaMyatAzca, apramattasaMyatAzca, 'tattha NaM je te apamattasaMjayA tesiM egA mAyAvattiyA kiriyA kajai' tatra khalu-pramattasaMyatApramattasaMyatamadhye ye te apramattasaMyatA manuSyA bhavanti, teSAmekaiva mAyApratyayA kriyA kriyate-bhavati kadAci duDDAharakSaNapravRttAnAm akSINakaSAyatvAt, 'tattha NaM je te pamattasaMnayA tesiM do kiriyAo kajjati' tatra khalu-pramatta. yathA-saMyamI, asaMyamI aura sNymaasNymii| inameM saMyamI manuSya do prakAra ke haiM-sarAgasaMyamI aura viitraagsNymii| jinake kaSAyoM kA kSaya athavA upazama nahIM huA hai, kintu jo saMyamI haiM, ve sarAgasaMyamI kahalAte haiM / jinake kaSAyoM kA pUrI taraha upazama athavA kSaya ho cukA hai, ve vItarAga saMyamI kahe jAte haiN| inameM vItarAgasaMyamI manuSya akriya hote haiM arthAt unameM koI kriyA nahIM hotI, kyoMki vItarAga hone ke kAraNa ve AraMbha tathA parigraha Adi se rahita hote haiN| unameM jo sarAgasaMyamI hote haiM ve do prakAra ke kahe gae haiM-pramattasaM. thata aura apramatta saMyata / inameM se apramattasaMyatoM meM eka mAyA pratyayA kriyA hI hotI hai, kyoMki ve kadAcitU pravacana kI nindA ko dUra karane ke lie pravRtti karate haiM / kyoMki unakA kaSAya pUrI taraha kSINa nahIM huA hai / magara teo traNa prakAranA kahelA che, jemake, saMyamI, asaMyamI ane saMyamasaMyamI. temAM saMyamI manuSya be prakAranA che-sarAga saMyamI ane vItarAga saMyamI, jemanA kaSAyone ya athavA upazama nathI thayela paraMtu je saMyamI che, te sarAga saMyamI kahevAya che. jemanA kaSAye pUrNa rIte upazama athavA kSaya thaI gayela che, teo vItarAga saMyamI kahevAya che, temAMthI vItarAga saMyamI manuSya akriya hoya che arthAta temanAmAM koI kiyA thatI nathI kemake vItarAga hovAnA kAraNe teo AraMbha tathA aparigraha AdithI rahita hoya che. teomAM je sarAga saMyamI hoya che teo be prakAranA kahelA che-pramatta saMyata ane apramatta saMyata, temanAmAMthI apramatta saMyomAM eka mAyA pratyayA kiyA ja thAya che, kemake teo kadAcita pravacananI nindAne dUra karavAne mATe pravRtti kare che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ___ prajJApanAsatre saMyatApramattasaMyatamadhye ye te pramattasaMyatA manuSyA bhavanti teSAM dve kriye kriyete-bhavataH, 'AraMbhiyA mAyAvattiyAya' ArambhikI, mAyApratyayA ca, pramattasaMyatAnAM sarvastAvat pramattayoga Arambho bhavatIti Arambhiko kriyA saMbhavati, akSINakaSAyatvAcca mAyApratyayA kriyA bhavati tattha NaM je te saMjayAsaMjayA te siM tinni kiriyAo kajjati' tatra khalu-saMyatAditritaya madhye ye te saMyatAsaMyatA manuSyA bhavanti teSAM khalu tisraH kriyAH kriyante-bhavanti 'taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA' ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA ca, 'tatya gaM je te asaMjayA tesiM cattAri kiriyAo kajjati' tatra khalu-saMyatAditritayamadhye ye te asaMyatA manuSyA bhavanti teSAM catasraH kriyAH kriyante-bhavanti, 'taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhANakiriyA' tadyathA-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAna kriyA ca, 'tattha NaM je te micchAdiTThI je sammA micchaTThiI tesiM niyaiyAo paMcakiriyAo kajjati' tatra khalu-samyagdRSTitritayamadhye ye te mithyAdRSTayo ye ca samyagamithyAdRSTayo manuSyA bhavanti teSAM naiyatikyo niyatAH paJca kriyAH kriyantebhavanti 'taM jahA AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaJcakkhANa kiriyA, micchAdasaNavattiyA' tadyathA-ArambhikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAna kriyA, mithyAdarzana pratyayA ca, unakA pramattasaMyata aura apramattasaMpata meM se jo pramattasaMyata haiM, unameM do kriyAeM pAI jAtI haiM-AraMbhikI aura mAyApratyayA / pramattasaMyata pramAdayoga meM AraMbhapravRtta hote haiM, ataeva unameM AraMbhikI kriyA kA saMbhava hai aura kSINaka. SAya na hone ke kAraNa mAyApratyayA kriyA bhI unameM pAI jAtI hai| jo manuSya saMyatAsaMyata haiM, ve tIna kriyAeM karate haiM, yathA-AraMbhikI, pArigrahikI aura mAyApratyayA / asaMyata manuSyoM meM cAra kriyAeM hotI haiM, ve isa prakAra haiM-AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAna kiyaa| kintu jo manuSya mithyAdRSTi haiM athavA samamithyAdRSTi haiM, unameM nizcaya rUpa se pAMcoM kriyAeM hotI haiM, yathA-AraMbhikI, pArigrahiko, mAyApratyayA, apratyAkhyAna kriyA aura kemake temanA kaSAya purI rIte kSINa nathI thayelA. paNa te pramatta saMyata ane apramatta saMya temAMthI je pramatta saMyata che, temAM be kriyAo maLI Ave che. AraMbhika ane mAyApratyayA, pramatta saMyata pramAda yuganA AraMbhamAM pravRtta hoya che. tethI ja teomAM AraMbhikI kriyA saMbhavita che ane kSINa kaSAya na hovAnA kAraNe mAyA pratyayA kiyA paNa teomAM maLI Ave che. je manuSya saMyatAsayata che; teo traNa kriyAo kare che, jemake AraMbhikI, pArigrAhika ane mAyApratyayA asaMyamanuSyamAM cAra kriyAo thAya che. te A prakAre che. AraMbhikI. pArivAhikI, mAyApratyayA ane apratyAkhyAna kriyA. paratu je manuSya mithyAdaSTi che athavA samamithyAdaSTi che, teomAM nizcaya rUpe pAMca kiyA thAya che, jemake, AraMbhikI, pAritrAhikI bhASA pratyayA, apratyAkhyAna kiyA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramepalApinI TokA pada 17 107 vAnavyantarasamAnAhArAdinirUpaNam 'sesaM jahA neraiyANaM' zeSam-AyurviSayo yathA nairayikANAM pratipAditastathA manuSyANAmapi pratipAdanIya iti bhAvaH // sU0 6 // vAnavyatara samAnAhArAdivaktavyatA __ mUlam-vANamaMtarANaM jahA asurakumArANaM, evaM joisiya vemANiyANa vi, navaraM te veyaNAe duvihA paNNattA, taM jahA-mAimicchaTriI uvavannagA ya amAisammadiTTI uvavannagA ya, tattha NaM je te mAimiccha diTTI uvavanagA te NaM appaveyaNatarAgA, tattha gaM je te amAisammadiTrI uvavannagA te NaM mahAveyaNatarAgA, se teNa?NaM goyamA ! evaM buccaijoisiyavemANiyA no savve samaveyaNA, sesaM taheva ||suu0 7 // chAyA-vAnavyantarANAM yathA asurakumArANAm, evaM jyotiSkavaimAnikAnAmapi, navaraM te vedanAyAM dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-mAyimithyAdRSTayupapannakAzca, amAyisamyagdRSTayupapanakAzca, tatra khalu yete mAyimithyAdRSTayupapannakAste khalu alpavedanatarakAH, tatra khalu ye te mithyaadrshnprtyyaa| zeSa Ayu kA kathana usI prakAra samajhalenA cAhie jaisA nArakoM kA kiyA gayA hai| vAnavyantara-samAhAra Adi kI vaktavyatA zabdArtha-(vANamaMtarANaM jahA asurakumArANaM) vAnavyantaroM kA kathana jaise asu. rakumAroM kA (evaM joisiya vemANiyANa vi) isI prakAra jyotiSka-vaimAnikoM kA bhI (navaraM te beyaNAe te duvihA paNNattA) vizeSa yaha ki vedanA kI apekSA ve do prakAra ke kahe haiM (taM jahA-mAimicchaddiTTI uvavannagA ya amAi sammadiTThI uvavanagA ya) mAyI-mithyAdRSTi-utpanna aura amAyIsamyagdRSTi-utpanna (tattha NaM je te mAimicchaTTiI uvavannagA) unameM jo mAyI-mithyAdRSTi utpanna haiM (te NaM apapaveyaNatarAgA) ve alpatara vedanAvAle haiM (tatya NaM je te amAI ane mithyAdarzana pratyayA. zeSa AyunuM kathana eja prakAre samajI levuM joIe ke re nA2nu rAye cha. vAnavantara samAhAra AdinI vaktavyatA zahAtha-(vANamaMtarANaM jahA asurakumArANaM) vAna vynt|nu 4thana asumArAnu (evaM joisiya vemANiyANaM vi) me04 42 jyoti bhane vaimAninu 58 (navaraM te yeyaNAe duvihA paNNattA) vizeSatAye cha hai yenAnI apekSA tes| ye prA2nA hA cha (taM jahA mAimicchAdidvI uvavannagA ya amAisammadidI uvavannagA ya) bhAthI mithyATi G5panna bhane samAyA sabhyaTa-64panna (tatthaNa je te mAimicchA diTThI uvavannagA) teyomA re zrI prApana sUtra:4
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre amAvisamyadRSTayupapanakAste khalu mahAvedanatarakAH, tat tenArthena gautama ! eva mucyatejyotiSkavaimAnikA no sarve samavedanAH, zeSaM tathaiva / // sU0 7 // TIkA - atha vAnavyantarAdInAM samAnAhArAdikamasurakumAravad atidizannAha - ' vANamaMtarANaM jahA - asurakumArANaM' cAnavyantarANAM samAnAhArAdivaktavyatA yathA asurakumArANAmuktA tathaiva vaktavyA, tathA ca yathA asurakumArAH saMjJibhUtAca asaMjJibhUtAca, tatra khalu ye te sahibhUtAste mahAvedanAH, ye asaMjJibhUtAste alpavedanA:' ityevaMrItyA pratipAditA vAnavyantarA api tathaiva pratipAdanIyAH, yato'surakumArAdiSu vAnavyantarAnteSu deveSu asaMjJinAmutpAdAt tathA coktam - vyAkhyAprajJaptau-pra - prathama zatake dvitIyodezake - 'asanINaM jahaNaNaM bhavaNavAsIsu sammadiTThI uvavannagA te NaM mahAveyaNatarAgA) unameM jo amAyIsamyagdRSTi haiM ve mahAvedanAvAle haiM (se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai-vemANiyA no savve sama. daNA) isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki vaimAnika saba samAna vedanAvAle nahIM haiM (sesaM taheva) zeSa usI prakAra / TIkArtha - aba yaha nirUpaNa karate haiM ki vAnavyantara Adi ke samAhAra Adi kA kathana asurakumAroM ke samAna samajhalenA cAhie vAnavyantaroM ke samAna AhAra Adi kI vaktavyatA usI prakAra kahalenI cAhie jaisI asurakumAroM kI kahI hai ! arthAt jaise asurakumAra do prakAra ke haiM saMjJibhUta aura asaMjJinUta, aura unameM jo saMjJibhUta haiM ve mahAvedanAvAle tathA asaMjJibhUta haiM ve alpavedanAvAle hote haiM, ityAdi kathana kiyA gayA hai, usI prakAra vAnavyantaroM ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| kyoMki asurakumAroM meM asaMjJI jIvoM kI utpatti hotI hai / vyAkhyA prajJapti meM bhI kahA haibhAyI mithyAdRSTi upayanna che ( teNaM appaveyaNAtarAgA ) tethe / tara behanAvAlA che (tatthaNaM je te amAIsammadiTThI uvavannagA teNaM mahAveyaNatarAgA) tetheomAM ne sabhAyI sabhyadRSTi che tethe bhaDAvenAvAjA che. (se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai-vemANiyA no savve samaveyaNA) se rakhe hai gautama ! bha uvAya chevaimAnika adhA samAna behanA vAjA nathI ( sesaM taheba) zeSa pUrvosta rIte samanvu. 56 TIkA-have te nirUpaNa kare che ke vAnavyantara deva AdinA samAhAra AdinuM kathana asurakumArAnA samAna samajI levu' joI e-vAnantrantaranI samAna AhAra AdinI vakta vyatA eja prakAre kahevI joI e jevI asurakumArAnI kahI che. arthAt jevA asurakumArAnA be prakAra kahyA che--sannibhUta ane asaMjJibhUta, ane temAM je saMnnibhUta che te mahAvedanAvALA tathA jee asannibhUta che tee apavedanAvALA hAya che, ItyAdi kathana karAyelu che. eja prakAre vAnabhyantarAnA viSayamAM paNa jANavu joie. kemake asu rakumArAmAM tathA vAnandhyantaramAM asa'jJi jIvAnI utpatti thAya che. vyAkhyA prasaptimAM zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TokA pada 17 sa0 7 vAnavyantarasamAnAhArAdinirUpaNam ukkoseNaM vANamaMtaresu" iti, asaMjJinaH khalu jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena vAnavyantareSu' iti, te cAsurakumAraprakaraNoktayuktyA alpa vedanA bhavanti, ityavaseyam, 'evaM joisiya vemANiyANavi' evam-asurakumAroktaprakAreNa jyotiSkavaimAnikAnAmapi samAnAhArAdiyaktavyatA abaseyA, kintu-'NavaraM te veyaNAe duvihA paNNattA' navaram-asurakumArApekSayA vize. Sastu-jyotiSkavaimAnikAH vedanAyAM dvividhAH prajJaptAH, 'taM jahA-mAimicchadiTTI uvavannagAya, amAisammadiTThI uvavanagAya' tadyathA-mAyimithyAdRSTayupapanakAzca, amAyisamyagdRSTayupapanna kAzca tathA cAmurakumAreSu yathA ke cana asaMjJibhUtAzca kecana saMjJibhUtAzcoktAstathA jyotiSka vaimAnikeSu tatsthAne kecana mAthimithyAdRSTayupapanna kAzca kecana amAyisamyagdRSTapayupanakAzca bhavantIti bodhyam, jyotiSkavaimAnikeSu asaMjJinAmanutpAdAta, asaMiyAyuSa utkRSTena palyopamAsaMkhyeyabhAgasthitisattvena jyotiSkAgAM jaghanyenApi palyopamasaMkhyeyabhAgasthiti sattvAt, asaMjJI jIvoM kI utpatti devagati meM ho to jaghanya bhavanavAsiyoM meM aura utkRSTa vAnavyantaroM meM hotI hai| isa kAraNa asurakumAroM ke viSaya meM jo yukti kahI hai vahI yahAM bhI jAna lenI caahie| asurakumAroM ke prakaraNa meM jo kathana kiyA gayA hai vahI jyotiSka aura vaimAnikoM ke samAna AhAra Adi ke viSaya meM kahalenA cAhie / kintu asu. rakumAroM se jyotiSka aura vaimAnikoM kI vedanA meM kucha antara hai| jyotiSka aura vaimAnikadeva do prakAra ke haiM, yathA-mAyI-mithyAdRSTi-utpanna aura amAyI-samyagdRSTi-utpanna / jaise asurakumAroM meM koI asaMjJIbhUta aura koI saMjJIbhUta kahe haiM, vaise unakI jagaha jyotiSkoM aura vaimAnikoM meM mAyI-mithyAdRSTi-utpanna aura amAyI-samyagdRSTi utpanna kahalenA cAhie, kyoMki jyotiSakanikAya aura vaimAnikanikAya meM asaMjJI jIva utpanna nahIM hote| asaMjJiyoM kI Ayu utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai jabaki paNa kahyuM che. agni jIvonI utpatti devagatimAM thAya te jaghanya bhavanapatimAM ane utkRSTa vAnayaMtaromAM thAya che. e kAraNe asurakumAranA viSayamAM je yukita kahI che te ja ahIM paNa jANI levI joIe. asurakumAra devonA prakaraNamAM je kathana karAyuM che teja jatiSka ane vaimAnikanA samAna AhAra AdinA viSayamAM kahI levuM joIe. paraMtu asurakumArathI tiSka ane vaimAnikanI vedanAmAM thoDuM antara che, tiSka ane vaimAnika deva be prakAranA che, jemake, mArI mithyASTi utpanna ane amAyI samyagdaSTi utpanna, jema asurakumAremAM kaI asaMjJImUna ane keI saMjJIbhUta kahala che, temaja temanI jagyAe jyotiSka ane vaimAnikamAM mAyI mithyAdaSTi utpanna ane amArI samyagdaSTi utpana kahI devA joIe. kemake tiSka nikAya ane vaimAnika nikAyamAM asaMjJI jIva utpanna nathI thatA. asaM. sInI Ayu utkRSTa papamanAM asaMkhyAtamA bhAganI hoya che, jyAre tiSkanI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ majJApanAsale vaimAnikAnAzca palyopamasthiti sattvAt teSu asaMjJinAmasaMbhavAt 'tattha NaM je te mAimiccha. diTTI uvavannagA te NaM appaveyaNatarAgA' tatra khalu-mAyimithyAdRSTayupapannakamAyisamyagdRSTayupapannakamadhye ye te mAyimithyAdRSTayupapannakA jyotiSkavaimAnikA bhavanti te khalu zubhavedanApekSayA alpavedanatarakAH prajJaptA:, 'tattha NaM je te amAisammadiTThI uvavanagA teNaM mahAveya. NatarAgA' tatra khalu-mAyimithyAdRSTayamAyisamyagdRSTi dvayamadhye ye te amAyi samyagdRSTayu. papannakA bhavanti te khalu zubhavedanApekSayA mahAvedanatarakA bhavanti teSAM zubhavedanAvatyAt, pUrveSAJcAzubhavedanAvavAcceti bhAvaH, prakRtamupasaMharabAha-'se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccahajoisiya vemANiyA no savve samaveyaNA' he gautama ! tat-atha tenArthena evam-uktarItyA ucyate-jyotiSkavaimAnikAH no sarve samavedanA bhavantIti, 'sesaM taheva' zeSam-AhAravarNakarmAdikaM tathaiva-asurakumAravAnavyantaravadeva avaseyamiti bhAvaH // sU0 7 // salezyAhArA divaktavyatA mUlam-salessANaM bhaMte! neraiyA savve samAhArA samasarIrA samussAsanissAsA savve vi pucchA, goyalA! evaM jahA ohigamao tahA salejyotiSkoM kI palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga kI jaghanya sthiti hotI hai aura vaimAnikoM kI palyopama kii| ataeva unameM asaMjJiyoM kA honA saMbhava nahIM hai| mAyI mithyAdRSTi utpanna aura amAyI-samyagdRSTi utpanna meM se jo jyotiSka aura vaimAnika mAyI-mithyAdRSTi utpanna haiM, ve zubhavedanA kI apekSA se alpatara vedanAvAle hote haiM aura jo amAyIsamyagdRSTi-utpanna hote haiM, ve zubhavedanA kI apekSA mahAna vedanAvAle hote haiN| ___ aba upasaMhAra karate hue kahate haiM-he gautama ! isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki saba jyotiSka aura vaimAnika samAna vedanAvAle nahIM hote haiN| zeSa AhAra, varNa, karma Adi asurakumAroM aura vAnavyantaroM ke samAna hI samajhalenA caahie| papamanA saMkhyAmAM bhAganI jaghanya sthiti hoya che ane vaimAnikonI palyopamanI. tethIja teomAM asaMjJIonuM hovuM saMbhavita nathI. | mAyI-mithyA daSTi-utpana ane amArI samyagdaSTi utpannamAMthI je jyotiSka ane vaimAnika mAthI-mithyAdaSTi utpanna che, teo zubha vedanAnI apekSAthI alpatara vedanAvALA hoya che. ane je amAyI samyagdaSTi utpanna thAya che, teo zubha vedanAnI apekSAe mahAt vedanAvALA hoya che. have upasaMhAra karatA thakA kahe che-he gautama ! e kAraNathI evuM kahevAya che ke badhA tiSka ane vimAnika samAna vedanAvALA hotA nathI. zeSa AhAra, varNa, karma Adi asurakumAro ane vyAnavyantaronI samAna ja samajI levuM joIe. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 17 sU0 8 salezyAhArAdinirUpaNam __ 59 ssAgamao vi niravaseso bhANiyavo jAva vegANiyA, kaNhalessA NaM bhaMte ! neraiyA savve samAhArA pucchA, goyamA ! jahA-ohiyA, navaraM neraiyA veyaNAe mAimicchAdiTThI uvavannagA ya, amAisammadiTThI uva. vanagA ya bhANiyavyA, sesaM taheva jahA ohiyANaM, asurakumArA jAva vANamaMtarA, ee jahA ohiyA, navaraM maNussAgaM kiriyAhiM viseso jAva tattha NaM je te sammadiTTI te tivihA paNNatA, taM jahA-saMjayA, asaMjayA, saMjayAsaMjayA ya, jahA ohiyANaM, joisiyavemANiyA Ai. lliyAsu tisu lessAsu Na pucchijjeti, evaM jahA kiNhalessA vicA. riyA tahA nIlaleslA vicAreyavvA, kAuleslA neraiehito Arambha jAva vANamaMtarA, navaraM kAulessA neraiyA veyaNAe jahA ohiyA, teulessANaM bhaMte ! asurakumArANaM tAo ceva pucchAo, goyamA ! jaheva ohiyA taheva navaraM veyaNAe jahA joisiyA, puDhavi AuvaNassaipaMciMdiyatirikkhamaNussA jahA ohiyA taheva bhAgiyaThavA, navaraM maNUsA kiriyAhiM je saMjayA te pamattA ya apamattA ya bhANiyavvA sarAgavIyarAgA nathi, vANamaMtarA teulessAe jahA asurakumArA evaM joisiya vemANiyA vi, sesaM taM ceba, evaM pamhalessA vi bhANiyaThavA, navaraM jesiM atthi, sukalessA vi taheva jesiM asthi, savvaM taheva jahA ohiyANaM gamao, navaraM pamhalessa sukkalessAo paMciMdiyatirikkhajoNiyamaNUsa. vemANiyANaM ceva, na sesA saMti, paNNavaNAe bhagavaIe lessAe paDhamo uddesao samatto ||suu0 8 // chAyA-salezyAH khalu bhadanta ! nairayikAH sarve samAhArAH samazarIrAH samocchvAsaniH salezya-AhAra Adi kI vaktavyatA zabdArtha-(salessA NaM bhaMte neraiyA) he bhagavan ! lezyAvAle nAraka (sabve samAhArA) saba samAna AhAravAle (samasarIrA) samAna zarIra vAle (samussAsa salezyA-AhAra AdinI vaktavyatA zA-(salessANaM bhaMte ! neraiyA) hai bhagavan ! vezyAANA nA24 (savve samAhArA) mA samAnahA25 (samasarIrA) samAna zarIvA (samussAsanissAsA) samAna 2 yAsa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 prajJApanAsUtre " zvAsAH sarve'pi pRcchA, gautama ! evaM yathA audhigamakastathA salezyAgamako'pi niravazeSo afrost yAvada vaimAnikAH, kRSNalezyAH H khalu bhadanta ! nairayikAH sarve samAhArAH pRcchA, itaa ! yathA audhikAH, navaraM nairayikA vedanAyAM mAyimithyAdRSTayupapannakAca amAyisamyagdRSTayupapannakAzca bhaNitavyAH zeSaM tathaiva yathA audhikAnAm, asurakumArA yAvad-vAnavyantarAH, ete yathA audhikAH, navaraM manuSyANAM krizabhirvizeSo yAvat tatra khalu ye te samyagdRSTaya ste trividhAH prajJaptAH, tadyathA - saMyatAH, asaMyatAH, saMyatAsaMpatAca yathA nissAsA) samAna ucchavAsa niHzvAsavAle (satre vi) sabhI (pucchA) prazna (gomA) he gautama ! ( evaM isa prakAra ( jahA ) jaise (ohigamao) sAmAnya kA gama kahA hai (tahA) vaise hI (salessAgamao vi) sazya kA gama bhI (bhANiroat) kahanA cAhie (jAva vaimANiyA) yAvat vaimAnikoM taka / ( kaNhalessA NaM bhaMte ! neraiyA) he bhagavan ! kRSNalezyAvAle nAraka (savve samAhArA) saba samAna AhAravAle hote haiM ? (pucchA prazna (goyamA ! jahA ohiyA) he gautama ! jaise audhika-sAmAnya (navaraM ) vizeSa (neraiyA) nAraka ( veNA ) vedanA kI apekSA se (mAimicchAdiTThI ubavannagA ya) mAyI - mithyAdRSTi - utpanna (amAisammadiTThI ubavannazA ya) aura amAyI samyagdRSTi utpanna (bhANiyavvA) kahanA cAhie (sesaM taheca) zeSa usI prakAra (jahA ohiyANaM) jaise odhikoM kA / (asurakumArA jAca vANamaMtarA) asurakumAra yAvat vAnavyantara (ete jahA ohiyA) ye audhikoM ke samAna (navaraM maNussANaM kiriyAhiM viseso) manuSyoM meM kriyA kI apekSA vizeSatA hai (jAva) yAvat (tattha NaM je te samma hiTThI) niHzvAsavANA (savve vi) adhAnA saMbaMdhabhAM (pucchA) prazna (goyamA) he gautama! (evaM) se prAre (jahA) nevA (ohigamao) samAnya nAgabha ( tahA) tevA (salessAgamao vi) sozyAnA gamapa (bhANiyantro) uDevA leAgo (jAva vemANiyA) vaimAni / sudhI ( kaNhalessANaM bhaMte! neraiyA) he bhagavan ! kRRSNuzyAvANA nAra4 ( sabve samAhArA ) adhA samAna AhAravANA che (pucchA) prazna ( goyamA ! jahA ohiyA) he gatama ! nevA maudhika sAmAnya (navaraM ) vizeSa (neraiyA) nAra4 ( veyaNAe vedanAnI apekSAthI (mAyImicchA diTTI uvavannagAya) bhAyI - midhyAdRSTi utpanna (amAi sammadiTThI ubavannagAya) bhane samAyI sabhyagrahaSTi utpanna (bhANiyantrA) uhelA lebhe (sesaM taheva) zeSa mena akSare (jahA ohiyANaM) mevA saudhianA udyA che. ( asurakumArA jAva vANamaMtarA) te bhodhinA samAna (navaraM maNussANaM zrI prajJApanA sUtra : 4 masurabhAra yAvat vanavyantara ( ete jahA ohiyA) kiriyAhi biseso) manuSyobhAM DiyAnI apekSAo
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 8 salezyAhArAdinirUpaNam audhikAnAm, jyotiSkavaimAnikA AdhAmu tisRSu lezyAsu na pRcchayante, evaM yathA kRSNalezyA vicAritAstathA nIlale zyA vicArayitavyAH, kApotalezyA nairayikebhya Arabhya yAvad vAnavyantarAH, navaraM kApotale zyA nairayikA vedanAyAM yathA audhikAH, tejolezyA khalu bhadanta ! asurakumArANAM tAzcaiva pRcchAH , gautama ! yathaiva auvikAstathaiva, navaraM vedanAyAM yathA jyotiSkAH, pRthivyavanaspatipaJcendriyatirthagyoni manuSyAH yathA audhikAstayaiva unameM se jo samyagdRSTi haiM (te tivihA paNNattA) ke tIna prakAra ke kahe haiM (taM jahA-saMjayA, asaMjayA, saMjayAsaMjayA) ve isa prakAra-saMyamI, asaMyamI aura saMyamAsaMyamI (jahA ohiyANaM) jaise audhikoM kA (joisiya vemANiyA) jyotiSka aura caimAnika (AillAsu) Adi kI (tisu lessAsu) tIna lezyAoM meM (Na pucchijjati) nahIM pUchejAne cAhie (evaM) isa prakAra (jahA) jaise (kiNhAlessA) kRSNalezyA (vicAriyA) vicArI (tahA nIlalessA vicAreyavvA) isI prakAra nIlalezyA bhI vicAranI cAhie / (kAulessA) kApota lezyA (neraiehito) nArakoM se (Arambha) AraMbha karake (jAva vANamaMtarA) yAvat vAnavyantaroM taka (navaraM) vizeSa kAulessA neraiyA) kApotalezyAyAle nAraka (veyaNAe) vedanA ko apekSA (jahA ohiyA) jaise audhika (teulessA NaM bhaMte ! asurakumArANaM tAo ceya pucchAo) tejolezyAyAle asurakumAroM kA ityAdi vahI pUrvavat prazna (goyamA! jaheva ohiyA taheva) jaise sAmAnya kahe usI prakAra (navaraM veyaNAe jahA joisiyA) vizeSa-vedanA se jyotiSkoM ke samAna (puDhavi-Au-vaNassai-paMciMdiyatirikkha maNustA) pRthvI, ap, vnvishess|| OM (jAva) yAvat (tattha je te sammahivA) tamannAmAthI 2 sabhyaSTi cha (te tivihA paNNattA) te tra 542 4aa cha (taM jahA, saMjayA, asaMjayA, saMjayAsaMjayA) te / prAre-sayabhI, masayabhI bhane sayabhAsayamI (jahA ohiyANaM) 21 maudhiyAnA (joisiyA vemANiyA) jyoti mana vaimAni (AillAsu) paDasAnI (tisu lessAsu) 1 sezyAma (Na pucchijjati) - YSu naye (eva) se prAre (jahA) 20 (kiNhA lessA) vezyA (vicArIyA) piyArI (tahA nIlalessA vicAreyavyA) meM niirseshy| paNa viya 2vI naye (kAulessA) pAtozyA (nerairahito) nA3thI (Arabbha) mAra na 4rIna (jAva vANamaMtarA) yApat paanynt3|| sudhA (navaraM) vizeSa (kAulessA neraiyA) ApAta bezyA nA24 (veyaNAe) venAnI apekSAthI (jahA ohiyA) vA maudhi (teulessANaM bhaMte ! asurakumArANaM tAo ce pucchAo) tasezyAvA 25subhA / sudhI se pRvat prazna (goyamA ! jaheva ohiyA taheva) 21. sAmAnya zan doe 4Are (navaraM veyaNAe jahA joisiyA) vizeSa yanAthI cyAtinI samAna (puDhavi-Au vaNassai-paMci diyatirikkhamaNussA) pRthvI, 55, vanaspati, pathandriya tiyaya, manuSya zrI. prshaan| sUtra:4
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre bhaNitavyAH, navaram manuSyAH kriyAbhirye saMyatAste pramattAzcA'pramatAzca bhaNitavyAH, sarAgavItarAgAH na santi, vAnavyantarAstejole zyAyAM yathA asurakumArA evaM jyotiSkavaimAnikA api, zeSaM taccaiva, evaM padmale zyA api bhaNitavyA, navaraM yeSAmasti, zuklalezyA api tathaiva yeSAmasti, sarva tathaiva yathA audhikAnAM gamakaH, navaraM padmalezyAzuklalezye paJcendriyatiryagyonikamanuSyavaimAnikAnAzcaiva, na zeSANAmiti / prajJApanAyAM bhagavatyAM lezyAyAM prathama uddezakaH samAptaH // sU0 8 // spati, paMcendriya tiryaca, manuSya (jahA ohiyA) samuccaya ke samAna (tahA bhANiyavyA) usI prakAra kahanA cAhie (navaraM) vizeSa (maNUsA) manuSya (kiriyAhiM) kriyAoM se (je saMjatA te pamattA ya apamattA ya bhANiyavvA) jo saMyamI haiM unheM pramatta aura apramatta kahanA cAhie (sarAgavIyarAgA natthi) sarAga aura vItarAga nahIM haiN| (vANamaMtarA teulessAe jahA asurakumArA) vAnavyantara tejolezyA meM asurakumAroM ke samAna (evaM joisiya vemANiyAvi) isI prakAra jyotiSka-vaimA. nika bhI (sesaM taM ceya) zeSa vahI (evaM pamhalessA vi bhANiyavA) isI prakAra padmalezyA bhI kahanI cAhie (navaraM) jesiM asthi) vizeSatA yaha ki jinake vaha hotI hai (sukkalessA vi taheva jesiM atthi) zuklalelyA bhI usI prakAra jinake hai (savyaM taheca) saba usI prakAra (jahA ohiyANaM gamao) jaisA audhikoM kA gama (navaraM) vizeSa pamhalessA sukkalessAo) padmalezyA aura zuklalezyA (paMciMdiyatirikkhajoNiyamaNUsavemANiyANaM ceva) paMcendriyatiryacoM, manuSyoM aura vaimAnikoM ko hI hotI hai (na sesA saMti) zeSa ko nahIM haiN| (jahA ohiyo) sabhukhyayanAsamAna (tahA bhANiyavyA) ye re pA se (navara) vizeSa (maNUsA) manuSya (kiriyAhi) yAsAthI (je saMjatA te pamattAya apamatta ya bhANi yavvA) 2 sayabhI che temana pramatta sane mapramatta unase (sarAgavIyarAgA natthi) sarAga ane vItarAga nathI (vANamaMtarA teulessAe jahA asurakumArA) pAnavyanta2 vezyAmA asumArAnI samAna (evaM joisiyavemANiyA vi) se prAre yati vaimAni: 555 (sesaM taM ceva) zeSa te (evaM pamhalesptA vi bhANiyavvA) me04 4Are 59malezyA 55 vI ne se (navaraM jesi atthi) vizeSatA te cha hai bhana te thAya cha (sukaralessA vi taheva jesi atthi) zu sezyA 555 re bhane cha (savvaM taheva) madhume04 42 (jahA ohiyANaM gamao) nev| modhin| ma (navara) vizeSa (pamhalessA sukalessAo) padamalezyA bhane zuzyA (paMciM diya tirikkhajoNiya magUsa vemANiyANaM ceva) payandriyatiya yA manuSyo mana mAnine rAya cha (na sesA saMti) zeSane nahI. zrI prajJApanA sUtra: 4
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TokA pada 17 sa0 8 salaizyAhArAdinirUpaNam TIkA-atha salezyapadavizeSaNaviziSTAnAM caturviMzatidaNDakapadavAcyAnAmAhArAdikaM prarUpayitumAha-'salessA NaM bhaMte ! neraiyA savve samAhArA, samasarIrA, samurasAsanissAsA, savve vi pucchA' he bhadanta ! salezyA:-lezyAviziSTAH khalu nairayikAH sarve kiM samAhArAHsamAnAhAravantaH ? kiM samazarIrAH-tulyazarIravantaH ? kiM samocchvAsaniHzvAsAH bhavanti ? ityAdirItyA sarve'pi-kiM samakarmANaH, samavarNAH, samavedanAH, samAyuSkAzca bhavanti ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'evaM jahA ohigamabho tahA salessAgamo vi niravaseso bhANiyavvo jAva vemANiyA' evam-pUrvoktarItyA yathA audhikA-jIva samuccaya:sAmAnyato vizeSaNarahita ityarthaH, gamaka:-abhilApaH pratipAditastathA salezyAgamako'pilezyApadaviziSTAbhilApo'pi niravazeSa:-akhilo bhaNitavyaH, yAvad-asurakumArAdibhavana. (paNNavaNAe bhagavaIe lessAe paDhamo uddesao samatto) prajJApanA bhagavatI meM lezyA adhyayana kA prathama uddezaka samApta / TIkArtha-aba 'salezya' vizeSaNa se viziSTa cauvIsoM daNDakoM ke jIvoM ke AhAra Adi kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA sabhI salezya arthAt lezyAvAle nAraka samAna AhAravAle, samAna zarIravAle aura samAna ucchvAsa-niHzvAsayAle hote haiM ? isI prakAra kyA sabhI samAna karmavAle, samAna vargavAle, samAna vedanAvAle aura samAna AyuSyavAle hote haiM? __bhagavAn-he gautama ! jaise sAmAnya-samuccaya nAraka jIvoM kA gama kahA hai, usI prakAra saba salezya nArakoM kA kathana bhI samajhalenA cAhie / isI prakAra salezya asurakumAra Adi bhavanavAsiyoM, pRthvIkAyika Adi ekendriyoM, vikalendriyoM, paMcendriya tiryaMcoM, manuSyoM, vAnavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimA. (paNNavaNAe bhagavaIe lesAe paDhamo uddesa bho sammatto) prajJApanA bhagavatImAM lezyA adhyayanane prathama uddezaka samApta TIkAtha-have "salezyA' vizeSaNathI viziSTa grevIsa daMDakanA AhAra AdinI prarUpaNa karAya che-zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zuM salezya arthAt vezyAvALA nAraka samAna AhAravALA, samAna zarIravALA, ane samAna uzvAsa-niHzvasavALA hoya che? ena prakAre zuM badhA samAna karmavALA, samAna varNavALA, samAna vedanAvALA ane sama AyuSyavALA hoya che? zrI bhagavAna-he gautama ! je sAmAnya samuracaya nAraka jIne gama kahyo che, prakAre badhI salezyAvALA nArakanuM kathana paNa samajI levuM joIe. eja prakAre ra asurakumAra Adi bhavana vAsiyA, pRthvIkAyika Adi ekendri, vilendri, paM tiryo , manuSya, vAnavyantare, tiSka ane vaimAnikanuM kathana paNa sama zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 prajJApanAsUtre patayaH pRthivIkAyikAyekendriyA vikalendriyAH paJcendriyatiryagyonikAH manuSyAH vAnavyantarAH jyotiSkAH vaimAnikAca salezyA vaktavyAstathA ca yathA lezyAdivizeSaNa rahitA nairayikAdayo no samAnAhAradayaH prAguktA stathaiva lezyAvizeSaNasahitA api nairayikAdayo no samAnAhArAdayo bhavantIti vaktavyA ityarthaH, atha kRSNAdiSaDlezyA viziSTAn paidaNDakAn AhArAdipadaiH prarUpayitumAha-'kehaslesA NaM bhaMte ! neraiyA savve samAhArA pucchA' he bhadanta ! kRSNalezyAH khalu nairayikAH sarve kiM samAnAhAravanto bhavanti ? kiM samazarIrAH ? kiM samocchavAsaniHzvAsAH ? kiM samarmANaH ? ki samavedanAH ? kiM samAyuSkAH ? iti pRcchA, bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'jahA ohiyA' yathA audhikA:-samuccayAH, sAmAnyA:-vizeSaNarahitA ityarthaH, nairayikAH AhArazarIrocchavAsakarmavarNa lezyAvedanA kriyoSapAtAbhidhaiH navabhiH padaiH pratipAditAstathaiva kRSNalezyA nairayikA api vaktavyAH kintu nikoM kA kathana bhI samajhalenA caahie| tAtparya yaha hai ki jaise lezyAdi vizeSaNa se rahita arthAt sAmAnya nAraka Adi samAna AhAravAle nahIM haiM, yaha pahale kahA gayA hai, usI prakAra lezyA vizeSaNa se viziSTa arthAt salezya nAraka Adi bhI samAna AhAra Adi vAle nahIM hote| ____ aba kRSNa Adi chaha lezyAoM se viziSTa chaha daMDakoM kI AhAra Adi padoM ke sAtha prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA kRSNalezyAvAle sabhI nArakasamAna AhAra vAle hote haiM ? kyA samAna zarIra vAle hote haiM ? samAna ucchvAsa-nizvAsa vAle hote haiM ? samAna karmacAle, samAna vedanAvAle aura samAna AyuvAle hote haiM ? bhagavAn-he gautama ! jaise audhika arthAt sAmAnya nArakoM kA AhAra, zarIra, ucchvAsa-nizvAsa, karma, varNa, lezyA, vedanA, kiyA aura upapAta, ina nau padoM dvArA pratipAdana kiyA gayA hai, usI prakAra kRSNalezyA vAle nArakoM joIe. tAtparya e che ke jevAM lehyAdi vizeSaNathI rahita arthAt sAmAnya nAraka Adi samAna AhAravALA nathI, e pahelAM kaheluM che, eja prakAre lezyA vizeSaNathI viziSTa arthAta salezya nAraka Adi paNa samAna AhAra AdivALA nathI hotA. - have kRSNa Adi cha lezyAothI viziSTa cha daMDakanA AhAra Adi padanI sAthe prarUpaNa karAya che- zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! zuM kRSNalezyAvALA badhA nAraka samAna AhAravALA hiya che? zuM samAna zarIravALA hoya che? samAna ucchavAsa nizvAsavALA hoya che ? samAna karmavALA, samAna vedanAvALA ane samAna AyuvALA hoya che? zrI bhagavAna - gautama! jema audhika arthAt sAmAnya nArakanA AhAra, zarIra, ucchavAsa niHzvAsa, karma, varNa, vezyA, vedanA, kriyA ane upapata, A nava pade dvArA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI TIkA pada 17 sU0 8 salezyAhArAdinirUpaNam 'Navara neraiyA veyaNAe mAimicchAdihI uvannagAya amAisammadiTThI upavanagAya bhANiyavyA' navaram-samuccaya nairrAyakApekSayA vizeSastu kRSNalezyAviziSTA nairayikA vedanAyAM-vedanaviSaye mAyimithyAdRSTayapapannakAzca amAyisamyagadRSTyupapannakAzca bhaNitavyAH, natu samuccaya nairayikeSviva asaMjJibhUtAzca' iti vaktavyAH, asaMjJinAM prathama pRthivyAmevotpAdAt 'asannI khalu paDhama' iti vacanAt 'asaMjJinaH khalu prathamAm / iti, prathamAyAzca pRthivyAM na kRSNale zyA bhavanti, yatra ca paJcamyAdiSu pRthivISu kRSNalezyA bhavanti na tava asaMjJino jAyante, tatra mAyino mithyAdRSTayazca kRSNalezyAnarayikAH mahAvedanA bhavanti, yataH prakarSa paryantavartinI mazubhAM sthiti te niSpAdayanti, prakRSTAyAzcAzubhAyAM sthityAM mahatI vedanA bhavati amAyisamyagdRSTayupapannakeSu ca kRSNalezyeSu nairayikeSu alpavedanA bhavatIti bhAvaH, 'sesaM taheva kA kathana bhI samajha lenA cAhie / hAM, sAmAnya nArakoM se vizeSatA itanI hai ki kRSNalezyAvAle nairayika vedanA ke viSaya meM do prakAra ke kahane cAhiemAyimithyAdRSTi upapanna aura amAyi samyagdRSTi-upapanna, sAmAnya nArakoM kI bhAMti asaMjJibhUna aura saMjJibhUta nahIM kahanA caahie| kyoMki asaMjJI jIva pahalI pRthvI meM hI utpanna hote haiM, kahA bhI hai-'asannI khalu paDhama' arthAt asaMjJI jIva prathama pRthvI meM hI utpanna hote haiM aura prathama pRthvI meM kRSNalezyA vAle nAraka nahIM hote / pAMcavIM Adi jisa pRthvI meM kRSNalezyA pAI jAtI hai, usameM asaMjJI jIva utpanna nahIM hote, ataeva kRSNalezyAyAle nArakoM meM saMjJibhUta aura asaMjJibhUta bheda nahIM hote haiM / inameM mAyimithyAdRSTi kRSNalezyA vAle nAraka mahAvedanA vAle hote haiM, kyoMki ve utkRSTa azubha sthiti kA upAjana karate haiM aura utkRSTa azubha sthiti meM pahalI vedanA hotI hai| jo nAraka amAyisamyagdRSTi upapanna kRSNalezyA vAle hote haiM, ve nAraka alpa vedanAcAle pratipAdana kareluM che, eja prakAre kRSNa lezyAvALA nArakonuM kathana paNa samajI levuM joI e. ThIka, sAmAnya nArakAthI vizeSatA eTalI che ke kRSNa lezyAvALA narayika vedanA viSayamAM be prakAranA kahevA joIe, mAyImithyASTi utpanna ane amAthI samyagdaSTi utpanna, sAmAnya nArakonI jema asaMjJIbhUta ane saMjJIbhUta na kahevA joIe. kemake masajI 01 pADasI vImaion (panna thAya che. yuM 555 cha-'asannI khalu paDhamaM' arthAt asaMjJI jIva prathama pRthvImAM ja utpanna thAya che ane prathama pRthvImAM kRSNa lezyAvALA nAraka nathI hotA. pAMcamI Adi je pRthvImAM kRSNa lezyA maLI Ave che, temAM asaMsI jIva utpana nathI thatA, tethI ja kRSNalezyAvALA nArakamAM saMjJabhUta ane asaMjJIbhUta evA bheda nathI hatA. temAM mAyI mithyAdaSTi kRSNalezyAvALA nAraka mahAvedanAvALA hoya che, kemake teo utkRSTa azubha sthitinuM upArjana kare che, ane utkRSTa azubha sthitimAM mahatI vedanA hoya che. je nAraka amAthI samyagdaSTi u55na kRNa pra0 9 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 prajJApanAsUtre jahA ohiyANaM' zeSam - AhArazarIrocchavAsa kriyAdikaM tathaiva - pUrvoktarItyeva vaktavyaM yathA audhikAnAM samuccayanairayikANAM pratipAditam 'asurakumArA jAva vANamaMtarA' asurakumArA yAvada - nAgakumArAH, suvarNakumArAH, agnikumArAH, vidyutkumArAH, udadhikumArAH, dvIpaku kumArAH, dikkumArAH pavanakumArAH stanitakumArAH pRthivI kAyikAdye kendriyAH vikale. ndriyAH paJcendriya tiryagyonikAH manuSyAH vAnavyatarA - 'ee jahA ohiyA' ete - pUrvoktA asurakumArAdi vAnavyantarAntA devA yathA audhikAH - samuccayAH pratipAditA stathA pratipAdanIyAH, kintu 'Navara maNussANaM kiriyAhiM viseso' navaram - aughikA pekSayA manuSyANAM kriyAbhirvizeSo'vaseyaH, tameva vizeSaM darzayitumAha- 'jAva tattha NaM je te sammaddidvI te tivihA paNNattA' yAvat samyagdRSTayaH, mithyAdRSTayaH, samyagmithyAdRSTayazca kRSNalezyA manuSyA bhavanti, tatra khalu samyagdRSTi midhyAdRSTi mizradRSTi manuSyeSu madhye ye te samyadesert manuSyAste trividhAH prajJaptAH 'taM jahA - saMjayA asaMjayA saMjayA saMjayA ya' tadyathAhote haiN| zeSa AhAra, zarIra, ucchvAsa, kriyA Adi pUrvokta samuccaya nArakoM ko jaisA kahA hai, usI prakAra samajhalenA cAhie / asurakumAra, nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidyutkumAra, udadhikumAra, dIpakumAra, dikkumAra, pavanakumAra, stanitakumAra, pRthvIkAyika Adi ekendriya, vikalendriya, paMcendriya tiryaca, manuSya aura vAnavyantara kA pratiprAdana usI prakAra karanA cAhie jaise samuccaya asurakumAra Adi kA kiyA gayA hai / hAM, manuSyoM meM samuccaya se kriyAoM meM kucha vizeSatA hai / vaha vizeSatA isa prakAra hai kRSNalezyA vAle manuSya tIna prakAra ke hote haiM- samyagdRSTi, midhyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi / inameM se jo manuSya samyagdRSTi hote haiM, ve tIna prakAra ke haiM- saMyamI, asaMyamI, aura saMyamAsaMyamI / jaise samuccaya manuSyoM kA lezyAvALA hoya che, tevA nAraka alpa vedanAvALA hAya che, zeSa AhAra, zarIra, ucchvAsa kriyA Adi pUrvokta samuccaya nArakAnA jevA kahela che, teja prakAranA samajI levA joIe. asuraGkubhAra, nAgaDubhAra, suvarNabhAra, agnikumAra, vidyutkumAra, udhibhAra, dvIpaDubhAra, hiduhubhAra, pavanakumAra, stanitakumAra, pRthvIayi yAhi yeDendriya, vizlendriya, pacendriya tiya ca, manuSya ane vAnabhyantaranu pratipAdana eja prakAre karavu joie jevu samuccaya asurakumAra AdinuM karelu che. hA, manuSyeAmAM samucyathI kriyAomAM kAMika vizeSatA che. te vizeSatA Ama che kRSNalezyAvALA manuSya traNa prakAranA hoya che--samyagdaSTi, mithyAdraSTi. ane samyamithyAdri arthAta mizraSTi temanAmAMthI je manuSya sacadraSTi haiAya che, teo traNa zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabAdhinI TIkA pada 17 sU0 8 salezyAhArAdinirUpaNam saMyatAzca, asaMyatAzca saMyatAsaMyatAzca 'jahA ohiyANaM' yathA audhikAnAM-samuccaya manuSyANAMkRSNalezyAdi vizeSaNarahitAnAmityarthaH pratipAditA stathA kRSNalezyAsahitamanuSyANAmapi vaktavyAH, tathA ca saMyatA dvividhAH-sarAgasaMyatAzca vItarAgasaMyatAzva, tatra sarAgasaMyatA:anupazAntakaSAyAH, akSINakapAyAzca, vItarAgasaMyatAzca upazAntakaSAyAH kSINakaSAyAzca, tatra vItarAgasaMyatAH-akriyA bhavanti, teSAM vItarAgatvenArambhAdInAM kriyANAmabhAvAt, evaM pramattasaMyatAzca, kRSNalezyAhi pramattasaMyatAnAmeva bhavati nApramattasaMyatAnAM kRSNa lezyA bhavati pramatta saMyatAnAntu sarva eva pramattayoga Arambho bhavatIti Arambhiko kriyA, akSINakaSAyatvAca mAyApratyayA kriyA ca bhavati, iti bhAvaH, saMyatAsaMyatAnAmArambhiko pArigrahikI mAyApratyayA ca tisraH kriyA bhavanti, asaMyatAnAM punarArambhiko, pArigrAhikI, mAyApra yayA, apratyAkhyAnakriyAceti catasraH kriyA bhavanti, 'joisiyavemANiyA AilliyAsu arthAt kRSNalezyA vAle Adi vizeSaNoM se rahita manuSyoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, usI prakAra kRSNalezyA vAle manuSyoM kA nirUpaNa bhI samajha. lenA cAhie / saMyamI manuSya do prakAra ke hote haiM-sarAgasaMyamI aura viitraagsNymii| jinake kaSAyoM kA upazama kSaya nahIM huA ve sarAgasaMyamI kahalAte haiN| jinake kaSAyoM kA upazama athavA kSaya ho cukA hai, ve vItarAgasaMyamI hote haiM, vItarAga hone ke kAraNa unameM koI kriyA nahIM hotI, kRSNalezyA pramatta saMyata manuSyoM meM pAI jAtI hai, apramattasaMyata manuSyoM meM nahIM pAI jaatii| sabhI prakAra ke AraMbha pramAdayoga meM hI hote haiM, ataH pramattasaMyatoM meM AraMbhikI kriyA hotIhai aura kSINakaSAya na hone se unameM mAyApratyayA kriyA bhI pAI jAtI hai| __ saMyatAsaMyata manuSyoM meM AraMbhikI, pArigrahikI aura mAyApratyayA, ye tIna prakAranA che-saMyamI, asaMyamI ane saMyamasaMyamI, jevuM samuccaya manuSyanuM athota kRSNalezyAvALA Adi vizeSaNa rahita manuSyanuM pratipAdana karAyeluM che. e ja prakAre kRSNalezyAvALA manuSyanuM nirUpaNa paNa samajI levuM joIe. saMyamI manuSya be prakAranA hoya che- sarAgasaMyamI ane vItarAga saMcamI. jemanA kaSAne upazama athavA kSaya nathI thayo teo sarAga saMyamI kahevAya che. jemanA kaSAyane upazama athavA kSaya thaI gaele che, teo vItarAga saMyamI hoya che. temanAmAMthI vItarAga saMyamI kiyA rahita hoya che, vItarAga hovAnA kAraNe teomAM kaI kiyA nathI thatI. kRSNalezyA pramattasaMyata, manuSyamAM maLI Ave che, apramatta saMyata manuSyamAM nathI maLI AvatI, badhA prakAranA AraMbha pramAda vegamAM nathI thatA. tethI saMvatemAM AraMbhikI kiyA thAya che ane kSINa kaSAya na hovAthI temAM mAyA pratyayA kriyA paNa maLe che. saMyatAsaMyata, manuSyamAM AraMbhikI, pAritrahitI ane mAyApatyayA e traNa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre tisu lesAsu Na pucchijjeti' jyotiSkavaimAnikA AdhAsu tisRSu lezyAsu-kRSNanIla. kApotAsu na pRcchayante jyotiSkavaimAnikeSu kRSNAditisRNAM lezyAnAmabhAvAt, 'evaM jahA kaNhalessA vicAriyA tahA nIlalessA vicAreyavyA' evam-uktarItyA yathA kRSNalezyA vicAritA-prarUpitA tathA nIlalezyApi vicArayitavyA-prarUpaNIyA, tathA cobhayoH samAnatvAt yathA kRSNalezyAdaNDakauktastathA nIlalezyAdaNDako'pi vaktavyaH kevalaM kRSNalezyA padasthAne nIlalezyApadamuccAraNIyamiti vizeSo'vaseyaH, 'kAulespA neraiehito Arabbha jAva vANamaMtarA' kApotalezyA nIlalezyA vata nairayikebhya Arabhya yAvad-asurakumArAdidaza bhavanapati pRthivIkAyikAyekendriya vikalendriya tiryagyonika paJcendriya manuSya vAnavyantaraparyakriyAeM hotI haiN| asaMyata manuSyoM meM cAra kriyAeM hotI haiM-AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura aprtyaakhyaankriyaa| prAraMbha kI tIna lezyAoM meM arthAt kRSNa, nIla aura kApotalezyAoM ko lekara jyotiSka aura vaimAnikoM ke viSaya meM prazna nahIM karanA cAhie, kyoMki inameM ye tIna lezyAeM hotI hI nahIM haiN| isa prakAra jaise kRSNalezyAvAloM kA vicAra kiyA gayA hai, usI prakAra nIlalezyAvAloM kA bhI vicAra kara lenA cAhie, kyoMki ye donoM samAna haiM, arthAt jaise kRSNalezyA kA daNDaka kahA vaisA hI nIlalezyA kA bhI daNDaka kahanA cAhie, kevala 'kRSNalezyA' pada kI jagaha 'nIlalezyA' pada kA uccAraNa karalenA caahie| kApotalezyA nIlalezyA ke samAna nArakoM se AraMbha karake asurakumAra Adi dasa bhavanapatiyoM meM, pRthvIkAyika Adi ekendriyoM meM, vikalendriyoM meM, kriyAo thAya che. asaMvata manuSyomAM cAra kriyAo thAya che. AraMbhikI, pArigrahikI, mAyA pratyAya ane apratyAkhyAna kiyA. prAraMbhanI traNa vezyAomAM arthAta kRSNa, nIla ane kApata lezyAone laIne tiSka ane vaimAnike nA viSayamAM prazna na kare jaI e, kemake temanAmAM A traNa lezyAo hatI ja nathI. e prakAre jema kRSNalezyAvALAone vicAra karAyela che. eja prakAre nIlalezyA vALAne paNa vicAra karI levuM joIe, kemake e banne samAna che, arthAt jevA kRSNa lezyAnA daMDaka kahA tevA ja nIla lesthAnA paNa daMDaka kahevA joIe. kevaLa "kRSNalezyA padanI jagyAe nIlalezyA padanuM uccAraNa karI levuM joI e kApita lezyA nIlezyAnA samAna nArakethI AraMbhIne asurakumAra Adi daza bhavanapatimAM, pRthvIkAyika Adi e kendrimAM, vikalendrimAM, tiryaMca paMcendriomAM manuSyamAM tathA vanavyantaramAM kahevI joIe. paraMtu nIlezyAnI apekSAe kApita lezyAmAM vize zrI. prshaan| sUtra:4
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 17 sU0 8 salezyAhArAdinirUpaNam ntam vaktavyA, kintu-'NavaraM kAulessA neraiyA veyaNAe jahA ohiyA' navaram-nIlaTezyApekSayA vizeSastu kApotalezyAyAM nairayikA vedanAyA-vedanAviSaye yathA audhikAH pratipAditAstathA vaktavyAH-yathA 'nairayikAH kApotalezyAH dvividhAH prajJaptAH-saMjJibhUtAzca, asaMjJibhUtAzca, ityevaM rItyA bodhyAH, asaMjJinAmapi prathamapRthivyAmutpAdAt tatra ca kApotalezyA sadbhAvAta, atha tejolezyAM prarUpayitumAha-'teulessA NaM bhaMte ! asurakumArA tAo ceva pucchAo' he bhadanta ! tejole zyAH khalu asurakumArAH sarve ki samAhArA bhavanti ? kiM samazarIrA bhavanti ? kiM samocchvAsaniHzvAsA bhavanti ? ityAdirotyA tAzcaiva-pUrvoktA hAra 1 zarIro2 cchvAsa 3 karma 4 varNa 5 lezyA 6 vedanA 7 kriyo 8 papAta 9 nava viSayakAH pRcchAH abaseyAH, atredaM vodhyam-nairayika tejovAyu vikalendriyANAM tejolezyA na bhavati ataH prathamata evAsurakumAraviSayaH praznaH kRtaH, etena tejovAyu vikalendriyaviSayaH tiryaMca paMcendriyo meM, manuSyoM meM, tathA bAnavyantaroM meM kahanI caahie| kintu nIlalezyA kI apekSA kApotalezyA meM vizeSatA yaha hai ki kApotalekyA cAle nArakoM kA kathana samuccaya nArako ke samAna samajhanA caahie| arthAt kApotalezyA vAle nAraka do prakAra ke kahe haiM-saMjJibhUta aura asaMjJibhUta, ityAdi prakAra se sasajhalenA caahie| asaMjJI jIva bhI prathama pRthivI meM utpanna hote haiM aura vahAM kApotalezyA kA sadbhAva hai|| aba tejolezyA kI prarUpaNA karane ke lie kahate haiM gautamasvAmI-he bhagavana ! tejolezyAvAle asurakumAra kyA samAna AhAra, samAna zarIra, samAna ucchravAsa-nizvAsavAle hote haiM ? isI prakAra kyA samAna karma, samAna varNa, samAna lezyA, samAna vedanA, samAna kriyA aura samAna upapAtavAle hote haiM ? isa prakAra yaha nau prazna karane caahie| yahAM yaha samajhalenA cAhie ki nAraka, tenaskAyika, vAyukAyika tathA SatA e che ke kApita lezyAvALA nArakenuM kathana samuccaya nArakonA samAna samajI levuM joIe. arthAt kAta lezyAvALA nAraka be prakAranA kahyA che-saMjJIbhUta ane asaMsI. bhUta ityAdi prakAre samajI levA joIe. amasI jIva paNa prathama pRthvImAM utpanna thAya che ane tyAM kApAta lezyAne sadbhAva che. have te lezyAnI prarUpaNA kare che zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! tetezyAvALA asurakumAra zuM samAna AhAra, samAna zarIra, samAna ucchavAsa-niHzvAsavALA hoya che? e prakAre zuM samAnakama, samAna varNa, samAna vezyA, samAna vedanA, samAna kiyA ane samAna upAtavALA hoya che. "A nava prazna karavA joIe? ahIM e samajI levuM joIe ke nAraka, teja kAyika, vAyukAyika tathA vikasendriya zrI prazAnasUtra:4
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre prazno na vaktavya iti phalitam, asurakumArA api yathA pUrvam audhikA uktAstathA vaktavyA ityabhiprAyeNAha - 'goyamA ! jaheva ohiyA taheva' he gautama! yathaiva audhikAH - lezyAdi vizeSaNarahitAH samuccayA asurakumArAH pratipAditA stathaiva tejolezyA viziSTA api asura kumArA vaktavyAH kintu 'NavaraM veyaNAe jahA joisiyA' navaram - samuccayAsurakumArApekSayA vizeSastu vedanAyAM - vedanAviSaye yathA jyotiSkAH prarUpitA stathA vaktavyA stathA - 'saMjJibhUtAsaMjJibhUtasthAne mAyimidhyAdRSTayupapannakAca amAyisamyagTaSTacupapannakAtha' iti vaktavyAH, asaMjJinAM tejolezyA vatsUtpAdAbhAvAt, 'puDhaviAuvaNassa paMceMdiyatirikkhajoNiya massA jahA ohiyA tava bhANiyavvA' pRthivyavvanaspati paJcendriyatiryagyonikamanuSyA yathA pUrvamadhikAH- samuccayAH pratipAditA stathaiva bhaNitavyAH - pratipAdanIyAH, kintu 'NavaraM vikalendriya jIvoM meM tejolezyA nahIM hotI, isa kAraNa pahalepahala hI asurakumAroM viSayaka prazna kiyA gayA hai| isase yaha phalita huA ki tejaskAyika, vAyukAyika aura vikalendriyoM saMbaMdhI prazna nahIM karanA cAhie / asurakumAroM kA kathana samuccaya asurakumAroM ke kathana ke samAna samajhanA cAhie, isa abhiprAya se kahate haiM - he gautama ! jaise audhika arthAt zyAdi vizeSaNoM se rahita samuccaya asurakumAroM kA kathana kiyA hai, usI prakAra tejolezyAvAle asurakumAroM kI vaktavyatA bho samajhalenI cAhie / samucca asurakumAroM kI apekSA vedanA ke viSaya meM vizeSatA hai / vedanA ke viSaya meM jyotiSkoM ke samAna vaktavyatA kahanA cAhie tathA saMjJibhUta aura asaMjJibhUta kI jagaha mAyimithyAdRSTi upapannaka aura amAthisamyagdRSTi upapannaka kahanA cAhie, kyoMki asaMjJI jIva tejolezyAvAloM meM utpanna nahIM hote / pRthvIkAyika, aprakAyika, vanaspatikAyika, paMcendriya tiryaca aura manuSya kI vemAM tejo lezyA nathI hatI. e kAraNe pahelAM ja asurakumAra viSayaka prazna karAyA che. tethI e phalita thayuM ke tejaskAyika ane viklendriya sa MbaMdhI praznana karavA joie. 70 asurakumAranuM kathana samuccaya asurakumAronA kathananA samAna samajavu' joI e, eabhiprAya thI kahe che-hu gautama ! jema audhika arthAt lezyAdi vizeSaNe thI rahita samuccaya asurakumAranuM kathana karyuM che, teja prakAre teA lezyAvALA asurakumAranI prarUpaNA-vaktavyatA paNu samajI levI joI e. samuccaya asurakumAranI apekSAe vedanAnA viSayamAM vizeSatA che, vedanAnA viSayamAM yaitikaiAnA samAna vaktavyatA kahevI joIe tathA saMjJIbhUta ane asIbhUtanI jagyAe mAyI mithyAdaSTi upapannaka ane amAyI sabhyaSTi upapannaka kahevA joI e kemake asajJI jIva teolezyAvALAAmAM utpanna nathI thatA. pRthvIkAyika, aSThAyika, vanaspatikAyika, paMcendriya tihu~ca ane manuSyanI prarUpaNA samuccayanI samAna ja samajavI joIe, parantu kriyAone laI ne manuSyanA viSayamAM zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 8 salezyAhArAdinirUpaNam maNUsA kiriyAhiM je saMjayA te pamattAya apamattAya bhANiyantrA' navaram - samuccayApekSayA vizeSastu manuSyAH kriyAbhi ye saMyatA bhavanti te pramattAzca apramattAtha bhaNitavyAH - vaktavyAH pramattApramattAnA mubhayeSAmapi manuSyANAM tejolezyAyAH sadbhAvAt kintu 'sarAgavIyarAgA natthi' sarAgasaMyatAH, vItarAgasaMyatAca tejolezyA manuSyA na santi vItarAgANAM tejolezyAyA asaMbhavena tasyAH sarAgatvAvyabhicAreNa ca atra vItarAga sarAgapadopanyAsasyAyuktatvAt. 'vANamaMtarA teulesAe jahA asurakumArA' vAnavyantarA stejolezyAcAM yathA asurakumArA uktAstathA vaktavyAH tathA ca tejolezyAyAM viSaye vAnavyantarA api mAthi mithyA prarUpaNA samucca ke sadRza hI samajhanA cAhie, kintu kriyAoM ko lekara manuSyoM ke viSaya meM aisA kahanA cAhie- jo manuSya saMyata haiM ve do prakAra ke haiM - pramattaaura apramatta / kyoMki pramatta aura apramatta, donoM prakAra ke manuSyoM meM tejolezyA pAI jAtI hai / magara tejolezyAvAle manuSyoM meM sarAgasaMyata aura vItarAgasaMyata, ye do bheda nahIM ho sakate, kyoMki tejolezyA vItarAgasaMyatoM meM saMbhava nahIM hai / vaha sarAgasaMyatoM meM hI pAI jAtI hai, aisI sthiti meM tejolezyA meM vAnavyantaroM kA kathana asurakumAroM ke samAna samajhalenA cAhie | ataeva tejolezyA ke viSaya meM vAnavyantaroM ke mAyimithyAdRSTi upapanna aura amAthi samyagdRSTi upapannaka, meM do bheda kahane cAhie, saMjJibhUta aura asaMjJibhUta bheda nahIM kahane cAhie, kyoMki tejolezyAvAle vAnavyantaroM meM bhI asaMjJI jIvoM kA utpAda nahIM hotA hai / 71 isI prakAra jyotiSka aura vaimAnika bhI tejolezyA ke viSaya meM mAyimidhyAdRSTi - upapannaka aura amAthisamyagdRSTi upapannaka ke bheda se do prakAra ke kahevu joI e, je manuSya sayata che, te be prakAranA de--pramatta ane apramatta. kemake pramatta ane apramatta banne prakAranA manuSyeAmAM teolezyA maLI Ave che, paNa tejo lezyAvALA mANasAmAM sarAga saMyata ane vatarAga sayata e be bheda nathI thaI zakatA, kemake tejolezyAne vItarAga saMyAmAM sabhava nathI hotA. te sarAga sayatAmAM ja maLI Ave che, evI sthitimAM teolezyAvALAnA be bheda karavA anucita che. tejalezyAmAM vAnabyantarAnuM kathana asurakumArAnI samAna samajI levu joIe tethIja tejalezyAnA viSayamAM vAna vyantaronA mAyI mithyAdraSTi upapantaka ane ama.yI sabhyaRRSTi upapannaka A e bheda rAkhavA joIe. kemake te lezyAvALA vAnavyantarAmAM paNa asajJI jIvAnA utpAda nathI thatA. e prakAre nyAtika ane vaimAnika dRSTi upapatnaka ane amAyI sabhyati zrI prajJApanA sUtra : 4 paNa tejalezyAnA viSayamAM mAyI mithyAupapnanA bhedathI be prakAranA hAya chaeN,
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 prajJApanAsUtre dRSyuTapapanakAzca amAyisamyagdRSTayupapanakAzcetyevaM vaktavyA na tu saMjJibhUtAcA saMjJibhUtAzceti vAnavyantareSu api tejole zyAvat madhye asaMjJinAmutpAdAbhAvAt, 'evaM joisiyavemANiyA vi' evam-uktarItyaiva jyotiSka vaimAnikA api tejolezyA viSape mAyimithyAdRSTayupapanakAzca amAyisampagdRSTayupapanakAzcetyevaM vaktavyA na tu saMjJibhUtA asaMjJibhUtA ityapi, prAgutayuktaH, 'seMsaM taM ceva' zeSam-AhArazarIrocchAsakarmavedanopapAtAdikaM navavidhaM taccaivapUrvoktAsura kumArAdivadeva bodhyam, 'evaM pamhalesA vi bhANiyavvA' evam-uktatejolezyA rItyaiva padmalezyA Api bhaNitavyAH, kintu-'NavaraM jesiM asthi' navaram-pUrvApekSayA vizeSastu yeSAM padmalezyA asti teSveva sA vaktavyetyarthaH, netareSu tathA ca pazcendriyatiryagyonikeSu manuSyeSu vaimAnikeSu caiva padmalezyAyAH sadbhAvena teSveva sA vaktavyA iti phalitam, tathA cAgre vakSyate 'sukkalessA vi taheva jesi atthi' zuklalezyApi tathaipa-padamalezyA vadeva yeSAmasti teSveva vaktavyA 'savvaM taheva jahA ohiyANaM gamao' sarva tathaiva vaktavyaM yathA audhikAnAM gamaH-abhilApauktaH kintu pUrvoktamevAha-'NavaraM pamhalessasukkahote haiM, unake saMjJibhUta aura asaMjJibhUta bheda nahIM hote / isa saMbaMdha meM yukti pUrvavat samajhalenI caahie| zeSa AhAra, zarIra, ucchyAsa, karma, vedanA evaM upapAta Adi pUrvokta asurakumAroM ke samAna hI samajhanA / isI prakAra padmalezyA bhI kahanI caahie| vizeSatA yaha hai ki jina jIvoM meM padmalezyA hotI hai, unhI meM usakA kathana karanA cAhie, anya meM nahIM / isa prakAra paMcendriya tiyaMcoM meM, manuSyoM meM aura vaimAnika devoM meM hI padmalezyA hotI hai, ataeva unhIM meM kahanI caahie| zuklalezyA bhI pAlezyA ke samAna hI hai, magara unhIM jIvoM meM kahanI cAhie jinameM usakA sadbhAva hai anya meM nahIM / isa prakAra jaise audhika gama temanA saMjJIbhUta ane asaMjJIbhUta bheda nathI paDatA. e sambandhamAM yukti pUrvavata samajI levI joIe. zeSa AhAra-zarIra, ucchavAsa, kamara, vedanA temaja upapata Adi pUrvokta asurakumAranA ja samAna samajavA. e prakAre palezyA paNa kahevI joIe. vizeSatA e che ke je jIvomAM paDyA hoya che, temAM temanuM kathana karavuM joIe, anyamAM nahIM. e prakAre paMcendriya tiryaMcAmAM, manuSyamAM ane vaimAnika TevomAM ja palezyA hoya che, tethI ja temanAmAM kahevI joIe. zukalezyA paNa padmalezyAnI samAna ja che paNa te jamAM kahevI joIe, jemAM tene sadbhAva che, anyamAM nahIM. e prakAre je audhika gama kahyo che, te ja ahIM zrI. prshaan| sUtra:4
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 8 salezyAhArAdinirUpaNam 73 lessAo paMcidiya tirikkha joNiya maNUsa vemANiyANaM ceva, na sesANaMti' navaram - pUrvApekSayA vizeSastu padmalezyA zuklalezye paJcendriyatiryagyonika manuSya vaimAnikAnAJcaiva vaktavye na zeSANAM - tadanyeSAmiti bhAvaH, 'paNNavaNAe bhagavaIe lessAe paDhamo uddesao samato' itiprajJApanAyAM bhagavatyAM lezyAyAM prathanaH udezakaH samAptaH // sra0 8 || itizrI vizvavikhyAta - jagadvallabha - prasiddhavAcakapaJcadazabhASA kalita- lalitakalApAlApakapravizuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka - vAdimAnamardaka- zrI - zAhU chatrapatikolhApurarAjapradatta - 'jainazAstrAcArya' - padavibhUSita - kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacArI jainAcArya jainadharmadivAkara - pUjyazrI - ghAsIlAla- vrativiracitAyAM zrI prajJApanAsUtrasya prameyavodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadaze lezyApade prathama uddezakaH samAptaH // 1 // kahA hai vaisA hI yahAM kahanA caahie| pUrvokta ko hI spaSTa karate hue kahate haiM- padmalezyA aura zuklalezyA paMcendriya tiryacoM meM, manuSyoM meM aura vaimAnikoM meM kahanA cAhie, inase bhinna anya jIvoM meM nahIM / zrI jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracita prajJApanA sUtra kI prameyabodhinI vyAkhyA meM zyApada kA prathama uddezaka samApta // 1 // kahevA joie. pUrvoktane ja spaSTa karatA kahe che-padmavezyA ane zukalalezyA paMcendriya tiya cAmAM ane vaimAnikAmAM ja hevI joI e, temanAthI bhinna anya jIvAmAM nahI zrI jainAcA jainadharmadivAkara pUjaya zrI ghAsIlAla tiviracita prajJApanA sUtranI prameyAdhinI vyAkhyAnA lezyApadanA prathama uddezaka samAsa 115 pra0 10 zrI prajJApanA sUtra : 4 pha
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 prajJApanAsUtre lezyA vizeSavaktavyatA- uddeza 2 mUlam - ka NaM bhaMte / lessAo paNNattAo ? goyamA ! challessAo paNNattAo, taM jahA - kaNhalessA, nIlalessA, kAulessA teulessA, pamhalessA, sukkalessA, neraiyANaM bhaMte ! kailessAo paNNattAo ? goyamA ! tinni lessAo paNNattAo, taM jahA kaNhalessA, nIlalessA, kAulessA, tirikkha joNiyANaM bhaMte ! kailessAo paNNattAo ? goyamA ! challessAo paNNattAo, taM jahA- kaNhalessA jAva sukkalessA, egiMdiyA NaM bhaMte! kailessAo ? goyamA ! cattArilessAo paNNattAo, taM jahAkaNhalessA, jAva teulestA, puDhavikAiyA NaM bhaMte! kailessAo paNNatAo ? goyamA ! evaM ceva, AuvaNassaikAiyANa vi evaM ceva, teuvAubeiMdiya iMdiyacauriMdiyANaM jahA neraiyANaM, paMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! challessA, kaNhalessA jAva sukkalessA, saMmucchimapaMcidiyatirikkha joNiyANaM pucchA, goyamA ! jahA neraiyANaM gabbhavakkaMtiyapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! challessA- kaNhalessA- jAva sukkalessA, tirikkhajoNiNINaM pucchA, goyamA / challesA eyAoceva, maNUsANaM pucchA, goyamA ! challessA eyAo ceva, saMmucchi mamaNussANaM pucchA, goyamA ! jahA neraiyANaM, gagbhavakakaMtiyamaNussANaM pucchA, goyamA ! challesAo paNNattAo, taM jahA kaNhalessA jAba sukkale ssA, maNussINaM pucchA. goyamA ! evaM ceva, devANaM pucchA, cha eyAo ceva, devINaM gucchA, goyamA ! cattAri kaNhalessA jAva teulessA, evaM bhavaNavAsiNINa vi, vANamaMtaradevANaM pucchA, goyamA ! evaM cetra, vANamaMtarINa vi, joisiyANaM pucchA, goyamA ! egA teulessA, evaM joisiNINa vi, vemANiyANaM pucchA, goyamA ! tinni paNNattAo, taM jahA - teulessA, pamhalessA, sukkalessA, vemANiNINaM pucchA, goyamA ! egA teulessA, zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 17 sU0 9 lezyAvizeSanirUpaNam 75 eesi NaM bhaMte ! jIvANaM saleslANaM kaNhalesANaM jAva sukkalessANaM aleslANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA; visesAhiyA vA ? goyamo ! savvatthovA jIvA sukalessA, pamhalessA saMkhejaguNA, teulessA saMkhejaguNA, alessA aNaMtaguNA, kAulessA aNaMtaguNA, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA salessA visesAhiyA ||suu0 9 // chAyA-kati khalu bhadanta ! lezyAH prajJaptAH ? gautama ! SaDlezyAH prajJaptAH, tadyathAkRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyA, nairayikANAM bhadanta ! katilezyAH prajJaptAH ? gautama ! tisro lezyAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tiryagyonikAnAM bhadanta ! katilezyAH prajJaptAH ? gautama ! SaDlezyA: lezyApada-dvitIya uddezaka lezyA vizeSa vaktavyatA zabdArtha-(kai NaM bhaMte ! lessAo paNNattAo?) he bhagavan ! lezyAeM kitanI kahI haiM ? (goyamA ! challessAo paNNattAo) he gautama ! chaha lezyAeM kahI haiM (taM jahA-kaNhalessA, nIlalessA, kAulessA, teulessA, pamhalessA, sukkalessA) ve isa prakAra-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA (neraiyANaM bhaMte kaha lessAo paNNattAo?) he bhagavan ! nArakoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM (goyamA! tinni lessAo paNNattAo) he gautama ! tIna lezyAeM kahI haiM (taM jahA-kiNhalessA, nIlalessA kAulessA) kRSNalezyA, nIlalezyA aura kaapotleshyaa| lezyA padane dvitIya uddezaka lezyA vizeSa vaktavyatA sAtha-(kaiNaM bhaMte ! lessAo paNNattAo ?) mAvan ! vezyAma 3eel xsii cha ? (goyamA ! cha lessAo paNNattAo) he gautama! 7 lezyAmA 4DI che (taM jahA-kaNhalessA, nIlalessA, kAulessA, teulessA, pamhalessA, sukkalessA) tasA mA pra-kRSNavezyA, nIsavezyA, pAtozyA, vezyA, panavezyA, mana zu4vezyA. (neraiyANa bhaMte ! kailessAo paNNattAo ?) mAvan ! nArImA sI sezyAme. Deya cha ? (goyamA ( tinni lessAo paNNattAo) 3 gotama ! 15 dozyAma hI cha (taM jahA-kiNhalessA nIlalessA, kAulessA) vezyA, nAsozyA bhane pAtalezyA (tirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kai lessAo paNNattAo?) lAyan ! taya yoni zrI prazAnasUtra:4
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 prajJApanAsUtre prajJaptA, tadyathA-kRSNalezyA yAvat zuvalalezyA, ekendriyANAM bhadanta ! katilezyAH prajJaptAH ? gautama ! catasro lezyAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNalezyA yAvat tejolezyA, prathivIkAyikAnAM bhadanta ! katilezyAH prajJaptAH ? gautama ! evaJcaiva, avanaspatikAyikAnAmapi evazcaiva, tejovAyudvIndviyatrIndriya caturindriyANAM yathA nairayikANAm, paJcendriyatiyAyonikAnAM pRcchA, gautama ! SaDUlezyA:-kRSNalezyA yAvat zuklalezyA, sammUcchimapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! yathA nairayikANAm, garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, (tirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kai lessAo paNNattAo?) he bhagavan ! tiryaMcayonikoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? (goyamA ! challessAo paNNattAo) he gautama ! chaha lezyAeM hotI haiM (taM jahA-kaNhalessA jAva sukkalessA) ve isa prakAra kRSNalezyA yAvat zuklalezyA (egidiyANaM bhaMte ! kailessAo paNNatAo?) he bhagavan ! ekendriyoM meM kitanI lezyAeM kahI haiM ? (goyamA ! cattAri lessAo paNNattAo) he gautama ! cAra lezyAeM hotI haiM (taM jahA-kaNhalessA jAva teulessA) kRSNalezyA yAvat tejolezyA / __(puDhavikAiyAgaM bhaMte ! kai lessAo paNNattAo?) he bhagavan ! pRthvIkA. yikoM meM kitanI lezyAeM kahI haiM ? (goyamA ! evaM ceva) he gautama ! isI prakAra (AuvaNassaikAiyANavi evaM ceva) apakAyikoM aura vanaspatikAyikoM meM bhI isI prakAra (teuvAubeiMdiya teiMdiya cauriMdiyANaM jahA neraiyANa) tejaskAyikoM, vAyukAyiko, dvIndriyoM, trIndriyoM aura caturindriyoM meM nArakoM ke samAna (paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA ?) paMcendriya tiryacoM ke viSaya yomA usI vezyAmA DAya cha ? (goyamA ! cha lesAo paNNattAo) he gautama! cha sezyAmA 35 cha (taM jahA-kaNhalessA jAva sukkalessA) te 2 // 53-4 vezyA yAvat zukalezyA (egidiyANaM bhaMte ! kailessAo paNNattAo) hai mApana ! sandriyAmA sI sezyAma dI che. (goyamA ! cattAri lessAo paNNatAo) gautama ! yAra sezyAma hAya cha. (taM jahA-kaNhalessA jAva teulessA) vezyA yAvat tezyA . (puDhavikAiyANaM bhaMte ! kailessAo papNattAo ?) maganan ! pRthvImA TasI seshyaame| hI cha ? (goyamA ! evaM ceva) he gautama ! se prAre (AuvaNassaikAiyANa vi evaM ceva) 554yi / mana vanaspatithimA 591 me (te u vAu beiMdiya teiMdiya cauridiyANaM jahA neraiyANaM) te44||, pAyuyI , dvIndriyo, trIndriyo bhane yturindriyomAM nArakanI samAna. (paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA ?) 5yendriya tiya yAnA viSayamA 21-12 ? (goyamA ! chalessA-kaNhalessA jAva sukalessA) he gautama ! 7vezyAmA, vezyA yAvat zrI prazAnasUtra:4
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabAdhinI TIkA pada 17 sU0 9 lezyAvizeSanirUpaNam gautama ! SaDlezyAH kRSNalezyA yAvat zuklalezyA, tiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! SaDledayoH etAzcaitra, manuSyANAM pRcchA, gautama ! paDlezyA etAzcaiva sammUcchimamanuSyANAM pRcchA, gautama ! yathA nairavikANAm, garbhavyutkrAntika manuSyANAM pRcchA, gautama ! paDlezyAH prajJaptAH, tadyathA - kRSNalezyA yAvacchuklalezyA, mAnuSINAM pRcchA, gautama ! evaJcaiva devAnAM meM prazna ? (gomA ! challerasA - kaNhalerasA jAva sukkalessA) he gautama ! chaha lezyAeM, kRSNalezyA yAvat zuklalezyA (samucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA ?) saMmUrchima paMcendriya tiryeca yonikoM ke viSaya meM prazna (goyamA ! jahA neraiyANaM) he gautama! jaise nArakoM meM (ganbhavakkatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA ?) garbhavyutkrAntika paMcendriya tiryaMcoM ke viSaya meM prazna ? (goyamA ! challesA kaNhalessA jAva sukkalessA) he gautama ! chaha lezyAeM kRSNalezyA yAvat zuklalezyA (tirikkhajoNiNINaM pucchA ?) tirtharAyonika striyoM ke viSaya meM pRcchA ? ( goyamA ! challessA eyAo ceva) he gautama chaha lezyAe yehI / (maNUssANaM pucchA ?) manuSyoM ke viSaya meM prazna ? (goyamA ! challessA eyAo veva) he gautama ! chaha lezyAeM, ye hI (saMmucchima maNussANaM pucchA ?) saMmUrchima manuSyoM ke saMbaMdha meM praina ? (goyamA ! jahA nerahayANaM) he gautama! jaise nArakoM meM (bhavatiyamaNussANaM pucchA ?) garbhaja manuSyoM ke viSaya meM prazna ? (goyamA challehalAo paNNattAo) he gautama ! chaha lezyAeM kahI haiM (taM jahA kaNhalessA jAva sukkalessA) ve isa prakAra kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / ( maNussINaM pucchA ? manuSyastriyoM saMbaMdhI ina ? (gopamA ! evaM ceca) he zudvezyA ( saMmucchima paMciMdiyatirikkhajANiyANaM pucchA ?) saMbhUrchima paMcendriya tiryayayoninA viSayabhAM prazna (goyamA ! jahA neraiyANaM) he gautama ! prema nArabhAM (ganbha vakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA ?) garla yuddhAMti pacendriya tiryathAnA viSayabhAM prazna ? (goyama ! challessA - kaNhalessA jAba sukkalessA) he gautama ! chozyAyo dRSyuddezyA yAvat zukalalezya 77 (tirikkhajoNiNINaM pucchA 1) tiyagyoniH striyonA viSayabhAM pRcchA ? (goyamA ! challessA eyAo ceva) he gautama ! chalezyAoM sAtha. (maNUsA pucchA) manuSyAnA viSayabhAM prazna ? (goyamA ! challessA eyAo caiva ) he gautama! chozyAyo gAna ( saMmucchima magussA NaM pucchA ?) saMbhUrchima manuSyonA saMbha nyabhAM prazna ? (goyamA ! jahA neraiyANaM) De gautama ! prema nArabhAM (gavmakSatiya maNussANaM pucchA ?) garbha manuSyonA viSayabhAM prazna ? (goyamA ! challerasAo paNNattAo) he gautama! chteshyaam| IhI che (taM jahA- kaNhalessA jAva sukkalessA) te yA aAre dRSNalezyA yAvat zuddhasasezyA, zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 prajJApanAsUtre pRcchA, gautama ! SaD etAzcaiva, devInAM pRcchA, gautama ! catasro lezyAH prajJaptAH, kRSNalezyA yAvat - tejolezyA, bhavanavAsinAM bhadanta ! devAnAM pRcchA, gautama ! evazceva, evaM bhavanavA - sinInAmapi vAnvyantara devAnAM pRcchA, gautama ! evaJceva, vAnavyantarINAmapi, jyoti - ori pRcchA, gautama ! ekA tejolezyA, evaM jyotiSkINAmapi vaimAnikAnAM pRcchA, gautama ! tisraH prajJaptAH tadyathA - tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyA, vaimAnikAnAM pRcchA, gautama ! isI prakAra / (devANaM pucchA ?) devoM ke viSaya meM prazna ? ( he goyamA ! cha eyAo ceva) he gautama yahI chaha lezyAeM / (devINaM pucchA ?) deviyoM ke viSaya meM prazna ? (goyamA ? cattAri - kaNNalessA jAva teulessA) he gautama cAra, kRSNalezyA yAvat tejolezyA / (bhavaNavAsINaM devANaM pucchA ?) bhavanavAsI devoM ke viSaya meM prazna ? (goyamA ! evaM ceva) he gautama ! isI prakAra ( evaM bhavaNavAsiNINavi) isI prakAra bhavanavAsinI deviyoM meM bhI / (vANamaMtara devANaM pucchA ?) vAnavyantara devoM ke viSaya meM prazna ? (goyamA ! evaM ceva) he gautama ! isI prakAra ( evaM vANamaMtarINa vi) vAnavyantara deviyoM meM bhI isa prakAra ( joisiyANaM pucchA ?) jyotiSka devoM saMbaMdhI prazna ? (goyamA ! egA telessA) he gautama ! eka tejolezyA ( evaM joisiNINa vi) isI prakAra jyotiSka deviyoM meM bhI (vemANiyANaM pucchA ? ) vaimAnikoM saMbaMdhI pRcchA ? (goyamA ! tini paNNattAo) he gautama! tIna lezyAeM kahI haiM ( taM jahA - teu ( maNussINaM pucchA 1) manuSya striyo sammadhI prazra 1 ( goyamA ! evaM ceva) he gautama! eja prakAra. (devANaM pucchA ) hevAnA viSayabhAM pRthchA ? (goyamA ! challessA eyAo ceva) he gautama ! yena chalezyAma. (devINaM pucchA ?) hevIyA saMbaMdhI prazna che. (goyamA ! cattAri kaNhalessA jAva teulessA) he gautama! yAra kRSNutezyA yAvat teneozyA. (bhavanavAsI devANaM pucchA ?) lagavAnavAsI hevonA viSayabhAM prazna (goyamA ! evaM ceva ) he gautama! DAre ( evaM bhavaNavAsiNINa vi) se hAre lavanavAsinI devI oma pa ( vANamaMtara devANaM pucchA 1) pAnavyantara hevonA viSayabhAM prazna ? (goyamA ! evaMceva ) he gautama! rIte ( evaM vANamaMtaraNa vi) vAnavyantarI viyogAMzu rIte. ( joisiyANaM pucchA ?) nyotiGa hevAnA saMbaMdhI prazna ? (goyamA egA teulessA) he gautama! ye telelezyA ( evaM joisiNINa tri) are jyotiSDa heviyAbhAM pazu (vaimANiyANaM pucchA ?) vaimAni sabhmandhI pRthcha ? (goyamA ! tinni paNNattAo) zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaSodhinI TIkA pada 17 0 9 lezyAvizeSanirUpaNam 79 gautama ! ekA tejolezyA, eteSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM salezyAnAM kRSNalezyAnAM yAvatzuklalezyAnAm azyAnAJca katare katarebhyo'lpA vA tulyA vA vizeSAdhikA thA ? gautama ! sarvastokA jIvAH zuklezyAH, padmalezyAH saMkhyeyaguNAH, tejolezyAH saMkhyeyaguNAH, aleyA anantaguNAH, kApotalezyA anantaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizepAdhikAH, salezyA vizeSAdhikAH || sU0 9 // TIkA-3 - atha lezyAM prarUpayituM dvitIyoddezaM prArabhate- 'karaNaM bhaMte ! lessAo paNNattAo ?' lessA, pamhalessA, sukkalessA) ve isa prakAra - tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA (vaimANiNINaM pucchA ?) vaimAnika deviyoM saMbaMdhI pRcchA ? (goyamA ! egA teulessA) he gautama ! eka tejolezyA / ( etesi NaM bhaMte! jIvANaM salessANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANaM alessANa ya) he bhagavan ! ina salezya, kRSNalezyAvAle yAvat zuklalezyAvAle aura alezya jIvoM meM ( kayare kayarehiMto) kauna kisase (appA vA, bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA ?) alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! savvatthovA jIvA sukkalessA) he gautama ! saba se kama jIva zuklalevAle haiM (pamhalessA saMkhejjaguNA) padmalezyAvAle saMkhyAtaguNA (teulessA saMkhejjaguNA) tejolezyAvAle saMkhyAtaguNA (alessA anaMtaguNA) alezya anantaguNA (kAulessA anaMtaguNA) kApota lezyAvAle anantaguNA (nIlalessA visesAhiyA) nalaleiyAvAle vizeSAdhika (kaNhalessA visesAhiyA) kRSNaleiyAvAle vizeSAdhika (salessA visesAhiyA) salezya vizeSAdhika / TIkArtha - aba lezyA kI prarUpaNA karane ke lie dvitIe uddezaka AraMbha kiyA he gautama! trazu sezyAma uhI che. (taM jahA - teulessA, pamhulessA, sukkalessA) teyA rIte taileozyA, cahama bezyA bhane zuhasasezyA (bemANiNINaM pucchA vaimAni deviyo sandhI pRcchA (goyamA ! egA teulessA) he gautama ! usI tejeozyA. (eesiNaM bhaMte! jIvANaM salessANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANaM alessANaya) he bhagavan ! A salaizya, kruSNavezyAvALA yAvat zukalalezyAvALA ane alaizya jIvAmAM (kare kare hiMto ) aNu anAthI (appAvA, bahuyAvA, tullAvA, bisesAhiyA vA ?) apa tujhya athavA vizeSAdhiSTha che ? (goyamA ! savvatthovA jIvA sukalessA) he gautama! mdhaathiim|chaa va zukusa zyAvANA (pamhalessA saMkhejjaguNA ) pajhezyAvANA saMkhyAtagu (teulessA saMkhejjaguNA) televezyAtrAmA sabhyAtA (alessA anaMtaguNA ) asezya ananta e (kAulessA anaMtaguNA ) apotasezyAvANA anantagaNA (nIlalessA visesAhiyA) nIsasezyA vizeSAdhi ( kaNhalessA visesAhiyA ) kRSNulezyAvANA vizeSAdhi ( salessA bisesAhiyA) sadezya vizeSAdhi zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre gautamaH pRcchati - he bhadanta ! kati khalu lezyAH prajJaptAH ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'challessAo paNNattAo' paDalezyAH prajJaptAH, 'taM jahA- kaNhalessA nIlalessA kAulessA teulessA pahalessA sukalessA' tadyathA-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, zuklalezyA, tatra kRSNadravyasvarUpA kRSNadravyajanitA vA lezyA kRSNalezyA vyapadizyate, evaM treasuAdikamapi avasepam, gautamaH pRcchati - 'neraiyANaM bhaMte! kailessAo paNNatAo ?' he bhadanta ! nerayikANAM kati lezyAH prajJaptAH ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'tinni lessAo paNattAo' tisrastAvad nairayikANAM lezyAH prajJaptAH, 'taM jahA - kiNDalessA, nIlalessA, kAulessA' tadyathA-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotaleiyA, gautamaH pRcchati'tirikkhajoNiyANaM bhaMte! kailessAo paNNattAo ?' he bhadanta ! tiryagyonikAnAM kati lezyAH prajJatAH ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'challessAo paNNattAo' tiryagyonikAnAM SaDlezyAH prajJaptAH 'taM jahA - kaNhalessA jAva sukalessA' tadyathA - kRSNalezyA yAvatjAtA hai 80 gautamasvAmI - prazna karate haiM- he bhagavan ! lezyAeM kitanI kahI haiM ? bhagavAn - he gautama ! chaha leiyAeM kahI haiM, ve isa prakAra haiM-kRSNalezyA, nIlA, kApotalezyA tejolezyA padmalezyA aura zuklalezyA / kRSNadravyarUpa athavA kRSNadravyoM dvArA janitaleiyA kRSNalezyA kahalAtI hai / isa prakAra nIlalezyA Adi bhI samajhalenA cAhie / gautamasvAmI - he bhagavan ! nAraka jIvoM meM kitanI lezyAeM pAI jAtI haiM ? bhagavAn - he gautama! nArakoM meM tIna leiyAeM hotI haiM, yathA - kRSNalezyA, nIlezyA aura kApotalezyA / gautamasvAmI - he bhagavan ! tiryacoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? bhagavAn - he gautama ! tiryacoM meM chaha lezyAeM hotI haiM, ve isa prakAra haiM TIkA-have lezmAnI prarUpaNA karavAne mATe dvitIya uddezaka prArabha karAya che. zrI gautamasvAmI prazna kare che he bhagavan ! lezyAe keTalI kahI che ? zrI lagavAn he gautama ! cha bezyAma uhI che, te yA rIte che-SNulezyA, nIlezyA, kApe talezyA, teolezyA, padmalezyA, ane zukalalezyA, kRSNudravya rUpa athavA kRSNadrayaiAthI janitalaizyA kRSNalezyA kahevAya che. eja prakAre nIlalezyA Adi paNa samajI levI joI e. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! nArakajIvAmAM keTalI laizyAo maLe che ? zrI bhagavAn ! he gautama ! nArakamAM traNa lezyAo hoya che, jemake kRSNavezyA, nIlalezyA, ane kApAtalezyA. zrI gautamasvAbhI- hai lagavan ! tirya yobhAM DeMTalI zyAma hoya che ? zrI bhagavAna-he gautama ! tiya cAmAM glezyAo hAya che te A rIte-kulezyA, zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaSodhinI TIkA pada 17 sa0 9 lezyAvizeSanirUpaNam nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padamalezyA, zukkalezyA, gautamaH pRcchati-'egidiyANaM bhaMte ! kailessAo paNNatAo?' he bhadanta ! ekendriyANAM katilezyAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'cattAri lessAo paNNattAo' ekendriyANAM catasro lezyAH prajJaptAH, taM jahA-kahalessA jAva te ulessA' tadyathA-kRSNalezyA yAvad nIlalezyA, kApotalezyA, tenolezyA, gautamaH pRcchati-'puDhavikAiyANaM bhaMte ! kailessAgo paNNatAo ?' he bhadanta ! pRthivIkAyikAnAM katilezyAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'evaM ceva' esaJceva-ekendriyasamuccapAnAmiva pRthivIkAyikAnAmapi ekendriyavizeSANAM catasro lezyAH prajJaptAH, tAzca kRSNAdi tejolezyAntA grAhyAH, 'AuyaNassaikAiyANa vi evaM ceva' ab vanaspatikAyikAnAmapi, ekaJcaiva-ekendriya samuccayAnAmivaiva catasro lezyAH prAguktarUpAH prajJatAH, 'teuvAubediya teiMdiya cauriMdiyANaM jahA neraiyANaM' tenaskAyika vAyukAyika dvIndriyatrIndriyacaturindriyANAM yathA nairayikANAM tisro lezyA uktAstathA vaktavyAH 'paMciMdiyatirikkhanoNiyANaM pucchA' paJcendriyatiryagyonikAnAM katilezyAH kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA shuklleshyaa| gautamasvAmI-he bhagavan ! ekendriya jIvoM meM kitanI lezyAeM pAI jAtI haiM ? bhagavAn-he gautama ! ekendriyoM meM cAra lezyAeM hotI haiM, yathA-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA aura tejolezyA / gautamasvAmI-he bhagavan ! pRthvIkAyikoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? bhagavAna-he gautama ! isI prakAra. arthAt jaise ekendriyoM meM kRSNa yAvat tejolezyA-ye cAra kahI haiM, yahI pRthvIkAya meM bhI hotI haiN| apakAyiko aura vanaspatikAyikoM meM bhI samuccaya ekendriyoM kI bhAMti cAra hI lezyAeM pAI jAtI haiM / tejaskAya, ghAyukAya, dvIndriya, zrIndriya aura caturindriya ke jIvoM meM samAna arthAt prAraMbha kI tIna lezyAeM hotI haiN| nolalezyA, kApatalezyA, tejalezyA palezyA ane zuklalezyA zrI gautamasvAmI-he bhagavAn ! ekendriya mAM keTalI vezyAo hoya che? zrI bhagavAna-he gautama ! ekendriyomAM cAra lezyAo hoya che jemake-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApatalezyA ane tejalezyA. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! pRthvIkAyikamAM keTalI vezyAo hoya che? zrI bhagavAna gautama ! eja prakAre arthAta jevI ekendrimAM kRSNa yAvat tejolezyA-A cAra kahI che, e ja pRthvIkAyamAM paNa hoya che, apakAya ane vanaspatikAyikemAM paNa samuccaya ekendriyanI jema cAra ja lezyAo maLI Ave che, tejaskAya, vAyukAya. hIndriya, trIndriya ane caturindriya jImAM paNa nArakanI samAna arthAt prAraMbhanI traNa lezyAo hoya che. pra0 11 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre prajJaptAH ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'challessA' paJcendriyatiryagyonikAnAM paDlezyAH prajJaptAH, 'taM jahA-kaNhalessA jAva sukkalesA' tadyathA-kRSNalezyA yAvatnIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyA ca gautamaH pRcchati'samucchimapaMciMdiyatirikkhanoNiyANaM pucchA' sambhUchimapaJcendriyatiyagyonikAnAM phatilezyAH prajJaptA ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' 'nahA neraiyANaM' yathA nairayikANAmAdyAstisro lezyA uktAstathaivAdyAstisrole zyAH saMmUcchimapaJcendriyatirazcAmapi vaktavyAH, gautamaH pRcchati-'gabbhavakaMtiya paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA' garmavyu krAntika pazcendriya tiryagyonikAnAM katilezyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, bhagavAnAha-goyamA!' he gautama ! 'challesA-kaNhalessA jAva sukkalessA' paDlezyAH garbhavyutkrAntikapazcendriyatiryagyonikAnAM prajJaptAH, tadyathA-kRSNalezyA yAvat-nIlalezyA, kArotale zyA, tejolezyA, padmale zyA, gautamasvAmI-he bhagavan ! paMcendriya tiryacoM meM kitanI lezyAeM pAI jAtI hai ? bhagavAn-he gautama ! chahoM lezyAeM paMcendriya tiryaca jIvoM meM pAI jAtI haiM, yathA-kRSNalezyA yAvat zuklalezyA arthAt kRSNalezyA, nIlalezyA, kApota lezyA, tejolezyA padmalezyA aura zuklalezyA / gautamasvAmI-he bhagavAna ! mamUcchima paMcendriya tiryaMcayonikoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? ___bhagavAn- he gautama ! jaise nArakoM meM Adi kI tIna lezyAeM kahI haiM, usI prakAra saMmUrchima paMcendriya tiryaMcoM meM bhI tIna lezyAeM kahanI caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! garbhaja paMcendriya tiryaMcoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? bhagavAn-he gautama ! chaha lezyAeM hotI haiM, be isa prakAra kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / zrI gautamasvAmI-he bhagavanpaMcendriya tiryamAM keTalI vezyAo maLe che? zrI bhagavAna ! he gautama ! e vezyAo paMcendriya tirthaM ca mAM maLI Ave jemake kRSNalezyA yAvat zukalezyA arthAt kRSNavezyA, nalalezyA, kApatazyA tejalezyA padumalezyA ane zukalatezyA. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! saMmUrNima paMcendriyanikamAM keTalI vezyA hoya che. zrI bhagavAna-he gautama! jema nArakamAM AdinI traNa lezyA kahI che. eja rIte saMmUrNima paMcendriya tiryamAM paNa traNa lezvAo kahevI joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! garbha ja paMcendriya tiryaMcAmAM keTalI vezyAo hoya che? zrI bhagavAn-3 gautama ! 7 seshyaa| DAya cha, te mAte-vezyA, nIlezyA, kapalezyA, tejalezyA padmazyA ane zukalezyA. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 17 sa0 9 lezyAvizeSanirUpaNam zuklale zyA, gautamaH pRcchati-tirikkhajoNiNINaM pucchA' tiryagyonikInAM katilezyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, 'goyamA !' he gautama ! 'challessA eyAo ceva' SaDlezyAH etAzcaivapUrvoktAstiryagponikInAM prajJaptAH, gautamaH pRcchati-'masANaM pucchA' manuSyANAM katilezyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'chalTe ssA eyAo ceva' SaDlezyAH etAzcaiva-pUrvoktAH kRSNAdizuklAntAH prajJaptAH, gautamaH pRcchati-samucchimamaNussANaM pucchA' saMmRzchimamanuSyANAM katilezyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA!' he gautama ! 'jahA neraiyANaM' yathA nairavikAnAM tisrolezyA uktA stathA saMmUcchima manuSyANAmapi vaktavyA, gautamaH pRcchati-'gabbhavatiya maNurasANaM pucchA' garbhavyutkrAntikamanuSyANAM katilezyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, bhagarAnAha-goyamA ! he gautama ! 'challesAno paNyAttAo' eDle zyAH garbhavyutkrAntikamanuSyANAM prajJaptAH, "taM jahA-kaNhalessA jAva sukaleslA' tadyathA-kRSNalezyA yAvat-nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padamalezyA, zuklaleiyA, 'maNussINaM pucchA' mAnuSINAM katile zyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, gautamasvAmI-he bhagavan ! tiyagyonika striyoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? bhagavAn-he gautama ! yahI pUrvokta chaha lezyAeM hotI haiN| gautamasvAmI-manuSyoM meM kitanI lezyAeM kahI haiM ? bhagavAn-he gautama! yahI chaha lezyAeM-kRSNa se lekara zuklalezyA paryanta / gautamasvAmI-he bhagavan ! saMmUrchima manuSyoM meM kitanI lezyAeM kahI haiM ? bhagavan-he gautama ! jaise nArakoM meM prAraMbha kI tIna lezyAeM kahI haiM, vaise hI saMmUrchima manuSyoM meM bhii| gautamasvAmI-he bhagavan ! garbhaja manuSyoM meM kitanI lezyAeM kahI gaI haiM ? bhagavAna-he gautama ! chaha lezyAeM kahI haiM, yathA-kRSNalezyA yAvat shuklleshyaa| zrI gautamasvAmI-he bhagavan! tiryanika strimAM keTalI vezyAo hoya che? zrI bhagavAna-he gautama ! eja pUrvokta cha e vezyAo hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! mANasamAM keTalI lezyAo hoya che? zrI bhagavana-he gautama ! eja cha lezyAe kRSNathI laIne zukalezyA paryanta hoya che? zrI gautamasvAmI-he bhagavAna saMmUrNima manuSyamAM keTalI vezyAo maLI Ave che? zrI bhagavAna-he gautama ! jema nArakamAM prAraMbhanI traNa lezyAo kahI che, e ja saMmUrNima manuSyamAM paNa samajavI. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! garbhaja manuSyamAM keTalI lezyAo kahI che? zrI bhagavAna-he gautama ! cha lezyAo kahI che, jemake, kRSNalezyA yAvata zukalezyA. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! mAnuSimAM arthAt manuSya zciAmAM keTalI lezyA che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'evaM ceva' evaJcava-manuSyAmiva mAnuSINAmapi SaDlezyAH prajJaptAH, 'devANaM pucchA' devAnAM katilezyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'cha eyAo ceva' paDlezyAH etazcaiva-pUrvoktAH kRSNAdi zuklAntAH devAnAM prajJaptAH, gautamaH pRcchati-'devINaM pucchA' devInAM katilezyAH prajJaptAH? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'cattAri lessAzro paNNatAo' catasro lezyAH devInAM prajJaptAH 'taM jahA-kaNhalessA jAva teulessA' tadyathAkRSNalezyA yAvat-nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA ca, gautamaH pRcchati-'bhavaNavAsINaM bhaMte ! devANaM pucchA' he bhadanta ! bhavanavAsinAM devAnAM katilezyAH prajJaptAH ? bhaga vAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'evaM ceva' evaJcaiva-samuccaya devInAmiva bhavanavAsinAM catastro. lezyAH kRSNAdi tejolezyAntAH prajJaptAH, 'evaM bhavaNavAsiNINavi' evam-bhavanavAsinA. miva bhavanavAsinInAmapi catasrolezyAH AyA evaM prajJaptAH, gautamaH pRcchati-vANamaMtaradevANaM pucchA' vAnavyantara devAnAM katilezyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' gautamasvAmI-he bhagavan ! mAnuSiyoM arthAt manuSyAstriyoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? ___ bhagavAn-he gautama ! isI prakAra arthAt jaise manuSyoM meM chaha lezyAeM hotI haiM usI prakAra manuSyaniyoM meM bhii| gautamasvAmI-he bhagavAna ! devoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? bhagavan-he gautama ! yahI kRSNalezyA se lekara zuklalezyA taka chaha lezyAeM hotI haiM ? gautamasvAmI-he bhagavan ! deviyoM meM kitanI lezyAe hotI haiM ? bhagavAn-he gautama ! deviyoM meM cAra lezyAeM hotI haiM, ve isa prakAra-kRSNaleNyA, nIlalezyA, kApotalezyA aura tejolezyA, bhavanavAsI devoM ke samAna bhavanavAsinI deviyoM meM bhI yahI cAra lezyAeM hotI haiN| zrI bhagavAna - gautama ! eja prakAre arthAta jema manuSyamAM chalezyAo hoya che, eja rIte manuSya strimAM paNa hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! devAmAM keTalI lezyAo hoya che ? zrI bhagavAna -gautama ! eja kRSaNalezyAthI AraMbhIne zukalezyA sudhInI cha lezyAo hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! deviyAmAM keTalI vezyAo hoya che? zrI bhagavAna - gautama ! devIomAM cAra lezyAo hoya che, te A rIte kRSNalezyA, nIlezyA, kApatalezyA ane tele bhavanavAsI devenI jema bhavanavAsInI devIomAM paNa Aja cAra vezyAo hoya che. zrI prazAnasUtra:4
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 9 lezyAvizeSanirUpaNam he gautama ! 'evaM ceva' evaJcaiva-bhavanavA sinAmiva vAnavyantarANAmapi prAguktAzcatasro lezyAH prajJaptAH, 'vANamaMtarINa vi' vAnavyantarINAmapi catasraH prAguktAle zyAH prajJaptAH, 'joisiyANaM pucchA' jyotiSkANAM katile zyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'egA te ulessA' ekA tejolezpA jyotiSkANAM prajJaptA 'evaM joisiNINa vi' evamjyotiSkANAmiva jyotiSkINAmapi ekA tejolezyA prajJaptA, gautamaH pRcchati--'vemANiyANaM pucch|' vaimAnikAnAM katilezyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'tini lessAo paNattAno' tisro lezyAH vaimAnikAnAM prajJaptAH, 'taM jahA-teulessA pamhalessA mukkaleslA' tadyathA-tejole ipA, padamalezyA, zuklaleiyA, gautamaH pRcchati-vemANiNoNaM pucchA' vaimAnikInAM katilezyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'egA teulerasA' ekA tejolezyA vaimAnikInAM prajJaptA, vaimAnikyA devyAH gautamasvAnI-he bhagavan ! yAnavyantara devoM meM kitanI lezyAeM hotI haiM ? bhagavAn-he gautama ! bhavanavAsiyoM ke samAna vAnavyantaroM meM bhI prAraMbha kI cAra lezyAeM hotI haiM / vAnavyantarI deviyoM meM bhI yahI cAra lezyAeM pAI jAtI haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! jyotiSka devoM meM aura deviyo meM kitanI lezyAeM hotI hai ? bhagavAn-he gautana! jpotiSka deva evaM devI me eka tejolezyA hI hotI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! vaimAnika devoM meM kitanI lezyAeM hotI hai ? bhagavan-he gautama ! tIna lezyAeM hotI haiM, ve isa prakAra haiM-tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / gautamasvAmI-vaimAnika deviyoM meM kitanI lezyAeM hotI hai ? bhagavAn -he gautama ! eka tejolezyA hI hotI hai| vaimAnika deviyAM zrI gautamasvAmI-he bhagavan! vAnacaMntara devemAM keTalI vezyAo hoya che? zrI bhagavAna gautama ! bhavanavAsIonI samAna vAvyatarAmAM paNa prAraMbhanI cAra lezyAo hoya che, vanavyantarI devIomAM paNa Aja cAra lezyAo maLI Ave che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! jatiSka devAmAM ane devIomAM keTalI vezyAo hAya cha ? zrI bhagavAna-he gautama ! tiSka devamAM-devIomAM eka tejezyA ja hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! vaimAnika devAmAM keTalI lezyAe hoya che? zrI bhagavana- he gautama ! traNa lezyAo heya che, te A prakAre che-tejalezyA, palezyA ane zukalezyA. zrI gautamasvAmI-mAnika devIomAM keTalI vezyAo che? zrI bhagavAna- he gautama ! eka tejalezyA ja hoya che, vaimAnika devIo saudharma zrI. prshaan| sUtra:4
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre saudharmezAnayoreva sattvena tatra kevalAyA stejoTezpAyA eva sadbhAvAta, tAthAcAtra saMgraha gAthA:-'kiNhAnIlA kAUlessAya bhavaNavaMtariyA / joisasohammIsANa teulessA muNeyavyA // 1 // kappesaNaMkumAre mAhide ceva baMbhaloe ya / eesu pamhalessA te Na para sukkale sA u // 2 // puDhavIAu vaNassai bAyara patteyalesa cattAri / gabbhayatiriya naresuM challessA timi sesANaM // 3 // kRSNAnIlA kApotI tejasI ca lezyA bhavanavyantarANAma / jyotiSkasaudharmazAnAstejolezyA jJAtavyAH // 1 // kalpe sanatkumAre mAhendre caiva brahmaloke ca / eteSu padmalezyA tataH paraM zuklale zyaiva // 2 // pRthivyA vanaspati bAdarapratyekAnAM catasro leshyaaH| garbhajatiyeganarepu SaDlezyAH zeSANAM tisraH // 3 // iti, atha lezyAdInAmaSTAnAmalpabahutva vaktavyatAmAha- eesiNaM bhaMte ! jIvANaM salessANaM kaNhalessANa jAva sukkalessANaM alessANaya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu catuvizati daNDakapadavAcyAnAM jIvAnAM salezyAnAM-samuccayalezyAvatAM kRSNalaSyAnAM yAvat nolalezyAnAM kApotalezyAnAM tejolezzanAM padmalezyAnAM zukla lezyAnAm alezyAnAJca saudharma aura aizAna devaloka me hI hotI haiM aura vahAM tejolezyA hI pAI jAtI hai / saMgrahagAthA meM kahA hai-'bhavanavAsiyoM aura vyantaroM meM kRSNa, nIla kApota aura tejolezyA hotI hai aura jyotiSkoM meM tathA saudharma aura aizAna deva loka meM tejolezyA hI pAI jAtI haiM // 1 // ____ 'sanatkumAra, mAhendra aura brahmaloka kalpoM meM pAlezyA hai aura usase zukla lezyA hI hotI hai // 2 // garbhaja paMcendriya tiryacoM meM tathA garbhaja manuSyoM meM chahoM lezyAeM hotI haiM aura zeSa jIvoM meM tIna // 3 // aba lezyAvAle jIvoM kA alpabahatva dikhalAte haiMgautamasvAmI prazna karate haiM-he bhagavan ! ina cauvIsa daMDakoM ke jIvoM meM ane IzAna devalokamAM ja hoya che ane tyAM tejalezyA ja maLI Ave che, saMgraha gAthAmAM kahyuM che ke-bhavanavAsiye ane vAnavyantamAM kRNa, nIla, kApata ane tene lezyA hoya che ane tiSkamAM tathA saudharma ane ezAna devalekamAM tejalezyA ja jevAmAM Ave che. A sanaskumAra, mahendra ane brahmaleka kalpamAM padmazyA che. ane tenAthI AgaLa zukalezyA ja hoya che. mArA "rbhaja paMcendriya tiya emAM tathA garbhaja manuSyamAM chae vezyAo hoya che ane zeSa jIvemAM traNe. pAkA have lezyAvALA jenuM ala5bahuta dekhADe chezrI gautamasvAmI prazna kare che-he bhagavana ! A vIsa daMDakanA jIvamAM salezyA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 9 lezyAvizeSanirUpaNam madhye katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha - 'gomA !' he gautama ! 'savvattho vA jIvA sukkalessA' sarvastokA jIvAH zuklalezyA bhavanti tadapekSayA 'pamhalessA saMkhejjaguNA' padmalezyA: saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA 'teule sA saMkhejjaguNA' tejolezyA: saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA 'alessA anaMtaguNA' azyA anantaguNA bhavanti, tadapekSayA- 'kAulepsA anaMtaguNA' kApota lezyA anantaruNA bhavanti, tadapekSayA 'nIlalessA visesAhiyA' nolalezyA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA 'kaNDale sA visesa hiyA' kRSNalezyA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA 'salessA visesAhiyA' salezyA vizeSAdhikA bhavanti, tatra katipayeSu paJcendriyatiryagyonikeSu manuSyeSu ca lAntakAdideveSu caiva zuklezyAyAH sadbhAvAt sarvastokatvaM bodhyam, tadapekSayA saMkhyeyaguNeSu paJcendriyatiryagyoniSu manuSyeSu sanatkumAra mAhendra brahmalokakalpastheSu deveSu ca padmalezyAyAH saleipa (sAmAnya rUpa se leipA vAle) kRSNaleDyAvAle, nIlalezyAvAle, kApota leiyAvAle tejolezyAvAle, padma leiyAvAle aura zuklalezyAvAle tathA ale iya jIvoM meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? bhagavAn gautama ! saba se kama zuklaleiyAvAle jIva haiM, padmalezyA vAle unase saMkhyAtaguNA haiM, tejolezyA vAle unase bhI saMkhyAtaguNA adhika haiM, alezyajIva unase anantaguNA haiM, kApota lezyA vAle unase bhI anantaguNA haiM freestate unase vizeSAdhika haiM aura kRSNalezyAvAle unase bhI vizeSAdhika haiM, salezya jova unase bhI vizeSAdhika haiM / yahAM zuklalezyAvAle jIva saba se kama kahe gae haiM, isakA kAraNa yaha hai ki vaha katipaya paMcendriya tiryacoM meM, manuSyoM meM aura lAntaka Adi kalpoM ke devoM meM hI pAI jAtI hai / unakI apekSA saMkhyAtaguNA adhika paMcendriya tiryacoM (sAmAnya 35dhI sezyAvANA) kRSNusezyAvAjA, nIsasezyAvANA, ayotasezyAvANA, teleleshyaavALA, padmalezyAvALA, zUkalalezyAvALA tathA alezya jIvamAMthI kANakonAthI arUpa, ghaNA, tulya athavA vizeSAdhika che ? 87 zrI bhagavAna-De gautama ! badhAthI ochA zukalalezyAvALA jIva che, padyezyAvALA temanAthI sakhyAtagaNA che, teolezyAvALA temanAthI paNa sakhyAtagaNA adhika che, alezya jIva temanAthI anantabhaNA che, kApAtalezyAvALA temanAthI paNa anantagaNA, nIlalezyAvALA temanAthI vizeSAdhika ane kRSkRlezyAvALA temanAthI pazu vizeSAdhika che, sale" jIva temanAthI paNa vizeSAdhika che. AhI' zukalalezyAvALA jIva badhAthI chA kahevAya che, tenu kAraNa e che ke te katiya paMcendriya tiya cAmAM, manuSyamAM ane lAntaka Adi kalpAnA devAmAM ja maLI Ave che. temanI apekSAe sa'khyAtagaNuA adhika pacendriya tiya cAmAM, manuSyeAmAM tathA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 prajJApanAsatra sadbhAvAt saMkhyeyaguNatvam, bAdara pRthivyap pratyeka vanaspatikA pikeSu saMkhyeyaguNeSu paJcendriyatiryagyonikamanuSyeSu bhavanapativAnavyantarajyotiSkasaudharmezAna deveSu ca tejolezyAyAH sadbhAvAt tasyAH padmalezyApekSayApi saMkhyeyuNatvamava seyam, siddhAnAmalezyAnAM prAktanA pekSayA'nantagugatvAd alezyAnAmanantaguNatvaM bodhyam, siddhebhyo'pi vanaspatikAyikAnAM kApotazyAvatA manantaguNatvAt kApota lezyAyA anantaguNatvamuktam, kliSTa kliSTatarASyavasAyAnAM prabhUtatarANAM sadbhAvAt kApotalezyApekSayApi nIlakRSNalezyAnAM vizeSAdhika vamuktam, salegyAmadhye ca nIlalezyAdInAmapi samAvezAt kRSNalezyApekSayApi salezyAnAM vizeSAdhikatvamuktamiti bhAvaH // sU0 9 // meM, manuSyoM meM tathA sanatkumAra mAhendra aura brahmaloka nAmaka kalpa padma meM lezyA kA sadbhAva hone se lezyA vAle jIva saMkhyAtaguNA adhika kahe haiN| tejodear bAdara pRthvIkAyikoM, apkAyikoM, pratyekavanaspatikAyikoM meM saMkhyA taguNA paMcendriya tiryaMcoM meM, manuSyoM meM, bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka, saudharmadeva, aura IzAna devoM meM pAI jAtI hai, ataeva padmalezyA vAle jIvoM kI apekSA tejolezyA vAle jIva saMkhyAtaguNA adhika haiM / lezyArahita siddha jIva pUrvokta tejolezyA vAloM kI apekSA anantaguNita adhika haiM, isa kAraNa alezya jIva anantaguNA adhika kahe gae haiN| siddhoM kI apekSA kApotaleiyA vAle vanaspatikAyika jIva anantaguNita hote haiM, isa kAraNa kApota leiyA vAle jIva anantaguNA haiM / kliSTa aura kliSTatara adhyavasAyavAle jIva apekSA kRta adhika hote haiM, isa kAraNa kApotaleiyAvAloM kI apekSA nIlalezyA vAle aura nIlalezyA vAloM kI apekSA kRSNalezyA vAle jIva vizeSAdhika hote haiM / sanakumAra, mAhendra ane brAleka nAmaka pamAM padmalezyAne saddabhAva hAvAthI padmavezyAvALo jIva saMkhyAtagaNA adhika kahyA che. teelezA khAdara pRthvIkAyikA, asUkAyikA, pratyeka vanaspatikAvikAmAM, sakhyAtagaNA paMcendriya tiya cAmAM, manuSyamAM bhavanapati, vAnabhyantara, jaye tiSka, saudharmadeva ane izAna devemAM maLI Ave che, tethI ja pama. lezyAvALA jIveAnI apekSA tejalezyAvALA jIva sakhyAtagaNI adhika che, lecyA vinAnI siddhajIva pUrvokta teelezyAvALAonI apekSAme anantagaNA adhika che, e kAraNe alezya jIva anantagaNA adhika kahelA che. siddhonI apekSAe kApeAtalezyAvALA vanaspati kAyika jIva anantaguNA heAya che, e kAraNe kApeAtalezyAvALA jIva anantagaNA che. kalIpTa ane kliSTatara adhyavasAyavALA jIva apekSAkRta adhika hoya che, e kAraNe kApeAtalezyAnI apekSAe nIlalezyAvALA ane nIlezmAvALAonI apekSAe kRSNalezyAvALA jIva zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 89 nairayikAdi salezyAlpabahutvavaktavyatA mUlam-eesi NaM bhaMte ! neraiyANaM kaNhalessANaM nIlalessANaM, kAulessANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA neraiyA kaNhalessA, nIlalessA asaMkhejaguNA, kAulessA asaMkhejaguNA, eesi NaM bhaMte ! tirikkhajogiyANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! saccatthovA tirikkha joNiyA sukkalessA, evaM jahA ohiyA, navaraM alessa: vajjA, eesi egidiyANaM kaNhalessA, nIlalessA, kAulessA, teuleslANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA egidiyA teulessA, kAulessA aNaMtaguNA, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, eesi NaM bhaMte! puDhavikAiyANaM kaNhalestrANaM jAva teulessANa ya kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! jahA ohiyA egidiyA, navaraM kAulessA asaMkhejaguNA, evaM Au. kAiyANa vi, eesiNaM bhaMte ! teukAiyANaM kaNhalessANaM nIlalessANaM kAulessAANa ya kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyasA ! samvatthovA teukAiyA kAulessA, nIla. leslA vise sAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, evaM dAukAiyANa vi, eesi NaM bhaMte ! vaNassaikAiyANaM kaNhaleslANaM jAva teulessANa ya jahA egidiyANaM ohiyANaM, beiMdiyANaM teiMdiyANaM cauridiyANaM jahA teukAiyANaM, eesi NaM bhaMte ! paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM kaNhalessANaM salezya meM nIla lezyA Adi vAle jIvoM kA bhI samAveza ho jAtA hai, ataeva kRSNalezyAvAloM kI apekSA bhI salecyA jIva vizeSAdhika kahe haiN| vizeSAdhika hoya che. salezyAmAM nalale AdivALA jIvone paNa samAveza thaI jAya che, tethI ja kRSNalezyAvALAnI apekSAe paNa salezya jIva vizeSAdhika kahyA che. pra0 12 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ majJApanAsatra evaM jAva sukkalessANa ya kayare kayarehito appA yA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! jahA ohiyANaM tirikkhajoNiyANaM navaraM kAulessA asaMkhejaguNA, saMmucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jahA teukAiyANaM, gamavakkatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM jahA ohiyANaM tirikkhajogiyANaM, navaraM kAuleslA saMkhejjaguNA, evaM tirikkhajogiNINa vi, eesiNaM bhaMte ! saMmucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM gabbhavatiyapaMceMdiyatirikkha joNiyANa ya kaNhalessANaM jAva sukkalestANa ya kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! samvatthovA gAvakakatiyapaMceMdiyatirikkha. joNiyA sukkalessA, pamhalestA saMkhejaguNA, teulessA saMkhejaguNA, kAuleslA samucchimapaMceMdiyatirikkha joNiyA asaMkhejaguNA, nIlalessA visesAhiyA kaNhalessA visesAhiyA, eesi NaM bhaMte ! saMmucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM tirikkhajogiNI ya kaNhaleslANaM jAva sukka lessANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! jaheva paMcamaM tahA imaM cha, bhANiyavaM, eesi NaM bhaMte ! gambhavatiyapaMceMdiyatirikkha joNiyANaM tirikkhajoNiNINa ya kaNhaleslANaM jAva sukalestANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA gabbhavakkaMtiya paMceMdiyatirikkhajogiyA sukkalestA, sukkalessAo tirikkha jogiNIo saMkhejjaguNAo, pamhalessA gabbhavatiyapaMciMdiyatirikva joNiyA saMkhejaguNA, pamhalessAo tirikkhajoNiNIo saMkhejaguNAo, teulessA tirikkhajoNiyA saMkhejaguNA, teulessA tirikkhajoNiNIo saMkhejaguNA, kAulessA saMkhejaguNA, nIlalessA visesAhiyA, kAulessA visesAhiyA, kAuleslAo saMkhejaguNAo, nIlalessAmao visesAhiyAo kaNhalessAo visesAhyiAo, eesi NaM bhate ! saMmucchima zrI prazAnasUtra:4
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 pramedhinI TIkA vada 17 sU0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam paMceMdiyatirikkha joNiyANaM gabbhavakkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiNINa ya kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA gabhavakkaMtiya paMceMdiyatirikakhajoNiyA sukkalessA sukalessAo tirikkhajoNiNIo saMkhejaguNAo, pamhalessAo gavbhavakkatiyapaMceMdriyatirikkhajoNiyA saMkhejjaguNA, pamhalessA tirikkhajoNiNIo saMkhejjaguNAo, teulessA gabbhavakaMtiya paMceMdiyatirikhakhajoNiyA saMkhejaguNA, teulessAo tirivakhajoNiNIo saMkhejjaguNAo, kAulessAo saMkhejaguNAo, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, kAulessA saMkhejaguNA, kaNhalestA samucchibhapaMceMdiyatirikakhajoNiyA asaMkhejaguNA, nIlalessA vise sAhiyA kaNhalessA visesAhiyA, eesi NaM bhaMte! paMceMdriyatirikkhajoNiyANaM tiribkhajoNiNIya kaNhalessANaM jAva sukkalessANaM kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA paMciMdiyatirikkhajoNiyA sukkalessA, sukka lessAo saMkhijjaguNAo, pamhalassA saMkhejjaguNA, pamhalessAo saMkhejjaguNAo, teulessA saMkhejjaguNA, teulessAo saMkhijjaguNAo, kAulessAo saMkhejaguNAo nIlalessAo visesAhiyAo, kaNhalessAo, visesAhiyAo. kAulessA asaMkhejjaguNA, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, eesi NaM bhaMte! tirikkhajoNiyANaM tirikkhajogINa ya kaNhalessANaM jAva sukkalessANaM kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! jaheva navamaM appA bahugaM tahA imaM pi, navaraM kAulessA tirikkhajoNiyA aNataguNA, evaM ee dasa appA bahugA tirikkhajoNIyAnaM // sU0 10 // " chAyA - eteSAM khalu bhadanta ! nairayikANAM kRSNalezyAnAM nIlalezyAnAM kApotalezyAnAzca katare katarebhyo'lpA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA naira zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ prajJApanAsatra yikAH kRSNalezyAH, nIlalezyA asaMkhyeyANAH, kApotalezyA asaMkhyeya guNAH, eteSAM khalu bhadanta ! tiryagyonikAnAM kRSNalezyAnAM yAvat zuklalezyAnAJca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAstiyagyonikA zuklalezyAH, evaM yathA odhikAH, navaram-alezyavarjAH, eteSA mekendriyANAM kRSNalezyAnAM nIlalezyAnAM lezyAoM kI apekSA nArakAdi kA alpa bahutva zabdArtha-(eesi NaM bhaMte ! neraiyANaM kaNhalessAgaM nIlalessANaM kAulessANa ya) bhagavan ! ina kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA vAle nArakoM meM (kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA vilesAhiyA vA ? ) kona kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! sacvatthovA neraiyA) gautama ! saba se kama nAraka (kaNhalesA) kRSNalezyAcAle haiM (nIla. lessA asaMkhejaguNA) nIlalezyA vAle asaMkhyAtaguNA hai (kAulessA asaMkhejaguNA) kApotalezyA bAle asaMkhyAtaguNA haiM / (eesiNaM bhaMte ! tirikkhajoNiyANaM kaNhalessANaM jAva sukalesANaM ya) bhagavan ! ina kRSNalezyAvAle yAvat zuklalezyA vAle tiryagyonikoM meM (kayare kayarehito) kauna kisase (appA vA bahuyA vA tullA vA viselAhiyA vA) alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! savvatthovA tirikkha. joNiyA sukalessA) gautama ! saba se kama zuklalezyA vAle tiryaMca haiM (evaM jahA ohiyA) isa prakAra jaisA samuccayajIva (navaraM alessavajjA) vizeSa yaha ki alezyoM ko choDa kara / lezyAonI apekSAe nArakAdinuM alapa bahutva zA:-(eesi NaM maMte ! neraiyANaM kaNhalessANaM nIlalessANaM kAulessANa ya) bhagavan ! mA 40 vezyA, nIsavezyA, mane paatoshyaayaa| nAbhA (kavare kayarehiMto appAvA, bahuyA thA, tullA vA, visesAhiyA') 5 kI 2365, ghA, tujhya, 2021 / vizeSAdhi: cha ? (goyamA ! savvatthovA neraiyA) he otama ! yathAyI nA24 (kaNhalessA) kRSNavezyA (nIlalessA asaMkhejjaguNA) nIrasezyAma asacyAta cha (kAulessA asaMkhejaguNA) pAtozyA asabhyAta cha. (eesiNaM bhaMte ! tirikkha joNiyANaM kaNhalesANaM jAva sukkalesANa ya) 3 sAvan ! 21 veshyaa37|| yAt zu44vezyA tiya yonima (kayare kayarehiMto) nAthI (appA vA, bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA) 2565, 54, Tel #20 vizeSAdhi ? (goyamA! savvatthovA tirikkha joNiyA sukkalessA) OM gautama ! yAthI mech| zusavezyApaNa tiya ya che. (evaM jahA ohiyA) se prA2 21 // sabhuzyaya 71 (navaraM alessavajJA) vizeSa e ke alekSe sivAya. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam kApotalezyAnAM tejolezyAnAzca katare kattarebhyo'lpA vA, bahukA bA, tulyA bA, vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH ekendriyA ste molezyAH, kApotalezyA anantaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNare,ipA nisApikAH, eteSAM khalu bhadanta ! pRthivIkAyikAnAM kRSNalezyAnAM yArat tejolezyAnAM ca katare katarebhyo'lpAvA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikAza ? gautama ! yathA bhaudhikA ekendriyAH, navaram-kApotalezyAH asaMkhyeyaguNAH, evam agAyikAnAmapi, eteSAM khalu bhadanta ! tejasAyikAnAM kRSNalezyAnAM nIlalezyAnAM (eesi egidiyANaM kaNhalessA nIlalestA kAulessA teulesANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA yA, disAhiyA vA ?) ina kRSNalezyA nIlalezyA, kApotalezyA aura tejolezyA vAle ekendriyoM meM kona kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA! savvatthovA egiMdiyA teulessA) he gautama ! sabase kama ekendriya tejolezyA vAle (kAlessA aNaMtaguNA) kApotalezyA vAle anantaguNA (nIlaleslA visesAhiyA) nIlalezyA vAle vizeSAdhika (kaNhalessA lisAhitrA) kRSNalelyA vAle vishessaadhik| (eepti NaM bhaMte ! puDhavikAiyANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya kayare kaparehito appA vA bahayA vA tullA vA visesAhiyA vA ?) he bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle yAvat tejolezyA vAle pRthivIkAyikoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! jahA ohiyA egiMdiyA) he gautama ! jase samuccaya ekendriya (navaraM) vizeSa (kAulessA asaMkhejaguNA) kApotalezyA vAle asaMkhyAtaguNA haiM (evaM AukAiyANa vi) isI prakAra apUkAdhikoM kA bhii| (eesi egidiyaHNaM kaNhalesA nIlaleslA kAulessA te ulessANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA, tullA bA, visesAhiyA vA ) 21 zu151, nIrasezyA, po.sezyA, telAvALA ekendrimAM kaNa ke rAthI a9pa, ghaNuM, tulA athavA vizeSAdhika che ? (goyamA ! savvatthovA egidiyA teulessA) gautama ! pAyI / bandriya tI. sevA (kAulessA agaMtaguNA) atizyAmanantA cha. (nIlalessA, visesAhiyA) nAsozyAcA vizeSa (kaNha lessA visesAhiyA) vezyA vizeSAdhi. ___ (eesi paM bhaMte ! puDhavikAiyAgaM kaNhalesANaM jAva teulessANa ya kathare kayarehiM to appA vA bahuyA vA tullA vA vile sAhiyA vA ?) 3 bhagavan ! // 4581 // 3 // yAvat te jelekSAvALA pRthvI thimAM koNa konAthI alapa, ghaNA, tulya athavA vizeSAdhika che? (godamA ! jahA o heyA egi diyA) 3 gautama ! 2 / sabhuzyaya yendriya (navaraM) vizeSa (kAulessA asakhe guNA) apAtasezyA asaNyAta che (evaM AukAiyANa vi) e prakAre apUNAvikanA paNa, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra kApotalezyAnAJca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA stejaskAyikAH kApotalezyAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNale zyA vizepAdhikAH, evaM vAyukA yikAnAmapi, eteSAM khalu bhadanta ! vanaspatikAyikAnAM kRSNalezyAnAM yAvat tejolezyAnAJca yathA ekendriyANAm audhikAnAm, dvIndriyANAM trIndriyANAM caturindriyANAM yathA tejaskAyikAnAm, eteSAM khalu bhadanta ! paJcandriyatiryagyonikAnAM kRSNalezyAnAm evaM yAvat zuklalezyAnAJca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA (eesi NaM bhaMte ! te ukAiyANaM kaNhalessANaM nolalessANaM kAulessANa ya) he bhagavan ! ina kRSNalezyAvAle, nIlalezyA vAle aura kApotalezyA vAle tejaskAyikoM meM (kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA yA ?) kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! savya. sthovA te ukAiyA kAulessA) he gautama ! sabase kama tejaskAyika kApotalezyA vAle haiM (nIlalessA vise sAhiyA) nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM (kaNhalessA visesAhiyA) kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM (evaM vAukAiyANa vi) isI prakAra vAyukAyikoM kA bhii| (eesiNaM bhaMte ! vaNassaikAiyANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya) he bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle yAvat tejolezyA vAle vanaspatikAyikoM meM (jahA egidiyANaM ohiyANaM) jaise samuccaya ekendriyoM kA (beiMdiyANaM teiMdi. yANaM cauriMdiyANaM jahA teukAiyANaM) dvIndriyoM kA, trIndriyoM kA, caturindriyoM kA jaise tejaskAyikoM kaa|| __(eesiNaM bhaMte ! paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM kaNhalestANaM evaM jAya sukkalessANa ya) he bhagavan ! isa kRSNalezyAvAle paMcendriyatiyacoM meM yAvat (eesi NaM bhaMte ! te ukAiyANa kaNhalessANaM nIlalessANaM kAulessANa ya) bhagavan ! // 4ozyAvANA, nIsavezyAvAne pitAjA tayima (kayare kayarehi to appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?) ! nAthI 265, ghA, tumaya bhaart| vizeSAdhicha 1 (goyamA ! savvatthovA teukAiyA kA ulessA) gautama ! pradhAthI thAtar. 24Athi patilezyAvA cha (nIlalessA visesAhiyA) nIrasezyAbA vizeSAdhi che. (kaNhalesA visesAhiyA) vezyA vizeSAdhi cha (evaM vAukAiyAvi) se prAre vaayukAcikenA paNa (eesiNaM bhaMte ! vaNarasaikAiyANaM kaNhalessANaM jAva te ulessaNa ya) he bhagavan ! yA sezyA yAvat tarasezyAvA vanaspatiyamA (jahA egidiyANaM ohiyANaM) // sabhu-yaya sandriyAnA (beiMdiyANaM teiMdiyANaM cauridiyANaM jahA teukAiyANaM) dIndriyAnA, jIndriyenA, caturindriyenA, jema tejasakAcikenA. (eesi NaM bhaMte ! paMcediyatirikkhajoNiyANaM kaNhalessANaM evaM jAva sukalerasANa ya) he zrI. prshaan| sUtra:4
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyavAdhinI TIkA pada 17 tU0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 95 vA ? gautama ! yathA audhikAnAM tiryagyonikAnAM navaraM kApotalezyA asaMkhyeguNAH, saMmUcchima paJcendriya tiryagyonikAnAM yathA tejaskAyikAnAm, garbhavyutkrAntika pazcendriyatiryagyonikAnAM yathA audhikAnAM tiryagyonikAnAm, navaraM kApotalezyAH saMkhyeyaguNAH, evaM tiryagyonikInAmapi, eteSAM khalu bhadanta ! saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAnAM garbhavyutkrAntika pazcendriyatiryagyonikAnAJca kRSNalezyAnA yAvacchuklalezyAnAJca katare katarebhyo'lpA yA zuklalezyA vAle paMcendriyatithacoM meM (kayare kayarehito appA vA bahuyA yA tullA vA visesAhiyA vA?) kauna kisase alpa, bahuta, tulya, yA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! jahA ohiyANaM tirikkha joNiyANaM) he gautama ! jaise audhika tiryacoM kA (navaraM kAulessA asaMkhejaguNA) vizeSa yaha ki kApotalezyA vAle asaMkhyAtaguNA haiN| (saMmucchima paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM) saMmUrchimapaMcendriyatiyacoM kA (jahA teukAiyANaM) jaise tejaskAyikoM kA (gambhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM jahA ohiyANaM tirikkhajoNiyANaM) garbhajapaMcendriyatiyacoM kA jaise samucca tiyacoM kA (navaraM) vizeSa (kAulessA saMkhejaguNA) kApotalezyAvAle saMkhyAtaguNA haiM (evaM tirikvajoNiNINa vi) isI prakAra tiryacastriyoM kA bhii| (eesi NaM bhaMte ! saMmucchima paMcidiyatirikkhajoNiyANaM) he bhagavan ! ina saMmUchimapaMcendriyatiryagayonikoM meM (gambhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiyANa ya) aura garbhajapaMcendriyatiyacoM meM (kaNhalessANa ya jAva sukkalessANa ya) kRSNalezyA yAvat zuklalezyA vAloM meM (kayare kayarehito appA vA bahuyA cA tullA bhagavana! A kRSNalezyAva LA paMcendriya tiryAmAM yAvata zukalalekSAvALA paMcendriyatiy yAMmA (kayare kayare hito appAvA, bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?) aty honAthI bha65, gha, tuya 512 vizeSAdhi cha ? (goamA ! jahA ohiyANaM tirikkhajoNiyANaM) 3 gautama ! 24 / bhodhita tiya yAnA (navaraM kAulessA asaMkhejjaguNA) vizeSa e ke kAtilezyAvALA asaMkhyAtagaNuM che. (samucchima paMcediyatirikkhajoNiyANaM) sa bhUmi pathandriya tiya yAnA (jahA teukAiyANaM) 21 tAyinI (gabbhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM jahA ohiyANaM tirikkhajoNiyANa) - pathandriya tiya yAnA vA samu2-yaya tiya yAnA (navaraM) vizeSa (kAulessA saMkhejjaguNA) pAtozyApAra sadhyAtA cha (evaM tirikkhajoNiNINaM vi) eja prakAre tiryacayeinA paNa _ (eesi NaM bhaMte ! samucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM) : san ! | sabhUmi pathandriya tiya yonimA (gabbhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiyANa ya) mane pala fru tiya yAma:(kAhalessANa ya jAva sukalesANa ya) azyA yAvat rasezyavANAmA zrI prazAnasUtra:4
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra bahukA vA tulyA yA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH garbhavyutkrAntika paJcendriyatiryagyonikAH zuklale zyAH, padmalezyAH saMkhyeya guNAH, tejolezyAH saMkhyeyaguNAH, kApotalezyAH saMkhyeyaguNAH, nILalezyA vizeSAdhikAH, kRSNa lezyA vizeSAdhikAH, kApotalezyAH saMmUcchimapaJcendriyatiryayonikA asaMkhyeyahaNAH, nolalezyA vizeSAdhikAH, kRSNaTezyA vizeSAdhikAH, eteSAM khalu bhadanta ! saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAnAM tiryagyonikInAJca kRSNalezyA yAvat zuklale zyAnAJca katare katarebhyo'lpA bA, bahukA vA, tulyA vA, vA viseptAhiyA vA ?) kauna kisale alpa, bahuta, tulya, yA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! savvatthovA ganbhavatiyapaMciMdiyatirikakhajoNiyA lukkalessA) saba se kana garbhajapaMcendriyatithaMca zuklalezyA vAle haiM (pamhalessA saMkhejaguNA) padma lezyA vAle unase saMkhyAtaguNA adhika haiM (teulessA saMkhejaguNA) tejolezyA cAle saMkhyAtaguNA haiM (kAulessA saMkhejjaguNA) kApotalezyA vAle saMkhyAtaguNA hai| (nIlalessA visesAhiyA) nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM (kaNha. lessA vilesAhiyA) kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM / (kAulesA saMmucchima paMceMdiyatirikkhajoNiyA asaMkhejaguNA) kApotalezyA vAle saMmUrchima paMcendriya tiryaca asaMkhyAtaguNA adhika haiM (nIlalessA visesADiyA) nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM (kaNhalessA bisesAhiyA) kRSNa lezyA vAle vizeSAdhika haiN| (eesi NaM bhaMte ! naMnucchima paMciMdiyatirikkha joNiyANaM tirikkhajoNiNINa ya) he bhagavan ! ina saMThima paMcendripatiryaMcoM meM aura tiryaMcaniyoM meM (kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya) kRSNalezpA vAloM yAvat zukla lezyA vAloM (kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?, a nAthI ma85, ghaNA, tulya athavA vizeSAdhika che? (godhamA ! savvatthovA gabhavatiya paMce diyatirikkhajoNiyA sukalerasA) 15 thI poch| ma pandriya liyaya zusavezyAvA che (pamhalesA saMkhejjaguNA) padmazyAyANA sabhyAtA aghi (teulessA saMkhejaguNA ) te vezyA sbhyaataa||ch kAuleslA saMkhejjaguNA) tilezyA saMdhyAtamA cha (nIlalessA visesAhiyA) nIsavezyAva vizeSAdhi4 cha (kaNhassA visesAhiyA) vezyAvAmA vizeSAdhi4 cha (kAulessA saMmucchimapaMceM diyatirikkhajoNiyA asaMkhejjaguNA) paatoshyaa17|| sa bhUmi 5 yendriya tiya sa! api (nIlalessA bisesAhiyA) novezyA vizeSa (48 cha (kaNhalessA visesAhiyA) sezyApAmA vizeSa piche. (eesi gaM bhaMte ! samucchimapaMce diyatirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNINaM ya) hai bhagavan ! Asa bhUchima 5yandriya tiya yAma mana tiya niyomA (kaNhalessANaM jApa sukkalessANa ya) 3094vezyAvA. yAvat zu4tavezyAmA (kayare kayarehito appA vA bahuyA zrI. prshaan|| sUtra:4
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 97 vizeSAdhikA vA ? gautama ! yathaiva paJcamaM tathA idaM SaSThamapi bhaNitavyam, eteSAM khalu bhadanta ! garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAnAM tiryagyonikInAzca kRSNalezyAnAM yAvacchuklalezyAnAJca katare katarebhyo'lpA vA, bahu kA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAH zuklalezyAH zuklalezyAstiryagyonikyaH saMkhyeyaguNAH, padmalezyA garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAH saMkhyeyaguNAH, padmalezyA stiryagyonikAH saMkhyeguNAH, tejolezyAstiryagyonikAH saMkhyeyaguNAH, tejolezyAmeM (kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?) kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? (goyamA! jaheva paMcamaM tahA imaM chaTuM bhANiyavyaM) he gautama ! jaisA paMcama daisA yaha chaThA kahanA cAhie / (eesi NaM bhaMte ! gambhavatiya paMceM diya tirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNI ya) he bhagavan ! ina garbhaja paMcendriya tiryacoM aura tiyaMcaniyA~ meM (kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya) kRSNalezyA vAloM yAvat zuklalezyA vAlA meM (kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?) kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! savvatthovA gambhavakkaMtiya paMcediyatirikkhajoNiyA sukkalessA) he gautama ! saba se kama garbhaja tiryaMca paMcendriya zuklalezyAvAle haiM (sukkalessAo tirikkhajoNiNIo) zuklalezyAvAle tiryacanI (saMkhejaguNAo) saMkhyAtaguNI haiM (pamhalessA gambhavakkaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA saMkhejaguNA) padmalezyAvAle garbhaja tiryaca paMcendriya saMkhyAtaguNA haiM (pamhalessAo tirikkhajoNiNIo vA tullAvA visesAhiyA vA) / nAthI 285, ghA, tujhya athavA vizeSAdhita cha ? (goyamA ! jaheva paMcamaM tahA imaM chaTuM bhANiyavvaM) gautama ! 2 5yama te // 2 // iDuM kahevuM joIe. (eesiNaM bhaMte ! gabbhavatiya paMceMdiyatirikkha joNiyANaM tirikkhajoNiNI ya) he bhagavan ! An I 5ndriya taya yo mana tiyanIyama (kaNDa lessANaM jAva sukkalessANa ya) vezyA yAvat zuzyAvANAmI (kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?) a nAthI 285, gha, tulya athavA vizeSa che ? (gopamA ! savyatthovA gabhavakaMtiyapaMcediya tirikkhajoNiyA sukkalessA) he gautama ! mAthI ! ma tiya pathandriya zutozyAmA cha (sukkalessAo tirikkhajoNiNIo) zuzyAvANI ti yatI (saMkhejjaguNAo) saMnyAta cha (pamhalessA gabbhavatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA saMkhejjaguNA) padabhavezyAvANA matiyaya 5yAndraya sbhyaataa| cha (pamhalessAo tirikkhajoNiNIo sakhejjaguNAo) padabha. sezyAgI taya yanI sadhyAtI (teulessA tirikkhajoNiyA saMkhejjagugA) tela pra0 13 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra stiryagyonikAH saMkhyeyaguNAH, kApotalezyAH saMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikA:, eteSAM khalu bhadanta ! saMmUchi mapazcendriyatiryagyonikAnAM garbhavyutkrAntikapaJcendriya tiryagyonikAnAM tiryagyonikInAzca kRSNalezyAnAM yAvacchaklazyAnAzca katare katarebhyo'lpA yA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA garbhavyutkrAntikapaJcandriya tiryagyonikAH zuklezyAH, zuklalezyAH saMkhyeyaguNAH, padmasaMkhejaguNAo) padmalezyAvAlI tiryaMcanI saMkhyAtaguNI hai (teulessA tirikva joNiyA saMkhejaguNA) tejolezyAyAle tiyeca saMkhyAtaguNA haiM (teulessA tirikkhijoNiNIo saMkhejaguNA) tejolezyAvAlI tiryacanI saMkhyAtaguNI haiN| (kAulessA saMkhenaguNA) kApotalezyAvAle saMkhyAtaguNA haiM (nIlalessA vise. sAhiyA) nIlalezyAvAle vizeSAdhika haiM / (kaNhalessA visesAhiyA) kRSNalezyAyAle vizeSAdhika haiM (kAulessAo saMkhejaguNAo) kApotalezyAvAlI tiryaMcastriyAM saMkhyAtaguNI haiM (nIlalessAo vikhesAhiyAo) nIlalezyAvAlI vizeSAdhika haiM (kaNhalessAo visesAhiyAo) kRSNalezyAvAlI vizeSAdhika haiM (eesiNaM bhaMte ! saMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM gabbhavakkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiNI ya kaNhalessANaM jAva sukalessANaM) he bhagavan ! ina kRSNaleDayAvAle yAvat zuklalezyAyAle saMmUrchima paMcendriya liyacoM evaM garbhaja paMce. ndriya tiryacoM meM aura tiyaca striyoM meM (kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tallA vA visesAhiyA vA ?) kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? (goyamA! savvatthovA gambhavakkatiyapaMcediyatirikkhajoNiyA sukkalessA) he gautama ! saba se kama garbhaja paMcendriya tiryagyonika zuklalezyAvAle haiM (sukka teshyaavaa|| tiyaya sadhyAtamA cha. (teulessA tirikkhajoNiNIo sakhejjaguNA) tera sezyApANI tiya yanI. sadhyAta cha (kAulessA sakhejjaguNA) pAtazyA sdhyaat|| cha (nIlalessA visesAhiyA) nAsozyAcA vizeSAdhi che (kaNhalessA visesAhiyA sezyAvA. vizeSAdhi4 cha (kAulessAo sa khejjaguNAo) pAtozyAvANI tiya yanI sabhyAta cha. (nIlalessAo bisesAhiyAo) nozyAvANI vizeSAdhi che (kaNhale. ssAo visesAhiyAo) vezyAvANI vizeSAdhi che. (eesi gaM bhaMte ! samucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM gabbhavakkaMtivapaMcediyatirikkhajoNiNI ya kaNhalessANaM jAva sukkalessANaM) mAyAn ! 2 vezyAvA yAvat zu48. lezyAvALA saMmUchi ma paMcendriya tiya gaja paMcendriya tiryamAM ane tiryaMca jiyobhA (kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA vise sAhiyA vA?) nAthI alpa, ghaNA, tulya agara vizeSAdhika che? (goyamA ! samvatthovA gambhakaMtiya paMcediyatirikkhajoNiyA sukkalessA) yAthI zrI prazAnasUtra:4
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 17 sU0 10 nairayikAdi salezyAlpa bahutvanirUpaNam 99 lezyA garmavyu-krAntika paJcendriya tiryamyonikAH saMkhyeyaguNAH, padmalezyA stiryagyonikyaH saMkhyeyaguNAH, tejolezyA garbhavyutkrAntikapazcendriyatiryagyonikAH saMkhyeyaguNAH, tejo. lezyAstiyagponikAH saMkhyeyaguNAH, kApotalezyAH saMkhpeyaguNAH, nIlale zyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikA:, kRSNa lezyAH samRcchimapaJcandriyatiryagyonikAH saMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNa lezyA vizeSAdhikAH, eteSAM khalu bhadanta ! paJce. lessAo tirikkhajoNiNIo saMkhejaguNAo) zuklalezyAvAlI tiryacanI saMkhyAtaguNI haiM (pamhalessA gambhavakaMtiyapaMcediyatirikkhajINiyA) padmalezyA vAle garbhajapaMcendriya tithaMca (saMkhejjaguNA) saMkhyAtaguNA haiM (pamhalessAo tirikkhajoNiNIo saMkhejjaguNAo) pAlezyAvAlI tiryacastriyAM saMkhyAtaguNI haiM (teulessA gambhavakkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyA) tejolezyAvAle garbhajapaMcendriyatiryaMca (saMkhejjaguNA) saMkhyAtaguNA haiM (teulessAotirikkhajoNiNIo saMkhejaguNAo) tejolezyAvAlI ticinI saMkhyAtaguNI haiM (kAulessA saMkheja guNA) kApotalezyAvAlI saMkhyAtaguNA haiM (nIlaleslA visesAhiyA) nIlalezyAvAle vizeSAdhika haiN| (kaNhalessA visesAhiyA) kRSNalezyAvAle vizeSAdhika haiM (kAulessAo saMkhejjaguNAo) kApotalezyAvAlI saMkhyAtaguNI haiM (nIla. lessAo visesAhiyAo) nIlalezthA vAlI vizeSAdhika haiM (kaNhalessAo vise sAhiyAo) kRSNalezyAvAlI vizeSAdhika haiN| (kaNhalessA saMmucchimapaMcediyatirikkha joNiyA asaMkhejjaguNA) kRSNalezyAvAle saMmUchimapaMceMndriyatiryaMca asaMkhyAtaguNe haiM (nIlalessA visesAhiyA) nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM sADI gama payandriya tiyayAni zusavezyAvANA haya cha (sukkalessAo tirikkha. jogiNIno sakhejjaguNAo) zusavezyAvANI tiya yAnI sabhyAta cha (pamhalessA gambhavatithapaMciMdiyatirikkhajoNiyA) 5vezyAvA 4 pAyendriya tiya ya (saMkhejjaguNA) sadhyAtache (pamhalesAo tirikkhajoNiNIo saMkhejjaguNAo) pAlezyAvANI tiya niyo sabhyAta che (teulessA gabbhavakkatiyapaMce diyatirikkhajoNiyA) tanne sezyAvA I 5yendriya tiyaya (saMkhejjaguNA) sadhyAtaguNA cha (teulessAo tirikkha noNiNIo sakhejjaguNAo) tasezyAvI taya"yanI sadhyAtI che. (kAulessA saM khejjaguNA) ApAtasezyA yAtamA cha (nIlalessA visesAhiyAo) nAsavezyA vizeSAdhi cha (kaNhalelA visesAhiyA) vezyAvA vizeSAdhi4 cha (kAulessAo saMkhejjaguNA) potasezyAvANI satI che (nIlalessAo visesAhiyA) nAsozyAvANI vizeSAdhi che (kaNhalessAo visesAhiyAo) pRzyApAjI vizeSAdhi4 cha (kaNhalessA samucchimapaMcediyatirikkha joNiyA asaMkhejjaguNA) vezyAvA sabhUmi payandriya tipaya adhyAta cha. (nIlalessA visesAdiyA) nayA vizeSAthi che (kaNha zrI. prshaan| sUtra:4
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ___ prajJApanAsatra ndriyatiryagyonikAnAM tiryagyonikInAzca kRSNalezyAnAM yAvacchuklalezyAnAM katare katare bhyo'lpA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA ? gautama! sarvastokAH paJcandriya tiryagayonikAH zuklalezyA, zuklale zyAH saMkhyeyaguNAH, padamalezyAH saMkhyeyaguNAH, tejolezyAH saMkhyeyaguNAH, kApotalezyAH saMkhyeyaguNAH, nIlalezya vizeSAdhikAH, kRSNa(kaNhalessA visesAhiyA) kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiN| (eesiNaM maMte ! paMcediyatirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNINa ya kaNhalessANaM jAva sukkalessANaM) he bhagavan ! ina paMcendriya tiryaMcoM aura tiryaca niyoM meM kRSNalezyA, yAvat zuklalelyA vAloM meM (kayare kayarehito) kauna kisase (appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?) alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! samvatthovA paMciMdiyatirikkhajoNiyA sukkalessA) he gautama ! saba se kama paMcendriyatithaMca zuklalezyA vAle haiM (sukkalessAo saMkhijjaguNAo) zuklalezyA vAlI tiryacinI saMkhyAtagunI haiN| (padmalessA saMkhejjaguNA) padmalezyA vAle saMkhyAtaguNA haiM (pamhalessAo saMkhejjaguNAo) padmalezyAvAlI saMkhyAtagugI haiN| (te ulessA saMkhejja. guNA) tejolezyAvAle saMkhyAtaguNA haiM (teulessAo saMkhijjaguNAo) tejo. lezyAvAlI saMkhyAtaguNI haiM (kAulessAo saMkhejjaguNAo) kApotalezyAvAlI saMkhyAtaguNI haiM (nIlalessAo visesAhiyAo) nIlalezyA vAlI vizeSAdhika haiM (kaNhalessAo visesAhiyAo) kRSNalezyAvAlI vizeSAdhika haiN| (kAulessA asaMkhejjaguNA) kApotalezyAyAle asaMkhyAtaguNA haiM / (nIlalessA lessA visesAhiyA) vezyAvANA vizeSAdhi che. (eesi Na bhaMte ! paMcediyatirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNINaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANaM) he sagavan ! mA 5yandriya tiya the| mane ti yanIyAmA sazyA yAvat savezyAvANAyAma (kayare kayarehito) ra nAthI (appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ?) 2065, 54), tujhya, yA vizeSAdhi che. (goyamA ! savvatthovA paMciMdiyatirikkhajoNiyA sukkalesA) ra gautama ! mAthI mAchA pAndraya tiya ya zusezyAvA cha (sukkalessAo sakhijjaguNAo) zusavezyAvAnI tiya yanI sadhyAtamI cha (pamhalessA saMkhejjaguNA) 59malezyA sabhyAtA cha (pamhalessAo sakhejjaguNAo) pamalezyAvANI saMjyAtagaNI che (teulessA saMkhejjaguNA) tazyA saMdhyAga cha teiulessAo saMkhijaguNAo) tenTezyAvalI saMyAta. cha (kAulessAo saMkhejjaguNAo) pAtavezyAvANI sabhyAta cha (nIlalessAo visesAhiyAo) nIlezyA vizeSadhi che (kaNhalessAo visesAhiyAo) padozyApANImA vizeSAdhi4 cha (kAulessA asa khejjaguNA) patilezyA madhyAta (nIlalessA visesAhiyA) nAsavezyAyA vizeSAmapita cha (kaNhalessA visesAhiyA) zrI. prshaan| sUtra:4
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 101 lezyA vizeSAdhikAH, kApotalezyA asaMkhyeyaguNAH, nolalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikAH, eteSAM khalu bhadanta ! tiryagyonikAnAM tiryagyonikInAJca kRSNa lezyAnAM yAvat zuklezyAnAM katare katarebhyo'lyA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! yathaiva navaram alpabahutvaM tathA idamapi, navaram kApotalezyA stiryagyonikA ana ntaguNAH, evam etAni daza alpa bahutvAni tiryagyonikAnAm // sU0 10 // TIkA- atha nairayikAdInAM lezyA'lpabahutvaM prarUpayitumAha-"eesiNaM bhaMte! neraiyANaM kAlestANaM sIlalessAgaM kAulessANa ya kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA) nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM ( kaNhalessAo visesAhiyA) kRSNalezyAvAle vizeSAdhika haiM / (eesi NaM bhaMte! tirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNINa ya kaNha lessANaM jAva sukkalessANaM) he bhagavan ! kRSNalelyA yAvat zuklalezyA vAle ina tiryag yonikoM aura tirthacaniyoM meM (kamare kamarehito) kauna kisase (appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ?) alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? (goyamA ! jaheba navamaM appAbahugaM tahA iyaM) he gautama! jaisA nauvAM alpabahutva kahA, vaisA yaha bhI (navaraM ) vizeSa (kAulessA tirikkhajoNiyA anaMtaguNA) kApotazyAvAle tiryaca anantaguNA haiM ( evaM ) isa prakAra (ee) ye (dasa appA bahugA) dasa alpa bahutva (tarikkhajoNiyANaM) tirthacayonikoM ke haiM / TIkArtha-: - aba lezyAvAle nAraka Adi jIvoM kA alpabahutva pradarzita kiyA jAtA hai / gautamasvAmI prazna karate haiM- he bhagavAn ! kRSNalezyA, nIlalezyA aura kRSNaayAvALA vizeSAdhika che. (eesigaM bhaMte ! tirikkhajoNiyANaM tirikkha joNiNINa ya kaNhalerasANaM jAva sukkalehasANaM) he bhagavan ! SNulezyApAjA yAvat zuddhayAvANA mA tiryagyonio bhane tiryayanIbhAM (kare kare hito) aNu anAthI (appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA) alpa, ghaNA, tulya athavA vizeSAdhika che ? (goyamA ! jaheva navamaM appAbahugaM tahA imaM vi) he gautama ! prema navabhuM sahaya mahutva uddhuM che, teSu pazu (navaraM ) vizeSa (kAulessA tirikkhajoNiyA anaMtaguNA) apotasezyAvANA tiryaya anantagA che ( evaM ) se prahAra (esa) mA ( dasa appA bahugA ) ha ya a (tirikkhajoNiyANaM) titha yoniyonA hai. TIkA-have lezyAvALA nAraka Adi javAnuM alpa bahutva pradarzita karAya che-- zrI gautamasvAmI prazna kare che--he bhagavan ! kRSNavaizyA, nIlalezyA, ane kApAtalezyA vALA nAraDAmAMthI kANu kAnAthI, alpa, dhRNA, tulya athavA vizeSAdhika che? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 prajJApanAmuLe visesAhiyA vA?' he bhadanta ! eteSAM khala nairayikANAM kRSNalezyAnAM nIlalezyAnAMkApotalezyAnAJca madhye katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? atredaM bodhyaM nairayikANAM tisra eva lezyA bhavanti, kRSNalezyA nIlalezyA kApotalezyA ca, tathA coktam-"kAuyadomu taIyAe mIsiyA nIliyA ca utthiie| paMcamiyAe missA kahAtatto parama kaNhA" // 1 // kApotI dvayostRtIyasyAM mizrA nIlA caturthyAm / paJcamyAM mizrA kRSNA tataH parama kRSNA // 1 // iti, ata eva lezyAvayavatAmeva nairayikANAmalpa bahutvaprazna:, bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'savvatthovA neraiyA kaNhalessA' sarvastokA nairayikAH kRSNalezyA bhavanti, katipayapazcamapRthivyAM SaSThayAM saptamyAzca nairayikANAM kRSNalezyAsadbhAvAta, tadapekSayA-'nIlalessA asaMkhejaguNA' nIlalezyA nairayikA asaMkhyeyaguNA bhavanti, katipaya tRtIyapRthivyAM caturthA ca saMpUrNAyAM pRthivyAM katipayapaJcamapRthivyAJca nairayikANAM prAguktebhyo'saMkhyeyaguNAnAM nIlalezyAH sadbhAvAt, tadpekSayApi -'kAulessA asaMkhejjaguNA' kApota lezyA vAle nArakoM meM se kauna kisakI apekSA alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? yahAM yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhie ki nAraka jIvoM meM tIna hI lezyAeM pAI jAtI haiM-kRSNa nIla aura kApota / kahA bhI hai-do pRthiviyoM meM kApota, tIsarI meM mizra, cauthI meM nIla, pAMcavIM meM mizra, usake bAda chaTThI aura sAtavIM meM kRSNa tathA mahA kRSNa // 1 // isI kAraNa yahAM tIna lezyAvAloM kA alpa bahutva pUchA gayA hai| bhagavAn uttara dete haiM-he gotapa! kRSNalezyAvAle nAraka sabase kama haiM, kyoM ki pAMcamI pRthvI ke katipayanArakoM meM tathA chaTThI aura sAtavIM pRthvI ke nArakoM meM hI vaha pAI jAtI hai| kRSNalezyAvAle nArakoM kI apekSA nIlalezyAvAle nAraka asaMkhyAtaguNA hote haiM / katipaya tRtIya pRthvI ke, cauthI pRthvI ke aura katipaya pAMcavIM pRthvI ke nArakoM meM nIlalezyA pAI jAtI hai aura ye pUrvokta - AhIM AgaLa A vAta dhyAnamAM rAkhavI joIe ke nAraka jemAM traNa ja vezyAo maLI Ave che-kRSNa, nIla ane kApatA kahyuM paNa che be pRthivimAM kApata trIjImAM mizra, cothImAM nIla, pAMcamImAM mizra, tyAra bAda chaTTI ane sAtamImAM kRSNa tathA mahAkRSNa e kAraNathI mADI traNa lezyAvALAnuM a5 mahatva pUcheluM che. zrI bhagavAna uttara Ape che- gautama ! kRNa,lezyAvALA nAraka badhAthI e chA che, kemake paMcamI pRthvInA katiSaya nArakamAM tathA chaThThI tathA sAtI pRthvInA nArakAmAM ja te maLI Ave che kRSNalezyAvALA nArakanI apekSAe nIkalezyAvALA nAraka asaMkhyAtapaNa hoya che. katipaya tRtIya pRtha mAMnA cothI pRthvInA ane keTalAka pAMcamI pRthvInA nArakamAM nIlezyA maLI Ave che ane te pUrvokta nArakAthI asaMkhyAtavANu adhika che, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 103 kApotalezyA nairayikA asaMkhyeyaguNA bhavanti, prathamadvitIyapRthivyoH katipaya tRtIya pRthivInarakAvAseSu ca nairayikANAM prAguktebhyo'saMkhyeyaguNAnAM kApota lezyAH sadbhAvAta, __ atha tiryagyonikAnAmalpabahutvamAha-'ee siNaM bhaMte ! tirikkhajoNiyANaM kaNha lessANaM jAva sukkalessANa ya kayare kayarehito appA vA bahukA vA tullA vA visesAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu tiryaggonikAnAM kRSNalezyAnAM yAvat nIlalezyAnA kApotalezyAnAM tejolezyAnAM padmalezyAnAM zuklalezyAnAJca madhye katare katarebhyo'lpA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'savvatthovA tirikkhajoNiyA sukalelA' sarvasvokA stiryagyonikAH zukla lezyA bhavanti, 'evaM jahA ohiyA, navaraM alessabajjA' evam-pUrvopadarzitarItyA yathA prAya audhikAH-samuccayA stiyaMgyonikAH pratipAditAstathA pratipAdanIyAH, kintu navaram-samuccayApekSayA vizepastu-alezyavarjAH nArakoM se asaMkhyAtaguNA adhika haiM / nIlalezyA vAle kI apekSA kApota lejhyAvAle nAraka asaMkhyAtaguNA, haiM, kyoM ki kApota lezyA prathama aura dvitIya pRthvI ke tathA tIsarI pRthvI ke katipaya narakAvAsoM meM pAI jAtI hai aura ve nAraka pUrvokta nArakoM se asaMkhyAtaguNA adhika hote haiN| aba lezyA ke AdhAra para tiryacoM kA alpa bahutva prarUpita karate haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejo lezyA, padmalezyA aura zuklalezyAvAle tiryacoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? bhagavAn-he gautama ! saba se kama tiryaMca zuklalezyA vAle haiM, isa prakAra pahale jaise samuccaya kA pratipAdana kiyA hai, usI prakAra yahAM bhI samajha lenA cAhie, kintu samuccaya kI apekSA vizeSatA yaha hai ki tiryacoM meM alezya nahIM kahanA cAhie, kyoM ki unameM alezya honA saMbhava nahIM hai| isa prakAra nIlavezyAonI apekSAe kAtilezyAvALA nAraka asaMkhyAtagaNI che, kemake kAtilezyAvALA prathama ane bIjanA, tathA trIjInA keTalAka nArakAvAsomAM maLI Ave che ane te nArako pUrvokta nArakethI asaMkhyAtagaNa adhika hoya che. have lazyAnA AdhAre tiryacenuM alapa bahu prarUpita kare che zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! kRSNalezyA, nIlezyA, kApatalezyA, patralezyA ane zukalezyAvALA tiyAmAM koNa konAthI ala5, ghaNA tulya agara vizeSAdhika che? zrI bhagavAna gautama ! badhAthI ochA tirthaM ca zukalezyAvALA che e prakAre pahelAM jevuM samuccanuM pratipAdana karyuM che, eja prakAre ahIM paNa samajI levuM joIe, paNa samuccayanI apekSAe vizeSatA e che ke, tiryaMcAmAM alezya na kahevA joIe. kemake temanAmAM alezya hovAno saMbhava nathI. e pramANe jaghanyathI paNa asaMkhyAta tiryaMca zrI prApanasUtra:4
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 prajJApanAsUtre paJcendriyatiryagyonikA vaktavyA steSAmalezyAyA asaMbhavAt, tathA ca jaghanyenApi asaMkhyeyA stiryagyonikA : sarvastokAH zuklalezyA bhavanti, tebhyaH saMkhyaguNAH padmalezyA, bhyaSi saMkhyeyaguNAstejolezyAH, tebhyo'nantaguNAH kApotalezyAH, tebhyo'pi vizeSAdhikA nIlalezyA stiryagyonikA bhavanti, tebhyo'pi vizeSAdhikAH kRSNalezyA bhavanti, tebhyo'pi vizeSAdhikAH salezyA stiryagyonikA bhavanti, arthakendriyeSu alpabahutvaM prarUpayati - 'eesa egiMdiyANaM kaNhalessANaM nIlalessANaM kAulessANaM teulessANa ya kayare karehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?' eteSAM khalu ekendriyANAM kRSNalezyAnAM nIlalezyAnAM kApotalezyAnAM tejolezyAnAJca madhye katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'savvatthovA egiMdiyA teulessA' sarvastokA ekendriyA stejolezyA bhavanti, tejolezyAyAH jaghanya se bhI asaMkhyAta titheca saba se kama zuklalezyAvAle : hote haiM / padma lezyA vAle unase saMkhyAtaguNA adhika haiM. unase bhI tejolezyAvAle saMkhyAtaguNA adhika haiM, tejolezyA vAloM kI apekSA kApotalezyA vAle anantaguNA haiM, kApotalezyA vAloM kI apekSA nIla lezyAvAle tiryaca vizeSAdhika haiM aura nIla zyAvAloM kI apekSA kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM / kRSNalezyA vAloM kI apekSA bhI salezya tiryagyonika vizeSAdhika haiM / ekendriya jIvoM kA lezyA ke AdhAra para alpa bahutva prarUpita kiyA jAtA hai gautamasvAmI - he bhagavan ! kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA aura tejolezyA vAle ekendriya jIvoM meM kauna kisa se alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? bhagavAna - he gautama saba se kama ekendriya tejolezyA vAle haiM, kyoM ki tejolezyA katipaya bAdara pRthvIkAyika, aSkAyika aura vanaspatikAyika jIvoM badhAthI echI zukalezyAvALA haiAya che. padmamalezyAvALA temanAthI sakhyAtagaNA adhika che, temanAthI paNa tejalezyAvALA saMkhyAtagaNA adhika che, teolezyAvALAnI apekSAe kApAtalezyAvALA anantagaNA che. kApAtalezyAvALAnI apekSAe nIlalezyAvALA tiya'"ca vizeSAdhika che. ane nIlakezyAvALAnI apekSAe kRSNavezyAvALA vizeSAdhika che. kRSNalezvAvALAonI apekSAe paNa salaizya tiyagyeAnika vizeSAdhika che. ekendriya jIvAnu' lezyAnA AdhAra para apa bahutva pratipAdita karAya chezrI gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNaplezyA, nIlalezyA, kApAtalezyA ane tejAlezyAvALA ekendriya jIvAmAM kANu kenAthI alpa, ghaNA, tulya agara vizeSAdhika che ? zrI bhagavAn hai gautama ! badhAthI AchA ekendriya tejalezyAvALA che, kemake teolezyA katiSaya bAdara pRthvikAyika, akAyika, ane vanaspatikAyika jIvAmAM aparyAptaka zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 105 katipaya bAdarapRyivyavanaspatikAyikeSu aparyAptAvasthAyAM sadbhAvAt, tebhyaH-'kAulessA agaMtaguNA' kApotalezyAH anantaguNA bhavanti, kApotalezyAyA ananteSu sUkSmavAdaranigodajIveSu sadAvAta, nadapekSayA 'nIlalessA visesAhiyA' nIlalezyA ekendriyA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayApi 'kaNha lessA visesAhiyA' kRSNalezyA vizeSAdhikA bhavanti, prAguktamukteH, atha pRthivIkAyikAdInAmalpabahutvamAha-'eesi NaM bhaMte ! puDhavikAiyANaM kaNhalessA NaM jAva te ulesANa ya kayare kayarehito appA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?' eteSAM khalu bhadanta ! pRthivIkAyikAnAM kRSNalezyAnAM yAvat nIlalezyAnAM kApotalezyAnAM tejo. lezyAnAM ca madhye katare katarebhyo'lpA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahA ohiyA egeMdiyA' yathA audhikA:-samuccayA ekendriyAH pratipAditAstathaiva pRthivIkAyikA api pratipAdanIyAH, 'navaraM kAulessA asaMmeM aparyApta avasthA meM hI pAI jAtI hai| tejolezyA vAle ekendriyoM kI apekSA kApotalezyA vAle anantaguNA adhika haiM, kyoMki kApotalezyA ananta sUkSma evaM bAdara nigodiyA jIvoM meM pAI jAtI hai| kApotalezyA vAloM kI apekSA nIla lezyAvAle ekendriya vizeSAdhika haiM, nIlalezyA vAloM kI apekSA kRSNa lezyA vAle ekendriya vizeSAdhika haiM / yukti pUrvavat samajha lenI caahie| aba pRthvIkAyikoM kA alpabahutva kahate haiM gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA vAle yAvat tejolezyA vAle arthAt kRSNa, nIla, kApota aura tejolezyA vAle pRthvIkAyikoM meM kauna kisase alpa, bahuta tulya athavA vizeSAdhika haiM ? . / bhagavAn-he gautama ! jaisA samuccaya ekendriyoM kA kathana kiyA haiM usI prakAra pRthivIkAyikoM kA bhI kathana samajhalenA cAhie / samuccaya ekendriyoM avasthAmAM ja maLe che. tejalezyAvALA ekendriyanI apekSAe kAtilezyAvALA anantagaNA adhika che, kemake kApatA ananta sUma temaja bAdara nigediyA jemAM maLI Ave che. kAtilezyAvALAnI apekSAe nIlalAvALA ekendriya vizeSAdhika che. nIlalezAvALAonI apekSAe kRSNalezyAvALA ekendriya vizeSAdhika che, yuktipUrvavat samajI levI joIe. - have pRthvI kAyikonuM a5bahatva kahe che zrI gautamasvAmI-he bhagavan! kRSNalezyAvALA yAvat tejalezyAvALA arthAt kRSNa, nIla, kApata ane tejalezyAvALA pRthvIkAyikamAM ke jenAthI alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che? zrI bhagavAna --ha gautama ! jevuM samuccaya ekendrinuM kathana karyuM che, e ja prakAre pRthvIkAyikanuM paNa kathana samajI levuM joIe. samuccaya ekendriyenI apekSAe vizeSatA pra0 14 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 prajJApanAsatre khejjaguNA' navaraM-samuccayai-kendriyApekSayA vizeSastu kApotalezyAH pRthivIkAyikA asaMkhyeyaguNA bhavanti 'evaM AukAiyANa vi' evam-pRthivIkAyikAnAmiva apkAyikAnAmapi kRSNalezyAdInAmalpabahutvaM vaktavyam, gautamaH pRcchati-'eesi NaM bhaMte ! teukAiyANaM kaNhalessANaM nIlalessANaM kAulessANa ya kayare kayarehitA appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu tejaskAyikAnAM kRSNalezyAnAM nIlalezyAnAM kApotalezyAnAzca madhye katare katarebhyo'lpA cA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'sabvatthogA teukAiyA kAulessA' sarvastokA stejaskAyikAH kApotalezyA bhavanti, tadapekSayA-'nIlalessA visesAhiyA' nIlalezyA stejaskAyikA vizeSAdhikA bhavanti, tebhyo'pi 'kaNhalessA visesAhiyA' kRSNAlezyA vizeSAdhikA bhavanti 'evaM vAukAiyANa vi' evam-tejaskAyikAnAmiva vAyukAyikAnAmapi kRSNAdilezyAnAmalpabahutvaM vaktavyam, gautamaH pRcchati-'eesiNaM bhaMte ! vaNassaikAiyANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya' he bhadanta ! eteSAM khalu vanaspatikAyikAnAM kRSNa lezyAnAM yAvat-nIlalezyAnAM kApotalezyAnAzca madhye katare katarebhyo'lpA vA, bahukA vA, kI apekSA vizeSatA itanI hI hai ki kApotalezyA vAle pRthvIkAyika asaMkhyAtaguNe hote haiM / apkAyikoM kA alpa bahutva bhI pRthvIkAyikoM ke samAna hI samajhanA caahie| ___gautamasvAmI-bhagavan ! kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA vAle tejaskAyikoM meM kauna kisase alpa, bahata tulya athavA vizeSAdhika hai ? ___ bhagavAna-he gautama ! kApotalezyA vAle tejaskAyika saba se kama haiM, unakI apekSA nIlalezyA, vAle tejaskAyika vizeSAdhika haiM aura unase bhI kRSNa lezyA vAle tejaskAyika vizeSAdhika haiM / isI prakAra kRSNalezyA Adi vAle vAyukAyikoM kA bhI alpa bahutva kahalenA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA vAle nIlalezyA vAle, kApotalezyA eTalI ja che ke kAtilezyAvALA pRthvIkAyika asaMkhyAtagaNa hoya che. akAyikAnuM alpaadhikatva paNa pRthvIkAyikanA samAna ja samajavuM joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! kRSNalezyAvALA, nIlezyAvALA ane kApalezyAvALA tejaskAyikamAM keNa kenAthI a5-adhika, tulya athavA vizeSAdhika che? zrI bhagavAna -he gatama ! kapilezyAvALA, tejaskAcika badhAthI ochA che, temanI apekSAe nIlalezyAvALA tejaskAyika vizeSAdhika che ane temanAthI paNa kRSNalezyAvALA tejakAyika vizeSAdhika che. e ja prakAre kRSNavezyA AdivALA vAyukAyikenuM paNa alpaadhikatva kahevuM joIe. zrI gautamasavAmI- lagana ! kRSNalezyAvALA, nIlezyAvALA, kApelezyAvALA, zrI. prAyana sUtra:4
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sa0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 107 tulyA vA, vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'jahA egidiyANaM ohiyANaM' yathAekendriyANAmaudhikAnAm-samuccayAnAmalpabahutvamuktam tathaiva vanaspatikAyikAnAmapi ekendriyavizeSANAmalpabahutvamavaseyam, tathA ca pRthivyavanaspatikAyikAM catasro lezyAH, tejovAyukAyikAnAM tisro lezyA bhavanti / 'beiMdiyANaM te iMdiyANaM cauridiyANaM jahA teukAiyANaM' dvIndriyANAM trIndriyANAM caturindriyANAzca kRSNalezyAdInAmalpabahutvaM yathA tejaskAyikAnAmuktaM tathA vaktavyam, gautamaH pRcchati-'eesi NaM bhaMte ! paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM kaNha lessANaM evaM jAva sukkalessANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu paJcendriyatiryagyonikAnAM kRSNalezyAnAm evaM yAvata-nIlalezyAnAM kApotalezyAnAM tejolezyAnAM padmalezyAnAM zuklalezyAnAzca madhye katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahA vAle aura tejolezyA vAle vanaspatikAyikoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? bhagavAna-he gautama ! jaise samuccaya ekendriyoM kA alpa bahutva kahA hai| vaisA hI vanaspatikAyikoM kA bhI alpa bahutva samajha lenA cAhie pRthvIkA. yikoM, akAyikoM aura vanaspatikAthiko meM cAra lezyAeM pAI jAtI haiM aura tejaskAya tathA vAyukAya ke jIvoM meM tIna lezyAeM hI hotI haiN| kRSNalezyA Adi cAle dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIyoM kA alpa bahutva tejaskAyikoM ke samAna hai| - gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejo. lezyA, padmalezyA aura zuklalezyA vAle paMcendriya tiryacoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? ane tejalezyAvALA vanaspatikAcikemAM koNa konAthI ala5, adhika, tulya athavA vizeSAdhika hoya che? zrI bhagavAna he gautama ! jevuM samuccaya ekendrionuM a5, bahuta kahyuM che, tevuM ja vanaspatinuM paNa apa bahatva samajI levuM joIe. pRthvIkAyika, aprakAyiko ane vanaspatikAyikAmAM cAra lezyAo maLI Ave che ane tejaskAya tathA vAyukAyanA jIvamAM traNa vezyAo ja hoya che. kRSNalezyA AdivALA hIndriya, trIndriya ane caturindriya jIvonuM a95bahuta tejaskAcikenA samAna che. zrI gautamasthAbhI- sAvan ! vezyA, nIlamezyA, pAtozyA, tejozyA 56mlezyA ane zukalezyAvALA paMcendriya tiryaMcamAM keNa unAthI alapa-adhika-tulya athavA vizeSAdhika che ? zrI prshaapn| sUtra:4
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 prajJApanAsatra ohiyANaM tirikkhajoNiyANaM' yathA audhikAnAm-samuccayajIvAnAM kRSNalezyAdInAmalpapahutvabhuktaM tayaiSa paJcendriya tiryagyonikavizeSaNAmapi alpabahutvaM vaktavyam, 'navaraM kAulessA asaMkhejaguNA' navaram-samuccayApekSayA vizeSastu kApotalezyAH paJcendriyatiryagyonikA asaMkhyeyaguNA bhavantIti bodhyam, paJcendriyatiryagyonikAnAM sarvasaMkhyayApi asaMkhyAtatvAt kApotalezyAnAmasaMkhyAtaguNatvameva natu anantaguNatvamiti, samucchimapaMceMdiya tirikkhajoNiyANaM jahA teukAiyANaM' saMmUchimapaJcendriyatiryagyonikAnAM kRSNa lezyAdInAmalpabaha vaM yathA tejaskAyikAnAmuktaM tathA vaktavyam, tathA ca tejaskAyikAnAmiva saMcchimapaJcendriyatirazcAmapyAdyalezyAtrayamevAyaseyam 'gabbhavatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM jahA ohiyANaM tirikkha noNiyANaM' garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAnAM kRSNalezyAdInAmalpabahutvaM yathA audhikAnAM-samuccAnAM tiryagyonikAnAmuktaM tathaivA vaseyam, 'navaraM kAulessA saMkhejjaguNA' navaraM-pUrvoktaudhikApekSA vizeSastu tejole zyA___bhagavAna-he gautama ! jaise kRSNAdi lezyA vAle samuccaya tiryaco kA alpa bahutya kahA hai, usI prakAra paMcendriya tiryacoM kA bhI alpa bahutva samajhanA cAhie / vizeSatA itanI hai ki kApota lezyA vAle paMcendriya tiryaca asaMkhyAtaguNA haiM tAtparya yaha hai ki sabhI paMcendriya tiryaMca mila kara bhI asaMkhyAta hI haiM, ataeva kApotalelyA vAle bhI adhika se adhika asaMkhyAta hI ho sakate haiM, ananta nahIM ho skte| saMmUrchimapaMcendriyatiryacoM kA kRSNalelyA Adi ke AdhAra para alpabahutva tejaskAyikoM ke alpabahutva ke samAna samajhanA caahie| isa prakAra saMmUrchimapaMcendripatiryacoM meM bhI tejaskAyikoM ke samAna tIna lezyAoM kA astitva hotA hai| garbhaja paMcendriyatiryacoM kA alpabahutya samuccaya paMcendriya tiryacoM ke samAna jAna lenA cAhie / samuccaya paMcendriya tiryacoM kI apekSA garbhaja paMce zrI bhagavAna-he gautama ! jevuM kRSNa Adi vezyAvALA samuccaya tiryacenuM apabahuta kahyuM che, e ja prakAre paMcendriya tiryaMcAnuM paNa alpabaDutva samajavuM joIe. vizeSatA eTalI che ke kApatalezyAvALA paMcendriya tiryaMca asaMkhyAtagaNa che, tAtparya e che ke badhA paMcendriya tiya"ca maLIne paNa asaMkhyAta ja che, tethI ja kAtilezyAvALA paNa adhithI adhika asaMkhyAta ja hoI zake che, ananta nathI thaI zakatA. saMmUrNima paMcendriya tiryaMcanuM kRSNalezyA AdinA AdhAra para a5-adhikatva tejaskAyikAnA alapa-bahatvanI samAna ja samajavuM joIe. eja prakAre saMmUrNima paMcendriya tiryamAM paNa tejarakAyikanI samAna traNa lezyAonuM ja astitva hoya che. garbhaja paMcendriya tiryaMcanuM alpa-bahatva samuccaya paMcendriya tiryaMcanA samAna samajI levuM samuccaya liyonI apekSAe garbhaja paMcendriya tiryaMconA alpa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 17 sU0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 109 pekSayA kApotalezyA garbhavyukAntikapazcendriya tiryagyonikAH saMkhyeyagugA bhavantItyavaseyaH, tAvatAmeva kApotalezyAvatAM teSAM kevalavedasolabhyamAnatvAta, 'evaM tirikkhajoNiNINavi' epam-tiryagyonikAnAM kRSNale zyAdInAmiva tiryagyonikInAmapi tAsAmalpabahutvamavaseyam, gautamaH pRcchati-"eesi NaM bhaMte ! gambhAkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM saMmucchima paMceMdiyatirikkhajoNiyANaya kaNhalessANaM jAva mukkalessANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu garbhavyutkrAtikapaJcendriyatiryagyonikAnAM saMmacchimapazcendriyatiryagyonikAnAzca kRSNalezyA yAvata-nIlalezyAnAM kApotalezyAnAM tejole zyAnAM padmalezyAnAM zuklale .yAnAJca madhye katare katarebhyo'lpA kA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'savvatthovA gambhavakatiyapaMcediyatirikkhajoNi yA mukkalessA' sarvastokAH garbhavyutkrA. ntikapaJcendriyatiryagyonikAH zuklalezyA bhavanti, tadapekSayA-'pamhalessA saMkhejjaguNA' padmalezyAH saMkhye yazuNA bhavanti tadapekSayA-'te ulessA saMkhejaguNA' tejole zyAH saMkhyendriya liyacoM ke alpabahutva meM itanI vizeSatA hai ki yahAM kApotalezyA vAle saMkhyAtaguNe hote haiM, kyoMki kevalajJAniyoM ne apane jJAna meM saMkhyAtaguNA jIya hI kApotalezyA cAle dekhe haiM / kRSNalezthA Adi vAle tiyaMcoM ke samAna tiryacaniyoM kA bhI alpavahatya samajhanA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA vAle nIlalezyA vAle, kApotalezyA vAle, tejolezyA cAle, pAlezyA vAle aura zuklalezyA cAle garbhaja paMcendriya tiyaM coM aura saMmUrchima paMcendriya tiryacoM meM kauna kisase alpa, bahata, talya athavA vizeSAdhika haiM ? bhagavAn-he gautama ! zuklalezyA vAle garbhaja paMcendriya tirya ca sabase kama haiM / unakI apekSA padmalezyA vAle saMkhyAtaguNA haiM, padmalezyA vAloM kI apekSA adhikatvamAM eTalI vizeSatA che ke kAtilezyAvALA saMkhyAtagaNu hoya che, kemake kevalajJAnIoe pitAnA jJAnamAM saMkhyAlagaNA jIva ja kAtilezyAvALA joyA che. - kRSNalezyA AdivALA tiyAnI samAna tiryacaniyenuM paNa a5mahatva samajavuM joIe. - zrI zaitamasvAmI-he bhagavan! kRNalezyAvALA, nIlezyAvALA, kApetalezyAvALA, tejalezyAvALa, padmazyAvALA ane zukalezyAvALA, garbhaja paMcendriya tiya mAM ane saMbhUmi paMcendriya tiryAmAM keNa tenAthI alpa-adhika-tulya athavA vizeSAdhika che? zrI bhagavAna gautama ! zukalezyAvALA garbhaja paMcendriya tiryaMca badhAthI ochA che. temanI apekSAe padlezyAvALA saMkhyAlagaNa che. padmalayAvALAonI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ - prajJApanAsatra yaguNA bhavanti, tadapekSayA-'kAulessA saMkheja guNA' kapotalezyAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tebhyopi 'nIlalAsA visesAhiyA' nIlalezyA vizeSAdhikA bhavanti, tebhyo'pi-'kaNhalessA visesAhiyA' kRSNalezyA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA-'kAulessA samucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA asaMkhejaguNA' kApotalezyAH saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikA asaMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA-nIlalessA visesAhiyA' nolalezyAH saMmUcchimapaJce ndriyatiryagyonikAH vizeSAdhikA bhavanti khadapekSayA-'kaNhalessA visesAhiyA' kRNNalezyAH saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonika tat strIviSayaMca kRSNAdilezyAdyalpabahutvaM pratipAdayitumAha-eesi NaM bhaMte ! saMmucchimapaMciMdiyatirikkha joNiyANaM tirikkhajoNiNINa ya kaNhalessANaM jAva mukkalessANaya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAnAM tiryagyonikI nAzca kRSNalezyAnAM yAvat-nolale zyAnAM kApotalezyAnAM tejolezyAnAM tejolezyA vAle saMkhyAtaguNA haiM, unase kApotalelyA vAle saMkhyAtaguNA haiM, unakI apekSA nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM aura nIlalezyA vAloM kI apekSA kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM / unakI apekSA kA potalezyA vAle saMmUrchima paMcendriya tiyaM ca asaMkhyAtaguNA haiM, unako apekSA nIlalezyA vAle saMmUrchima paMcendriya tirya ca vizeSAdhika haiM aura nIlalezyA bAloM kI apekSA kRSNalezyA vAle saMmUrchima paMcendriya tirtha ca vizeSAdhika haiN| ____ aba saMmUrchima paMcendriya tiryagyonikoM aura tiryaJca striyoM kA lezyAviSayaka alpabahutva dikhalAte haiM___ gautamasvAmo-he bhagavan ! ina saMmUrchima paMcendriya tiryaMcoM aura tiryaMcaniyoM meM kRSNalezyA yAvat zuklalezyA kI apekSA kauna kisase alpa, bahuta, tulya apekSAe tejalezyAvALA saMkhyAlagaNA che. tenAthI kAtilezyAvALA saMkhyAlagaNa che, temanI apekSAe nIlavezyAvALA vizeSAdhika che ane nIlalezyAvALAonI apekSAe kuNalezyAvALA vizeSAdhika che. temanI apekSAe kApatalezyAvALA saMbhUmi paMcendriya tiya ca-asaMkhyAtagaNI che. temanI apekSAe nIlalezyAvALA saMmUIima paMcendriya tiryaMca vizeSAvika che ane nIlalezyAvALAnI apekSAe kRpagalezyAvALA saMmUIima paMcendriya tiryaMca vizeSAdhika hoya che. have saMpUmi paMcendriya tiryaMgenika ane tiryaMca stri viSayaka a95bahatva dekhADe che zrI gautamasvAmI-he bhagavana! A saMmUrNima paMcendriya tiya ane tiryaMcanimAM kuNalezyA yathAvat zukalatezyAnI apekSAe keNa tenAthI alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 17 sU0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 111 padmalezyAnAM zuklalezyAnAM madhye katare katarebhyo'lpA vA bahudhA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-goyamA !" he gautama ! 'jaheva paMcamaM tahA imaM chaThe bhANiyanvaM' yathaiva paJcamaM tiryagyonikasambandhita kRSNalezyAdInAmalpabahutvamuktaM tathA idaM SaSThamapi tiryagyonika-tat strI sambandhi kRSNale zyAdInAmalpabahutvaM vaktavyam, ____ atha garbhabyutkrAntika paJcendriyatiyagyonika tat strI sambandhi kRzNalezyadInAmalpabahutvamAha-'eesi NaM bhaMte ! gambhavakaMtiya paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNINa ya kaNha lessANaM jAva mukkalessANa ya kayare kayarehito appA vA bahayA vA tullA vA visesAriyA vA?' he bhadanta ? eteSAM khalu garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAnAM tiryagyonikInAJca kRSNalezyAnAM yAvat-nIlalezyAnAM kApotalezyAnAM tejolezyAnAM pada. malezyAnAM zuklalezyAnAzca madhye katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'savvatthovA gambhavakaMtiyapaMceMdiyatirikkhayogiyA sukalessA' sarvastokA garbhavyutkrAntikapaJcandriyaniryagyonikAH zaklalezyA bhavanti, tadapekSayA-'mukkalessAo tirikkhajoNiNIo saMkhejaguNAo' zuklaathavA vizeSAdhika haiM ? ___bhagavAn-he gautama ! jaisA paMcama tiryagyonika saMbaMdho kRSNalezyA Adi kA alpabahutva kahA hai, vaisA hI yaha chaThA tiryaMcoM aura liyaMcaniyoM kA kRSNalezyA Adi viSayaka alpabahutva kahalenA caahie| aba garbhaja paMcendriya tiyacoM aura tiyaMcaniyoM saMbaMdho kRSNalelyA Adi kA alpabahutva kahate haiM gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalelyA, tejo. lezyA, padmalezyA aura zuklalezyA vAle garbhaja paMcendriya tiyacoM aura tiryaMcaniyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? ___ bhagavAn-he gautama ! garbhaja paMcendriya tiryaMca zuklalezyA vAle sabase kama zrI bhagavAna-he gautama ! jevuM paMcama tiyonika saMbaMdhI kRSNalethA Adina a5-bahutva kahyuM che tevuM ja A chaThThA tiryaMca ane tiryacaniyenuM kRSNalezyA Adi viSayaka alpa-bahatva kahevuM joIe. - have garbhaja paMcendriya tiryaMce ane tiryaMcaniye saMbaMdhI kRSNalezyA AdinuM a5bahu kahe che zrI gautamasvAmI- samapan ! vezyA, nIrasezyA, pAtozyA, tenasezyA. padmazyA ane zukalezyAvALA garbhaja paMcendriya tiya ane tiryaMceniyAmAM ke kenAthI alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che? zrI bhagavAn ! gautama, garbhaja paMcendriya tiryaMca zukalezyAvALA badhAthI ochA che, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra lezyA stiyagyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA-'pamhalessA gambhavatiyapaMciMdivatirikkhajoNiyA saMkhejaguNA' padmalezpA garbhadhyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapezyA-'pamhalessA tirikkhajoNiNImo saMkheja guNAo' padmalezyA stiryagyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA-'teulessA paMcidiyatiriksajoNiyA saMkhenjaguNA' tejolezyAH garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayApi 'teulessA tirikkhajoNiNIo saMkhejjaguNAo' tejolezyA stiyaH jyonikAH saMkhye yaguNA bhavanti, tadapekSayA-'kAulessA saMkhejaguNA' kApotalezyA stiyaH jyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA-'nIlalessA visesAhiyA' nIla lezyA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA-'kaNhalessA visesAhiyA' kRSNalezyA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA-'kAulessAo saMkhejaguNAbho' kApotalezyA garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA-'nIlalessAo vise sAhiyAbho nIlalezyA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA-'kaNhalessAo visesAhiyAo' kRSNalezyA vizeSAdhikA bhavanti / haiM, unakI apekSA zuklalezyA vAlI tiryaMcanI saMkhyAtaguNI adhika haiN| unakI apekSA padmalezyA vAle garbhaja paMcendriya tiyeca saMkhyAtaguNA haiM, unakI apekSA padamalezyAvAlI tithaMcanI saMkhyAtaguNI adhika haiM, unakI apekSA tejolezyA vAle paMcendriyatiyaca saMkhyAtaguNA haiM, unakI apekSA tejolezyA vAlI tiryacanI saMkhyAtaguNI adhika haiM, unakI apekSA kApotalezyA vAle tiryaMca paMcendriya saMkhyAtaguNA ! unase nIlalezyA vAle tiryaMca paMcendriya vizeSAdhika / unase kRSNalezyA vAle tiryaMca paMcendriya vizeSAdhika / unase kApotalezyA vAlI tiryaMcaniyAM saMkhyAtaguNA adhika haiM, unakI apekSA nIlalezyA vAlI garbhaja tiryaMcanI vizeSAdhika haiM aura unakI apekSA kRSNalezyA vAlI garmaja tiryaca. niyAM vizeSAdhika haiN| ___ aba saMmUrchima tathA garbhaja paMcendriya tiryacoM kA tathA tiryacaniyoM kA kRSNa temanI apekSAe zukaladhezyAALI tiryaMcanI saMkhyAtagaNa adhika che. temanI apekSAe padma. lezyAvALA garbhaja pacendriya tiryaMca saMkhyAtagaNI che, temanI apekSAe padmalezyAvALI tiya canI saMkhyAtagaNI adhika che. temanI apekSAe tejaleza vALA paMcendriya tiryaMca saMkhyAtagaNa che, temanI apekSAe tejalezyAvALI tiryacanI saMkhyAtagaNa adhika che. temanI apekSAe kAtilezyAvALA tiryaMca padriya saMkhyAtagaNa temanAthI nIlezyAvALA tiryaMca paMcendriya vizeSAdhika temanAthI kRSNalezyAvALA tiryaMca paMcendriya vizeSAdhika temanAthI kApatAvALI tirya caniye saMkhyAtagaNI adhika che. temanI apekSAe nIlalezyAvALI garbha ja tiryaMcanI vizeSAdhika che ane temanI apekSAe kRSNalezyAvALI garbhaja tiryacaniye vizeSAdhika che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 17 sU0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 113 atha saMmRcchima garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonika evaM ca tat strINAM kRSNAdilezzanAmalpabahutvamAha-'eesiNaM bhaMte ! saMmucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiNINa ya gambhapakaMtiya paMciMdiya tirikkhajoNiNINaya kaNhalessANaM jAva sukkalessANaya eyare kayarehito appA yA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?' he bhadanta ! eteSAM khalu saMmUcchimapaJcendriya tiryagyo nikAnAzca garbhavyutkrAntika-paJcendriyatiryagyonikInAzca kRSNalezyAnAM yAvat-nIlalezyAnAM kApotalezyAnAM tejolezyAnAM padmalezyAnAzca madhye katare katarebhyo'lpA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! he gautama ! 'savvatthovA gabbhavakkatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA sukkalessA' sarvastokA garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAH zuklalezyA bhavanti, tadapekSayA-'sukalessAo saMkhejjaguNAo' zuklalezyA stiryagyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA 'pamhalessA ganbhavatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA saMkhejjaguNA' padmalezyAH garbhavyutkrAntikapazcandriyatiryagyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA-'pamilessAo tirikkhajoNiNIo Adi lezyAoM kI apekSAse alpabahutva pradarzita kiyA jAtA hai__ gautamasvAmI-he bhagavan ina saMmUrchima paMcendriya tiryaMca aura garbhaja paMcendriya tiryaMcoM meM tathA garbhaja paMcendriya tithaMcaniyoM meM kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA kI apekSA kauna kisase alpa, bahuta tulya yA vizeSAdhika hai ? ___ bhagavAn-he gautama ! sabase kama zuklalezyA vAle garbhaja paMcendriya tiryaca haiM, unakI apekSA zuklalezyA vAlI tiyaMcaniyAM saMkhyAtamuNI adhika haiM, unakI apekSA padmalezyA vAle garbhaja pacendriya tiryaMca saMkhyAtaguNA adhika haiM, unakI apekSA padmalezyA vAlI tiryacanI saMkhyAtaguNI haiM, unakI apekSA tejolezyA vAle garbhaja paMcendriya tithaMca saMkhyAtaguNA adhika haiM, unakI apekSA tejolezyA have saMmaIima tathA garbhaja paMcendriya tiyAnuM tathA tiryaMcaniyenuM kRSNa Adi lezvAonI apekSAthI apabaddhatva pradarzita karAya che - zrI gautamasvAmI-he bhagavana! A saMmUchima paMcendriya tiryaMca ane garbhaja pacendriyatiyAmAM tathA garbhaja paMcendriyatiryacaniyomAM kRSNalezyA,nIlalezyA, kAlezyA,tejalezyA, padmazyA ane zukalezyAnI apekSA e ke konAthI a5, ghaNA, tulyavA vizeSAdhika che? zrI bhagavAna - gema badhAthI ochA zukalezyAvALA garbhaja paMcendriya tiryaMca hoya che, temanI apekSAe zuklalezyAvALI tiryacaniye saMkhyAtagaNI adhika che, temanI apekSA e padyalezyAvALA garbhaja paMcendriya tiryaMca saMkhyAlagaNA adhika che, temanI apekSAe padmazyAvALI tiryaMcanI saMkhyAtagaNI che, temanI apekSAe tejalezyAvALA pra0 15 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 prajJApanAsa saMkhejjaguNAo' padamalezyAstiryagyonikA : saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA - 'teulessA ganbhakatiyapaMcidiyatirikkhajoNiyA saMkhejjaguNA' tejolezyA garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikA saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA - 'teulessAo tirikkhajoNiNIo sakhejjaguNAo, tejolezyAstiryagyonikAH saMkhye yaguNA bhavanti, tadapekSayA - 'kAulessAo saMkhajjaguNAoM' kApota lezyAstiryagyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA- 'nIlalessA visesAhiyA' nIlalezyAstiryagyonikA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA - ' kaNhalessA vise sAMhiyA' kRSNalezyA stiryagyonikA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA - 'kAulessA saMkhejjaguNA kApotazyA stiryagyonikA : saMkhyeyaguNA bhavanti tadapekSayA - 'nIlalessA visesAhiyA' fiedour stiryagyonikA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA - ' kaNha lessAo visesAhiyAo' kRSNa lezyAstiryagyonikA vizeSAdhikAH bhavanti, tadapekSayA - ' kaNhalessA saMmUcchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA saMkhejJaguNA' kRSNalezyAH saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikA : saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA - 'nIlalessA visesAhiyA' nIlalezyAH saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikA vizeSAdhikA bhavanti, tebhyo'pi - 'kaNhalessA visesAhiyA' kRSNalezyAH saMmUcchimapaJcendri yatiryagyonikA vizeSAdhikA bhavanti, gautamaH pRcchati 'esi NaM bhaMte! paMcidiyatirikkhavAlI tiryacanI saMkhyAtaguNI adhika haiN| unakI apekSA kApotalezyA vAle gaja tiryeca saMkhyAtaguNA haiM, unakI apekSA nIlalezyAvAle garbhaja tiryaMca vizeSAdhika haiM, unakI apekSA kRSNalezyA vAle garbhaja tiryaca vizeSAdhika hai, unakI apekSA kApona lezyA vAlI tiryacaniyAM saMkhyAtaguNI haiM, unakI apekSA freeter vAlI tiryacaniyAM vizeSAdhika haiM aura unakI apekSA bhI kRSNaear vAlI ticaniyAM vizeSAdhika haiN| unakI apekSA kApotalezyA vAle saMmUrchima paMcendriya tiryaca asaMkhyAtaguNA haiM, unakI apekSA nIlalezyA vAle saMmRmi paMcendriya tiryaca vizeSAdhika haiM aura unakI apekSA kRSNalezyA vAle saMmUrchima paMcendriya tiryaca vizeSAdhika haiM / gaja paMcendriya tiya'ca sakhyAtagaNA adhika che, temanI apekSArthI teolezyAvALI tiyacanI sakhyAtagaNI adhika che. temanI apekSAe kApAtalezyAvALA gajatiya ca sa`khyAtagaNA che temanI apekSAe nIlalezyAvALA ga`ja tiya ca vizeSAdhika che, temanI apekSAe kRSNavezyAvALA gaja tiya iMca vizeSAdhika che, temanI apekSAe kApAtalezyAvALI tiya caniye sakhyAtagaNI che, temanI apekSAe nIlalezyAvALI tiya caniyeA vizeSAdhika che ane temanI apekSAe kRSNaplezyAvALI tiya caniyA vizeSAdhika che, temanI apekSAe kApAtalezyAvALA samUmi pacendriya tiryaMca asakhyAtagaNA che. temanI apekSAe nIlezyAvALA samUhi`ma paMcendriya tiya ca vizeSAdhika che ane temanI apekSArthI kRSNaGezyAvALA samUha'ma poMcendriya tiya ca vizeSAdhika che. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 115 joNiyANaM tirikkhajoNiNINa ya kaNhalessANaM jAva mukkalessANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu pazcendriyatiryamponikAnAM tiryagyonikInAzca kRSNalezyAnAM yAvat nIlalezyAnAM kApotalezyAnAM tejolezyAnAM padmalezyAnAM zuklalezyAnAzca madhye katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA yA viropAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'savvatthovA paMcidiyatirikAsajoNiyA mukkalessA' sarvastokAH paJcendriyatiryagyonikAH zuklalezyA bhavanti, tadapekSapA'sukkale ssAo saMkhijjaguNAo' zuklalezyAH paJcendriyatiryagyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tAbhyaH 'pamhalessA saMkhejjaguNA' padmalezyAH paJcendriyatiryagyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tebhyo'pi-'pamhalessAo saMkhejjaguNAo' padamalezyAstiryagyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tAbhyo'pi-'teulessA saMkhejjaguNA' tejole.zyAstiryagyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tebhyo'pi-'teulessAo saMkhijjaguNAo' tejolezyAstiryagyonikAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA-'kAulessA saMkhejjaguNA' kApotalezyA stiryagyonikAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi-'nIlalessAo visesAhiyAo' nIlalezyAstiryagyonikyo vizeSAdhikA bhava gautamasvAmI-he bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle paMcendriya tiryaMcoM aura tiyaMcaniyoM meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya azyA vizeSAdhika haiM ? ___ bhagavAn-he gautama ! saba se kama zuklalezyA vAle paMcendriya tiryagyonika hai, unakI apekSA zuklalezyA vAlI paMcendriya ticanI saMkhyAta. guNI adhika haiM / unakI apekSA padmalezyA vAle paMcendriya tiyaMca saMkhyAtaguNA adhika haiM, unakI apekSA padmalezyA vAlI tiryaMcanI saMkhyAtaguNI adhika haiM, unakI apekSA tejolezyA vAle tiryaca saMkhyAtaguNA adhika hai, unakI apekSA tejolezyA cAlI tithaMcanI saMkhyAtaguNI adhika haiM, unakI apekSA kApotalezyA vAlI tiryacaniyAM saMkhyAtaguNA haiM, unakI apekSA nIlalelyA gautamasvAmI-he bhagavana ! A kRSNalezyAvALA yAvata zuklalezyAvALA pacendriya tiya ane tiryacaniyAmAM keNa kenAthI apa, ghaNuM, tulya athavA vizeSAdhika che? zrI bhagavAna - gotama ! badhAthI ochA zukalezyAvALA paMcendriya tiryanika che, temanI apekSAe zukalezyAvALI paMcendriyatiryaMcanI saMkhyAtagaNa adhika che. temanI apekSAe padmazAvALa paMcendriya tiryaMca saMkhyAtagaNa adhika che, temanI apilAe padmazyAvALI tiryaMcanI saMkhyAtagaNI adhika che, temanI apekSAe tejalezyAvALA tiryaMca saMkhyAtagaNuM adhika che, temanI apekSAthI telezyAvALI tiryaMcanI saMkhyAta gaNI adhika che, temanI apekSAe kApotalezyAvALI tiryacaniya saMkhyAtagaNI che, temanI apekSAthI nIlezyAvALI tiryaMcanI vizeSAdhika che, temanI apekSAe kRSNalezyAvALI zrI prazAnasUtra:4
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra nti, tAbhyo'pi-'kaNhalessA visesAhiyA' kRSNalezyA vizeSAdhikA bhavanti, tebhyo'pi'kAulessA asaMkhejjaguNA' kApotalezyA asaMkhyeyaguNA bhavanti, tebhyo'pi-'nIlalessA visesAhiyA' nIlalezyA vizeSAdhikA bhavanti, tebhyo'pi-'kaNhalessAso visesAhiyAo' kRSNalezyAstiryagyonikyo vizeSAdhikA bhavanti, gautamaH pRcchati-'eesi NaM bhaMte ! tirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNINa ya kaNDa lessANaM jAva sukkalessANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?' he bhadanta ! eteSAM khalu tiryagyonikAnAM tiryagyonikInAzca kRSNalezyAnAM yAvat-nIlalezyAnAM kApotalezyAnAM tejolezyAnAM padamalezyAnAM zuklalezyAnAJca madhye katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'jaheva navamaM appA bahuyaM tahA imaM pi' yathaiva navamam tiryagyonikasambandhi kRSNAdi lezyAviSayamalpabahutva muktaM tathA idamapi dazamaM tiryagyonisambandhi lezyA viSayakamalpabahutvaM vaktavyam , kintu'NavaraM kAulessA tirikkhajoNiyA aNaMtaguNA' navaraM-vizeSastu-kApotalezyA stiryagyonikA anantaguNA avaseyAH, tathA ca sarvAsvapi lezyAsu striyaH prabhUtA bhavanti, sarvasaMkhyayA'pi ca tiryagyonikapuruSebhyastiryagyoni kastriyastriguNA bhavanti, tathAcoktamcAlI tiryaMcanI vizeSAdhika haiM, unakI apekSA kRSNalezyA vAlI tiryaMcaniyAM vizeSAdhika haiM, unakI apekSA kApotalezyA vAle tiryaca asaMkhyAtaguNA adhika haiM, unakI apekSA kRSNalezyA vAle tiyeca vizeSAdhika haiN| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! tiryaMcayonikoM aura tiryaMcaniyoM meM se kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA kI apekSA se kona kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? bhagavAnhe gautama ! jaise nauvAM tiryagayonika saMbaMdhI alpabahutva kRSNAdi lezyA kI apekSA se kahA hai, vaisA hI yaha dasavAM bhI samajhalenA cAhie ! kintu isa alpabahutva meM vizeSatA yaha hai ki kApotalezyA vAle tiryaMca anantaguNe hote haiM, aisA kahanA cAhie ! tiryacanI vizeSAdhika che, temanI apekSAe kApatalezyAvALA tiryaMca asaMkhyAtagaNI adhika che, temanI apekSAe nIlezyAvALA tiryaMca vizeSAdhika che, temanI apekSAe kAlezyAvALA tiryaMca vizeSAdhika che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! tiryacanika ane tiryacanimAMthI kRSNalezyA, nIlalezyA, kApatalezyA, padmazyA ane zukalalezyAnI apekSAe keNa kenAthI alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che? zrI bhagavana-he gautama! jema navamA tiryanika saMbaMdhI a95bahu kRSNAdi lezyAnI apekSAe kahyuM che, tevuM ja A dazamuM paNa samajI levuM joIe. paraMtu A apa-ahurvamAM vizeSatA e che ke, kapilezyAvALA tiryaMca anantagaNI hoya che. ema kahevuM joIe. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sa0 10 nairayikAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam ___ 117 'tiguNA tirUvaahiyA tiriyANaM itthiyA muNeyavA' iti, triguNA trirUpAdhikAstirazcAM striyo jJAtavyAH, iti, tasmAt saMkhyAtaguNAstiryagyonikastriyaH saptamAlpabahutvavaktavyatAyAM pratipAditAH tataH saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikagarbhavyutkrAntikapazcendriyatiryagyonika. puruSastrIviSayASTamAlpabahutvavaktavyatoktA, tadanantaraM sAmAnyena paJcendriyatiryagyonikapuruSastrI. viSayanavamAlapabahutvamuktam , tadanantaraM sAmAnyena tiryagyonikapuruSastrisambandhi dazamamalpabahutvaM pratipAditaM tadupasaMharamAha-'evaM ee dasa appA bahugA tirikkhajoNiyANaM' evam-uparyuktarItyA, etAni-pUrvoktAni daza alpabahutvAni tiryagyonikAnAmavaseyAni, iti phalitam // 10 // manuSyAdi salezyAlpabahutvavaktavyatA mUlam-evaM maNussANa vi appA bahugA bhANiyacyA, navaraM pacchimagaM appA bahugaM nasthi, eesi gaM bhaMte devANaM kAhalessA jAva sukalessANa isa prakAra sabhI lezyAoM meM striyoM kI saMkhyA adhika pAI jAtI hai, yoM bhI saba tiryaca puruSoM kI apekSA tiryaMca striyAM tigunI aura tIna adhika hotI haiN| kahA bhI hai-'tiryaMcagati meM puruSoM kI apekSA striyA~ tigunI aura tIna adhika hotI haiM, aisA jAnanA caahie|' isa kAraNa sAtaveM alpabahutya kI vaktavyatA meM tiyeca striyAM saMkhyAtaguNI adhika kahI gaI haiM, tatpazcAt saMmUrchima paMcandriya tiryaMcayo nika aura garbhaja paMcendriya tiryagUyonika puruSa viSayaka AThaveM alpabahutya kI vaktavyatA kahI hai| tadanantara sAmAnya rUpa se paMcendriya tiryaca aura tiryaMcaNI viSayaka nauveM alpabahutva kI vaktavyatA kahI hai aura phira sAmAnya rUpa se tiryaMca aura tiryaMca striyoM saMbaMdhI dazama alpabahutva pratipAdita kiyA gayA hai| upasaMhAra-isa prakAra ye pUrvokta daza alpabahutya tiryacoM saMbaMdhI kahe gaye haiN|||10|| A prakAre badhI zyAomAM strinI saMkhyA adhika maLI Ave che. Ama paNa badhA tiya"ca purUSonI apekSAe tiryaMca stri traNa gaNuM ane traNa adhika hoya che. kahyuM paNa che. tiryaMca gatimAM purUSanI apekSAe gni traNa gaNI ne traNa adhika hoya che ema jANavuM joIe. e kAraNe sAtamA alapakhahatvanI vaktavyatAmAM tiryaMca siye saMkhyAtagaNI adhika kahevAelI che. pazcAt saMmUchima paMcendriya tiryaMcanika ane garbhaja paMcendriya tiryanika purUSa viSayaka ADamAM alpabadutvanI vaktavyatA kahI che tadanantara sAmAnya rUpathI paMcendriya tiryaMca ane tiryaMcanI viSayaka navamA a5hatvanI vaktavyatA kahI che ane pachI sAmAnya rUpathI tiryaMca ane tiryaMca siye sabandhI dazama alpAbahatva pratipAdana karAyela che. upasaMhAra A prakAre A pUrvokta daza alpabadutva tiya saMbaMdhI kahela che. sU0 1bhA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 prajJApanAsatra ya kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! sacvatthovA devA sukalessA, pamhalessAasaMkhejjaguNA,kAulessA asaMkhejaguNA, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, teulessA saMkhejaguNA, eesi NaM bhaMte ! devINaM kaNhaleslANa ya jAva teuleslANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! samvatthovA devIo kAuleslAo, nIlalessAo visesAhiyAo, kaNhaleslAo visesAhiyAo, teulessAo saMkhejaguNAo evaM, eesi NaM bhaMte! devANaM devINa ya kaNhalessANa ya jAva sukkalessANa ya kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA devA sukalessA, pamhalessA asaMkhejaguNA, kAulessA asaMkhe jaguNA, nIlaleslA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA kAulessA devIo saMkhejaguNAo, nIlalessAo visesAhiyAo, kaNhalessAo visesAhiyAo, teulessA devA saMkhejjaguNA, teulessAo devIo saMkhejjaguNAo, eesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM devANaM jAva kaNhalessANaM jAva teulessANa ya kayare kayarehito apyA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA bhavaNavAsI devA teulestA, kAulestA asaMkhejjaguNA, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, eesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM devINaM kaNhalessANaM jAva teulessANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! evaM ceya, eesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsIgaM devANaM devINa ya kaNhalessANaM jAva teulessANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA bhavaNavAsI devA teulessA bhavaNavAsiNIo teulessAosaMkhejaguNAo,kAulessAo bhavaNavAsiNIo asaMkhejaguNAo, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalestA visesAhiyA, zrI prazAnasUtra:4
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 17 sU0 11 manuSyAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 119 kAulessA bhavaNavAsiNIo devIo saMkhejaguNAo. nIlalessAo visesAhiyAo, kaNhalessAo visesAhiyAo, evaM vANamaMtarANaM tinneva appA bahuyA jaheva bhavaNavAsiNaM taheva bhANiyavvA, eesi gaM bhaMte ! joisiyANaM devANaM devINa ya teulessA Na ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthoyA joisiyA devA teulessA, joisiNIo devIo teulessAo saMkhejAo, eesi NaM bhaMte ! vemANiyANaM devANaM teulessANaM pamhalessANaM sukaleslANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA vise. sAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA vemANiyA devA sukkalessA, pamhalessA asaMkhejaguNA, teulessA asaMkhejaguNA, eesi gaM bhaMte ! vemA NiyANaM devANaM devINa ya teulessANa ya pamhasukkalessANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthogA vemANiyA devA sukalessA, pamhalessA asaMkhejjaguNA, teuleslA asaMkhejaguNA, teulessAo vemANiNIo devImo asaMkhejjaguNAo, eesigaM bhaMte ! bhavaNavAsI devANaM vANamaMtarANaM joi siyANaM vemANiyANa ya devANa ya kaNhalessANaM jAva sukkalessANaM kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA vemANiyA devA sukkalessA, pamhalessA asaMkhejaguNA, teu. lessA asaMkhejaguNA, teulessA bhavaNavAsI devA asaMkhejaguNA, kAulessA asaMkhejaguNA, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, teulestA vANamaMtarA devA asaMkhejjaguNA, kAulessA asaMkhejaguNA, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, teulessA joi. siyA devA saMkhejaguNA, eesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarINaM joisiNINaM vemANiNINa ya kaNhalestANaM jAya teulessANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAo devIo vemANiNIo teulessAo bhavaNavAsiNIo zrI. prshaan| sUtra:4
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___prajJApanAsatra teulessAo asaMkhejAo, kAulestAo asaMkhejaguNAo, nIlalessA o visesAhiyAo, kaNhaleslAmo visesAhiyAo, teulessAo vANamaMtarIo devIo asaMkhejjaguNAo, kAulessAo asaMkhejjaguNAo, nIlaleslAo visesAhiyAo, kaNhalessAo visesAhiyAo, teu. leslAo joisiNIo devIo saMkhejjaguNAo, eesiNaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM jAva vemANiyANaM devANa ya devINa ya kaNhaleslANaM jAva sukkalessANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA thA, vise sAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA vemANiyA devA sukkalestA, pamhalessA asaMkhejjaguNA, teulessA asaMkhejjaguNA, teulessAo vemANiya devIo saMkhejjaguNAo, te ralessA bhavaNavAsI devA asaM. khejjaguNA, teulessAo bhavaNavAsiNI devIo saMkhejjaguNAo, kAu. lessA bhavaNavAsI asaMkhejjaguNA, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, kAuleslAo bhavaNavAsiNIbho saMkhejjaguNAo, nIlalessAo visesAhiyAo kaNhalessAo visesAhiyAo, teulessA vANamaMtarA saMkhejaguNA, te ulessAo vANamaMtarIo saMkhejaguNAo, kAu. lessA vANamaMtarA asaMkhejaguNA, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesAhiyA, kAulessAo vANamaMtarAo saMkhejaguNAo, nIlalessAo visesAhiyAo, kaNhalessAo visesAhiyAo, teulessA joisiyA saMkhejaguNA, teulestAo joisiNIo sNkhejgunnaao||suu0 11 // chAyA-evaM manuSyANAmapi alpabahutvAni bhaNitavyAni, navaraM pazcimamalpabahutvaM nAsti, eteSAM khalu bhadanta ! devAnAM kRSNalezyAnAM yAvat zuklalezyAnAzca katare katarebhyo'lpA saleztha manuSyAdi kI vaktavyatA zabdArtha-(evaM maNussANa vi) isI prakAra manuSyoM kA bhI (appAbahugA bhANiyavvA) alpabahutva kahanA cAhie (navaraM) vizeSa (pacchimagaM appAbahugaM saMlezya manuSyAdinI vaktavyatA Avt-(evaM maNussANa vi) me4 mAre manuSyAnu' 55 (appA bahUgA bhANiyavyA) zrI. prazAnasUtra:4
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 17 sU0 11 manuSyAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 121 vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA devAH zuklalezyAH, padamalezyA asaMkhyeyaguNAH, kApotalezyAH asaMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikA:, kRSNalezyA vizeSAdhikAH, tejolezyAH saMkhyeyaguNAH, etAsAM khalu bhadanta ! devInAM kRSNalezyAnAM yAvat tejolezyAnAJca katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? he gautama ! sarvastokA devyaH kApotalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAnatthi) pichalA alpacahatva nhiiN| (eesi NaM bhaMte ! devANaM kaNhalessANaM jAya sukkalessANa ya) he bhagavan ! ina kRSNalezyA yAvat zuklalezyA vAle devoM meM (kayare kayarehilo) kauna kisase (appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?) alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! savvatthovA devA sukkalessA) he gautama ! zuklalezyA vAle deva saba se kama haiN| (pamhalessA asaMkhejjaguNA) padmalezyA vAle asaMkhyAtaguNA haiM (kAulessA asaMkhejaguNA) kApotalezyA vAle asaM. khyAtaguNA haiM (nIlalessA visesAhiyA) nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM (kaNhalessA visesAhiyA) kaNhalezyA vAle vizeSAdhika haiM (teulessA saMkhenaguNA) tejolezyA vAle saMkhyAtaguNA haiN| ..(eesi NaM bhaMte ! devINaM kaNhalessANaM ya jAva teulessANa ya kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA?) he bhagavan ! ina kRSNalezyA vAlI yAvat tejolezyA vAlI deviyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! savvatyovA devIo kAulessAo) he gautama! 2065mAdhutya uvu . (navaraM) vizeSa (pacchimagaM appA bahugaM natthi) 57 585 bahu nahIM. - (eesi NaM bhaMte ! devANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya) lan ! mAsezyA yAvat zusavezyA vomai (kayare kayarehiMto) nAthI (appA vA bahuyA yA tullA vA vise sAhiyA vA ?) 2585, padhAre, tulya mA vizeSAdhita cha ? (goyamA ! savvatthovA devA sukkalessA) 3 gotama ! zukhazyA va mAthI maach| cha (pamhalessA asaMkhejjaguNA) panavezyApaNA asabhyatA cha (kAulessA asaMkhejjaguNA) apAtozyA asabhyatA cha (nIlalessA visesAhiyA) nAsalezyAvA vizeSAdhi che (kaNhalessA visesAhiyA) vezyAvAsa vizeSAthi che (teulessA saMkhejjaguNA) tnlezyAvALA saMkhyAtagaNI che. (eesi NaM bhaMte ! devINaM kaNhalessANaM ya jAva teulessANa ya kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA ?) 3 bhagavan ! 2 gozyAvANI yAvat tana. lezyAvALI devimAM keNa tenAthI a5, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che? pra. 16 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 prajJApanAsa " vikAH, tejolezyAH saMkhyeyaguNAH, evam eteSAM khalu bhadanta ! devAnAM devInAJca kRSNalezyAnAM yAvat zuklalezyAnAM katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA devAH zuklalezyAH, padmalezyA asaMkhyeyaguNAH, kApotalezyA asaMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikAH, kApotalezyA devyaH saMkhyeyaguNAH, nolalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikAra, tejolezyA devAH saba se kama deviyAM kApota lezyA vAlI haiM (nIlalessAo visesAhiyAo) nIlalezyA vAlI vizeSAdhika haiM ( kaNhalessAo visesAhiyAo) kRSNalezyA vAlI vizeSAdhika haiM ( teulessAo saMkhejjaguNAo) tejolezyAvAlI saMkhyAtaguNA haiM ( evaM ) isa prakAra (eesi NaM bhaMte ! devANaM devINa ya kaNhalehasANaM ya jAva sukkalessANa ya) he bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle devoM meM aura deviyoM meM (kare kayarehiMto) kauna kisase (appA vA, bahuyA vA tullA vA vise sAhiyAvA ?) alpa, bahuta, tulya, yA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! savvatthovA devA sukkalessA) he gautama ! saba se kama deva zuklalezyA vAle haiM (pamhalessA asaMkhejjaguNA) padmalezyA vAle asaMkhyAtaguNA haiM ( kAulessA asaMkhejaguNA ) kApotalezyA vAle asaMkhyAtaguNA haiM (nIlalessA visesAhiyA) nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM ( kaNhalessA visesAhiyA ) kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM (kAulessAo devIo saMkhejjaguNAo) kApotalezyA vAlI deviyAM saMkhyAtaguNA haiM (nIlalessAo visesAhiyAo) nIlalezyA vAlI vizeSAdhika haiM (kaNha lessAo visesAhiyAo) kRSNalezyA vAlI vizeSAdhika haiM ( teulessA devA (goyamA ! savvatthovA devIo kAulessAo ) he gautama! madhAthI gochI deviyo apotasezyAvANI che (nIlalessAo visesAhiyAo) nItazyAvANI vizeSAdhi ho (kaNhalessAo visesAhiyAo) kRSNulezyAvANI vizeSAdhiH che (teulessAo saMkhejjaguNAo ) teleozyAvANI sadhyAtarANI che ( evaM ) me rIte. (eesi NaM bhaMte! devANaM devINa ya kaNhalessANaM ya jAva sukkalessANa ya) he bhagavan ! zrI kRSNukhezyAvANA yAvat zurusasezyAvANA hevAmAM bhane heviyAmAM (kayare kayare hiMto) azu anAthI (appA vA, bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA 1) mahapa, ghANA tulya vA vizeSAdhiche ? (goyamA ! savvatthovA devA sukkalessA) he gautama ! adhAthI zodhA zumsezyAvANA heva che (pamhalessA asaMkhejjaguNA ) padmavezyAvANA asaNyAtagA che (kAulessA asaMkhejjaguNA ) aye|tveshyaavaannaa asabhyAtA che (nIlaletsA visesAhiyA) nIsasezyAvANA vizeSAdhika che (kahassA visesAhiyA ) kRSNasezyAvANA vizeSAdhiU che (kAulessAo devIo saMkhejjaguNAo) apotozyAvANI hevIyo saMkhyAtagANI che (nIlalessAo visesAhiyAo) nIlalezyApANI vizeSAdhika che ( kaNhalerasAo visesAhiyAo) pR'SNulezyAvANI vizeSAdhika che zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 11 manuSyAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 123 saMkhyeyaguNAH, tejolezyA devyaH saMkhyeyaguNAH, eteSAM bhadanta ! bhavanavAsinAM devAnAM kRSNalezyAnAM yAvat tejolezyAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizepAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA bhavanavAsino devA stejolezyAH, kApotalezyA asaMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNa lezyA vizeSAdhikAH, etAsAM khalu bhadanta ! bhavanavAsinInAM kRSNalezyAnAM yAvat tejolezyAnA katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA yA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! evaJcaiva, eteSAM khalu bhadanta ! bhavanavAsinAM devAnAM saMkhejaguNA) tejolezyA vAle deva saMkhyAtaguNA haiM (teulessAo devIo saMkhebaguNAo) tejolezyA vAlI deviyAM saMkhyAtaguNI haiN|| (eesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsIgaM devANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya) he bhagavan ! ina kRSNalezyAvAle yAvat tejolezyA vAle bhavanavAsI devoM meM (kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA ?) kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM (goyamA ! sambatthovA bharaNabAsI devA teulessA) he gautama ! sabase kama bhavanavAsI deva tejolezyA vAle haiM (kAulessA asaMkhejaguNA) kApotalezyA vAle asaMkhyAtaguNA haiM (nIlalessA visesAhiyA) nIlalezyAvAle vizeSAdhika haiM (kaNhalessA visesAhiyA) kRSNalejhyA cAle vizeSAdhika haiN| __(eesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsiNINaM devINaM kaNhalessANaM jAva teulessANaM) he bhagavan ! ina kRSNalezyA yAvat tejolezyAvAlI bhavanavAsinI deviyoM meM (kayare kayarehiMto) kauna kisase (appA vA, bahuyA vA, tulla bA, visesAhiyA thA ?) alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! evaM ceya) he (teulessA devA sakhejjaguNA) vezyAvANA hai5 sabhyAta cha (teulessAo devIo sakhejjaguNAo) tanAvaNI heviyo sabhyAtA che. (eesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM devANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya) : lagan ! ! dRshyaa17|| yAvat tesavezyAvA manavAsI vibhA (kayare kayarehito) nAthI (appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA!) 65, madhi4, tulya athavA vizeSAdhita cha? (goyamA ! savvatthovA bhavaNavAsI devA teulessA) he gautama ! mAthI mAchA sapanapAsI heva tezyA5 cha (kAulessA asa khejjaguNA) pAtazyA asabhyAtA cha (nIlalessA visesAhiyA) nAsozyAyANA vizeSAdhi che (kaNhalessA visesAhiyA) zyA. vALA vizeSAdhika che? __(eesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsiNINaM devINaM kaNhalesANaM jAva teulessANaM) he lan ! mA dozyA yAvat tasezyAmAjI sanasanI TeviyAmA (kayare kayarehito) aae| jonAthI (appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA!) 565, ma tulya zrI prazAnasUtra:4
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 prajJApanAsatra devInAJca kRSNalezyAnAM yAvat tejolezyAnAJca katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA bhavanavAsino devAstejo chezyAH, bhavanapAsinyastejolezyAH saMkhyeyaguNAH, kApotalezyA bhavanavAsino'saMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikAH, kApotalezyA bhavanavAsinyo devyaH saMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikAH, evaM vAnavyantarANAM trINyeca gautama ! isI prakAra / (eesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM devANaM devINa ya kaNhalessANaM jAva teulessANaM ya) he bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle yAvat tejolezyA vAle bhavanavAsI devo aura deviyoM meM (kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA yA visesAhiyA vA ?) kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! samvatthovA bhavaNavAsI devA teulessA) he gautama ! saba se kama bhavanavAsI deva tejolezyA vAle haiM (bhavanavAsiNIo teulessAo saMkhenaguNAo) tejolezyA vAlI bhavanavAsinI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM (kAulessA bhavaNavAsi devA asaMkhejaguNA) kApotalezyA vAle bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNA haiM (nIla. lessA visesAhiyA) nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM (kAulessAo bhavaNavAsiNIo devIo saMkhejjaguNAo) kApotalezyA vAlI bhavanavAsinI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM (nIlalessAo visesAhiyAo) nIlalezyA cAlI bhavanayAsinI deviyAM vizeSAdhika haiM (kaNhalessAo visesAhiyAo) kRSNalezyA vAlI bhavanavAsinI deviyAM vizeSAdhika haiM (evaM vANamaMtarANaM tinneva appAbahuyA) vizeSAdhi cha ? (goyamA! evaM ceya) , gautama ! me prAre, (eesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM devANaM devINa ya kaNhalessANaM jAva teulessANa ya) : bhagavAna ! A kRSNalezyAvALA yAvat telezyAvALA bhavanavAsI de ane deviAmAM (kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA ?) Aya DInAthI 2565, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che ? (goyamA ! savvatthovA bhavaNavAsI devA teuletsA) gautama! madhAthI ch| mana. pAsI 41 vezyA cha (bhavaNavAsINIo teulessAo sakhejjaguNAo) tezyAvANI navanavAsinI kyA sadhyAtarI cha (kAulessA bhavaNavAsI devA asaMkhejjaguNA) aapaatleshyaayaa|| sapanavAsI he| asbhyaat7|| cha (nIlalessA visesAhiyA) naasoshyaayaa| vizeSAdhi che (kaNhalessA visesAhiyA) vezyAvA vizeSAdhi che (kAulessAo bhavaNavAsiNIo devIo sakhejjaguNAo) pAtavezyAvANI bhavanavAsinI hevImA sabhyAtalI cha. (nIlalessAo visesAhiyAo) nAsavezyApANI manapAsinI yA vizeSAdhi4 cha (kaNhalessAo visesAyiAo) lezyAvANI sapanayAsinI piyA vizeSAdhi4 cha (evaM zrI. prshaan|| sUtra:4
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 11 manuSyAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 135 alpabahutvAni yathaiva bhavanavAsinAM tathaiva bhaNitavyAni, eteSAM khalu bhadanta ! jyotiSkANAM devarat devInAJca tejolezyAnAM katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vize. after vA ? gautama ! sarvastokA jyotiSkA devA stejolezyAH, jyotiSkyo devya stejolezyAH saMkhyeyAH, eteSAM khalu madanta ! vaimAnikAnAM devAnAM tejolezyAnAM padmalezyAnAM zuklazyAnAzca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA vaimAnikA devAH zuklalezyAH, padmalezyA asaMkhyeyaguNAH, eteSAM khalu bhadanta ! vaimAni - isI prakAra vAnavyantaroM ke tInoM alpabahutva (jaheva bhavaNavAsiNaM) jaise bhavanavAsiyoM ke ( taheva) usI prakAra (bhANikA) kahane cAhie / (eesi NaM bhaMte! joisiyANaM devArNa devINa ya tejalerasANaM) he bhagavan ! ina tejolezyA vAle jyotiSka devoM aura deviyoM meM ( kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, bisesAhiyA vA ?) kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? (goyamA / savvatthovA joisiyA devA teulessA) he gautama ! tejolezyAvAle jyotiSka deva saba se kama haiM (joi siNIo devIo teulessAo saMkhejjAo) tejolezyAvAlI jyotiSka deviyAM saMkhyAtaguNI haiN| (eesi NaM bhaMte! vemANiyANaM devANaM teulessANaM pamhalessANaM sukkalessANa ya) he bhagavan ! ina tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA vAle vaimAnika devoM meM (kare karehiMto) kauna kisase (appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?) alpa, bahuta tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! savyarathovA vaimANiyA devA sukkalessA) he gautama ! saba se kama zuklalezyA vAle tarANaM tine appA bahuyA) are vaanvyntrhepni| traye matyamahutva (jaheva bhavaNavAsiNaM) vA bhavanavAsiyonA (taddeva) me aThAre (bhANiyavvA) hevA leha me. (eesi NaM bhaMte! joisiyANaM devANaM devINa ya teulessANaM) he bhagavan ! mA teleozyAbAjA jyotiSDa hevA bhane deviyobhAM ( kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA bA visesAhiyA vA ? ) Azu anAthI sahaya, dhANa, tujhya athavA vizeSAdhi4 che ? (goyamA ! savvatthovA joisiyA devA teulessA) he gautama! madhAthI khochA telebezyAvAjA jyotiSTha heva (joisiNIo devIo teulessAo saMkhejjAo) telesezyAvANI jyotiSTha devIe sakhyAtagaNI che. (eesi NaM bhaMte! vemANiyANaM devANaM teulessANaM pamhale sANaM sukkalesANa ya) he bhagavan ! yA telelezyA, padmalezyA, bhane zubhasozyAvarAjA vaibhAni heyAmAM (kayare kamare hiMto ) hai|e anAthI (appA vA ahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?) akSya, dhAyA, tulya athavA vizeSAdhiH che ? (goyamA ! savvatthovA vaimANiyA devA sukkalessA) he gautama! madhAthI mochA zuddha zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra kAnAM devInAM devInAca tejolezyAnAM padmale zyAnAM zuklalezyAnAzca katare katarebhyo'lpA kA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA vaimAnikA devAH zuklalezyAH, padmalezyAH, asaMkhyeyaguNAH, tejolezyA asaMkhyeyaguNAH, tejolezyA vaimAnikakyo devyaH saMkhyeyaguNAH, eteSAM khalu bhadanta ! bhavanavAsi devAnAM vAnavyantarANAM jyotiSkANAM vaimAnikAnAzca devAnAzca kRSNalezyAnAM yAvat-zuklalezyAnAM katare kayarebhyo'lpA vA bahukA vA vaimAnika deva haiM (pamhalessA asaMkhijjaguNA) padmalezyA vAle asaMkhyAtaguNA haiM (teulessA asaMkhejjaguNA) tejolelyA vAle asaMkhyAtaguNA haiN| _ (eesi NaM bhaMte ! yemANiyANaM devANaM devINa ya teulessANa ya pamhasukkalesANa ya) he bhagavan ! ina tejolezyA ghAle tathA padma aura zuklalezyA vAle vaimAnika devoM aura deviyAM (kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?) kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? (goyamA ! savvatthovA vemANiyA devA sukkalessA) he gautama ! saba se kama vaimAnika deva zuklalezyA vAle haiM (pamhalessA asaMkhejjaguNA) padmalezyA vAle asaMkhyAtaguNA haiM (teulestA asaMkhejjaguNA) tejolezyA vAle asaMkhyAtaguNA haiM (teulessAo vemANiNIo devIo saMkhejjaguNAo) tejolezyA vAlI vaimAnika deviyAM saMkhyAtaguNI haiM / __(eesiNaM bhaMte ! bhavaNavAsIdevANaM) he bhagavan ! ina bhavanavAsI devoM meM (vANanaMtarANaM) vAnavyantaroM meM (joisiyANaM) jyotiSkoM meM (vemANiyANa ya) aura vaimAnika deyoM meM (kaNhalessANaM jAva sukkalesANaM) kRSNalezyA yAvat zyAvA vaimAni deva cha (pamhalessA asaM khijjaguNA) padamavezyA madhyAta cha (teulessA asakhejjaguNA) tensezyAvA asabhyAtA che. - (eesi NaM bhaMte ! vemANiyANaM devANaM devINa ya teulessANa ya pamhasukkalessANa ya) hai bhagavad ! A tejalezyAvALA tathA padma ane zukalalezyAvALA vaimAnika deve ane heviyomA (kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?) ! kenAthI alpa, ghaNa, tulya athavA vizeSAdhika che? (goyamA ! savvatthovA vemANiyA devA sukkalerasA) gautama ! mayAthI mch| vaibhAna he 24sasezyApaNA cha (pamhalessA asakhejjaguNA) 5mozyAvANA adhyAtA cha (teulessA asa khejjaguNa) vezyA asayA cha (teulessAo vemANiNIo devoo saMkhejjaguNAo) tezyAjI paimAni kyio sAta cha. (eesi gaM bhaMte ! bhavanavAsI devANaM) : bhagavan ! 240 AqAsI hevAmA (vANamaMtarANaM) pAna0yatamA (joisiyANaM) jyoti mA (vemANiyANa ya) mana vaimAni yobhA (kaNhalessANaM jAya sukkalessANaM) 3015 // yAvat zudANAmAmA (kayare kayarehito zrI prazAnasUtra:4
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 11 manuSyAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 127 tulyA vA vizeSAdhikA bA ? gautama ! sarvastokA vaimAnikA devAH zuklalezyAH, padmalezyA asaMkhyeyaguNAH, tejolezyA asaMkhyeyaguNAH, tejolezyA bhavanavAsi devA asaMkhyeyaguNAH, kApotazyA asaMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikAH, tejolezyA vAnavyantarA devA asaMkhyeyaguNAH, kApotalezyA asaMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikAH, tejolezyA jyotiSkA devA: saMkhyeyaguNAH, eteSAM khalu bhadanta ! bhavanavAsinInAM vAnavyantarINAM jyotiSkINAM vaimAnikInAJca kRSNalezyAnAM zuklalezyA vAloM meM (kayare kayarerhito appA vA bahuyA tullA vA visesAhiyA vA ?) kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! savvatthovA vaimANiyA devA sukkalessA) he gautama ! saba se kama vaimAnikadeva zuklazyAvAle (pamhalessA asaMkhejjaguNA) padma leiyAvAle asaMkhyAtaguNA haiM (te ulessA asaMkhejjaguNA) tejolezyAvAle asaMkhyAtaguNA haiM / (teulessA bhavaNavAsIdevA asaMkhejaguNA) tejo lezyAvAle bhavanavAsIdeva asaMkhyAtaguNA haiM, (kAulessA asaMkhejjaguNA ) kApotalezyA vAle asaMkhyAtaguNA haiM (nIlalessA visesAhiyA) nIla lezyAbAle vizeSAdhika haiM ( kaNhalessA visesAhiyA) kRSNaleSNalezyAvAle vizeSAdhika haiM (teulessA yANamaMtarA devA asaMkhejjaguNA ) tejolezyAvAle vAnavyantara deva asaMkhyAtaguNA (kAulessA asaMkhejjaguNA) kApota leiyAvAle asaMkhyAtaguNA (nIlalessA visesAhiyA) nIlalezyAvAle vizeSAdhika ( kaNhalessA visesAhiyA ) kRSNalezyA vAle vizeSAdhika (teulessA joisiyA devA saMkhejjAguNA) tejolezyAvAle jyotiSkadeva saMkhyAtaguNA appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA) Ae anAthI sahaya, dhaNA, tujhya athavA vizeSAdhi4 che ?) (goyamA ! savvatthovA vaimANiyA devA sukkalessA) he gautama! madhAthI mAchA bhA ni deva zubhsasezyAvANA (pamhalessA asaMkhejjaguNA ) padmavezyAvANA asabhyAtAzA che (te ulessA asa khejjaguNA ) tenevezyAvANA asaMkhyAta che (teulessA bhavaNavAsI devA asa khejjaguNA ) telelezyAvAjA lavanavAsI heva asa yAlA che (kAulessA asaMkhejjaguNA) potanezyAvA asabhyAtamAyA che. (nIlalessA visesAhiyA) nIsasezyAvANA vizeSAdhiche (kaNhalessA visesAhiyA) iSNuzyAvANA vizeSAdhiH (teulessA vANamaMtarA devA asaMkhejjaguNA ) tenevezyAvAjA vAnavyAMtara deva asaMkhyAta gAyA che. (kAulessA asa - khejjaguNA ) aposezyAvANA asabhyAtA (nIlalessA visesAhiyA) nIsasezyAvANA vizeSAdhiH che. (kaNhalessA visesAhiyA) 1/2SNusethyAvANA vizeSAdhi4 che. (teulessA joisiyA devA saMkhejjaguNA ) telesezyAvANA jyotiSTha deva saMkhyAtagAyA che. (eesiNaM bhaMte! bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarINaM joisiNorNa ya kaNhalessANaM jAva zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 prajJApanAsatra yAvat-tejolezyAnAJca katarA katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA deoyo vaimAnikya stejolezyAH, bhavanavAsinyastejolezyA asaMkhyeyaguNAH, kApoTa lezyAH asaMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikAH, tejolezyA vAnavyantaryo devyo'saMkhyeyaguNAH, kApota lezyA asaMkhyeyaguNAH, nIlalezyA (eesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsiNINaM vANamaMtamarINaM joisiNINaM vemANiNI kaNhalessANaM jAya teulessANa ya) he bhagavan ! ina kRSNalezyAvAlI - yAvat tejo lezyAcAlI bhavanavAsinI, vAnavyantarI, jyotiSkA aura vaimAnikI deviyoM meM (art karehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA cA ?) kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! savvatthocAo devIo vemANiNIo teulessAo) he gautama ! saba se kama vaimAnikadeviyAM tejolezyAvAlI haiM (bhacaNavAsiNIo teulessAo asaMkhejjAo) bhavanavAsinI tejolezyAvAlI asaMkhyAtaguNI haiM (kAulessAo asaMkhejjaguNAo) kApota lezyAvAlI asaMkhyAtaguNI haiM (nIlalessAo visesAhiyAo) nIlalezyA vAlI - vizeSAdhika haiM ( kanhalessAo visesAhiyAo) kRSNalezyAvAlI vizeSAdhika haiM (teulessAo vANamaMtarIo devIo asaMkhejjaguNAo) tejolezyAvAlI vAnavyantarI deviyAM asaMkhyAtaguNI haiM (kAulessAo asaMkhejaguNAo) kApotazyAvAlI asaMkhyAtaguNI haiM (nIlalessAo visesAhiyAo) nIlazyAvAlI vizeSAdhika haiM ( kaNhalessAo visesAhiyAo) kRSNalezyAvAlI vizeSAdhika haiM ( teulessAo joisiNIo devIo saMkhejjaguNAo) tejolezyAvAlI jyotiSkadeviyAM saMkhyAtaguNI haiM / telessANa ye) hai lagavan ! yA kRSNuvezyAvANI yApat tenedvezyAvANI lavanavAsinI, pAnavyantarI, jyotiSThA bhane vaibhAniDI hevI omAM ( kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA) Aza anAthI sahaya, adhika, tulya athavA vizeSAdhi hai ? (gomA ! savvatthovAo devIo vaimANiNIo teulessAo) he gautama ! madhAthI ochI vaibhAni heriyo televezyAvANI he (bhavaNavAsiNIo teulessAo asaM khejjAo) lavanavAsinI tenneozyAvAjI asaMkhyAtagANI he (kAulessAo asa khejjaguNAo) potozyAvANI asaNyAtagI che (nIlale sAo visesAhiyAo) nIsavezyAvANI vizeSAdhi che (kaNhalessAo visesAhio kRSNuzyAvANI vizeSAdhiH che (teulessAo vANamaMtarIo devIo asa khejjaguNAo) telelezyAvANI vAnavyantarI hepiye| asabhyAtalI che (kAulessAo asa khejjaguNAo ) apotayezyAvANI asaNyAtalI che (nIlalessAo visesAhiyAo) nImasezyAvANI vizeSAdhi ho (kaNhalessAo visesAhiyAo ) dRSTNuvezyAvANI vizeSAdhi che (te ulessAo joisiNIo devIo sakhejaguNAo) televezyAvANI nyotiSheviyo saMkhyAtagaNI che. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 11 manuSyAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 129 vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikAH, tejolezyA jyotiSkyo devyaH saMkhye yaguNAH, eteSAM khalu bhadanta ! bhavanavAsinAM yAvad vaimAnikAnAM devAnAJca devInAzca kRSNa lezyAnAM yAvatzuklalezyAnAzca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA vaimAnikA devAH zuklalezyAH, padamalezyA asaMkhyeyaguNAH, tejolezyA asaMkhyeyaguNAH, tejolezyA vaimAnikadevyaHsaMkhyeyaguNAH, tejolezyA bhavanavAsidevA asaMkhyeyaguNAH, tejolezyA bhavanavAsidevyaH saMkhyeyaguNAH, kApotalezyA bhavanavAsino'saMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikAH, kApotalezyA bhavanavAsinyaH ___(eemi NaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM jAca vemANiyANaM devANaya devINa ya kaNhalessANaM jAva sukkalessANa) he bhagavan ! ina kRSNalezyAvAle yAvat zuklalezyA vAle bhavanavAsI yAvat vaimAnika devoM aura deviyoM meM (kayare kayarehito) kauna kisase appA vA bahudhA vA tullA vA visesAhiyA vA ?) alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! savvatthovA bemANiyA devA sukkalessA) zukla. lezyAvAle vaimAnika deva saba se kama haiM (pamhalessA asaMkhejjaguNA) padmalezyA vAle asaMkhyAtaguNA haiM (teulessA asaMkhejjaguNA) tejolezyAvAle asaMkhyAta. guNA haiM (teulessAo vemANiyadevIo saMkhejjaguNAo) tejolezyAvAlI vaimAnikadeviyAM saMkhyAtaguNI haiM (teulessA bhavaNavAsIdevA asaMkhejjaguNA) tejolezyAvAle bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNA haiM (teulessAo bhavaNavAsIdevIo saMkhejjaguNAo) tejolezyAvAlI bhavanavAsinI deviyAM saMkhyAtaguNA haiM (kAulessA bhavaNavAsI asaMkhenaguNA) kApotalezyAvAle bhavanavAsI asaMkhyAtaguNA haiM (nIlalessA visesAhiyA) nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM (kaNhalessA (eesiNaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM jAva vemANiyANaM devANa ya devINa ya kaNhalessANaM jAya sukkalessANaM) bhagavan ! vezyAvANA yAvat zusavezyA sanavAsI yAvat mAni: haimane kyomA (kayare kayarehiMto) rey DanAyI (appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ?) 265, gha, tulya athavA vizeSa cha ? (goyamA ! savvatthovA vemANiyA devA sukkalessA) zusavezyA vaimAni yAthI ch| cha (pamhalessA asa khejjaguNA) padabhavezyAvA. asabhyAta che (teulessA asa khejjaguNA) telavezyAvANA masabhyAta cha (teulessAo vemANiyadevIo saMkhejjaguNAo) tasezyAvANI vaimAni heviyA sabhyAtI che (veulessA bhavaNavAsI devA asa khejjaguNA) telavezyAvA. savanavAsI 45 asabhyAtA cha (teulessAo bhavaNavAsI devIo sakhejjaguNAo) tasezyAvANI navanavAsInI viyo yAtatel cha (kAulessA bhavanavAsI asaMkhejjaguNA) pAtozyAvA sapanavAsI madhyAtamA cha (nIlalessA visesAhiyA) nIsavezyA vizeSAdhi cha (kaNhalessA visesAhiyA) vezyApANA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra saMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kApotalezyA bhavanavAsinyaH saMkhyeyaguNAH nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikAH, tejallezyA vAnavyantarAH saMkhyeyaguNAH, tejolezyA vAnavyantaryo devyaH saMkhyeyaguNAH, kApotalezyA vAnavyantarA asaMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikAH, kApotalezyA vAnavyantarAH saMkhyeyaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vizeSAdhikAH, tejolezyA jyotiSkAH saMkhyeyaguNAH, tejolezyA jyotiSkyaH saMkhyeyaguNAH // 0 11 // visesAhiyA) kRSNalezyAvAle vizeSAdhika haiM (kAulessAo bhavaNavAsiNIo saMkhejjaguNAo) kApotalezyAvAlI bhavanavAsinI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM (nIlalessAo visesAhiyAo nIlalezyAvAlI vizeSAdhika haiM (kaNhalessao ghisesAhiyAo) kRSNalezyA vAlI vizeSAdhika haiM (teulessA vANamaMtarA asaMkhe. ajaguNA) tejolezyAvAle vAnavyantara asaMkhyAtaguNA haiM (teulessAo vANamaMtarIo saMkhajjaguNAo) tejolezyAvAlI vAnavyantarI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM (kAulessA vANamaMtarA asaMkhajjaguNA) kApotalezyAvAle vAnavyantara asaM khyAtaguNA haiM (nIlalessA visesAhiyA) nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiN| (kaNhalessA visesAhiyA) kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM (kAulessAo vANamaMtarIo saMkhejjaguNAo) kApotalezyA cAlI vAnavyantarI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM (nIlalessAo visesAhiyAo) nIlalezyA vAlI vizeSAdhika haiM (kaNhalessAo cisesAhiyAo) kRSNa lezyAvAlI vizeSAdhika haiM (teu. lessA joisiyA saMkhejjaguNA) tejolezyAvAle jyotiSka saMkhyAtaguNA haiM (teulessAo joisiNIo saMkhejjaguNAo) tejo lezyAvAlI jyotiSkadeviyAM saMkhyataguNI haiN| vizeSAdhi cha (kAulessAo bhavaNavAsiNIo saMkhejjaguNAo) apAtozyApAjI bhavanavAsinI heSiyA sadhyAta cha (nIlalessAo visesAhiyAo) noveshyaavaannii| vizeSAdhi cha (kaNhalessAo visesA hiyAo) dRzyAvANI vizeSAdhiD (ulessA vANamaMtarA asaMkhejjaguNA) tazyA pAna0yantara masa jyAta che (le ulessAo vANamaMtarIo saMkhejjaguNAo) terAvANI navyanta piyA sAyAtamI cha (kAulessA vANamaMtarA asaMkhejjaguNA) pAtalazyAvANA vAnavyanta2 asabhyAta cha (nIlalessA visesAhiyA) nIrasezyAvA vizeSAdhi cha (kaNhalessA visesAhiyA) vezyAvA vizeSAdhi cha (kAulessAo vANamaMtarIo saMkhejjaguNAo) pAtozyAvANI pAya-tarI viyA sadhyAtaA cha (nIlalessAo visesAhiyAo) nIdezyavANI vizeSAdhi4 cha (kaNhalessAo visesAhio) 405 lezyAvajI vizeSAdhi4 cha (teulessA joisiyA saMkhejjaguNA) tasezyAyA nyoti se jyAta cha (teulessAo joisiNIo sakhejjaguNAo) tseshyaavALI tiSka devi saMkhyAtagaNuM che. zrI prazAnasUtra:4
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 11 manuSyAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 131 TIkA-atha manuSyAdInAM salezyAnAmalpabahutvaM pratipAdayitumAha-evaM maNussANa vi appAbahugA bhANiyabA' evam-pUrvoktarItyA paJcendriyatirazvAmiva manuSyANAmapi alpabahutvAni bhaNitavyAni kintu 'navaraM pacchimagaM appAbahuge natthi' navaram-paJcendriyatiryagyonikApekSayA vizeSastu pazcimam-dazamamalpabahutvaM manuSyANAM nAsti-na saMbhavati teSAmanantasyAbhAvAta, tathA ca manuSyANAmanantatvAbhAve 'kApotalezyA steSAmanantaguNAH' iti bhaGgAsaMbhayo vodhyH| atha devAnAmalpabahutvaM pratipAdayati-'eesi NaM bhaMte ! devANaM kaNha lessANa ya jAya pukalessANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu devAnAM kRSNalezyAnAM ca yAvat-nIlalezyAnAM kApotalezyAnAM tejolezyAnAM padmalezyAnAM zuklalezyAnAJca madhye katare katarebhyo'lpA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizepAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'savvatthovA devA sukkalessA' sarvastokA devAH zuklalezyA bhavanti lAntakAdidevalokeSveva zuklalezyAnAM sadbhAvAta, ___TokArtha-aba salezya manuSya AdikoM ke alpa bahutva kA pratipAdana kiyA jAtA hai paMcendriya tiryacoM ke samAna manuSyoM kA bhI alpa bahutva kahanA cAhie, kintu paMcendriya tiryacoM ke alpa bahutva se manuSyoM saMbaMdhI alpa bahutva meM vizeSatA yaha hai ki manuSyoM meM pichalA. arthAtU dasavAM alpa bahutva nahIM hotA hai, kyoMki manuSyoM meM ananta saMkhyA saMbhava nahIM hai| manuSyoM meM anantasaMkhyA na hone ke kAraNa 'kApotalezyA cAle anantaguNA haiM yaha bhaMgasaMbhava nahIM hai| lezyA kI apekSA deyoM kA alpavahutva pradarzita kiyA jAtA hai gautamasvAmI-bhagavan ! kRSNalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle dezoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? / __bhagavAn-he gautama ! saba se kama deva zuklalezyAvAle haiM, kyoM ki lAntaka Adi devalokoM meM hI zuklalezyA pAI jAtI hai| zuklalezyAvAloM kI apekSA TIkartha have salezya manuSya vigerenuM alpabahuta pratipAdana karAya che-paMcendriya tiryacenA samAna mANasanuM paNa apamahatva kahevuM joIe. kintu paMcendriya tiyAnA apabahutvathI manuSya sambandhI alpabahuvAmAM vizeSatA e che ke manuSyamAM pAchaLanuM dazamuM alapabahutva nathI thatuM, kemake manuSya mAM anaMtasaMkhyAne saMbhava nathI. manuSyamAM ananta na hovAne kAraNe "kAtilezyAvALA anantagayuM che, A bhaMga asaMbhavita che. lezyAnI apekSAe devenuM alpabaddhatva pradarzita karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! kRSNalezyAvALA yAvatu zukalezyAvALA devAmAM kANa kenAthI alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che? zrI bhagavAna badhAthI ochA depa zukalezyAvALA che, kemake lAntaka Adi devakamAM zrI. prshaan| sUtra:4
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 prajJApanAsatra tadapekSayA-'pamhalessA asaMkhejaguNA' padmalezyA devA asaMkhyeyaguNA bhavanti, sanatkumAramAhendrabrahmalokakalpeSu padmalezyAnAM sadbhAvena teSAzca lAntakAdidevA'pekSayA'saMkhyeyaguNasvAt, tebhyo'pi-'kAulessA asaMkhejaguNA' kApotalezyA devA asaMkhyeyaguNA bhavanti, bharanayAsi vAnavyantaradeveSu sanatkumArAdi devebhyo'saMkhyAtaguNeSu kApotalezyAnAM sadbhAcAt, tadapekSayApi-'nIlalessA visesAhiyA' nolalezyA devA vizeSAdhikA bhavanti, pracuratarANAM bhavanavAsivAnavyantarANAM nIlalezyAyAH sadbhAvAt, tadapekSayA-'kaNhalessA vise. sAhiyA' kRSNalezyA devA vizeSAdhikA bhavanti, pracuratamAnAM devAnAM bhavanapativAnacyaratarANAM kRSNAlezyAsadbhAvAt, tadapekSayApi-'teulessA saMkhejaguNA' tejolezyAdevAH saMkhyeyaguNA bhavanti, bahUnAM bhavanavAsiyAnavyantarANAM sarveSAM jyotiSkasaudharmazAnadevAnAM tejolezyAsadbhAvAt, atha devInAmalpa bahutvaM sale zyAnAM prarUpayitumAha-'eesi NaM bhaMte ! pAlezyAvAle deva asaMkhyAtaguNA adhika haiM, kyoMki sanatkumAra, mAhendra evaM brahmaloka kalpa meM padmalezyA hotI hai aura vahAM ke deva lAntaka Adi ke devoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM / pAlezyA vAle devoM se kApotalezyA vAle deva asaMkhyAtaguNA adhika haiM, kyoM ki kApotalezyA bhavanavAsI tathA vAnavyantara devoM meM pAI jAtI hai isaliye ve unakI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM ? unakI apekSA nIlalezyAdAle deva vizeSAdhika haiM,kyoM ki bahuta-se bhavanavAsiyoM aura pAnavyantaroM meM nIlalelyA pAI jAtI hai / nIlalezyA vAle devoM kI apekSA kRSNalezyA vAle deva vizeSAdhika hote haiM, kyoM ki bhavanapati aura vAnavya ntaroM ke bahubhAga meM kRSNalezyA kA sadbhAva hai / inakI apekSA tejolezyAvAle deNa saMkhyAtaguNA adhika haiM, kyoM ki bahuta-se bhavanavAsiyoM meM, vAnavyantaroM meM, saba jyotiSkoM meM tathA saudharma aura aizAna devoM meM tejolezyA kA sadbhAya hai ja zukalezyA maLe che. zukalezyAvALAonI apekSAe padmazyAvALA deva asaMkhyAtagaNuM adhika che, kemake sanaskumAra, mahendra temaja brahmaleka kapamAM paddamalezyA hoya che ane tyAMnA deva lAntaka AdinA devenI apekSAe asaMkhyAtagaNu che. padmavezyAvALA devethI kApatalezyAvALA deva asaMkhyAtagaNuM adhika che. kemake kapilezyA bhavanavAsI tathA vAnavyantara ThemAM maLI Ave che, tethI teo temanI apekSAe asaMkhyAtagaNuM che temanI apekSAe nIlayAvALA deva vizeSAdhika che, kemake ghaNA badhA bhavanavAsiyomAM ane vAvyantaramAM nIlalezyA maLI Ave che. nIlezyAvALA devenI apekSAe kRNalevAvALA deva vizeSAdhika che. kemake bhavanapati ane vanavyantaranA bahu bhAgamAM kRSNalezyAne sadbhAva che. temanI apekSAe tejalezyAvALA deva saMkhyAtagaNa adhika che. kemake ghaNA bhavanavAsimAM vAvyantamAM, badhA tiSkamAM tathA saudharma ane ekzana devAmAM te jetezyAne sadbhAva che. zrI prazAnasUtra:4
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 11 manuSyAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 133 devINaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA visesAhiyA kA?' he bhadanta ! etAsAM khalu devInAM kRSNalezyAnAM yAvata nolale zyAnAM kApotalezyAnAM tejolezyAnAzca madhye katarAH katarAbhyo devIbhyaH alpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA saMbhavanti, 'bhagavAnAha-goyamA' ! he gautama ! sabathovA devIo kAulessAo' sarvastokA devyaH kApotalezyA bhavanti, katipayAnAM bhavanavAsi vAnavyantaradevInAM kApotalezyAyAH sadbhAvAta tebhyaH 'nIla. lessAo visesAhiyAo' nIlalezyA devyo vizeSAdhikA bhavanti, pracurANAM bhavanavAsi vyantaradevInAM nIlalezyAyAH sadbhAvAt, tAbhyo'pi-'kaNhalessAo visesAhiyAo' kRNNalezyAdevyo vizeSAdhikA bhavanti, prabhUtAnAM bhavanapati vAnavyantaradevInAM kRSNalezyAyAH sabhavAt, tAbhyo'pi-'teulessAo saMkhejaguNAo' tejolezyAdevyaH saMkhyeyaguNA bhavanti, jyotiSkasaudharmezAnadevI nAmapi sarvAsAM tejolezyAyAH sadbhAvAt, tathA ca devInAM saudha. aba lezyA ke AdhAra para deviyoM ke alpa bahutva kA prarUpaNa kiyA jAtA hai gautamasvAmI-bhagavan ! kRSNalezyA, nIlalelyA, kApotalezyA aura tejolezyA vAlI deviyoM meM kauna kisakI apekSA alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? bhagavAn-he gautama kApotalezyAvAlI deviyAM saba se kama haiM, kyoMki katipaya bhayanavAsI evaM vAnavyantara deviyoM meM hI kApotalelyA hotI hai| nIlalezyAvAlI deviyAM unase vizeSAdhika haiM, kyoM ki bahutasI bhavanavAsinI aura vyantarI deviyoM meM nIlalezyA pAI jAtI hai| nIlalezyA vAlI deviyoM kI apekSA kRSNalezyAvAlI deviyAM vizeSAdhika hai, kyoM ki bahuta-sI bhayanapati-vAnavyantara deviyoM meM kRSNalezyA kA sadubhAva hotA hai| kRSNalezyAyAlI deviyoM kI apekSA tejolezyAvAlI deciyAM saMkhyAtagunI jyAdA haiM, kyoM ki tejolezyA vAlI deviyAM saMkhyAtagunI jyAdA haiM, kyoM ki tejolezyA sabhI jyotiSkideviyoM meM tathA saudharma-aizAnakalpa kI deviyoM have vezyAnA AdhAra para devIonA alpAbahatvanuM prarUpaNa karAya che gautamasvAmI-he bhagavana!kRNalezyA, nalalezyA, kapilezyA ane tejalezyAvALI devimAM keNa kenI apekSAe, a9pa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che? zrI bhagavAna-he gautama! kApatalezyAvALI devi badhAthI ochI che, keTalIka bhavanavAsI temaja vyanatyantara devi temanAthI vizeSAdhika che, kemake ghaNI badhI bhavanavAsinI ane vantarI devAmAM nIlezyA maLI Ave che. nIlalezyAvALI deviyenI apekSAe kRNalezyAvALI devi vizeSAdhika che kemake, ghaNI bhavanapati vAnarAntara deviAmAM kRSNalezyAne sadUbhAva hoya che kRSNalezyAvALI deviyenI apekSAe telazyAvALIdavi saMkhyAtagaNI vadhAre che, kemake te lakSya badhI jatika deviAmAM tathA saudharma, ezAna zrI. prazAnasUtra:4
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra zAnAnteSveva kalpeSu saMbhavena paratastAsAmabhAvAt catasRNAmeva lezyAnAM saMbhavena tejolezyAparyantamevAlpabahutvaM tAsAM pratipAditam atha devAnAM devInAJca lezyA viSayakamalpa bahutvamAha - 'eesi NaM bhaMte ! devANaM devINaya kaNhalessANaM jAva sukkalessANaM kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu devAnAM devInAzca kRSNalezyAnAM yAvat-nIlaTezyAnAM kApotalezyAnAM tejolezyAnAM padmalezyAnAM zuklalezyAnAM madhye katare katarebhyo'lpA vA bahukA kA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha - 'goyamA ' he gautama ! 'savvatyovA devA sukalessA' sarvastokA devAH zuklalezyA bhavanti, tebhyaH - 'pamhalessA asaMkhejjaguNA' padmalezyA devA asaMkhyeyaguNA bhavanti, vebhyo'pi - 'kAuleksA asaMkhejjaguNA' kApotalezyA devA asaMkhyeyaguNA bhavanti, tebhyospi 'nIlalessA visesaH hiyA' nIlalezyA devA vizeSAdhikA bhavanti, tebhyo'pi - ' kaNha lessA visesAhiyA' kRSNalezyAdevA vizeSAdhikA bhavanti, tebhyo'pi - 'kAulessAo meM pAI jAtI hai / deviyAM saudharma aura aizAna kalpoM taka hI utpanna hotI haiM, Age nahIM, ataeva unameM prAraMbha kI cAra hI lezyAeM saMbhavita haiM / isI kAraNa tejolezyA paryanta hI unakA alpabahutva batalAyA hai / aba devoM aura deviyoM kA leiyAviSayaka alpabahutva batalAyA jAtA hai gautamasvAmI - he bhagavan ! kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejo zyA, padmalezyA aura zuklalezyAvAle devoM aura deviyoM meM kauna kisakI apekSA alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? bhagavAn he gautama! zuklalezyA vAle deva saba se kama haiM, padmalezyAcAle deva unakI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM, padmalezyA vAloM kI apekSA kApota lezyA vAle deva asaMkhyAtaguNA haiM, kApotaleiyAvAloM kI apekSA nolalezyA vAle deva vizeSAdhika haiM, nIlalezyAbAle devoM kI apekSA kRSNalezyAvAle deva vize 134 5nI vicAmAM maLI Ave che, daiviyA saudhama ane ezana ka2e sudhI ja utpanna thAya che, AgaLa nahIM, tethI ja temAM prArabhanI cAra ja lezmAneA sabhava che e kArathI tejolezyA pantamAM ja temanu alpabahu matAvyuM che. have devA ane daiviyAnuM lezyA viSayaka apamahutva batAvAya che- zrI gautamasvAbhI- he lagavan ! pR'SNulezyA, nIsasezyA, ayotasezyA, tebhesezyA, pamalezya ane zukalalezyAvALA deva ane vicAmAM kANu kAnI apekSAe alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che ? zrI bhagavAn ! zukalalezyAvALA deva badhAthI echA che, padmavezyAvALA deva temanI apekSAe bhasa khyAtagaNA che. padmamalezvAvALAnI apekSAe kApAtalezyAvALA deva asakhyAtagaNA che, kApAtalezyAvALAonI apekSAe nIlalezyAvALA deva vizeSAdhika che, zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sa0 11 manuSyAdi salezyAlpavahutvanirUpaNam 135 devIo saMkhejaguNAo' kApotalezyA devyo hi saMkhyeyaguNA bhavanti, bhavanavAsi vAnavyantaranikAyAntargatadevInAM kApotale zyAyAH sadbhAvAt tadanyatra devInAM, kApotalezyAyAH asaMbhavAta, tAbhyo'pi-'nalalessAo visesAhiyAo' nIlalezyA devyo vizeSAdhikA bhavanti, tAbhyo'pi-'ka halessAo visesA hiyAo' kRSNalezyA devyo vizeSAdhikA bhavanti, tAbhyo'pi-'teulessA devA saMkhejaguNA' tejolezyA devAH saMkhyeyaguNA bhavanti, katipayAnAM bhAnavAsi vAnavyantara NAM sarveSAM jyotipkasaudharmazAnadevAnAM tejolezyAyA: sadbhAvAta, tebhyo'pi-'teulessAbho devIo saMkhejjaguNAo' tejolezyA devyaH, saMkhye. yaguNA bhavanti, tAsAM tadapekSayA dvAtriMzadguNatvAta, atha bhavanapativiSayamalpabahutvaM gautamaH pRcchati-'eesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsINaM devANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya pAdhika haiM / kRSNalezyAvAle devoM kI apekSA kApota lezyAvAlI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM, kyo ki bhavanavAsI aura vAnavyantara nikAya ke antargata deviyoM meM kApotalezyA pAI jAtI hai, anyatra deviyoM meM kApotalezyA kA saMbhava nahIM hai| kApotalezyA vAlI deviyoM kI apekSA nIlalezyAvAlI deviyAM vizeSAdhika haiN| nIlalezyAvAlI deviyoM se kRSNalezyAvAlI deviyAM vizeSAdhika haiN| kRSNalezyAvAlI deviyoM kI apekSA tejolezyAvAle deva saMkhyAtaguNA adhika haiM, kyoMki kucha bhavanavAsI tathA yAnavyantara devoM meM, sabhI jyotiSka devoM meM evaM saudharma aura IzAna devoM meM tejolejhyA pAI jAtI hai| tejolelyA vAle devoM kI apekSA tejolezyA vAlI deviyAM saMkhyAtaguNI adhika haiM kyoMki deviyAM devoM kI apekSA battIsagunI aura battIsa adhika hotI haiN| bhavanapati viSayaka alpabahutva kA nirUpaNa karate haiM gautamasvAmI-he bhagavan ! ina kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA aura nIlezyAvALA devAnI apekSAe kRSNalevAvALA deva vizeSAdhika che. kRSNalezyAvALA devAnI apekSAe kAtilezyAvALo devi saMkhyAtagaNI che, kemake bhavanavAsI ane vanavyantara nikAyanA antargata deviyomAM kapilezyA maLI Ave che, anyatra devimAM kAtilezyAne saMbhava nathI kApatalezyAvALI deviyenI apekSAe nIlalezyAvALI devi vizeSAdhika che. nIlalezyAvALI deviyAthI kRSNalezyAvALI deviyo vizeSAdhika che. kRSNalezyAvALI deviyenI apekSAe te jelezyAvALA deva saMkhyAtagaNa adhika che, kema ke, theDA bhavanavAsI tathA vAnavyantara devomAM badhA pati devomAM temaja saudharma ane IzAna devAmAM te lezyA maLI Ave che, te lezyAvALA devenI apekSAe tejalezyAvALI deviye saMkhyAtagaNI adhika che, kemake devi nI apekSAe batrI sagaNI ane batrIsa adhika hoya che, bhavanapati viSayaka alpamahuva nirUpaNa kare chezrI gautamasvAmI he bhagavana ! A kaNalezyA. nIlalezyA. kapilezyA ane tene zrI. prshaan| sUtra:4
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra kapare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?' he bhadanta ! eteSAM khalu bhavanavAsinAM devAnAM kRSNalezyAnAM yAvat-nIlalezyAnAM kApotalezyAnAM tejolezyAnAzca madhye katare katarebhyo'lpA yA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagakAnAha-'goyamA ! he gautama ! 'savatthovA bhavaNavAsI devA teulessA' sarvastokA bhavanamAsino devA stejolezyA bhavanti mahInAmeva tejolezyAsaMbhavena teSAcAlpatvAt, tadapekSayA-'kAulessA asaM vejaguNA' kApotalezyA bhavanavAsino devA asaMkhyeyaguNA bhavanti, atizayapracurANAM bhavanavAsinA kApotalezyAyAH saMbhavAta, sebhyo'pi-'nIlalessA visesAhiyA' nIlalezyA bhavanavAsino devA vizeSAdhikA bhavanti, atipracuratarANAM bhavanavAsinAM nIlalezyAyAH sadbhAvAta, tebhyo'pi-'kaNhalestA visesAhiyA' kRSNalezyA bhavanavAsino devA vizeSAdhikA bhavanti, atipracuratamAnAM bhavanavAsinAM kRSNalezyAyAH sadbhAvAta, atha bhavanapati devIviSayamalpabahutvaM prarUpa yitumAha-'eesi NaM bhaMte ! bhavaNavAsiNINaM tejolezyA vAle bhavanavAsI devoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? bhagavAn-he gautama ! tejolezyA vAle bhavanavAsi deva saba se kama haiM, kyoMki yaha mahadhikoM meM hI pAI jAtI hai aura mahardhika bhavanavAsI apekSAkRta kama hI hote haiM / tejolezyA ghAle bhavanavAsI devoM kI apekSA kApotalezyA vAle bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNe hote haiM, kyoMki kApotalelyA vAle bhavanavAsI deva bahuta adhika hote haiM ! kApotalezyA vAle devoM kI apekSA nIlalezyA vAle deva vizeSAdhika haiM, kyoMki nIlalezyA atipracura bhavanavAsI devoM meM pAI jAtI hai| nIlalezyA vAloM ko apekSA kRSNalezyA vAle bhavanavAsI deva vizeSAdhika hote haiM, kyoMki kRSNalezyA aura bhI adhika bhavanavAsiyoM meM hotI hai| aba bhavanapati deviyoM saMbaMdhI alpabahutva kA pratipAdana kiyA jAtA hai gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA, nolalezyA, kApotalezyA aura lezyAvALA bhavanavAsI devAmAM keNa tenAthI a9pa, adhika, tulya athavA vizeSa dhika che? zrI bhagavAna gautama ! te jelezyAvALA bhavanavAsI deva badhAthI ochA che, kemake te mahadhikamAM maLI Ave che ane maharthika bhavanavAsInI apekSAkRta eAchA ja che. tejalezyAvALA bhavanavAsI devenI apekSAe kApatalezyAvALI bhavanavAsI deva asaMkhyAtagaNuM hoya che. kemake kapilezyAvALA bhavanavAsI deva ghaNuM adhika hoya che. kAtilezyAvALA devanI apekSAe nIlalezyAvALA deva vizeSAdhika che, kemake nIlalezyA atipracura bhavanavAsI Dema maLI Ave che. nIlezyAvALAonI apekSA kaSNalezyAvALA bhavanapatideva vizeSAdhika hoya che, kemake kRSNalekSA temanAthI adhika bhavanavAsiyomAM hoya che, have bhavanapati devi saMbaMdhI a9pa-bahuvanuM pratipAdana karAya che zrI. prshaan| sUtra:4
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 11 manuSyAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 137 devI kahale sANaM jAya teulessANaM kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyAvA ?" he bhadanta ! etAsAM khalu bhavanavAsinInAM devInAM kRSNalezyAnAM yAvatnIlezyAnAM kApota lezyAnAM tejolezyAnAJca madhye katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'evaM ceva' evaJcaivaaaaaai devAnAni tada devInAmapi kRSNAdi tejolezyAntAnAmalpabahutvamaya seyam, atha bhavanavAsi devadevInAmalpabahutvamAha - 'eesi NaM bhaMte! bhavaNavAsiNINaM devANaM devIya kalessANaM jAva teulessANa ya kayare kayarerhito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?" he bhadanta ! gateSAM khalu bhavanavAsinAM devAnAM devInAJca kRSNalezyAnAM yAvat - (- nIka lezyAnAM kApotaThezyAnAM tejolezyAnAJca madhye katare katarebhyo'lpA vA astar tulyA va vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'samvatthovA tejolezyA vAlI bhavanavAsinI devioM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM / bhagavAn - he gautama! isI prakAra, arthAt jaise kRSNalezyA se lekara tejolezyA paryanta bhavanavAsI devoM kA alpabahutva kahA hai, vaisA hI unakI deviyoM kA bhI alpabahutva kahalenA cAhie ! aba bhavanavAsI devoM aura deviyoM kA lezyAviSayaka sammilita alpabahutya kahA jAtA hai gautamasvAmI - he bhagavan ! kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA aura tejolezyA vAle bhavanavAsI devoM aura deviyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? bhagavAn - he gautama! tejolezyA vAle bhavanavAsI deva saba se kama haiM / kyoMki mahAna Rddhi ke dhAraka bhavanavAsI devoM meM hI tejolezyA pAI jAtI hai zrI gautabhasvAbhI-he bhagavan ! dRSTNusezyA, nIsasezyA, apetadvezyA ane teleoshyaavALI bhavanavAsinI dhruvicAmAM keNu kAnAthI alpa, adhika, tulya agara vizeSAdhika che ? zrI bhagavAn-3 gotama ! e prakAre arthAt jema kRSNulezyAthI laIne teolezyA paryAMnta bhavanavAsI devAnu alpa, bahutva kahyuM che, tevuM ja temanI deviyAnu' paNa alpamahatva kahI devu joI e. have bhavanavAsI dhruve ane daiviyAnu lezyA viSayaka sammilita alpamahutva upAya che zrI gautamasvAmI mhe bhagavan ! kRSNavezyA, nIlalezyA, kApAtalezyA ane teolezyAvALA bhavanavAsI devA ane viyeAmAM kANu kAnAthI alpa, adhika, tulyavA vizeSAdhika che ? zrI bhagavAna hai gautama ! teolezyAvALA bhavanavArtI deva badhAthI AchA che, kemake ma0 18 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 139 prajJApanAsatra bhavaNavAsI devA teulessA' sarvastokA bhavanavAsino devA stejolezyA bhavanti, mahInAmeva bhavanavAsidevAnAM tejolezyAkatvAt teSAzcAtpatvAt, tebhyaH-'bhavaNavAsiNIo teulessAo saMkhejjaguNAo' bhavanavAsinyastejolezyA devyaH saMkhyeyaguNA bhavanti, devApekSayA devInAM sAmAnyena pratinikAyaM dvAtriMzadguNatvAt saMkhyeyaguNatvaM bodhyam, tadapekSayA-'kAulessA bhavaNavAsINo asakhejjaguNA' kApotalezyA bhavanavAsino devA asaMkhyeyaguNAH bhavanti, tebhyo'pi-'nIlalessA visesAhiyA' nIlalezyA bhavanavAsino devA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA'pi-'kaNhalessA visesAhiyA' kRSNalezyA bhavanavAsino devA vizeSAdhikA bhavanti, tebhyo'pi-'kAulessA bhavaNavAsiNIo devIo saMkhejjaguNAo' kApotalezyA bhavanavAsinyodevyaH saMkhyeyaguNA bhavanti, tAbhyaH-'nIlalessAo visesAhiyAo' nIlalezyA bhavanavAsinyo devyo vizeSAdhikA bhavanti, tAbhyo'pi-'kaNhalessAo visesAhiyAo' kRSNalezyA bhavanavAsinyo devyo vizeSAdhikA bhavanti, 'evaM vANamaMtarANaM tinneva aura aise mahardika deva kama hI hote haiN| tejolezyA vAle bhavanavAsI devoM kI apekSA tejolezyA vAlI bhavanavAsinI deviyAM saMkhyAtagunI haiM, kyoMki pratyeka nikAya meM devoM kI apekSA deviyAM battIsagunI aura battIsa adhika hotI haiN| unakI apekSA kApotalezyA vAle bhavanavAsI asaMkhyAtaguNe adhika hote haiN| kApotalezyA vAloM kI apekSA nIlalezyA vAle bhavanavAsI deva vizeSAdhika haiN| nIlalezyA vAloM se kRSNalezyA vAle bhavanavAsI deva vizeSAdhika haiN| kRSNalezyAvAle bhavanavAsI devoM kI apekSA kApotalezyA vAlI bhavanavAsinI deviyAM saMkhyAtagunI adhika haiN| unakI apekSA nIlalezyA vAlI bhavanavAsinI deviyAM vizeSAdhika haiM / unakI apekSA kRSNalezyA vAlI bhavanavAsinI deviyAM vizeSAdhika hotI haiN| . bhavanavAsiyoM ke alpabahutva ke samAna vAnavyantara devoM ke tInoM prakAra mahAddhinA dhAraka bhavanavAsI devAmAM ja tejalezyA maLe ane AvA mahardhika deva ochA ja hoya che, tejalezyAvALA bhavanavAsI devenI apekSAe tejalezyAvALI bhavanavAsinI devi saMkhyAtagaNuM che, kemake pratyeka nikAyamAM devanI apekSAe devi batrIsagaNuM ane batrIsa adhika hoya che. temanI apekSAe kapilezyAvALA bhavanavAsa asaMkhyAtagaNa adhika hoya che. kAtilezyAvALAonI apekSAe nIlalezyAvALA bhavanavAsI deva vizeSAdhika che. nIlezyAvALAthI kRSNalezyAvALA bhavanavAsI deva vizeSAdhika che. kulezyAvALA bhavanavAsI devenI apekSAe kAtilezyAvALI bhavanavAsinI deviye saMkhyAtagaNI adhika che. temanI apekSAe nIlezyAvALI bhavanavAsinI deviye vizeSAdhika che. emanI apekSAe kRSNalezyAvArthI bhavanavAsinI devi vizeSAdhika che. bhavanapatinA a5bahuvanI samAna vAnavyantara denA traNa prakAra arthAta zrI. prshaan| sUtra:4
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TokA pada 17 sa0 11 manuSyAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 139 appA bahuyA jaheva bhavaNavAsiNaM taheva bhANiyavvA' evam-bhavanapatyuktarItyA vAnavyantarANA devAnAmapi trINyeva-vAnavyantaradeva-tadevI-taddevadevI viSayANi caturlezyA sambandhIni alpabahutvAni yathaiva bhavanavAsinAM bhaNitavyAni tathaiva bhaNitavyAni-vaktavyAni, gautamaH pRcchati-'eesi NaM bhaMte ! joisiyANaM devANaM devINa ya teulessANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA !" he bhadanta ! eteSAM khalu jyotiSkANAM devAnAM devInAM ca tejolezyAnAM madhye katare katarebhyo'lpAvA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA 'he gautama ! 'savvatthovA joisiyA devA teu. lessA' sarvastokA jyotiSkAdevA stejolezyA bhavanti, tebhyo'pi-'joisiNIyo devIo teulessAo saMkhejjaguNAo' jyotiSkyo devya stejolezyAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tathA ca jyotiSkadevaviSaye ekameva alpabahutvaM pratipAditaM jyotiSkanikAye tejolezyA vyatirekeNa lezyAntarAsaMbhavAt pRthagdevIviSayamalpa bahutvaM noktam, gautamaH pRcchati-'eeNi NaM ke arthAt vAnavyantara devA kA, unakI deviyAM kA tathA devoM aura deviyoM kA, alpabahutya cAroM lezyAoM ke saMbaMdha meM samajhalene caahie| zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! ina tejolezyA vAle jyotiSka devoM aura deviyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? __ zrIbhagavAna-he gautama! tejolezyA vAle jyotiSka deva saba se kama hai, tejolezyA vAlI jyotiSka deviyAM unase saMkhyAtaguNI haiN| jyotiSka devoM ke saMbaMdha meM yahAM eka alpabahutva kA hI pratipAdana kiyA gayA hai, kyoMki isa nikAya meM eka mAtra tejolezyA hI hotI hai, koI anya lezyA nahIM hotI / isI kAraNa deva aura deviyoM kA pRthak-pRthak alpavahutva bhI nahIM kahA hai| zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA vAle vAvyantara denA, temanI vinA tathA deva ane devinA ala5bahuta cAre lezyAonA sambandhamAM samajI levAM joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! A tejalezyAvALA tiSka deva ane deviAmAM keNa kenAthI a95, adhika, tulya agara vizeSAdhika che? zrI bhagavAna-he gautama ! tejalezyAvALA tiSka deva badhAthI ochA che, te jelezyAvALI tiSka deviye temanAthI saMkhyAtagaNI che. tiSka denA sambandhamAM ahIM eka alapakhahatvanuM ja pratipAdana karAyeluM che, kemake A nikAyamAM eka mAtra tejalezyA ja hoya che, keI anya vezyA nathI hotI. e kAraNathI deva ane deviyenuM pRthaka pRthaka alpabadutva paNa nathI kahevAyuM. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! telezyA, palezyA ane zukalezyAvALA vaimAnika zrI. prshaan| sUtra:4
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 prajJApanAsatra bhaMte ! cemANiyANaM devANaM teulessANaM pamhalessANaM sukkalessANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu vaimAnikAnAM tejo. lezyAnAM padamalezyAnAM zuklalezyAnAJca madhye katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'sabathovA vemANiyA devA sukkalessA, pamhalessA asaMkhejjaguNA' sarvastokA vaimAnikA devAH zuklalezyA bhavanti, lAntakAdi devAnAmeva zuklalezyAsadbhAvAt teSAJcotkarSeNApi zreNyasaMkhyeyabhAgagatapradezarAzimAnatvAt tadapekSayA-'pamhalessA asaMkhejjaguNA' padmaLezyA vaimAnikA devA asaM. khyeyaguNA bhavanti, sanatkumAramAhendrabrahmalokakalpavAsinAM sarveSAmapi devAnAM padamalezyA sadbhAvAt, tadapekSayA- teulessA asaMkhejjaguNA' tejolezyA vaimAnikA asaMkhyeyaguNA bhavanti, saudharmezAnadevAnAM tejolezyAsadbhAvena asaMkhyeyaguNatvaM saMbhavati, devInAzca saudharmezAnakalpayoreva sattvena tatra kevalAyA stejolezyAH saMbhavAt lezyAntarAbhAvena tadaviSayaka malpabahutvaM noktam ataeva vaimAnikadevadevIviSayakamalpabahutvamAha-eesi NaM vaimAnika devoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? ___ bhagavAn-he gautama ! zuklalelyA vAle vaimAnika deva saba se kama haiM, kyoMki lAntaka Adi deyoM meM hI zuklalezyA hotI hai aura ve utkRSTa bhI zreNI ke asaMkhyAta veM bhAga meM rahe hue pradezoM kI rAzi ke barAbara hote haiM / unakI apekSA padmalezyA vAle vaimAnika deva asaMkhyAtaguNe hote haiM, kyoMki samatkumAra, mAhendra aura brahmaloka nAmaka kalpoM ke sabhI devoM meM padmalezyA pAI jAtI hai| padmalezyA vAle dezoM kI apekSA tejolezyA vAle vaimAnika deva asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki saudharma aura IzAna devaloka ke devoM meM tejolezyA hotI hai aura isa kAraNa ve asaMkhyAtaguNe haiM / vaimAnika deviyAM saudharma aura IzAna kalpa meM hI hotI haiN| unameM eka tejolezyA hI pAI jAtI hai, dUsarI koI lezyA nahIM hotI / ataeva tadviSayaka alpabahutva nahIM kahA hai| devAmAM kaNa kenAthI alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che? zrI bhagavAna he gautama ! zukalalezyAvALA vaimAnikadeva badhAthI ochA che, kemake lAntaka Adi devAmAM ja zukalezyA bane che ane te utkRSTa paNa zreNInA asaMkhyAtamAM bhAgamAM rahelA pradezanI rAzinA barAbara hoya che. temanI apekSAe palezyAvALA vaimAnideva asaMkhyAtagaNuM hoya che, kemake sanaskumAra, mahendra ane brahmaleka nAmaka kalpanA badhA devAmAM palezyA maLI Ave che. palezyAvALA devAnI apekSAe tejalezyAvALA vimAnikadeva asaMkhyAtagaNa che. kemake sIdhama ane IzAna devakanA devAmAM tejalezyA hAya che ane e kAraNe teo asaMkhyAtagaNuM che. vaimAnika devi saudharma ane IzAna kalpamAM ja hoya che, temAM eka tejalezyA ja maLI Ave che, bIjI kaI lezyA nathI hatI. tethI ja taddaviSayaka alpabahu nathI kahyuM, zrI. praapn| sUtra:4
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 11 manuSyAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 141 maMte ! vemANiyANaM devANaM devINaya teulessANaM pamhasukkalessANa ya kayare kayare hito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu vaimAnikAnAM devAnAM devInAzca tejolezyAnAM padmalezyAnAM zuklalezyAnAM ca madhye katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'savvatthovA vemANiyA devA sukkalessA' sarvastokA vaimAnikAdevAH zuklalezyA bhavanti, tebhya:-'pamhalessA asaMkhejjaguNA' padmalezyA vaimAnikA asaMkhyeyaguNA bhavanti, tebhyo'pi-'teulessA asaMkhejaguNA' tejolezyA vaimAnikA asaMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA pi-'teulessAo vemANiNIo devIo saMkhejjaguNA bho' tejolezyA vaimAnikyo devyaH saMkhyeyaguNA bhavanti, devApekSayA-devInAM dvAtriMzadaguNAdhikatvAt tadapekSayA-'teulessA bhavaNavAsI devA asaMkhejjaguNA' tejolezyA avanavAsino devA asaMkhyeyaguNA bhavanti, tebhyaH-'teulessAbho bhavaNavAsI devIo saMkhejaguNAo' tejolezyA bhavanavAsidevyaH aba vaimAnika devoM aura deviyoM kA lezyAoM ke AdhAra se alpa vahutva kahate haiM gautamasvAmI-he bhagavan ! ina tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA cAle vaimAnika devoM aura deviyoM meM kauna kisase alpa, bahata, tulya yA vize. SAdhika haiN| bhagavAn-he gautama ! saba se kama vaimAnika deva zuklalezyA vAle haiM, unase asaMkhyAtaguNA vaimAnikadeva padmalezyA vAle haiM, padmalezyA vAloM se asaMkhyAtaguNA vaimAnikadeva tejolezyAvAle haiM, unakI apekSA saMkhyAtaguNI tejo. lezyAvAlI vaimAnikadeviyAM haiM, kyoM ki devoM kI apekSA deviyAM battIsaguNI aura battIsa adhika hotI haiM ! tejolezyAvAlI vaimAnika deviyoM kI apekSA tejolezyA vAle bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNA haiN| unakI apekSA tejolezyA vAlI bhavanavAsinI deviyAM saMkhyAtagunI haiN| unakI apekSA kApotalezyAvAle have vaimAnika ane deviyAnuM kezyAonA AdhAra para a5bahuvanuM prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! A tejalezyA, palezyA ane zukalalezyAvALA mAnika de ane devimAM kaNa kenAthI a5, adhika, tulya agara vizeSAdhika che? zrI bhagavAna-he gautama ! badhAthI ochA vaimAnika deva zukalezyAvALA che, temanAthI asaMkhyAtagaNu vaimAnikadeva palezyAvALA che, palezyAvALAethI asaMkhyAtagaNu vamAnikadeva tejalezyAvALA che, temanI apekSAe saMkhyAtagaNuM telezyAvALI vaimAnika davi che, kemake devenI apekSAe devi batrIsagaNa ane batrIsa adhika hoya che. tejalezyAvALI vaimAnika deviyenI apekSAe tejalezyAvALA bhavanavAsI deva asaMkhyAtagaNA zrI prazApana sUtra:4
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra saMkhyeyaguNA bhavanti, tAbhyo'pi-'kAulessA bhavaNavAsI asaMkhejjaguNA' kApotalezyA bhavanavAsino devA asaMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA-'nIlalessA visesAhiyA' nIlalezyA bhavanavAsino devA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA-'kaNhalessA visesAhiyA' kRSNalezyA bhavanavAsino devA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA-'kAulessAo bhavaNabAsiNIo saMkhejjaguNAo' kApotalezyA bhavanavAsinyo devyaH saMkhyeyaguNA bhavanti, tAbhyaH-'nIla lessAo vise sAhiyAo' nIlalezyA bhavanavAsinyo devyo vizeSAdhikA bhavanti, tAbhyo. 'pi-'kaNhalesAo visesAhiyAo' kRSNalezyA bhavanavAsinyo devyo vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA-'teulessA vANamaMtarA saMkhejjaguNA' tejolezyA vAnavyantarAdevAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tebhyo'pi-'teulessAo vANamaMtarIo saMkhejjaguNAo' tejolezyA vAnavyantayoM devyaH saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA-'kAulessA vANamaMtarA asaMkhejaguNA' kApotalezyA vAnapantarA devAH asaMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA-'nIlalessA visesAhiyA' nIlalezyA vAnavyantarA devA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA-'kaNhalessA visesAhiyA' kRSNalezyA bhavanavAsIdeva asaMkhyAtaguNe hote haiN| kApotalezyA vAle bhavanapati devoM kI apekSA nIlalezyAvAle bhavanavAsI deva vizeSAdhika haiN| nIlalezyAvAle bhavanavAsI devoM kI apekSA kRSNalezyAvAle bhavanavAsI deva vizeSAdhika haiN| unakI apekSA kApotalezyAvAlI bhavanavAsinI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyAvAlI bhavanavAsinI deviyAM vizeSAdhika haiN| unakI apekSA kRSNalezyAvAlI bhavanavAsinI deviyAM vizeSAdhika haiN| unase tejolezyA vAle vAnavyantara asaMkhyAtaguNA haiM, unakI apekSA tejolezyAvAlI vAnavyantariyAM saMkhyAtaguNI haiN| unakI apekSA kApotalezyAvAle vAnavyantara asaMkhyAtaguNA haiN| unase nIlalezyAvAle vAnavyantara deva vizeSAdhika haiM, nIlalezyAvAle vAnavyantaroM kI apekSA kRSNalezyA vAle vAnavyantaradeva vizeSAdhika haiM / unakI apekSA kaapotche. temanI apekSAe tejalezyAvALI bhavanavAsinI devI saMkhyAtagaNI che. temanI apekSAe kAtilezyAvALI bhavanavAsI deva asaMkhyAtagaNI hoya che. kAtilezyAvALA bhavanavAsI devenI apekSAe nIlalezyAvALA bhavanavAsI deva vizeSAdhika nIlalezyAvALA bhavanavAsI devenI apekSAe kRSNalezyAvALA bhavanavAsI deva vizeSAdhika che. temanI apekSAe kAtilezyAvALI bhavanavAsinI devi saMkhyAtagaNI che. temanAthI nIlezyA. vALI bhavanavAsinI devIo vizeSAdhika che. temanI apekSAe kRSNalezyAvALI bhavanavAsinI devi vizeSAdhika che. temanAthI tejezyAvALA vAnavyantara deve saMkhyAtagaNuM che, temanI apekSAe tejalezyAvALI vAnavyakatariya saMkhyAtagaNI che. temanI apekSAe kApetalezyAvALA vAnavyantara asaMkhyAtagaNa che, temanAthI nIlalezyAvALA vAtavyantara deva vizeSAdhika che. nIlalezyAvALA vanavyaktonI apekSAe kRSNalezyAvALA vanavyatara zrI. prshaan| sUtra:4
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyadhodhinI TIkA pada 17 10 12 jIvAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 143 vAnanyantarA devAH vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA-'kAulessA vANamaMtarA saMkhejjaguNA' phApotalezyA vAnavyantarAdevAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA-'nIlalessAo visesAhiyAo' nIlalezyA vAnavyantayoM vizeSAdhikA bhavanti, tAbhyo'pi 'kaNhalessA visesAhiyA' kRSNalezyA vAnavyantarA devA vizeSAdhikA bhavanti, tadapekSayA-'teulessA joisiyA saMkhejaguNA' tejolezyA jyotiSkAdevAH saMkhyeyaguNA bhavanti, tadapekSayA'pi-'teulessAo joisiNIo saMkhijjaguNAo' tejolezyA jyotiSkyo devyaH saMkhye yaguNA bhavanti, ityarthaH // 11 // ||jiivaadi salezyAlpabahutvavaktavyatA // mUlam-eesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya kayare kayarehito appaDiyA vA mahaDiyA vA? goyamA ! kaNhalesse hito nIlalessA mahaDiyA, nIlalessehiMto kAulessA mahaDDiyA, evaM kAulessehiMto teulessA mahiDDiyA, teulesse hito pamhalessA mahaDDIyA, pamhalesse hito sukkalessA mahaDDiyA, savvappaDDiyA jIvA kaNhalessA savvamahaDDiyA sukalessA, eesi NaM bhaMte ! neraiyANaM kaNhalessANaM nIlalessANaM kAulessANa ya kayare kayarehito appaDiyA vA mahaDDiyA vA ? goyamA ! kaNhalessehiMto nIlalessA mahaDDiyA, nIlalessehito kAulessA mahaDDiyA, savvappaDDiyA neraiyA kaNhalessA, savvamahiDiyA neraiyA kAulessA, eesi NaM bhaMte ! tirikkha joNiyANaM kaNhalessANaM jAva sukaleslANa ya kayare kayarehito appaDiyA vA, mahaDDiyA vA ? goyamA ! jahA jIvANaM, eesi NaM bhaMte! egidiyatirikkhajoNiyANaM kaNhalessANa ya jAva teulessANa ya kayare kayarehito appar3iyA vA lezyAvAlI vAnavyantara deviyAM saMkhyAtaguNI haiN| unakI apekSA nIlalezyAyAlI vAnavyantaradeviyAM vizeSAdhika haiN| unase kRSNalezyAvAlI vAnavyantara deviyAM vizeSAdhika / unase tejolezyAvAle jyotiSkadeva saMkhyAtaguNA haiM aura unakI apekSA bhI tejolezyA vAlI jyotiSka deviyAM saMkhyAtaguNI haiN| deva vizeSAdhika che. temanI apekSAe kAtilezyAvALI vAvyantara devi saMkhyAtagaNI che. temanI apekSAe nIlalezyAvALI vAvyantara devi vizeSAdhika che. temanAthI kRSNalezyAvALI vAnavyantara devi vizeSAdhika che. temanAthI te jalezyAvALA tiSka deva saMkhyAtagaNa che ane temanI apekSAe paNa tejezyAvALI tiSka devi saMkhyAtagaNI che, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra mahaDiyA vA? goyamA! kaNhalestehito egidiyatirikkhajoNiyA nIlalestA mahaDDiyA, nIlalestehito tirikkhajoNiyA kAulestA mahaDiyA, kAuleslehito teulessA mahaDizA, savvappaDDiyA egidiyatirikkhajoNiyA kaNhalessA, savvamaDiyA teulessA, evaM puDhavikAiyANa vi, evaM eeNaM abhilAveNaM jaheba lessAo bhAviyAo taheva neyavvaM jAva cauridiyA, paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNIgaM saMmucchi. mAgaM gabhavakaMtiyANa ya savvesiM bhANiyavvaM jAva appaDiyA vemAgiyA devA teulessA, savvamahaDiyA vemANiyA sukkalessA, keI bhaNaMti cauvIsaM daMDaeNaM iDDI bhANiyavvA // sU0 12 // // bIo uddesao samatto / / chAyA--eteSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kRSNalezyAnAM yAvat zuklalezyAnAJca katare katarebhyo'lparddhikA vA maharddhikA vA ? gautama ! kRSNalezyebhyo nIlalezyA mahardikAH, nIlalezyebhyaH kApotalezyA maharddhikAH, evaM kApotalezyebhya stejolezyA mahardikAH, lezyA aura Rddhi zabdArtha-(eesiNaM bhaMte ! jIvANaM kaNhalessANaM jAva sukalessANaM) he bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle jIvoM meM (kayare kayarehiMto) kauna kisase (appaDDiyA vA mahaDDiyA vA ?) alpa, Rddhi vAle athavA mahAn Rddhi vAle haiM ? (goyamA ! kaNhalesse hito) he gautama ! kRSNalezyAvAloM se (nIlalessA mahaDDiyA) nIlalezyA vAle mahAdhika haiM (nIlalessahiMto kAu. lessA mahaDiyA) nIlalezyAvAloM se kApotalezyA vAle mahardhika haiM (evaM kAuleptehito teulessA mahar3iyA) isI prakAra kApotalezyA vAloM se tejolezyA vAle mahardhika haiM ? (teulesserito pamhalessA mahaDiyA) tejolezyA vAloM se lezyA ane Rddhi zahAtha-(eesiNaM bhaMte ! jIvANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANaM) 3 lApan ! 21 // sezyAvA. yAvat zu45vezyAvA lAmA kayare kayarehito) 11 janAthI (appa iDhiyA vA maha DhiyA vA ?) 165RddhipaNA athavA mahAnya cha 1 (goyamA ! kaNhalesse hito) hai gautama! vezyAmAthI (nIlalessA mahaDUDhiyA) sozyApA bhaghi cha (nIlalessehito kAulessA mahaDhiyA) nIsavezyAvANAsAthI pAtavezyAvANA bhadhi cha (evaM kAulessehiMto teulessA mahaDDhiyA) se are paatoshyaavaajaay| 2tAM zrI. prshaan| sUtra:4
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyadhodhinI TIkA pada 17 sU0 12 jIvAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 175 sejolezyebhyaH padmalezyA mahadikAH, padmalezyebhyaH zuklalezyA mahardikAH, sarvAlpadikA jIvAH kRSNalezyAH, sarvamahardikAH zuklalezyAH, eteSAM khalu bhadanta ! nairayikANAM kRSNazyAnAM nIlalezyAnAM kApotalezyAnAJca katare katarebhyo'lpaddhikA yA mahardikA vA ? gautama ! kRSNalezyebhyo nIlalezyA maharTikAH, nIlalezyebhyaH kApotalezyA mahardikAH, maryAlpaddhikA nairayikAH kRSNalezyAH, sarvamAddhikA nairayikAH kApotalezyAH, eteSAM khala bhadanta ! tiryayonikAnAM kRSNalezyAnAM yAvat zuklalezyAnAM ca katare katarebhyo'lpaddhikA vA, padmalezyAvAle maharSika haiM (pamhalessehito sukkalessAmahaDDiyA) padmalezyA vAlo se zuklalezyA vAle mahAdhika haiM (sabappaDiyA jIvA kaNhalessA) saba se kama Rddhi vAle kRSNalezyA cAle jIva haiM (savva mahaDDiyA sukkalessA) sabase mahadhika zuklalezyA vAle jIva haiN| (eesiNaM bhaMte ! neraiyANaM kaNhalessANaM nIlalessANaM kAulessANa ya) he bhagavan ! ina kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA cAle nArakoM meM (kayare kayarehito) kauna kisase (appaDiyA vA mahaDiyA vA ?) alpa RddhivAle aura mahAna Rddhi vAle haiM ? (goyamA! kaNhalessehito nIlalessA mahaDriyA) he gautama ! kRSNalezyA vAloM se nIlalezyA vAle mahAdhika haiM (nIlalessehito kAulessA mahaDiyA) nIlalezyA vAloM se kApotalezyA vAle mahardhika haiN| (savvappar3iyA neraiyA kaNhalessA) saba se alpa Rddhi vAle nAraka kRSNalezyA vAle (savvamahaDiyA neraiyA kAulessA) saba se mahAn Rddhi vAle nAraka kApotalezyA vAle haiN| (eesi NaM bhaMte ! tirikkhajoNiyANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya) terasezyA bhaDapiche (seulesse hito pamhalessA mahaDDhiyA) :tanazyAvANAmAthI 5mazyA bhaghi cha (pamhalessahiMto sukkalessA mahaDUDhiyA) pAlezyAmAthI zusavezyA madhira cha (savvappaDhiyA jIvA kaNhalessA) ayAthI se ch| dvivAbf. veshyaavaa|| cha (savvamahaDhiyA sukkalessA) mAthI bhaDadhi shusveshyaayaa| che. (eesiNaM bhaMte ! neraiyANaM kaNhalesANaM nIlalessANaM kAulessANa ya) 3 magavAn ! // vezyA, nAsazyA bhane potozyA nAbhA (kayare kayarehito) ayonAkSI (appaDhiyA vA mahaDUDhiyA vA ?) a5RddhivANA bhane mahAn viNA cha ? (goyamA ! kaNhalessehiMto nIlalessA maha DhiyA) gautama ! parasezyAvApAmAthI nArozyAcA ma che (nIlalerasehiMto kAulessA mahaDhiyA) nIrasezyAmAthI pAtazyA maEi cha (savyapaDaDhiyA neraiyA kaNhalessA) madhAthI bha65ddhiA nA24 vezyA che (savvamahaDhiyA neraiyA kAulessA) mAthI bhaDAnddha nA24 pAtazyA cha. (eesiNaM bhave ! tirikkhajoNiyANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya) 8 lAyana / zrI. prshaan| sUtra:4
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra 146 maharTikA vA ? gautama ! yathA jIvAnAm , eteSAM khalu bhadanta ! ekendriyatiyagyonikAnAM kRSNale zyAnAM yAvat tejolezyAnAzca katare katarebhyo'lpardhikA vA mahardikA vA ? gautama ! kRSNalezyebhya ekendriyatiryagyonikebhyo nIlale zyAstiryagyonikA ekendriyA mahardikAH, nIlalezyebhya ekendriyatiryagyonikebhyaH kApotalezyA ekendriyatiryagyonikA mahardikAH:, kApotalezyebhya ekendriyatiryagyonikebhya stejolezyA mahardikAH, sarvAlpardhikA ekendriyatiryagyonikAH kRSNalezyAH, sarvapahadikA stejolezyAH, evaM pRthivIkAyikAnAmapi, evam he bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle tiryagyoniko meM (kayare kayarehiMto) kauna kisase (appaDiyA vA mahaDDiyA vA ?) alpa RddhivAle yA mahAn Rddhi vAle haiM ? (goyamA ! jahA jIvANaM) he gautama ! jaise jIvoM kA (eesiNaM bhaMte ! egidiyatirikkhajoNiyANaM kaNha lessANa ya jAva teu. lessANa ya) he bhagavan ! ina kRSNalezyA yAvat tejolezyA vAle ekendriya tithaMca jIvoM meM (kayare kayarehito) kauna kisase (appaDriyA vA mahaDiyA vA?) alpardhika athavA mahardhika haiM ? (goyamA ! kaNhalessahiMto egidiyatirikkha joNiehito nIlalessA mahaDiyA) he gautama ! kRSNAlezyA vAle ekendriya tiryaMcoM kI apekSA nIlalezyA vAle mahardhika haiM (nIlalessehito tirikkha. joNiehito kAulessA mahaDiyA) nIlalejhyAvAle tiryaMca ekendriyoM se kApotalezyAyAle mahardhika haiM (kAulessehito teulessA mahaDiyA) kApotalezyA vAloM se tejolezyA vAle mahadhika haiM (savvappaDDiyA egidayA tirikkhajoNiyA kaNhalessA) saba se kama Rddhi vAle ekendriya tiryaMca kRSNalezyA vAle haiM (savvamahaDiAvezyAvA yAya zusavezyAvAtiya yonimA (kayare kayarehito) / jonAthI (appaDhiyA vA mahaDDhiyA vA) mA mA2 mahAdvivANA cha (goyamA ! jahA jIvANa) he gautama ! 21 // vana. (eesiNaM bhaMte ! egi diyatirikkhajoNiyANaM kaNhalessANa ya jAva teulessANa ya) : sana ! bhAvezyA yAvat tevezyAvA mehendriya tiya ya ma (kayare kayarahito) e nAthI (appaDhiyA vA mahaDDhiyA vA) 65* athavA maha cha ? (goyamA ! kaNhalessehi'to egi diyatirikkhajoNiehiM to nIlalessA mahaDaDhiyA) gautama ! vezyApAyandriya tiya yAnI apekSA nIsavezyAvA bhaichi (nIlalessehiMto tirikkhajoNiehiMto kAulessA mahaDaDhiyA) novezyAvatiya ya mehendriyothI pAtazyA bhaghi cha (kAulessehito teulessA mahaDDiyA) pAtavezyAjAsAthI tasezyA bhadhi cha (savvappaDhiyA egi diyatirikkhajoNiyA kaNhalessA) mAthI mAchI Rddhi bhandriya tiya ya 305 vezyA cha (savva mahaiDhiyA teulerasA) mAthI mahAdvipANA zrI. prazAnA sUtra:4
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 jIvAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 147 etena abhilApena yathaiva lezyA bhAvitA stathaiva jJAtavyaM yAvaccaturindriyAH, paJcendriyatiryagyonikAnAM saMmUcchimAnAM garbhavyutkrAntikAnAJca sarveSAM bhaNitavyaM yAvad alpaddhikA vaimAnikA devAH, tejolezyAH sarvamahaddhi kA vaimAnikAH zuklalezyAH, kecid bhaNanti-caturvizatidaNDakena Rddhi bhaNitavyA / dvitIya uddezakaH samAptaH // sU0 12 / TIkA-atha-kRSNAdi lezyAvatAM jIvAdInAmalpakimaha dikatvaM prarUpayitumAha-'eesi NaM bhaMte ! jIvAnAM kaNhalessANaM jAva sukkalessANa ya kayare kayarehito apaDiyA vA mahaDDi. yA teulessA) saba se mahAn Rddhi vAle tejolezyA vAle haiM (evaM puDhavikAiyANa vi) isI prakAra pRthvIkAyikoM meM bhI (evaM eeNa abhilAveNaM) isa prakAra isI abhilApa se (jaheva) jisa prakAra (lessAo) lezyAeM (bhAviyAo) vicArI (taheva) usI prakAra (neyadha) jAnanA cAhie (jAva cauriMdiyA) cauindriyoM taka (paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM) paMcendriya tiryacoM kA (tirikkhajoNiNINaM) tiryaMca striyoM kA (saMmucchimANaM gambhavakkaMtiyANa ya) saMmUcchima aura garbhajoM kA (savvesi) saba kA (bhANiyavvaM) kahanA cAhie (jAya) yAvat (appaDDiyA yemANiyA devA teulessA) tejolezyA vAle vaimAnika deva sabase alpardhika haiM (savvamahaDDiyA vemANiyA sukkalessA) zuklalezyA vAle vaimAnika saba se mahAn Rddhi vAle haiM (keI bhagaMti) koI kahate haiM (cauvIsaM daMDaeNaM iDDI bhANiyavvA) cauvIsoM daMDakoM meM Rddhi kA kathana karanA caahie| dvitIya uddezaka samApta TIkArtha-aba kRSNa Adi lezyA vAle jIvoM meM alpaRddhi vAlA aura mahAn Rddhi vAlA kauna hai, yaha pratipAdana karate haiMtanazyAvANI che (evaM puDhavikAiyANa vi) 4 54Are pRthvIyimA pay (evaM eeNa abhilAveNaM) ! 42 mA manisAthI (jaheva) re 2 (lessAo) vezyAma (bhAvi. yAo) piyArI (taheva) ye re (neyavyaM) se (jAva cauri diyA) yturidiye| sudhA (paMci diyatirikkhajoNiyANaM) pathendriya tiya yAnA (tirikkhajoNiNINa) tiya yinI liyon| (saMmucchimANaM gabbhavatiyANaya) sabhUchi mane mana (savvesiM) pradhAna (bhANiyavya) 4 (jAva) yAvat (appaDUDhiyA vemANiyA devA teulessA) tozyApAya vaimAni5 madhAthI 265dhi cha (savvamahaDhiyA vemANiyA sukkalessA) shusoshyaapaann|| vaimAni mAthI mahadhi4-mahAna Rddhi cha (keIbhaNaMti) he cha (cavIsaM. daMDaeNaM iMDhi bhANiyavA) yApIse mAM Rdinu 45- 42vu naye. dvitIya uddezaka samApta TIkAtha-have kRSNa Adi lezyAvALA jIvamAM alapajhaddhivALA ane mahAna ddhivALA keNu che, e pratipAdana kare che zrI. prshaan| sUtra:4
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ a prajJApanAsa yAvA ?' gautama : pRcchati - he bhadanta ! eteSAM khalu samuccayajIvAnAM kRSNa lezyAnAM yAvatnIlezyAnAM kApotazyAnAM tejolezyAnAM padmalezvAnAM zuklalezyAnAJca madhye katare katarebhyo'lparddhikA vA bhavanti katare maharddhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama ! 'hor chessehito nIlalessA mahaDDiyA' kRSNalezyebhyo jIvebhyo nIlalezyA jIvA maharddhikA bhavanti, evam -' nIlalessehiMto kAulessA maharddhiyA' nIlalezyebhyo jovebhvaH kApotazyA jIvA maharddhikA bhavanti, 'evaM kAu che serhito teulessA mahaDiga' evam uktarItyA kApotalezyebhyo jIvebhya stejolezyA jIvA mahADikA bhavanti, 'evam- 'teulessehiMto mhalessA mahaDDiyA tejolezyebhyo jIvebhyaH padmalezyA jovA mahardiyA bhavanti, evameva'pahale sehito sukkalesA mahaDDiyA' padmalezyebhyo jIvebhyaH zuklalezyA jIvA mahaddhikA bhavanti, tadupasaMharannAha - 'savva paDDiyA jovA kaNhalessA' savvamahaDDiyA sukalessA' sarvAparddhikAH sarvApekSayA alparddhikA jIvAH kRSNalezyA bhavanti, atha ca sarvamaharddhikAHsarvApekSayA maharddhikA jIvAH zuklalezyA bhavanti, tathA ca lezyA kramAnusAreNa yathA pUrvamalpa gautama prazna karate haiM - he bhagavan ! kRSNalezyA vAle, nAlalezyA vAle, kApotalezyA cAle, tejolezyA vAle, padmalezyA vAle aura zuklalezyA jIvoM meM kauna kisakI apekSA alpaRddhi vAlA aura kauna kisase mahAna Rddhi vAlA hai? bhagavAn he gautama! kRSNalezyA vAle jIvoM se nIlalezyA vAle jIva mahArdhika hote haiM / isI prakAra nIlalezyA vAloM se kApotalezyA vAle jIva maharSika hote haiM, kApotalezyA vAloM se tejolezyA vAle jIva maharSika hote haiM, tejolezyA vAloM se padmalezyA vAle aura padmalezyA vAloM se zuklalezyA vAle jIva mahadhika hote haiM / isa kathana kA upasaMhAra karate hue kahate haiM - sArAMza yaha hai ki kRSNalezyA vAle jIva saba se kama Rddhi vAle aura zuklalezyA vAle jIva saba se adhika RddhimAna hote haiM / phalitArtha yaha huA ki pahale-pahale kI lezyA vAle alparddhika haiM aura anukrama se uttarottara lezyA zrI gautamasvAmI prazna 4re che-he bhagavan ! kRSNaNusezyAvANA, nIsavezyAvANA, prayota. lezyAvALA, tejalezyAvALA, padmalezyAvALA ane zukalalezyAvALA jIvAmAM kANukAnI apekSAe karI alpaRddhivALA ane kANu kAnAthI mahAn RddhivALA che? zrI bhagavAna-he gotama ! kRSNalezyAvALA jIvAthI nIlalezyAvALA jIvamahadhika haiya che. e prakAre nIlalezyAvALAethI kApAtalezyAvALAjIvo maharSi ka haiAya che. kApAtalezyAvALAAthI teolezyAvALA jIva mahardhika hoya che, tolezyAvALAethI padmalezyAvALA ane padmamalezyAvALAethI zukalezyAvALA jIva mahaki haiAya che. A kathanane upasa'hAra karatAM kahe che ke sArAMza e che ke, kRSNalezyAvALA jIva adhArthI ochI RddhivALA ane zukalalezyAvALA jIva badhAthI adhika RddhivALA hAya che, phalitA ethayA ke pahelA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 jIvAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam _ 149 dikatvaM yathottarazca mahardikatvamaseyamiti phalitam , evameva nairayika tiryagyonikamanuSya devAtmaka caturgaviSvapi yeSAM yAvatyo lezyA bhavanti teSAM tAvatIlezyAH paribhAvyAsAdikamahardikatvamavase yam ityabhiprAyeNAha-'eesiNaM maMte ! neraiyANaM kaNhalesANaM nIlalessANaM kAulessANa ya kayare kayarehito appaDDiyA vA mahaDDiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu nairapikANAM kRSNale zyAnAM nIlalezyAnAM kApotalezyAnAzca madhye katare katarebhyo'lpadikA vA maharddhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'kaNhalessehitI nIlalessA mahaDiyA' kRSNalezyebhyo nairayikebhyo nIlalezyA nairayikA mahardikA bhavanti, evam-'nIlalesse hito kAulessA mahaDrithA' nIlalezyebhyo nairayikebhyaH kApotalezyA nairayikA mahadikA bhavanti ! prakRtamupasaMharabAha-'sabappaDiyA neraiyA kaNhalessA' sarvAlpardhikA naira yikAH kRSNalezyA bhavanti, eyam-'savvamahaDiyA neraiyA kAulessA' sarvamaharddhikA:sarva nairayikApekSayA maharddhikA nairayikAH kApota lezyA bhavanti, gautamaH pRcchati-'eesi NaM bhaMte ! tirikkhajoNiyANaM kaNha lessANaM jAva sukkale ssANa ya kayare kayarehitI appaDiyA vAle mahaddhika haiN| isI prakAra nArako, tiryaco, manuSyoM, aura devoM ke viSaya meM jinameM jitanI lezyAeM pAI jAtI haiM, unameM unakA vicAra kara ke anukrama se alpaddhikatA aura mahaddhikatA samajhalenI caahie| isa abhiprAya se Age kahate haiM gautamasvAmI-he bhagavan ! ina kRSNa, nIla aura kApotalezyA vAle nArakoM meM kauna kisakI apekSA alpaddhika athavA mahardika haiM ? bhagavAn-he gautama ! kRSNalezyA vAloM kI apekSA nIla lezyA vAle maharddhika haiM. nIlalezyA vAloM kI apekSA kApotalezyA vAle nAraka maharddhika haiN| isa prakAra saba se alpaRddhi vAle nAraka kRSNalezyA vAle haiM aura saba se mahAn RddhiyAle nAraka kApotalezyA vAle haiN| pahelAnI lezyAvALA adhika che ane anukrame uttarottaralekSAvALA mahardhika che. eja prakAre nAraka, tiryaMce, manuSya ane dezamAM jemAM jeTalI vezyAo hoya che, teomAM temane vicAra karIne anukramathI aparthikatA ane mahaThitA samajI levI joIe e abhiprAyathI AgaLa kahe che zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! A kRSNa, nIla ane kAtilezyAvALA nArakamAM keNa kenI apekSAe apardhika athavA mahardhika che ? zrI bhagavAna-gautama! kRSNalezyAvALAonI apekSAe nIlezyAvALA maharthika che. nIlezvAvALAonI apekSAe kApalezyAvALA nAraka mahardhika che. e prakAre badhAthI echI addhivALA nAraka kRSNalezyAvALA che, ane badhAthI mahAna trAddhivALA nAraka kAtilezyAvALA che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 prajJApanAsatra vA mahaDDiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu tiryagponikAnAM kRSNalezyA yAvat-nIlalezyAnAM kApAtalezyAnAM tejolezyAnAM padmalezyAnAM zuklalezyAnAJca madhye katare katarebhyo'lpaddhikA vA maha ddhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! "jahA jIvANa' yathA samuccayajIvAnAM sAmAnyataH kRSNAdilezyAnAmalpakimahardikatvamuktaM tathaiva tiryagyonikAnAmapi kRSNAdizuklAntalezyAnAmalpadikamahardikatvamavaseyam, gautamaH pRcchati-'eesi NaM bhaMte ! egidiyatirikkhajoNiyANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya kayare kayarehito appaDDiyA mahaDDiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu ekendriyatiryagyonikAnAM kRSNalezyAnAM yAvat-nIlalezyAnAMkApotalezyAnAM tejolezyAnAzca madhye katare katarebhyo'lpaddhikA vA maha. ddhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'kaNhalessehiMto egidiyatirikkhajoNiyA nIlalessA mahaDDiyA' kRSNalezthebhya ekendriyatiryagyonikebhyo nIlalezyA ekendriyatiryagyAnikA maharddhikA bhavanti, 'nIlalessehito egidiyatirikkhajoNiyA kAulessA mahaDDiyA' nolalezyebhya ekendriyatiryagyonikebhyaH kApotalezyA ekendriyatiryagyo___ gautamasvAmI-he bhagavan ! ina kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA bAle tiryacayonikoM meM kauna kisase alpa Rddhi vAlA aura kauna kisase mahAn Rddhi vAlA haiM ? __bhagavAn-he gautama ! jaise samuccaya jIvoM kI kRSNa Adi lezyAoM kI apekSA alparddhikatA aura mahardikatA kahI hai, usI prakAra tiryaMcayonikoM kI bhI lezyAoM ke AdhAra se alpaddhikatA-mahaddhikatA samajhalenI caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! ina ekendriya tiryaMcayonikoM meM jo kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA aura tejolezyA vAle haiM, unameM kauna kisako apekSA alpaRddhi vAlA athavA mahARddhi vAlA hai ? bhagavAn-he gautama ! kRSNalezyA vAle ekendriya tirthacoM kI apekSA nIla. zrI gautabhasvAbhI-3 mAvan ! 2mA dezyA, nAsavezyA, pAtozyA, tanavezyA, padyalezyA ane zukalezyAvALA tiryaMcanikamAM keNa konAthI apaddhivALA, ane keNa kenAthI mahAddhivALA che? zrI bhagavAna he gautama ! jema samuccaya jInI kRSNa Adi lezyAonI apekSAe adhikatA ane mahadhikatA kahI che, e ja prakAre tiryacanikonI paNa vezyAonA AdhAre atyadhikatA-maharthikatA samajI levI joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! A ekendriya tiryacanikamAM je kRSNalezyAvALA, nalalezyAvALa, kApatalezyA ane tejalezyAvALA che, temAM keNa kenI apekSAe aha5addhivALA athavA mahAddhivALA che? zrI bhagavAna-he gautama! kRSNalezyAvALA ekendriya tiryanI apekSAe nIlezyA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 jIvAdi salezyAlpabahutvanirUpaNam 151 nikA maharddhikA bhavanti, kAulessehito teulessA mahar3iyA' kApotalezyebhya ekendriyatiryagyonikebhya stejolezyA ekendriyatiyagyonikA mahaddhikA bhavanti, 'prakRtamupasaMharannAha 'savvappaDiyA egidiyatirikkhajoNiyA kaNhalessA' sarvAlpaddhikAH sarvebhya ekendriyatiryagyonikebhyaH alpadikA ekendriyatiryagyonikAH kRSNalezyA bhavanti, evam-'savvamahaDriyA teulessA' sarva mahaddhikA ekendriyatiryagyonikA stejolezyA bhavanti prAguktayuktaH, 'evaM puDhavikAiyANavi' evam-ekendriya samuccayatiryagyonikoktarItyA pRthivIkAyikAnAmapi ekendriyavizeSANAm alpadikamaharddhikatvaM kRSNalezyAdi tejolezyAntAnAmaseyam, 'evaM ee NaM abhilAveNaM jaheva lessAo bhAviyAo taheva neyavvaM jAba cauridiyA'evam uktarItyAetenauktakrameNa abhilApena-AlApakaprakAreNa yayaiva lezyAH kRSNadilezyA bhAvitAH prarUpitAH tathaiva jJAtavyAH, yAvat-apkAyikatejaskAyikavAyukAyika vanaspatikAyika dvIndriyatrIndriya caturindrayAH kRSNalezyAH sarvAlpardhikA bhavanti, tejolezyAzca sarvamahaddhikA bhavanti, evamalezyA vAle ekendriya maharddhika haiM, nIlalezyA vAloM kI apekSA kApotalezyA vAle ekendriya maharddhika haiM aura kApotalezyA vAloM kI apekSA tejolezyA vAle ekendriya tiryaMca maharddhika haiM / isa kathana kA upasaMhAra yaha hai ki kRSNalezyA vAle ekendriya tiryaMca saba se kama RddhivAle haiM aura tejolezyA vAle ekendriya tiryaMca saba se adhika Rddhi vAle haiM / sAmAnya ekendriya tiryacoM kI taraha pRthvIkAyikoM kI bhI alpaddhikatA-mahardikatA kRSNalezyA se lekara tejolezyA paryanta samajhalenI caahie| isI prakAra cauindriya jIvoM taka jinameM jitanI lezyAeM haiM, unakI anukrama se pUrvokta AlApaka ke anusAra alparddhikatA aura maharddhikatA kahalenI cAhie, arthAt apUkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM meM jo kRSNalezyA vAle haiM, ve saba se kama Rddhi vAle hote haiM aura tejolezyA vAle saba se mahAn vALA ekendriya maharthika che, nIlalezyAvALAonI apekSAe kAtilezyAvALA ekendriya mahardhika che, ane kApatalezyAvALAonI apekSAe teolezyAvALA ekendriya tiryaMca maharSei che. A kathanane upasaMhAra e che ke kRSNalezyAvALA ekendriya tiryaMca badhAthI ochI RddhivALA che. ane tejezyAvALA ekendriya tiryaMca badhAthI vadhAre addhivALA che. sAmAnya ekendriya tiryaMconI jema pRthvIkAyikanI paNa apardhikatA mahaddhitA kRSNalezyAthI laIne tejalezyA paryata samajI levI joIe. eja prakAre caturindriya jI sudhI jemAM jeTalI vezyAo che temanI anukrame pUrvokta AlApakanA anusAra alpadhikatA ane mahardhikatA kahevI joIe. arthAt aprakAyika tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya ane caturindriya jImAM je kRNa lezyAvALA che, te badhAthI ochI addhivALA hoya che ane tejezyAvALA zrI. prazAnasUtra:4
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 prajhApanAso 'paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNINaM samucchimANaM gabbhavatiyANa ya savvesi bhANiyadhvaM paJcandriyatithegyonikAnAM tiryagyonikInAJca saMmUchimAnAM garbhavyutkAntikAnAJca sarveSAM kRSNAdi zuklalezyAntAnAm alpardikamaharddhikatvaM bhaNitavyam 'jAva appaDiyA vemANiyA devA teulessA savvamahaDiyA vemANighA mukkalessA' yAvat-manuSyA vAnavyantarA jyotiSkAzca vaktavyAH, sarvebhyo'lpaddhikA vaimAnikA devA stejolezyA bhavanti, sarvagahaddhikA vaimAnikA devAH zuklalezyA bhavanti, 'keI bhapaMti-capIsaM daMDaeNaM iDDImANi yacyA' kecid bhaNanti-caturviMzatidaNDakena RddhirbhaNitavyA, 'bIo uddesa mo samato' / / sU0 12 // itizrI vizvavikhyAta-jagadyallabha-prasiddhavAcakapaJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApakapravizuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrI-zAhU chatrapatikolhApurarAjapradatta-'jenazAstrAcArya-padavibhUSita-kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacArI jainAcArya jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAla-prativiracitAyAM zrI prajJApanAsUtrasya prameyavodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM __ saptadaze lezyApade dvitIya uddezakaH samAptaH // 2 // Rddhi vAle hote haiM / isI prakAra paMcendriya tiryacoM, tiryaMcaniyoM, saMmUrchimoM aura garbhajoM-sabhI meM kRSNalezyA se lekara zuklalezyA paryanta kramazaH alpaddhikatA aura mahadvizatA kahalenI caahie| yAvat vaimAnika devoM meM jo tejolezyA vAle haiM ve sabase alpa Rddhi vAle haiM aura jo zuklalezyAvAle haiM ye saba se mahAna Rddhi vAle haiN| kisI-kisI kA kathana hai ki-caubIsoM daNDakoM ko lekara Rddhi kA kathana karanA caahie| zrI jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracita prajJApanA sUtra kI prameyabodhinI vyAkhyA meM lezyApada kA dUsarA uddezaka samApta // 2 // badhAthI mahAna RddhivALA hoya che. e prakAre paMcendriya ti , tiryaMcanIo, saMmUrNima ane garbho-badhAmAM kRSNalezyAthI laIne zuklalezyA paryata kramazaH adhikatA ane maharviktA kahevI joIe. yAvat vaimAnika devamAM tejalezyAvALA che, te badhA 95ddhivALA che ane je zukalalezyAvALI che, teo badhA badhAthI mahAna RddhivALA che. keI keInuM kahevuM che ke- daMDakone laIne vRddhinuM kathana karavuM joIe. zrI jainAcArya jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAla vati viracita prajJApanA sUtranI prameyAdhinI vyAkhyAnA saramA lezyA pada padane bIjo uddezaka samAsa rA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdinirUpaNam // atha tRtIyodezakaH // mUlam - neraieNaM bhaMte! neraiesu uvavajai, aneraie neraiesu uvavajjai ? goyamA ! neraie neraiesu uvavajaha no aneraie neraiesa uvavajjai, evaM jAva vemANiyANaM, neraieNaM bhaMte ! neraiehiMto uvavaTTa, aneraie neraiehiMto uvavahaha ? goyamA ! aneraie neraiehiMto uvaas, No neraie neraiehiMto uvavahai, evaM jAva vemANie, navaraM joisiyave mANiesu vayaNaMti abhilAvo kAyavvo, se nUNaM bhaMte / kaNhalesse neraie kaNhalessesu neraiesa uvavajjai, kaNhalesse uvavadRi, jalle se uvavajai tallesse ubavaTTai ? haMtA, goyamA ! kaNhalesse neraie kaNhalesse neraiesu uvavajai, kaNhalesse uvavahai, jallesse uvavajjai tallesse ubavahai, evaM nIlalesse vi, evaM kAulesse vi evaM asurakumArANa vi jAva thaNiyakumArA, navaraM lessA abbhahiyA, se NUNaM bhaMte! kaNhalesse puDhavikAie kaNhalessesu puDhavikAiesu uvavajjai, kaNhalesse uvavahara, jallesse uvavajjai tallesse ubavaTTai ? haMtA, goyamA ! kaNhalesse puDhavikAie kaNhalessesu puDhavikAiesa uvavajjai, siya kaNhalesse uvavahai, siya nIlalesse uvavaTTai, siya kAulesse uvavaTTai, siya jalle se uvavajjai siya tallesse uvavaTTai, evaM nIlakAulessAsu vi, se NUNaM bhaMte ! teulesse puDhavIkAie teulessesu puDhavikAiesu uvavajjai pucchA, haMtA, goyamA ! teu lesse puDhavikAiesa uvavajjai, siya kaNhalesse uvavaTTara siya nIlasse ubavaTTa, siya kAulesse ubavaTTai, teulesse uvavajjai, no ceva NaM teulesse uvavaTTai, evaM AukAiyA vaNassaikAiyA vi, teUvAyA evaM ceva, navaraM eesi teulessA natthi, vitIya cauriMdiyA evaM caiva tisu lessAsu, paMceMdiyatirikkhajoNiyA massANa ya jahA puDhavikAiyA AdilliyA, tisu lessAsu bhaNiyA " pra0 20 zrI prajJApanA sUtra : 4 153
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 prajJApanAso tahA chasu vi lessAsu bhANiyavvA, navaraM chappi lessAo cAreyavAo, bANamaMtarA jahA asurakumArA se gUNaM bhaMte ! teulesse joisie teu. lessesu joisiesu uvavajai ? jaheva asurakumArae, evaM vemANiyA vi, mavaraM doNhaM picayaMtoti abhilAyo, se NUNaM bhaMte ! kaNhalesse nIlalesse kAulesse neraie kaNhalessesunIlalessesu kAulessesu neraiesu uvavajai, kaNhalessA nolalessA kAulessA ubabaTTai, jaleste uvava. dRi tallesle uvavajjai ? haMtA, goyamA! kaNhanIlakAulesse uvavajai, jallesse uvavajai tallesse ukvaTai, se grUNaM bhaMte / kaNhalesse jAva teulesse asurakumAre kaNhaleslesu jAva teulessesu asurakumAresu uvavajai, evaM jaheva neraie tahA asurakumArA vi jAva thaNiyakumArA vi, se zUgaM bhaMte ! kaNhalesse jAva teuleste puDhavikAie kaNhalesplesu jAtra teulessesu puDhavikAiesu uvavajai ? evaM pucchA, jahA-asurakumArANaM, haMtA, goyamA ! kaNhalesse jAva teulesse puDhavikAie kaNhalesplesu jAva teulessetu puDhavikAiesu siya kaNhaleste uvavaTTai siya nIlalesle siya kAulesse uvacaTTai siya jallesse uvavajaI tallesse uvavaTTai, teulesle uvavajjai no ceva NaM teulesse ubavaTTai, evaM AukAiyA vaNastaikAiyA vi bhANiyavvA, se pUNaM bhaMte ! kaNhalesse nIlalesse kAulesse teukAie kaNhalessesu nIlalessesu kAulessesu teukAiesu uvavajai, kaNhalesse nIlalesse kAulesse ubabaTTai jallesse uvavajjai tallesse uvavaTTai ? haMtA, goyamA ! kaNhalesse nIlalesse kAuleste teukAie kaNhalessesu nIlalessesu kAulessetu teukAiesu uvavajjai siya kaNhalesse uvavaTTai siya nIlalesse ubavaTTai siya kAulesse uvavaTrai siya jallesse uvavajjai tallesle uvavaTTai, evaM vAukAiya beiM. diya teiMdiya cauriMdiyA vi bhANiyavvA, se NUNa bhaMte ! kaNhalesse zrI. prshaan| sUtra:4
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdinirUpaNam ? jAva sukkale pe paMcidiyatirikkha joNiyA kaNhalessesu jAva sukkalessesu paMcidiyatiriSakhajoNiesu uvavajjai / pucchA, haMtA, goyamA ! kalha lesse jAva sukkalesse paMcidiyatirikkhajoNie kaNhalessesu jAva sukkalessesu paMcidiyatirikkhajoNiesa uvavajjai siya kaNhalesse uva jAva siya sukalesse uvabaTTai siya jallesse uvavajjai tallesse uvavadRi, evaM maNUse vi, vANamaMtarA jahA asurakumArA joisiya vemANiyA vi evaM caiva, navaraM jassa jallessA doNha vi cayaNaMti bhANiyavvaM // sU0 12|| 155 chAyA- nairayikaH H khalu bhadanta ! nairayikeSu upapadyate, anairayiko nairadhikeSu upapadyate ? gautama ! nairathiko nairayiSu upapadyate, no anairathiko nairayikeSu upapadyate, evaM yAvada vaimAnikAnAm, nairayikaH khalu bhadanta ! nairayikebhya udvartate ? anairayiko nairayikebhya urtate ? gautama ! anairayiko nairayikebhya udvartate, no nairayiko nairayikebhya udvartate, evaM tRtIya uddezaka zabdArtha - (neraie NaM bhaMte ! neraiesa uvavajjai) he bhagavan ! nAraka nArakoM meM utpanna hotA hai ? (aneraie neraiesa uvavajjai ?) yA anAraka nArakoM meM utpanna hotA hai ? (godhamA ! neraie neraiesa ubavajai, no aneraie neraiesa uvayava) he gautama ! nAraka nArakoM meM utpanna hotA hai, anAraka nArakoM meM utpanna nahIM hotA ( evaM jAva demANiyANaM) isI prakAra vaimAnikoM taka / (neraie NaM bhaMte ! neraihiMto uvabahara, aneraie neraie hiMto uvavahaha ?) he bhagavan ! nAraka nArakoM se udvarttana karatA hai yA anAraka nArakoM se udvarttana karatA hai ? (gomA ! aneraie neraiehiMto uvavahaha, No neraie neraiehiMto a) he gautama! anAraka nArakoM se udvRtta hotA- nikalatA hai, nAraka tRtIya uddezaka mhArtha - (neraiNaM bhaMte! neraiesa uvavajjai) se lagavan ! nAraU nArImA utpanna yAya che (aneraie nairae ujjai ?) agara anAra nAromA utpanna thAya che ? (goyamA ! neraie nera vavajjai, no anera ie neraietu uvavajjai) De gautama ! nAra nArAmAM utpanna thAya che, anAra4 nAromA utpanna nayI thatA ( evaM jAva vaimANiyANaM) me rIte vaimAni sudhI (neraiNaM bhaMte! nerairahito uvavaTTara, aneraie neraiehiMto ubavaTTai ?) De lagavan ! nArI nArathI uvartana re he agara manA24 nArathI uddavartana re che ? (goyamA ! aneraie desehito uTTa, No neraie neraiehiMto ubavaTTai) De gautama ! anAra4 nArothI hUvRta thAya ho- nimNe che, nAra4 nArathI uhUvRtta nathI thatA ( evaM jAva bemANie) se amAre zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 prajJApanAstra yAvad vaimAnikaH navaraM jyotiSkavaimAnikeSu cayanamiti abhilApaH kAryaH, tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyo nairayikaH kRSNalezyeSu nairayikeSu upapadyate, kRSNalezya udvartate, yallezya upapadyate tallezya udvartate ? hanta, gautama ! kRSNalezyo nairayikaH kRSNalezyeSu nairayikeSu upapadyate kRSNalezya udvartate, yallezya upapadyate tallezya udvartate, evaM nIlalezyo'pi, evaM kApotalezyo'pi, evam asurakumArANAmapi yAvat stanitakumArA, navaraMlezyA abhyaghikA, tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyaH pRthivIkAyikaH kRSNalezyeSu pRthivInArakoM se uddhRtta nahIM hotA (evaM jAva vemANie) isI prakAra vaimAnikoM taka (navaraM joisiyavemANiesu cayaMti abhilAvo kAyavyo) vizeSa-jyotiSkoM aura vaimAnikoM meM cyavana karate haiM, aisA kahanA cAhie (se) atha (nUNaM) vita (kaNhalesse neraie) kRSNalezyA vAlA nAraka (kaNhalessesu neraiesu) kRSNalezyA vAle nArakoM meM (uvavajai) utpanna hotA hai (kaNhalesse uvavadRha) kRSNalezyA vAloM se udvartana karatA hai (jallesse uvavajaha tallesse uvavai ?) jisa lezyA vAlA hokara utpanna hotA hai usI lezyA vAlA hokara udavartana karatA hai ? (haMtA) hAM (goyamA) he gautama ! (kaNhalesse neraie kaNhalessesu neraiesu uvavajaha) kRSNalezyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle nArakoM meM utpanna hotA hai (kaNhalesse uvavai) kRSNalezyA vAlA meM uvRtta hotA hai (jallesse uvavajjai tallesse uvavai) jisa lezyA vAlA hokara utpanna hotA hai, usI lezyA vAlA hokara udvartana karatA hai (evaM nIlalesse vi) isI prakAra nIlalezyA vAlA bhI (evaM kAulesse vi) isI prakAra kApotalezyA vAlA bho (evaM asurakumArANa vi) isI prakAra asurakumAroM kA bhI (jAva thaNiyakumArA) yAvat stanitakumAroM vaimAnikI sudhI (navaraM joisiyavemANiyaesu cayaMti abhilAvo kAyavvo) vizeSa jyoti ane vaimAnikamAM vana kare che, ema kahevuM joIe. (se) matha (nUnaM) vitaI (kaNhalesse neraie) 443zyAvA nA24 (kaNhalessesu neraiesu) sezyAvAra nAmAM (uvavajai) utpanna thAya che (kaNhalesse uvavaTTai) pRzyAvAsAthI 61tana 42 che (jallesse uvavajjai talesse uvavaTTai ?) 2 zyApAmAthI atpanna yAya cha, tavozyAvANAmAvata'na cha ? (haMtA) / (goyamA !) 3 gautama ! (kaNhalesse neraie kaNhalesessu neraiesu uvavajjai) vezyAvA nA24 kRSNavezyAvAnAmA utpanna thAya cha (kaNhalesse ubavaTTai) 4ozyApaNA mAMthI vRtta thAya cha (jallesse uvavajjai tallesse avaTTai) re vezyA 42 5nna thAya che, teshyaa17|| 22 vartana 42 cha (evaM nIlalesse vi) me re niile1|| 5Y (evaM kAulesse vi) se pAre pAtazyA (evaM asurakumArANa vi) se prAre asurazubhArAnA samayamA pay (jAva thaNiyakumArA) stnitmaa| sudhI (navaraM teulessA abbhahiyA) vizeSa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdinirUpaNam ____ 157 kAyikeSu upapadyate, kRSNalezya udvartate, yallezya upapadyate talle zya udvartate ? hanta, gautama ! kRSNalezyaH pRthivI kAyikaH kRSNalezyeSu pRthivIkAyikeSu upapadyate, syAt kRSNalezya udvartate, syAda nolalezya udvartate, syAt kApotalezya udvartate, syAd yallezya upapadyate zyAt tallezya udvartate, evaM nIlakApotalezyeSvapi, tat nUna bhadanta ! tejolezyaH pRthivIkAyikastejolezyeSu pRthivokAyikeSu upapadyate pRcchA, hanta, gautama ! tejolezyeSu taka (navaraM teulessA anbhahiyA) vizeSa yaha ki tejolezyA vAle adhika hai| __(se NUNaM bhaMte ! kaNhalesse puDhavikAie) kyA bhagavan ! kRSNalezyA vAlA pRthvokAyika (kaNhalessesu puDhavikAiesu) kRSNalezyAvAle pRthvIkAyikoM meM (uva vajaha) utpanna hotA hai (kaNhalesle uvavai) kRNNalezyA vAlA udvartana karatA hai (jallesse uvavajjaha tallesse uvavai ?) jisa lezyA vAlA hokara utpanna hotA hai usI lezyAvAlA hokara udvartana karatA hai ?( haMtA goyamA!) hAM gautama! (kaNhalesse puDhavikAie kaNhalessesu puDhavikAiesu uvavajjai) kRSNalezyA vAlA pRthvIkAyika kRSNalezyA vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai (siya kaNhalesse uvavai) syAt kRSNalezyA vAlA meM udvartana karatA hai (siya nIlalesse uvavai) syAt nIlalezyA vAlA meM udvartana karatA hai (siya kAulesse uvavai) sthAt kApotalezyA vAlA meM udvartana karatA hai (jallesse uvavajjai tallesse uvavai) jisa lezyA vAlA hokara utpanna hotA hai, usa lezyA vAlA meM udvartana karatA hai (evaM nIlakAulessAplu vi) isI prakAra nIla aura kApotalezyA meM bhii| (se guNaM bhaMte ! teulesle puDhavikAie teulessesu puDhavikAiesu uvvtenalezyAvALI adhika che. (se NUNaM bhaMte ! kaNhalesse puDhavikAie) zu3 mApan ! vezyA vIya (kaNhalessesu puDhavi kAiesu) vezyA pRthvImii (uvavajjai) Gurna thAya cha (kaNhalesse uvavaTTai) vezyAvAmAmA pani 42 che (jallesse uvavajjai tallesse ubavaTai) 2 sezyAmA utpanna thAya cha, te vezyApAyI vatana 42 cha (haMtA goyamA !) hai| gautama ! (kaNhalesse puDhavikAie kaNhalessesu puDhavikAiesu uvavajjai) vezyAvA pRthvI144 332yA mii S5-na thAya cha (siya kaNhalesse uvavaTTai) syAt vezyAvANAta na 42 cha (siya nIlalerase uvavaTTai) syAt nAsozyAANAmAM ahavata na thAya cha (siya kAulesse ubavaTTai) syAt pAtasezyAmA pani pare (siya jallesse uvavajjai siya talle se uvavaTTai) 25t 2 vezyA 5nna thAya , syAt ye sezyA vatana 42 cha (evaM nIlakAulessAsu vi) me4 re nI bhane kApatalezyAvALA paNa (se NUNaM bhaMte ! teulesse puDhavikAie teullessesu puDhavikAiesu uvavajjai pucchA ?) zu zrI. praapn| sUtra:4
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 pratApanAstre pRthivIkAyikeSu upapadyate, syAt kRSNalezya udvartate, syAt nIlalezya udvartate, syAt kApotalezya udvartate , tejolezya upapadyate no ceva khalu tejolezya udvartate, evam apkAyikA vanaspatikAyikA api, tejovAtA evaJcava, navaram eteSAM tejolezyA nAsti, dvitricaturindriyA evaJcaiva tisRSu lezyAma, paJcandriyatiryagrayonikAH manuSyAzca yathA pRthivIkAyikA AdikAsu tisRSu lezyApu, bhaNitAstathA paTsvapi lezyAsu bhaNitavyAH, navaraM SaDapijjai pucchA ?) kyA bhagavan ! tejolezyA vAlA pRthvIkAyika tejolezyA vAle pRthvokAyikoM meM utpanna hotA hai ? prazna (haMtA goyamA !) hAM gotama ! (teulessesu puDhavikAiessu uvavajjai) tejolezyA vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai (siya kaNhalesse uvavai) syAt kRSNalelyA vAlA udvartana karatA hai (siya nIlalesse uvavai) syAt nIlalezyA vAlA udvartana karatA hai (siya kAulesle uvacai) sthAt kApotalezyA vAlA udvartana karatA hai (teulesse uvavajjaha) tejolezyA vAlA utpanna hotA hai (no cevaNaM teulesse uvavai) tejolezyA meM udvartana nahIM karatA (evaM AukAiyA vaNassai kAiyA vi) isI prakAra apakAyika, vanaspati kAyika (teuvAU evaM ceva) tejaskAya aura vAyukAya bhI isI prakAra (navaraM eesi teulessA nasthi) vizeSa yaha ki inake tejolezyA nahIM hotii| ___ (biMdiya tidiya cauriMdiyA evaM ceva) dvIndriya, trIndriya caturindriya isI prakAra (tisu lessAsu) tInoM lezyAoM meM (paMce diya tirikkhajoNiyAmaNussA ya) paMcendriya tiryaMca aura manuSya (jahA puDhavikAiyA) jaise pRthvIkAyika meM (bhaNiyA) kahe (tahA) isI prakAra (chasu vi lessAsu) chahoM lezyAoM meM (bhANiyabvA) bhagavad ! tejezyAvALA pRthvIAyika tejovezyAvALA pRthvIkAyikomAM utpanna thAya che? prazna (haMtA goyamA !) hai| gautama ! (teulesse su puDhavikAiesu uvavajjai) te veshyaa1|| pRthvI 48Hi G5-na thAya cha (siya kaNhalesse ubavaTTai) syAt guydshyaa5|| vatana re (siya nIlalesse uvavaTTai) svAt nAsavezyAvA. vatana 42 cha (siya kAulesse uvavaTTai) syAt potANa vatana 42 cha (teulesse uvavajjai) tanavANA 75-1 thAya cha (no ceva Na te ulesse uvavaTTai) te23zyAma vatana nathI 42tA (evaM AukAiyA vaNaslAi kAiyA vi) 4 prahAre a54Ayi4, vanaspatithi: 5 (teuvAU evaMceva) te424Aya mane vAyuya pay 24 pra42 (navaraM eesiM teulessA nasthi) vizeSa temana tazyA nathI hotI. (vinti cauriMdiyA evaMceva) dIndriya, zrIndriya, yaturindriya me prAva (tisu lesAsa) 1 vezyAmAmA (paMcediya tirikkhajoNiyA maNussA ya) payandriya tiya ya ma bhanuSya (jahA puDhavikAiyA) 2 pRthvI8148 (AdilliyA) mAhinI (tisu lessAsu) trae sezyAmomA (bhaNiyA) 4aa cha (tahA) te re (chasu vi lessAsu) 7 sezyAsomA (bhANiyabA) zrI prazAnasUtra:4
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdinirUpaNam lezyAzcArayitavyAH, vAnavyantarA yathA asurakumArAH, tat nUnaM bhadanta ! tejolezyA jyotiSA stejolezyeSu jyotiSkeSu upapadyate ? yathaiva asurakumAraH, evaM vaimAnikA api, navaraM dvayorapi hayavanti, ityabhilApaH tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyo nIlale zyaH kApotalezyo narayikaH kRSNalezyeSu nIlale zyeSu kApota lezyeSu nairayikeSu upapadyate kRSNalezyo nolalezyaH kApotaaipa udvarvate, yallezya upapadyate tallezya udvartate ? hanta, gautama ! kRSNalezya nIlalezya kApotalezya upapadyate, yallezya upapadyate tallezya udvartate, tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyo kahane cAhie (navaraM) vizeSa (chappi lessA) chahoM lezyAeM (u cAreyavyAo bolanI caahie| (vANamaMtarA jahA asurakumArA) vAnavyantara jaise asurakumAra (se guNaM bhaMte ! teulesse joisie) he bhagavan : tejolezyA vAlA jyotiSka deva (teu. lessesu joisiesu) tejolezyA vAle jyotiSkoM meM (uvavajjai ?) utpanna hotA hai ? (jaheva asurakumArae) jaise asurakumAra (evaM vemANiyA vi) isI prakAra vaimAnika bhI (navaraM doNhaM pi cayaMtIti abhilAvo) vizeSatA yaha ki donoM ko 'cyavate haiM' aisA bolnaa| (sejaNaM bhaMte ! kaNhalesse nIlalesse kAulesse neraie) he bhagavan ! kRSNalezyA vAlA, nIla lezyA vAlA, kApotalezyA vAlA nAraka (kaNhalessesa nIla. lesTesu kAulessesu neraiesu) kRSNazyA vAle, nIlalezyA vAle, kApotalelyA vAle nArakoM meM (uvavajjai) utpanna hotA hai (kaNhalessA nIlalessA kAulessA uvavai) kRSNa, nIla, kApotalezyA meM udvartana karatA hai (jallesse uvacaTa tallesse uvavajjai ?) jisa lezyA meM udvartana karatA hai, usI lezyA meM utpanna hotA hai ? (haMtA goyamA !) hAM gautama ! (kaNha-nIla-kAulesse uvavajjai) kRSNa, unase (navaraM) vizeSa (chappilessA) cha se veshyaa| (u cArapatrAo) pApI nAya. (vANamaMtarA jahA asurakumAga) pAnavyanta2 21 // asubhA2. (se gaM bhaMte ! teulesse joisie) mApana ! tasezyAyotimA (uvavajjai ?) utpanna thAya che ? (jaheva asurakumArae) nema asu24mA2 (evaM vemANiyAvi) se pare vaimAni (navaraM doNhaM vi cayaMtIti abhilAvo) vizeSatA bhanne 25ve ke samakSa ___ (se NUNaM bhaMte ! kaNhalesse nIlalesse kAulesse neraie) he bhagavan ! vezyAvA, nAta. sezyAvANA potasezyApApa nA24 (kaNhalessesu nIlalesesu kAulessesu neraiesa) - sezyAvA, nAsezyApotozyANAnAbhA (uvavajjai) utpanna thAya che (kaNhalesA, nIlalessA, kAulessA ubavaTTai) 30, nIta, pAtozyAmA patana 42 che (jallesse ubavai tallesse uvavajjai ?) 2 vezyAmA pani 42 che, te vezyAmA utpanna thAya cha (haMtA goyamA !) , gautama! (kaNha, nIla, kAulesse uvavajjai) kRSNa, nala, pAtozyAmA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtra yAvat tejolezyo''surakumAraH kRSNaTezyeSu yAvat tejolezyeSu asurakumAreSu upapadyate ? evaM yathaiva nairayikastathA asurakumArA api, yAvat stanitakumArA api, tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyo yAvat tejolezyaH pRthivIkAyikaH kRSNalezyeSu yAvat tejolezyeSu pRthivIkAyikeSu upapadyate ? evaM pRcchA yathA asurakumArANAm, hanta, gautama ! kRSNale zyo yAvat tejolezyaH pRthivIkAyikaH kRSNalezyeSu yAvat tejolezyeSu pRthivIkAyikeSu syAt kRSNalezya udvartate, nIla, kApotalezyA meM utpanna hote hai (jallesse uvavajjai tallesse uvavadRha) jisa lezyAvAlA hokara utpanna hotA hai, usI lezyAvAlA meM udvartana karatA hai| (se guNaM bhaMte / kaNhalesse jAva teulesse asurakumAre) he bhagavan ! kRSNalezyA vAlA yAvat tejolezyA vAlA asurakumAra (kaNha lessesu jAva teulessesu asurakumAresu) kRSNalezyA yAvat tejolezyA vAle asurakumAroM meM (uvavajjai) utpanna hotA hai (evaM jaheva neraie) isa prakAra jaise nAraka (tahA asurakumArA vi) usI prakAra asurakumAra bhI (jAva thaNiyakumArA vi) yAvat stanitakumAra bhii| (se gUNaM bhaMte ! kaNhalesse jAva teulesse puDhavikAie) kyA he bhagavan ! kRSNalezyA yAvat tejolezyA vAlA pRthvIkAyika (kaNhalessesu jAva teulessesu puDhavikAiesa) kRSNalezyA vAle yAvatU tejolezyA vAle pRthvIkAyikoM meM (uvavajjai ?) upajatA hai ? (evaM pucchA) aisI pRcchA (jahA asurakumArANaM) jaise asurakumAroM kI (haMtA goyamA !) hAM gautama ! (kaNhalesse jAva teulesse puDhavikAie) kRSNalezyA vAlA yAvat tejolezyA vAlA pRthvIkAyika (kaNhalessesu jAva teulessesu puDhavikAiessu uvavajjai) kRSNa yAvat tejolezyA utpanna thAya che (jalle se uvavajjai tallesse uavaTTai) 2 2 4 atpanna yAya cha tezyAvALAmAM udvartana kare che. (se NUNaM bhaMte ! kaNhalesse jAva teulesse asurakumAre) lAvan ! vezyA yAvat tesveshyaa11| masu24mA2 (kaNhalessesu jAva teulessesu asurakumAresu) vezyA yAvata tanavezyAvANA sasumArAmA (uvavajjai) utpanna yAya che (evaM jaheva neraie) se mAre 21 // nA24 (tahA asurakumArA vi) me 54.2 asumaare| 55 (jAva thaNiyakumArAvi) yAvat stanitabhAra 5 sabha9 sevA. (se guNaM bhaMte ! kaNhalesse jAva teulesse puDhavikAie) zu magavan ! vezyA yAvat tazyA 4i54 (kaNhalessesu teulessesu puDhavikAiesu) lezyA yAvat vezyApAra pRthvI thimA (uvavajjai) G5nna thAya che (evaM pucchA) mevI 2ch| (jahA asurakumArANa) rema asu24bhaare| (haMtA goyamA !) &, gautama ! (kaNhalesse jAva teulesse puDhavikAie) 44vezyA yAvat tannavezyA pRthvIya (kaNhalessesu zrI prazAnA sUtra:4
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdinirUpaNam 161 syAt nIlalezyaH syAt kApotalezya udvartate, syAt yallezya upapadyate tallezya udvartate, tejolezya upapadyate no caiva khalu tejolezya udvartate, evam akAyikA vanaspatikAyikA api bhaNitavyAH, tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyo nIlalezyaH kApotalezyaH tejaskAyikaH kRSNaleyeSu nIlalezyeSu kApotaleiyeSu tejaskAyikeSu upapadyate, kRSNalezyo nIlalezyaH kApota lezya udvartate, yallezya upapadyate tallezya udvartate ? hanta, gautama ! kRSNalezyo vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai / (siya kaNhalesse) syAt kRSNalezyA vAlA (ubavaha) udvarttana karatA hai (siya nIlalesse) syAt nIlalezyA meM (siya nireet) syAt kapota lezyA meM (udavahadda) udvarttana karatA hai (siya) syAta ( jallesse uvavajjai tallesse ubavahadda) jisa lezyA vAlA utpanna hotA hai syAt usa lezyAvAlA udvartana karatA hai (teulesse uvavajjai no cevaNaM telesse vavai) tejolezyA vAle meM utpanna hotA hai parantu tejolezyA vAlA hokara udarzana nahIM karatA ( evaM AukAiyA) isI prakAra aSkAyika (vaNassaikAiyAvi) vanaspatikAyika bhI (bhANiyavvA) kahanA cAhie / ( se pUrNa bhaMte ! kaNhalesse nIlalesse kAulesse teukAie) he bhagavan ! kRSNalezyA vAle, nIlalezyA vAle, kApotalezyA vAle tejaskAyika ( kaNha lessesu nIlalessesu kAulessesu te kAiesa) kRSNalezyAvAle, nIlalezyA vAle, kAlezyA vAle tejaskAyikoM meM (vavajjaha) utpanna hotA hai ( kaNha lesse, nIlalesse kAulesse ubavagRha) kRSNa, nIla, kApotalezyA vAlA udvarttana karatA hai ( jallesse uvavajjai tallesse ubabaTTai) jisa lezyAvAlA utpanna hotA hai, usa leiyAvAlA udvarttana karatA hai ? (haMtA goyamA !) hAM gautama ! ( kaNhalesse) jA telesse puDhavikAiesa uvavajjai) SNu yAvat televezyatvAjA pRthvI ayi abhAM utpanna thAya che ( siya kaNhalesse) syAt dRSTNulezyAvANA ( uvavaTTai) uvartana hare che (siya nIlalesse) syAt nIsasezyAmAM (siya kAulesse) syAt mApAsezyA ( uvavaTTa) vartana pure che siya) syAt (jallesse uvavajjai taulesse uvabaTTai) ne bezyAvANAbhAM utpanna thAya che syAt te zyAvANA vartanAre che (teulesse uvavajjai no cevaNaM teulesse uvavaTTai) televezyAvANAmAM utpanna thAya che parantu tenevezyAvANA yane uddavartana nathI 42tA ( evaM AukAiyA) zetra aThAre sahAyaka (vaNassa ikAiyA vi) vanaspatiyiH pazu (bhaNiyantrA) ahevAle the. ( se NUNaM bhaMte ! kaNhalesse nIlalesse kAulesse teukAie) se lagavan ! pR'SNulezyAvANA, nIsasezyAvANA, ayotasezyAvANA tesmAthi (kaNhalessesu nIlalerasesu kAulesse te kAi' su) kRSNazukhezyAvANA, nIsasezyAvANA, apolezyAvANA tekramAvimA ( uvavajjai) utpanna thAya che (kaNhalaisse, nIlalesse, kAulesse ubavaTTara) DUSNu, nIsa, ayotalezyAvAjA uvartana re che ( jalle se utravajjai tallesse ubavaTTai) ne sezyApAmA utpanna thAya che, te vezyAvANA udUvartana re che ? (haMtA goyamA !) DA, gautama ! ( kaNhalesse, nIlalesse, kAulesse te ukAie ) pRth pra0 21 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 prajJApanAsUtre nIlalezyaH kApotalezya stejaskAyikaH kRSNalezyeSu nIlalezyeSu kApotalezyeSu tejaskAyikeSu upapadyate, syAt kRSNalezya udvartate, syAt nIlalezya udvartate, syAt kApotalezya udvartate syAd yallezya upapadyate tallezya udvartane, evaM vAyukAyikadvIndriyatrIndriya caturindriyA api bhaNitavyAH, tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyo yAvat zuklalezyaH paJcendriyatiryagyonikaH kRSNalezyeSu yAvat zuklalezyeSu pazcendriyatiryagyonikeSu upapadyate ? pRcchA, hanta, gautama ! kRSNalezyo yAvat zuklalezyaH paJcendriyatiryagyonikaH kRSNale zyeSu yAvat-zuklanIlalesse kAulesse teukAie) kRSNa, nola, kApotalezyA vAlA tejaskAyika (kaNhalessetu nIla lesselu kAulessesu teukAiesu) kRSNa, nIla, kApotalezyA vAle tejaskAyikoM meM (uvavajjai) upajatA hai (siya kaNhalesse uvavai) syAt kRSNalezyA meM uddhartana karatA hai (siya nIlalesle uvavai) syAt nIlalezyA meM udvartana karatA hai (siya kAulesse uvavai) syAt kApotalezyA meM udvartana karatA hai (siya jallesse uvavajjai tallesse uvavai) jisa lezyAvAlAutpanna hotA hai syAt usI lezyAvAlA udvartana karatA hai (evaM vAukAiya-beiMdiyateI diya-cariMdiyA vi bhANiyavvA) isI prakAra vAyukAyika, dvIndriya, jIndriya, caturindriya bhI kahane caahie| (se gUgaM bhaMte ! kaNhalesse jAva sukkalesse) he bhagavan ! kRSNalezyA yAvat zuklalezyA vAle (paMciMdiyatirikkhajoNiyA) paMcendriya tiryaMca (kaNhalessesu jAva sukkalessesu paMcidiyatirikkhajoNiesu) kRSNalezyA yAvat zuklalezyA vAle paMcendriya tiryaMcoM meM (uvadhajjai) upajatA hai ? (pRcchA) prazna (haMtA goyamA !) hAM gautama ! (kaNhalesse jAva sukkalesse) kRSNalezyA yAvat zuklalezyAvAlA (paMciMdiyatirikkhajoNie) paMcendriya tiryaMca (kaNhalessesu jAva sukkalessesa) nAsa, pAtazyA 444 (kaNhalessesu nIlalessesu kAulAsesu seukAiesu) vRSya, nIta, pAtozyAvANA tAyIbhA (uvavajjai) 64-1 thAya che. (siya kaNhalese ubavaTTai) syAt SNavezyAmA 6vata na 42 cha (siya nIlalesse uvacaTTai) syAt nAsavezyAma vatana 42 cha (siya kAulesse uvavaTTai) sthAna pAtozyAma vatana 42 cha (siya jallesse uvavajjai tallesse uvavaTTai) khezyAma 64-na thAya che syAt tasezyAvAmA vana re cha (evaM vAukAiyA beiMdiya-teiMdiya-cauridiyA vi bhANiyavyA) 204 prAre vAyu454, dvIndriya, trIndriya, caturindriya paNa kahevA joIe. (se NUNaM bhaMte ! kaNhalesse jAva sukkalesse) meM bhagavan ! vezyA yAvat zusozyApANA (paMceMdiyatirikkhajoNiyA) 5'yandriya tiya ya (kaNhalessesu paMcediyatirikkhajoNiesu) khezyA yAvat zusozyA 5yendriya tiya yobhA (uvavajjai) 752 che, (pucchA) prala (haMtA goyamA !) , gautama ! (kaNhalesse jAva akkale.sse) vezyA yAvat zusaazyA (paMceMdiyatirikkhajANae) pathendriya tiya ya (kaNhalessesu jAva sukkalessesu) zrI prshaapn| sUtra:4
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 su0 12 nairayikotpatyAdinirupaNam lezyeSu paJcendriyatiryagyonikeSu upapadyate, syAt kRSNalezya udvartate, yAvat syAta zuklalezya udvatete, syAd yallezya upapadyate, tallezya udvartate, evaM manuSyo'pi, vAnavyatarA yathA asurakumArAH, jyotiSkavaimAnikA api evaJcaiva, navaraM yasya yallezyAH, dvayorapi cyavanamiti bhaNitavyam / / sU0 13 // TokA-dvitIyodeza ke nairayikAdInAM lezyAparigaNanaM teSAmalpabahutvaM mahardikatvaca prarUpitam, atha tRtIyoddezake teSAmeva nairayikAdInAM tAstAlezyAH kimupapAtakSetrotpannAnAmeva bhavanti ? kiMvA vigrahe'pi bhavanti ? iti vaktavyatAM prarUpayituM prathamaM nayAntaramadhikRtya nairakRSNa yAvat zuklalezyA vAle (paMciMdiyatirikkhajoNielu uvavajjai) pacendriya tiryaMcA meM utpanna hotA hai (siya kaNhalesse uvavai) syAt kRSNalezyA vAlA udvartana karatA hai (jAva siya sukkalesse) yAvat syAt zuklalezyA vAlA (uvavai) udabattana karatA hai (siya jallesse uvavajaha tallesse uvavai) syAt jisa lezyA vAlA upajatA hai usI lezyAvAlA uvRtta hotA hai (evaM maNase vi) isI prakAra manuSya bhI (vANamaMtarA jahA asurakumArA) vAnavyantara jaise asurakumAra (joisiya vemANiyA vi evaM reva) jyotiSka evaM vaimAnika bhI isI prakAra (navaraM jassa jallessA) vizeSatA yaha ki jisake jitanI lezyAeM haiM (doNNa vi cayaMti bhANiyadhvaM) donoM arthAt jyotiSkoM aura vaimAnikoM ke lie cyavana karate haiM, aisA kahanA caahie| _____TokArtha-dvitIya uddezaka meM nairayikoM Adi kI lezyAoM kI gaNanA, unake alpabahutva aura advikatva-mahardvikatva kI prarUpaNA kI gaI hai, tRtIya uddezaka meM yaha batalAyA jA rahA hai ki nairayikoM Adi kI ve lezyAeM kyA utpattikSetra meM utpanna hone para hI hotI haiM athavA utpattikSetra kI ora jAte geNa yAvat shu325||1(pNciNdiytirikkhjonniesu uvavajjai) paMthendriya tiya"yAmA Grurna thAya cha (siya kaNhalesse ubavaTTai) syAt vezyA vatana 42 che (jAva siya sukkalesse) yAvat syAt zusozyAma (ubavaTTai) vatana 42 cha (siya jallesse uvavajjai tellerase ubaTTai) syAt sezyAmA 5nna thA5 cha tasezyAvAmA vRtta thAya che (evaM maNUse vi) ye re manuSya 5 (vANamaMtarA jahA asurakumArA) vAna0yanta2 2 / asurazubhA2 (joisiyavemANiyA vi evaMva) yati mane paimAni para merA prahAre (navaraM jassa jallessA) vizeSatA me manI reTI shyaame| (doNha vi cayaMti bhANiyanvaM) bane arthAta tike ane vaimAnikonA mATe cyavana kare che, evuM kahevuM joIe. TakAtha-dvitIya uddezakamAM narayika vigerenI vezyAonI gaNanA temanA alpaLahatva ane adhikatva maharSikatvanI prarUpaNa karAI che, tRtIya uddezakamAM e batAvAya che ke narayike AdinI te vezyAe zuM utpattikSetramAM utpana thatAM ja thAya che athavA utpattikSetranI tarapha jatAM samaye vigraha gatimAM paNa hoya che ? prathama nayAntarane Azraya zrI. prshaan| sUtra:4
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 prajJApanAsUtre yikAdivyapadezaM prarUpayati-neraieNaM bhaMte ! neraiemu uvavajjai, aneraie neraiesu uvavajjai ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! nairayikaH khalu kiM nairayikeSu upapadyate ? kiMvA anairayiko nairaikeSu upapadyate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'neraie neraiesu uvavajjai no anerahae neraiesu uvavajjai' nairayiko nairayikeSu upapadyate no anairayiko nairaikeSu upapadyate, tathAhi-AyuSa eva nArakAdi bhavopagrAhakatvAt nairayikAyuSi udayaM prApte sati nArakabhavaM labhate, manuSyAyuSi udayaM prApne manuSyabhavaM labhate ityAdirItyA nairayikAdyAyurvedana-prathamasamaye eva nArakAdivyapadezo bhavati, iti RjusUtranayAnusAreNAvaseyam, tathAcoktam"palAlaM na dahatyanirbhidyate na ghaTaH kvacit / nA zUnyeniSkramo'stIha na ca zUnyaM pravizyate // 1 // nArakavyatiriktazca narake nopapadyate / narakAnArakazcAsya, na kazcid vipramucyate // 2 // samaya vigrahagati meM bhI hotI haiM ? prathama nayAntara kA Azraya lekara nairayika Adi ke vyapadeza kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI prazna karate haiM-he bhagavan ! kyA nAraka jIva nArakoM meM utpanna hotA hai athavA jo nAraka nahIM hai vaha nArakoM meM utpanna hotA hai ? bhagavAn uttara dete haiM-he gautama ! nAraka hI nArakoM meM utpanna hotA hai, anAraka nArakoM meM utpanna nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki vastutaH Ayu hI bhava kA kAraNa hai, ataeva jaba nArakAyu kA udaya hotA hai, tabhI jIva ko narakabhava kI prApti hotI hai| isI prakAra manuSyAyu kA udaya hone para manuSyabhava prApta hotA hai| isa kAraNa narakAyu Adi ke vedana ke prathama samaya meM hI nAraka Adi saMjJA kA vyavahAra hone lagatA hai / yaha RjusUtranaya kA abhiprAya hai / kahA bhI hai-'na agni palAla ko jalAtI hai, na kahIM ghaTa kA bhedana hotA hai| na azUnya meM kisIkA niSkramaNa hotA hai aura na koI zUnya meM praveza karatA hai // 1 // laIne narayika AdinA vyapadezanI prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI prazna kare che-he bhagavad ! zuM nAraka jIva nArakomAM utpanna thAya che athavA je nAraka nathI te nArakamAM utpanna thAya che? zrI bhagavAna uttara Ape che-he gautama ! nAraka ja nArakamAM utpanna thAya che, anAraka nArakamAM utpanna nathI thatA tAtparya e che ke vastutaH AyuSya ja bhavanuM kAraNa che, tethI ja jyAre nArakAyune udaya thAya che, tyAre jIvane nArakabhavanI prApti thAya che. e ja prakAre manuSAyune udaya thatAM manuSyabhava prApta thAya che. e kAraNathI narakAyuM AdinI vedanAnA prathama samayamAM ja nAraka Adi saMjJAne vyavahAra thavA lAge che. A Rju sUtra nayane abhiprAya che. kahyuM paNa che-"agni parALane bALa nathI. jyAMya ghaTanuM bhedana nathI thatuM. azUnyamAMthI koInuM niSkramaNa nathI thatuM ane kaI zanyamAM praveza karatuM nathI. 1 zrI. prazAnasUtra:4
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdinirUpaNam iti, 'evaM jAva vemANiyANaM' evam-nairayikoktarItyA yAvat-asurakumArAdi bhavanapati pRthivIkAyikAghekendriyavikalendriyapazcendriyatiryagyonikamanuSyavAnavyantarajyotiSkavaimAnikAnAmapi avaseyam, tathA cAsurakumArAdi vaimAnikAnto'pi jIvavizeSaH amarakumArAdi vaimAnikAnteSu svasvabhaveSu upapadyate natu tadabhinno jIva stadbhaveSu upapadyate prAguktayukte. ritibhAvaH, etenAgrimaprazno'pi samAhito'vaseyaH, nArakAdibhavebhyo nAraka vyatirikta eva vipramucyate, natu nArakAdibhavayogyo nArakAdiH svabhavAd vipramucyate ityabhiprAyeNAha'nerai eNaM bhaMte ! neraiehito uvavaTTai, aneraie neraiehiMto uvavaTTai ?' he bhadanta ! nairayikA jo nAraka nahIM hai vaha naraka meM utpanna nahIM hotA aura jo nAraka hai vaha naraka se chuTakArA nahIM pA sakatA // 2 // nArakoM ke hI samAna asurakumAra Adi bhavanapatiyoM, pRthivIkAyika Adi ekendriyoM, vikalendriyoM, tiryaMca paMcendriyo, manuSyoM, vAnavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM ke viSaya meM bhI samajhalenA cAhie / isa prakAra asurakumAra hI asurakumAroM meM utpanna hotA hai yAvat vaimAnikoM meM utpanna hotA hai / jo asurakumAra nahIM vaha asurakumAroM meM utpanna nahIM hotA aura jo vaimAnika nahIM vaha vaimAnikoM meM utpanna nahIM hotaa| yukti isa viSaya meM vahI samajhalenI cAhie jo pahale kahI jA cukI hai / isa kathana se Age vAle prazna kA bhI samAdhAna ho jAtA hai / arthAt jIva jaba nAraka nahIM rahatA tabhI vaha narakabhava se mukta hotA hai, jabataka nAraka hai tabataka narakabhava se mukta nahIM hotaa| isa abhiprAya se kahA gayA hai gautamasvAmI-he bhagavan ! nAraka jIva narakabhava se udvartana karatA arthAt - je nAraka nathI te narakamAM utpanna nathI thatA ane je nAraka che te narakathI chUTakAre nathI meLavI zakatA. merA nArakanI samAna ja asurakumAra Adi bhavanapati, pRthviIkAyika Adi ekendriya. vikalendri, tiryaMca paMcendriye, manuSya, vAnavantare, tiSka ane vaimAnikonA viSayamAM paNa samajI levuM joIe. e prakAre asurakumAra ja asurakumAremAM utpanna thAya che yAvata vaimAnika ja vaimAnikemAM utpanna thAya che. je asurakumAra nathI te asurakamAromAM utpanna nathI thatA ane je vaimAnika nathI te vaimAnikamAM utpanna nathI thatA. yukti A viSayamAM teja samajI levI joIe je pahelA kahI didhelI che A kathanathI AgaLanA praznanuM paNa samAdhAna thaI jAya che. arthAt jIva jyAre nAraka nathI rahe te tyAre te nAraka bhavathI mukta thAya che, jyAM sudhI nAraka che tyAM sudhI narakabhavathI mukta nathI thaze. e abhiprAyathI ema kahyuM che. zrI gautamasvAmI-he bhagavannArakajIva narakabhavathI udvartana kare che arthAta nikaLe zrI prajJApanA sUtra: 4
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAso khalu kim nairayikebhyaH-nArakabhavebhya udvartate-nirgacchati ? kiMvA anairiyako nairayikebhya udvartate-nirgacchati ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'aneraie neraiehito uvavahai go neraie nAiehiMto uvavaTTai' anairayiko nairayikebhya udvartate-niHsarati, no nairayiko nairayikebhya udvartate-nirgacchati, nArakabhavAyuSphasyaiva naiyikatayA tasya tebhya udvartanA saMbhavAn prAguktayukte rupazaditatvAcca, 'evaM jAva vemANie' evam- nairayikoktarItyA yAvadamurakumArAdi bhavanapati pRthivIkAyikAdhekendriyavikalendriyapazcendriyatiryagyo nikamanuSya. cAnavyantarajyotiSkavaimAniko'pi svasvabhavebhyo nodvartate, apitu-asurakumArAdi tattad vyatirikta eva jIvo'surakumArAdi tattadbhavebhya udavartate prAguktayukteritibhAvaH, kintunikalatA hai ? athavA jo anAraka arthAt nAraka se bhinna hai vaha nAraka se udvartana karatA hai ? bhagavAn-he gautama ! anAraka jIva nArakabhava se udvartana karatA hai, nAraka narakabhava se nahIM udvRtta hotA / tAtparya yaha hai ki jabataka kisI jIva ke narakAyu kA udaya banA huA hai tabataka nAraka kahalAtA hai aura jaba narakAyu kA udaya nahIM rahatA taba vaha anAraka (nAraka bhinna) kahalAne lagatA hai| jabataka narakAyu kA udaya hai tabataka koI jIva naraka se nikala nahIM sakatA, isa kAraNa yaha kahA gayA hai ki nAraka naraka se nahIM nikalatA, balki vahI jIva naraka se nikalatA hai jo anAraka ho arthAt jisake narakAyu kA udaya na raha gayA ho / yahI kathana asurakumAra Adi bhavanavAsiyoM, pRthvIkAyika Adi ekendriyoM, vikalendriyoM, tiyaMca paMcendriyoM, manuSyoM, vAnavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM ke viSaya meM bhI lAgU hotA hai / arthAt jIva jabataka bhavanavAsI hai arthAt bhavanavAsIdevAyu ke udaya se yukta hai tabataka vaha bhavanavAsI bhava se mukta nahIM ho che athavA je anAraka arthAta nArakathI bhinna che narakathI udvartana kare che? zrI bhagavAna-he gautama ! anArakajIva nArakabhavathI udvartana kare che, nAraka nArakabhavathI uduvRtta nathI thate tAtparya e che ke jyAM sudhI keI jIvane narakAyune udaya thAya che tyAM sudhI te nAraka kahevAya che ane jyAre narakAyune udaya nathI rahe tyAre te anAraka (nAraka bhinna) kahevAvA lAge che, jyAM sudhI narakAyune udaya che tyAM sudhI keI jIva naramAMthI nikaLatA nathI. e kAraNe ema kahevuM che ke nAraka narakathI nathI nikaLate, paNa teja jIva narakathI nikaLe che je anAraka che arthAta jene narakAyune udaya rahI gaela hoya A ja kathana asurakumAra Adi bhavanavAsi, pRvIkAyika Adi ekendriya, vikalendri, tiryaMca paMcendriye, manuSya, vanavyantare, tiSka ane vaimAnikanA viSayamAM paNa lAgu thAya che. arthAt jIva jyAM sudhI bhavanavAsI che arthAt bhavanavAsI devAyunA udayathI yukta che. tyAM sudhI te bhavanavAsI bhavathI mukta nathI thaI zakate, jyAre bhavanavAsInA AyuSyane zrI. prshaan| sUtra:4
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 20 12 nairayikotpatyAdinirUpaNam 167 'navara joisiyavemANiemu cayaNaMti abhilAvo kAyanvo' navaram-pUrvApekSayA vizeSastu jyotiSkavaimAnikeSu bhaveSu udvartanApekSayA cyAnamiti abhilApaH kAryaH, tazAca parabhavAyuSi udayaM prApte sati tadbhavAd udvartate, yadbhazayuzcodayaM prAptaM bhavati tadbhavenaiva vyapadizyate yathA nArakAyuSi udayaM prApte sati nArakabhavena 'nArakaH' iti vyapadezaH, tasmAd nairayikebhyo'nairayika evota te no nairayikaH, evam asurakumArAdi bhavebhyo'pi tattadbhavAyogya evodvarta te natu asuraku gagadiriti phalitam, atha kRSNalezyAmadhikRtyotpAdod sakatA, jaba bhavanavAsI kI Ayu kA udaya nahIM rahatA taba vaha bhavanavAsI bhI nahIM rahatA aura tabhI bhavanavAsI ke bhava se udatana karatA hai / isI prakAra caimAnika paryanta sabhI ke viSaya meM kahanA caahie| ___ isa kathana meM vizeSatA itanI hI hai ki jyotiSka devoM aura vaimAnika devoM ke lie 'udvartana' zabda kA prayoga nahIM kiyA jaataa| unake lie 'cyavana' zabda kA prayoga karanA caahie| isa prakAra AgAmI bhava kI Ayu kA udaya hone para joca vartamAna bhava se udvRtta hotA hai aura jisa bhava saMbaMdhI Ayu kA udaya ho, usI nAma se usakA vyavahAra hotA hai, jaise narakAyu kA udaya hone para jIva nAraka kahalAne lagatA hai / isa dRSTi se nArakoM se usI jIva kA udvartana hotA hai jo nAraka na ho arthAt jisake narakAyu kA udaya na raha gayA ho| isI prakAra asurakumAra Adi bhavoM se usI kA udvatana hotA hai jo asurakumAra Adi naraka gayA ho / phalitArtha yaha hai ki jisa AgAmI bhava kI Ayu udaya ho gayA ho, jIva usI Ayu ke nAma se vyavahRta hotA hai aura usIkA udvavartana hotA hai| udAharaNArtha koI manuSya narakAyu kA baMdha pahale kara cukA hai aura isa udaya nathI rahetuM, tyAre te bhavanavAsI paNa nathI rahetuM ane tyAre bhavanavAsInA bhavathI udvartana kare che. e ja prakAre vaimAnika paryanta badhAnA viSayamAM kahevuM joIe. A kathanamAM vizeSatA eTalI che ke jyotiSka deva ane vaimAnika dene mATe udvartana' zabdano prayuga nathI karatA, temanA mATe "yavana zabda prayoga karavo joIe. e prakAre AgAmIbhavanA Ayuno udaya thatAM chava vartamAna bhavathI uddavRtta thAya che ane je bhavasaMbandhI Ayune udaya hAya, te ja nAmathI tene vyavahAra thAya che, jema narakAyune udaya thatAM jIva nAraka kahevAvA lAge che. e daSTithI nArakAthI te jIvanuM udvartana thAya che, je nAraka na hoya arthAt jene narakAyune udaya na rahI gayela hoya. eja prakAre asurakumAra Adi bhavethI temanuM ja udvartana thAya che. je asurakumAra Adi na rahI gayA hoya phalitArtha e che ke je AgAmI bhavanA Ayune udaya thaI gaye haya, jIva teja AyunA nAme vyavahata thAya che ane tenuM ja udvartana thAya che, zrI prshaan| sUtra:4
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 prajJApanAsa vartanaM prarUpayitumAha- ' se nUNaM bhaMte ! kaNhalesse neraie kaNhale semu neraiesa uvavajjara, kaNhale se ubavaTTara, jallesse uvavajjai vallesse uvavaTTara ?' he bhadanta ! tat - atha nUnaM kRSNalezyo nairayikaH kiM kRSNalezpeSu nairayikeSu upapadyate ava ca kRSNalezya eva tebhya udvartate - nirgacchati ? kiM kRSNale zyebhyo nairayikebhyaH udvartamAnaH kiM kRSNalezya evodvartate ? iti praznAzayaH, tadeva dADharyArtha prakArAntareNAha - kiM yallezyo jIva upapadyate samaya manuSyAyu kA vedana kara rahA hai| jabataka usake manuSyAyu kA udaya hai Hars usakI mRtyu nahIM hotI aura jaba manuSyAyu samApta hokara narakAyu kA udaya ho jAtA hai taba vaha naraka meM jAtA hai| isa prakAra nArakAyu kA udaya hone para vaha nAraka kahalAne lagatA hai aura vahI jIva narakabhava meM utpanna hotA hai / isalie yaha kahA gayA hai ki nAraka hI nArakoM meM utpanna hotA hai / isI prakAra naraka se nikalakara manuSyabhava meM utpanna hone vAle jIva ke vigrahagati meM hI manuSyAyu kA udaya ho jAtA hai ataH yaha kahA jAtA hai ki manuSya hI manubhava meM utpanna hotA hai / yahI bAta udvarttana ke saMbaMdha meM samajhalenI cAhie / ra kRSNalezyA ko lekara utpAda aura udvarttana kI prarUpaNA kI jAtI haigautamasvAmI - he bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAlA nairathika kRSNalezyA vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai aura kyA kRSNalezyA vAlA hI nairathikoM se uvRtta hotA hai ? puSTi ke lie prakArAntara se yahI prazna doharAyA gayA hai- kyA jIva jisa lezyAvAlA hokara utpanna hotA hai, usI leipAvAlA rahatA huA UdAharaNu-kaI manuSya narakAyunA baMdha pahelAM karI cUkele che ane A samaye manuSyAyunu vedana karI rahela che. jyAM sudhI tenA manuSyAyune udaya che tyAM sudhI tenuM mRtyu nathI thatuM ane jyAre manuSyAyu samApta thaIne narakAyunA udaya thaI jAya tyAre te narakamAM jAya che, e prakArathI narakayune uDDaya thatAM te nAraka kahevAvA lAge che. ane teja jIva narakabhavamAM utpanna thAya che. e mATe A kahevuM che ke, nAraka ja nArakomAM utpanna thAya che. eja prakAre narakamAMthI nikaLIne manuSyabhavamAM utpanna thAAra jIvanI vigraha gatimAM ja manuSyAyunA udaya thaI jAya che, tethI ema kahevAya che ke manuSya ja manuSyabhavamAM utpanna thAya che. eja vAta urdUnanA sabandhamAM paNa samajI letrI joIe. have kRSNalezyAne laIne utpAda ane unAnI prarUpaNA karAya che zrI gautamasvAmI he bhagavan ! zu kRSNavezyAvALA nairayika kRSNalezyAvALA nairikAmAM utpanna thAya ane zu kRSNaGezyAvALA ja nariyakAthI uddhRtta thAya che? puSTine mATe prakArAntarathI eja prazna punaH karAyela che-zu... jIva jelezyAvALA utpanna thAya che, eja DhazyAvALA rahIne urdUvartana kare che? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdi nirupaNam tallezyaevodvartate ? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA !' he gautama ! hanta-satyam 'kaNhalesse nerahae kaNhalessesu nerada esu uvavajjai, kaNhalesse ubavaTTaI' kRSNalezyo nairayikaH kRSNalezyeSu nairayikeSu upapadyate atha ca kRSNalezya eva udvartate-tato nirgacchati tadeva sphuTayati'jallesse uvavajai tallesse uvavaTTara' yallezya upapadyate tallezya udvartate nirgacchati, tathA ca kRSNalezyaH san kRSNalezyeSu nairayikeSUtpadyate na lezyAntarayuktaH paJcendriyatiryagyoniko manuSyo vA baddhApuSkatvena narakeSatpattukAmo yathAkramaM paJcendriyatiryagAyuSi ca sAkalyenAkSINe antarmuhUrtazeSe yallezyeSu narakeSatpatsyate tadtalezyayA pariNamati, tadanantaraM tenaivApratipatitena pariNAmena narakAyuH pratisaMvedayate, tasmAt kRSNalezyaH kRSNalezyeSu nairayikeSu utpadyate na lezyAntaropetaH, evaM tataH kRSNalezyA eva satataH udvartate no lezyAntarayukto uddhavartana karatA hai? __ bhagavAn-he gautama ! hAM, satya hai / kRSNalezyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle nArakoM meM utpanna hotA hai aura kRSNalezyA vAlA hI vahAM se uvRtta hotA arthAt nikalatA hai| isI kathana kA spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai-jisa lezyAvAlA hokara utpanna hotA hai, usI lezyAvAlA hotA huA udvartana karatA hai / isa prakAra kRSNalezyA vAlA hotA huA kRSNalezyA vAle nArakoM meM utpanna hotA hai| kisI anya lezyA se yukta ho karake nhiiN| jo paMcendriya tithaMca athavA manuSya narakAyu kA baMdha kara cukA hai aura naraka meM utpanna honevAlA hai, vaha krama se paMcendriya tiryaMcAyu athavA manuSyAyu kA pUrI taraha se kSaya hone se antarmuhUrtta pahale usI lezyA se yukta ho jAtA hai jisa lezyAvAle naraka meM utpanna honevAlA ho ! vahI lezyA se pariNata hotA hai| tatpazcAt usI apratipatita pariNAma se narakAyu kA vedana karatA hai / ataeva kRSNalezyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle nArakoM meM utpanna hotA hai, anya lezyAvAlA kRSNalezyA zrI bhagavAna-he gautama! hA, satya che. kRSNalezyAvALA nAraka kRSNalezyAvALA nAramAM utpanna thAya che ane kRSNa zyAvALA ja tyAMthI uduvRtta thAya che arthAt nikaLe che. eja kathananuM spaSTIkaraNa karAya che-jezyAvALA thaIne utpanna thAya che, tejalezyAvALA banIne udvartana kare che. e prakAre kRSNalezyAvALA thaIne kRSNalezyAvALA nArakamAM utpanna thAya che, keI bIjI vezyAthI yukta thaIne nahIM je paMcendriya tiryaMca athavA manuSya narakAyune baMdha karI cUkelA che ane narakamAM utpana thanArA che, te krame karIne paMcendriya tiryaMcAyu athavA manuSyAyune purI rIte kSaya thayethI antarmuhUrta pahelAM te vezyAthI yukta thaI jAya che. jetezyAvALA narakamAM utpanna thanAra che. eja vezyAthI pariNata thAya che, tatpazcAtuM eja apratipatita pariNAmathI narakayunuM vedanakare che. tethI ja kRSNalezyAvALA nAraka kRSNalezyAvALA nArakamAM utpana thAya che, anya lezyAvALA kRSNalezyAvALA nArakamAM pra0 22 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 prajApanAsUtre deva nairayikANAM lezyApariNAmasya bhavakSayaparyantasthAyitvAt, 'evaM nIlalesse vi, evaM kAulesse vi' evam-kRSNalezyoktarItyA nIlalezyo'pi nairayiko nIlalezyeSu nairayikeSu upapadyate no lezyAntaropetaH, evam-uktarItyA kApotale zyo'pi nairayikaH kApotalezyeSu nairayikeSu upapadyate no lezyAntaropetaH, evaM nIlalezya eva nairayiko nIlalezyebhyo nairayikebhya udvartate, evaM kApotalezya eva sa kApotalezyebhyo nairayikebhya-udvartate ityavaseyama, 'evaM asurakumArANa vi, jAva thaNiyakumArA' evam-nairapikoktarItyA asurakumArA api yAvat-nAgakumArA, suvarNakumArAH, agnikumArAH, vidyutkupArAH, udadhikumArAH, dvIpakumArA, dikkumArAH, pavanakumAzaH, stanitakumArA api kRSNale zyAvantaH santaH kRSNAdivAle nArakoM meM utpanna nahIM hotA / tatpazcAt vaha vahAM kRSNalezyA vAlA hI banA rahatA hai, usakI lezyA badalatI nahIM hai, kyoMki devoM aura nArakoM kI lezyA bhava kA kSaya hone taka eka-sI banI rahatI hai| isI prakAra nIlalezyA aura kApotalezyA vAle nArakoM ke saMbaMdha meM bhI samajhanA cAhie / arthAt nIlalezyA vAlA nAraka nIlalezyA vAle nArakoM meM utpanna hotA hai, anya lezyAvAloM meM nahIM aura na anya lezyAvAlA nIlalezyA vAloM meM utpanna hotA hai| isI prakAra kApotalezyA vAlA nAraka kApotalelyAvAle nArakoM meM utpanna hotA hai, anya lezyAvAlA nIlalezyA vAle nArakoM meM utpanna nahIM hotaa| udvartanA ke viSaya meM yaha niyama hai ki nIlalezyA vAlA hI nAraka nIlalezyA vAle nArakoM se uvRtta hotA hai| isI prakAra kApotalezyA vAlA hI nAraka kApotalezyA vAle nArakoM se uvRtta hotA hai| isI prakAra asurakumAra, nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidyatkumAra, udadhikumAra, dIpakumAra, dikkumAra, pavanakumAra aura stanitakumAra bhI utpanna nathI thatA. tyAra bAda te tyAM kRSNalezyAvALA ja banyA rahe che, tenI vezyA badalAtI nathI. kema ke deve ane nArakanI leNyA bhavakSaya thatA sudhI eka sarakhI ja banI rahe che. eja prakAre nalalezyA ane kApatalezyAvALA nArakanA sambandhamAM paNa samajI levuM joIe. arthAt nIlezyAvALA nAraka nIlezyAvALA nArakamAM utpanna thAya che, anya vezyAvALAomAM nahIM ane anya lezyAvALA nIlalezyAvALAomAM nathI utpanna thatA. e prakAre kApatalezyAvALA nAraka kApatalezyAvALA nArakamAM utpanna thAya che, anya lezyAvALA nIlezyAvALA nArakamAM utpanna nathI thatA. udvartananA viSayamAM e niyama che ke nIlalezyAvALA ja nAraka nIlezyAvALA nArakethI uddavRtta thAya che. e ja prakAre kAtilezyAvALA ja nAka kApatalezyAvALA nArakethI udUvRtta thAya che. eja prakAre asurakumAra, nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidhumAra, udadhimAra zrI. prshaan| sUtra:4
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdi nirUpaNam 171 lezyAvatsu asurakumArabhavAdiSu utpadyante no lezyAntaropetAH kintu-'NavaraM lessA abbhahiyA' navaram-pUrvApekSayA vizeSastu-lezyA abhyadhikA avaseyA, tathA cAtra tejolezyA viSayakamapi vaktavyatvamabhidheyam, asurakumArAdi bhavanapatInAM tejolezyAyA api sadbhAvAt, ___ atha pRthivIkAyikeSu kRSNalezyAdikamadhikRtya prarUpayitumAha-'se nUNaM bhaMte ! kaNhalesse puDhavikAie kaNhalessesu puDha vikAisu uvavajjai kaNhalesse ubavaTTai, jallesse uvavajjai tallesse ubavaTTara ?' he bhadanta ! tat-atha nUnaM kRSNalezyaH pRthivI kAyikaH kiM kRSNalezpeSu pRthivIkAyikeSu upapadyate ? evaM kRSNazya eka kiM tata udvartate ? tadeva prakArAntareNa pratipAdayatikim-yallezyo jIva upapadyate tallezya eva udvartate-tato nirgacchati ? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA !' he gautama ! hanta-satyam, 'kaNhalesse puDhavikAie kaNhalesse su puDhavikAiesu uvakRSNAdi lezyA se yukta hokara kRSNalezyAdi vAle asura kumArAdi meM utpanna hote haiM, anya lezyA se yukta hokara nhiiN| pahale kI apekSA vizeSatA yaha hai ki yahAM eka tejolezyA adhika kahanI cAhie, aura usakI vaktavyatA bhI adhika samajhanI cAhie, kyoMki asurakumAra Adi bhavanapatiyoM meM tejolezyA bhI pAI jAtI hai| aba pRthvIkAya meM kRSNalezyA Adi ko lekara prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA vAlA pRthvIkAyika kRSNalezyA vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai aura kyA kRSNalezyA vAlA hotA huA hI udvartana karatA hai? kyA jisa lezyA vAlA utpanna hotA hai, usI lezyA vAlA uttana karatA hai ? arthAtU kyA kRSNalezyA vAlA kRSNalezyAvAloM meM utpanna hotA hai ? aura kyA kRSNalezyA vAlA hI pRthvIkAyika kRSNalezyA bhava se nikalatA hai ? bhagavAn-he gautama ! hAM, kRSNalezyA vAlA pRthivIkAyika kRSNalezyA dviIpakumAra, dikakumAra, pavanakumAra ane svanitakumAra paNa kRSNAdi vezyAthI yukta thaIne kRSNa lezyAdivALA asurakumArAdimAM utpanna thAya che, bIjI vezyAthI yukta thaIne nahIM. pahelAnI apekSAe vizeSatA e che ke, ahI eka tejolezyA adhika kahevI joIe. ane tenI vaktavyatA paNa adhika samajavI joIe. kemake asurakumAra Adi bhavanapatiomAM tejalezyA paNa maLI Ave che. have pRthvIkAyamAM kRSNalezyA Adine laIne prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! kRSNalezyAvALA pRthvIkAyika kRSNalezyAvALA pRthvIkAyikamAM utpanna thAya che ane zuM kRSNalezyAvALA thayelA ja udvartana kare che? zuM je lezyAvALA utpanna thAya che, tejalezyAvALA udvartana kare che? arthAt zuM kRSNalezyAvALA kRSNalezyAvALAmAM utpanna thAya che? ane zuM kRSNalezyAvALA ja pRthvakAyika bhAvathI nikaLe che? zrI bhagavAna-hA, gautama ! kRSNalezyAvALA pRthvIkAyika kRSNalezyAvALA pRthvIkAcikemAM zrI. prshaan| sUtra:4
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 prajJApanAsUtre vajjai' kRSNalezyaH pRthivIkAyikaH kRSNaleza yeSu pRthivIkAyikeSu upapadyate kintu-'siyakaNhalesse uvavaI' syAt-kadAcit kRSNalezyaH san tat udvarta te, 'siya nIlalesse uvavaTTa' syAt-kadAcit nIlalezyaH san pRthivIkAyika stata udvartate, 'siya kAulesse uvavaTTai' syAt-kadAcit kApotalezyaH san pRthivIkAyika stata udvartate, 'siya jalleise upajai siya talle se uvavaTTai syAt-kadAcit yallezya upapadyate syAt-kadAcit tallezya udvartate, tathA ca tiryagyonikAnAM manuSyANAJca lezyApariNAmasya antarmuhUrtamAtrapramANatayA kadAcid yallezya upapadyate tallezya udvartate, kadAcillezyAntarapariNato'pi udvatate, ayaM khalu niyamo yo yallezyeSu utpadyate sa niyamena tallezya evotpadyate iti pakSe'vaseyaH, 'evaM nIlakAulessAsu vi' evaM-kRSNalezya pRthivIkAyikoktarItyA nIlakApotalezyayorapi vaktavyam, tathA vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai, kintu usake utana ke viSaya meM yaha niyama nahIM ki kRSNa lezyA meM hI usakA uddhartana ho / vaha kadAcit kRSNalezyA meM udvartana kare kadAcit nIlalezthA meM aura kadAcin kApotalezyA meM udvartana karatA hai / vaha kadAcit jisa lezyA meM utpanna hotA hai, usI lezyA meM udyatana karatA hai kAraNa yaha hai ki tiryacoM aura manuSyoM kA lezyApariNAma antarmuharta mAtra kAyama rahatA hai, usake pazcAt badala jAtA hai, ataeva jo pRthvIkAyika jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai, vaha kadAcit usI lezyA se yukta hokara udvartana karatA hai aura kadAcit anya lezyA se yukta hokara bhI udvartana karatA hai, jo jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai vaha usI lezyA se yukta hokara udvartana karatA hai, yaha niyama yahAM aikAntika nahIM balki vaikalpika hai| ___jo bAta kRSNalezyA vAle pRthvIkAyika ke saMbaMdha meM kaho gaI hai, vahI nIla lezyA aura kApotalezyA vAle pRthvIkAyika ke viSaya meM bhI samajhanI caahie| utpanna thAya che, kintu tenA uddavartananA viSyamAM Aniyama nathI ke kRSNalezyAmAM ja tenuM udvartana thAya, te kaI vAra kRSNalezyAmAM udvartana kare, kaI vAra nalalezyAmAM ane kaI vakhata kApatalezyAmAM udvartana kare che te kaI vAra je legyAmAM utpanna thAya che, tejalezyAmAM udvartana kare che, kAraNa e che ke tiryo ane manuSyanA vezyA pariNAma antarmuhUrta mAtra kAyama rahe che, tenA pachI badalAI jAya che, tethI ja je pRthvIkAyika je legyAthI yukta banIne utpanna thAya che, te koI vAra tejalezyAthI yukta thaIne udvartana kare che ane kaI vAra anya lezyAthI yukta thaIne paNa udvartana kare che. je vezyAthI yukta thaIne udvartana kare che, te te vezyAthI yukta thaIne udvartana kare che, A niyama ahIM ekAntika nathI paNa vaikalpika che. je vAta kRSNalezyAvALA pRthvIkAyikanA sambandhamAM kahI che teja nIlezyAvALA zrI. prazAnasUtra:4
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdi nirUpaNam 173 ca nIlalezyaH pRthivIkAyikaH kadAcita nIlalezya udvartate kadAcit kApota lezya udvartate, evam kApota lezyaH pRthivIkAyikaH kadAcit kApotalezya udvartate kadAcit kRSNalezya udvartate kadAcit nIlalezya udvartate itibhAvaH / gautamaH pRcchati - 'se nRNaM bhaMte ! teule se puDhaaters telesse puDhavikAiesa ubavajjai pucchA' he bhadanta ! tat - atha nUnam - tejolezyaH pRthivIkAyikaH kiM tejolezyeSu pRthivIkAyikeSu upapadyate ? atha ca tejolezyaH san tata udvartate ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA !" he gautama ! inta - satyam 'teuchese puDhavikAiesa uvavajjai' tejolezyaH pRthivIkAyika stejolezyeSu pRthivIkAyikeSu upapadyate kintu - ' siya kaNhale se uvavaTTa' syAt - kadAcit kRSNalezyaH san pRthvikAyika svata udvartate 'siya nIlalesse uvavajjai' syAt kadAcit nIlalezyaH san pRthivIkAyika stata udvartate 'siya kAulesse ubabaTTa' syAt kadAcit kApota leiyaH sana pRthivI kAyika stata udvartate, parantu - 'teulesse uvavajjai no ceva NaM teulesse su uvatra' tejolezyaH san pRthivIkAyika upapadyate kintu no caiva khalu tejolezyaH san tata udvartate, arthAt nIlalezyA vAlA pRthvIkAyika kadAcit nIlalezyA vAlA hokara udatana karatA hai, kadAcit kRSNa yA kApotalezyA vAlA hokara udvarttana karatA hai / isI prakAra kApotalezyA meM utpanna pRthvIkAyika kadAcit kApota lezyA meM urttana hotA hai, kadAcit kRSNalezyA meM, kadAcit nIlalezyA meM / gautamasvAmI - he bhagavan ! kyA tejolezyA vAlA pRthvIkAyika kyA tejolezyA vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? aura kyA tejolezyA se yukta hokara hI pRthvIkAyikoM se udvRtta hotA hai ? bhagavAn he gautama! hAM, tejolezyA vAlA pRthvIkAyika tejolezyA vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai, kintu kadAcit kRSNalezyA se yukta hokara udvartana karatA hai, kadAcit nIlalezyA se yukta hokara udvarttana karatA haiane kApAtalezyAvALA pRthvIkAyikanA viSayamAM paNa samajavI joI e. arthAt nIlalezyAvALA pRthvIkAyika keAIvAra nIlalezyAvALA thaIne urdUvartana kare che, koIvAra kRSNalezyA, athavA peAtalezyAvALA thaI ne udbhavata`na kare che. eja prakAre kApeAtalezyAmAM utpanna thayela pRthvIkAyika pheI vAra kApAtalezyAmAM udbhavartana kare che, kaIvAra kRSNalezyAmAM keAIvAra nIlalezyAmAM, zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zu' tailezyAvALA pRthvIkAyika tejovezyAvALA pRthvIkAcikAmAM utpanna thAya che ? ane zuM teolezyAvALAthI yukta thaI ne pRthvIkAyikAthI udbhavRtta thAya ? zrI bhagavAn-he gautama ! hai', teolezyAvALA pRthvIkAyika teolezyAvALA pRthvI kAyikAmAM utpanna thAya che, paraMtu keAIvAra kRSNaplezyAthI yukta banIne udvata na kare che, ke.IvAra nIlalezyAthI yukta thaine urdUvana kare che ane kAIvAra kApAtalezyAthI yukta banIne zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 prajJApanAsUtre ' tathA ca- 'aMtamuhuttammi gae aMtamuhuttammi sesae AuMceva / lessAhi pariNayAhiM jIvA vacaMti parako || 1 || antarmuhurte gate'ntarmuhurte zeSe AyuSi caiva / lezyApariNAme jIvA vrajanti paralokam iti vacanaprAmANyAt kRSNalezyaH pRthivIkAyikaH kRSNalezyeSu pRthivI - kAyikeSu upapadyate kintu syAt kadAcit kRSNalezyaH san tata urtate, syAt - kadAcit nIlalezya: paH san udvartate, syAt - kadAcit kApotalezyaH san udvartate kintu yadA bhavanavAsi vAnavyantara jyotiSka saudharmezAna devA stejolezyAH santaH svabhavAccyutvA pRthivIkAyikeSu upapadyante tadA katipayakAlamaparyAptAvasthAyAM teSu tejolezyA'pi upalabhyate tadanantaraM tu nopalabhyate tathAvidhabhavasvabhAvatayA tejolezyAyogya dravyagrahaNasAmarthyAsaMbhavAt ityabhi aura kadAcit kApota lezyA se yukta hokara udvarttana karatA hai / tejolezyA se yukta hokara to pRthvIkAyika utpanna hotA hai magara tejolezyA se yukta hokara udvRtta nahIM hotaa| kahA bhI hai- antarmuhUrtta Ayu bIta jAne para aura antarmuhUrtta zeSa rahane para pariNata lezyAoM se jIva paraloka gamana karate haiM // 1 // isa vacana ke prAmANya se kRSNalezyA vAlA pRthvIkAyika kRSNalezyA vAle pRthatarfraoM meM utpanna hotA hai, kintu kadAcit kRSNalezyA vAlA hotA huA uvRtta hotA hai, kadAcit nIlalezyA se yukta hokara udvRtta hotA hai aura kadAcit kApotalezyA se yukta hokara uddharttana karatA hai / kintu jaba bhavanavAsI errorntara jyotiSka athavA saudharma - IzAna kalpoM ke deva tejolezyA se yukta hokara apane bhava kA tyAga karake pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM, taba kucha kAla taka aparyApta avasthA meM unameM tejolezyA bhI pAI jAtI hai, usake bAda tejolezyA nahIM rhtii| kyoMki pRthvIkAyika jIva apane bhava ke svabhAva se hI tejolezyA ke yogya dravyoM ko grahaNa karane meM asamartha hote haiM / isI udbhavana kare che. tejolezyAthI yukta thaIne teA pRthvIkAyika utpanna thAya che paNa tenelezyAthI yukta thaIne uddana nathI karatA kahyuM paNa che- antarmuhUta Ayu vItI jatAM ane antarmuhUrta zeSa rahetAM pariNata vaizyAethI jIva paraleAka gamana kare che. A vacananA pramANathI kRSNulezyAvALA pRthvIkAyika kRSNalezyAvALA pRthvIkAyaaemAM utpanna thAya che, paNa koIvAra kRSNuvezyAvALA banIne uvRtta thAya che, kaiAivAra nIlalezyAthI yukta thaI ne urdUvRtta thAya che. koI vAra kApeAtalezyAthI yukta thaI ne uddhRta thAya che. paNa jyAre bhavanavAsI vAnabhyantara, jyAtiSka athavA saudharmAM IzAna kalpAnA deva teolezyAthI yukta thaI ne potAnA bhavaneA tyAga karIne pRthvIkAyikAmAM utpanna thAya che, tyAre keTalAka kALa sudhI aparyApta avasthAmAM temanAmAM teolezyA pazu maLI Ave che, tenA pachI teolezyA nathI rahetI. kemake pRthvIkAyika chatra potAnA bhavanA svabhAvathI ja tejolezyAne cAgya, TUnsene zrahaNa karavAmAM asamatha' bane che. e abhiprAyathI kahyuM che ke teolezyAthI yukta zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdi nirUpaNam 175 prAyeNoktam- 'tejolezya upapadyate kintu no caiva tejolezya udvartate' iti phalitam, yathA etter] pRthivIkAyikAnAM kRSNanIla kApota tejolezyA sambandhinyazvatasro vaktavyatA uktAstathaivAkAyikavanaspatikAyikAnAmapi tathAvidhAzcatasro vaktavyatA vaktavyA steSAmapi aparyAptAvasthAyAM tejolezyAyAH sadbhAvAt ityabhiprAyeNAha - ' evaM AukAiyA, vaNassa - kAiyA vi' evaM - pRthivIkAyikoktarItyA aSkAyikA vanaspatikAyikA api vaktavyAH, 'tejavAyA evaM ceva' tejovAtA:- tejaskAyikA bAyukAyikA api evaJcaiva pRthivIkAyikadevAvaseyAH kintu - 'navaraM eesiM teulessA natthi' navaram pRthivIkAyikA capekSayA vizeSastu eteSAm - tejaskAyikavAyukAyikAnAM tejolezyA nAsti na saMbhavati teSAM tejolezyAyA asaMbhavAta, evameva 'viticauriMdiyA evaM ceva timra lessAmu' dvitricaturindriyA api evaJcaiva tejovAyukAyikavadeva tisraSu lezyAsu - kRSNanIla kApota lezyArUpAsu avaseyAH, kintu - 'paMceMdiyatirikkhajoNiyA maNussA ya jahA puDhatrikAiyA AdilliyA tisu le sAsu bhaNiyA tahachavi lessAsu bhANiyavvA' paJcendriyatiryagyonikA manuSyAzca yathA pRthiabhiprAya se kahA hai ki tejolezyA se yukta hokara pRthvIkAyika utpanna to hotA hai magara tejolezyA se yukta hokara udvRtta nahIM hotA hai / - jisa prakAra pRthvIkAyikoM kI kRSNa, nIla, kApota evaM tejolezyA saMbaMdhI cAra vaktavyatAeM kahI haiM, usI prakAra aprakAyikoM aura vanaspatikAyikoM kI bhI cAra vaktavyatAeM kahalenI cAhie kyoMki aparyApta avasthA meM unameM bhI tejolezyA pAI jAtI hai / isa abhiprAya ko lekara kahA hai- pRthvIkAyikoM ke samAna akAyikoM evaM vanaspati kAyikoM kA bhI kathana samajhanA cAhie / - tejaskAyika aura vAyukAdhika kI vaktavyatA bhI isI prakAra hai kintu vizeSatA yaha hai ki tejaskAyikoM aura vAyukAyikoM meM tejolezyA nahIM hotI, kyoMki usakA honA saMbhava nahIM hai / dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM kA kathana bhI isI taraha samajhanA cAhie aura kRSNa, nIla tathA kApotale - thaIne pRthvIkAyika utpanna thAya che, paNa teolezyAthI yukta thaIne urdUna nathI karatA, - je prakAre pRthvIkAyikAnI kRSNa, nIla, kApAta temaja teolezyA sambandhI cAra vaktavyatAo kahI che, eja prakAra aSThAyika, ane vanaspatikAyikAmAM paNa cAra vastuvyatAe kaDI devI joie. kemake aparyApta avasthAmAM temanAmAM paNa tejalezyA maLI Ave che, e abhiprAyane laine kahyuM che-pRthvIkAyikAnA samAna akAyikA temaja vanaspatikAthiMkAnu paNa kathana samajavuM' joIe. tejaskAcika ane vAyukAyikanI vaktavyatA paNu eja prakAre che. paNa vizeSatA e che ke, tejaskAyikA ane vAyukAyikAmAM teolezyA nathI hatI, kemake temanu hovu asaMbhavita che. dvIndriya trIndriya ane caturindriya jIvAnu` kathana paNa eja rIte samajavu joie. ane kRSNa, nIla tathA kApAtavaizyAemAM jANavuM joie, pa'cendriya zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 prajJApanAstre vIkAyikA AdhAsu tisRSu lezyAsu-kRSNanIlakApotalezyAsu bhaNitA stathA SaTsvapi lezyAmu-kRSNAdizuklAntalezyAsu bhaNitavyAH, tadevAha-'navaraM chappi lessAo cAreyavAo, navaram-pRthivIkAyikApekSayA vizeSastu SaDapilezyA:-kRSNa lezyAdi zuklAntAzcArayitavyA:amilApayitavyAH, teSAM SaTsvapi lezyAsu anyatamayA'pi lezyAyA utpAdasaMbhavAt, utpAdagataikaikalezyA viSaye codvartanAyAM SaSNAM vikalpAnAM saMbhavAt, tadamilApo yathA-'se pUrNa bhaMte ! kaNhalesse paMciMdiyatirakkha jogie kaNhale sesu paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajai kaNhalessesu uvavaTai, jallesse uvavajai talle se uvavaTTa ? haMtA, goyamA ! kaNhalesse paMciMdiyatirikkhajoNie kaNha lessesu paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvava jja' siya kaNhalesse uvavai, sipa nIlalesse uvavaTTai, siya kAulesse uvavaTTai, siya teulesse uvavaTTai, siya pamhalesse uvavaTTai, siya sukkalesse uvavaTTai, siya jallesse uva. zyAoM meM jAnanA cAhie paMcendriya tiyecoM aura manuSyoM kA kathana chahoM lezyAoM meM vaisA hI hai jaise pRthvIkAyikoM kA prAraMbha kI tIna lezyAoM meM hai| vizeSa yaha hai ki paMcendriya tiryacoM aura manuSyoM kI vaktavyatA meM chahoM lezyAoM kA uccAraNa karanA cAhie unakA utpAda chaha lezyAoM meM se kisI bhI lezyA meM ho sakatA hai| aura pratyeka lezyA vAlA chaha lezyAoM meM se kisI bhI lezyA se yukta hokara uvRtta hotA hai| isakA kathana isa prakAra samajhanA cAhie gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAlA paMcendriya tiyeca kRSNalezyA vAle paMcendriya tirthacoM meM utpanna hotA hai ? aura kyA kRSNalezyA cAle paMcendriya tiryacoM se udavRtta hotA hai ? kyA jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai, usI lezyA ke sAtha uvRtta hotA hai ? __ bhagavAna-he gautama ! hAM, kRSNalezyAvAlA paMcendriya tiryaMca kRSNalezyA vAle paMcendriya tiryacoM meM utpanna hotA hai aura kadAcit kRSNalezyA vAlA tiyA ane mananuM kathana chae vezyAomAM tevuM ja che jevuM prathvIkAyikanA prAraMbhanI traNa lezyAomAM che. vizeSa e che ke paMcendriya tiryaMce ane manuSyanI vaktavyatAmAM chae lezyAonA uccAraNa karavA joIe. temane utpAda chae vezyAomAMthI kaI paNa lezyAmAM thaI zake che. ane pratyeka vezyAvALA chae lezyAomAMthI kaI paNa lezyAthI yukta thaIne uvRtta thAya che. tenuM kathana A rIte samajavuM joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zuM kRSNalezyAvALA paMcendriya kRSNalezyAvALA paMcendriya tiryamAM utpanna thAya che? ane zuM kRSNalezyAvALA paMcendriya tiryacethI uvRta thAya che? zuM je vezyAthI yukta banIne utpanna thAya che, teja vezyAnI sAthe uddavRta thAya che? zrI bhagavAna he gautama ! hA, kRSNalezyAvALA paMcendriya tiryaMca kuSNalezyAvALA paMcendriya tiya cAmAM utpanna thAya che ane keIvAra kRSNalezyAvALA thaIne ja uddavRtta thAya che, zrI prazAnasUtra:4
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdinirUpaNam 177 vajjai talle se ubava' ityAdi, evametra nIlakApota tejaH padma zuklalezyA sambandhinyapi vyatA avaseyA, 'vANamaMtarA jahA asurakumArA' vAnavyantarA devA yathA asurakumArAH pratipAditAstathA pratipattavyAH tathA ca vAnavyantara viSaye - 'jallesse uvavajjara, talle se ubavaTTa' ityevaM vaktavyam, sarveSAM devAnAM lezyApariNAmarUpa bhavakSayaparyantaM sadbhAvAt, " gautamaH pRcchati - ' se nUNaM maMte ! teulesse jo sie teulessesu joisieTa uvajjai0 ?' he bhadanta ! tat-atha nUnaM kim tejolezyo jyotiSako deva stejolezyenu jyotiSkeSu upapadyate, atha ca tejolezya eva tatazcavati ? bhagavAnAha - 'jaheba asurakumAre' ho udvRtta hotA hai, kadAcit nIlalezyA vAlA, kadAcit kApotalezyA vAlA' kadAcit tejolezyA vAlA, kadAcit padmalezyA vAlA aura kadAcita zuklalezyA vAlA hokara udvRtta hotA hai / kadAcit jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai usI lezyA se yukta hokara udavRtta hotA hai, (kadAcit anya lezyA se yukta hokara udvRtta hotA hai) ityAdi / isI prakAra nIla, kApota, teja, padma aura zuklalezyA saMbaMdhI vaktavyatA bhI jAnalenI cAhie / vAnavyantara devoM kA kathana asurakumAroM ke samAna hI samajhanA cAhie / ataeva vAnavyantaroM kA kathana yoM samajhanA cAhie ki- vAnavyantara deva jisa our se yukta hokara utpanna hotA hai, usI lezyA se yukta hokara udvRtta hotA hai, aisA hone kA kAraNa yaha hai ki sabhI devoM kA lezyA pariNAma bhava ke kSaya paryanta eka-sA sthira rahatA hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! kyA tejolezyA vAlA jyotiSka deva tejolezyA vAle jyotiSka devoM meM utpanna hotA hai ? aura kyA tejolezyA vAlA hI cyuta hotA hai ? TAivAra nIlakezyAvALA, keivAra kApe taEAvALA, kAIvAra te lezyAvALA, keAIvAra padmavezyAvALA, ane kaeNIzvara zukalalezyAvALA thaine uvRtta thAya che, kaIvAra je lezyAthI yukta thaine upanna thAya che teja lezyAthI yukta thaine utkRtta thAya che. koIvAra anya lezyAthI yukta thaIne uvRtta thAya che vagere, eja prakAre nIla kApAta, teja, padma ane zukalalezyA saMbandhI vaktavyatA paNa jANI levI joI e. vAnabhyantara devAnuM kathana asura;mAreAnA samAna ja samajavuM joIe. tethI ja vAnabhyantaranuM kathana Ama samajavu joie ke vAnabhyantara deva je lezyArthI yukta thaIne utpanna thAya che, teja lezyAthI yukta thaIne uvRtta thAya che, ema kahevAnuM kAraNa e che madhA devAnuM' lezyA pariNAma bhavanA kSaya sudhI eka ja jAtanu sthira rahe che. zrI gautamasvAmI--he bhagavan ! zu' teolezyAvALA jyetiSTha deva teolezyAvALA jyAtiSTha devAmAM utpanna thAya che ane zuM teolezyAvALAthI ja cyuta thAya che ? 50 23 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 pravApanAsUtre yayaiva asurakumAra uktastathaiva jyotiSko'pi vaktavyaH, tathA cAsurakumAroktarItyA jyotiSko devo yallezyaH en upapadyate tallezya eva cyavati evaM vemANiyA vi' evam-asurakumAroktarItyA vaimAnikA api vaktavyAH, tathA ca vaimAnikA devA api yallezyAH santaH upapapadyante tallezyA eva cavanti iti bodhyam, 'navaraM doNhaMpi cayaMtIti abhilAvo' navaramasurakumArApekSayA vizestu-dvayorapi jyotiSkavaimAnikadevayo rudvartanasthAne 'cyavanti ityabhilApo vaktavya ityarthaH, gautamaH pRcchati-se nUNaM bhaMte ! kAhalesse nIla lesse kAulesse nehae kanhalessesu nIlalessesu kAulessesu neraiesu uvava jai, kaNhalesse nIlalesse kAulesse uvavaTTai, jallesse uvavajjai tallesse uvavai ?' he bhadanta ! -atha nUnam-kim-kRSNalezyo nIlalezyaH kApotalezyo nairayikaH kramazaH kRSNale zyeSu nIlalezyeSu kApotalezyeSu nairayikepu-nArakeSu upapadyate ? atha ca kRSNalezyo nIlalezyaH kApotalezyaH sanneva tata udvartate ? tadevAha-kiM yallezya upapadyate tallezya evodvartate ? bhagavAnAha-'haMtA, __ bhagavAn-jaisA asurakumAroM ke viSaya meM kahA gayA hai, vaisA hI kathana jyotiSakoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / isa vidhAna ke anusAra jyotiSka deva jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai, niyama se usI lezyA se yukta hokara cyavana karatA hai| isI prakAra vaimAnika deva bhI jisa lezyA meM utpanna hote haiM, usI lezyA meM cyavana karate haiN| vizeSa bAta yahI hai ki jyotiSaka devoM aura vaimAnika devoM kA maranA 'cyavana' kahalAtA hai, use 'udvarttana' nahIM kahate / / gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA kRSNalezyA, nIlalezyA, yA kArotalezyA vAlA nAraka kramazaH kRSNalezyA vAle, nIla lezyA vAle yA kApotalezyA vAle nArakoM meM utpanna hotA hai ? aura kyA kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApota. lezyA vAlA hI udvatana karatA hai ? kyA jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai, usI lezyA se yukta hokara udvartana karatA hai ? zrI bhagavAna-jevuM asurakumAronI bAbatamAM kaheluM che, tevuM ja kathana jyotiSkanA viSayamAM paNa samajavuM joIe. e vidhAnanA anusAra jatiSkadeva je lesthAthI yukta thaIne utpanna thAya che, niyame karI eja dezyAthI yukta thaIne yavana kare che. eja prakAre vaimAnika deva paNa eja lezyAmAM utpanna thAya che, e4 lezyAmAM vana kare che. vizeSa e che ke-tiSkade ane vaimAnakadevenuM maravuM vana" kahevAya che, tene udvartana nathI kahetA. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zuM kRSNalezyA, nIlaleDyA agara kApatalezyAvALA nAraka kramazaH kRSNalezyAvALA, nIlalezyAvALA agara kApatalezyAvALA nArakamAM utpanna thAya che? ane zuM kRSNalezyA, nIlalezyA ane kAtilezyAvALA ja udvartana kare che? zuM je vaizyAthI yukta thaIne utpanna thAya che, tele zyAthI sukta thaIne udvartana kare che zrI prshaan|| sUtra :4
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdinirUpaNam 179 goyamA !" he gautama! hanta - satyam ' kaNhanIla kAulesse uvavajjai, jallesse uvavajjai talle se ubavaTTa' kRSNanIla kApotalezyo nairayikaH kRSNanIla kApotalezyeSu nArakeSu upa padyate atha ca yallezya upapadyate tallezya evodvartate, tathA ca nairayikAdInAM caturviMzati daNDakakrameNa pUrvoktarItyA pratyekamekaikalezyAmadhikRtya utpAdodvartanayoH prarUpaNasya kRtatvepi bahUnAM nairayikAdInAM bhinnalezyAnAM tasyAM tasyAM gatau samutpadyamAnatAdazAyAM tadanyathApi vastusthitiH kadAcit saMbhAvyeta, ekaikagata dharmApekSayA samudAya dharmasya kvacittadanyathApi darzanAdityAzaGkA nivAraNArthaM yeSAM yAvatyo lezyAH saMbhavanti teSAM yugapattAvallezyA adhikRtya pUrvoktArthasyaiva sAmUhikarUpeNa punaH pratipAdanAditi phalitam, tadanusAramevAgre'pyAha bhagavAn - he gautama! hAM satya hai, kRSNa, nIla aura kApota lezyA meM utpanna hotA hai, jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai, usI leiyA se yukta hokara udvRtta hotA hai / arthAt kRSNalezyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle nArako meM, nIlalezyA vAlA nAraka nIlalezyA vAle nArako meM aura kApotalezyA vAlA nAraka kApotalezyA vAle nArakoM meM utpanna hotA hai aura jo nAraka jisa lezyA meM utpanna hotA hai, vaha usI lezyA meM udvRtta hotA hai / nAraka Adi ko cauvIsa daMDakoM ke krama se pUrvokta rIti se pratyeka kI eka-eka lezyA ko lekara utpAda aura udvarttanA kI prarUpaNA yadyapi pahale kI jA cukI hai, phira bhI vibhinna lezyA vAle bahuta se nArakoM ke usa-usa gati meM utpanna hone kI sthiti meM anyathA vastusthiti kI saMbhAvanA kI jA sakatI hai, kyoMki eka-eka meM rahane vAle dharma kI apekSA samudAya kA dharma kahIM anya prakAra kA bhI dekhA jAtA hai, isa AzaMkA ko dUra karane ke lie jinameM jitanI lezyAoM kA saMbhava haiM, unakI utanI saba lezyAoM ko lekara pUrvokta viSaya kA hI sAmUhika rUpa se punaH pratipAdana kiyA hai / usI ke anusAra punaH kahate haiM zrI bhagavana--hA, gautama ! satya che, kRSNa, nIla ane kApAtalezyAmAM utpanna thAya de, je vaizyAthI yukta banIne utpanna thAya che, tejalezyAthI yukta banIne vRtta thAya che. arthAt kRSNalezyAvALA nAraka kRSNalezyAvALA nArakomAM nIlalezyAvALA nAraka nIlalezyAvALA nArakAmAM ane kApAtalezyAvALA nAraka kApAtalezyAvALA nArakamAM utpanna thAya che, ane je lezyAmAM utpanna thAya che. tee eja vaizyAmAM utta thAya che. nAraka AdinA cAvIsa daDakAnA krame karI pUrvakta rItithI pratyekanI eka-eka lezyA laIne utpAda utanAnI prarUpaNA pahelA karelI che, te paNa pharIthI vibhinna lezyAvALA ghaNA badhA nArakAnI te te gatimAM utpanna thayAnI sthitimAM anyathA vastusthitinI sa MbhAvanA karI zakAya che, kemake eka-ekamAM rahenArA dhanI apekSAe samudAyanA dharma kayAMya anya prakAranA paNa jovAya che, e AzakAne dUra karavAne mATe jemAM jeTalI vezyAonA sa bhava che, teTalI teTalI badhI lezyAone laIne pUrvokta zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 - - prazAenAso 'se nUNaM bhaMte ! kaNhalese jAva teulemse asurakumAre kaNa lessesu jAva teulessesu asurakumAresu uvavajjai0 ?' he madanta ! tat-matha nUnam-kim kRSNalezyo yAvat nIlalezyaH kApotalezyaH, tejolezyo'pnura kumAraH kRSNalezyeSu yAvat nIlalezyeSu kApotalezyeSu tejolezyeSu asurakumAreSu upapadyate ? atha ca kRSNAdi tejolezyAnta viziSTaH sanneva kiM tata udvartate ? bhagavAnAha-'evaM jaheva neraie tahA amurakumArAvi jAva thaNirakumAga vi' evam-pUrvoktarItyA yayaiva nairayikaH pratipAdita stathaiva asurakumArA api yAvat-nAgakumArAH, suvarNakumArAH, agnikumArA', vidyutkumArA:, udadhikumArAH, dvIpakumArA:, dikkumArA:, pavana kumArAH, stanitakumArA api vaktavyAH, gautamaH pRcchati-senUgaM bhaMte ! kAhalesse jAva teulesse puDhavikAie kaNhalesesu jAva teulessesu puDhavikA iesu uvavajaha ? evaM pucchA, jahA asurakumArANa' he bhadanta ! tat-atha nUnam -kim kRSNalezyo yAyava-nIlalezya: kApotalezya steja lezyaH pRthivI kAyikaH kRSNalezyeSu yAvat-nIlalezyeSu kApotalezyeSu bhagavan kyA kRSNalezyA vAlA yAvat tejolezyA vAlA asurakumAra kRSNalezyA vAle yAvat tejolezyA vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? aura kyA vaha kRSNalezyA se lekara tejolezyA vAle asurakumAroM se hI uvRtta hotA hai ? bhagavAn uttara dete haiM-jaise nArakoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, vaisA hI asurakumAra yAvat-nAgakumAra, suvarNa kumAra, agnikumAra, vidyu kumAra, udadhikumAra, dIpakumAra, dikkumAra, pavanakumAra aura stanitakumAra bhavanapatiyoM kA kathana bhI samajha lenA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA kRSNalezyA nIlalezyA, kApotalelyA athavA tejolezyA vAlA pRthvokAyika kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA yA tejolezyA vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? aura kyA jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai, usI lezyA se yukta hokara uddhRtta hotA hai ! isa viSayanuM ja sAmUhika rUpathI punaH pratipAdana karyuM che. tenA anusAra punaH kahe che-he bhagavan! zuM kRSNalezyAvALA vAva tejalezyAvALA asurakumAra kRSNalezyAvALA asurakumAromAM utpanna thAya che? ane zuM te kRSNalezyAthI laIne tejezyAvALA asurakumArethI udbhavRtta thAya che? zrI bhagavAna uttara Ape che-jevuM nArakenuM pratipAdana kareluM che tevuM ja asurakumAra yAvat nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidukumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, dikumAra, pavanakumAra ane svanitakumAra bhavanapatiyAnA kathana paNa samajI levAM joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zuM kRSNalezyA, nIlezyA, kapilezyA athavA telezyAvALA pRthvIkAyika kRSNalezyA, nIlezyA, kapilezyA agara teolezyAvALA pRthvIkAyikamAM utpanna thAya che ? ane zuM je vezyAthI yukta thaIne utpanna thAya che, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 prabodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdinirUpaNam tejolezyeSu pRthivIkAyikeSu upapadyate ? atha ca kRSNAdi tejolezyAntaviziSTaH sanneva kiM tata udvartate ? ityevaM rItyA yathA anurakumArANAM pRcchA tathaiva pRcchA'vaseyA, bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA !" he gautama ! hanta - satyam, 'kaNDale se jAva teulesse puDhavikAie kaNhalessesu jAva teulesse puDhAvikAiesa siya kaNhalesseva uvavaTTa' kRSNale yo yAvatnIlalezyaH kApotalezya stejolezya pRthivIkAyikaH kRSNalezyeSu yAvat - nIlalezyeSu kApotaleiyeSu tejolezyeSu pRthivIkAyikeSu upapadyate kintu syAt kadAcit kRSNalezya udvartate 'siya nIlalesse siya kAulesse ubavaTTa' syAt kadAcit nIlalezyaH san udvartate, syAt - kadAcit kApota lezyaH san udvartate 'siya jalle se uvavajjai talle se ubava syAt - kadAcid yallezya upapadyate tallezya udvartate, kintu - 'teulesse uvavajjai, no prakAra jaisI pRcchA asurakumAroM ke viSaya meM kI gaI hai, vaisI hI yahAM bhI samajha lenI cAhie / bhagavAn he gautama, hAM satya hai| kRSNa lezyAvAlA pRthvIkAyika kRSNa lezyA vAle pRthvIkAyikoM meM, nIlalezyAvAlA nIlalezyAbAle pRthvokAyikoM meM, kApotalezyA vAlA pRthvIkAyika kApotalezyAvAle pRthvIkAyiko meM aura tejolezyA vAlA pRthvIkAyika tejolezyA vAle pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai / kintu uvarttanA ke viSaya meM aisA niyama nahIM hai ki jisa lezyA se yukta hokara utpanna ho usI lezyA se yukta hokara udvarttana kare ? ata eva vaha kRSNalezyA meM utpanna hone vAlA kadAcit kRSNalezyA meM udvRtta hotA hai, kadAcit nIlalezyA meM, kadAcit kApaNetalezyA meM udvRtta hotA hai| yahAM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki pRthvIkAyika jIva tejolezyA meM utpanna hotA hai kintu tejolezyA vAlA hokara udvartana nahIM karatA / isakA kAraNa pahale batalAyA jA cukA hai| eja vaizya thI yukta thaIne uddhRtta thAya che ? e prakAre jevI pRcchA asurakumAreAnA viSayamAM karAi tevI ja AhI. pazu samajavI joie. zrI bhagavAn he gautama ! satya che, kRSNalezyAvALA pRthvIkAyika kRSNalezyAvALA pRthvIkAyikemAM, nIlalezyAvALA nIlalezyAvALA pRthvIkAyikAmAM kApAtalezyAvALA pRthvIkAyika kApAtalezyAvALA pRthvIkAyikAmAM ane teolezyAvALA pRthvIkAyika teolezyAvALA pRthvIkAyi kAmAM utpanna thAya che. parantu unAnA viSayamAM eve niyama nathI. ke je lezyAthI yukta thaine utpanna thAya tejalezyAthI yukta thaine urdUna kare tethIja te kRSNalezyAmAM utpanna thanArA keIvAra kRSlezyAmAM utta thAya che, koivAra nIlalezyAmAM, keAivAra kApAtalezyAmAM udbhavRtta thAya che. AhI' e dhyAna rAkhavu joie ke pRthvIkAyika jIva teolezyAmAM utpanna thAya che paNa teolezyAvALA thaine urdUna nathI karatA enu kAraNa pahelA khatAvI didhelu che. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ___prajJApanAsUna cevaNaM teulesse uvavaTTai' tejolezyaH san upapadyate parantu no caiva khalu tejolezyaH san udvartate prAguktayukteH, 'evaM AukAiyA vaNassaikAiyA vi bhANiyavvA' evam-pRthivIkAyikoktarItyA apkAyikAH, vanaspatikAyikA api bhaNitavyAH, ___ gautamaH pRcchati-se nUNaM bhaMte ! kaNhalesse nIlalesse kAulesse teukAie kaNhalessesu nIlalessesu kAulessesu teukAiemu uvavajjai, kaNhalesse nIlalesse kAulesse uvavaTTai, jalle sse uvavajjai tallesse uvavaTTai ?' he bhadanta ! tat-atha, nUnam-kim kRSNa lezyo nIlalezyaH kApotalezyaH, tejaskAyikaH kRSNalezyeSu nIlalezyeSu kApotalezyeSu tejaskAyikeSu upapadyate ? atha ca kRSNalezyo nIlalezyaH kApotalezyaH san udvartate ? tadeva vizadayati-yallezya upapadyate kiM tallezya eva udvartate ? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA !' he gautama ! hanta-satyam, 'kaNhalesse nIlalesse kAulesse teukAie kaNhalesesa nIlalessesu kAule ssesu teukAiesu uvavajjai, siya kaNha lesse uvavai' kRSNalezyo nIlalezyaH, kApotalezyaH, tejaskAyikaH kRSNalezyeSu nIlalezyeSu kApotalezyeSu tejaskAyikeSu upapadyate kintu syAt-kadAcit kRSNalezyaH san udvartate 'siya nIlalesse uvavai' syAt-kadAcit nIlalezyaH san udvartate, 'siya kAulesse uvavaTTaha' akAyikoM aura vanaspatikAyikoM kA kathana bhI isI prakAra samajhanA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA, nIlalezyA, tathA kApotalezyA vAlA tejaskAyika kyA kRSNalezyA vAle, nIlalezyAvAle kApotalezyAvAle tejaskAyikoM meM utpanna hotA hai ? kyA kRSNalezyAvAlA, nIlalezyavAlA aura tejolezyA vAlA hI uddhRtta hotA hai ? isI kathana kA spaSTIkaraNa karate haiM-kyA jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai, usI lezyA se yukta hokara uvRtta hotA hai? bhagavAn-he gautama ! hAM, satya hai, kRSNalezyAvAlA, nIlalezyAvAlA aura kApotalezyAvAlA tejAkAyika, kRSNalezyAvAle, nIlalezyAvAle aura kApota lezyAvAle tejaskAthikoM meM utpanna hotA hai, kintu kadAcitU kRSNalezyA se yukta hokara udavartana karatA hai, kadAcit nIlalezyA se yukta hokara udvartana karatA hai aura kadAcit kApotalezyA se yukta hokara udvartana karatA hai / kadA. apakAyika ane vanaspatikAdhinuM kathana paNa e prakAre samajavuM joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA nIlezyA tathA kApatalezyAvALA tejaskAyika zuM kRSNalezyAvALA, nIlezyAvALA ane kapilezyAvALA tejaskAyikamAM utpana thAya che? zuM je legyAthI yukta thaIne utpanna thAya che, tejalezyAthI yukta thaIne uddavRtta thAya che? zrI bhagavAna -he gautama! hA, satya che, kRSNalezyAvALA, nIlalezyAvALA ane kApita lezyAvALA tejaskAyika kRSNalezyAvALA nIlezyAvALA ane kApatalezyAvALA. tejaskAyikemAM utpanna thAya che, paNa keIvAra kRSNalezyAthI yukta thaIne uddavartana kare che, koIvAre nIlalezyAthI yukta thaIne udvartana kare che ane keIvAra kAtilezyAthI yukta banIne udva zrI. prshaan| sUtra:4
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameSadodhinI TIkA pada 17 sU0 12 nairayikotpatyAdinirUpaNam syAt kadAcit kApotalezyaH san udvartate 'siya jallesse uvavajjai tallesse uvaTTai' syAt-kadAcit yallezya upapadyate tallezya evodvartate, 'evaM vAukAiya beidiya teidiya cauriMdiyA vi bhANiyacA' evam-tejaskAyikoktarItyA vAyukAyika dvIndriya trIndriya catu. rindriyA api bhaNitavyAH, gautamaH pRcchati-se naNaM bhaMte ! kaNDalesse jAva sukkalesse paMcediyatirikkhajoNiyA kaNhalessesu jAva sukkalessesu paMcediyatirikkhajoNiesu uvavagjai ? pucchA' he bhadanta ! tat-atha nUnaM-kim kRSNalezyo-yAvat-nIlalezyaH, kApotalezyaH, padmalezyaH, zuklalezyaH paJcendriyatiyagyonikaH kRSNalezyeSu yAvatnIlaleiyeSu kApotalezyeSu tejolazyeSu padmalezyeSu zuklalezyeSu paJcendriyatiryagyo nikepu upapadyate atha ca kRSNAdi zuklalezyAnta viziSTaH san tata udvartate ? iti pRcchA, bhagavAnAha'haMtA, goyamA !' he gautama ! inta satyam 'kaNhalesse jAva sukkalesse paciMdiyatirikkhajoNie kaNhalessesu jAva sukkalessesu paMciMdiyatirikkhanoNiesu uvavajjai, siya kaNhalesse uvavaTTai jAva siya sukkalesse uvavaTTai' kRSNalezyo yAvat-nIlalezyaH, kApotalezyaH, tejo. cit jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai, usI lezyA se yukta hokara udvartana karatA hai| kadAcit anya lezyA se yukta hokara bhI udvartana karatA hai isI prakAra dvIndriya, trIndriya aura cauindriyoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA kRSNalezyAvAlA, nIlalezyAvAlA, kApota legyAvAlA, tejolezyAvAlA, padmalezyAvAlA, aura zuklalezyAvAlA paMcendriya tiryaMca kRSNalezyAvAle, nIlalezyAvAle, kApotalezyAvAle, tejolezyAvAle, padmalezyAvAle aura zuklalezyAvAle paMcendriya tiryagyonikoM meM utpanna hotA hai ? aura kyA usI kRSNAdi lezyA se yukta hokara udvartana karatA hai ? bhagavAn-hAM gautama ! satya hai / kRSNa, nIla, kApota, teja, padma, aura zuklalezyAvAlA paMcendriya tiryaca, kRSNalezyA bAle, nIlalezyA vAle kApota na kare che, koIvAra je vezyAthI yukta banIne utpanna thAya che, tejalezyAthI yukta thaIne udvartana kare che, koIvAra anya vezyAthI yukta thaIne paNa udvartana kare che. eja prakAre kIndriya, trIndriya ane caturindriyanA viSayamAM paNa kahevuM joIe. zrI gautabhasvAmI-3 mAvan ! zuNavezyA, nIlezyAvA, pAtozyAmA, tezyAvALA, pamalezyAvALA ane zukalalezyAvALA, paMcendriya tiryaMca kRNalezyAvALA nIlezyAvALA, kAtilezyAvALA, tejalezyAvALA padulezyAvALA, ane zukalezyAvALA paMcendriya tinikemAM utpanna che? ane zuM eja kRSNAdi zyAthI yukta thaIne patana 42 cha ? zrI bhagavAn-7, gautama ! satya cha. , nIsa, pota, teca, padma, mana zudA lezyAvALA paMcendriya tiryaMca, kRSNalezyAvA, nIlalezyAvALA, kapilezyAvALA, teje. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 prajJApanAsUtre lezyaH padamalezyaH zuklalezyaH pazcendriya tiryagyonikaH kRSNalezyeSu yAvat-nIlalezyepu kApotalesyeSu tejolezyeSu padmaleiyeSu zuklaleiyeSu paJcendriya tiryagyonikeSu upapadyane kintu syAt - kadAcit kRSNalezyaH san udvartate, yAvat syAt - kadAcit nIlalezyaH sana udva rtate, syAt kadAcit kApotalezyaH san udvartate, syAt-kadAcit tejolezyaH san udvartate syAt - kadAcit padmalezyaH san udvartate, sthAta- kadAcit zuklalezyaH san udvartate, 'siya jalleise uvavajjai tallerU se ukvaTTa' syAt - kadAcida yallezya upapadyate tallezyaH san udvartate evaM maNUse vi' evam paJcendriyatiryagyonikoktarItyA manuSyo'pi kRSNAdi zuklazyAnta viziSTaH kRSNAdi zuklezyAnta viziSTeSu manuSyeSu upapadyate kintu - syAt-kadA cit kRSNalezyaH san udvartate kadAcit nIlalezyaH san kadAcit kApotalezyaH san lezyAvAle tejolezyA vAle, padamalezyA vAle aura zukla lezyAbAle pacendriya tiryacoM meM utpanna hotA hai, kintu syAt kRSNalezyA vAlA hotA huA uvarttana karatA hai, syAt nIlalezyA vAlA, sthAt kApotaleiyAvAlA, syAt tejo lezyA vAlA, syAt padmalezyA vAlA athavA syAt zuklalezyA vAlA hokara udvarttana karatA hai / jisa lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai, kadAcit usI lezyA se yukta hokara udvarttana karatA hai kadAcit anya leiyA se yukta hokara bhI udvarttana karatA hai / paMcendriya tiryaca ke samAna manuSya bhI kRSNAdi chahoM lezyAoM meM se kisI bhI lezyA se yukta hokara usI lezyA vAle manuSyoM meM utpanna hotA hai, kintu yaha niyama nahIM ki jisa lezyA se yukta hokara utpanna ho usI lezyA se yukta hokara udadyatana kare / kRSNalezyA se yukta hokara kRSNalezyA vAle manuSyoM meM utpanna hone vAlA manuSya chahoM lezyAoM meM se kisI bhI lezyA se yukta hokara udvarttana karatA hai / isI prakAra nIlalezyA se yukta hokara nIlalezyA vAle lezyAvALA, padmalezyAvALA ane zukalalezyAvALA paMcendriya tiya cAmAM utpanna thAya che, kintu syAt kRSNalezyAvALA thayelA una kare che syAt nIlakezyAvALA syAt tenelezyAvALA syAt padmavezyAvALA athavA syAt zukalalezyAvALA thaine una kare che. je ledyArthI yukta thaine utpanna thAya che. kadAcit eja lezmAthI yukta thaine urdUna kare che. kadAcit anya lezyArthI yukta thaIne una kare che. paMcendriya tiya iMcanI samAna manuSya paNa kRSNAdi chae lezyAomAMthI kAipaNa lezyAthI yukta thaIne eja lezmAvALA manuSyeAmAM utpanna thAya che, paNa e niyama nathI ke je lezyAthI yukta thaIne utpanna thAya tejalezyAthI yukta thaine urdUvartana kare. kRSNalezyAthI yukta thaIne kRSNalezyAvALA manuScAmAM utpanna thanAra manuSya chae vaizyAemAMthI koipaNa eka lezyAthI yukta thaine urdUvana kare che, eja prakAre nIlalezyAthI zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayevabodhinI TIkA pada 17 20 14 nairayikAvadhijJeyakSetraparimANanirUpaNam 185 kadAcit tejole zyaH san kadAcit padma chezyaH san kadAcit zuklalezyaH san udvartate kadAcid yallezya upapadyate tallezya udvarta te iti bhAvaH, 'vANamaMtarA jahA asurakumArA' vAnavyantarA devA yathA asurakumArAH pratipAditA stathA pratipattavyAH, 'joisiya vemANiyA evaMceva' jyotiSkavaimAnikA api evaJcaiva-asurakumArA iva vaktavyA, kintu-'navaraM jassa jallesA, doNha vi cayaNaM, bhANiyacaM navaram-asurakumArApekSayA vizeSastu yasya yallezyA bhavanti tasya tallezyA vaktavyAH, dvayorapi-jyotiSkavaimAnikadevayorudvartanasthAne cya. vanamiti bhaNitavyam-vaktavyam // sU0 13 // // nairayikAvadhijJeyakSetraparimANavaktavyatA // mUlam-kaNhalesse NaM bhaMte ! neraie kaNhalessaM neraiyaM paNihAe ohiNA savvao samaMtA samabhiloemANe kevaiyaM khettaM jANai kevaiyaM khettaM pAsai ? goyamA ! No bahuyaM khettaM jANai No bahuyaM khettaM pAsai No dUraM khettaM pAsai ittariyaM khettaM jANai ittariyameva khettaM pAsai se keNaTuNaM bhaMte ! evaM vuccai-kaNhalesseNaM neraie taM ceva jAva ittariyameva khettaM pAsai ? goyamA ! se jahA nAmae keipurise bahusamaramaNijjaMsi bhUmibhAgaMsi ThiccA savvao samaMtA samabhiloejjA, taeNaM purise dharamanuSyoM meM utpanna hone vAlA kRSNalezyA se, nIlalezyA se kApotalezyA se, tejolezyA se, padmalezyA se athavA zuklalezyA se yukta hokara uddhRtta hotA hai / isI prakAra zeSa cAra lezyAoM ke saMbaMdha meM bhI kahalenA cAhie / __ vANavyantara devoM kI vaktavyatA asurakumAroM ke samAna samajhanI caahie| jyotiSka vaimAnikoM kA kathana bhI asurakumAroM ke samAna hI hai, magara jisameM jitanI lezyAeM pAI jAtI haiM, usameM utanI lezyAoM kA kathana karanA cAhie aura jyotiSkoM tathA vaimAnikoM ke lie 'udvartana' ke sthAna para 'cyavana' zabda kA prayoga karanA cAhie // sU0 13 // yukta thaIne nalalezyAvALA manuSyamAM utpanna thanAra kRSNalezyAthI, nIlalezyAthI, kAtilezyAthI, tejalezyAthI, padmalezyAthI athavA zukalalezyAthI yukta thaIne uvRtta thAya che. e ja prakAre zeSa cAra levAonA sa nmamAM paNa kahevuM joIe. vanavyantara devonI vaktavyatA asurakumAranI samAna samajavI joIe. jotiSThA ane vaimAnikanuM kathana paNa asurakumAronI samAna ja che. paNa jemAM jeTalI vezyAo maLI Ave che temAM teTalI vezyAonuM kathana karavuM joIe ane jyotiSka tathA vaimAnikene mATe "udvartananA sthAna para "cyavana' zabdano prayoga karavo joIe. te sUi 13 . pra024 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 prajJApanAsUtre NitalagayaM purisaM paNihAe savvao samaMtA samabhiloemANe No bahuyaM khettaM jAva pAsai jAva ittariyameva khettaM pAsai, se teNaTreNaM goyamA ! evaM vuccai-kaNhalesseNaM neraie jAva ittariyameva khettaM pAsai, nIlalesseNaM bhaMte ! neraie kaNhalessaM neraiyaM paNihAya ohiNA savvao samaMtA samabhiloemANe samabhiloemANe kevaiyaM khettaM jANai kevaiyaM khataM pAsai ? goyamA! bahutarAgaM khettaM jAgai, bahutarAgaM khettaM pAsai, dUratarakhettaM jANai, dUratarakhettaM pAsai, vitimirataragaM khenaM jANai vitimirataragaM khettaM pAsai, jANai visuddhataragaM khettaM visuddhataragaM khettaM pAsai, se keNaTuNaM bhaMte! evaM vuccai nIlalesseNaM Neraie kaNhalessaM neraiyaM paNihAya jAva visuddhataragaM khettaM jANai, visuddhataragaM khettaM pAsai ? se jahA nAmae keipurise bahusamaramaNijAo bhUmibhAgAo pavvayaM durUhittA savvao samaMtA samabhiloejjA, taeNaM se purise dharaNitalagayaM purisaM paNihAya savvao samaMtA samabhiloemANe samabhiloemANe bahutaragaM khettaM jANai jAva visuddhataragaM khettaM pAsai, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-nIlalesse neraie kaNhalessaM jAva visuddhataragaM khettaM pAsai, kAulesse NaM bhaMte ! neraie, nIlalessaM neraiyaM paNihAya ohiNA sabao samaMtA samabhiloemANe samabhiloemANe kevaiyaM khettaM jANai pAlai ? goyamA ! bahutaragaM khettaM jANai pAsai jAva visuddhataragaM khettaM pAsai, se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccai-kAulesse NaM neraie jAva visuddhataragaM khettaM pAsai ? goyamA ! se jahA nAmae keipurise bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo pavvayaM durUhittA do vi pAe uccAviyA vaittA savvao samaMtA samabhiloejjA, taeNaM se purise pavayagayaM dharaNitalagayaM ca yurisaM paNihAya savvao samaMtA samabhiloemANe bahutaragaM khettaM jANai, bahutaragaM khettaM pAsai jAva vitimirataragaM pAsai, se teNaTreNaM goyamA! evaM vuccai-kAulesseNaM neraie nIlalessaM neraiyaM paNihAya taM ceva jAva vitimirataragaM khettaM pAsai ||suu0 14 // zrI prazAyanAsUtra :4
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 14 nairayikAvadhijJeyakSetraparimANanirUpaNam 187 chAyA-kRSNalezyaH khalu bhadanta ! nairayikaH kRSNalezyaM nairayikaM praNidhAya avadhinA sarvataH samantAt samabhilokamAnaH kiyat kSetraM jAnAti, kiyatkSetraM pazyati ? gautama ! no bahukaM kSetraM jAnAti, no bahukaM kSetraM pazyati, no dUraM kSetraM jAnAti, no dUraM kSetraM pazyati, itvarameva kSetraM jAnAti, itvarameva kSetraM pazyati, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-kRSNa lezyaH khalu nairayika staccaiva yAvada itvarameva kSetraM pazyati ? gautama ! tad yathA nAma kazcitpuruSo bahusamaraNIye bhUmibhAge sthitvA sarvataH samantAm samabhiloketa, tataH khalu sa puruSo dharaNitalagataM puruSaM nArakoM kA avadhijJAna 'zabdArtha-kaNhalesse NaM bhaMte ! neraie' he bhagavan ! kRSNalezyAvAlA nAraka' 'kaNhalessaM neraiyaM, paNihAe' kRSNalezyAvAle dUsare nAraka kI apekSA 'ohiNA' avadhi ke dvArA 'savvao' saba dizAoM meM 'samaMtA' saba vidizAoM meM 'samabhiloemANe' avalokana karatA huA 'kevaiyaM' kitane 'khettaM' kSetra ko 'jANai' jAnatA hai / 'kevaiyaM khettaM pAsai ?' kitane kSetra ko dekhatA hai ? 'goyamA ! No bahuyaM khettaM jANaha' he gautama ! bahuta kSetra ko nahIM jAnatA 'No bahuyaM khettaM pAsai' bahuta kSetra ko nahIM dekhatA 'No dUraM khettaM jANai' dUra kSetra ko nahIM jANanA 'No dUraM khettaM pAsai' dUra kSetrako nahIM dekhatA 'ittariya' thoDe 'khettaM kSetra ko 'jANai' jAnatA hai 'ittariyameva khettaM pAsaI' thoDe hI kSetra ko dekhatA hai| __ (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaha-kaNhalesle NaM bhaMte ! neraie taM ceca) bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA vAlA nAraka, ityAdi vahI pUrvokta 'jAvA ittariyameva khettaM pAsai ?' yAvat alpa hI kSetra ko dekhatA hai ? (goyamA !) gautama ! (se) atha (jahAnAmae kei purise) kucha bhI nAma vAlA nArakanuM avadhijJAna zahAtha-(kaNhalesseNa bhaMte ! neraie) magavan ! vezyA nA24 (kaNhalesa neraiyaM paNihAe) vezyAvA wlon Pii apekSAye (ohiNA) madhina / / (savao) madhI zAsabhA (samatA) yaa3|2 (samabhiloemANe) aksana 43 // 2 // (kevaiyaM) san (khettaM) kSetrane (jANai) ye che (kevaiyaM khettaM pAsai) ra kSetrane hethe cha ? (goyamA ! No bahuyaM khettaM jANai) 3 gautama ! 5 / kSetrAne nathI angtA (No bahuyaM khettaM pAsai) ghazA kSetrAne nayA matA (No dUraM khettaM jANai) 2nA kSetrane gau nathI. (No dara khettaM pAsai) dUranA kSetrAne nathI hematA (ittariya) thaa| (khettaM) kSetrana (jANai) ano cha (ittariyameva khettaM pasii) 230 rane me che. (se keNadve gaM bhaMte ! evaM vuccai kaNhalesse NaM bhaMte ! neraie taM ceva) bhagavan ! zAstathA sama upAya cha / vezyA nA24 chatyAdi te pUti (jAva ittariyameva khettaM pAsai ?) yAvat 2854 kSetra me che ? (goyamA !) 3 gautama ! (se) atha (jahA nAmae keI purise) 35 5 nAmavANI: 535 (bahusamaramaNijjaMsi bhUmibhAgammi ThiccA) pAsa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 prajJApanAstre praNidhAya sarvataH samantAt samabhilokamAno no bahukaM kSetraM yAvat pazyati, yAvad itvarameva kSetraM pazyati, tat tenArthena gautama ! evamucyate-kRSNalezyaH khalu nairayiko yAvad itvarameva kSetraM pazyati, nIlale zyaH khalu bhadanta ! nairayikaH kRSNalezyaM nairapikaM praNicAya avadhinA sarvataH samantAt samabhilokamAnaH samabhilokamAnaH kiyat kSetraM jAnAti, kiyat kSetraM pazyati ? gautama ! bahutarakaM kSetraM jAnAti, bahutarakaM kSetraM pazyati dUratarakSetraM jAnAti dUratarakoI puruSa (bahusamaramaNijjaMsi bhUmibhAgammi ThiccA) bilakula sama ramaNIya bhUmibhAga meM sthita hokara (sacao samaMtA samabhiloejA) saya dizA vidizAoM meM dekhe (taeNaM se purise) tatpazcAt vaha puruSa (dharaNitalagayaM purisaM paNi. hAya) bhUtalagata dUsare puruSa kI apekSA (savao samaMtA samabhiloemANe) saba dizA-vidizAoM meM dekhatA huA (No bahuyaM khettaM jANai pAsai) bahuta kSetra ko nahIM jAnatA-dekhatA (jAva ittariyameva khettaM pAsai) yAvat alpa hI kSetra ko dekhatA hai (se teNaTeNaM goyamA !) isa kAraNa se gautama ! (evaM vuccai) aisA kahA jAtA hai (kaNhalesse NaM neraie jAva ittariyameva khetaM pAsai) yAvat thoDe hI kSetra ko jAnatA hai (nIlalesse NaM bhaMte ! neraie) he bhagavan ! nIlalezyA vAlA nAraka (kaNhalessaM neraiyaM paNihAya) kRSNalezyA vAle nAraka kI apekSA (ohiNA savvao samaMtA) avadhi dvAra saba dizA-vidizAoM meM (samabhiloe mANe 2) dekhatA huA 2 (kevaiyaM khettaM jANA, kevaiyaM khetaM pAsai) kitane kSetra ko jAnatA hai, kitane kSetra ko dekhatA hai ? (goyamA ! bahutarAgaM khettaM jANai, bahutarAgaM khettaM pAsai) gautama ! bahuta-se kSetra ko jAnatA hai, bahuta-se kSetra ko dekhatA hai / (dUrataraM khettaM jANaha, dUrataraM khettaM pAsai) dUratara kSetra ko sabharabhaNIya bhUmi bhAgamA sthita 25 (sabao samatA samabhiloeujA) yI 6vizAsomA here (taeNaM se purise) tatpazcAt te 531 (dharaNitalagayauM purisa paNihAya) bhUtadarata bhIta 3SanI apekSA (sabbao samatA samabhiloemANe) madhI viziyAmA bhI 2hesa (go bahuyaM khettaM jANai pAsai) ghara mayA kSetrAta nathI tato-hemAta (jAva ittariyameva khettaM pAsai) yAvat 285 04 kSetrAne hethe che (se teNaguNaM goyamA !) me 42thA u gautama ! (evaM vuccai) mA 43vAya che (jAva ittariyameva khettaM pAsai) yAvat thaa| na kSetrane taNe cha (nIlalesseNaM bhaMte ! neraie) 3 bhAvan ! nAyavezyAvANA nA24 (kaNhalesaM neraiyauM paNihAya) sazyA nA24I apekSA (ohiNA savvao samaMtA) madha vAcA hizAyAma (samabhiloe) hebhI rahesa. (kevaiya khettaM jANai, kevaiya khettaM pAsai) mA kSetrAne ta cha. mane TakSA kSetrAne heme cha ? (goyamA! bahutarArga khettaM jANai, bahutarAga khettaM pAsai) 8 gautama ! gharI kSetrAne gaye cha, gha ghA kSetrIne ve che (daratara kheta jANai dUratara khetta pAsai) 62tara kSetrane cha bhane 622 kSetrane heme cha (viti zrI prazAnA sUtra:4
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 14 nairayikAvadhijJeyakSetraparimANanirUpaNam 189 kSetraM pazpati, vitimiratarakaM kSetra jAnAti vitimiratarakaM kSetraM pazyati, vizuddhatarakaM kSetra jAnAti, vizuddhataraka kSetraM pazyati, tat kenArthena bhadanta ! eva mucyate-nIlalezyaH khalu nairayikaH kRSNalezya nairayikaM praNidhAya yAvad vizuddhataraka kSetraM jAnAti, vizuddhataraka kSetra pazyati ? tat yathAnAma kazcit puruSo bahusamaraNIyAd bhUmibhAgAt parvatamAruhya sarvataH samantAt samabhiloketa tataH khalu sa puruSo dharaNitalagataM puruSaM praNidhAya sarvataH samantAt samabhilokamAnaH samabhilokamAno bahutarakaM kSetraM jAnAti yAvada vizuddharakaM kSetraM pazyati, tat jAnatA hai, dUratara kSetra ko dekhatA hai (vitimiratarakaM khettaM jANai) nirmalatara kSetra ko jAnatA hai (vitimirataragaM khettaM pAsai) nirmalatara kSetra ko dekhatA haiM (visuddhataragaM khettaM jANai, visuddhataragaM khettaM pAsai) vizuddhatara kSetra ko jAnatA hai, vizuddhatara kSetra ko dekhatA hai (se keNaDhe NaM bhaMte ! evaM vuccai) kisa hetu se bhagavan ! aisA kahA jAtA hai ki (nIlalesse NaM neraie kaNhalessaM neraiyaM paNihAya jAva visuddhataragaM khettaM jANai, visuddhataragaM khettaM pAsai) nIlalezyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle nAraka kI apekSA yAvat vizuddhatara kSetra ko jAnatA hai, vizuddhatara kSetra ko dekhatA hai ? (se jahAnAmae kei purise) kucha bhI nAma vAlA puruSa (bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo) bahuta sama evaM ramaNIya bhUmibhAga se (pavvayaM duruhittA) parvata para caDha kara (savvao samaMtA samabhiloejjA) saba dizA-vidizAoM meM avalokana kare (tae NaM se purise dharaNitalagayaM purisaM paNihAya) taba vaha puruSa bhUtala para rahe hue puruSa kI apekSA (satrabho samaMnA samabhiloe mANe 2) saba tarapha dekhatA-dekhatA (bahu. taragaM khettaM jANai jAva visuddhataragaM khettaM pAsai) bahutara kSetra ko jAnatA hai, yAvat vizuddhatara kSetra ko dekhatA hai (se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccaI) mirataragaM khettaM jANai) nibhagata2 kSetrane cha (vitimirataragaM khetaM pAsai) nibhAtara kSetra hethe cha (visuddhataragaM khettaM jANai, visuddhataragaM khettaM pAsai) vizuddhatara kSetra na cha, vizaddhata kSetrana the cha (se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai) // tuthI bhagavan ! se 4uvAya cha : (nIlalesseNaM neraie kaNhalesaM neraiyaM paNihAya jAva visuddhataragaM khettaM jANai visuddhataragaM khettaM pAsaI ?) nAsavezyA nA24 474ozyA nA24I apekSA yAvata vizuddhata2 kSetrane cha, vizuddhata2 kSetrane me che ? (se jahA nAmae kei purise) 4 55 nAmANe 535 (bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo) gha! sama tabha04 2bhAya bhUmi mAthI (pavvayaM duruhittA) parvata 52 yAna (savvao samaMtA samabhiloejjA) madhI zivazAyamA mana 42 (taeNaM se purise dharaNitalagayaM purisaM paNihAya) tyAre te pu35 bhUtala 52 29sA pu35nI. apekSAye (savvao samaMtA samabhiloemANe) madhI ta26 tai (bahutaragaM khettaM jANai jAva visuddhataragaM khettaM pAsai) yA mA zrI prazAnasUtra:4
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 prajJApanAsUtre tenArthena gautama ! evamucyate- nIlalezyo nairayikaH kRSNalezyaM yAvad vizuddhatarakaM kSetraM pazyati, kApotalezyaH khalu bhadanta ! nairayiko nIlalezyaM nairayikaM praNidhAya avadhinA sarvataH samantAt samabhilokamAnaH samabhilokamAnaH kiyantaM kSetraM jAnAti pazyati ? gautama ! bahutarakaM kSetra jAnAti pazyati yAvad vizuddhatarakaM kSetraM pazyati, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate - kApotazyaH khalu nairathiko yAvad vizuddhatarakaM kSetraM pazyati ? gautama ! tadyathAnAma kazcit puruSo bahusamaraNIyAd bhUmibhAgAt parvatamArohati, Aruhya dvAvapi pAdo uccayitvA isa hetu se he gautama ! aisA kahA jAtA hai (nIlalesse neraie kaNhalessaM jAva viddhataragaM khettaM pAsaha) nIlalezyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle kI apekSA yAvat vizuddhatara kSetra ko dekhatA hai / (kAulesse NaM bhaMte ! neraie nIlalessaM neraiyaM paNihAya) bhagavan ! kApota lezyA vAlA nAraka nIlalezyAvAle nAraka kI apekSA (ohiNA) avadhi se ( savvao samatA samabhiloemANe 2 kevaiyaM khettaM jANai pAsai ?) saba dizA vidizAoM meM dekhatA - dekhatA kitane kSetra ko jAnatA dekhatA hai ? (goyamA ! bahutarAgaM khettaM jANai pAsaha) he gautama ! bahuta kSetra ko jAnatA dekhatA hai (jAva vizuddhataragaM khettaM pAsaha) yAvat vizuddhatara kSetra ko dekhatA hai ( se keNaNaM bhaMte ! evaM buccara) he bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA haiM ( kAu lesseNaM neraie jAva visuddhataragaM khettaM pAsai ?) kApotalezyA vAlA nAraka yAvat vizuddhatara kSetra ko dekhatA hai ? (goyamA ! se jahAnAmae kehapurise bahusamaramaNijAo bhUmibhAgAo paJcayaM duruhai) jaise kucha bhI nAma vAlA koI puruSa bahuta sama evaM ramaNIya bhUmibhAga se parvata para caDhe (durUhittA) caDha kara kSetrene lage che, yAvat vizuddhatara kSetrane deNe che (se veNacNaM goyamA ! evaM buccai) hetuthI he gautama! me havAya che (nIlalesse negie kaNhalesa jAva visuddhataragaM khecaM pAsai) nIlalekSAvALA nAraka kRlezyAvALAnI apekSAe yAvat vizuddhatara kSetrane jove che. (kAulese bhaMte ! neraie nIlalessa neraiyaM paNihAya) he bhagavan ! potavezyAvANA nAra nIasezyAvAlA nAranI apekSAo (ohiNA ) avadhithI ( savbao samatA samabhiloemANe kevaiyaM khettaM jANai pAsai) madhI dizA vidizAmA letAM TayAM kSetrAne lage che bhane hethe che (goyamA ! bahutaragaM khettaM jANai pAsai) De gautama ! ghA kSetrone lage che ne heye che (jAva visuddha taragaM khettaM pAsai) yAvat vizuddhatara kSetrane deNe che (se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccara) he bhagavan ! zA hetuthI mevu uDevAya che (kAulesseNaM neraie jAva vizuddhataragaM khettaM pAsai) prayotasezyAvANA nAra4 yAvat vizuddhatara kSetrane deNe che ? (goyamA ! se jahA nAmae kei purise bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo pavvayaM duruhai) prema / pazu nAmapANI hai| puSa dhAzrama ane ramaNIya bhUbhilAgI parvata para thaDhe ( duruhitA) vyaDhIne ( do vi pAe) bhanne yaza ( ucca vidyAvettA ) yA harIne (savvao samatA) madhI vizAvidhi zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI TIkA pada 17 mU0 14 nairayikAvadhijJeyakSetraparimANanirUpaNam 191 sarvataH samantAt samabhiloketa, tataH khalu sa puruSaH parvatagataM dharaNitalagatazca puruSa praNidhAya sarvataH sarantAt samabhilokamAno bahutarakaM kSetraM jAnAti, bahutaraka kSetraM pazyati yAvad vitimiratarakaM pazyati, tat tenArthena gautama ! eva mucyate-kApotalezyaH khalu nairathiko nIlalezyaM nairayikaM praNidhAya taccaiva yAvada vitimirataraka kSetraM pazyati // sU0 14 // TIkA-atha kRSNalezyAdi nairayikANAmavadhijJAnadarzanasya viSayabhUtaM kSetraparimANatAratamyaM prarU payitumAha-'kaNhalesseNaM bhaMte ! neraie kaNhalesta neraiyaM paNihAe ohiNA sabao samaMtA samamiloemANe kevaiyaM khettaM jANai kevaiyaM khettaM pAsai ?' he bhadanta ! kRSNalezyaH khalu kazcit nairayikaH paraM kRSNalezyaM nairayikaM praNidhAya-apekSya kRSNalezya nairayikAntarApekSayetyarthaH ava(do vi pAe) donoM paira (uccAviyA veittA) UMcA kara ke (sadhao samaMtA) saba dizA-vidizAoM meM (samabhiloejjA) dekhe (tae NaM se purise) taba vaha puruSa (pavvayagayaM dharaNitalagayaM ca purisaM paNihAya) parvata para rahe aura bhUtala para rahe puruSa kI apekSA (savvao samaMtA samabhiloemANe) saba dizA-vidizAoM meM dekhatA huA (bahutaragaM khettaM jANai bahutaragaM khettaM pAsai) bahutara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai (jAva vitimirataragaM pAsai) nirmalatara dekhatA hai (se teNaTe NaM goyamA ! evaM vuccai) isa kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai (kAulesse NaM neraie nIlalessaM neraiyaM paNihAya taM ceva (kApotalezyA vAlA nAraka nIla. lezyA vAle nAraka kI apekSA, ityAdi vahI pUrvokta (jAva vitimirataragaM kheta pAsai) yAvat nirmalatara kSetra ko jAnatA hai| TIkArtha-aba kRSNalezyA Adi vAle nArakoM ke avadhi aura darzana ke viSayabhUta kSetra ke parimANa kI taratamatA kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI-he bhagavan ! eka kRSNalezyA vAlA nAraka dUsare kRSNa vAle zAmAmA (samabhiloejjA) heme (taeNaM se purise) tyAre te 535 (pavyayagayaM dharaNitala gayaM ca purisa paNihAya) 5 52 27 bhane bhUtata 52 2hesa 35nI apekSAye (savvao samatA samabhiloemANe) adhI zivazAmA 23a (bahutaragaM khettaM jANai bahataragaM khettaM pAsaI) maItara kSetrAta taNe he cha (jAva vitimirataragaM pAsai) tira he che (se teNadveNaM goyamA ! evaM, vuccai) me 20 gautama ! sebha upAya che (kAulesseNaM neraie nIla lessaM neraiyaM paNihAya taM ceva) pAtazyA nA24 nAzavANA n||24ii apekSAye, tyAta te pUrvarita (jAva vitimirataragaM khettaM pAsai) yAvat nirbharata kSetrane to cha. TakAtha-have kRNalezyA AdivALA nArakanI avadhi ane darzananA viSayabhUta kSetranA parimANunI taratamatAnI prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavan! eka kRSNalezyAvALA nAraka bIjA kRSNalezyAvALA nArakanI apekSAe avadhi dvArA samasta dizAomAM ane samasta vidizAomAM zrI. prshaan| sUtra:4
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 prApanA dhinA avadhijJAnena sarvataH-sarvadikSu, samantataH-sarvavidikSu samabhilokamAna:-prekSamANaH kriyat kSetraM-kiyatparimANaM kSetraM jAnAti ? atha ca kiyat kSetraM-kiyad vA kSetram avadhidarzanena pazyati ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'No bahuyaM khettaM jANai, NobahuyaM khettaM pAsai' no bahukaM kSetraM jAnAti, no bahukaM kSetraM pazyati, tathA ca kazcit kRSNale zyo nairayiko'parakRSNalezyanairayikApekSayA na khalu yogyatAnusAreNAtivizuddho'pi atiprabhUta kSetramavadhijJAnena jAnAti prazyati vA ityabhiprAyeNAha-'No dUraM khettaM jANai, No dUraM khettaM pAsaI' no dUram-atyA viprakRSTa kSetraM jAnAti, no dUraM kSetraM pazyati, apitu 'ittariya meva khettaM jANai, ittariyameva khetaM pAsaI' itvarameva svalpamevAdhika kSetraM jAnAti, itvarameva-svalpamevAdhika kSetraM pazyati, etacca samAnapRthivIkakRSNalezya nairayikaviSayakaM bodhyam, anyathA doSApattiH syAt, tathAhi-saptama pRthivIgata kRSNalezya nairayiko jaghanyena gavyUtA jAnAti utkRSTena gavyUtam, SaSThapRthivIgataH kRSNalezyo nairayiko jaghanyena gavyUtam utkRSTena sArddhagavyUtam, paJcamapRthivIgata kRSNa nAraka kI apekSA avadhi ke dvArA samasta dizAoM meM aura samasta vidizAoM meM avalokana karatA huA kitane kSetra ko jAnatA hai ? aura avadhidarzana se kitane kSetra ko dekhatA haiM ? bhagavAn-he gautama ! na bahuta kSetra ko jAnatA hai, na bahuta kSetra ko dekhatA hai| tAtparya yaha hai ki eka kRSNalezyA vAlA nAraka dUsare kRSNalezyA vAle nAraka kI apekSA, yogyatA ke anusAra vizuddhi vAlA hone para bhI bahuta adhika kSetra ko avadhi se nahIM jAnatA dekhatA hai / isa abhiprAya se sUtra kAra kahate haiM dUra kSetra ko nahIM jAnatA hai, dUra kSetra ko nahIM dekhatA hai, kintu thoDe hI adhika kSetra ko jAnatA hai aura thoDe hI adhika kSetra ko dekhatA hai| yaha kathana eka hI pRthvI ke nArakoM kI apekSA se samajhanA cAhie, athavA doSa kI prApti hogI, kyoM ki sAtavIM pRthvI kA kRSNalezyAvAn nAraka jaghanya AdhA gAu aura utkRSTa eka gAu jAnatA hai jaba ki chaTThI pRthvI kA kRSNalezyA avalokana karI rahela keTalA kSetrane jANe che. ane avadhidarzanathI keTalA kSetrane dekhe che? zrI bhagavAn ! he gautama! ghaNuM kSetrane nathI jANatA ane ghaNA kSetrane nathI dekhAtA tAtparya eke kRNalezyAvALe nAraka bIjA kRSNalezyAvALA nArakanI apekSAe, gyatAnA anusAra vizuddhivALA thaIne paNa ghaNA adhika kSetrane avadhithI nathI jANatA ke dekhatA e abhiprAyathI sUtrakAra kahe che dUra kSetrane nathI jANatA, dUra kSetrane nathI dekhatA, paNa ceDA ja vadhAre kSetrane jANe che ane thoDA ja adhika kSetrane dekhe che. A kathana eka ja pRthvInA nArakenI apekSAe karI samajavA joIe, anyathA deSanI prApti thaze, kemake sAtamI pRthvInA kRSNalezyAvAna nAraka jaghanya agAu ane utkRSTa eka gAu jANe che, chaTrI pRthvInA kRSNalezyA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 14 nairayikAvadhijJeyakSetra parimANanirUpaNam 193 iyanairathiko jaghanyena sArddhagavyUtam utkRSTena kiJcidUna gapyutadvayam ityevaM tato dviguNatriguNAdhikakSetrasaMbhavAt prakRte doSaH syAditi, atha samAnapRthivIkapara kRSNalezya nairayikApekSayA'tivizuddho'pi kazcit kRSNalezyo nairathiko yathA kizvidevAdhikaM pazyati nAtiprabhUtaM tathA dRSTAntenopapAdayitumAha-' se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai - kaNhalesse NaM neraie taM caiva jAva ittariyameva khettaM pAsai ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena kathaM tAvat evamuktarItyA ucyate yat- kRSNalezyaH khalu nairayikaH - taccaiva pUrvoktarItyaiva yAvat- kRSNale zya naiyikAntarApekSayA no bahukSetra jAnAti, no bahukSetraM pazyati no dUraM kSetraM jAnAti, no dUraM kSetraM pazyati api itvarametra kSetraM jAnAti itvarameva kSetraM pazyatIti ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! ' se jahA nAmae kei purise bahusamaramaNisi bhUmibhAgaMsi ThiccA savvao samaMtA samabhiloejjA' tat-atha yathA nAma iti dRSTAnte kazcit puruSo bahusamaraNIye bhUmibhAge sthitvA sarvataH sarvadikSu samantAt sarvavidikSu samabhiloketa- nirIkSeta, 'tapaNaM se vAlA nAraka jaghanya eka gAu aura utkRSTa DeDha gAu jAnatA hai aura pAMcavIM pRthvI vAlA kRSNalezyAvAn nAraka jaghanya DeDha gAu aura utkRSTa kiMcit nyUna do gAu / isa prakAra dugunA tigunA adhika kSetra hone ke kAraNa doSa AegA / aba udAharaNa pUrvaka yaha batalAte haiM ki eka hI kisI pRthvI ke paramakRSNa lezyA vAle nAraka kI apekSA ativizuddha kRSNalezyA vAlA bhI dusarA usI pRthvIvAlA nAraka kucha hI adhika jAnatA hai / unake avadhi se jAnane meM bahuta jyAdA antara nahIM hotA / gautamasvAmI - he bhagavan ! eka kRSNalezyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle dusare nAraka kI apekSA bahuta adhika kSetra ko nahIM jAnatA, bahuta adhika kSetra ko nahIM dekhatA, bahuta dUra kSetra ko nahIM jAnatA, dekhatA, kucha hI adhika kSetra ko jAnatA hai, kucha hI adhika kSetra ko dekhatA hai, aisA kahane kA kyA kAraNa hai ? vALA nAraka janya eka gAu ane utkRSTa dADha gAu jANe che ane sAtamI pRthvInA kRSNalezyAvAna nAraka jaghanya DhaDha gAu ane utkRSTa kAMika ochA be gAu. e prakAre bamaNA traNagaNuA adhika kSetra hAvAne kAraNe dveSa Avaze. have udAharaNupUrNAMka e batAve che ke eka ja kAI pRthvInA parama kRSNavezyAvALA nArakanI apekSAe ativizuddha kRlezyAvALA paNa khIA tejapRthvIvALA nAraka kAMIka ja adhika jANe che. teone avadhithI jANavAmAM ghaNuM meTu antara nathI hetu zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! eka kRSNulezyAvALA nAraka kRSkulezyAvALA khIjA nArakanI apekSAe ghaNA vadhAre kSetrane nathI jANatA, ghaNA vadhAre kSetrane nathI dekhatA, ghaNA dUra kSetrane nathI jANatA ke dekhatA, kAMika ja adhika kSetrane jANe che, kAMIka ja adhika kSetrane dekhe che, ema kahevAnu zuM kAraNa che ? pra0 25 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 pratApanAsUtre purise dharaNitalAyaM purisaM paNihAe sabao samaMtA samabhimoemANe No bahuyaM khettaM jAva pAsai jAva ittariyameva khettaM pAsaI' tataH khalu sa puruSo dharaNitalagataM puruSaM paNidhAyaapekSya sarvataH-sarvadikSu, samantAt-sarvavidikSu samabhilokamAna:-nirIkSamANo no bahukSetraM yAvad-jAnAti no bahukSetra pazyati no dUraM kSetraM jAnAti no dUraM kSetraM pazyati apitu yAvat-itvara meva kSetra jAnAti itvarameva kSetraM pazyati, tathA ca yathA samabhUbhAgasthitaeva kazcit puruSo nayananailyavazAt kiJcidadhikaM pazyati na pracurataraM tathA prakRte'pi kazcit kRSNalezya nairayikaH svayogyatAnusAreNAti bizuddho'pi samAnapRthivIkAparakRSNalezya nairayikApekSayA avadhijJAnena kiJcidevAdhikaM pati natu prabhUtataraM pazyatIti bhAvaH / prakRt musasaMharanAha-se teNaDhe gaM goyamA ! evaM vuccai--kaNhale se gaM neraie jAva ittariyameva khettaM bhagavAn- he gautama ! jaise koI puruSa atyanta samatala bhUmi bhAga para sthita hokara saba dizAoM aura vidizAoM meM avalokana kare to vaha bhUtala para hI sthita dasare kisI puruSa kI apekSA, saba dizAoM aura vidizAoM meM dekhatA huA bahuta kSetra ko nahIM jAnatA-dekhatA hai, api tu kucha hI adhika kSetra ko jAnatA-dekhatA hai / tAtparya yaha hai ki bhUtala para hI khaDA koI dUsarA puruSa apane netroM kI nirmalatA ke kAraNa yadi adhika dekhe to kucha hI adhika kSetra dekhatA-jAnatA hai-unhoM ko bhUmi para sthita puruSoM ke dekhane-jAnane meM koI bahuta antara nahIM paDatA, isI prakAra yahAM bhI samajha lenA cAhie ki kRSNalezyA vAlA nAraka apanI yogyatA ke anusAra atyanta vizuddha hotA huA bhI usI pRthvI vAle dUsare kRSNalezyA vAle nAraka kI apekSA avadhi se kucha hI adhika kSetra ko jAnatA-dekhatA hai-bahuta adhika kSetra ko nahIM jAnatA-dekhatA / he gautama ! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ki eka kRSNalezyA vAlA naraka dUsare zrI bhagavAna-he gautama ! jema ke I purUSa atyanta samatala bhUmibhAga para rahIne badhI dizAo ane vidizAomAM avalokana kare te te bhUtala para ja rahela bIjA koI purUSanI apekSAe, badhI dizAomAM ane vidizAomAM dekhate chate ghaNuM kSetrane nathI jANa ke dekhate, paNa kAMIka adhika kSetrane jANe che ke dekhe che. tAtparya e che ke bhUtala para ja ubhela keI bIje purUSa pitAnA netranI nirmaLatAnA kAraNe je adhika dekhe te kAMIka ja adhika kSetrane dekhe ke jANe che-te bane bhUtala para rahelA purUSanA jevA ke jANavAmAM kAMI ghaNuM attara nathI paDatuM, eja prakAre ahIM paNuM samajI levuM joIe ke kRSNalezyAvALA nAraka pitAnI yegyatA anusAra atyanta vizuddha thayelA hevA chAM paNa e pRthvIvALA bIjA kRtezyAvALA nArakanI apekSAe avadhithI kAMIka ja adhika kSetrane jANe che ane dekhe che-ghaNa adhika kSetrane nathI jANatA ke dekhatA. he gautama ! e hetuthI evuM kahevAya che ke eka kRSNalezyAvALA nAraka bIjA kRSNalezyAvALA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU.0 14 nairayikAvadhijJeyakSetraparimANanirUpaNam 195 pAsai' he gautama ! tat-atha tenArthena evam-uktarItyA ucyate-kRSNalezyaH khalu nairayiko yAvat-kRSNalezya nAyikAntarApekSayA avadhijJAnena no bahukSetraM jAnAti, no bahukSetraM pazyati no dUraM kSetraM jAnAti, no dUraM kSetraM pazyati apitu ityarameva kSetraM jAnAti, isarameva kSetra pazyati / atha nIlezya nairayikamadhikRtya pRcchati-nIlalesse NaM bhaMte ! neraie kaNhalessaM neraiyaM paNihAya ohiNA sadhao samaMtA samabhigoemANe samamiloemANe kevazyaM khetaM jANai kevaiyaM khettaM pAsai ?' he bhadanta ! nIlalezyaH khalu nAyikaH kRSNalezyaM nairayika praNidhAya-apekSya kRSNalezya nairayikAntarApekSayA avadhijJAnena sarvataH-sarvadikSu, samantAtsarvavidikSu samamilokamAnaH samabhilokamAnaH paunaH punyena nirIkSamANaH kiyata kSetra jAnAti? kiyatkSetraM pazyati ? bhagavAnAha-'goyamA ! he gautama ! 'bahutaragaM khettaM jANai, bahutaragaM khettaM pAsaI bahutarakaM kSetra jAnAti, bahutarakaM kSetraM pazyati, 'daratarakheta jANai, duratarakhettaM pAsaI dUratara kSetraM jAnAti, dUratarakSetraM pazyati, 'vitimirataragaM khettaM jANai vitimirataragaM khettaM pAsaI' vitimiratarakaM kSetram-vigataM timiraM-timirajanyabhramo yatra tad vitimiram atizayena vitimiramiti vitimiratarakam tathAvidhaM kSetraM jAnAti, vitimiratarakaM kSetraM pazyati, ataeva 'visu ddhataragaM khele jANai visuddhataragaM khettaM pAsai' vizuddhataram-nirmalataraM kSetraM jAnAti, kRSNa lezyA vAle nAraka kI apekSA bahuta adhika kSetra ko nahIM jAnatA-dekhatA bahuta dUra kSetra ko nahIM jAnatA-devatA apitu adhika jAne dekhe to kucha hI adhika kSetra ko jAnatA-dekhatA hai| aba nIlalezyA vAle nAraka ko lekara prazna kiyA jAtA hai gautamasvAmI-he bhagavan nIlalezyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle nAraka kI apekSA sabhI dizAoM aura vidizAoM meM avadhi ke dvArA dekhatA huA kitane kSetrako jAnatA-dekhatA hai ? bhagavAn-he gautama ! bahutara kSetra ko jAnatA hai, hutara kSetra ko dekhatA hai daratara kSetra ko jAnatA hai, daratara kSetra ko dekhatA hai| vitimiratara arthAt atIva nirmala kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, vizuddhatara kSetra ko jAnatA-dekhatA nArakanI apekSAe ghaNuM vadhAre kSetrane nathI jANatA ke dekhatA, ghaNuM dUra kSetrone nathI jANatA ke dekhatA, paNa jANe dekhe te kaIka vadhAre kSetrane jANe dekhe che. have nIlezyAvALA nArakene laIne prazna karAya che-- zrI gautamasvAmI bhagavad ! nIlalezyAvALA nAraka, kRSNalezyAvaLA nArakanI apekSAe, badhI dizAomAM ane vidizAomAM avadhinA dvArA jatAM keTalA kSetrane gaNe heme cha? zrI bhagavAna -he gautama! ghaNu badhA kSetrane jANe che, ghaNA badhA kSetrane dekhe che, dUratara kSetrane jANe che, ratara kSetrane dekhe che. vinimitara arthAt atIva nirmaLa zrI. praapn| sUtra:4
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 prajJApanAstre vizuddhataraM - nirmalataram bhatyanta sphuTamAsaM kSetraM pazyati tathA ca yathA dharaNitalagata puruSApekSayA parvatAH puruSo'tidUraM kSetraM pazyati atha cAtyanta sphuTapratibhAsaM pazpati tathA prakRte'pi nIlezyo nairayikaH svayogyatAnusAreNAtivizuddhAvadhijJAnI kRSNalezya nairayikApekSayA'ti duraM vitimirataraM sphuTapratibhAsaJca kSetraM jAnAtItyabhiprAyeNAha - 'se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccainIle seNaM neraie kaNhalessaM neraiyaM paNihAya jAva visuddha tarAgaM khettaM jANai vizuddhatarAgaM khenaM pAsa ?' he madanta ! tat-atha kenArthena kathaM tAvad evam uktarItyA ucyate- nIlalezyaH khalu nairayikaH kRSNalezyaM nairayikaM praNidhAya - apekSya yAvat-avadhijJAnena sarvataH samantAt samabhilokamAno bahutaraM kSetraM jAnAti bahutaraM kSetraM pazyati dUratarakSetraM jAnAti dUratarakSetraM pazyati vitimirataraM kSetraM jAnAti vitimirataraM kSetraM pazyati, vizuddhataraM kSetra jAnAti vizuddhataraM kSetraM pazyatIti ? bhagavAnAha - ' se jahA nAmae keipurise bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo pantrayaM duruhitA savvao samaMtA samabhiloejjA' tat-atha yathA nAma iti dRSTAnte kazcit puruSo bahusamaramaNIyAd bhUmibhAgAt parvatamAruhya sarvataH - sarvadikSu samantAt sarvavidikSu smbhilo| jaise dharatI para khaDe hue puruSa kI apekSA parvata para ArUDha ati dUra taka kSetra ko dekhanA hai aura atyanta spaSTa rUpa se dekhatA hai, usI prakAra nIlezyA vAlA nAraka apanI yogyatA ke anusAra ativizuddha jJAnI hotA huA kRSNalezyA vAle nAraka kI apekSA se ati dUra taka aura atIva nirmala rUpa se jAnatA - dekhatA hai / isa abhiprAya se kahA gayA hai-bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA gayA hai ki nIlalelyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle nAraka kI apekSA sabhI dizAoM aura vidizAo meM avadhi dvArA bahutara kSetra ko dUratara kSetra ko jAnatA - dekhatA hai aura atyanta nirmala tathA nirmala rUpa se jAnatA-dekhatA hai ? bhagavAn - - jaise koI puruSa atyanta samatala bhUmi bhAga se parvata para ArUDha hokara saba dizAoM aura vidizAoM meM dekhe to vaha bhUtala para khaDe puruSa kI kSetrane jANe dekhe che, vizuddhatara kSetrane jANe dekhe che. jema dharatI Upara UbhelA purUSanI apekSAe pati para ArUDha purUSa ati dUra sudhInA kSetrane jove che ane atyanta spaSTa rUpe Dhekhe che, eja prakAre nIlalezyAvALA nAraka peAtAnI ceAgyatAnA anusAra ativizuddha jJAnI thaine kRSNalezyAvALA nArakanI apekSAthI ati dUra sudhI ane atIva nirmALarUpe lage-deNe che. ye abhiprAyathI sebha hetu che. bhagavan ! zA hetuthI evu' kahyuM che ke nIlalezyAvALA nAraka kRSkulezyAvALA nArakanI apekSAe badhI dizAe ane vidizAomAM avadhijJAna dvArA ghaNA badhA kSetrAne dUratara kSetrane jANe dekhe che ane atyanta niLa rUpathI jANe dekhe che? zrI bhagavAn--jema koi purUSa atyanta samatala bhUmibhAga Upara paryaMta Upara caDhIne badhI dizA ane vidizAomAM jove te te bhUtala para UbhelA purUSanI apekSAe zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 14 nairayikAvadhijJeyakSetraparimANanirUpaNam 197 keta nirIkSeta 'taeNaM se purise dharaNitalagayaM purisaM paNihAya savvao samaMtA samabhiloemANe samabhiloemANe bahutarAgaM khettaM jANai jAva vimuddhatarAgaM khettaM pAsai' tataH khalu sa puruSo dharaNitalagataM puruSaM praNidhAya-apekSya sarvataH samantAt samabhilokamAnaH samabhilokamAno bahutaraM kSetra jAnAti yAvat-bahutara kSetraM pazyati, dRrataraM kSetraM jAnAti pazyati vitimirataraM kSetraM jAnAti pazyati vizuddhataraM kSetraM jAnAti vizuddhataraM kSetraM pazyati, prakRtamupasaMharabAha'se teNaDeNaM gocamA ! evaM vubai-nIlalesse neraie kaNhalessaM jAva visuddhatarAgaM kheleM pAsai' he gautama ! tat-atha tenArthena evam -uktarItyA ucyate-nIlalezyo nairayikaH kRSNalezyaM yAvad nairapikaM praNidhAya-apekSya bahutaraM kSetraM jAnAti pazyati, durataraM kSetraM jAnaHti pazyati, vitimirataraM kSetraM jAnAti pazyati vizuddhataraM kSetraM jAnAti pazyatIti, atra parvatasthAne uparitanI tRtIyA pRthivI vAlukAprabhA, ati bizuddhA ca svayogyatAnusAreNa nIlalezyA, dharaNitalasthAne, adhastanI kRSNalezyA, cakSuH sthAne'vadhijJAnamityavase yam / atha kApotalezya nairayikamadhikRtya prarUpayitumAha-'kAulesseNaM bhaMte ! neraie nIlalessaM neraiyaM paNihAya ohiNA savvao samaMtA samabhiloemANe samabhiloemANe kevaiyaM khettaM jANA pAsai ?' he bhadanta ! kApotalezyaH khalu nairayiko nIlache zyaM nairayikaM praNidhAya-apekSya avadhinA avadhijJAnena sarvataH-sarvadikSu, samantAt-sarvavidikSu samabhilokamAnaH samabhilokamAnaH apekSA sabhI dizAoM aura vidizAoM meM bahuta kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, dUratara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, vitimiratara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, vizuddhatara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, isa kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki nIlalezyA vAlA nAraka kRSNalezyA vAle nAraka kI apekSA adhikatara dUratara, vitimiratara aura vizuddhatara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai| ___ yahAM parvata kI jagaha Upara vAlI tIsarI pRthvI samajhanA cAhie aura apanI yogyatA ke anusAra ativizuddha nIlalezyA samajhanI cAhie, bhUmitala ke sthAna meM nIce vAlI kRSNalezyA hai aura cakSu kI jagaha avadhi jJAnasamajhanA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! kApotalezyA vAlA koI nAraka nIlalezyA badhI dizAo ane vidizAomAM bahatara kSetrane jANe-dekhe che, dUratara kSetrane jANe-dekhe che. nitimiratara kSetrane jANe-dekhe che. vizuddhatara kSetrane jANe-dekhe che. e kAraNe che gautama ! evuM kahevAya che ke, nIlalezyAvALA nAraka kRSNalezyAvALA nArakanI apekSAe adhikatara, dharatara, vitimiratara ane vizuddhatara kSetrane jANe che dekhe che. ahIM parvatanI jagyAe UparavALI trIjI pRthvI, samajavI joIe ane pitAnI yogyatAnusAra ativizuddha nIlezyA samajavI joIe. bhUmitalanA sthAnamAM nIcevALI kRSNalezyA che ane cakSunI jagyAe avadhijJAna samajavuM joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! kApatalezyAvALe keI nAraka nIlalezyAvALA nArakanI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 prajJApanAstre kiyat kSetraM jAnAti pazyati ? bhagavAnAi-'goyamA !' he gautama ! 'bahutarAgaM khettaM jANA pAsai jAva visuddhatarAgaM khetaM pAsai' bahutaraM kSetraM jAnAti pazyati yAvat-dRrataraM kSetraM jAnAti pazyati, vitimirataraM kSetraM jAnAti pazyati, bizuddhataraM kSetraM jAnAti pazyati, gautamaH pRcchati-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-kAulesse gaM neraie jAva visuddhatarAgaM khetaM pAsai ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena kathaM tAvad evam-uktarItyA ucyate-kApotalezyaH khalu nairayiko yAvat-bahutaraM kSetraM jAnAti pazyati, durataraM kSetraM jAnAti pazyati, vitimirataraM kSetra jAnAti pazyati, vizuddhataraM kSetraM jAnAti iti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'se jahA nAmae kei purise bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo pavvayaM durUhai durUhittA do vi pAe ucvAvaittA savvo samaMtA samabhiloejjA' tat-atha yathAnAmeti dRSTAnte kazcit puruSo bahusamaramagIyAd bhUmibhAgAt parvatamArohati, Aruhya dvAvapi pAdau uccaiH kRtvA sarvataH-sarvadikSu, samantAt-sarvadikSu samabhiloketa, 'tae NaM se purise pavyayagayaM dharaNitalagayaM ca purisaM vAle nAraka kI apekSA avadhi dvArA sabhI dizAoM aura vidizAoM meM ava. lokana karatA huA kitane kSetra ko jAnatA-dekhatA hai ? / bhagavAn-he gautama ! bahutara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, dUratara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, vitimiratara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, vizuddhatara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki kApotalezyA vAlA nAraka nIlalezyA vAle nAraka kI apekSA bahutara, dUratara, viti miratara evaM vizuddhatara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai ? bhagavAn he gautama ! jaise koI puruSa ekadama samatala bhUmibhAga se parvata para ArUDha ho aura ArUDha hokara apane donoM pAMva UMce karake saba dizAoM aura vidizAoM meM avalokana kare to vaha puruSa bhUtala para sthita aura parvata para apekSAe avadhi dvArA badhI dizAo ane vidizAomAM alekana karato keTalA kSetrane ond-hethe cha ? zrI bhagavAn ! 3 gautama ! mahuta2 kSetrane ta-hene cha, 22 kSetrane ta-hene cha, vitimiratara kSetrane jANe-dekhe che vizuddhatara kSetrane jANe-dekhe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zA kAraNathI ema kahe che ke, kApatalezyAvALA nAraka nIlezyAvALA nArakanI apekSAo, bahetara, dUranA vitimiratara, temaja vizuddhatara kSetrane nae-heme cha? zrI bhagavAna-he gautama jema ke purUSa ekadama samatala bhUmibhAgathI parvata upara ArUDha thAya, ane ArUDha thaIne potAnA baMne paga UMcA karIne badhI dizAo ane vidizAomAM avalokana kare te te purUSa bhUtala para rahela ane parvata para rahela purUSanI zrI prazAnasUtra:4
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 20 14 nairayikAvadhijJeyakSetraparimANa nirUpaNam 199 paNihAya savao samaMtA samabhiloemANe bahutarAgaM khettaM jANai, bahutarAgaM khettaM pAsai jAva vitimiratarAgaM pAsaI tataH khalu sa puruSaH parvatagataM dharaNitalagataJca puruSaM praNidhAya apekSya-tadubhayApekSayetyarthaH, sarvataH-sarvadikSu, samantAt-sarvavidikSu samabhilokamAno bahutaraM kSetraM jAnAti, bahutaraM kSetraM pazyati yAvat-darataraM kSetraM jAnAti pazyati vitimirataraM kSetraM jAnAti pazyati, praktamupasaMharanAha-'se teNaTeNaM goyamA! evaM buccai-kAulesse NaM neraie nIlalessaM neraiyaM paNihAya taM veva jAva vitimirataragaM khettaM pAsai' he gautama ! tata-atha tenArthena evam-uktarItyA ucyate-kApotale zyaH khalu nairayiko nIlalezyaM nairayikaM praNidhAya-apekSya taccaiva-pUrvoktarItyaiva yAvad-bahutaraM kSetraM jAnAti pazyati, dUrataraM kSetraM jAnAti pazyati, vitimirataraM kSetra nAnAti pazyati vizuddhataraM kSetraM jAnAti pazyati tathA ca yathA parvatasyopari vRkSamArUDhaH sana sarvataH samantAt avalokamAno bahutaraM pazyati sphuTatarazca pazyati tathaiva kApotale zyo nairayika nIlalezyanairayikAntarApekSayA prabhUtataraM kSetramavadhijJAnena jAnAti pazyati sphuTatarazca jAnAti pazyatIti bhAvaH, atra vRkSasthAne kApotalezyA, parvatasthAne uparitanI pRthivI, nIlezyA ca tRtIyA pRthivI cakSuH sthAne cAvadhijJAnamityavaseyam // sU014 // sthita puruSa kI apekSA saba dizAoM evaM vidizAoM meM dekhatA huA bahutara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, dUratara kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, vitimiratara vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai, isI prakAra kApotalezyA vAlA nAraka nIlalezyA kI apekSA bahutara dUratara yAvat vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai| isa hetu se he gautama ! aisA kahA gayA hai ki kApotalezyA vAlA nAraka nIlalezyA vAle nAraka kI apekSA yAvat vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai| ___tAtparya yaha hai ki jaise parvata ke Upara peDa para caDhA huA manuSya sabhI-ora dekhe to bahuta dUrataka aura spaSTatara dekhatA hai, isI prakAra kApotalezyA vAlA nAraka nIlalezyA vAle dUsare nAraka kI apekSA bahuta kSetra ko avadhi dvArA jAnatA-dekhatA hai, atIva sphuTa jAnatA-dekhatA hai| yahAM vRkSa ke sthAna para apekSAe badhI dizAo temaja vidizAomAM batara kSetrane jANe-dekhe che, dUratara kSetrane jANe-dekhe che. vitimiratara, vizuddhatara jANe-dekhe che, eja prakAre kApetalezyAvALA nAraka nIlalezyAnI apekSAe bahutara, dUtara yAvat vizuddhatara jANe-dekhe che. e hetuthI he gautama! ema kahevAya che ke kAtilezyAvALA nAraka nIlalezyAvALA nArakanI apekSAe yAvat vizuddhata2 nd-tume che. tAtparya e che ke parvata UparanA jhADa para caDhale manuSya badhI bAju je te ghaNe dUra sudhI ane spaSTapaNe dekhe che, eja prakAre kAtilezyAvALA nAraka nIlezyAvALa bIjA nArakanI apekSAe ghaNuM kSetrane avadhi dvArA jANe-dekhe che, atIvisphaTa jANe zrI. prshaan| sUtra:4
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazApanAsUtre // lezyAzrayajJAna vaktavyatA // mUlam -kaNhalesse NaM bhaMte ! jIve kaisu nANesu hojjA ? goyamA! dosu vA tisu vA causu vA nANesu hojjA, dosu homANe AbhiNibohiyasuyanANe hojA, tisu homANe AbhiNiyohiyasuyanANa ohinANesu hojjA, ahavA tisu homANe AbhiNibohiya suyanANa maNapajavanANesu hojjA, causu homANe AbhiNibohiya suyaohimaNapajavanANesu hojA, evaM jAva pamilesse, sukkalesse NaM bhaMte ! jIve kaisu nANesu hojjA ? goyamA ! dosu vA tisu vA causu vA hojA, dosu homANe AbhiNivohiyanANa evaM jaheva kaNhalessANaM taheva bhANiyadhvaM jAva cauhiM egasi nANe hojA, egaMmi kevalanANe hojA ||suu0 15 // // paNNavaNAe bhagavaIe lessApae taio uddesao smtto|| chAyA-kRSNalezyaH khalu bhadanta ! jIvaH katiSu jJAneSu bhavet ! gautama ! dvayorvA triSuvA caturpu vA jJAneSu bhavet dvayo bhavan AbhinibodhikazrutajJAnayo bhavet, triSu bhavan Abhinibodhika zrutajJAnAvadhijJAneSu bhavet. athavA triSu bhavan AbhinibodhikazrutajJAnakApotalezyA, parvata ke sthAna para Upara vAlI pRthvI aura cakSu ke sthAna para avadhi samajhanA cAhie ||suu0 14 // lezyAzraya jJAna kI vaktavyatA zabdArtha-(kaNhalesse NaM bhaMte ! jIve kaisu nANesu hojA? ) he bhagavan ! kRSNalezyA vAlA jIva kitane jJAnoM meM hotA hai ? (goyamA! dosu vA tissu vA causa vA nANesu hojA) he gautama! do, tIna athavA cAra jJAnoM meM hotA hai (dosu homANe AbhiNibohiyasuyaNANe hojA) do meM ho to Abhinibodhika aura zrutajJAna meM hotA hai (tisu homANe aabhinniyohiysuynaanndekhe che. ahIM vRkSanA sthAna para kapilezyA, parvatanA sthAne UparavALI pRthvI ane cakSunA sthAne avadhi samajavI joIe. sUTa 14 lezyAzraya jJAnanI vaktavyatA wattha -(kaNhalesseNaM bhaMte ! jIve kaisu nANesu hojjA ?) bhagavan ! vezyAvANA ean jJAnAmAhA ? (goyamA ! dosu vA tisu vA, causu vA nANesu hojjA): gautama! me, 22 // yAra jJAnAmA DAya che (dosu homANe AbhiNibohiyasuyanANe) me bhAMDAnAra mAninIya mane zrutajJAnamA thAya cha (tisu homANe AbhiNibohiyasuyanANaohi zrI. prshaan| sUtra:4
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 15 lezyAzrayajJAna nirUpaNam 201 manaH paryavajJAneSu bhavet, caturSu bhavana AbhinivodhikazrutAvadhimanaH paryavajJAneSu bhavet, evaM yAvat - padmalezyaH, zuklalezyaH khalu bhadanta ! jIvaH katiSu jJAneSu bhavet ? gautama ! dvayorvA triSu vA caturSu vA bhavet, dvayorbhavan AbhinibodhikajJAne evaM yathaiva kRSNalezyAnAM tathaiva bhaNitavyam yAvat caturbhiH, ekasmin jJAne bhavet, ekasmin kevalajJAne bhavet, prajJApanAyAM bhagavatyAM lezyApade tRtIya uddezakaH samAptaH / / sU0 15 / / ohinANesu hojA) tIna meM hoto Abhiniyodhika, zruta aura avadhijJAna meM ho (ahA ti homANe AbhiNivohiyasuyanANamaNapajayanANesu hojjA) athavA tIna meM hoto Abhinibodhika, zruta aura manaHparyavajJAna meM ho (cau homANe AbhiNibohiyasuyaohimaNavajjavanANesu hojjA) cAra meM hoto Abhiniyodhika, zruta, avadhi aura manaHparyavajJAna meM ho ( evaM jAya pamhalesse isI prakAra padmalezyA vAle jIva ko bhI samajha leve / (sukkalesse NaM bhaMte! jIve kaisu nANesu hojjA ? ) he bhagavan ! zuklalezyA vAlA jIva kitane jJAnoM meM hotA hai ? (goyamA ! dosu vA tisu vA causu yA hojjA) he gautama! do, tIna athavA cAra meM hotA hai (dosu homANe AbhiNibohiyanANa evaM jaheya kaNha lessANaM taheva bhANiyavyaM) do hoto Abhini vodhika aura zruta meM, isa prakAra kRSNa lezyA vAloM kI taraha kahanA cAhie (jAva cauhiM) yAvat cAra jJAnoM meM (egaMsi hojjA) eka jJAna meM hotA hai to ( egaMmi kevalanANe hojjA) eka meM kevalajJAna meM hotA hai (yoraNA bhagavaIe lessAe taio uddesao samatto) prajJApanA bhagavatI ke leApada meM tIsarA uddezaka samApta) nANe hojjA) zubhAM hoya to mAlinImeodhiGa, zruta bhane avadhijJAnabhAM hoya (ahavA tIsu homANe Abhinibohiya suyanANa maNapajjavanANesu hojjA) athavA zubhAM hoya to mAli. nAmodhi4, zruta bhane bhanaH paryavajJAnabhAM hoya che (causu homANe AbhiNibohiyasuyaohimaNapajjava nANesu hojjA) yAramAM hoya to maalinii|dhi4, zruta, avadhi bhane bhanaHparyavajJAnabhAM hoya ( evaM nAva pahale se) bheTa aAre padmasezyAvANA bhavane pazu samavA. (sukkalessegaM bhaMte! jIve kaisu nANesu hojjA) he bhagavan ! zuusasezyAvAjA la DeMTalA jJAnAbhAM hoya che ? (goyamA ! dosu vA tisu vA, causu vA, hojjA) he gautama ! me tra athavA yAramAM hoya che (dosu homANe AbhiNibohinANa evaM jaheva kaNhalessANaM taheva bhANiyavyaM) mebhAM hoya to mAlinImadhi, bhane zrutajJAnamAM, se prAre druSNasezyApAjAyonI nema uhevu leodhyo (jAva cauhiM) yAvat yAra jJAnabhAM (egaMsi hojjA ) the jJAnabhAM hoya to ( egami kevalanANe hojjA) mAM ThevaNajJAna hoya che. ( paNNavaNAe bhagavaIe lessApae taio usao samatto (prajJApanA bhagavatInA lethA padamAM trIjo udderAja samApta) pra0 26 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 prajJApanAsatre TIkA-atha kAstavallezyAH katiSu jJAneSu upalabhyante ? iti jijJAsAyAmAha-kaNha lesseNaM bhaMte ! jIve kaisu nANesu hojjA ?' he bhadanta ! kRSNale zyaH khalu jIvaH katiSu jJAneSu bhavet ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'dosu vA tisu vA causu vA nANesu hojjA' dvayorvA triSu vA catuSu vA jJAneSu kRSNalezyo jIvo bhavet, tatra-'dosu homANe AbhiNiyohiya muyanANe hojA' dvayoniyo bhavan Aminibodhika zrutajJAnayo bhavet 'tisu homANe AmiNibohiyamuyanANa mohinANesu hojjA' triSu jJAneSu bhayan Abhinibodhika zrutajJAnAvadhi jJAneSu bhavet, 'mahavA tisu homANe AbhiNibohiyasuyanANamaNapajayanANeSu hojjA' athavA triSu bhavan AbhinibodhikazrutajJAnamanaHparyatrajJAneSu bhaveta, anAvadhijJAnarahitasyApi manAparyavajJAnamupapadyate, etasyaiva matizrutamanaHparyavajJAnapratipAdakavacanasya pramANatvAt 'causu homANe AbhiNibohiya suyohimaNapajjavanANesu hojjA' caturpu jJAneSu bhavana jIva Aminibodhika zrutAvadhimanaHparyavajJAneSu bhavet, atha manaH TIkArtha-kauna-kauna lezyAeM kitane-kitane jJAnoM meM pAI jAtI haiM ? isa jijJAsA kA samAdhAna karate haiM gautamasthAmI-he bhagavan !kRSNalezyAvAlA jIva kitane jJAnoM meM pAyA jAtA hai bhagavAn-he gautama ! kRSNalezyA vAlA jIca do, tIna athavA cAra jJAnoM meM hotA hai| agara do jJAnoM meM hoto Abhiniyodhika jJAna aura zrutajJAna meM hotA hai, tIna meM ho to Abhiniyodhika, zruta aura avadhijJAna meM ho athayA Abhinibodhika, zruta aura manaHparyavajJAna meM hotA hai / isI kathana se yaha pramANita hojAtA hai ki aradhijJAna se rahita jIva ko bhI manAparyavajJAna hojAtA hai| agara kRSNalezyA cAra jJAnoM meM hoto Abhiniyodhika, zruta, avadhi aura manaHparyavajJAnoM meM hotI hai| yahA~ prazna ho sakatA hai ki mana:paryavajJAna atyanta vizuddha pariNAma vAle jIva ko hotA hai aura kRSNalezyA TIkAtha-kaI kaI lezyAo keTalA keTalA jJAnamAM maLI Ave che e jijJAsAnuM samAdhAna kare che- zrI gautamasvAmI-he bhagavad ! kRSNalezyAvALA jIva keTalA jJAnamAM maLI Ave che. zrI bhagavAna-he gautama! kRSNalezyAvALA jIva be, traNa athavA cAra jJAnamAM hoya che agara be jJAnamAM hoya te AbhinIdhika jJAna ane zrutajJAnamAM hoya che, traNamAM hoya te AbhinIdhikajJAna, zrata ane avadhijJAnamAM hoya athavA Abhinidhika, zrata ane mana:paryAya jJAnamAM heya A kathanathI e pramANita thAya che ke, avadhijJAnathI rahita jIvane paNa mana:paryavajJAna thaI jAya che. agara kRSNalezyA cAra jJAnemAM hoya te Abhinibodhika, zruta, avadhi ane mana:paryava jJAnamAM hoya che. ahIM prazna thaI zake che ke mana:paryavajJAna atyanta vizuddha pariNAmavALA jIvane thAya che ane kRSNalezyA saMkalezamaya pariNAma rUpa hoya che. AvI sthitimAM kRSNalezyA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 15 lezyAzrayajJAnanirUpaNam 203 paryavajJAnamatyanta vizuddhasya saMjAyate kRSNalezyAyAzca saMkliSTAdhyavasAyarUpatvAt kathaM kRSNalezyasya jIvasya manaHparyavajJAnasambhavaH ? atrocyate - lezyAnA pratyekAsaMkhyeya lokAkAzapramANAdhyavasAyasthAnatvena tatra kAnicid mandAnubhAvAni adhyayasAyasthAnAni pramatta saMyatasyopalabhyante, manaH paryavajJAnaJca prathamato'pramatta saMyatasyotpadyate tataH pramattasaMyatasyApi upalabhyate ityevaMrItyA kRSNalezyasyApi jIvasya manaH paryavajJAnaM saMbhavatyeva ' evaM jAva pahale se' evam - kRSNalezya iva yAvat-nIlalezyaH, kApotalezyaH, padamalezyazca jIvo dvayorvA triSu vA caturSu vA jJAneSu bhavet, gautamaH pRcchati - 'sukkalesseNaM bhaMte ! jIve kaisu nANesu hojjA ?' he bhadanta ! zuklalezya jIvaH katiSu jJAneSu bhavet ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'dosu vA tisu vA causu vA hojjA' dvayorvA triSu vA caturSu vA jJAneSu bhavet tatra - 'dosu homANe AbhiNibohiyanANa evaM jaheva kaNhalessANaM taheva bhANi - saMklezamaya pariNAma rUpa hotI hai| aise sthiti meM kRSNalezyA vAle jIva meM manaH paryavajJAna kaise ho sakatA hai ? isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki pratyeka lezyA ke adhyavasAya sthAna asaMkhyAta lokAkAza pradezoM ke jitane haiM / unameM se koI, koI manda anubhAva vAle hote haiM jo pramatta saMyata meM pAye jAte haiM / manaH paryavajJAna yadyapi apramatta saMyata jIva meM hI utpanna hotA hai, parantu bAda meM vaha pramattadazA meM bhI rahatA hai / isa prakAra kRSNalezyA vAlA jIva bhI manaH paryavajJAnI ho sakatA hai / kRSNalezyA ke samAna nIlalezyA vAlA, kApotalezyA vAlA, tejolezyA vAlA aura padmazyA vAlA jIva bhI do, tIna athavA cAra jJAnoM meM hotA haiM / gautamasvAmI - he bhagavan! zuklalezyA vAlA jIva kitane jJAnoM meM hotA hai ? bhagavAn he gautama! do, tIna athavA cAra jJAnoM meM hotA hai| do jJAnoM meM ho to Abhinivodhika aura zrutajJAna meM hotA hai, ityAdi jo vaktavyatA pALA jIvamAM manaHpa`vajJAna kevI rIte thaI zake ? A praznanuM samAdhAna A che ke pratyeka vaizyAnA adhyavasAya sthAna asa MkhyAta leAkAkAza pradezeAnA jeTalAM che. temanAmAMthI kAi kAi mantra anubhAvavALA hAya che je pramatta sayatamAM maLe che. manaH pa`vajJAna yadyapi apramatta sayata jIvamAM ja utpanna thAya che, parantu pachIthI te pramatta dazAmAM paNa rahe che. e prakAre kRSNavezyAvALA jIva paNa manaHpa pajJAnI thai zake che. kRSNalezyAnA samAna nIlalezyAvALA, tejolezyAvALA ane padmalezyAvALA jIva paNa che, traNa athavA cAra jJAnAmAM heya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zukalalezyAvALA jIva keTalA jJAnAmAM hAya che ? zrI bhagavAn he gautama ! be, traNa athavA cAra jJAnAmAM hAya che. e jJAneAmAM hAya to AbhinibeAdhika ane zrutajJAnamAM hoya che, vagere je vaktavyatA kRSNalezyAmAM kahI che zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 prajJApanAstre yaM jAva cauhiM' dvayorjJAnayo bhavana AbhinibodhikajJAne, evaM zrutajJAne, pUrvoktarItyA yathaiva kRSNa lezyAnAM pratipAditaM tathaiva bhaNitavyam, yAvat-triSu jJAneSu caturSu jJAneSu bodhyam, kintu - navaram -' egaMmi nANe hojjA' ekasmin jJAne bhavet zuklalezyaH, kasmina ? ityAkAGkSAyAmAha - "egaMmi kevalanANe hojjA' ekasmina kevalajJAne zuklalezyo bhavet, tathA zuklalezyAyAmeva kevalajJAnaM bhavati na lezyAntare ataH zeSalezyebhyaH zukla lezyasya vizeSobodhyaH, iti prajJApanAyAM bhagavatyAM lezyApade tRtIya uddezakaH samAptaH / / sU0 15 // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallabha- prasiddhavAcakapaJcadazabhASAkalita - lalitakalA pAlApakapravizuddhagadyapadyA naikagranthanirmApaka - vAdimAnamardaka- zrI - zAhU chatrapatikolhApurarAjapradatta - 'jainazAstrAcArya' - padavibhUSita - kolhApura rAjaguru - vAlabrahmacArI jainAcArya jainadharmadivAkara - pUjyazrI - ghAsIlAla- prativiracitAyAM zrI prajJApanAsUtrasya prameyabodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadaze lezyApade tRtIya uddezakaH samAptaH // 3 // kRSNalezyA meM kahI hai, vahI yahAM samajha lenA cAhie, yAvat tIna aura cAra jJAnoM meM bhI hotA hai / yahAM vizeSa vaktavya yaha hai ki zuklalezyA vAlA jIva eka jJAna meM bhI hotA hai| eka jJAna meM ho to kevalajJAna meM hotA hai / kevalajJAna zuklalezyA meM hI hotA hai, anya kisI lezyA meM nahIM / yaha anya lezyAbAloM se zuklalezyAvAle kI vizeSatA hai / zrI jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracita prajJApanA sUtra kI prameyabodhinI byAkhyA meM || lezyApada kA tRtIya uddezaka samApta // te ja AhI samajI levI joIe, yAvat traNa ane cAra jJAneAmAM paNa heAya che. ahIM vizeSa vaktavya e che ke-zuklalezyA vALAjIva eka jJAna mAM paNa haiAya che. eka jJAnamAM hAya tA kevaLajJAnamAM hoya che. kevaLajJAna zukalalezyAmAM ja hoya che, khIjI kAI lezyAvALAmAM nathI. A anya vaizyAvALAthI zukalalezyAvALAnI vizeSatA che. zrI jainAcAya jainadhamadivAkara pUjya zrI ghAsIlAla ti viracita prajJApanA sUtranI prameyakheAdhinI vyAkhyAnA sattaramA lezyA padmanA trIjo uddezaka samAsa // 3 // zrI prajJApanA sUtra : 4 Wan
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 17 adhikArasaMgrahaNam caturthoddezakaH prArabhyate || adhikAragAthA vaktavyatA // mUlam -pariNAmavannarasagaMdhasuddha apasattha saMkiliTThaNhA / gaipariNAmapaesogADhavaggaNa ThANANa mappabahuM // 1 // chAyA-pariNAma varNarasagandha zuddhAprazasta saMkliSToSNAH / gatipariNAma pradezAvagADhavargaNAsthAnAnAmalpabahutvam // 1 // TIkA-atha-caturthoM dezakaM prarUpayituM prathamaM tadarthasaMgrAhakAdhikAragAthAmAha-'pariNAma vannarasagaMdha suddha apasastha saMkiliThThaNhA / gati pariNAmapaesogADhavaggaNa ThANANamappabahu~' // 1 // iti, tatra prathamaM 1 pariNAmAdhikAraprarUpaNam, dvitIyaM 2 varNAdhikAraprarUpaNam, 3 tRtIyaM rasAdhikAraprarUpaNam, 4 caturtha gandhAdhikAraprarUpaNam, paJcamaM-5 zuddhAzuddhAdhikAraprarUpaNam, 6 SaSTham-prazastAprazastAdhikAraprarUpaNam, 7 saptamam-saMkliSTAsaMkliSTAdhikAraprarUpaNam, aSTamam-8 uSNazotAdhikAraprarUpaNam, navamam-9 gatyadhikAraprarUpaNam, dazama 10 pariNAmAdhikAraprarUpaNam, ekAdaza-11 pradezApradezAdhikAraprarUpam, dvAdazam 12 avagAhAdhikAraprarUpaNam, trayodazaM 13 vargaNAdhikAraprarUpaNam, caturdaza-14 sthAnAdhikAraprarUpaNam, 15 paJcadazamalpabahutsAdhikAraprarUpaNam avaseyam // // lezyA vaktavyatA // mUlam-kai bhaMte ! lessAo paNNattAo? goyamA! chalessAo paNNattAo, taM jahA-kaNhalessA jAva sukkalessA, se nUNaM bhaMte ! kaNhalessA nIlalessaM pappa tA rUvattAe tA vaNNattAe tA gaMdhattAe tA rasatAe tA phAsattAe bhujo bhujo pariNamai ? haMtA, goyamA! kaNhalessA lezyApada-caturtha uddezaka-adhikAragAthA vaktavyatA zabdArtha-(pariNAma vanarasagaMdha) pahalA pariNAma adhikAra, phira varNa, rasa adhikAra (suddha' apasastha saMkiliTUTuNhA) zuddha, aprazasta saMkliSTa, uSNa (gai. pariNAmapaesogADha vaggaNaThANamappabahU) gati, pariNAma, pradeza, aghagADha vargaNA, sthAna aura alpabahutva, ye adhikAra kahe jaaeNge| lezyApada-caturtha uddezaka adhikAra gAthA vaktavyatA zA-(pariNAmavanna rasagaMdha) para pariNAma aghi2, pachI 40, rasa, gadha RTER (suddha apasattha saMkiliThuNhA) zuddha, maprazasta, sasaTa, See (gaipariNAmapaesogADhavaggaNaThANANamappabahu) gati, pariNAma, praza, aqIG, 4, sthAna bhane 85bahu A adhikAra kahevAze. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 prajJApanAstre nIlalessaM pappa tA rUvattAe jAva bhujo bhujjo pariNamai, se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai-kaNhalessA nIlalessaM pappa tA rUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamai ? goyamA ! se jahA nAmae khIre dUsiM pappa suddhe vA vatthe rAgaM pappa tA rUvattAe jAva tA phAsattAe bhujo bhujo pariNamai, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-kaNhalessA nIlalessaM pappa tA rUva. tAe jAva bhujo bhujo pariNamai, evaM eeNaM abhilAveNaM nIlalessA kAulessaM pappa kAulessA teulessaM pappa teulessA pamhalessaM pappa pamha lessA sukkalessaM pappa jAva bhujo bhujo pariNamai, se nUNaM bhaMte! kaNhalessA nIlalessaM kAulessaM teulessaM pamhalessaM sukkalessaM pappa tArUvattAe tA vaNNattAe tA gaMdhattAe tA rasattAe tA phAsattAe bhujo bhujo pariNamai ? haMtA, goyamA ! kaNhalessA nIlalessaM pappa jAva sukkalessaM pacpa tA rUvattAe tA gaMdhattAe tA phAsattAe bhujo bhujo pariNamai, se keNaTreNaM bhaMte! evaM vuccai-kaNhalessA nIlalessaM jAva sukalesaM papya tA rUvatAe jAva bhujo bhujo pariNamai ? goyamA ! se jahA nAmae veruliyamaNIsiyA kaNhasuttae vA nIlasuttae vA lohiyasuttae vA hAlidasuttae vA sukillasuttae vA Aie samANe tA rUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamai, se te gaTTeNaM evaM buccai kaNhalessA nIlalessaM jAva sukkalessaM papya tA rUvattAe bhujjo bhujjo pariNamai, se nUNaM bhaMte! nIlalessA kiNhalessaM jAva sukalessaM pappa tA rUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamai ? haMtA, goyamA! evaM ceva, kAulessA kaNhalesaM nIlalessaM teulessaM pamhalessaM sukalessaM, evaM teulessA kaNhalessaM nIlalessaM kAulessaM pamhalessaM sukka lessaM, evaM pamhalessA kiNhalessaM nIlalessaM kAulessaMteulessaM sukkalessaM pappa jAva bhujo bhujo pariNamai ? haMtA, goyamA! taM ceva, se nUgaM bhaMte! sukkalessA kiNhalessaM nIlalessaM kAulessaM teulessaM pamhalessaM pappa jAva bhujo bhujo pariNamai? haMtA, goyamA ! taM ceva ||suu0 16 // zrI. prshaan| sUtra:4
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sa0 16 lezyApariNamana nirUpaNam 207 chAyA -kati khalu bhadanta ! lezyAH prajJaptAH ? gautama ! SaDlezyAH prajJaptAH, tadyathAkRSNalezyA yAvat zuklalezyAH, tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyA nIlalezyAM prApya tadrUpatayA tadvarNatayA tadgandhatayA tadsatayA tatsparzatayA bhUyo bhUya pariNamati ? hanta, gautama ! kRSNalezyA nIlalezyAM prApya tadrUpatayA yAvat bhUyo bhUyaH pariNamati, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate - kRSNalezyA nIlalezyAM prApya tadrUpatayA yAtra bhUyo bhUyaH pariNamati ? gautama ! tadyathA nAma kSIraM duSyaM prApya zuddhaM dA vastraM rAgaM prApya tadrUpatayA yAvat tatsparzatayA bhUyo lezyAvaktavyatA zabdArtha - (kai NaM bhaMte ! lessAo paNNattAo ?) he bhagavan ! lezyAeM kitanI kahI haiM ? (goyamA ! challessAo paNNattAo) he gautama ! chaha lezyAeM kahI hai (taM jahA - kaNhalessA jAva sukkalessA) kRSNalezyA yAvat zuklalezyA (se nUgaM bhaMte ! kaNhalessA nIlalessaM pappa) he bhagavan ! kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta karake (tA vattAe) usI rUpa meM (tA vaNNattAe) usI varNa meM (tA gaMdhattAe ) usI gaMdhapane meM (tA rasatAe) usI rasa meM (tA phAsatAe) usI sparza ke rUpa meM (bhujjo bhujjo pariNama ) punaH punaH pariNata hotI hai ? (haMtA goyamA !) hAM gautama ! (kaNhalessA nIlalessaM pappa) kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara (tA rUvatAe jAya bhujjo bhujjo pariNamai) tadrUpatA se yAvat punaH punaH pariNata hotI hai (sekeNaNaM bhaMte ! evaM vuccai) he bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ( kaNhalessA nIlalessaM pappa) kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara (tA rUbatAe jAva bhujjo 2 pariNamai) tadrUpatA se yAvat punaH punaH pariNata hotI hai (goyamA ! se jahA nAmae khIre dUsiM pappa) jaise koI dUdha dUSpa arthAt khaTAI laizyA vaktavyatA (kaNaM bhaMte ! lessAo paNNattAo 1) he bhagavan ! seshyaao| usI hI che ? (goyamA ! challessAo paNNattAo) he gautama ? chazyAo hI che (taM jahA kaNhalessA jAva sukkalessA) te A prakAre che--kRSNuvezyA yAvat zukalalezyA. ( se nUNaM bhaMte ! kaNhalessaM pappa) he bhagavan ! dhRSNule tyAvANA nIsasezyAne prApta urIne ( a) D zuhi (ar gooarg) Av qq`ui (ar sivarg) Ay n'uui (at zame) terasabhAM (tA phAsattAeM) me sparzanA 35bhA (bhujjo bhujjo pariNamai) punaH punaH parita thAya che (haMtA goyamA !) hA gautama ! ( kaNhalessA nIlalessaM pappa) kRSNulezyA nIsavezyAne Apta thane (tA rUttAe jAva-bhujjo bhujjo pariNamai) 63patAthI yAvat punaH punaH pariNata thAya che. (sekeNa bhaMte! evaM ccai) se lagavan ! zA hetuzrI mevu havAya che ( kaNhalessA nIlalessaM pappa) sRRSNusezyA nIsasezyAne prApta thardhane (tA rUtrattAe jAva bhujjo - bhujjo pariNama i) zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 prajJApanAsatre bhUyaH pariNamati, tat tenArthena gautama ! evamucyate-kRSNalezyA nIlalezyAM pApya tadapatayA yAvada bhUyo bhUyaH pariNamati, evam etena abhilApena nIlalezyA kApotalezyAM prApya kApotalezyA tejole zyAM prApya tejolezyA padmalezyAM prApya padmalezyA zuklalezyAM prApya yAvad bhUyo bhUyaH pariNamati, tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyA nIlalezyAM kApotale zyA tejoleiyAM padamalezyAM zuklalezyAM prApya tadrUpatayA tadvarNatayA tadgandhasya tadrasatayA tatsparzako prApta hokara (suddhe vA vatthe) athayA svaccha vastra (rAgaM pappa) lAlimA ko prApta karake (tA rUvattAe jAva tA phAsattAe) tadrUpatA yAvat usI sparza ke rUpa meM (bhujjo bhujjo pariNamai) vAra-vAra pariNata hotA hai (se teNaTTeNa goyamA! evaM buccai) isa hetu se he gautama ! aisA kahA jAtA hai (kaNhalessA nIlalessaM pappa tA rUvattAe jAva bhujjo bhujjo pariNamai) kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta karake tadrUpa meM yAvat bAra-bAra pariNata hotI hai / (evaM eteNaM abhilAveNaM) isI prakAra isI abhilApa se (nIlalessA kAulessaM pappa) nIlalezyA kApotalezyA ko prApta hokara (kAulessA teulessaM pappa) kApotalezyA tejolezyA ko prApta karake (teulessA pamhalessaM pappa) tejoleiyA padmalezyA ko prApta karake (pamhalessA sukkalessaM pappa) padmalelyA zuklalezyA ko prApta karake (jAva bhujjo bhujjo pariNamai) yAvat bAra-bAra pariNata hotI hai (se) atha (nUNaM) citarka (bhaMte !) he bhagavan ! (kaNhalesmA nIlalessaM kAu. lessaM teulessaM pamhalessaM sukkalessaM pappa) kRSNalezyA nIlalezyA ko, kApota. lezyA ko, tejolezyA ko, padmalezyA ko, zuklalelyA ko prApta karake (tA rUvattAe tA vaNNattAe tA gaMdhattAe tA rasattAe tA phAsattAe bhujjo 2 pari ta635534AthI yAvat puna: puna: pariNata thAya cha (goyamA ! se jahAnAmae khIre dRsiM pappa) ma Vdha duSya arthAt mAna prApta ya42 (suddhe vA vatthe) 4241 2127 patra (rAgaM pappa) allabhAne prApta prazana (tA rUvattAe jAva tA phAsattAe) ta635tA yAvat me04 15shn| 35bhA (bhujjo- bhujjo pariNamai) pAraMvAra pariNata yAya cha (se teNaTeNaM goyamA! evaM baccai) me tuthI gotama ! yuvAya che (kaNhalessA nIlalessaM pappa tA rUvattAe jAva (bhajjo-bhujjo pariNamai) vezyA nIrasezyAne prApta zata ta35bhA yAvat pApAra parita thAya che (evaM eteNaM abhilAveNaM) se zata mA manisAthI (nIlalesso kAulessa pappa) nAsavezyA pAtozyA ta 42 (kAulessA teulessaM pappa) AyAtozyA tazyAna prArata parIne (teulessA pamhalessaM pappA tezyA 55vezyAne prApta zana (pamhalessA sukkalesaM pappa) 55veshy| zusavezyAne prata 4zana (jAva bhujjo bhujjo pariNamai) yAvat vAraMvAra pariNata thAya che. (se) atha (nUgaM) vita: bhaMte ! : lasan ! (kaNhalessA nIlalesaM kAulerasaM teulesaM pamhalessaM sukalessaM pappa) dzyA, nIsavezyAne, pAtozyAne, tanazyAna, paDhbhavezyAne zrI prazAnasUtra:4
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sa0 16 lezyApariNamana nirUpaNam 209 tayA bhUyo bhUyaH pariNamati, hanta, gautama ! kRSNalezyA nIlalezyAM prApya yAvat zuklalezyAM prApya tadrUpatayA tadgandhatayA tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate - kRSNalezyA nIlalezyAM yAvat zuklalezyAM prApya tadrUpatayA yAvaka bhUyo bhUyaH pariNamati ? gautama ! tad yathA nAma vaiDUryamaNiH syAt kRSNasUtre vA' nolakha yA lohitasUtre vA hAridrasUtre vA zuklasUtre vA Agate sati tadrUpatayA yAvad bhUyo bhUSaH mai) tadrUpa, tadvarNa, tadgaMdha, tadrasa, tatsparza rUpa meM bAra-bAra pariNata hotI hai ? (haMtA goyamA !) hAM gautama ! (kaNhalessA nIlalessaM pappa) kRSNaleiyA nIlalezyA ko prApta hokara (jAva sukkalessaM pappa) yAvat zuklalezyA ko prApta karake (tA rUyattAe tA vaNNattAe tA gaMdhattAe tA phAsattAe bhujjo bhujjo pariNama i) usI ke rUpa, usI ke varNa usI ke gaMdha, usI ke sparza ke svarUpa meM bAra-bAra pariNata hotI hai| (sekeNaTTe bhaMte ! evaM buccai) he bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai (hurlessA nIlalessaM jAva sukkalessaM pappa) kRSNalezyA nIlalezyA ko yAvat zuklalezyA ko prApta hokara (tA rUvattAe jAva bhujjo bhujjo pariNamai ?) usI ke rUpa meM yAvat bAra-bAra pariNata hotI hai ? (goyamA ! se jahA NAmae veruliya maNI) he gautama! jaise koI vaiDUryamaNI (siyA kiNhasuttae vA kadAcit kAla sUta meM (nIlasuttara vA) yA nIla sUta meM (lohiyasuttae vA) yA lAla sUta meM ( hAli suttara vA ) yA pIle sUta meM (sukillasuttae vA) yA iveta sUta meM (Aisa samANe ) pirone para (tA rUvattAe) usI ke rUpa meM (jAva) yAvat (bhujjo bhujjo zusozyAne prApta purIne (tA ruvattAe, tA vagNattAe tA gaMdhattAe tA rasattAe tA phAsatAe bhujjo bhujo pariNama ) te 35, tahUvarNA tadgaMdha, taddUrasa tatsparza upamAM vAraMvAra parizula thAya che ? ( haMtA goyamA ! ) DA, gautama ! ( kaNhalessa | nIlalessa pappa) pNusezyA nIsasezyAne prApta thana (jAca sukkalessa pappa) yAvat zumsalezyAne prApta urIne (tA ruvattAe, tA vaNNattAe (tA gaMdha / e tA phAsattAe bhujjo bhujjo pariNamai) tenA 3yo, tenA varSA, tenA gaMdha, tenA spanA rUpamAM vAraMvAra pariNata thAya che. (sekeNaNaM bhaMte! evaM vaccai) he agavan ! zA hetuthI ye upAya che (kaNhalessA nIlalessaM jAva sukalessaM pappa) kRSNulezyA nIsasezyAne yAvat zubhjhasezya (tArUpavAe jAna jo gujjo parejamai ?) 43 zravat vAra' che ? (goyamA ! se jahAnAmara veruliyamaNI ) he gotama ! merA artha vaiDUrya suttae vA) hAyi aNA sUtrabhAM (nIlamuttae vA ) agara nIjha sUtrabha athavA sAta sUtramAM (hAlidasuttae vA ) agara yogA sUtrabhAM (suvi zve sUtrama (Aie samANe) paropavAthI (tA rUvAe) tenA 35bhA ( 1 pra0 20 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 prajJApanAsatre pariNamati, tat tenArthena evamucyate-kRSNalezyA nIlalezyAM yAvat zuklale zyAM prApya tadurU. patayA bhUyo bhUyaH pariNamati, tat nUnaM bhadanta ! nalalezyA kRSNalezyAM yAvat zuklalezyA prApya tadarUpatayA yAvad bhUyo bhUyaH pariNamati ? hanta, gautama ! evaJcava, kApotalezyA kRSNalezyAM nIlalezyAM tejolezyAM padmalezyAM zuklalezyAm, evaM tejolezyA kRSNalezyAM nIlalezyA kApotalezyAM padamalezyAM zuklale zyAma, evaM padamalezyA kRSNalezyAM nIlalezyAM kApotalezyAM tejolezyAM zuklalezyAM prApya yAvada bhUyo bhUyaH pariNamati ? hanta, gautama ! tacceva, tat nUnaM bhadanta ! zuklalezyA kRSNalezyAM nIlalezyA kApotalezyAM tejolezyA padamalezyAM prApya yAvada bhUyo bhUyaH pariNamati ? hanta, gautama ! tacceva // sU0 16 // pariNamai) bAra-bAra pariNata hotA hai (se teNaTeNaM evaM vuccai) isa hetu se aisA kahA jAtA hai (kaNhalessA nIlalessaM jAya sukkalessaM pappa) kRSNalezyA nIla lezyA ko yAvat zuklalezyA ko prApta karake (tA rUyattAe bhujjo bhujjo pari Namai) usI ke rUpa meM bAra-bAra pariNata hojAtI hai| (se) atha (nUNaM) vitarka (nIlalessA kiNhalessaM jAva sukkalessaM pappa) nIlalezyA kRSNalelyA yAvat zuklalezyA ko prApta karake (tA rUvattAe jAca bhujjo bhujjo pariNamai ?) usI ke rUpa meM yAvat punaH punaH pariNata hotI hai ? (haMtA gAyamA ! evaM ceva) hAM gautama ! isI prakAra (kAulessA kiNhalessaM nIlalessaM teulemsaM pamhalessaM sukkalessa) kApotalezyA kRSNa, nIla, teja, padma aura zuklalezyA ko (evaM pamhalessA kiNha lessaM nIlalessaM kAulessaM teulessaM sukkalessaM paMppa jAca bhujjo 2 pariNamai ?) isI prakAra padamalezyA, kRSNa, nIla, kApota, tejo aura zuklalezyA ko prApta hokara yAvata bAra-bAra pariNata hotI hai ? (haMtA goyamA !) hAM gautama ! (taM ceva) vahIM vaktavyatA / bhujjo pariNamai) pAra pA2 pariNata thAya cha (se teNaTreNaM evaM vuccai) se tuthI mema hevAya cha (kaNhalessA nIlalessaM jAya sukkalesa pappa) 2 // nItazyAne yApata zusozyAne prApta 4zana (tA rUvattAe bhujjo bhujjo pariNamai) tenA4 35mA vArapAra pariNata 45 mya che. (se) atha (nUNaM) vita: (nIlalessA kiNhalesa jAva sukkalesa pappa) noveshy| pasezyA yAvatU zusavezyAne prApta OMzana (tA rUvattAe jAva bhujjo bhujjo pariNamai') tnaa| 35mAM yAvat punaH punaH paNita thAya che ? (haMtA goyamA ! evaM ceva) gautama ! megA prahAre (kAulessA kiNhalesa nIlalemsa teulessa pamhalesa sukkalessa) pAtozyA nIsa, tela, padama mane zukhalezyAne (evaM pamhalessA kiNhalesa nIlalesa kAulessa teulessa sukkalessa papa jAva bhujjo bhujjo pariNamai 1) se prAre 5 mavezyA, 40! nAda, pAta, te mana zusavezyAne prApta yana yAvat pAra pA2 pariNata thAya cha ? (haMtA goyamA ! gautama ! (taM ceva) te yatavyatA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 s.016 lezyApariNamanirUpaNam 211 TIkA - atha sarvaprathamaM pariNAmalakSaNamabhidhAtuM yAsAM pariNAmo'bhidhitsita stA eva lezyAH prarUpayati- 'kaNaM bhaMte ! lessAo paNNattAo' he bhadanta ! kati khalu lezyAH prajJaptAH ? bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama ! 'challessAo paNNattAo' paDUlezyAH prajJaptAH, 'taM jahAkaNhalessA jAva sukalessA' tadyathA - kRSNalezyA yAvat nIlalezyA kApotalezyA tejolezyA padmalezyA zuklalezyA atredaM bodhyam lezyAyAH pUrva muktatve'pi pariNAmAdyarthaM prarUpaNArtha punarupanyAsa iti gautamaH pRcchati - se nUNaM bhaMte ! kaNhalesse nIlalessaM pappa tA rUvattAe tAvaNNattA tA gaMdhattAe tA rasattAe tA phAsattAe bhujjo bhujjo pariNamai ?' he bhadanta ! (se nUNaM bhaMte ! sukkalessA) kyA bhagavan ! zuklalezyA (kiNhalessaM nIlalessaM kAulessaM teulessaM pamhalessaM pappa) kRSNa, nIla, kApota, tejo yA padmalezyA ko prApta hokara (jAva bhujjo 2 pariNamai ?) yAvat bAra-bAra pariNata hotI hai ? (haMtA goyamA ! taM ceca) hAM gautama ! vahI vaktavyatA // sU0 16 // TIkArtha- aba sarvaprathama pariNAma arthAt pariNamana (parivartana) kA nirUpaNa kiyA jAtA hai, kintu jinake pariNAma kA nirUpaNa karatA hai, pahale una leiyAoM kA kathana karate haiM www gautamasvAmI - he bhagavan ! lezyAeM kitanI gahI gaI hai ? bhagavAn - he gautama! lezyAeM chaha prakAra kI kahI gaI hai, ve isa prakAra - kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / yadyapi lezyAoM kA nirdeza pahale kiyA jA cukA hai, tathApi pariNAma Adi kI prarUpaNA karane ke lie phira se unakA nirdeza kiyA gayA hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! kyA kRSNalezyA, nIlalezyA ko prApta hokara arthAt paraspara avayavoM ke sparza ko pAkara nIlalezyA ke svarUpa meM punaH punaH ( se nUgaM bhaMte ! sukalessA) zuDe lagavan ! zubhsasezyA (kiNhalessa nIlalessa' kAulessa ussa' pamhalesa pappa) DUSNu, nIsa, apota, tena agara pahUbhozyAne prApta thAne (jAva bhujjo bhujjo pariNamai 1) yAvat vAraMvAra parita thAya che ? (haMtA goyamA ! taMceva ) ho, gautama ! tevatavyatA // sU0 16 // TIkA"--have sarvAM prathama pariNAma arthAt pariNaman (parivatana)nuM nirUpaNa karAya che, paNa jenA pariNAmanuM nirUpaNu karavu che, pahelA te lezyAonu` kathana kare che zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! lezyAe keTalI kahelI che? zrI bhagavAn he gautama! usI che, te yA prakAre - kRSNusezyA, nIsasezyA, aayaatlezyA, tejalezyA, padmamalezyA ane zukalalezyA yadyapi lezyAenA nirdeza pahelA karAI gayela che, chatAM paNa pariNAma AdinI prarUpaNA karavA mATe pharIthI temanA nirdeza karelA che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zu kRSNalezyA, nIlalezyAne prApta thaIne arthAt zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 prajJApanAstre tat- atha, nUnam - kim kRSNalezyA nIlalezyAM prApya parasparAvayavasaMsparzamAsAdya tadrUpa - tayA tIlalezyArUpatayA nIlalezyA svabhAvatayetyarthaH rUpa zabdasya svabhAvavAcitvAt bhUyo bhUyaH - pauna punyena pariNamati ityagreNa sambandhaH, evaM kim tadvarNatayA - nIlalezyA dravyavarNanayA, tadgandhatayA nIlalezyA dravyagandhatayA, tadrasatayA - nIlalezyAyogya dravyarasatayA tatsparza tayA - nIlalezyA yogya dravyasparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati ? tiryagyonikamanuSyAnadhikRtyedamavaseyam, bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA ! he gautama ! hanta - satyam 'kaNhalessA nIlale saM pApya tA ruvattAe jAva bhujjo bhulo pariNamai' kRSNalezyA nIlalezyAm - nIlalezyA yogya dravyaM prApya - parasparAvayavasaMsparzamAsAdya tadrUpatayA - nolalezyA yogyadravyarUpatayA yAvat nolalezyA yogyadravyagandhatayA tadyogyadravyarasatayA tadyogyadravyasparzatayA bhUyo bhUya:anekavAraM pariNamati, tathA ca yadA kRSNalezyA pariNatastiryagmanuSyo vA bhavAntarasaMkramaNaM kartumicchu nIlezyA yogyadravyANi upAdatte tadA-nIlalezyA yogya dravyasamparkAt tAni kRSyalezyA yogyAni dravyANi tathAvidha jIvapariNApalakSaNaM sahakArikAraNamAsAdya pariNata hotI hai ? isI prakAra kyA nIlaleiyA ke dravyoM ke varNa rUpa meM, usake gaMdha rUpa meM, usake rasa rUpa meM, usake sparza rUpa meM bAra-bAra pariNata hotI hai ? yaha kathana tiryaMcoM evaM manuSyoM kI apekSA se samajhanA cAhie / bhagavAn - hA~ gautama ! satya hai / kRSNalezyA, nIlalezyA ke yogya dravyoM ko prApta karake nIlalezyA ke yogya dravyoM ke rUpa meM, yAvat nIlalezyA ke varNa, rasa, gaMdha aura sparza ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai / yaha pariNamana anekoM bAra hotA hai / jaba kRSNalezyA kA pariNamana vAlA koI manuSya athavA tiryaca bhayAntara meM jAne vAlA hotA hai aura vaha nIlalezyA ke yogya dravyoM ko grahaNa karatA hai, taba nIlalezyA ke yogya dravyoM ke samparka se ve kRSNalezyA ke yogya dravya jIva ke usa prakAra ke pariNAma rUpa sahakArI kAraNa ko prApta karake nIlalezyA ke yogya dravya ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM, kyoMki pudgaloM meM vibhinna paraspara avayavAnA sparzIne pAmIne nIlalezyAnA svarUpamAM punaH punaH pariNata thAya che? eja prakAre zuM nIlalezyAnA kUcAnA varUpamAM, enA ga'dharUpamAM, enA rasarUpamAM, enA sparUpamAM vAraMvAra pariNata thAya che ? A kathana tiryaMceA temaja manuSyanI apekSAthI samajavuM joie. zrI bhagavAn-hA, he gautama! satya che, kRSNulezyA, nIsajhezyAne yogya, dravyAne prApta karIne, nIlalezyAnA yogya dravyonA rUpamAM, yAvat nIlezyAnA vaNuM rasa, gaMdha ane sparzInA rUpamAM pariNata thaI jAya che. A pariNamanavALA kAI manuSya athavA tiya 'ca bhavAntaramAM janAra hAya che, ane te nIlalezyAne yogya dravyanA rUpamAM pariNata thaI jAya che, kemake pudgalAmAM vibhinna prakArathI palaTavAnA svabhAva che. tyAra khAda te jIva kevaLa zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ badalan prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 16 lezyApariNamanirUpaNam 213 nIlalezyA yogyadravyarUpatayA pariNamanti, pudgalAnAM tathA tathApariNamanasvabhAvatyAta, tadanantaraM sa kevala nIlalezyAyogyadravyasanidhyAnIlalezyA pariNataH san kAlaM katyA bhAvAntare samutpadyate tathA coktam-'jalleslAI davAI pariyAittA kAlaM karei tallesse uvava jai' iti yallezyAni dravyANi paryAdAya kAlaM karoti tallezya upapadyate iti, tathA sa eva tiryagra manuSyo vA tasminneva bhave vartamAno yadA kRSNalezyA pariNato bhUtvA nIlalezyA bhAvena pariNamati tadApi kRSNalezyAyogyAni dravyANi tatkAlagRhItanIla. lezyAyogyadravyasamparkAta nIlalezyAyogyadravyarUpatayA pariNamanti, ___ ityAbhiprAyameva dRSTAntena pratipAdayitumAha-'se teNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-kapahalesse nIlalessaM pappa tArUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamai ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena-kathaM tAvat evam-uktarItyA ucyate kRSNalezyA nIlalezyAM prApya-paraspasayayavasaMsparzamAsAdya tadrUpatayA yAvat-tavarNatayA tadndhatayA tadrasatayA tatsparzatayA prakAra se palaTane kA svabhAva hai / tatpazcAt vaha jIva kevala nIlalezyA ke yostha dravyoM ke samparka se nIlalezyA ke pariNamana se yukta hokara, kAla karake bhayA. ntara meM utpanna hotA hai| kahA bhI hai-jisa lezyA ke dravyoM ko grahaNa karake kAla karatA hai, usa lezyA vAlA hokara utpanna hotA hai| phira yahI tiyeca athavA manuSya usI bhava meM vartamAna rahatA huA jaba kRSNalezyA meM pariNata hokara nIlalezyA ke pariNAma se pariNata hotA hai, usa samaya kRSNalezyA ke yogya dravya, tatkAla grahaNa kie hue nIlalezyA ke yogya dravyoM ke samparka se nIlalezyA ke yogya dradhyAM ke rUpa meM palaTa jAte haiN| isa abhiprAya ko dRSTAnta se prakaTa karane ke lie kahate haiM gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA nIla. lezyA ko prApta hokara arthAt paraspara avayavoM ke saMsparza ko pAkara nIlalezyA nIlezyAne gya dravyanA saMparkathI nIlalezyAnA pariNamanathI yukta thaIne, kALa karIne bhavAntaramAM utpanna thAya che. kahyuM paNa che lezyAnA dravyane grahaNa karIne kALa kare che, tetezyAvALe thaIne utpanna thAya che. pachI tyAMja tiryaMca athavA manuSya tejabhavamAM vartamAna rahIne jyAre kRSNalezyAmAM pariNata thaIne nIlalezyAnA pariNAmathI pariNata thAya che, e samaye kRNalezyAne gya dravyanA saMparkathI nIlezyAnA egya dravyanA rUpamAM palaTAI jAya che. A abhiprAyane daSTAntathI pragaTa karavAne mATe kahe che- zrI gautamasvAmI-he bhagavan! kayA hetuthI ema kahyuM che ke, kRSNalezyA nIlalezyAne prApta karIne arthAt paraspara athenA saMsparzane meLavIne nIkalezyAnA svarUpane, tenA varNa, gaMdha, rasa ane sparzanA rUpamAM pariNata thaI jAya che? zrI prazAnasUtra:4
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ manna 214 prajJApanAsatre bhUyo bhUyaH pariNamati iti ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'se jahA nAmae khIre dRsi pappa suddhe vA vatthe rAgaM pappa tA rUvattAe jAva tA phAsattAe bhujo bhujjo pariNamai' tatatha yathA nAma iti dRSTAnte kSIraM-dugdham, dRSyam-amladravyavizeSaM-takrAdikam prApyatadavayavasaMsparzamAsAdya zuddhaM nirmalaM vA vastram, rAgam-raktAdirUpaM prApya-tadavayavasaMsparzamAsAdya tadrUpatayA-amladravyarUpatayA raktAdirUpatayA yAvat-tadvarNatayA tadndhatayA tadrasatayA tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati, prakRtamupasaMharanAha-'se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-kaNhalessA nIlalessaM pappa tA rUvattAe jAva bhujjo bhujjo pariNamai' he gautama ! tat-atha tenArthena evam-uktarItyA ucyate-kRSNalezyA nIlalezyAyogyadravyaM prApya tadrUpatayA yAvat-tadvarNatayA tadndhatayA tadrasatayA tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati, ke svarUpa ko, usake varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai ? __bhagavAn-he gautama ! jaise dugdha, chAcha vagairaha kisI khaTI vastu ko prApta karake athavA zuddha vastra lAla Adi kisI raMga ko prapta karake usI rUpa meM palaTa jAtA hai-dUdha khaTTA aura vastra lAla ho jAtA hai, usI prakAra kRSNalezyA, nIlalezyA ke dravyoM ke saMsarga se nIlalezyA ke rUpa meM palaTa jAtI hai| isa se yaha phalita huA ki jaise dUdha kA rasa, rUpa, gaMdha Adi taka ke saMyoga se taka ke rasa, rUpa, gaMdha ke rUpa meM parivartana ho jAtA hai aura jaise zuddha vana kA raMga rUpa rakta Adi raMgoM kA saMyoga pAkara usI rUpa meM palaTa jAtA hai, usI prakAra kRSNalezyA ke dravyoM kA svarUpa, usakA varNa, rasa aura sparza nIlalezyA ke yogya dravyoM ke samparka se palaTa kara nIlalezyA ke rUpa meM palaTa jAtA hai| uparyukta kathana ke anusAra ho nIlalezyA kApotalezyA ko prApta hokara, kApota nIlalezyA tejolezyA ko prApta hokara, tejolezyA padmalezyA ko prApta zrI bhagavAna gautama ! jema dUdha, chAsa vigere kaI khATI vastune pAmIne athavA zuddha vastra lAla bAdi kaI raMgane prApta karIne e rUpamAM palaTAI jAya che, dUdha khATuM ane vastra lAla thaI jAya chee ja prakAre kRSNalezyA, nIlalezyAnA dravyanA saMsargathI nIlalezyAnA rUpamAM palaTAI jAya che. ethI A phalita thayuM ke jema dUdhanA rasa, rUpa, gaMdha AdinuM chAsanA saMgathI chAsanA rasarUpa, gaMdhanA rUpamAM parivartana thaI jAya che ane jema zuddha vastranA raMgarUpa Adi bIjA raMgane saMga pAmIne e rUpamAM badalAI jAya che, e ja prakAre kRSNalezyAnA dranuM svarUpa, ene varNa gaMdha, rasa ane sparza nIlalezyAnA yogya dravyanA saMpakathI palaTAIne nIkalezyAnA rUpamAM palaTAI jAya che. uparyukta kathananA anusAra ja nIlalezyA kApatalezyAne pAmIne, kAtilezyA, tejalezyAne pAmIne, tejalezyA padmazyAne pAmIne ane padmazyA zukalezyAne prApta thaIne tenA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 16 lezyApariNamanirUpaNam iti, tathA yathA ca kSIrasvarUpakAraNavartino rUpAdaya stakAdi rUpAdi bhAvaM prApnuvanti, athavA zuddha vastrasvarUpakAraNavartino rUpAdayo raktAdi dravyarUpAdi bhAvaM prApnuvanti tathA kRSNalezyAyogyadravyAtmakakAraNavartino rUpAdayo nIlalezyAyogyadravyavRttirUpAdi bhASa prApnuvantIti phalitam, 'evaM eeNaM abhilAveNaM nIlalessA kAulessaM pappa, kAulessA teulesaM pappa, teulessA pamha lessaM pappa, pamhalessA sukkalessaM pappa jAva bhujo bhujo pariNamaI' evam-uktarItyA etena-uparyuktena abhilApena-AlApena nIlalezyA kApotalezyAM prApya, kApotalezyA tejolezyAM prApya, tejolezyA padamalezyAM prApya, padmalezyA zukla. lezyAM prApya yAvat-tadrUpatayA, tadvavarNatayA, tadgandhatayA, tadrasatayA, tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati, tadevaM pUrvalezyA uttarottaralezyAM prApya tadpAditayA pariNamati ityuktam, ayaikekasyA lezyAyA yathAyogya krameNa itarasamastalezyA pariNamanam Aha-'se nUrNa bhaMte ! kaNhalessA nIlalessaM kAuchessaM teulessaM pamhalessaM sukkalessaM pappa tA rUvattAe tA vaNNattAe tA gaMdhattAe tA rasattAe tA phAsattAe bhujo bhujjo pariNamai ?' he bhadanta ! tat-atha nUnaM kim kRSNalezyA nIlalezyAM kApotalezyAM tejolezyAM padamalezyAM zuklalezyAM prApya-paraspara tattadavayavasaMsparzamAsAdya tadrUpatayA-nIlAdi lezyA yogya dravyarUpatayA, tadvarNatayA-nIlAdilezyA yogya dravyavarNatayA, tadgandhatayA-nIlAdilezyA yogya dravyagandhatayA, tadrasatayAnIlAdilezyA yogya dravyarasatayA, tatsparzatayA-nIlAdilezyA yogya dravyasparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati ? ekasyA lezyAyAH parasparaviruddhatayA yugapadanekalezyA pariNAmAsaMbhavAt hokara aura padmalezyA zuklalezyA ko prApta hokara usI ke svarUpa meM aura usI ke varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM punaH punaH pariNata ho jAtI hai| yahAM yaha batalAyA gayA hai ki pUrva-pUrvalezyA uttara-uttara lezyA ko prApta hokara usI ke rUpa meM pariNata hotI hai, kintu aba yaha dikhalAte haiM ki koI bhI eka anya samasta lezyAoM ke rUpa meM pariNata hotI hai gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ko prApta karake unhIM ke svarUpa meM, unhIM ke varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM vAraMvAra pariNata hotI hai ? ekalezyA meM svarUpamAM ane tenA varNa, gaMdha, rasa ane sparzanA rUpamAM vAraMvAra pariNuta thaI jAya che. ahIM e batAvyuM che ke pUrva pUrvanI lezyA uttara uttaranI vezyAne pAmIne tenA ja rUpamAM pariNata thaI jAya che paNa have e batAve che ke koI paNa eka vezyA anya samasta vezyAonA rUpamAM pariNata thAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA zuM nIlalezyA, kApatalezyA, tejalezyA, padmazyA ane zukalezyAne prApta karIne tenA svarUpamAM, tenAja varNa, gaMdha, rasa, ane sparzanA rUpamAM vAraMvAra pariNuta thAya che? eka leyAmAM paraspara virodhI pariNamana zrI. prshaan| sUtra:4
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 prajJApanAsatre ___ bhagavAnAha-'haMtA, goyamA!' he gautama ! hanta-satyam 'kaNhalessA nIlalessaM pappa jApa sukalessaM pappa tA svattAe tA gaMdhattAe tA phAsattAe bhujjo mujjo pariNamai' kRSNalezyA nIlalezyA prApya yAvat-kApotalezyAM prApya tejolezyAM prApya padamalezyAM prApya zuklalezyAM prApya tadpatayA-nIlAdilezyA yogya dravyarUpatayA tadndhatayA tadrasatayA tatsparzatayA bhUyo dhUpaH pariNamati, gautama ! tatraivArthe dRSTAntaM pratipAdayitumAha- se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccaikaNhalessA nIlalessa jAva sukalestaM pappa tA rUvattAe jAya bhujo mujo pariNamai ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena-kathaM tAvad evam-uktarItyA ucyate-kRSNalezyA nIlalezyAM yAvata-kApotalezyAM tejolezyAM padmalezyAM zuklalezyAM prApya-paraspara tattadavayavasaMsparza. mAsAdya tadpatayA yAvat tavarNatayA tadgandhatayA tadrasatayA tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati ! bhagavAnAha -'goyamA! he gautama ! 'se jahA nAmae veruliyamaNIsiyA kaNhamuttae vA nIlamuttae yA lohiyattae yA hAliddasuttae yA sukillasuttae pA Aipa' samANe tA rUpattAe jAva bhujo bhujo pariNamaI tat-atha yathA nAma iti dRSTAnte vaiDUryamaNiH syAtkadAcit kRSNasUtre vA nIlasUtre vA lohitasatre yA haridrAstre vA zuklasUtre vA Agate sati tadrUpatayA yAvat-tayvarNatayA tadndhatayA tadrasatayA tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati paraspara virodha pariNamana eka hI sAtha nahIM ho sakate / bhagavAna-he gautama ! saca hai, kRSNalezyA, nIlalezyA ko yAvat zuklalelyA ko aryAta sabhI anya lezyAoM ko prApta karake unake svarUpa meM tathA unake varNa, gaMdha, rasa evaM sparza ke rUpa meM punaH punaH pariNata hotI hai| gautamasvAmI- he bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA nIla lezyA ko, kApotalezyA ko, tejolezyA ko. padmalezyA ko aura zukla. lezyAM ko prApta hokara usI ke svarUpa meM, aura usI ke varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai ? bhagavAn-he gautama ! jaise koI vaiDUrya maNi kadAcit kAle Dore meM, yA nole Dore meM yA lAla Dore meM yA pIle Dore meM yA zveta Dore meM piroI jAtI eka ja sAthe nathI thaI zakatA. zrI bhagavAna-he gautama satya che. kRSNalezyA, nIlazyAne yAvata zukalezyAne arthAta, badhI anya lezyAone prApta karIne temanA svarUpamAM tathA temanA varNa, gaMdha, rasa temaja sparzanA rUpamAM vAraMvAra pariNata thAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! zA hetuthI ema kahevAya che ke kRSNalezyA nIlalezyAne, kAtileAne telazyAne, palezyAne ane zukalezyAne pAmIne temanA rUpamAM pariNata thAya che? zrI bhagavAna- che, gautama ! jema keI vaiDUryamaNi koI vAra kALA dorAmAM ke vAdaLI derAmAM athavA te lAla derAmAM agara pILA dorAmAM ke sapheda derAmAM parovAya che te zrI prazAnasUtra:4
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 10 16 lezyApariNamanirUpaNam 217 prakRta mupasaMharabAha-'se teNaTeNaM evaM vuccai-kaNha lessA nIlalessaM jAva mukkalessaM pappa. tA svattAe bhujo bhujo pariNamai' tat-atha tenAryena evam-uktarItyA ucyate yat kRSNalezyA nIlalezyAM yAvat kApotalezyA tejolezyAM padmalezyAM zuklalezyAM prApya tadpatayA tavarNatayA tadgandhatayA tadrasatayA tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamatIti, atredaM Sodhyam - yathA vaiDUryamaNireka eva tattadupAdhi dravyasamparkAt tadrUpatayA pariNamati tathaiva tAnyapi kRSNalezyA yogyAni dravyANi tattannIlAdilezyA yogyadravyasamparkAt tattadrUpatayA pariNamanti ityetAvatA'zena dRSTAnto natu svasvarUpAparityAgAdyazAntareNA'pi, tiryagyonikAnAM manuSyANAzca lezyAdravyANAm sAmastyena tadarUyatayA pariNamanAbhyupagamAt, anyathA nairayikadevavRttilezyA dravyANAmiva tiryagyonikamanuSyANAmapi lezyAdravyANAM sarvathA svarUpAparityAgena cirakAlamavasthAnasaMmavAta, utkRSTenApi tiryagmanuSyANAmantarmuhartalakSaNasthiti. pariNAmasyAnyatroktasya virodhApattiH, palyopapatrayamapi yAvad utkRSTena sthitisaMbhavAd hai to vaha usI ke raMga-rUpa meM, gaMdha, rasa evaM sparza ke rUpa meM bAra-bAra pariNata ho jAtI hai| upasaMhAra karate hae kahate haiM-isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki kRSNalejhyA, nIlalezyA yAvat zuklalezyA ko prApta hokara usI ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai| yahAM yaha samajha lenA cAhie ki jaise vaiDUrya maNi eka hI hone para bhI vibhinna upAdhiyoM ke samparka se vibhinna rUpa meM pariNata ho jAtI hai, usI prakAra lezyAdravya bhI kRSNa nIla Adi vibhinna rUpoM meM pariNata ho jAte haiN| isI aMza meM dRSTAnta ko samAnatA samajhanA cAhie / anya aniSTa aMzoM meM nhiiN| tiryacoM aura manuSyoM ke lezyAdravyoM kA pUrNa rUpa se tadurUpa pariNamana svIkAra kiyA gayA hai, anyathA jaise devoM aura nArakoM ke lezyAdravya bhavaparyanta sthAyI rahate haiM, vaise hI manuSyoM aura tiryacoM ke bhI avasthita raheMge, aisI sthiti meM anyatra tirthacoM aura manuSyoM ke lezyApariNAma adhika se adhika antarmuhUrta taka hI sthira rahatA kahA hai, usa kathana meM bAdhA AegI phira to te tenAja rUparaMgamAM, gaMdha, rasa temaja saparzanA rUpamAM vAraMvAra pariNuta thaI jAya che. upasaMhAra karatAM kahe che-e kAraNathI evuM kahevAya che ke kRSNalezyA nIlalezyA yAvata zukalezyAne prApta thaIne tenA ja rUpamAM pariNata thaI jAya che. ahIM e samajI levuM joIe ke jema vairyamaNi eka ja hovA chatAM paNa vibhinna rUpamAM pariNata thaI jAya che. Aja bAbatamAM daSTAntanI samAnanA samajavI joIe anya aniSTa aMzamAM nahIM. tiya ane manunA leDyA dravyapUrNarUpe tadrupa pariNamana svIkArelA che, anyathA jevA de ane manuSyanA leDyA dravya bhavaparyata sthAyI rahe che, tevAM ja manuSya ane tiryaMcanA paNa avasthita raheze. AvI sthitimAM anyatra tiryo ane manuSyanA lezyA pariNAma adhikathI adhika antarmuhUrta sudhI ja sthira rahevAnuM kahyuM che, enA pra0 28 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatre ityevaM rItyA kRSNalezyA pazcakapariNAma pratipAdya nIlAdilezyAnAmapi pratyekaM tadanyalezyApazcakapariNAmaM pratipAdayitumAha-'se nUNaM bhaMte ! nIlalessA kiNhalessaM jAva sukkalessaM pappa tA rUpattAe jAva bhujo bhujo pariNamai ?' he bhadanta ! tat-atha nUnaM-kim nIlalezyA kRSNalezyAM yAvat-kApotalezyAM tejolezyAM padmalezyAM zuklalezyAM prApya tadrUpatayA-kRSNAdilezyA yogya dravyarUpatayA yAvat tadvarNatayA tad gandhatayA tadrasatayA tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati ? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA !" he gautama ! hanta-satyam 'evaM ceva' evazcaiva' nIlalezyA kRSNAdilezyA yogya dravyANi prApya tadrUpatayA tadvarNatayA tadgandhatayA tadrasatayA tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati, 'kAulessA kiNhalesaM nIlalessaM teulessaM pamhalessaM sukkalessaM' kApotalezyA kRSNalezyAM nIlalezyAM tejolezyAM padamalezyAM zuklalezyAM prApya "evaM teulessA kiNhalessaM nIlalessaM kAulesa pamha lessaM mukkalessaM' evam-uktarItyeva palyopama taka bhI utkRSTa sthiti ho jaaegii| isa prakAra kRSNalezyA kA anya pAMca lezyAoM ke rUpa meM pariNamana hotA dikhalA kara aba nIla Adi pratyeka lezyA ko bhI anya pAMca lezyAoM ke rUpa meM pariNamana kA pratipAdana karate haiM gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA nIlalezyA, kRSNalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ko prApta hokara una ke svarUpa meM tathA una ke varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM bAra-bAra pariNata hotI hai ? bhagavAn-he gautama ! satya hai| nIlalezyA kRSNa Adi lezyA ke yogya dravyoM ko prApta karake una ke svarUpa meM tathA unake varNa gaMdha, rasa aura sparza rUpa meM punaH punaH pariNata ho jAtI hai| gautamasvAmI-isI prakAra kApotalezyA kRSNalezyA, nIlalezyA. tejolezyA padmalezyA aura zuklalezyA ko prApta hokara, isI prakAra tejolezyA, kRSNa kathanamAM bAdhA Avaze pachI te traNa papama sudhI paNa utkRSTa sthiti thaI jaze. e prakAre kRSalezyAnuM anya pAMca vezyAonA rUpamAM pariNamana thatuM dekhADIne have nIla Adi pratyeka vezyAonuM paNa anya pAMca lezyAonA rUpamAM pariNamana thavuM pratipAdana karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! zuM nIlalezyA, kuSNulezyA, kApatalezyA, tejalezyA, padamahezyA ane zukalezyAne prApta thaIne temanA rUpamAM tathA temanA varNa, gaMdha, rasa ane sparzanA rUpamAM vAraMvAra pariNata thAya che? zrI bhagavAnahe gautama ! e sAcuM che. ke nIlalezyA kRSNa Adi lezyAnA egya dravyane prApta karIne temanA svarUpamAM tathA temanA varNa, gaMdha, rasa ane sparza rUpamAM punaH punaH pariNata thaIne jAya che. . zrI gautamayAmI-he 1 me 1 potoyA, azyA, nAtozyA, teralezyA, zrI prazAnasUtra:4
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 16 lezyApariNamanirUpaNam 219 tejole zyAM kRSNale zyAM nIlalezyAM kApotalezyAM padma lezyAM zukla lezyAM prApya 'evaM pamhalestA kaNhalessaM nIlalessaM kAulessaM teulessaM pappa jAva bhujo bhujjo pariNamai?" evamuktarItyA padmalezyA kRSNalezyAM nIlalezyAM kApotalezyAM tejolezyAM zuklalezyAM prApya yAvat tadrUpatayA tadvarNatayA tadndhatayA tadrayatayA tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati ? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA !' he gautama ! hanta-satyam 'taM ceva' tacaiva-pUrvoktarItyaivAvaseyam tathA ca pratipAditam, gautamaH pRcchati-'se guNaM bhaMte ! sukalessA kiNha lessaM nIlalessaM kAulessaM teulessaM pamhalesa pappa jAva bhujo bhujjo pariNamai ?' he bhadanta ! tat-atha nUnam-kim zuklalezyA kRSNalezyAM nIlalezyAM kApotalezyAM tejolezyAM padmalezyAM prApya yAvat-tadrUpatayA tadvarNatayA tadgandhatayA tadrasatayA tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati ? bhagavAnAha-haMtA, goyamA ! taM ceva' he gautama ! hanta satyam 'taM cetra' tacaiva-pUrvoktarItyaiya zuklalezyA kRSNAdilezyAM prApya tadrUpAditayA bhUyo bhUyaH pariNamati tathA ca tiryamanuSyANAM bhavasaMkramaNe zeSakAlaM ca lezyA dravyapariNAmaH pratipAditaH, deva nairayikavRttInI leNyAdrabyANi bhavakSayaparyanta bhavasthitAni bhavantIti bhAvaH // sU0 16 // prathamaM lezyApariNAmadvAraM samAptam // lezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ko prApta hokara isI prakAra padmalezyA, kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA aura zuklalelyA ko prApta hokara unake svarUpa meM tathA unake varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai ? bhagavAn-he gautama ! satya hai, aisA hI hai jaisA ki upara kahA gayA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! zuklalezyA kyA kRSNalezyA, nIlalezyA, kA. potalezyA, tejolezyA aura padmalelyA ko prApta hokara yAyata unake svarUpa meM evaM unake varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM pariNata hotI hai? bhagavAn-he gautama ! pariNata hotI hai| padumalezyA ane zukalezyAne prApta thaIne eja pramANe telezyA, kRNavezyA, nIlalezyA kApatalezyA, padmavezyA ane zukalezyAne prApta thaIne eja prakAre padmazyA, kRSNalezyA nIlalezyA, kAtilezyA tejalezyA ane zukalezyAne prApta thaIne temanA svarUpamAM pariNata thaI jAya che ? zrI bhagavAna-he gautama! satya che. e ema ja che, ke jevuM upara kaheluM che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! zukalezyA zuM kRSNalezyA, nIlalezyA, kAtilezyA, tejalezyA ane padmalezyAne prApta thaIne yAvata temanA svarUpamAM temaja temanA varNagaMdha-rasa ane sparzanA rUpamAM pariNata thAya che? zrI bhagavAna-, gotama ! pati thAya che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 prajJApanAsatre // varNAdhikAra vaktavyatA // mUlam-kaNhalessA NaM bhaMte ! vanneNaM kerisayA paNNatA ? goyamA! se jahA NAmae jImUtei vA aMjaNei vA khaMjaNei vA kajjalei vA gavaleivA gavalavalaei vA jaMbUphalei vA adAriTrapupphei vA parapuDhei vA bhamarei vA bhamarAvalIi vA gayakarabhei vA kiNhakesarei vA AgAsathiggalei vA kiNhAsoei vA kaNhakaNavIraei vA kAhabaMdhujIvaei vA, bhaveeyArUve ? goyamA ! No iNa? samaTe, ka haleslANaM itto aNiTrayariyA ceva akaMtayariyA ceva appiyatariyA ceva amaNunnatariyA ceva amaNAmatariyA ceva vanneNaM paNNattA, nIlalessANaM bhaMte ! kerisiyA SaNNeNaM paNNattA ? goyamA ! se jahA nAmae bhigaei vA bhiMgapattei bA cAsei vA cAsapicchaei vA suei vA suyapicchei vA sAmAi vA vaNarAii vA, uccaMtaei vA pArevayagIvAi vA moragIvAi vA halaharavasaNei vA ayasikusumei vA vaNakusumei vA aMjaNakesiyAkusumei vA nIluppalei vA nIlAsoei vA nIlakaNavIraei yA nIlabaMdhujIvei vA, bhaveyArUye ? goyamA ! No iNaTe samaTe, etto jAva amaNAmayariyA ceva vaNNeNaM paNNatA ? kAulessA NaM bhaMte ! kerisiyA vaNNeNaM paNNattA ? goyamA ! se jahA nAmae khadirasAraei vA kairasAraei vA dhamAsasArei vA taMbei vA taMvakaroDei vA taMbacchivADiyAei vAiM. gaNikusumei vA koilacchadakusumei vA javAsAkusumei vA, bhaveyArUve ? goyamA ! No iNaTe samaTe, kAulessA NaM etto aNiTrayariyA ceva jAva amaNAmayariyA ceva, teulessA NaM bhaMte ! kerisiyA vaNNeNaM isa prakAra tiryaMcoM aura manuSyoM ke lezyAdravyoM kA pariNamana bhavataMkramaNa samaya aura zeSa kAla meM pratipAdana kiyA gayA hai devoM aura nArakoM ke lezyA dravya bhavaparyanta sthita rahate haiN| yaha lezyA pariNAma nAmaka prathama dvAra samApta huaa||suu0 16 / e prakAre tirya ce ane manuSyanA vezyA dravyanuM pariNamana bhavasaMkramaNanA samaye ane zeSa kALamAM pratipAdana karela che. deve ane nArakanA leNyAdravyo bhavaparyanta sthira rahe che. A leNyA pariNamana nAmanuM prathama dvArA purUM thayuM. sU0 16 zrI prazAnasUtra:4
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 2017 lezyAyAH varNanirUpaNama ___221 paNNatA ? goyamA ! se jahA nAmae sasaruhiraei vA urabharuhirei vA varAharuhirei vA saMvararuhirei vA maNussaruhirei yA iMdagopei vA bAleMdagopei vA bAladivAyarei vA saMjhArAgei vA guMjaddharAgei bA jAtihiMgulei vA pavAlaMkurei vA lakkhArasei vA lohitavamaNIi vA kimirAgakaMbalei vA gayatAluei vA cINapiTurAsIi vA pArijAyakusumei vA jAsumaNakusumei vA kisuyapuppharAsIi vA rattuppalei vA rattAsogei vA rattakaNavIraei vA rattabaMdhu ya jIvaei vA bhaveyArUve ? goyamA ! No iNaTe samaDheM, teulessA NaM ettoiTTatariyA ceva jAva maNAmatariyA ceva vaNNeNaM paNNattA, pamhalessA NaM bhaMte ! kerisiyA vanneNaM paNNatA ? goyamA ! se jahA nAmae caMpei vA caMpayachallIi vA caMpayabhedei yA hAliddAi vA hAlidaguliyAi vA halidAbhedei vA hariyAlei vA hariyAlaguliyAi vA hariyAlabhedei vA ciurei vA ciurarAgei vA suvanna. sippIi vA varakaNagaNihase i vA varapurisavasaNei vA allaikusumei vA kapiNayArakusumei vA kuhaMDayakusumeha vA suvaNNajuhiyAi vA suhiraniyA kusumei vA koriMTamalladAmei vA potAsogei vA pItabaMdhujIvaeDa vA, bhaveyArUve ? goyamA ! No iNaTe samaTe, pamhalessA NaM etto iTTatariyA jAya maNAmayariyA ceva vaNNeNaM paNNattA, sukalessA o bhaMte! kerisiyA vaNNeNaM paNNatA ? goyamA ! se jahA nAmae aMkei yA saMkhei vA caMdei vA kuMdei vA dagei vA dagaraei vA dadhIi vA dahighaNei vA khIrei vA khIrapUraei vA sukkacchivADiyAi vA pehuNamijiyAi vA dhaMtaghoyaruppapaTTaI vA sAradabalAhaei vA kumudadalei vA poMDarIyadalei vA sAlipiTurAsIi vA kuDagapuppharAsIi vA siMduvAramalladAmeha seyAsoei vA seyakaNavIrei vA setabaMdhujIvaei vA, bhaveyArUve ? goyamA! No iNa? samaTe, sukkalessA NaM etto iTTatariyA ceva maNuNNaya. riyA ceya vapaNeNaM papaNattA, eyAoNaM bhaMte ! challessAo kaisu zrI prazAnasUtra:4
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 ___ prajJApanAsatre vannesu sAhijjai ? goyamA ! paMcasu vaNNesu sAhijjai, taM jahAkaNhalessA kAlaeNaM vanneNaM sAhijjai, nIlalessA nIlavaNNeNaM sAhijjai, kAuleslA kAlalohieNaM vaNNeNaM sAhijjai, teulessA lohieNaM vaNNeNaM sAhijjai, pamhalessA hAliieNaM vanneNaM sAhijai, sukkalessA sukillaeNaM vanneNaM sAhijjai ||suu0 17 // ___ chAyA-kRSNalezyA khalu bhadanta ! varNena kIdRzI prajJaptA ? gautama ! tadyathA nAma jImUta iti vA aJjanamiti vA khaJja ra miti vA kajjalamiti vA gavalamiti vA gavalavalayakamiti vA jambUphalamiti vA AriSTha kapuSpamiti vA parapuSTa iti vA bhramara iti vA bhramarAvaliriti vA gajakalama iti vA kRSNakezara iti vA AkAzathiggalamiti vA kRSNAzoka iti vA kRSNa kaNavIra iti vA kRSNabandhujIva iti vA, bhadetadpA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, kRSNa __ varNAdhikAravaktavyatA zabdArtha (kaNhalessANaM bhaMte ! vanneNaM kerisiyA paNNattA ?) he bhagavan ! kRSNalezyA varNa se kaisI kahI hai ? (goyamA! se jahAnAmae) he gautama! jaise koI (jImUtei yA) megha (aMjaNei vA) athavA aMjana (khaMjaNei vA) athavA khaMjana-au ghana (kajalei vA) athavA kAjala (gavalei vA) bhaiMsa kA sIMga (gava. lavalaei vA) athavA gavalavalaya (jaMbUphalei vA) athavA jAmuna phala (adAriTThapupphei vA) athavA gIlA arIThA kA phUla (parapuDhei vA) athavA koyala (bhamarei vA) athavA bhramara (bhamarAyalIi yA) athavA bhramaroM kI paMkti (gajakala bhei yA) athavA hAthI kA baccA (kiNhakesarei vA) athavA kAlI kesara (AgAsathiggalei pA) AkAza kA TukaDA (kiNhAsoei vA) kAlA azoka (kaNhakavIraei yA) athayA kAlA kanera (kaNha baMdhujIbaei vA) athavA kAlA bandhujIvaka (bhaveeyA varNAdhikAra vaktavyatA zapatha-(kaNhalessANaM bhaMte ! vanneNaM kerisiyA paNNatA ?) hai sAvana ! vezyA pathI va 30 cha ? (goyamA ! se jahAnAmae), gautama ! ma 4 (jImUtevA) bheSa (aMjaNeivA) athavA mana (khaMjaNei vA) mana (kanjalei yA) athavA 40 (gavalei vA) yAnu sigaDa (gavalavalaei) athavA 18 saya (jaMbuphalei vA) ay| on bhuNa (adAridvapupphei vA) mayA lInA mA281 sa (parapuDhei vo) mth| yasa (bhamarei vA) 2554 / prabha2 (bhamarAvalIi vA) AthA prabhazanI pati (gayakalabhe iyA) athavA thAnu atyu (kaNhakesarei vA) AthA Azu sa2 (AgAsathiggalei vA) 2zana ttu| (kiNhAsoei vA) // atha (kaNhakaNavIraeD vA) AthA jI 425 (kaNha baMdhujIvaeiva) 420 A mandhu014 (bhayeeyArUve) me5|| 35pANI hAya cha ? zrI prshaan| sUtra:4
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sa0 17 lezyAyAH varNanirUpaNama lezyA khalu itaH aniSTatarikAcaiva akAntatarikAcaiva apriyatarikAcaiva amana jJatarikAya amanAmatarikAcaiva varNena prajJaptA, nIlalezyA khalu bhadanta ! kIdRzI varNena prajJaptA ! gautama ! tadyathA nAma bhRGga iti vA bhRGgApatramiti vA cAsa iti vA cAsapicchamiti vA zukaiti yA zukrapicchamiti vA zyAmA iti vA vanarAjiriti vA uccantaka iti vA pArAvatagrIvA iti vA mayUragrIvA iti vA haladharavasanamiti vA atasIkusumamiti vA aJjanakesikA kumumamiti yA nIlotpalamiti vA nIlAzoka iti vA nIlakaNavIra iti vA nIlabandhujIva iti vA, bhavederUve) aise rUpa vAlI hotI hai ? (goyamANo iNaDhe samajhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (kaNhalessA NaM itto aNiyariyA ceva) kRSNalezyA isase bhI aniSTatara (akaMtayariyA ceva) adhika akAnta (appiyatariyA ceya) adhika apriya (amaNuna tariyA ceva) adhika ama. nojJa (amaNAmatariyA ceva) adhika amanAma (vanneNaM) varNa se (pannattA) kahI gaI hai| nIlalessA NaM bhaMte ! kerisayA vaNNaNaM paNNattA ?) bhagavan ! nIlalelyA varNa se kaisI kahI hai ? (goyamA ! se jahAnAmae bhigae iyA) he gautama ! jaise koI bhRga (bhiMgapattei vA) bhRgapatra (cAse ivA) athavA cAsapakSI (cAsapicchara iyA) athavA cAsa kI pIchI (suei vA) athavA zuka-totA (suyapicchaeko abhayA tote kI pIchI (sAmAi yA) zyAmAka-sAMyAM (vaNarAi ivA) athavA yanarAji (uccaMtaei vA) yA dantarAga (pArevayagIcAi vA) yA kabUtara kI grIyA (moragIcAi yA) athavA mayUra kI grIvA (halaharavasaNei vA) athavA baladeva kA yastra (ayasi kusumei vA) athavA alasI kA phUla (aMjaNakesiyA kasamehavA athavA aMjanakezIkA puSpa (nIluppalei yA) athavA nIlakamala (nIlAsoeDayA (goyamA ! No iNaTe samaDhe) hai gautama ! se 24tha samartha nathI (kaNha lessANaM itto aniyariyA ceva) vezyA menAthI 5 maniSThata2 (akaMtayariyAceva) adhi4 anta (appiyatariyo ceya) adhiH apriya (amaNunnatariyA ceya) adhiH samanAsa (amaNAmatariyA ceya) madhi4 samanAma (vanneNaM) 1 thI (paNNattA) 4ii che. (nIlalessANaM bhaMte ! kerisiyA vaNNeNaM paNNattA ?) De mApan ! nAsavezyA gaNezA desI che ? (goyamA ! se jahAnAmae bhiMgee iyA) a gautama ! yo mm|| (bhiMgapatteDayA) bhRgapatra (cAsei vA) 24241 yAsa pakSI (cAsapicchaei vA) athavA yAsanA pI (suei vA) AthA zura-58 (suyapicchaei yo) athavA popaTanA pIchai (sAmAi vA) sAmI (vaNarAii vA) ath| nailor (uccaMtae ivA) mA 21 (pArevayagIvAi vA athavA bhUtanI 4 (moragIvAi vA) AthA bhAranI 31 (halaharakhasaNei vA) athavA bhAvanA patra (ayasikusumei vA) mA 25sAnu 2 (aMjaNakesiyAkusumei vA) 525) Air Sld n (mIThappalei vA) namana (nIlAsoeivA) bhanI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 prajJApanAstre tadpA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, ito yAvad amanaAmatarikAcaiva varNena prajJaptA, kApotalezyA khalu bhadanta ! kIdRzI varNena prajJaptA ? gautama ! tadyathAnAma khadirasAra iti yA katirasAra iti vA dhamAsAsAra iti vA tamba iti vA tambakaroTa iti vA tambacchevATikA iti vA vRntAkIkusumamiti vA kokilacchadakusumamiti vA, jabAkusupamiti vA, bhaved etad rUpA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, kApotalezyA khalu itaH aniSTatarikAcaiva yAvad amanayA nIlA azoka (nIlakaNavIraei pA) athavA nIlA kanera (nIla baMdhujIvei vA) athavA nIlA baMdhujIvaka (bhaveyArUve ?) aise rUpa vAlI hai ? ___ (goyamA ! No iNaDhe samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (etto jAva amaNAmayariyA ceva caNNeNaM paNNattA ?) isase bhI yAvat varNa se amanAmatara hai| (kAulessA NaM bhaMte ! kerisiyA vanne NaM paNNattA ?) kApotalezyA bhagavana ! varNa se kaisI kahI hai ? (goyamA !) he gautama ! (se jahA nAmae) jaise koI (khadirasAraei yA) khadira kA sAra (kairasAraeha vA) kaira kA bhItarI sAra (dhamAsasArei vA) yA dhamAsa kA sAra (taMvei vA) yA tAMbA (taMbakaroDei vA) yA tAMbe kA karoTa (taMyacchi vADiyAei vA) tAMbe kI chipATI (vAiMgiNI kusumeha vA) baiMgana kA phUla (koilacchadakusumehakA) ko kilacchada vRkSa kA phUla (javAsA kusumeha vA) athavA javAsA kA phUla (bhaveyArUve) aise rUpa vAlI hotI hai? goyamA ! No iNaDhe samaDe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (kAulessA NaM etto aNiTTayariyA ceva jAya amaNAmayariyA ceya) kApotalelyA isase ani STatara yAvat amanAmatara hotI hai| (teulessA NaM bhaMte ! kerisiyA vaNNe NaM paNNattA ? he bhagavan ! tejolezyA mI ( nIlakaNavIrapai vA ) athavA jI 525 ( nIlabandhujIvei vA ) athavA nala 5-054 (bhaveyArUve) vA 35pANI che? (goyamA ! No iNa samadre) he gautama! mI atha samaya nathI (patto jAva amaNAma yariyA ceva vaNNeNaM paNNattA) sanAthI 5 yAvat yathA samanAmatara che. (kAulessA NaM bhaMte ! kerisiyA vanne NaM paNNatA ?) he sagavan ! potozyA thA vI hI cha ? (goyamA ! he gautama ! (se jahA nAmae) ma / (khadirasAraei vA) marinA sAra (kairasArae yA) 32nI 42 / sA2 (dhamAsasArei vA) 12 ghamAsAnA sA2 (taMbeivA) bhA2 tamu (taMbakaroDei vA) 2512 dimAna rITa (taMbacchivADiyAei vA) tAnI chIpATI (bAiMgIkusamei vA) tanu zu (koilacchadakusumei vA) sahanu (javAsA kusumeiyA) A25 pAsA dUta (bhaveyArUve) sevA 35pANI hAya cha ? (goyamA ! NA iNadve samadde) he gautama ! artha samaya nayI (kAulesANaM patto zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sa0 17 lezyAyAH varNanirUpaNama 225 AmatarikAcaiva, tejolezyA khalu bhadanta ! kIdRzI varNena prajJaptA ? gautama ! tayathAnAma zaza rudhiramiti vA urabhrarudhiramiti vA varAharudhiramiti vA sambararUdhiramiti vA manuSyarudhiramiti vA, indragopa iti vA bAlendragopa iti vA bAladivAkara iti vA sandhyArAga iti vA guJjA. IrAga iti vA nAtyahiGagulaka iti vA pravAlAkara iti vA lAkSArasa iti vA lohitAkSamaNiriti vA kRmirAgakambala iti vA pajatAlu iti vA cInapiSTarAzIriti vA pArijAtakusumamiti vA japAkusumamiti vA kiMzukapuSparAzIti vA raktotpalamiti vA raktAzoka iti varNa se kaisI kahI hai ? (goyamA ! se jahA nAmae) he gautama ! jaise koI (sasaruhiraei vA) zazakakA rudhira (urabharuhirei vA) meSa kA rudhira (carAharuhirei vA) zUkara kA rudhira (saMgharahirei vA) sAMmara kA rudhira (maNussaruhirei yA) manuSya kA rudhira (iMdagopei vA) indragopa nAmaka kITa (bAleMdagopei vA) bAla indragopa (bAladivAyare vA) bAlasUrya- ugate samaya kA sUraja (saMjhArAgei vA) saMdhyAkAlIna lAlimA (guMjaddharAgei vA) guMjA ke Adhe bhAga kI lAlimA (jAtihiMguleha vA) uttama hiMgalU (pavAlaMkure ivA) mUgA kA aMkura (lakkhArasevA) lAkha kA rasa (lohitakakhamaNIi vA) lohitAkSa maNi (kimirAga kaMbalei vA) kiramicI raMga kA kaMbala (gayatAluei vA) gaja kA tAlU (cINapiTTharAsIi vA) cIna nAmaka rakta dravya kA cUrA (pArijAyakusumei vA) pArijAta kA kusuma (jAsumaNakusubher3a vA) japA kA phUla (kiMsuthapuppharAsIi vA) kiMzuka ke puSpoM ko rAzi (rattappaleDa vA) lAla kamala (rattAsogei vA) lAla azoka (rattakaNavIraeI vA) lAla kanera (rattabaMdhujIvaei vA) lAla bandhujIvaka (bhaveyArUve?) aise rUpavAlI hotI hai ? (goyamA ! No iNaDhe samaDhe) gautama ! yaha artha samartha aNiyariza ceva jAva amaNAmapariyA ceva) yAtalezyA anAthI -maniSThata2 yAvat amanAmatara hoya che. (teulehasANaM bhaMte ! kerisiyA vaNNeNaM paNNattA ?) 3 mAvan ! 2 // paNe zaka cha ? (goyamA ! se jahAnAmae) 3 gautama ! ma (sasaruhiraei vA) khAnu 3ghi2 (urabbharuhirei vA) bheSanu 352 (varAharuhirei vA) sUnu 3dhi2 (saMbararuhirei vA) sAmanu 3dhi2 (maNussaruhirei vA) manuSye nu 3dhi2 (iMdagope ivA) chandrago5 nAmanA 8131 (bAleMdagopei vA) mAndrago5 (bAladivAyarei vA) mA sUrya-gatA paNatano sUrya (saMjjhArAgei vA) sAdhanA vimA (gujadarAgei vA) yI 125 mA enlain (jAti hiMgulei vA) ttama gi (pavAlaMkurei vA) 5217pAnA 2 (lakkhArasei thA) sAmanA 2sa (lohitakkhamaNii vA) sohitAkSama (kipirAgakaMbalei vA) 82bhanI Hinm (gayatAluei vA) yAnu tANa (cINaNDirAsIi vA) yAna nAmanA dAjadravyA muhai| (pArijAyakusumeI vA) pArinu 505 (jAsumaNakusumei vA) yAnu pusa (kiMsuyapuppharAptIi vA) zu55nI rAzi (rattappalei vA) ane bhaNa (rattAsogei pA) sAsa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 prajJApanAstre vA raktakaNavIra iti vA raktabandhujIva iti vA, bhaved etAdpA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tejolezyA khalu itaH iSTatarikAcaiva yAvad mana AmatarikAcaiva varNena prajJaptA, padmalezyA khalu bhadanta ! kIdRzI varNena prajJaptA ? gautama ! tadyathA-nAma campaka iti vA campakavaka iti vA campakabheda iti vA haridrA iti vA haridrAguTikA iti vA haridrAbheda iti vA haritAla iti vA haritAlaguTikA iti vA haritAlabheda iti vA cikura iti vA cikurAga iti vA suvarNazuktikA iti vA varakanaka nikaSa iti vA varapuruSavasanamiti vA allakIkusumamiti vA campakakusumamiti vA karNikAkusumamiti vA kUSmANDikAkusumamiti vA suvarNayUthikAkusumanahIM (teulessA NaM etto iTTatariyA ceva jAca maNAmatariyA ceca) tejolezyA isase bhI adhika iSTa yAvat adhika manojJa hotI hai ? (pamhalessA NaM bhaMte ! kerisiyA vanneNaM paNNatA ?) he bhagavan ! padmaH lejhyA varNa se kaisI kahI hai ? (goyamA ! se jahAnAmae) he gautama ! jaise koI (caMpei yA) campA (caMpaya challIi vA) campaka kI chAla (caMpayabhedei vA) campaka kA bheda TukaDA (hAliddAi vA) halado (hAliddaguliyAi vA) haladI kI guTikA (hAliddabhedei cA) haladI kA bheda-TukaDA (hariyAlei vA) haDatAla (hariyAla. guliyAi vA) haDatAla kI guTikA (hariyAla bhedei thA) haDatAla kA bheda (ciurei yA) cikura nAmaka pIta vastu (ciurarAgei vA) cikura-rAga (suvaNNasippIi vA) svarNa kI zukti (varakaNaganiha seI vA) uttama suvarNa nikaSa-kasauTI para banI svarNarekhA (varapurisavasaNei vA) vAsudeva kA vastra (allaikusumei vA) allakI kA kusuma (caMpayakusumeI vA) campA kA phUla (kaNiyArakusumei vA) kaNera kA mus (rattakaNavIraei vA) 8424 (rattabaMdhuyajIvaei vA) khAsa mAdhu074 (bhaveyA rUve ?) sevA 35vANI DAya cha ? (goyamA ! No iNadve samaTe) he gotama ! // atha samaya nathI. (teulessANaM etto itariyA ceva jAva maNAmatariyA ceva) tanavezyA tenAthI 545 madhira eTa yAvat adhika manahara hoya che. (pamhalessANaM bhaMte ! kerisiyA vanneNaM paNNattA) mApan ! padmavezyA 1 thI pI hI ? (goyamA ! se jahAnAmae) 3 gautama ! ma 4 (caMpeivA) yA (caMpayachallIi vA) pAnI chA (caMpayabhedei vA) pAne le-ttu4| (haliddAi vA) // 62 (hAlidaguliyA ivA) haranI gorI (hAliddabhedei vA) harane me-ttu4| (hariyAlei vA) utArA (hariyAlaguliyAi vA) tAnI guTi (hariyAlabhedei vA ) banA le (ciurei yA) yi nAmanI pIjI 12tu (viurarAgei vA) vi2-2 (suvannasippii cA) sonAnI chI5 (varakaNaganihasei vA) uttama suvarNa niSa-soTI 52 manI suparemA (varapurisavasaNei yA) vAsudRvanA para (allaikusumei vA) masIna05 (caMpayakusume ivA) yAnu mukha (kaNNiyArakusumei vA) 4225 (pIjI)nA 505 (kuhaMDayakusumei vA) mA zrI prshaan|| sUtra :4
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 17 lezyAyAH varNanirUpaNam 227 miti vA suhiraNyakAkusumamiti yA koraNTakamAlyadAma iti vA pItAzoka iti vA pIta kaNavIra iti vA pItabandhujIva iti vA bhaved etadrUpA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, padmazyA khalu ita iSTatarikA yAvad mana AmatarikAcaiva varNena prajJaptA, zuklalezyA khalu bhadanta ! kIdRzI varNena prajJaptA ? gautama ! tadyathA nAma aGka iti vA zaGkha iti vA candra iti vA kundamiti vA dakamiti vA dakaraja iti vA dadhi iti vA dadhidhana iti vA kSIrapUramiti vA zuSkacchavADikA iti vA pihuNamiJjikA iti vA dhmAtadhItarUpyapaTTa iti vA zAradapuSpa (kuhaMDaya kusumei vA) kuSmANDalatA kA kusuma (suvaNNa jUhiyAi vA ) svarNa yUthikA kusuma (suhiraniyA kusumei vA ) suhiraNyakA kusuma (koriMTamalladAme vA) koraMTaka kI puSpamAlA (pItAsogei vA pItAzoka (pItakaNavIrei vA) pIlA kanera ( pItabaMdhujIvae vA) pIle bandhujIvaka kA puSpa ( bhaveyArUve ?) aise rUpa vAlI hotI hai ? (goyamA ! No iNaTThe samaTThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (pahale sANaM itto iTThatariyA jAva maNAmatariyA) padmalezyA isase bhI adhika iSTa yAvat adhika manojJa (vaNNeNaM paNNattA) varNa se kahI hai (sukkalessA NaM bhaMte ! kerisiyA vaNNeNaM pannattA ?) he bhagavan ! zuklayA varNa se kaisI kahI hai ? (goyamA ! se jahA nAmae) he gautama ! jaise koI (aMkei vA ) aMkaratna ( saMkhei vA) zaMkha (caMdei vA) candramA (kuMdei vA) kunda ( dagei vA) daka-jala (dagara eiyA) jalakaNa (dadhIi vA) dahI (dahighaNei vA) jamA huA dahI (khIrei vA ) dUdha (khIrapUraei vA ) dUdha kA uphAna (sukkacchivADiyAI vA ) sUkhI phalI (peNamaMjiyAi vA ) mayUrapiccha kI mIMjI ( dhaMtadhoyarUppapaTTei vA ) sAnu puSya (suvaNNajUhiyAi vA ) svaSu yUthiGa (ludha) yuSya (suhiranniyAkusumei vA ) suriTriyAnu puSya (koriMTamalladAmei vA) (2 TaunI puSpamAlA ( pitAsogei vA ) bhIjA zo ( pItakaNavIrei vA) pIjI rezu ( pItabandhujIvaei vA ) pIjA mandhulavanA puNya ( bhaveyA rUpe ?) mevA 35vAjI hoya che ? (goyamA ! No iTTe samaTTe ) he gautama! A artha samartha nayI (pamhalessANaM etto iTTatariyA jAva maNAmatariyA) pahubhajhezyA tenAthI paNa adhika dRSTi yAvat adhi bhanAi (yaNNeNaM paNNattA) pathI uhI che ( dagaraei vA ) bhuzu (gedeen oi ua ! afefe ad qona) e annq! ysadkui ayi`ell Fal keal d! (mani! a agaray) e sau ! DH BIS (STE 1) 24's Red (TER TT) za Mbha (caMdei vA) yandramA (kuMdei vA ) bhogre| ( dagei vA ) 44042 (dadhIi vA) DI (dahighaNei vA ) 4bhAvesu :hI (khIrei vA ) dUdha (khIrapuraei vA ) 6dhne| ure| (sukkacchI vADiyAi vA ) suDIiNI (pehuNamiMjiyAi vA ) bhoraMnA pichAnAbhI (dhatadhorUppapaTTe vA) tathAvIne ghoyesI yAMhInI pATa (sAradabalAhaei vA) za263tuna bhedha (kumuda. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 prajJApanAsatre balAhaka iti vA kumudadalamiti vA puNDarI dalamiti vA zAlipiSTarAziriti vA kuTaja puSparAziriti vA sinduvAramAlpadAma iti vA zvetAzoka iti vA zvetakaNabIra iti vA zvetabandhujIva iti yA, bhaved etadpA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, zuklalezyA khalu ita iSTa tarikAcaiva manojJatarikAcaiva varNena prajJaptA, etAH khalu bhadanta ! pa TezyAH katiSu varNeSu ziSyante ? gautama ! pazvasu varNeSu ziSyante tadyathA-kRSNalezyA kAlena varNena ziSyate nIla lezyA nIlavarNena ziSyate kApotalezyA kRSNalohitena varNena ziSyate tejolezyA lohitena varNena ziSyate padamalezyA hAridrakeNa varNena ziSya te zuklalezyA zuklena varNena shissyte||suu017 / tapAkara dhoye hue cAMdI kA pada (sAradabalAhaei vA) zaradaRtu kA megha (kumudadalei pA) kumuda kA dala (poMDarIyadalei vA) zveta kamala kA dala (sAlipiThurAsIti vA) cAvaloM ke ATe kI rAzi (kuDagapuSkarAsIti vA) kuTaja ke puSpoM kI rAzi(siMdhu vAramalladAmei vA) siMdhuvAra ke puSpoM kI mAlA (sepAsoei vA) zveta azoka puSpa (seyakaNavIreivA) zvetakanera kA phUla (setabaMdhu jIvaei vA) zveta bandhu jIvaka kA phUla (bhaveyArUpe ?) aise rUpavAlI hotI hai ? (goyamA ! No iNaTe samaThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (sukkalessA NaM itto itariyA ceva) zuklalezyA isase bhI iSTatara (maNuNNayariyA ceva) manojJatara (vaNNeNaM paNNattA) varNa se kahI hai ___ (eyAo NaM bhaMte ! challessAo kaisu vannesu sAhijjati) he bhagavan ! yaha cha lezyAeM kitane vargoM meM kahI jAtI hai ? (goyamA! paMcasu vaNNesu sAhi. jjati) he gautama ! pAMca varSoM meM kahI jAtI hai (taM jahA-kaNhalessA kAlaeNaM vaNNeNaM sAhijjai) tadyathA kRSNalezyA kAlavarNa dvArA kahI jAtI hai (nIlalessA nIlavaNNeNaM) nIlalelyA nIlavarNa dvArA (sAhijjati) kahI jAtI hai (kAu. lessA kAlalohieNaM vaNNeNaM sAhijjati) kApotalezyA kAle-lAla varNa dvArA dalei vA) mahanusa (poMDariyadalei vA) zvetabhAnu (sAlipidarAsIi vA) yemAnadATa nI rAzi (kuDagapuppharAsIti vA) 12 pAnI 22 (sinduvAramalladAmei vA) sinpArana pAnI bhApa (seyAsoei vA) zveta sazayu5 (seyakaNavIrei vA) zvetArnu 30 (setabaMdhujIvaei vA) zvetamAdhu054nu ta (bhaveyArUve) yA 35vANI DAya cha? . (goyamA ! No iNadve samaTe) gautama ! // atha samaya nayI (sukkalessANaM ettoiTratariyAceva) zusavezyA tainAthI 5 78812 (maNuNNayariyAceva) manojJata2 (vaNNeNaM paNNattA) vIhI che (eyAo NaM bhaMte ! challessAo kaisu vannesu sAhijjati)mAvan ! 217 veshyaaye| haiTayA pathI 4pAya cha ? (goyamA ! paMcasu vaNNesu sAhijjaMti) gauta! pAyapaNe mA 4351yache (taM jahA kaNhalessA kAlaeNaM vaNNNeNaM sAhijjai) te 2 // pramANa- pRshy|| 7 // 2 // pahalI cha (nIlalessA nIlavaNNeNaM) nAralezyA nalam dA (sAhijjaMti) upAya cha (kAulessA kAlalohieNaM vaNNeNaM sAhiti) pAtazyA kAmAne sAsa daa|| pAyesI cha zrI. prazAnasUtra:4
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 17 lezyAyAH varNa nirUpaNam 229 TIkA-pUrva lezyA pariNAmalakSaNAdhikAraH marUpitaH, samprati lezyAyA varNAdhikAraM prarUpayitumAha- 'kaNhalessA NaM bhaMte ! vaNNeNaM kerisiyA paNNattA?' he bhadanta ! kRSNalezyA khalu varNena kIdRzI prajJaptA ? bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama ! 'se jahAnAmae jImUte ivA' tat-atha yathA nAma iti dRSTAnte jImUtaH - megho varSAprAraMbhakAlikaH payoda ityarthaH jIvanaM jalaM mUttaM baddhamanena iti jImUtaH - jaladhArakaH tasyaiva prAyo'tikAlimadarzanAt tatsadRzI kRSNa dravyAtmikA lezyA kRSNalezyA bhavati atra kRSNalezyApadena kRSNalezyAyogyAni dravyANi ucyante teSAmeva varNAdi saMbhavAt na punaH kRSNadravyajanitA bhAvarUpA kRSNalezyA, tasyA bhAvasvarUpatayA varNAdyayogAt, atra iti zabdena upamAnabhUtavastunAma parisamAptidyatyate, kahI jAtI hai (ussA lohie NaM vaNNe NaM sAhijjati) tejolezyA lAla varNa se kahI jAtI hai (pamhalessA hAlieNaM banneNaM sAhijjai) padmalezyA pIle varNa se kahI jAtI hai (sukkalessA sukillaeNaM vanneNaM sAhijjati) zuklalezyA zuklavarNa dvArA kahI jAtI hai TokArtha - isase pUrva leiyA ke pariNAma kA dvAra kahA gayA hai| aba lezyA kA varNAdhikAra kahA jAtA hai, jisameM chahoM lezyAoM ke varNa kA nirUpaNa kiyA jAegA / gautamasvAmI prazna karate haiM-he bhagavan ! kRSNalezyA varNa kI apekSA se kisa prakAra kI kahI hai ? bhagavAn uttara dete haiM- he gautama! jaise koI jImUta ho arthAt varSAraMbha ke megha ho (jImUna kA artha hai jIvana arthAt jala ko dhAraNa karane vAlA - bAdala) kyoMki varSAraMbha kAlika megha meM bahuta kAlimA dekhi jAtI hai| kRSNalezyA usake samAna varNa vAlI hotI hai| yahAM kRSNalezyA kA artha kRSNalerapA (teulessA lohieNaM vaNNeNaM sAhijjati) telelezyA sAsava thI uDepAmelI che (pamhalessA hAlieNaM vaNNeNaM sAhijjai) pahUbhalezyA cIjAva thI DesI che (sukkalerasA sukkillae NaM vaNNeNaM sAhijjati) zumhAsezyA zumbhavArtha dvArA uhesI che TIkA-AnAthI pahelA pUlezyAnuM pariNAma dvAra kahevuM che. have lezyAnA varSoMdhikAra kahevAya che. jemAM chae lezyAonA varNanuM nirUpaNa karAze. zrI gautama svAmI prazna kare che-he bhagavAna kRSNalezyA vaNunI apekSAe kevA prakAranI kahelI che ? zrI bhagavAn uttara Ape che-he gautama ! jema keAI jImUta hoya arthAt varSAtunA ara'bhane! megha heAya (jImUtanA a` jIvana arthAt jaLane dhAraNa karanAra-vAdaLa) kemake varSoM rabhakAlika meghamAM ghaNikAlimA jevAya che) kRSNalezyA tenA samAna vaNu vALI hAya AhI' kRSNalezyAnA a` kRSNaGezyAne cagya dravya samajavu joIe. kemake temAM ja zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 prajJApanAstre yA zabdastu upamAnAntarasamuccAyaka iti, agre'pi 'aMjaNe vA' aJjanam - sauvIrAJjanamiti vA, athavA aJjanam - ratna vizeSa iti vA tatsadRzI kRSNadravyAtmikA lezyA 'khaMjaNeiyA' khaJjanaM - dIpa mallikAmala iti vA, athavA snehAbhyaktazakaTAkSagharSaNodbhavo mala iti vA 'gabale ivA' gavalam - mahiSazRGgam uparitanatvagbhAgarahitamiti vA tatrApi viziSTasya kAlimno darzanAt ' gavala eDavA' gavalakavRndamiti vA tatsadRzI sA lezyA iti vA, 'jaMbUphale vA jambUphalam - prasiddhameva tadiva iti vA, 'ahAripupphe vA' ArdrAriSTakapuSpamArdram-klinnam ariSTakam - phaLavizeSaH (rIThA) iti bhASA prasiddham tadiva iti vA, 'parapuTTheiva' parapuSTa :- kokila iti vA, tatsadRzI kRSNadravyAtmikA lezyA iti bhAvaH, 'mamarei va ' amaraH madhukaraiti vA tasyApi viziSTasya kAlimnaH prasiddhatvAt 'bhamarAvaLIi vA 'bhramazavali:dvirephapaktiriti vA, 'gayakalabhei vA' gajakalabhaH - hastipota iti vA, 'kiNha ke sareivA' kRSNake yogya dravya samajhanA cAhie kyoMki unhIM meM varNAdi ho sakate haiM, kRSNa dravyoM ke nimitta se utpanna hone vAlI bhAvarUpa kRSNalezyA nahIM samajhanI cAhie, bhAvalezyA meM varga Adi kA honA saMbhava nahIM hai| yahAM iti zabda ke dvArA upamAna bhUta vastu ke nAma kI samApti sUcita kI gaI hai aura 'cA' zabda anya upamAoM ke samuccaya ke lie prayukta huA hai aMjana arthAt AMkhoM meM AMjane kA sauvIrAMjana Adi athavA aMjana nAmaka ratna bhI liyA jA sakatA hai| kRSNa dravya lezyA inake jaise varNa kI hotI hai / dIpamallikA kA mala athavA gADI kA augana / kRSNa dravyalezyA isake samAna bhI hotI hai / isI prakAra kRSNalezyA kajjala, bhaiMsa ke sIMga ke bhItarI bhAga, gacalaka vRnda, jAmuna ke phala, tAjA arIThA, koyala, bhramara (bhauMrA), bhramaroM kI katAra, hAthI ke bacce, kRSNa kezara - kRSNa bakula yA AkAzathiggala arthAt zarad Rtu ke meghoM ke bIca ke AkAza khaNDa ke samAna hotI hai| meghoM ke madhyavartI varNAdi hAI zake che, kRSNa, dravyenA nimittathI utpanna thanArI bhAvarUpa kRlezyA samajavI na joie, kemake bhAvalezyAmAM Adinu hAvuM te asaMbhavita che. AhIM Iti zabda dvArA upamAna bhUta vastunA nAmanI samApti sUcita karelI che ane vA' zabda anya upamAonA samuccayane mATe prayukta thayela che. a Mjana arthAt AMkhAmAM AMjavAnuM sauvIrAMjana Adi athavA a Mjana nAmanu ratna paNa laIzakAya che kRSNa drazyalezyA temanA jevA vanI hAya che. khaMjana arthAt dIpamallikAnAmala athavA gADInI maLo (AMgana) kRSNadrabyalezyA tenA samAna paNa hoya che. e prakAre kRSlezyA kAjaLa, bheMsanA siMgaDAnA aMdarane bhAga, gavalaka%0ndra, jA mukuLa tAjA arIThA, kAyala bhramara, bhamarAnI katAra, hAthInuM baccuM, kRSNekesara-kRSNekhakula agara AkAza thingala arthAt zaradaRtunA meghAnI vacamAMnA AkAza khaMDanI samAna hoya che, zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 17 sU0 17 lezyAyAH varNanirUpaNam 231 kezaraH-kRSNabakula iti vA 'AgAsathiggale iyA' AkAzathiggalam-zaratkAlikamevAntarAla vayAMkAzakhaNDa miti vA tasyApi atyanta kAlimnaH-prasiddhakhAt 'kiNhAsoei vA' kRSNAzoka iti vA, 'kaNhakaNavIraei vA kRSNakaNavIro ghRkSavizeSa iti vA 'kaNhabaMdhujIvaei yA' kRSNabandhujIva iti vA, ete trayaH azokakaNavIrabandhujIvAH puSpavRkSavizeSA bodhyA ste cAzokAdayo jAtibhedena paJcavarNA bhavanti tatra itaravarNanirAsAtha kRSNagrahaNaM kRtamiti etAdRzI kRSNaTrayyAtmikA lezyA bhavatIti bhAvaH, bhagavatA etAvati pratipAdite sati gautamaH pRcchati'bhave eyArUve' he bhadanta ! kiM bhavet kRSNalezyA varNena etadrUpA-jImUtAdirUpA ? bhagavA. nAha-'goyamA!' he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH-yuktyopapanaH, tatra hetumAha'kaNhalessANaM itto aNiTTayariyAceva' kRSNalezyA khalu ita:-jImRtAditaH jImratAdyapekSaye. tyarthaH kRSNena varNena aniSTatarikA caiva-atizayena aniSTA aniSTatarA saiva aniSTatarikA anIpsitatarA eva bhavatIti bhAvaH, atra kizcidaniSTasyApi kastUrIkAdivastunaH svarUpeNaAkAza khaMDa meM vizeSa kAlimA dRSTigocara hotI hai) athayA kAle azoka, kAle kanera, kAle bandhujIvaka ke samAna hotI hai| ye tInoM phaloM vAle vRkSa haiN| ye azoka Adi jAti bheda se pAMcoM vaNoM ke hote haiM, ataeva anya vargoM kA niSedha karane ke lie yahAM kRSNa zabda kA grahaNa kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai kRSNalezyA ullikhita vastuoM ke samAna kRSNa varNa kI hotI hai| ___bhagavAn ke dvArA itanA pratipAdana karane para gautamasvAmI prazna karate haiM-hai bhagavan ! kyA kRSNalezyAmeghAdi ke samAna hotI hai ?' taba bhagavAn uttara dete haiM-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAta yaha bAta sahI nahIM hai, kyoMki kRSNalezyA megha Adi ullikhita kAlI vastuoM se bhI adhika aniSTa hotI hai| koI-koI vastu jaisI kastUrI, aniSTa hone para bhI svarUpa se kAnta hotI hai, magara kRSNalezyAaisI bhI nahIM hai, yaha dikhalAne ke lie kahA gayA hai ki meghanA madhyavartI AkAzakhaMDamAM vizeSa kAlimA daSTi gocara thAya che, athavA kALuM azoka, kALIkaNera, kALuM badhujIvaka tenA samAna hoya che. A traNe kuvALAM vRkSa che. A azaka vigere jAtibhede karI pAMce raMganA hoya che, tethI ja anya vargone niSedhakara vA mATe ahIM kRSNa' zabda grahaNa karAyela che. tAtparya e che ke kRSNalezyA ulikhita vastuonA samAna kRSNa varNanI hoya che. bhagavAna dvArA eTaluM pratipAdana karatAM gautamasvAmI prazna kare che-"bhagavAna" zuM kUNalezyA megha AdinA samAna hoya che? zrIbhagavAna uttara Ape chehe gautama! A artha samartha nathI, kemake kRSNalezyAmegha AdinirdiSTa kALI vastuothI paNa adhika aniSTa hoya che. kaIkaI vastu, jemake karI aniSTa hovA chatAM paNa svarUpathI manahara che, paNa kRSNalezyA evI paNa nathi, e batAvavA mATe kaheluM che ke te ekAntatara arthAta atyanta akamanIya hoya che. ke zrI. prshaan| sUtra:4
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 prajJApanAsatre kAntatvAt tasyAH kamanIyatvAtmaka kAntatvanirAsArthamAha-'akatayariyA ceva' akAntatarikA caiva atizayena akAntA akamanIyA akAntatarA saiva akAntatarikA kRSNalezyA bhavatIti bhAvaH, atha keSAzcit kizcida niSTasyApi svarUpato'kAntasyApi vastuno'nyeSAM priyatvAt tasyAH sarvathA priyatvanirAsa thaimAha-'appiyatariyA ceva' apriyatarikA caivaatizayena apriyA apriyatarA saiva apriyatarikA na kasyApi priyatarA kRSNalezyA bhavatIti bhAvaH, ataeva 'amaNunatariyA ceva' amanojJatarikA caiva-atizayena amanojJA amanojJatarA saiva amanojJatarikA kRSNalezyA bhavati, yAthAtathyena tatsvarUpaparijJAne sati kizcidapi upAdeyatayA tatra manasaH pravRtyadarzanAt, atha kizcidamanojJatarasyApi vastuno madhyamasvarUpatvAt sarvathA manojJataratvanirAsArthamAha-'amaNAmatariyA veva vaNNeNaM paNNattA' amanaAmatarikA caiva-na manAMsi Apnoti-AtmAdhInatAM nayatIti amanAmA atizayena amana AmA amanaAmatarA saiva amanaAmatarikA tathAvidhA kRSNalezyA varNena prajJaptA, atha nIlalezyAmadhikRtya gautamo varNa pRcchati-nIlalessA NaM bhaMte ! kerisiyA vanaNaM vaha akAntatara arthAt atyanta akamanIya hotI hai| koI vastu aniSTa aura akAnta hone para bhI kinhIM ko priya hotI hai, magara kRSNalezyA priya bhI nahIM hotI, yaha dikhalAne ke lie kahA hai- vaha atizaya apriya hotI hai| isI kAraNa kRSNalezyA amanojJatara arthAt atyanta amanojJa hotI hai| yathArtha rUpa se usake svarUpa kA parijJAna ho jAne para mana use kiMcit bhI upAdeya nahIM maantaa| koI vastu aisI bhI hotI hai jo amanojJatara hone para bhI madhyama svarUpa vAlo ho, magara kRSNalezyA sarvathA hI amanojJa hai, yaha pradarzita karane ke lie use 'amana AmatarikA' kahA hai| tAtparya yaha hai ki kRSNalezyA upayuka kRSNa varNa vAlI vastuoM kI apekSA bhI atyanta aniSTa, akAnta, apriya, amanIjJa aura amanAma hai| gautamasvAmI aba nIlalezyA ke varNa ke viSaya meM prazna karate haiM-he bhagavan ! vastu aniSTa ane akAnta hovA chatAM paNa keIne priya hoya che, paNa kRSNalezyA priya paNa nathI hotI. e batAvavAne mATe kahyuM che-te atizaya apriya hoya che, e kAraNe kRSNalezyA amaneztara arthAt atyanta amane hara hoya che. yathArtharUpe tenA svarUpanuM parijJAna thaI jatAM mana tene jarAya upAdeya nathI mAnatuM. koI vastu evI paNa hoya che je maneDUtara hovA chatAM paNa madhyama svarUpa vALI hoya, paNa kRSNalezyA sarvathA sarva prakAre amanejJa che, e pradarzita karavAne mATe tene "amana AmatarikA' kahela che. tAtparya e che te kRSNalezyA uparyukta kRNa varNavALI vastuonI apekSAe paNa atyanta aniSTa akAnta, apriya, amane jJa ane amanAma che. zrI gautamasvAmI have nIlalezyAnA varNana viSayamAM prazna kare che-bhagavad ! nIla zrI prazAnasUtra:4
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 prameyapodhinI TIkA pada 17 sU0 17 lezyAyAH varNanirUpaNam paNNattA ?' he bhadanta ! nIlalezyA khalu kIdRzI varNena prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'se jahANAmae bhiMgaeivA' tat-atha yathAnAma iti dRSTAnte bhRGgaH-pakSmalo. laghupakSivizeSaH kITabhRGganyAye prasiddhaH na tu bhramaraH tasya varNaiva nIladravyAtmikA lezyA varNena prajJaptA athavA-'bhiMgapattei vA' bhRGgapatram-tasyaiva pakSivizeSasya bhRGgasya patram-pakSma tasya varNaiva nIlalezyA varNena prajJaptA 'cAse ivA' cApaH, iti vA pakSivizeSaH 'nIlakaNTha' iti nAmnA, prasiddhaH tasya varNa iva nIlalezyA 'cAsapicchaei vA' cApapiccham iti vA cApasya-prAguktasya piccham-patatram tasya varNa 3va nIlalezyA varNena prajJaptA, 'sue ivA' zuka iti vA-kIraH pakSi. vizeSastasya varNa iva 'suyapicchei vA' zukapicchama-zukasya-prAguktakIrasya pakSivizeSasya viccham-patatram tasya varNaiva 'sAmAi vA' zyAmA iti yA-priyaGguH munyannavizeSaH tasya varNaiva 'yaNarAi vA' vanarAjiH-tamAlAdivRkSaznapaktistasyA varNaiva vA 'uccaMtaei vA' uccantakaH-dantarAgaH tasya varNaiva 'pArevayagIvAi vA' pArAvatagrIvA iti vA pArAvatasyakapotasya grIvA- galapradeza stasyA varNa iva vA 'moragIvAi vA' mayUragrIvA iti vA-mayUrasyagrIvAyA varNaiva vA 'halaharavasaNei vA' haladhara sya-baladevasya vasanaM-vastram tasya nIlavarNaiya 'ayasIkusumei vA' atalI kusumamiti vA-atasyAH -'alasI' iti bhASAprasiddhAyAH kusumam-puSpam tasya nIlavarNa iva 'bANakusumei vA' vANakusumamiti vA-yANasya tannAmnA prasiddha nIlalezyA varNa se kisa prakAra kI kahI hai ? bhagavAn-he gautama ! jaise koI bhRga nAmaka pakSI ho, jo kITabhRga nyAya meM prasiddha hai, (yahAM bhRga kA artha bhramara nahIM samajhanA cAhie) usake varNa ke samAna nIlalezyA kA varNa hai| athayA nIlalezyA usI bhRga nAmaka pakSI ke paMkha ke samAna varNa vAlI hotI hai| athavA vaha nIlakaMTha nAmaka pakSI ke samAna, nIlakaMTha ke paMkha ke samAna, zuka (tote) ke samAna, zuka ke paMkha ke samAna, zyAmAka- priyaMgu athavA sAMvAM nAmaka dhAnya ke varNa ke samAna, vanarAji (vanapaMkti) ke samAna, dantarAga ke samAna, kabutara kI grIvA ke samAna, mayUra kI grIvA ke samAna, baladeva ke vastra ke samAna, alasI ke phUla ke samAna, pANa lezyA varNathI kevA prakAranI rahI che? zrI bhagavAna-he gautama! jema keI bhaMganAmanuM pakSI je kITa bhaMga nyAyamAM prasiddha che. ahIM bhRgane artha bhamare na sapaja joIe, enA varNanA samAna nIkalezyAne raMga che, athavA nalalezyA eja bhaMga nAmanA pakSInI pAMkhanA samAna varNa vALI hoya che. athavA te nIlakaMTha nAmanA pakSInI samAna, nIlakaMThanI pAMkhanI samAna, popaTanA samAna, pipaTanI pAMkhanA samAna zyAmAka priyaMgu athavA sAmAnAmanA dhAnyanA raMganI samAna, vanarAji (vanapaMkti)nA samAna, daMtarAganA, samAna, kabUtanI DekanA samAna, meranI grIvAnA samAna, baladevanA vastronI samAna, aLasInAkulanI samAna, bANanAmanA vRkSanA kulanI samAna, pra030 zrI prshaapn| sUtra:4
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 prajJApanAstre vRkSavizeSasya kusumam - puSpam tasya varNa iva vA 'aMjaNa ke siyA kusume vA' aJjanake zikAyAHvanaspati vizeSasya kusumam - puSpam tasya varNaiva vA 'nIluppale vA' nIlotpalamiti vA - nIlakamalam tasya varNaiva 'nIlAsoei vA' nIlAzoka iti vA azoka vRkSavizeSa stasya varNa iva vA 'nIlakaNaatre vA' nIlakaNavIra :- kaNavIranAma vRkSavizeSa stasya varNaiva vA, 'nIlabaMdhujIce vA' nIlabandhujIva iti vA bandhujIva nAma vRkSavizeSastasya varNaiva nIlalezyA prajJaptA, bhagavatA bhRGgAdinA nIlalezyA varNe pratipAdite sati gautamaH pRcchati - 'maveyArUve ' he bhadanta ! bhavet nIlalezyA etadrUpA - bhRGgAdirUpA ? bhagavAnAha - 'goyamA !' heM gautama ! 'No iTThe sama' nAyamarthaH samarthaH - yuktyopapannaH, tatra hetumAha- 'etto jAva amaNAmayariyA caiva vaNNeNaM paNNattA' itaH - bhRGgAdita :- bhRGgAdivarNApekSayetyarthaH yAvat-nIlalezyA khalu aniSTatarikA caiva - atizayena aniSTA anabhISTataretyarthaH, akAntatarikA caiva-atizayena akamanIyA, apriyatarikA caiva atiyayena apriyA, amana jJatarikA caitra-atizayena amanojJA, amana Ama tarikA caiva-atizayena amana AmA manaso vAJchanIyetyarthaH varNena prajJaptA, gautamaH pRcchati - 'kAulessA NaM bhaMte ! kerisiyA vaNNaM paNNatA ?' he bhadanta ! kApotalezyA khalu kIdRzI varNena prajJaptA ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! ' se jahA nAmae khadiranAmaka vRkSa ke puSpa ke samAna, aMjana kezikA nAmaka vanaspati ke puSpa ke samAna nIlakamala ke samAna, nIle azoka ke samAna, nIle kanera ke samAna tathA nIle bandhu jIvaka ke samAna nIlalezyA kahI gaI hai / bhagavAn ke dvArA bhRMga Adi ke samAna nIlalezyA kA varNa pratipAdana karane para gautamasvAmI phira prazna karate haiM- nIlalezyA bhRMga Adi jaisI hotI hai ? bhagavAn - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki nIlalezyA bhRMga Adi se bhI atyanta aniSTa hotI hai, akAntatara, amiyatara, amanojJatara aura amana Amatarika hotI hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! varNa kI apekSA kApotalezyA kisa prakAra kI kahI gaI hai ? ajanakAzikA nAmanI vanaspatinA puSpanI samAna, nIlakamaLanI samAna, nIlaaze|kanI samAna, nIlakaNeranA samAna, tathA nIlamandhujIvakanA samAna nIlalezyA kahelI che ! zrI bhagavAna dvArA bhRMgaAdinI samAna nIlezyAne raMga pratipAdana karAtAM zrIgautamasvAmI krI prazna kare che-nIlalezvAbhRga Adi jevI hoya che ? zrI bhagavAn~he gautama! A artha sama nathI, kemake nIlezyA bhUgavigerethI paNa atyanta aniSTa hoya che, akAntatara, apriyatara, amaneAjJatara ane amana Amatarika hoya che. zrI gautamasvAmI--hai bhagavan! raMganI apekSAe kApeAtalezyA kevA prakAranI DelI che ? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 17 lezyAyAH varNanirUpaNam ____ 235 sAraei yA' tat-atha yathAnApa iti dRSTAnte khadirasAra iti vA-khadirasya 'katha' iti bhASA prasiddhasya sAra:-madhyavartitatvavizeSastasya varNaiva vA kApotalezyA varNena prajJaptetyapreNa sambandhaH, athavA-'khairasAei vA' khadirasAraka iti pA-khadirasya-prAguktasyaivasArakaH-antaH sArastasya varNaiva vA kApotalezyA varNana prajJatA 'dhamAsa sArei vA dhamAsAsAra iti vA dhamAsA nAma vRkSavizeSasya sAraH-antaH sattvam tasya varNaiva vA 'taMbeivA' tamba iti vA-tamba iti dezIyaH zabdaH tadarthaH veNuhaba vA, iti bodhyaH, evam-'taMbakaroDe ivA' tambakaroTa iti vA, tambakarITa ityapi dezIyaH zabdaH tadarthasya varNaiva vA 'taMvacchicADiyAi vA' tambacchivATikA iti vA, ayamapi dezIyaH zabdastavAcyasya varNaiya vA, 'vAiMgaNi kusumei vA' vRntAkI kusumam-vRntAkyAH kusumam-puSpam tasya varNaiva 'koilacchada kusumei vA' kokilacchada kusumam iti vA-kokilacchada staila jhaNTa ko nAma vRkSavizeSastasya kusumasya-puSpasya varNaiva 'jabAsAkulumei vA' javAsakusumamiti vA-jabAsanAma vRkSavizepasya kusumam-puSpaM tasya varNaiva lApotalezyA varNena prajJaptA, bhagavatA khadirasArAdinA kApotalezyA varNe pratipAdite sati gautamaH pRcchati-'bhave eyArU' he bhadanta ! kiM bhavet kApotalezyA etadrUpA-khadirasArAdirUpA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'NoiNaDhe samaTe' nAyamarthaH samarthaH- yuktyopapannaH, tatra hetuM svayamevAha-'kAulessANaM etto aNiTTayariyA ceva jAba amaNAmayariyA ceva' kApotalezyA khalu itaH-khadirasArAditaH-khadirasArAdyapekSa. __ bhagavAna-he gautama! jaise khadira (khaira-kathA) ke vRkSakA sAra bhAga (madhya vartI bhAga) hotA hai, vaise hI varNa kI kApotalezyA hai| athavA vaha khadira ke bhItarI sAra ke samAna varNa vAlI hotI hai| athavA vaha dhamAsA vRkSa ke sAra jaise raMga kI hotI hai| athavA tAMbe ke samAna, tAMbe ke karoTa (kaTore) ke varNa ke samAna, tAmra kI phalikA ke varNa ke samAna, baiMgana ke puSpa ke samAna, kokila-cchada (tela-kaMTaka) nAmaka vRkSa ke phUla ke samAna yA jayAsA ke phUla ke samAna hotI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA kApotalezyA aise svarUpa ghAlI hotI hai ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki kApotalezyA khadira zrI bhagavAna-he gautama ! jema khadira (khera kAthA) nA vRkSano sArabhAga (vacalebhAga) hoya che, tevA ja varNanI kAtilezyA che, athavA te kheranA vacalA bhAganA sAranI samAna varNavALI hoya che. athavA te dhamAsA vRkSanA sAra jevA raMganI hoya che. athavA tAMbAnI samAna, tAMbAnA karoTa (vATakAnA) raMganI samAna, kelicchada (telakaMTaka) nAmanA vRkSanA phulanI samAna, vA javAsAnAkunI samAna hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zuM kapilezyA evA svarUpa vALI hoya che? zrI bhagavAna he gautama! A artha samartha nathI, kemake kAtileyA kheranA sAra zrI prazAnasUtra:4
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 prajJApanAstre yetyarthaH aniSTatarikA caiva- atizayena aniSTA - anamISTA, yAvad-akAntatarikA caiva, apri tarikA caiva, amanojJatarikA caiva, amana zrAmatarikA caiva varNena prajJaptA iti bhAvaH, gautamaH pRcchati - 'teulessA NaM bhaMte ! kerisiyA vaNNeNaM paNNattA ?' he bhadanta ! tejolezyA-tejodravyAtmakA lezyA khalu kIdRzI varNena prajJaptA ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'se jahAmAmae sasaruhiraei vA' tat-atha yathAnAma iti dRSTAnte zazarudhiramiti vA - zazasya rudhiraM zoNitaM tasya varNaitra vA 'ukhbharuhirei vA' urabhrarudhiramiti vA - uAbhrasya meSasya rudhiraM - zoNitaM tasya varNaiva vA, 'jarAharuhirei vA' varAharu gharamiti vA varAhasya - zUkarasya rudhiraM tasya varNava vA 'saMbararuhirei vA' saMvarasya - prANivizeSasya pazujAtIyasya rudhiraM tasya varNaiva vA, 'maNussa ruhirei vA' manuSya rudhiramiti vA manuSyarudhirasya varNaiva vA, tejolezyA varNena prajJaptA, tathA cAnyaprANirudhirApekSayA zazorabhravarAhamanuSyarudhirANi utkaTalohitavarNAni bhavanti atasteSAmupAdAnaM kRtam evam - 'iMdagope vA' indragopa iti vA indragopaH- varSArambhakAlabhAvI atyanta raktavarNakITa vizeSaH, tasya varNaiva vA, 'bAleMdagopei vA' bAlendraga pa iti vA - bAlasAra Adi kI apekSA bhI atyanta aniSTa, atyanta apriya, atyanta amanojJa aura atyanta amana Amapatarika varNa vAlI hotI hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! tejolezyA varNa kI apekSA kisa prakAra kI kahI gaI hai ? bhagavAn - he gautama! jaise zazaka kA rudhira ho, meDhe kA rudhira ho, zUkara kA rudhira ho, saMbara (sAMbhara) kA rudhira ho athavA manuSya kA rudhira ho, vaise hI varNa kI tejolezyA kahI gaI hai / anya prANiyoM ke rudhira kI apekSA zazaka, meSa, zukara aura manuSya kA rudhira adhika lAla raMga kA hotA hai, isa kAraNa yahAM unakA ullekha kiyA gayA hai / athavA tejolezyA indragopa nAmaka kIDe ke varNa kI hotI hai / indragopa kIDA varSARtu ke AraMbha kAla meM prAyaH hotA hai aura vaha atyanta rakta varNa hotA hai / lokabhASA meM use 'sAvana kI AdinI apekSAe paNa atyanta aniSTa apriya, atyanta amanAjJa ane atyanta amana amatarika va vALI hAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! tejolezyA vanI apekSAe kevA prakAranI kahelI che? zrI bhagavAn-he gautama! nevu zazasAnu boDI, bheMDhAnu sohI, suvaranu boDI, saamratu lehI, athavA manuSyanu leAhI hAya, tevA ja ra'ganI tejalezyA kahelI che. anya prANiyAnA rUdhiranI apekSAe, zazaka meSa, sUvara ane manuSyanuM lehI adhika lAlaraMganu hAya che, e kAraNe ahI' temA ullekha karAyelA che, athavA teolezyA Indraga pa nAmaka krIDAnA raMganI hAya che. Indragepa kIDA varSoMtunA AraMbha kALamAM prApta thAya che ane te atyanta raktavarNanA hAya che. leAkabhASAmAM 'zrAvaNanI ThAsI' paNa kahe che. athavA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 17 lezyAyAH varNanirUpaNam Art indragopati bAlendragopa:- prAguktakITa vizeSaH bAlaH sadyojAtaprAyaH tasyAtyantaraktasvAd bAlaityuktam tasya varNaiva vA, 'bAladivAyarei vA' bAladivAkara iti vA udayakAlika sUryava vA 'saMjhArAgevA' sandhyArAga iti vA sandhyAyAH -sUryAsta velAyA rAgaH- raktimA tasya varNa vA 'guMjaddharAge vA' guJjArddharAgaH iti vA guJjAyAH - lokaprasiddhAyAH arddharAMga:arddhabhAgasya rAgaH raktimA tasya varNaiva vA tejolezyA varNena prajJaptA / tatra guJjAyA arddhamAti kRSNamato'rddhagrahaNaM kRtam, 'jAtihiMgulei vA' jAtyahiGgulaka iti vA - jAtyaH - prazasto higulako jAtyahi gulaka stasya varNaiva vA 'pavAlaMkurei vA' pravAlAGkura iti vA- pravAlasyazilAdalavizeSasyAGkuraH prabAlAGkaraH tasya varNaiva vA, prathamamudgacchata stasyAtyantaraktalAt 'lakkhArasei vA' lAkSArata iti vA lAkSAyAH - alaktasya raso drava stasya varNaina vA, 'lohitakkhamaNIivA' lohitAkSamaNiriti vA lohitAkSanAmA ratnavizeSo maNiH tasya varNaiva vA 'kimi rams vA' kRmirAgakambala iti vA - - kumirAgeNa raktaH kambalaH kumirAgakambala stasya varNaiva vA 'gayatAluei vA' gajatAlu iti vA karitA luno varNaiva vA 'cINapiTTharAsoi ' cInapiSTarAziriti vA cInasya-raktadravyavizeSasya viSTarAzi stasya varNaiva vA 'pArijAyakusume vA' pArijAtakusumamiti vA pArijAtasya devavRkSavizeSasya kusumama- puSpam tasya varNa vA 'jAmaNa kulume vA' japa kumumamiti vA japA nAma prasiddhavRkSavizeSasya kusumampuSpaM tasya varNa vA 'kiMpuppharAsIi vA' kiMzukasya - palAzasya puSparAziriti vA 'rasuppa ivA' raktotpalamiti vA - raktotpalasya varNaiva vA, 'rattAsogei vA' raktAzoka iti vA - raktAzokarUpa varNattra vA 'raktakaNavIraei vA' raktakaNavIra iti vA raktasya kaNavIrasya 'karavIra' Dokari' bhI kahate haiM / athavA tejolezyA kA varNa bAla indragopa ke sadRza hotA hai, bAla indragopa kA varNa aura adhika lAla hotA hai| athavA tejolezyA, udaya hote samaya ke sUrya ke samAna lAla varNa kI hotI hai athavA saMdhyArAga (saMdhyA samaya kI lAlimA ), guMjA (ciramI) ke Adhe lAla bhAga uttama jAti ke hiMgalU evaM mUMge ke samAna, lAkha ke rasa ke samAna, lohitAkSa maNi ke samAna, kiramicI raMga se raMge hue kambala ke samAna, hAthI kI tAlU ke samAna, cIna nAmaka lAla dravya ke cUrNa kI rAzi ke samAna, pArIjAta ke puSpa ke samAna, japAkusuma ke samAna, kiMzuka (palAza - khAkharA) ke phUla ke samAna, lAla kamala, lAla azoka tejAlezyAnA raMga khAlaindragopanA sadaza hAya che. khAlaIndragopanA raMga vadhAre lAla raganA hoya che. athavA te te lesyA udaya thatA vakhatanA sUryanA samAna lAla raMganI hoya che. athavA saMdhyArAga (sadhyA sabhayanI bAsImA) gula (yo hInA bharagho sAsalAga uttama jAtanA hiMgaLA temaja lAlaratnanA samAna, lAkhanA rasanI samAna, lehitAkSamaNinA samAna kiramajIragathI raMgela kAMbaLanA samAna, hAthInA tALavAnA samAna, cIna nAmanA lAladravyanA cUrNanI samAna, pArijAtanA puSpanI samAna, japAkusumanI samAna, kizuka (khAkharA)nA kulanI samAna, lAlakamaLanI samAna, lAlaazAka, lAlakareNanA samAna zrI prajJApanA sUtra : 4 237
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 prajJApanAsUtre iti bhASAprasiddhasya varNaiva vA, 'rattabaMdhuyajIvaei vA' raktabandhRkajIvaka iti vA-raktabandhRkasya puSpavizeSasya varNaiva vA, tejolezyA varNena prajJaptA, bhagavatA etAvati pratipAdite sati gautamaH pRcchati-'bhaveeyArUpe ?' he bhadanta ! kiM bhavet tejolezyA etadpA -zazarudhirAdirUpA bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'No iNahe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH-yuktyopapannaH, svayameva tatra hetumAha-'teulessANaM etto iTTatariyA ceya jAva maNAmatariyA ceva banneNaM paNNattA' tejolezyA khalu itaH-zazarudhirAditaH iSTatarikA caiva-atizayena iSTA iSTatarikA atyanteSTA ityarthaH, yAvat-kAntatarikA caiva-kAntatarA eva kAntatarikA-atizayakamanIyetyarthaH priyatarAcaiva manojJatarA caiva mana AmatarA caiva varNena prajJaptA, gautamaH pRcchati-'pamhalessA gaMbhaMte ! kerisiyA vanneNaM paNNatA?" he bhadanta ! padamalezyA khalu kIdRzI varNena prajJaptA ? bhagavAnAha'goyamA !" he gautama ! 'se jahA NAmae caMpei vA tat-atha yathAnAma iti dRSTAnte campaka iti vA sAmAnyena suvarNacampako nAma vRkSavizeSa stasya varNa isa vA varNana padmalezyA prajJaptA, 'caMpayachallIi vA' campakatvagvarNa iti vA-suvarNacampakavaco varNa iva vA, 'caMpaya bhedei pA' campakabheda iti vA-muvarNacampakasya bhedo vidalanaM vidalane prakRSTavarNasattvAt, ata lAla kanera ke samAna aura lAlabandhu jIvaka ke samAna varNa vAlI hotI hai| bhagavAn ke dvArA itanA kahane para gautamasthAmI pUchate haiM-kyA tejolezyA aisI hotI hai ? bhagavAna gautama ! yaha bAta nahIM, hai, kyoMki tejolezyA zazaka ke rudhira Adi se bhI atyanta iSTa, atyanta kamanIya, atyanta manojJa aura atyanta manaAmatara varNa kI apekSA kahI gaI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! padmalezyA varNa kI apekSA kisa prakAra kI kahI gaI hai? bhagavAna-he gautama ! padmalezyA svarNacampA ke phUla ke samAna kahI gaI hai, campaka kI tvacA ke samAna kahI, gaI hai, svarNa campaka ke bheda (vidalana) ke samAna ane lAla badhujIvakanA samAna raMganI hoya che. zrI bhagavAnanA dvArA eTaluM kahetAM, zrI gautamasvAmI pUche che-zuM tejalezyA evI hoya cha? zrI bhagavAna he gautama! e vAta nathI, kemake te jelazyA zazalAnA lehi vigerethI paNa atyata ISTa, atyanta kamanIya, atyantamajJa ane atyantamane Amatara raMganI apekSA kahelI che. zrI gautamasvAmI-he bhagavanpadmavezyA varNanI apekSAe kevA prakAranI kahelI che? zrI bhagavAn -he gautama! padmalezyA suvarNacaMpAnA phulanI jema kahelI che, caMpAnI chAlanI samAna kahelI che, svarNacaMpAne bheda (vidalana)nA samAna kahI che) vidalana kara zrI prazAnasUtra:4
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 17 lezyAyAH varNanirUpaNam / eva bhedagrahaNaM kRtam tasya varNaiya vA padmalezyA varNena prajJaptA iti sarvatrAnvayo draSTavyaH, 'hAlidAi vA' haridrA iti vA-piNDIbhUtaharidrAyA varNa iya vA 'hAridaguliyAi yA' haridrAguTikA iti vA-haridrayA niSpAditA yA guTikA tasyA varNa iva vA, 'hAliddame dei vA' haridrA bheda iti vA-haridrAyA bhedo vidalanaM tasya varNa ivA vA, 'hariyAlei vA' haritAla iti vA-haritAlo nAma dhAtuvizeSa stasya varNa iva vA 'hariyAlaguliyAi vA' haritAla. guTikA iti vA-haritAlasya-dhAtuvizeSasya yA guTikA tasyA varNa iva yA, 'hariyAlabhedei vA' haritAlabheda iti vA-haritAlasya bhedaH-khaNDam tasya varNa iva vA, 'ciurei vA' cikura iti vA-cikuro nAma pItadravyavizeSa stasya varNa iva vA, 'ciurarAgei vA' cikurarAga iti vA-cikuranAma pItadravyavizeSeNa niSpAdito vastrAdau yo rAgastasya varNa iva vA, 'muvanasippIDa vA' suvarNazuktiriti vA-suvarNasya yA zukti stasyA varNa iva vA 'varakaNagaNihasei yA' varakanakanikaSa iti vA-varaM zreSThaM yat kanakaM-hiraNyaM tasya nikaSaH-kaSapaTTake rekhAtmako para. kanakanikaSa stasya varNa iva vA, 'varapurisavasaNei vA varapuruSavasanamiti vA-varaH-zreSTho ya: puruSaH-zrIkRSNastasya yad vasanaM-vastraM varapuruSavasanaM tasya varNa iva vA, tasya pItavarNatvaprasiddhaH, 'allai kusumei vA' allakI kusumamiti vA-allakI nAmaka vRkSavizaSasya kusumampuSpaM tasya varNaiva vA. 'caMpayakusu mei vA' campakakusumamiti vA-suvarNacampakavRkSavizeSa puSpasya varNa iva vA, 'kaNiyAra kusumei vA' karNikArakusuma miti vA-karNikArasya-(kanera) iti bhASAprasiddhasya vRkSavizeSasya yata puSpaM tasya varNa iva vA, 'kuhaMDayakusumei vA' kUSmANDikAkusumamiti vA-kUSmANDikAyAH puSpAlikAyA latAvizeSarUpAyA yat kusumaM puSpaM tasyavarNa iva vA 'suvaNNajuhiyAkusumei vA' suvarNayUthikAkusumamiti vA-suvarNayUthikAyA:kahI hai| vidalana karane para prakRSTa varNa pratIta hotA hai, isa kAraNa bheda kA grahaNa kiyA hai / athayA padmalelyA haladI ke piMDa samAna, haladI kI guTikA ke samAna, haladI ke TukaDe ke samAna, haDatAla ke samAna, haDatAla kI guTikA ke samAna, haDatAla ke TukaDe ke samAna cikura nAma pIta dravya ke samAna, cikura se taiyAra kie hue raMga ke samAna, svarNa kI zukti ke samAna, kasauTI para banI huI svarNa kI rekhA ke samAna, vAsudeva ke vastra ke samAna, allakI ke puSpa ke samAna, kUSmANDa (kolA) kI latA ke puSpa ke samAna, svarNajuhI, suhiraNyikA vAthI (teDavAthI) utkRSTaraMga pratIta thAya che. e kAraNe bhedanuM grahaNa karyuM che. athavA padmazyA haLadaranA gAMThIyAnA samAna, haLadaranI geTalInA samAna, haLadaranA kakaDAnI samAna, haDatAlanA samAna, haDatAlanI goLInA samAna, haDatAlanA TukaDAnI samAna, cira nAmanA pILA dravyanI samAna, cikramAMthI taiyAra karela raMganI samAna, sonAnI chIpanA samAna, kaTI Upara paDelI sonAnI rekhAnA samAna, vAsudevanA vastranI samAna, alakInA pu5nI samAna, caMpAnA puSpanI samAna, karNikAnA kulanI samAna, koLAnI velanA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 prajJApanAsatre prasiddhavRkSavizeSarUpAyA patkusumaM-puSpaM tasya varNa iva vA, 'suhiraniyAkusumei vA' muhira yikAkusumamiti vA-muhiraNyikAyAH-vanaspativizeSarUpAyA yat kusumaM tasya varNa iya vA 'koriTamalladAmei vA' koraNTakamAlyadAma iti vA-koraNTakasya-prasiddhapuSpavizeSasya yadUmAlyaM tasya dAma-srak tasya varNa iya vA, 'pItAsogei vA' pItAzoka iti vA-prasiddhasya pItAzokavRkSasya varNa iva vA, 'pItakaNavIrei vA' pItakaNavIra iti vA-'karavIra' iti bhASAmasiddhasya pItakaNavIrasya puSpavizeSasya varNa iva vA, 'pItabaMdhujIvaNi vA pItabandhujIva iti vA, 'dopahariyAphUla' iti nAmnA bhASA praSiddhasya pItabandhujIvasya puSpavize pasya varNa iva vA padmalezyA varNena prajJaptA, bhagavatA campakAdinA padlezyAyA vaNe pratipAdite sati gautamaH pRcchati-'bhave eyArUve ? he danta ! kiM bhavet ! padamalezyA etadarUpA pampakAdi rUpA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe samaTe' nAyamarthaH samartha:noktArthoM yuktayopapannaH, tatra svayameva hetumAha-'pamhalessA NaM etto idrutariyA jAva maNAmapariyA ceva SaNNeNaM paNNattA' padmalezyA khalu ita:-campakAditaH prAguktacampakAdyapekSaye sparyaH, iSTatarikA caiva-atizayena iSTA iSTatarA saiva iSTatarikA-atyantAbhISTA bhavati, evaM yAvat-kAntatarikA caiva-atizayena kAntA-kamanIyA iti kAntatarA saiva kAntatarikA atyantakamanIyA bhavati, evaM priyatarikA caiva-atizayena priyA priyatarA saiva priyatarikAatyanta priyA bhavati, evaM manejJatarikA caiva-atizayena manojJA-manojJatarA saiva manojJatarikA-atyanta manojJA bhavati, eva mana AmatarikA caiva-manasA Apyate manAMsi yA Apnoti, iti mana AmA atizayena mana AmA-mana AmatarA saiva manAmatarikA atyantaM manaso vAnchanIyA bhaktIti bhAvaH tathAvidhA khalu padmalezyA varNena prajJaptA, gautamaH ke puSpa samAna, koraMTa ke phUloM kI mAlA ke samAna, pIle azoka, pIle karavIra evaM pIle bandhujIya (dopahariyA) ke phUla ke samAna padmalezyA kahI gaI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA padmalezyA campaka Adi ke phUla jaisI hI hotI hai? ____ bhagavAna-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai arthAt yaha bAta sahI nahIM hai, kyoMki padmalezyA campaka puSpa Adi kI apekSA bhI atyanta iSTa, atyanta kamanIpa, atizaya priya atyanta manojJa aura mana Amatarika hotI hai| puSpanI samAna, suvarNa juI sahirayikAnA puSpanI samAna, karaMTakanA pupanI mALAnA samAna, pILA azeka, pILI kareNa temaja pILA baMdhujIvanA kulanI samAna kahelI che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! zuM padmavezyA campaka AdinA kula jevI hoya che? zrI bhagavAna-he gautama! A artha samartha nathI arthAt A vAta egya nathI, kemake paddamalezyA campakapuSpa AdinI apekSAe paNa atyanta ISTa, atyantakamanIya, atizayapriya, atyantamane ane mana Amatarika hoya che. zrI prazAnasUtra:4
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 17 lezyAyAH varNanirUpaNam pRcchati-'sukkalessA NaM bhaMte ! kerisiyA vanneNaM paNNattA ?' he bhadanta ! zuklale zyA, khalu kIdRzI varNena prajJaptA ? bhagapAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'se jahAnAmae aMkei yA saMkhei vA' tat-atha yathAnAma iti dRSTAnte ako-ratnavizeSa iti vA tasya varNa ica zuklalezyA varNena prajJaptA iti sambandho draSTavyaH, zaGkha iti vA-zaGkhasya zuklatayA prasiddhatvAt tadvarNa iva vA 'caMdei vA, candra iti vA-candrasyApi zuklatvena pratItatayA tadvarNa iva vA, kuMdei vA' kundaM-zveta puSpavizeSastasya varNa iva vA, 'dagei vA' dakamiti yA dakam-udakaM tadvarNa iva vA, 'dagaraei vA' dakaraja iti vA-dakasya-udakasya rajAMsi kaNAsteSA mati zubhratvena prasiddhatayA tadavarNa iva vA, 'dadhIi vA dadhi iti vA-dadhno'pi zubhratvena pratItatvAt tadvarNa iva vA, 'dahi ghaNei vA' dadhidhana iti vA-dadhidhana:dadhipiNDAtmakastasyAtyantazubhratayA tadvarNa iva vA, 'khIrei vA' kSIramiti vA-kSIra dugdhaM tasyApi atizubhratayA prasiddhatvAt tadvarNa iti vA, 'khIra pUraei vA' kSIrapUram iti vA-agnerauSNyAt kvathyamAnaM kSIram uparigacchat kSIrapUrapadena vyapadizyate tasyAtyantadhavalatayA tadvarNaiva vA 'sukkacchivADiyAi vA' zuSkacchivATikA iti vA-chivATikAcallAdi phalikA zuSkA satI atIya zubhrA bhavati ataeva tasyA varNaiva vA, 'pehuNamijiyAi vA' pihuNamiJjikA iti vA-pihuNaM mayUrapicche ta dantarAlavartinI miJjA pihuNamiJjA sA cAtIva zubhrA bhavati ataeva tasyA varNaiva vA, 'dhaMtadhoyaruppapaTTei vA dhmAtadhautarUpyapaha iti vA, mAtaH-vahnisaMyogAd vizodhitaH dhauta:-bhasmarUpitakarasaMmArjanAdinA ati nizitIkRto ya rUpyamayaH paTTastasya mAtadhautarUpyapadRsya varNeiva vA, 'sAradavalAhaeI vA' zAradabalAhaka iti vA-zaratkAliko dhavalo ya balAhakaH payodaH tasyApi atizubhratayA prasiddha gautamasvAmI-he bhagavan ! zuklalezyA varNa kI apekSA kisa prakAra kI kahI gaI hai ? bhagavAna-he gautama ! jaise aMka nAmaka ratna zveta varNa hotA hai, vaisI zuklalezyA kahI gaI hai| athavA zaMkha ke varNa ke samAna, candramA ke samAna, kunda puSpa ke samAna, jala ke varNa ke samAne, jalakSaNa ke samAna, dahI ke samAna, jame hue dahI ke samAna, dUdha ke samAna, dUdha ke uphAna ke samAna, sUkhIphalI ke samAna, mayUra ke paMkha ke bhItarI bhAga ke samAna, tapAkara dhoye hue cAMdI ke paTTa ke samAna, zaratkAlika meghoM ke samAna, sapheda phUloM vAle kumuda-dala ke zrI gautamasvAmI bhagavana ! cakalalezyA raMganI apekSAe kevA prakAranI kahelI che? zrI bhagavAn -he gautama ! jema aMka nAmanuM ratna sapheda raMganuM hoya che, evI zukalakSI kahI che. athavA zaMkhanA raMganA sapAna, candranA samAna, kunda (megA)nA 55nI samAna, jaLanA raMganI samAna, jaLakaNunA samAna, dahIMnA samAna, jamAvelA dahIMnA samAna, dUdhanA samAna, dUdhanA ubharAnI samAna, sukI phaLInA samAna, maranA pIMchAnA aMdaranA bhAganI samAna, tapAvIne dheyelI cAMdInI pATanA samAna, zara6 rUtunA pra0 31 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 prajJApanAsatra tvAt tasya varNaiva vA; 'kumudadalei vA kumudadalamiti vA-kumudasya-zvetapuSpavizeSasya kairavanAmnA prasiddhasya yad dalaM-patraM tasya varNaiva vA, 'poMDarIyadalei tA' puNDarIkadakamiti pA-puNDarIkam-sitAmbhojaM zvetakamalaM tasya dalaM-patraM puNDarIkadalam tasya varNaiva vA, 'sAlipirAsIti vA' zAlipiSTa rAziriti vA-zAlInAM taNDulAnAM yaH piSTarAzi stasyApi atizumratayA prasiddhatvAt tadvarNaiva vA, 'kuDagapuSpharAsIti vA' kuTajapuSparAziriti vA-kuTajAnAM girimallikAnAM yaH puSparAziH tasyApi atizubhratayA prasiddhatvAt tasya varNaiva vA, 'siMduvAramalladAmei vA' sinduvAramAlyadAma iti vA-sinduvArANAM-zvetapuSpavizepANAM yamAlyaM tasya dAma-sraktadvarNaiva vA, zuklalezyA varNena prajJaptA, 'seyAsoei vA' zvetAzoka iti vA-zvetAzokasya varNaiva vA, 'seyakaNavIrei vA' zvetakaNavIra iti vA-zveta kaNavIrasya 'karavIra' iti nAmnA bhASAprasiddhasya puSpavizeSasya varNaiva vA, 'seyabaMdhujIvaei vA' zvetabandhujIvasya puSpavizeSasya varNana vA zukladravyAtmikA lezyA zuklalezyA varNena prajJaptA, bhagavatA aGkazaGkhAdinA zukla lezyAvarNe pratipAdite sati gautamaH pRcchati-'bhaveeyArUve' he bhadanta ! ki bhavet etadpA -aGkazaGkhAdirUpA zuklalezyA ? bhagavAnAha'goyamA ! he gautama ! 'No iNaTe sama?' nAyamarthaH samarthaH noktAoMyuktyopapanna: tatra hetumAha-'sukkalessANaM etto itariyA ceva' zuklalezyA khalu ita:--aGkazaGkhAdha. samAna, puNDarIka (zveta kamala) ke dala samAna, cAvaloM ke ATe kI rAzi ke samAna, kuTaja ke phUloM kI rAzi ke samAna, siMduvAra ke phUloM kI mAlA ke samAna zveta azoka, zveta karavIra, athavA zveta bandhujIva ke puSpa ke varNa ke samAna zuklalezyA kA varNa kahA gayA hai| aMka, zaMkha Adi ke varNa ke samAna, zuklalezyA kA varNa hai, isa prakAra bhagavAn ke dvArA pratipAdana karane para gautamasvAmI prazna karate haiM-bhagavan ! kyA zuklalezyA isa prakAra kI hotI hai? bhagavAn uttara dete haiM-gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAt yaha yukti saMgata nahIM hai, kyoMki zuklalezyA aMka zaMkha Adi kI apekSA atizaya iSTa, vAdaLAMnI samAna, sapheda phulavALA kumudadalanI samAna, puMDarIka (ta) kamaLadaLanI samAna, cokhAnA loTanA samUhanI samAna, kurajanA kulanA DhagalAnI samAna, siMduvAranA phulenI mALAnA samAna, zvetAzaka, takaravIra, athavA zvetabadhujIvanA puSpanA raMganI samAna zukalezyAne raMga kahe che. aMkazaMkha AdinA raMganI samAna zukalezyAne raMga che, e prakAre bhagavAnanA dvArA pratipAdana karAtAM zrI gautamasvAmI prazna kare che. he bhagavana ! zuM zukalezyA evA aranI hAya cha ? zrI bhagavAna uttara Ape che-he gautama ! A artha samartha nathI, arthAta yukti saMgata nathI, kemake zukalezyA aMka ane zaMkha AdinI apekSAe atizaya ISTa, zrI prazAnasUtra:4
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 17 lezyAyAH varNanirUpaNam rarU pekSa yetyarthaH, iSTatarikAcaiva-atizayena iSTA iSTatarA saiva iSTatarikA-atyantAbhIpsitA 'jAva maNuNNayariyA ceva vajeNaM paNNattA' yAvat kAntarikA caiva-atizayen kAntA kAntatarA saiva kAntatarikA atyantakamanIyA manojJatarikA caiva atizayena manojJA manojJatarA saiva manojJatarikA-atyanta manojJA zuklalezyA varNena prajJaptA, gautamaH pRcchati'eyAo NaM bhaMte ! challessAo kaisu vaNNesu sAhijjati ?' ve bhadanta ! etAH khalu SaDalezyA:-kRSNanIlakApota tejaH padamazuklale zyArUpAH katiSu varNeSu tRtIyArthe saptamyA: satvAt katibhivarNaiH ziSyante-kathyante ? tathA ca kRSNanIlalohitahAridrAzukla bhedena paJcaiva varNAH santi lezyAzca prAguktAH SaDa vartante tasmAta prAguktaupamye varNanirdeze kRte'pi kA lezyA kasmin varNe bhavatIti saMzayastadavasthaeveti praznAzayaH, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'paMcasu vannesu sAhiti' paJcasu varNeSu-paJcabhirvaNaiH tA lezyAH ziSyante-kathyante prarUpyante 'taM jahA-kaNhalessA kAla eNaM vaNNeNaM sAhijjai' tadyathA-kRSNalezyA kAlakena varNena ziSyate 'nIlalessA nIlavaNNeNaM sAhijjai' nIlalezyA nIlavarNena ziSyate-kathyate-'kAulessA kAlalohieNaM vaNNeNaM sAhijjai' kApotalezyA atizaya kamanIya, atizaya priya, atyanta manojJa kahI gaI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! ye chahoM lezyAeM kitane varNoM dvArA kahI jAtI hai ? tAtparya yaha ki varNa kRSNa, nIla, lAla, pIle aura zveta, ke bheda se pAMca hI haiM aura lezyAeM kRSNa, nIla, kApota, teja, padama aura zukla ke bheda se chaha kahI gaI haiN| ataeva pahale upamAoM ke dvArA lezyAoM ke varNa kA kathana karadene para bhI-yaha saMzaya banA rahatA hai ki kaunasI lezyA kisa varNa meM sammilita hai ? isa prazna kA uttara dene ke lie bhagavAna kahate haiM-he gautama ! chahoM lezyAeM pAMca varNoM dvArA kahI jAtI haiM, yathA-kRSNalezyA kAle varNa dvArA kahI jAtI hai, nIlalezyA nIla varNa dvArA kahI jAtI hai, kApotalezyA kAle aura atizayakamanIya, atizayapriya, ane atyantamaneNa kahelI che. zrI gautamasvAmI- bhagavan! A chae vezyAo keTalA varSe dvArA kahevAyela che? tAtparya e che ke raMga kRNa, nIla, lAla, pILA ane tanA bhedathI pAMca ja che ane lezyAe kRSNa, nIla, kApita, teja, padma, ane zukalanA bhedathI cha kahelI che. tethI pahelA UpamAo dvArA lezyAonA raMganuM kathana karI detAM paNa A saMzaya rahe che ke kaI lezyA kayA raMgathI saMmilita che? A praznane uttara ApavAne mATe bhagavAna kahe che-e lezyao pAMca varNo dvArA kahevAya che, jema-kRSNalezyA kALAraMga dvArA kahevAya che, nIlalezyA nIlavarNa dvArA kahelI che, kAtilezyA kALA ane lAla raMga dvArA kahevAyelI che. tejalezyA lAla raMga dvArA kahevA zrI prazAnasUtra:4
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 prajJApanAsatra 'goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe sapaDhe' nAyamarthaH samarthaH-noktArthoM yuktyopapannaH, kRSNalohitena varNena ziSyate-kathyate 'teulessA lohieNaM vanneNaM sAhijjai' tejolezyA lohitena varNena ziSyate-prarUpyate 'pamha lessA hAlidaeNaM banneNaM sAhijjai' padamalezyA hAridreNa varNena ziSyate 'sukkalessA sukillaeNaM vaNNeNaM sAhijjaI' zukla lezyA zuklena varNena ziSyate prarUpyate // iti dvitIyaM varNadvAraM samAptam ||suu0 17 // ||rsprinnaamvktvytaa // mUlam-kaNhalessA NaM bhaMte kerisiyA AsAeNaM paNNattA goyamA! se jahA nAmae niMbei vA niMbasArei vA nivachallIi vA niMbaphANiei kuDaga vA kuDaei vA kuDagaphalaei vA kuDagaLallIi vA kuDagaphANiei vA kaDugatuMbIi vA kaDugatuMbIphalei vA khAratausIi vA khAratausIphalei vA devadAlIi vA devadAlIpupphei vA miyavAlukoi vA miyavAluMkIphalei vA vA ghosADaei vA ghosADiphalei vA kaNhakaMdaei vA vajakaMdaei bhaveeyArUve ? goyamA ! No iNa? samaTe, kaNhalessANaM etto aNiTutariyA ceva jAva amaNAmayariyA ceva AsAeNaM paNNattA, nIlalessAe pucchA, goyamA! se jahA nAmae bhaMgIi vA bhaMgIraei vA pADhAi vA caviyAi vA cittAmUlaei vA pippalIi vA pippalImUlaei vA, pippalIcuNNei vA miriei vA miriyacuNNaei vA siMgaberei vA siMgaberacuNNei vA, bhaveeyArUve ? goyamA ! No iNaTe samaTe, nIlalessANaM etto jAva amaNAmayariyA ceva AsAeNaM paNNattA, kAulessAe pucchA, goyamA ! se jahA nAmae aMbANa vA aMbADagANa vA mAuliMgANa vA billANa vA kaviTThANa vA bhajjANa vA phaNasANa vA dADimANa vA pArevatANa vA akkhoDayANa vA borANa vA tiMduyANa vA apakkAgaM aparivAgANaM vaNNeNaM lAla varNa dvArA kahI jAtI hai, tejolezyA lAla varNa dvArA kahI jAtI hai, padmalezyA pIle varNa dvArA kahI jAtI hai aura zuklalezyA zukla varNa dvArA kahI jAtI hai|suu0 17 // dvitIya varNa dvAra samApta / yelI che, padmalezyA pILA raMga dvArA kahevAya che ane zukalezyA zukalavarNa dvArA kahevAya che. dvitIya varNadvAra samApta. zrI. praapn| sUtra:4
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 18 rasapariNAma nirUpaNam 245 3 aNuvaveyANaM gaMdheNaM aNuvaveyANaM bhaveeyArUve ? goyamA ! jo iNaTTe samaTThe, jAva etto amagAmayariyA ceva - kAulessA AsAeNaM paNNattA, teulestANaM pucchA, goyamA ! se jaNAnAmae aMbANa vA pakkANaM paripAvagANaM audi uvaveyANaM sattheNaM jAva phAseNaM jAva etto maNAmayariyA caiva teulessA AsAeNaM paNNattA, pamhalessAe pucchA, goyamA ! se jahA nAmae caMdappabhAi vA maNasilAi vA varasIdhUi vA varavAruNIi vA pattAsavei vA pupphAsavei vA phalAsavei vA coyAsavei vA Asavei vA mahUi vAmaraei vA kavisAraei vA khajjUrasAraei vA muddiyAsAraei vA supakakhotarasei vA api NiTTiyAi vA jaMbuphalakoliyAi vA varappasannAi vA AsalA maMsalA pesalAIsi oTTavalaMbiNI IsiM bocchedakaDuI IsiM bacchIkaraNI ukkosamadapattA vaNNeNaM uvaveyA jAva phAseNaM AsAyaNijjA vIsAyaNijA pINaNijA vihaNijA dIvaNijA dappaNijA madapijjA savrvediya gAyapalhAyaNijA, bhaveeyArUve ? goyamA ! No iNaTTe samaTTe, pamhalessA eto iTThatariyA ceva jAva maNAmayariyA ceva AssAeNaM paNNattA, sukkalessA NaM bhaMte ! kerisiyA AssAraNaM paNNattA ? goyamA ! se jahA nAmae gulei vA khaMDei vA sakkarAi vA macchaMDiyAi yA pappaDa modai vA bhisakaMdaei vA pupphuttarAi vA paumuttarAi vA Ada siyAi vA siddhatthiyAi vA AgAsaphAlito mAi vA aNovamAi vA, bhaveyAve ? goyamA ! jo igaTTe samaTTe, sukkalessA etto iTThatariyA caiva piyatariyA ceva maNAmayariyA ceva AsAeNaM paNNattA // sU0 18 // chAyA - kRSNalezyA khalu bhadanta ! kIdRzI AsvAdena prajJaptA ? gautama ! tat nimba iti rasapariNAma dvAra zabdArtha - (kaNhalessA NaM bhaMte ! kerisiyA AsAeNaM paNNattA ?) he bhagavan ! kRSNalezyA AsvAda-rasa-se kaisI kahI hai ? (goyamA ! se jahAnAmae niMbei vA ) rasapariNAmadvAra zabdArtha - (kaNhalessANaM bhaMte ! kerisiyA AsAeNaM paNNattA ?) he lagavan ! kRSNulezyA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ prajJApanAsatra vA, nimbasAra iti vA, nimbatvagiti vA, nimbaphANitamiti vA, kuTaja iti vA kuTajaphalamiti vA kuTajatvagiti vA, kuTajaphANitamiti vA, kaTukatumbI iti vA kaTukatumbIphalamiti vA kSAratrapuSI iti vA kSAratrapuSIphalamiti vA devadAlI iti vA devadAlI puSpamiti vA mRgavAlaGkI iti vA mRgavAlakIphalamiti vA ghoSAtakI iti vA ghoSAtakIphalamiti vA kRSNakanda iti vA vajrakanda iti vA, bhaved etadrUpA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, kRSNalezyA khalu ito'niSTatarikAcaiva yAvad amanaAmatarikAcaiva AsvAdena prajJaptA, nIlalezyAyAH he gautama ! jaise koI nIma ho (niMbasArei vA) nIma kA sAra ho (nibachallI i vA) nIma kI chAla ho (niMbaphANiei vA) nIma kA kyAtha ho (kuDaei vA) kuTaja vRkSa ho (kuTagaphalaei vA) kuTaja kA phala ho (kuDagachallIi vA) kuTaja kI chAla ho (kuDagaphANiei vA) kuTaja kA kvAtha ho (kaDugatuMbIi vA) kaTuka tuMvI ho (kaDugatuMbIphalei vA) kaTuka tuMbI phala (khAratausI) kaDavI kakaDI (khAratausI phalei vA) kaDayA kakaDI phala (devadAlIi vA) rohiNI (devadAlI. pupphei vA) rohiNI kA phala (migavAluMkIr3a vA) mRgavAluMkI (miyavAlaMkIphaleiyA) mRgayAlaMkI phala (ghosADaei vA) kaDavI toraI (ghosADiphalei yA) toraI-phala (kaNhakaMdaei vA) kRSNakanda (vajjakaMdaei vA) vajrakaMda (bhaveeyArUve) isa prakAra kI hotI hai ? (goyamA ! No iNaDhe samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (kaNhalessA NaM etto aNitariyA ceva jAva amaNAmatariyA ceva AsAega) kRSNalezyA isase bhI adhika aniSTa yAvat amanAma (paNNattA) kahI hai (nIlalessAe pucchA?) nIlalezyA kI pRcchA ? (goyamA! se jahAnAmae) he bhAvA-2sathI 3 sI che ? (goyamA ! se jahAnAmae nibei vA) gautama ! ma adha CavDAya (nibasArei vA) linA sA2 /ya (niMbachallIi vA) 31nI cha6 DAya (nibaphANiei vA) Musino 411tha 31ya (kuDaei vA) 1204 vRkSa hAya (kuDagaphalaei vA) duna DAya (kuDagachallIi vA) 204nI cha |y (kuDagaphANiei vA) bhne| pAtha hAya (kaDugatuMbIi vA) 47vI tumaDI (kaTugatuMbIphalei vA) 37vI tumddiin| 3 (khAratausI) 47vI |(khaartusiiphlei vA) 33vI 4|4ddii 3(devadAlIi vA) 2 (devadAlIpupphei vA) // Diena 05 (migavAluMkIi vA) bhRza pAsI (migavAlaMkIphalei vA) bhRgapAsI (ghosADaei vA) 47pI tA24-(turIyA) (ghosADiphalei vA) turiyAnA 38 (kaNNakaMdaei vA) 064-6 (vajjakandaei vA) 500, 4 (bhaveeyArUve) me 2nI DAya cha ? (goyamA ! No iNadve samaDhe) he gautama ! ma atha samaya nathI (kaNhalessANaM etto aNidvatariyA ceva jAya amaNAmatariyA ceva AsAeNaM) 0225 // yenAthI 50 madhi maniSTa yAvat samanAma (paNNattA) hI cha. zrI prazAnasUtra:4
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 prameyayodhinI TIkA pada 17 sU0 18 rasapariNAmanirUpaNam pracchA ? gautama ! tada yathAnAma bhajI iti vA bhaGgaraja iti vA pAThA iti vA citramUlakamiti vA pippalI iti vA pippalImUlamiti vA pippalIcUrNamiti vA marIcamiti yA marIca. cUrNamiti vA zRGgaveramiti vA zRGgaveracUrNamiti vA, bhaved etadrUpA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, nIlalezyA khalu ito yAvad amanaAmatarikAcaiva AsvAdena prajJaptA, kApotalezyAyA pRcchA, gautama ! tat yathAnAma AmrANAM vA AmrATakAnAM vA mAtuliGgAnAM vA bilvAnAM yA kapitthAnAM vA panasAnAM vA dADimAnAM vA pArApatAnAM vA akSoTakAnAM vA badarANAM vA gautama ! jaise koI (bhaMgIi vA bhaMgIraei vA) bhaMgI nAmaka vanaspati yA bhaMgI vanaspati kI raja (pADhAi vA) pAThA vanaspati (caviyAi vA) caviyA (cittAmUlaei vA) citramUlaka vanaspati (pippalIi vA) pIpala (pippalImUlaei vA) pIparAmUla( pippalI cuNNei vA) pIpala kA cUrNa (mirie vA) mirca (miriyacupNaei vA) mirca kA cUrNa (siMgaberei vA) adarakha (siMgabera cuNNei vA) adarakha kA cUrNa (bhaveeyArUve) aisI hotI hai kyA (goyamA ! No iNaDhe samaThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (nIlalessA NaM etto jAva amaNAmatariyA ceva AsAeNaM paNNattA) nIlalezyA isase bhI yAvatU adhika amanojJa rasa kI apekSA se kahI hai (kAulessAe pucchA ?) kApotalezyA saMbaMdhI prazna ? (goyamA! se jahA nAmae) he gautama ! jaise koI (aMbANa yA) AmoMkA (aMbADagANaM) AtrATakaAmrATaka ke phaloM kA (mAuliMgANa vA) vijauroM kA (ghillANa vA) vilyoM kA (kaviTThANa vA ) kapitthoM-kabIThoM kA (majjANa vA) majoM kA (phaNasANa vA) panasoM kA (dADimANa vA) dADimoM kA (pArepatANa vA) pArAvatoM kA (akkhoDa __ (nIlalessAe pucchA ?) naledzyAnI 127 // ? (goyamA ! se jahA nAmae) hai gautama ! saMbha (bhaMgIi vA bhagIraei vA) all nAmanI vanaspati 12 mA vanaspatinI 201 (pADhAi vA) 5. vanaspati (caviyAi vA) yaviyA (cittamUlaei vA) yibhUma4 vanaspati (pippalIi vA) pI52 (pippalImUlei vA) pIparI bhU (pippalI cuNNei vA) pI52nu yU (mirie vA) bhi (miriyacuNNaei vA) bhiyanu yU (siMgaberei vA) mA (siMgabera cuNNei vA) mAnu yUe (bhave eyArUve) mevI se DAya che zu? (goyamA ! No iNade sama ) hai gotama ! 25 // atha pAna nathI (nIlalessANaM etto jAva amaNAmatariyA ceva AsAeNaM paNNattA) nIsavezyA manAthI 55 yAvata mAthi amanejha rasanI apekSA kahI che. (kAulessAe pucchA ?) apAtalezyA samandhI prazna ? (goyamA ! se jahAnAmae) he gautama! rema / (aMbADavA) mana (aMbADagANaM vA) mAnA jAnA (mAuliMgANa vA) bhImarAnA (billANa vA) milAna (kavidvANa vA) pityAnA (majjANa vA) bhalenA (phaNasANa vA) 35sonA (dADimANaM vA) umanA (pArevatANa vA) pAyatAnA (akkhoDayANa vA) masATAnA zrI prazAnasUtra:4
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 prajJApanAsa tindukAnAM vA apakvAnAm aparipAkAnAM varNena anupetAnAM gandhena anupetAnAM sparzana anupetAnAm bhaved etadrUpA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, yAvad ito'manaAmarikAcaiva kApotalezyA AsvAdena prajJaptA, tejolezyA khalu pRcchA, gautama ! tadyathA nAma AmrANAM vA pakvAnAM paryAyApannAnAM varNena upetAnAM prazastena yAvat sparzena yAvad ito mana AmatarikAcaiva tejolezyA AsvAdena prajJaptA, padmalezyAyAH pRcchA, gautama ! tat yathAnAma yANa yA) akSoToM kA (borANa vA) boroM kA (tiMduyANa vA) tindukoM kA (apaFort) apakvoM kA (aparibAgANaM) pUre nahIM pake huoM kA (vaNNeNaM aNuvave(yA) paripakva avasthA ke varNa se rahita (gaMdheNaM aNuvaveyANaM) gaMdha se rahita (phAseNaM aNuvaveyANaM) sparza se rahita ( bhaveeyArUvaM) kyA aisA hotA hai ? (goyamA ! No iNaTThe samaTThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (jAya eto amaNAmariyA caiva kAulessA assAeNaM paNNattA) yAvat isase bhI adhika amanAma kApotalezyA rasa kI apekSA kahI gaI hai ( te ulessANaM pucchA ?) tejolezyA ke rasa ke viSaya meM prazna ( se jahA nAma aMbANa vA) jaise kinhIM AmoM kA ( pakkANaM) pakvoM kA ( parivAgANaM) pUre pake huoM kA (vanneNaM uvaveyANaM) varNa se yukta (pasattheNaM jAva phAseNaM) prazasta yAvat sparza se (jAva etto maNAmayariyA ceva teulessA AsAeNaM paNNattA) yAvat isase bhI adhika maneAjJa tejolezyA AsvAda se kahI hai (pamha lessAe pucchA) padmazyA saMbaMdhI pRcchA (goyamA ! se jahAnAmae caMdapyabhAi vA maNasilAi vA ) he gautama! jaise koI candraprabhA ho, maNizilA ho (varasIdhUi vA ) (borANa vA) morenA (tiduyANa vA ) tihunA ( apakkANaM vA ) vyapavAnA (aparivAgArNa) purA nahIM pADesAnA (vaNNeNaM aNuvaveyANaM) paripatra avasthAnA thI rahita (gaMdheNa aNuvabeyANaM) gaMdhathI rahita (phAseNaM aNutraveyANaM) sparzathI rahita ( bhaveeyArUve) zubhevA hoya che? (goyamA ! jo iTTe samaTThe) he gautama! A artha samartha nathI (jAva etto amaNAmariyA caiva kAulekhA AssAeNaM paNNattA) yAvat tenAthI pazu adhi abhanAma ayotlezyA rasanI apekSA karelI che. (teulessANaM puccha / 1) telebezyAnA rasanA viSayamA prazna ( se jahAnAmae aMbANa vA ) bhevA ardha saMkhAonI monA ( pakkANaM) pAulAnA ( parivAgANaM) purA pAusAnA (vaNeNaM utraveyANaM) varSAthI yukta (pasattheNaM jAva phAseNaM) prazasta yAvat sparzathI (jAva to maNAmayariyAceva teulessA AsAeNaM paNNattA) yApat tenAthI pazu adhi bhanAjJa tejalezyA AsvAdathI kahI che. ( pahale ssAe pucchA ?) padmalezyA sabhNandhI prazna (goyamA ! se jahA nAmae caMdapabhA ivA maNasilAi vA ) he gautama! bhevI ardha candrayalA hoya ! manaHzikSA hoya, zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 17 sU0 18 rasapariNAmanirUpaNam 249 candraprabhA iti vA maNI zilA iti vA varasIdhu iti vA varavAruNI iti vA patrAsava iti vA puSpAsava iti vA phalAsava iti vA coyAsava iti vA Asava iti vA madhu iti vA mereya iti vA kApizAyanamiti vA khajUrasAra iti vA mRdvIkAsAra iti kA supakvekSurasa iti kA aSTapiSTaniSThitA iti vA jambUphalakAlika iti vA varaprasannA iti vA mAMsalApezalA ISadoSThAvalambinI ISadavyavacchedakaTukA ISattAmrAkSikaraNI utkarSamadaprAptA varNena upetA yAvat sparzana AsvAdanIyA visvAdanIyA prINanIyA bRhaNIyA dIpanIyA darpaNIyA madanIyA sarvendriya uttama sIdhu nAmaka madya (vara vAruNIiM vA) uttama vAruNI (pattAsavei vA) patto kA Asava (pupphAsavei vA) puSpAsava (phalAsavei vA) yA phaloMkA Asava (coyAsavei vA) coya kA Asaya (Asavei cA) Asaya (mahUha vA meraei vA (kavisANaei vA) madhu, maireyaka yA kapizAyana nAmaka madya (khajjUrasAraei cA) khajUra-sAra (muddiyAsAraei vA) drAkSAkA sAra (supakkakhotarasei vA) acchI taraha pake ikSurasa (apiTTaNihiyA) aSTa piSTha niSThitA-ATha piSTo se banI vastu vizeSa (jaMghuphalakAliyAi vA) jaMbUphalakAlikA (varappasannAi vA) uttama prasannA nAmaka madya maMsalA rasa se bharapUra (pesalA) ramaNiya (isiM) thoDI (oTTabalaMbiNI) oSThAvalambinI-mukha ko madhura karane vAlI (Isi vocchedakaDuI) thoDI bAda meM kaTuka (IsiM taMbacchikaraNI) netroM ko thoDA tAmravarNa banAne vAlI (ukkosamadapattA) utkRSTa mada ko prApta (vaNNeNaM uvaveyA jAva phAseNaM) varNa se yAvat sparza se yukta (AsAyaNijjA) AsvAdana karane yogya (vIsAyaNijjA) vizeSa rUpa se AsvAdanIya (pINaNijjA) tRptijanaka (bihaNijjA) vRddhikAriNI (dIvaNijjA) dIpana karanevAlI (dappaNijjA) darpajanaka (mayaNijjA) madakAriNI (varasIdhUi vA) uttama sAdhu nAmanu bhaya (varavAruNIi vA) uttama 3 (pattAsavei vA) pAnanI mAsa (pupphAsavei vA) yAsava (phalAsavei vA) // 2 3NAnA mAsa (coyAsavei vA) yaayn| Asapa (Asavei vA) mAsa5 (mahUi vA meraei vA) madhu, bhe24 mAra (kavisANaei vA) piyana nabhanu madha (khajjurasAraei vA) manura-sAra (muhiyAsAraei vA) drAkSAnA sA2 (supakkakhotarasei vA) sArI zata pAsa senA 24 (aTTapiTTaNidviyA) maTApaTa nisat-248 tana sAthI manelI vastu vizeSa (jambuphalakAliyAi vA) namunI simA (varappasannAi vA) uttama prasanna nAmanu bhadha (maMsalA) 2sathI ma252 (pesalA) 2bhIya (isi) thoDI (oTTavalaMbiNI) AqemanI bhumane madhura 32vAvANI (IsiM vocchedakaDuI) 2 sapA2mA 49 (IsiM taMvacchikaraNI) netrAne thoDI tA manAparI (ukkosamadapattA) Gre bhahane prata (vaNNeNaM uvaveyA jAva phAseNaM) yathA yApata 25za thA yuta (AsAyaNijjA) bhArapAna 421 // yoya (vIsAyaNijjA) vizeSa 35thI mAsthAnIya (pINaNijjA) tutina (bihaNijjA) 45degna (madaNijjA) bhaRel pra032 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 prajJApanAsatra prAtraprahalAdanIyA, bhaved etadrUpA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, padmalezyA ita iSTatarikAcaiva yAvad manaAmatarikAcaiva AsvAdena prajJaptA, zuklalezyA khalu bhadanta ! kIdRzI AsyAdena prajJaptA ? gautama ! tadyathAnAma guDa iti vA khaNDamiti vA zarkarA iti vA matsyaNDI iti vA paryaTamodaka iti vA bhisakanda iti vA puSpottarA vA padmottarA vA AdaMzikA iti vA siddhAthikA iti vA, AkAzaspAlitopamA iti vA upamA iti vA anupamA iti vA, bhaved (sabidiyagAyapalhAyaNijjA) sabhI indriyoM evaM gAtra ko AhalAda utpanna karanevAlI (bhave eyArUbe) isa prakAra kI hotI hai ? (goyamA ! No iNaTe samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (pamhalessA etto itariyA ceva maNAmatariyA ceca AsAeNaM paNNattA) padmalezyA isase bhI adhika iSTatara aura manomatara rasa kI apekSA kahI gaI hai (sukkalessA NaM bhaMte ! kerisiyA AssAeNaM paNNattA?) he bhagavan ! zuklalezyA AsvAda se kaisI kahI gaI hai ? (goyamA! se jahA nAmae gulei vA, khaMDei thA, sakkarAi vA, macchaMDiyAi vA) he gautama ! jaise guDa, khAMDa, zakara, rAba (pappaDamodaei vA bhisakaMdaei vA) laDDu yA bhisakanda nAmaka miSTAnna (pupphunsarAi vA) puSpottara nAmaka miSTAnna (paumuttarAi vA) padmottara nAmaka miSTAnna (AdasiyAi vA) AdaMzikA nAmaka miSTAnna (siddhatthiyAi yA) siddhAthikA nAmaka miSTAnna (AgAsaphAlitovamAi thA) AkAzAsphAlitopamA nAmaka miSTAnna (uvamAi vA) upamA nAmaka miSTAnna (aNocamAi vA) athavA anupamA nAmaka miSTAnna ke rasa ke samAna (bhaveyArUve ?) kyA zuklalezyA aisI hotI hai ? (goyamA ! No iNa TUThe samaTUThe) he (savviMdiyagAyapalhAyaNijjA) madhI chandriyo tabhara mAtra mAdA 5nna 2nArI (bhaveeyArUve) se prA2nI hai|y cha ? (goyamA ! No iNaTre samaDhe) he gautama ! ma maya samaya nathI (pamhalessA etto idratariyA ceva maNAmatariyA ceva AsAeNaM paNNattA) padamalezyA tenAthI pAe adhi: Tatara ane manAmatara rasanI apekSAe kahelI che. (sukkalessANaM bhaMte ! kerisiyA AssAraNaM paNNattA ?) 3 savAn ! zusavezyA mAsvAyI vI sI che ? (goyamA ! se jahAnAmae gulei vA khaMDei vA, sakkarAi vA, macchaMDiyAi thA) he gautama ! 2 gola, mAMDa, sA42, 205 (pappaDamodaei vA bhisakaMdaei vA) va 3, 22 misa nAmanu miSTAnna (pupphuttarAi vA) puNyottara nAmanu miSTAna (paumuttarAi vA) pabheAtta2 nAmanu miSTAna (AdasiyAi vA) sAhazi nAmarnu miSTAnna (siddhatthiyAi vA) siddhala'4. nAmarnu bhaSTAnna (AgAsaphAlitovamAi vA) AAPladi. 5mA nAmanu miSTAnna (uvamAi vA) 75mA nAmanu miSTAnna (aNovamAi vA) 121 // manupamA nAmanA bhiTAnanA 2sanI samAna (bhaveyArUpe) zuzusavezyA mevI hAya cha ? zrI. praapn| sUtra:4
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 18 rasapariNAmanirUpaNam 251 etadpA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, zuklalezyA ItaH ISTatarikAcaiva priyatarikAcaiva manaAmatarikAcaiva AsvAdena prajJaptA // sU0 18 // ____TIkA-itaH pUrva lezyAnAM varNapariNAmaH prarUpitaH, samprati tAsAmeva tRtIyaM rasapariNAma prarUpayitumAha-kaNhalessA NaM bhaMte ! kerisiyA AsAeNaM paNNattA ?' he bhadanta ! kRSNalezyA khalu kIdRzI AsvAdena prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'se jahA nAmae nibei vA tat-atha yathAnAma iti dRSTAnte nimbaH iti vA tannAmnA prasiddho vRkSavizeSastasya tiktarasAsvAda iva kRSNalezyA AsvAdena-rasena prajJaptA, 'nibasArei vA' nimbasAra iti vAnimbasya sAraH-nimbAntarAlavayaMvayavavizeSastasya rasa:-svAdaiva vA, 'niMbachallIi vA nimbasvagiti vA-nimbasya tvak-uparitanavalkala stasya rasa:-svAdaiva vA 'kuDa ei vA kuTajo vRkSavizeSastasya rasaH-svAda iti vA, 'kuDagaphaLa eI vA' kuTajaphalam-kuTa nasya-vRkSavizeSasya gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (sukkalessA etto iTTatariyA ceva piyatariyA ceva maNAmayariyA ceva AsAegaM paNNattA) zuklalezyA isase adhika iSTa, adhika priya aura adhika manojJa rasa kI apekSA kahI hai| ___TIkArtha-isase pUrva lezyAoM ke varNapariNAma kI prarUpaNA kI gaI thI aba unake rasa kI prarUpaNA kI jAtI hai / pUrvokta dvAroM meM se yaha tIsarA dvAra hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA AsvAda se arthAt rasa kI apekSA se kisa prakAra kI kahI gaI hai ? bhagavAn-he gautama ! jaise nIma kaDavA hotA hai, vaise hI kRSNalezyA kA AsvAda bhI kaDavA kahA gayA hai / athavA jaise nIma kA sAra arthAt nIma ke andara kA bhAga, nIma kI chAla, yA nIma kA kvAtha kaDavA hotA hai, vaisA hI kRSNalezyA kA rasa kaDavA hotA hai / athavA kRSNalezyA kuTaja nAmaka vRkSa ke (goyamA ! No iNadve samaTTha) gautama ! 21 Atha samatha nathI (sukkalessA etto itari yA ceva maNAmayariyA ceva AsAeNaM paNNattA) zusavezyA tenAthI adhi4 48, maxi priya ane adhika manejha rasanI apekSAe kahelI che. TakAtha- AnA pUrve lezyAonA varNa pariNAmanI prarUpaNa karAI hatI have temanA rasanI prarUpaNa karAya che. pUrvokta dvAramAMthI A trIjuM dvAra che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA AsvAdathI arthAt rasanI apekSAe kevA prakAranI kahelI che? zrI bhagavAna -he gautama ! jema liMbaDe kaDa hoya che, te ja pramANe liMmaDAne sAra arthAta liMmaDAne andarane bhAga, liMbaDAnI chAla, agara liMbaDAne kavAtha kaDa heya che teja pramANe kRSNalezyAne rasa kaDavuM hoya che. athavA kRSNalezyA kuTaja nAmanA vRkSanA rasanA samAna, kuTejanA phaLanA rasanA samAna, kuTajanI chAlanA rasanI samAna, kuTajanA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 prazApanAyatra yat phalaM tasya rasAsvAdaiva vA, 'kuDagachallIi vA kuTajatvak-kuTa jasya-vRkSavizeSasya tvakuparitanavalkalastasya svAda iti vA, 'kuDagaphANiei vA kuTajaphANitam-kuTajasya phANitaM kvAthastasya rasAsvAdaiva vA 'kaDugatuMbI i vA' kaTukatumbI-prasiddhA tasyA AsvAdaiva vA 'kaDugatubIphalei vA' kaTukatumbIphalamiti vA-kaTukatumcyA yatphalaM tasya rasAsvAdaiva vA 'khAratausIi vA' kSAratrapuSI-kaTukatrapuSI-kaTukakarkaTikA tasyA rasAsvAda iti vA 'khAra. usIphalei vA' kSAratrapuSIphalam-kaTukatrapuSIphalam tasya rasAsvAda iva vA 'devadAlIi vA' devadAlI-rohiNI tasyA rasAsvAdaisa vA 'devadAlI pupphei vA devahAlIpuSpamiti vA-deva. dAlyA rohiNyA yat puSpaM tasya rasAsvAdaiva vA 'miyavAluMkI vA' mRgavAlakI phalam-mRgavAlukayAH-vanaspativizeSAtmikAyAH yatphalaM tasya rasAsvAdaiva vA, 'ghosADa eivA' ghopAtakIprasiddhA tasyA rasAsvAda iti vA 'ghosADiphale i.vA' ghoSAtakIphalam-prasiddhAyA ghoSAtakyA yat phala tasya rasAsvAdaiva vA 'kaNhakaMdaei vA kRSNakando nAma anantakAya vanaspativizeSaH tasya rasAsvAda iva vA, 'vajakaMdaei vA vajrakanda iti vA-vajrakando nAma anantakAya vanaspati vizeSastasya rasAsvAdaiva vA kRSNalezyA AsvAdena prajJaptA, bhagavatA etAvati pratipArasa ke samAna, kuTaja ke phala ke rasa ke samAna, kuTaja kI chAla ke rasa ke samAna, kuTaja ke kvAtha ke rasa ke samAna, athavA kaTuka tU bI ke rasa ke samAna, kaTuka tuMbIphala ke samAna, kaTuka kakaDI ke rasa ke samAna, kaTuka kakaDIphala ke rasa ke samAna, devadAlI arthAt rohiNI ke rasa ke samAna, devadAlI ke puSpa ke rasa ke samAna, mUgabAluMkI nAmaka vanaspati ke rasa ke samAna, mRgabAluMkI ke phala ke rasa ke samAna, kaTuka toraIphala ke rasa ke samAna, toraI phala ke rasa ke samAna kRSNakanda nAmaka anantakAya vanaspati ke rasa ke samAna, athavA vajrakanda nAmaka anantakAya vanaspati ke rasa ke samAna kRSNalezyA kA rasa kahA gayA hai / bhagavAna ke dvArA itanA pratipAdana karane para gautamasvAmI punaH prazna karate haiM-he bhagavan ! kyA kRSNalezyA isI prakAra ke rasa vAlI hotI hai ? kavAthanA rasanI samAna athavA kaDavI tuMbaDInA rasanI samAna, kaDavA tuMbI phaLanI samAna, kaDavI kAkaDInA rasanI samAna, kaDavI kAkaDInA phaLanA rasanI samAna, devadAlI arthAta hiNunA rasanI samAna, devadAlInA puSpanA rasanI samAna, mRgavAlaMkI nAmanI vanaspatine rasanI samAna mRgavAlaMkInA phaLanA rasanI samAna, kaDavA (turIyA)nA rasanI samAna, terAI phaLanA rasanI samAna, kRSNakanda nAmanA anantakAya vanaspatinA rasanI samAna athavA vajakanda nAmanA ananta kAya vanaspatinA samAna kRSNalezyAne rasa kahe che. zrI bhagavAna dvArA eTaluM pratipAdana karatAM zrI gautamasvAmI punaH prazna kare chehe bhagavanuM zuM kRSNalezyA evA prakAranA rasavALI hoya che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 18 rasapariNAmanirUpaNam dite sati gautamaH pRcchati - 'bhaveyArUve' he madanta ! kiM bhaved etadrUpA - nimbAdisvAdarUpA kRSNalezyA ? bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama! 'No iNaTThe samaTThe' nAyamarthaH samartha:-noktA rthI yukta yopapannaH, tatra hetumAha - 'kaNNalessANaM etto aNitariyAceva jAva amaNAmaya riyAceva AsAeNaM paNNattA' kRSNalezyA khalu itaH - nimbAditaH nimbAdyapekSayetyarthaH, aniSTatarikA - caiva - atizayena aniSTA aniSTatarA saiva aniSTatarikA yAvat - akAntatarikAcaiva - atyantAkamanIyA, apriyatarikAcaiva - atyantApriyA, amanojJatarikAcaiva-atIvAmanojJA, amara AmatarikAcaiva-na manaso vAJchanIyA AsvAdena prajJaptA, gautamaH pRcchati - 'nIlalessAe pucchA' nIlezyAyAH pRcchA, tathA nIlalezyA kIdRzI AsvAdena prajJatA ? bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama ! ' se jahAnAmae bhaMgIi vA' tat-atha yathAnAma iti dRSTAnte bhaGgI iti vA - tannAmakavanaspativizeSarUpAyA bhaGgayA rasAsvAdaiva vA nIlalezyA AsvAdena prajJaptA iti sambandhaH, 'bhaMgIrapaivA' bhaGgIrajaH, iti vA bhaGgayAH prAguktavanaspati vizeSarUpAyA rajaHkaNAiti bhaGgIrajastasya rasAsvAdava vA 'pADhAi vA' pAThA iti vA, pAThAyAH prasiddhavanaspativizeSarUpAyA rasAsvAdava vA, 'cittAmUlaei vA' citrapUlakaM vanaspativizeSastasyA svAdaiva vA 'pippalI vA' pipalI iti vA prasiddhAyAH pippalyA rasAsvAdava vA 'pippalI mUlaei vA' pippalI - 253 bhagavAn he gautama ! yaha artha samartha nahIM, arthAt aisI bAta nahIM hai, kyoMki kRSNalezyA ina nIla Adi ke rasa kI apekSA bhI atyanta aniSTa rasa vAlI, akamanIya rasa vAlI, atyanta apriya rasa vAlI atyanta amanojJa evaM atyanta amanAma athavA amana AmatarikA - manase bhI avAMchanIya rasavAlI hotI hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! nIlalezyA AsvAda se kaisI kahI hai ? bhagavAn - gautama ! nIlalezyA kA rasa bhRMgI nAmaka mAdaka vanaspati ke rasa ke samAna hotA hai / athavA bhRMgI vanaspati ke raja arthAt kaNa ke rasa ke samAna pADhA nAmaka vanaspati ke rasa ke samAna, citramUlaka (cirAyatA ?) vanaspati ke rasa ke samAna, pIpala ke rasa ke samAna, pippalImUlaka (pIpala mUla) ke svAda ke zrI bhagavAna-he gautama! A asamanI arthAt evI vAta nathI kemake kRSNalezyA tAlibaDA AdinA rasanI apekSAe pazu atyanta aniSTa rasavALI, akramanIya rasavALI, atyanta apriya rasavALI, atyanta amanAra temaja amanAma athavA amanaAmatarikA-manathI paNa arvAcchanIya rasavALI hAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! nIlalezyA AsvAdathI kevI kahI che? zrI bhagavAn-De gautama ! nIlalezyAnA rasa bhRgInAmaka mAdaka vanaspatinA rasanA samAna haiAya che, athavA bhRgI vanaspatinA raja arthAt NunA rasanI samAna, pAThA nAmanI vanaspatinA rasanI samAna, citramUlaka vanaspatinA rasanI samAna, pIpalanA rasanI samAna, pIcyakhIbhUjha (pIyasAsUsa) nA svAhanA samAna, pIparanA yUrthyAMnI samAna, gaNA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre mUlakam - (- iti vA pippalyA mUlasya rasAsvAdaiva vA, 'pippalI cuNNei vA' pippalI cUrNamiti vA pippalyA cUrNasya rasAsvAdaiva vA, miriei vA' marIcamiti vA - marIcasya rasA - svAdava vA, 'miricacuSNaei vA' marIcacUrNamiti vA - marIcAnAM cUrNasya rasAsvAdava vA, 'siMgaverei vA' zRGgaveramiti vA zRGgaveram - Ardrakam tasya rasAsvAdaiva vA, 'siMgaveracuNNei vA ' zRGgaveracUrNamiti vA zRGgaverasya - Ardrakasya cUrNam tadiva vA, rasAsvAdena nolalezyA prajJaptA, bhagavatA etAvati pratipAdite sati gautama Aha- ' bhaveyArUve ? he bhadanta / kiM bhavet nILalezyA etadrUpA - bhaGgItyAdi svAdarUpA ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'No iNaDe sama' nAyamarthaH samartha:-noktArthI yuktyopapannaH, tatra hetumAha - nILalessANaM etto jAva amaNAmariyAce AsAraNaM paNNattA' nIlalezyA khalu itaH - bhaGgItyAditaH - bhaGganyAdyapekSayetyarthaH yAvat-aniSTatarA akAntatarA apriyatA amanojJatarA amana AmatarAcaiva AsvAdena prajJaptA, gautamaH pRcchati - 'kAulessAe pucchA' he bhadanta ! kApotalezyAyAH pRcchA, tathA ca kApotalezyA kIdRzI AsvAdena prajJaptA ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'se jahAnAmae aMbANa vA aMbADagANa vA mAuliMgANa vA billANa vA kavidvANa vA phaNasANa vA dADimANa vA pArevatANa samAna, pIpala ke cUrNa ke svAda ke samAna, kAlI mirca ke svAda ke samAna, kAlI mirca ke cUrNa ke svAda ke samAna, adarakha ke svAda ke samAna athavA adarakha ke cUrNa ke rasa ke samAna, nIlalezyA kA AsvAda kahA gayA hai| 254 itanA bhagavAn ke dvArA pratipAdana karane para gautamasvAmI pUchate haiM- bhagavan kyA nIlalezyA aisI hotI hai ? bhagavAn - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki nIlalezyA isase bhI adhika aniSTatara, akAntatara, apriyatara, amanojJatara aura amana Amatara hotI hai| gautamasvAmI - he bhagavan ! kApotalezyA AsvAda se kaisI kahI hai ? bhagavAn he gautama! jaise Ama, AmrATaka (amarA), vijaurA, bilva, kapittha (kavITha), panasA (kaTahala ), dADima, pArAvata nAmaka phala, akaroDa vRkSa ke phala marInA svAdanI samAna, kALAmarInA cUrNana svAdanI samAna, AdunA svAdanI samAna, athavA suMThanA cUrNunA rasanI samAna, nIlalezyAnA AsvAda kahevAyele che. ATaluM bhagavAna dvArA pratipAdana karAtA zrI gautamasvAmI pUche che--hai bhagavan ! zu nIlalezyA evI hAya che ? zrI bhagavAnDe gautama ! A artha sama nathI, kemake nIlezyA tenArthI paNa adhika aniSTatara, akAntatara, apriyatara, amaneAnatara ane amana Amatara hAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! kApetalezyA AsvAdathI kevI kahI che ? zrI bhagavAn he gautama ! jevI kerI, AmrATaka, borU bilva, kapittha, panasa (sa) hAubha, pArAvata nAma iNa, amarATavRkSanAija, isavizeSa, mora, tihu yA maghAM zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 18 rasapariNAmanirUpaNam 255 bA' tat - atha yathAnAma iti dRSTAnte AmrANAM vA AmrATakAnAM vA- 'amarA' iti bhASA - prasiddhAnAm, mAtukiGgAnAm - bIjapUrANAm (vijaurA ) iti bhASAprasiddhAnAM vA bilvAnAM vA kapitthAnAM vA panasAnAM vA (kaTahala ) iti bhASAprasiddhAnAm, dADimAnAM vA pArApatAnAM vAphala vizeSANAm 'akkhoDayANa vA borANa vA tiMduyANa vA' akSoTakAnAM vA - akSoTavRkSaphalAnAm, badarANAm - badaravRkSaphalAnAm, tindukAnAM vA-- tatphalAnAm, 'apakkANaM aparivAgANaM' apakvAnAm, tatra na sarvathApi apakvAnAm apitu aparipakvAnAm - navidyate paripAka:paritaH pAko yeSAM tAni aparipAkAni teSAm aparipAkAnAm - ISat pakvAnAmiti bhAvaH tadeva varNAdibhiH pratipAdayati- 'vaNNeNaM aNuvaveSANaM gaMdheNaM aNuvaveyANa' varNena anupapetAnAm paripAkakAlika viziSTa varNarahitAnA nityarthaH, gandhena anupapetAnAm - paripAkakAlikavi. ziSTagandharahitAnAmitibhAvaH, 'phAseNaM aNuvaveyANaM' sparzena anupapetAnAm - paripAkakAlika vilakSaNasparzarahitAnAmiti bhAvaH, AsvAdaiva vA kApotalezyA AsvAdena pratipAdite sati gautama : pRcchati - 'bhaveyArUve ?' he bhadanta ! kiM bhavet kApota lezyA AsvAdena, etadrUpA - AdisvAdarUpA ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'No iNaTThe samaTThe' nAyamarthaH samartha:vizeSa, bora, teMdU, ye saba apakva hoM kintu ekadama apakva na hoM kintu pUre pake na hoM yA adhapake hoM aura paripakva avasthA meM jo viziSTa varNa utpanna ho jAtA hai, usase rahita hoM, paripAka kAlika vizeSa gaMdha se rahita hoM isI prakAra paripAka ke samaya utpanna hone vAle sparza se rahita hoM, unakA jaisA AsvAda hotA hai, vaisA kApotalezyA kA AsvAda hotA hai / bhagavAn ke dvArA Amra Adi ke dRSTAnta se kApotalezyA ke rasa kA pratipAdana karane para gautamasvAmI prazna karate haiM-he bhagavan ! kyA kApotalezyA AsvAda se AmrAdi ke AsvAda ke samAna hotI hai ? bhagavAn uttara dete haiM - he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kyoM ki kApota lezyA aparipakva Amra Adi ke rasa kI apekSA bhI atyanta aniSTa, atykAcAM hAya paNa ekadama apakava na haiAya kintu purAM pAkayAM na hoya, a pakava hAya, ane paripakavAvasthAmAM je viziSTa utpanna thAya che e na thayeA hAya, paripAkakAlika vizeSa gA~dhI rahita, e prakAre paripAkanA samaye utpanna thanAra sparzIthI rahita hAya temanA jevA AsvAda DAya che, tevA kApAtalezyAnA AsvAda hAya che. zrI bhagavAn dvArA Amra AdinA dRSTAntathI kApe talezyAnA rasanuM pratipAdana karAtAM zrI gautamasvAmI prazna kare che--hai bhagavan ! kApAtalezyA AsvAdathI AmrAdinA AsvAdanA samAna hAya che zrI bhagavAn uttara Ape che-De gautama ! A arthAM sama` nathI, kemake kApApalezyA aparipakava AtmAdinA rasanI apekSAe paNa atyantaaniSTa, anyantakAnta, atyanta zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 prajJApanAsUtre " noktArthI yuktyopapannaH, tatra hetumAha - 'jAva etto amaNAmayariyAneva kAulessA assAraNaM paNNattA' itaH - apakvAmrAditaH - apa kvAmrAdyapekSayetyarthaH aniSTatarikAcaiva - atizayena after aniSTatarA va aniSTatarikA - atIvAnabhISTA, akAntatarikAcaiva - atizayena antarA saiva akAntatarikA - atyantA'kamanIyA, apriyatarikAcaiva - atizayena priyA apriyatarA saiva apriyatarikA atyantApriyA, amanojJatarikAcaiva-atizayena amanojJA amanojJatarA saiva amanojJatarikA atyantAmanojJA, amanaAmatarikAcaiva - atizayena na manasA Ayate yA sA amanaAmA atizayena apanaAmA amana AmatarA saiva amana AmatarikA manaso'tyantAvAJchanIyetyarthaH kApotalezyA AsvAdena - rasAsvAdena prajJaptA, gautamaH pRcchati - 'te ulessANaM pucchA' he bhadanta ! tejolezyA khalu kIdRzI AsvAdena prajJatA ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama! ' se jahAnAmae abANa vA jAva vari pariyaraati aoNeNaM uvaveyANaM pasattheNaM jAva phAseNaM jAva etto maNAmayariyAceva teulessA AsAeNaM paNNattA' tat - atha yathAnAma iti dRSTAnte AmrANAM vA yAvat - AmrATakAnAM vA mAtuliGgAnAM vA bilvAnAM vA kapitthAnAM vA panasAnAM vA dADimAnAM vA pArApatAnAM vA akSokAnAM vA badarANAM vA tindukAnAM vA pakvAnAM yat kizcitpakvasyApi pakvatvena vyavahAradarzanAt tadvyAvRttyarthamAha-paryAyApannAnAM sampannapAkaparyAya prAptAnAM tadeva varNAdibhiH prarUpayati-varNena prazaspena - atyanta prazastena upetAnAM yuktAnAM yAvat - prazastena gandhena surabhiNA upetAnAM prazastena sparzena upetAnAM yAhay AsvAdo bhavati tAdRzena nta akAnta, atyanta apriya, atyanta amanojJa aura atyanta amana Amatarika rasa vAlI hotI hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! tejolezyA AsvAda se kisa prakAra kI hai ? bhagavAn he gautama! jaise pake hue evaM paripUrNa pakva avasthA ko prApta Amra AmrATaka, bijaurA, bilva, kapittha, panasa, dADima, pArAvata, akSoTaka phala vizeSa tinduka hoM, jo prazasta varNa se, prazasta gaMdha se aura prazasta sparza se yukta hoM, unakA jaisA AsvAda hotA hai, vaisA hI tejolezyA kA hai| gautamasvAmI - he bhagavan ! kyA tejolezyA aisI hotI hai ? apriya, atyanta anAjJa ane atyantaamana Amatarika rasavALI hAya che. zrI gautamasvAmI-bhagavan ! teolezyA AsvAdathI kevA prakAranI che ? zrI bhagavAn OM gautama ! jema pAkelA temaja paripUrNa pAkelI avasthAnI kerI, samrATa mile3 jIsu, upittha, hADabha, parAvata, moTara, ilevizeSa, mora, tinhu4, Ahi je prazastavathI, prazastagadhathI, ane prazasta sparzathI yukta hAya, temanA jevA AsvAda hAya che teve ja tejalezyAnA AsvAda che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zuM teolezyA evI hAya che ? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 18 rasapariNAmanirUpaNam 257 rasAsvAdena tejolezyA prajJaptaH yAvad- gautamaH pRcchati-kiM bhavet tejolezyA AsvAdena etadpA -paripakyAmrAdi svAdarUgA ? bhagavAnAha-nAyamarthaH noktArthoM yuktyopapanA, tatra hetumAha-ita:-paripakyAmrAditaH-paripakvAmrAdhapekSayetyarthaH, iSTatarikAcaiva priyatarikAcaiva kAntatarikAcaiva manojJatarikAcaiva manaAmatarikAcaiva tejolezyA AsvAdena prajJatA, gautamaH pRclati-pamhalessAe pucch|' padmaleziyAH pRcchA tathA ca padmalezyA kIdRzI AsvAdena prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'se jahAnAmae caMdappabhAi vA maNasilAi vA varasIi vA varavAruNIi vA' tat-atha yathAnAma iti vAkyAbAre ca candraprabhA iti vAcandrasyeva prabhA-kAntiryasyAH sA candraprabhA tasyA rasaiva vA, maNi zilA iti vA-maNizilAyA rasavava vA, varasIdhu iti vA-varaM-zreSThaM ca tat sIdhu ca madyavizeSa iti varasIdhu tasya rasaiva vA, varavAruNI iti vA-barA-zreSThAcAsau vAruNI-madirAceti varavAruNI tasyA rasaiva vA 'pittAsavei vA pupphAsavei vA phalAsavei vA coyAsavei vA Asavei vA patrAsava iti vApatraiH-dhAtakIpatrai nirvaye Asavo madhaM patrAsavastasya rasaiva vA, puSpAsava iti vA-puSpaiH niSpAca AsavaH puSpAsana stasya rasaiva vA, phalAsava iti vA-phalai nirvayaM AsavaH phalAsavaH tasya rasaiva vA, coyAsava iti vA-coya:-gandhadravyavizeSa: 'comA' iti bhASA prasiddha bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki paripakva Amra Adi kI apekSA bhI tejolezyA adhika iSTa, adhika priya, adhika kAnta, adhika manojJa aura adhika mana Ama rasa vAlI kahI gaI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! padmalelyA kA AsvAda kaisA kahA hai ? bhagavAn-he gautama ! jisa kI prabhA candra ke samAna ho use candraprabhA kahate haiM, usake rasa ke samAna, maNizilA ke rasa ke samAna, uttama sIdhu nAmaka madya ke samAna, uttama vAruNI madirA ke samAna, patrAsava (dhAtakI ke patoM se banAye hue madya) ke rasa ke samAna, puSpAsava (puSpoM se banAye hue matha) ke rasa ke samAna, phalAsava ke rasa ke samAna, coyAsava (coya nAmaka sugandhita dravya se bane matha) ke rasa ke samAna, sAmAnya Asava ke rasa ke samAna, madhu, zrI bhagavAna -he gautama! A artha samartha nathI, kemake Agra AdinI apekSAe paNa tezya adhikaITa, adhikapriya, adhikakAnta, adhiramajJa ane mana AmarasavALI kahelI che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana! padmazyAne AsvAda ke che? zrI bhagavAna -he gautama! jenI prabhA candranA samAna hoya tene candraprabhA kahe che, tenA rasanI samAna, maNizilAnA rasanI samAna, uttama siMdhunAmaka maghanAsamAna, uttama vArUNI madirAnAsamAna, patrAsava (dhAtakInA pAMdaDAmAMthI banAvela madya)nA rasanA samAna, puSpAsava, (puSpAmAMthI banAveluM madyonA rasanI samAna, sAmAnya AsavanA rasanI samAna, madhu, mereyaka ane kApizAyana nAmanA madyonA rasanI samAna, khajurasAranA rasanI samAna, pra0 33 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAmane stena nirvatyai AsavazvoyAsava stasya rasava vA, Asava iti vA-patrAdivizeSa vyatiriktena sAmAnyena nirmita AsavaH, Asava iti vyapadizyate 'mahUi vA, meraei vA kavisAgaera vA' madhu iti pA-madhu-madyavizeSa stasya rasaiva vA, maireya iti vA-maireyako'pi madyavizeSa svasya rasaiva vA, kApizAyanam-madyavizeSa eva tasya rasaiva vA, 'khajjUrasAraei bA' khajUra sAraiti vA-mUladala kharjarasAranirmita AsavaH kharjarasAra iti vyapadizyate tasya rasaiva vA, muziyAsAraei vA' mRdvIkAsAra iti vA-mRdvIkA-drAkSA tasyAH sAreNa niSpanna Asano mudrIkAsAra iti vyavahiyate tasya rasaiva vA, 'mupakkakhotarasei vA' mupakvekSurasa iti vAmupakcakSurasamUladala niSpama AsavaH supakvekSurasa iti vyapadizyate 'apiTTaNiTThiyAi vA' aSTa. piSTaniSThatA iti vA-aSTamiH zAstraprasiddhaiH piSTaiH niSThitA aSTapiSTaniSThitA vastuvizeSa. rUpA tasyA rasaiva vA, 'jaMbuphalakAliyAi bA' jambUphalakAlikA iti vA jambUphalavat kAlA eva kAlikA jambUphalakAlikA tasyA rasAiva 'barappasamAi vA varaprasannA iti vA-parA -uttamAcAso prasanA ceti varaprasannA madyavizeSarUpA tasyA rasaiva vA, sA ca varaprasannA madirA punaH kIdRzI ? ityAha-'maMsalApesalA' mAMsalA-upacitarasA, pezalA-manojJA ramaNIyA naraprasanA pakSaptA, punaH kIdRzI ? ityAha-'IsiMoDhavalaMbiNI' ISadoSThAvalambinI, Ipat -kimbit tadanantaraM paramAsvAdatayA zaTityeva oSThe avalambate Asajjati ityevaM zIlA ISadoSThAvalambinI sati mukhamAdhuryakAriNI varaprasanneti bhAvaH, punaH kIdRzI ? ityAha-'IsibocchedakaDuI' ISad vyavacchedakaTukA-ISat-kizcit pAnavyavacchede sati tadanantaraM kaTukA -palAlavAdidravyasaMmparkeNopalakSyamANatiktavIryA 'Isi taMbacchikaraNI'-ISat tAmrAkSikaraNI-iSad-kizcit tAne akSiNI kriye te anayeti ISattAmrAkSikaraNI varaprasannA madirA, maireyaka aura kApizAyana nAmaka madho ke rasa ke samAna, khajUrasAra ke rasa ke samAna drAkSAsAra se bane Asava ke rasa ke samAna, ikSurasa ko pakAkara usa se banAe hue Asava ke rasa ke samAna, aSTapiSTaniSTitA (zAstra meM prasiddha ATha taraha ke piSToM dvArA taiyAra kI gaI vastu) ke rasa ke samAna, jambUphala kAlikA ke rasa ke samAna, jo uttama prasannA nAmaka madirA ke samAna ho, jo madirA rasa se yukta ho, ramaNIya ho, jo parama AsvAda vAlI hone ke kAraNa jhaTa-se hoThoM se lagA lI jAya arthAt jo mukhamAdhurya kAriNI ho, jo pIne ke pazcAt lavaMga drAkSAsAranA banelA AsavanA rasanI samAna, zeraDInA rasane pakAvIne temAMthI banAvelA AsavanA rasanI samAna, aSTapiSTa nimiThatA (zAstromAM prasiddha ATha jAtinA piTho dvArA taiyAra karela vastu)nA rasanI samAna, jammuphala kAlikAnA rasanI samAna, je uttama prasannA nAmanI madirAnA samAna hoya, je madirA rasathI prayukta haya, ramaNIya hoya, je parama AsvAdavALI hovAnA kAraNe jaldI mATe maMDAya arthAta je mukha mAdhuryakArINuM hoya je pIdhA pachIthI laviMga vigerenA mizraNane lIdhe kAMI tIkhAzavALI jaNAya, je zrI. prshaan| sUtra:4
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 18 rasapariNAmanirUpaNam prAyaH sarvasyA eva madirAyAH segne netraraktatvajananasvabhAvatvAt, punaH kIdRzI ityAha'ukosa padapattA' utkarSamadaprAptA utkarSatIti utkarSaH sa cAsau madazceti utkarSamadasta prAptAutkarSamadaprAtA varaprasamAbhidhA madirA, etadeva barNAdibhiH prarUpayati-'vaNNeNaM uvavevA jAva phAseNaM' varNena upetA yAvat-prazasyena gandhena prazasyena sparzana upetA sA varaprasatrA, punaH kIdRzI ityAha-'AsAyaNijjA' AsvAdanIyA 'vIsAyaNijjA' visvAdanIyA-vizeSaNa svAdanIyA visvAdanIyA 'pINaNijjA' prINanIyA-prINayatIti prINanIyA bAhulakAt kartari anIyara pratyayaH tRpti nanikA 'bihaNijjA' bRhaNIyA bRhayatIti bRMhaNIyA vRddhikArikA 'dIvaNijjA' dIpayatIti dIpanIyA 'dappaNijjA' darpagIyA-darpayatIti darpanIyA-darSajanikA 'madaNijjA' madayatIti madanIyA-padakArikA 'saveM diyagAyapalhAyaNijjA' sarvendriyamAnaprahalAdanIyA-sarvANi indrizaNi sarva gAtrazca prahalAdayatIti sarvendriyagAtraprahalAdanIyAsarvendriyazarIraharSajanikA varaprasannA prajJaptA tasyA rasAva vA padamalezyA prajJaptA asti / bhagavatA tathA pratipAdite sati gautamaH pRcchati-bhaveyArUve ?' he bhadanta ! kiM bhavet padamalezyA AsvAdena etadarUpA-candraprabhAdirUpA ? ___ bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samartha:-noktAmoM Adi ke mizraNa ke kAraNa kucha tIkhI-sI pratIta ho, jo AMkhoM ko tAmra varNa vAlI vanA de, prAyaH sabhI prakAra kI madirA AMkhoM ko tAmra varNa banA detI hai, ataeva prasannA nAmaka madirA kI anya vizeSatA batAne ke lie kahA hai-utkapaMmadaprAptA arthAt uskRSTa mada ko prApta ho arthAt baDhiyA mAdaka ho, jo prazasta varNa, prazasta gaMdha aura prazasta sparza se yukta ho, tathA jo AsvAdana karane yogya ho, vizeSa rUpa se AsvAdana karane yogya ho, jo prINanIya arthAt tRpti kAraka ho, jo bRhanIya arthAt vRddhi kAraka ho, dIpana karane vAlI ho, darpajanaka ho, madajanaka ho, jo sabhI indriyoM ko aura gAtra ko vizeSa rUpa se AilAda dene vAlI ho, usake rasa ke samAna panalezyA kA rasa kahA gayA hai| gautamasvAmI-kyA padmalezyA candraprabhA jaisI hotI hai? ane lAlaraMganI banAvI de, prAyaH badhA prakAranI madirA ane lAlaraMganI banAvI de che, tethI ja prasannA nAmanI madirAnI anya vizeSatA batAvavAne mATe kahyuM cheutkarSa mada prApta arthAt utkRSTa madane prApta thAya arthAt zreSTha mAdaka hAya, je prazastavarNa, prazastagaMdha, ane prazasta sparzathI yukta hoya, tathA je AsvAdana karavA cogya heya, vizeSa rUpathI AsvAdana karavA gya hoya, je pINanIya arthAt tRtikAraka hoya, je baMhanIya arthAt vRddhikAraka hoya, dIpana karanArI hoya, darpajanaka hoya, madajanaka hoya, badhI Indriyane ane gAtrane vizeSarUpe AhlAda devAvALI hoya tenA rasanA samAna padmazyAne rasa kahela che. zrI prazAnasUtra:4
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 prajJApanAstre yuktyopapatraH atra kAraNamAha-'pamhalessA etto iTTatariyA ceva jAva maNAmayariyA ceva AsAeNaM paNNattA' padamalegA tAvat ita:-candraprabhAditaH iSTatarikA caiva-atizayena iSTA iSTatarA saiva iSTatarikA caitra, yAvat kAntatarikA caiva-atizayena kAntA kAntatarA saiva kAntatarikA caiva-atyantakamanIyA, priyatarikA caiva-atizayena priyA priyatarA saiva priyatarikAatyantapriyA, manojJatarikA caiva-atizayena manojJA manojJatarA sA caiva manojJatarikA-atyantamanojJA, manAmatarikA caiva-manasA Amyate yA sA mana AmA atizayena mana AmA manaAmatarA saiva mana AmatarikA, AsvAdena padmalezyA prajJaptA, gautamaH pRcchati-'sukkale. ssANaM bhaMte ! kerisiyA AssAeNaM paNNattA' he bhadanta ! zuklalezyA khalu kIdRzI AsvAdena prajJaptA ? bhagAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'se jahAnAmae gulei vA tat-atha yathA nAma iti dRSTAnte vAkyAlaGkAre ca guDa iti vA-guDasya rasaiva vA zuklalezyA AsvAdena prajJaptA iti sambandhaH, evamagre'pi, tathAha-'khaMDei vA khaNDa miti vA-'khAMDa' iti bhASA prasiddhasya rasaiva vA, 'sakkarAi vA' zarkarA iti vA-'zakara' iti bhASA prasiddhasya rasaiva vA, 'macchaDiyAi vA' matsyaNDI iti vA-matsyaNDikAyAH khaNDazarkarAyAH (rAva) iti bhASAprasiddhAyA rasaiva vA 'pappaDamodaei vA parpaTamodaka iti vA-parpaTamodakasya laDakavizeSasya rasahava vA bhisakaMdaei vA' bhisakandaH, iti vA-bhisakandasya-miSTAnna vizeSasya rasaiva vA 'pupphuttarAi vA' puSpottarA iti vA-tannAmnA prasiddhasya miSTAnnavizeSasya rasaiva vA 'paumuttarAi vA padamottarA iti vA-padmottarA nAmnA prasiddhasya miSTAnavizeSasya rasaiva vA 'AdaMsiyAi vA' AdaMzikA iti vA-Adazya dantAdinA bhujyate yA sA AdaMzikA-miSTAna vizeSaH tasyA rasaiva vA, 'siddhatthiyAi vA' siddhArthakA iti vA-siddhaH-arthaH-prayojanaM bhagavAn-yaha artha samartha nahIM hai / panalezyA isa se bhI adhika iSTa, adhika kAnta, adhika priya, adhika manojJa aura adhika manAma hotI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! zuklalezyA kA AsvAda kaisA kahA hai ? bhagavAn-he gautama ! guDa ke rasa ke samAna, khAMDa ke rasa ke samAna, zakkara ke rasa ke samAna, dAnedAra zakkara ke samAna, parpaTa modaka nAmaka laDDu ke samAna, bhisakanda nAmaka miSThAnna ke samAna, puSpottarA miSTanna ke samAna, zrI gautamasvAmI prazna kare che-he bhagavan! zuM padmazyA candraprabhA jevI hoya che? zrI bhagavAna-A artha samartha nathI. padmazyA tenAthI paNa adhikaISTa, adhikakAnta, adhikapriya, adhikamajJa, ane adhika manAma hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zukalalezyAne AsvAda ke kaho che? zrI bhagavAna-he gautama ! geLanA rasanA samAna khAMDanA rasanA samAna sAkaranA sAmAna, paheladAra sAkaranArasanA samAna, parpaTadaka nAmanA lADunA samAna, bhisakanda nAmanA miSTananA samAna, puttarA miSTananA samAna, paduttarA, ArdazikA, siddhArzikA, zrI prazApana sUtra:4
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramevabodhinI TIkA pada 17 sU0 18 rasapariNAmanirUpaNam ____261 yasyAH sA siddhArthakA miSTAnavizeSarUpA tasyA rasaiva vA, 'AgAsaphAlitovamAi vA' AkAzasphAlitopamA iti vA-etannAmnA prasiddhasya miSTAnnavizepasya rasaiva vA 'uvamAi vA' upamA iti vA-etannAmnA prasiddhamiSTAnnavizeSasya rasaiva vA 'aNocamAi vA' anu. pamA iti vA-etanAmnA prasiddhasya miSTAnnavizeSasya rasaiva vA, zuklezyA AsvAdena prajJaptA, bhagavatA guDAdinA zuklalezyAyA AsvAde pratipAdite sati gautamaH pRcchati-bhaveyArUve ?' ki zuklalezyA bhavet etadpA -guDAdirasopetA ? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'No iNaDhe samaTe' nAyamarthaH samarthaH-noktArthoM yuktyopapannaH tatra hetumAha-'sukkalessA eto iTTatariyA ceva piyatariyA ceva maNAmayariyA ceva AsAeNaM paNNattA' zuklalezyA ita:guDAdita:-guDAyapekSayA iSTatarikA caiva-atizayena iSTA iSTatarA saiva iSTatarikA atyantAbhISTA ityarthaH, evaM priyatarikA caiA-atizayena priyA priyatarA saiva priyatarikA atyantapriyA ityarthaH, manAmatarikA caitra-manasA Apyate manAMsi vA Apnoti yA sA mana AmA, atizayena mana AmA-mana AmatarA saiva mana AmatarikA atyantaM mano vAnchanIyA ityarthaH AsvAdena rasena prajJaptA prarUpitA iti bhAvaH // iti tRtIyaM rasadvAraM samAptam // 50 18 // lezyAgandhavaktavyatA mUlam -kai NaM bhaMte ! lessAo dunbhigaMdhAo paNNattAo? goyamA! tao lessAo dubsigaMdhAo paNNattAo, taM jahA-kaNhalessA nIlalessA kAulessA, kai NaM bhaMte ! lessAo subbhigaMdhAo paNNattAo? goyamA ! tao lessAo sunbhigaMdhAo paNNattAo, taM jahA-teulessA padmottarA, AdaMzikA, siddhArthakA, AkAzAsphAlitopamA, upamA yA anupamA nAmaka miSTAnnoM ke rasa ke samAna zuklalezyA kA rasa kahA gayA hai| __ bhagavAn ne guDa Adi ke samAna zuklalezyA rasa kA pratipAdana kiyA, taba gautamasvAmI prazna karate haiM-he bhagavan ! kyA zuklalezyA aisI hotI hai ? __bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki zuklalezyA isase bhI adhika priyatara evaM atyanta hI manojJa hotI hai| yaha tIsarA rasadAra samApta hA AkAzAsphAvitepamA, upamA agara anupamAnAmaka miSTanenA rasanI samAna, zuklalezyAne rasa kahevAyela che. zrI bhagavAne goLa AdinA samAna zukalezyAne rasa pratipAdana karavAthI. zrI gautamasvAmI prazna kare che-he bhagavan! zuM zukalezyA evI hoya che? zrI bhagavAna-he gautama! A artha samartha nathI, kemake zukalezyA tenAthI paNa adhikapriyatara temaja atyanta maneNa hoya che. A trIjuM rasadvAra samApta thayuM zrI prazApanA sUtra:4
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsale pamhalessA sukalessA, evaM tao avisuddhAo, tao visuddhAo, tao apasatthAo, tao pasatthAo, tao saMkiliTThAo, tao asaMkiliTrAo, tao sItalukkhAo, tao nidhuNhAo, tao duggatigAmi. yAo, tao sugatigAmiyAo ||suu0 19 // chAyA kati khalu bhadanta ! lezyAH durabhigandhAH prajJaptAH ? gautama ! tisrolezyA durabhigandhAH prajJatAH, tadyathA-kRSNalezyA, nIlalezyA kApotalezyA, kati khalu bhadanta ! lezyAH surabhigandhAH prajJaptAH ? gautama ! tisro lezyAH surabhigandhAH prajJaptA, tadyathA-tejolezyA, padamalezyA, zuklalezyA, evaM tisraH avizuddhAH, tisro vizuddhAH, tisro'prazastAH, gandhadvAra zabdArtha-(kai NaM bhaMte ! lessAo dunbhigaMdhAo paNNattAo?) he bhagavan ! kitanI lezyAeM durgandha vAlI kahI gaI haiM ? (goyamA! tao lessAo dunbhigaMdhAo paNNattAo) he gautama ! tIna lezyAeM durgandha vAlI kahI gaI haiM (taM jahA-kaNhalessA nIlalesA, kAulessA) ve isa prakAra-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA (kaha NaM bhaMte ! lessAo sunbhigaMdhAo paNNasAo) he bhagavan ! kitanI lezyAeM sugaMdha vAlI kahI gaI haiM ? (goyamA ! to lessAo sunbhigaMdhAo paNNattAo) he gautama! tInalezyAeM sugaMdha vAlI kahI haiM (taM jahA-teulessA, pamhalessA, sukkalessA) ve isa prakAra-tejolezyA, pAlezyA, zuklalezyA (evaM) isI prakAra (tao avisuddhAo, to visuddhAo) tIna avizuddha haiM tIna vizuddha hai (tao apAsasthAo, tao pasatthAo) tIna aprazasta, tIna prazasta haiM (tao saMkilihAo, tao asaMkilihAo) tIna saMkliSTa, tIna andha-dAra sAtha-(kaiNaM bhaMte ! lessAo dunbhigaMdhAo paNNatAo ) 3 lAvan ! hehI azyA mAjI 49sI cha 1 (goyamA ! tao lessAo dunbhigaMdhAo paNNattAo) gautama ! 15 sezyAma livANI 49 cha (taM jahA-kahalessA, nIlalessA, kAulessA) mA prakAre kRSNalezyA, nIlezyA ane kApatalezyA. (kaiNaM bhaMte ! lessAo sunbhigaMdhAo paNNattAo?) san ! 4 zyAma sugandhavAjI hehI che ? (goyamA ! to lessAo sunbhigaMdhAo paNNattAo) 3 gautama !! vezyAma bhupANI hI cha (taM jahA-teulessA, pamhalessA, sukkalessA) te mA zate -terelezyA, padmazyA ane zukalalezyA. (evaM) me DAre (tao avisuddhAo, tao visuddhAo) 1 avizuddha cha bhane tra vizuddha (tao appasatthAo tao pasasthAo) 3 Aurd , 122||(to zrI prazAnasUtra:4
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 19 lezyAgandhanirUpaNam 263 tisraH prazastAH, tisraH saMkakliSTAH, tisro'saMkakliSTAH, tisraH zItarUkSAH, tisraH snigdhoSNAH, tisro durgatigAmikAH, tisraH sugatigAmikAH / sU0 19 // TIkA - itaH pUrvaM kRSNA dilezyA dravyANAM rasaH prarUpitaH, samprati teSAmeva gandhaM prarUpayitumAha - ' kai NaM bhaMte ! lessAo dubbhigaMdhAo paNNatAo ?' he bhadanta ! kati khalu : lezyA durabhigandhAH prajJaptAH ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'tao lessAo duvmigaMdhAo paNNattAo ?' timro chezyA durabhigandhA: - durabhirgandho yAsAM tA durabhigandhAH prajJaptAH. 'taM jahA - kaNhalegA, nIlalessA, kAulessA' tadyathA - kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, etAsa kRSNanIlakApota lezyAnAM mRtamahiSAdi kalevarebhyo'pi anantaguNadurabhigandhayuktatvAt, gautamaH pRcchati - ' karaNaM bhaMte / lessAo summigaMdhAo paNNattAo ?' he bhadanta ! kati khalu lezyAH surabhigandhA prajJaptAH ? bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama ! 'o sAo subhagaMghAo' paNNattAo' tisro lezyAH surabhigandhAH - surabhirgandho yAsA akliSTa haiM (tao sItalukkhAo, tao nidhuhAo) tIna zIta-rukSa haiM, tIna snigdha uSNa haiM (tao duggatigAmiyAo, tao sugatigAmiyAo) tIna durgati meM le jAne vAlI, tIna sugati meM le jAne vAlI haiM TIkArtha - isase pUrva kRSNa Adi lezyAoM ke rasa kA nirUpaNa kiyA gayA hai. apa unake gaMdha kI prarUpaNA karate haiM gautamasvAmI prazna karate haiM-he bhagavan ! kitanI lezyAeM durgandha vAlI kahI gaI haiM ? bhagavAna - he gautama! tIna lezyAeM durgandha vAlI kahI gaI haiM, ve isa prakAra haiM - kRSNalezyA, nIlalezyA kApotaleiyA kyoMki ye kRSNa, aura kApotalezyAeM mRtaka mahiSa Adi ke kalevaroM se bhI - anantaguNA durgandha vAlI haiN| gautamasvAmI - he bhagavan ! kitanI lezyAeM sugaMdha vAlI haiM ? saMkiliTTAo, tao asaMkiliTThAo ) tra sahisaSTa chetra asa siSTa che (sao sItalukkhAo, tao niduhAo) traghu zIta- 3kSa hai, bhalu snigdha 305 che (tao duggattigAmiyAo, tao sugatigAmiyAo) tra durgatimAM sardha nArI, trayu sugatimAM saI banArI hai. TIkA-AnAthI pUrva kRSNa Adi vaizyAnA rasanuM nirUpaNu karAyelu che have tenA gadhanI prarUpaNA kare che-- zrI gautamasvAmI prazna kare che-he bhagavan! keTalI lezmAe durgaMdhavALI DelI che ? zrI bhagavAn he gautama ! traNa vezyAe dudhavALI kahelI che-te A prakAre che kRSNalezyA, nIlalezyA, kApAtalezyA, kemake A kRSNe nIla ane kApAtalezyAe mRtaka mahiSa AdinA levarAthI paNa anantagaNI durgaMdhavALI che. zrI gautamasvAmI mhe bhagavan! keTalI vezyAe sugandhavALI kahI che? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 prajJApanAso tAH surabhigandhAH prajJaptAH, 'ta jahA-teulessA, pamhalessA, sukalessA' tadyathA-tejo lezyA, padmalezyA, zuklalezyA ca etAsAM tejaH padmazuklalezyAnAM piSyamANa gandhavAsa surabhiprasUnAdibhyo'pi anantaguNaparamasurabhigandhaviziSTakhAt, tathAcoktam uttarAdhyayanasya lezyAprakaraNe-'jaha gomaDassa gaMdho NAgamaDassa va jahA ahimaDassa / etto u aNaMtaguNo lessANaM appasatthANaM // 1 // jaha surabhikusumagaMdho gaMdhavAsANa pissamANANa / etto u aNaMtaguNo pasatthaleslANa tiNhaMpi // 2 // yathA gomRtakasya gandho hastimRtakasya vA yathA'himRtakasya / ito'nantaguNa eva lezyAsAmaprazastAnAm // 1 // yathA surabhikusumagandho gandhanAsAnAM piSyamANAnAm / ito'nantaguNa eva prazastAnAM lezyAnAM vimRNAmapi // 2 // iti caturtha gandhadvAraM samAptam // atha tAsAmeva kRSNAdilezyAnAM pazcama zuddhAzuddhatvadvAraprarUpaNArthamAha- evaM tao avimuddhAbho to visuddhAo' evam-uktarItyA AdyAstisro lezyAH kRSNanIlakAyotalezyArUpA bhagavAn-he gautama ! tIna lezyAeM sugaMdha vAlI hai, ve isa prakAra haiM tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / ye tInoM lezyAeM pIse jAte hue sugaMdha vAsa evaM sugaMdhita puSpoM se bhI anantaguNita utkRSTa sugaMdha vAlI hotI haiN| uttarAdhyayana sUtra meM lezyAprakaraNa meM kahA hai __ jaisI marI huI gAya, mare hue hAthI aura mare hue sarpa kI durgadha hotI hai, usase anantaguNI durgadha aprazasta lezyAoM kI hotI hai // 1 // tIna prazasta lezyAoM kI sugaMdha, sugaMdhita puSpoM evaM pIse jAte hue gaMdha vAsa sugaMdha se anantaguNita hotI hai // 2 // cauthA gaMdha dvAra samApta zuddhAzuddhatva dvAra isI prakAra Adi kI tIna lezyAeM-kRSNa, nIla aura kApota avizuddha hotI haiM, kyoMki ve aprazasta varNa, gaMdha, rasa aura sparza vAlI haiN| antima zrI bhagavana he gautama !traNa vezyAe sugandhavALI che, teo A prakAre che-tene lezyA padumalezyA ane zubhecchA. A traNe lezyAe daLAtI sugandhavAsa temaja sugaMdhita pupethI paNa anantagaNI utkRSTa sugandhavALI hoya che. uttarAdhyayana sUtramAM lezyAyana prakaraNamAM kahyuM che-jevI marelI gAya, mare hAthI, ane marelA sarSanI durgandha heya che, tenAthI anantagaNI durgadha aprazasta lezyAonI hoya che jenA traNa prazasta vezyAonI sugandha, sugaMdhita puSpa temaja daLAtA gaMdhavAsanI suganyathI anantagaNI hoya che. zuM gandhadvAra samApta zuddhazuddhatvadvAra e prakAre AdinI traNa lezyAo-kRSNa nIla ane kApata avizuddha hoya che kemake teo aprazastavarNa, gaMdha, rasa ane sparzavALI che. antima traNa lezyA tejalezyA padma zrI. prshaan| sUtra:4
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 19 lezyAgandha nirUpaNam 265 avizuddhA vaktavyAH, tAsAM kRSNAdilezyAnAmaprazasta varNagandharasopetatvAt kintu antimAstisrolezyA stejaH padma zuvalalezyArUpA vizuddhA vaktavyAH, tAsAM tejolezyA padmalezyA zuklalezyAnAM prazastavarNagandharasa viziSTatvAt iti paJcamaM zuddhAzuddhatvadvAraM samAptam // atha tAsAmeva kRSNAdilezyAnAM SaSThaM prazastA prazastadvAraprarUpaNArthamAha- 'to appasatyAo, tao pasatthAo' AdyAstisro lezyA aprazastAH prajJaptAH, tAsAmaprazastadravyatayA aprasvAdhyavasAyanimittatvAt antimAstisro lezyAH prazastAH prajJaptAH, tAsAM prazastadravyatvena prazastAdhyavasAya nimittatvAt iti paSThaM prazastadvAraM samAptam || atha tAsAmeva kRSNAdizyAnAM saptamaM saMkliSTasaMkliSTAtvadvAraprarUpaNArthamAha- 'tao saMkiliTThAo tao asaM. ffero' AdyAstisrolezyAH saMkliSTAH prajJatAH, tAsAM saMkliSTAta raudradhyAnAnugAmyavyavasAyanimittatvAt antimAstisro lezyAstu asaM kliSTAH prajJaptaH tAsAma saMkliSTadharmadhyAnAnugAmyadhyavasAyanimittatvAt iti saptamaM saMkliSTadvAraM samAptam || tIna tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA vizuddha haiM, kyoMki unakA varNa, gaMdha, rasa aura sparza prazasta hotA hai / yaha pAMcavAM dvAra samApta huA / prazastAprazasta dvAra Adi kI tIna lezyAeM aprazasta haiM, kyoMki ve aprazasta dravyarUpa hone ke kAraNa aprazasta adhyavasAya kA nimitta hotI haiM / anta kI tIna lezyAeM prazasta haiM kyoMki ve prazastadravya rUpa hone se prazasta adhyavasAya kA kAraNa haiN| yaha prazastAprazasta dvAra samApta huA / saMkliSTA saMkliSTa dvAra Adi kI tIna lezyAeM saMkliSTa haiM, kyoMki ve saMklezamaya ArttadhyAna aura raudradhyAna ke yogya adhyavasAya ko utpanta karatI haiM / antima tIna leiyAeM asaMkliSTa haiM, kyoMki ve dharmadhyAna ke yogya adhyavasAya ko utpanna karatI haiN| yaha saMkliSTA kliSTa dvAra samApta huA / lezvA ane zuvezyA vizuddha che, kemake temanA vaNugaMdha, rasa ane sparzI prazasta hAya che. A pAMcamuM dvAra samApta thayuM. prazastA prazastAra AdinI traNa vaizyAo aprazasta che, kemake aprazasta dravyarUpa hAvAnA kAraNathI aprazasta adhyavasAyanuM nimitta bane che. antanI traNa lezyAe prazasta che, kemake teo prazasta dravyarUpa hAvAthI prazasta adhyavasAyanu kAraNa che. A prazastAprazastadvAra samApta thayuM. sakilaSTAsa'lidvAra adinI traNa lezyAe sakilaSTa che, kemake teo saklezamaya A dhyAna ane raudrAnane cegya adhyavasAyane utpanna kare che, antima traNa lezyAe asa'kilaSTa che, kemake teo dharmadhyAnane cAgya adhyavasAyane utpanna kare che. A sakilA sakilaSTadvAra samApta thayuM. pra0 34 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 prajJApanAsUtre atha tAsAmeva kRSNAdilezyAnAmaSTamaM zItoSNasparzAdi prarUpaNArthamAha-'tao sIta. lukkhAo, tao nidhuNDAo' AdyAstisra lezyAH zItarUkSAH-zItarUkSasparzayuktAH prajJatAH, antimAstisro lezyAstu snigghoSNA:-snigdhoSNasparzaviziSTAH prajJaptAH, yadyapi lezyAdravyANAM karkazAdayo'pi sparzAH vakSyaprANarItyA santi tathApi AghalezyAtrayasya zItarUkSasparzayo cittasvAsthyotpAdane, antimalezyAtrayasya snigdhoSNasparzayozca paramasantoSa janane sAdhakatamatvAt tayoreva pRthak pRthak sAkSAt kathanaM kRtam, tathAcoktaM lezyAdhyayane'jaha karavayassa phAso gojimAeva sAgapattANaM / ettovi aNaMtaguNo lessANaM appasatthANaM ||1||jh bUrassa va phAso navaNIyassa va sirIsakusumANaM / etto vi aNaMtaguNo pasatyalessANa tiNDaMpi" // 2 // iti, yathA kacasya sArTI gojivAyA vA sAgapatrANAm / ito'nantaguNo sparzAdiprarUpaNA aba kRSNa Adi lezyAoM ke zItasparza, uSNasparza Adi kI parUpaNA kI jAtI hai prAraMbha kI tIna arthAta kRSNa, nIla aura kApotalezyA zIta aura rUkSa sparza vAlI kahI gaI haiM aura anta kI tIna arthAta tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA snigdha aura uSNa sparza vAlI kahI gaI haiN| yadyapi leNyAdravyoM ke karkaza Adi sparza Age kahe anusAra haiM, phira bhI pahale kI tIna lezyAoM ke zIta aura rUkSa sparza citta meM asvasthatA utpanna karane ke kAraNa haiM aura anta kI tIna lezyAoM ke snigdha aura uSNa sparza parama santoSa utpanna karane ke sAdhana hote haiM, ataeva yahAM unhIMkA sAkSAt kathana kiyA gayA hai| lezyAdhyayana meM kahA hai jaise karavata kA sparza karkaza hotA hai, athavA gAya kI jihavA kA yA zAgapatroM kA sparza karkaza hotA hai, usase bhI anantaguNA adhika karkaza sparza aprazasta lezyAoM kA hotA hai // 1 // jaise bUra arzAdi prarUpaNa have kRNa Adi lezyAonA zItasparza, uSNasparza, AdinI prarUpaNa karAya cheprAraMbhanI traNa arthAt kRSNa, nIla ane kApatalezyA zIta ane rUkSaparzavALI kahelI che ane antanI traNa arthAta tejalezyA, padmavezyA zukalezyA snigdha ane uSNasparza anii sI che. - yadyapi lezyA dravyanA karkaza Adi sparza AgaLa kahyA pramANe che, te paNa- pahelAnI traNa lezyAone zIta ane rUkSasparza cittamAM asvasthatA utpanna karavAnuM kAraNa che ane antanI traNa vezyAonA snigdha ane uvaNa sparza parama santoSa utpanna karavAnuM sAdhana bane che, tethI ja ahIM temanuM sAkSAt kathana karAeluM che. lezyAdhyayanamAM kahyuM che-jema karavatane sparza karkaza hoya che, athavA gAyanI jihvAne agara sAgapatrane sparza karkaza hoya che, tenAthI paNa anantagaNa adhika zrI prshaan| sUtra:4
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 20 lezyApariNAmanirUpaNam 267 lezyAnAmaprazastAnAm // 1 // yathA bUrasya vA sparzI navanItasya vA zirISakumumAnAm / ito'pyanantaguNaH prazastalezyAnAM timRNAmapi // 2 // iti // ___atha kRSNAdilezyAdravyANAM nava gatidvAraM prarUpayitumAha-'to duggatigAmiyAo tabho sugatigAmiyAo' AyAstisro lezyA durgatigAminyA-durgatiM gamayantItyevaMzIlAH durgatigAminyaH, prajJaptAH, tAsAM saMkliSTAdhyavasAyanimittatvAt, antimAstisro lezyAstu sugatigAminyaH-sugatiM gamayantItyevaM zIlAH sugatigAminyaH prajJaptAH, tAsAM prazastAdhyavasAyanimittatvAm // navamaM gatidvAraM samAptam // sU0 19 // // lezyApariNAmadvAravaktavyatA // mUlam-- kaNhalessA NaM bhaMte | kaivihaM pariNAma pariNamai ? goyamA! tivihaM vA navavihaM vA sattAvIsavihaM vA ekAsItivihaM vA beteyAlIsayavihaM vA bahuyaM vA bahuvihaM vA pariNAmaM pariNamai, evaM jAva sukkalessA, kaNhalessA NaM bhaMte ! katipadesiyA paNNattA? goyamA! aNaMta. paesiyA paNNattA, evaM jAva sukkalessA, kaNhalessA NaM bhaMte ! kaipae. sogADhA paNNatA ? goyamA ! asaMkhejapaesogADhA paNNattA, evaM jAva sukkalessA, kaNhalessA NaM bhaMte ! kevaiyAo vaggaNAo paNNattAo? goyamA ! aNaMtAo vaggaNAo, evaM jAva sukalessAe ||suu0 20 // nAmaka vanaspati kA navanIta (makkhana) kA aura zirISa ke kusumoM kA sparza hotA hai usase bhI anantaguNA tInoM prazasta lezyAoM kA sparza hotA hai||2|| gatidvAra prAraMbha kI tIna lezyAeM durgati meM le jAne vAlI haiM, kyoMki ve saMkliSTa adhyavasAya kA kAraNa haiN| antima tIna lezyAeM sadgati meM le jAne vAlI haiM kyoMki ve prazasta adhyavasAya kA kAraNa haiM / gatibAra smaapt| karkaza sparza aprazasta vezyAone heya che. 1 jema bUra nAmanI vanaspatine, navanIta (mAkhaNa)ne zirISanA pune sparza hoya che tenAthI paNa anaMtagaNe traNe prazasta vezyAone sparza hoya che. kerA gativAra prAraMbhanI traNa vezyAo durgatimAM laI javAvALI che, kemake teo saMkilaSTha adhyavasAyanuM kAraNa che. antima traNa lezyAe satimAM laI janArI che, kemake teo prazasta adhyavasAyanuM kAraNa che. gatidvAra samApta zrI. prshaan| sUtra:4
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre chAyA - kRSNalezyA khalu madanta ! katividhaM pariNAmaM pariNamati ? gautama ! trividhaM vA navavidhaM vA saptaviMzatividhaM vA ekAzItividhaM vA trivatvAriMzadadhikadvizatavidhaM vA bahukaM vA bahuvidhaM vA pariNAmaM pariNamati, evaM yAvat zuklalezyA, kRSNalezyA khalu bhadanta ! kati pradezikA prajJaptA ? gautama ! anantapradezikA prajJaptA, evaM yAvat zuklalezyA, kRSNalezyA khala bhadanta ! katipradezAvagADhA prajJaptA ? gautama ! asaMkhyeyapradezAvagADhA prajJaptA, evaM zyApariNAma dvAra 268 (nohassA NaM bhaMte! kahavihaM pariNAmaM pariNamai ?) he bhagavan ! kRSNalezyA kitane prakAra ke pariNAma meM pariNata hotI hai ? (goyamA tivihaM vA navavihaM vA, sattAvIsanihaM vA, ekkAsItivihaM vA, yeteyAlIsayavihaM vA, bahuyaM vA, bahuvihaM vA pariNAmaM pariNamai) he gautama! tIna prakAra ke, nau prakAra ke, sattAIsa prakAra ke ikyAsI prakAra ke, tayAlIsa prakAra ke, bahuta se athavA bahuta prakAra ke pariNAma meM pariNata hotI hai ( evaM jAva sukkalessA) isI prakAra zuklalezyA taka samajha leveM / ( kaNhalessA NaM bhaMte ! katipaesiyA paNNattA ?) he bhagavan ! kRSNalezyA kitane pradezoM vAlI kahI hai ? (goyamA ! anaMtapaesiyA paNNattA) he gautama ! ananta pradezI kahI hai ( evaM jAva sukkalessA ) isI prakAra yAvat zuklalezyA ( kaNhalessA NaM bhaMte! kaipaesogADhA paNNattA ?) he bhagavan ! kRSNalezyA kitane AkAza pradezoM meM avagADha hai ? (goyamA ! asaMkhejapae sogADhA) he gautama ! asaMkhyAta pradezoM meM avagADha (paNNattA) kahI hai evaM jAva suklalessA) isI prakAra yAvat zuklalezyA (kaNhalessAe NaM bhaMte! kevaiyAo vaggaNAo lezyA pariNAma dvAra ( kaNhalessANaM bhI ! kaivihaM pariNAmaM pariNamai 1) lagavan ! dRSTNulezyA uTA prAranA parikSAmA parita thAya che ? ( goyamA tivihaM vA navavihaM vA sattAvIsavihaM vA, ekkAsIti - fag ar, aaufsaufag ar agh an, agfag ar aftori aftons) 3 slan! ay umal, nau praznAranA sattAvIsa prakAranA, ekAsI prakAranA, khasA teMtAlIsa prakAranA ghaNA athavA ghaNA prahAranA parikSAbhabhAM parita thAya che ( evaM jAva sukkalessA) me prAre zumsalezyA sudhI ( kaNhale sANaM bhaMte! kaipaesiyA paNNattA) bhagavan! SNulezyA ThasA ahezI bAjI hI ? (goyamA ! aNataesiyA paNNattA) gautama ! ananta pradezI uhI che (evaM jAva sukkalessA) aThAre yAvat zujhasezyA sudhI samannvu. ( kaNha lessANaM bhaMte! kaipaesogADhA paNNattA 1) lagavan ! kRSNaNusezyA DeTA Aza pradezobhAM avagADha che ? (goyamA ! asaMkhejjaparasogADhA) gautama ! adhyAta prazobhAM yavagADha (paNNattA) 5DI che ( evaM jAva sukalessA) bheTa aDAre yAvat zumsasezyA paryata samanvu. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhino TIkA pada 17 sU0 20 lezyA pariNAma nirUpaNam 269 yAvat zuklalezyA, kRSNale zyAyAH khalu bhadanta / kiyatyo vargaNAH prajJaptAH ? gautama ! anantA vargaNAH, evaM yAvat zuklalezyAyAH || sU0 20 // TIkA - itaH pUrva kRSNAdilezyAdravyANAM gandhAdikaM prarUpitam, atha teSAmeva dazamaM pariNAmadvAraM prarUpayitumAha- 'kaNhalessANaM bhaMte ! kahiM pariNAmaM pariNamai ?' he bhadanta ! kRSNalezyA khalu katividhaM kiyatprakArakaM pariNAmaM tRtIyArthe dvitIyAvidhAnAt katividhena pariNAmenetyarthaH pariNamati ? bhagavAnAha - 'goyapA !' he gautama ! 'tivihaM vA navavihaM vA sattAvIsavihaM vA ekAsItivihaM vA beteyAlIsayavihaM vA bahuyaM vA bahuvihaM vA pariNAmaM pariNamai' trividhaM vA - trividhena vA 'svavidhaM vA- navavidhena vA, saptaviMzatividhaM vA-saptaviMzatividhena vA, ekAzItividhaM vA ekAzItividhena vA, tricatvAriMzadadhikadvizatavidhaM vAtrayazcatvAriMzadadhikazatadvayavidhena vA bahukaM vA bahukena vA bahuvidhaM vA-bahuvidhena vA, pariNAma - pariNAmena pariNamati, tatra jaghanya madhyamotkRSTabhedena trividhatvam, trayANApi jaghanyA. paNNattAo ?) he bhagavan ! kRSNalezyoM kI kitanI vargaNAeM kahI haiM ? (goyamA ! anaMtAo vaggaNAo) he gautama! ananta vargaNAeM ( evaM jAva sukkalessAe ) isI prakAra yAvat zuklalezyA kI / - TIkArtha- isase pUrva kRSNa Adi lezyAoM ke dravyoM ke gaMdha Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba unake dasaveM pariNAma dvAra kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI - he bhagavan ! kRSNalezyA kitane prakAra ke pariNAma se pariNata hotI hai ? arthAt kRSNalezyA kA pariNAma kitane prakAra kA hai ? bhagavAn - he gautama! kRSNa lezyA tIna prakAra ke, nau prakAra ke, sattAIsa prakAra ke ikkAsI prakAra ke, do sau tayAlIsa prakAra ke, bahuta-se aura bahuta prakAra pariNAma se pariNata hotI hai| kRSNalezyA kA jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se tIna prakAra kA pariNamana hai / ina tInoM meM se pratyeka ke jaghanya, (kaNhalesApaNaM bhaMte ! kebaiyAo vaggaNAo paNNattAo ?) bhagavan ! kRSNozyAnI DeMTalI vargakho ghaDI che ? (goyamA ! aNatAo vaggaNAo) gautama ! ananta varga (evaM jAva sukalessAe ) me4 prahAre yAvat zumsalezyAnI vrgaao| sabhavI. TIkA :-AnAthI pUrve kRSNalezyAonA drabyAnA gaMdha AdinuM nirUpaNakarAeluM che, have temanA dazamA pariNAma dvAranI prarUpaNA karAya che-- zrI gautamasvAmI-bhagavan ! kRSNavezyA keTalA prakAranA pariNAmathI pariNata thAya che ? arthAt kRSNulezyAnuM pariNAma keTalA prakAranu che? zrIbhagavAna--gautama ! kRSNaplezyA traNa prakAranA, navaprakAranA, sattAvIsa prakAranA, ekathAsI prakAranA, khasA teMtAlIsa prakAranA, ghaNA badhA ane ghaNA prakAranA pariNAmathI pari jIta thAya che. kRSNavaizyAnuM jadhanya, madhyama ane utkRSTanA bheThe karI traNlR prakAranuM pari zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 ___prajJApanAsUtre dInAM svasthAnatAratamyaprarUpaNe pratyekaM jaghanyAditrikeNa guNanAta navavidhatvam, tathA paunaH punyena triguNanayA saptaviMzatividhatvam ekAzIti vidhatvaM trayazcatvAriMzadadhikazatadvaya. vidhatvaM bahutvaM bahuvidhatvaJca pariNAmasyAvaseyam, 'evaM jAva sukkalessA' evam-kRSNalezyoktarItyA yAvat nIlalezyA kApotalezyA tejolezyA padmalezyA zuklalezyA api trividhena vA navavidhena vA saptaviMzatividhena ekAzI tividhena trayazcatvAriMzadadhikazatadvayavidhena vA bahukena vA bahuvidhena vA pariNAmena pariNamati, // ___ atha lezyAyA ekAdaza pradezadvAravaktavyatAM prarUpayitumAha-'kaNhalessA NaM bhaMte ! kara paeptiyA paNNattA ?' he bhadanta ! kRSNalezyA khalu katipradezikA prajJaptA ? bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'aNaMta paesiyA paNNattA' anantapradezikAH-anantAnantasaMkhyA. madhyama aura utkRSTa bheda karane se isakA pariNamana nau prakAra kI hotI hai| ina nau bhedoM meM se punaH pratyeka ke tIna-tIna bheda karane para sattAIsa bheda ho jAte haiN| sattAIsa bhedoM ko phira vahI jaghanya, madhyama aura utkRSTa bheda karane para ikyAsI pariNAma ke bheda hote haiN| unake punaH tIna bheda karane se do sau tayAlIsa bheda hote haiN| isa prakAra uttarottara bheda-prabheda kiye jAeM to bahata aura bahuta prakAra ke pariNamana kRSNalezyA ke hote haiM / jaise kRSNalezyAke pariNAma bheda kahe haiM, vaise hI nIla, kApota, teja, padUma aura zuklalezyA ke pariNAma bhI samajhalene caahie| pradezadvAra aba lezyA ke pradezoM kI vaktavyatA prAraMbha kI jAtI haigautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA ke pradeza kitane kahe haiM ? bhagavAn-he gautama ! kRSNalezyA ananta pradezikA kahI hai / arthAt kRSNaleDayA ke yogya paramANu anantAnanta saMkhyA vAle haiN| isI prakAra nIlalezyA gumana che. e traNemAMthI pratyekanA jaghanya, madhyama ane utkRSTa bheda karavAthI tenuM pariNamana nava prakAranuM thAya che, A navabhedomAMthI punaH pratyekanA traNa-traNa bheda karavAthI sattAvIsa bheda thaI jAya che. sattAvIsa bhedane pharI teja jaghanya, madhyama ane utkRSTa bheda karavAthI ekAsI pariNAmanA bheda thAya che. temanA pAchA traNa bheda karavAthI basa tetAlIsa bheda thAya che. e prakAre uttarottara bheda prabheda karAyate ghaNu ane ghaNA prakAranA pariNamana kuNalezyAnA heya che. jevA kRSNalezyAnA pariNAma bheda kahyA che, tevA ja nIla, kApata, teja, padma ane zukalezyAnA pariNAma paNa samavAM joIe, pradeza dvAra have lezyAnA pradezanI vaktavyatA prAraMbha karAya che. gautamasvAmI-he bhagavAna kRSNalezyAnA pradeze keTalA kahyA che? bhagavAna tenA uttara ApatAM kahe che ke- he gautama! kRSNalezyA anaMta pradezAtmikA kahela che. arthAt kRSNalezyAne zrI. prshaan| sUtra:4
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 20 lezyApariNAmanirUpaNam ____ 271 yuktAH pradezAH kRSNa lezyA yogyAH paramANavo yasyAH kRSNalezyAyAH kRSNalezyA dravya saMghasya sA anantapradezikA, anyathA-anantapradezavyatirekeNa skandhasya jIvagrahaNayogyatAyA evAbhAvAt kRSNalezyA prajJaptA 'evaM jAva sukkalessA' evaM-kRSNale zyoktarItyA yAvat-nIla. lezyA kApotalezyA tejo lezyA padmalezyA zuklalezyA cApi anantapradezikA prajJaptA, / / atha dvAdazAvagAhanAdvAravaktavyatAM prarUparitumAha kaNha lessA NaM bhaMte ! kaipaesogAhA paNNatA ?' he bhadanta ! kRSNalezyA khalu katipradezAvagADhA prajJaptA ? bhagavAnAha'goyamA!' he gautama ! 'asaMkhejapaesogADhA paNattA' asaMkhyeyapradezAvagADhA kRSNalezyA prajJaptA, evaM 'jAva sukalesmA' evaM-kRSNalezyoktarItyA yAvat-nIlalezyA kApotalezyA tejolezyA padmalezyA zukra lezyA cApi asaMkhyeyapradezAvagADhA prajJaptA, atra pradezapadena kSetrapradezA avagantavyAH, teSvevAvagAhasya prasiddhatvAt teca kSetrapradezAH anantAnAmapi vargaNAnAmAzraya bhUtA asaMkhyeyA pacAseyAH, sakalasyApi lokasya pradezAnAmasaMkhyeyakhAta, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ke pradeza bhI anantAnanta samajha lene caahie| avagAhanAdvAra aba avagAhanAdvAra kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmo-he bhagavAn ! kRSNalezyA AkAza ke kitane pradezoM meM avagAhana kie hue hai ? bhagavAn-he gautama ! kRSNalezyA asaMkhyAta AkAzapradezoM meM avagADha hai| isI prakAra nIlezyA kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA bhI asaMkhyAta pradezoM meM avagADha hai, aisA samajhanA caahie| yahAM pradeza kA artha AkAza ke pradeza samajhanA cAhie, kyoMki avagAhana AkAza ke pradezoM meM hI hotA hai, yaha prasiddha hai| yadyapi eka-eka lezyA kI vargaNAeM ananta ananta haiM, tathApi una saba kA avagAha asaMkhyAta pradezoM meM hI hojA gya paramANu anaMtAnaMta saMkhyAvALA che. e ja pramANe nalalezyA, kApatalezyA, tejezyA, padmazyA ane zukalezyAnA pradeza paNa anaMtAnaMta samajI levA joIe. have avagAhanA dvAranI prarUpaNa karAya chezrI gautamasvAmI-bhagavad ! kuSNalezyAe AkAzanA keTalA pradezamAM avagAhana kare che? zrI bhagavAna gautama ! kRSNalezyA asaMkhyAta AkAza pradezamAM avagADha che. eja prakAre nIlezyA, kAtilezyA, tejalezyA, pAlezyA ane zukalezyA paNa asaMkhyAta pradezamAM AvagADha che, ema samajavuM joIe. ahIM pradezane artha AkAzane pradeza samaja joIe, kemake avagAhana AkAzanA pradezamAM ja thAya che, evAta prasiddha che, yadyapi eka eka vezyAnI vargaNAo ananta ananta che, chatAM paNa te badhAne avagAha zrI. praapn| sUtra:4
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 prajJApanAsUtre adhatrayodazAvagAhanAdvAravaktavyatAM prarUpayitumAha-'kaNhalessAe NaM bhaMte ! kevaiyAo vaggaNAo paNNattA bho?' he bhadanta ! kRSNalezyAyAH khalu kiyatyo vargaNAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-goyamA' he gauta! 'aNaMtAo vaggaNAo' anantA vargaNAH kRSNalezyA; prajJaptAH, tatra vargaNApadena-audArikAdizIra prAyogyaparamANuvargaNAt kRSNa lezyAyogya dravyaparamANuvargagA gRhyante tAzca varNAdibhedena sajAtIyAnAmeva sadbhAvAt anantA abaseyAH, 'evaM jAva mukkalessAe' evam-kRSNalezyAyA ivoktarItyA yAvat nIlalezyAyAH kApotalezyAyA stejolezyAyAH padamalezyAyAH zuklalezyAyAzcApi anantA vargaNAH prAptAH // trayodazaM dvAraM samAptam // sU0 20 // lezyAsthAnadvAravaktavyatA mUlam-kevaiyA NaM bhaMte ! kaNhalessA NaM ThANA paNNatA? goyamA! asaMkhejA kaNhalessANaM ThANA paNNatA, evaM jAva sukalessA, eesi NaM bhaMte ! kaNhalessA ThANANaM jAva sukkalessA ThANANa ya jahannagANaM davvaTTayAe paesaTTayAe davaTupaesaTuyAe kayare kayarehiMto appA vA tA hai, kyoMki sampUrNa loka ke bhI asaMkhyAta hI pradeza haiN| vagaNAdvAra gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA kI vargaNAeM kitanI kahI gaI haiM ? bhagavAn-he gautama ! kRSNalezyA kI vargaNAeM ananta kahI haiN| audArika zarIra Adi ke yogya paramANuoM ke samUha ke samAna kRSNalezyA ke yogya paramANuoM kA samUha kRSNalezyA kI vargaNA kahalAtI hai| ve vargaNAeM varNAdi ke bheda se ananta hotI haiN| kRSNalezyA kI vargaNAoM ke samAna nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA kI bhI vargaNAeM samajhanI cAhie aura ve pratyeka ananta ananta haiM / vargaNAdvAra samApta / asaMkhyAta pradezomAM ja thayA kare che, kemake sapUrNa lekanA paNa asaMkhyAta ja pradeza che. vargaNa dvArA zrI gautamasvAmI-bhagavad ! kRSNalezyAnI vargaNAo keTalI kahelI che? zrI bhagavAna gautamakRSNalezyAnI vargaNAo ananta kahI che. hArika zarIra Adina egya paramANuonA samUhanA samAna kRSNalezyAne yogya paramANuono samUha kRSNalezyAnI vargaNa kahevAya che. te vargaNAo varNAdinA bhedathI ananta hoya che. kaNalezyAnI vargaNAo samAna nIlezyA kApatalezyA tejalezyA padumalezyA ane zukalalezyAnI paNa vagaNae samajavI joIe ane te pratyeka ananta anata che, vargaNadvAra samApta, zrI. prazAnasUtra:4
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 21 lezyAsthAnanirUpaNam 273 bahuyA vA tullA vA bisesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA jahannagA kAulessA ThANA davvaTTayAe, jahannagA nIlalessA ThANA davvaTTayAe asaMkhejaguNA, jahannagA kaNhalessA ThANA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA, jahanna teulessA ThANA davvaTTayAe asaMkhejaguNA, jahannagA pamhaleslA ThANA davyA asaMkhejjaguNA, jahannagA sukkalessA ThANA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA, sanvatthovA jahannagA kAulessA ThANA parasaTTayAe, jannagA nIlalessA ThANA paesaTryAe asaMkhejaguNA, jahaNNagA kaNhalessA ThANA paesTyAe asaMkhejaguNA, jahannagA teulessA ThANA parasaTTayAe asaMkhejjaguNA, jahannagA pamhalessA ThANA parasaTTayAe asaMkhejjaguNA, jahannagA sukkalessA ThANA paesaTuyAe asaMkhejaguNA, davvaTupaesa TuyAe sambatthovA jahannagA kAulessA ThANA davvaTTayAe jahannagA nIlalessA ThANA davvaTuyAe asaMkhejjaguNA, evaM kaNhalessA ThANA teulessA ThANA pamhalessA ThANA jahannagA sukkalessA ThANA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA, jahannaehiMto sukkalessA ThANehiMto davvaTTaehiMto jahanna kAulessA ThANA parasaTTyAe asaMkhejaguNA jahannayA nIlalessA ThANA parasaTyAe asaMkhejjaguNA, evaM jAva sukkalessA ThANA, eesi NaM kaNhalessA ThANANaM jAva sukkalessA ThANANa ya ukkosagANaM 0vaTTayAe pasaTTayAe davvaTupaesaTuyAe kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA ukkosagA kAulessA ThANA davvaTTayAe ukkosagA nIlalassA ThANA davvaTTayAe asaMkhejaguNA, evaM jaheva jahannagA taheva ukkosagA vi, navaraM ukkosatti abhilAvo, eesi NaM bhaMte! kaNhalessa ThANANaM jAva sukkalessa ThANANa ya jahaNNa ukkosagANaM davvaTTayAe paesaTTayAe davbaTupae saTTayAe kayare karehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA jahannagA kAulessA ThANA davvaTTayAe jahannayA nIlalessA ThANA davvaTuyAe asaMkhejaguNA, evaM kiNhate upamhalessa ThANA jahaNNayA pra0 35 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 prajJApanAsUtre sukkalessa ThANA davvaTTayAe asaMkhejaguNA jahannaehiMto sukkalessaThANe hiMto davvaTTayAe ukkosA kAulessaThANA davtraTTayAe asaMkhejaguNA, ukkosA nIlalessA ThANA davtraTTayAe asaMkhejjaguNA, evaM kaNhate upamhaukkosA sukkalessA ThANA davvaTTayAe asaMkhejaguNA, paesaTuyAe savvasthovA jahannagA kAulessa ThANA parasaTTayAe jahannagA nIlalessa ThANA pasaTTayAe asaMkhejaguNA, evaM jaheva davtraDayAe taheva paesayAe vi bhANiyavvaM, navaraM paesaTryAe ti abhilAvaviseso, davvaTupae saTTayAe savvatthovA jahannagA kAulessa ThANA dagvaTTayAe jahannagA nIlalessa ThANA davvaTTayAe asaMkhejaguNA, evaM kaNhate upamhalessa ThANA jahaNayA sukkalessA ThANA davvaTTayAe asaMkhejaguNA, jahannaehiMto sukkalessA ThANehiMto davvaTTayAe ukkosA kAulessA ThANA davvaTTayAe asaMkhejaguNA, ukkosA nIlalessA ThANA davvaTTayAe asaMkhajaguNA, evaM kaNhate upamahalessA ThANehiMto ukkosagA sukkalessa ThANA davvaTTayAe asaMkhegA ukosahiMto sukkalessaThANehiMto daTTayAe jahannagA kAulessa ThANA paTTayAe anaMtaguNA, jahannagA nIlalessa ThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA, evaM kaNhate upamhalessAThANehiMto jahannagA sukka lessA ThANA asaMkhejaguNA, jahannaehiMto sukalessAThANehiMto paesayAe ukkosae kAulessA ThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA ukkosayA nIlalesta ThANA paesaTTayAe asaMkhejaguNA, evaM kaNhate upamhalessA ThANehiMto ukkosayA sukkalessA ThANA paesaTTayAe asaMkhejaguNA, paNNavaNAe bhagAie lessApayassa cautthao uddesao samatto / sU0 21 // chAyA - kiyanti khalu bhadanta ! kRSNalezyAnAM sthAnAni prajJaptAni ? gautama ! asaMkhyeyAni kRSNalezyAnAM sthAnAni prajJaptAni evaM yAvat zuklalezyAnAm, eteSAM khalu bhadanta ! zyAsthAnadvAra zabdArtha - (kevaiyA NaM bhaMte ! kaNhalessANaM ThANA paNNattA ?) he bhagavan ! lezyAsthAnadvAra zabdArtha - (kevaiyA bhaMte kaNhalerasANaM ThANA paNNattA ?) he bhagavan DA zulezyAnA sAM zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 21 lezyAsthAnanirUpaNam 275 kRSNalezyAsthAnAnAM yAvat zuklalezyAsthAnAnAM ca jaghanyAnAM dravyArthatayA pradezAryatayA dravyArthapadezArthatayA katarANi katarebhyo'lpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni nA ? gautama ! sarvastokAni jaghanyAni kApotalezyAsthAnAni dravyAryatayA, jaghanyAni nIlalezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, jaghanyAni kRSNalezyAsthAnAni dravyAryatayA asaMkhyeyagugAni, jaghanyAni tejolezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, jaghanyAni padmalezyA sthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, jaghanyAni zuklalezyAsthAnAni kRSNalezyA ke kitane sthAna kahe haiM ? (goyamA ! asaMkhejA kaNhalessANaM ThANA paNNattA) he gautama ! kRSNalezyA ke asaMkhyAta sthAna kahe haiM (evaM jAva sukkalessA) isa prakAra yAvata zuklalezyA ke (eesi NaM bhaMte ! kaNhalessAThANANaM jAva sukkalessAThANANa ya jahannagANaM) he bhagavan ! ina kRSNalezyA yAvata zuklalezyA ke jaghanya sthAnoM meM (davaTTayAe paesaTTayAe davaTThapaesahayoe) dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se aura dravya pradezoM kI apekSA se (kayare kayarehito) kauna kisase (appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA?) alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA! samvatthovA jahannagA kAulessAThANA dagvaTThayAe) he gautama ! saba se kama jaghanya kApotalezyA ke sthAna haiM dravya kI apekSA se (jahannagA nIlalessAThANA vvaTTayAe asaMkhejaguNA) nIlalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAta guNA haiM / (jahannagA kaNhalessAThANA vvayAe asaMkhejaguNA) jayanya kRSNalezyA ke sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNA haiM (jahannateulessAThANA dagvaTThayAe asaMkhajjaguNA) jaghanya tejolezyA ke sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNA hai (jahannagA pmhsthAna kahyAM che? (goyamA ! asaMkhejjA kaNhalessANaM ThANA paNNattA) gautama vezyAnA madhyAta sthAna Bai cha (evaM jAva sukaletsA) se sare yAvat zuzyAnA sthAna samai. (eesiNaM bhaMte ! kaNhalessAThANANaM nAva sukkalesAThANANa ya jahannagANaM) bhagavan ! bhAvezyA yAvat zu nya sthAnamA (davvadayAe paesaTTayAe davvaTupaesaTTayAe) dravyAnI apekSAthI prazAnI apekSAthI bhane dravya-prazAnI apekSAthI (kayare kayarehito) nAthI (appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA) 565, madhi:, tulya mayA vizeSAdhi cha? (goyamA ! savvatthovA jahannagA kAulessA ThANA davaTThayAe) gautama ! madhA. thaamech| dhanya pAtozyAnA sthAna cha dra0yanI apekSAthI (jahannagA nIlalessA ThANA davyadvayAe asaMkhejjaguNA) nIsavezyAnA dhanya sthAna dra0yanI apekSA asabhyAtAyA che (jahannagA kaNhalessA ThANA dabaTTayAe asaMkhejjaguNA) dhanya kRSNavezyAnA sthAna dayanI apekSA adhyAta che (jahannagA veulessA ThANA davvaTThayAe asaMkhejjagaNA) zrI. prshaan| sUtra:4
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 prajJApanAsUtre dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, sarvastokAni jaghanyAni kApotalezyAsthAnAni pradezArtha tayA, jaghanyAni nIlalezyA sthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni, jaghanyAni kRSNalezyAsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni, jaghanyAni tejolezyAsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni, jaghanyAni padmalezyAsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni, jaghanyAni zuklalezyA sthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni, dravyArtha pradezArthatayA sarvastokAni jaghanyAni kApotazyAsthAnAni dravyArthatayA, jaghanyAni nIlalezyAsthAnAni dravyArtha - lessAThANA Goagere asaMkhejjaguNA) padmalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNA hai (jahannagA sukkalessAThANA dagvaTTayAe asaMkhejjaguNA ) jaghanya zuklalezyA ke sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNA kahA hai (savvatthovA jahaNNagA kAulessAThANA paeeDagAe) sabase kama kApota lezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA se ( jahannagA nIlalessAThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA) jaghanya nIlalezyA ke sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM ( jahaNagA kaNhalessAThANA paesahayAe asaMkhe jaguNA ) jaghanya kRSNalezyA ke sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAta guNA hai (jahaNNagA teulessA ThANA paesa yAe asaMkhejjaguNA ) jaghanya tejolezyA ke sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM (janagA pahUmalessA ThANA paesaiyAe asaMkhejjaguNA ) jaghanya padmalezyA ke sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM (jahannagA sukkalerasaThANA parasAe asaMkhejjaguNA) zuklalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM (davaDUpae saTTayAe savvatthovA jAgA kAulessAThANA) dravya aura pradezoM kI dhanya telelezyAnA sthAna dravyAnI apekSAye asatA ke ( jahannagA pamhalessA ThANA duvvaTTayAe asaMkhejajgugA) pahUbhozyAnA bhavanya sthAna dravyanI apekSAkhe asaMkhyAtagA (jannagA sukalesA ThANA davtradRyAe asaMkhejjaguNA ) vanya zumsasezyAnA sthAna dravyanI apekSAe anna khyAtagaNuA kahyA che. ( savvatthovA jahaNagA kAulessA ThANA parasaTTayAe, adhAthI gochA ayotazyAnA dhanya sthAna ahezAnI apekSAye ( jahannagA nIlalessA ThANA paesaTuyAe asaMkhejjaguNA ) dhanya nIsasezyAnA sthAna pradezonI apekSA asaMkhyAta gayA hai (jahaNNagA kaNhalessA ThANA parasaTTayAe asaM vejjaguNA ) 4dhanya kRSNuzyAnA sthAna pradezAMnI apekSAye asayAta ge| che (jahaNNA teulelA ThANA parasaTTayAe asaMkhejjaguNA ) 4dhanya tele sezyAnA sthAna pradezonI apekSAye asaMkhyAta galA che (jahaNNagA pamhalesA ThANA paesaTuyAe asaMkhejjaguNA ) 4dhanya pahUmasezyAnA sthAna ahezAnI apekSAoM asabhyAta gayA hai ( jahaNagA sukkalessA ThANA parasaTTayAe asaMkhejjaguNA ) zuddhayezyAnA dhanya sthAna pradezonI apekSAe asa khyAtagaNA che zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 21 lezyAsthAnanirUpaNam tayA asaMkhyeyaguNAni, evaM jaghanyAni kRSNalezyAsthAnAni tejolezyAsthAnAni padma lezzAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, jayanyAni zuklalezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, jaghanyebhyaH zuklezyAsthAnebhyo dravyArthikebhyo jaghanyAni kApotalezyAsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni, jayanyAni nIlale zyAsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni, evaM yAvat zuklalezyAsthAnAni, eteSAM khalu kRSNalezyAsthAnAnAM apekSA kApotalezyA ke jaghanya sthAna saba se kama haiM (jahannagA nIlalessAThANA davvayAe asaMkhejjaguNA) nIlalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNA haiM (evaM kaNhalessAThANA) isI prakAra kRSNalezyA ke sthAna (teu. lessAThANA) tejo lezyA ke sthAna (pamhalessAThANA) padamalezyA ke sthAna (jahannagA) jaghanya (sukkAlessA ThANA) zuklulezyA ke sthAna (davvaTTayAe asaMkhejja guNA) dravya kI apekSA asaMkhyAta guNA haiM / (jahannaehito sukkalessAThANehito davaTTaehito jahanna kAulessA ThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA) jaghanya dravya kI apekSA zuklalezyA ke sthanoM se jaghanya kApotalezyA ke sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAta guNA haiM (jahannayA nIlalessA ThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA) jaghanya nIlalezyA ke sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM (evaM jAva sukkalessAThANA) isa prakAra yAvat zuklalezyA ke sthAna bhI smjhleveN| (eesiNaM kaNhalessAThANANaM jAva suklessAThANANa ya ukkosagANaM) ina kRSNalezyA ke yAvat zuklalezyA ke utkRSTa sthAnoM meM (davvaTTayAe paesaTTayAe davvaTThapaesaTTayAe) dravya kI apekSA, pradezoM kI apekSA aura dravya tathA pradezoM (davvaTupaesaTTayAe savbatthotrA jahaNNagA kAulessA ThANA) dravya ane prazAnI mapekSA potoyanA dhanya sthAna mAthI maach| che (jahaNNagA nIlalessA ThANA vvadayAe asaMkhejjaguNA) nAsozyAnA dhanya sthAna dravyanI apekSAye asabhyAecha (evaM kaNDalessA ThANA) me4 54Are vezyAnA sthAna (teulessA ThANA) vezyAnA sthAna (pamhalessA ThANA) padmavezyAnA sthAna (jahaNNagA) dhanya (sukkalessA ThANA) zurayAnA sthAna (davvaTTayAe asaMkhejjaguNA) dravyanI sapekSA maNyAta cha (jahaNNaehiMto sukkalessAThANe hito dabaTuehito jahaNNa kAulessA ThANA paesaTrayAe asaMkhejjaguNA) dhanya dravyanI apekSA zuzyAnA sthAnAthA ghanya apAtozyAnA sthAna prazAnI apekSA asatA cha (jahaNNagA nIlalessA ThANA paesayAe asaM. khejjagaNA) vanya nIsavezyAnA sthala prazAnI mapekSA yaat|che (evaM jAna sukalessA ThANA)ye pra4Are yAvat zusavezyAnA sthAna samapA. ___ (eesiNaM kaNhalessA ThANANaM jAva sukkalessA ThANANa ya ukkosagANaM) 21 vezyAnA yAvat rAkhalezyAnaGTa sthAnAmA (dana pAe paesaTuyAe vaTupaesaTTayAe) dayanI apekSA, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 prajJApanAsUtre yAvat zuklalezyAsthAnAnAJca utkRSTAnAM dravyArthatayA pradezArthatayA dravyArthapradezArthatayA katarANi katare'bhyo'lpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni vA ? gautama ! sarvastokAni utkRSTAni kApotalezyAsthAnAni dravyArthatayA, utkRSTAni nIlalegAsthAnAni dravyAryatayA asaMkhyeyaguNAni, evaM yathaiva jaghanyAni tathaiva utkRSTAnyapi, navaram utkRSTamiti abhilApaH, eteSAM khalu bhadanta ! kRSNalezyAsthAnAnAM yAvat zuklalezyA sthAnAnAzca jaghanyotkRSTAnAM dravyAthetayA pradezArthatayA dravyArthapradezArthatayA katarANi katarebhyo'lpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni vA ? gautama ! sarvastokAni kI apekSA (kayare kayarehitoM) kauna kisase (appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA) alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA! savvatthovA ukkosagA kAulessAThANA davaTTayAe) he gautama ! saba se kama utkRSTa kApotalezyA ke sthAna dravya kI apekSA se haiM (ukkosagA nIlalessAThANA vvaTTayAe asaMkhejaguNA) utkRSTa nIlalezyA ke sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM (evaM jaheva jahanagA taheva ukkosagAvi) isa prakAra jaise jaghanya vaise ho utkRSTa bhI (navaraM) vizeSa (ukkosatti abhilAvo) utkRSTa aisA uccAraNa karanA (eesiNaM bhaMte ! kaNhalessaThANANaM jAva sukkalessaThANANa ya jahaNNaukkosagANaM) he bhagavan ! ina jaghanya utkRSTa kRSNalezyA ke sthAnoM yAvat zuklalezyA ke sthAnoM meM (vvaTThayAe paesahayAe vaha paesaTTayAe) dravya kI apekSA, pradezoM kI apekSA aura dravya evaM pradezoM ko apekSA (kayare kayarehito) kauna kisase (appA vA pahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA) alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? (goyamA! savvatthovA jahannagA kAulessAThANA davvaprazAnI apekSA mana dravya tama prazAnI apekSA (kayare kayarehito) nAyI (appA vA bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA) 265, madhira, tulya athavA vizeSAdhi hai? (goyamA ! savvatthovA jahaNNagA kAulessA ThANA davaDhayAe) gautama ! mAthI ch| nya pAtozyAnA sthAna dravyanI apekSA cha (ukkosagA nIlalessAThANA davvadrayoe asaMkhejjaguNA) STa nIlezyAnA sthAna dravyanI apekSAthI asabhyAtAya che. (evaM jaheva jahaNNagA taheva ukkosagA vi) se zate rema dhanya 4aa cha tama TathI pAsa samAvA. (navara) vizeSa (ukkosatti abhilAvo) 8STa ke pramANuna mAlisA DA. (eesi NaM bhaMte ! kaNhalessA ThANANaM jAva sukkalessA ThANANaya jahaNNa-uskosagANaM) bhagavAna ! jaghanya ane utkRSTa kRSNalezyAnA sthAne yAvat zukalezyAnA sthAnamAM (vattryaae paesadvayAe davvaTThapaesaTTayAe) dravyanI apekSAthI prazAnI apekSAthI bhane dravya tathA prazAnI apekSAthI (kayare kayare hito) By nAthI (appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA) 235, mathiz, tulya athavA vizeSAdhi4 cha ? (goyamA ! samvatthovA jahaNNagA kAulessA ThANA vvayAe) 3 gautama ! sAthI maach| zrI prazAnasUtra:4
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhino TIkA pada 17 sU0 21 lezyAsthAnanirUpaNam 279 jaghanyAni kApotalezyAsthAnAni dravyArthatayA, jaghanyAni nIlalezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, evaM kRSNatejaH padamalezyAsthAnAni jaghanyAni dravyArthatayA asaM. khyeyaguNAni, jaghanyAni zukla lezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, jaghanyebhyaH zuklalezyA sthAnebhyo dravyArthikebhya utkRSTAni kApota lezyAsthAnAni dravyArthatayA asaM khayeyaguNAni, utkRSTAni nIlalezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, evaM kRSNa. tejaH padmalezyAsthAnAni utkRSTAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni utkRSTAni zukla lezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeSaguNAni, pradezAryatayA sarvastokAni jaghanyAni kApotalezyAyAe) he gautama ! saba se kama jaghanya kApotalezyA ke sthAna dravya kI apekSA se haiM (jahannayA nIlalessaThANA dagghaTTayAe asaMkhejaguNA) jaghanya nIlalezyA ke sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAta guNA haiM (evaM kaNha teu-paralessaThANA) isI prakAra kRSNalezyA, tejolezyA, padmalezyA ke sthAna (jahaNAyA sukkalessaThANA vvaTTayAe asaMkhejaguNA) jaghanya zuklalezyA ke sthAna dravya kI apekSA se asaM. khyAtaguNA haiM (jahAna ehito sukalerasA ThANe hito davaTThayAe ukkosA kAule. ssaThANA vvayAe asaMkhejaguNA) jaghanya zuklalezyA ke sthAnoM se dravya kI apekSA utkRSTa kApotalezyA ke sthAna asaMkhyAtaguNA haiM (ukkosA nIla. lessAThANAvayAe asaMkhejaguNA) utkRSTa nIlalezyA ke sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM (evaM kaNha teu pahma) isI prakAra kRSNa, teja aura panalezyA (ukkosA sukkalessAThANA davvaTTayAe asaMkhejaguNA) utkRSTa zuklalezyA ke sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM (paesaTTayAe samvatthovA jahannagA kAulessaThANA) pradezoM kI apekSA saba se kama jaghanya kApotalezyA ke sthAna haiM dhanya pAtozyAnA sthAna dravyanI apekSAthI cha. (jahaNNagA nIlalessA ThANA vvaTTayAe asaMkhejjaguNA) dhanya nazyAnA sthAna dra05nI apekSA asabhyAtA cha (evaM kaNhaleupamhalessA ThANA) se pra4Are vezyA, tasezyA, paDhbhasezyAnA sthAna ngal, (jahaNNayA sukkalessA ThANA dabaTTayAe asaMkhejjaguNA) dhanya zuzyAnA sthAna dra0yanI apekSAye masa dhyAtAche (jahaNNaehito sukkalessATANehito vvadvayAe ukosA phAulessA ThANA davaDhayAe asaMkhejjaguNA) anya zusavezyAnA sthAnAyI dravyanI apekSAye Bre pAtozyAnA sthAna mscyaatge| che (ukosA nIlalessA ThANA vvaTThayAe asaMkhejjaguNA) utkRSTa nIsavezyAnA sthAna dravyanI apekSA asbhyaat|che (evaM kaNhateu. pamha) se prAre , te mana padamazyA samavI. (ukkosA sukkalessA ThANA vvayAe asaMkhejjaguNA) aSTa zusavezyAnA sthAna dayanI apekSAye AAVyAtamA cha (paesaTuyAe savvatthovA jahaNNagA kAulessAThANA) prazAnI apekSA mAthI mAchA dhanya AyAtaazyA sthAna cha (paesadvayAe jahaNNagA nIlalegA ThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA) prazAnI zrI prshaapn| sUtra:4
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 prajJApanAsUtre sthAnAni, pradezAryatayA jaghanyAni nIlale zyAsthAnAni asaMkhyeyaguNAni, evaM yathaiva dravyA yatayA tathaiva pradezArthatayApi bhaNitavyam, navaraM pradezArthatayA iti abhilApa vizeSaH, dravyArthapradezArthatayA sarvastokAni jaghanyAni kApotale zyAsthAnAni dravyAryatayA, jaghanyAni nIlalezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, evaM kRSNatenaH padmalezyAsthAnAni jaghanyAni dravyAryatayA asaMkhyeyaguNAni, jaghanyAni zukla chezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, jaghanyebhyaH zuklalezyA sthAnebhyo dravyArthi ke ya utkRSTAni kApokhalezyA sthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni utkRSTAni nIka lezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhye(paesaTTayAe jahannagA nIlanessaThANA paesaTTayAe asaMkhejaguNA) pradezoM kI apekSA nIlalezyA ke sthAna asaMkhyAtaguNA haiM (evaM jaheva davaTTayAe taheva pae. saTTayAe vi bhANiyavvaM) isa prakAra jaise dravya kI apekSA vaise hI pradezoM kI apekSA bhI kahanA cAhie (navaraM) vizeSa (paesaTTayAe tti abhilAvaviseso) 'pradezoM se aise uccAraNa kI vizeSatA hai| (davaTThapaesaTTayAe) dravya evaM pradezoM kI apekSA (savvatthovA jahannagA kAu. lessAThANA dabvaTTayAe) saya se kama kApotalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se haiM (jahannagA nIlalessaThANA davaTTayAe asaMkhenaguNA) jaghanya nIla lezyA ke sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAta guNAhaiM (evaM kaNha teu pAlessAThANA) isI prakAra kRSNa, teja aura padmalezyA ke sthAna (jahaNNayA sukkalessaThANA vvaTTayAe asaMkheja guNA) jaghanya zuklalezyA ke sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAta guNA haiM (jahannaehito sukkalestAThANehiMto dabaTTayAe ukkosA kAulessaThANA vaTTayAe asaMkhejja guNA) dravya kI apekSA zuklalezyA ke jaghanya sthAnoM se dravya kI apekSA kApotalezyA ke sthAna asaMkhyAtaguNA haiM (ukkoapekSA nIrasezyAna! anya sthAna masabhyAtA (evaM jAheva davvadvayAe taheva paesaTTayAe vi bhANiyavaM) me re gama dravyanI apekSA tebhA pradezamI apekSA he naye. (navara) vizeSa (pae saTTayAetti abhilAvaviseso) pradezAthI, me ya26nI vizeSatA cha. (davbaTrapaesaTTayAe) dravya tamA prazAnI apekSAye (savvatthovA jahaNNagA kAulerasA ThANA vvayAe) madhAthI ch| yAtanA dhanya sthAna dra05nI apekSA cha (jahaNNagA nIlalessA ThANo dabaTTayAe asa khejjaguNA) dhanya nAsozyAnA sthAna dravyanI bhakSA 1sayAta (evaM kaNhate upamhalessA ThANA) 204 4Are 40, 4 bhane panavezyAnA sthAna che. (jahaNNagA sukkalessA ThANA davvadvayAe asa khejjaguNA) dhanya zusozyAnA sthAna dra0yanI apekSA asabhyAtAya (jahaNNaehiMto sukkalessA ThANehiM to davyadayAe ukkosA kAulessa ThANA davvaTThayAe asakhejjaguNA) dra0yanI apekSAye zuklalazyAnA jaghanya sthAnethI dravyanI apekSAe kAtilezyAnA sthAna asaMkhyAtagaNa zrIprazAnasUtra:4
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI TIkA pada 17 20 21 lezyAsthAnanirUpaNam 281 yaguNAni, evaM kRSNatejaH-padmalezyAsthAnAni utkRSTAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, utkRSTAni zuklalezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, utkRSTebhyaH zuklalezyA, sthAnebhyo dravyAthikebhyo jaghanyAni kApotalezyAsthAnAni pradezArthatayA anantaguNAni, jaghanyAni nIlalezyAsthAnAni pradezAryatayA asaMkhyeguNAni, evaM kRSNatejaH padmalezyAsthAnAni jaghanyAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni, jaghanyAni, zuklalezyAsthAnAni asaMkhyeya. guNAni, jaghanyebhyaH zuklalezyAsthAnebhyaH pradezAyikebhyaH utkRSTAni kApotalezyAsthAnAni sA nIlalessAThANA davaTThayAe asaMkhejaguNA) utkRSTa nIlalezyA ke sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM (evaM kaNha teupahmalessAThANehito ukkosagA sukkalessaThANA caTThayAe asaMkhejjaguNA) isI prakAra kRSNa, teja, pAlezyA ke sthAnoM se utkRSTa zuklalezyA ke sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM (ukkosaehito sukkalessAThANehiMto davaTTayAe jahannagA kAulessAThANA paesaTTayAe aNaMtaguNA) dravya kI apekSA zuklalezyA ke utkRSTa sthAnoM se pradezoM kI apekSA kApotalezyA ke jaghanya sthAna anantaguNA haiM (jahannagA nIla lessAThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA) nIlalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA asaMsyAtaguNA haiM (evaM kaNha teupamalessAThANehiMto jahannagA sukkalessaThANA asaMkhejjaguNA) isI prakAra kRSNalezyA, tejolezyA aura padmalezyA ke sthAnoM se jaghanya zuklalezyA ke sthAna asaMkhyAtaguNA haiM (jahannaehito sukkalessAThANehito paesadvayAe ukkosae kAulessAThANA paesaThaTyAe asaMkhejjaguNA) pradezoM kI apekSA jaghanya zuklalezyA sthAnoM se pradezoM kI apekSA utkRSTa kApotacha (kkosA nIlalessA ThANA davvayAe asaM khejjaguNA) utkRSTa nAsozyAnA sthAna dravyanI apekSA 5sabhyAta cha (evaM kaNhalessA teu pamhalessA ThANehiMto ukkosagA sukka. lessA ThANA dabaTTayAe asa khejjaguNA) se prAre , te, padamavezyAnA sthAnAyI Brge zusezyAnA sthAna 05nI apekSA adhyAtamA cha (ukkosaehi to sukkalessoThANehiM to vvadayAe jahaNNagA kAulessA ThANA paesaTTayAe aNaMtaguNA) dra0yanI apekSAe zukalezyAnA utkRSTa sthAnethI pradezanI apekSAe kApetalezyAnA jaghanya sthAna mana cha. (jahaNNagA nIlalessA ThANA paesaTTayAe asaMkhejaguNA) nIrasezyAnA jaghanya sthAna pradezanI apekSAe asaMkhyAtagaNu che. (evaM kaNhateupamhalessA ThANehi to jahannagA sukkalessA ThANA asakhejjaguNA) me prakAre kRSNalezyA, tejalezyA ane padmazyAnA sthAnethI jaghanya zukalezyAnA sthAna aAta . (jahaNNaehito sukkalessA ThANehiM to paesaTTayAe ukkosae kAulessA ThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA) prazAnI apekSAya dhanya zusavezyAnA sthAnIya prazAnI apekSA ra apAtozyAnA sthAna asbhyaataae| che (unakosA nIlalessA ThANA pae zrI prshaan| sUtra:4
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramApanAstre pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni, utkRSTAni nIlalezyA sthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni, evaM kRSNa tejaH padmalezyA sthAnAni utkRSTAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni // 0 21 // prajJApanAyAM bhagavatyAM lezyApadasya caturtho dezaH samAptaH // TIkA-pUrva kRSNAdilezyAyogya dravya paramANu vargaNAH prarUpitAH, atha-caturdazaM kRSNAdilezyAsthAnadvAraM prarUpayitumAha- kevaiyANaM bhaMte ! 'kaNhalessANaM ThANA paNNattA ? he bhadanta ! kiyanti khalu kRSNalezyAnAM sthAnAni-prakarSApakarSaprayuktasvarUpabhedAtmakAni prazasAni ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'asaMkhejjA kaNhalessANaM ThANA paNNattA' asaMkhyeyAni kRSNachezyAnAM sthAnAni prajJaptAni santi tathA ca bhAvarUpANAM kRSNAdiDezyAnAM madhye ekaikasyA lezyAyAH prakarSAparSaprayuktasvarUpabhedAtmakAni sthAnAni kAlApekSayA'saMkhyeyotsalezyA ke sthAna asaMkhyAtaguNA haiM (ukkosayA nIlalessAThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA) nIlalezyA ke utkRSTa sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM (evaM kaNhate upamalessAThANehito ukkosayA sukkalessAThANA paesaTTayAe asaM. khejaguNA) isI prakAra kRSNalezyA, tejolezyA aura padmalezyA ke sthAnoM se utkRSTa zuklalezyA sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM cothA uddezaka samAsa TIkArtha-hamase pUrva kRSNa Adi lezyAoM ke yogya dravya ke paramANuoM kI vargaNAoM kA nirUpaNa kiyA gayA,aba lezyAoM ke sthAnoM kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI-he bhagavana! kRSNalezyAoM ke kitane sthAna arthAta taratamatA ke AdhAra para hone vAle bheda kahe haiM ? bhagavAn-he gautama ! kRSNalezyAoM ke asaMkhyAta sthAna kahe haiM, bhAva rUpa kRSNalezyA ke tAratamya ko lekara hone vAle bheda rUpa sthAna kAla kI apekSA saTTayAe asakhejjaguNA) nAnA : sthAna prazAnI apekSA madhyAta cha (evaM kaNhate upamhalesAThANehi to ukkosayA sukkalesA ThANA paesaTTayAe asakhejjaguNA) eja prakAre kRSNalezyA, telethya ane padmazyAnA sthAnethI utkRSTa zukalezyAnA sthAna pradezanI apekSAe asaMkhyAtagaNI che. cethe uddezaka samApta TIkArya-AnAthI pahelAM kRNa Adi vezyAonA yogya dravyonA paramANuonI vagaNanuM pratipAdana karAyuM. have vezyAonA sthAnenI nirUpaNa karAya che-- zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! kRSNalezyAonA keTalA sthAna arthAt taramatAnA AdhAra para thanArA bheda kahyA che? zrI bhagavana-De gautama ! kRSNalezyAonA asaMkhyAta sthAna kahyA che. bhAvalezyAnA tAratamyane laIne thanArA bhedarUpa sthAna kALanI apekSAe asaMkhyAta utsarpiNa--avasa zrI prazAnA sUtra:4
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 17 sU0 21 lezyA sthAnanirUpaNam 283 piNyavasarpiNI samayapramANAni abaseyAni kSetrApekSayA tu asaMkhyeyalokAkAzapradezapramANAni bodhyAni, tathA coktam-'asaMkhejANussappiNINa AsappiNINa je samayA / saMkhAIyA logA lessANaM hoMti ThANAI // 1 // iti, asaMkhyeyAnAmutsarpiNInAmavasarpiNInAzca ye samayAH (tatpramANAni) saMkhyAtItA lokA lezyAnAM bhavanti sthAnAni // 1 // iti, kintu vizeSa: punarazubhAnA bhAvalezyAnAM kRSNa nIla kApotarUpANAM saMkliSTarUpANi sthAnAni bhavanti, zubhAnAzca tejaHpadmazukkalezyAnAM bhAvarUgAM vizuddharUpANi sthAnAni, eteSAzca bhAvalezyAgatAnAM snAnAM kAraNabhUtAni kRSNadilezyA yogyadravya vRndAnyapi sthAnAni vyapadizyate, teSAmeva cAtra grahaNamavaseyam, kRSNA dilezyA drayANAmevAsminnudezake prarUpyamANatvAt tAni ca pratyekamasaMkhyeyAni bodhyAni tathAvidhaikapariNAmanimittAnAmanantAnAmapi dravyANAmekAdhyavasAyakAraNatvenaikatvAt, teSAzca pratyekaM dvaividhya bodhyaM jaghanyotkRSTabhedAt, tatra jaghanyase asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kAloM kI samayavargaNA ke barAbara samajhane caahie| kSetra kI apekSA asaMkhyAta lokAkAza pradezoM ke barAbara haiN| kahA bhI hai-'asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM ke jitane samaya hote haiM athavA asaMkhyAtalokoM ke jitane pradeza hote haiM, utane hI lezyAoM ke sthAna arthAta vikalpa haiM // 1 // kRSNalezyA ke samAna sabhI lezyAoM ke isI prakAra asaMkhyAta sthAna jAnane caahie| kintu vizeSatA yaha hai ki kRSNa, nIla aura kApota nAmaka azubha bhAvalezyAoM ke sthAna saMklezarUpa hote haiM aura tejolezyA, padlezyA aura zuklalelyA nAmaka tIna zubhalezyAoM ke sthAna vizuddha hote hai| ____ ina bhAvalezyAoM ke kAraNabhUta kRSNAdi dravya samUha bhI sthAna kahalAte haiN| yahAM unakA grahaNa samajhanA cAhie, kyoMki isa uddezaka meM kRSNAdi lezyA dravyoM kA hI prarUpaNa kiyA jA rahA hai| ve sthAna pratyeka lezyA ke asaMrUyAta hote haiN| eka hI pariNAma ke nimittabhUta ananta dravya bhI eka hI thiI kALanI samaya rAzinA barAbara samajavA joIe. kSetranI apekSAe asaMkhyAta lakAkAza pradezanA barAbara che-kahyuM paNa che "asaMkhyAta utsarpiNIo ane avasarpiNienA jeTalA pradeza hoya che teTalA ja vezyAonA sthAna arthAt vikalapa che nA - kRSNalezyAnA samAna badhI vezyAonA eja prakAre asaMkhyAta sthAna jANavA joie, paNa vizeSatA e che ke kRSNa, nIla ane kApata nAmaka bhAva lezyAonA sthAna saMkalezarUpa hoya che ane tejalezyA, padmazyA ane zukalezyAonAM sthAna vizuddha hoya che. A bhAvalezyAonA kAraNabhUta kRSNAdi dravya samUha paNa sthAna kahevAya che, ahI temanuM grahaNa samajavuM joIe, kemake A uddezakamAM kRSNAdi vezyA dravyonuM ja prarUpaNa karAI rahyuM che. te sthAne pratyeka vezyAonA asaMkhyAta hoya che. eka ja pariNAmanA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 prajJApanAsUne lezyAsthAnapariNAmanimittAni jaghanyAni vyapadizyante utkRSTale zyAsthAnapariNAmanimitAni utkRSTAni, athaca jaghanyapratyAsannAnAM madhyamAnAM jaghanyeSu antarbhAva utkRSTapratyAsamAnAntu utkRSTeSu antarbhAvo bodhyaH, ekaikAni ca svasthAne pariNAmaguNabhedAd asaMkhyeyAni, yathA japAkusumAdhupAdhivazena sphaTikamaNau raktatA jAyate, sA ca jaghanyaraktatAguNajapAkusumAdivazena jaghanyaraktatA ekaguNAdhikajapAkusumAdivazena ekaguNAdhika japanyA bhavati evamekaikaguNavRddhayA jaghanyAyAmeva raktatAyAmasaMkhyeyAni sthAnAni bhavanti, tepAzca vyavahAranayena stokaguNatvAt sarveSAmapi jaghanyatva vyapadeza eva, tathaiva Atmano'pi jaghanyaikaguNAdhikalezyA dravyopAdhivazAt asaMkhyeyA lezyA pariNAmavizeSA bhavanti, teSAza prakAra ke adhyavasAya ke kAraNa hone se eka kahalAte haiN| unameM se pratyeka ke jaghanya aura utkRSTa ke bheda se do prakAra hote haiN| jo jaghanya lezyA sthAna rUpa pariNAma ke nimitta hoM ve jaghanya kahalAte haiM aura utkRSTa lezyAsthAna rUpa pariNAma ke jo nimitta hoM ve utkRSTa sthAna kahalAte haiN| jo jaghanya sthAnoM ke samIpavartI hai madhyama sthAna haiM, unakA samAveza jaghanya meM ho jAtA hai aura jo utkRSTa sthAnoM ke nikaTavartI haiM, unakA utkRSTa meM antarbhAva hotA hai / eka-eka sthAna apane apane sthAna meM pariNAma-guNa bheda se asaMkhyAta haiN| jaise japAkusuma Adi upAdhi se sphaTika maNi meM raktatA utpanna hotI hai| agara japAkusuma meM jaghanyaguNa raktatA arthAt kama se kama lAlimA huI to sphaTika meM bhI jaghanya guNA raktatA pratIta hotI hai, agara jAkusuma meM eka guNa adhika raktatA huI to sphaTika meM bhI-ekaguNAdhika jaghanya raktatA kI pratIti hotI hai / isa prakAra eka-eka guNa kI vRddhi se jaghanya raktatA meM asaMkhyAta nimittabhUta ananta dravyo paNa eka ja prakAranA adhyavasArAnuM kAraNa hovAthI eka kahevAya che. temAMthI pratyeka jaghanya ane utkRSTanA bhedathI be prakAranA hoya che. jaghanya lezyA sthAna rUpa pariNAmane nimitta hoya teo jaghanya kahevAya che ane utkRSTa vezyA sthAnarUpa pariNAmanA je nimitta hoya teo utkRSTa sthAna kahevAya che. je jaghanya sthAnena samI pavatI madhyama sthAna che, temane samAveza jaghanyamAM thaI jAya che ane je utkRSTa sthAnenA nikaTavatI che, temane utkRSTamAM antarbhAva thAya che. eka-eka pitApitAnA sthAnamAM pariNAma guNabhedathI asaMkhyAta che. jema japAkusuma Adi upAdhithI sphaTika maNimAM paNa raktatA utpanna thAya che. agara japAkusumamAM jaghanya guNa raktatA athata ochAmAM ochI lAlimA thAya te sphaTikamAM paNa jaghanya guNaraktatA pratIta thAya che, agara ja pAkusumamAM eka guNa adhika raktatA thAya te sphaTikamAM paNa eka guNa adhika jadhanya raktatAnI pratIti thAya che. e prakAre eka eka guNanI vRddhithI jaghanya raktatAmAM asaMkhyAta sthAna (bheDha) hoya che. guNamAM ahapatAthI teo badhA zrI prazAnasUtra:4
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaSodhinI TIkA pada 17 sU0 21 lezyAsthAnanirUpaNam 285 sarveSAmapi vyavahArana yenAlpaguNatvA jaghanya vyapadezaH, tanimittabhUtAni ca dravyANAmapi sthAnAni jaghanyAni, evamutkRSTAyapi sthAnAni asaMkhyeyAni avagantavyAni ityabhiprA. yeNAha-evaM jAva sukkalessA' evam-kRSNalezyoktarItyA yAvat-nIla kApota tejaH padama zuklalezyAnAmapi asaMkhyeyAni sthAnAni prakarSApArSaprayuktasvarUpabhedAtmakAni prajJatAni pratyekaM jaghanyotkRSTabhedena sasthAne pariNAmaguNabhedAt / ____ atha pUrvapradarzitakRSNadilezyAsthAnAnAM paJcadazamalpabahutvaM prarUpayitumAha-'eesiNaM bhaMte ! kaNhalessA ThANANaM jAva sukkassA ThANANa ya jahannagANaM' he bhadanta ! eteSAM khalu pUrvoktAnAM kRSNalezyAsthAnAnAM yAvat nIlakApotatejaHpadmazuklalezyAsthAnAnAca jayanyAnAM madhye 'dabaTTayAe paesaTTayAe dabaTTapaesaTTayAe kayare kayarehito appA vA bahuyA sthAna bheda hote haiN| guNo meM alpatA hone se ve sabhI sthAna vyavahAranaya se jaghanya hI kahalAte haiN| isI prakAra AtmA meM bhI jaghanya ekaguNa adhika, do guNa adhika lezyA dravya rUpa ugadhi ke kAraNa asaMkhya prakAra ke pariNAma hote haiN| vyavahArika dRSTi se ve sabhI jaghanya kahalAte haiM, kyoMki ve alpa guNa pAle hote haiM aura una ke kAraNabhUta dravyoM ke sthAna bho-jaghanya kahe jAte haiN| isI prakAra asaMkhyAta utkRSTa sthAna bhI samajha lene caahie| isI abhiprAya se kahA hai-isI prakAra arthAt kRSNalezyA kI taraha nIlalezyA, kApotalezyA, tejolelyA, padmalezyA aura zuklalezyA ke sthAna bhI-asaMkhyAta hote haiM, kyoMki pratyeka ke jaghanya aura utkRSTa bheda se svasthAna meM pariNAmoM kI tarata matA hotI hai| ___aba pahale kahe hue kRSNa Adi lezyAoM ke sthAnoM kA alpa bahutva pradazita karate haiM gautamasvAmI-he bhagavan ! ina jaghanya kRSNa, nola, kApota, teja, padma sthAna vyavahAranayathI jaghanya kahevAya che. e ja prakAre AtmAmAM paNa jaghanya eka guNa adhika, be guNa addhika sezyA dravya rUpa upAdhine kAraNe asaMkhya prakAranA pariNAma thAya che. vyavahAranayanI draSTithI teo badhA jaghanya kahevAya che, kemake teo apaguNavALA hoya che ane temanA kAraNabhUta drAnA sthAna paNa jaghanya kahevAya che. eja prakAre asaMkhyAta ukRSTa sthAna paNa samajI levAM joIe. A abhiprAyathI kahyuM cheA ja prakAre arthAt kRSNalezyAnI jema nIlezyA, kapilezyA, tejalezyA, padumalezyA ane zukalezyAnA sthAna paNa asaMkhyAta hoya che, kemake pratyekanA jaghanya ane utkRSTa bhAthI svAsthAnamAM pariNAmenI taratamatA hoya che. have pahelA kahela kRSNa Adi vezyAonA sthAnenuM apabaDutva pradazita kare chezrI gautamasvAmI-he bhagavana ! A jaghanya kRSNa, nIla, kApata, teja, padma ane zrI. prshaan| sUtra:4
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ pracApanAstre vA tullA vA vise sAhiyA vA?' dravyArthatayA pradezArthatayA dravyArthapradezArthatayA katarANi katarebhyo'lpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni vA prajJaptAni ? bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'savvatthovA jahannagA phAulessA ThANA daTTayAe' sarvastokAni jaghanyAni kApotalezyAsthAnAni dravyAryatayA bhavanti, tadapekSayA-'jahannagA nIlassA ThANA dabaTTayAe asaMkhejjaguNA' jaghanyAni nIlalezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, tebhyo'pi 'jahannagA kaNhalessA ThANA dabayAe asaMkhejaguNA' jaghanyAni kRSNa vezyA sthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, tebhyo'pi-'jahannagA teulessA ThANA davaTTayAe asaMkhejaguNA' jaghanyAni tejolezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, tadapekSayApi-'jahannagA pamhalessAThANA dabaTTayAe asaMkhejaaura zuklalezyA meM se dravya kI apekSA, pradezoM kI apekSA tathA dravya evaM pradezoM kI apekSA kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? / bhagavAn-gautama! saba se kama jaghanya kApotalezyA ke sthAna dravya kI apekSA se haiN| una kI apekSA nolalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNA hai| unakI apekSA kRSNalezyA ke jaghanya sthAna dravya se asaMkhyAtaguNA haiN| unase tejolezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiN| una kI apekSA bhI padmalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiN| unase zuklalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiN| saba se kama kApotalezyA ke sthAna pradezoM kI apekSA se hote haiN| unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiN| unase kRSNa lezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiN| unase tejolezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiN| unase padamalezyA ke zukalezyAomAMthI dravyanI apekSAe, pradezonI apekSAe tathA dravya temaja pradezanI apekSAe kaNa kenAthI alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che ? zrI bhagavAna-he gautama ! badhAthI ochA jaghanya kApatalezyAnA sthAna dravyanI apekSAthI che, temanI apekSAe nIlalezyAnA jaghanya sthAna dravyanI apekSAe asaMkhyAta. gaNuM che. temanI apekSAe kRSNalezyAnA jaghanya sthAna dravyathI asaMkhyAtagaNu che. temanAthI telazyAnA jaghanya sthAna dravyanI apekSAe asaMkhyAtagaNI che. temanI apekSAthI paNa padmazyAnA jaghanya sthAna dravyanI apekSAe asaMkhyAtagaNuM che. temanAthI zukala lezyAnA javanya sthAna dravyanI apekSAe asaMkhyAtagaNu che. badhAthI ochA kApatalezyAnA sthAna pradezonI apekSAthI thAya che. tenAthI nIlavezyAnA jaghanya sthAna pradezonI apekSA asaMkhyAtagaNuM che. temanAthI kRSNalezyAnA jaghanya sthAna pradezanI apekSA asaMkhyAtagaNu che. temanAthI tejezyAnA jaghanya sthAna pa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramezvodhinI TIkA pada 17 0 21 lezyAsthAnanirUpaNam 287 guNA' jaghanyAni padmazyA sthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, tadapekSayA'jahannagA sukalesaThANA dabaTThayAe asaMkhejaguNA' jaghanyAni zuklalezyA sthAnAni dravyAyatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, atha 'samvatthovA jahannagA kAulessAThANA paesaTTayAe' sarvastokAni jaghanyAni kApotalezyAsthAnAni padezArthatayA bhavanti, tadapekSayA-'jahanagA nIlalessAThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA' jaghanyAni nIlalezyAsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, tebhyo'pi-'jahannagA kaha lessAThANA paesaTTayAe asaMkhejaguNA' jaghanyAni kRSNalezyA sthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, tebhyo'pi-'jahanagA teulessAra ThANA pae pahapAe asaMkhejaguNA' tejo chezyAyAH sthAnAni pradezAryatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, tebhyo'pi-'jahannagA pamhalessA ThANA paesaTTayAe asaMkhejaguNA' jaghanyAni padamalezyA sthAnAni pradezArthatayA asaMkhyaguNAni bhavanti, tebhyo'pi'jahannagA sukkalessA ThANA paesaTTayAe asaMkhejja guNA' jaghanyAni zuklalezyA sthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, atha ca 'dabaTThapaesaTTayAe savvatthovA jAnnagA kAulessA ThANA dabaTTayAe' dravyArthapradezArthatayA sarvastokAni jaghanyAni kApotalezyA sthAnAni dravyArthatayA bhavanti, tadapekSayA-'jahannagA nIlalessA TANA davaTTayAe asaMkheguNA' jaghanyAni nIla lezyAsthAnAni dravyAryatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'evaM kaNhalessA ThANA teulessA ThANA pamhalessAThANA' evam-nIlalezyAsthAnoktarItyA jaghanyAni dravyArthatayA kRSNalezyA sthAnAni tejolezyAsthAnAni padmaThezyA sthA. nAni ca pUrvapUrvApekSayA uttarottarANi asaMkhyeyaguNAni bhavanti, tebhyo'pi-'jahanagA sukkalessA ThANA davaTTayAe asaMkhenaguNA' jaghanyAni zukla lezyAsthAnAni dravyArthatayA jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiN| unase zuklalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiN| dravya evaM pradezoM kI apekSA saya se kama jaghanya kApotalelyA ke sthAna haiM dravya se, unakI apekSA nIlalezyA ke jaghanya sthAna dravya se asaMkhyAtaguNA haiM, isI prakAra arthAt nIlalezyA kI taraha dravya se kRSNalezyA ke sthAna, tejolezyA ke sthAna aura padmalezyA ke sthAna uttarottara asaMkhyAtaguNe hote haiN| unase zuklalezyA ke sthAna dravya se asaMkhyAtaguNA haiN| lezyAnA jaghanya sthAna pradezanI apekSAthI asaMkhyAtagaNuM che tenAthI pradezonI apekSA asaMkhyAtagaNI che. temanAthI zuklalezyAnA jaghanya sthAna pradezonI apekSA asaMkhyAtagaNI che. temaja pradezonI apekSAe badhAthI eAchA jaghanya kApataleyAnA sthAna che. temanI apekSAe nIlazyAnA jaghanya sthAna dravyathI asaMkhyAtagaNu che, eja prakAre nIlalezyAnI jema dravyathI kRSNalezyAnA sthAna tejalezvAnA sthAna ane padmazyAnA sthAna uttarottara asaMkhyAtagaNu hoya che. temanAthI zukalezyAnA sthAna dravyathI asaMkhyAtagaNu che, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 prajJApanAsUtre asaMkhyeyaguNAni bhavanti, tat:-'jahannaehito sukkalessAThANehito' davaTTaehito jahannakAulessA ThANA paesaTTayAe asaMkhejja (aNaMta) guNA' jaghanyebhyaH zukla lezyAsthAnebhyo dravyA. thikebhyo jaghanyAni kApotalezyAsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeya anantaguNAni bhavantI tyapaseyam tebhyo'nantaram-'mahanagA nIlalessA ThANA paesaTTayAe asaMkhejaguNA' jaghanyAni nIlalezyAsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeSaguNAni bhavanti, 'evaM jAva mukkalessAThANA' evama-nIlalezyA sthAnoktarItyA yAvat-jaghanyAni kRSNalezyA tejolezyA padmalezyA zuklalezyAsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti tathA ca jaghanyasthAnotkRSTasthAnajaghanyotkRSTasthAnaviSayANi trINi alpabahutvAni bhavanti, tatrApi ekaikamapi trividhaM dravyArthapradezArtha dravyapradezobhayArthatA bhedAta, tatra jaghanyasthAna viSaye dravyArthatve pradezArthatve ca pratyeka kApotanIla kRSNa tejaH padamazuklalezyAsthAnAni pUrvapUrvApekSayA uttarottaramasaMkhyeyaguNAni bodhyA ni, dravyapradezobhayArthatvetu prathamaM dravyAryatayA kApotanIlakRSNa tejaH padma zuklalezyA sthAnAni pUrvapUrvApekSayA uttarottaramasaMkhyeyaguNAni avaganta dravya se jaghanya zuklalezyA ke sthAnoM se, kApotalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA anantaguNA kahA gayA haiN| unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiN| isI prakAra kRSNa lezyA, tejolezyA aura padmalezyA tathA zuklalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe hai| isa prakAra yahAM jaghanya sthAnoM, utkRSTa sthAnoM tathA jaghanyotkRSTa sthAnoM ko lekara tIna alpa bahutva hote haiM aura ina tInoM meM se bhI eka eka ke tIna tIna bheda hote haiM-dravya se, pradezoM se aura dravya-pradeza donoM se / inameM se jaghanya sthAnoM ke viSaya meM dravya aura pradezo se kApota, kRSNa, teja, padama aura zuklalezyA ke sthAna pUrva-pUrva kI apekSA uttarottara asaMkhyAtaguNA samajhanA caahie| dravya-pradeza ubhaya kI apekSA se prathama dravya se kApota, nIla, kRSNa, teja, padma aura zuklalezyA ke sthAna pUrva-pUrva kI apekSA uttarottara dravyathI jaghanya zukalalezyAnA sthAnethI, kAtilezyAnA jaghanya sthAna pradezanI apekSAe anantagaNu che. temanAthI nIlezyAnA jaghanya sthAna pradezanI apekSAe asaMkhyAtagaNuM che. e ja prakAre kRSNalezyA, tejalezyA ane padmazyA tathA zukalezyAnA jaghanya sthAna pradezonI apekSAe asaMkhyAtagaNa che. e prakAre AhIM jaghanya sthAne, utkRSTa sthAne tathA jaghanyatkRSTa sthAnene laIne traNa a5 bahutva bane che ane e traNemAMthI paNa eka ekanA traNa traNa bheda che-dravyathI pradezathI ane dravya-pradeze bannethI temAMthI jaghanya sthAnanA viSayamAM dravya ane pradezathI kApata, nala, kuSNa, teja, padma ane zukalezyAnA sthAna pUrva pUrvanI apekSAe uttarottara asaMkhyAtagaNa samajavA joIe. dravya, pradeza bannenI apekSAthI prathama dravyathI, kApata nIla, kRSNa, teja, padma zrI. prazAnasUtra:4
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 17 sU0 21 lezyAsthAnanirUpaNam 282 vyAni, tadanantaraM zuklalezyA sthAnAnantaraM pradezArthatayA kApota lezyAsthAnAni anantaguNAni vodhyAni tadanantaraM kApotalezyAsthAnAnantaraM nIlakRSNatejaH padma zuklalezyA sthAnAni pradezArthatayA pUrvapUrvApekSayA uttarottaramasaMkhyeyaguNAni vijJeyAni, evamutkRSTAnyapi sthAnAni drayArthatayA pradezArthatayA dravyapradezobhayAryatayA ca prarUpayitumAha- 'eesa NaM maMte ! kaNhalessA ThANANaM jAva sukalessA ThAvAna ya ukkosagANaM daNvaTTayAe paesaTUyAe daNDapa sahaare kare karehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?" he bhadanta ! eteSAM khalu kRSNalezyAsthAnAnAM yAvat-nIlakApotatejaH padma zukla lezyAsthAnAnAJca utkRSTAnAM madhye dravyArtha tathA pradezArthatayA dravyArtha pradezArthatayA katarANi katarebhyo'lpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni vA prajJaptAni ? bhagavAnAha - goyamA !" he gautama ! 'sanvatthovA ukkosagA kAulessA ThANA davvaTTayAe' sarvastokAni utkRSTAni kApotazyAsyAnAni dravyAryatayA bhavanti, tadapekSayA - 'ukkosagA nIlalessA ThANA davvaTTayAe asaMkhyAtaguNA samajhanA caahie| tadanantara arthAt zuklaleiyA ke sthAnoM ke vAda pradezoM kI apekSA kApotalezyA ke sthAna anantaguNe hote haiM / phira nIla, kRSNa, teja, padma aura zuklalezyAoM ke sthAna pradezoM se pUrva-pUrva kI apekSA uttarottara asaMkhyAtaguNA samajhanA caahie| aba utkRSTa sthAnoM ko bhI dravya se, pradezoM se tathA dravya- pradeza dono se prarUpita karate haiM gautamasvAmI - he bhagavan ! ina utkRSTa kRSNalezyA ke sthAnoM, yAvat nIla, kApota, teja, padma aura zuklalezyA ke sthAnoM meM se dravya kI apekSA, pradezoM kI apekSA tathA donoM kI apekSA kauna kisase alpa, bahuta, tulya, athavA vizeSAdhika haiM ? bhagavAn - gautama ! saba se kama utkRSTa kApotalezyA ke sthAna dravya kI apekSA se haiN| unase nIlalezyA ke utkRSTa sthAna dravya kI apekSA se asNkhyaaane zukalallezyAnA sthAna pUrvApUrvanI apekSAe uttarottara asaMkhyAtagaNuA samajavAM joie. tadanantara arthAt zukalezyAnA sthAneA pachI pradezonI apekSAe kApAtalezyAnA stha'na anantagaNuA heAya che. pachI nIla, kRSNu, teja, padma ane zukalalezyAonA sthAna pradezeAnI apekSAthI pUrva pUrvanI apekSAe uttarAttara asaMkhyAtamA samajavA joIe. have utkRSTa sthAnAne paNa drazyathI pradezeAthI tathA dravpa-pradeza khannethI prarUpita kare che-zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! A utkRSTa kRSDavezyAnA sthAne yAvat nIla, kApAta, teja padma ane zukalalezyAnA sthAnemAMthI dravyanI apekSAe, pradezeAnI apekSAe tathA bannenI apekSAe keNu kAnAthI alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che ? zrI bhagavAna-De gautama ! azvArthI ochA utkRSTa kApAtalezyAnA sthAna krUSNanI pra. 37 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 pracApanAma asaMkhejjaguNA' utkRSTAni nIlalezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'evaM jaheva jahannagA tadeva ukkosagAvi' evam-pUrvoktarItyA yathaiva jaghanyAni kRSNAdilezyA sthAnAni prarUpitAni tathaiva utkRSTAnyapi kRSNAdilezyAsthAnAni prarUpaNIyAni kintu'navaraM ukosatti abhilAvo' navaram-jaghanyApekSayA vizeSastu utkRSTamiti abhilApo vaktavyaH, gautamaH pRcchati-'eesi gaM maMte ! kaNhalessaThANANaM jAva mukkalessa ThANANaya vahannukosagANaM davaTTayAe paesaTTayAe dadhvaTTapaesaTTayAe kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?' he bhadanta ! eteSAM khalu kRSNalezyAsthAnAnAM yAvat-nIla. kApotatena padamazuklale zyAsthAnAnAJca jaghanyotkRSTAnAM madhye dravyArthatayA pradezArSatayA dravyArthapradezArthatayA katarANi katarebhyo'lpAni vA bahakAni vA tulyAni vA vizepAdhikAni vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'samvatthovA jAmagA kAulessA ThANA davvaTThayAe' sarvastokAni jaghanyAni kApotalezyAsthAnAni dravyArthatayA bhavanti, tebhyaH-'jahannayA nIlalessAThANA davaTTayAe asaMkhejaguNA' jayanyAni nIlalezyA sthAnAni dravya rthatayA asaMkhyeyaguNAni prajJaptAni, 'evaM kaNha te upalahalessA' evam-nIlalezyA sthAnotaguNA haiM / isa prakAra jaghanya sthAnoM ke alpa bahutva kI taraha uskRSTa sthAnoM kA bhI alpa bahutva samajha lenA caahie| vizeSatA yahI hai ki pahale jajJa 'jaghanya zabda kA prayoga kiyA thA, vahAM 'utkRSTa' zabda kA uccAraNa karanA cAhie gautamasvAmI-he bhagavana! ina kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ke jaghanya aura utkRSTa sthAno meM se dravya kI apekSA, pradezoM kI apekSA tathA dravya evaM pradeza donoM kI apekSA kauna kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? bhagavAna-he gautama ! saba se kama kApotalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se haiM ! unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAta apekSAe che, temanAthI nIlezyAnA utkRSTa sthAna dravyanI apekSAthI asaMkhyAtagaNu che. e prakAre jaghanya sthAnanA a95mahatvanI jema utkRSTa sthAne nA paNa a65bahuta samachA levA joIe vizeSatA Aja che ke pahelAM jyAM jaghanya zabdano prayoga karyo che. tyAM utkRSTa zabdanuM uccAraNa karavuM joIe. zrIgItabhAbhI-3 bhagavan ! 2 // pyA, nAsozyA, pAtasezyA, tanavezyA, padmazyA ane zukalezyAnA jaghanya ane utkRSTa sthAnamAMthI dravyanI apekSAe pradezanI apekSAe tathA dravya temaja pradeza banenI apekSAe karIne kaNa kenAthI aha5, adhika tulya agara vizeSAdhika che? zrI bhagavAna-he gautama ! badhAthI ochA kApatalezyAnA jaghanya sthAna dravyanI apekSAe karIne che. temanAthI nI lalezyAnA jaghanya sthAna dravyanI apekSAthI asaMkhyAta zrI prazApana sUtra:4
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ mameyabodhinI TIkA pada 17 20 21 lezyAsthAnanirUpaNam 291 tarItyA kRSNatejaH padmalezyA sthAnAni dravyArthatayA jaghanyAni asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'jahannayA mukkalessAThANA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA' jaghanyAni zuklalezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkha peyaguNAni bhavanti, 'jahannaehito sukkalessAThANehiMto dabar3hae hiMto ukkosagA kAulestAThANA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA' jaghanyebhyaH zuklezyAsthAnebhyo dravyarthikebhya uskRSTAni kApotalezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyagugAni bhavanti, tadapekSayA-'ukkosA nIlalessAThANA davaTThayAe asaMkhejaguNA' utkRSTAni nIlalezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'evaM kaNhateupamha0' evam-nIlalezyAsthAnoktarItyA kRSNatejaH panalezyA sthAnAni utkRSTAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, tadapekSayA-'ukosA sukalessAThANA davaTTayAe asaMkheja guNA' utkRSTAni zuklalezyA sthAnAni dravyAryatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'paesaTTayAe savvatthovA jahannagA kAulessAThANA' pradezAryatayA sarvastokAni jaghanyAni kApotalezyAsthAnAni bhavanti, 'paesaTTayAe jAinnagA nIlalessA ThANA asaMkhejaguNA' pradezArthatayA jaghanyAni nIlalezyAsthAnAni asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'evaM jaheya dayaTTayAe taheva paesaTa pAe vi bhANiyavvaM' evam-nIlalezyAsthAnoktarItyA yathaiva dravyArthanayA pratipAditam tathaiva pradezArthatayA'pi bhaNitavyam kintu-'navaraM paesaTTayAetti abhilAvaguNA haiN| isI prakAra jaghanya kRSNalezyA, tejolezyA aura padmalezyA ke sthAna draSya kI apekSA asaMkhyAtaguNe hote haiM / zuklalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA bhasaMkhyAta guNA haiN| zuklalezyA ke jaghanya sthAnoM, se, dravya kI apekSA se, kApotalezyA ke utkRSTa sthAna asaMkhyAtaguNA haiN| unase nIlalezyA ke utkRSTa sthAna dravya se asaMkhyAtaguNA haiN| isI prakAra kRSNa, teja aura padmalezyA ke utkRSTa sthAna dravya se asaMkhyAtaguNA haiN| unase zuklalezyA ke utkRSTa sthAna dravya se asaMkhyAtaguNA haiN| pradezoM kI apekSA kApotalezyA ke jaghanya sthAna saba se kama haiN| pradezoM kI apekSA nIlalezyA ke jaghanya sthAna asaMkhyAtaguNA haiM / isa prakAra jaise dravya kI apekSA se kathana kiyA gayA hai, usI prakAra pradezoM kI apekSA se bhI gaNe che. e ja prakAre jaghanya kRSNalezyA, tejalezyA, ane padmalezyAnA sthAna dravyanI apekSAe asaMkhyAtagaNa bane che. zukalezyAnA jaghanya sthAna dravyanI apekSAe asaMkhyAtagaNI che. zukalezyAnA jaghanya sthAnethI dravyanI apekSAe kAtilezyAnA utkRSTa sthAna asaMkhyAtagaNI che. tenAthI nIlalezyAnA utkRSTa sthAna dravya karIne asaMkhyAtagANA che. e ja prakAre kRSNa. teja ane padmazyAnA utkRSTa sthAna dravyathI asaMkhyAtagaNA che. temanAthI zukalezyAnA utkRSTa sthAna dravyathI asaMkhyAtagaNI che. pradezanI apekSAe kApatalezyAnA jaghanya sthAna badhAthI ochA che, pradezanI apekSAe nIlalezyAnA jaghanya sthAna asaMkhyAtagaNuM che. A prakAre jema dravyanI apekSAthI kathana karAyuM che, e ja zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre viseso' navaram-pUrvApekSayA vizeSastu-pradezArthatayA iti abhilApavizeSo vaktavyaH, 'danTapaesaTTayAe savvatthogA jahanagA kAulessA ThANA dabaTTayAe' dravyArthapradezArthatayA prarUpaNe sarvastokAni jaghanyAni kApotalezyAsthAnAni dravyArthapradezArthatayA bhavanti, tadapekSayA'jahanagA nIlalessAThANA davaTTayAe asaMkhejjaguNA' javanyAni nIlalezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'evaM kaNhateupamhalessAThANA' evam-nIlalezyAsthAnoktarItyA kRSNa tejaHpadmalezyA sthAnAni jaghanyAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'jahanayA mukkalessAThANA dadhayAe asaMkhenaguNA' jaghanyAni zuklalezyA sthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'jahanne hito sukalessAThANehiMto daTTayAe ukosA kAulessAThANA davahayAe asaMkhejjaguNA' jaghanyebhyaH zuklalezyA sthAnebhyo dravyAthikebhya utkRSTAni kApotalezyAsthAnAni dravyAtayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'ukkosA nIlalessAThANA davaTThayAe asaMkhejjaguNA' utkRSTAni nIlalezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyamuNAni, bhavanti, 'evaM kaNhateupamha leslAThANA' evam-nIlalezyA sthAnoktarItyA kRSNateja:pAlezyA sthAnAni utkRSTAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'ukkosagA sukalessakaha lenA cAhie, vizeSatA yahI hai ki yahA~ pradezoM kI apekSA se aisA uccAraNa karanA caahie| dravya aura pradezoM kI apekSA prarUpaNA karane para kApota lezyA ke jaghanya sthAna dravya se saba se kama haiN| unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna dravya se a. saMkhyAta guNA haiN| isI prakAra kRSNalezyA, tejolezyA aura padmalezyA ke bhI jaghanya sthAna dravya se asaMkhyAtaguNA hote haiN| zuklalezyA ke jaghanya sthAna dravya se asaMkhyAta guNA haiN| dravya se jaghanya zuklalezyA ke sthAnoM se utkRSTa kApotalezyA ke sthAna dravya se asaMkhyAtaguNA haiN| nIlalezyA ke utkRSTa sthAna dravya se asaMkhyAtagugA haiN| isI prakAra kRSNalezyA, tejolezyA aura padmalezyA ke utkRSTa sthAna dravya se asaMkhyAtaguNA haiN| zuklalezyA ke utkRSTa sthAna dravya prakAre pradezonI apekSAthI paNa kahI levuM joIe. vizeSatA e ja che ke ahIM pradezanI apekSAthI, evuM uccAraNa karavuM joIe. dravya ane pradezanI apekSAe prarUpaNa karatAM kApatalezyAnA jadhanya sthAna dravyathI badhAthI ochAM che. temanAthI nIlalezyAnA jaghanya sthAna dravyathI asaMkhyAtagaNA che. eja prakAre kRSNalezyA, te jalezyA ane padmazyAnA paNuM jaghanya sthAna dravyathI asaMkhyAtagaNuM maya che. zukalezyAnA jaghanya sthAna dravyathI asaMkhyAtagaNA che. dravyathI jaghanya zukalalezyAnA sthAnethI utkRSTa kApatalezyAnA sthAna dravyathI asaMkhyAtagaNA che. nIlalezyAnA utkRSTa sthAna dravyathI asaMkhyAtagaNu che. e ja prakAre kRSNalezyA, telezyA ane padmalezyAnA utkRSTa sthAna dravyathI asaMkhyAtagaNa che. zukalezyAnA utkRSTa sthAna dravyathI asaM zrI. praapn| sUtra:4
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 21 lezyAsthAnanirUpaNam 293 ThANA davaTTayAe asaMkhejjagugA' utkRSTAni zukla lezyAsthAnAni dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'ukosaehito sukkalessaThANehito davaTTayAe jahamagA kAulessAThANA paesadvayAe aNaMtaguNA' utkRSTebhyaH zuklalezyAsthAnebhyo dravyAdhikebhyo jaghanyAni kApotalezyAsthAnAni pradezArthatayA anantaguNAni bhavanti, 'jahannagA nIlalessAThAgA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA' jaghanyAni nIlalezyA sthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'evaM kaNhateupamhalesAThANA' evam-nIlalezyAsthAnoktarItyA kRSNatejaH padmalezyAsthAnAni javanyAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'jahannagA sukkalessaThANA paemAe asaMkhejjaguNA' jaghanyAni zuklalezyA sthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'jahaNNe hito sukkalessAThANe hito parasaTTayAe ukosayA kAulessAThANA paesaha yAe asaMkhejjaguNA' jaghanyebhyaH zukkalezyA sthAnebhyaH pradezikArthebhyaH utkRSTAni kApo se asaMkhyAtaguNA haiN| dravya se zuklalezyA ke utkRSTa sthAnoM se kApotalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA anantaguNA haiN| nIlalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiN| isI prakAra kRSNalezyA, tejolezyA aura padamalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM ko apekSA asaMkhyAtaguNA haiN| zuklalejhyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAta guNA haiN| pradezoM kI apekSA zuklalezyA ke jaghanya sthAnoM se kApotalejhyA ke utkRSTa sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAta guNA haiM / nIlalezyA ke utkRSTa sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiN| isI prakAra kRSNalezyA, tejolezyA aura padamalezyA ke utkRSTa sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiN| zuklalezyA ke utkRSTa sthAna pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM / isa prakAra dravya aura pradeza donoM kI vivakSA meM pahale dravya kI apekSA jaghanya kApota, nIla, kRSNa, teja padma, aura zuklalezyA ke sthAna pUrva-pUrva kI apekSA uttarottara asaMkhyAtaguNA khyAtagaNuM chedravyathI zukalezyAnA utkRSTa sthAnethI kApatalezyAnA jaghanya sthAna pradezanI apekSAe anantagaNa che. nIlalezyAnA jaghanya sthAna pradezanI apekSAe asaMkhyAtagaNA che eja prakAre kRSNalezyA, tejalezyA ane padmazyAnA jaghanya sthAna pradezanI ape. kSAe asaMkhyAtagaNa che. pradezanI apekSAe zukalezyAne jaghanya sthAnethI kApotalezyAnA utkRSTa sthAna pradezonI apekSAe asaMkhyAtagaNa che. nIlalezyAnA utkRSTa sthAna prade zonI apekSAe asaMkhyAtagaNu che. e ja prakAre kRSNalezyA, tejalezyA ane padmazyAnA utkRSTa sthAna pradezonI apekSAe asaMkhyAtagaNa che. zuklalezyAnA utkRSTa sthAna pradezonI apekSAe asaMkhyAtagaNu che. e prakAre dravya ane pradeza banenI vivakSAmAM pahelAM dravyanI apekSAe jaghanya kapota, nIla, teja, padma ane zukalezyAnA sthAna pUrva-pUrvanI apekSAe uttarottara zrI. prshaan| sUtra:4
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 prajJApanAsUtre tazyAsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'ukkosayA nIlalessAThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA' utkRSTAni nIlalezyAsthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, ' evaM kaNhate upamahalessAThANA' evam - nIlalezyA sthAnoktarItyA kRSNatejaH padmalezyA sthAnAni utkRSTAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, 'ukkosayA sukalessAThANA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA' utkRSTAni zuklalezyA sthAnAni pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti tathA ca dravyArthatayA prathamaM dravyArthatvena jayanyAni kApotanIlakRSNa tejaH padama zuklalezyA sthAnAni pUrvapUrvApekSayA uttarottaramasaMkhyeyaguNAni avagandhavyAni tadanantaraM jaya. yebhyaH zuklalezyAsyAnebhyaH pUrvoktarItyaiva cotkRSTAni sthAnAni dravyArtha tayA pUrvapUrvApekSayA uttarottaramasaMkhyeyaguNAni avaseyAni tadanantaram utkRSTebhyaH zuklalezyA sthAnebhyo jaghanyAni ka potalezyA sthAnAni pradezArthatayA anantaguNAni avaseyAni, tadanantaraM pradezArtha tayaiva jaghanyAni nIlakRSNatejaHpadma zuklalezyA sthAnAni pUrvapUrvApekSayA uttarottarama saMkhyeyaguNAni, evamutkRSTAnyapi nILakRSNa tejaHpadmazuklalezyAsthAnAni pUrvIktirItyaiva pUrvapUrvApekSayA uttarottaramasaMkhyeyaguNAni avagantavyAnIti / 'paNNavaNAe bhagavaIe lessApayassa cautthabho uddesao samatto' iti prajJApanAyAM bhagavatyAM lezyApadasya caturtha uddezakaH samAptaH / / 0 21 // jAnanA caahie| tadanantara zuklalezyA ke jaghanya sthAnoM se, pUrvokta prakAra se ho utkRSTa sthAna dravya se pUrva-pUrva kI apekSA uttarottara asaMkhyAta guNa samajhanA caahie| tatpazcAt zuklalezyA ke utkRSTa sthAnoM se kApotalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM se anantaguNA jAnanA caahie| tadanantara pradezoM kI apekSA hI jaghanya nIla, kRSNa, teja aura padma aura zuklalezyA ke sthAna pUrva-pUrva kI apekSA uttarottara asaMkhyAguNA hote haiM / isI prakAra utkRSTa nIla, kRSNa, teja, padma aura zuklazyA ke sthAna pUrvokta prakAra se hI pUrva - pUrva kI apekSA uttarottara asaMkhyAtaguNA haiM || sU0 21 // bhagavatI prajJApanA ke lezyApada kA cauthA uddezaka samApta asa khyAtagaNA jANavA joie. tadanantara zukalalezyAnA janya sthAnAthI pUrvokta prakArathI ja utkRSTa sthAna dravyathI pUrva-pUrvanI apekSAe uttarAttara asaMkhyAtagaNA samajavAM joIe tatpazcAt zukalalezyAnA utkRSTa sthAnAthI kApotalezyAnA jaghanya sthAna pradezeAthI anantagaNA jANavAM joie. tadanantara pradezenI apekSAe ja jaghanya, naula, kRSNa, teja, padma ane culalezyAnA sthAna pU-pUrvanI apekSAe uttarAttara asaMkhyAtagaNA thAya che. eja prakAre utkRSTa nIla, kRSNa, teja dUma ane zukalalezyAnAM sthAna pUrvokta prakAre ja pUrva - pUrvanI apekSAe uttarottara asaMkhyAtagaNuA che. AsU. 21aa bhagavatI prajJApanAnA lezyApadanA ceAthA uddezaka sa pUrNa zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyavodhinI TokA pada 17 sU0 22 lezyApariNamananirUpaNam 295 pazcama uddezaka mUlam-kai NaM bhaMte ! lessAo paNNattAo ? goyamA chalessAo paNNattAo, taM jahA-kaNhalessA jAva sukkalessA, se nUgaM bhaMte ! kaNha. lessA nIlalessaM pappa tA rUvattAe tA vannattAe tA gaMdhattAe tA rasatAe tA phAsattAe bhujo bhujo pariNamai itto AdattaM jahA cautthao uddesao tahA bhANiyavvaM jAva veruliyamaNidiTuMto ti, se nUNaM bhaMte! kaNhalessA nIlalessaM pappa jo tA rUvattAe jAva No tA phAsattAe bhujo bhujo pariNamai ? haMtA, goyamA ! kaNhalessA nIlalessaM pappa No tA rUvattAe No tA vannattAe No tA gaMdhattAe No tA rasattAe jo tA phAsattAe bhujo bhujjo pariNamai, se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai kaNhalessA nIlalessaM pappa No tA rUvattAe jAva pariNamai ? goyamA! agArabhAvamAyAe vA se siyA palibhAgabhAvamAyAe vA se siyA kaNhalessA NaM sA No khallu nIlalessA tattha gayA osakai ussakA vA, se tegaTeNaM goyamA! evaM vuccai-kaNhalessA nIlalessaM pappa No tA rUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamai, se nUNaM bhaMte ! nIlalessA kAulessaM pappa No tA rUvattAe jAva bhujjo bhujjo pariNamai, se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-nIlalestA kAulessaM pappa No tA rUvattAe jAva bhujjo bhujjo pariNamai ? goyamA! AgArabhAvamAyAe vA siyA palibhAgabhAvamAyAe vA siyA nIlalestA NaM sA No khalu kAulessA tatthagayA osakai, ussakAi vA, se eeNaNaM goyamA! evaM buccainIlalessA kAulessaM pappa No tA rUvattAe jAva bhujjo bhujjo pariNamai, evaM kAuleslA teulessA pamhalessaM pamhalessA sukkalessaM pappa, se nUrNa bhaMte ! sukkalestA pamhalessaM papya No tA rUvattAe jAva pariNamai ? haMtA, goyamA ! sukkalessA taM ceva, se keNaTuNaM bhaMte ! evaM vuccai-sukkalessA jAva No pariNamai ? goyamA ! AgArabhAvamAyAe zrI. prshaan| sUtra:4
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 prazApanAsUtre vA jAva sukalessANaM sA No khallu sA pamhalessA tatthagayA osakkA, se tegaTeNaM goyamA ! evaM buccai-jAva No pariNamai ||suu0 22 // paNNavaNAe bhagavaIe lessApae paMcabhudeso samatto chAyA-kati khalu bhadanta ! lezyAH prajJapta : ? gautama ! pahalezyAH prajJaptAH, tadyathAkRSNalezyA yAvat zuklalezyA, tan nUnaM bhadanta ! kRSNalezyA nIlalezyAM prApya tadrUpatayA tavarNatayA tadagandhatayA tadAsatayA tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati ? anAdhikyaM yathA caturtha uddezakastathA bhaNitavyaM yAvad vaiDUryamaNidRSTAnta iti, tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyA nIlalezyAM prApya no tadrUpatayA yAvad no tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati ? hanta, paMcama uddezaka zabdArtha-(kaha NaM bhaMte ! lessAo paNNattAo?) he bhagavan ! lezyAeM kitanI kahI haiM ?) goyamA! cha lessAo paNNattAo) he gautama ! chaha lezyAeM kahI haiM (taM jahA-kaNhalessA jAva suklalessA) ve isa prakAra-kRSNalezyA yAvat zuklalezyA (se nUNaM bhaMte ! kaNhalessA nIlalessaM pappa) he bhagavan ! kyA kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta ho karake (tA rUvattAe tA vannattAe tA gaMdhattAe tA rasattAe tA phAsattAe) tadrUpatA se, tabarNatA, tadUgaMdhatA, tadrasatA, tatsparzatAse (bhujora) vAra-vAra (pariNamai) pariNamana karatI haiM ? (itto) yahAM se (ADhato) AraMbha kiyA huA (jahA cautthao uddesao tahA bhANiyacaM) jaisA cauthA uddezaka kahA, vaisA kaha lenA cAhie (jAva veruliyamaNi diTuMto) vaiDUryamaNi ke dRSTAntataka (se gRNaM bhaMte ! kaNhalessA nIlalessaM pappa No tA rUvattAe java No tA phAsattAe bhujjo bhujjo pariNamai ?) he bhagavan ! kRSNalezyA nIlalezyA ko yama uddeza zahAtha-(kai NaM bhaMte ! lessAo paNNattAo!) 3 bhAvan ! shyaa| TasI hI cha ? (goyamA ! cha lessAo paNNattAo) 3 gautama cha vezyAmA 49sI cha (taM ahA-kaNhalessA jAva sukkalessA) te // 4||2-4oshyaa yAvat zusavezyA (se nUNaM bhaMte ! kaNhalessA nIlalessaM pappa) lagavan ! zu zyA nIsavezyAne prAta (tA rUvattAe tA pannatAe, tA gaMdhattAe, tA rasattAe tA phAsattAe) tadrUpatAthI, tavata, tAyatA, tarasatA, taspatAthI (mujjo bhujjo) 12 1 / 2 (pariNamai) parimana 42 cha ? (itto) mADI thA (ADhatto) Ama 42 (jahA cautthao uddesao tahA bhANiyavva) va yAthA uddeza 4hyo, tara sApAMyI daza 4ii vAna (jAva veruliyamaNidiTuMto) vaiDUya malinASTAnta sudhI. (se NUNaM bhaMte ! kaNhalessA nIlalessaM pappa No tA rUvattAe jAva No tA phAsattAe bhujobhajjo pariNamai 1) mAvan ! vezyA nasatazyAne pAbhIna tadra5tAyI yAvat ta25. zrI. praapn| sUtra:4
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 20 22 lezyApariNamananirUpaNam 297 gautama ! kRSNa lezyA nIlalezyAM prApya no tadrUpatayA no tavarNatayA no tadvandhatayA no tadrasatayA no tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-kRSNalezyA nIlalezyAM prApya no tadrUpatayA yAvad bhUyo bhUyaH pariNamati ? gautama ! AkArabhAva mAtrayA vA sA syAt pratibhAgabhAvamAtrayA vA sA syAt kRSNalezyA khallu sAno khalu nIlalezyA, tatragatA avaSvakate, utSvaSkate vA, tat tenArthena gautama ! evamucyate-kRSNalezyA nIlalazyAM prApya no tadrUpatayA yAvad bhUyo bhUyaH pariNamati, tat nUnaM bhadanta ! nIlalezyA kApotalezyAM prApya no tadpatayA yAvad bhUyo bhUyaH pariNamati ? hanta, gautama ! nIlalezyA kApotalezyAM prApya no tadpatayA yAvad bhUyo bhUyaH pariNamati, tat kenArthena bhadanta ! prApta hokara tadrUpatA se yAvat tatsparzatA se nahIM pariNata hotI hai ? (haMtA goyamA !) hAM gautama ! (kaNhalessA nIlalessaM pappa No tA svattAe, No tavvapaNattAe No tA gaMdhattAe NotA rasattAe No tA phAsattAe bhujjo bhujjo pariNa. mai) kRNNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara na tadrUpatA se na tadvarNatA se, na tadgaMdhatA se, na tatsparzanA se vAra-cAra pariNata hotI hai| (se keNaTeNaM bhaMte! evaM yuccai) he bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki (kaNhalessA nIlalessaM pappa) kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara (No tArUvattAe jAva pariNamai ?) tadrUpatA se nahIM yAvat pariNata hotI hai ? (goyamA) he gautama ! (AgArabhAvamAyAe vA) AkAra bhAvamAtra-se athavA (palibhAgabhAvamAyAe) pratibimbita vastu kA AkAra mAtra se (siyA) hotI hai (nIlalessANaM) nIlalezyA (sA) vaha (No) nahIM (khalu) nizcaya (sA) vaha (kAulessA) kApo. talezyA (tatthagayA) vahAM rahI huI (omakA, ussakkai) ghaTatI-baDhatI hai (se eeNaTeNaM goyamA ! evaM puccai) isa hetu se he gautama ! aisA kahA jAtA hai (nIlatAthI nayI parizta thI ? (haMtA goyamA !) ', gautama ! (kaNhalessA nIlalessaM pappa No tA rUvattAe, No taThavannattAe, No tA gaMdhattAe No tA rasattAe No tA phAsattAe bhujjo-bhujjo pari Namai) vezyA nAzyAne prApta 4zana na tadrUpatAthI na ta tAthI, na tatAyI, na tasparzatAthI vAraMvAra pariNata thAya che. (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai) 8 bhagavan ! 4 // tuthI ye 43vAya cha / (kaNha. lessA nIlalessaM pappa) lezyA nIsavezyAne prApta yana (No tA rUvattAe jAva pariNamai) ten||35 mA uguthI pariNata nathI ? (goyamA !) 3 gautama ! (AgArabhAvamAyAe vA) maa4|2 mA mAtra-chAyA mAthI athavA (palibhAgabhAvamAyAe) pratimimita 12tunmaa4|2 mAtrayI (siyA) thAya cha (nIlalessANaM) nIsavezyA (sA) te (No) nahI (khalu) nizcaya (sA) te (kAulessA) pAtozyA (tattha gayA) tyAM rahesI (osakaI ussakaI vA) vadhe ghaTecha (se eeNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai) me tuthI gautama ! 2 havAya che (nIlalessA kAulessaM pra038 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsane evamucyate-nIlalezyA kApotalezyAM prApya no tadrUpatayA yAvad bhUyo bhUyaH pariNamati ? gautama ! AkArabhAvamAtrayA vA syAt pratibhAgabhAvapAtrayA vA syAt, nIlalezyA khalu sA, no khalu sA kApotalezyA, tatragatA avaSvakate vA, tat etenArthena gautama! evamucyatenIlalezyA kApotalezyAM prApya no tadrUpatayA yAvad bhUyo bhUyaH pariNati, evaM kApotalezyA tejolezyAM prApya tejolezyA padamaleyAM prApya padamalegA zuklalezyAM prApya, tat nUnaM bhadanta ! zuklalezyA padmalezyAM prApya no tadrUpatayA yAvat pariNamati ! hanta, gautama ! zuklalezyA taccaiva, tat ke nArthena bhadanta ! evamucyate-zuklalezyA yAvada no pariNamati? gautama ! AkArabhAvamAtrayA vA syAd yAvat zuklalezyA khalu sA, no khalu padamalezyA, lessA kAulessaM pappa) nIlalezyA kApotalezyA ko prApta-hokara (No tA rUvattAe jAva bhujjo 2 pariNamai) tadrUpatA se nahIM yAvat bAra-bAra pariNata hotI (evaM kAulessA teulessaM pappa) isI prakAra kApotalezyA tejolezyA ko prApta hokara (teulessA pahamalessaM pappa) tejolezyA padmalezyA ko prApta hokara (pahamalessA sukkalessaM pappa) padmalezyA zuzlalezyA ko prApta hokara __(se nUNaM bhaMte ! sukkalessA pahanalessaM pappa) kyA bhagavan ! zuklalezyA padmalezyA ko prapta hokara (No tA rUvattAe jAva pariNamai ?) tadarUpatA se nahIM yAvat pariNata hotI ? (haMtA goyamA!) hAM gautama ! (sukkalessA taM ceva) zu klalezyA ityAdi vahI pUrvavat (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai) kisa hetu se he bhagavan ! aisA kahA jAtA hai (sukkalesA jAba No pariNamai ?) zuklalezyA yAvat nahIM pariNata hoto ? (goyamA !) he gautama! (AgArabhAvamAyAe vA) chAyA mAtra se (jAva) yAvat (sukkalessANaM sA No khalu sA pamhalessA) vAstava meM vaha zuklalezyA hai, vaha padamalezyA nahIM (tatthagayA) vahAM rahI haI (osakkai) apasarpaNa karatI hai (se teNaTeNaM goyamA ! evaM buccai) he gautama ! pappa) nIlezyA pAtozyAne prApta 412 (No tA rUvattAe jAva bhujjo bhujjo pariNamai) tadra5tAthI nahI yAvat pAra pA2 parita thAya (evaM kAulessA teulerasa pappa) se praa||potveshyaa tazyAne 1 25 (teulessA pamhalessaM pappa) talavezyA padmazyAne prApta tha/2 (pamhalessA sukkalessaM pappa) 56 vezyA zusavezyAne prata ne. pariNata thatI nathI (se nUNaM bhaMte ! sukkalessA pamhalesaM pappa) 3 bhAvan ! zu zusavezyA padamabezyAne prApta thara (No tA rUvattAe jAva pariNamai 1) ta635tAthI nahIM yAvat pariNata thAya ? (haMtA goyamA ! ) 81, gautama ! (sukkalessA taM ceva) zu43vezyA tyAta te pUvat (se keNadeNaM bhaMte ! evaM vuccaI) 3 sAvan ! // hetuthI mema 4315 cha 1 (sukkalessA jAva No pariNamai 1) zu423zyA yAvat nathI pariNata thatI ? (goyamA!) . gautama ! (AgArabhAvamAyAe mA) ch|4| bhAtrI (jAva) yAvata (sukalerasANaM sA No khalu sA pahalerasA) pAstavamA zrI. prazAnA sUtra:4
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 22 lezyApariNamananirUpaNam 299 tatrAtA avaSvaSkate utvaSvaSkate vA, tat tenArthena gautama ! evamucyate-yAvada no pariNamati ! prajJApanAyAM bhagavatyAM lezyApade paJcamoddezaH // sU. 22 // TIkA-caturthoM dezake kRSNAdilezyAnAmapabahutvaM prarUpitaM samprati tAsAmeva lezyAnAM vaiziSTayaM pratipAdayituM paJcamoddezaka prArabhate-'kaiNaM bhaMte ! lessAo paNNattAo?' he bhadanta ! kati khalu lezyAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'chalessAo paNNattAo SaDUlezyAH prajJaptAH, 'taM jahA-kaNhalessA jAva sukalessA' tadyathA-kRSNalezyA yAvadanIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padamalezyA, zuklalezyA, gautamaH pRcchati-'se nRNaM bhaMte ! kaNhale ssA nIlalessaM papa tA rUvattAe tA vaNNattAe tA gaMdhattAe tA rasattAe tA phAsattAe bhujjo bhujjo pariNamai ?' he bhadanta ! tat-atha nUnam-kim kRSNalezyA-kRSNalezyAdravyANi nIlalezyAM-nIlalezyAdravyANi prApya tadrUpatayA-nIlale zyAdravyasvabhAvatayA tathaivAha-tadvarNatayA--nIlale zyAdravyavarNatayA, tadgandhatayA-nIlalezyAdravyagandhatayA, isa hetu se aisA kahA jAtA hai (jAva No pariNamai) yAvat pariNata nahIM hotI 'papNavaNAe bhagavaie lessApae paMcamuddeso' bhagavatI prajJApanA ke lezyApada meM pAMcavAM uddezaka samApta TokArtha-caturtha uddezaka meM lezyAoM ke alpa bahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba unhIM lezyAoM kI viziSTatA pratipAdana karane ke lie pAMcavAM uddezaka prAraMbha kiyA jAtA hai gautamasvAmI-he bhagavan ! lezyAeM kitanI kahI gaI haiM ? bhagavAn-he gautama ! lezyAeM chaha kahI gaI haiM, ve isa prakAra-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, pAlezyA aura shuklleshyaa| gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta ho kara te zusavezyA che te padmazyA nathI (tattha gayA) tyA 27sI (osakkai) 55sapA 42 cha (se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai) gautama ! se ututhI sema upAya che (jAva No pariNamai) cAvatuM pariNata nathI thatI. paNNavaNAe bhagavaie lessApae paMcamuddeso (bhagavatI prajJApanAnA vezyA padamAM pAMcamo uddezaka samAsa) TIkAI-caturtha uddezakyAM lezyAonA alabhya adhikatvanuM nirUpaNa karAyuM che have tejalezyA benI viziSTatA pratipAdana karavAne mATe pAMcame uddezaka prAraMbha karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavan! lezyAo keTalI kahelI che? zrI bhagavAna - gautama! lezyAo cha kahelI che, te A rIte-kRSNalezyA, nIlezyA, kApatalezyA, tejalezyA, padumalezyA ane zukalezyA. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! zuM kRSNalezyA, nIlazyAne pAmIne tenA ja svarUpa, tenAja zrI. prazAnasUtra:4
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 prazApanAsUtra tadrasatayA-nIlalezyAdravyarasatayA, tatsparza tayA-nIlalezyAvyaspazAyA bhUyo bhUyaHvAraM vAraM pariNamati ? bhagavAnAha-'itto ADhattaM jahA ca uttho uddesamo tahA bhANiyavaM jAva veruliyamaNidiTuMtotti' atra AdhikyaM vaktavyaM vA yathA asyaiva lezyApadazya caturtho dezake bhaNitaM tathA bhaNitavyam, yAvad-tadyathAnAmakSIraM dRSyaM prApya, zuddhaM vA vastraM rAgaM prApya tadrU patayA yAvat tatsparzatayA pariNamati evaM kRSNalezyA nIlale iyAM prApya tadrUpatayA yAvat tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati, evameva yathAnAma vaiDUryapraNi syAt-kadAcit kRSNasUtre vA nI lasUtre vA rohitasUtre vA hAridrasUtre vA zuklasUtre vA Agate sati tadrUpatayA yAvat tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati tathaiva kRSNalezyApi nIlalezyA kApotalezyAM tejolezyAM padmalezyAM zuklalezyAM prApya tattadrUpatayA yAvat tattatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati ityevaM vaiDUryamaNi dRSTAntaparyantamiti; tathA ca pUrvam prarUpitasyApi asya usI ke svarUpa, usI ke varNa, usI ke gaMdha, usI ke rasa aura usI ke sparza ke rUpa meM punaH punaH pariNata ho jAtI hai ? bhagavAn-he gautama ! yahAM se AraMbha karake jaise cauthA uddezaka kahA hai, usI prakAra kA kathana kahalenA caahie| yAvat kSIra, dRSya (khaTAI ko prApta hokara athavA zuddha vastra raMga ko prApta hokara usI ke svarUpa meM pariNata ho jAtA hai, usI ke varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai, athavA jaise vaiDUrya maNi kAle sUta, nIle sUta, lAla sUta, pIle sUta yA zveta sUta ke A jAne para usI ke rUpa meM yAvat usI ke sparza rUpa meM punaH punaH pariNata ho jAtA hai, usI prakAra kRSNalezyA bhI nIlalezyA ko, kApotalezyA ko, tejolezyA ko, padmalezyA ko, zuklalezyA ko prApta hokara usI ke rUpa yAvat sparza ke rUpa meM bAra-bAra pariNata ho jAtA hai, isa vaiDUryamaNi ke dRSTAnta taka kaha lenA caahie| pUrvakathita viSaya kA yahAM jo ullekha kiyA gayA hai aura cauthe uddezaka ke varNa, tenA jagaMdha, tenA ja rasa ane tenA ja sparzanA rUpamAM vAraMvAra pariNata thaI jAya che? zrI bhagavAna-he gautama! ahIMthI zarUAta karIne jeo cothe uddezaka kahyo che, teja prakAre kahI levuM joIe. yAvat kSIra dUSya (baTAIne pAmIne athavA zuddha vanaspati raMgane pAmIne tenAja svarUpamAM pariNata thaI jAya che, tenAja varNa, gaMdha, rasa ane sparzanA rUpamAM pariNata thaI jAya che, athavA jema viDramaNi kALe dere nIlade, lAladoro, pILadoro agara bedare pavavAthI tenAja rUpamAM yAvata tenAja sparza rUpamAM punaH punaH pariNata thaI jAya che, eja prakAre kRSNalezyA paNa, nIlezyAne, kApatalezyAne, tejalezyAne, palezyAne, zukalezyAne pAmIne tenA rUpa yAvat sparzanA rUpamAM vAraMvAra pariNata thaI jAya che. A pramANe viDUryamaNinA dRSTAnta sudhI kahI levuM joIe. pUrva kathita viSayane ahIM je ullekha karAyo che ane cothA uddezakanA anusAra zrI prazAnasUtra:4
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU.0 22 lezyApariNamananirUpaNam viSayasya punaH prarUpaNamagrimavaktavyatA sambandhArthamavaseyam, tAmeva vizeravaktavyatAmAha- se nUNaM bhaMte ! kaNhalessA nIlalessaM pappa No tA rUvattAe jAva po tA phAsattAe bhujjo bhujjo pariNamai ?' he bhadanta ! tat-atha nUnam-kim kRSNalezyAdravyasvarUpasya tat tadrUpaM tasya bhAva stadrUpatA tayeti vyutpatteH, tadeva vyAcaSTe-yAvad no tavarNatayA-nIlalezyAdravyavarNatayA, no tadgandhatayA nIlalezyA dravyagandhatayA, no tadrasatayA-nIlalezyA dravyarasatayA no tatsparzatayA-nIlalezyA dravyasparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati ? bhagavAnAha-'hatA, goyamA !' he gautama ! hanta-satyam 'kaNhalessA pappa no tA svattAe No tA vannattAe No tA gandhattAe No tA rasattAe No tA phAsattAe bhujo bhujjo pariNamai' kRSNa lezyA-kRSNalezyA dravyANi, nIlalezyo-nIlalezyA dravyANi prApya AsAdya no tadrUpatayA-nIlalezyA dravyasvabhAvatayA, evamagre'pi no tadvarNatayA no tadgandhatayA no tadrasatayA no tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati, atha pUrva kRSNAdilezyAdrayANAM nIlAdilezyAdravyasamparkeNa tadpAntarAdyApatti anusAra kahalene kI jo sUcanA kI gaI hai, usakA prayojana Age kahe jAne vAle viSayake sAtha sambandha sthApita karanA hai| aba vaha vizeSa vaktavyatA AraMbha kI jAtI hai gautamasvAmI prazna karate haiM-he bhagavan ! kyA kRSNalezyA ke dravya nIlalezyA ke dravyoM ko prApta karake nIlalezyA ke svabhAva rUpa meM, arthAt nIlalezyA ke varNa, nIlalezyA ke gaMdha, nIlalezyA ke rasa aura nIlalezyA ke sparza rUpa meM bAra-bAra pariNata nahIM hote haiM ? bhagavAn-he gautama ! hAM, satya hai / kRSNalezyA ke dravya, nIlalezyAke dravyoM ko prApta karake nIlalezyA ke svarUpa meM pariNata nahIM hote, arthAt nIlalezyA ke varNa, gaMdha, rasa aura sparza rUpa nahIM ho jaate| yahAM yaha AzaMkA hotI hai ki pahale to kRSNalezyA ko nIlalezyA ke samajI levAnI je sUcanA karAI che, tenuM prajana AgaLa kahevAze te viSayanI sAthe sambandha sthApita karavAnuM che. have A vizeSa vaktavyatAne prAraMbha karavAmAM Ave che - zrI gautamasvAmI prazna kare che-he bhagavan ! zuM kRSNalazyAnA dravya nIlezyAnA dravyone prApta karIne nIlezvAnA svabhAvarUpamAM arthAt nIlalezyAnA varNa, nIlalezyAnA gaMdha, nIlezyAnA rasa, ane nIlezyAnA sparzarUpamAM vAraMvAra pariNata nathI thatAM ? zrI bhagavAn he gautama ! hA, satya che, kRSNalezyAnA dravya nIlalezyAnA dravyone prApta karIne nIlezyAnA svarUpamAM pariNata nathI thatA arthAt nIlalezyAnA varNa, gaMdha, rasa ane saMparzarUpa nathI thaI jatA. ahIMA AzaMkA thAya che ke pahelAM te kRSNalezyAne nIlezyAnA svarUpamAM zrI. prshaan| sUtra:4
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 prazApanAsatra raghunaivoktA, atratu taniSedhAt pUrvAparavirodha iti cedatrocyate pUrvasyAH vidhiviSayiNyA: tiryagyonikamanuSyaviSayikAyAH vaktavyatAyAH sattvena niSedhaviSayiNyA vaktavyatAyAstu devanairayikaviSayakatvasya sattvena virodhAbhAvAt evazcAtra pratyAsannabamAtra prAptiH natu pariNAmajanakaparasparasazleSaH tathAhi-devanairayikAH pUrvabhavagatacaramAntarmuhUrtAdArabhya parabhavagatAdyAntarmuhUrta yAvadU avasthitalezyakA bhavanti tasmAt teSAM devanairayikANAM kRSNAdilezyA dravyANAM parasparasambandhe'pi no pariNamya pariNAmakabhAvaH saMbhavati ityabhiprAyeNAha-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-kaNhalessA nIlalessaM pappa No tA rUvattAe jAva bhujjo bhujjo svarUpa meM pariNata hotA kahA hai aura yaha batalAyA hai ki kRSNalezyA nIlalezyA ke varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM pariNata hotI hai, aura yahAM pariNamana kA niSedha kiyA gayA hai / yaha donoM kathana pUrvApara virodhI haiN| isa AzaMkA kA samAdhAna yaha hai ki pahale pariNamana kA jo vidhAna kiyA gayA hai so tiryacoM aura manuSyoM kI apekSA se hai aura pariNamana ke niSedha kI jo vaktavyatA hai, vaha devoM aura nArakoM kI apekSA se hai / isa prakAra donoM kathana vibhinna apekSAoM se hone ke kAraNa paraspara virodhI nahIM haiM / deva aura nAraka apane pUrvabhava ke antima antarmuhUrta se lekara AgAmI bhavake prathama antarmuhUrta taka avasthita lezyA vAle hote haiN| arthAt unakI jo lezyA pUrvabhava ke antima antarmuhUrta meM thI vahI vartamAna devabhava yA nArakabhava meM bhI banI rahatI hai aura vahI AgAmIbhava ke prathama antarmuhUrta meM bhI kAyama rahatI hai| isa kAraNa devoM aura nArakoM ke kRSNalezyA Adi ke dravyoM kA paraspara sambandha hone para bhI ye eka dUsare ko apane svarUpa meM pariNata nahIM karate haiM / yahI Age kahate haiNpariNata thatI kahela che ane e batAvyuM che ke kRSNalekSA nIlalezyAne varNa, gaMdha, rasa ane sparzanA rUpamAM pariNata thAya che, ane ahIM pariNamanane niSedha karyo che. A ane kathana pUrvApara virodhI che. A AzaMkAnuM samAdhAna A che ke pahelA pariNamananuM je vidhAna karAyuM che te tiryo ane manuSyanI apekSAthI che ane pariNamananA niSedhanI je vaktavyatA che, te deve ane nArakenI apekSAthI che. e prakAre bane kathana vibhinna apekSAothI hevAne kAraNe paraspara virodhI nathI. deva ane nAraka potAnA pUrvabhavanA aMtima antamuhUrtathI laIne AgAmI bhavanA prathama antarmuhUrta sudhI avasthita lezyAvALA hoya che. arthAta temanI je vezyA pUrvabhavanA antima antarmuhUrtamAM hatI te ja vartamAna devabhavamAM agara nArakabhAvamAM paNa banI rahe che ane teja AgAmI bhavanA prathama antarmuhUrtamAM paNa kAyama rahe che. e kAraNathI deva ane nArakane kRSNalezya AdinA dravyone paraspara sambandha thavA chatAM paNa ekabIjAne potAnA svarUpamAM pariNamana karatA nathI. teja AgaLa kahe che zrI prazAnasUtra:4
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 22 lezyApariNamananirUpaNam 303 pariNamai ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena-kathaM tAvad evam-uktarItyA ucyate yat-kRSNalezyA nIlalezyAM prApya-AsAdya no tadrUpatayA yAvat no tadvarNatayA no tadgandhatayA no tadrasatayA no tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamatIti ! bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'AgArabhAvamAyAe vA se siyA palibhAgabhAvamAyAe vA se siyA' AkArabhAvamAtrayA vA sA kRSNalezyA nIlalezyA rUpatayA syAt natu vastugatyA, athavA pratibhAgabhAvamAtrayA vA sA kRSNalezyA nIlalezyAsvabhAvatayA syAt natu vastugatyA, tatra AkAra:-tacchAyAmAtram tasya bhAvaH sattA AkArabhAvaH sa evamAtrA AkArabhAvamAtrA tayetyarthaH, mAtrA zabdena AkArabhAvAtiriktapariNAmAntarApatti nirastA, evameva pratibhAga:-darpaNAdigatapratibimbamiva pratibimbyavastuvRttirAkAravizeSaH pratibhAgasya bhAvaH pratibhAgabhAvaH sa evamAtrA pratibhAgabhAva gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara nIlalezyA ke rUpa meM pariNata nahIM hotI hai| na to vaha nIlalezyA ke varNa ke rUpa meM pariNata hotI hai, na gaMdha ke rUpa meM, na rasa ke rUpa meM aura na sparza ke rUpa meM pariNata hotI hai ? bhagavan-he gautama ! vaha kRSNalezyA AkArabhAva mAtra se hI nIlalezyA hotI hai, vAstava meM nIlalezyA nahIM bana jAtI / athavA pratibhAgabhAva mAtra se hI vaha kRSNalezyA nIlalezyA kahalAtI hai, vAstava meM hI kRSNalezyA nIlalezyA banajAtI ho, aisI bAta nahIM hai| AkArabhAva kA tAtparya hai chAyA mAtra yA jhalaka mAtra / Azaya yaha hai ki kRSNalezyA ke dravyoM para nIlalezyA ke dravyoM kI chAyA paDatI hai, isa kAraNa vaha nIlalezyA-jaisI pratIta hone lagatI hai, athavA jaise darpaNa para pratibimba par3ane para darpaNa usa vastu jaisA pratIta hone lagatA hai, usI prakAra kRSNalezyA para jaba nIlalezyA ke dravyoM kI chAyA yA pratibimba paDatA hai taba kRSNalezyA ke dravya nIlalezyA ke dravyoM ke rUpameM zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! zA hetuthI kahevAya che ke, kRNalezyA, nIlalezyAne prApta thaIne nIlazyAnA rUpamAM pariNata nathI thatI. nate te nalazyAnA varNanAM rUpamAM pariNata thAya che, na gaMdhanA rUpamAM, na rasanA rUpamAM ane sparzanA rUpamAM pariNata thAya che? zrI bhagavAna he gautama ! te kRSNalezyA AkAra bhAva mAtrathI ja nIlezyA thAya che, vAstavamAM nIlalezyA nathI banatI. athavA pratibhAga bhAva mAtrathI ja kRSNalezyA kahevAya che, vAstavamAM ja kRSNalezyA nIlalezyA banI jAya che, evI vAta nathI. AkAra bhAvanuM tAtparya che chAyA mAtra agara jhalaka mAtra Azaya e che ke kRSNalezyAnA dravya para nIlazyAnA dravyonI chAyA paDe che, e kAraNe te nIlalezyA jevI pratIta thAya che, athavA jema darpaNa para pratibimba paDavAthI darpaNa e vastu jevuM pratIta thavA lAge che, eja prakAre kRNAlezyA para jyAre nIlavAnA dravyanI chAyA agara pratibimba paDe che, zrI prApana sUtra:4
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 prajJApanAsU ne mAtrA tayetyarthaH, atrApi mAtrAzabdena prativimbAtiriktapariNAmAntarApatti nirastA vedi - tavyA, tadevAha - ' kaNhalessANaM sA, No khalu nIlalessA' paramArthatastu kRSNalezyaiva khalu sA bhavati no khalu nIlalezyA sA bhavati svasvarUpaparityAgAbhAvAt darpaNAdayohi japAkusumAdi-upAdhisAnnidhyAt tatprativimvamAtrapadadhAnA darpaNAdaya eva bhavantIti bhAvaH, kintu kevalaM sA kRSNalezyA - 'tatthagayA osakai ussakai vA' tatra svasvarUpe gatA - sthitA aat aaraund - nolalezyAkArabhAvamAtradhAraNena tatprativimvamAtradhAraNena vA utsarpati, utvakate vA - kRSNalezyApekSayA nIlale yAyA vizuddhatvAt tadAkArabhAvamAtraM tatpratibimbabhAvamAtraM vA upadadhAnA satI kiJcidvizuddhA vyapadizyate ityarthaH prakRtamupasaMharannAha - 'se NaNaM goyamA ! evaM buccai - kaNhalessA nIlalessaM pappa No tA rUvattAe jAva bhujjo bhujjo pariNata ho jAte haiM, parantu jaise darpaNa vAstava meM darpaNa hI hai, jisa vastu kA usa para pratibimba paDA hai, vaha vastu darpaNa nahIM hai, isI prakAra kRSNalezyA vastutaH kRSNalezyA hI banI rahatI hai, mAtra nIlalezyA ke dravyoM kA samyaka prakAra nIlaleyA- sI pratIta hotI hai, isa prakAra pratibimba ke atirikta anya koI vAstavika pariNamana usameM nahIM hotA hai / isI abhiprAya se kahate haiM - vaha vastutaH kRSNalezyA hI hai, nIlalezyA nahIM hai, kyoMki usane apane svarUpa kA parityAga nahIM kiyA hai| jaise darpaNa japAkusuma Adi upAdhi ke sAnnidhya se usake prativimva mAtra ko dhAraNa karate hue bhI darpaNa hI banA rahatA hai, vaha japAkusuma Adi nahIM bana jAtA, isI prakAra kRSNalezyA, nIlalezyA nahIM bana jAtI / kintu kRSNalezyA apane svarUpa meM sthita rahatI huI nIlalezyA ke AkAra bhAva ko dhAraNa karake athavA pratibimba mAtra ko dhAraNa karake kiMcit vizuddha kahalAtI hai / aba upasaMhAra karate haiM- he gautama ! isa hetu se aisA kahA tyAre kRSNavezyAnA dravya nIlezyA drabyAnA rUpamAM pariNata thaI jAya che. parantu jema daNu vAstavamAM daNu ja che, je vastunuM tenI para pratibimba paDayu che, te vastu darpaNu nathI, eja prakAre kulezvA vastutaH kRSDalezvA ja manI rahe che, mAtra nIlalezyAnA dravyenA samparka yAmIne nIlezyA jevI pratIta thAya che. e prakAre pratibimbanA ati rakta anya kAI vAstavika pariNamana temAM thatuM nathI, Aja abhiprAyathI kahe che-te vastutaH kRSNavezyA ja che, nIlalezyA nathI. kemake teNe potAnA svarUpano parityaga karyAM nathI jema darpaNamAM japakusuma Adi upAdhinA sAMnidhyathI tenA pratiSThima mAtrane dhAraNu karavA chatAM te paNa darpaNu ja khatI rahe che, japAkusuma Adi nathI khanI jatu, eja prakAre kRSNalezyA, nIlalezyA nathI banI jatI. kintu kRSNaazyA potAnA svarUpamAM sthita rahIne ja nIlalezyAnA AkAra lAvane dhAraNa karIne athavA pratibiMba mAtrane dhAraNa karIne kAMIka vizuddha kahevAya che. have upasatAra kare che-ke gautama ! e hetuthI ema kahevAya che zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 22 lezyApariNamananirUpaNam 305 pariNamaI' he gautama ! tat-atha tenArthena evam-uktarItyA ucyate-yat kRSNalezyA nIla. lezyAM prApya no tadrUpatayA yAvat no tavarNatayA no tadndhatayA no tadrasatayA no tatspa rzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati, evaM nIlalezyAyAH kApotalezyAmadhikRtya vaktavyatAM prarUpa. yitumAha-'se nUrNa bhaMte ! nIlalessA kAlessaM pappa No tA rUvattAe jAva bhujjo bhujjo pariNamaI ? he bhadanta ! tata-atha nUna-kim nIlalezyA kApotalezyAM prApya-AsAdya no tadrUpatayA yAvad no tadvarNatayA no tadgandhatayA no tadrasatayA no tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati ? bhagarAnAha-haMtA, goyamA !' he gautama ! hanta-satyam 'nIlalessA kAulessaM pappa No tA rUvattAe jAba bhujo bhujjo pariNamai' nIlalezyA kApotalezyAM prApya-prAsAdha no tadrUpatayA yAvat-no tavarNatayA no tadgandhatayA no tadrasatayA no tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati, gautamaH pRcchati-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-nIlalestA kAulessaM pappa No tA rUvattAe jAva bhujjo bhujjo pariNamai ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena-kathaM tAvada evam-uktarItyA ucyate yat-nIlalezyA kApotalezyAM prApya-AsAtha no tadrUpatayA yAvat-no tavarNatayA no tadagandhatayA no tadrasatayA no tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamajAtA hai ki kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara nIlalezyA ke rUpa meM yAvat punaH punaH pariNata nahIM hotI hai / na vaha nIlalezyA ke varNa, gaMdha, rasa aura sparza rUpa hI pariNamana karatI hai| gautama svamI-he bhagavan ! kyA nIlalezyA kApotalezyA ko prApta hokara kApotalezyA ke rUpa meM nahIM yAvat pariNata hotI hai ? arthAt kyA nIlalezyA kApotalezyA ke varNa gaMdha, rasa aura sparza rUpa meM pariNata nahIM hotI? bhagavAn-hA~ gautama ! aisA hI hai| nIlalezyA kApotalezyA ko prApta hokara kApotalezyA ke svarUpa meM usa ke varNa gaMdha, rasa aura sparza rUpa meM punaH punaH pariNata nahIM hotI! gautama svAmI-he bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki nIlalezyA kApotalezyA ko prApta hokara usa ke svarUpa meM arthAtU kApotalezyA ke varNa, gaMdha ke kRSNalezyA nI lalezyAti prApta thaIne nIkalezyAnA rUpamAM te punaH punaH pariNata nathI thatI. nahIM ke te nIlazyAnA varNa, gaMdha, rasa ane sparza rUpe ja pariNamana kare che. zrI gautamasvAmI-he bhagavAna ! zuM nIlalezyA kApatalazyAne prApta thaIne kApatA lezyAnA rUpamAM nahIM yAvat pariNata thAya che? arthAt zuM nIlalezyA kApotalezyAnA gaMdha, varNa, rasa ane sparza rUpamAM pariNata nathI thatI ? zrI bhagavA-hA, gautama ! evuM ja che. nIlalezyA kApotalezyAne prApta thaIne kApo lezyAnAM svarUpamAM, tenA varNa, gaMdha, rasa ane sparza rUpamAM punaH punaH pariNata nathI thatI. zrI gautamarAmI-he bhagavana ! zA hatuthI ema kahevAya che ke nalalezyA kApatapr0 39 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 prajJApanAstre tIti ? bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama ! AgArabhAvamAyAe vA siyA palibhAgabhAvamAyA vA siyA' AkArabhAvamAtrayA vA syAt, pratibhAgabhAvamAtrayA vA syAt tathA ca nIlezyA kApodalezyA sagnidhau tadAkAratayA tatpratibimbitatayA vA bhAsate na tu tadrUpatayA paribhAsate tasyAH nIlalezyAyAH svasvarUpAparityAgAt tadAha - 'nIlalessANaM sANo khalu sA kAulessA' paramArthato nIlalezyaiva khalu sA bhavati no khalu sA kApotalezyA bhavati, kevalaM sA nIlalezyA 'tatthagayA osakai vA' tatra svasvarUpe gatA - sthitA satI avaSvaSkate - tadAkArabhAvamAtradhAraNena tatprativimvamAtradhAraNena vA uttvaSkate - utsarpatinIlazyApekSayA kApItalezzayAH kiJcid vizuddhatvAt tadAkArabhAvamAtram pratpratibimbabhAvamAtraM vA dadhAnA satI manAg vizuddhA vyapadizyate, tadupasaMharannAha--' se eeNadvegaM goyamA ! evaM buccai-nolalessA kAulessaM pappa No tArUvattAe jAva bhujo bhujjo pariNamai' he gautama ! tat - atha etenArthena evam uktarItyA ucyate yat-nIlalezyA kApotalezyAM prApya - AsAdya rasa aura sparza ke rUpa meM pariNata nahIM hotI ? bhagavAn - he gautama! AkAra bhAva mAtra se pariNata hotI hai yA pratibhAgabhAvamAtra se pariNata hotI hai, vAstavika rUpa meM nahIM ! arthAt nolale zyA kApotalezyA ke sannidhAna se kApota lezyA kI chAyA mAtra ko dhAraNa kara letI hai athavA kApotalezyA kA pratibimba mAtra usapara paDatA hai / magara nIlaleiyA apane svarUpa kA parityAga nahIM karatI, kApotalezyA kA pratibimba paDane para bhI nIlalezyA vastutaH nIlalezyA hI banI rahatI hai vaha badala kara kApotalezyA nahIM bana jAtI ! vaha apane mUla sparUpa meM kAyama rahatI huI kApotalezyA ke saMsarga se kiMcit vizuddha kahalAtI hai| isa hetu se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki nIlalezyA, kApotalezyA ko prApta hokara usake svarUpa meM, usake varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM pariNata nahIM hotI hai, isI prakAra kApotalezyA lezyAne prApta karIne tenA svarUpamAM arthAt kApotalezyAnA varNa, gaMdha, rasa ane spanA rUpamAM paNita nathI thatI? zrI bhagavAn he gautama ! AkAra bhAva mAtrathI pariNata thAya che, agara pratibhAga bhAva mAtrathI pariNata thAya che, vAstavika rUpamAM nahI. arthAt nIlalezyA kApAtalezyAnA saMnidhAnathI kApeAtalezyAnI chAyAmAtrane dhAraNa karI le che, athavA kApAtalezyAnu pratibimba mAtra tenA para paDe che. paNa nIlalezyA potAnA svarUpanA pariyAga nathI karatI. kApotalezyAnuM pratibimba paDavAthI ja nIlalezyA vastutaH nIlalezyA ja banI rahe che te badalAIne kApotalezyA nathI banI ja. te potAnA mULa svarUpamAM kAyama raDDIne kApotalezyAnA sparzathI kiMcit vizuddha kahevAya che. e hetuthI huM gautama ! ema kahevAya che ke nIlalezyA kApotalezyAne prApta thaine tenA svarUpamAM, tenA varNa, gaMdha, rasa ane zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 22 lezyApariNamananirUpaNam no tadrUpatayA yAvat-no tadvargAditayA bhUyo bhUgaH pariNamati, evaM kApotalezyAyAstejolezyAmadhikRtya tejolezyAyAH padmalezyAmadhikRtya padmalezyAyAH zuklalezyAmadhikRtya vaktavyatAM prarUpayitumAha-'evaM kAulessA teulespaM pappa teulestA pamhalessaM pappa pamhalessA bhukkalestaM pappa' evam-nIlale zyoktarItyA kApotalezyA tejolezyAM prApya-AsAdya tejolezyA padumalezyAM prApya, padmalezyA zuklalezyAM prApya-mAsAdya no tattadrUpatayA no tattadvarNatayA no tattadgandhatayA no tattadra satayA no tattatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamate, prAguktayukteH, atha zuklalezyAyAH padmalezyAmadhikRtya vaktavyatAM prarUpayitumAha-'se nUNaM bhaMte ! sukkalessA pamhalessaM pappa No tArUvattAe jAva pariNamai ?' he bhadanta ! tat-atha nUnam-kim zuklalezyA padmale zyAM prApya-AsAdya no tadrUpatayA yAvat-no tavarNatayA no tadndhatayA no tadrasatayA no ta sparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati ? bhagavAnAha-'haMtA, tejolezyA ko prApta hokara, tejolezyA panalezyA ko prApta hokara aura pabalezyA zuklalezyA ko prApta hokara usI ke rUpa meM pariNata nahIM hotI hai, aisA kahalenA caahie| isa viSaya meM yukti pUrvavat ho samajha lenA caahie| aba padmalezyA ko lekara zuklalezyA kI vaktavyatA prAraMbha karate haiM__ gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA zuklalezyA padmalezyA ko prApta hokara usa ke svarUpa meM pariNata nahIM hotI hai ? kyA vaha padmalezyA ke varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM pariNata nahIM hotI hai? / ___ bhagavAn-he gautama ! hAM, satya hai, ityAdi pUrvokta saba kahalenA cAhie, arthAt zuklalezyA padmalezyA ko prApta kara ke usake svarUpa, varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM pariNata nahIM hotii| gautamasvAmI-bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki zuklalelyA sparzanA rUpamAM pariNata nathI thatI. eja prakAre kApotalezyA, tejalezyAne prApta thaIne, tezyA padumalezyAne prApta thaIne ane padmazyA zuklalezyAne prApta thaIne temanA ja rUpamAM pariNata nathI thatI. A niyamamAM yukti AgaLa pramANe ja samajI levI joie. have padmazyAne laIne zukalezyAnI vaktavyatA prAraMbha kare che zrI gautamasvAmI-he bhagavanzuM zukalezyA, patlezyAne, prApta karIne tenA svarUpamAM pariNata nathI thatI? zuM te padmazyAnA varNa, gaMdha, rasa ane sparzanA rUpamAM pariNata nathI thatI ? zrI bhagavAna-he gautama! hA, satya che ItyAdi pUrvokta badhuM kathana kahI levuM joIe, arthAta zukalezyA padumalezyAne prApta karIne tenA svarepa, varNa, gaMdha, rasa ane sparzanA rUpamAM pariNata nathI thatI. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zA hetuthI ema kahevAya che ke zuklalazyAne pAmIne zrI. pra pn| sUtra:4
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 prajJApanAsUtre goyamA ! he gautama ! hanta--satyam 'sukkalessA taM ceda' zuklalezyA taJcaiva-- pUrvoktarItyaiva zuklalezyA padmalezyAM prApya no tadrUpayA no tavarNatayA, no tad-patayA no tadrasatayA no tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamate, gautamaH pRcchati-'se kegaDeNaM bhaMte ! evaM vucai-sukka. lessA jAva No pariNamai ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena-kathaM tAvad evam-uktarItyA ucyate yat-zuklale zyA yAvat no padmalezyAM prApya no tadrUpatayA no tavarNatayA, no tadndhatayA no tadrasatayA no tatsparzatayA bhUyo bhUyaH pariNamati ? iti, bhagavAnAi-'goyamA !" he gautama ! 'AgArabhAvamAyAe vA jAva sukalessANaM sA No khalu sA pamhalessA, tatthA ya opsakai' AkArabhAvamAtrayA vA yAvat pratibhAgabhAvamAtrayA vA sA zuklale zyA pAlezyAkAratayA vA padmalezyApratibimbitatayA kA bhAsate, paramArthatastu zuklalezyaiva khalu sA bhavati no khalu sA zuklalezyA padmalezyA bhavati kintu kevalaM sA zuklalezyA-'tatthagayA osakka3' tatra-svasvarUpe gatA-sthitA satI avaSvakate-padmalezyAkAramAsamAtradhAraNena padmalezyApratibimbamAtradhAraNena vA utsarpatIti, tathA ca zukla lezyApepayA padumalezyAyA hInapariNAmatvAt zuklalezyA padmale zyAyA AkArabhAvaM tatpratibimbabhAvamAtraM vA dadhAnA kizcid vizuddhA bhavati ata eva avaSvaSkate-ityuktam / tadupasaMharamAha-'se teNaTeNaM goyamA ! padmalezyA ko prApta hokara padmalezyA ke svarUpa meM isa ke varNa,gaMdha, rasa aura sparza ke rUpa meM pariNata nahIM hotI hai / bhagavAn-he gautama ! AkArabhAvamAtra se athavA pratibhAga mAtra se vaha zuklalelyA padamalezyA jaisI pratIta hotiihai| vAstava meM to vaha zuklalezyA hI hai, padamalezyA nahIM kevala vaha zuklalezyA apane svarUpa meM kAyama rahatI huI padmalezyA ke AkAra bhAva mAtra ko dhAraNa karane ke kAraNa apakarSa ko prApta ho jAtI hai| zuklalezyA se padamalezyA hIna pariNAma vAlo hotI hai, ataeva jaba zuklalezyA padamalezyA kI chAyA yA pratibimba ko dhAraNa karatI hai, tava kiMcit avizuddha hotI hai| isa kAraNa apakarSa ko prApta honA kahA gayA hai| isa hetu padamalezvAnA svarUpamAM tenA varNa, gaMdha, rasa ane sparzanA rUpamAM pariNata nathI thatI. - zrI bhagavAna-gautama! AkArabhAva mAtrathI athavA pratibhAga mAtrathI te zukalezyA padmazyA jevI pratIta thAya che. vAstavamAM te te zukalalezyA ja che, padmazyA nathI, kevaLa te zukalalezyA potAnA svarUpamAM kAyama rahIne padmazyAnA AkAra bhAva mAtrane dhAraNa karavAnA kAraNe apakarSane prApta thaI jAya che. zukalezyAthI padmazyA hIna pariNAmavALI hoya che, tethI ja jyAre zukalezyA padmalezyAnI chAyA athavA pratibimbane dhAraNa kare che, tyAre kiMcit avizuddha bane che. e kAraNathI apakarSane prApta zrI praapn| sUtra:4
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 10 sU0 22 lezyA pariNamananirUpaNam 309 evaM bucca - jAva No pariNamai' he gautama ! tat-atha tenArthena evam uktarItyA ucyate yatzuklazyA padyAM prApya no tadrUpatayA no tavarNAditayA bhUyo bhUyaH pariNamati, evaM tejaH kApotanILakRSNa lezyAviSayikA vaktavyatA avasevA, evaM padmalezyAmadhikRtya tejaH kApotanIlakRSNalezyA viSayiNI vaktavyatA, tejolezyAmadhikRtya kApotanIla kRSNavipayikA vaktavyatA, kApotalezyAmadhikRtya nIlakRSNalezyAviSayiNI vaktavyatA, nIlalezyAmadhikRtya kRSNalezyA viSayiNI vaktavyatA avaseyA / 'paNNavaNAe bhagavaIe lessApae paMcamuddesa' prajJApanAyAM bhagavatyAM lezyApade paJcamaH uddezakaH samAptaH // sU0 22 // itizrI vizvavikhyAta - jagadvallabha-prasiddhavAcakrapaJcadazabhASAkalita - lalitakalApAlApakapravizuddhagadyapadyA naikagranthanirmApaka - vAdimAnamardaka- zrI zAhU chatrapatikolhApurarAjapradatta-'jainazAstrAcArya' - padavibhUSita - kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacArI jainAcArya jainadharmadivAkara - pUjyazrI - ghAsIlAla- vrativiracitAyAM zrI prajJApanAsUtrasya prameyavodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadaze lezyApade paMcatra uddezakaH samAptaH // 5 // se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki zuklalezyA padmalezyA ke svarUpa ko prApta karake usake svarUpa meM pariNata nahIM hotI / isI prakAra kI vaktavyatA tejolezyA, kApotalezyA, nIlalezyA aura kRSNa ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| padmalezyA ko lekara teja, kApota, nola aura kRSNalezyA saMbaMdhI vaktavyatA, kApota lezyA ko lekara nIla, aura kRSNalezyA viSayaka vaktavyatA nIlalezyA ko lekara kRSNalezyA saMbaMdhI vaktavyatA jAna lenA cAhie | zrI jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla praticiracita prajJApanA sUtra kI prameyabodhinI vyAkhyA meM || lezyApada kA pAMcava uddezaka samApta // 5 // thayAnuM kahevAyeluM che. e hetuthI huM gautama ! evu kahevAya che ke zukalezyA padmalezyAnA svarUpane pAmIne tenA svarUpamAM pazuta nathI thatI. e ja prakAranI vaktavyatA teolezyA, kApotalezyA, nIlezyA ane kRSNalezyAnA viSayamAM paNa samajI levI joie. padmamalezyAne laIne teja, kApota, nIla ane kRSNalezyAsa khandhI vaktavyatA, kApotalezyAne laIne nIla, kRSNalezyA viSayaka vaktavyatA, nIlezyAne laIne kRSNalezyA saMbaMdhI vaktavyatA jANI levI joie. zrI jainAcAya jainadhamadivAkara pUjya zrI ghAsIlAla tiviracita prajJApanA sUtranI prameyakheAdhinI vyAkhyAnA sattaramA vaizyApadana pAMcamA uddezaka samAsa ghA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre // atha SaSThoddezakaH // mUlam-kai NaM bhaMte! lesptA paNNattA ? goyamA ! chalessA paNNattA, taM jahA-kaNhaleslA jAva sukkalessA, maNussA NaM bhaMte ! kailessA paNNattA ? goyamA ! chalessAo paNNattAo, taM jahA-kaNhalessA jAva sukkalessA, maNussINaM bhaMte ! pucchA, goyamA ! challessAo paNNattAo taM jahA-kahA jAva sukkA, kammabhUmayamaNussANaM bhaMte ! kailessAo paNNattAo ? goyamA ! chalessAo paNNattAo taM jahA-kaNhA jAva sukkA, evaM kammabhUmayamaNussINa vi, bharaheravayamaNussANaM bhaMte ! kailessAo paNNatAo ? goyamA ! challessAo paNNattAo taM jahAkaNhA jAva sukkA, evaM bhaNussINa vi, akammabhUmaya maNussANaM pucchA, goyamA! cattAri lessAo paNNattAo, taM jahA-kaNhA jAva teulessA, evaM akammabhUmiga maNussINa vi, evaM aMtaradIvamaNussANaM maNussINa vi, evaM hemavaya erannavaya akammabhUmaya maNussANaM maNussINa ya kai leslAo paNNattAo ? goyamA ! cattAri, taM jahA-kahA jAva teulessA, harivAsarammayaakammabhUmaya maNussANaM maNussINa ya pucchA, goyamA ! cattAri, taM jahA-kaNhA jAva teulessA, devakuru uttarakuru akammabhUmayamaNussA evaM ceva, eesiM ceva maNussINaM evaM ceva, dhAyaisaMDapurimaddhe vi evaM ceva, pacchimaddhe vi, evaM pukkharadIve vi bhANiyavvaM, kaNhalesseNaM bhaMte ! maNusse kaNhalessaM gabhaM jaNejA ? haMtA, goyamA ! jaNejA, kaNhalesse maNusse nIlalessaM gambhaM jaNejjA ? haMtA, goyamA ! jaNejA, jAva sukkalessaM gabnaM jaNejjA, nIlalesse maNusse kaNhalessaM gambhaM jaNejjA ? haMtA, goyamA ! jaNejA, evaM nIlalesse magusse jAva sukale gambhaM jaNejA, evaM kAulesseNaM chappi AlAvagA bhANiyavvA, teulessANa vi pamhalessANa vi, sukkalessANa vi, evaM chattIsaM AlAvagA bhANiyavvA, kaNhalessA ithiyA kaNhalessaM zrI prazAnasUtra:4
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ - prameyabodhino TIkA pada 17 sU0 23 lezyAmanuSyAdInAM saMkhyArUipaNam ____311 gambhaM jaNejA ? haMtA, goyamA ! jaNejA, evaM eevi chattIsaM AlAvagA bhANiyavvA, kaNhalesse NaM bhaMte ! maNusse kaNhalessAe itthiyAo kaNhalessaM gambhaM jaNejA ? haMtA, goyamA ! jaNejA, evaM ee chattIsaM AlAvagA, kammabhUmaga kaNhalesseNaM bhaMte ! maNusse kaNhalessAe itthiyAe kaNhalessaM gambhaM jaNejjA ? haMtA, goyamA ! jANejjA, evaM ee chattIsaM AlAvagA bhANiyavvA, akammabhUmaya kaNhalesse maNusse akammabhUmayakaNhalessAe itthiyAe akammabhUmayakaNhalessaM gambhaM jaNejjA ? hatA. goyamA ! jaNejA, navaraM causu lessAsu, solasa AlAvagA, evaM aMtaradIvagANa vi sU0 23 // iti paNNavaNAe bhagavaIe lessApayaM samattaM / sattarasaM payaM samattaM // chAyA-kati khalu bhadanta ! lezyAH prajJaptA:? gautama ! paDUlezyAH prajJaptAH, tadyathAkRSNalezyA yAvat zuklalezyA, manuSyANAM bhadanta ! katilezyAH prajJaptAH ? gautama! SaDlezyAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNalezyA yAvat zuklalezyA, manuSINAM bhadanta ! pRcchA, gautama ! SaDUlezyAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNa yAvat zuklA, karmabhUmigamanuSyANAM bhadanta ! katilezyAH SaSTha uddezaka zabdArtha-(kaha NaM bhaMte ! lessA paNNattA ?) he bhagavan ! kitanI lezyAeM kahI haiM (goyamA ! chalessA paNNattA) he gautama ! chahalezyAeM kahI hai (taM jahA-kaNha lessA jAva suklalessA) ve isa prakAra- kRSNalezyA yAvatU zuklalezyA (maNussANaM bhaMte ! kai lessA paNNattA ?) he bhagavan ! manuSyoM ko kitanI lezyAeM hotI haiM ? (goyamA! cha lessAo paNNattAo) he gautama ! chaha lezyAeM kahI haiM (taM jahA-kaNhalessA jAva sukkalessA) ve isa prakAra-kRSNalezyA yAvat zukla lezyA (maNussINaM bhaMte ! pucchA ?) he bhagavan ! mAnuSike saMbaMdhI pRcchA? SaSTha uddezaka zahAtha-(kaiNaM bhaMte ! lessA paNNattA ) 3 bhagavan ! sI vezyAma hI cha? (goyamA ! cha lessA paNNattA) gautama! 7 khezyAma 4che (taM jahA-kaNhalessA jAva sukkalessA) te 2 // 4Are vezyA yAvat zusavezyA. (maNussANaM bhaMte ! kai lessA paNNattA ?) 3 mApana ! manuSyAne hI sezyAma DAya cha ? (goyamA ! cha lessAo paNNattAo) gotama!7 khezyA / 4 cha (taM jahA-kahalessA jAva sukkalessA) te // 4Are vezyA yAvat shusoshy| (maNussIga bhaMte pucchA ?) . lAyan ! bhAnuSayA samadhI 2ch| (goyamA! cha lessAo paNNattAo) : gautama ! zrI. prazAnasUtra:4
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - - - - prajJApanAsUtre prajJaptAH gautama ! SaDlezyAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNA yAvat zuklAH, evaM karmabhUmiga. manuSINAmapi, bharatairavatamanuSyANAM bhadanta ! katilezyAH prajJaptAH ? gautama ! pailezyAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNA yAvat-zuklA, evaM manuSINAmapi, akarmabhUmigamanuSyANAM pRcchA, gautama ! catasro lezyAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNA yAvat tejolezyA, evam akarmabhUmiga(goyamA ! challesAo paNNattAo) he gautama ! chaha lezyAeM kahI haiM (taM jahA-- kaNha jAya sukkA) ve isa prakAra-kRSNa yAvat zukla (kammabhUmayamaNussANaM bhaMte ! kaI lessAo paNNattAo?) karmabhUmija manuSyoM ko kitanI lezyAeM kahIM hai ? (goyamA ! cha lessAo paNNattAo) he gautama ! chaha lezyAeM kahIM hai (taM jahA kaNhA jAva sukkA) ye isa prakAra-kRSNa yAvat zukla (evaM kammabhUmaya maNussINa vi) isI prakAra karmabhUmija manuSyastriyoM ko bhI (bharaheravayamaNuslANaM bhaMte ! katilessAo paNNattAo?) he bhagavan ! bharata-airavata kSetra ke manuSyoM ko kitanI lezyAeM kahI haiM ? (goyamA! cha llessAo paNNattAo) he gautama! chaha lezyAeM kahI haiM (taM jahA-kaNhA jAva sukA) kRSNa evaM zukla (evaM maNussI vi) isI prakAra manuSyastriyoM ko bhI (puvvavideha avaravideha kammabhUmayamaNussANaM bhaMte ! kA lessAo paNNattAo goyamA ! cha lessAo taM jahA kaNhA evaM sukkA) evaM maNusamINa vi) pUrvavideha apara videha karmabhUmija manuSyoM kI he bhagavan kitanI lezyA kahI gaI haiM he gautama chaha lezyAai, ve isa prakAra haiM kRSNa yAvata zukla' isI prakAra manuSyastrI ke saMbaMdha meM bhI (akammabhUmayamaNussANaM pucchA?) akarmabhUmija manuSyoM saMbaMdhI pRcchA ? (goyamA ! cattAri leslAo paNNattAo) gautama ! cAra vezyAmo DI che (taM jahA-kaNha jAva sukkA) // 2 // 4 // 2-6 yAvat zusa (kammabhUmaga maNussANaM bhaMte ! kai lessAo paNNattAo') bhabhUmi bhanudhyAna kI veshyaame| 4ii cha ? (goyamA ! cha lessAo paNNattAo) 3 gautama ! 7 azyA / 44ii che (taM jahA-kaha jAva sukkA) tse| 2 / 17 ] yAvat zusa (evaM kammabhUmaya maNuspINa vi) se prAraM 4ma bhUmi . manuSya liyone para (bharaheravayamaNussANaM bhaMte ! kati lessAo paNNattAo?) 3 mAvan ! marata-2vata kSetranA manuSyAne mI veshyaame| hI hai ? (goyamA ! challessAo pagNattAo) : gautama ! 7 me vezyA-mo hI cha (taM jahA-kaNha jAva sukkA) satamA zu41 (ebaM maNussINa vi) me re mnussyniyon| 595 (pukhya videha avaravideha kammabhUmaya maNussANaM bhaMte ! kai lessAo paNNattAo?) pUrva vi 152viha bhabhUmi bhanuSyanI bhagavan ! sA se25|| aDekI che ? (goyamA ! cha lessAo, taM jahA kaNhA jAva sukkA) he gautama ! 7 vezyA, tem| 2 cha-08 yAvat zusa (evaM maNussI vi) me 542 mAnuSI 5 (akammabhUmaya maNustANaM pucchA ?) 254mabhUmi manudhyA samAdhI pUchA ? (goyamA ! cattAri lessAo paNNatAo) gautama ! yAra seshyaame| zrI. prshaan| sUtra:4
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 23 manuSyAdInAM lezyAsaMkhyAnirUpaNam 313 manuSINAmapi, evam antaradvIpamanuSyANAM mAnuSINAmapi, evaM haimavatairavatAkarmabhUmigamanuH jyANAM mAnuSINAzca katilezyAH prajJaptAH ? gautama ! catasraH, tadyathA-kRSNA yAvat tejolezyA, harivarSaramyakAkarmabhUmigamanuSyANAM mAnuSINAzca pRcchA, gautama ! catasraH, tadyathAkRSNA yAvata tejolezyA, devakurUttara kuru-akarmabhUmigamanuSyA evaJcaiva, etAsAzcaiva mAnuSINAm evazcaitra, dhAtakIkhaNDapUrvArddha'pi evaJcaitra, pazcimAdde'pi, evaM puSkaradvIpe'pi bhaNitadhyam, kRSNa lezyaH khalu bhadanta ! manuSyaH kRSNa lezyaM garbha janayet ? hanta, gautama ! janayeta, lezyAeM kahI hai (taM jahA-kaNhA jAva teulessA) ve isa prakAra-kRSNa yAvat tejolezyA (evaM akammabhUmigamaNussINa ci) isI prakAra akarmabhUmi kI mAnuSiyoM ko bhI (evaM aMtaradIva maNussANaM maNussINa vi) isa prakAra antaradvIpa ke manuSyoM aura manuSyaniyoM ko bhI (evaM hemavathaerannavaya akammabhUmayamaNussANaM maNussINa ya kai leslAo paNNattAo) isI prakAra haimavata evaM airaNyayat akamabhUmi ke manuSyoM aura manuSyaniyoM ko bhI kitanI lezyAeM kahI hai ? (goyamA! cattAri) he gautama ! cAra (taM jahA-kaNhA jAva teulessA) ve isa prakAra-kRSNa yAvat tejolezyA (hariyAsarammagavAsa akammabhUmayamaNussANaM maNussINa ya pucchA ?) harivarSa-ramyaka varSa akarmabhUmi ke manuSyoM aura manuSyaniyoM saMbaMdhI pRcchA ? (gIyamA ! cattAri, taM jahA-kaNhA jAva teulessA) he gautama ! cAra yathA kRSNa yAvat tejolezyA (devakuru uttarakuru akasmabhUmayamaNussA evaM ceca) devakuru aura uttarakuru akarmabhUmi ke manuSya isI prakAra ( etesiM ceva maNu. ssINaM evaM ceva) ina kI manuSyaniyoM kI isI prakAra (dhAyaisaMDapurimaddhe vi evaM ceva) dhAtakokhaMDa ke pUrvArdha meM bhI isI prakAra (pacchimaddhe vi) pazcimAdha meM bhI 38 cha (ta jahA kaNhA jAva teulessA) te 2 // prAre-555 yApat tevezyA (evaM akammabhUmiga maNussINa vi) 24 542 54mabhUminI bhAnupiyAnI 594 (evaM aMtara dIva maNussANaM maNussINa vi) se mAre mantavIpanA manuSyo bhane manuSyanIyAnA paY (evaM hemavae erannavaya akambhUmaya maNussANaM maNussINaM ya kai lessAo paNNattAo) me pare haibhapata tebhara bhairavata ma4 bhUbhinA bhanudhyo bhane manuSyaniyonI sI vezyAma hI cha ? (goyamA ! cattAri) gautama ! yAra (ta jahA-kaNhA-jAva teulessA) tebhyo // prAre- yAt tanavezyA (harivAsa rammayavAsa akambhabhUmaya maNussANaM maNussINa ya pucchA) hari15, 2bhya. 1 mama bhUminA manuSyonA mane manuSyAnadhA 127? (goyamA ! cattAri, taMjahAkaNhA jAva teulessA) : gautama ! yAra-bha- yApatta nalezyA (devakuru, uttarakuru, akammabhUmaya maNussA eva ceva) 13 bhane utta273 mabhUminA manuSya me prahAra (eesiM cemaNussINaM evaM ceva) temanI manuSyaniyonI me prAre (dhAyaikhaMDapurimaddhe vi evaM ceva) yAtImanA pUdhi bhI me prA3 (pacchimaddhe vi) pazcimAdhamA 59 pra0 40 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 prajJApanAsa kRSNazyo manuSyo nIlalezyaM garbhaMjanayet ? hanta, gautama ! janayet yAvat zuklalezyaM garbha janayet nIlalezyo manuSyaH kRSNa lezyaM garbhaM janayet ? hanta, gautama ! janayet, evaM nIlayo manuSya yAvat zuklalezyaM garbhaM janayet, evaM kApotalezyena Saipi AlApakA bhaNitavyAH, tejolezyAnAmapi padmalezyAnAmapi zuklalezyAnAmapi, evaM SaTtriMzad AlApakA ( evaM pukharadIve vibhANiyavvaM ) isI prakAra puSkaradvIpa meM bhI kahanA cAhie ( kaNha lesse NaM bhaMte! maNuhase kaNhalehasaM garbhaM jaNejjA ?) he bhagavan ! kRSNa lezyA bAlA manuSya kRSNalezyA vAle garbhako utpanna karatA hai ? (haMtA goyamA ! jaNejjA) hAM gautama ! utpanna karatA haiM ( kaNhalesse masse nIlalessaM ganbhaM jaNejjA ?) kRSNalezyA vAlA manuSya nIlalezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai ? (haMtA goyamA ! jaNejA) hAM gautama ! utpanna karatA hai (jAva sukkalessaM ganbhaM jaNejA) yAvat zuklalezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai (nIlalesse maNusse kaNhalessaM gagbha' jaNejjA) nIlalezyA vAlA manuSya kRSNalezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai ? (haMtA goyamA ! jaNejjA) hA gautama ! utpanna karatA hai ( evaM nIlalesse maNusse jAva sukkalessaM ganbhaM jaNejA) isI prakAra nIlalezyA vAlA manuSya yAvat zukkalezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai ( evaM kAuleskhe NaM chappi AlavagA bhANi - roat) isI prakAra kApotalezyA vAle se chahoM AlApaka kahanA cAhie (teulerasANa vi, pamhalesANa vi, sukkalehasANa vi) tejolezyA vAloM ke bhI, padmalezyA vAloM ke bhI, zuklalezyA vAloM ke bhI ( evaM chattIsa AlAvagA bhANiyavvA) isa prakAra chattIsa AlApaka kahane cAhie ( evaM pukharadIve vi bhANiyAM) se prAre puSDaradvIpamA pazu hevu le. (kasse bhaMte ! masse kaNhalessaM gabbhaM jaNejjA ?) he bhagavAn kRSNulezyAvANA bhanuSya pR'SNusezyAvANA garbhane utpanna 12 che ? (haMtA goyamA ! jaNejjA) hA gautama ! utpanna 42 che (kaNNalesse masse nIlalessaM gabbhaM jaNejjA ? SNuvezyAvANA manuSya nIsozyAbAjA galane utpanna 4re che ? (haMtA goyamA ! jaNejjA) hA, gautama ! utpanna kure che (jAva sukkalessaM gabbhaM jaNejjA) yAvat zusozyAvAlA garbhane utpanna re che (nIlalesse maNusse kaNhalessaM gabbhaM jaNejjA) nIsasezyAvANA manuSya pR'SNutezyAvANA galane utpanna re che ? (haMtA goyamA ! jaNejjA) hA gautama | utpanna 1re che ( evaM nIlalesse maNusse jAva sukkalesaM gabbhaM jaNejjA) se prahAre nIsasezyAvANA bhAsa yAvat zusozyApAnA garbhane utpanna 42 che ( evaM kAulesseNaM chappi AlAvagA bhANiyavvA) se are ayotavezyAvANAthI chame bhAsAya4 ar3evA leAye (teulessANa vi, pamhalessANa vi, sukkalessANa vi) teleozyA. vAjAnA pazu, pahUbhozyAvANAnA pazu, zubhrasezyAvANAnA pazu ( evaM chattIsaM AlAvagA bhANiyavvA ) me ahAre chatrIsa AlA hevA lehaye. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 23 manuSyAdInAM lezyAsaMkhyA nirUpaNam 315 bhaNitavyAH, kRSNalezyA strIkRSNalezyaM garbhaM janayet ? hanta, gautama ! janayet evam ete'pi SaTtriMzat-AlApakAH bhaNitavyAH, kRSNalezyaH khalu bhadanta ! manuSyaH kRSNalezyAyAH striyAH kRSNalezyaM garbhaM janayet ? hanta, gautama ! janayet evam ete patriMzat AlApakAH, karmabhUmigakRSNalezyaH khalu bhadanta ! manuSyaH kRSNalezyAyAH striyAH kRSNa lezyaM garbhaM janayet ? hanta, gautama ! janayet, etram ete paTtriMzad AlApakAH bhaNitavyAH, akarmabhUmiga kRSNalezyo manuSyo'karmabhUmigaRplezyAyAH khiyAH akarmabhUmimakRSNa lezyaM garbhaM janayet ? ( kaNhalessA itthiyA kaNhalessaM gandhaM jaNejjA ?) kyA kRSNalezyA vAlI strI kRSNalezyA vAle garbha ko utpanna karatI hai ? (haMtA goyamA ! jaNejjA) hAM gautama ! utpanna karatI hai ( evaM ete vi chattIsaM AlAvagA bhANiyavvA) isa prakAra ye bhI chattIsa AlApaka kahane cAhie / ( kaNhale se bhate ! masse kaNhalessAe itthiyAo kaNhalessaM gabha jaNeja ( ? ) he bhagavan ! kRSNalezyA vAlA manuSya kRSNalezyA vAlI strI se kRSNalezyA vAlA garbha utpanna karatA hai ? (haMtA goyamA ! jaNejjA) hAM gautama ! karatA hai ( evaM ete chattIsa AlAvagA) isa prakAra ye bhI chattIsa AlApaka / (kammabhUmaga kaNhalesse NaM bhaMte! maNusse kaNhalessAe itthiyAe kaNhalessaM gama jaNejjA ?) he ! bhagavan ! kyA karmabhUmija kRSNalezyA vAlA manuSya kRSNalezyA vAlI strI se kRSNalezyA vAlA garbha utpanna karatI hai ? (haMtA goyamA ! jaNejA) hAM gautama ! utpanna karatI hai ( evaM ete chattIsA AlAvagA bhANiyavvA ) isa prakAra se chattIsa AlApaka kahane cAhie ( akammabhUmaya kanhalesse maNusse akampra bhUmaya kaNhalessAe ithiyAe akammabhUmaya kaNhalessaM ganbha jaNejjA ?) (hassA ithiyA kaNhalessaM gandhaM jaNejjA ? ) zu dRSNulezyAvANI strI kRSNutezyAvAjA galane utpanna pure che ? (haMtA goyamA ! jaNejjA) hA, gautama ! utpanna kure che (eva' ete vi chattIsa AlAvagA bhANiyavvA) se prAre chatrI se AsA hevA lekhe ( kaNhalesse bhaMte ! masse kaNhalessAe itthiyAo kuNhalessa garbha jaNejjA ?) he lagavan ! kRSNalezyAvALA manuSya kRSNulezyAvALI strIthI kRSNalezyAvALA garbhane utpanna kare che? (haMtA goyamA ! jaNejjA ) hA gautama ! pure che ( evaM ete chattIsa AlAvagA) se ahAre mA paNa chatrIsa AlApaka. (kammabhUmaga kaNhalesa seNaM ! magusse kaNhalessAe itthiyAe kaNhalessAM gandhaM jaNejjA 1) he bhagavan ! zuM kabhUmi ja kRSkRlezyAvALA manuSya kRSNaGezyAvALI strIthI kRlezyAvALA garbhane utpanna 42 che ? (haMtA goyamA ! jaNejjA ! ) DA, gautama ! utpanna 12 che ( evaM ete chattIsa AlAvA bhANiyavvA) mA prahAre mA chatrIsa khAsA ahevAle the. (akkammabhUmaya kahale se maNusse akammabhUmaya kaNhalessAra itthiyAe akammabhUmaya kaNhalessagabbhaM jaNejjA) abha lUminA dRSTNulezyApANI manuSya amabhUminI kRSNalezyA. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 prajJApanAsUtre " hanta, gautama ! janayet, navaraM catasRSu lezyAsu SoDaza AlApakA evam antadvIpagAnAmapi / iti prajJApanAyAM bhagavatyAM lezyApadaM samAptam / saptadazaM padazca samAptam / / sU0 23 // TIkA - paJcamodezake nairayikadevalezyAnAM pariNAmAntarAbhAvaH pratipAditaH atha SaSThodeza ke kRSNAdilezyAnAmeva punavaiziSTayAntaraM pratipAdayitumAha- 'kai NaM bhaMte ! lessA paNatA ?' he bhadanta ! kati - kiyatyaH khalu lezyAH prajJaptAH ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'chalessA paNNattA' paDlezyAH prajJaptAH, 'taM jahA - kaNhalessA jAva mukalessA' akarma bhUmi kA kRSNalezyA vAlA manuSya akarma bhUmi kI kRSNalezyA vAlI strI se karma bhUmi kRSNalezyA vAlA garbha ko utpanna karatA hai ? (haMtA goyamA ! jaNejjA) hAM gautama ! utpanna karatA hai (navaraM causu lestAsu) vizeSa cAra lezyAoM meM (solasa AlAvagA) solaha AlApaka ( evaM antaradIvagANa vi) isI prakAra aMtaradvIpoM ke bhI / (iti paNNavaNAe bhagavaI lessApayaM samattaM sattarasaM yaM ca samantaM) prajJApanA bhagavatI kA lezyA pada samApta / sattarahavAM pada samApta TIkArtha- pAMcaveM uddezaka meM nArakoM aura devoM meM lezyA kA parivartana nahIM hotA, yaha pratipAdana kiyA gayA thaa| isa chaThe uddezaka meM kRSNa Adi zyAoM kI vizeSatA kA pratipAdana kiyA jAtA hai gautamasvAmI - he bhagavan ! lezyAeM kitanI kahI gaI haiM ? 1 bhagavAn - he gautama ! chaha lezyAeM kahI gaI haiM / ve isa prakAra haiM- kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / gautamasvAmI - he bhagavan ! manuSyoM ko kitanI lezyAeM kahI haiM ? bhagavAn - he gautama ! chaha lezyAeM kahI haiM, ve isa prakAra haiM- kRSNalezyA, nIlapANI strIthI samrmabhUmi kRSNulezyAvANA galane utpanna pure che ! ( haMtA goyamA ! jaNejjA) hA, gautama ! utpanna pure che (navaraM causu lessAsu) vizeSa - yAra bezyAyAmAM (solasa AlAvagA) soNa AsAya ( evaM antara dIvagANa vi) se prahAra tara dvIpamA pazu (iti paNNavaNAe bhagavaie lessApayaM samattaM, sattarasaM paryaM ca samattaM ) prajJApanA bhagavatInuM lezyApada samApta, sattaramuM pada samAsa, TIAkA-pAMcamA uddezakamAM na rakA ane devAmAM lezyAnA parivana thatA nathI e pratipAdana karAyuM hatuM. A chaThThA uddezakamAM kRNu Adi lezyAonI vizeSatAnuM pratipAdana DarAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! laizyAo keTalI kaDelI che ? zrI bhagavAn !-De gautama ! choshyaao| aisI che. te yA are-SNozyA, nIlabezyA, ayotavezyA, teleozyA, yahUmalezyA bhane zubhsasezyA. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! manuScAnI keTalI lezyA kahI che? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 23 manuSyAdInAM lezyAsaMkhyAnirUpaNam ____317 tadyathA-kRSNalezyA yAvat-nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA zuklalezyA, gautamaH pRcchati-'maNussANaM bhaMte ! kailessA paNNattA ? he bhadanta ! manuSyANAM katilezyAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'chalessAo paNNattAo' SaDlezyA stAvad manuSyANAM prajJaptAH, 'taM jahA-kaNhalessA jAva mukkalessA' tadyathA-kRSNalezyA yAvatnIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA, zukla lezyA, gautamaH pRcchati-'maNusptI NaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! mAnuSINAM kiyatyo lezyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'cha lessAo paNNatAo' SaDlezyAH mAnuSINAM prajJaptA, 'taM jahA kahA jAva mukkA' tadyathA-kRSNA yAvat-nIlA kApotA tejIsI padamA zuklA, gautamaH pRcchati-'kammabhUmaya maNussANaM bhaMte ! kailessAo paNNattAo ?' he bhadanta ! karmabhUmigamanuSyANAM katilezyAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA !' hai gautama ! 'chalessAmo paNNattAo' SaDlezyAH karmabhUmigamanuSyANAM prajJaptAH, 'taM nahA-kahA jAva mukkA' tadyathAkRSNA yAvat-nIla kApotI taijasI padmA zuklA, evaM kammabhUmaya manussINavi' evamkarmabhUmiga manuSyANAmiva karmabhUmiga mAnuSINAmapi paDUlezyA prajJaptAH, tAzca kRSNAdi zuklAntA avase yAH, gautamaH pRcchati-'bharaheravayamaNussANaM maMte ! kai lessAo paNNalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura shuklleshyaa| gautamasvAmI-he bhagavan ! manuSya striyoM ko kitanI lezyAeM hotI haiM ? bhagavAn-he gautama ! chaha lezyAeM kahI haiM, ve isa prakAra kRSNa yAvatnIla, kApota, tejA, padma aura shukl| gautamasvAmI-he bhagavan ! kama bhUmi ke manuSyoM ko kitanI lezyAeM kahI haiM ? bhagavAn-he gautama! chaha lezyAeM kahI haiM, isa prakAra haiM-kRSNa yAvatnIla, kApota, tejo, padma aura zukla / isI prakAra karmabhUmija manuSyoM kI taraha karmabhUmi ko striyoM ko bhI chaha lezyAeM kahI gaI haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! bharata aura airavata kSetroM ke manuSyoM ko kitanI zrI bhagavAna-he gautama ! cha lezyAo kahI che, teo A prakAre che-pRSNalezyA, nIlalezyA, kApatalezyA, padmazyA ane zukalezyA. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! manuSya sTiyanI keTalI lezyAo hoya che ? - zrI bhagavAna-he gautama! chalezyAo kahI che te A prakAre kRSNa yAvat nIla, kApita, teja, padma ane zukalezyA. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! karmabhUminA manuSyanI keTalI vezyAo kahI che? zrI bhagavAna- gautama! cha vezyAbe kahI che, teo A prakAre che-kRSNa yAvata nIsa, pota, tela, padama bhane zusa. eja prakAre karmabhUmi ja manuSyanI jema karmabhUminI DhiyenI paNa cha lezyAo 4sI che ? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 318 prajJApanAsUtre tAo ?' he bhadanta ! bharatairavata manuSyANAM katilezyAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'challessAo paNNattAo' SaDalezyAH bharatairavatakSetravartimanuSyANAM prajJaptAH 'ta jahA-kahA jAva mukkA' tadyathA-kRSNA yAvat nIla kApotI taijasI padmA zuklA, 'evaM maNussINavi' evam-bharatairAvatamanuSyANAmiva bharatairavatamAnuSINAmapi kRSNAdi zuklAntAH SaDlezyAH prajJaptAH, gautamaH pRcchati-'akammabhUmayabhaNustANaM pucchA' akarmabhUmigamanuH pyANAM kiyatyolezyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'cattArilessAo paNattAo' catasro lezyAH akarmabhUmigamanuSyANAM prajJaptAH 'taM jahA-kaNhA jAva teulessA' tadyathA-kRSNalezyA yAvat-nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA ca, 'evaM ammabhUmigamaNussINavi' evam-akarmabhUmigamAnuSyANAmiva akarmabhUmigamaNuSINAmapi catasro lezyAH kRSNAdi te nolezyAntAH prajJaptAH, 'evaM aMtaradIva maNussANaM maNussINavi evamlezyAeM kahI haiM ? ___ bhagavAn-he gautama ! bharata aura airavata kSetroM ke manuSyoM ko chaha lezyAeM kahI haiM, ve isa prakAra haiM-kRSNalezyA yAvat-nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padamalezyA aura zukla lezyA / isI prakAra bharata aura airavata kSetra kI manuSyaniyoM ko bhI chaha lezyAeM kahI gaI haiN| pUrvavideha apara videha karmabhUmija manuSyoM kI he bhagavAna kitanI lezyA kahI gaI haiM ? he gautama ! chaha lezyAeM, ve isa prakAra haiM (kRSNa yAvat zukla) isI prakAra manuSyoM ko bhI samajha leveN| - gautamasvAmI-he bhagavan ! akarmabhUmiga manuSyoM ko kitanI lezyAeM kahI haiM ? bhagavAn-he gautama ! cAra lezyAeM kahI hai, ve isa prakAra haiM-kRSNalezyA yAvat nIlalezyA, kApotalezyA aura tejoleshyaa| isI prakAra akarmabhUmi kI manu. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! bharata ane aravata kSetranA manuSyanI keTalI vezyAo hI cha ? zrI bhagavAna -he gautama ! bharata ane aravata kSetranA manuSyanI cha lezyAo kahI che, teo A prakAre che-kRSNalezyA yAvat nalalezyA, kApatalezyA, tejezyA, padumalezyA ane zukalezvA eja prakAre bhArata ane eravata kSetranI manuSya strinI paNa cha vezyAe ysel cha. pUrvavideha aparavideha karmabhUmi ja manuSyanI he bhagavan ! keTalI vezyAe kahelI che? bhagavAna-he gItama! cha vezyAe, te A prakAre che-kRSNa yAvat zukala eja prakAre manuSya strinI paNa. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! akarmabhUmiga manuSyanI keTalI vezyAo kahI che? zrI bhagavAna ! he gautama ! cAra lezyAe kahI che, te A prakAre-kRNalaNyA yAvat zrI. prshaan| sUtra:4
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyarodhinI TIkA pada 17 20 23 manuSyAdInAM lezyAsaMkhyAnirUpaNam 39 akarmabhUmiganuSyAdInAmiva antadvIpamanuSyANAM mAnuSINAmapi kRSNAdi tejolezyAntA zatasro lezyAH prajJaptAH, gautamaH pRcchati-'evaM hemavaya eraNNavaya-akammabhUmaya maNussANaM mANUsIya kailessAo paNNattAyo' evam-pUrvoktarItyA haimavatairaNyavatAkarma bhUmigamanuSyANAM mAnuSINAzca katilezyAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'cattAri' catasro. lezyAH haimavatairaNyavatAkarmabhUmigamanuSyAdinAM prajJaptAH, 'taM jahA-kaNhA jAva teulessA' tadyathA-kRSNA yAvat-nIlA kApotI tejolezyA ca, gautamaH pRcchati-'harivAsarammayakammayabhUmaya maNussANaM maNussIya pucchA' harivarSaramyakAkarmabhUmigamanuSyANAM manuSINAJca kiyantyo lezyAH prajJaptAH ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'cattAri' catasro lezyAH irivarSaramyakAkarmabhUmigamanuSyAdInAM prajJaptAH 'taM jahA-kaNhA jAba SyastriyoM ko bhI cAra lezyAeM hotI haiM / antarachIpaja manuSyoM ko aura manuSya niyoM ko bhI, akarmabhUmi ke manuSyoM ke samAna kRSNa, nIla, kApota aura tejo ye cAra lezyAeM hotI haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! isa prakAra haimavata aura hairaNyavata akarmabhUmi ke manuSyoM aura manuSyaniyoM ko kitanI lezyAeM hotI haiM ? __ bhagavAn-he gautama ! haimavata aura hairaNyavata akarmabhUmi ke manuSyoM aura manuSya striyoM ko cAra lezyAeM kahI haiM, ve isa prakAra haiM-kRSNalezyA, nIlaleNyA, kApotalezyA aura tejolezyA gautamasvAmI-bhagavan ! harivarSa-ramyakavarSa akarmabhUmi ke manuSyoM aura manuSyaniyoM ko kitanI lezyAeM hotI haiM ? bhagavAn-he gautama ! harivarSa aura ramyakavarSa akarmabhUmiyoM ke manuSyoM aura manuSyaniyoM ko cAra lezyAeM kahI haiM, ve isa prakAra haiM-kRSNa yAvatU tejolezyA nIlalezyA, kApalezyA ane tejalezyA eja prakAre akarmabhUminI manuSya cinI paNa cAra vezyAo hoya che. antaradvIpa ja manuSyanI ane manuSya briyenI paNa akarmabhUminA manuSyonI samAna kRSNa, nIla, kApita ane teja A cAra vezyAo hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! e prakAre haimavata ane haraNyavata akarmabhUminA manuSya ane manuSya striyone keTalI vezyAo hoya che? zrI bhagavAna gautama! haimavata are hairaNyavata akarmabhUminA manuSyo ane sine cAra lezyAe kahI che, teo A prakAre che-kRSNalezyA, nIlalezyA, kAtilezyA ane tejalezyA. zrI gautamasvAmI-he bhagavana! harivarSa, ramya varSa, akarmabhUminA manuSya ane manuSya striyenI keTalI vezyAo hoya che? zrI bhagavAna zaitama! harivarSa ane ramyaka akarmabhUminA manuSya ane zrI prazAnasUtra:4
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 prajJApanAsUtre teulessA' tadyathA-kRSNA yAvat nIlA kApotI, tejolezyA ca, 'devakuruuttarakuru akammabhUmayamaNussA evaM ceva' devakuru-uttarakuru-akarmabhUmigamanuSyANAm evaJcaiva-upayuktAzcatasraH kRSNAdi tejolezyAntA lezyA avaseyAH, 'ee siM ceva maNussINaM evaM ceva' etAsAzcaiva devakuru-uttarakuru-akarmabhUmigAnAM manuSINAm evaJcaiva-pUrvoktAH kRSNAdi tejolezyAntA zratasro lezyAH prajJaptAH, 'dhAyaisaMDapurimaddhevi evaM ceva' dhAtakIkhaNDapUrvArddha'pi evaJcaivamanuSyAdInAM kRSNAdi tejolezyAntA zcatasro lezyA avaseyAH, 'pacchimaddhevi' dhAtakI. khaNDasya pazcimAddhe'pi manuSyAdInAM kRSNAdi tejolezyAntA zcatasro lezyAH prajJaptAH 'evaM pukkharadIvevi bhANiyavvaM' evam-pUrvoktarItyA puSkara dvIpe'pi bhaNitavyam, tathAca manuSyANAM manuSINAJca puSkaradvIpe'pi kRSNAditejolezyAntA catasro lezyA aseyAH, gautamaH pRcchati'kaNhalesse NaM bhaMte ! maNusse kaNhalessaM gambhaM jaNejjA ?' he bhadanta ! kRSNalezyaH khalu manuSyaH kiM kRSNalezyaM garbha janayet ? utpAdayet ? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA!' he gautama ! hanta-satyam 'jaNejjA' kRSNalezyo manuSyaH kRSNale zyaM garbha janayeta, tathA cotpadyamAno jIvo janmAntare lezyAdravyANyupAdAya jAyate tAni ca lezyAdravyANi kasyacijIvasyadevakuru aura uttarakuru akarmabhUmi ke manuSyoM ko bhI isI prakAra cAra lezyAeM hotI haiN| ina kSetroM kI manuSyastriyoM meM bhI vahI cAra lezyAeM pAI jAtI haiN| dhAtakIkhaMDa dvIpa ke pUrvArdha bhAga meM aura pazcimA bhAga meM pUrvavat hI yathA yogya lezyA viSayaka kathana samajha lenA caahie| isI prakAra puSkaradvIpa meM bhIkarmabhUmi aura akarmabhUmi ke manuSyoM ko pUrvavat lezyAeM jAna lenI cAhie arthAt dhAtakIkhaMDa aura puSkaradvIpa meM karmabhUmi ke manuSyoM aura manuSyaniyoM ko chaha lezyAeM tathA akarmabhUmi ke manuSyoM aura manuSyaniyoM ko cAra lezyAeM hotI haiN| ___gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAlA manuSya kRSNalezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai ? manuSya sinI cAra lezyAo kahI che. teo A prakAre che-kRSNa yAvat tejalezyA, devakupha ane uttarakurU akarmabhUminA manuSyanI eja prakAre cAra lezyAo hoya che. A kSetromAM manuSya (stramAM paNa e cAra vezyAo maLI Ave che. dhAtakIkhaMDa dvIpanA pUrvArdhabhAgamAM ane pazcimardhabhAgamAM pUrvavat yathAyogya lezyA saMbaMdhI kathana samajI levuM joIe eja prakAre puSkaradvIpamAM paNa akarmabhUmi ane karmabhUminA manuSyanI pUrvavat lezyAo jANavI joie. arthAt dhAtakIkhaMDa ane puSkaradviIpamAM karmabhUminA manuSya ane manuSya strinI cha legyAe tathA akamadbhUminA manuSyo ane strinI cAra lezyAo hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana zuM kRSNalezyAvALA manuSya kRSNalezyAvALA garbhane utpanna kare che? zrI. prazAnA sUtra:4
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 17 sa0 23 manuSyAdInAM lezyAsaMkhyAnirUpaNam 321 kAnicid bhavantIti kRSNalezyApariNa te 'pi janake janyasya vicitralezyA saMbhavati, eyamanyalezyApariNate'pi janake avagantavyamityabhiprAyeNAha-'kaNhalesse maNusse nIlalessaM gambhaM jaNejA ?' kRSNale zyo manuSyo nIlalezthaM garma kiM janayet ? bhagavAnAha-'hantA, 'goyamA' he gautama ! hanta-satyam 'jaNejjA' kRSNalezyo manuSyo nIlezyaM garbha janayeta, 'jAva sukkalessaM gambhaM jaNejA' yAvat-kApotalezyaM garbha, tejolezyaM garbha, padamalezyaM garbha, zuklalezyaM garbha kRSNalezyo manuSyo janayet, prAguktayukteH, gautamaH pRcchati-'nIlalese maNusse kaNhalesaM gambhaM jaNejjA?' he bhadanta ! nIlalezyo manuSyaH kiM kRSNa lezyaM garbha janayeta? __ bhagavAn-gautama ! hAM utpanna karatA hai| utpanna hone vAlA jIva pUrvajanma meM lezyA dravyoM ko grahaNa karake utpanna hotA hai| ve lezyAdravya kisI jIva ke koI aura kisI ke koI hote haiM-sagha ke samAna nahIM hote| isa kAraNa jaba taka bhale hI-kRSNalelyA meM pariNata ho, janya jIva kI lezyA usase vilakSaNa bhI ho sakatI hai| isI prakAra anya lezyAoM meM pariNata janaka ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| isI abhiprAya se kahate hai. gautamasvAmI-he bhagavan ! kRSNalezyA cAlA manuSya nIlalezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai ? ___bhagavAn-he gautama ! hAM, utpanna karatA hai| yAvat kRSNalezyA vAlA manuSya kApotalelyA yAle, tejolezyA vAle, padmalezyA vAle athavA zuklalelyA pAle garbha ko utpanna karatA hai| isakA kAraNa pUrvavat hI samajha lenA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA nIlalezyA vAlA manuSya kRSNalezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai ? bhagavAn-gautama ! hAM, nIlalezyA vAlA manuSya kRSNalezyA vAle garbha ko - zrI bhagavAna - gautama! hA, utpanna kare che. utpana thanAra jIva pUrvajanmamAM vezyA dravyone grahaNa karIne utpanna thAya che. te vezyAdravya ke jIvana kaI ane keInA keI hoya che-badhAnA sarakhA nathI hotAM. e kAraNe tyAM sudhI bhale kRSNalezyAmAM pariNata hAya, janyajIvanI vezyA tenAthI vilakSaNa paNa hoI zake che, eja prakAre anya lezyAemAM pariNata janakanA viSayamAM paNa samajI levuM joIe. e abhiprAyathI kahe che zrI gautamasvAmI-he bhagavan! kRSNalezyAvALA manuSya nIlezyAvALA garbhane utpana zrI bhagavAna-he gautama ! hA, utpanna kare che. vAva, kRSNalezyAvALA manuSya kApa talezyAvALA, tejalezyAvALA, padmazyAvALA athavA zulalezyAvALA garbhane utpanna kare che, tenuM kAraNa pahelA pramANe ja samajI levuM joIe. gautamasvAmI-he bhagavana! nIlezyAvALA manuSya kRNayAvALA garbhane utpana kare che? zrI bhagavAna-he gautama! hA, nalalezyAvALA manuSya kRNavezyAvALA garbhane utpana zrI prazAyanAsUtra :4
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ A 322 prajJApanAsUtre bhagavAnAha-'haMtA, goyamA ! jaNejjA he gautama ! hanta-satyam, nIlalezyo manuSya : kRSNalezyaM garma janayeta, 'evaM nIlalesse maNusse jAva sukalessaM gama jaNejjA' evam-pUrvoktarItyA nIla lezyo manuSyo yAvat nIlale zyaM garbha kApotalezyaM garbha tejolezyaM garbha padmalezya garbha zuklalezyaM garbha janayet evaM kAulespte NaM chapi AlAyagA bhANiyadhyA' evam-kRSNa nIlalezyamanuSyotarItyA kApotalezyenApi manuSyeNa SaDapi AlApakA bhaNitavyAH SaTlezyAviSayakA vaktavyAH, evam-'teulespANa vi pamhalessANa vi tejolezyAnAmapi padmalezyAnAmapi zuklale zyAnAmapi manuSyANAM pratyeka paTa SaT AlApakA vaktavyAH, tathA ca'evaM chattIsaM AlAvagA bhANiyavyA' evam-pUrvoktarItyA kRSNAdiSaDlezyAnAM manuSyANAM pailezyAbhedena pratyekaM SaT paibhedAt sarvemelanena SaTtriMzad AlApakA bhaNitavyAH, gautm| pRcchati-'kaNha lessA itthiyA kaNha lessaM gambhaM jaNejjA?' he bhadanta ! kRSNale iyA strI kiM kRSNalezyaM garma janayet ? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA ! jaNejA' he gautama ! hantA-satyamkRSNalezyA strI kRSNalezyaM garbha janayen, 'evaM eevi chattIsaM AlAvamA bhANiyabA' evamutpanna krtaa| isI prakAra nIlalezyA vAlA manuSya yAvat-nIlalelyA vAle, kApotalezyA vAle, tejAlezyA vAle padmalezyA vAle athavA zuklalezyA vAle garbha ko bhI utpanna karatA hai / isI prakAra kApotalezyA vAle manuSya saMbaMdhI bhI chaha AlApaka kaha lenA cAhie, arthAt kApotalezyA vAlA manuSya chahoM lezyAoM meM se kisI bhI eka lezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai| isI prakAra tejolezyA vAlA, padmalezyA vAlA tathA zuklalezyA vAlA manuSya chahoM lezyAoM meM se kisI bhI lezyA yAle garbha ko utpanna karatA hai| isa taraha saya milakara uttIsa AlApaka hote haiN| gautamasvAmI he bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAlI strI kRSNalezyA vAle garbha ko janato hai ? bhagavAn he gautama ! hA~ janatI hai-kRSNalezyA vAlI strI kRSNalezyA vAle garbha ko utpanna karatI haiN| yahAM bhI manuSyoM kI taraha chattIsa AlApaka kaha kare che e prakAre nIlalezyAvALA manuSya yAvat nilalezyAvALA, kapilezyAvALA, tejolezyAvALA, padmalezyAvALA athavA zukalezyAvALA garbhane utpanna kare che. e prakAre kAtilekSAvALA manuSya sambandhI cha AlApaka kahevA joIe, arthAt kapilezyAvALA manuSya chae lezyA bemAMthI koI paNa lezyAvALA garbhane utpanna kare che. e rIte tenelezyAvALA, pamalezyAvALA, tathA zukalezyAvALA manuSya e lezyAomAMthI kaI paNa lezyAvALA garbhane utpanna kare che. e rIte badhA maLIne chatrIsa AlApaka che. zrI gIta masvAmI-he bhagavana ! zuM kRNalezyAvALI strI zuM kRSNalezyAvALA garbhane jaNa che? zrI bhagavAna-he zautama! hA, jaNe che-kulezyAvALI strI kRSNalezyAvALA garbhane zrI. prazAnA sUtra:4
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 23 manuSyAdInAM lezyAsaMkhyAnirUpaNam uktarItyA ete'pi strI viSayakAH paTtriMzad AlApakA bhaNitavyAH, manuSyastrINAmapi kRSNAdiSailezyA satvena pratyekaM SaT paDAlApa kasaMbhavena sarvasaMmelanena SaTtriMzadAlApakasadbhAvAt, gautamaH pRcchati - ' kavhalesse bhaMte! maNusse kaNhalerasAe itthiAo kaNhalessa ganbhaM jaNejjA ?' he bhadanta ! kRSNalezyo manuSyaH kRSNalezyAyAH striyAH sakAzAt ki kRSNalezyaM garma janayet ? bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA ! jaNejjA' he gautama ! hanta-satyam - kRSNalezyo manuSyaH kRSNalezyAyAH striyAH kRSNalezyaM garbha janayet, 'evaM ete chattIsa AlAvA' evam pUrvokarItyA ete - kRSNAdiSaDlezyA bhedena pratyekaM paTa paDAlApaka krameNa sarva saMkhyayA sampadyamAnAH patriMzad AlApakA avaseyAH, gautamaH pRcchati - 'kammabhUmaga kaNNaleha NaM bhaMte ! maNuse kaNhalessAe itthiAe kaNhalessaM gandhaM jaNejjA ?' he bhadanta ! karmabhUmiga kRSNalezyaH khalu manuSyaH kRSNalezyAyA striyAH kiM kRSNalezyaM garbhaM janayet ! bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA ! jaNejjA' he gautama! hanta - satyam karmabhUmiga kRSNaleiyo manuSyaH kRSNalezyAyAH striyAH kRSNalezyaM garbhaM janayet, 'evaM ee chattIsaM AlAvagA' evamlene caahie| kyoMki manuSyanI meM bhI chahoM lezyAeM pAI jAtI haiM aura ekaeka lezyA vAlI chahoM lezyAoM vAle garbha ko utpanna karatI hai, ataeva saba mila kara chattIsa AlApaka hote haiN| 323 gautamasvAmI - he bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAlA manuSya, kRSNalezyA vAlI strI se, kRSNalezyA bAle garbha ko utpanna karatA hai ? bhagavAn - hAM, gautama ! kRSNalezyA vAlA manuSya kRSNalezyA vAlI strI se kRSNalezyA vAle garbha ko utpanna karatI hai| isa prakAra yahAM bhI chattIsa AlApaka samajhane cAhie / gautamasvAmI - he bhagavan ! karmabhUmi kA kRSNalezyA vAlA manuSya kRSNalezyA vAlI strI se kRSNalelyA vAle garbha ko utpanna karatI hai ? bhagavAn - hAM gautama ! karmabhUmija kRSNalezyA vAlA manuSya kRSNaleiyA utpanna kare che. ahIM AgaLa pazu manuSyanI jema chatrIsa AlApaka kahevA jeI e. kemake manuSya srImAM paNa chae lezyAe maLI Ave che ane eka-eka lezyAvALI chae lezyAovALA garbhane utpanna kare che. tethI ja badhA maLIne chatrIsa AlApaka thAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zu' kRSNalezyAvALA manuSya kRSNulezyAvALI strIthI, kRSNalezyAvALA garbhane utpanna kare che? zrI bhagavAn--he gautama ! kRSNulezyAvALA manuSya kRlezyAvALI strIthI kRSNaplezyAvALA ga`ne utpanna kare che. e prakAre ahIM paNa chatrIsa AlApaka samajavA joie, zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! karmabhUminA kRSNalezyAvALA manuSya kRlezyAvALI srIthI kRSNaGezyAvALA garbhane utpanna kare che ? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 prajJApanAsUtre pUrvoktarItyA ete kRSNAdiSaDle zyAbhedena pratyekaM SaT SaDAlApakasaMbhavena sarvasaMmelanena paTtriMzad AlApakA avagantavyAH, gautamaH pRcchati-'akammabhUmaya kaNhalesse maNusse akammaya kaNha lessAe itthiyAe ammabhUmaya kaNhalessaM gabhaM jaNejA ?' he bhadanta ! akarmabhUmiga kRSNale yo manuSyaH akarmabhUmigakRSNalezyAyAH striyAH kim akarma bhUmiga kRSNalezyaM garbha janayet ? bhagavAnAha-'hatA, goyamA ! jaNejjA' he gautama ! hantasatyam akarma bhUmiga kRSNalezyo manuSya sathAvidha striyA stathAvidhakRSNalezyaM garbha janayet, kintu-'navaraM ca usu lessAsu' naparam-pUrvApekSayA vizeSastu catasRSu AdhAsu lezyAsu-kRSNa nIlakApotatejolezyArUpAsu akarmabhUmigamanuSya stathAvirdhAstrayA stathAvidhalezyaM garbha janaye. dityarthaH, tathA sati 'solasa lAvagA' caturlezyA bhedAta pratyeka catazcaturAlApakabhedena sarva saMkhyayA poDaza AlApakAH prajJaptAH, 'evaM aMtaradIvagANa vi' evam -akarmabhUmigAnAmiva vAlI strI se kRSNalezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai / isa prakAra ye bhI kRSNa Adi chaha lezyAoM ke bheda se eka-eka ke chaha-chaha vikalpa hone se sava milakara chattIsa AlApaka samajhanA caahie| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! karmabhUmi kA kRSNalezyA vAlA manuSya akarmabhUmi kI kRSNalezyA cAlI strI se akarmabhUmika kRSNalezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai ? bhagavAn-he gautama ! hAM, utpanna karatA hai-akarmabhUmi kA kRSNalezyA vAlA manuSya akarmabhUmi kI kRSNalezyA vAlI strI se akarma bhUmika kRSNalezyA vAle garbha ko utpanna karatA hai| kintu pahale se yahAM vizeSatA yaha hai ki kRSNa, nIla, kApota aura tejolezyA vAlA manuSya hI yahAM kahanA cAhie aura cAra hI lezyAoM vAlI strI kahanI cAhie, kyoMki akarma bhUmi ke manu. pyoM aura manuSyaniyoM meM kRSNa, nIla, kApAta tathA tejolezyA hI pAI jAtI hai ? zrI bhagavAna-hA, gautama! karmabhUmija kRSNalezyAvALA manuSya kRSNalezyAvALI strIthI kRSNalezyAvALA garbhane utpanna kare che. e prakAre e paNa kRSNa Adi chae lAonA bhedathI eka ekanA che cho vikalpa thavAthI badhA maLIne chatrIsa AlApaka samajI levA joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! akarmabhUminA kRSNalezyAvALA manuSya akarmabhUminI kRSNalezyAvALI strIthI akarmabhUmika kRSNalezyAvALA garbhane utpanna kare che? zrI bhagavAn he gautama! hA, utpanna kare che- akarmabhUminA kRSNalezyAvALA manuSya akarmabhUmine kRSNalezyAvALI strIthI akarmabhUmi kRSNalezyAvALA garbhane utpanna kare che. kintu vizeSatA e che ke kRSNa, nIla, kApata ane tejalezyAvALA manuSya ja ahIM kahevA joIe ane cAra ja lezyAovALI strI kahevI joIe, kemake akarmabhUminA manuSya ane manuSya strimAM kRSNa, nIla, kAti tathA tejalezyA ja maLI Ave che. e prakAre zrI prshaapn| sUtra:4
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhino TIkA pada 17 sU0 23 manuSyAdInAM lezyA saMkhyA nirUpaNam 325 antardIpagAnAmapi manuSyANAM prathamAsu catasRSu lezyAsu pratyekaM catuzcaturAlApakabhedena sarvasaMkhyayA poDaza AlApakA bhavanti / ' iti SaNNavaNAe bhagavaIe lessApayaM samattaM' iti prajJApanAyAM bhagavatyAM lezyApadaM samAptam, 'sattarasaM payaM ca samattaM' saptadazaM padaM ca samAptam paSTodezaka samAptaH || sU0 23 || itizrI vizvavikhyAta - jagadavallabha - prasiddhavAcakapaJcadazabhASAkalita-lalitakalA pAlApakapravizuddhagadyapadyA naikagranthanirmApaka- vAdimAnamardaka- zrI zAhU chatrapatikolhApurarAjapradatta - 'jainazAstrAcArya' - padavibhUSita - kolhApura rAjaguru - bAlabrahmacArI jainAcArya jainadharmadivAkara - pUjyazrI - ghAsIlAla - vrativiracitAyAM zrI prajJApanAsUtrasya prameyabodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadaze lezyApade SaSTho uddezakaH samAptaH ||6|| isa prakAra saba milakara yahAM solaha AlApaka hI hote haiN| akarma bhUmi manuSya kI bhAMti antara dvIpaja manuSyoM meM bhI prAraMbha kI cAra hI lezyAeM hotI haiM / ataeva eka-eka lezyA saMbaMdhI cAra-cAra AlApaka hone se solaha AlApaka yahAM bhI samajhane cAhie zrI jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracita prajJApanA sUtra kI prameyabodhinI vyAkhyA meM || lezyApada kA chaTThA uddezaka samApta // 6 // prajJApanA sUtra kA sattarahavAM lezyApada samApta / badhA maLIne AhI seALa AlApaka ja thAya che. aka bhUmija manuSyanI jema antaradvIpa ja manuSyAmAM paNa prAraMbhanI cAra ja lezyAA hAya che. tethI ja eka-eka lezyA sambandhI cAra cAra AlAka thavAthI seALa AlApaka ahI paNa samajI levA joie. zrI jainAcAya jainadhama divAkara pUjya zrI ghAsIlAla gati viracita prajJApanA sUtranI prameyamAdhinI vyAkhyAnA sattaramA lezyApadane chaThTho uddezaka samApta // 6 // prajJApanA sUtranuM sattaramuM vaizyApada samAsa zrI prajJApanA sUtra : 4 Wan
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre aSTAdazapadaM kAyasthitinAmakam / adhikArasaMgrahagAthAdvayavaktavyatA mUlam-jIvagaiMdiyakAe joe vee kasAyalessA ya / sammatta NANadaMsaNa saMjaya uvaoga AhAre // 1 // bhAsagaparitta pajjatta suhamasannI bhava'tthicarime ya / eesiM tu payANaM kAryAThaI hoi NAyavvA // 2 // chAyA-jIvo? gatiH2 indriyam 3 kAyaH4 yogaH5 vedaH6 kapAya: lezyA ca 8 / samyaktvam 9 jJAnam 10 darzanam 11 saMyataH12 upayogaH 3 AhAraH14 // 1 // bhASakaH15 parItaH16 paryApta:16 sUkSmaH18 saMjJI 19 bhavaH20 asti21 caramazca22 eteSAMtu padAnAM kAyasthiti bhavati jJAtavyA // 2 // TIkA-saptadaze pade lezyApariNAmasya prarUpitatvena pariNAma sAmyAt aSTAdaze pade kAya sthitipariNAmaH prarUpyate tatra prathamamadhikArasaMgrahagAthAdvayamAha-'jIvagaiMdiyakAe joe vee kasAyale sAya / sammattaNANa desaNa saMjaya uvabhogAhAre // 1 // bhAsa gaparitta pajjatta aTharahavAM kAyasthitipada adhikArasaMgrahaNI gAthAe~ zabdArtha-(jIvagaiMdiyakAe joe vee kasAyalessA ya) jIya, gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, lezyA (sammattanANadaMsaNasaMjaya ucaogaAhAre) samyaktya, jJAna, darzana, saMyata, upayoga, AhAra (bhAsagaparittapajjattasuhama sannI bhavadhicarame ya) bhASaka, parita, paryApta, sUkSma, saMjJI. asti, carama (etesi tu payANaM kAThiI hoi NAyavvA) ina padoM kI kAyasthiti jJAtavya hai / TIkArtha-sataraha ye pada meM lejhyA pariNAma kA prarUpaNa kiyA gayA hai, aba yahAM kAyasthiti pariNAma kA nirUpaNa kiyA jAtA hai, kyoMki donoM meM pariNAma aDhAramuM kAyasthita pada adhikAra saMgrahaNI gAthAo zahAtha-(jIvagaiMdiyakAe joe vee kasAyalessAya) 71, gati, 4.ndraya, yoga, 26, pAya, vezyA, (sammattanANadaMsaNa saMjaya uvaoga AhAre) sabhyatya, zAna, zana, sayata, upayoga, mAhA2 (bhAsaga paritta pajjatta suhumasannI bhavatthicarame ya) bhASa4, 5rIta, paryApta, sUkSma, saMjI, masti, 22ma. (eesi tu padANaM kAyaThii hoi NAyavvA) mA pahAnI kAyasthiti jJAtavya che. TIkArtha-sattaramA padamAM vezyA pariNAmanuM prarUpaNa karyuM che, have ahIM kAyasthiti pariNAmanuM nirUpaNa karAya che, kemake, bannemAM pariNAmanI samAnatA che, arthAt vezyA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 adhikArasaMgrahaNam | 23 suhamasannI bhava'thi varimeya / eesi tu payANaM kAyaThiI hoi NAyavvA / / 2 // iti, prathayaM jIva:-jIvapadamadhikRtya kAyasthitiH prarUpaNIyA 1, tadanantaram gatiH-gatipadamuddizya kAyasthiti vakacyA2, tata indriyam-indriyapadamadhikRtya kAyasthitiH prarUpaNIyA3, tadanantaram kAya:-kAyapadamadhikRtya kAyasthiti vaktavyA 4, tadanantaram yogaH-yogapadamuddizya kAyasthi. tiprarUpaNaM kartavyam5, tadanantaram vedaH-vedapadamadhikRtya kAyasthiprirUpaNaM karyam 6 tadanantaram kaSAya:-kaSAyapadamudizya kAyasthitinirUpaNaM kartavyam 7, tato lezyA-lezyApadamadhikRtya kAyasthitinirUpaNaM kartavyam 8 / tadanantaram samyaktyam samyaktvapadamadhikRtya kAyasthiti prarUpaNaM vidheyam 9, tadanantaram jJAnam-jJAnapadamuddizya kAyasthitinirUpaNaM kAryam 10, tadanantaram darzanam-darzanapadamadhikRtya kAyasthitiprarUpaNaM kartavyam 11, tadanantaram saMyata:saMyatapadamadhikRtya kAyasthitiprarUpaNaM kartavyam 12, tadanantaram upayogaH-upayogapadamadhi. kI samAnatA hai, arthAta lezyA eka prakAra kA pariNAma hai aura kAyasthiti bhI pariNAma hI hai| isameM sapa se pahale una do gAthAoM kA kathana kiyA jAtA hai, jinameM prastuta pada meM nirUpaNa kiye jAne vAle viSayoM kA saMgraha kiyA gayA hai sarva prathama 'jIva' ko lekara kAyasthiti kI prarUpaNA kI jaaegii| (1) tadanantara gati ko kAyasthiti kahI jAegI (2) phira indriyapada ko lekara kAyasthiti kahI jAegI (3) tatpazcAta kAyapada ko lekara kAyasthiti kahI jAegI (4) tadanantara yogapada ko uddezya karake kAyasthiti kA kathana kiyA jAegA (5) phira veda ke AdhAra para kAyasthiti kA prarUpaNa kiyA jAegA (6) phira kaSApada ko lekara kAyasthiti kI prarUpaNA hogI (7) phira lezyApada ko lekara kAyasthiti kaheMge (8) phira samyaktva ko lekara kAyasthiti kahI jAegI (9) taspazcAt jJAnapada ko lekara kAyasthiti kA nirUpaNa karanA hai (1.) tadanantara darzanapada ko lekara kAyasthiti kA kathana kiyA jAegA (11) tatpazcAt saMyatapada ko eka prakAranuM pariNAma che ane kAyasthiti paNa pariNAma ja che. temAM badhAthI paheluM te bane gAthAonuM kathana karAya che, jemAM prastuta padamAM nirUpaNa karAtA viSayono saMgraha karAyela che. sarva prathama 'jIvane laIne kAyasthitinI prarUpaNa karAze. (1) tadanantara gatinI kAyasthiti kahevAze (2) pachI Indriya padane laIne kAyasthiti kahevAze (3) tatpazcAta kAyapadane laIne kAyasthiti kahevAze (4) tadanantara gapadane uddezIne kAyasthitinuM kathana karAze (5) pachI vedanA AdhAra para kAyasthitinuM prarUpaNa karavAmAM Avaze (6) pachI kaSAya padane laIne kAyasthitinI prarUpaNa thaze. (7) pachI lezyA padane laIne kAyasthiti kahIzuM (8) pharI samyakatvane laIne kAyasthiti kahevAze (9) tatpazcAt jJAna padane laine kAyasthitinuM nirUpaNa thaze. (10) tadanAra darzana padane laIne kAyayitinuM kathana zrI. prshaan| sUtra:4
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 pradhApanAstre kRtya kAyasthitinirUpaNaM vidheyam 13, tadanantaram AhArapadamadhikRtya kAyasthitiprarUpaNaM kAryam 14 // 1 // tadanantaram bhASaka:-bhASakapadamadhikRtya kAyasthiti prarUpaNaM kartavyam 15, tadanantaram parIta:-parIttapadamadhikRtya kAyasmitinirUpaNaM vidheyam 16, tadanantaram paryApta:-paryAptapadamadhikRtya kAyasthitiprarUpaNaM kAryam 17, tadanantaram sUkSmaH-sUkSmapada muddizya kAyasthitiprarUpaNaM vidheyam 18, tadanantaram saMjJI-saMjJipadamadhikRtya kAyasthiti. parUpaNaM kartavyam 19, tato bhavaH-bhavasiddhikapadamadhikRtya kAyastha taH prarUpaNIyA 20, tataH asti-astikAyapadamuddizya kAyasthitiH prarUpaNIyA 21, tatazvaramaH-caramapadamadhikRtya kAyasthitiH prarUpaNIyA 22, tathA ca eteSAM dvAviMzatipadAnAM kAyasthiti bhavati jJAtavyAyathodezaM vijnyeyaa| tatra kAyasthitirityatra kAyapadArthastAvat jIvaparyAyaH parijJAyate kAyaiva kAya ityupamAnAt kAyapadena paryAyaparigraho bhavati, saca paryAyo dvividhaH- sAmAnyarUpo lekara kAyasthiti kahI jAegI (12) tadanantara upayogapada ko lekara kAyasthiti kahI jAegI (13) tadanantara AhArapada ko lekara kAyasthiti kI prarUpaNA kI jAegI (14) // 1 // tatpazcAt bhASAkapada ko lekara kAyasthiti kA prarUpaNa kiyA jAegA (15) tatpazcAt parItapada ko lekara kAyasthiti kahI jAegI (16) tatpazcAt paryApta pada ko lekara kAyasthiti kA prarUpaNa kiyA jAegA (17) tadanantara sUkSma pada ko uddezya karake kAyasthiti kaheMge (18) phira saMjJI pada ko lekara kAyasthiti kA prarUpaNa kiyA jAegA (19) phira bhavasiddhikapada ko lekara kAyasthiti kA kathana kiyA jAegA (20) phira asthikAya pada kA lekara kAyasthiti kI prarUpaNA kI jAegI (21) tadanantara carama pada ko lekara kAthasthiti kA nirUpaNa kiyA jAegA (22) isa prakAra bAIsa padoM kI kAyasthiti anukrama se jAnanI caahie| 'kAyasthiti yahA~ kAya pada kA artha hai-jIvaparyAya / jo kAya jaisA ho vaha karAze (11) tatpazcAt saMyata padane laIne kAyasthiti kahevAze (12) tadanantara upayoga padane laIne kAyasthiti kahevAze (13) tadanantara AhAra padane laIne kAyasthitinI 5354 / 42rArI. (14) // 1 // tatpazcAta bhASaka padane laIne kAyasthitinuM prarUpaNa karAze (15) tatpazcAt parIta padane laine kAyasthiti kahevAze (16) tatpazcAt paryApta padane laIne kAyasthitinuM prarUpaNa karAze (17) tadanantara sUma padane uddezIne kAyasthiti kaheze. (18) pachI saMjJI padane laIne kAyasthitinuM prarUpaNa karaze (19) pachI bhAvasiddhi padane laine kAyasthitinuM kathana karaze. (20) pachI astikAya padane laIne kAyasthitinuM prarUpaNa karAze (21) tadanantara carama padane laIne kayarivatinuM nirUpaNa karaze (22) e prakAre A bAvIsa panI kAyasthiti anukramathI jANavI joIe. kAyasthiti ahIM kAyapadane artha che-jIva paryAya je kAyA jevI hoya te kAyA zrI. prshaan|| sUtra:4
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 ru. 1 jIbAdikAyasthitinirUpaNam 329 vizeSarUpazca, tatra jIvatvasvarUpaparyAyaH sAmAnyarUpaH, nairayikatvAdisvarUpaparyAyaca vizeSa rUpo'vaseyaH tasya paryAya lakSaNakAyasya sthitiH-avasthAnaM kAyasthitiH, tathA ca sAmAnyarUpeNa vizeSarUpeNa vA paryAyeNa pratipAditasya jIvasya nirantareNa avyavacchedena bhavana kAyasthiti riti phalitam // jIvAdikAyasthiti vaktavyatA ___ mUlam -jIve NaM bhaMte ! jIve ti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! sambaddhaM, dAraM1, neraieNaM bhaMte ! neraie ti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNaNeNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI, tirikkhajoNieNaM bhaMte ! tirikkhajoNie tti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, anaMtAo ussappiNi osappiNIo kAlao khettao aNaMtA logA asaMkhejapoggalapariyaTTA teNaM puggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejaibhAge, tirikkha joNiNINaM bhaMte ! tirikkhajoNiNi tti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni palioSamAiM puvakoDiputtama bhahiyAiM, evaM maNusse vi maNussI vi evaM ceva, deveNaM bhaMte ! devatti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA! jaheva neraie, devINaM bhaMte ! devitti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahaNaNeNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM paNapannaM paliovamAI, siddhe NaM bhaMte ! siddhatti kAlao kevacciraM hoI ! kAya, isa sAdRzya se kAya pada se paryAya kA grahaNa kiyA gayA hai| paryAya do prakAra kA hotA hai- sAmAnyaparyAya aura vizeSa paryAya / jIva kA jIvatva sAmAnyaparyAya hai aura nArakatva Adi vizeSa haiM paryAya rUpa kAya kI sthiti arthAta avasthAna yA ThaharanA kAyasthiti hai| isa prakAra sAmAnya rUpa athavA vizeSa rUpa paryAya ke dvArA pratipAdita jIva kA nirantararUpa se arthAt lagAtAra honA kAyasthiti hai, yaha phalita huaa| AsAdazyathI kAyapadathI paryAyanuM grahaNa karAyeluM che. paryAya be prakAra hoya che--sAmAnya paryAya ane vizeSa paryAya, jIvanuM jIvavuM sAmAnya paryAya che ane nArakatva Adi vizeSa paryAya che. paryAya rUpakAyanI sthiti arthAta avasthAna agara rahevuM kAyasthiti che. e prakAre sAmAnya rUpa athavA vizeSa rUpa paryAyana dvArA pratipAdita jIvanA nirantara rUpathI arthAt satata hevuM kAyasthiti che e phalita thayuM, pra042 zrI prshaan| sUtra:4
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 330 prajJApanAsUtre goyamA sAie apajavAsie, neraie NaM bhaMte ! neraiya apajattae ti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhattaM, evaM jAva devI apajjattiyA, neraiya rAjattae NaM bhaMte ! negiya pajjattae tti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA ! jahaNaNeNaM dasavAsasahaslAI aMtomuhuttUNAI, ukoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI tirikkhajoNiya pajattae NaM bhaMte ! tirikkhajoNiya pajjattae ti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tinni pali. ovamAiM aMtomuhattaNAI, evaM tirikkhajoNiNi pattiyA vi, evaM maNuse vi, maNustI vi evaM ceva, devapajattae jahA neraiya pajatae, devI pattiyANaM bhaMte ! devI pattiya tti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA! jahaNaNeNaM dasavAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM paNapannaM palio bamAiM aMtomuhuttUNAI / dAraM 2 ||suu01|| chAyA-jIvaH khalu bhadanta ! jIva iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! sarvArddham, dvAram 1 / nairayikaH khalu bhadanta ! nairayika iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jIvAdi kAyasthiti vaktavyatA zabdArtha-(jIve NaM bhaMte ! jIvetti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! jIva kitane kAla taka jIva rahatA hai ? (goyamA! sambaddhaM) he gautama ! sadA kAla dvAra 1 (neraie NaM bhaMte ! neraie tti kAla o keyacciraM hoi ?) he bhagavan ! nAraka nAraka paje meM kitane kAla taka rahatA hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM dasayAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarocamAI) he gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa taka, utkRSTa tetIsa sAgaropama taka (nirikkhajoNie NaM bhaMte ! tirikkhajoNie tti kAlao kevacciraM hoi?) jIvAdimaya sthiti vaktavyatA zA-(jIveNaM bhaMte ! jovetti kAlao kevaccira hoI ?) 3 mAvan ! 5 // samaya sudhA 71 rahe cha ? (goyamA! savvaddha) he gautama ! sa dA2. 1 (nera ie Na bhaMte ! neraietti kAla o kevaccira hoi?) bhagavan ! nA24 nA24' payAmA tean gm sudhA 29 cha ? (goyamA! jahaNNeNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovammaiM) gautama ! - 4 // 2 varSa sudhI, bTa tatrIsa saag|58 sudhI. (tirikkha joNieNaM bhaMte ! tirikkhajoNietti kAlaA keccira hoi?) he lapAn ! zrI prazAnasUtra:4
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 1 jIvAdikAyasthitinirUpaNam 331 jaghanyena dazavarSasahasrANi utkRSTena trayastriMzat sAgaropamAni, tiryagyonikaH khalu bhadanta ! tiryagyonika iti kAlataH kiyaciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtama, utkRSTena anantaM kAlam, anantA utsapiNyayasarpiNyaH kAlataH, kSetrataH, anantA lokAH asaMkhyeya pudgalaparivartAH, te khalu pudgalaparivartAH AvalikAyA asaMkhyeyabhAgaH, tiryagyonikI khalu bhadanta ! tiryagyonikIti kAlataH kiyazciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkR. pTena trINi palyopamAni pUrvakoTi pRthaktvAbhyadhikAni, evaM manuSyo'pi manuSyapi evaJcava, devaH khalu bhadanta ! deva iti kAlataH kiJciraM bhavati ? gautama ! yathaiva nairayikaH, devI khalu he bhagavan ! tiryagyonika kitane kAla taka tiryagyonikapane meM rahatA hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM aNaMtaM kAlaM) he gautama ! jaghanya se antarmuhUrta taka utkRSTa ananta kAla taka (aNaMtAo ussappiNIo sappiNIo kAlao) kAla se ananta utsarpiNiyAM, avasarpiNiyAM (khettao aNaMtA logA) kSetra se ananta loka (asaMkhenja poggalapariyahA) asaMkhyAta pudgalaparAvartana (te NaM puggalapariyahA) ye pudgalaparAvartana (Avali pAe asaMkhejaibhAge) AvalikA ke asaMkhyAta meM bhAga (tirikkhajoNiNI NaM bhaMte ! tirikkhajoNiNi tti kAlao ke vaccira hoi ?) he bhagavan ! tithacanI kitane kAla taka tiryacanI rahatI hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhutaM, ukkoseNaM tinni paliovamAI) he gautama ! jaghanya se antarmuhUrta, utkRSTa se tIna palyopama taka (puvyakoDipuhuttamambhahiyAI) pUrvakoTi pRthaktva karoDa pUrva adhika (evaM maNusse vi) isI prakAra manuSya bhI (maNussI vi evaM ceva) manuSyanI bhI isI prakAra (deve NaM bhaMte ! devatti kAlao kevaciraM hoi 1) he bhagavan ! deva kitane kAla taka deva rahatA hai ? (goyamA ! jaheva neraie) he gautama ! jaise nAraka (devI NaM tiya yoni eat in sudhI tiyayoni rahe cha ? (goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhattaM ukoseNaM aNata kAlaM) hai gautama ! 135 mantabhuta sudhI, utkRSTa ananta sudhI (aNaMtAo ussappiNI osappiNIo kAlao) mthA mananta utsapiyo asaliyo (khettao aNatA logA) kSetrathA manantaas (asa khejja poggalapariyaTTA) asabhyAta Ye parAvartana (teNaM puggalapariyaTTA) te hAta parAktana (bhAvaliyAe asa khejjai bhAge) mAsivanI madhyAtamA mAga (tirikkhajoNiNINaM bhaMte ! tirikkhajoNiNitti kAlao kevaccira hoi) he bhagavan ! tiya yanI hett| sudhA tiya yanI rahe cha ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukoseNaM tinni paliovamAI) he gautama ! dhanya antaDita Gre a 58yo 5ma sudhA (putrakoDi puhuttamabbhahiyAI) pUTi 5531 / pUrva adhiH (evaM maNusse vi) se prAraM manuSya 55 (maNussI vi evaM ceva) manuSyanI 56 me re. (deveNaM bhaMte ! devatti kAlao kevaccira hoi? he lagavan ! he TasA // sudhIpamA rahecha ? (goyamA ! jaheva neraie) gotama! 40 nA24 (devINaM bhaMte ! devitti kAlao zrI. prshaan| sUtra:4
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 prajJApanAstre bhadanta ! devI iti kAlataH kiyaciraM bhavati ? gautama ! jayanyena dazavarSasahasrANi utkRSTena pazca paJcAzat palyopamAni, siddhaH khalu bhadanta ! siddha iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! sAdikaH aparyakasitaH, nairayikaH khalu bhadanta ! nairayikAparyAptaka iti kAlataH kiya. ciraM bhavati ? gautama ! jaghanyenApi utkRSTenApi antarmuhRtam, evaM yAvad devI aparyAptikA, nairayikaparyAptakaH khalu bhadanta ! nairayikaparyAptaka itiH kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! nadhanyena dazavarSasahasrANi antarmuhattInAni, utkRSTena trayastriMzat sAgAropamANi antarmuhattoMnAni, tiryagyonikaparyAptakaH khalu bhadanta ! tiryagyonika paryAptaka iti kAlataH kiccira bhaMte ! devitti kAla bho kevacciraM hoi ?) he bhagavana ! devI kitane kAla taka devI rahatI hai? (goyamA! jahaNNeNaM dasavAsasahassANi) he gautama! jaghanya dasa hajAra varSa taka (ukoseNaM paNapannaM paliovamAI) utkRSTa pacapana palyopana taka (siddhe NaM bhaMte ! siddhe tti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! siddha kitane kAla taka siddha rahate haiM ? (goyamA! sAdie apajjayasie) he gautama! sAdi ananta kAla taka (neraie NaM bhaMte ! neraiya apajjattae tti kAlao kevaciraM hoi?) he bhagavan / nAraka aparyApta nAraka pane meM kitane kAla taka rahatA hai ? (goyamA ! jahaNaNeNa viukoseNa vi aMtomuhutta) he gautama ! jaghanya se bhI, utkRSTa bhI antamuharta taka (evaM jAva devI apajattiyA) isI prakAra yAvat aparyApta devI (neraiyapajjattara NaM mate ! neraiyapajattae tti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan paryApta nAraka kitane kAla taka paryApta nAraka rahatA hai ? (goSamA! jahaNNeNaM dasavAsasahasmAiM aMtomuhunaNAI) he gautama ! jaghanya anta muhUrta kama dasa hajAra varSa taka (ukko seNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhutta gAI) kecaccira hoi) 3 bhAvan ! yI DeTA sudhI havI he cha ? (goyamA! jahaNNeNaM dasa pAsasahassANi) he gautama! 45-5 6A M2 55 sudhA (ukkoseNaM paNapannaM paliovamAI) utkRSTa paMcAvana palyopama sudhI. (siddhaNaM bhaMte ! siddhetti kAlao kevaccira hoi ?) he sApa ! siddhaTa sudhI siddha cha ? (goyamA ! sAdie apajjavasie) he gautama ! Ale mana-dsti sudhI. (neraieNaM bhaMte ! neraiyaapajjattaetti kAlao kevaccira hoi) helAvan ! n||24 a5yAta nA2459mA maNa sudhI rahe cha ? (goyamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM) . gautama ! dhanyathA 5, SavthI 5 mantabhuta sudhI (evaM jAva devI apajjattiyA) yasa prAraM yAvat paryApta hevI (neraie pajattaeNaM bhaMte ! neraie pajjattaetti kAlao kevaccira hoi ?) he samapan ! paryApta nA2455 mA 8 // // sudhI paryApta nA24 rahe cha ? (goyamA ! jahaNNeNa dama vAsasahassAiM aMtomuhuttaNAI) 3 gautama ! dhanya mantabhuta maach| 6A 1 sudhI (uskoseNaM tettIsa sAgarovamAiM aMtomuhuttaNAI) Grge mantata zrI. prazAnasUtra:4
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 1 jIvAdikAyasthiti nirUpaNam 333 bhavati ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena trINi palyopamAni atarmuhUoMnAni, evaM tiryagyonikI paryAptikA'pi, evaM manuSyo'pi, manuSyapi, ekzcaiva, devaparyAptako yathA nairayikapraryAptakaH, devI paryAptikA khalu bhadanta ! devIparyAptikA iti kAlataH kiyaciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena dazavarSa pahasrANi antamahattoM nAni, utkRSTena paJca paJcAzat palyopamAni antamuhaunAni // dvAram // 01 // TIkA-atha prathama sAmAnyarUpeNa paryAyeNa pratipAditasya jIvasyAvyavacchedena bhavanarUpautkRSTa antarmuhUrta kama tetIsa sAgaropama taka (tirikvajoNiya pajjattae NaM bhaMte ! tirikkha joNiyapajjattae ttikAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! paryApta tiyagyonika kitane kAla taka paryApta tiryagyonika rahatA hai ? (goyamA ! jaha neNaM aMtomuhutaM, ukkoseNaM tinni paliovamAiM aMtomuhuttaNAI) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa antarmuhUrta kama tIna palyopama taka (evaM tirikkhajoNiNi pattiyA vi) isI prakAra tiryacanI paryApta bhI (evaM maNusse vi) isI prakAra manuSya bhI (maNussI vi) manuSyanI bhI (evaM ceya) isI prakAra (devapajjattae jahA neraiyapajjattae) deva paryAptaka jaisA nAraka paryAptaka (devIpajjattiyA NaM bhaMte ! devI pajattiyatti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! paryApta devI paryApta devI panemeM kitane kAla taka rahatI hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI aMtomuhuttUNAI) he gautama! jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa taka (ukAseNaM paNayannaM paliovamAiM aMtomuttUNAI) utkRSTa antarmuhUrta kama pacapana palyopama taka dvAra 2 / / TokArtha-aba saba se pahale sAmAnya paryAya rUpa meM pratipAdita jIva kI kAya maach| tetrIya sAgarA5ma sudhA (tirikkhajoNiya pajjattaeNaM bhaMte ! tarikkhajoNiya pajjattaetti kAla bho kevaccirahoi) De mavAn ! pati tiyayoni khANa sudhI parata tiya yoni 29 cha ? (goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tinni paliovamAiM aMtomuhu taNAI) 3 gautama ! dhanya mantabhuDUna sudhI, kRSTa mantabhuDUta mech| 3 pakSyopama sudhI (evaM tirikkhajoNiNi pajjattiyA vi) se 42 tiya"yanI pasti 59 (evaM maNusse vi) me re manuSya 591 maNussI vi) bhanuSyanI 595 (evaM ceva) me 52 (deva pajjattae jahA neraiyapajjattae) he pati ko nA24 pAsta (devI paJjattiyA NaM bhaMte ! devI pajjattiyatti kAlao kevaccira hoI) he bhagavan ! pati yA paryApta vIpAyA 389 // // sudhI ra cha ? (goyamA ! jahaNNeNa dasavAsasahassAI aMtomuhuttUNAI) he gautama ! vdhanya mantabhuta mAchA 4za 2 varSa sudhI (ukoseNaM paNapaliovamAI aMtomuhutaNAI) Gre santati moch| 5yApana pakSyo5ma sudhA bA2. 2 zrI. prazAnasUtra:4
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 prajJApanAsUtre kAya sthiti prarUpayitumAha- 'jIveNaM bhaMte ! jIvetti kAlao kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! jIvaH khalu 'jIva iti' - jIvanaparyAyaviziSTatayA kAlataH - kAlApekSayA kiyaciraM - kiya tkAlaparyantaM bhavati ? jIvanaparyAyaviziSTasyeva jIvatvAditi praznAzayaH, bhagavAnAha - 'goyamA ' he gautama! 'savvarddha' sarvAddhA sarvakAlaparyantaM jIvo jIvanaparyAyaviziSTo bhavati, tathAhi jIvanasya prANadhAraNAtmakatayA prANAnAJca dravyaprANabhAvaprANabhedena dvaividhyAt, dravyaprANAnAm indriyapaJca balatrikocchvAsaniHzvAsAyuH karmAnubhavarUpatayA bhAvaprANAnAJca jJAnAdi rUpatayA saMsAriNAmAyuH karmAnubhavalakSaNaprANadhAraNaM sarvadaivAvasthitaM bhavati saMsAriNAM na sA kAcidavasthAssti yasyAmAyuH karmAnubhavanaM na bhavatIti, muktAnAM punarjJAnAdirUpaprANadhAraNaM bhavasthitaM bhavati teSAmapi jJAnAdyAtmakAH prANAH santyeva, ye stAvad jJAnAdilakSaNa bhAvaprANaiH muktajIva dravyaprANairmukto'pi san jIvatIti vyapadizyate, te khalu jJAnAdayo muktA sthiti lagAtAra usI paryAya kA banA rahanA pratipAdita karate haiM: - bhagavAn - gautamasvAmI - bhagavan ! jIva kitane kAla taka jIva banA rahatA hai ? arthAt jIva kI jovana rUpa paryAya kitane samaya taka nirantara kAyama rahatI hai ? -gautama ! jIva sadA kAla jIva rahatA hai, arthAt jIvana paryAya se yukta rahatA hai, kyoMki jIva vahI kahalAtA hai jo jIvana paryAya se yukta ho / jIvana kA artha hai prANa dhAraNa karanA prANa do prakAra ke hote haiM - dravya prANa aura bhAva praann| pAMca indriyAM, tIna bala, ucchavAsa nizvAsa aura Ayu, ye dasa dravya prANa haiN| jJAnAdi bhAvaprANa kahalAte haiM / saMsArI jIvoM kA Ayu karma kA anubhava rUpa prANa dhAraNa sadaiva kAyama rahatA hai, saMsArI jIva kI koI bhI aisI avasthA nahIM hai jisameM vaha Ayukarma kA anubhava na karatA ho / mukta jIvoM meM jJAnAdi rUpa prANoM kA dhAraNa hotA hai| unameM bhI jJAnAdi bhAvaprANa TIkA-have badhAthI pahelAM samAnya paryAya rUpamAM pratipAdita jIvanI kAyasthitinuM paryAyAM janI rahevu ) patipAdana kare : " ( satata zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! jIva keTalA samaya sudhI jIva khanI rahe che? arthAt jIvanA jIvanarUpa paryAya keTalA samaya sudhI nirantara kAyama rahe che ? zrI bhagavAna-he gautama ! jIva sadAkALa jIva ja rahe che, arthAt jIvanaparyAMyathI yukta rahe che, kemake jIva teja kahevAya che je jIvanaparyAyathI yukta hoya, jIvananA a che prANa dhAraNa karavA. prANa be prakAranA hoya che-drazrcaprANu ane bhAvaprANa. pAMca indriyA, traNu khaLa, ucchvAsa-nizvAsa ane Ayu A daza dravya prANa che. jJAnAdibhAva prANa kahevAya che. saMsArI jIvanuM Ayu. kanA anubhavarUpa prANa dhAraNa sadaiva kAyama rahe che, saMsArI jIvanI kAi paNa evI avasthA nathI jemAM Ayu karmanA anubhava na karata hAya. mukta jIvAmAM jJAnAdirUpa prAnuM dhAraNa thAya che. temanAmAM paNa jJAnAdibhAva zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 1 jIvAdikAyasthitinirUpaNam smanAM zAzvatikA santi tasmAt saMsAryavasthAyAM muktAvasthAyAzca UbhayatrApi jIvanamastIti sarvakAlabhAvI jIvanaparyAya iti, 'dAraM' prathamaM jIvadvAram samAptama, ___atha nairayikatvADhi vizeSaparyAyaH pratipAditasya tasyaiva jIvasya taireva pAyaravyapa cchedenAvasthArUpaM dvitIyaM gatidvAram prarUpayitumAha-'neraie NaM bhaMte ! neraietti kAlao kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! nairayikaH khala 'narayika iti'-narayikatvaparyAya viziSTatayA kAlataH-kAlA pekSayA kiyacciram-kiyatkAlaparyantaM bhavati- nerayikatvena vyapadizyate ? bhagabAnAha-goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarokmAI jaghanyena dazavarSasahasrANi, utkRSTena ayastriMzat sAgaropamANi nairayikasya nairayikatvalakSaNakAsthitiH saMbhavati, tathA ca nairayikANAM tathAbhavasvAbhAvyAt svabhAvAtpracyutya anantaraM na punarapi nairayikatvena utpattirbhavati tasmAt teSAM bhavasthite : pariNAmAnusArameva kAyasthite pAyeM jAte haiN| siddha jIya dravya prANAM se rahita hone para bhI jJAnAdi rUpa bhAya prANoM ke sadabhAva se jIvita kahalAtA hai / ve jJAnAdi bhAcaprANa muktAtmAoM meM sadaiva rahate haiN| isa kAraNa jIvana saMmArI avasthA meM bhI hai aura muktAvasthA meM bhI hai, ataeva jIvana paryAya bhI sadaiva kAyama rahatI hai / (chAra 1) ____ aba jIva ke vizeSa paryAyoM kI apekSA se kAyasthiti kA pratipAdana kiyA jAtA hai____ gautamasthAmI-he bhagavan ! nairayika jIva kitane kAla taka lagAtAra nairayika banA rahatA hai? bhagavAn-gautama ! jaghanya dasa hajAra varSoM taka aura utkRSTa tetIsa sAgaropamoM taka nAraka, nArakaparyAya se yukta rahatA hai| yahI nAraka kI kAyasthiti hai, kyoMki nArakabhavakA svabhAva ho aisA hai ki eka bAra naraka se nikalA huA jIya anantara Agale hI bhava meM phira naraka meM nahIM utpanna hotaa| isa prANa maLI Ave che. siddha jIva dravya prANAthI rahita thatAM paNa jJAnAdirUpabhAva prANAnA saddabhAvathI jIvita kahevAya che. te jJAnAdi bhAvaprANa muktAtmAomAM sadeva rahe che. e kAraNe jIvana saMsArI avasthAmAM paNa che ane muktAvasthAmAM paNa che, tethI ja jIvana paryAya paNa saMdeva kAyama rahe che. (dvAra 1) have jIvanA vizeSa paryAnI apekSAthI kAyasthitinuM pratipAdana karAya chezrI gautamasvAmI-he bhagavan! narayika jIva keTalA kALa sudhI nirantara narayika banI rahe che? zrI bhamavA-he gautama ! jaghanya daza hajAra varSo sudhI ane utkRSTa tetrIsa sAgarApama sudhI nAraka, nAraka paryAyathI yukta rahe che. eja nArakanI kAyasthiti che, kemake nArakabhavane svabhAva ja e che ke ekavAra narakathI nikaLela jIva anantara AgalA ja bhavamAM pharI narakamamAM nathI unna yate. e kAraNathI temanI je bhavasthita che, teja zrI prazAnasUtra:4
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 prajJApanAma sapa parimANAt jaghanyena utkRSTena ca pUrvoktaparimANA kAyasthiti rupapadyate, gautamaH pacchati-tirikkhajoNie NaM bhaMte ! tirikvajoNietti kAlamo kevaciraM hoi ?' he bhadanta ! ttiryagyonikaH khalu 'tiryagyonika' iti-tiryagyonikatvaparyAyaviziSTatayA kAlata:- kAlamadhikRtya kAlApekSayetyarthaH kicciram-kiyatkAla yantaM bhavati ? tiryagyonikatvena vyapadizyate ? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhunaM ukkoseNaM aNaMtaMkAlaM' nayanyena antarmuhartam utkRSTena anantam kAlam-anantakAlaparyantaM tiyaMgyonika stiryagyonikatyena nyapadizyate, 'aNaMtAo ussappiNio sappiNIyo kAlo' anantA utsarpiNya. yasapiNyaH kAkata:-kAlApekSayA sadpeNa vyapadizyate, 'khetamao aNaMtA logA' kSetrataHkSetrApekSayA anantA lokAH 'asaMkhejaporamalapariyaTThA, teNaM puggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejahabhAge' asaMkhyeyapudalaparivartA bhavanti, te khalu pudgalaparivartA AvalikAyA asaMkhyeya bhAgo'traseyaH, tathA ca yadA devo manuSyo narayiko vA tiryagyonikeSu utpadyate tatra cAntamahata sthityA punaH svabhave bhavAntare vA saMkramate tadA jaghanyenAntarmuharsapramANA kAyasthiti kAraNa unakI jo avasthitti haiM, vahI una kI kAyasthiti kA pramANa hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! tiyacayonika jIva kitane kAla taka lagAtAra tiyaMcayonika rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa ananta kAla taka tipaMca tithaMca ho rahatA haiN| kAla se ananta utsarpiNI-avasarpiNI vyatIta ho jAtI haiM, taba bhI tiryaMca, tiryaMca hI banA raha sakatA hai| kSetra se ananta loka, asaMkhyAta yudglpraayrtn| pudgalaparAvartana AlikA ke asaMkhyAtaveM bhAga samajhane caahie| jaba koI deva, manuSya athavA nAraka tirya yagayonika rUpa meM utpanna hotA hai aura vahAM antarmuharta paryanta rahakara phira deva, manuSya yA nAraka bhava meM janA le letA hai, usa avasthA meM antarmuhUrta kI jaghanya kAyasthiti hotI hai| utkRSTa temanI kAlarithatinuM pramANa kahela che. zrI gautamasvAmI-he bhagavad ! tiryacanika jIva keTalA kALa sudhI nirantara tirya canika rahe che? zrI bhagavAna-gautama! jaghanya antamuhUrta sudhI, utkRSTa anantakALa sudhI tayaca, tiryaMca ja rahe che. kALathI ananta utsarpiNI-avasarpiNI vyatIta thaI jAya che. tyAre paNa tiryaMca tiryaMca ja banI rahe che. kSetrathI anantalaka, asaMkhyAta pudgala parAvartana te pudgala parAvartana AvalikAne asaMkhyAta bhAga samaja joIe. jyAre ke deva, manuSya athavA nAraka tiya genika rUpamAM utpanna thAya che ane tyAM antarmuhUrva paryanta rahIne pachI dava, manuSyanA nArakabhavamAM janma lai le che, te avasthAmAM antarmuhUrtanI jaghanya kAyasthiti hoya che, utkRSTa kAyasthiti ananakAlanI che, yadyapi tiryaMcanI kAyasthiti zrI. prshaan|| sUtra:4
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 18 sU0 1 jIvAdikAya sthitinirUpaNam 337 rupalabhyate, utkRSTena tu anantakAlaparyantam tasya cAnantasya kAlasya kAlataH kSetratazca dvidhA prarUpaNam, tatra kAlApekSayA anantA utsarpiNyavasarpiNyaH, kSetrApekSayA anantA lokAH, ananteSu lokAkAzeSu pratisamaya me kaika pradezApahAre kriyamANe yAvatyo'nanta utsarpiNyavasarpiNyo bhavanti tAvatIranantA utsarpiNyavasarpiNI yatrat tiryagyonikastiryagyoni katvenAvatiSThate, tacca kAlaparimANam asaMkhyeyapudgalaparArtarUpaM bodhyam asaMkhyeyapudgalaparAvartAca AvalikAyA asaMkhyeyabhAgarUpA bodhyAH, tathAcAvalikAyA asaMkhyeyatame bhAge yAvantaH samayAstAvatpramANA asaMkhyeyapudgaparAvartAH, idaJca tiryagyonikasya kAyasthiti parimANa vanaspatyapekSayA'vagantavyaM no tadbhinatiryagyonikA pekSayA, vanaspativyatiriktAnAM tiryagyonikAnAmetatkAlapramANa kAya sthitera sadbhAvAditi bhAvaH / kAyasthiti ananta kAla kI hai / yadyapi tiryeca kI kAya sthiti adhika se adhika eka bhava saMbaMdhI tIna palyopama kI hai, usase adhika nahIM, kintu jo tiryaca tiryaca bhavako tyAga kara lagAtAra tiryaca bhava meM hI utpanna hote rahate haiM - bIcameM kisI anya bhava meM utpanna nahIM hote, ve ananta kAla taka tiryaca hI bane rahate haiM / usa ananta kAla kA yahAM kAla aura kSetra se, do prakAra se spaSTI karaNa kiyA gayA hai / kAla kI apekSA ananta utsarpiNiyAM aura ananta avaaffyAM vyatIta ho jAtI hai, phira bhI tiryagyonika tiryagyonika hI banA rahatA haiM / kAla kA yaha parimANa asaMkhyAta pudgalaparAvartta samajhanA cAhie aura AvalikA ke asaMkhyAta ve bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane asaMkhyAta pudgalaparAvarta samajhane cAhie / tiryagyonika kI yaha jo kAyasthiti batalAI gaI hai, yaha vanaspati kI apekSA se hai, usase bhinna tiryagyonikoM kI apekSA se nahIM, kyoMki vanaspati kAya ke sivAya anya tiryacoM kI kAyasthiti itanI nahIM hotI hai / adhikathI adhika eka bhava sambandhI traNa payaiApamanI che, tenAthI adhika nathI hotI, parantu tiyaMcatiya ca bhavane tyAgIne nirantara tiryaMcabhavamAM ja utpanna thayA kare che-- vacamAM kai anya bhavamAM utpanna nathI thatA, tee anantakAla sudhI tiyatha khanI rahe che, te anantakALanu ahI' kAla ane kSetrathI, ema e prakAre spaSTIkaraNa karAyelu che. kALanI apekSAe ananta utsarpiNIyA ane ananta avasarpiNIyA vyatIta thaI jAya che, pachI paNa tiya caiAnika tigyeAnika ja banI rahe che. kALanu A parimANu asa khyAta pudga%0 parAvartana samajavu joie ane AvalikAnA asa`khyAtamA bhAgamAM jeTaleA samaya thAya che, teTalAM asaMkhyAta pugala parAvartana samajavA joIe. tiyagyeAnikanI A je kAyasthiti atAvelI che, te vanaspatinI apekSAe che, tenAthI bhinna tiryaMcaiA. nikAnI apekSAe nahIM, kemake vanaspatikAyanA sivAya anya ti"cenI kAyasthiti eTalI nathI hotI. pra0 42 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre gautamaH pRcchati-'tirikkhajoNiNI NaM bhaMte ! 'tirikkhajoNiNitti kAlabho kevacciraM hoha ?' he bhadanta ! tiryagyonikI khalu 'tiryagyonikI' iti-tiryagyonikItvaparyAyavi ziSTatayA kAlata:-kAlApekSayA kiyaviraM-kiyatkAlaparyantaM bhavati-tiryagyaunikItvena vyapa. dizyate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tibhipalio. camAI puSakoDipuhuttamabbhahiyAI' jaghanyena antarmuhartam utkRSTena trINi palyopamAni pUrvakoTI pRthaktvAbhyadhikAni bodhyAni, tathAhi-tiryagyonikamanuSyANAM saMjJapazcendriyANAm utkRSTenApi aSTau bhavAH kAyasthitisacena asaMkhyeyavarSAyuSkasya maraNAnantaraM niyamena devalokeSvevotpAdena tiryagyonike'nutpAdAt saptabhavAH pUrvakoTayAyuSo'vaseyAH, aSTamastu paryantavartidevakudiSu atastrINi palpopamAgi pUrvakoTI pRthaktvAbhyadhikAni bhavanti, 'evaM maNusse vi maNustI vi evaM ceva, evama-tiryagyo nikarItyA manuSyo'pi manuSyapi evaJcavapUrvoktaprakAreNaiva vaktavyA tathA ca jaghanyena antarmuhartam utkRSTena trINi palyopamAni pUrva gautamasvAmI prazna karate haiM he bhagavan ! tiryaMcayonika strIyAM tiryaMcayonika striyoM ke rUpa meM kitane kAla taka rahatI hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuharta taka aura utkRSTa pRthaktva karoDa pUrva adhika tIna palyopama tk| saMjJI paMcendriya tiryacoM aura manuSyoM kI kAyasthiti adhika se adhika ATha bhavoM kI hai| asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manyu ke pazcAt naraka se devaloka meM utpanna hote haiM, tiryaMcayoni meM nahIM, ataeva sAta bhava karoDa pUrva kI Ayu vAle samajhanA cAhie aura ATha antima bhava devakuru Adi meM / isa prakAra sAta karoDa pUrva adhika tIna palyopama samajhanA caahie| isI prakAra manuSya aura manuSyanI ke viSaya meM bhI samajhalenA cAhie, arthAt jaghanya antamuharta aura utkRSTa pRthaktva pUrva koTi adhika tIna palpopama zrI gautamasvAmI prazna kare che- he bhagavana ! tiryacanika striyo tiryacanika brinA rUpamAM keTalA samaya sudhI rahe che, zrI bhagavAna-he gautama! jaghanya antamuhUrta sudhI ane utkRSTa pRthakatva kareDa pUrva adhika traNa palyopama sudhI. saMjJI paMcendriya tiryaMca ane manuSyanI kAyasthiti adhithI adhika ATha bhavanI che. asaMkhyAta varSanI AyuvALA mRtyunA pachI niyamathI develekamAM utpanna thAya che, tiryacanimAM nahI, tethI ja sAta bhava kareDa pUrva AyuvALA samajavA joIe. ane AThame antima bhava devakupha AdimAM, e prakAre sAta karoDa pUrva adhika 25 paccepama samajavuM joIe, eja prakAre manuSya ane manuSya strInA vidhyamAM paNa samajI levuM joIe. arthAta jaghanya antarmuhUrta ane utkRSTa pRthakatva pUrvakeTi adhika traNa poSaNanI kAyasthiti zrI. praapn| sUtra:4
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 1 jIvAdikAyasthitinirUpaNam 339 koTI pRthaktvAbhyadhikAni vaktavyAni, gautamaH pRcchati-'deveNaM bhaMte ! devatti kAlo kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! dezaH khalu 'deva iti'-devatvaparyAyaviziSTatayA kAlata:kAlApekSayA kiyacciram-kiyatkAlaparyantam bhavati-devatvena avatiSThate ? bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'jaheva neie' yathaiva nairayikaH pratipAdita stathaiva devo'pi pratipAdanIyaH, tathA ca nairayikavadeva devasyApi jayanyena dazavarSasahastrANi utkRSTena trayastriMzatsAgaropamANi vaktavyAni, gautamaH pRcchati-'devINaM bhaMte ! devitti kAlo kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! devI khalu 'devI' iti-devItvaparyAyaviziSTatayA kAlata:-kAlApekSayA kiyacciraM-kiyatkAlaparyantam bhavati-devItvena avatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA he gautama ! 'jahaNNeNaM dasavAsa sahassAI ukkoseNaM paNavanna palibhovamAI' jaghanyena dazavarSasahasrANi utkRSTena pazcapaJcAzat palyopamAni devI tAvat devItvaparyAyeNa avatiSThate tathA ca devAnAmapi bhavasthiteH parimANAnusAra meva kAyasthiterapi parimANamavagantavyam, devInAntu utkRSTena pazcapaJcAzat palyopamANi kAyasthitiravase yA, tAsAM bhavasthiteru kRSTenApi paJcapazcAzatpalyopamapramANatvAt, etaccApi parimANamIzAnadevyapekSayA avaseyam, tadanyatra devIkI kAyasthiti kahanA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! deva kitane kAla taka lagAtAra deva banA rahatA hai? bhagavAnU-he gautama ! jaisA nAraka ke viSaya meM kahA, vaisA hI deva ke viSaya meM kahalenA caahie| arthAt nAraka ke samAna hI deva kI bhI jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI kAyasthiti hai| gautamasvAmI-he bhagavana ! devI kitane kAla taka lagAtAra devI banI rahatI hai? bhagavAn-he gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa taka, utkRSTa pacapana palyopama taka devI ke rUpa meM kAyama rahatI hai / devoM kI kAyasthiti kA parimANa bhava. sthiti ke anusAra hI samajhanA cAhie / deviyoM kI bhavasthiti utkRSTa pacapana palyopama kI hotI hai, ataeva unakI kAyasthiti bhI pacapana palyopama kI kahI hepA naye. zrI gautamasvAmI-he bhagavAn ! deva keTalA kALa sudhI nirantara deva banI rahe che? zrI bhagavAna -he gautama ! jevuM nArakanA viSayamAM kahyuM, tevuM ja devanA viSayamAM kahI levuM joIe. arthAt nArakanA samAna ja devanI paNa jaghanya daza hajAra varSanI ane utkRSTa tetrIsa sAgaropamanI kAyasthiti che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! devI keTalA samaya sudhI nirantara devI banI rahe che? zrI bhagavAna -he gautama ! jaghanya daza hajAra varSa sudhI, utkRSTa paMcAvana pApama sudhI devI, devInA rUpamAM kAyama rahe che. devenI kAyasthitinuM parimANa bhavasthitinA anusAra ja samajavuM joIe. devi nI bhavasthiti utkRSTa paMcAvana palyopamanI kahelI che. tethI ja temanI sthiti paNa paMcAvana patyemanI ja kahevI che, kAyasthitinuM A zrI prshaan| sUtra:4
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 prajJApanAsUtre nAmetAvatyAH sthiterasaMbhavAt, gautamaH pRcchati - 'siddhe bhaMte ! siddhetti kAlao kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! siddhaH khalu 'siddha' iti - siddhatvayaviziSTatayA kAlataH - kALA - pekSayA kiyaccirama-kiyatkAlaparyantaM bhavati ? siddhatvena avatiSThate ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'sAdie apajjavasie' sAdiko'paryavasitaH khalu siddho bhavati, siddhatvasya kSayAsaMbhavAt, siddhatvAt pracyAvayituM samarthAH rAgAdayo bhavanti, siddhasya bhagavato rAgAdInAmasaMbhavAt, tanimittakarma paramANvabhAvAt, tadabhAstha teSAM - rAgAdInAM samUlakApaM kaSitatvAt, gautamaH pRcchati - neraie NaM bhaMte ! neraiya apajjattaetti kAlao kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! nairayikaH 5H khalu nairayikAparyAptaka iti nairayikAparyAptakatvaparyAyaviziSTatayA kAlataH - kAlApekSayA kiyacciram - kiyatkAlaparyantaM bhavati nairayikAparyAptakatvena avatiSThate ? bhagabAnAha - 'goyamA !' he gautama ? 'jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMto muddattaM' jaghanyenApi utkRSTegaI hai / kAryasthiti kA yaha parimANa aizAna deviyo kI apekSA se kahA gayA hai, vahAM ke sivAya anya deviyoM kI itanI sthiti kA saMbhava nahIM hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! siddha kitane kAla taka siddha paryAya se yukta rahate haiM / bhagavAn - he gautama ! siddha jIva sAdi ananta hotA hai, siddha paryAya kI Adi hai kintu anta nahIM hai / siddha paryAya akSaya hai / rAgAdi doSa hI janmamaraNa ke kAraNa haiM aura ve siddha jIva meM hote nahIM hai, kyoMki rAga-dveSa ke kAraNa bhUtakarmoM kA ve sarvathA kSayakara cukate haiM / gautamasvAmI - he bhagavan ! nAraka jIva aparyApta nAraka panemeM kitane kAla taka banA rahatA hai| bhagavAn he gautama! nAraka jIva aparyApta nAraka panemeM jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa bhI antarmuhUrtta taka hI rahatA hai / usakI kAya sthiti antarmuhartta kI hI hai, kyoMki aparyApta avasthA antarmuhUrta se adhika kAla taka rahatI parimANumazAnaviyAnI apekSArthI kahevAmAM Avela che. tyAMnA zivAya khIjI devIyAnI eTalI sthiti sa`bhavita nathI. zrI gautamasvAmI-TTe bhagavan ! siddha keTalA kALa sudhI siddha paryAyathI yukta rahe che? zrI bhagavAn-he gautama ! siddha jIva sAdi ananta hoya che, siddha paryAyanI Adi che paNa anta nathI. siddhaparyAya akSaya che. ra:gAdi doSa ja janmamaraNanuM kAraNa che ane te siddha jIvamAM hAtAM nathI, kemake rAgadveSanA kAraNa bhUta karmonA teo sathA kSaya karI de che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! nArakajIva aparyApta nAraka paNAthI keTalA samaya sudhI banI rahe che ? zrI bhagavAn--he gautama ! nArakajIva aparyApta nArakapaNAthI jaghanya antarmuhUta sudhI ane utkRSTa paNa antarmuhUta' sudhI rahe che, tenI kAyasthiti antamuhUrtanI ja che, kemake aparyApta avasthA antamuhUrta thI adhika kALa sudhI rahetI nathI. antarmuhUta zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 1 jIvAdikAyasthitinirUpaNam 341 nApi antarmuhUrtam nairayikasya nairayikAparyAptakanvarUpA kAyasthitiravagantavyA, tadanantaraM nairapikANAmavazyaM paryAptAvasthAsadbhAvAt 'evaM jAva devI apajjattiyA' evam-pUrvoktarItyA yAvat-tiryagyonikatatstrI manuSya manuSIdeva devyo'pi aparyAptAH jaghanyenApi utkRSTenApi antarmuharttam kAya sthitiviziSTAH santi, gautamaH pRcchati-neraiyapajjattae NaM bhaMte ! neraiyapajjattaetti kAla bho kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! nairayikaparyAptakaH khalu 'narayikaparyAptaka' iti-naira yikaparyAptavaparyAyaviziSTatayA kAlata:-kAlApekSayA kicciraMkiyatkAlaparyantaM bhavati-nairapikaparyAptatvena avatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he mautama ! 'jahaNeNaM dasavAsasahassAI aMtomuhattagAI' jaghanyena dazavarSasahastrANi antaBhonAni 'ukoseNaM tettIsaM sAgarovapAI aMtosuhuttUNAI utkRSTena trayastriMzatsA. garopamANi antarmuhUrtAnAni nairayikasya paryAptatvarUpA kAyasthiti rasti, gautamaH nahIM hai / antamuharta ke pazcAt paryApta avasthA prAraMbha ho jAtI hai| isI prakAra tiryagyonika, tiryacanI, manuSya, manuSyanI, deva aura deviyoM kI-sabhI kI aparyApta avasthA antarmuhUrta taka hI rahatI hai, ataeva ina saba kI jaghanya aura utkRSTa kAyasthiti bhI antarmuhUrta kI hI hai| gautamasvAmI-he bhagavana ! paryApta nAraka kitane kAla taka paryApta nAraka paryAya vAlA banA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antamuharta kama dasa hajAra varSa taka aura utkRSTa antarmuhUrta kama tetIsa sAgaropama taka paryApta nAraka, paryApta nAraka ke rUpa meM lagAtAra rahatA hai| yahAM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki nAraka kI jo samagra sthiti hai, usameM se aparyApta avasthA kA eka antarmuharta kama kara dene se paryApta avasthA kI bhava. sthiti hotI hai aura nAraka kI jo bhavasthiti hai, vahI usakI kAyasthiti bhI hai| pachI paryApta avasthA prAraMbha thaI jAya che. e ja prakAre tigenika, tiryacanI, manuSya, manuSya, strI, deva ane devinI-badhAnI aparyApta avasthA ahIM sudhI rahe che, tethI ja A badhAnI jaghanya ane utkRSTa kAyasthiti paNa antarmuhUrtanI ja hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! paryApta nAraka keTalA kALa sudhI paryApta nAraka paryAyavALA banI rahe che? zrI bhagavAna-he gautama! jaghanya antarmuhUta ochA daza hajAra varSa sudhI ane ukaSTa antamuhUrta ochA tetrIsa sAgaropama sudhI paryApta nAraka, paryApta nArakanA 35mAM satata 29 che. ahIM A vAta dhyAnamAM rAkhavI joIe ke nArakanI je samagra sthiti che, temAMthI aparyApta avasthAnuM eka antarmuhUrta ochuM karI devAthI paryApta avasthAnI bhAvasthiti hoya che. ane nArakanI je bhAvasthiti che, te ja tenI kAyarithati paNa che. zrI prshaapn| sUtra:4
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 prajJApanAsUtre pRcchati - 'tirikkhajoNiya pajjatae NaM bhaMte ! tikkhijoNiya pajjattaetti kAlao kevazciraM hoi ?' he bhadanta ! tiryagyonikaparyAptakaH khalu 'tiryagyonikaparyAptaka' iti - tiryagyonika paryAptatva paryAyaviziSTatayA kAlataH - kAlApekSayA kiyacciraM-kiyatkAlaparyantaM bhavati - tiryagyonikaparyAptatvena avatiSThate / bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama! 'jaNe NaM aMto muddattaM ukoseNaM tinipaliokamAI aMtomuhuttUNAI' jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena zrINi palyopamAni antarmuhUtanAni tiryagyonika paryAptatvarUpA kAryasthiti baudhyA, ' evaM tirikkhajoNiNi pajjattiyA vi' evam tiryagyonikaparyAptavat tiryagyonikI paryAptikApi tiryagyonikI paryAptatvena jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena trINi palyopamANi antarmuhUrtonAni kAyasthiti viziSTatayA avatiSThate, 'evaM maNusse vi maNussI vi' evam tiryagyonika paryAptakarItyA manuSyo'pi paryAptako manuSyapi paryAptikA paryAptatvena jaghanyato'ntarmuhUrtam utkRSTatastrINipalyopamAni antarmuhUrtenAni kAryasthitiviziSTatayA avatiSThate, ' evaM veba pajjatara jahA neraiya pajjatae' evaJcaiva tiryagyonika manuSyaparyAyaptakatra deva deva - svAmI - he bhagavan ! tiryecayonika paryApta kitane kAla taka tiryaMca yonikaparyApta avasthA meM lagAtAra banA rahatA hai ? bhagavAna - he gautama! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna popama taka paryApta tiryaca lagAtAra paryApta tiryaca paryAya vAlA rahatA hai / yahI isakI kAryasthiti hai / - isI prakAra paryApta tiryaca yoninI bhI paryApta tiryacayoninI paryAya se yukta jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna palyopama taka rahatI hai / tiryaca kI taraha manuSya aura manuSyanI kI kAryasthiti bhI jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna palyopama kI samajha lenA cAhie / paryApta deva kI kAryasthiti paryAptaka nAraka ke samAna hai, arthAt deva kI bhI zrI gautamasvAmI-hai bhagavan ! tiya cayAnika paryApta keTalA kALa sudhI tiya cayAnika paryApta avasthAmAM nirantara banI rahe che ? zrI bhagavAnDe gautama ! jaghanya antarmuhUta sudhI ane utkRSTa antarmuhUta ochA traNa paLyeApama sudhI paryApta ti ca satata paryApta tiyaca paryAyavALA rahe che. Aja enI kAyasthiti che. eja prakAre paryApta ti ca yAninI paNa paryApta ti ca ceteinI paryAyathI yukta jadhanya antarmuhUrta ane utkRSTa antamuhUrta ochA traNa patsyApama sudhI rahe che. tiyacanI jema manuSya ane manuSya srInI kAyasthiti paNa jaghanya antarmuhUrtInI ane utkRSTa antamuhUrta ochA traNa patyeApamatI samajI levI joie. paryApta devanI kAyasthiti paryAptaka nArakanA samAna che, arthAt devanI paNa jaghanya kAyasthiti antarmuhU zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramepayodhinI TIkA pada 18 20 2 jIvAnAM sendriyatvanirUpaNam paryAptako'pi yathA nairayikaparyAptaka uktastathA vaktavyaH tathA ca devaparyAptako jaghanye na daza varSasahasrANi antarmuhUtaunAni utkRSTena trayastriMzatsAgaropamANi antarmuhUtaunAni paryAptatvena kAyasthiti viziSTatathA avatiSThate, gautamaH pRcchati 'devI pajjattiyA NaM bhaMte ! devI pajjattiyatti kAla bho kevacciraM hoI' ?' he bhadanta ! devI paryAptikA khalu 'devI paryAptikA' iti-devI paryAptikatvaparyAya viziSTatayA kAlataH-vAlApekSayA kiyacciram kiyatkAlaparyantaM bhavati, devI paryAptatvena avatiSte ? bhagavAnAha- goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM dasavApsasahassAI aMtomuttUgAI' jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhUrtAnAni 'ukkoseNaM paNNavannaM paliovamAI aMtomuhuttaNAI' utkRSTena paJcapaJcAzat pasyopamANi antarmuhUtaunAni devI paryAptatvena avatiSThate ityAzayaH, 'dAraM 2' dvitIyaM gatidvAraM samAptam ___ atha indriyadvAram mUlam-- saiMdie NaM bhaMte ! saiMdiya tti kAla bho kevaciraM hoi ? goyamA ! saiMdie duvihe paNNatte, taM jahA-aNAie vA apajjavasie, aNAie sapajjavasie, egidie NaM bhaMte ! egidie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vaNassai kAlo, beiMdie NaM bhaMte ! beiMdietti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahapaNeNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM saMkhe kAlaM, evaM teiMdiya jaghanya kAyasthiti antamuhUrta kama dasa hajAra varSa ko aura utkRSTa kAyasthiti antarmuhUrta kama tetIsa sAgaropama kI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! paryApta devI, paryApta devI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatI hai ? arthAt paryApta devI kI kAyasthiti kitane kAla kI hai ? ___ bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa kAyasthiti antarmuharta kama pacapana palyopama kI hai / itane kAla taka paryApta devI lagAtAra paryApta devI-paryAya valI banI rahatI hai| (dvAra 2) ochA daza hajAra varSanI ane utkRSTa ka sthiti antarmuhUrta ochA tetrIsa sAgaropamanI che. zrI gautamasvAmI-hebhagavad ! paryApta devIe paryApta devInA rUpamAM keTalA samaya sudhI rahe che? arthAt paryApta devanI kAyasthiti keTalA kALanI che? zrI bhagavAna -he gautama! jaghanya antamuhUrta ochA daza hajAra varSanI ane utkRSTa kAyasthiti antarmuhUrta ochA paMcAvana pAmanI che. eTalA kALa sudhI paryApta devI avirata paryApta devI paryAyavALI rahe che. (dvAra 2) zrI. prshaan|| sUtra:4
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 344 prajJApanAsUtre cauridie vi, paMcidieNaM bhaMte ! pacidie tti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasahassaM sAiregaM, aNidieNaM pucchA, goyamA ! sAie apajavalie, saiMdiyapajjattae NaM bhaMte ! saiMdiyapajattae ti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhRttaM sAtiregaM, egidiya pajattae NaM bhaMte ! pucchA, goyamA! jahaNaNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM saMkhejjAiM vAsasahassAI, beiMdiyapajattaeNaM pucchA, goyamA ! jahaSNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM saMkhejavAsAiM, teiMdiyapajattae NaM pucchA, goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM saMkhejjAiM rAiMdiyAI, cauridiyapajjattaeNaM bhaMte ! pucchA, goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhattaM ukoseNaM saMkhejjA mAsA, paMciMdiyapajattaeNaM bhaMte ! paMciMdiyapajjattae tti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA ! jahANeNaM aMtomuhattaM ukoseNaM sAgarobamasayapuhattaM, saiMdiya apajjattae NaM bhaMte ! pucchA, goramA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi atomuhattaM, evaM paMciMdiya apajjattae / dAraM 3 ||suu0 2 // chAyA-sendriyaH khalu bhadanta ! sendriya iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama? sendriyo dividhaH prajJaptaH, tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH, anAdikaH saparyavasitaH ekendriyaH indriyadvAra vaktavyatA zabdArtha-(saiMdie NaM bhaMte ! saiMdie tti kAlao kevacciraM hoI ?) he bhagavan ! sendriya arthAt indriya sahita jIva sendriya pane meM kitane kAla taka rahatA hai ? (goyamA ! saiMdie duvihe paNNatte) he gautama ! sendriya jIya do prakAra kA kahA hai (taM jahA aNAie vA apaja vasie) yaha isa prakAra anAdi ananta (aNAie sapajjavasie) aura anAdi sAnta (egidie NaM bhaMte ! egidie tti kAlao - indriya vaktavyatA Avan-(saiMdie NaM bhaMte ! saiMdi ratti kAlabho kevacciraM hoi ?) mApana ! sendriya arthAt chandriya sahita 15 sendriya 86 // samaya sudhA 23 cha ? (goyamA ! saiMdie duvihe paNNatte) gautama ! sendriya me prA2nA hA cha (taM jahA aNAie vA apajjavasIe) te mA re manA mananta (aNAie sapajjavasie) bhane manAhisAnta. (egidie NaM bhaMte ! egidietti kAlao kevacciraM hoi ?) he san ! mendriya ITasA zrI prazAnasUtra:4
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 prameyabodhino TIkA pada 18 sU0 2 jIvAnAM sendriyatvanirUpaNam khalu bhadanta ! ekendriya iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena anantaM kAlam vanaspatikAlaH, dvIndriyaH khalu bhadanta ! dvIndriya iti kAlata: kiyacciraM bhavati ? gautama! jaghanyena antarmuhartam utkRSTena saMkhyeyaM kAlama, evaM trIndriya caturindriyo'pi, paJcendriyaH khalu bhadanta ! paJcendriya iti kAlataH kiyazciraM bhavati ? gautama! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena sAgaropamasahasraM sAtirekam, anindriyaH khalu pRcchA, gautama ! sAdikaH aparyavasitaH, sendriyaparyAptakaH khalu bhadanta ! sendriyaparyAptaka iti kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! ekendriya jIva kitane kAla taka ekendriya rahatA hai ? (goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM) he gautama ! jaghanya antarmuharta, aura utkRSTa ananta kAla (vaNassai kAlo) vanaspati kAla paryanta ekendriya panemeM rahatA hai| (beiMdie NaM bhaMte ! beiMdietti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! bIndriya kitane kAla taka dvIndriya pane meM rahatA hai ? (goyamA! jahanneNaM aMtomuhatta, ukkoseNaM saMkhejjaM kAlaM) he gautama ! jaghanya antarmuharta, utkRSTa saMkhyAta kAla (evaM teiMdiya-caurie vi) isI prakAra trIndriya-caturindriya bhI (paMcidie gaM bhaMte ! paMcidie tti kAla bho kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! paMcendriya kitane kAla taka paMcendriya pane meM rahatA hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasahassa) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa sahastra sAgaropama (sAiregaM) kucha adhika - (aNidie NaM pucchA ?) anindriya saMbaMdhI prazna ? (goyamA sAie apajjavasie) he gautama ! sAdi ananta (saiMdiya pajjattaeNaM bhaMte ! saiMdiyapajattaetti kAlao kevacciraM hoi?) he 4 // sudhA mendriya 5mA 2 cha 1 (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNataM kAlaM) hai gautama ! 14nya mantabhuta, aSTa mana-dia (vaNassaikAlo) panapati paya-ta. (beiM die NaM bhaMte ! beiMdietti kAlato kevacciraM hoi) sAvan ! dIndriyANa sudhA ndriya 23 cha 1 (goyamA ! jahaNNe gaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjaM kAlaM) 3 gautama! anya mantabhuta, sabhyAda (evaM teiMdiya cauridie vi) megA prahAre trIndriya ane cAra Indriya paNa. (paMcidie NaM bhaMte ! paMciMdietti kAlao kevacciraM hoi ?) bhagavan ! pandriya kSA samaya sudhI pathandriya pAmA 23 cha ? (goyamA ! jahaNNeNaM antomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasahassa) 3 gautama ! dhanya mantabhuta, utkRSTa sahakhasAgarAma (sAirega) is madhi. . (aNidieNaM pucchA ?) bhanindriya samandhI prazna ? (goyamA ! sAie apajjavasie). gautama ! sAdiananta. (saiMdie pajjattaeNaM bhaMte ! saiMdiyapajjattaetti kAlao kevacciraM hoi ?) 3 sApa! pra044 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAstre kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena sAgaropamazatapRthakrU vaM sAtirekam, ekendriyaparyAptaH khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saMkhyeyAni varSasahasrANi dvIndriyaparyAtakaH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena antamuhUrtam utkRSTena saMkhyeyavarSANi trIndriyaparyAptakaH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saMkhyeyAni rAtriMdinAni caturindriyaparyAtakaH khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saMkhyeyA mAsAH, paJcendriyaparyAptakaH khalu bhadanta ! paJcendriya pad Save bhagavAn ! sendriya paryAptaka kitane kAla taka sendriya paryAptaka panemeM rahatA hai ? (goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhurA, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM) he gautama! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa pRthaktva zata sAgaropama se kucha adhika (egiMdipajattara NaM bhaMte ! pucchA ?) he bhagavan! ekendriya paryApta saMbaMdho prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukoseNaM saMkhejAI bAsasaharasAI) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa saMkhgAta hajAra varSa (be iMdiyapajjata NaM pucchA ?) hIndriya paryApta ke viSa meM pRcchA ? (goyamA ! jahaNaNaM aMtomuhutta ukko segaM saMkhejjavAsAI) he gautama! jaghanya aMtarmuhUrta paryanta evaM utkRSTa saMkhyAta varSa paryanta ( te iMdivarajattae NaM pucchA ?) trIndriyaparyApta saMbaMdhI pRcchA ? (goyamA ! jahaNgeNaM aMtomuhRttaM, ukkoseNaM saMkhejjAI rAMiMdiyAI) he gautama ! jaghanya antamuhUrta, utkRSTa saMkhyAna rAtridina ( cauriMdiyapajae NaM bhaMte / pucchA ?) he bhaga van ! cauindriya paryApta ke viSaya meM pRcchA ? (goyamA ! jahaNNeNaM antomuhurta, ukkoseNaM saMkhejjA mAsA) hai gautama ! jaghanya antarmuhUrta utkRSTa saMkhyAta mAsa pazumA rahe che ? (goyamA ! jahaNaNe gaM aMto dhanya antarmuhUrta, uSTa pRthakatva so sendriya paryApta sA aNa sudhI sendriya paryAya muhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuDuttaM ) he gautama! sAgare pamathI kAMika adhika. (ergidiyapajjattaraNaM bhaMte ! pucchA 1) he bhagavan ! khendriya paryApta sambhandhI prazna ? (goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjAI vAsasaharamAI ) he gautama! antarmuhUta, utkRSTa sakhyAta hAra varSI. dhanya (be iMdiya patta pucchA ?) dvIndriya paryAptanA viSayabhAM prazna ? (goyamA ! jahaNaNaM aMtomuDuttaM, ukkoseNaM saMkhejjavAsAI) he gautama! dhanya antarmuhUrta, utsRSTa saMkhyAtavarSa. ( te iMdiya pajjattara NaM pucchA 1) trIndriya paryApta sambandhI pRrachA ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtotaM, utkosegaM saMkhejjAI rAIdiyAI) he gautama! dhanya antarmuhUrta, utsRSTa saMkhyAta rAtri divasa ( cauriMdiyapajjantaraNaM bhaMte ! pucchA 1) De lagavan ! yaturindriya paryAptanA viSayamA pR20. ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjA mAsA) De gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa sakhyAta mAsa. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI kA pada 18 20 2 jovAnAM sendriyatvanirUpaNam paryAptaka iti kAlataH kriyacciraM bhavati ? gautama ! jayanyena antarmuhUrtam utkRSTena sAgaropamazatapRthakatvam, sendriyAparyApta kaH khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! jaghanyenApi utkRSTenApi antarmuhUtam, evaM yAvat paJcendriyAparyAptakaH, dvAram 3 // sU* 2 // __TIkA-pU nairayikAdi gatipadamadhikRtya kAsthitiH prarUpitA, atha tRtIyam indriyapadamadhikRtya kAyasthiti prarUpayitumAha-'saI dieNaM bhaMte ! saiMdiyatti kAlao kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! sendriyaH- saha-vidyamAnam indriyaM yasya saH, indriyeNa sahitovA sendriyaH sa-khalu jIvaH 'sendriya iti'-sendriyatvaparyAya viziSTatayA kAlata:-kAlApekSayA kiya ciraM-kiyatkAlaparyantaM bhavati-sendriyatvena avatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'saidie duvihe paNNatte' sendriyo dvividhaH prajJaptaH 'taM jahA-aNAie vA apajjavasie, aNApaMciMdiyapajjattae NaM bhaMte ! paMciMdiyapajjattae tti kAlao kevaciraM hoi ?) he bhagavan ! paMcendriya paryApta kitane kAla taka paMcendriya paryApta pane meM banA rahatA hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhutta) he gautama ! jaghanya antarmuhartta, utkRSTa sAgaropama zata pRthaktva-do sau sAgaropama se nau sau sAgaropamataka (saiMdiya apajjattae NaM bhaMte ! pucchA ?) he bhagavan ! sendriya aparyApta saMbaMdhI pRcchA ? (gopamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM) jagha. nya se bhI, utkRSTa se bhI antahartta (evaM paMciMdiya apajasae) isI prakAra paMcendriya aparyApta / (dvAra 3) TIkArtha-isase pahale nArakagati Adi ko lekara kAyasthiti kI prarUpaNA kI gaI, atha tIsare indriyapada ko lekara kAyasthiti kI prarUpaNA kI jAtI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! sendriya arthAt indriya sahita jIva sendriya kahA jAtA hai ve kitane kAla taka lagAtAra sendriya pane meM banA rahatA hai? (paMciMdiya pajjattaraNaM bhaMte ! paMciMdie pajjattaetti kAlao kevacciraM hoi) sAvana! 5'yendriya 5 // 4 // sudhI pathendriya paryApta manI 27 cha ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovama sayapuhuttaM) 3 gotama ! dhanya mantabhuta mana uSTa sAgarepama zatapRthakatva arthAta baso sArAmathI navase sAgaropama sudhI. __ (saiMdiya apajjattae NaM bhaMte ! pucchA ?) 8 bhagavan ! sendriya 55 samadhI 527 / / (goyamA ! jahaNNeNaM vi uskoseNa vi aMtomuhuttaM) "dhanyathA 54, 4thI 5 antakSita (evaM paMciMdiya apajjatae) me4 mAre 5yendriya a5ti . (2 3) TIkAtha- AnAthI pahelAM nAraka gati Adine laIne kAyasthitinI prarUpaNa karAI have trIjA Indriya padane laIne kAyasthitinI prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavan! sendriya arthAt Indriya sahita jIva sendriya keTalA kALa sudhI niratara banI rahe che? zrI prazAnasUtra:4
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 prajJApanAsUtre ie sapajjavasie' tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH, anAdikaH saparyavAsitazca, tathA ca indriyaM dvividhaM labdhIndriyaM dravyendriyazca, tatra prakRte labdhIndriyamavagantavyam, tadavigrahagatAvapi vartate indriyaparyAptasyApi ca vartate, evaJca saMsArI khalu niyamataH sendriyaH, saMsArasya cAnAditvAt sendriyasyApi anAditvaM sidhyati tatrApi yaH kadAcidapi na setsyati so'nAdyaparyavasito vyapadizyate sendriyatvaparyAyasya kadAcidapi avyavacchedAta, yaH khalu setsyati so'nAdi saparyavasito vyapadizyate, muktyavasthAyAM sendriyatvaparyAyasyA bhAvAt, gautamaH pRcchati-'egidie NaM bhate ! egidietti kAlo keva ciraM hoi ?' he bhadanta ! ekendriyaH khalu jIva: 'ekendriya iti'-ekendriyatva paryAya viziSTatayA kAlata:kAlApekSayA kiyacciraM-kiyatkAlaparyantaM bhavati-ekendriyatvena avatiSThate ? bhagavAnAha'goyamA!' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhUtaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vaNassaikAlo' jaghanyena bhagavAna-he gautama ! sendriya jIva do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra -anAdi ananta aura anAdi sAnta / indriya ke do bheda haiM-labdhIndriya aura dravyendriya / isa prakaraNa meM labdhIndriya samajhanA cAhie aura vaha vigrahagati meM bhI vidyamAna rahatI hai aura indriya paryApta jIva meM bhI pAI jAtI hai / isa apekSA se saMsArI jIva niyama se sendriya hI rahatA hai aura saMsAra anAdikAla se hai, ataH sendriya kI bhI anAditA siddha hotI hai| unameM bhI jo kabhI siddhi prApta nahIM karegA, vaha anAdi-ananta sendriya kahalAtA hai, kyoM ki usakI sendriya avasthA kA kabhI viccheda nahIM hotA / kintu jo jIva kabhI na kabhI siddhi prApta karegA, vaha anAdi sAnta kahalAtA hai, kyoM ki muktiavasthA meM sendriya paryAya kA abhAva ho jAtA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! ekendriya jIva kitane kAla taka lagAtAra eke. ndriya panemeM banA rahatA hai ? zrI bhagavana he gautama ! sendriya jIva be prakAranA kahelA che, te A prakAre-anAdi ananta anAdi sAta indriyanA be bheda che-labdhIndriya ane dravyendriya A prakaraNamAM labdhIndriya samajavI joIe ane te vigrahagatimAM paNa vidyamAna rahe che ane Indriya paryApta jIvamAM paNa maLI Ave che. e apekSAthI saMsArI jIva niyamathI kanidraya ja rahe che ane saMsAra anAdikALathI che, tethI sendriyanI paNa anAditA siddha thAya che temAM paNa je kaI vAra siddhi prApta nahIM kare, te anAdi ananta sendriya kahevAya che, kemake tenI sendriya avasthAne kyAreya vicacheda nathI thatuM, paNa je jIva kyAreka paNa siddhi prApta kare te anAdi sAnta kahevAya che, kemake mukti avasthAmAM sendriya paryAyane abhAva thaI jAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana! ekendriya jIva keTalA samaya sudhI niranta ekendriya banI rahe che? zrI. prazAnasUtra:4
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 18 0 2 jIvAnAM sendriyatvanirUpaNam 349 antarmuhUrtam, utkRSTena anantaM kAlaM yAvad 'ekendriya' iti - ekendriyatvaparyAyeNa avatiSThate, sacAnantakAlI vanaspatikAlarUpo bodhyaH, agre yAvad vanaspatikAla parimANamabhidhAsyate tAvantaM kAlaM yAvadityarthaH, vanaspatikAyazcai kendriyo bhavadi ekendriyapade tasyApi samAvezAt, vanaspatikAlaparimANantu - 'anaMtAo ussappiNI osappiNIo kAlao, khettao anaMtA logA asaMkhejjA poggalapariyaTTA teNaM poggalapariyaTTA cAvaliyAe asaMkhejjai bhAgo' iti, anantA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetrato'nantA lokAH, asaMkhyeyAH pulaparivartAH, khalu pudgala parivartAH AvalikAyA asaMkhyeyabhAgaH, iti, gautamaH pRcchati - 'beidie NaM bhaMte ! bediti kAlao kevacciraM hoi ?' bhadanta ! dvIndriyaH khalu jIvaH 'dvIndriya' iti - dvIndriyatvaviziSTatayA kAlataH - kAlApekSayA kiyacciraM-kiyatkAlaparyantaM bhavati bhagavAn - he gautama ! jaghanya antarmuhUrtta taka aura utkRSTa ananta kAla taka ekendriya jIva ekendriya avasthA meM banA rahatA hai / vaha anantakAla utanA samajhanA cAhie jitanA vanaspatikA kAla hai, arthAt Age vanaspatikA jitanA kAla kahA jAegA, utane kAla taka ekendriya jIva ekendriya rahatA hai / vanaspatikAya ekendriya hotA hai, ataH ekendriyapada meM usakA bhI samAveza hotA hai / vanaspati kAya ke kAla kA pramANa isa prakAra hai-kAla se ananta utsarpiNI aura ananta avasarpiNI, kSetra se ananta loka, asaMkhyAta pudgalaparAvartta aura ve pudgalaparAvartta AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga samajhanA cAhie, arthAt AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, utane pudgalaparAvartta yahAM samajhanA / gautamasvAmI - he bhagavan dIndriya jIva kitane kAla taka dvIndriya paryAya se yukta rahatA haiM ? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya antarmuhUta sudhI ane utkRSTa anantakALa sudhI ekendriya jIva ekendriya avasthAmAM khanI rahe che. te anantakALa eTale samajavA joIe ke jeTale vanaspatine kALa che, arthAt AgaLa vanaspatinA jeTaleA kALa kahevAze teTalA kALa sudhI ekendriya jIva ekendriya rahe che. vanaspatikAya ekendriya hAya che, tethI ekendriya padamAM tenA paNa samAveza thAya che. vanaspatikAyanuM pramANu A prakAre che-kALathI anaMta utsarpiNI ane ananta avasarpiNI, kSetrathI anantaleka, asa MkhyAta pudUgala padmAvata ane te pudgala parAvata AvalikAnA asakhyAtame bhAga samajave joie, arthAt AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAgamAM jeTalA samaya hAya che, eTalA pudgala prAva AhI' samajavA joie. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! dvIndriya jIma keTalA samaya sudhI dvIndriya paryaMcathI yukta rahe che? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 prazApanAstre dvIndriyatvaparyAyeNa avatiSThate ? bhagavAnAha-'goramA !' he gautama ! 'jahaNeNaM aMtomuhutta ukkoseNaM saMkhenaM kAlaM' jaghanyena antarmuhama, utkRSTena saMkhyeyaM kAlaM saMkhyeyAni varSasahasrANi yAvat dvIndriyo dvIndriyatvaparyAyeNa AtiSThate, 'vikalendriyANAM varSasahasrANi saMkhyeyAni' iti vacanaprAmANyAt tathAcokam -'vigaliMdiyANaya vAsasahassA saMkhejA' iti, 'evaM teiMdiya-cauridievi' evam dvIndriyoktarItyA trIndriyazcaturindriyo'pi jaghanyena antarmuhUrtam, utkRTena saMkhyeyaM kAlaM yAvat trIndriyatvacaturindriyatvaparyASeNa avatiSThate, saMkhyeyakAlazca saMkhyeyAni varSasahasrANi avagantavyAni, gautamaH pRcchati-paMciMdie NaM bhaMte ! paMciMdietti kAla bho kevaJciraM hoi ?' he bhadanta ! paJcendriyaH khalu 'paJcendriya' iti-paJcandriyatvaparyAya viziSTatayA kAlataH-kAlApekSayA kiyaciraM-kiyatkAlaparyantaM bhavati-paJcendriyavaparyAyeNa avatiSThate ? bhagavA gaha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM sAga. rovamasahassaM sAirega' jaghanpena antarmuhUrtam utkRSTena sAgaropamasahasraM sAtirekaM yAvat paJcendriyaH paJcendriyatvaparyAyeNa atiSThate, tacca sAtire sAgaropamasahasraM nairayikatiryagyo bhagavAna-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa saMkhyAtakAla arthAt saMkhyAta hajAra varSa taka dvIndriya jIva dvIndriya banA rahatA hai| kahA bhI hai'vikalendriyoM kA saMkhyAta hajAra varSa kA kAla hotA hai / aura bhI kahA hai'vigaliMdiyANa vAsasahassA sNkhejaa|| dIndriyoM ke samAna trIndriya aura caturindriya jIva bhI jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa saMkhyAta kAla taka jIndriya aura caturindriya paryAya se yukta rahate haiN| yahAM saMkhyAtakAla kA abhi prAya saMkhyAta varSa samajhanA cAhie / gautamasvAmI-he bhagavan ! paMcendriya jIva kitane kAla taka paMcendriyatva paryAya se yukta rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa kucha adhika hajAra sAgaropama taka paMcendriya jIva lagAtAra paMcendriya banA rahatA hai / yahAM jo kucha zrI bhagavAna gautama ! jaghanya antarmuhUrta sudhI, utkRSTa saMkhyAtakALa arthAta sabhyAta // 2 15 sudhA dIndriya 73 vIndriya anI 23 cha. ana 4dhu 55 -vigaliMdiyANa vAsasahassA saMkhejjA, dIndriyAnI samAna ndraya ana yaturindriya 71 55 jaghanya antamuhUrta sudhI ane utkRSTa saMkhyAtakALa sudhI trIndriya ane caturindriya paryAyathI yukta rahe che. ahIM saMkhyAtakALane abhiprAya saMkhyAtavaSe samajavo joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan paMcendriya jIva keTalA kALa sudhI paMcendriya paryAyathI yukta rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya annamuhUrta sudhI, utkRSTa kAMIka adhika hajAra sAgaropama sudhI paMcendriya jIva nirantara paMcendriya banI rahe che. ahIM je kAMIka zrI praapn| sUtra:4
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhino TIkA pada 18 sU0 2 jIvAnAM sendriyatvanirUpaNam 351 nika paJcendriya manuSya devaga te catuSTayabhramaNena avase yam tato'dhikaMtu na saMbhavati etAvata eva kAlasya kevalavedasopalabhyamAnatvAt, gautamaH pRcchati- 'aNidieNaM pucch|' anindriyaHsiddhaH khalu anindriyatvaparyAyeNa kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM siddhasvena avatiSThate ? iti pUcchA, bhagavAnAha-'goyamA! he gautama ! 'sAie apavari e' sa diko'paryavasitaH siddhaH anindriyatvena avatiSThate, anindriya ratAvata dravyabhAvendriya vikalo bhavati, saca dravyabhAvendriyavikalaH siddha eveti siddhazca sAdyaparyavasito bhavati, gautamaH pRcchati-'saI diyapajjattaeNaM bhane ! saiMdiyapajjattaeti kAlao kevaricaraM hoi ?' he bhadanta ! sendriya paryAptakaH khalu jIvaH 'sendriya paryAptaka' iti-sendriya paryAptakatva paryAya viziSTatayA kAlata:kAlApekSayA kiyacciram -kiyatkAlaparyantaM bhavati-sendriyaparyAptakatvena avatiSTate ? bhaga vAnAha-'goyamA ! he gautama ! 'jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayamahattaM sAtirege' adhika hajAra sAgaropama kahA hai so nairayika tiryagyonika manuSya tathA devagati, ina cAroM meM bhramaNa karane se jAnanA caahie| isase adhika kAla nahIM ho sakatA, kyoMki kevalajJAna ke dvArA paMcendriya kA kAla itanA hI jAnA gayA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! anindriya arthAta indriyoM se rahita (siddha) jIva kitane kAla taka anindriya banA rahatA hai ? __ bhagavAn-he gautama / anindriya jIva anindriya ke rUpa meM sAdi ananta kAla taka rahatA hai| jo dravyendriyoM aura bhAvendriyoM se rahita ho, vaha anindriya kaha lAtA hai| aisA jIva siddha hI hotA hai aura siddha kI sthiti sAdi ananta kAla kI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! sa-indriya paryApta jIva sa-indriya paryApta ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai| __ bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuharta taka aura utkRSTa pRthaktva zata adhika hajAra sAgaropama kahyuM che te naivika, tirthanika manuSya tathA devagati, A cAramAM bhramaNa karavAthI jANavuM joIe. enAthI adhikakALa nathI thaI zako, kemake kevaLajJAnanA dvArA paMcendriyane kAla ATale jANavAmAM Avyo che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! anindriya arthAt IndriyethI rahita (siddha) jIva keTalA samaya sudhI aniSkriya banI rahe che? zrI bhagavAna he gautama! anindriya jIva anidriyanA rUpamAM sAdi anantakALa sudhI rahe che. je dravyekTri ane bhAvendrithI rahita hoya, te anindriya kahevAya che. e jIva siddha ja hoya che ane siddhanI sthiti sAdi anantakALanI hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana sa Indriya paryApta jIva sa-indriya paryAptanA rUpamAM keTalA kALa sudhI rahe che? zrI bhagavAna che gautama! jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa pRthakatva zatasAgare zrI. prshaan| sUtra:4
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena sAgaropamazata pRthaktvaM sAtirekaM yAvat sendriyaparyAptakaH sendriyaparyAptakatvena avatiSThate, paryAptakazcAtra labdhyapekSayA aba seyaH, sa ca vigrahagatAvapi karaNeraparyAptasyApi ca saMbhavati tasmAt utkRSTena sAtirekaM sAgaropamazatapRthaktvamupapadyate anyathA-karaNaparyAptatvasyotkRSTenApi antarmuhUttauna trayastriMzat sAgaropamapramANatayopalabhyamAnatvAt sAtirekasAgaropamazatapRthaktvaM nopapadyate; evamagre'pi paryAptatvaM labdhya pekSayaivAbaseyam / gautamaH pRcchati-'egidiya pajjattaeNaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! ekendriya paryAptakaH khalu ekendriyaparyAptatvaparyAyeNa kiyatkAlaparyantaM kAlApekSayA avatiSThate ? iti pRcchA-praznaH, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaSNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhejjAI yAsasahassAI jaghanyena antarmuhartama, utkRSTena saMkhyeyAni varSasahasrANi yAvat ekendriyasAgaropama se bhI kucha adhika kAla taka sa-indriya jIva sa-indriya paryAsa banA rahatA haiN| yahAM paryAptaka labdhi kI apekSA se samajhanA cAhie / labdhi kI apekSA se vigrahagati meM bhI jIva paryApta hotA hai, bhale hI vaha karaNa se aparyApta ho ata eva utkRSTa do sau sAgaropama se nau sau sAgaropama se kucha adhika kAla siddha ho jAtA hai| karaNaparyApta paryAya kA kAla to adhika se adhika antarmuharta kama tetIsa sAgaropama taka kA hI hotA hai, ataeva vaha pRthaktva sau sAgaropama ho nahIM sktaa| Age bhI labdhi kI apekSA se hI paryAptatva samajhanA caahie| ___ gautamasvAmI-he bhAgavan ! ekandriya paryApta jIva kitane kAla taka eke ndriya paryApta banA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuharta taka, utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa taka ekendriya paryApta jIva ekendriya paryApta rUpase banA rahatA hai| pRthivIkAyika pamathI paNa kAMIka adhikALa sudhI Indriya jIva sa-Indriya paryApta banI rahe che. ahIM paryAptaka labdhinI apekSAthI samajavuM joIe. labdhinI apekSAthI vigrahagatimAM paNa jIva paryApta thAya che, bhale pachI te karaNathI aparyApta hoya, tethI ja utkRSTa base sAgaropamathI nase sAgaropamathI kAMIka adhikakAle siddha thaI jAya che. karaNa paryAptaparyAyane kALa te adhikathI adhika antamuhUrta echA tetrIsa sAgaropama sudhIne ja hoya che, tethI ja te pRthakatva so sAgaropama thaI na zake. AgaLa paNa labdhinI apekSAe ja paryAptatva samajavuM joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! ekendriya paryApta jIva keTalA samaya sudhI ekendriya paryApta banI rahe che? zrI bhagavAna - gautama ! jaghanya antarmuhUrta sudhI, utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa sudhI ekendriya paryApta jIva ekendriya paryAptarUpe banI rahe che. pRthvIkAyika ekendriya zrI prazAnasUtra:4
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhino TIkA pada 18 sU0 2 jIvAnAM sendriyatvanirUpaNam 353 paryAptaka ekendriyaparyAptakatvena avatiSThate, ekendriyasya pRthivIkAyikasya hi utkRSTena dvAviMzati varSasahasrANi bhavasthitiH, akApikasya sapta varSasahasrANi, vAyukAyikasya trINi varSasahasrANi vanaspatikAyikasya daza varSasahasrANi bhavasthitiH, tato nirantarakatipayaparyApta bhavasaMkalanena saMkhyeyAni varSasahasrANi saMbhavanti, gautamaH pRcchati-'beiMdiya pajjattaeNaM pucchA' dvIndriyaparyAptatakaH khalu dvIndriyaparyAptakatvaparyAyeNa kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM tAvadavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuttaM ukoseNaM saMkhejjavAsAI' jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena saMkhyeyavarSANi yAvad dvIndriyaparyAptako dvIndriyaparyApta kavaparyAyeNa avatiSThate, dvIndriyasya utkRSTena dvAdazavarSANi bhavasthitiparimANaM varta te na khalu sarveSvapi bhaveSu utkRSTasthitiH saMbhavati tasmAt katipayanirantaraparyApta bhavasaMkalanenApi saMkhyeyAni varSANyevopalabhyante na punarvarSazatAni varSasahasrANiveti bhAvaH, gautamaH pRcchati-'teiMdiya pajjattaeNaM pucchA' he bhadanta ! trIgdriyaparyAptakaH khalu trIndriyaekendriya jIva kI utkRSTa bhavasthiti bAIsa hajAra varSa kI hai, apkAyika kI sAta hajAra varSa kI, vAyukAyika kI tIna hajAra varSa kI tathA vanaspatikAyika ko daza hajAra varSa kI bhavasthiti hai| ataeva lagAtAra katipaya bhava kare to saba milakara saMkhyAta hajAra varSa hote haiN| ____ gautamasvAmI-he bhagavan ! dvIndriya paryApta jIva kitane kAla taka dvIndriya paryApta lagAtAra rahatA hai ? ___bhagavAna - he gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa saMkhyAta varSoM taka dvIndriya paryApta jIva dvIndriya paryApta banA rahatA hai dvIndriya jIva kI bhavasthiti kA kAla utkRSTa garaha varSa kA hai, magara sabhI bhavoM meM utkRSTa sthiti nahIM ho sakatI, ataeva katipaya lagAtAra paryApta bhavoM ko milAne para bhI saMkhyAta varSa hI ho sakate haiM, saikaDoM athavA hajAroM varSa nahIM ho sakate / jIvanI utkRSTa bhAvasthiti bAvIsa hajAra varSanI che, aprakAyikanI sAta hajAra varSanI vAyukAvikanI traNa hajAra varSanI tathA vanaspatikAyikanI daza hajAra varSanI bhavasthiti che. tethI ja nirantara keTalA bhava kare te badhAM maLIne saMkhyAta hajAra varSa thAya che. - zrI gautamasvAmI-he bhagavanhIndriya paryApta jIva keTalA varSa sudhI zrIndriya paryApta nirantara rahe che? zrI bhagavAna ke gautama! jaghanya antamuhUrta, utkRSTa saMkhyAta varSo sudhI dvIndriya paryApta jIva dvIndriya paryApta banI rahe che. zrIndriya jIvanI bhavasthitine kALa utkRSTa 12 varSano che, paNa badhA bhamAM utkRSTa sthiti nathI thaI zakatI, tethI ja keTalAka nirantara paryAptabha meLavIe paNa saMkhyAta varSa ja thaI zake che, seMkaDo athavA hajAro varSa nathI thaI zakatAM. ma. 45 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 ___ prajJApanAsatre paryAptakatvaparyAyeNa kAlApekSayA kiyatkAlaparyantam avatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhejjAI rAiMdiyAI' jaghanyena antamuhUrtam, utkRSTena saMkhyeyAni rAtrindivAni yAvat trIndriyaparyAptakastrIndriyaparyAptakasaparyAyeNa avatiSThate utkRSTenApi teSAM bhavasthitereko napazcAzadinaparimANatayA katipaya nirantaraparyAptakabhavasaMkalanenApi saMkhyeyAnAM rAtrindivAnAmevopalabhyamAnakhAt, gautamaH pRcchati-'cauridiyapajjattaeNaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! caturindriyaparyAptakaH khalu caturindriyaparyAptakatvaparyAyeNa kAlApekSayA kiyatkAlaparyantam avatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhejjA mAsA' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saMkhyeyAn mAsAn yAvaccaturindriyaparyAptakatvaparyAyeNa avatiSThate, utkRSTenApi teSAM bhavasthiteH SaNmAsapramANatayA katipayanirantara paryAptabhavakAlasaMkalanenApi gautamasvAmI-he bhagavan ! trIndriya paryApta jIva trIndriya paryApta paryAya se yukta kitane kAla taka rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa saMkhyAta rAtridina taka trIndriya paryApta jIva lagAtAra trIndriya paryApta banA rahatA hai| trIndriya jIpa kI bhavasthiti utkRSTa unapacAsa dina kI hotI hai, ataeva katipaya nirantara paryAptaka ke bhava kare to bhI saba milakara ve saMkhyAta rAtri-dina hI hote haiN| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! cauindriya paryApta jIva kitane kAla taka cauindriya paryApta banA rahatA hai ? __ bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuharta taka, utkRSTa saMkhyAta mAsa taka cauindriya paryAptaka jIva cauindriya paryAptaka paryAya se yukta banA rahatA hai| caui zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! trIndriya paryApta jIva trIndriya paryAptathI yukta keTalA kALa sudhI rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya antarmuharta sudhI ane utkRSTa saMkhyAta rAtri-dina sudhI trIndriya paryApta jIva nirantara trIndriya paryApta banI rahe che. trIndriya jIvanI bhavasthiti utkRSTa egaNapasAsa divasanI hoya che. tethI ja keTalAka nirantara paryAptakanA bhava kare te paNa badhA maLIne teo saMkhyAta rAtri-dina ja thAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! cAraIndriya paryApta jIva keTalA kALa sudhI caturindriya paryApta banI rahe che? zrI bhagavat he gautama! jaghanya antarmuhUrta sudhI, ukRSTa saMkhyAta mAsa sudhI caturindriya paryApta jIva caturindriya paryAptaka paryAyadhI yukta banI rahe che. caturindriyanI utkRSTa sthiti cha mahinAnI hoya che, tethI ja agarate nirantara katipa, caturindriya paryAptanA bhava kare te paNa saMkhyAmAsa ja thAya che, zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 18 s0 2 jIvAnAM sendriyatvanirUpaNam 355 saMkhyeyAnAmeva mAsAnAmupalabhyamAnatvAt, gautamaH pRcchati - 'paMciMdiya pajjattaerNa bhaMte ! paMcidiyapajjattaratti kAlabho kevacciraM hoi ?' he madanta ! paJcendriyaparyAptakaH khalu jIvaH paJcendriyaparyAptakatvamiti paryApeNa kAlataH - kAlApekSayA kriyacciraM bhavati ? avatiSThate ? bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama ! 'jahaNaNeNaM aMtImuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayamuhuttaM' jaghanyena antarmuhurtam utkRSTena sAgaropamazatapRthaktvaM yAvat paJcendriyaparyAptakaH paJcendriyaparyAptatva paryAyeNa avatiSTate, gautamaH pRcchati - 'saIdiyaapajjattaNaM bhaMte / pucchA' sendri paryAptaH khalu bhadanta ! sendriyAparyAtakatvaparyAyeNa kAlApekSayA kiyantaM kAlaM yAvad avatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'jahaNeNa vi ukko seNavi aMtomuhutaM jaghanyenApi utkRSTenApi antarmuhUrta yAvata sendriyaparyAptakaH sendriyaparyAptakatva paryAyeNa avatiSThate, tathA cAtra aparyAptAH labdhyapekSayA karaNApekSayA cAvaseyAH, ubhayathApi tatparyAyasya jaghanyena utkRSTena vA'ntarmuhUrta pramANatvAt, 'evaM jAva paMcidiya apajjandriya kI utkRSTa sthiti chaha mahIne kI hotI hai, ataeva agara vaha lagAtAra katipaya cauindriya paryApta ke bhava kare to bhI saMkhyAta mAsa hI hote haiM / gautamasvAmI - he bhagavan ! paMcendriya paryApta jIva kitane kAla taka lagA tAra paMcendriya paryApta paryAya se yukta rahatA hai ? bhagavAna - he gautama! jaghanya antarmuhUrtta taka, utkRSTa pRthaktva zatasAgaropama taka paMcendriya paryApta jIva lagAtAra paMcendriya paryApta paryAya se yukta rahatA hai| gautamasvAmI - he bhagavAn ! sa-indriya aparyApta jIva kitane kAla taka sa indriya aparyApta paryAya meM rahatA hai ? bhagavAn - he gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta aura utkRSTa bhI antarmuhUrta taka sa- indriya aparyApta jAva sa-indriya aparyApta paryAya meM rahatA hai / yahAM labdhi kI apekSA aura karaNa kI apekSA se aparyApta samajhanA caahie| donoM taraha se aparyApta avasthA antarmuhUrta taka hI rahatI hai| isI prakAra paMcendriya aparyApta zrI gautamasvAmI-he bhagavan! paMcendriya paryApta jIva keTalA kALa sudhI nirantara paoNMcendriya paryApta paryAMyathI yukta rahe che ? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya antarmuhUta' sudhI, utkRSTa pRthakatva zata sAgaropamAM sudhI paMcendriya paryApta jIva nirantara pacendriya paryApta paryAyavALA chanI rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! sa-indriya aparyApta jIva keTalA samaya sudhI sa Indriya aparyaMta paryAyamAM rahe che ? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya paNa antarmuhUta ane utkRSTa paNa anta hata sudhI saindriya paryApta jIva saindriya aparyAya paryAptamAM raheche. ahI labdhinI apekSAe aparyApta samajavu joie. anne rIte aparyApta avasthA anta hU sudhI zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 _ prajJApanAsatra ttae' evam-sendriyAparyAptakarItyA yAvat-ekendriyavikalendriyapaJcendriyAparyAptakA api ekendriyAparyAptakatvaparyAyeNa vikalendriyAparyAptakatvaparyAyeNa paJcendriyAparyAptakatvaparyAyeNa ca jaghanyena utkRSTena vA'ntarmuhUrtaM yAvad avatiSThante ityAzayaH, kintvatra paryAptAparyAptakara prakaraNe anindriyo na vaktavyaH tasya paryAptAparyAptavizeSaNarahitatvAt 'dAraM 3' tRtIyamindriyadvAraM samAptam ||s. 2 // kAyadvAravaktavyatA mUlam-sakAieNaM bhaMte ! sakAietti kAlo kevacciraM hoi ? goyamA ! sakAie duvihe paNNatte, taM jahA-agAie vA apajjavasie, aNAie vA sapajjavasie / puDhavikAieNaM pucchA? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, asaMkhejAo uslappiNi osappi NIo kAlao, khettao asaMkhejA logA, evaM AuteuvAukAiyA vi, vaNassaikAiyANaM pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM aNaMtaM kAlaM, aNaMtAo ussa ppiNio osappiNIo kAlao, khettao aNaMtA logA, asaMkhejjA puggala pariyaTTA, teNaM puggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejjai bhAgo, evaM tasakAiyA vi, akAieNaM bhaMte ! pucchA ? goyamA ! akAie sAie apajjavasie, sakAie apajjattae NaM pucchA, goyamA! jahaNaNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhUttaM, evaM jAva tasakAiya apajjattae, sakAiyapajjattae pucchA, goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAtiregaM, puDha vikAie pajjataka jAnanA jAhie, arthAt ekendriya-aparyApta tathA vikalendriya-aparyApta bhI ekendriya-aparyApta tathA vikalendriya- aparyApta paryAya meM lagAtAra antarmuhUrta taka hI rahate haiN| magara paryApta aura aparyApta ke isa prakaraNa meM anindriya jIva kA kathana nahIM karanA cAhie, kyoMki atindriya arthAt siddha jIva na paryApta kahalAte haiM aura na aparyApta hI hote haiN| (tIsarA indriya dvAra samApta) ja rahe che. e ja prakAra paMcendriya aparyApta sudhI jANa joIe, arthAta ekendriya aparyApta tathA vilendriya-aparyApta paNa ekendriya aparyApta tathA vikasendriya-aparyApta paryAyamAM nirantara antarmuhUrta sudhI ja rahe che. paNa paryApta ane aparyAptanA A prakaraNamAM anindriya jIvanuM kathana na karavuM joIe, kemake anindriya arthAta siddha jIva nathI paryApta kahevAtA ane nathI aparyApta ja thatA. trI IndriyadvAra samApta zrI. prazAnasUtra:4
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 18 sU0 3 kAyadvAranirUpaNam 357 tae pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhejjAI vAsa sahaslAI, evaM Au vi, teukAie pajjatae pucchA, goyamA ! jahavaNeNaM aMtomuhuttaM ukko se gaM saMkhejjAI rAiMdiyAI, vAukAiya pajattaeNaM pucchA ? goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhejjAI, bAsasahassAIM, vaNassaikAiya pajjattae pucchA ? goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa saMkhe jAI vAsasahassAI, tasakAiya pajattae pucchA, goyamA ! jahasaMkhejjAI oo aMtomuhataM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAtiregaM dAraM // sU0 3 // chAyA - sakAyikaH khalu bhadanta ! sakAyika iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! sakAyiko dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - anAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH pRthivIkAyikaH khalu pRcchA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena asaMkhyeyaM kAlam, asaMkhyeyA utsarpiNyaH kAlataH, kSetrataH asaMkhyeyA lokAH, etram aptejovAyukAthikA api, kAya dvAra zabdArtha - ( sakAie NaM bhaMte ! sakAie ti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! sakAyika jIva sakAdhika panemeM kitane kAla taka rahatA hai ? ( goyamA ! sakAie duvihe paNa te) he gautama! sakAyika do prakAra ke kahe haiM (taM jahAaNAie vA apajjavasie aNAie vA sapajjavasie) ve isa prakAra -anAdi ananta aura anAdi sAnta ( puDhavikAie NaM pucchA ?) pRthvIkAyika saMbaMdhI prazna ? (goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM jaghanya antarmuhUrta (asaMkhejAo ussappiNI osapiNIo) asaMkhyAta utsarpiNI - avasarpiNI (kAlao) kAla se (khettao asaMkhejjA logA) kSetra se asaMkhyAta loka ( evaM AuteuvAukAiyA vi) isI prakAra aSkAyika, phAyadvAra zabdArtha - ( sakAieNaM bhaMte ! sakAietti kAlao kevacciraM hoI ?) De lagavan ! sAyi va sahAyiyAmAM DeTalA Ajaparyanta manyA na rahe che ? (goyamA ! sakAie duvihe paNNatte) he gautama! sAyi me aAranA || che. (taM jahA - aNAie vA apajjavasie aNAie vA sapajjavasie) te yA pramANe he anAdi anaMta ane anAhi sAnta. ( puDhavikAieNaM pucchA ?) pRthvI ayi saMbaMdhI prazna che. (goyamA ! jahaNaNeNaM aMto muhutta ) dhanyathI antarmuhUrta (ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM) utsRSTathI asaMkhyAtA (asaMkhejjAo ussappiNI AsapiNIo) asaNyAta utsarpiNI - avasarpiNI (kAlao) aNathI (khettao) asaM khejjA logA) kSetrathI asabhyAtA ( evaM AuukAiyAvi) mena prabhAze ayumAyika zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 __prajJApanAsatra vanaspatikAyikAH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena anantaM kAlam anantAH utsapiNyavasapiNyaH, kAlataH, kSetrataH anantA lokAH, asaMkhyeyA: pudgalaparivartAH te pudgalaparAvartAH AvalikAyA asaMkhyeyabhAgaH, evaM yasakAyikA api, akAyikaH khalu bhadanta ! pRcchA ? gautama ! akAyikaH sAdikaH aparyavasitaH, sakAyikaH aparyAptakaH khalu pRcchA ? gautama ! jaghanyenApi utkRSTenApi antamuhartam evaM yAvat trasakAyikAH aparyAptakaH, sakAyikaH paryAptakaH pRcchA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena sAgaropamazata tejaskAyika, vAyukAyika bhI (yaNassaikAiyANaM pucchA ?) vanaspatikAyikoM ke viSaya meM pRcchA ? (goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM) he gautama ! jaghanya antarmuharta (ukoseNaM aNaMtaM kAlaM aNaMtAo ussappiNi-osappiNIokAlao) uskRSTa se ananta kAla, kAla se ananta utsarpiNI-avasarpiNI (khettao aNaMtA logA)kSetra se ananta loka (asaMkhejjA puggalapariyA) asaMkhyAta pudgalaparAvarta haiM (teNaM puggalapariyA AyaliyAe asaMkhejjai bhAgo) ve pudgalaparAvarta AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga haiM __(akAie NaM bhaMte ! pucchA ?) he bhagavan ! akAyika ke viSaya meM prazna ? (goyamA! akAie sAdie apajjavasie) he gautama ! akAyika jIva sAdi ananta hai (sakAiya apajjattae NaM pucchA!) sakAyika aparyApta ke viSaya meM pRcchA ? (goyamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhutta) he gautama ! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta (evaM jAya tasakAiyaapajjattae) isI prakAra yAvat trasa kAyika apti (sakAiyapajjattae pucchA ?) sakAyika paryApta saMbaMdhI prauna ? (goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhataM jaghanya antarmuharta (ukoseNaM sAgaroyamasayapuhutaM) utkRSTa sAgaropamazata pRthaktva (sAtirega) kucha adhik| aresis, vAyuya: 5 sabhA (vaNassaikAiyANaM pucchA ?) vanaspatiyahInA viSayamA prazna (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhutta) 3 gautama ! dhanya mantabhuta (ukkoseNaM aNataM kAlaM aNaMtAo ussappiNI osappiNIo kAlao) kRSTathI mana ta thA 5nata Satel Aqueii (khettao aNaMtA logA) kSetrayI manaals (asaMkhejjA puggala. pariyaTA) 24 AdhyAta pugata 52|1t (teNaM puggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejjaibhAgo) se pudgalaparAvarta AvalikAnA asaMkhyAtame bhAga che. (akAie NaM pucchA ?) hai bhagavan ! saayn| samayamA prazna cha-(goyamA ! akAie sAie apajjavasie) hai gotama ! 2443 04 sa mana che. (sakAie apajjattaeNaM paThA?) saya4 aryAstA viSayamA prazna cha-(goyamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhattaM) he gotama ! dhanyathA mana thA 544 matabhuta cha. (evaM jAva tasakAiya apajjattae) me prabhArI saya ma t| 55 sabha sevA (sakAiya pajjattae pacchA ?) saya45 tas viSayamA prazna cha. (goyamA ! japaNeNaM aMtomuhutta) gautama ! GruthI matabhuta cha. (ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM) Srevenii sA5ma zatapathI (sAtireka) 44 padhAre. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 3 kAyadvAranirUpaNam pRthaktyam-sAtirekam, pRthivIkAyikaH paryAptakaH pRcchA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena saMkhyeyAni varSasahasrANi, evam apkAyiko'pi, tejaskAyikaH paryAptakaH pRcchA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saMkhyeyAni rAtrindivAni, vAyukAyikaH paryAptaH khala pRcchA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saMkhyeyAni varSasahasrANi, vanaspatikAyikaH paryAptakaH pRcchA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saMkhyeyAni varSasahasrANi, trasakAyikaH paryAptakaH pRcchA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena sAga ropamazatapRthaktvaM sAtirekam, dvAram 4 // sU0 3 // ____TIkA-pUrvam indriyadvAramadhikRtya kAyasthitiH prarUpitA, atha samprati caturtha kAyadvAramadhikRtya kAyasthiti prarUpayitumAha-'sakAieNaM bhaMte ! sakAietti kAla bho kevacciraM hoi !' (puDhavikAie pajjattae pucchA ?) pRthvIkAyika paryAptaka saMbaMdhI prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM vAsasahassAI) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa (evaM Aue vi) isI prakAra apkAyika bhI (teukAie pajjattae pucchA ?) tejaskAyika paryAptaka ke viSayameM prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta (ukkoseNaM saMkhejjAI vAsasahassAI) utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa (vaNassaikAiya pajjattae pucchA ?) vanaspatikAyika paryApta ke saMbaMdha meM prazna ? (goyamA! jahaNNeNaM aMto muhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjAI cAsasahassAI) jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa (tasakAiyapajjattae pucchA ?) trasakAyika paryApta saMbaMdhI prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhataM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhattaM sAtiregaM) he gautama ! jaghanya antamuhUrta, utkRSTa pRthaktva sau sAgaropama se kucha adhika dvAra 4 ___TIkArtha-isase pahale indriya dvAra ko lekara kAyasthiti kI prarUpaNA kI gaI (puDhavIkAie pajjattae pucchA ?) pRthvIya4 paryApta samadhI prazna (goyamA ! japaNeNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhejjAI vAsasahassAiM) gautama! dhanyathI matabhuta bhane utkRSTa saMjyAta 12 varSa (evaM Auevi) me te yAnA prabhArI 255454nA sa bhA 59 samanapu. (teukAie pajjattae pucchA ?) paryApta samayamA prazna (goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhutta) he gautama ! dhanyathI matabhuDUta (ukkoseNaM saMkhejjAI vAsasahassAI) aSTathI sabhyAta 2 varSa (vaNassaikAiya pajjattae pucchA ?) pana25tithi panta samadhI prazna cha. (goyamA ! japaNeNaM aMtomuhuttaM chakkoseNaM saMkhejjAI vAsasahassAI) : gautama ! dhanyathI matabhuta mane utkRSTayA sabhyAta 12 varSa (tasakAiya pajjattae pucchA ?) 1454 pati samadhI prazna che. (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAtirega) hai gautama ! dhanyathA antarmuhUrta ane utkRSTa sAgarepama zatapRthaphatvathI kaMIka vadhAre. (dvAra 4) TIkArya-AnAthI pahelAM IndriyakArane laIne kAyasthitinI prarUpaNa karavAmAM Avela zrI prjnyaapn| sUtra:4
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 prajJApanAsatra he bhadanta ! sakAyikaH khalu jIvaH 'sakAyikaH' iti-sakAyikatvaparyAyeNa kAlataH-kAlApekSayA kiyacciraM-kiyatkAlaparyantam bhavati ? avatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama.! 'sakAie duvihe paNNatte' sakAyiko jIvaH dvividhaH prajJaptaH, 'taM jahA-aNAie yA apajjavasie, aNAie yA sapajjavasie' tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH, saha-vidyamAnaH kAya:-zArIraM yasya yena vA sa sakAyaH sakAya eva sakAyikA, kAyazca yadyapi audArikavaikriyAhArakataijasakAmaNabhedena paJcavidhastathApyatra kArmaNaM taijasaM vA avaseyam, tadubhayasyaivAsaMsArasadbhAvAta, anyathA vigrahagatau vartamAnasya zarIraparyAptyA paryAptasya cetzarIrAsaMbhavAta-akAyikatvamApayeta, vakSyamANadvaividhyaJca nopapadyeta. tatra yaH saMsArapAragAmI na bhaviSyati so'nAdyaparyavasitaH kadAcidapi tasya kAyasya vyavacchedAsaMbhathI, aba cauthe kAyadvAra ko lekara kAyasthiti kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmIprazna karate haiM-he bhagavana ! sakAyika jIva kitane kAla taka sakAyika paryAya se yukta nirantara banA rahatA hai ? bhagavAna-gautama ! sakAyika jIva ke do bheda haiM, ve isa prakAra haiM-anAdi ananta aura anAdi sAnta jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama taka makAyika paryAya vAlA rahatA hai| ____ jo kAya vAlA ho vaha sakAya kahalAtA hai| sakAya ko hI sakAyika kahate haiM / yadyapi audArika, vakriya AhAraka, taijasa aura kAmaNa ke bheda se kAya ke pAMca bheda haiM, tathApi yahAM kAmaNa ora taijasa kAya hI samajhanA cAhie, kyoMki yahI donoM saMsAra paryanta rahate haiM, anyathA vigraha gati meM vartamAna aura zarIraparyApti se aparyApta jIva meM anya zarIra hote nahIM haiM, aisI sthiti meM ve bhI akAyika ho jAeMge ! phira Age kahejAne vAle do bheda saMgata nahIM hoMge ! jo che. have cothA kAyadvArane laIne kAyasthitinI prarUpaNa karavAmAM Ave che. gautamasvAmI prazna kare che ke he bhagavana! sakAyika keTalA kALa sudhI sakAyikaparyAyathI yukta niraMtara banyA rahe che? zrI bhagavAna uttara ApatAM kahe che ke-he gautama ! sakAyika jIvanA be bheda che. te A pramANe che. anAdi anaMta ane anAdisAnta. je kAyavALA hoya che teo sakAyika kahevAya che sakAyane ja sakAyika kahe che. joke audArikavekiya, AhAraka, tejasa ane kArmaNanA bhedathI kAyanA pAMca bhede che te paNa ahIMyA kArpaNa ane tejasakAyika samajavA joIe. kemake eja baMne saMsAra paryanta rahe che. anyathA vigrahagatimAM vartamAna ane zarIra paryAtithI aparyApta jIvamAM anya zarIra hotA nathI, e paristhitimAM teo paNa akAyika banI jaze. te AgaLa kahevAmAM AvanAra be bheda saMgata thaze nahIM. je jIva keI keIpaNa samaye saMsAra pAra zrI prazAnasUtra:4
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 3 kAyadvAranirUpaNam 361 vAt, yastu mokSagAmI so'nAdisaparyavasito bhavati, tasya muktyavasthAsamave sarvathA zarIratyAgAt / gautamaH pRcchati-'puDhavikAieNaM pucchA' pRthivIkAyikaH khalu pRthivIkAyikatva paryAyeNa kAlApekSayA kiyatkAlaparyantamavatiSThate ? iti pRcchA? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNaNeNaM aMtosRhuttaM ukoseNaM asaM khejjaM kAlaM, asaMkhejjAo ussappiNio sappiNI bhI kAlao' jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena asaMkhyeyaM kAlam yAvat-asaMkhyeyAH utsarpiNpavamapiNyaH kAlata:-kAlApekSayA pRthivIkAyikaH pRthivIkAyikakhaparyAyeNa avatiSThate, 'khettao asaMkhejjA logA' kSetrata:-kSetrApekSayA asaMkhyeyA lokAH, pRthivIkAyikaH pRthivIkAyikatvaparyAyeNa asaMkhyeyAn lokAn adhikRtya tiSThati, evaM 'AuteuvAukAiyA vi' evam-pRthivIkAyikoktarItyA apkAyika tejaskAyika vAyukAyikA api svasvaparyAyeNa kolApekSayA japapena antarmuhUrtam, utkRSTena asaMkhyeyotsapiNyavasAriNI kAlaparyantaM tiSThantItyarthaH / gautamaH pRcchati - 'vaNassaikAiyANaM puchA' vanaspatikAyikAH khalu vanaspatijIva kabhI saMsAra pAragAmI arthAt mukta nahIM hogA, vaha anAdi aparyavasita kahalAtA hai, kyoMki usake sakAdhika paryAya kA kabhI viccheda nahIM hotaa| isa ke viparIta, jo jIca mokSa gAmI hai, vaha anAdisAnta kahalAtA hai / vaha jaba mukta avasthA prApta karegA taba akAyika ho jaaegaa| gautamasvAmI-he bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane kAla taka pRthvIkAyika paryAyavAlA lagAtAra rahatA hai ? bhagavAna-gautama ! jaghanya antarmuhurta taka, utkRSTa asaMkhyAta kAla taka, arthAtU kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNiyoM taka pRthvI kAyika jIva pRthvI kAyika paryAya vAlA banArahatA hai| kSetra se asaMkhyAta lokataka . isI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vAyukAdhika bhI jaghanya anta muharta taka aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka apane-apane paryAyoM se yukta rahate haiM gAmI arthAt mukta thavAnA na hoya te anAdi aparyAvasita kahevAya che, kemake tenA sAyika paryAyano kayAreya vica cheda thatuM nathI tenAthI viparIta je jIva mekSagAmI che. te anAdi sAtta kahevAya che te jyAre mukta avasthAne prApta karaze tyAne akAyika banI jaze. gautamasvAmI-he bhagavan ! pRthvIkAyika jIva keTalA kALa paryanta pRthvIkAyika paryAyavALA lagAtAra rahe che? zrI bhagavAna-he gautama! jaghanyathI antarmuhUrta sudhI ane utakRSTa asaMkhyAtakALa paryata arthAt kALanI apekSAthI asaMkhyAta utsarpiNI ane avasarpiNI sudhI pRthvIkAyika jIva pRthvIkAyika paryAyavALA banyA rahe che. ane kSetrathI asaMkhyAtaka sudhI, e ja pramANe akAyika, tejaskAyika ane vAyukAyika paNa jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa asaMkhyAtakALa paryata pitapanAnA paryApI yukata rahe che. ma0 46 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 prajJApanAsatra kAyikalaparyAyeNa kAlApekSayA kiyakAlaparyantam avatiSThante ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukoseNaM aNataM kAlaM' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena anantaM kAlaM vanaspatikAyikA vanaspatikAyikatvaparyAyeNa avatiSThante ityarthaH 'aNatAo ussappiNIo osappiNIo kAlao' anantA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlata:kAlApekSayA avatiSThante iti tadarthaH, 'khettabho aNaMtA logA' kSetrata:-kSetrApekSayA anantA lokAH 'asaMkhejjA pugalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejjaibhAgo' te khalu pudgalaparivartAH AvalikAyA asaMkhyeyabhAgo vaktavyaH, bhagavAn svayameva samAdhAnaM gautamasya praznaM vinApi Aha-'evaM tasakAiyA vi' evam vanaspatikAyikoktarItyA trasakAyikA api jJAtavyAH, gautamaH pRcchati-'akAieNaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! akAyikaH khalu akAyikatvaparyAyeNa kAlApekSayA kiyatkAlaparyantam avatiSThate ? iti pRcchA bhagavAnAha-'goyamA!' he gautamasvAmI-bhagavan ! vanaspati kAyika jIva kitane kAla taka vanaspati kAyika paryAya vAle lagAtAra bane rahate haiM ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuharta taka aura utkRSTa ananta kAla paryanta vanaspatikAyika jIva vanaspatikAyika paryAya vAle rahate haiN| vaha ananta kAla kAla kI apekSA se ananta utsarpiNI-avasarpiNI samajhanA caahie| kSetra kI apekSA ananta loka asaMkhyAta pudgala parAvartta, AvalikA ke asaMkhyAtavAM bhAga samajhanA caahie| (evaM tasakAiyAvi) isI prakAra trasakA yika bhI samajha leveN| ___ gautamasvAmI bhagavan ! akAyika jIva kitane kAla taka akAyika paryAya vAlA banA rahatA hai ? ___ bhagavAn gautama ! akAyika jIva sAdi ananta hotA hai| kyoMki akAyika jIva siddha hote haiM aura unake siddha paryAya ko Adi hone para bhI anta nahIM hotA gautamasvAmI- he bhagavana ! vanaspatikAyika jIva keTalA kALa paryata vanaspatikAyika paryAyavALA lagAtAra banelA rahe che ? zrI bhagavAn he gautama! jaghanya antarmuhUta sudhI ane utkRSTa anantakALa paryata vanaspatikAyika jIva vanaspatikAyika paryAyavALA rahe che. te anantakALa kALanI apekSAthI ananta utsarpiNa-avasarpiNa samajavA joIe kSetranI apekSArthI anantaleka-asaMkhyAta pusa-52, sAsina25sadhyAtamI mA samaya 24 me. (evaM tasakAiyaNi) eja pramANe trasakAyiMkanA viSayamAM paNa samajavuM. gautamasvAmI-he bhagavana akAyika jIva keTalA kALa paryAnA akAyika paryAyavALA manyA 2 cha? bhagavAna-he gautama! akAyika jIva sAdi ananta hoya che kemake akAyika jIva siddha hoya che, ane temanA siddha paryAya Adi hoya che paNa anta heta nathI. zrI. praapn| sUtra:4
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 3 kAyadvAranirUpaNam gautama ! 'akAie sAdie apajjavasie' akAyikaH sAdikaH aparyavasito bhavati, siddhasya akAyikasya sAditve'pi paryavasAnAbhAvAt, gautamaH pRcchati-'sakAie apajjattaeNaM pucchA' sakAyikaH aparyAptakaH khalu saphAyikAparyAptakatvaparyAyeNa kAlApekSayA kiyatkAlaparyantamavatiSThate ? iti pRcchA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNavi ukkoseNavi aMtomuhuttaM' jaghanyenApi utkRSTenApi antarmuhUrtam sakAyikAparyAptakaH sakAyikAparyAptakatvaparyAyeNa avatiSThate ityaryaH / evaM jAva tasakAiya apajjattae' evam-sakAyikAparyAptakoktarItyA yAvat trasakAyikAparyAptakaH trasaphAyikAparyApta matvaparyAyeNa jaghanyenApi utkRSTenApi antarmuhUrtam avatiSThate, atra yAvatpadena pRthivIkAyikAparyAptaka-apkAyikAparyAptaka tejaskAyikAparyAptakavAyukAyikAparyAptakavanaspatikAyikAparyAptaka jIvA gRhyante, gautamaH pRcchati-'sakAiyapajjattae pucchA' sakAyikaparyAptakaH sakAyikaparyAptakatvaparyAyeNa kAlApekSayA kiyatkAlaparyantamavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahapaNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM sAgarovamasayapattaM sAtirega' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena sAgaropamazatapRthaktvaM sAtirekaM yAvat sakAyikaparyAptakaH sakAyikaparyAptakatvaparyAyeNa ava gautamasvAmI-he bhagavan ! sakAyika aparyApta jIva kitane kAla taka sakayika aparyApta banA rahatA haiM ? __bhagavAn-gautama ! jaghanya aura utkRSTa antamuhUrta taka sakAyika aparyApta jIva sakAyika aparyApta paryAya se yukta rahatA hai| isI prakAra trasakAyika apa pti taka kahanA cAhie, arthAt basakAyika aparyApta, sakAyika aparyApta avasthA meM kama se kama aura adhika se adhika antarmuhUrta taka hI rahatA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! sakAyika paryApta jIva kitane kAla taka sakA. yika paryApta banA rahatA hai? bhagavAn-gautama ! jaghanya antamuharta taka aura utkRSTa kiMcita adhika sau sAgaropama pRthaktva taka sakAyika paryApta jIva sakAyika paryApta rahatA hai| gautamasvAmI-sAyika aparyApta jIva keTalA kALa sudhI sakAyika aparyApta paNamAM rahe cha ? bhagavAna uttara ApatAM kahe che ke he gautama! jaghanya ane utkRSTa antamuhUrta paryanta sakAcika aparyApta jIva sakAdhika aparyApta paryAyathI yukta rahe che. e ja pramANe trasakAyika aparyApta paryanta kahevuM joIe. arthAt trakAyika aparyApta, trasakAyika aparyApta avasthAmAM ochAmAM ochA ane vadhAremAM vadhAre antamuhUrta sudhI ja rahe che. gautamasvAmI-he bhagavan ! sakAyika paryApta jIva keTalA kALa paryata sakAyika paryApta banyA rahe che? zrI bhagavAna he gautama ! jaghanya aMtamuhUrta paryanta ane utkRSTa kaMIka vadhAre so sAgarepama pRthakRtva sudhI sakAyika paryApta sakAyika paryApta rahe che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 prajJApanAsatra tiSThate ityayaH / gautamaH pRcchati-'puDhavikAiya pajjattae puchA' pRthivIkAyikaH paryAptakaH pRthivIkAdhikaparyAptakatvaparyAyeNa kAlApekSayA kiyatkAlaparyantamavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnA ha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuttaM ukkoseNaM saMkhejjAI bAsasahassAI jaghanyena antarmuhartam, utkRSTena khalu saMkhpe yAni varSasahasrANi pRthivokAyikaH paryAptakaH pRthivIkAyikaparyAptakatvaparyAyeNa bhavatiSThate, 'evaM Auvi' evam-pRthivIkAyikaparyAptakoktarItyA apkAyikaparyAptako'pi jaghanyena antarmuhUrtama, utkRSTena saMkhyevAni varSasahasrANi kAlApekSayA avatiSThate, gautamaH pRcchati-'teukAie pajattae pucchA' tejaskAyikaH paryAptakaH khalu tejaskAyikaparyAptakatvaparyAyeNa kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM tiSThati ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM saMkhejjAI' rAiMdiyAI jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saMkhyeyAni rAtrindivAni yAvat tejaskAyikA paryAptako'vatiSThate ityaryaH, gautamaH pRcchati-'vAukAiyapajjataeNaM pucchA' vAyukAyikaH gautamasvAmI-he bhagavan ! pRthvIkAyika paryApta jIva kitane kAla taka pRthvIkAyika paryApta paryAya vAlA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa taka pRthvI kAyikaparyApta jIva pRthvIkAyika paryApta paryAya meM nirantara rahatA hai| isI prakAra pRthvIkAyika paryApta ke samAna apkAyika paryApta bhI jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa taka apkAyika paryApta rahatA hai gautamasvAmI-he bhagavan ! tejaskAyika paryApta jIva kitane kAla taka teja. skAyika paryApta paryAya vAlA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhata taka aura utkRSTa saMkhthAta rAtri. dina taka tejaskAyika paryApta jIva tejaskAyika banA rahatA hai| gautamasvAmI-he bhagavAn ! vAyukAyika paryApta jIya kitane kAla taka gautamasvAmI-he bhagavana! pRthvIkAyika paryApta jIva keTalA kALa sudhI pRthvIkAyika paryApta paryApta paryAyavALA rahe che ? zrI bhagavAna-he gautama! jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa sudhI pRthvIkAyika paryApta jIva pRthvIkAyika paryApta paryAyavALA nirantara rahe che. eja pramANe pRthvIkAyika paryAptanA samAna apakAyika paryApta paNa jaghanya antamuhUrta sudhI ane utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa sudhI apakAyika paryApta rahe che. gautamasvAmI-he bhagavan ! tejarakAyika paryApta jIva keTalA kALa sudhI tejaskAyika paryApta paryAyavALA rahe che? zrI bhagavAna- he gautama ! jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa saMkhyAta rAtadivasa sudhI tejaskAyika paryApta jIva tejarakAyika paryApta avasthAvALA banyA rahe che. gautamasvAmI-De bhagavan! vAyukAyika paryApta jIva keTalA kALa sudhI lAgaTha vAyukAyika zrI prazAnasUtra:4
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 3 kAyadvAranirUpaNam paryAptakaH khalu vAyukAyika paryAptakaravaparyAyeNa kAlApekSayA kiciraM-kiyatkAlaparyantama avatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukko. seNaM saMkhejjAI vAsasahassAI' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saMkhyeyAni varSasahastrANi yAvad vAyukAyikaparyAptakaH kAlApekSayA vAyukAyikaparyAptakatvaparyAyeNa avatiSThate, gautamaH pRcchati-'vaNassai kAiyapajjattae pucchA' vanaspatikAyikaparyApta kAlaparyAyeNa kAlApekSayA kisatkAlaparyantamavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhejjAI vAsasaha sAI jaghanyena antarmuhUrtam , utkRSTena saMkhyeyAni varSasahasrANi yAvad tanaspatikAyikaparyAptako vanaspatikAyikaparyAptakatvaparyAyeNa avatiSThate, gautamaH pRcchati-'tasakAiyapajjattae pucchA' sakAyikaparyAptakaH trasakAyikaparyAptakatvaparyAyeNa kAlApekSayA kiyatkAlaparyantam avatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA!" he gautama ! 'jaiNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAtiregaM' jaghanyena anta. muhUrtam utkRSTena sAgaropamazatapRthaktvaM sAtirekaM yAvat trasakAyikaparyAptakaH trasakAyika paryAptakatvaparyAyeNa avatiSThate ityarthaH / / sU0 3 // lagAtAra vAyukAyika paryApta paryAya se yukta rahatA hai ? / bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa taka vAyukAyika paryApta jIva vAyukAyika paryApta paryAya meM rahatA hai| gautamasyAmI-he bhagavan ! vanaspatikAyika paryApta, banaspatikAyika paryApta paryAya vAlA kitane kAla taka rahatA hai ? __ bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa taka paryApta vanaspatikAyika jIva paryApta vanaspatikAyika rahatA hai ? gautamasvAmI-he bhagavan ! jasakAyika paryApta jIva kitane kAla taka trasakAyika paryApta rahatA hai ? paryApta paryAyathI yukta rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya antamuhUrta sudhI ane utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa sudhI vAyukAyika paryApta jIva vAyukAyika paryApta paryAyamAM rahe che. - gautamasvAmI-he bhagavana ! vanaspatikAyika paryApta vanaspatikAyika paryApta paryAya vALA keTalA kALa sudhI rahe che? zrI bhagavAna che gautama! jaghanya antarmuhUta sudhI ane utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa sudhI paryApta vanaspatikAyika jIva paryApta vanaspatikAyikapaNAthI rahe che. gautamasvAmI-he bhagavan ! trasakAyika jIva keTalA kALa paryata trasakAyika paryApta paNAthI rahe che ? zrI prazAnasUtra:4
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra mUlam-suhameNaM bhaMte ! suhamatti kAlao kevaJcira hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM, asaMkhejjAo ussappiNi osappiNIo kAlao, khettao asaMkhejjA logA, suhumapuDhavi. kAie suhumaAukAie suhumateukAie, suhumavAukAie suhumavaNapphaikAie suhumanigode vi jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM asaMkhijAo ussappiNi osappiNIo kAlao, khettao asaM khejjA logA, suhama apajjattaeNaM bhaMte ! suhuma apajattae tti pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM, puDhavikAiya AukAiyateukAiyavAukAiyavaNapphaikAiyANa suhamaNigoyANa ya evaM ceva, pajjattiyANa vi evaM ceva jahA ohiyANaM, bAyareNaM bhaMte ! bAyaretti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA / jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM, asaMkhejja kAlaM, asaMkhejjAo ussappiNIo sappiNIo kAlao, khettao aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM, bAyarapuDhavikAie NaM bhaMte ! pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sattari sAgarovamakoDAkoDIo, evaM bAyara AukkAie vi jAva bAyara teukAie vi bAyaravAukAie vi, bAyaravaNapphaikAie bAyaranigode vi pucchA, goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM jAva khettao aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM patteyasarIrabAyaravaNapphaikAieNaM pucchA, goyamA ! jahapaNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM sattari sAgarovamakoDAkoDIo, nigodeNaM bhaMte ! nigoetti kevaJciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM agaMtAo ustappiNIo sappiNIo kAlao, khettao aDAijjA bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika sau sAgaropama pRthaktva taka trasakAyika paryApta jIva trasakAyika paryAptaka rahatA hai| zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya antamuhUrta sudhI ane utkRSTa kaMIka vadhAre se sAgaropama pRthaphatva sudhI trasakAyika paryApta jIva trasakAyika paryAptapaNAmAM rahe che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 4 sUkSmakAyikAdinirUpaNam poggalapariyaTTA, bAdaranigoeNaM bhaMte ! bAdaranigodetti pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sattari sAgarovamakoDAkoDIo, bAdaratasakAiyANaM bhaMte ! bAdaratasakAiyatti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI saMkhejjavAsamanbhahiyAI, eesiM ceva apajattagA savve vi jahaNNeNaM ukkoseNaM aMtomuhattaM, bAyarapajatteNaM bhaMte ! bAyarapajjatte ti pucchA, goyamA ! jahapaNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhRttaM, sAtiregaM, bAyarapuDhavikAiya pajjattaeNaM bhaMte ! bAyarapuDhavikAiyapajattae ti pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM,ukkoseNaM saMkhijAI vAsasahassAiM, evaM AukAie vi, teukAiyapajjattae NaM bhaMte ! teukAiyapajjattae ti pucchA, goyamA! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhijjAiM rAiMdiyAI, vAukAiya vaNassaikAiya patteyasarIra bAyaravaNapphaikAie pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM saMkhejjAI vAsasahassAiM, nigoyapajjattae bAyaranigoyapajjattae pucchA, goyamA ! doNha vi jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaM, bAyaratasakAiyapajjattaeNaM bhaMte ! bAyaratasakAiyapajjattae tti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhutaM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhRttaM sAtiregaM dAraM 4 ||suu0 4 // chAyA-sUkSmaH khalu bhadanta ! sUkSma iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena antamuhUrtam, utkRSTena asaMkhyeyaM kAlam, asaMkhyeyA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetra sUkSmakAyikAdi kI vaktavyatA zabdArtha-(suhume NaM bhaMte ! suhumetti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! sUkSma jIva kitane kAla taka sUkSma rahatA hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukoseNaM asaMkhejjaM kAlaM) he gautama ! jaghanya antarmuharta taka, utkRSTa asaMkhyAta sUkama kAyikAdinI vaktavyatA sAtha-(suhumeNaM bhaMte ! suhumetti kAlao kevacciraM hoi ?) bhagavan ! sUkSma 2 samaya sudhI sUkSma 29 cha 1 (goyamA ! japaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM) he gautama ! dhanya mantabhuta sudhI, Grue RsabhyAta sudhA (asaMkhejjAo ussappiNI osappiNIo zrI prazApana sUtra:4
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 prajJApanAsatra to'saMkhyeyA lokAH, sUkSmapRthivIkAyikaH sUkSmAkAyikaH sUkSmatejaskAyikA, sUkSma vAyukAyikA, sUkSmavanaspatikAyikaH sUkSmanigodo'pi jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena asaMkhyeyaM kAlam, asaMkhyeyA utsaNiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetrataH asaMkhyeyA lokAH, sUkSmAparyAptakaH khalu bhadanta ! sUkSaNAparyAptaka iti pRcchA, gautama ! jaghanyena utkRSTena antarmuhartam, pRthivIkAyikAkAyikatejaskAyikavAyukAyikavanaspatikAyikAnAzca evaJcaiva, paryAptakAnAmapi pavaJcaiva, yayA audhikAnAm, bAdaraH khalu bhadanta ! bAdara iti kAlataH kAla taka (asaMkhejjAo ussappiNi osappiNIo kAlao) kAlase asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI (khettao asaMkhejjA logA) kSetra se asaMkhyAta loka (suhamapuDhavikAie) sUkSmapRthvokAyika (suhumaaukAie) sUkSma apkAyika (suhumateukAie) sUkSma tejaskAyika (suhamayAukAie) sUkSmavAyu kAyika (suhamavaNapphaikAie) sUkSma vanaspatikAyika (suhamanigode vi) sUkSma nigoda meM bhI (jahaNNeNaM aMtomuhattaM) jaghanya antarmuhUrta (ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM) utkRSTa asaMkhyAta kAla (asaMkhijjAo ussappiNi osappiNIbho kAlao) asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAla se (khettao asaMkhejjA logA) kSetra se asaMkhyAta loka (suhamaapajjattae NaM bhaMte ! suhama apajjattae tti pucchA) he bhagavan ! sUkSma aparyApta sUkSma aparyAsa pane meM, ityAdi prazna (goyamA ! jahaNeNaM ukkoseNaM aMto muhattaM) he gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhata (puDhavikAiya-AukAiyateukAiya vAukAiya-vaNaphahakAiyANa suhumanigoyANaM pa evaM ceya) aparyApta pRthvI kAyika, apkAyika, tejaskApika vAyukAyika aura vanaspatikAyika sUkSma nigodoM kA kathana isI prakAra (pajjattiyANa vi evaM ceva) paryAsa koM kA bhI kAlao) pathA asaNyAta utsapiNI asapi panta (khettao asaMkhejjA logA) kSetrathI asaMkhyAtalAka. ___ (suhamapuDhakki ie) sUkSmapRthvI 54 (suhumaAukAie) sUkSbhamAyi4 (suhumateukAie) sUkSmate424yi (suhumavAukAie) sUkSbhavAyuya: (suhumavaNapphaikAie) sUkSbhavana25niya (sahunanigode vi) sUkSmaniyAmA 55] (jahaNNeNaM aMtomuhutta) 4dhanya antabhu ita (ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM, 458 25sadhyAtAsa (asaMkhijjAo ussappiNIosappiNIokAlao) saji - asamiyI (khettao asaMkhejjA logA) kSetrakA asaMkhyAtaloka. (suhumaapajata NaM bhaMte ! suhumaapajjattaetti pucch| ?) 3 mApan ! sUkSma55yati, sUkSma aparyAptamA tyA prazna (goyamA ! jahaNNeNaM ukkoseNaM aMtomuhutta) he gautama ! dhanya bhane ge mantabhuina (puDhavikAie - AukAie-teukAie-vAukAie-vaNAphaikAiyANa suhumanigoyANaM ya evaM ceva) 15yati pIya, a54||54, 043454, vAyu4i mane panapatiyimAnAnuna 2004 sabhA (pajjatiyANa vi evaM ceba) Mulasag 541 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 18 sU0 4 sUkSmakAyAdinirUpaNam kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena asaMkhyeyA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH kSetrato'GgulasyAsaMkhyeyabhAgaH, bAdarapRthivI kAyikaH khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saptatiH sAgaropamakoTIkoTayaH, evaM bAdarAkAyiko'pi yAvad vAdaratejaskAyiko'pi, bAdaravAyukAyiko'pi, bAdaravanaspatikAyiko bAdaravanaspatikAyika iti pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena asaMkhyeyaM kAlaM yAvat kSetrato'Ggulasya asaMkhyeyabhAgaH, pratyekazarIravAdaravanaspatikAyikaH khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saptatiH sAgaropamakoTI koTayaH, nigodaH khala bhadanta ! nigoda iti kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena anantA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetrataH sArddhadvayaM pudgala parivartAH, bAdaranigodaH khalu bhadanta ! vAdaranigoda iti pRcchA gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam isI prakAra (jahA ohiyANaM) jaisA sAmAnya kA " 369 (bAdareNa bhaMte ! bAdare ti kAlao kevacciraM hoi ?) bhagavan ! bAdara kitane kAla taka bAdara rahatA hai ? (goyamA ! jahaNNaM aMtomuhutaM) he gautama! jaghanya antarmuhUrta (ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM) utkRSTa asaMkhyAta kAla taka (asaMkhejjA opiNi osappiNIo kAlao) kAla se asaMkhyAta utsarpiNI-avasavaNI (khettao aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ) kSetra se aMgula ke asaMkhyAta veM bhAga (bAdarapucikAie NaM bhaMte ! pucchA ?) he bhagavan ! cAdara pRthvIkAyika, ityAdi prazna ? (godhamA ! jahaNjeNaM aMtomuhUrta) he gautama! jadhanya antarmuhUrtta (ukkoseNaM tara sAgarovama koDAkoDIo) utkRSTa sattara koDA-koDI sAgaropama ( evaM bAdara AkkAie) vi isI prakAra bAdara aSkAyika bhI ( jAva bAdara tejakAie vi) yAvat bAdara tejaskAdhika bhI (bAdara vAukkAie vi) vAdara vAyu kAyika bhI (bAdara vaNaphaikAie) bAdara canaspati kAyika (bAdaranigode vi pucchA) pra ( jahA ohiyANaM) bhevu sAmAnyanu. (bAyaNaM bhaMte! bAyaretti kAlao kecciraM hoI) he bhagavan ! mAhara DeMTalA ANa sudhI bAhara rahe che ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM) he gautama! dhanya antarmuhUrta (ukko seNaM asaMkhejjaM kAlaM) utSTa asaM jyAta aNa sudhI (asaMkhejjAo ussappiNi osappiNio kAlao) ajathI asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI (khettao aMgulassa asaMkhejjai bhAgo) kSetrathI aMzulanA asa khyAtame bhAga, (bAdarapuDha vikAie NaM bhaMte ! pucchA 1) he bhagavan ! bAharapRthvIAyinA viSayabhAM prazna ? (goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM) he gautama! dhanya antarmuhUrta (ukkoseNa sattari sAgaropamaH koDAkoDIo) uSTa sattara DoDADI sAgazepa ( evaM bAdara AukkAie vi) yena prakAre mAharaayUAyika pazu (jAba bAdarate ukAie vi) yApat mAharate sthAyi pa (bAdaravA ukAie vi) pra0 47 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 ___ prajJApanAsatra utkRSTena saptatiH sAgaropamakoTIkoTayaH, bAdaratrasakAyikaH khalu bhadanta ! bAdaratrasakAyika iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena dve sAgaropamasahasra saMkhyeyavarSAbhyadhike, eteSAzcaiva aparyAptakAH sarve'pi jaghanyena utkRSTena antamuMhRtam, bAdaraparyAptaH khalu bhadanta ! bAdaraparyApta iti pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhU. bAdara nigoda saMbaMdhI bhI pRcchA ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhataM) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta (ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM) utkRSTa asaMkhyAta kAla (jAba khettao aMgulassa asaMkhejjai bhAga) yAvat kSetra se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga (patteyasarIra bAdara vaNapphaikAie Na bhate ! pucchA) he bhagavan ! pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika saMbaMdhI prazna ? (goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhatta) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta (ukoseNaM sattari sAgarodhama koDAkoDIo) utkRSTa sattara koDA koDI sAgaropama (nigode NaM bhaMte ! nigoe tti kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! nigoda kitane kAla taka nigoda rahatA haiM ? (goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNaMtAo ussappiNi osappiNI o kAlao) he gautama ! jaghanya antarmuhattaM, utkRSTa ananta utsarpiNI-avasarpiNI kAla se (khettao aDhAijjA poggalapariyahA) kSetra se aDhAI pulaparAvarta (bAdaranigode Ne bhaMte ! vAdara nigode tti pucchA ?) he bhagavan ! bAdara nigoda bAdaranigoda kitane kAla taka rahatA hai, aisI pRcchA (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomA42vAyu (bAdaravaNapphaikAie) mA62vana-5tithi: 55 (bAdaranigode pucchA ?) mAnigAha samandhI 2ch| ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM) he gautama ! dhanya mantabhukRta (ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM) GSTa masaNyAta (jAva khettao aMgulassa asaMkhejjaibhAga) yAvat kSetrI mAMganA masaNyAtabhA mA (patteyasarIra bAdaravaNapphaikAieNaM bhaMte ! pucchA ?) mAvan ! pratye zarI2 mA62vanaspatiya sammandhI prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM) hai gotama ! 43nya mantabhuta gautama ! dhanya mantataH (ukkoseNaM sattari sAgarovamakoDAkoDIo) kRSTa sattara 3DI sAgarAyama. ___(nigodeNaM bhaMte ! nigoetti kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! nigAhA 1 sudhI nigAha rahe cha 1 (goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNatAo usa ppiNi osappiNio kAlao) gautama ! 45nya mantabhuta', bhane aSTathI mana sapA-basapA thI (khettaA aDUDhAijA poggalaparipaTTA) kSetrathI madhyAvAsa pugata 52vatana. (bAdaranigodeNaM bhaMte ! bAdaranigodetti pucchA ?) 3 mAvan ! mAnigAha, mAnigAhaparamAsA // sudhI 29 cha, sevI 2ch| (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhutta) he gautama ! dhanya zrI prazAnasUtra:4
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 4 sUkSmakAyAdinirUpaNam tam utkRSTena sAgaropamazatapRthaktvaM sAtirekam, bAdarapRthivIkAyikaparyAptakaH khalu bhadanta ! bAdarapRthivIkAyikaparyApta iti pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhartam, utkRSTena saMkhyeyAni varSasahasrANi, evamakAyiko'pi, tejaskAyikaparyAptakaH khalu bhadanta ! tejaskAyikaparyApta iti pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhurtam, utkRSTena saMkhyeyAni rAtrindriyAni, vAyumuhutta) he gautama! jaghanya antarmuhUrta (ukoseNaM sattari sAgarovama koDAkoDIo) utkRSTa sattara koDA koDI sAgaropama (bAdara tasakAiyA NaM bhaMte ! bAdatasakAiya tti kAlao kevacciraM hoI ?) he bhagavan ! bAdara trasakAyika kitane kAla taka bAdara trasakAyika rahatA hai ? (goyamA jahaNNeNaM aMtomuhuttaM) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta (ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI saMkhejjavAsamanbhahiyAI) utkRSTa saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama (etesiM ceva apajjattagA savve vi jahaNNeNaM ukkoseNaM aMto. muhatta) inake aparyAptaka sabhI jaghanya aura utkRSTa antarmuhata taka __ (bAdarapajjate NaM bhaMte ! bAdarapajjatatti pucchA) he bhagavan ! bAdara paryApta kitane kAla taka yAdara paryApta rahatA hai (aisI pRcchA (goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhutta)he gautama ! jaghanya antarmuhUrta (ukkoseNaM sAgarovamasatapuhuta sAtiregaM) utkRSTa kucha adhika sau sAgaropama pRthaktva _(bAdarapuDhavikAiyapajjattae NaM bhaMte ! bAdarapuDhavikAyapajjattae tti pucchA?) hai bhagavan ! bAdara pRthvIkAyika paryApta kitane kAla taka bAdara pRthvIkAyika paryApta paneseM rahatA hai, aisI pRcchA ? (goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhutta) he gautama! mantaDUta (ukkoseNaM sattari sAgarobama koDAkoDI bho) akRSTa sattara 31313151 sa315ma. (bAdaratasakAiyANaM bhaMte ! bAdarata sakAiyatti kAlao kevacciraM hoi') 3 sayan / mA243 21 samaya sudhI mA425Al4: 24 cha ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhatta) nya mantabhuta (ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI saMkhejjavAsamabbhahiyAI) utkRSTa sanyAta 4Sa gadhi me 12 1315ma (eesiM ceva apajjattagA savve vi jahaNNeNaM ukkoseNaM aMtomuhuta) tamanA mayata mA dhanya bhane utkRSTa mantabhuta sudhI. (bAdarapajjatteNaM bhaMte ! bAyarapajjattetti pucchA ?) mAya ! mA62 5yAta yA sudhI mA425yAta 59mA 29 cha, mevI ch| 1 (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM) he gautama ! anya mantabhuta (ukkoseNaM sAgarovama satapuhuttaM sAtiregaM) kRSTa siss mapi so sAgaropama pRthaka. (bAdarapuDhavikAie pajjattaeNaM bhaMte ! bAdarapuDhavikAyapajjattaetti pucchA ?) hai bhagavan ! bAdarapRdhIkAyika paryApta keTalA kALa sudhI bAdarapRthvI kAyika paNAmAM rahe che, evI pRcchA? (goyamA ! jahANe gaM aMtomutta) 3 gautama ! 45nya mantabhuDUta (ukkoseNaM saMkhijjAI vAsa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 prajJApanAsatra kAyikavanaspatikAyikapratyekazarIrabAdaravanaspatikAyikaH pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhU. tam , utkRSTena saMkhyeyAni varSasahasrANi, nimodaparyAptako bAdaranigodaparyAptakaH pRcchA, gautama ! dvayorapi jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena antarmuhUrtam. bAdaratrasa kAyikaparyAptaH khalu bhadanta ! bAdaratrasakAyikaparyApta iti kAlataH kiyaciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena sAgaropamazatapRthaktvam, sAtirekam, dvAram 4 / s0 4 // jaghanya antarmuhUrta (ukkoseNaM saMkhijjAI vAsasahassAI) utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa (evaM AukAie vi) isI prakAra apkAyika bhI (teukAiyapajjattae NaM bhaMte teukAiyapajjattae tti pucchA ?) he bhagavan ! tejaskAyika paryApta kitane kAla taka tejaskAyika paryAsapane meM rahatA hai aisI pRcchA ? (goyamA ! jahaNaNaM aMtomuhutta , (ukkoseNaM saMkhejjAI rAiMdiyAI) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa saMkhyAta rAtridina (vAukAiya vaNassaikAiya patteyasarIrabAdaravaNapphaIkAie pucchA ?) vAyukAyika, vanaspatikAyika, pratyekazarIra bAda vanaspati kAyika saMbaMdhI prazna ? (goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhurta, ukkoseNaM saMkhejAiM vAsa. sahassAI) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa (nigodapajattaevAdaranigodapajjattae pucchA) nigoda paryAptaka, bAdara nigoda paryAptaka saMbaMdhI prazna ? (goyamA! doNha vi jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoleNaM aMtomuhuttaM) he gautama! donoM hI jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bhI antamuhUrta (bAda tasakAiyapajjattae NaM bhaMte ! bAdara lasakAiyapajjattae si kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! bAdara vasakAyika paryApta kitane kAla taka bAdara sahassAI) kRSTa sadhyAta 12 qSa" (evaM AukAie vi) se prAraM maya: 55 (te ukAiya pajjattaeNaM bhaMte ! teukAie pajjattaetti pucchA 1) sAyan ! te424||4: paryApta DeTasA samaya paryanta 434 // 145 mA 2 cha, meSI cha ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM raaiNdiyaaii| gautama ! 45nya 25-tabhuta, pRSTa sadhyAta tri-hina. (vAukAiya vaNassaikAiya patteya sarIra bAdaravaNapphaikAie puccho ?) pAyu54, panapatithi, pratye: zarIra mApanaspati yi samandhI prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM ato. muhattaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM vAsasahassAI) , gautama ! 43nya mantabhuta, akRSTa sabhyAta 2 55 (nigoyapajjattae bAdaranigodayapajjattae pucchA ?) niyati, maanigaa| paryApta samadhI prazna ? (goyamA ! dohavi jahaNNeNaM aMtomuhattaM) he gotama ! bane jaghanya antamuhUrta ane utkRSTa antarmuhUrta (bAdaratasakAiya pajjattae NaM bhaMte ! bAdaratasajhAiya pajjattaetti kAlaA kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! bAdaratrasAyika paryApta keTalA samaya sudhI bAdaratrasakayika paryApta paNAmAM zrI. prshaan| sUtra:4
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 4 sUkSmakAyAdinirUpaNam | 432 TIkA-kAyadvAraprastAvAta sUkSmakAyikAdInAmapi tadantargatatvAtprarUpaNamAha-'muhume NaM bhaMte ! guhupetti kAlo keyacciraM hoi ?' he bhadanta ! sUkSmaH khalu sUkSmakAyikaH jIvaH, 'sUkSmaH' iti-sUkSmatvaparyAyaviziSTatayA kAlata:-kAlApekSayA nirantareNa kiyacciraMkiyakAlaparyantaM bhavati-avatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhutta ukkoseNaM asaMkheja kAlaM' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena asaMkhyeyaM kAlaM yAvat sUkSmakAyikaH sUkSanatvaparyAyaviziSTaH san avyavacchedena avatiSThate, asaMkhyeyakAlA. nAha-'asaMkhejjAo ussapiNio sappiNIyo kAlo' asaMkhyeyA utsarpiNyavasapiNyaH kAlata:-kAlApekSayA bodhyAH, 'khetto asaMkhejjAlogA' kSetrata:-kSetrApekSayA asaMkhyeyA lokAH, avase yA:. asaMkhyeyeSu lokAkAzeSu pratisamayam ekaikapradezApahAre yAvatyaH utsatrasa kAyika paryApta rahatA hai ?(gothamA ! jahaNNeNaM aMtomuhatta, ukkoseNaM sAgaro vamasatapuhuttaM sAirega) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa kucha adhika sau sAgaropama pRthaktva (dvAra 4) TIkArtha-kAyadvAra kA prakaraNa hone se, sUkSmakAyika Adi bhI usI ke antagata hone ke kAraNa, unakI kAyasthiti kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI prazna karate haiM-bhagavan ! sUkSma jIva kitane kAla taka lagA tAra sUkSma paryAya vAlA banA rahatA hai ? arthAt sUkSma jIva kI kAyasthiti kitanI hai ? bhagavAn he gautama ! jaghanya antarmuharta taka, utkRSTa asaMkhyAta kAla taka sUkSma jIva mUkSma paryAya se yukta nirantara banA rahatA hai ! aba asaMkhyAta kAla kA spaSTIkaraNa karate haiM-kAla se asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla jAnanA cAhie, kSetra se asaMkhyAta loka samajhane caahie| abhiprAya yaha hai 29 cha ? (goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasata puhuttaM sAirega) : gautama ! jaghanya atimuhUrta utkRSTa kAMIka adhika se sAgarepama pRthakRtvA (dvAra 4) TIkArya-kAyadvAranuM prakaraNa hovAthI, sUmakAyika Adi paNa temanA antargata hovAthI, temanI kAyasthitinI prarUpaNa karAya che-- zrI gautamasvAmI prasanna kare che--he bhagavan ! sUkramajIva keTalA kALa sudhI nirantara sUma paryAyavALA banI rahe che, arthAt sUmajIvanI kAyasthiti keTalI che? zrI bhagavAna - gautama! jaghanya antarmuhUrta sudhI, utkRSTa asaMkhyAtakALa sudhI sUkSama jIva sUma paryAvathI yukta nirantara banI rahe che. have asaMkhyAtakALanuM spaSTIkaraNa kare chekALathI asaMkhyAta utsarpiNI ane avasarpiNI kALa jANe joIe, kSetrathI asaMkhyAtaleka samaja joIe. abhiprAya e che ke eka kAkAzanA asaMkhyapradeza hoya che. evA zrI. praapn| sUtra:4
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 prajJApanAsatra piNyavasarpiNyo bhavanti tAvatpramANAH asaMkhyeyA utsarpiNyavasarpiNya ityarthaH, etadapi prarUpaNaM sAMvyavahArikajIvaviSakamavagantavyam, anyathA sUkSmanigoda jIvAnAmasAMvyavahArikarAzinipatitAnAmanAditvasya pUrvamupapAditatvena prakRte utkRSTenAsaMkhyeyakAlanirvacanaM nopapadyate, evameva-'muhu1puDha vikAie suhumAukAie suhumate ukAie muhumavAukAie suhumavaNa phaikAie su humanigode vi jahaNNeNaM aMtomuhuttaM' sUkSmapRthivIkAyikaH sUkSmA kAyikA sakSamatejaskAyikaH, sUkSmavAyukAyikaH sUkSmavanaspatikAyikaH sUkSmanigodo'pi jaghanyena antarmuhUrtam 'ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM' utkRSTena asaMkhyeyaM kAlaM yAvat kramazaH sUkSmapRthivIkAyikatvAdisva svaparyAyeNa avyavacchedena avatiSThate, tamevAsaMkhyeyakAlamAha-"asaMkhijAo ustappiNi bhosappiNIo kAlao' asaMkhyeyA utsapiNyavasarpiNyaH kAlata:-kAlA ki eka lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza hote haiN| aise-aise asaMkhyAta lokAkA. zoMke samasta pradezoMkA eka eka samaya meM eka-eka pradeza ke krama se apaharaNa kiyA jAya, to jitanI utsarpiNI aura avasarpiNI usa apaharaNa meM vyatIta hoM, utanI hI utsarpiNI aura avasapiNI yahAM samajhanA caahie| sArAMza yaha hai ki adhika se adhika itane kAla taka sUkSma jIva nirantara sUkSma paryAya meM banA rahatA hai| yaha prarUpaNA sAMvyavahArika jIva rAzi kI apekSA se samajhanI caahie| avyavahAra rAzi ke antargata sUkSma nijodiyA jIva kI anAditA kA kathana pahale kiyA jA cukA hai, ataH yahAM asaMkhyAta kAla kahanA saMgata nahIM ho sktaa|| isI prakAra sUkSma pRthvIkAyika, sakSama akAyika, sUkSma tejaskAyika. sUkSma vAyukAyika, sUkSma vanaspati kAyika aura sUkSma nigoda bhI jaghanya antamuharta taka aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka apane-apane paryAya meM lagAtAra rahate haiN| usa asaMkhyAta kAla kA vivaraNa isa prakAra hai-kAla kI apekSA se evA asaMkhyAta kAkAzanA samasta pradezane eka-ekasamayamAM eka eka pradezanuM kamathI apaharaNa karAya, te jeTalI utsarpiNI ane avasarpiNI te apaharaNamAM vyatIta thAya teTalI ja utsarpiNI ane avasarpiNa ahIM samajavI joIe. sArAMza e che ke adhithI adhika eTalA kALa sudhI sUma jIva nirantara sUkama paryAyamAM ja banI rahe che. A prarUpaNa sAMvyavahArika jIva rAzinI apekSAe samajavI joIe. avyavahAra rAzinA antargata sUma nigediyA jIvanI anAditAnuM kathana pahelAM karI devAyeluM che, tethI ahIM asaMkhyAtakALa kahe saMgata nathI thaI zakato. eja prakAre sUma pRthvIkAyika sUkSama aprakAyika, sUma teja skAyika, sUma vAyukAyika sUma vanaspatikAyika ane sUkSama nigoda paNa jaghanya antarmuhUta sudhI ane utkRSTa asaMkhyAtakALa sudhI pitatAnA paryAyamAM nirantara rahe che. te asaMkhyAtakALanuM vivaraNa A prakAre che-kALanI apekSAe asaMkhyAta utsarpiNuM-avasarpiNI kALa ane kSetranI ape. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375 prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 4 sUkSmakAyAdinirUpaNam samakAyAdAnarUpaNam pekSayA avaseyAH, 'khetto asaMkhe jA logA' kSetrata:-kSetrApekSayA asaMkhyeyA lokA:-asaMkhyeyeSu lokAkAzeSu pratisamayam ekaikapadezApahAre yAvatyaH utsarpiNyavasarpiNyo bhavanti tAyapramANA asaMkhyeyA utsarpiNyavasarpiNya iti bhAvaH, atra sUkSmavanaspatikAyavaktavyatA prAguktarItyA sAMvyavaharikajIvaviSayA bhava seyA, gautamaH pRcchati-'suhumaapajjattae NaM bhaMte ! suhumaapajjattaetti pucchA ?' he bhadanta ! sUkSmAparyAptakaH khalu jIva: sUkSmAparyAptaka' iti sUkSmA. paryAptakatvaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA avyapacchedena kiyatkAlaparyantaM yAvat avatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahapaNeNaM ukkoseNaM aMtomuhattaM' jayanyena utkRSTena ca antarmuhUrta yAvat sUkSmA paryApta kA sUkSmaparyApta matvaparyAyeNa nirantaram bhavatiSThate, evam-'puDhavikAiya AukAiya teukAiya vAukAiya vaNapphaikAiyANaya evaM ceva' pRthivIkAyikApkAyikatejaskAyikavAyukAyikavanaspatikAyikAnAJca evaJcaiva- svasvaparyAyeNa jaghanyena utkRSTena antarmuhurtam yAvad avyavacchedena prasthAnaM bodhyam 'pajjattiyANa vi evaMceva jahA ohiyANaM' paryAptakAnAmapi sUkSmapRthivIkAyikAkAyikatejaskAyikavAyukAasaMkhyAta utsarpiNI-avasariNI kAla aura kSetra kI apekSA kahA jAya to asaMkhyAta loka / arthAt asaMkhyAta lokoM meM jitane pradeza hote haiM, unheM ekaeka samaya meM eka-eka karake apaharaNa karane para jitanI utsarpiNI-avasarpiNI vyatIta hoM, utanA asaMkhyAta kAla yahAM samajhanA caahie| yahAM bhI sUkSma vanaspati kAya kI vaktavyatApahale kI bhAMti vyavahArarAzi ke saMbaMdha meM samajhanI caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! sUkSma aparyAsaka jIva kitale kAla taka sUkSma aparyAptaka paryAya vAlA rahatA hai? . bhagavAnU-he gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuharta taka sUkSma aparyAptaka jova sUkSma aparyAptaka paryAya meM nirantara banA rahatA hai / pRthvIkAyika, akAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika aura nigoda aparyApta bhI jaghanya aura utkRSTa antarmuharta taka hI apane-apane paryAya meM rahate haiM / paryApta sUkSmapRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika kSAe kahevAya te asaMkhyAtaka-arthAt asaMkhyAta lokomAM jeTale pradeza thAya che, temane eka-eka samayamAM eka-eka karIne apaharaNa karavAthI jeTalI utsarpiNI-avasarpiNI vyatIta thAya, teTale asaMkhyAtakALa ahIM samajavuM joIe. ahIM paNa sUkSma vanaspatikAyanI vaktavyatA pahelAnI jema vyavahAra rAzinA sambandhamAM samajavI joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! aparyAptaka jIva keTalA kALa sudhI sUma aparyAptaka paryAyavALo rahe che ? zrI bhagavAna he gautama ! jaghanya ane utkRSTa antamuhUrta sUma aparyAptaka jIva sUma aparyAptaka paryAyamAM nirantara banI rahe che. pRthvIkAyika, apUkAyika, tejaskAyika vAyukAyika ane vanaspatikAyika ane nigada aparyApta paNa jaghanya ane utkRSTa antarmuhUrta sudhI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 prajJApanAsatra yikavanaspatikAyikAnAm evaJcaiva-pUrvoktarItyaiva svasvaparyAyeNa jaghanyenotkRSTena cAnta muhUrtam yathA audhikAnAmavasthAnamuktaM tathA bodhyam, tathA ca sUkSmAH sAmAnyena pRthivI. kAyi kAdi vizeSaNaviziSTAzca paryAptA:-aparyAptAzyAvyavacchedena bhavanto jaghanyena utkRSTena vA antarmuhUrtakAlaM yAvad avatiSThante na tataH paramati ityabhiprAyeNa jaghanyata utkRSTato'nta. rmuhUrtamuktam, gautamaH pRcchati-'bAyare NaM bhaMte ! bAyaretti kAlao kevaJciraM hoi ?' he bhadanta ! bAdaraH khalu jIvo 'bAdara' iti-bAdatvaparyAya viziSTaH san kAlataH-kAlApekSayA avyavadhAnena kiyaciraM-kiyatkAlaparyantam bhavati-avatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama!' 'jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena asaMkhyeyaM kAlaM yAvad bAdaro jIvo bAdaralaparyAyeNa nirantaram avatiSThate, asaMkhyeyakALameva prarUpayitumAha-'asaMkhejAo ustappiNio sappiNIo kAlao' asaMkhyeyA utsapiNyavasarpiNyaH kAlata:-kAlApekSayA abaseyAH, 'khetta bhI aMgulassa asaMkhejaibhArga' kSetrata:-kSetrApekSayA agulasya asaMkhyeyatamo bhAgo'vaseyaH, tathAcAGgulasyAsaMkhyeyatame aura vanaspati kAyika jIyoM kA kathana bhI aimA hI jAnanA cAhie / ye bhI jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka lagAtAra apane paryAya meM rahate hai ataH unakA kathana audhikoM ke samAna hI samajha lenA cAhie / isa prakAra sUkSma sAmAnya rUpa se pRthvIkAyika Adi vizeSaNoM se viziSTa paryApta aura aparyApta lagAtAra jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka rahate haiM, isase adhika nahIM, isa abhiprAya se jaghanya aura utkRSTa antarmuharta kahA hai| gautamasvAmI-he bhagavana ! bAdara jIva kitane kAla taka cAdara paryAya cAlA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama! jaghanya antarmuhUrta paryanta evaM utkRSTa asaMkhyAta kAla tk| yaha asaMkhyAta kAla kAla se asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI samajhanA cAhie kSetra kI apekSA se aMgula kA asaMkhyAtayA~ bhAga jAnanA cAhie, arthAt ja pitApitAnA paryAyamAM rahe che. paryApta sUphama pRthvIkAyika, apukAyika, tejarakAyika, vAyakAyika ane vanaspatikAyika, jenuM kathana paNa evuM ja jANavuM joIe. teo paNa jaghanya ane utkRSTa antamuhUta sudhI niratara pitAnA paryAyamAM rahe che, tethI temanuM kathana odhionA samAna ja samajI levuM joIe. e prakAre sUkSama sAmAnya rUpathI pRthvIkArSika Adi vizeSaNathI viziSTa paryApta ane aparyApta nirantara jaghanya ane ukaSTa antarmahata sudhI rahe che, tenAthI adhika nahIM e abhiprAyathI jaghanya ane utkRSTa aktamuhUrta karyuM che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! bAdara chava keTalA kALa sudhI bAdara paryAyavALA rahe che ? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta ane utkRSTa asaMkhyAtakALa sudhI, te asaMkhyAtakALa kALathI asaMkhyAta utsarpiNa-avasarpiNI parvatane samajavuM joIe. zrI. prazAnasUtra:4
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 4 sUkSmakAyikAdinirUpaNam 377 bhAge yAvanta AkAzapradezA bhavanti teSAM pratisamayam ekaikamadezApahAre yAvatyo'saMkhyeyA utsarpiNyavasapiNyo bhavanti tAvatya ityarthaH, nanu aGgulAsaMkhyeyabhAgamAtrasyApi pratisamapamekaikapradezApahAre kathamasaMkhyeyA utsapiNyavasarpiNyo vyatiyAnti ? iti ceda atrocyate-kSetrasya sUkSmatvena tathA saMbhavAt, tathAcoktam-'suhumoya hoi kAlo tatto suhumayarayaM havai khitaM' ityAdi, sUkSmazca bhavati kAlastataH sUkSmatarakaM bhavati kSetram' iti, etaca vAdaravanaspatikAyApekSayA'vaseyam vanaspatibhinnasya bAdarasyaitAtkAlasthiterasaMbhavAt, gautamaH pRcchati-vAyarapuDhavikAieNaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! bAdarapRthivIkAyikaH khalu bAdarapRthivIkAyikatvaparyAyaviziSTaH san kAlA pakSayA kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM sattari. aMgulake asaMkhyAtave bhAga meM jitane AkAza pradeza hote haiM, unakA eka-eka samaya meM eka-eka ke hisAba se apaharaNa karane para jitanI utsarpiNI-avasarpiNI vyatIta hotI haiM, utanI utsarpiNI-avasarpiNI yahA~ jAnanA caahie| prazna hotA hai ki aMgula ke asaMkhyAtave bhAga jitane svalpa kSetra ke paramANuoM kA apaharaNa karane meM asaMkhyAta utsarpiNI evaM avasarpiNI kAla kisa prakAravyatIta ho sakate haiM ? isa prazma kA samAdhAna yaha hai ki kSetra, kAla kI apekSA bahuta sUkSma hone se aisA ho sakatA hai| kahA bhI hai-kAla sUkSma hotA hai kintu kSetra usase bhI adhika sUkSma hotA hai| yaha kathana pAdaravanaspatikAya kI apekSA se haiN| kyoMki vAdaravanaspatikAya ke atirikta anya kI hatane kAla kI sthiti kA saMbhava nahIM hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! bAdarapRthivIkAyika, bAdarathivIkAyika paryAya cAlA kitane kAla taka nirantara rahatA hai ? kSetranI apekSAe aMgulane asaMkhyAtame bhAga jANavo joIe, athAt aMgulanA asara khAtamA bhAgamAM jeTalA AkAzapradeza hoya che, temanuM eka-ekasamayamAM eka-ekanA hisAbe apaharaNa karavAthI jeTalI utsarpiNI-avasarpiNI vyatIta thAya che, teTalI utsarpiNI avasarpiNa ahIM jANavI joIe. prazna thAya che ke aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga jeTalA svalpa kSetranA paramANuonuM apaharaNa karavAmAM asaMkhyAta utsarpiNI temaja avasarpiNI kALa kevA prakAre vyatIta thaI zake che? A prazananuM samAdhAna e che ke kSetra, kALanI apekSA ghaNuM ja sUma hovAthI evuM thaI zake che. kahyuM paNa che-kALa sUkama hoya che paraMtu kSetra enAthI paNa adhika sUkSma hoya che A kathana bAdara vanaspatikAyanI apekSAthI che, kemake bAdara vanaspatikAyathI atirikta anyamAM eTalA kALanI sthitine saMbhava nathI. zrI gautamasvAmI-he bhagavana! bAdarapRthvIkAyika, bAdarapRthvIkAyika paryAyavALA keTalA kALa sudhI nirantara rahe che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 ____ prajJApanAso sAgarovamakoDAkoDIo' jagha yena antarmuhUrtam utkRSTena saptati sAgaropamakoTIkoTI vit pRthivIkAyikabAdaro bAdarapRthivIkAyikatvaparyAyeNa nirantaramavatiSThate, 'evaM bAdaraAukAie vi bAyarateukAie vi bAyaravAukkAie vi' evam-bAdarapRthivIkAyikoktarItyA bAdarAkAyiko'pi bAdarAtejaskAyiko'pi bAdaravAyukAyiko'pi svasvaparyAyeNa nirantaraM jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saptatiM sAgaropamakoTIkoTI vidbhavatiSThate, gautamaH pRcchati-'bAyaravaNapphaikAie, bAyaravaNapphaikAietti pucchA' he bhadanta ! pAdaravanaspatikA yikaH 'bAdaravanaspatikAyika' iti-bAdaravanaspatikAyikatvaparyAyaviziSTaH sana kAlApekSayA nirantaraM kiyatkAlaparyantamavatiSThate ! iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama! 'jahapaNeNaM aMtomuhatta, ukkoseNaM asaMkhenaM kAla' jaghanyena antarmuhartama, utkRSTena apaMkhyeyaM kAlaM yAvata, bAdaravanaspatikAyikaH svaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate, asaMkhyeyakAlameka pUrvoktarItyA prarUpayitumAha-'jAva khetta bho aMgulassa asaMkhejaibha gaM' yAvat-asaMkhyeyA utsapiNyavasarpiNyaH kAlApekSayA bodhyAH, kSetrata:-kSetrApekSayA tu aGgulasya asaMkhyeyabhAgaH bhagavAna-he gautama jaghanya antarmuhUrta utkRSTa sattara koDAkor3I sAgaropama taka vAdarapRthvIkAyika jIva nirantara cAdarapRthvIkAyika paryAya vAlA banA rahatA hai __ isI prakAra bAdara apkAyika, bAdara tejaskAyika, aura bAdara vAyukAyika jIva bhI nirantara apane-apane paryAya se yukta banA rahatA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! bAdara vanaspatikAyika jIva kitane kAla taka yAdara vanaspatikAyika pane meM lagAtAra banA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya anantarmuhUrtataka, utkRSTa asaMkhyAta kAla taka bAdara vanaspatikAyika jIva bAdara vanaspatikAyika rUpa meM nirantara rahatA haiN| pUrvokta prakAra se asaMkhyAta kAla kA spaSTIkaraNa karate haiM-yAvat kSetra se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, arthAt kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI-ava zrI bhagavAna - gautama ! jaghanya antamuhUrta, utkRSTa sattara koDAkoDI sAgarepama sudhI bAdarapRthvakAyika jIva nirantara bAdarapRthvIkAyika paryAyavALA banI rahe che. eja prakAre bAdaraaprakAyika, bAdaratejaskAyika ane bAdaravAyukAyika jIva paNa nirantara pitA potAnA paryAyathI yukta banI rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavad ! bAdaravanaspatikAyika jIva keTalA samaya sudhI bAdaravanaspatikAyikapaNAthI nirantara banI rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya amuhUrta sudhI, utkRSTa asaMkhyAtakALa sudhI bAdaravanaspatikAyika jIva bAdaravanaspatikAyika rUpamAM nirantara banI rahe che. pUrvokta prakArathI asaMkhyAtakALanuM spaSTIkaraNa kare che-cAvata kSetrathI aMgulano asaMkhyAtama bhAga arthAta kALanI apekSAe asaMkhyAta utsarpiNa-avasarpiNI kALa sudhI ane kSetranI apekSAe aMgulanA asaMkhyAtamA bhAgamAM jeTalA AkAzapradeza che, temane eka-eka samayamAM zrI. prshaan| sUtra:4
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 4 sUkSmakAyikAdinirUpaNam 379 aGgulasyAsaMkhyeyatame bhAge yAvanta AkAzapradezA steSAM pratisamayam ekaikapradezApahAre yAvatyo'saMkhyeyA utsarpiNyavasarpiNyo bhavanti tAvatya ityarthaH, gautamaH pRcchati-patteyasarIra bAyaravaNapphaikAieNaM bhaMte ! pucchA' pratyekazarIrabAdaravanaspatikAyikaH khala he bhadanta ! pratyekazarIrabAdaravanaspatikAyikatvaparyAyaviziSTaH sanH kAlApekSayA avyavacchedena kiyakAlaparyantamavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNe aMtomuhutta ukkoseNaM sattarisAgarovamakoDAkoDIo' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saptarti sAgaropamakoTIkoTIvita pratyekazarIrabAdaravanaspatikAyikaH svaparyAyaviziSTatayA avyava. cchedena avatiSThate, gautamaH pRcchati-'nigodeNe bhaMte ! nigoetti kAlabho kevaJciraM hoi !' he bhadanta ! nigodaH khalu 'nigoda' iti-nigodatvaparyAyaviziSTaH san nirantaraM kAlApekSayA kiyacciram-kiyatkAlaparyantaM bhavati-avatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhutta ukkoseNaM aNaMtAo ussappiNiosappiNIo kAlao' jaghanyena sarpiNI kAla taka aura kSetra kI apekSA aMgula ke asaMkhyAyeM bhAga meM jitane AkAza pradeza haiM unheM eka-eka samaya meM eka-eka apaharaNa karane para jitanI utsarpiNI-avasarpiNI vyatIta ho utane kAla tk| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! pratyeka zarIra bAdara vanaspatika jIva kitane kAla taka nirantara pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika banA rahatA hai ? bhagavan-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa sattara koDA koDI sAgaropama taka pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika jIva lagAtAra pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAya paryAya vAlA banA rahatA hai| ____gotamasvAmI-he bhagavAn ! nigoda jIva kitane kAla taka nirantara nigoda paryAya se yukta rahatA hai ? bhagavAna-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa ananta utsarpiNIavasarpiNI kAla taka nigoda jIva nirantara nigoda paryAya vAlA banA rahatA eka ekanuM apaharaNa karavAthI jeTalI utsarpiNI-avasarpiNuM vyatIta thAya teTalA kALa sudhI zrI-gautamasvAmI-he bhagavana ! pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika jIva keTalA samaya sudhI nirantara pratyeka zarIra mAdaravanaspatikAyika banI rahe che? - zrI bhagavAna-he gatama! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa sattara keDADI sAgaropama sudhI pratyeka zarIra bAdaravanaspatikAyika jIva nirantara pratyeka zarIra bAdaravanaspatikAya paryAyavALA banI rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavanuM nigada jIva keTalA kALa sudhI nirantara nida paryAyathI yukta rahe che? zrI bhagavAna- gautama! jaghanya antarmuhUrta sudhI, utkRSTa ananta utsarpiNa- avasarpiNI kALa sudhI nigoda jIva nirantara nigoda paryAyavALa banI rahe che. kSetranI zrI. praapn| sUtra:4
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 prajJApanAsatra antarmuhUrtam, utkRSTena anantA utsapiNyavatapiNyaH kAlata:-kAlApekSayA nirantaraM nigodo nigodatvaparyAyeNAvatiSThate 'khetao aDAijA pogAlapariyaTTA kSetrataHkSetrApekSayA sArddhadvayAH pudgalaparAvartAH avaseyA , gautamaH pRcchati-'bAdaranigoeNaM bhaMte ! bAyanigodetti pucchA' he bhadanta ! bAdaranigodaH khalu 'bAdaranigoda' iti-vAdaranigodatvaparyAya viziSTaH san kAlApekSayA avyavacchedena kiyatkAlaparyantamavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'jahANeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sattarisAgaropamako DAkoDIo' jaghanyataH antamuhUrtam, utkRSTena saptatiM sAgaropamakoTI koTI did bAdaranigodo bAdaranigodatvapayAyeNa avyavadhAnena atiSThate, gautamaH pRcchati 'bAyaratasakAiyANaM bhaMte ! bAyaratasakAipatti kAlao kevacciraM hoi? he bhadanta ! bAdaratrasakAyikaH khalu bAdaratrasakAyikatvapayAya viziSTaH san kAlata:-kAlApekSayA avyavacchedena kiyacciram-kiyatkAlaparyantam bhavatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkIseNaM do sAgarovamasahassAI saMpejjavAsamabhahiyAI' jaghanyena antarmuhUrtam utkRtTena dve sAgaropamasahasra saMkhyeyavarSAyadhika yAvad bAdaratrasakAyiko bAdarajasakAyikatyaparyAyeNa akatiSThate, 'eesiMceva aphai| kSetra kI apekSA aDhAI pudUgala parAvartana taka rahatA hai / ___gautamasvAmI-he bhagavan ! bAdara nigoda kitane kAla taka bAdara nigoda paryAya se yukta rahatA hai ? ___bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuharta taka utkRSTa sattara koDA koDI sAgaropama taka bAdara nigoda jIva lagAtAra bAdara nigoda banA rahatA hai| gautamasvAmI-he bhagavan !bAdara trasakAdhika jIva bAdara sakAyika paryAya yAlA nirantara kitane kAla taka rahatA hai ? bhagavAn-he gotama ! jaghanya antamuharta taka, utkRSTa saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama taka bAdara sakAyika jIva bAdara trasakAyika paryAya meM raha sakatA hai| apekSAe aDhI pudgala parAvartana sudhI rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! bAdaranigoda keTalA samaya sudhI bAdaranigaDha paryAyathI yuta 23 che ? - zrI bhagavAna -he gautama! jaghanya antarmuhUrta sudhI, utkRSTa sattara keDADI sAgarepama sudhI bAdaranigada jIva nirantara bAdaranigoda paNAmAM banI rahe che. zrI gautamasvAmI- he bhagavana ! bAdaratrasakAyika jIva bAdaratrasAyika paryAyavALA nirantara keTalA kALa sudhI rahe che? zrI bhagavAna - gautama ! jaghanya antarmuhUrta sudhI, utkRSTa saMkhyAta varSa adhika be hajAra sAgarepama sudhI bAdaratrasakAyika jIva trasakAyika paryAyamAM rahI zake che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 4 sUkSmakAyikAdinirUpaNam jjatagA savvevi jahaNeNaM ukkoseNaM ato muhuttaM' eteSAJcaiva bAdarAdInAM jIvAnAmaparyAptakAH sarve'pi jIvAH jaghanyena antarmuhUrta yAvat kAlApekSayA avyavacchedena avatiSThante, gautamaH pRcchati - 'bAdarapajjate NaM bhaMte! vAsarapajjataeti pucchA' he bhadanta ! bAdaraparyAptakatva viziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantamavyavacchedenAvatiSThate ? pRcchA, bhagavAnAha - 'gomA !" he gautama ! 'jahaNerNa aMtomuhuta ukkoseNaM sAgarovamasayapuhutta sAtiregaM' 'jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena sAgaropamazatapRpaktvaM sAtirekaM yAvada vAdaraparyAptako bAdaraparyAptaparyAyeNa avatiSThate, gautamaH pRchati - 'bAyara DuDhavikA iyapajjattara NaM bhaMte ! bAyara puDha vikAiyapajjattaratti pucchA' he bhadanta ! bAdarapRthivIkAyikaparyAptakaH khalu 'bAdarapRthivIkAyikaparyApta' iti - bAdarapRthivIkAyikaparyAptakatvaparyAviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantamavyavacchedena avatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama ! ' jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM saMkhijjAI vAsasaharasAI' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saMkhyeyAni varSasahasrANi yAvad bAdarapRthivIkAyikaparyAptakaH svaparyAyeNa ava 381 ina saba bAdara Adi jIvoM ke aparyAptaka jaghanya aura utkRSTa anta muhUrta taka hI lagAtAra aparyAtaka avasthA meM rahate haiM, adhika nahIM / gautamasvAmI - he bhagavan ! bAdara paryApta jIva kitane kAla taka bAdara paryApta avasthA meM lagAtAra banA rahatA hai ? bhagavAn - he gautama! jaghanya antarmuhUrtta taka, utkRSTa pRthaktva sau sAga ropama taka bAdara paryAptaka jIva nirantara bAdara paryAptaka paryAya se yukta rahatA hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! bAdara pRthvIkAyika paryAtaka jIva kitane kAla taka nirantara bAdara pRthvIkAyika paryAtaka rUpa meM banA rahatA hai ? bhagavAn - he gautama! jaghanya antarmuhUrtta taka, utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa taka bAdara pRthvI kAyika paryAptaka jIya bAdarapRthvI kAyika paryAptaka paryAya meM rahatA hai| A badhA khAdara Adi jIvAnA aparyAptaka jaghanya ane utkRSTa antarmuhUta sudhI ja nirantara aparSIptaka avasthAmAM rahe che, adhika nahI. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! khAdara paryApta jIva keTalA kALa sudhI khAdara paryApta avasthAmAM nirantara banI rahe che? zrI bhagavAn-ha gautama ! jaghanya antamuhUrta sudhI, utkRSTa pRthakatva se sAgarApama sudhI Adara paryAptaka jIva nirantara khAdara paryAptaka paryAyathI yukta rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! khAdara pRthvIkAyika paryAptaka jIva keTalA samaya sudhI nirantara mAdara pRthvIkAyika rUpamAM banI rahe che ? zrI bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUta sudhI utkRSTa sakhyAta hajAra varSa sudhI khAdarapRthvIkAyika paryAptaka jIva khAdara pRthvIkAyika paryAptaka paNAmAM rahe che, aja prakAre zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 prajJApanAsatra tiSThate, 'evaM AukAie vi' evam-vAdarapRthivI kAyikaparyAptoktarItyA akAyiko'pi bAdaraparyAptakaH svaparyAyeNa jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena saMkhyeyAni varSasahasrANi yAvada avatiSThate, gautamaH pRcchati-'teukAiya pajjattae NaM bhaMte ! teukAiya pajjattaetti pucchA' he bhadanta ! tejaskAyika bAdaraparyAptakaH khalu 'tejaskAyikaparyAptakaH' iti-bAdarate nakA. yikaparyAptakatvaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantamavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNaNeNaM aMtomuhutta ukkoseNaM saMkhijjAI rAiMdiyAI jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena saMkhyeyAni rAtrindivAni yAvat, tejaskAyika bAdaraparyAptakaH svaparyAyeNa avatiSThate, gautamaH pRcchati-'vAukAiya vaNassaikAiyapattepasarIra bAdaravaNapphaikAie pucchA' bAdaravAyukA yika vanaspatikAyika pratyekazarIra bAdaravanaspatikAyikAH kiyatkAlaM yAvad avyavacchedena svasthaparyAyApekSayA avatiSThante ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMto muhutta ukkoseNaM saMkhejnAI vAsasahassAI' jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena saMkhyeyAni varSasahasrANi yAvad bAdaravAyukAyikAdayo'vyavacchedena isI prakAra bAdara apkAyika paryApta jIva bhI jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa taka bAdara apkAyika paryAya se yukta banA rahatA hai| gautamasvAmI-he bhagavan-tejaskAyika bAdara paryApta jIva kitane kAla taka tejaskAyika bAdara paryApta paryAya se rahatA hai ? / bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa saMkhyAta rAtri-dina taka tejaskAyika bAdara paryApta jIva apane bAdara tejaskAyika paryApta paryAya meM rahatA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! bAdara vAyukAyika, vanaspatikAyika tathA pratyeka kazarIra bAdara vanaspatikAyika kitane kAla taka nirantara apane-apane paryAya se yukta rahate haiM ? bhagavana-he gautama ! jaghanya antamuhUrtta taka aura utkRSTa saMkhyAta hajAravarSa bhAdara apakAyika paryApta jIva paNa jaghanya antamuhUrta sudhI ane utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa sudhI bAdara aprakAyika paryAyathI yukta banI rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! tejaskAyika bAdara paryApta jIva keTalA samaya sudhI tejaskAyika bAdara paryApta paNAmAM rahe che? zrI bhagavAn he gautama! jaghanya antarmuhUrta sudhI, utkRSTa saMkhyAta rAtri-dina sudhI tejaskAyika khAdara paryApta jIva pitAnA bAdara tejaskAyika paryApta paryAyamAM rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavad ! bAdara vAyukAyika, vanaspatikAyika, tathA pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika keTalA samaya sudhI nirantara pitA potAnA paryAyathI yukta rahe che? zrI bhagavAna-he gautama! jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa sadhI khAdara vAyukAyika Adi nirantara potapotAnA paryAyathI yukta banI rahe che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 4 sUkSmakAyikAdinirUpaNam 82 avatiSThante, gautamaH pRcchati - 'nigoyapajjattae bAyara nigoyapajjattae pucchA' nigodaparyAptako bAdara nigodaparyAptakaH kAlApekSayA nirantaraM kiyatkAlaparyantamavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'donha vi jahaNaNeNaM aMtomuhutta ukko seNaM aMtomuhutaM' dvayorapi - nigodaparyApta bAdara nigodaparyAptayoH jaghanyenAntarmuhUrtam utkRSTena cAntamuhUrttamavasthAnamava seyam, gautamaH pRcchati - 'bAyaratasakAiyapajjatae NaM bhaMte ! bAyaratasakAiyapati kAla kevacciraM hoi ?' he bhadancha ! bAdaratrasakAyikaparyAptatakaH khala-bAdara kAyikaparyApta katvaviziSTaH san kAlanaH kiyacciraM - kiyatkAlaparyantaM bhavati - avatiSThate ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'jahaNjeNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasaya puhuttaM sAtiregaM' jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena sAgaropamazatapRthaktvaM sAtirekam vAdaratrasaphA yikaparyAptaH svaparyAyeNAvatiSThate 'dAraM' caturtha dvAraM samAptam // 0 4 // mUlam - sajogI NaM bhaMte / sajogi ti kAlao kevacciraM hoi ! goyamA ! sajogI duvihe paNNatte, taM jahA- aNAdIe vA apajabasie, aNAdIe vA sapajjavasie, maNajogI NaM bhaMte ! maNajogi ti kAlao kevacciraM taka bAdara vAyukAyika Adi nirantara apane-apane paryAya se yukta bane rahate haiM / gautamasvAmI - he bhagavan ! nigoda paryAtaka aura bAdara nigoda paryAsaka kAla kI apekSA nirantara kitane kAla taka rahate haiM ? bhagavAn he gautama! donoM hI arthAt nigoda paryAtaka aura bAdara nigoda paryAptaka jaghanya antarmuhUrtta taka aura utkRSTa bhI antarmuhUrtta taka apane-apane paryAya meM lagAtAra bane rahate haiM / taarat - he bhagavan ! bAdara trasakAyika paryApta jIva bAdara trasa - kAyika paryApta paryAya meM lagAtAra kitane kAla taka banA rahatA hai ? bhagavAn he gautama ! jaghanya antarmuhUrtta taka, utkRSTa pRthaktva sau sAgaropama taka bAdara kAyika paryApta apane paryAya meM nirantara banA rahatA hai / (dvAra 4 ) zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! nigeAda paryAptaka ane mAdara nigeda paryApta kALanI apekSAe nirantara keTalA samaya sudhI rahe che ? zrI bhagavAna-he gautama ! banne arthAta nigeAda paryApta ane khAdara nigeAda paryAptaka jadhanya antarmuhU sudhI ane utkRSTa paNa antarmuhUta sudhI pota-peAtAnA paryAyamAM nirantara banI rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! khAdara kAyika paryApta jIva khAdara sAyika paryApta paryAyamAM nirantara keTalA sabhya sudhI banI rahe che? zrI bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUta' sudhI, utkRSTa pRthakattva seA sAgaropama sudhI khAdara trasakAyika paryApta pAtAnA paryAyamAM nirantara banI rahe che. (dvAra 4) zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___prajJApanAsatra hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM, evaM vai. jogI vi, kAyajogINaM bhaMte ! kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA jahaNaNeNe aMtomuhale ukoseNaM vaNapphaikAlo, ajogI NaM bhaMte ! ajogi tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA sAdIe apajjavasie, dAraM 5||suu05|| chAyA-sayogI khalu bhadanta ! sayogIti kAlataH kicciraM bhavati ? gautama ! sayogI dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH anAdiko vA saparyavasitaH, manoyogI khala bhadanta ! manoyogI ti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena eka samayam, utkRSTena antarmuhUrtam, evaM vacoyomIpi, kAyakogI khalu bhadanta ! kAlataH kiyacciraM yogadvAra vyaktavyatA zabdArtha-(sajogI gaM bhaMte ! sajogitti kAlao kevacciraM hoI ?) he bhagavan ! mayogI jIba kitane kAla taka sayogI pane meM rahatA hai ? (goyamA! sajogI duvihe paNNatte) he gautama ! sayogI do prakAra ke kahe haiM (taM jahA-aNAdIe vA apajayasie, aNAdIe vA sapajjavasie) ve isa prakAra-anAdi aparyavasita aura anAdi samaryavasita (maNajogI NaM bhaMte ! maNajogitti kAla bho kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! manayogI kitane kAla taka manoyogI rahatA hai ? (goyamA ! jahaNaNeNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaM) he gautama! jaghanya eka samaya, utkRSTa antarmuhUrta taka ( evaM vaijogI vi) isI prakAra vacamayogI bhI (kAya jogI NaM bhaMte ! kAlao keyacciraM hoi ?) he bhagavan ! kApayogI kitane kAla taka kAyayogI pane meM rahatA hai ? (gothamA! jahANeNaM aMtomuhataM, ukkoseNaM vaNaphAi kAlo) he gautama ! jaghanya antarmuharta taka, utkRSTa vanaspati kAla taka gadvAra vaktavyatA zahAtha-(majogI NaM bhaMte ! sajogitti kAlao kevacciraM hoi ?) mApan ! sayogI 1 8 // // sudhA sayAsI 23 che ? (goyamA ! sa jogI duvihe paNNatte) he gautama ! sayAsI 42 hA cha (taM jahA aNAdIe vA apajjavasie, aNAdIe, vA sapajjavasie) tamA mA prare-manAhi a5 sita bhane manAhi sa5 sita (maNajogINaM bhaMte ! maNajogitti kAlao kekacciraM hoi ?) he bhagavan ! bhanaya 32 samaya sudhI bhAnayogI 5pAmA 2 cha ? (goyamA ! jahaNNeNaM eka samayaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaM) hai gautama ! dhanya me samaya, utkRSTa mantabhuta sudhI (evaM yaijogI vi) se prakAre kyanayogI 55(kAya. jogINa bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ?) , lagavan ! yayojI ITA sudhI yogI bhA ? (goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhutaM, ukoseNaM vaNapphaikAlo) hai gautama ! jaghanya antarmuhUrta sudhI utkRSTa vanaspati kAla sudhI. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 5 yogadvAranirUpaNam bhavati ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena vanaspatikAlaH, ayogI khalu bhadanta ! ayogIti kAlataH kicciraM bhavati ? gautama ! sAdikaH aparyavasitaH, dvAram 5 // 05 // TIkA-pUrva kAyadvAraM prarUpitam, atha yogadvAraM prarUpayitumAha-'sajogINaM bhaMte ! sajo. gitti kAlo kavacciraM hoi ?' bhadanta ! sayogI-yogA:-manovacanakAyavyApArarUpA yeSAM santi te manovacanakAyAH, sahavidyamAnA yogino yasya yena vA sa sayogI sa khalu 'sayogI' iti-sayogitvaparyAyaviziSTaH san kAlata:-kAlApekSayA avyavacchedena kiyacciram-kati kAlaparyantaM bhavati-avatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'sajogI duvihe paNNatte ?' sayogI dvividhaH prajJaptaH, 'taM jahA-aNAdIe vA apajjavasie, aNAdIe vA sapajjavasie' tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH, tatra yohi na kadAcidapi mokSaM prApsyati sa sarvakAlamavazyameva ekenApi yogena sayogI bhavati (ajogI NaM bhaMte ! ajogi tti kAlao kevacciraM hoi !) he bhagavan ! ayogI kitane kAla taka ayogI rahatA hai ? (goyamA! sAdIe apajayasie) he gautama ! sAdi aparyayasita (dvAra 5) TIkArtha-kAyadvAra kI prarUpaNA ke pazcAt aba yogadAra ko lekara kAyasthiti kA nirUpaNa kiyA jAtA hai ___gautamasvAmI prazna karate haiM-bhagavan ! sayogI jIva kitane kAla taka sayogI lagAtAra banA rahatA hai? mana, vacana aura kAyakA vyApAra yoga kahalAtA hai| yaha yoga jisa meM vidyamAna ho, vaha sayogI kahA jAtA hai| bhagavAn-gautama ! sayogI jIva ke do bheda haiM-anAdi ananta aura anAdi sAnta ! jo jIva bhaviSyat meM kabhI mokSa nahIM karegA, sadaiva kama se kama eka (ajogI NaM bhaMte ! ajogitti kAlao ketracciraM hoi ?) 9 sapan! ayogI // // sudhI bhayo 5mA 2 cha ? (goyamA! sAdIe apajjavasie) he gautama ! sA a5 sita. (2 5) TIkAkAyadvAranI prarUpaNa karyA pachI have gadvArane laIne kAyasthitinuM nirUpaNa rAya cha zrI gautamasvAmI prazna kare che- he bhagavan! sagI jIva keTalA kALa sudhI sagI paNAmAM nirantara rahe che? mana, vacana ane kAyane vyApAra yoga kahevAya che. te coga jemanAmAM vidyamAna hAya, te sayogI upAya che. zrI bhagavAna-he gautama! sagI jIvanA be bheda che-anAdi ananta ane anAdi sAta je jIva bhaviSyamAM kayAreya mekSa prApta nahI karaze, sadaiva ochAmAM ochA pra049 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre ata eva so'nAdyaparyavasito bodhyaH, yaH punamokSa prApsyati so'nAdisaryapavasito vyapadizyate, mokSaparyAyaprAdurbhAve yogasya sarvathA vinAzAt, gautamaH pRcchati-'maNajogI gaM bhaMte ! maNajogitti kAlao kevacciraM hoi !' he bhadanta ! manoyogI khalu manoyogItimanoyogitvaparyAyaviziSTaH san kAlataH-kAlApekSayA kiyacciraM-kiyatkAlaparyantamavyavadhAnena bhavati-avatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNaNeNaM eka samayaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaM' jaghanyena eka samayam, utkRSTena antarmuhUrta yAvad manoyogI manoyogitva. paryAyeNa kAlataH-kAlApekSayA avyavadhAnena avatiSThate 'evaM vaijogIvi' evam-manoyogIva vacoyogyapi vacoyogitvaparyAya viziSTaH san kAlata:-kAlApekSayA jaghanyena eka samayam, utkRSTena antarmuhUta yAvat kAlApekSayA avyavadhAnenAvatiSThate, tathA ca yadA kazcidaudArika kAyayogena prathamasamaye manoyogyAn pudgalAna AdAya dvitIyasamaye manastvena pariNamayya tyajati tRtIyasamaye co ramate mriyate vA tadA ekaM samayaM manoyogI upalabhyate jaba ye neti, yoga se yuktabanA rahegA, vaha anAdi ananta sayogI kahalAtA hai, jaise abhavya jIva ! jo jIva bhaviSyat meM kabhI mokSa prApta karane vAlA hai, vaha anAdi sAnta sayogI hai, kyoMki mukta avasthA meM yoga kA sarvathA abhAva ho jAtA hai| gautama svAmI-he bhagavan ! manoyogI jIva lagAtAra kitane kAla taka manoyogI pane meM rahatA hai? bhagavAna-he gautama ! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuharta taka manoyogI jIva manoyogI paryAya se yukta nirantara banA rahatA hai| isa prakAra vacana yogI bhI jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antamuharta taka vacanayogI rahatA hai| jaba koI eka jIva audArika kAyayoga ke dvArA prathama samaya meM manoyogya pudgaloM ko grahaNa karake, dUsare samaya meM unheM mana ke rUpa meM pariNata karake tyAgatA hai aura tIsare samaya meM rUka jAtA hai yA mRtyu ko prApta ho jAtA hai, taba eka thI yukta banI raheze, te anAdi ananta sagI kahevAya che. jevA ke abhavya jIva. je jIva bhaviSyamAM kayAreya mokSa prApta karanAra che, te anAdi sAnta sagI che, kemake mukta avasthAmAM ane sarvathA abhAva thaI jAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! maneyegI jIve nirantara keTalA samaya sudhI manoyegI paNAmAM rahe che? zrI bhagavAna gautama ! jaghanya eka samaya sudhI ane utkRSTa antarmuhUrta sudhI manegI jIva maneyegI paryAyathI yukta nirantara banI rahe che. e ja prakAre vacanayegI paNa jaghanya eka samaya sudhI ane utkRSTa atarmuhUrta sudhI vacagI rahe che. jyAre keI eka jIva dArika kAganA dvArA prathama samayamAM manoyoga pudgalene grahaNa karIne bIjA samayamAM temane mananA rUpamAM pariNata karIne tyAge che ane trIjA samayamAM phekAI jAya che agara mRtyune prApta thaI jAya che, tyAre te eka samaya sudhI zrI prazAnasUtra:4
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 5 yogadAranirUpaNam utkRSTena tu antarmuhartam, nirantaraM manoyogya pudgalAnAmupAdAnaM parityAgaM ca kurvan tadanantaramavazyaM sa jovasAbhAgAd uparama te uparamya ca bhUyo'pi grahaNaparityAgau karoti, kintu kAlasUkSmatvAt kadAcinna svavedanapathamAyAti ataevotkRSTenApi manoyogo'ntarmuhartameveti dik, gautamaH pRcchati-'kAyajogI NaM bhaMte kAlo kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! kAyayogI kAyayogikatvaparyAyeNa khalu kAlataH-kAlApekSayA kicciraM kiyatkAlaparyantamavyavacchedena bhavati-avatiSTate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhuttaM' ukoseNaM vaNaphai kAlo' jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena vanaspatikAlaM yAvat kAyayogI kAyayogitvaparyAyaviziSTatayA avatiSThate, tathA cAtra dvIndriyAdInAM vacoyogo'pi upalabhyate saMjJivaha eka samaya taka manoyogI hotA hai| utkRSTa rUpa se antarmuhUrta taka manoyogI rahatA hai, kyoMki jaba jIva nirantara manoyogya pudgaloM kA grahaNa aura parityAga karatA hai aura tadanantara avazya hI jIva ke svabhAva ke kAraNa uparata ho jAtA hai, aura phira manoyogya pudgaloM kA grahaNa evaM parityAga karatA hai, kintu kAla kI sUkSmatA ke kAraNa kadAcit use jJAna nahIM ho pAtA hai| tAtparya yaha hai ki manoyogya pudgaloM ke grahaNa aura tyAga kA yaha silasilA antarmu. hUrta taka hI lagAtAra cAlU rahatA hai| usake bAda avazya hI usameM vyavadhAna paDa jAtA hai, kyoMki jIva kA svabhAva aisA hI hai| isa kAraNa yahAM manoyoga kA adhika se adhika kAla antarmuhUrta kahA gayA hai| isI taraha vacanayogI bhI samajha lenA caahiye| gautamasvAmI-he bhagavan ! kAyayogI jIva kitane samaya taka kAyayogI rahatA hai? bhagavAna-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa vanaspati kAla taka kAyayogI jIva nirantara kAyayogI banA rahata hai| dondriyAdi jIvoM meM vacanayoga maneyogI thAya che. utkRSTa rUpathI antarmuhUrta sudhI maLI rahe che, kemake jyAre jIva nirantara maneyegya pudgalene grahaNa ane parityAga kare che ane tyAra bAda avazya ja jIvanA svabhAvanA kAraNe Uparata thaI jAya che, ane pharI maneyegya pudgalenuM grahaNa temaja parityAga kare che, kiMtu kALanI sUkSamatAne kAraNe kadAcit tene jJAna thatuM nathI. tAtparya e che ke mane yogya pudgale grahaNa ane tyAgane Avega antarmuhUrta sudhI ja satata cAlu ja rahe che. tyAra bAda temAM avazya vyavadhAna AvI jAya che. kemake jIvane savabhAva ja eve che. e kAraNe ahIM maneyegane adhikathI adhika kALa antarmuhUrta kahela che. e ja prakAre vacanagI paNa samajI levA joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! kAyALI jIva keTalA samaya sudhI kAyAgI rahe che? zrI bhagavA- gautama ! jaghanya antarmuhUrta sudhI, utkRSTa vanaspati kALa sudhI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 prajJApanAsUtre pazcendriyANAM manoyogo'pi, tasmAd yadA baco yogo bhavati manoyogo vA tadA na kAya yogasya prAdhAnyaM saMbhavati iti sAdisaparyavasitatva bhAvAta jaghanyena antarmuhartam kAyayogI upalabhyate utkRSTena vanaspatikAlaH, sa ca pUrvoktasvarUpo'baseyaH, vanaspatikAyikeSu ca kAyayoga kevalo bhavati na vacoyogo manoyogo vA, tasmAt tadanyayogAsaMbhavAt teSu AkAyasthiteH satataM kAyayoga iti, gautamaH pRcchati-'ajogINaM bhaMte ! ajogitti kAlo kevacciraM hoi ? he bhadanta ! ayogI khalu siddhaH 'ayogIti-apogitvaparyAyaviziSTaH san kAlata:-kAlApekSayA kiyacciraM-kiyatkAlaparyantaM bhavati-avatiSThate ? bhagayAnAha-'goyamA' he gautama ! 'sAdIe apamjavasie' sAdikaH aparyavasitaH siddho bhavati 'dAraM 5' paJcamaM yogadvAraM samAptam // sU0 5 // bhI pAyA jAtA hai aura saMjJI paMcendriya jIvoM meM manoyoga bhI pAyA jAtA hai| jaba vacanayoga hotA hai athavA manoyoga hotA hai, usa samaya kAyayoga kI pradhAnatA nahIM hotI, ataH vaha sAdi samaryacasita hone se jaghanya antamuhUrta taka kAyayoga rahatA hai aura utkRSTa vanaspati kAla taka vanaspati kAla kA parimANa pahale kahA jA cukA hai| vanaspatikAyika jIvoM meM kevala kAyayoga hI pAyA jAtA hai, na vacanayoga hotA hai aura na manoyoga hii| isa kAraNa anya yoga kA abhAva hone se unameM nirantara kAyayoga hI rahatA hai jaba taka ki unakI vanaspatikAya paryAya kA anta nahI ho jaay| gautamasvAmI-he bhagavan ! ayogI jIva lagAtara ayogI kitane kAla taka rahatA hai? bhagavAn-gautama ! ayogI arthAt caudahaveM guNasthAnavatI aura siddha jIva sAdi aparyavasita hai, arthAt ayogI avasthA kI Adi to hai parantu anta nahIM hai, (dvAra 5) kAyamI jIva nirantara kAyegI paNAmAM banI rahe che. zrIndriyAdi jIpamAM vacanagI paNa maLI Ave che ane saMjJI paMcendriya jIvomAM manAyegI paNa maLI Ave che. jyAre vacanaga thAya che athavA maneyoga thAya che. te samaye kAyamanI pradhAnatA nathI hotI. tethI e sAdi saparyavasita hovAthI jaghanya antarmuhUrta sudhI kAyayoga rahe che ane utkRSTa vanaspatikALa sudhI vanaspatikAyanuM parimANa pahelAM kahI didheluM che. vanaspatika yika jImAM kevaLa kAga ja maLI Ave che, nathI vacanaga hatA ke nathI manoga. e kAraNathI anya vegane abhAva hovAthI temanAmAM nirantara kAyama ja rahe che jyAM sudhI ke temane vanaspatikAya paryAyane anta na thaI jAya. zrIautamasvAmIhe bhagavana ! agI jIvanirara agI paNAmAM keTalA kALa sudhI rahe che? zrI bhagavana he gautama! agI arthAt caudamAM guNavata ane siddha jIva sAdi aparyavasita che, arthAta agI avasthAnI Adita che paraMtu anta nathI. (dvAra 5) zrI. prshaan| sUtra:4
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 6 vedadvAranirUpaNam vedavAra vaktavyatA mUlam -savedae NaM bhaMte ! savedae ti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! savedae tivihe paNNatte, taM jahA-aNAdIe vA apajjavasie, aNAdIe vA sapajavasie sAdIe vA sapajavasie, tattha NaM je se sAdIe sapaja rasie se jahANeNaM aMtomukhataM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, agaMtAo ustappiNio sappiNIo kAlao, khettao avajhe poggalapariyaTraM desUNaM, isthiveeNaM bhaMte ! ithivede tti kAlao kebacciraM hoi ? goyamA ! egeNaM AdeseNaM jahaNaNeNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM dasuttaraM paliovamasayaM puvakoDiputtamabbhahiyaM1, egeNaM AdeseNaM jahaNNegaM egaM samayaM ukkoseNaM aTArasapaliovamAI puvakoDipuhRttamAhiyAiM2, egeNaM AdeseNaM jahapaNeNaM egaM samayaM ukoseNaM cauddasa paliovamAI putrakoDiputtamabbhahiyAiM3, egeNaM AdeseNaM jahaNaNeNaM egaM samayaM, ukoseNaM paliovamasayaM puvakoDiputtamabhahiyaM4, egeNaM AdeseNaM jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM paliovamapuhattaM puvakoDiputtamambhahiyaM5, purisavedeNaM bhaMte ! purisavedetti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAtiregaM, NapuMsagavedeNaM bhaMte ! NapuMsakavedetti pucchA, goyamA! jahaNaNeNaM egaM samayaM, ukoseNaM vaNassaikAlo, avedaeNaM bhaMte ! avedae tti pucchA, goyamA! avede duvihe paNNatte, taM jahA-sAdIe vA apajavasie, sAie vA sapajjavasie, tattha NaM je se sAie sapajavasie se jahaNaNeNaM egaM samayaM ukoseNaM aMtomuhuttaM, dAraM 6 ||suu0 6 // chAyA-savedakaH khalu bhadanta ! 'savedaka' iti kAlataH kicciraM bhavati ? gautama ! save vedavAra vaktavyakA zabdArtha-(savedae NaM bhaMte ! savedae tti kAlao kevaciraM hoI !) he bhagavan ! vedadvAra vaktavyatA zahAtha-(savedae NaM bhaMte ! savedae tti kAlabho kevacciraM hoi ?) bhagavan ! saya 275 zrI prazAnasUtra:4
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 prajJApanAsUtre " daka strividhaH prajJaptaH, tadyathA - anAdiko vA aparyavasitaH atrAdiko vA saparyavasitaH, sAdiko vA saparyavasitaH, tatra khalu yaH sa sAdikaH saparyavasitaH sa jaghanyena antarmuhUrtam, u kRSTena anantaM kAlam anantA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetrataH apArddha: pudgalaparivartI dezonaH, srIvedaH khalu bhadanta ! strIveda iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! ekena Adezena jaghanyena ekaM samayam utkRSTena dazottaraM elpopamazataM pUrvakoTi pRthavatvamabhyadhikam 1, ekena Adezena jaghanyena eka samayamra, utkuSTena, aSTAdazapalyopamAni pUrvakoTI pRthaktvAbhyadhisaveda jIva kitane kAla taka saveda rahatA hai ? (godhamA ! savedara tivihe paNNatte he gautama! saveda jIva tIna prakAra ke kahe haiM (taM jahA ) veM isa prakAra (aNAdIe vA apajjabasie aNAdIe vA sapajjabasie, sAdIe vA sapajjavasie) anAdi ananta, anAdi, sAnta sAdi sAnta (tastha NaM) unameM (je se sAdIe sapajjavasie) jo sAdi sAnta hai (se) vaha (jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukko seNaM anaMtaM kAlaM) jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa ananta kAla taka (anaMtAo ussappiNi-osappiNIo kAlaoM) kAla se anaMta utsarpiNI-avasarpiNI (khettao avaDUDhaM poggalapariya deNaM) kSetra se kucha kama apArddha pudgalaparAvarta (itthavede NaM bhaMte ! itthavede tti kAlao kevacciraM hoi ? ) he bhagavan ! strIvedI kitane kAla taka strIvedI rahatA hai (goyamA ! egeNaM AdeseNaM) eka apekSA se (jahaNeNaM ekkaM samayaM ) jaghanya eka samaya ( ukko seNaM dasuttaraM paliomasataM) utkRSTa eka sau dasa patyopama taka (puntrakoDi puhuttamambhahiyaM) pUrvakoTi pRthaktva adhika (egeNaM AdeseNaM) eka apekSA se (jahaNeNaMegaM samayaM ) jaghanya eka samaya ( ukkoseNaM aTThArasa palio mAI puccakoDi DeTA samaya sudhI savedda pazumA rahe che ? (goyamA ! savedae tivihe paNNatte) he gautama ! saveha bhuva bhANu prahAranA udyA che. (taM jahA) te yA prakAre (aNAdIe vA apajjavasie aNAdIe vA, sajjabasie, sAdIe vA sapajjavasie) anAhi, ananta, anAhisAnta, sAhisAnta (tattha NaM) tetheAbhAM (je se sapajjabasie) ne sAhisAnta che (se) te (jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNa anaMtaM kAla) 4dhanya antarmuhUrta utkRSTa anantaNa sudhI (anaMtAo ussappiNi-osapiNIo kAlao) ajathI ananta utsarpiNu-avasarpi]] (khettao avaDUDhaM poggala pariyaha desUnaM) kSetrI si bha apArtha yuddhasa parAvarta. (itthavede NaM bhaMte ! itthavedetti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! strIvehI DeMTalA Aja sudhI strIvehI rahe che ? (goyamA ! egeNaM AdeseNaM) me apekSAthI ( jahaNaNaM ekaM samayaM ) madhanya me samaya (ukkoseNaM dasuttaraM pali ovamasaMtaM) utkRSTa memsohaza paDhyopabha sudhI (pUvvakoDipuhuttamambhahiyaM) pUrva prati pRthatva adhi4 ( egeNaM AdeseNaM) zreSTha apekSAthI ( jahaNeNaM egaM samayaM ) 4dhanya ! samaya (ukkoseNaM aTThArasa palio mAI putrtrakoDI puhutta - zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI TIkA pada 18 sU.0 6 vedadvAranirUpaNam kAni 2, ekena Adezena jaghanyena eka samayam utkRSTena caturdazapalyopamANi pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni 3, ekena Adezena jaghanyena eka samayam, utkRSTena palyopamazataM pUrvakoTipRthaktvam 4, ekena Adezena jaghanyena eka samayam utkRSTena palyopamapRthavatvam pUrvakoTi pRthaktvAbhyadhikam 5, puruSavedaH khalu bhadanta ! 'puruSaveda' iti pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena sAgaropamazatapRthaktvaM sAtirekam, napuMsakavedaH khalu bhadanta ! napuM. sakaveda iti pRcchA, gautama ! jaghanyena ekaM samayam, utkRSTena vanaspati kAlaH, avedakaH puhuttamabhahiyAI) pUrvakoTi pRthaktva adhika aThAraha palyopama taka (egeNaM AdeseNaM) eka apekSA se (jahaNNegaM eNaM samayaM) jaghanya eka samaya (ukoseNaM cauddasapaliovamAI pujyakoDipuhuttamabhahiyAI) utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika caudaha palyopama taka (egeNaM AdeseNaM jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM paliovamasataM puzvakoDipuhattama mahiyaM) jaghanya eka samaya, utkRSTa sau palyopama pRthaktvakoTipUrva adhika (egeNaM AdeNaM jahaNaNeNaM egaM samaya, ukkoseNaM palio vamapuhutaM) eka apekSA se jaghanya eka samaya, utkRSTa palyopama pRthaktva (puvyakoDi puhuttamanbhahiyaM) pUrvakoTi pRthaktva adhika ___(purisavede NaM bhaMte ! purisavedetti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! puruSavedI kitane kAla taka puruSavedI rahatA hai ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhutaM, ukoseNaM sAgarovamasatapuhutaM sAtirega) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa sau sAgaropama pRthaktva se kucha adhika ___(napuMsagavee NaM bhaMte ! napuMsagavee tti pucchA ?) haiM bhagavan ! napuMsakavedI kitane kAla taka napuMsakavedI rahatA hai, aisA prazna (goyamA ! jahaNNeNaM egaM mabbhahiyAI) pU' pRtha55 ma4i3 25802 562|5m sudhI (egeNaM AdeseNaM) me gadhekSAthI (jahaNNeNaM egaM samartha) 43nya 24 samaya (ukkosegaM cauddasapaliovamAiM puvakoDi puhuttamabbhahiyAI) utkRSTa pUTi pRtha4.5 aghi yauha 58 / 55 sudhI (egeNaM AdeseNaM jahaNNeNaM egaM samaya, ukkoseNaM paliovamasataM puvakoDi puhuttamabhahiya) dhanya me samaya, mana kRSTa se 58yA5ma pRthatyoTa pUrva madhi4 (egeNaM AdeseNaM jahaNNeNaM ega samaya, ukkoseNaM paliovamapuhuttaM) me apekSAthI dhanya se, samaya, utkRSTa pakSyo5ma 55 (puvakoDi puhuttamabbhahiyaM) pU Ta pRtha.1 pi. __ (purisavede NaM bhaMte ! purisavedetti kAlao kevacciraM hoi ?) he lan ! 53524ii ddett| 4 // sudhA 5353vI. 59mA 23 cha ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasa yapuhuttaM sAMtirega) 3 gautama! dhanya sa-tamuta, utkRSTa se sAgarI5ma pRthayathA xisil. (napuMsagavedae NaM bhaMte ! napuMsagaveenti pucchA ?) yan! nadhusayehI heTadA samaya sudhA nasaya 29 cha, mevo prazna (goyamA ! jahaNNeNa egaM samaya, ukkoseNaM vaNassaikAlo) zrI prApanasUtra:4
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 prajJApanAsUtre khalu bhadanta ! avedaka iti pRcchA, gautama ! avedako dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-sAdiko vA aparyavasitaH, sAdiko vA saparyavasitaH, tatra khalu yaH sa sAdikaH saparyavasitaH sa jaghanyena eka samayam, utkRSTena antamuhUttem, dvAram 6" / sU0 6 // ____TIkA-pUrva yogadvAraM prarUpitam atha SaSThaM vedadvAraM prarUpayitumAha-savedaeNaM bho ! savedaetti kAlao kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! savedakaH-saha-vidyamAno vedaH-anubhUtiyasya yena vA sa savedaka:-strI punapuMsakatva veda sahitaH khalu jIyaH 'savedaka' iti-savedakaravaparyAyaviziSTaH san kAlataH-kAlApekSayA kiyacciram-kiyatkAlaparyantaM nirantaraM bhavatisamayaM, ukkoseNaM caNassai kAlo (he gautama ! jaghanya eka samaya, utkRSTa vanaspati kAla taka (aghadae NaM bhaMte ! abadae tti pucchA? (he bhagavan ! avedaka jIva avedaka, ityAdi prazna ? (goyamA / avede duvihe paNNatte) he gautama ! avedI do prakAra ke hote haiM (taM jahA) ve isa prakAra (sAdIe vA apajjavasie sAdIe vA sapajavasie) sAdi ananta athavA sAdI sAnta (tattha NaM) unameM (je se sAie sapajayasie) jo sAdi sAnta hai ( se jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhutaM) vaha jaghanya eka samaya, utkRSTa antarmuhUrta taka (dvAra 6) TIkArtha-isase pUrva yogadvAra kI prarUpaNA kI gaI thI, aba vedavAra kI prarUpaNA kI jAtI hai___ gautama svAmI prazna karate haiM- he bhagavan ! saveda arthAt strIveda, puruSaveda athavA napuMsaka veda vAlA jIva kitane kAla taka lagAtAra saveda paryAya se yukta rahatA hai? bhagavAn-he gautama ! savedaka jIva tIna prakAra ke hote haiM, ve isa prakAra haigautama! jaghanya eka samaya, utkRSTa vanaspatikALa sudhI. (avedae NaM bho ! avedaetti pucchA 1) bhagavan ! ma3.4 75 yA 5 ? (goyamA ! avede duvihe paNNatte) he gautama ! apeTa meM prAranA DAya cha (taM jahA) to // zate (sAdIe vA apajjavasie, sAie vA sapajjavasie) saha ananta 25 sA sAnta (tatthaga) tamAmA (je se sAie sapajjavasie) 2 sa sAnta cha (se jahaNNeNaM ega samaya ukoseNaM aMtomuhuttaM) te 45nya me samaya, kRSTa antabhuta sudhI (12 6) TIpArthaAna thI pUrvaga dvAranI prarUpaNa karAI hatI, have vedadvAranI prarUpaNa karAI che zrI gautamasvAmI prazna kare che-he bhagavan! saveda arthAt strIveda, purUSada, athavA napuMsakadavALA jIva keTalA kALa sudhI nirantara saveda paryAyathI yukta rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! saMvedaka jIva traNa prakAranA hoya che-anAdi aparyavasita zrI. prAyana sUtra:4
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 6 vedadvAranirUpaNam 393 avatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'savedae tivihe paNNatte' savedakavividhaH prajJaptaH 'taM jahA-agAdIe vA apajjavasie, aNAdIe vA sapajjavasie, sAdIe vA sapajjavasie' tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH, sAdiko vA saparyavasitazca, tathA ca anAdyaparyavasitaH, anAdisaparyavasitaH, sAdisaparyavasitazcetyarthaH, tatra yojIvaH kadAcidapi upazamazreNi kSapakaNi vA no prApsyati so'nAdyaparyavasito vyapa. dizyate tasya kadAcidapi vedodayavyavacchedAsaMbhavAt, yastAvad upazamaNi kSapakazreNivA prApsyati so'nAdisaparyavasitaHprocyate, tasya upazamazreNiprAptau kSapakazreNiprAptau vA vedodaya vyavacchadasya bhAvitvAt, yaH khalu upazamaNi prApnoti tatra cAvedako bhutvA punarUpa. zamazreNitaH paripatana savedako bhavati sa sAdisaparyavasito vyapadizyate, 'tattha paM jese sAdIe sapajjavasie se jahaNeNaM aMto muhuttaM, ukoseNaM aNataM kAlaM' tatra khalu--anAdyaparyavasitAdiSu triSu madhye yaH sa tAvat sAdisapa yevasitaH pratipAditaH sa jaghanyena antaanAdi aparyavasita arthAt jisa kI Adi bhI na ho anta bhI na ho sAdi aparyavasita arthAt jisa kI Adi na ho para anta bhI ho, tathA sAdi saparyavasita arthAt jisa kI Adi bhI ho aura anta bhI ho tAtparya yaha hai ki jo jIva kabhI upazamazreNI athavA kSapakazreNI ko prApta nahIM karegA, vaha anAdi aparyavasita kahalAtA hai usa ke veda ke udaya kA viccheda kadApi nahIM hogaa| parantu jo jova kabhI na kabhI upazamazreNo athavA kSapakazreNI ko prApta karegA magara jisane abhI taka kabhI prApta nahIM kI hai, vaha anAdi saparyavasita saveda jIba kahalAtA hai| upazamazraNo athavA kSapazreNI prApta kara lene para usake veda kA udaya haTa jAtA hai / jo jIva upazamazreNI ko prApta hokara vedAtIta dazA prApta kara cukatA hai, kintu upazamazreNI se gira kara phira saveda avasthA prApta karatA hai vaha sAdi saparyavasita saveda kahalAtA hai / ina tInoM meM se jo sAdi arthAt jenI Adi paNa na hoya ane anta paNa na hoya, sAdi aparyAvasita arthAta jenI Adi na hoya paNa anta hoya, temaja sAdi rAparyavasita arthAta jenI adi paNa hoya ane anta paNa hoya. tAtparya e che ke je jIva kayAreya paNa upazama zreNI athavA kSepaka zreNIne prApta karaze nahIM te anAdi aparyavasita kahevAya che. tenA vedanA udayane viroda kadApi thaze nahI paraMtu je jIva kyAreka ne kayAre upazama zreNI athavA kSapaka zreNIne prApta karaze paNa jeNe hajI sudhI upazamazreNI ke kSakazreNI prApta karI nathI te anAdi saparyavasita saveda jIva kahevAya che upazama zreNI athavA kSapakazreNI prApta karI lIdhA pachI tene vedane udaya thaI jAya che. je jIva upazama zreNIne pAmIne vedAtIta dazA prApta karI le che, paraMtu upazama zreNIthI paDIne pAchI saveda avasthA prApta kare che, te sAdi saparyAvasita saveda kahevAya che. A traNemAMthI je sAdi-saparyAvasita che, te jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa anantakALa sudhI sadaka paryAyathI yukta nirantara banI ma. 51 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 prajJApanAsUtre muhUrtam, utkRSTena anantaM kAlaM yAvat savedakatvaparyAyaviziSTatayA nirantaramavatiSThate, tamevAnantakAlaM pratipAdayati-'aNaMtAmo ustappiNio sappiNI mo kAlao' anantA utsapiNyavasarpiNyaH kAlata:-kAlApekSayA bodhyA:, 'khetamo abaI poggalapari9 desUrNa kSetrata:kSetrApekSayA apArddhaH pudgalaparAvoM dezona:-apagatamaddha yasya so'pArddhaH, dezona:-kizcidana ityarthaH, tathAcAtra yadA kazcid upazamazreNimupapadya trividhamapi vedamupazamayyAvedako bhUkhA bhUyo'pi upazamazreNItaH paripatan savedakatvaM prApya jhaTityaiva upazamazreNi kArmagranthikAbhiprAyeNa kSapazreNi vA pratipadyate pratipadya ca vedatrayamantamuhUrtenaiva upazamayati kSapayati vA tadA jaghanyenAntarmuhUrta yAvat savedako bhavati, utkRSTena tu apArddhapura chaparAvarta dezonaM yAvat pratipatavyaH, upazamazreNitaH paripatitaH san etAvantaM kAlaM saMsAre paryaTati tadanantaraM yathokta kAlamAnamutkRSTena sAdisaparyavasitasya savedakasyopapadyate, strIvedaviSaye pazcAdezAn prarUpasaparyayasita hai, vaha jaghanya antarmuharta taka aura utkRSTa ananta kAla taka savedaka paryAya se yukta nirantara banA rahatA hai / usa ananta kAla kA parimANa isa prakAra hai-kAla kI apekSA ananta utsapiNiyAM aura ananta avasarpiNiyAM kSetra kI apekSA se dezona apArdha pudgalaparAvarta tAtparya yaha hai ki jaba koI jIva upazamazreNI para ArUDha hokara, tInoM vedoM kA upazama (kSaya) karake avedI bana jAtA hai, magara upazamazreNI se gira kara phira savedaka avasthA prApta karatA hai kintu punaH jhaTa se upazamazreNI para athayA karmazuktikoM ke matAnumAra kSapakazreNI ko prApta karatA hai aura tInoM ghedoM kA antamuhUrta meM hI upazama yA kSaya kara detA hai, taba yaha jIva antarmuhUrta taka hI saveda avasthA meM rahatA hai| utkRSTa rUpa se dezona apArdha pudgalaparAvartana taka jIva saveda rahatA hai, kyoMki upazamazreNI se patita hokara vaha jIva itane kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA hai / tatpazcAt yathoktautkRSTa kAlamAna sAdi rahe che. te anantakALanuM parimANa A prakAre che-kALanI apekSAe ananta ut sarpiNI ane ananta avasapiNiye. kSetranI apekSAthI dezona apAdha pagala52 varta. tAtparya e che ke jyAre keI jIva upazamazreNI para ArUDha thaIne traNe vedane kSaya karIne avedI banI jAya che, paNa upazama zreNIthI paDIne pharIthI savedaka avasthA prApta kare che, paraMtu punaH jadithI upazama zreNI para athavA kamagraMthinA matAnusAra kSaka zreNIne prApta kare che ane traNe vedano antarmuhUrtamAM ja upazama agara kSaya karI de che, tyAre te jIva antarmuhUrta sudhI ja saveda avasthAmAM rahe che. utkRSTa rUpathI dezane aparAdha pudgala parAvartana sudhI jIva sada rahe che, kemake upazama zrethI patita banIne te jIva eTalA kALa sudhI saMsAramAM paribhramaNa kare che. tyAra pachI yukta utkRSTa kAlamAna sAdi saparyasita vedakane siddha thAya che, zrI. prazAnA sUtra:4
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 395 prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 6 vedadvAranirUpaNam yitumAha-ithivedeNaM bhaMte ! itthive detti kAla bho kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! strIvedaH khalu 'strIveda' iti-strI vedatvaparyAya viziSTaH san kAlataHkAlApekSayA kicciraM-kiyatkA. laparyantamavyavacchedena bhavati-avatiSThate ? bhagavAn prathama prakAramAha-'goyamA !' he gautama ! 'egeNaM AdeseNaM jahaNNeNaM ekaM samayaM, ukkoseNaM dasuttaraM pali bhovamasayaM puvakoDipututtamanbhahiyaM ?' ekena Adezena bhaGgena prakAreNetyarthaH, jaghanyena eka samayama, utkRSTena dazottaraM palyopapazataM pUrvakoTIpRthaktvAbhyadhikaM yAvat kazcit strIvedako jIvaH strIvedakatvaparyAyaviziSTaH san avatiSThate atha dvitIyaM prakAraM prarUpayitumAha-'egeNaM AdeseNaM jahaNNeNaM ega samayaM ukkoseNaM aThThArasapalibhovamAI puvakoDipuhuttamabhahiyAiM 2' ekena-dvitIye netyarthaH, AdezenaprakAreNa jaghanyena ekaM samayam, utkRSTena aSTAdazapalyopamAni pUrvakoTI pRthaktvAbhya. dhikAni yAvat strI vedakaH kazcit strIvedakatvaparyAyaviziSTaH san avatiSThate tathAcAtra sarvatrApi jaghanyena samayamAtramavaseyam-tathAhi-kAcid vanitA upazamazreNyAM vedatrayopazamasaparyavasita savedaka kA siddha hotA hai strIveda ke viSaya meM pAMca Adeza arthAt pAMca apekSAeM yA prakAra haiN| unakA nirUpaNa kiyA jAtA hai: gautamasvAmI-he bhagavan ! strI vedI jIva kitane kAla taka nirantara strI vedI banA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama! eka prakAra se jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva (do karoDa pUrva se lagAkara nau karoDa pUrva taka) adhika eka sau daza palyopama taka koI strIvedI jIva nirantara strI vedI banA rahatA hai (1) dUsarA prakAra dikhalAte haiM eka Adeza se jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika aThAraha palyopama taka koi strIvedI jIva strIvedI lagAtAra banA rahatA hai| koI strI upazamazreNI meM tInoM vedoM kA upazama jIvedanA viSayamAM pAMca Adeza arthAt pAMca apekSAo agara prakAra che. tene nirUpaNa karAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! vedI jIva keTalA kALa sudhI niratara strIvedI banI rahe che? zrI bhagavAna he gautama! eka prakArathI jaghanya eka samaya sudhI ane utkRSTa pUrva koTi pRthakatva (be karaDa pUrvathI AraMbhIne nava karoDa pUrva sudhI) adhika ekAdaza palyopama sudhI kaI strIvedI jIva nirantara strIvedI banI rahe che. (1) bIje prakAra batAve che-eka AdezathI jaghanya eka samaya sudhI ane utkRSTa pU keTi pRthakatva adhika aDhAra palyopama sudhI koI strIvedI jIva strIvedI nirantara banI rahe che. koI strI upazama zreNImAM traNe vedane upazama karIne adaka paryAya prApta karI le. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre nenAvedakatvamanubhUya tadanantaraM zreNeH paripatantI strIvedodayamekasamayamanubhUya dvitIya samaye kAlaM kRtvA devepRtpadyate tatra ca tasyA, puMstvameva, no strItvaM bhavati ata evaM rItyA jaghanyena samayamAtraM strIvedo'va seyaH, utkRSTena tu paJcasu AdezeSu prathamAdezo yathAkazcijantuH strINAM tiryagyonInAM vA pUrvakoTayAyuSkANAM madhye paJcadhAn bhavAn anubhUya IzAne kalpe paJcapazcAzatpramANapalyopamotkRSTasthitinA kAnAm aparigRhItAnAM devInAM madhye devItvenotpannastadanantaraM svAyuH kSaye sati cyutvA punarapi nArINAM tiryagyonikInAM vA pUrvakoTacAyuSkANAM madhye strItvenotpanna stadanantaraM punarapi dvitIyaM vAram IzAne devaloke paJcapaJcAzat palyopamapramANo utkRSTAyuSkANAm aparigRhItAnAM devInAM madhye devItvenotpannastadanantaramavazyaM vedAntarameva pratipadyate evaM rItyA dazottaraM palyopamazataM pUrvakoTikarake avedaka paryAya prApta karale, tatpazcAt nIce gira kara eka samaya taka strIveda kA anubhava kare punaH dUsare samaya meM kAla karake devoM meM utpanna ho jaae| vahAM vaha puruSavedI hotI hai, strIvedI nhiiN| isa prakAra strIvedI kA jaghanya kAla eka samaya mAtra siddha hotA hai| utkRSTa rUpa se pAMca AdezoM meM se prathama Adeza kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-koI jIva striyoM meM yA tiryacaniyoM meM, jo karoDa pUrva kI Ayu ke ho, pAMca bhava karake IzAna kalpa meM pacapana palyopama kI utkRSTa sthiti vAlI aparigRhIta deviyoM meM devI rUpa se janma le| tatpazcAt Ayu kA kSaya hone para punaH karoDa pUrva kI Ayu vAlI manuSyanI yA niryacanI meM strI rUpa se utpanna ho, tatpazcAt punaH IzAna kalpa meM pacapana palyopama kI Ayu vAlI aparigRhItA devI ke rUpa meM utpanna ho to usa ke bAda avazya hI use dUsare veda kI prApti hotI hai| isa prakAra pRthaktva koTipUrva adhika eka sau dasa palyopama takanirantara strIveda paryAya kA honA siddha hotA hai| (1) tapazcAt nIce paDIne eka samaya sudhI pravedIno anubhava kare, punaH bIjA samayamAM kALa karIne dezamAM utpanna thaI jAya. tyAM te purUSavedI hoya che, strIvedI nahIM, e prakAre strIvedano jaghanyakALa eka samaya mAtrane siddha thAya che, utkRSTa rUpathI pAMca dezomAMthI prathama AdezanuM spaSTIkaraNa A rIte che-keI jIva trimAM agara tiryacaniyAmAM je koDa pUrvanI Ayu hoya, te pAMca bhava karIne IzAna 95mAM paMcAvana popamanI utkRSTa sthitivALI aparigRhitA devimAM devI rUpathI janma le. tatpazcAt Ayune kSaya thatAM punaH koDa pUrva AyuvALI manuSyanI agara tiryaMcanImAM strI rUpe utpanna thAya, tapazcAt punaH IzAna kapamAM paMcAvana pAmanI a yuSyavALI aparigRhItA devInA rUpamAM utpanna thAya te tenA pachI avazya ja tene keI bIjA vedanI prApti thAya che. e prakAre pRthakatva kaTipUrva adhika eka daza papama sudhI nirantara strIveda paryAyanuM hovuM siddha thAya che. (1) zrI. praapn| sUtra:4
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 6 vedadvAranirUpaNam 397 pRthaktvAbhyadhikaM labhyate iti bhAvaH 1, dvitIyAdezAnusAreNa tu nArINAM tiryagyonikInAM vA pUrvakoTa ghAyuSkANAM madhye pazcapAn bhavAn anubhUya pUrvarItyaiva IzAnadevalokeSu vAradvayamutkRSTa sthitikAnAM devI nAM madhye utpadyamAnA niyamena parigRhItAsveva devIpUtpadyate nAparigRhItAsu ataeva utkRSTamavasthAnaM strIvedasyASTAdazapalpopamAni pUrvakoTi pRthaktvaJcatibhAvaH 2, ___ atha tRtIyAdezaM prarUpayitumAha 'egeNaM AdeseNaM jahaNNaNaM emaM samayaM ukAseNaM cauddasa paliovamAI puvakoDi puhuttamabhahiyAI 3' ekena-anyena-tRtIyenetyarthaH, Adezena-prakAreNa jaghanyena ekaM samayam, utkRSTena caturdazapalyopamANi pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni yAvat strIvedakaH kazcit strIvedakatvaparyAyaviziSTAH san nirantaramavatiSThate 3, tathA ca tRtIyAdezAnusAreNa saudharmadevaloke parigRhItAnAM saptapalyopamapramANotkRSTAyuSkANAM madhye bAradvayaM samutpadyate dUsare Adeza kA vivaraNa isa prakAra hai-manuSya striyoM meM athavA tiryaMcastriyoM meM karoDa pUrva kI sthiti vAle pAMca bhava karake pUrvokta prakAra se hI IzAna devaloka meM do bAra utkRSTa sthiti vAlI deviyoM meM utpanna ho-yaha bhI parigRhItA deviyoM meM hI utpanna ho, aparigRhItA deviyoM meM nahIM / aisI avasthA meM aThAraha palyopama karoDa pUrva pRthaktva adhika taka hI strIvedakA rahanA siddha hotA hai / (2) tRtIya Adeza kA spaSTIkaraNa-tIsare Adeza arthAt apekSA yA prakAra ke anusAra jaghanya eka samapa, utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika caudaha palyopama taka strIvedI jIva strIvedI rahatA hai| isa Adeza meM saudharma devaloka meM sAta palyopama kI utkRSTa Ayu vAlI parigRhItA deviyoM meM do bAra utpanna hone kI vivakSA kI gaI hai| isa kAraNa do devI bhavoM ke caudaha palyopama aura manuSyanI yA tiyecanI ke bhavoM ke pRthaktva karoDa pUrva adhika hote haiN| yoM strIyeda kA lagA. tAra astitva karoDa pUrva pRthaktva adhika caudaha palyopama taka siddha hotA hai| bIjA AdezanuM vivaraNa A prakAre che-manuSya strimAM athavA tiryaMca trimAM karoDa pUrvanI sthitivALA pAMca bhava karIne pUrvokta prakArathI ja IzAna devalokamAM be vAra utkRSTa sthitivALI devi mAM utpanna thAya-te paNa parigRhItA deviyamAM ja utpanna thAya, aparigrahIta devicAmAM nahIM. evI avasthAmAM aDhAra papama karADa pUrva pRthakatva madhi sudhA 4 strIvenu 2he siddha thAya che. (2) tRtIya AdezanuM spaSTIkaraNa-trIje Adeza arthAt apekSA agara prakAranA anusAra jaghanya eka samaya, utkRSTa pUrvakeTi pRthakatva adhika cauda patye pama sudhI strIvedI jIla strIvedI rahe che. A AdezamAM saudharma devalekama, sAta palyopamanI, utkRSTa AyuvALI parigrahItA deviyemAM be vAra utpanna thavAnI vivakSA karAI che e kAraNe be devI bhAvanA cauda palyopama ane manuSyanI agara tiryaMcanInA bhavenA pRthakatva karoDa pUrva adhika thAya che. Ama strIvedanuM nirantara astitva karoDa pUrva pRthakatva adhika cauda palyopama sudhI siddha che. zrI. praapn| sUtra:4
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 prajJApanAsUtre tasmAt tanmatena caturdaza palyopamAni pUrvakoTi pRthaktvAbhyadikAni strI vedasya sthitirkseyaa| ____ atha caturthI dezaM prarUpayitumAha-'egeNaM AdeNaM jahaNaNeNaM ega samayaM ukoseNaM palio. vamasathaM punakoDipuhuttamamahiyaM 4' ekena-bhanyena caturthe netyarthaH Adezena-prakAreNa jaghanyena ekaM samayam, utkRSTena palpopamazataM pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikaM yAvat strIvedakaH kazcita strIvedakatvaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate 4, tathA ca caturthAdezAnusAreNa saudharmadevaloke paJcAzatpalyopamapramANotkRSTAyuSkANAmaparigRhItAnAM devInAM madhye pUrvoktarItyA vAradvayaM devItvenotpadyate tasmAt tanmatena palyopamazataM pUrvakoTi pRthaktvAbhyadhikamupalabhyate iti bhAvaH, atha pazcamAdezaM prarUpayitumAha-'egeNaM AdeseNaM jahaNNeNaM ega samayaM ukoseNaM palibhovamapuhuttaM pubbakoDipuhuttamabhahiyaM 5' ekena-anyena pazcamenetyarthaH Adezena-prakAreNa jaghanyena eka samayam, utkRSTena palyopamapRthaktvaM pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikaM yAvat strIvedakaH kazcit strI vedakatvaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate, tathA ca pazcamAdezAnusAreNa aneka bhavabhramaNadvArega strIvedakasyotkRSTamavasthAnaM palyopamapRthaktvameva pUrvakoTI pRthaktvAbhyadhika cauthe Adeza kA vivaraNa-cauthe Adeza ke anusAra jaghanya eka samaya taka utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika sau palyopama taka strIvedI jIva nirantara strI vedI banA rahatA hai| isa Adeza meM saudharma deva loka meM pacAsa-palyopama kI sthiti vAlI aparigRhItA deviyoM meM do bAra janma lene vAle jIva kI vivakSA kI gaI hai| isa vivakSA ke anusAra pRthaktva karoDa pUrva adhika sau palyopama taka strIvedI kA lagAtAra rahanA siddha hotA hai| pAMca ve Adeza kI prarUpaNA-isa Adeza ke anusAra jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika palyopama pRthaktva taka strIbedI jIva nira tara strIvedI rahatA hai| kyoMki aneka bhavoM meM bhramaNa karate hae koI bhI jIva adhika se adhika palyopama pRthaktva taka hI strIvevAlA rahatA hai, usase adhika kAla taka nahIM, kyoMki manuSyanI yA tiyecano kI avasthA meM karoDa cothA AdezanuM vivaraNa-thA AdezanA anusAra jadhanya eka samaya sudhI, ukaSTa pUrvakeTi pRthakatva adhika se palyopama sudhI strIvedI jIva tirastara strIvedI banI rahe che e AdezamAM saudharma develekamAM pacAsa-pacAsa palyopamanI sthitivALI apari. hatA deviyAmAM be vAra janma lenAra jIvanI vivakSA karAI che. A vivakSA anusAra pRthakatva karoDa pUrva adhika so palyopama sudhI strI vedanuM nirantara rahevuM siddha thAya che. pAMcamA AdezanI prarUpaNa-A AdezanA anusAra jaghanya eka samaya sudhI ane utkRSTa pUrvakeTa pRthakatva adhika palyopama pRthakAva sudhI strIvedI jIva nirantara strIvedI rahe che kemake aneka bhavamAM bhramaNa karate rahete keI paNa jIva adhikathI adhika papama pRthakatva sudhI ja strIvedavALe rahe che, tenAthI adhika kALa sudhI nahIM, kemake zrI. prshaan| sUtra:4
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 6 vedadvAranirUpaNam labhyate na tato'dhikam, nArINAM tiryagyonikInAM cA pUrvakoTayAyuSkANAM madhye sapta bhavAnuH bhavAnantaramaSTamamave devakurvAdiSu tripalyopamasthitikeSu strINAM madhye strItvena samutpadyate tadanantaraM kAlaM kRtvA saudharma devaloke jaghanyasthitikAnAM devInAM madhye devItvenopapadyate tatazcAvazyaM vedAntaramApnoti iti bhAvaH, gautamaH pRcchati-'purisave deNaM bhaMte ! purisavedetti pucchA ?' he bhadanta ! puruSavedaH khalu 'puruSaveda' iti-puruSavedatvaparyAyaviziSTaH san kiyakAlaparyantaM nirantaramavaniSThate ? iti pRcchA, bhagarAnAha-'gopamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMto muhutta, ukko seNa sAgarovamasayapuhu sAtirega' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRpTena sAgaropamazatapathavatvaM sAtireka yAvat puruSavedakaH puruSavedatvaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate, gautamaH pRcchati-'Na puMsagave eNaM bhaMte ! Na puMsagaveetti pucchA ?' he bhadanta ! napuM. sakavedaH khalu 'napuMsakaveda' iti-napuMsaka vedatvaparyAya viziSTaH sana kAlApekSayA kiyatkAla. paryantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'jahANeNaM ege pUrva kI Ayu vAle sAta bhavoM ko anubhava karake ATha ve bhava meM, devakuru Adi meM tIna palyopama kI Ayu vAlI striyoM meM strI rUpa se utpanna ho tatpazcAt kAla karake saudharma deva loka meM jaghanya sthiti vAlI deviyoM meM devI rUpa se utpanna ho to tatpazcAt avazya hI jIva anya veda ko prApta karatA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! puruSavedI jIva kitane kAla taka nirantara puru. SavedI rahatA haiM ? ___ bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika sau sAgaropama pRthavatva taka puruSavedI nirantara puruSavedI rahatA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! napuMsaka vedI jIva kitane kAla taka napuMsaka vedI lagAtAra banA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya eka samaya taka, utkRSTa vanaspati kAla taka manuSyanI agara tiryaMcanInI avasthAmAM kareDa pUrvanI AyuvALA sAta bhavane anubhava karIne AThamA bhAvamAM devakurU AdimAM traNa popamanI AyuvALI strimAM strI rUpathI utpanna thaIne tatpazcAtakALa karIne saudharma devalekamAM jaghanya sthitivALI devAmAM devI rUpathI utpanna thAya tatpazcAt avazya jIva anya vedane prApta kare che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana! purUSavedI jIva keTalA kALa sudhI purUSadI rahe che. zrI bhagavAn he gautama ! jaghanya antamuhUta sudhI ane utkRSTa kAMIka adhika se sAgarepama pRthakatva sudhI purUSavedI rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! napuMsakavedI jIva vadhAremAM vadhAre keTalA kALa sudhI napuMsakavedI nirantara banI rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya eka samaya sudhI, utkRSTa vanasapatikAya kALa sudhI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 prajJApanAsUtre samayaM ukkoseNaM vaNassaikAlo' jaghanyena eka samayam utkRSTena vanaspatikAla:-anantakAla: vanaspatInAmanantatvAt, napuMsakavedako napuMsakavedakatvaparyAyaviziSTaH sat nirantaramavatiSThate, gautamaH pRcchati-'avedaeNaM bhaMte ! aveda etti pucchA' he bhadanta ! avedakaH khalu 'avedaka' iti-avedakatvaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyannaM nirantara mavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'avede duvihe paNNatte' avedo dvividhaH prajJaptaH, 'taM jahA-sAdIe vA apajjavasie sAie vA sapajjavasie' tadyathA-sAdiko vA aparyavasitaH, sAdiko yA saparyavasitaH, tatra yaH kSapakazreNI pratipadya vedako bhavati sa sAdyaparyavasito vyapadizyate, kSapakazreNeH paripAtAsadbhAvAt, yastAvad upazamazreNiM pratipadyAvedako jAyate sa sAdisaparyavasito vyapadizyate, 'tattha NaM je te sAie sapajjavasie se jahaNaNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM tatra khalu-sAdyaparyavasitasAdisaparyavasitayomadhye yaH sa sAdi saparyavasitaH sa jaghanyena eka samayam, utkRSTena antarmuhUta yAvad nirantaramavatiSThase tathA arthAtU ananta kAla tk| vanaspati ke jIva napuMsaka vedI hote haiM aura unakA kAla ananta hai, ataeva napuMsaka veda kA kAla bhI ananta hI kahA gayA hai / gautamasvAmI-he bhagavAn ! avedaka jIva kitane kAla taka avedaka rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! avedaka jIya do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra haiM-sAdi aparyavasita aura sAdi saparyavasita / jo jIva kSapaka zreNI ko prApta karake avedI ho jAtA hai, vaha sAdi aparyavasita kahalAtA hai, kyoMki aise jIva kA phira patana nahIM ho sktaa| jo jIva upazamazreNI ko prApta karake avedaka hotA hai, vaha sAdi saMparyavasita kahalAtA hai, kyoMki usakI aveda avasthA kI Adi bhI hai aura gira jAne para anta bhI ho jAtA hai| inameM se jo sAdi saparyavasita hai, yaha jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuharta taka nirantara avedaka rahatA hai| kyoM ki jo jIva eka samaya taka avedaka raha arthAt ananta kALa sudhI vanaspatinA jIva napuMsakavedI hoya che ane temane kALa ananta che, tethI ja napuMsaka vedane kALa ananta ja kahela che zrI gautamasvAmI-he bhagavan! avedaka jIva keTalA samaya sudhI avedaka rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! adaka jIva be prakAranA kahelA che, te A prakAre-sAdi aparyavasita ane sAdi saparyAvasita, je jIva kSepaka zreNIne prApta karIne avedI thaI jAya che, te sAdi aparyAvasita kahevAya che, kemake evA jIvana pAchuM patana nathI thaI zakatuM. je jIva upazana zreNIne prApta karIne aDhaka thAya che, te sAdi saparyavasita kahevAya che kemake tevI aveDha avasthAne Adi paNa che ane patana pAmatA anta paNa thaI jAya che. temAMthI je sAdi saparyavasita che, te jaghanya eka samaya sudhI ane utkRSTa antarmuhUrta sudhI niratara vedaka rahe che, kemake je jIva eka samaya sudhI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 17 sU0 2 nairayikANAM samAnAhArAdinirUpaNam 401 ca yadA ekasamayamavedako bhUtvA dvitIyasamaye kAladharma prApnoti, tadA tasminneva paJcama samaye deveSUtpannaH san puruSavedodayena savedako bhavati, ataevedaM jaghanyata ekaM samayamavedako bhavati, utkRSTena antarmuhUrta yAvat, parato'vazyaM zreNItaH paripAte vedodayasadbhAvAt iti bhAvaH, 'dvAraM 6' SaSThaM vedadvAraM samAptam // sU0 6 // kaSAyadvAravaktavyatA ____ mUlam-sakasAI Na bhaMte ! sakasAitti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! sakasAI tivihe paNNatte, taM jahA-aNAdIe vA apanavasie aNAdIe vA sapajjavasie sAdIe vA sapajjavasie jAva avaDUM poggalapariyaTa desUNaM, kohakalAI NaM bhaMte! pucchA, goyamA ! jahANeNaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM, evaM jAva mANamAyakasAI, lobhakasAI NaM bhaMte ! lobhakasAI ti pucchA, goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMto. muhattaM, akasAI duvihe paNNatte, taM jahA-sAdIe vA apajjavasie, sAdIe vA sapajavasie, tattha Na je se sAdIe sapajjavasie se jahaNNeNaM egaM samayaM ukoseNaM aMtomuhutaM, dAraM 7 ||suu0 7 // chAya-sakaSAyo khalu bhadanta ! 'sakaSAyI' iti kAlataH kiyaciraM bhavati ? gautama ! sakaSAyI trividhaH prajJaptaH, tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH, kara dUsare hI samaya meM kAla karake devagati meM janma letA hai, vaha puruSaveda kA udaya hone se savedaka ho jAtA hai / isa kAraNa yahAM avedaka kA kAla jaghanya eka samaya kahA hai| utkRSTa antarmuhUrta kahane kA kAraNa yaha hai ki antarmuhUrta ke pazcAt zreNI se patita hone para usake veda kA udaya ho jAtA hai / (6 vedavAra) kaSAya dvAra vaktavyatA zabdArtha-(sakasAI NaM bhaMte ! sakasAi tti kAlao keciraM hoi ?) he bhaga van ! sakaSAyI jIva kitane kAla taka sakaSAyI rahatA hai ? (goyamA ! saka aTaka rahIne bIjA ja samayamAM kALa karIne devagatimAM janma le che te purUSa vedane udaya thavAthI saveda thaI jAya che. e kAraNathI ahIM avedanuM jaghanya eka samaye kahela che. utkRSTa antarmuhUrta kahevAnuM kAraNa e che ke antarmuhUrtanA pachI zreNIthI patita thatAM tenI vedane udaya thaI jAya che. (vedadvAra 6) kaSAyadvAra vatavyatA -(sakasAI NaM bhaMte ! sakAitti kAlao kevacciraM hoI ?) 3 bhagavan ! sapAyA 7136 samaya sudhA sAyA 29 che ? (goyamA ! sakasAyI tivihe paNNatte) pra0 51 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 prajJApanAsUtre , sAdiko vA paryavasitaH yAvat apArddha: pudgalaparivartI dezonaH, krodhakaSAyI khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! jaghanyena utkRSTena antarmuhUrtam, evaM yAvad mAnamAyA kaSAyI, lobhakaSAyI khalu bhadanta ! lobhakaSAyI iti pRcchA, gautama ! jaghanyena ekaM samayam, utkRSTena antarmuhUrtam, akaSAyI khalu bhadanta ! akaSAyI iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! akaSAyI dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - sAdiko vA aparyavasitaH, sAdiko vA saparyavasitaH, tatra khalu yaH sa sAdikaH paryavasitaH sa jaghanyena ekaM samayam utkRSTena antarmuhUrtam, dvAram 7 // 07 // : sAthI tivihe paNNatte) he gautama ! sakaSAyI jIva tIna prakAra ke kahe haiM (taM jahA ) ve isa prakAra (aNAdIe yA apajjavasie) anAdi ananta (aNAdIe vA sapajjayasie) anAdi sAnta (sAdIe vA sapajjavasie) athavA sAdi sAnta ( jAva avaDhaM poggala pariyahaM deNaM) yAvat dezona apArdha pudagala parAvarttana ( koha kasAI NaM bhaMte! pucchA ?) he bhagavana ! krodhakaSAyI saMbaMdhI prazna ? (goyamA ! jahaNeNaM ukkoseNaM aMto muhuttaM) he gautama ! jaghanya aura utkRSTa antamuhUrtta taka ( evaM jAva mANamAyAkasAI) isI prakAra yAvat mAnakaSAyI mAyA kaSAyI (lobhakasAI NaM bhaMte ! lobhakasAi tti pucchA ?) he bhagavan ! lobhakaSAyI kitane kAla taka lobha kaSAyI rahatA hai, aisA prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM ekaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM ) he gautama ! jaghanya eka samaya, utkRSTa antarmuhUrta ( akasAI NaM bhaMte ! aksAi tti kAlao kevacciraM hoi 1) he bhagavan ! akaSAyI kitane kAla taka akaSAyo rahatA hai ? (goyamA ! akasAI duvihe paNNatte) he gautama! akaSAyI do prakAra ke kahe haiM (taM jahA - sAdIe vA apajja he gautama! samSAyI RNu prahAranA hyA che (taM jahA) tethe yA prAre che (aNAdIe vA apajjavasie) anAhi ananta (aNAdIe vA sapajjavasira) manAhi sAMta (sAdIe vA sapajjavasie) athavA sAhi sAnta ( jAva avaDhaM poggalapariyahaM deNaM) yAvat dezAna apArA pudgalaparAvartana. (kohakasAI NaM bhaMte! pucchA he bhagavAn ! dhaduSAyI sambandhI prazna ( goyamA ! jahaNgeNaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM) he gautama ! dhanya ane utkRSTa antarmuhUrta sudhI ( evaM jAya mANamAyA kasAI) se prahAre yAvat bhAnauSAyI bhane bhAyASAyI (lobhakasAINaM bhaMte ! lobhakasAitti pucchA ! ) bhagavan ! bolAvAyI DeMTalA samaya sudhI bolaSAyI rahe che ? vA prazna (goyamA ! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhurtta) he gautama! dhanya ! samaya, utsRSTamantarmuhUrta. (akasAI NaM bhaMte! akasAItti kAlao kebacciraM hoi 1) he bhagavan ! aSAyI DeTasA Aja sudhI anuSAyI rahe che ? (goyamA ! akasAI duvihe paNNatte) De gautama ! aSAyI me aAranA udyA che (taM jahA sAdIe vA apajjavasie sAdIe vA sapajjayasie) tethe bhA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 18 sU0 6 kaSAyadvAranirUpaNam 403 char - pUrva vedadvAraM nirUpitam atha kramAdAgataM saptamaM kaSAyadvAraM prarUpayitumAha- 'sakasAINaM bhaMte ! sakasAitti kAlao kevaciraM hoi ?' he bhadanta ! sakaSAyI - saha - vidyamAnaH kaSAyo yeSAM yaiva te sakaSAyAH - jIva pariNAma vizeSAste vidyante yasya sa sakaSAyI, sa khalu 'sakaSAyI' iti - sakaSAyitvaparyAryAviziSTaH san kAlataH - kAlApekSayA kiyaciraM kiyatkAlaparyantamavyavacchedena bhavati - avatiSThate ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'sakasAI tivihe paNNatte' sakaSAyI trividhaH prajJaptaH, 'taM jahA - aNAdIe vA apajjavasie aNAdIe vA sapajjavasie, sAdIevA sapajjavasie' tadyathA - anAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH, sAdiko vA saparyavasitaH, tatra pUrvoktarItyA yaH khalu upazamazreNi kSapakazreNivA sie, sAdIe vA sapajjabasie) ve isa prakAra - sAdi ananta aura sAdi sAnta (tattha je se sAdIe sapajayasie) unameM jo sAdi sAnta hai ( se jaha paNa evaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM) vaha jaghanya eka samaya, utkRSTa antarmuhUrtta taka / usa avasthA meM rahatA hai (dvAra 7) TIkArtha- pahale vedadvAra kI prarUpaNA kI, aba kramaprApta sAtaveM kaSAya dvAra kI prarUpaNA kI jAtI hai / jIva ke eka vikArI pariNAma ko kaSAya kahate haiM, jo kaSAya se yukta ho vaha sakaSAyI kahalAtA hai / gautamasvAmI prazna karate haiM- bhagavan ! sakaSAyI jIva kitane kAla taka anurat banA lahatA hai ? bhagavana - he gautama ! sakaSAyI jIva tIna prakAra ke hote haiM- anAdi ananta, anAdi sAnta aura sAdi sAnta / pahale kahe anusAra jo jIva kabhI bhI upasamazreNI athavA kSapaka zreNI ko prApta nahIM karegA, vaha anAdi aparyavasita aAre-ananta bhane sAhi sAnta ( tatthaNaM je se sAdIe sapajjavasie) teyAmAM ne sAhi sAnta che (se jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaM) te dhanya ! samaya bhane utkRSTa antabhuhUrta sudhI. (dvAra 7 ) TIkA -pahelAM vedadvAranI prarUpaNA karavAmAM AvI, have krama prApta sAtamA kaSAyadvAranI prarUpaNA karAya che jIvanA eka vikArI pariNAmane kaSAya kahe che, je kaSAyathI yukta hoya te sakaSAyI upAya che. zrI gautamasvAmI prazna ka2e che-he bhagavan ! sakaSAyIjIva keTalA kALa sudhI sakaSAyI banI rahe che. zrI bhagavAna-4 gautama ! sakaSAyI jIva traNa prakAranA hAya che-anAdiananta, anAdimAMta, ane sAdisAnta. pahelA kahyA pramANe je jIva kayAreya paNa upazamazreNI athavA kSepakazreNIne prApta karaze nahi, te anAdi apavasita sakaSAyI kahevAya che, kemake zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 prApanAsUtre kadAcidapi na prApsyati so'nAdyaparyavasito vyapadizyate, kadAcidapi tasya pAyodaya vyava. cchedAsaMmavAta, yastAvat upazamaNi kSapakazreNi vA prApsyati so'nAdi saparyavasito vyavahiyate, upazamazreNI prAptau kSapakazreNI prAptau vA kaSAyodaya vyavacchedasva bhAvitvAt. yastUpazamazreNi pratipadyate tatra cAkaSAyI bhUkhA punarUparAmazreNItaH paripatana sakapAyI bhavati ta sade saparyavasito vyapadizyate iti bhAvaH, 'jAva apaDUM poggalapariyaTTa desUrNa' yAvat-tatra khalupUrvoktatrisakaSAyiSu madhye yaH sa sAdi saparyavasitaH sakaSAyI bhavati sa jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena anantaM kAlaM yAvat sakapAyitvaparyAyaviziSTaH san avyacchedena avatiSThate asavyApekSayA, anantaM kAlameva pratipAdayati kAlApekSayA anantA utsarpipyavasarpiNyo bhavanti kSetrata:-kSetrApekSayA apArddhaH-apagatamarddha yastha so'pArddhaH, pudgalaparivartaH, dezona:-kizci dUno bhavati, kSetrApekSayA dezonam apArddhapudgalaparAvarta yAvat upazamazreNItaH paripatitaH san sakaSAyI kahalAtA hai, kyoM ki usake kaSAya kA kabhI viccheda nahIM ho sakatA jo jIva kabhI upazamazreNI yA kSapakazreNI ko prApta karegA, vaha anAdi saparya vasita yA AnAdi sAnta sakaSAyI kahalAtA hai, kyoMki upazamazreNI athavA kSapakazreNI prApta karane para usake kaSAyodaya kA viccheda ho jAtA hai| jo jIva upazamazreNI prApta karake aura akaSAyI hokara phira upazamazreNI se patita hokara sakaSAyI ho jAtA hai, vaha sAdi sAnta sakaSAyI kahalAtA hai, kyoM ki usake kaSAyodaya kI Adi bhI hai aura bhaviSya meM punaH kaSAyodaya kA anta bhI ho jaaegaa| ina tIna prakAra ke sakaSAyI jIvoM meM jo sAdi saparyavasita sakaSAyI hai, vaha jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa ananta kAla taka nirantara sakaSAyI rahate haiM / ananta kAla kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-kAla kI apekSA ananta utsarpiNI-avasarpiNI taka aura kSetra kI apekSA kucha kama apArdha pudgalapari. temanA kaSAyane kayAreya viccheda nathI thaI zakta. je jIva kayAreka upazamazreNI ke kSakazreNIne prApta karaze, te anAdi saparyAvasita athavA anAdi sAta kaSAyI kahevAya che, kemake upazamazreNuM athavA kSapakazreNI prApta karavAthI temanA kaSAyadayane viccheda thaI jAya che. je jIva upazamaNuM prApta karIne ane akaSAyI banIne pharI upazamazreNIthI patita thaIne sakaSAyI banI jAya che, te sAdisAnta kaSAyI kahevAya che, kemake tenA kaSAyadayanI Adi paNa che ane bhaviSyamAM pharI kaSAyadayane anta paNa thaI jaze. A traNa prakAranA sakaSAyI jIve mAM je sAdi saparyAvasita sakAyI che, te jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa anantakALa sudhI nirantara sakaSAyI rahe che. anantakALanuM spaSTIkaraNa A prakAre che-kALanI apekSAe ananta utsarpiNa-avasarpiNa sudhI ane kSetranI apekSAe kAMIka ochA apAI pudgala parivartana sudhI. kemake upazama zreNIthI paDela zrI. prshaan| sUtra:4
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 0 6 kaSAyadvAra nirUpaNam 405 etAvantaM kAlaM saMsAre paribhramati tasmAt sAdisaparyavasitasya sakaSAyiNo jaghanyena kAlamAnamantarmuhUrte bhavati, utkRSTena tu dezono'pArddhapulaparAvartaH kAlamAnamavaseyaM prAgukkasavedakatvayuktestulyatvAt, gautamaH pRcchati 'kohakasAINaM bhaMte ! pucchA' bhadanta ! krodhakapAyI khalu krodhakaSAyittraparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantamavyavacchedena avatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'jahaNeNaM ukkoseNaM aMtomuhutaM' javanyena utkRSTena ca krodhakaSAyI krodhakaSAyitvaparyArthaviziSTatayA nirantaram antarmuhUrta yAvad avatiSThate krodhakaSAyopayogasya jaghanyena utkRSTena vA antarmuhUrtapramANatvAt tathAvidhatataaratara, ramagre'pi mAnamAyAlobhakaSAyeSvapi viziSTopayogApekSayaiva prarUpaNamava seyamityabhiprAyeNAha - ' evaM jAva mANamAyakasAI' evam - krodhakaSAyirItyA yAvat-mAnavarttana taka / kyoM ki upazamazreNI se girA huA jIva itane kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| isa kAraNa sAdi sAnta sakaSAya jIva kA jaghanya kAlamAna antarmuhUrtta kA hai aura utkRSTa kucha kama apArdha pudgala parAvartta kA hai / pahale savedI ke viSaya meM jo yukti kahI hai, vahI yahAM bhI samAna hai / gautamasvAmI - he bhagavan krodha kaSAyI jIva lagAtAra kitane kAla taka krodhakaSAyI banA rahatA hai ? bhagavAn he gautama! jaghanya aura utkRSTa rUpa se krodhakaSAyI jIva nirantara krodhakaSAyI ke rUpa meM antarmuhUrtta taka hI rahatA hai, kyoMki krodha kaSAya kA upayoga kama se kama aura adhika se adhika bhI antarmuhUrtta taka hI raha sakatA hai isI prakAra mAna mAyA aura lobha kaSAyoM meM bhI viziSTa upayoga kI apekSA se hI prarUpaNA kI gaI hai, isI abhinAya se sUtrakAra kahate haiM - krodha kaSAya kI taraha mAnakapAyI jIva mAnakaSAya se aura mAyAkaSAyI mAyA jIva eTalA kALa sudhI sasAramAM paribhramaNa kare che. e kAraNe sAhisAnta kaSAya jIvanuM jadhanya kALamAna antamuhUrtanuM che ane utkRSTa kAMi echA apA pugala parAvartananu che. pahelA savedInA sambandhamAM je yukti kahI che, teja ahI paNa sarakhI che, zrI gautamasvAmo--he bhagavan ! krodha kaSAyI chatra nirantara keTalA kALa sudhI krodha kaSAyI banI rahe ? zrI bhagavAn hai gautama ! jaghanya ane utkRSTa rUpaNI kredha kaSAyI jIva nirantara krodha kaSAyInA rUpamAM antarmuhUta sudhI ja rahe che, kemake krodha kaSAyanA upayega ochAmAM oche ane adhikathI adhika paNa antarmuhUta sudhI ja rahI zake che. eja prakAre mAna, mAyA, ane lebhakaSAyAmAM paNa viziSTa upayeganI apekSArthI ja prarUpaNA karAi che, eja abhiprAyathI sUtrakAra kahe che kaSAyanI jema mAnakaSAyI jIva mAnakaSAyI ane mAyAkaSAya mAyAkaSAyathI zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 prajJApanAsUtre kaSAyI mAnakaSAyizva paryAyaviziSTaH, mAyAkaSAyI mAyAkaSAyitvaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA jaghanyena utkuSTena cApi antarmuhUrta yAvadavyavacchedena avatiSThate mAnakaSAyopagayogasya mAyAkaSAyopayogasya ca jaghanyena utkRSTena vA tathAvidha jIvasvAbhAvyAt antamuhUrta pramANatvAt, gautamaH pRcchati - 'lobhakasAI NaM bhaMte ! lobhakasAItti pucchA' he bhadanta ! lomakaSAyI khalu 'lobhakaSAyI' iti lobhakaSAyitvaparyAyaviziSTaH sana kAlApekSayA kiyatkAlaparyantamavyavacchedena avatiSThate / iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'jahaNeNaM ekaM samayaM ukko seNaM aMtomuddattaM' jaghanyena ekaM samayam, utkRSTena antarmuhUrta yAvat lobhakaSAyI lobhakaSAyitvaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA nirantaramavatiSThate tathA ca yA kazcidupazamakaH upazamazreNiparyavasAne upazAntavItarAgo bhUtvA upazamazreNitaH paripatan lobhANu prathama samaya saMvedanakAle evaM maraNadharmamAsAdya devalokeSUtpannaH san krodhakaSAyI mAnakaSAyI mAyAkaSAyI vA bhavati ta ekaM samayaM yAvad lobhakaSAyI sa upakaSAya se yukta kAla kI apekSA jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrtta taka hI rahatA hai / kyoM ki jIva kA svabhAva hI aisA hai ki mAna kaSAya aura mAyA kaSAya kA upayoga antarmuhUrtta se adhika nahIM rahatA / gautamasvAmI - he bhagavana ! lobhakapAyI jIva lobha kaSAya paryAya se yukta lagAtAra kitane kAla taka rahatA hai ? bhagavAn - he gautama ! jaghanya eka samaya taka, utkRSTa antarmuhUrtta taka lobhakaSAyI, lobhakaSAyI ke rUpa meM nirantara rahatA hai / jaba koI upazamaka jIva upazamazreNI kA anta hone para upazAnta rAga hokara upazamazreNI se giratA hai aura lobha ke aMza ke vedana ke prathama samaya meM hI mRtyu ko prApta hokara devaloka meM utpanna hotA hai aura krodha kaSAyI, mAnakaSAyI evaM mAyAkaSAyI hotA hai, usa samaya eka samaya taka lobhakaSAyI pAyA jAtA hai, prazna kiyA jA sakatA yukta kAlanI apekSAe jadhanya ane utkRSTa antarmuhUta sudhI ja rahe che. kemake jIvanA svabhAva ja eveA che ke mAnakaSAya ane mAyAkaSAyanA upayAga antarmuhUta adhika nathI rahetA. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! lAbhakaSAyI chatra lAbhakaSAya paryAyathI yukta nirantara keTalA kALa sudhI rahe che? zrI bhagavAn-De gautama ! jaghanya eka samaya sudhI, ane utkRSTa antarmuhUta sudhI kaiAbhakaSAyI, lebhakAthInA rUpamAM nirantara rahe che. jyAre koi upazamaka jIva upazama zreNIne anta thatAM upazAntarAga thaine upazamazreNIthI paDe che ane lebhanA a'zanA vedananA prathama samayamAM ja mRtyune, prApta thaine devaleSThamAM utpanna thAya che ane krodhakaSAyI, mAnakaSAyI temaja mAyAkaSAyI thAya che. te samaye eka samaya sudhI lebhakaSAyI janI rahe che. (bhajI bhAve che) zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 6 kaSAyacAranirUpaNam 407 labhyate, nanu tulyayuttayA krodhAdiSvapi jaghanyena ekasamayatvaM kathaM nopalabhyate ? iti cedatrocyate-yadi upazamazreNItaH paripatan krodhANuvedanaprathamasamaye mAnANuvedanaprathamasamaye mAyANuvedanaprathamasamaye vA maraNadharmamAsAdya devalokeSUtpadyate tathApi tathA svAbhAvyAt yena kaSAyodayena kAlaM kRtavAn tameva kaSAyodayaM tatrApigataH san antarmuhUrtamanuvartayati prastuta khatraprAmANyena tathA parijJAnAt ato'nekasamayatvaM krodhamAnamAyAkaSAyeSu pratipAditam, gautamaH pRcchati-'akasAI NaM bhaMte ! akasaitti kAlao kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! akapAyI khalu 'akaSAyI' iti-akaSAyitvaparyAyaviziSTaH san kAlata:-kAlApekSayA kiyaciraM-kiyatkAlaparyantaM nirantaraM bhavati-avatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'akasAI duvihe paNNatte' akaSAyI dvividhaH prajJaptaH, 'taM jahA-sAdIe vA apajjavasie hai ki lobha ke saMbaMdha meM jo yukti dI gaI hai, usI yukti ke anusAra krodha Adi kA bhI jaghanya eka samaya taka rahanA kyoM nahIM batalAyA gayA ? isakA uttara yaha hai ki yadi upazamazreNI se giratA huA krodhANu ke vedana ke prathama samaya meM, mAnANu ke vedana ke prathama samaya meM athavA mAyANu ke vedana ke prathama samaya meM mRtyu ko prApta hokara devaloka meM utpanna hotA hai, tathApi svabhAvavazAt jisa kaSAya ke udaya ke sAtha kAla kiyA hai, vahI kaSAya AgAmI bhava meM bhI antamuhUrta taka rahatA hai / isI sUtra ke prAmANya se aisA jJAta hotA hai / isI se krodha, mAna aura mAyA kaSAya kA aneka samayatva pratipAdana kiyA gayA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! akaSAyI jIva kitane kAla taka akaSAyI paryAya se yukta banA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! akaSAyI jIva do prakAra ke hote haiM, ve isa prakAra haiM-sAdi ananta aura sAdi sAnta / ina donoM meM se jo sAdi sAnta akaSAyI prazna karI zakAya che ke temanA sambandhamAM je yukti ApI che, teja yuktinA anusAra krodha vagerenuM paNa jaghanya eka samaya sudhI rahevuM kema nathI batAvyuM ? tene uttara e che ke-je upazama zreNIthI paDI rahelA kodha zuonA vedananA prathama samayamAM mAnANunA vedananA prathama samayamAM athavA mAyANunA vedananA prathama samayamAM mRtyune prApta karIne develekamAM utpanna thAya che, tathApi svasvabhAva vazAt je kaSAyanA udayanI sAthe kALa karyo che, te ja kaSAya AgAmI bhavamAM paNa antarmuhUrta sudhI rahe che. A sUtranA pramANuthI evuM jJAta thAya che. ethI ja krodha, mAna, mAyAkaSAyanuM aneka samayatvanuM pratipAdana karAyeluM che. zrI gautamasvAmI- he bhagavan ! akaSAyI jIva keTalA kALa sudhI akaSAyI paryAyathI yukta rahe che? zrI bhagavAna he gautama ! akaSAyI cha be prakAranA hoya che-te A prakAre-sAdi zrI. prshaan| sUtra:4
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAstre sAdIe vA sapajjavasie' tadyathA-sAdiko vA apayarasitaH, sAdiko vA saparyavasitaH tathA ca sAdyaparyavasita bhedena akaSAyI dviprakArakA pratipAditaH, 'tattha NaM je se sAdIe sapajjavasie se jahaNeNaM egaM samayaM ukoseNaM aMtomuhutta' tatra khalu-sAdhaparyavasita sAdisaparyavasitayora kapAyiNormadhye yaH sa sAdisaparyavasitaH akaSAyI sa jaghanyena eka samayam utkRSTena antarmuhUrta yAvat kAlApekSayA aSAyitvaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate iti bhAvaH, prAguktAvedayukte stulyatvAt tathAhi-prAguktadvividhA kaSAyiNormadhye yA kSapakazreNi pratipadAkaSAyI bhavati sa sAdyaparyavasito'kaSAyI vyapadizyate kSapakazreNeH paripAtAsaMbhavAt, yastAvadupazamazreNi pratipadyAkaSAyI bhavati sa sAdisaparyavasito'kaSAyI vyapa dizyate, sa khalu jaghanyena ekaM samayam aSAyitvaparyAyaviziSTo bhavati yadA ekasamayamakaSAyI bhUtvA dvitIyasamaye pazcatvaM prApnoti tadA tasminneva paJcatvasamaye deveSUtpannaH sakapAyodayena sakaSAyI bhavati evaM rItyA jaghanyena eka samayamakaSAyI bhaNita, utkRSTena tu antarmuhUrtaM yAvad akaSAyI bhavati tataH paramavazyameva upazamazreNItaH paripAte kaSAyodaya sadbhAvAtU 'dAraM 7' saptamaM kaSAyadvAraM samAptam // mU0 7 // hai, vaha jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuharta taka akaSAyI paryAya se yukta nirantara rahatA hai / isa viSaya meM vahI yukti samajha lenA cAhie jo veda ke viSaya me kahI gaI hai| arthAt pUrvokta do prakAra ke akaSAyI jIvoM meM se jo kSapakazreNI ko prApta karake akaSAyo hotA hai, vaha sAdi ananta akaSArI hotA hai| kyoMki kSapaka zreNI se phira pratipAta nahIM hotA, kintu jo jIva upazamazreNI para ArUDha hokara akaSAyI hotA hai, vaha sAdi sAnta akaSAyo kahalAtA hai| vaha jaghanya eka samaya taka akaSAya paryApta paryApta se yukta rahatA hai| jaba eka samaya akaSAyI hokara dUsare samaya meM mRtyu ko prApta ho jAtA hai, taba usI samaya meM deva loka meM utpanna hokara kaSAya ke udaya se sakaSAyI ho jAtA hai| isa kAraNa akaSAyitva kA jaghanya kAla eka samaya kA kahA gayA hai| utkRSTa ananta ane sAdisAnta. A bannemAMthI je sAksiAnta aSAya che te jaghanya eka samaya sudhI ane utkRSTa antarmuhUta sudhI akarSathI paryAyathI yukta nirantara rahe che. A viSayamAM teja yukti samajI levI joIe je vedanA viSayamAM kahelI che. arthAta pUrvokta be praznAranA aSAyI jIvomAMthI ja kSepaka zreNIne prApta karIne akaSAyI thAya che, te sAdi anata akASAyI hoya che, kemake kSapaka zreNIthI pharI pratipAta thatuM nathI, kinta je jIva upazama zreNI para ArUDha thaIne akaSAyI thAya che, te sAdisAnta akavAyI kahevAya che. te jaghanya eka samaya sudhI akaSAya paryApta paryAyathI yukta rahe che. jyAre eka samaya akAthI thaIne bIjA samayamAM mRtyune prApta thaI jAya che, tyAre e samayamAM devalekamAM utpanna thaIne kaSAyanA udayathI akaSAyI banI jAya che. e kAraNathI zrI prazAnasUtra:4
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 18 sU0 6 lezyAvatAM lezyAkAlanirUpaNam lezyAdvAra vaktavyatA mUlam - salesse NaM bhaMte ! salessetti pucchA, goyamA ! salesse duvihe paNNatte, taM jahA ANAdIe vA apajabasi, anAdIe vA sapaja - basie, kaNhalesse NaM bhaMte ! kaNhalesse tti kAlao kevacciraM hoi ! goyamA ! jahaNaNe NaM aMtomuddattaM, ukkoseNaM tetIsaM sAgarotramAI aMtomuhuttamamahiyAI, nIlalesse NaM bhaMte ! nIlalesse tti pucchA goyamA ! jahaNaNe NaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM dasasAgarovamAI palio mAsaMkhijjaibhAgamamahiyAI, kAulesse NaM pucchA gogamA ! jahaNaNe NaM aMtomu huttaM ukko seNaM tiSNisAgarovamAiM paliotramAsaMkhi jai bhAgamabbhahiyAI, teulesseNaM pucchA, godhamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM do sAgaromAI paliomAsaMkhijabhAgamavbhahiyAI pamhalesse NaM bhaMte pucchA, goyamA ! jahaNNe NaM aMtomuddattaM ukkose NaM dasasAgarovamAI aMtomuhuttamanmahiyAI, sukalesse NaM pucchA, goyamA ! jaha0NeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tetIsaM sAgarovamAI aMtomuhuttamanmahiyAI, alesse NaM pucchA, goyamA ! sAdIe apanasie dAraM 8 // sU0 8 // chAyA - salezyaH khalu bhadanta ! salezya iti pRcchA, gautama ! salezyo dvividhaH prajJaptaH, tathA - pranAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH, kRSNalezyaH khalu bhadanta ! antarmuhUrtta taka akaSAyI rahatA hai, tatpazcAt kSapakamazreNI se avazya hI patita hokara sakaSAya bana jAtA hai / (dvAra 5 ) lezyAdvAra zabdArtha - (salesse NaM bhaMte ! alesse ti pucchA ? ) he bhagavan ! alezya arthAt lezyAyukta, lezyAyukta kitane kAla taka rahatA hai, aisA prazna (goyamA ! salesse duvihe paNNatte) he gautama! salezya do prakAra ke kahe gae haiM ( taM jahA - aNAdIe akaSAyitvanA jaghanya kALa eka rahe che, tapazcAt upazama zreNIthI 409 samaya kahelA che. utkRSTa antarmuhUta sudhI akaSAyI avazya ja patita thaine sakaSAya anI jAya che. (dvAra cha) lezyAdvAra zabdArtha - (salesse NaM bhaMte ! salemsetti pucchA ?) he bhagavan ! sasezya arthAt bezyAyukta, pra0 52 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 prajJApanAsUtre kRSNalezya iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena trayastriMzat sAgaropamANi antarmuhUrtAbhyadhikAni, nIlalezyaH khalu bhadanta ! nIlalezya iti pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena dazasAgaropamANi palyopamAsaMkhyeyabhAgAbhyadhikAni, kApotale zyaH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena trINi sAgaropamANi palyopamAsaMkhyeyabhAgAbhyadhikA ni, tejolezyaH khalu pRcchA, gautama ! vA apajjabasie, aNAdIe vA sapajjabasie) ve isa prakAra - ra - anAdi ananta aura anAdi sAnta ( kaNhale se NaM bhaMte ! kaNhalesse tti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! kRSNalezyA vAlA jIva kitane kAla taka kRSNalezyA vAlA rahatA hai ? (goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI) he gautama ! jaghanya antautkRSTa tetIsa sAgaropama (aMto muhusamahiyAI) antarmuhUrtta adhika (nIlalesse NaM bhaMte ! nIlalesse tti) he bhagavan ! nIlalezyA vAlA kitane kAla taka nIlalezyA vAlA rahatA hai, aisI pRcchA ? (goyamA ! jahaNaNeNaM aMto. muhuttaM, ukkoseNaM dasa sAgarovamAI paliovamAsaMkhijabhAgamanbhahiyAI) he gautama ! jaghanya antarmuhUrtta taka, utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga adhika dasa sAgaropama taka (kAulesse NaM pucchA ?) kApotalezyA viSayaka prazna ityAdi (goyamA ! jaha paNeNaM ato muhuttaM, ukkoseNaM tiSNi sAgarovamAI pali ovamAsaMkhijahabhAgamahiyAI) he gautama ! jaghanya antarmuhUrtta utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM lava bezyAyukta DeMTalA ANa sudhI rahe he, yethe prazna ( goyamA ! sale se dubihe paNNatte) De gautama ! sasezya me prAznA De che ( ta jahA ) - anAdIe vA apajjavasie, aNAdIe vA sapajjavasie) tethe yA prakAre anAdiananta ane manAhi sAnta (kaNhalesa seNaM bhaMte ! kaNhalessetti kAlao kevacciraM hoi ?) De lagavan ! SNuzyAvANA lava DeMTalA Aja sudhI kRSNuzyAvANA rahe che ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tettIsa sAgarotramAI) he gautama! dhanya antarmuhUrta', utkRSTa tetrIsa sAgaropama (aMtomuhutta manmahiyAI) antarmuhUrta adhi (nIlalesse NaM bhaMte ! nIlale (setti pucchA ?) he bhagavan ! nIsa zyAvAjA va DeTalA bhAja sudhI nIsasezyAvANA rahe che meve azna ? (gotramA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM da sAgarovamAI paliovamAsaM khijjaibhAgamavbhahiyAI) he gautama! dhanya antarmuhUrta sudhI, utkRSTa pakSe pamanA asaMkhyAtama bhAga adhika daza sAgaropama sudhI, (kAuleseNaM pucchA ?) apotajhezyAvANA ityAdi prazna De (goyamA ! jahaNaNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNi sAgarovamAI paliomAsaMkhijjabhAgamanmahiyAI) De gautama ! dhanya antamuhUrta, utkRSTa palmeSamane azrakhyAtama bhAga RSiddha traNa sAgare:Sama sudhI, zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TokA pada 18 sU0 6 lezyAvatAM lezyAkAlanirUpaNam 11 jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena dve sAgaropame palyopamAsaMkhyeyabhAgAbhyadhike, padmalezyaH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena dazasAgaropamANi antarmuhUrtAbhyadhikAni, zuklalezyaH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena trayastriMzatsAgaropamANi antarmuhUrtAbhyadhikAni, alezyaH khalu pRcchA, gautama ! sAdiko'paryavasitaH dvAram 8 // 0 8 TIkA-pUrva kaSAyadvAraM prarUpitam atha kramAdAgatamaSTamaM lezyAdvAraM prarUpayitumAha'salesse NaM bhaMte ! salessetti pucchA' he bhadanta ! salezyaH-saha-vidyamAnA lezyA yasya yena bhAga adhika tIna sAgaropama taka (teulesse NaM pucch| ?) tejolelyA viSayaka-prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM do sAgarovamAI paliovamAsaMkhijabhAgamabhahiyAI) he gautama ! jaghanya antarmuharta taka, utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika do sAgaropama taka (pamhalesse NaM bhaMte ! pucchA ?) he bhagavan ! padmalezyAvAlA viSe-prazna ? (goyamA! jahaNNe gaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM dasa sAgarovamAI aMto muhuttamambhahiyAI) he gautama ! jaghanya antamuhUrta, utkRSTa antarmuharta adhika dasa sAgaropama taka __ (sukkalesseNaM pucchA ?) zuklalelyA viSayaka-prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttamanbhahiyAI) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa antarmuharta adhika tetIsa sAgaropama taka __(alesse NaM pucchA ?) alezyA viSayaka-prazna ? (goyamA ! sAdIe apajacasie) he gautama ! sAdi ananta / (dvAra 8) TIkArtha-pahale kaSAyadvAra kI prarUpaNA kI gaI, aba kramAgata AThaveM lezyA dvAra kI prarUpaNA kI jAtI hai (ulesseNaM pucchA !)tazyApApiye prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM do sAgarovamAiM pali provamAsaMkhijjabhAgamabhahiyAI) 3 gautama ! dhanya mantabhuta sudhI, utkRSTa papamane asaMkhyAtame bhAga adhika be sAgarepama sudhI. (pamhaleseNaM bhaMte ! pucchA?) De mAvan ! 5 vezyA17 viSa-prazna(goyamA ! jahaNNeNaM aMto muhattaM, ukkoseNaM dasa sAgarobamAI aMtomuhatta manbhahiyAI) 3 gautama ! panya mantataH , utkRSTa antarmuhUrta adhika daza sAgaropama surthI. (sukkalesse NaM bhaMte ! pucchA) zu51 vezyAvANAviSa-prazna 1 (goyamA ! jahaNNeNaM aMto muhuttaM, ukoseNaM tettIsa sAgarovamAI aMtomuhuttamamahiyAI gautama ! dhanya mantabhuta sudhI, utkRSTa antarmuhUta adhika tetrIsa sAgare pama sudhI. (alesseNa pucchA ?) 5vezyA viSa prazna ? (goyamA ! sAdIe apajjavasie) gautama sAmananta TIkAtha-pahelA kaSAya dvAranI prarUpaNa karAI have kramAmata (dvAra 8) AThamA vezyA zrI prazAnA sUtra:4
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 ____ prajJApanAsUtre vA sa salezyaH khalu 'salezva iti-sa lezyatva paryAya viziSTaH san kAlApekSayA kiyakAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'salesse duvihe paNNatte' salezyo dvividhaH prajJaptaH 'taM jahA-aNAdIe vA apajjavasie, aNAdIe vA sapajjavasie' tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH, tatra yaH khalu kadAcidapi na saMsAranyavacchedakartA bhavati so'nAdiraparyavasito vyapadizyate, yastu saMsAra. pAragAmI bhavati so'nAdi saparyavasito vyapadizyate, gautamaH pRcchati-'kaNhalesse NaM bhaMte ! kaNha lessetti kAla zrI kevaciraM hoi ?' he bhadanta ! kRSNalezyaH khalu 'kRSNalezya' iti-kRSNalezyatvaparyAyaviziSTaH san kAlata:-kAlApekSA kicciraM-hiyatkAlaparyantaM bhavati ? atiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuttaM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI aMtomuhuttamabhahiAI' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena trayastriMzata sAgaropamANi antarmuhUrtAbhyadhikAni yAvat kRSNa lezyaH kRSNale zyatvaparyAyaviziSTaH san ___ gautamasvAmI he bhagavan ! salezya arthAt lezyAvAna jIva kinane kAla taka salezyabanA rahatA hai ? __ bhagavAn-he gautama ! salezya jIva do prakAra ke hote haiM, ve isa prakAra haiManAdi aparyavasita aura anAdi saparyavasita / iname se jisa jIva ke saMsAra arthAt janma-maraNa kA kabhI anta nahIM AtA, vaha anAdi aparyavasita kaha lAtA hai aura jo saMsArapAragAmI ho vaha anAdi saparyavasita kahA jAtA hai| gautamasvAmI- bhagavan ! kRSNalezyA bAlA jIva kitane kAla taka kRSNa lezyA vAlA nirantara banA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuharta taka, utkRSTa antamuharta adhika tetIsa sAgaropama taka kRSNalezyA vAlA nirantara kRSNalezyA vAlA rahatA hai| dvAranI prarUpaNa karAya che. zrIgautamasvAmI bhagavAna ! salezya arthAt lezyAvAn jIva keTalA kALa sudhI sazya banI rahe che ? - zrIbhagavAna-he gautama! calezya chava be prakAranA hoya che, te A prakAre- anAdri saparyavasita, ane anAdi aparyavasita, temAMthI je jIvane saMsAra arthAt janma maraNane kayAreya aMta nathI Avato te anAdi aparyavasita kahevAya che ane je saMsAra pAragAmI che te anAdi saparyAvati kahevAya che. zrIgautamasvAmI-ha bhagavad ! kRNalezyA vALA jIva keTalA samaya sudhI kRSNalezyA vALA nirantara banI rahe che? zrIbhagavAna -he gautama ! jaghanya antamuhUrta sudhI, utkRSTa antarmuhUta adhika tetrIsa sAgarepama sudhI kRSNalezyAvALA nirantara kRSNalezyAvALA rahe che. tiryaMco ane zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 6 lezyAvatAM lezyAkAlanirUpaNama 413 kAlApekSayA nirantaramavatiSThate, tathA cAtra tiryagyonikAnAM manuSyAgAzca lezyAdravyANi antarmuhartakANi bhavanti tataH paramavazyameva lezyAntarapariNAma prApnuvanti devanairayikANAntu pUrvabhava caramAntarmuhUrtAdArabhya parabhavAghantarmuhUrta yAvat lezyAdravyANi avasthitAni bhavanti, tataH sarvatra jaghanyenAntarmuhUrtam tiryagyonikamanuSyApekSayA'vagantavyam utkRSTena tu devanairayikApekSayA'baseyam, tacca vicitramiti vibhAvyate, tatra trayastriMzatsAgaropamANi antamuhUrtA'bhyadhikAni ityetatkathanaM saptamanaraka pRthivyapekSayA'vaseyam, saptamanarakapRthivIstha nairayikANAM kRSNale zyAkakhAt teSAzca sthitirutkRSTena trayastriMzatsAgaropamANi, yattu pUrvottarabhavagate yathAkrapaM caramAo antarmuharte te dve apyekam antarmuhUrtam, antamuhUrtasya asaMkhyAta. bhedabhinnatvAditi bhAvaH, gautamaH pRcchati-'nIlalesse NaM bhaMte ! nIlale setti pucchA' tiryacoM aura manuSyoM ke lezyA dravya antarmuhUrta taka rahate haiM, usake bAda avazya hI badala jAte haiM, kintu devoM aura nArakoM ke lezyA dravya pUrva bhava saMbaMdhI antima antarmuharta se AraMbha hokara parabhava ke prathama antarmuharta taka kAyama rahate haiM / jaghanya kAla antarmuhUrta sarvatra manuSyoM aura tiyacoM kI apekSA se jAnanA cAhie aura utkRSTa kAla devoM evaM nArakoM kI apekSA se| yaha utkRSTa kAla alaga alaga prakAra kA hai, ataeva isa para vicAra karate haiM kRSNalezyA kA utkRSTa kAla antarmuhUrtta adhika tetIsa sAgaropama kA kahA gayA hai so sAta vIM nAraka bhUmikI apekSA se jAnanA cAhie, kyoMki sAta voM nAraka bhUmi ke nAraka kRSNalezyA vAle hote haiM aura unakI sthiti uskRSTa tetIsa sAgaropama kI hotI hai| aura pUrvabhava evaM uttarabhava saMbaMdhI do anta. muharta haiM, ve donoM milakara bhI antarmuhUrta hI hote haiM, kyoMki antarmuhUrta ke asaMkhyAta bheda hote haiN| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! nIlalezyA vAlA jIva nirantara kitane kAla taka manuSyanA lezyA dravya amuhUrta sudhI rahe che. tyAra pachI avazya badalAI jAya che, kintu deva ane nArakenAM lezyA dravya pUrva bhava sambandhI antima akhtamuhUrtathI AraMbhIne para bhavanA prathama antamuhUrta sudhI kAyama rahe che. jaghanyakALa antarmuhUrta sarvatra manuSya ane tiyanI apekSAthI jANuM joIe ane utkRSTa kALa deva temaja nAraka nI apekSA thI. A utkRSTa kALa alaga alaga prakAra che, tethI ja tenA para vicAra kare che. kRSNalezyAne utkRSTa kALa annamuhUta adhika tetrIsa sAgaropamane kahe che, te sAtamI bhUminI apekSAe jANu joIe, kemake sAtamI naraka bhUminA nAraka kRSNa lezyAvALA hoya che, ane tenI sthiti utkRSTa tetrIsa sAgaropamanI hoya che ane pUrva bhava temaja uttara bhava saMbaMdhI je be antarmuhUrta che, te bane maLIne paNa antarmuhUrta jaNAya che, kemake antamuhUrtanA asaMkhyAta bheda hoya che. zrI prazAnA sUtra:4
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazApanAso he bhadanta ! nIlalezyaH khalu 'nIlalezya' iti-nIlale iyatvaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'jahapraNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM dasasAgarovamAI paliovamAsaMkhijjai bhAgamabhahiyAI' jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena dazasAgaropamANi palyopamAsaMkhyeyabhAgAbhyadhikAni yAvat nIlalezyo nIlalezyatvaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate, tathA cAtra pazcamanarakapRthivyapekSayA palyopamAsaMkhyeyabhAgAbhyadhikAni dazasAgaropamANi avaseyAni, tatra paJcamanaraka pRthivyAM prathamaprastaTe nIlalezyA saMbhavati, 'paMcamiyAe mIsA' paJcamyAM mizrA, iti vacanaprAmANyAt tasmizca prathamaprastaTe utkRSTena upayuktarUpA sthitiravaseyA, pUrvottara bhavagate antarmuhUrte tu palyopamAsaMkhyeyabhAge evAntabhUte iti na pRthag vivakSite, evamagre'pi bodhyam, gautamaH pRcchati-'kAulesseNaM pucchA' kApotalezyaH khala bhadanta ! kApotalezyatvaparyAya nIlalezyA vAlA banA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa palyopama ke asaMkhyAta veM bhAga adhika dasa sAgaropama taka nIlalezyA vAlA jIva nirantara nIlalezyA vAlA rahatA hai| yahAM pAMcavIM naraka pRthivI kI apekSA se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgaropama samajhanA cAhie, kyoMki pAMcaveM naraka ke pahale pAthaDe meM nIlalezyA hotI hai, kahA bhI hai-'paMcamiyAe mIsA' arthAt pAMcavIM bhUmi meM mizra hotI hai| usa prathama pAthaDe meM uparyukta sthiti hotI hai| pUrvabhava aura uttarabhava saMbaMdhI donoM antarmuhUrta palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI sammilita ho jAte haiM, ataeva unakI pRthak vivakSA nahIM kI gaI hai| Age bhI isI prakAra samajhalenA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! kApotalezyA vAlA jIva kitane kAla taka nirantara zrIgautamasvAmI-he bhagavan! nIlezyA vALA jIva nirantara keTalA kALa sudhI nIla lezyAvALA banI rahe che ? zrIbhagavAna -he gautama! jaghanya antarmuhUta sudhI, utkRSTa palyopama ne asaM. khyAta bhAga adhika kraza sAgaropama sudhI nIlalezyAvALA jIva nirantara nIlezyAvALA rahe che. ahIM pAMcamI naraka pRthvInI apekSAthI popamane asaMkhyAta bhAga adhika daza sAgaropama samaje joIe, kemake pAMcamA narakanA pahelA pAthaDama nIlezyA hoya cha, 4 55 cha paMcamiyAe mIsA) arthAt pAM bhI bhUmimA bhiDAya che. mA prathama pAthaDamAM uparyukta sthiti hoya che pUrvabhava ane uttara bhava saMbadhI-bane antarmuhUrta popamanA asaMkhyAtamAM bhAgamAMja saMmilita thaI jAya che, tethI ja tenI pRthavivakSA karI nathI. AgaLa paNa eja prakAre samajI levuM joIe. zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! kApatalezyAvALA keTalA samaya sudhI nirantara kApe to zrI. prshaan| sUtra:4
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 6 lezyAvatAM lezyAkAlanirUpaNam 415 viziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNi sAgarovamAI paliovamAsaMkhijjaibhAgamaThamahiyAI' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena trINi sAgaropamANi palyopamAsaMkhyeya. bhAgAbhyadhikAni yAvata kApotalezyaH kApotalezyatvaparyAyaviziSTaH san avyavacchedena avatiSThane, tathA cAtra tRtIyanarakapRthivyapekSayA palyopamAsaMkhyeyabhAgAbhyadhikAni trINi sAgaropamANi avagantavyAni, tRtIyanarakapRthivyAmapi prathamaprastaTe kApotalezyAyAH sadAvAt, 'saIyAe mosiyA' tRtIyAyAM mizrA, iti vacanaprAmANyAt, tatra cotkRSTasthiteretA vatyAH saMbhavAt, gautamaH pRcchati-'teulesse NaM pucchA' he bhadanta ! tejolezyaH khalu tejolezyatvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA!' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM do sAgarovamAI palizrovamAsaMkhijai bhAgamabhahiyAI' jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena dve sAgaropame palyopamAsaMkhyeyakApotalezyA vAlA banA rahatA hai ? ___bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtavAM bhAga adhika tInasAgaropama taka kApotalezyA vAlA nirantara kApotalezyA se yukta banA rahatA hai| yahAM tIsarI naraka pRthivI kI apekSA se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se adhika tIna sAgaropama kahe gae haiM, kyoMki tIsarI tarapha pRthivIM ke prathama pAthaDe meM itanI sthiti hai aura kApotalezyA bhI hotI hai| kahA bhI hai-'taIyAe mIsiyA' arthAt tIsarI bhUmi meM mizralezyA hotI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! tejolezyA vAlA jIva kitane kAla taka lagAtAra banA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa palyopama ke asaMkhyAta veM bhAga adhika do sAgaropama taka tejolezyA vAlA jIva tejolezyA se yukta lezyAvALA banI rahe che. - zrIbhagavAna he gautama! jaghanya antarmuhUrta sudhI, utkRSTa palyopamane khyAta bhAga adhika traNa sAgaropama sudhI kAtilalezyAvALA nirantara kapilezyAthI yukta banI rahe che. ahI trIjI naraka pRthvInI apekSAe popamanA asaMkhyAtamA bhAgathI adhika traNa sagaropama kahela che, kemake trIjI naraka pRthvInA prathama pAthaDamAM eTalI sthiti cha bhane pota vezyA 5 hAya che. yuM 555 (taIyAe mIsiyA) arthAt trI bhUmimAM mizra vezyA hoya che. zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! tene vezyAvALA jIva keTalA kALa sudhI nirantara tene lezyAvALA banI rahe che? zrIbhagavAna-he gautama! jaghanya antarmuhUrta suprI, uTi pApamanA asaMkhyA tamA bhAga adhika be sAgarepama sudhI tene vaizyAvALe jIva tejalezyAthI mukta nirantara zrI. prshaan| sUtra:4
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtra bhAgAbhyadhika yAvat tejolezya stejolezyavaparyAyaviziSTayA nirantaramavatiSThate iti bhASaH, tathA cAtra IzAnadevaloka devApekSayA palyopamAsaMkhyeyabhAgAbhyadhike dve sAgaropame avaseye IzAnadevAnAM tejolezyAnAmutkRSTena etAvasthitikasvAta, gautamaH pRcchati'pamhalesse NaM pucchA' he bhadanta ! padmalezyaH khalu padmale zyatvaparyAyaviziSTaH san kiyakAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhune ukkoseNaM dasa sAgarovamAiM aMtomuhuttamabhahiyAI' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena dazasAgaropamANi antarmuhUrtAbhyadhikAni yAvat padmalezyaH padmalezyatvaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate tathA cAtra brahma lokadevApekSayA antarmuhartAbhyadhikAni dazasAgaropamANi avaseyAni tatra devAnAmutkRSTena daza sAgaropamA Ni sthiti bhavati lezyA ca tatra padmalezyArUpA bhavati, pUrvottarabhavagate antarmuhUrte tu ekamantarmuhUtaM bhavati anta muhUrtasyAsaMkhyAtabhedabhinatvAt, ataevAtra antarmuhUrtAbhyadhikAni ityuktam, gautamaH nirantara rahatA hai| yahAM IzAna devaloka kI apekSA se palyopama ke asaMkhyAta veM bhAga adhika do sAgaropama samajhane cAhie, kyoMki IzAna devaloka ke devoM kI tejolezyA kI yahI utkRSTa sthiti hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! padmalezyA saMbaMdhI pRcchA? arthAta padmalezyA vAlA jIva kitane kAla taka nirantara padmalezyA se yukta banA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama! jaghanya antarmuhUrta taka utkRSTa antarmuharta adhika dasa sAgaropama taka pAlezyA vAlA jIva nirantara padmalelyA vAlA rahatA hai ! yahAM brahmaloka nAmaka devaloka kI apekSA se daza sAgaropama samajhanA cAhie, kyoMki vahAM devoM kI utkRSTa sthiti daza sAgaropama kI hai !pUrvabhava aura uttarabhava saMbaMdhI donoM antarmuharsa eka hI antarmuharta meM antargata ho jAte haiM, kyoki antarmuharta ke asaMkhyAta bheda kahe gae hai / isI kAraNa yahAM antarmuhUta adhika kahA haiN| rahe che. ahI IzAna devaveka nI apekSAbe pakSepama asaMkhyAta bhAga adhika be sAgara kama samajavA joIe. kemake IzAna devalokanA devenI te jalezyAnI Aja utkRSTa sthiti che. zrIgautamasvAmI-he bhagavana padma lezyA sambandhI pRcchA ? arthAt padumalezyA vALo jIva keTalA samaya sudhI nirantara pamalezyAthI yukta banI rahe che ? zrIbhagavAna he gautama ! jaghanya antam hUta sudhI, utkRSTa antamuhUrta adhika daza sAgaropama sudhI padumalezyAvALA chava nirantara pad vezyAvALA banI rahe che. ahIM brahmaloka nAmaka devakanI apekSAthI daza sAgaropama samajavA joIe, kemake tyAM devanI utkRSTa sthiti daza sAgaropamanI che. pUrvabhava ane uttara bhava saMbadhI bane antamuhUrta ekaja antamuhUrtamAM antargata thaI jAya che, kemake antamuhUrta nA asaMkhyAta bheda kahelA che. kAraNathI ahIM antarmuhUta adhika kahyuM che. zrI prazAnasUtra:4
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 0 8 lezyAvatAM lezyAkAlanirUpaNam pRcchati-'mukkalesse NaM pucch|' he bhadanta ! zuklale zyaH khalu zuklalezyatvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnaha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI aMtomuhuktamabbhahiyAI' jaghanyena anta. muhUrtam, utkRSTena trayastriMzatsAgaropamANi antarmuhUrtAbhyadhikAni yAvat zuklalezyaH zuklalezyatvaparyAyaviziSTaH san nirantaramapratiSThate tathA cAtra anuttaropapAtika devApekSayA antarmuhartAbhyadhikAni trayastriMzatsAgaropamANi avagantavyAni, teSAmutkRpTena sthitestrayastriMzatsAgaropamapramANasAt antarmuhartAbhyadhikatvaJca prAguktarItyaivAvaseyam, gautamaH pRcchati'alesseNaM pucchA' he bhadanta ! alezyaH khalu alezyatvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAla paryantaM nirantaratayA atiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama! 'sAdIe apajjavasie' sAdikaH aparyavasitaH khalu alezpo bhavati, tathA ca ayogi kevalI siddhazca gautamasvAmI-he bhagavan / zuklalezyA saMbaMdhI pRcchA ? arthAt zuklalezyA vAlA jIva nirantara zuklalezyA vAlA kitane kAla taka rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuharta taka, utkRSTa antarmuharta adhika tetIsa sAgaropama taka zuklalezyA vAlA jIva lagAtAra zuklalezyA vAlA rahatA haiM, yahA~ anuttara vimAnoM ke devoM kI apekSA se antarmuharta adhika tetIsa sAgaropama kA kathana kiyA gayA hai / una devoM kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama hai aura antarmuharta adhika pUrvokta prakAra se samajhalenA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! alezya arthAt lezyA se atIta jIva lagAtAra kitane samaya taka alezya rahatA hai ? __bhagavAn-he gautama ! alezya jIva sAdi ananta hote haiM kyoMki ayogI kevalI aura siddha alezya hote haiM aura eka dhAra lezyAtIta avasthA zrIgautamasvAmI-he bhagavana! zukalezyA saMbandhI pRchA ? arthAta zukalezyAvALA jIva nirantara zukalezyA vALA keTalA kALa sudhI rahe che? zrIbhagavAna - gautama ! jaghanya anAmhUrta sudhI, utkRSTa antarmuhUrta adhika tetrIsa sAgaropama sudhI zukala vezyAvALA jIva nirantara zukkalezyAvALA rahe che. ahIM anuttara vimAnanA denA devanI apekSAthI antarmuhUta adhika tetrIsa sAgaropamanuM kapana karAyeluM che. te devenI utkRSTa sthiti tetrIsa sAgaropamanI che ane antarmuhurta adhika pUrvokta prakArathI samajI levuM joIe. zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! alezya arthAt lezyAthI atIta jIva. nirantara keTalA samaya sudhI elezya rahe che ? zrIbhagavAna-he gautama ! alezya jIva sAdi ananta hoya che, kemake agI kevaLI ane siddha alezya heya che ane ekavAra lezyAtIta avasthA prApta thayA pachI pharI kyAreya pra0 53 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 prajJApanAsUtre yo bhavati ato na tasyAmapyavasthAyAmalezyatvavyAghAta iti sAdyaparyavasito vyapadizyate, 'dAraM ' apTamaM lezyA dvAraM samAptam // 0 8 // sambavakha dvAra vaktavyA mUlam - sammaddiTThI NaM bhaMte sammadiTTI ti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! sammaddiTThI duvihe paNNatte, taM jahA sAdIe vA apajavasie, sAdIe vA sapajabasie, tattha NaM je se sAdIe sapajAsie se jahaNNe NaM aMtomuhasaM ukkoseNaM chAvaTThi sAgarovamAI sAiregAI, micchAdiTTI NaM bhaMte! pucchA, goyamA ! micchAdiTThI tivihe paNNatte, taM jahAaAie ajabasie vA aNAdIe vA sapajabasie, sAdIe vA sapa jjabasie, tattha NaM je se sAdIe sapajabasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukoseNaM anaMtaM kAlaM, anaMtAo ussappiNi osappiNIo kAlao. khetao aba poggala pariyahaM desUNaM, sammAmicchAdiTTI NaM pucchA goyamA ! jahaNaNaM atomuddattaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM dAraM 9 // sU0 9 // " chAyA - samyagdRSTiH : khala bhadanta ! samyagdRSTiriti kAlataH kriyacciraM bhavati ? gautama ! samyagdRSTi dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - sAdiko vA aparyavasitaH, sAdiko vA saparyavasitaH, prApta hone ke pazcAt phira kabhI salezya avasthA utpanna nahIM hotI ataH alezya sAdi ananta hai / (dvAra 8) navava samyaktva dvAra zabdArtha - ( sammIi NaM bhaMte! sammIi tti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! samyagdRSTi jIva samyagdRSTi pane meM kitane kAla taka rahatA hai ?) (goyamA ! samma TThiI duvihe paNNatte) he gautama ! samyagdRSTi jIva do prakAra ke haiM ( taM jahA - sAdIe vA apajjavasie sAdIe vA sapajjavasie) ve isa prakAra - sAdi aparyavasita aura sAdi saparyavasita (tattha NaM je se sAdie sapajjabasie) salezya avasthA utpanna nathI thatI, tethI alaizya sAdi ananta che. ( dvAra 8 ) navam' samyakatvadvAra zabdArtha - ( sammadiTTI NaM bhaMte ! sammahidI tti kAlao kebacciraM hoi) lagavan samyagdRSTi kava samyagdRSTi yA haiTalA ANa sudhI rahe che ? (goyamA ! samma hiTTo duvihe paNNatte) gautama samyagrahaSTivANA bhavo me prAranA che (taM jahA-sAdIe vA apajjavasie, sAdIe vA sapajjabasie) tethe| yA prahAre - sAhi aparyavasita bhane sAhi saparyavasita (tattha NaM je se sAdIe zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 18 sU) 9 samyaktvavatAM samyaktvakAlanirUpaNam tatra khalu yaH sa sAdisaparsavasitaH sa jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena SaT SaSTiH sAgaropamANi sAtirekANi, mithyAdRSTiH khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! mithyAdRSTi svividhaH prajJaptaH, tadyathA-anAdiko'paryavasito vA, anAdiko vA saparyavasitaH, sAdiko vA saparyavasitaH, tatra khalu yaH sa sAdikaH saparyavasitaH sa jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena ananta kAlam, anantA utsapiNyavasapiNyaH kAlataH, kSetrataH apArddhaH pudgalaparivoM dezonaH, samyagamithyAdRSTiH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena antarmuhUrtam, dvAram 9 suu09|| unameM jo sAdi saparyavasita hai (se jahaNNeNaM aMtomuhurta) vaha jaghanya antarmuhUrta (ukkoserNa chAvahiM sAgarovamAiM sAiregAI) utkRSTa sAtireka chayAsaTha sAgaro. pama taka (micchadiTThI NaM bhaMte ! pucchA ?) he bhagavan ! mithyAdRSTi ke viSaya meM pRcchA ? (goyamA ! micchAdihI tivihe paNNatte) he gautama ! mithyAdRSTi jIva tIna prakAra ke kahe haiM (taM jahA-aNAie apajjavasie aNAdie vA sapajjava sie, sAdie vA sapajavasie) ve isa prakAra-anAdi ananta, anAdi sAnta aura sAdi sAnta (tattha NaM je se sAdie sapajavasie) unameM jo sAdi sAnta hai (se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM) vaha jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa ananta kAla taka (aNaMtAo ussappiNi osappiNIo kAlao) kAla kI apekSA se ananta utsarpiNI-avasarpiNiyAM (khetao avaDhaM poggalapariyaTuM desUNaM) kSetra kI apekSA se dezona apArdha pudgala parivartana taka (sammAmicchAdiTThINaM pucchA?) sampamithyAdRSTi ke viSaya meM prazna ? (goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhutta) he gautama! jaghanya antarmuhUrta (ukkoseNaM aMtomuhutaM) utkRSTa antarmuhUrta dvAra 9 / sapajjavasie) tamAma re sA sa5 sita cha (se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ) dhanya mantabhuta sudhI ( ukkoseNaM jAvadri sAgarovamAI ) kRSTa sAti24 chAsa sA5ma sudhI. (micchAdidvI NaM bhaMte ! pucchA) sAvan mithyA dRSTinA viSayamA chA ? (goyamA! miccha didI tivihe paNNatte) gautama ! bhi6i2 patra prAranA / cha (taM jahA aNAira apajjavasie vA aNAie sapajjavasie, sAdIe vA sapajjavAsie) te 40 maremanAhi mananta, sAnA sAnta bhane sAhi sAnta (tattha NaM jese sAdIe sapajjavasie) tamAM 2 sa sAnta cha (se jahaNNeNaM aMto muhuttaM ukkose gaM aNaMta kAlaM) te nyathA antabhuta sudhI, GTa manAta 4 sudhI (aNaMtAo ussappiNI osappiNIjo kAlao) 4janI apekSA mananta sapi -- asamiyA (khettao avaDDhaM pogAlapariyaTTa desUrNa) kSetranI apekSAe dezane apAI pudgala parivartana sudhI. (sammAmicchAdidvINaM pucchA) sabhya yASTinA viSayamA prazna ? (goyamA jahaNNe gaM aMtomuhutta) 3 gautama! dhanya mantabhuta (ukkoseNaM aMtomuhuttaM) GTa santati' () zrI. prshaan| sUtra:4
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre TIkA-pUrva lezyAdvAraM prarUpitam, atha navamaM samyaktvadvAraM prarUpayitumAha - "samma diTThI jid ! samma kALao kevaciraM hoi ?' he bhadanta ! samyagdRSTiH- samyag - 3 - aviparItA - samIcInA dRSTi- arhatpraNIta vastutastra pratipattiryasya sa samyagradRSTiH, sacAntarakaraNakAlabhAvanA aupazamikasamyaktvena sAsAdanasamyaktvena vizuddhadarzanamoha puJjodayasaMbhavikSAyopazamika samprakatvena sakaladarzanamohanIsakSapa samutthakSAyika samyaktvena vA'vaseyaH, sa khalu samyagdRSTiH samyagraha STiriti samyagdRSTivaparyAyaviziSTaH san kAlataH - kALApekSayA kiyaciraM - kiyatkAlaparyantamavyavacchedena bhavati - avatiSThate ? bhagavAnAha - 420 TIkArtha - isase pUrva lezyAdvAra kI prarUpaNA kI gaI thI, aba kramaprApta nauveM samyaktva dvAra kA nirUpaNa kiyA jAtA hai gautamasvAmI - he bhagavan ! samyagdRSTi jIva kitane kAla taka nirantara samyadRSTi banA rahatA hai ? jisakI dRSTi samyak arthAt yathArtha ho, viparIta na ho, vaha samyagdRSTi kahalAtA hai / parya yaha hai ki arhanta bhagavAn ke dvArA pratipAdita vastutasya para jisakI pratIti, ruci yA zraddhA ho, vaha samyagdaSTi hai / samyagdRSTi tIna prakAra se hote haiM- aupazamika samyaktva ke dvArA, kSAyopazamika samyaktva ke dvArA aura kSAyika samyaktva ke dvArA / anantAnubaMdhI kaSAya aura darzana mohanIya karma ke upazama se hone vAlI tatva ruci aupazamika samyaktva hai| inhIM karmaprakRtiyoM ke kSayopazama se hone vAlI tatvarUci kSAyopazamika samyakva kahalAtI hai aura kSaya se hone vAlI tatvarUci ko kSAyika samyaktva kahate / yahAM yaha prazna kiyA gayA hai ki samyagdRSTi jIva yadi lagAtAra samyagdRSTi TIkAtha--AnA pahelAM vaizyAdvAranI prarUpaNA karAI hatI, have, kramaprAsa navamu samyakatva dvAra nirUpaNa karAya che. zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! samyak dRSTi jIva keTalA kALa sudhI nirantara sabhyaTi paNAmAM banI rahe che ? jenI vjhi sAk arthAt yathA che, viparIta nathI, te samyagdaSTa kahevAya che. tAtparya e che ke ahIMnta bhagavAnanA dvArA pratipAdita vastutatva para jenI pratIti rUci agara zraddhA hoya, te samyagdaSTi che. samyagdaSTi traNa prakAre thAya che--aupazamika samyakatva dvArA, kSAyeApazamika samyakatva dvArA ane kSAyika samyaktvadvArA. anantAnumantrI kaSAya ane dana mehanIyakanA upazamathI thanArI tattvarUci e aupazamika samyakatva che. Aja krama prakRtiyAnA kSayApazamathI thanArI tattva rUci kSAApazarmika samyakatva kahe vAya che ane kSayathI thanArI tattvarUcine kSAyika samyakatva kahe che. ahIM A prazna karAyeA che ke samyagdaSTi jIvanirantara samyagdaSTi banI rahe te keTalA kALa sudhI banI rahe che? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhino TokA pada 18 sU0 9 samyaktvayatA samyaktvakAlanirUpaNam 421 'goyamA !' he gautama ! 'sammaddiTTho duvihe paNNatte' samyagdRSTi dvividhaH prajJaptaH, 'taM jahA - sAdI vA avajjavalie, sAdIe vA sapajjavasie' tadyathA - sAdiko vA aparyavasitaH, sAdiko vA paryavasitaH, tatra kSAyike samyaktve utpAdite sati sAdhaparyavasitaH samyadRSTirvyapadizyate tasya paripAtAsaMbhavAt, kSAyopazamikAdi samyaktvApekSayA ca sAdi saparyavasitaH samyagdRSTiriti vyapadizyate, 'tattha NaM je se sAdIe sapajjavasie se jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM chAvahiM sAgarotramA sAiregAI' tatra tayoH sAdya - paryavasitasAdisa paryavasitayormadhye khalu yo'sau sAdisaparyavasitaH samyagdRSTi rbhavati sa jaghanyena antarmuhUrtam tataH paraM mithyAtvaprAptaH, utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamANi sAtirekANi yAvat samyagdRSTityaparyAyaviziSTaH san tirantaramavatiSThate, tathAca yadi vijayAdiSu 'caturSu vAradvayamaparipatita samyaktva utkRSTa sthitiko deva utpayate vAstrayaM vA acyutadeva banA rahe to kitane kAla taka banA raha sakatA hai ? bhagavAn uttara dete haiM- gautama ! samyagdRSTi do prakAra ke hote haiM - sAdi ananta samyagdRSTi aura sAdi sAnta samyagdRSTi / jise kSAyika samyaktva kI prApti hotI hai vaha sAdi ananta samyagdRSTi kahalAtA hai, kyoki eka vAra utpanna hone para kSAyika samyaktva kA vinAza nahIM hotA / kSAyopazamika aura aupazamika samyaktva kI apekSA se samyagdRSTi sAdi sAnta hotA hai, kyoMki ye donoM samyaktva ananta nahIM, sAnta haiM / aupazamika samyaktva antarmuhUrta taka hI rahatA hai aura kSAyopazamika samyaktva chayAsaTha sAgaropama taka / isI apekSA se kahA gayA hai- sAdi ananta aura sAdi sAnta samyagdRSTiyoM meM jo sAdi sAnta samyagdRSTi hai, vaha jaghanya antarmuhUrta taka samyagdRSTi paryAya vAlA rahatA hai, usa ke bAda use mithyAtva kI prApti ho jAtI hai / yaha kathana aupazamika samyaktva kI apekSA se hai / utkRSTa kiMcit adhika chayAsaTha sAgaropama zrI bhagavAn uttara Ape cheDe gautama ! samyagdaSTi jIvA e prakAranA hAya chesAdi ananta samyagdaSTi ane sAdikSAnta samyagdaSTi, jenAthI kSAyika samyakatvanI prApti thAya che. te sAdi ananta samyagdarTi kahevAya che, kemake ekavAra utpanna thayA pachI kSAyika samyakatvanA vinAza nathI thate. lAye pazamaka samyakatva ane aupazamika samyakatva ape kSAthI samyagdaSTi sAhiMsAnta haiAya che, kemake A anne samyakatva ananta nathI paNu sAnta che, aupamika samyakatva antarmuhUta sudhI rahe che ane kSAyika samyakatva chAsaDa sAgaropama sudhI rahe che, e apekSAe kahyuM che-sAhimananta ate sAhisAnta samyagdaSTi emAM je sAdi sAnta samyagdaSTi che, te jadhanya antamuhUta sudhI samyagdaSTi paryAyavALA rahe che, tenA pachI tene mithyAtvanI prApti thaI jAya che. A kathana aupamika samyakatvanI apekSAthI che. utkRSTa kricitta adhika chAsaTha sAgaropama sudhI samyagdaSTi banI rahe che. A kathana zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 prajJApanAsUtre loke tato devabhavaireva SaTSaSTiH sAgaropamANi paripUrNAni bhavanti, samyaktvasahitA manuSya bhavAH punaradhikA bhavantIti taiH sAtirekANi tAni bodhyAni, tathA cokam -- 'dovAre vijayAisa gayarasa tini'ccue ahava tAI / airegaM narabhaviyaM' iti, dve vAre vijayAdiSu gatasya tisro vArA acyute'thavA tAni / atirekaM narabhavikamiti, gautamaH pRcchati- 'micchAdiTThI NaM bhaMte! pucchA' he bhadanta ! mithyAdRSTi :- mithyA - viparItA dRSTiH- jIvAjIvAdivastu tasvapratipattiryasya pADurogagrastasya zvete zaGkhe pItapratipattivat sa mithyAdRSTiH, sa khalu midhyAdRSTiH mithyAdRSTiriti - mithyAdRSTitva paryAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantamavyavacchedena avatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'micchadiTThI tivihe paNNatte' midhyAdRSTi strividhaH prajJaptaH, 'taM jahA aNAie apajjavasie kA, aNAdIe vA sapajjavasie, sAdIe vA sapajjavasie' tadyathA - anAdiko paryavasito vA, anAdiko vA saparyavasitaH, sAdiko vA saparyavasitaH, tatra yaH kadAcidapi samyaktvaM na prApsyati so'nAdyataka samyagdRSTi banA rahatA haiM / yaha kathana kSAyopazamika samyaktva kI apekSA se samajhanA cAhie / yadi koI jIva do vAra vijayAdi vimAnoM meM samyaktva ke sAtha utpanna ho athavA tIna vAra acyuta devaloka meM utpanna ho to chayAsaTha sAgaropama vyatIta ho jAte haiM aura kiMcit adhika kAla jo kahA hai| vaha bIca ke manuSya bhavoM kA samajhanA caahie| kahA bhI hai- 'do bAra vijaya Adi meM athavA tIna bAra acyuta devaloka meM gae hue jIva ke chyAsaTha sAgara hote haiM / bIca ke manuSya bhava atirikta kAla meM ginanA cAhie / gautamasvAmI - he bhagavan ! mithyAdRSTi saMbaMdhI pRcchA ? arthAt mithyadRSTi jIva lagAtAra kitane kAla taka mithyAdRSTi banA rahatA hai ? bhagavAn he gautama! mithyAdRSTi jIva tIna prakAra ke hote haiM, ve isa prakAra -anAdi ananta arthAt jo anAdi kAla se mithyAdRSTi hai aura ananta kAla kSAyeApazamika samyakatvanI apekSAe samajavuM joie. jo kaMi jIva e vAra vijyAdi vimAnAmAM samyakatvanI sAthe utpanna thAya athavA traNa vAra acyuta devaleAkamAM utpanna thAya te chAsaTha sAgare pama vyatIta thai jAya che ane kAMika adhikALa je kahyo che te vacalA manuSyabhavAnI samajave joI e kahyuM paNa che--e vAra vijaya AdimA athavA traNa vAra acyuta devalAkamAM gayelA jIvanA chAsaDa sAgarApama thAya che. vacalA manuSyabhava atiriktakALamAM gaNavA oie.' zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! mithyAdraSTi sambandhI pRcchA ? arthAt mithyAdaSTi jIva nirantara keTalA kaLa sudhI mithyAdraSTi banI rahe che ? zrI bhagavAna-De gautama ! mithyASTi jIva traNa prakAranA hAya che, te A prakAreanAdi ananta arthAt je anAdikALathI mithyAdraSTi che ane anantakALa sudhI mithyAdraSTi zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 9 samyaktvavatAM samyaktvakAlanirUpaNam paryavasitaH, yastAvat samyaktvaM prApsyati so'nAdisaparyavasitaH, yastu samyaktvaM prApyapunarapi mithyAtvaM prApsyati sa sAdisaparyava sito vyapadizyate 'tatthaNaM je se sAdIe sapajjavasie se jahANeNaM aMtomuhuttaM ukko seNaM aNataM kAlaM' tatra-anAdyaparyavasita-anAdisaparyavasitasAdisaparyayasitAnA madhye khalu yo'sau sAdisaparyavasito bhavati sa jaghanyena antamuhUrtam tadanantaraM kasyApi punaH samyaktvaprApta : utkRSTena anantaM kAlaM yAvat sAdisaparyavasito mithyAdRSTiH mizAdRSTitvaparyAyaviziSTaH san nirantaratayA avatiSThate, tamevAnantakAlaM dvidhA pratipAdayati-'agaMtAo ussappiNio sapiNo zrI kAlao' anantAH utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH-kAlApekSayA'vaseyAH 'khetto abajhaM poggalapariyaTeM dekhaNaM' kSetrataH kSetrApekSayA apArddhaH pudgalaparivatoM dezono'vaseyaH, atra kSetrapadopAdAnAt kSetrapurAla parAvarta eva parigrahItavyA natu dravyapudgalaparAvartAdayo'pi, evameva pUrvottaratrApi vijJeyam, taka mithyAdRSTi hI banA rahegA, jaise abhavya jIva, dUsarA anAdi sAnta arthAt jo anAdi kAla se mithyAdRSTi to hai magara bhaviSya meM jise samyaktva kI prApti hogI tIsarA sAdi sAnta miyAdRSTi arthAt jo samyaktva ko prApta karane ke pazcAt phira mithyAdRSTi ho gayA hai aura bhaviSya meM punaH samyaktva prApta karegA ina anAdi ananta, anAdi sAnta aura sAdi sAnta mithyAdRSTiyoM meM jo sAdi sAnta mithyAdRSTi hai, vaha jaghanya antarmuharta taka mithyAdRSTi rahatA hai| antarmuhUrta taka mithyAdRSTi rahane ke bAda use punaH samyaktva kI prApti ho jAtI hai / utkRSTa ananta kAla taka vaha mithyAdRSTi banA rahatA hai aura ananta kAla vyatIta hone ke pazcAt use samyaktva prApta hotA hai| usa ananta kAla kA do prakAra se pratipAdana karate haiM-kAla kI apekSA ananta utsapiNiyAM evaM ananta avasariNiyAM samajhanA cAhie / kSetra kI apekSA se dezona apArdha pudgalaparAvartana jAnanA caahie| yahAM kSetra pada ko grahaNa karane se kSetra pudgalaparAvartana grahaNa karanA cAhie, dravyapudgalaparAvartana Adi nhiiN| yahI bAta pIche aura ja banI raheze, jema abhavya jIva, bIjA anAdiyAnta arthAt je anAdikALathI mithyASTi te che paNa bhaviSyamAM jene samyakatvanI prApti thaze. trIjA sAdisAnta mithyAdraSTi arthAt je samyakatvane prApta karyA pachI pAchA mithyASTi banI gayA che ane bhaviSyamAM pharI samyakatva prApta karaze. A anAdiananta, anAdisAnta ane sAdisAnta mithASTimAM je sAdisAnta mithyAdaSTi che, te jaghanya attamuhUta sudhI mithyAdraSTi rahe che. antarmuhUrta sudhI mithyAdRSTi rahyA pachI tene pharI sampaka-vanI prApti thaI jAya che. utkRSTa anantakALa vyatIta thayA pachI tene samyakatva prApta thAya che. A ananta kALa kALanI apekSAthI ananta utsapiNi temaja ananta avasarpiNa samajavI joie. kSetranI apekSAthI dezona apAI yugalaparAvartana jANavAM joIe. ahIM kSetrapadane bahaNa zrI. prazAnasUtra:4
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 prajJApanA gautamaH pRcchati - 'sammAmicchAdidvINaM pucchA' he bhadanta ! samyagmithyAdRSTiH:- sabhyamidhyAdRSTiryasya sa samyagmithyAdRSTiH sa khalu samyagmidhyAdRSTitvaparyAMyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantamavyavacchedena avatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'jahaNeNaM aMtamuttaM ukoseNaM aMtomuhutaM' jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena cApi antarmuhUrta yAvat samyagmithyAdRSTiH samyaG midhyAdRSTitvaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate, tadanantaraM tatpariNAma vinAzasyAvazyaM bhAvitvAt tathAvidhajI va svAbhAvyAt. 'dAraM 9' navamaM samyaktvadvAraM samAptam // sU0 9 // jJAnadvAra vaktavyatA 13 mUlam - NANI NaM bhaMte! NANI tti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA ! NANI duvihA paNNattA taM jahA - sAie vA apajavasie, sAie vA sapajjavalie, tattha NaM je se sAie sapajara sie se jahapaNeNaM aMtomuddattaM ukkoseNaM chAvaTThi sAgarovamAI sAiregAI, AmiNibohiyaNANI NaM pucchA, goyamA ! evaM cetra, evaM suyaNANI vi, ohiNANI vi evaM ceva, navaraM jahapaNeNaM evaM samayaM, maNapajavaNANI NaM Age bhI sarvatra samajhanA cAhie / gautamasvAmI - he bhagavan ! samyagmithyAdRSTi saMbaMdhI pRcchA ? arthAt bhagavan ! samyagmithyAdRSTi jIva lagAtAra kitane kAla taka samyagmithyAdRSTi banA rahatA hai ? bhagavAn - he gautama ! jaghanya anta taka aura utkRSTa bhI antarmuhUrta taka hI samyagmithyA dRSTi jIva nirantara samyagmithyAdRSTi rahatA hai / antarmuhUrtta ke pazcAt mizradRSTi nahIM rahatI, yA to vaha jIva samyagdRSTi ho jAtA hai athavA mithyAdRSTi bana jAtA hai| kyoMki jIva kA aisA ho svabhAva haiN| (dvA0 9) karavAthI kSetra pudgalaparAvartana grahaNa karavu joie. dravya puaparAvatana Adi nahI. eja vAta pAchaLa ane AgaLa paNa satra samajavI joie. zrI gautamasvAmI he bhagavan ! sabhyamithyASTi sambandhI pRcchA ? arthAta bhagavan ! sabhyamithyAdraSTi jIva nirantara keTalA samaya sudhI sabhyagmithyAdraSTi khanI raDe che? zrI bhagavAn-4 gautama ! jaghanya antarmuhUta sudhI ane haeNtkRSTa paNa antarmuhUta sudhI ja sasthagmithya draSTi jIva nirantara sabhyamithyAdraSTi rahe che. antarmuhUrta pachI mizradraSTi nathI rahetA, agara te te jIva samyagdaSTi thai jAya che, athavA te mithyAdRsstti manI laya che, ma svabhAva the, (dvAra navasu ) na yevo zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 10 zAnadvAranirUpaNam 425 bhaMte ! maNapajavaNANi tti kAlo keJciraM hoi goyamA ! jahaNNe NaM egaM samayaM, ukoseNaM desUNA pukkoDI, kevalaNANINaM pucchA, goyamA ! sAie apajavasie, aNNANI mati aNNANI suya aNNANI pucchA, gopamA ! aNNANI maiaNNANI suya aNNANI tivihe pANate taM jahA-aNAie vA apajavasie, aNAie vA sapajava. sie, sAdIe vA sapajavasie, tattha NaM je se sAie sapajavasie se jahaSNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, aNaMtAo uslappiNio sAppiNIo kAlao, khettao avaTuM poggalapariyaDUM desUNaM vibhaMgaNANI gaM bhaMte ! pucchA, goyamA ! jahANeNaM ega samayaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM desUNAe puvyakoDIe abbhahiyAI / dAraM 10 / |suu 0 10 // __ chApa-jJAnI khalu bhadanta ! jJAnIti kAlataH kiciraM bhavati ? gautama ! jJAnI dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-sAdiko vA aparyavasitaH, sAdiko vA saparyavasitaH, tatra khalu yo'sau sAdikaH saparyavasitaH sa jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena paTpaSTiH sAgaropamANi sAtire. kANi, AbhinibodhikajJAnI khalu pRcchA, gautama ! ekazcaiva, evaM zrutajJAnI api, avadhijJAnI jJAnadvAra zabdArtha-(NANI NaM bhaMte ! maNi tti kAlao kecciraM hoi ?) he bhagavan ! jJAnI jIva kitane kAla taka jJAnI rahatA haiM ? (goyamA ! NANI duvihe paNNatte) he gautama ! jJAnI do prakAra ke kahe haiM (taM jahA-sAie vA apalavasie, sAie vA sapajjavasie) ve isa prakAra sAdi aparyavasita aura sAdi saparyavasita (tastha Na je se sAie sapajjavasie) una meM jo sAdi saparyavasita haiM (se) vaha (jaha. paNeNaM) kama se kama (aMtomuhutta) antarmuhUrta taka (ukoseNaM chAvahiM sAgaro. vamAiM sAiregAI) utkRSTa kucha adhika chayAsaTha sAgaropama taka jJAnahAra zahAtha-(NANI NaM bhaMte ! NANitti kAlao kevacciraM hoi ?) 3 bhAvan ! jJAnI 71 sA samaya sudhI jJAnI mA 27 cha ? (goyamA ! NANI duvihe paNNate) gautama ! jJAnI se prA2nA / che (taM jahA-sAIe vA apajjavasie, sAira vA sapajjavasie) te / re sAta paryAvasita bhane sAta sayavasita, (tatthaNaM je se sAIe sapajjavasie) tabhA 2 saya 5sita cha (se) te (jahaNNe) mAchAmA ch| (aMtomuhuttaM) antabhur3ita sudhI (ukoseNaM chAvadi sAgarovamAI) re is api4 chAsa saa||315m sudhI. pra. 54 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayApanAsUce api evazcaiva, navaraM jaghanyena eka samayam, manAparyavajJAnI khalu bhadanta ! manaHparyavajJAnI iti kAlataH vi.yaciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena ekaM samayam, utkRSTena dezonA pUrvakoTiH, kevalajJAnI khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! sAdiko'paryavasitaH, ajJAnI matyajJAnI zrutA jJAnI pRcchA, gautama ! ajJAnI matyajJAno zrutAjJAnI trividhaH prajJaptaH, tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH ana diko vA saparyava sataH, sAdiko vA saparyasitaH, tatra khalu yo'sau sAdi __(abhiNiyohiyanANI Na pucchA ?) abhiniyodhika jJAnI ke viSaya meM pRcchA? (goyama ! evaM ceva) he gautama ! isI prakAra (evaM suyaNANI vi) isI prakAra ata. jJAnI bhI (ohinANI vI evaM gheva) avadhijJAnI bhI isI prakAra (navaraM) vizeSa (jahoNaM egaM samayaM) jaghanya eka samaya taka (maNapajjavanANI NaM bhaMte ! maNapajjavanANi tti kAlao keciraM ho?) he bhagavan ! manaHparyavajJAnI kitane kAla taka mana:paryavajJAnI panemeM rahatA hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM he gautama ! jaghanya eka samaya (uko seNaM deNA puvAkoDI) utkRSTa dezona karoDa pUrva (kevalaNANI NaM pucchA?) kevalajJAnI-pRcchA? (goyamA ! sAie apajjavasie) gautama ! mAdi ananta (aNNANI, maiaNNANI suya aNNANI pucchA ?)ajJAnI matyajJAnI, zrutAjJAnI saMbaMdhI pRcchA ? (goyamA!) he gautama! (aNNANI, mai aNNANI suya aNNANI) ajJAnI, matyajJAnI aura zrutAjJAnI (tivihe paNNatte tIna prakAra kA kahA hai (naM jahA-agAie vA Ajjavasie, aNAdIe vA tapajja vasie) vaha isa prakAra-anAdi ananta aura anAdi sAnta (sAdIe vA sapaja ___ (AbhiNibor3iyanANI NaM pucchA ?) AMARIshaanaa-124| 1 (goyamA ! evaM ceva) 3 gotama ! 4 mAre (evaM suyaNANI) me04 prAre zrutajJAnI para (ohinANI vi evaM ceva) avadhijJAnI para se prAre (navaraM) vizeSa (jahaSNeNaM egaM samaya) nya me samaya sudhI. (maNapajjavanANI NaM bhaMte ! maNapajjavanANitti kAlao kevacciraM hoi ?) sAvan ! mana:51jJanI Year // sudhI bhanaH5vajJAnI 29 cha ? (goyamA ! jahaNNeNaM ega samaya) hai gautama ! 4-4 se samaya (ukkoseNaM desUNA puSakoDI) aTa deza- 43756. (kevala gANINaM pucchA?) jJAnI va 127 / ? (goyamA ! sAie apajjavasie) hai gautama ! sAsinanta. (aNNANI, maiaNNANI suyaaNNANI pucchA ?) 25jJAnI, bhatyajJAnI, shru||jnyaanii samandhI 2 ? (goyamA !) gautama ! (aNNANI, maiaNNANI, suyaaNNANI) ajJAnI, bhatyajJAnI mane zrutajJAnI (tivihe paNNale) 3 prA2nA 4hyA cha (taM jahA-aNAie vA apajjavasie, aNAdIe vA sapajjavasie) te mAre-manAmananta bhane manasAnta zrI. prshaan| sUtra:4
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 10 10 zAnadvAranikaraNam saparyatrasitaH sa jaghanyena antamuhartama, utkRSTe ra anantaM kAlam, anantA utsapiNyavasApiNya: kAlataH kSetrato'pArddha padgalaparivatoM dezonaH, vibhaGgajJAnI khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! jaghanyena eka samayama, utkRSTena trayastriMzatsAgaropamANi dezona pUrvakoTayabhyadhikAni, dvAram 10 // sU010 // __TIkA-pUrva samyaktvadvAraM prarUpitam atha dazamaM jJAnadvAra prarUpayitamAha-'NANI NaM bhaMte ! NANi tti kAlao keciraM hoi ?' he bhadanta ! jJAnI khalu 'jJAnI' iti-jJa nitvaparyA viziSTaH san kAlata:-kAlApekSayA kiyaciraM-kiyatkAlaparyantam avyavacchedena bhavati-AtiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'NANI duvihe paNNatte' jJAnI dvividhaH vasie) aura sAdi sAnta (tattha NaM je se sAdIe sapajjavasie) unameM jo sAdi sAnta hai (se ) vaha (jahaNNeNaM aMtomuhattaM) jaghanya antarmuhUrta taka (ukkoseNaM aNaM taM kAlaM) utkRSTa ananta kAla taka (aNaMtAo ussappiNi osappiNIo) ananta utsarpiNI-avasarpiNiyAM (kAlao) kAla se (khettao avaDUDhaM poggalapariya8 desUrNa) kSetra se dezona apArdha pudalaparivartana (vibhaMganANI NaM bhaMte ! pucchA?) vibhaMgajJAnI keviSaya meM bhagavan pRcchA ? (goyamA! jahaNNegaM egaM samaya) he gautama ! jaghanya eka samaya (ukosegaM tettIsaM sAgarovamAI) utkRSTa tetIsa sAgaropama (desUNAe pubdhakoDIe anbhahiyAI) dezona karoDa pUrva adhika dvAra 10 TIkAtha-isase pUrva samparatva dvAra kI prarUpaNA kI gaI, aba Rma ke anu. sAra dasa veM jJAnadvAra kI prarUpaNA kI jAtI haiN| gautamasvAmI- he bhagavan ! jJAnI jIva kitane kAla taka jJAnI banA rahatA hai bhagavAn-he gautama! jJAnI jIva do prakAra ke kahe haiM ve isa prakAra haiM-sAdi aparyavasita aura sAdi saparyavasita / jipsa jIva ko samyagjJAna utpanna hone (sAdIe vA sapajjavasie) bhane sAhisAnta (tatthaNaM je se sAdIe sapajjavasie) tAre sAhasAnta cha (se) te (jahaNNeNaM aMtomuhutaM) 43nya mantabhuta sudhI (ukkoseNaM aNataM kAlaM) 6STa mana-18 sudhI (aNaMtAo ussa ppiNio sappiNi bho) 1 Grallel 1. sapiyA (kAlao) 4thI (khettao avaDUDha poggalapariyaha desUNaM) kSetrakI zAna sAdhanA 52vata (vibhaMganANIgaM bhaMte ! pucchA ') vijJAnI sAthI bhagavan ! ch| ? (goyamA ! jahaNNeNaM egaM samaya) bhIma ! nya se samaya (ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI) 1e tIsa saag|5m (desUNAe puvvakoDIe amahiyAI) zAna 42.351 ma4i. (dvA2 10) TIkArya-AnAthI pahelAM samyaka vadvAranI prarUpaNa karAI, have kramAnusAra dazamA jJAnadvAranI prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! jJAnI java keTalA kALa sudhI jJAnI paNAmAM banI rahe che? zrI bhagavAna-he gautama! jJAnI chava be prakAranA kahyA che, te A prakAre che. sAdi aparyAvasita ane sAdi saparyavasita je jIvane samya jJAna utpanana thayA pachI te zrI. prshaan| sUtra:4
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 prazApanAstre prajJaptaH 'taM jahA-sAIe vA apajjavasie, sAIza vA sapajjavalie' tadyathA-sAdiko vA apa yavasitaH, sAdiko vA saparyavasitaH, tatra kevalajJAnApekSayA sAvaparyayasito'vaseyaH kevala jJAne sati tataH paripAtAsaMbhavAt, tadanyajJAnApekSayA sAdisapayAlito vyapadizyate, kevalAnyajJAnAnAM pratiniyatakAla mAvitvAt, 'tattha NaM je se sAIe sapajjavasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM chAyaTiM sAgarovamAiM sAiregAI' tatra sAdhaparyavasitasAdisaparyavasitayomadhye khalu yo'so sAdisaparyavasitaH pratipAditaH sa jayanyena antarmuhUrtam, utkRSTena SaTpaSTiH sAgaropamANi sAtire kANi yAvat svaparyAyatayA nirantaramavatiSThate, tathA ca jaghanyenAntarmuhUMta bhavati parato mithyAtvAma nena jJAnapariNAmavinAzAt, utkRpTena tu paTpaSTiH sAgaropamANi sAtirekANi yAvat, tAni ca samyagdRSTerivAvaseyAni, ke pazcAt vaha sadaiva banA rahatA hai, vaha sAdi aparya vasita jJAnI kahalAtA hai| jisakA samyagjJAna, samyagdarzana kA abhAva hone para naSTa hone vAlA hai, vaha sAdi saparyavasita jJAnI kahalAtA hai / jo jJAnI kSAyika samyaktva vAle haiM, ve sAdi aparyavasita jJAnI haiN| kevalajJAnI bhI sAdi aparyavasita jJAnI haiM, kyoMki kevalajJAna utpanna hone ke bAda naSTa nahIM hotA hai| kevalajJAna ke sivAya anya jJAnoM kI apekSA sAdi saparyavasita kahalAtA hai kyoMki ve jJAna niyata kAla bhAvI haiM-ananta nahIM haiN| ina sAdi ananta aura sAdi sAnta jJAniyoM meM se jo sAdi sAnta jJAnI hai, vaha jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika chayAsaTha sAgaroSama taka jJAnI paryAya meM nirantara rahatA hai / isa prakAra jJAnI avasthA jaghanya antarmuhUrta taka rahatI hai, usake pazcAt mithyAtva ke udaya se jJAnapariNAma kA vinAza ho jAtA hai| utkRSTa kAla jo chayAsaTha sAgaropama se kucha adhika kahA gayA hai, usakA spaSTIkaraNa samyagdRSTi ke samAna hI samajhalenA cAhie, kyoMki samyagdRSTi hI jJAnI hotA hai| sadaiva banI rahe che, te sAdi aparyAvarita jJAnI kahevAya che. jenA samyajJAna, samyagdarzana, no abhAva thaIne naSTa thanAra che, te sAdi saparyavasita jJAnI kahevAya che. je jJAnI kSAvika samyakatvavALA che, te sAdi apAyavasita jJAnI che. kevaLajJAnI paNa sAdi aparyavasita jJAnI che kemake kevaLajJAna upana thayA pachI naSTa nathI thatuM. kevaLajJAnanA sivAya anya jJAnanI apekSAe sAdi saMparvavasita kahevAya che kemake te jJAna niyatakAlabhAvI che-ananta nathI e sAdiananta ane sAdisAta jJAniyAmAMthI je sAdisAnta jJAnI che, te jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa kAMIka adhika chAsaTha sAgaropama sudhI jJAnI paryAyamAM nirantara rahe che. e prakAre jJAnI avasthA jaghanya antarmuhUrta sudhI rahe che, tenA pachI mithyAtvanA udayathI jJAna pariNamane vinAza thaI jAya che. u-kRSNakAla je chAsaDa sAgaropamathI kAIka adhika kahela che, tenuM spaSTIkaraNa samyagdaSTinI samAna ja samajI levuM joIe, kemake samyagdaSTi ja jJAnI hoya che zrI. prshaan| sUtra:4
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 10 zAnadvAranirUpaNam 429 samyagdRSTereva jJAninAt, gautamaH pRcchati-AmiNibohiyaNANI NaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! Abhiniyodhika jJAnI khalu AbhiniyodhikajJAnikhaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantamavyavacchedena avatiSThate ? bhagavAnAha-gogamA !' he gautama ! 'evaM ceva' evaJcaiva-pUrvoktarItyA yathA sAmAnyatojJAnI sAdisaparyavasito jaghanyena utkRSTena ca pratipAdita stathA''bhiniyodhijJAnI api avaseyaH, saca jaghanyena antarmuhRtam utkRSTena SaTkSaSTiH sAgaropamAgi sAtirekANi yAvat 'evaM suyaNANI vi, ohiNANI vi evaMceva' evam-AminibodhikajJAnirItyA zrutajJAno api avadhijJAnI api evaJcaiva-pUrvoktarItyaiva pratipAdanIyaH kintu 'navaraM jaddaNNeNaM ega samayaM navaram -ayaM vizeSaH avadhijJAnI jaghanyena ekaM samayaM yAvat avadhijJAnilAparyAyaviziSTaH san nirantaramavaliSThate, athAvadhijJAnasya kathamekasamayatA ? iti cedabocyate-atra tiryagyonika pazcendriyo manuSyo devo vA vibhaGga gautamasvAmI-he bhagavan ! Abhiniyodhika jJAnI lagAtAra kitane kAlataka Abhinibodhika jJAnI rahatA hai ? bhagavAn-gautama ! isa prazna kA uttara isI prakAra arthAt sAmAnya jJAnI ke viSaya meM jo kahA hai, usI ke anusAra samajhanA cAhie, arthAt jaghanya antamuhUrta taka aura utkRSTa chayAsaTha sAgaropama se kucha adhika abhinibodhika jJAnI nirantara abhiniyodhika jJAnI rahatA hai| ____ abhinibodhika jJAnI ke samAna hI zrutajJAnI aura avadhikajJAnI kA kAlamAna bhI samajhalenA caahie| vizeSatA itanI hI hai ki avadhijJAnI kA jaghanya avasthAna kAla eka samaya kA hai, antarmuhUrta kA nhiiN| prazna kiyA jA sakatA hai ki avadhijJAnI kA jaghanya kAla eka samaya kA hI kyoM kahA hai ? uttara yaha hai ki tiryaMca paMcendriya, manuSya athavA deva vibhaMgajJAnI hotA huA zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! AbhinidhijJAna nirantara keTalA samaya sudhI AbhinibaMdhakazAnI paNAmAM rahe che ? zrI bhagavAna-he gautama ! A praznano uttara eja prakAre arthAt sAmAnya jJAnInA viSayamAM je pramANe kahyuM che, tene ja anusAra samajI levuM joIe, arthAt jaghanya antamuhUrta sudhI ane utkRSTa chAsaTha sAgaropamathI kAMIka adhika AbhinibokizAnI nirantara AbhinivijJAnI rahe che, AbhinibedhikajJAnInI samAnaja zrutajJAnI ane avavijJAnInuM kALamAna paNa samajI levuM joIe vizeSatA eTalI ja che ke avadhijJAnIne jaghanya avasthAna kALa eka samayano che. antarmuhUrtane nathI prazna karI zakAya che ke avadhijJAnIne jaghanyakALa eka samayane ja kema kahe che? uttara e che ke-tiryaMca paMcendriya, manuSya athavA Deva vimAgajJAnI thaIne jyAre zrI prshaapn| sUtra:4
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 my'naa jJAnI san samyaktvaM pratipadyate, tasya ca sampanatvapratipattisamaye evaM samyaktva bhAvato vibhaGgajJAnam avadhijJAnaM jAnam, tacca yadA devasya cyavanena mRtyunA'nyasya anyayAvA'nantarasamaye paripatati tadA bhavatrAvadhijJAnasyaikasamayatA, utkRSTena sAtirekANi paTpaSTiH sAgaropamANi yAvata tAni cAparipAtAvadhijJAnasya vAradvayaM vijayAdiSu gamanena vAratrayam acyutadevalokagamanena vA ava se yAni, gautamaH pRcchati-'maNapajjavaNANI NaM bhaMte ! maNapajjavaNANitti kAlao kevacciraM hoi' he bhadanta ! manaHparyavajJAnI khalu mana:paryavajJa nI itimanaH paryavajJAnitvaparyAyaviziSTaH san nirantaraM kiyatkAlaparyantamavatiSTate ? bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM ega samayaM uko seNaM desUNA punakoDI' jaghanyena eka samayaM yAvad utkRSTena tu dezonAM pUrvakoTi yAvad manaHparyavajJAnI manAparyavajJAnitvaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate tathA ca manAparyavajJAminaH ekasabhayatvaM ca saMyatasya apra. jaba samaktva prApta karatA hai to samyaktva kI prApti hote hI usakA vibhagajJAna avadhijJAna ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| deva ke cyavana ke kAraNa athavA anya kI mRtyu hone para anya kAraNa se anantara samaya meM :hI jaba vaha avadhi jJAna naSTa ho jAtI hai taba usakA avasthAna eka samaya taka rahatA hai| utkRSTa chayAsaTha sAgaropama taka rahatA hai / avadhijJAnI ke sAtha jo jIva do vAra vijaya Adi vimAnoM meM jAtA hai athavA tIna vAra acyuta devaloka meM utpanna hotA hai taba usakI sthiti chayAsaTha sAgaropama kI hotI hai| gautamasvAmI-punaHprazna karate haiM-bhagavan ! manAparyavajJAnI, mana:paryavajJAnI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! mana:paryavajJAnI nirantara manaHparyavajJAnI panemeM jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa dezona karoDa pUrva taka rahatA hai / jaba kisI apra. samyakatva prApta kare che te samyakatvanI prApita thatAM ja tenuM virbhAgajJAna avadhijJAnanA rUpamAM pariNata thaI jAya che. devanA cyavananA kAraNe athavA anyanuM mRtyu thatAM agara anya kAraNathI anAra samayamAM jyAre te avadhijJAna naSTa thaI jAya che tyAre tenuM avasthAna eka samaya sudhI rahe che. utkRSTa chAsaTha sAgarepama sudhI rahe che. avadhijJAnanI sAthe je jIva be vAra vijaya Adi vimAnamAM jAya che. athavA traNa vAra ayyata devalekamAM utpanna thAya che, tyAre temanI sthiti chAsaTha sAgaropamanI hoya che. zrI gautamasvAmI punaH prazna kare che-he bhagavan! manaparyavajJAnI manaH5ryavajJAnI rUpamAM niraMtara keTalA samaya sudhI rahe che ? - zrI bhagavAna -he gautama ! manaH paryAvajJAnI nirantara mana:paryavajJAnI paNamAM jaghanya eka samaya sudhI ane utkRSTa dezona kareDa pUrva sudhI rahe che, jyAre keI apramatta saMyatanuM zrI prazAnasUtra:4
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 10 jJAnadvAra nirUpaNam 431 mattAddhAyAM vartamAnasya manaHparyavajJAna mutpAdyAnantarasamaye kAlaM kurvatosyaseyam, utkRSTena tu dezonA pUrvakoTI, tataH paraM saMyamA ma | vena manaH paryavajJAnasyApi abhAvAt, gautamaH pRcchati'harti pucchA ?" he bhadanta ! kevalajJAnI khalu kevalajJA nitvaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparya* tamavyavaccheda avatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'sAie ajaba sie' sAdyaryavasitaH kevalajJAnI bhavati, teSAM paripAtAsaMbhavAt, gautamaH pRcchati - 'aNNANI mati aNNANI suya aNNANI pucchA' ajJAnI matyajJAnI zrutAjJAnI krameNa ajJAtitva paryAyaviziSTaH, matyajJA nitya paryAyaviziSTaH zrutAjJA nizvaparyAya viziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyamtamavyavacchedena avatiSTate ? iti pRcchA, bhaga vAnAha - goyamA !' he gautama! 'aNNANI maiaNNaNI suya aNNANI tivihe paNNatte' ajJAnI matyajJAnI jJAnI trividhaH prajJaptaH, 'taM jahA - aNAIe vA apajjavasie, aNAIe vA matta saMyata meM hI mRtyu ho jAtI hai, taba anaH paryavajJAnI eka samaya taka hI manaH paryajJAnI ke rUpa meM rahatA hai / utkRSTa dezona pUrva koTi kahane kA kAraNa yaha hai ki isase adhika saMyama rahatA hI nahIM hai aura saMyama ke abhAva meM manaHparyacajJAna bhI nahIM raha sakatA / : svAmI - he bhagavan ! kevalajJAnI nirantara kitane kAla taka kevalajJAnI rahatA hai ? bhagAvana - he gautama! kevalajJAnI sAdi ananta hotA hai, kyoMki kevalajJAnI utpanna hone ke pazcAt sadaiva vanA rahatA hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! ajJAnI jIva kitane kAla taka ajJAnI rahatA hai matyajJAnI aura zrutAjJAnI kitane kAla taka nirantara matyajJAnI aura zrutAjJAno bane rahate hai ? bhagavAn he gautama! ajJAnI, matyajJAnI aura zrutAjJAnI tIna tIna prakAra mana:pavajJAna utpanna thayA pachI bIjA samayamAM ja mRtyu thai jAya che, tyAre manaHpacavajJAtI eka samaya sudhI manaHpa`vajJAnInA rUpamAM rahe che. utkRSTa dezeAna pUrvakATi kahevAnuM kAraNa A che ke enAthI adhika saMyama rahetA ja nathI ane sayamanA abhAvamAM manaHpavajJAna paNa nathI rahI zakatuM. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! kevaLajJAnI nirantara keTalA kALa sudhI kevalajJAnI paNAmAM rahe che? zrI bhagavAna- gautama ! kevaLajJAnI sAdiananta heAya che, kemake kaivalajJAna utpanna thayA pachI sadeva banI rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! ajJAnI jIva keTalA samaya sudhI ajJAnI rahe che matyajJAnI ane zrutANAnI keTalA kALa sudhI nirantara matyajJAnI ane zrutAjJAnI banI rahe che? zrI bhagavan--ha gautama! ajJAnI, matyajJAnI ane zrutajJAnI traNa traNa prakAranA hAya zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___prajhApanAsatre sapajjavasie, sAIe vA sapajjavasie' tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH, sAdiko vA saparyavasitazca, tatra yaH kadAcidapi jJAnaM lapsyate so'nA dyaparya yasito vyapadizyate, yastAvat jJAnaM lapsyate so'nAdisaparyavasitaH, yastu jJAnaM prApya punarmithyAtvaprAptyA'jJAtitvamadhigacchati sa sAdi saparyavasito vyapadizyate, 'tatya gaM jese sAIe sapajjavasie se jahaNaNe aMtomuhuttaM ukko seNaM aNaMtaM kAlaM' tatra-teSu anIdyaparya sitaanAdisaparyavasita-sAdisaparyavasiteSu madhye sulu yo'sau sAdisaparyavasito bhavati sa jaghanyena antarmuhartam utkRSTena anantaM kAlaM yAvat svaparyAyaviziSTaH sana nirantaramavatiSThate, tathA ca sAdisaparyavasitastAvad jaghanyena antarmuhata paryantameva svaparyAya viziSTaH san nirantaramavatiSThate, tataHparantu samyaktvAptAdanenAjJAnivapariNAmavinAzasaMbhavAt, utkRSTena tu anantakAlaparyantamavaseyam, prAguktayukteH, tameva anantakAlaM nirvakti-'aNatAo utsappiNi ke hote haiM, yathA-anAdi ananta, anAdi sAnta aura sAdi sAnta / jisane kabhI samyagjJAna prApta nahIM kiyA hai aura jo bhaviSya meM bhI kabhI prApta nahI karegA, vaha anAdi ananta ajJAnI, matyajJAnI yA zrutAjJAnI kahalAtA hai| jisane kabhI jJAna prApta nahIM kiyA hai kintu kabhI prApta karegA, vaha anAdi sAnta ajJAnI kahalAtA haiM ! jo jIva samyagjJAna prApta karake punaH mithyAtvodaya se ajJAnI ho gayA ho kintu bhaviSya meM punaHjJAna prApta karegA, vaha sAdi sAnta ajJAnI hai, ina tIna prakAra ke ajJAniyoM meM jo sAdi sAnta ajJAnI hai, vaha jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa ananta kAla taka ajJAnI rahatA hai| isa prakAra sadi sAnta ajJAnI jaghanya antarmuhUrta taka hI ajJAnI-paryAya se yukta nirantara rahatA hai, tatpazcAtU samyaktva prApta kara ke jJAnI bana jAtA hai-usakA ajJAnI-paryAya vinaSTa ho jAtI hai| utkRSTa anantakAla taka vaha ajJAnI rahatA che. jema ke anAdi-anA, anAdi-sAnta, ane sA sAnta jeNe kyAreya samyajJAna prApta nathI karyuM ane je bhaviSyamAM paNa kayAreya prApta karaze nahiM, te anAdi ananta ajJAnI, matyajJa nI agara zrutajJAnI kahevAya che, jeNe kayAreya jJAna prApta nathI karyuM. paranta kyAreka prApta karaze, te anAdisAta ajJAnI kahevAya che, je jIva samyajJAna prApta karIne punaH mithyA vodayathI ajJAnI thaI gaela hoya paNa bhaviSyamAM punaHjJAna prApta karaze, te sAdisAH ajJanI che. A traNa prakAranA ajJAniyAmAM je sAdisAnta ajJAnI che. te jaghanya antarmuhUrta sudhI ane ukRSTa anaMtakALa sudhI ajJAnI rahe che. e prakAre sAdiyAna ajJAnI jaghanya antarmuhUta sudhI ja ajJAna paryAyathI yukta nirantara rahe che. tapazcAt samyakatva prApta karIne jJAnI banI jAya che-tene ajJAnI paryAya vinaSTa thaI jAya che. utkRSTa anantakALa sudhI te ajJAnI rahe che. enuM kAraNa pahelA kahI didheluM che. te anantakALanuM parimANu A prakAre che-kALanI apekSAe zrI. prshaan| sUtra:4
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ 433 prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 10 jJAnadvAranirUpaNam osappiNIo kAlao' anantA utsarpiNyavasapiNyaH kAla:-kAlApekSayA avaseyAH 'khetto avaipoggalapariyaTTa desUrNa kSetrata:-kSetrApekSayA apArddha padgalaparivarta dezonama yAvad anantakAlaH prajJaptaH, tadanantara mazya samyaktvaprAptejJAnistApagamasaMbhavAta, evaM matyajJAnI zrutAjJAnI cApi trividhaH prarUpaNIyaH, gautamaH pRcchati--'vibhaMgaNANI NaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! vibhaGgajJAnI khlu vibhaGgajJAnitvaparyAya viziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantamadhyacche dena avatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnA ha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNjeNaM egaM samayaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI desUgAe pucakoDIe abbhavahiyAI' jaghanyena eka samayam, utkRSTena trayastriMzatsAgopamANi dezonapUrvakoTayabhyadhikAni yAvadavibhaGgajJAnI vibhaGgajJAnivaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate tathA ca jaghanyena ekasamayo yathA kazcitpazcendriyatiryagyonika manuSyo devo vA samyaktvadRSTitvA davadhijJAnI bhUtvA hai isakA kAraNa pahale kahA jA cukA hai| usa ananta kAla kA parimANa isa prakAra hai-kAla kI apekSA ananta utsarpiNI aura avasarpiNI, kSetra kI apekSA se dezona apArdha pudgalaparAvartana taka ajJAnI rahatA hai / itane kAla ke anantara usa jIva ko avazya hI samyaktva kI prApti ho jAtI hai aura usakA ajJAna pariNAma dUra ho jAtA hai / isI prakAra matyajJAnI aura zrutAjJAnI ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie ve bhI tIna-tIna prakAra ke haiM aura unameM se sAdi saparyavasita kA avasthAna kAla jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! vibhaMga jJAnI lagAtAra vibhaMgajJAnI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? bhagavAna-he gautama ! jaghanya eka samaya, utkRSTa dezona pUrvakoTi adhika tetIsa sAgaropama taka vibhaMgajJAnI nirantara vibhaMgajJAnI banA rahatA hai| jaba koI paMcendriya tiyeca, manuSya athavA deva samyagdRSTi hokara avadhijJAnI hotA ananta utsarpiNI ane avasarpiNI, kSetranI apekSAe dezona apAI pudgala parAvartana sudhI ajJAnI rahe che. eTalA kALa pachI te jIvane avazya ja samyakatvanI prAptI thaI jAya che ane tenuM ajJAna pariNAma dUra thaI jAya che. eja prakAre matyajJAnI ane zrutajJAnInA viSayamAM paNa samajI levuM joIe. teo paNa traNa traNa prakAranA che ane temAM sAdi saparyAvatinuM avasthAnakAla jaghanya antamuhurta ane utkRSTa dezanA pUrvakeTi che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! visaMgajJAnI nirantara vibhaMjJAnInA rUpamAM keTalA kALa sudhI rahe che? zrI bhagavana-jaghanya eka samaye, utkRSTa dezanA pUrvakeTi adhika tevI sApama sudhI virbhAgajJAnI nirantara virbhAgajJa nI banI rahe che. jyAre keI paMcendriya tiyaca. pra0 55 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 ___prajJApanAsUtre mithyAtvaM prAptastasmiMzca mithyAtvaprAptisamaye mithyAtvaprabhAveNAvadhijJAnameva vimaGgajJAnarUpeNa pariNatam, tathA coktam-AdyatrayamajJAnamapi bhavati mithyAtvasaMyuktam' iti, tadanantarasamaye devasya cyavanena tadbhimasya mRtyunA anyathA vA tadvibhaGgajJAnaM vinazyati ityevaMrItyA vibhaGgajJAnAyakasamayatvamavaseyam. utkRSTena dezonapUrvakoTayabhyadhikatrayastriMza. sAgaropamANi yadA kazcid mithyA dRSTiH pazcendriyatiryagyoniko manuSyo vA pUrvakoTayAyuSaH katipayarSApagame vibhaGgajJAnI saMpadyate tatazcAparipatitavibhaGgajJAnaevAvigrahagatyA saptamanaraka pRthivyAM trayastriMzatsAgaropamasthitiko nairayika utpadyate tadA avaseyAni tadanantarantu samyaktvapratiparayA'vadhijJAna bhAvAt sarvathA'pagamAdvA tad vibhajJAnaM vinazyati iti bhAvaH, 'dAraM 10' dazamaM jJAnadvAraM samAptam // mU0 10 // hai aura phira mithyAtya ko prApta hojAtA hai, taba mithyAtva kI prApti ke samaya, mithyAtva ke prabhAva se usakA avadhijJAna vibhaMgajJAna ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| kahA bhI hai-pAMca jJAnoM meM se Adi ke tIna jJAna mithyAtva se yukta hokara ajJAna bhI hote haiN| isa prakAra mithyAtva prApti ke anantara samaya meM hI usa vibhaMgajJAnI deva kI yA manuSya kI yA paMcendriya tiyaca kI jaba mRtyu ho jAtI hai taba vibhaMgajJAna kA avasthAna eka samaya taka hI rahatA hai| jaba koI mithyAdRSTi paMcendriya tiryaMca athavA manuSya karoDa pUrva kI Ayu ke katipaya varSa vyatIta ho jAne para vipaMgajJAna prApta karatA hai aura vibhaMga jJAna ke sAtha hI sAtavIM narakabhUmi meM tetIsa sAgaropama kI sthitiyAle nArakoM meM utpanna hotA hai, usa samaya vibhaMgajJAnI kA avasthAna kAla dezona pUryakoTi adhika tetIsa sAgaropama kA hotA hai| tatpazcAt vaha jIva yA to samamyaktva ko prApta karake avadhi jJAnavAn banajAtA hai athavA usakA vibhaGgajJAna naSTa hI ho jAtA hai / ( 0 dvAra) manuSya athavA deva samyagdaSTi thaIne avadhijJAnI thAya che ane pharI mithyAtvane prApta thaI jAya che tyAre mithyAtvanI prAptinA samaye, mithyAtvanA prabhAvathI temanuM avadhi jJAna vibhaMgajJAnanA rUpamAM pariNata thaI jAya che-kahyuM paNa che-pAMca jJAnomAMthI zarUAtanA traNa jJAna mithyAtvathI yukta thaIne ajJAna paNa bane che. e prakAre mithyAtva prAptinA pachInA samayamAM ja te virbhAgajJAnI devanuM agara manuSyanuM ke paMcendriya tiryaMcanuM jyAre mRtyu thaI jAya che tyAre virbhAgajJAnanuM avasthAna eka samaya sudhI ja rahe che. jyAre koI mithyAdaSTi paMcendriya tiryaMca athavA manuSya kareDapUrvanI AyunA keTalAka varSa thatIta thaI jatAM virbhAgajJAna prApta kare che ane bhiMgajJAnanI sAthe ja sAtamI narakabhUmimAM tetrIsa sAgaropamanI sthitivALA nAramAM utpanna thAya che, te samaye vilaMgajJAnanuM avasthAnakALa dezanA pUrvakeTi adhika tetrIsa sAgaropamanuM hoya che. tatpazcAt te jIva agara te samyakatvane prApta karIne avadhijJAnavAna banI jAya che, athavA tenuM visaMgajJAna naSTa thaI jAya che. (dvAra 10) zrI prApana sUtra :4
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 11 darzanadvAranirUpaNam darzanadvAravaktavyatA mUlam-cakkhudaMsaNI NaM bhaMte ! pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM aMto muhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasahassaM sAtiregaM, acakkhudaMsaNI bhaMte ! acakkhudaMsaNI ti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA ! acakkhudaMsaNI duvihe paNNatte, taM jahA-aNAIe vA apajjavasiya, aNAIe vA sapajja vasie, ohidaMsaNI pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM do chAvaDIo sAgarovamANaM sAiregAo, kevaladaMsaNI Na pucchA, goyamA ! sAIe apajjavasie ||suu0 11 // __chAyA-cakSu darzanI khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena sAgaropamasahasraM sAtirekam, acakSurdazanI khalu bhadanta ! acakSurdarzanI iti kAlataH kiyaciraM bhavati ? gautama ! avakSudarzanI dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH anAdikovA saparyavasitaH, avadhidarzanI khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena eka samayam, utkRSTena darzana dvAra zabdArtha-(cakkhudaMsaNI NaM bhaMte ! pucchA ?) he bhagavan ! cakSudarzanI keviSayameM pRcchA? (goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM) he gautama ! jaghanya antamuhUrta (ukkoseNaM sAgarovamasahassaM sAtiregaM) utkRSTa kucha adhika hajAra sAgaropama (acavakhudaMsaNI NaM bhaMte ! acakkhudaMsaNi tti kAlao kevacciraM hoI !) he bhagavan ! acakSudarzanI acakSu darzanI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? (goyamA! acakkhudaMsaNI vihe paNNatte) he gautama ! acakSudarzanI do prakAra kA kahA hai (taM jahA) vaha isa prakAra (aNAie vA apajjavasie, aNAIe vA sapajjavasie) anAdi ananta aura anAdi sAnta __(ohiMdasaNI NaM pucchA ?) avadhidarzanI ke viSaya meM pRcchA ? (goyamA! darzana dvAra sahAya-(cakkhudasaNI NaM bhaMte ! pucchA ?) hai sAyan ! yakSuza nanA viSayamA cha ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhune) he gautama ! dhanya mantabhuta (ukkoseNaM sAgarovamasahassa sAtirega) Seve xisx madhiH // 2 saam|5m. (acakkhudaMsaNI NaM bhaMte ! acakhudaMsaNitti kAla o kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! sayazanI 25yakSuharI nInA 35mA 8sudhI 29 cha ? (goyamA ! acakkhudasaNI duvihe paNNatte) he gautama ! ayazanI me pra42nA hA cha (taM jahA) te mA prAre (aNAie vA apajjavasie aNAIe vA sajjayasie) manAhimananta bhane manAsA. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre dve SaTSaSTi sAgaropamANAM sAtireke, kevaladarzanI khalu pRcchA, gautama ! sAdiko'paryava. sitaH / dvAram 11 // sU0 11 // TIkA-pUrva jJAnadvAraM prarUpitam, atha ekAdazaM darzanadvAraM prarUpayitumAha-'cavakhardasaNI NaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! cakSurdarzanI khalu cakSurdarza nityaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantamavyavacchedena avatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM sAgaropamavasahassaM sAtirega' jaghanyena antarmuhUrtama, utkRSTena sAgaropamasahasraM sAtirekaM yAvat cakSurdarzanI cakSurdarzanitvaparyAyaviziSTaH san nirantara mavatiSThate, tathA cAtra yadA trIndriyAdimazakamakSikAdizcaturindriyAdiSu janitvA tatra cAntarmuhUrta sthitvA punarapi trIndriyAdiSu madhye jAyate tadA cakSurdarzanI svaparyAyaviziSTaH san jaghanyena jahaNNeNaM egaM samaya) he gautama ! jaghanya eka samadha (ukoseNaM do chAvaTThIo sAgaroyamANaM sAIregAo) utkRSTa sAtireka do chayAsaTha sAgaropama (kevaladaMsaNI NaM pucchA ?) kevaladarzanI ke viSaya meM -pRcchA? (goyamA! sAIe apajavasie) he gautama ! sAdi ananta TIkArtha-isase pUrva jJAnadvAra kA prarUpaNa kiyA gayA hai, aba, gyArahave darzanadvAra kI prarUpaNA kI jAtI hai| gautamasvAmI-prazna karate hai-bhagavan ! cakSudarzanI jIva nirantara kitane kAla taka cakSudarzanI banA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuharta taka aura utkRSTa kucha adhika hajAra sAgaropamataka cakSudarzano nirantara cakSudarzanI banA rahatA hai / jaba koI trIndriya jIva bhacchara makkhI Adi cauindriyAdi meM utpanna hotA hai aura vahAM (ohidasaNINaM pucchA ) bhavadhihana (1-5271 (gothamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM) he gautama ! dhanya 4 sabhya (ukkoseNaM do chAvaTTio sAgaroSamANaM sAiregAo) pRSTa sAtireka be chAsaTha sAgaropama. (kevala isaNINaM pucchA ?) 358 zinAnA vissymaaN-27|| 1 (godhamA ! sAIe apajjavasie) he gautama ! sAhisAna-ta. TIkArya-AnAthI pUrve jJAnadvAranuM prarUpaNa karAyuM che, have agIyAramAM darzana dvAra nI prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI prazna kare che- bhagavana ! cakSudarzanI jIva nirantara keTalA kALa sudhI cakSudanI banI rahe che? zrI bhagavAna he gautama ! jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa kAMIka adhika hajAra sAgaropama sudhI cakSudarzanI nirantara cakSudarzanI banI rahe che. jyAre koI paNa sendriya jIva macchara-mAkhI vigere caturindriyamAM utpanna thAya che. ane tyAM antarmuhUrta sudhI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 437 prameyayodhinI TIkA pada 18 sU0 11 darzanadvAranirUpaNam antarmuhUrtamupalabhyate, utkRSTena tu sAtirekaM sAgaropamasahasraM caturindriyapazcendriyatiryagyo. nika nairayikAdi bhavabhramaNena avagantavyam gautamaH pRcchati-'acavakhudaMsaNI NaM bhaMte ! aca. kkhudaMsaNitti kAlao kevacciraM hoI ? hai zadanta ! acAdarzanI khalu acAdarzanI itiacakSurdarza nitvaparyAyaviziSTaH sana kArataH kAlApekSayA kiciram-kiyatkAlaparyantama vyavacchedena avatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'acavakhudaMsaNI duvihe paNNatte' acakSudarzanI dvividhaH prajJaptaH 'taM jahA-aNAIe vA apajavasie, aNAie vA sapajjapasie, tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH, tatra yaH kadAcidapi na siddhibhAvaM pApsyati so'nAdi saparyavasito' cakSudarzanI avagantavyaH, gautamaH pRcchati-'ohidasaNI NaM pucchA' he bhadanta ! avadhidarzanI khalu avadhidarzanitvaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM nirantara mavatiSThate ? iti pRcchA, bhagaantarmuhUrta taka sthita raha kara punaH trIndriya Adi meM paidA ho jAtA hai, taba cakSudarzanI antargaharI taka cakSudarzanI paryAya se yukta hotA hai| utkRSTa kucha adhika hajAra sAgaropama jo kahA hai, vaha cauindriya, paMcendriya tiryaMca evaM nAraka Adi bhavoM meM bhramaNa karane ke kAraNa samajhanA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! acakSudarzanI kitane kAla taka lagAtAra acakSudarzanI paryAya se yukta rahatA hai ? bhagavAta-he gautama ! acakSudarzanI do prakAra ke kaheM haiM anAdi ananta aura anAdi sAnta / jo jIva kabhI siddhi prApta nahIM karegA yaha anAdi ananta acakSudarzanI kahalAtA hai / jo kadAcit siddhi pAsa karegA, vaha anAdi sAnta acAdarzanI kahalAtA hai| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! avadhidarzanI kitane kAla taka lagAtAra avadhi darzanI rahatA hai ? sthita rahIne punaH trIndriya AdimAM pedA thaI jAya che. tyAre cakSudarzanI antamuhUrta sudhI cakSudarzanI paryAyathI yukta hoya che. utkRSTa kAMIka adhika sAgaropama je kahyA che te catu. rindriya, paMcendriya tiryaMca temaja nAraka Adi bharomAM bhramaNa karavAnA kAraNe samajavuM joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! acakSudarzanI keTalA samaya sudhI nirantara acakSu darzanI paryAyathI yukta rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! acakSudarzanI be prakAranA kahyA che-anAdiananta ane anAdiyAnta je jIva kayAreya siddhi prApta nahI karaze te anAdiananta acakSudarzanI kahevAya che. je kadAcit siddhi prApta karaze, te anAdiyAnta acakSudazanI kahevAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! avadhidarzanI keTalA samaya sudhI nirantara avadhidazanI rahe che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 prajJApanAsUtre vAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM evaM samayaM, ukkoseNaM do chAvaDIo sAgarovamArNa sAiregAo' jaghanyena eka samayam, utkRSTena dve SaTSaSThi sAgaropamANAM sAtireke yAvad avadhidarzanI avadhidarza viparyAyaviziSThaH san nirantaramavatiSThate / bhagavAnAha - gautama ! jaghanyena ekadA kiJcidakiM dviH SaTSaSTisAgaropakAlaparyantama vyAhatamavadhidarzanI paryAyeNayuktastiSThati / asyAyamAzaya: dvAdazadevalokasya dvAviMzati sAgarApamAsthitirasti, uktadvAviMzati sAgaropamapramANavati devaloke yadi jIvo vibhaGgajJAnamAdAya gacchet, tathA parAvartana kAle avadhijJAnamAdAya parAvarteta, evaM vibhaGgajJAnasyAvadhijJAnasya ca pratyekasya dvAviMzati sAgaropamA sthitirbhavati, pUrvoktakrameNaiva jIvo yadivAratrayaM vibhaGgajJAnamAdAya gacchet, parAvarteta cAvadhijJAnamAdAya, tadA sarveSAM saMkalanena vibhaGgajJAnakAlasya sthitiH SaTSaSTisAgaropamA tAvatI caivAvadhijJAnasyeti dviH SaTSaSTisiddhaM bhavati / nanu vibhaGgajJAnAvasthAyAmavadhi darzanasya karmakRtyAdiSu niSiddhatvAt kathamatra vibhaGgAvasthAyAmavadhidarzanamudbhAvyate ? bhagavAn he gautama! jaghanya eka samaya taka utkRSTa kucha adhika do chayAsaTha sAgaropama kAla paryanta avadhi darzinI lagAtAra avadhi darzanI paryAya yukta banA rahatA hai / bArahaveM devaloka vAisa sAgara kA hai, ukta bAisa sAgara pramANa vAloM meM koi bhI jIva yadi vibhaMgajJAna lekara jAya, tathA lauTate samaya avadhijJAna lekara lauTe to isa bAisa sAgaropama kAla vibhaMga jJAna kA huA tathA vAisa sAgaropamakAla avadhijJAna kA huA, pUrvokta prakAra se hI yadi jIva tIna vAra vibhaMga jJAna lekara jAya tathA avadhijJAna lekara Ave to sabakA saMkalAna karane para 66 chiyAsaTha sAgaropama kAla vibhaMga jJAna kA huA tathA 66 chiyAsaTha sAgaropama kAla avadhijJAna isa prakAra se do chiyAsaTha sAgaropama hotA hai / zaMkA - vibhaMgajJAna kI avasthA meM avadhidarzana hone kA karmaprakRti Adi meM niSedha kiyA gayA hai, aisI sthiti meM yahAM vibhaMgajJAna kI avasthA meM aya zrI bhagavAn-he gautama ! jaghanya eka samaya sudhI ane utkRSTa kAMika adhika e chAsaTha sAgaropama kAla paryaMnta avadhinI nirantara avadhidarzInI paryAMya yukta khanI rahe che. khAramA leAkanI sthiti bAvIsa sAgarano che, ukta khAvIsa sAgara pramANavALA devaleAkamAM kAi paNa jIva jo vibhagajJAnane laI ne rahe teA A kharvIsa sAgaropama kALa vibhagajJAnanA thayA tathA khAvIsa sAgaropamakALa avadhijJAnanA thayeA, pUrvokta prakArathI jo jIpa traNa vAra tribhaMgajJAna laI ne jAya tathA RvadhijJAna laine Ave te badhAnu sakalana karavAthI 66 chAsaThe sAgarApamakALa vibhagajJAnanA thayA tathA 66 chAsaTha sAgara pamakALa avadhijJAnane, erote e chAsaTha sAgarUpama thAya che. zaMkA--vibhagajJAnanI avasthAmAM avadhidarzana thavAnA krama prakRti AdimAM viSedha ka2e che, evI sthitimAM ahI vibhagajJAnanI avasthAmAM avidazanathavAnuM' kema kahyu che ? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ meyayodhinI TIkA pada 1810 11 darzanadvAranirUpaNam iti cedatrIcyate-prakRte vibhaGge avadhidarzanapratipAdakasUtrasyAyamabhiprAya:-vibhaGgajJAnasya vizeSaviSayatvAt, avadhidarzanasya ca sAmAnya viSayatvAt, yathA sampadRSTeH vizeSaviSayamavadhijJAnaM sAmAnyaviSayamavadhidarzanayucyate tathA kevalaM vibhaGgajJAnino'pi avadhidarzanamanAkAramAratvenAviziSTatvAt, avadhijJAnino'vadhidarzanatulya miti tadapi avadhidarzanamucyate, na vibhaGgadarzana miti, gautamaH pRcchati-- kevaladaMsaNINaM punch|' he bhadanta ! kevaladarzanI khalu kevaladarzanitvaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama! 'sAIe apajjavasie' sAdiko'paryasitaH khalu kevaladarzano bhavati, tathA ca kevalajJAnI sAdhAryAsitaH pratipAdita stasya paripAtAbhAvAt tathA kevaladarzanI api sAdyaparyavasito vyAdizyate tasyApi paripAtAsaMbhavAt, 'dAraM 11' ekAdazaM darzanadvAraM sapAptam // sU. 11 // dhidarzana kA honA kyoM kahA gayA hai ? samAdhAna-yahAM vibhaMga-avasthA meM avadhidarzana ke pratipAdaka sUtra kA abhi prAya yaha hai-vibhaMgajJAna vastu ke vizeSadhoM ko jAnatA hai aura avadhi darzana sAmAnya aMza ko viSaya karatA hai| ataH jaile samyagdRSTi kA vizeSa viSayaka avadhi jJAna aura sAmAnya viSayaka aghadhidarzana kahalAtA hai, usI prakAra vibhaMgajJAnI kA avadhidarzana bhI anAkAra mAtra hone se avadhijJAnI ke avadhi darzana ke samAna hI hai| yahI kAraNa hai ki vibhaMgajJAnI kA vibhaGgajJAna bhI avadhidarzana hI kahalAtA hai| vibhaMgadarzana nahIM khlaataa| ____gautamasvAmI-he bhagavan ! kevaladarzanI lagAtAra kitane kAla taka kevala darzanI rahatA hai ? bhagavan-he gautama ! kevaladarzanI sAdi ananta hotA hai, kyoMki kevala. jJAnI sAdi ananta kahA gayA hai, kAraNa ki usakA pratipAta (giranA) nahIM hotA, usI prakAra kevaladarzanI bhI sAdi ananta kahalAtA hai, kyoMki usakA samAdhAna-aDI vibhaMga avasthAmAM avadhidarzananA pratipAdaka sUtrane abhiprAya A che-virbhAgajJAna vastunA vizeSa dharmone jANe che ane avadhidarzana sAmAnya aMzane viSaya kare che. tethI jema samyagdaSTinuM vizeSaviSayaka avadhijJAna ane sAmAnya viSayaka avadhidarzana paNa anAkAramAM hovAthI avadhijJAnanA avadhidarzananA samAna ja che, e kAraNa che ke virbhAgajJAnInu virbhAgajJAna paNa avadhidarzanI ja kahevAya che, vibhaMgadarzana kahevAtuM nathI. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! kevaladanI niraMtara keTalA samaya sudhI kevaladarzanI zrI bhagavAna-he gautama! kevaladarzanI sAdi ananta hoya che, kemake kevalajJAnI sAdi ananta kahela che tene pratipAta (paDavuM) thatuM nathI eja prakAre kevaladarzanI sAdiananta zrI. prshaan| sUtra:4
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 pratApanAstre saMyatadvAra vaktavyatA mUlam-saMjae NaM bhate ! saMjae ti pucchA, goyamA ! jahaNaNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM desUNaM putvakoDiM, asaMjae NaM bhaMte ! asaMjae tti pucchA, goyamA! asaMjae tivihe paNNatte, taM jahA-agAIe vA apajavasie aNAIe vA sapajavasie, sAIe vA sapajavalie, tattha NaM je se sAIe sapajjavasie se jahaNaNeNaM atomuhattaM, ukkoseNaM ataM kAlaM aNaMtAo ussappiNiosadipaNIo kAlao, kheto avaDDe pogAlapariya, desUNaM, saMjayAsaMjae NaM pucchA, goyamA ! jahANegaM aMto muhattaM, ukkose desUrNa punakoDiM. no saMjae no asaMjae no saMjayAsaMjae NaM pucchA, goyamA ! sAIe apajjavalie, dAraM 12, sAgArovaogovautte NaM bhaMte ! pucchA, goyamA! jahaNNeNaM ukkoteNaM aMtomuTTataM, aNAgArovautte vi evaM ceva, dAraM 13 |su0 12 // chAyA-saMyataH khalu bhadanta ! saMyata iti pRcchA, gautama ! jaghanyena eka samayam , utkRSTena dezonAM pUrvakoTim, ayataH khalu bhadanta ! asaMyata iti pRcchA, gautama ! asaM. yatastrividhaH prajJaptaH, tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH, arAdiko vA saparyavasitaH sAdiko bhI pratipAta nahIM hotA / (dvAra 11) saMyatadAra-upayoga dvAra zabdArtha-(saMjae NaM bhaMte ! saMjae tti pucchA ?) he bhagavan ! saMyata kitane kAla taka saMyata rahatA hai aisI pRcchA (goyamA ! jaharaNeNaM ega samayaM, ukkoseNaM desUNaM pudhakoDiM) he gautama ! jaghanya eka sanayataka, utkRSTa dezona karoDa pUrvataka (asaMjae NaM bhaMte ! asaMjae ti pucchA ?) he bhagavana ! asaMyata kitane kAla taka asaMyata rahatA hai ? aisA prazna (goyamA ! asaMjae tivihe paNNatte) upAya cha, bho tanA 594 pratipAta nathI thato. (dA2 11) saMyata dvAra-upagadvAra ____zA-(saMja eNaM bhaMte ! saMjaetti pucchA ?) bhavan ! saMyata // // sudhA sayata rahecha, mevI ch| 1 (goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukosegaM desUrNa pubdhakoDI) gautama ! dhanya / samaya sudhI, uSTa hezAna 42 / 75 sudhA (asaMjae Na bhaMte ! asaMjaetti pucchA !) . mAvan ! 255 yatA : sudhI masayata 29 che ? sevA prazna (goyamA ! asaMjae tivihe paNNatte) 8 gautama ! masayata ra prA2nA hA cha (taM jahA) te mA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 2012 saMyatadvAranirUpaNam 441 vA saparyavasitaH tatra khalu yo'sau sAda saparyavasitaH sa jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena anantaM kAlam, anantA utsarpiNyavasapiNyaH kAlataH, kSetrataH apArddha pudgalaparivarta dezonam, saMyatAsaMyataH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena dezonAM pUrvakoTima, no saMyata no asaMyata no saMyatAsaMyataH khalu pRcchA, gautama ! sAdiko'paryavasitaH, dvAram 12, sAkAropayogopayuktaH khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! jaghanyena utkRSTena antamuhUrtam, anAkAropayogo'pi evaJcaiva, dvAram 13 ||suu0 12 // he gautama ! asaMyata tIna prakAra ke kahe haiM (taM jahA) be isa prakAra (aNAdIe vA apajjavasie) anAdi ananta (aNAdIe vA sapajjavasie) anAdi sAnta (sAdIe vA sapaJjavasie) sAdi aura sAnta (tattha NaM) unameM (je se) jo (sAdIe sapajasie) sAdi sAnta hai (se jahaNNe NaM aMtomuhattaM) vaha jaghanya antamuharta taka (ukoseNaM aNaMtaM kAlaM) utkRSTa ananta kAla taka (aNaMtAo ussappiNI osappiNIo) ananta utsarpiNI-avasarpiNI (kAlao) kAla se (khettao avaDDU poggalapariyarTa desUrNa) kSetra se dezona apArdha pudgalaparivartana (saMjayAsaMjae Na pucchA ?) saMyatAsaMyata viSayaka pRcchA ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhutta) he gautama ! jaghanya antarmuhUrtataka (ukoseNaM desUrNa puvakoDi) utkRSTa dezona karoDapUrva tk| (no saMjae no asaMjae mo saMjayAsaMjae NaM pucchA ?) no saMyata, no asaMyata aura no saMyatAsaMyata saMbaMdhI prazna ? (goyamA ! sAdIe apajjavasie) gautama ! sAdi ananta (dvAra 12) (sAgArovaogovautte Na bhaMte ! pucchA ? ) he bhagavan ! sAkAropayoga se 54(aNAdIe vA apajjavasie) manAhiyAnanta (aNAdIe vA sapajjavasie) ma sAnta (sAdIe vA sapajjavasie) sAmane sAnta (tatthagaM) te masayatamA (je se) (sAdIe sapajjavasie) sAmane santa cha (se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM) te dhanya mantabhuta sudhA (ukoseNaM aNaMtaM kAlaM) Gree mana ta sudhA (aNaMtAo ussappiNI osappiNIo) ananta Gafel-Aqsapie (kAlao) kathA (khettao avaDUDhaM poggalapariyaTTaM desUNaM) kSetrayI zAna apAI pudgala parivartana. (saMjayAsaMjaeNaM pucchA ?) sa yatAsayata smdhii-2ch| 1 (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM) gautama! dhanya mantakRta sudhA (ukkoseNaM desUgaM puvvakoDiM) GSTa zAna 42|sudhii. (nosaMjae no asaMjae no saMjayAsaMjae NaM pucchA ?) nasiyata, masayata, na ytaasaMtaya sambandhI prazna. (goyamA ! sAdIe apajjavasie) 3 gautama ! sAhimana-ta. hA 12 (sAgArovaogovautte NaM bhaMte ! pucchA ?) mApana ! saare|5||thii 75yutaviSa cha? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - prajJApanAsUtre TokA-pUrva darzanadvAraM prarUpitam, atha tatkramAdAgataM dvAdazaM saMyatadvAraM prarUpayitumAha'saMjae NaM bhaMte ! saMjae ti pucchA ?' he bhadanta ! saMyataH khalu 'saMyata' iti-saMyamaparyAya viziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM ega samayaM ukko seNaM dekhaNaM puvvakorDi' jaghanyena eka samayam, utkRSTena dezonAM-kiJcidUnAM pUrvakoTiM yAvat, saMyataH saMyamaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate tathA ca kasyApi saMyataspa cAritrapariNAmasamaye eka kALakaraNApekSayA tasya jaghanyata eka samayatvamavaseyam, gautamaH pRcchati-'asaMjae NaM bhaMte ! asaMjae tti pucchA' he madanta ! asaMyataH khalu 'asaMyata' iti-asaMyamaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! asaM upayukta viSayaka-pRcchA ? (goyamA ! jahaNeNaM ukkoseNaM aMtomuhatta) he gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuharta taka (aNAgArovautte vi evaM ceva) anAkAra upayoga se upayukta bhI isI prakAra (dvAra 13) ____TIkArtha-darzana dvAra kI prarUpaNA kI jA cukI, aba kramaprApta saMyata dvAra kI prarUpaNA kI jAtI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! saMyata jIva lagAtAra kitane kAla taka saMyata rahatA hai ? bhagavAna-he gautama ! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa dezona karoDa pUrva taka saMyata jIva saMyata paryAya se yukta nirantara banA rahatA hai / agara kisI jIva kA saMyama pariNAma hote hI maraNa ho jAya to vaha eka samaya taka hI saMyata rahatA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! asaMyamI jIva asaMyata paryAya se yukta lagAtAra kitane kAla taka rahatA hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM) 3 gautama ! dhanya ma GTa mantabhuta sudhI (aNAgAroutte vi evaM ceva) anA12 upayogathI upayuta 54 me mAre. (2 13) TIkAtha-darzana dvAranI prarUpaNa karAI gaI che, have krama prApta saMyata dvAranI prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavana! saMyata jIva nirantara keTalA kALa sudhI saMyata paNAmAM rahe che ? zrI bhagavAna -he gautama ! jaghanya eka samaya sudhI ane utkRSTa dezona kareDapUrva sadhI saMyata chava saMyata paryAyathI yukta niratara banI rahe che. agara ke jIvanuM saMyama pariNAma thatAM ja maraNa thaI jAya te te eka samaya sudhI ja saMyata rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! asaMyamI jIva asaMta paryAyathI yukta nirantara keTalA samaya sudhI rahe che ? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TokA pada 18 sU0 12 saMyatadvAranirUpaNam jae tivihe paNatte' asaMyata strividhaH prajJaptaH, 'taM jahA-agAIe vA apajjavasie, aNAIe vA sapajjavasie' tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH, sAdiko vA saparyavasitazca, tatra yaH saMyama kadAcidapi na lapsyate so'nAdhaparyavasito vyapadizyate, yastAvat saMyama lapsyate so'nAdi saparyavasitaH, yastu saMyama labdhvA tataH paripatitaH sa sAdisaparyavasito vyapadizyate, 'tattha NaM je se sAdIe saparyavasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNataM kAlaM' tatra-anAdyaparyavasita-anAdi saparyavasita sAdisaparyavasiteSu madhye khalu yo'sau sAdisaparyavasitaH asaMyataH sa jayanyena antarmuhUrtam tataH paraM kasyApi punarapi saMyamapratipattisadbhAvAt utkRSTena anantaM kAlaM yAvad asaMyamaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate, anantakAlAnantaraM niyamena saMyamaprApti sadbhAvAt, tamevAnantakAlaM kAla. kSetrAbhyAM nirvakti-'arNatAo ussappiNi osappiNIo kAlao' anantA utsarpiNyavasapiNyaH kAlata:-kAlApekSayA avaseyAH 'khetto avaI poggalapariyaha desUrNa' kSetrataH bhagavAn-he gautama ! asaMyata jIva tIna prakAra ke haiM, yathA anAdi aparya vasita, anAdi saparyavasita aura sAdi saparyavasita / jisane kabhI saMyama pAyA nahIM aura jo kabhI pAegA bhI nahIM, vaha anAdi ananta asaMyata kahalAnA hai / jisa ne kabhI saMyata pAyA nahIM hai kintu bhaviSya meM pAegA, vaha anAdi saparyavasita asaMyata kahalAtA hai / jo jIva saMyama prApta karake usase bhraSTa ho gayA hai, kintu punaH saMyama prApta karegA, vaha sAdi sAnta asaMyata kahalAtA hai| ina tIna prakAra ke asaMyatoM meM se jo sAdi sAnta asaMyata hai, vaha jaghanya antarmuhUrsa taka aura utkRSTa ananta kAla taka asaMyata paryAya se yukta rahatA hai ananta kAla vyatIta hone ke pazcAt use saMyama kI prApti avazya hotI hai| usa ananta kAla ko kAla aura kSetra se pradarzita karate haiM-vaha ananta kAla, kAla kI apekSA ananna utsarpiNI-avaptarpiNI samajhanA cAhie aura zrI bhagavAn he gautama! asaMyata jIva traNa prakAranA che, jema ke anAdi aparya. vasita, anAdi saparyavasita ane sAhi saparyavasita, jeNe kayAreya saMyama ryo nathI ane jyAM kyAreya saMyama pAmaze paNa nahIM, te anAdi ananta asaMyata kahevAya che. jeNe kayAreya saMyama meLavyuM nathI paNa bhaviSyamAM meLavaze, te anAdi saparyAvasita asaMyata kahevAya che. je jIva saMyama prApta karIne tenAthI bhraSTa thaI gaye che, paraMtu punaH saMyama prApta karaze, te sAdisAnta asaMyata kahevAya che. A traNa prakAranA asaMyatomAMthI sAdisAta asaMyata che. te jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa anantakAla sudhI asaMyata paryAyathI yukta rahe che. anantakALa vyatIta thayA pachI tene saMyamanI prApti avazya thAya che. te anantakALa kALa ane kSetrathI pradarzita kare che-te anantakAla, kALanI apekSAe anaH utsarpiNI-avasarpiNI samaja joIe ane kSetranI apekSAe dezena pudgala zrI. prshaan| sUtra:4
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 prazApanAstre kSetrApekSayA apArddha pudgalaparivarta dezonam-kizcidUnaM yAvat ityavaseyam, gautamaH pRcchati'saMjayAsaMjaeNaM pucchA' he bhadanta ! saMyatAsaMyataH khalu dezavirataH saMyamAsaMyamaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'jahaNeNaM aMto huttaM, ukkoseNaM desUNaM puvakoDiM' jaghanyena antamuhUrtam, utkRSTena dezonAM-kiJcidanoM pUrvakoTI yAvat saMyatAsaMyataH saMyamAsaMyamaparyAya viziSTaH san nirantaramavatiSThate tathA ca dezavirati pratipattyupayogasya jaghanyenApi Anta. mauhUrtikatayA tasya jaghanyato'ntarmuhUrtatvamavase yam, dezavirate vividhatrividhAdi bhaGgabahula. tayA tatpratipattau jaghanyenApi antarmuhUrta lagatyeva, sarvaviratestu 'sarva sAvadhamahaM na karomi' ityevaM rUpatayA tatpratityupayoga ekasAmayiko'pi saMbhavatIti pUrva saMyatasya eka samayatvaM pratipAditam, gautamaH pRcchati-'no saMjae no asaMjae no saMjayAsaMjae NaM pucchA' he bhadanta ! kSetra kI apekSA se dezona pudgalaparivartana jAnanA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan saMyatAsaMyata saMbaMdhI pRcchA ? arthAt saMyatAsaMyata jIva kitane kAla taka nirantara saMyatAsaMyata panemeM banA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa dezona karoDa pUrva taka saMyatAsaMyata jIva nirantara saMyatAsaMyata banA rahatA hai| dezavirati kI pratipattikA upayoga jaghanya bhI antarmuhUrta kA hotA hai, ataeva yahAM jaghanya kAla antarmuharta pramANa kahA hai| dezavirati meM do karaNa tIna yoga Adi aneka bhaMga hote haiM, ataH usako aMgIkAra karane meM kama se kama antarmuhUrta laga hI jAtA hai| sarvavirati meM sarva sAvadya kA tyAga karatAhUM isa rUpa meM aMgIkAra kI jAtI hai, ataH usako aMgIkAra karane kA upayoga eka samaya meM bhI ho sakatA hai| isI kAraNa saMyata kA jaghanya kAla eka samaya kA kahA gayA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! nosaMyata, noasaMyata aura nosaMyatAsaMyata jIva parivartana jANu joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavad ! saMyatAsaMyata sambandhI pRcchA? arthAt saMyatAsaMvata jIva keTalA kALa sudhI niraMtara saMyatAsaMyata paNAmAM banI rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya antamuhUrta sudhI, utkRSTa dezana kareDa pUrva sudhI saMyatAsaMyata jIva niratara saMyatAsaMyata paNamAM banI rahe che. dezaviratinI pratipattine upara jaghanya paNa antarmuhUrta hoya che, tethI ja ahIM jaghanyakALa antarmuhUrta pramANa kahela che. dezaviratImAM bekaraNa traNa vega Adi aneka bhaMga bane che. tethI temanA aMgIkAra karavAmAM ochAmAM ochuM antarmuhUta thaI ja jAya che, sarvaviratimAM sarvasAvadhane tyAga karuM chuM. e rUpamAM aMgIkAra karAya che, tethI tene aMgIkAra karavAne upayoga eka samayamAM paNa thaI zake che. e kAraNathI saMyatane jaghanyakALa eka samaya kahe che. zrI praapn| sUtra:4
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyatrodhinI TIkA pada 18 sU0 12 saMyatadvAranirUpaNam 465 yastAvat no saMyataH no asaMyataH no saMyatAsaMyato vA bhavati sa khalu straparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA ! he gautama ! 'sAIe apajjavasie' sAdhaparyavasitaH khalu no saMyato no asaMyato no saMyatAsaMyato bhavati, tathA ca yastAt na saMyato nApyasaMyato bhavati sa siddha iti sAdyaparyavasito vijJeyaH 'dAraM 12' dvAdazaM saMyatadvAraM samAptam, atha trayodazamupayogadvAraM prarUpayitumAha - ' sAgArova bhogovautte NaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! sAkAropayogopayuktaH khalu sAkAropayogaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama! 'jahaNeNaM ukko seNaM aMtomuddattaM' jaghanyena utkRSTena cApi antarmuhUrta yAvat sAkAropayuktaH sAkAropayogaviziSTaH san nirantaramavatiSThate, evam- 'aNAgArovautte vi evaM ceva' anA kAropayukto spi anAkAropayogaviziSTaH san jaghanyena utkRSTenApi antarmuhUrta yAvat nirantaramavatiSThate, kitane kAla taka apane isa paryAya se yukta banA rahatA hai ? bhagavAna - he gautama! sAdi ananta hai, arthAt jo saMyata bhI nahIM, asaMyata bhI nahIM aura saMyatAsaMyata bhI nahIM aisA jIva siddha hI hotA hai aura siddha paryAya sAdi ananta hai / (dvAra 12 ) gautamasvAmI - he bhagavan ! sAkAra upayoga vAlA jIva nirantara sAkAra upayoga bAlA kitane kAla taka banA rahatA hai ? bhagavAn he gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta taka aura utkRSTa bhI antarmuhartta taka sAkAropayoga vAlA jIva lagAtAra sAkAropayoga se yukta banA rahatA hai| isI prakAra anAkAra upayoga vAlA bhI jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka anAkAropayoga se yukta rahatA hai / chadmastha jIvoM kA upayoga, cAhe vaha sAkAro zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! nAsayata, nAasayata, nAsayatAsayata jIva keTalA samaya sudhI pAtAnA A paryAyathI yukta banI rahe che ? zrI bhagavAn he gautama ! sAdiananta che. arthAt je sayata paNa nahI. asayata paNa nahI' ane saMcatAsayata paNa nahI', evA jIva siddha ja hoya che ane siddha paryAya sAhiyAnanta hai (dvAra 12 ) zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! sAkAra upayegavALA chatra nirantara sAkAra upayegavALA keTalA kALa sudhI khanI rahe che ? zrI bhagavAn he gautama ! jaghanya paNa antarmuhUta sudhI ane utkRSTa paNu antahU sudhI sAkArApayeAgavALA chatra nirantara sAkArApayegathI yukta khanI rahe che. e prakAre anAkAra upayegavALA paNu jaghanya ane kRSTa antarmuhUta sudhI anAkAre payAgathI yukta rahe che. chadmastha jIvAnA upayoga pachI te sAkAre payoga hoya athavA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtra tathA cAtra saMsAriNAmupayogaH sAkAro'nAkAro vA jaghanyenApi AntarmuhUrtikaH utkRSTenApi AntarmuhUrtiko bhavati ataravomayatrApi jaghanyena utkRSTena cAntarmuhUrtamuktam, kelinA prAguktaH ekasAmayika upayogaratu nAtra vivakSita ityavase yam 'dAraM 13 ||suu0 12 // AhAradvAravaktavyatA ___ mUlam-AhAraeNaM bhaMte ! pucchA, goyamA! AhArae duvihe paNNatte, taM jahA-chaumastha AhArae ya kevali AhArae ya, chaumattha AhArae Na bhaMte ! chaumatthAhArae tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahapaNeNaM khuDDAgabhavaggahaNaM dusamayaUNaM, ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM, asaMkhejAo ussapiNi osappiNIo kAlao, khettao aMgulassa asaM. khejaibhAga, kevali AhAraeNaM bhaMte ! kevali AhArae tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM desUNaM puvva. koDiM, aNAhAraeNaM bhaMte ! agAhArae tti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA ! aNAhArae duvihe paNNatte, taM jahA-chaumattha aNAhArae ya, kevali aNAhArae ya, chaumattha aNAhAraeNaM bhaMte ! pucchA, goyamA ! jahaNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM do samayA, kevali aNAhAraeNaM bhaMte ! kevali agAhArae ti kAlao kevaJciraM hoi ? goyamA ! kevali aNAhArae duvihe paNNatte, taM jahA-siddhakevali aNAhArae ya bhavattha kevaliaNAhArae ya, siddhakeli aNAhAraeNaM pucchA, goyamA! sAIe apajjavasie, bhavatthakevali aNAhAraeNaM pucchA, goyamA! bhavattha kevali aNAhArae duvihe paNNatte, taM jahA-sajogi bhavattha kevali aNAhArae ajogibhavattha kevali aNAhArae ya sajogi bhavattha kevali aNApayoga ho athavA nirAkAropayoga ho, antarmuhUrta kA hI hotA hai / ataeva yahAM donoM kA jaghanya utkRSTa kAla antarmuharta pramANa kahA hai| kevaliyoM kA ekasAmayika upayoga yahAM vivakSita nahIM kiyA gayA hai (dvAra 13) nirAkAra paga hoya, antarmuhUrtane ja hoya che, tethI ja ahIM banene jaghanya utkRSNakALa antarmuhUrta pramANe kahela che, kevaline eka sAmayika upayoga ahIM vipakSita nathI resa. (6 / 2 13) zrI. prshaan| sUtra:4
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 0 13 AhAradvAranirUpaNam 447 hAraeNaM bhaMte ! pucchA, goyamA ! ajahaNNamaNukkoseNaM tiNNi samayA, ajogabhavatthavali aNAhAraeNaM pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM dAraM 14 // sU0 13 // " chAyA - AhArakaH khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! AhArako dvividhaH prajJaptaH, tadyathAchadmasthAhArakazca, kevalyAhArakaca chadmasthAhArakaH khalu bhadanta ! chadmasthAhAraka iti kAlataH kiyaciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena bhullarUmavagrahaNaM dvi samayonam, utkRSTena asaMkhyeyaM kAlam, asaMkhyeyA utarpiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetrato'Ga pulasyAsaMkhyeyabhAgam, kevalyA hArakaH kevalyAhAraka iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! javanyena antarmuhUrtam, utkRSTena dezonAM pUrva AhAra dvAra zabdArtha - (AhAraeNaM bhaMte ! pRcchA ?) bhagavan ! AhAraka- ke viSaya meM pRcchA ? (gomA ! AhArae duvihe paNNatte) he gautama ! AhAraka do prakAra ke kahe haiM (taM jahA chaumattha AhArae ya kevali AhArae ya) chadmastha AhAraka aura kevalI AhAraka (chaumatthAhArae NaM bhaMte ! chaumatthAhArae tti kAlao kevacciraM hoi ?) chadmastha AhAraka he bhagavan ! chadmastha AhAraka panemeM kitane kAla taka rahatA hai ? (goyamA ! jahanne khuDDAgabhavaggaNaM dusamayaUNaM) he gautama! jaghanya do samaya kama kSudra bhavagrahaNa parimita (ukoseNaM asaMkhejjaM kAlaM) utkRSTa asaMkhyAta kAla (asaMkhejAo ussappiNi-osappiNIo kAlao) kAla se asaMhayAta utsarpiNI- avasarpiNiyAM (khettao aMgulassa asaMkhejjaibhArga) kSetra se aMgula kA asaMkhyAta vAM bhAga ( kevaliAhArae NaM bhaMte ! kevaliAhArae ti kAlao kevacciraM hoi ?) AhAra-dvAra zabdArtha - (AhAraeNaM bhaMte! pucchA ?) he bhagavan ! AhAra viSe pRthchA 1 (goyamA ! AhAra duvihe paNNatte) he gautama! mahA24 me prAranA che (taM jahA chaumattha AhArae ya kevala AhAra ) chamastha AhAra bhane devasi AhAra (chaumatthAhAraeNaM bhaMte ! chaumatthAhAraetti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! chaddabhastha AhAra chabhastha bhADA24pAthI DeTA aNa sudhI raDe che ? (goyamA ! jahaNaNeNaM khuDDAgabhavaggahaNaM dusamayaUNaM) he gautama! bhavanya me samaya ch| kSudrabhava grahaSu parimita (ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM ) ThANathI asaMkhyAta utsarpiNI - gavasarpiNIye (khettao aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM ) kSetrathI AMgalanA asaMkhyAtamA bhAga (keli AhArae bhaMte ! kevali AhAraetti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! ThevalI zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAstre koTim, anAhArakaH khalu bhadanta ! anAkSAraka iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! anAhArako dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-chadmasthAnAhArakazca kevalyanAhArakazva, chadmasthAnAhArakaH khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! jaghanyena ekaM samayam, utkRSTena dvau samayau, kevalyanAhAraka: khalu bhadanta ! kevalyanAhAraka iti kAlataH kriyacciraM bhavati ? gautama ! kevalyanAhArako dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-siddhakevalyanAhArakazca bhavasthakevalyanAhArakazca, siddhakevalyanAhAraka: khalu pRcchA, gautama ! sAdiko'paryavasitaH, bhavastha kevalya nAhArakaH khalu bhadanta ! pRcchA, he bhagavan ! kevalI AhAraka kitane kAla taka kevalI AhArakapane meM rahatA hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoleNaM dekhaNaM puvva koDi) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa dezona karoDa pUrva taka (aNAhArae gaMbhaMte ! agAhArae tti kAlao kevacciraM hoha ?) he bhagavan ! anAhAraka kitane kAla taka anAhAraka pane meM rahatA hai ? (goyamA ! aNAhArae duvihe paNNatte, ttaM jahA cha umattha aNAhArae ya kevali aNAhArae ya) he gautama ! anAhAraka do prakAra ke kahe haiM, ve isa prakAra chamastha anAhAraka aura kevalI anAhAraka (cha umastha agAhArae NaM bhaMte ! pucchA ?) hebhagavan ! chadmastha anAhArakake viSayameM-pRcchA ? (goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM) he gautama! jaghanya eka samaya taka (ukkoseNaM do samayA) utkRSTa do samaya taka (kevali aNAhArae gaM bhaMte ! kevali aNAhArae tti kAlao kevacciraM hoi ?) he bhagavan ! kevalI anAhAraka kitane kAla taka kevalI anAhAraka rahatA hai ? (goyamA ! kevali aNAhArae duvihe paNNatte) he gautama ! kevalI anAhAraka do prakAra ke haiM (taM jahA) ve isa prakAra (siddha kevali aNAhArae ya bhavattha kevali aNAhArae ya) siddha kevalI-anAhAraka aura bhavastha kevalI anAhAraka (siddha mA 24 48 // 4 // sudhA mI mA 24 54AmA 23 ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM desUNaM puvakoDiM) 3 gautama dhanya 2. tabhuta, kRbe zAna 42|7puurv sudhA. (aNAhAraeNaM bhaMte ! aNAhAraetti kAlao kevaciraM hoi ?) mAvan ! mnaa|2471 38 // 4 // sudhI bhanA2454thI yuta 2 cha ? (goyamA ! aAhArae duvihe paNNatte, taM jahA-- chaumattha aNAhArae, ya kevali aNAhArae ya) gautama ! snaa|24 me prAranA 4aa cha, te ! prahAre chama25 manA24 mana DevalI manAha.24 (chaumattha aNAhArae NaM bhaMte ! pucchA ?) bhagavan ! 7525 manADA24 vi-27|| ? (jahaNNeNaM egaM samaya) dhanya 4 samaya sudhA (ukkoseNaM do samayA) Gree meM samaya sudhI (kevali aNAhArae NaM bhaMte ! kevalI aNAhAraetti kAlao kevacciraM hoi ?) 3 lan ! ual manA 4 khANa sudhI usI manAhA24 payAmA 29 cha ? (goyamA ! kevalI anAhArae duvihe paNNatte) 3 gautama ! isI manADA24 me pr42|| 4 // cha (taM jahA)-nema / prAre (siddha kevalI aNAhArae ya bhavattha kevali aNAhArae ya) siddha-pakSI-manADA24 mane mastha pakSI manAhA24 (siddha kevalI zrI. praapn| sUtra:4
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 13 AhAradvAranirUpaNam gautama ! bhavastha kevalya nAharako dvividhaH prajJaptaH, tathA-sayogi bhavastha kevalyanAhArakaH, ayogi bhavasthakevalyanAhArakaca, sayogi bhavasthakevalyanAhArakaH khala bhadanta ! pRcchA, gautama ! ajaghanyAnutkRpTena trayaH samayAH, ayogi bhavasthakevalyAnAhArakaH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena utkRSTena antarmuhUrtam, dvAram 14 // sU0 13 // TIkA-pUrvamupayogadvAraM prarUpitam atha tatkramAdAgatamAhArakadvAraMprarUpayitumAha-'pAhArae NaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! AhArakaH khalu AhArakatvaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kevali aNAhArae NaM pucchA ?) siddha kevalI anAhAraka saMbaMdhI prazna ? (goyamA! sAdIe apajjavasie) he gautama ! sAdi ananta (bhavattha kevali aNAhArae NaM bhaMte ! pucchA?) he bhagavan ! bhavastha kevalI anAhAraka saMbaMdhI pRcchA ? (goyamA! bhavattha kevalI aNAhArae duvihe paNNatte) he gautama ! bhavastha kevalI anAhAraka do prakAra ke kahe haiM (taM jahA sajogi bhavattha kevali aNAhArae, ajogi bhavattha kevali aNAhArae) ve isa prakAra-sayogI bhavastha kevalI anAhAraka aura ayogI bhavastha kevalI anAhAraka (sajogi bhavattha kevali aNAhArae NaM bhaMte ! pucchA) sayogI bhavastha kevalI anAhAraka saMbaMdhI he bhagavan ! prazna ? (goyamA ! ajahaNNamaNukosaM tiNi samayA) he gautama ! jaghanya utkRSTa bheda ke binA tIna samaya (ajogi bhavattha kevali aNAhArae NaM pucchA) ayogI bhavattha kevalI anAhAraka saMbaMdhI bhagavan ! prazna (goyamA ! jahaNNeNaM ukoseNaM aMtomuhuttaM) he gautama ! jaghanya-evaM utkRSTa antarmuhUrta (dvAra 14) TIkArtha-pahale upayogadvAra kI vyAkhyA kI gaI, aba kramaprApta AhAradvAra kI prarUpaNA karane ke lie kahate haiMaNa(hAra eNaM pucchA ?) sisI sana24 samandhI prazna 1 (goyamA ! sAdIra apajjavasie) gautama ! sAmananta (bhavattha kevalI aNA hAraeNaM bhaMte ! pucchA !) magavan ! ma125 sI manA 24 samandhI 2ch| ? (goyamA! bhavatthakevalI aNAharAe duvihe paNNatte) 3 gautama ! 11stha pakSI maanaa|24 me 42 // 4 // cha (taM jahA-sajogi bhavatthakevalI aNAhArae, ajogi bhavattha kevalI aNAhArae) te 2 // 4Are saya 1125 pakSI maanaa7|24, bhane ayogI bhastha asI manAhA24 (saMjogi bhavattha kevali aNAhAraeNa pucchA ?) sayo sastha 31sI manADA24 sapA mAvan ! prazna! (goyamA ! ajahaNNamaNukkosaM tiNNi samayA) gautama ! dhanya aSTa lenA vinA samaya (ajogi bhavattha kevali aNAhArae NaM pucchA ?) mayegI 125 valI mnaa|24 samAdhI sAvan ! prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM ukkoseNaM aMtomahatta) mAtama ! 43nya-mane utkRSTa mantabhuta. (12 14) TIkArtha-pahelAM upayogadvAranI vyAkhyA karI have kama prApta AhAradvAranI prarUpaNA karavAne mATe kahe chepr057 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 prazApanAstre kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! AhArae duvihe paNatte' AhArako dvividhaH prajJaptaH, 'taM jahA-chaumattha AhArae ya kevaliAhArae ya' tadyathA-chadmasthAhArakazca kevalyAhArakazca, tatra gautamaH pRcchati-'chaumattha AhArae NaM bhaMte ! chaumatthaAhAraetti kAlao kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! chadmasthAhAraka: khalu 'chadmasthAhAraka' iti-chadmasthAhArakatvaparyAyaviziSTaH san kAlata:-kAlApekSayA kiyacciraM-kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM khuDDAgabhavaggaNaM dusamayaUNaM' jaghanyena kSullakabhavagrahaNaM dvisamayonaM yAvat, kSullakabhavagrahaNaJca paTpaJcAzadadhika zatadvayAvalikArUpaM bodhyam, 'ukoseNaM asaMkheja kAlaM' utkRSTena asaMkhyeyaM kAlaM yAvat chadmasthAhArakara chadmasthAhArakatvaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate, tathA cAtra yadyapi catuH sAmayikI paJcasAmayikI ca vigrahagati bhavati tathApi bAhulyena dvisAmAyikI trisAmayikI vA pravartate na cataH sAmayikI paJcasAmayikI gotamasvAmI-bhagavan ! AhAraka jIva lagAtAra kitane samaya taka AhA raka pane meM rahatA hai? bhagavAn-he gautama ! AhAraka jIva do prakAra ke hote haiM, ve isa prakAra chadmastha AhAraka aura kevalI aahaark| gautamasvAmI-he bhagavan ! chadmastha AhAraka nirantara kitane kAla taka chadmastha AhAraka rahatA hai ? bhagavAn-he gautama! jaghanya do samaya kama kSudra bhavagrahaNa jitane kAla taka chadmastha AhAraka lagAtAra chadmastha AhAraka pane meM rahatA hai| kSudra bhava yA kSullaka bhavagrahaNa do sau chappana AvalikA rUpa samajhanA caahie| utkRSTa asaMkhyAta kAla taka chadmastha AhAraka nirantara chadamastha AhAraka rahatA hai| vigrahagati yadyapi cAra aura pAMca samaya kI bhI hotI hai, tathApi bahutA zrI gautamasvAmI-bhagavad ! AhAra jIva nirantara keTalA samaya sudhI AhAraka paNAmAM rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! AhAraka chava be prakAranA hoya che. te A prakAre-chadmastha AhAraka ane kevalI AhAraka. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! chatmastha AhAraka nirantara keTalA kALa sudhI chadmastha AhAraka paNAmAM rahe che? zrI bhagavAna-he gautama! jaghanya be samaya ochA kSudrabhava grahaNa jeTalA samaya sudhI chamartha AhAraka nirantara chadmastha AhAraka paNAmAM rahe che. kSudrabhavavA kSullakabhava grahaNa base chappana AvalikArUpa samaje joIe. utkRSTa asaMkhyAtakALa sudhI chadmastha AhAraka nirantara chadmastha AhAraka rahe che. vigrahagati yadyapi racAra ane pAMca samayanI paNa hoya che. chatAM paNa bahutAyatathI zrI prazApana sUtra:4
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaSodhinI TIkA pada 18 sU0 13 AhAradvAranirUpaNam 451 vA pravartate tasmAnAstime dvevigrahagatI vivakSite, natrotkRSTena trisamayikyAM vinahagatau Adyau dvauptamayau anAhAraka ityAhArakatvaprarUpaNe tAbhyAM kizcidUnaM kSullakabhavagrahaNamuktam, utkRSTena asaMkhyeyaM kAlaM yAvata tadanantarantu niyamena vigrahagati bhavati vigrahagato cAnAhArakatvaM bhavati, ataevAnantaM kAlaM yAvaditi noktam, tamevAsaMkhyeyakAlaM kAlakSetrAbhyAM nirvakti-'asaMkhejjAo ussappiNIyo sappiNIo kAlo' asaMkhyeyA utsapiNyavasarpiNyaH kAlata: kAlApekSayA abaseyAH, 'khettao aMgulassa asaMkhejai bhAga' kSetrata:-kSetrApekSayA agulasyAsaMkhyeya. bhAgaM yAvat ityavaseyam, gautamaH pRcchati-'kevali AhArae NaM bhaMte ! kevali AhAraeti kAlao kevacciraM hoi? he bhadanta ! kevalI AhArakaH khalu kevalyAhAraka iti-kevalyAharakatvaparyAyaviziSTaH san kAlata:-kAlApekSayA kiyacciraM-kiyatkAlaparyanta nirantaram bhavatiyata se vaha do yA tIna samaya kI hI hotI hai, cAra yA pAMca samaya kI nahIM hotii| ataH yahAM cAra aura pAMca samaya kI vigraha gati vivakSita nahIM hai| ataeva jaba tIna samaya kI vigrahagati hotI hai taba jIva Adi ke dosamayoM taka anAhAraka rahatA hai, ataeva AhArakatva kI prarUpaNA meM una do samayoM se nyUna kSudra bhavagrahaNa kA kathana kiyA gayA hai / utkRSTa asaMkhyAta kAla taka AhAraka rahatA hai, tatpazcAt niyama se vigraha gati hotI haiM aura vigraha gati meM anAhAraka paryAya ho jAtI hai| isI kAraNa yahAM ananta kAla nahIM kahA hai| aba usa asaMkhyAta kAla ko kAla aura kSetra kI apekSA se spaSTa karate haiM-yaha asaMkhyAta kAla kAla kI apekSA se asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI rUpa jAnanA cAhie aura kSetra kI apekSA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga samajhanA caahie| aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kA spaSTIkaraNa pahale kiyA jA cukA hai| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! kevalI AhAraka kitane kAla taka nirantara kevalI te be agara traNa samayanI hoya che, cAra agara pAMca samayanI nathI hotI. ahIM cAra ane pAMca samayanI vigrahagati vikSita nathI. tethI ja jyAre traNa samayanI vigrahagati hoya che tyAre jIva AdinA be samaya sudhI anAhAraka rahe che, tethI AhArakatvanI prarUpaNAmAM e bane samayethI nyUna zubha grahaNanuM kathana karAyeluM che. utkRSTa asaMkhyAtakALa sudhI AhAraka rahe che, tatpazcAta niyamathI vigraha gati thAya che ane vigrahagatimAM anAhAraka paryAya thaI jAya che. e kAraNe ahIM anantakALa kahela nathI have te asaMkhyAtakALane kAla ane kSetranI apekSAthI spaSTa kare che-te asaMkhyAtakALa kALanI apekSAthI asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI rUpa jANu joIe ane kSetranI apekSAe AgaLanA asaMkhyAtamo bhAga samaje jeI e. AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAganuM spaSTIkaraNa pahelA karAyeluM che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! kevalI AhAraka keTalA kALa sudhI nirantara kevalI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara prajJApanAsUtre avatiSThate ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM deNaM pubvakorDi' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena dezonAM pUrvakoTim yAvat kevalyAhArakaH kevalyAhArakatvaviziSTaH san nirantaramavatiSThate, gautamaH pRcchati - 'aNAhArae NaM bhaMte ! aNAhAraettikAo kevaccaraM hoi ?' he madanta ! anAhArakaH khalu 'anAhAraka iti - anAhArakatvaparyA viziSTaH sat kAlataH - kAlApekSayA kiyacciraM - kiyatkAlaparyantaM nirantaraM bhavatiavatiSThate ?' bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama ! 'aNAhArae duvihe paNNatte' anAhArako dvividhaH prajJaptaH 'taM jahA - chaumatthaaNAhAraeya kevali aNAhArae ya' tadyathA - 'chadmasthAnAhArakazca, kevalyAnAhArakazca tatra gautamaH pRcchati - 'chaumatthaaNAhAraeNaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! chadmasthAnAhArakaH khalu chadmasthAnAhArakatvaparyAyaviziSTaH san kAla | pekSayA kiyakAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM AhAraka panemeM rahatA hai ? bhagavAn gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa dezona koTi pUrva taka kevalI AhAraka nirantara kevalI AhAraka panemeM rahatA hai / gautamasvAmI bhagavan ! anAhAraka jIva kitane kAla taka lagAtAra anAhAraka panemeM rahatA hai ? bhagavAn - he gautama! anAhAraka do prakAra ke kahe haiM, yathA-chadmastha anAhAraka aura kevalI anAhAraka / gautamasvAmI - he bhagavan / chadmastha anAhAraka nirantara kitane kAla taka chadmastha anAhAraka panemeM rahatA hai ? AhAraka rahe che? zrI bhagavAna hai gautama ! jaghanya antarmuhUta' sudhI, utkRSTa dezeAna kATipU sudhI kevalI AhAraka nirantara kevalI AhAraka rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! anAhAraka jIva keTalA kALa sudhI nirantara anAhAraka paNAmAM rahe che? zrI bhagavAn hai gautama ! jaghanya antarmuhUta' sudhI, utkRSTa dezeAna kaTipU sudhI kevalI AhAraka nirantara ketralI AhAraka rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! anAhAraka jIva keTalA kALa sudhI nirantara anAhAraka paNAmAM rahe che ? zrI bhagavAna-he gautama ! anAhAraka e prakAranA kahyA che, jemake mastha anAhAraka ane kevalI anahAraka. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! dUmartha anAhAraka nirantara keTalA samaya sudhI sudhI ThUmastha anAhAraka paNAmAM rahe che? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaSodhinI TIkA pada 18 sU0 13 AhAradvAranirUpaNam 453 egaM samayaM, uko seNaM dosamayA' jaghanyena eka samayaM yAvada utkRSTena dvau samayau yAvata chadmasthAnAhArakaH khalu chadmasthAnAhArakatvaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate tathAca trisAmayikI vigrahagati mAzritya utkRSTena dvau samayau yAvaditi vijJeyam, catuH sAmayikI paJcasAmayikI cAva vigrahagati na vivakSate ti prAguktameva, gautamaH pRcchati-'kevali aNAhAraeNaM bhaMte ! kevali agAhAraetti kAla bho kevacciraM hoi ?' he bhadanta ! kevalyanAhAraka: khalu 'kevalya nAhAraka' iti-kevalyanAhArakatvaparyAya viziSTaH san kAlata:-kAlApekSayA kiyaciraM-kiyatkAlaparyantaM nirantaraM bhavati-avatiSThate ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'kevaliaNAhArae duvihe paNNatte kevalpanAhArako dvividhaH prajJaptaH, 'taM jahA-siddha kevali aNAhArae ya, bhavatyakevali aNAhAraeya' tadyathA-siddhakevalyanAhArakazca bhavasthakevalyanAhArakazva, tatra gautamaH pRcchati-'siddhakevali aNAharaeNaM pucchA' he bhadanta ! siddhakevalyanAhAraka: khalu siddhakevalya nAhArakatvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'sAIe apajjavasie' sAdiko'paryavasitaH siddha bhagavAn-he gautama / jaghanya eka samaya taka, utkRSTa do samaya taka chadmastha anAhAraka jIya chadmastha anAhAraka paryAya meM rahatA hai| yahAM tIna samaya vAlI vigrahagati kI apekSA se utkRSTa do samaya kA kathana kiyA gayA hai| cAra samaya aura pAMca samaya vAlI vigraha gati yahAM vivakSita nahIM hai, yaha pahale hI kaha cuke haiN| gautamasthAmI-he bhagavan ! kevalI anAhAraka kinane kAla taka kevalI anAhAraka rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! kevalI anAhAraka do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-siddha kevalI anAhAraka aura bhavastha kevalI anaahaark| gautamasvAmI-he bhagavan ! siddha kevalI anAhAraka kitane kAla taka siddha kevalI anAhAraka panemeM rahate haiM ? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya eka samaya sudhI, ane utkRSTa be samaya sudhI chadmastha anAhAraka jIva chadmastha anAhAraka paNAmAM rahe che. ahIM traNa samayavALI vigrahamatinI apekSAthI utkRSTa samaya sudhInuM kathana karAyeluM che. cAra samaya ane pAMca samayavALI vigrahagati ahIM vivakSita nathI, e pahelA ja kahI didheluM che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! kevalI anAhAraka keTalA samaya sudhI kevalI anAhAraka paNAmAM rahe che ? zrI bhagavAna gautama ! kevalI anAhAraka be prakAranA kahelA che, jemake siddha kevalI anAhAraka, ane bhavastha kevalI anAhAraka. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! siddha kevalI anAhAraka keTalA samaya sudhI siddhakevalI anAhAraka, paNamAM rahe che ? zrI. praapn| sUtra:4
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 ____ prajJApanAsUtre kevalyanAhArakaH prajJaptaH, gautamaH pRcchati 'bhavatyakevali aNAhArae NaM bhane ! pucchA' he bhadanta ! bhavastha kevalyanAhArakaH khalu bhavastha kevalya nAhArakalaparyAyaviziSTaH kiyatkAla. paryantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'bhavattha kevaliaNAhArae duvihe paNNatte' bhavasthakevalyanAhArako dvividhaH prajJaptaH, 'taM jahA sajogibhavatthakevali aNAhArae ajogibhavattha keyali aNAhArae ya' tadyathA-sayogibhavastha kevalyanAhArakazca ayogi bhavastha kevalyanAhArakaca, tatra gautamaH pRcchati-'sayogi bhavattha kevaliaNA hAraeNaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! sayogimavastha kevalyanAhArakaH khalu sayogibhavastha kevalyanAhArakatvaparyAya viziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'ajahaNNamaNukoseNaM tiNi samayA' ajavanyAnutkRSTena trayaH samayA avaseyAH tathA ca te ca trayaH samayAH aSTasAmAyikasya kevalisamudghAtasya tRtIya bhagavAn-he gautama ! sAdi aparyavasita haiN| gautamasvAmI-bhagavan ! bhavastha kevalI anAhAraka kitane kAla taka bhavastha kevalo anAhAraka rahatA hai ? ___ bhagavAn-he gautama ! bhavastha kevalI anAhAraka do prakAra ke hote haiM, yathA sayogI bhavastha kevalI anAhAraka aura ayogI bhavastha kevalI anaahaark| gautamasvAmI-he bhagavan ! sayogI bhavastha kevalI anAhAraka kitane kAla taka sayogI bhavastha kevalI anAhAraka pane meM rahate haiM ? bhagavAn-he gautama ajaghanya-anutkRSTa tIna samaya taka anAhAraka rahane kA yaha vidhAna kevalisamudghAta kI apekSA se hai / ATha samaya ke keyali samu. daghAta ke tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM kevalI anAhAraka dazA meM rahate haiM isameM jaghanya-utkRSTa kA koI vikalpa nahIM hai| zrI bhagavAna he gautama! sAdi aparyavasita kALa paryanta rahe che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! bhavastha kevalI anAhAraka keTalA kALa sudhI bhavastha kevalI anAhAraka rahe che? zrI bhagavana he gautama! bhavastha kevalI anAhAraka be prakAranA hoya che jemakesagI bhavastha kevalI anAhAraka ane agI bhavastha kevalI anAhAraka. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! sagI bhavastha kevalI anAhAraka keTalA kALa sudhI sagI bhavastha kevalI anAhAraka rahe che? zrI bhagavana-De gautama ! ajaghanya-anutkRSTa traNa samaya sudhI anAhAraka rahevAnuM A vidhAna kevalI samudughAtanI apekSAthI che. ATha samayanA kevalI samudraghAtanA trIjA cothA ane pAMcamAM samayamAM kevalI anAhAraka dazAmAM rahe che. emAM jaghanya utkRSTa keI vikalpa nathI. zrI. prazAnasUtra:4
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 14 bhASAdvAranirUpaNam 455 caturya pazcamarUpA avaseyAH, tasmin samayatrayepi bhavati anAhArako niyamAt, gautamaH pRcchati-'ajogibhavattha kevaliaNAhAraeNaM pucchA ?' he bhadanta ! ayogi bhavasthakevalyanA. hArakaH khalu ayogi bhavastha kevalyanAhArakatvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNaNeNaM ukoseNaM aMtomuhuttaM' jaghanyena utkRSTena cApi antarmuhUrta yAvat ayogimavastha kevalyanAhArakaH ayogibhavasthakevalyanAhArakatvaparyAya viziSTaH san nirantaramavatiSThate, 'dAraM 14 // sU0 13 // caturdazamAhAraka dvAraM samAptam bhASAdvAra vaktavyatA mUlam-bhAsae NaM pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaM, abhAsae Ne pucchA, goyanA ! abhAsae tivihe paNNatte, taM jahA-aNAie vA apajacasie, aNAie vA sapajjavasie, sAie sapajavasie, tattha NaM je se sAie vA sapajavasie se jahaNNeNaM aMto. muhuttaM, ukoseNaM vaNapphaI kAlo, dAraM 15, parittae NaM pucchA, goyamA! paritte duvihe paNNatte, taM jahA-kAyaparitte ya saMsAraparitte ya, kAyapariteNaM pucchA, goyamA! jahaSNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puDhavikAlo, asaMkhejAo ussappiNio sappiNIo, saMsAraparitte NaM pucchA, goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM jAva avaDaM poggalapariyaTuM desUNaM, aparitte NaM pucchA, goyamA ! aparitte duvihe paNNatte, taM jahAkAyaaparitte ya, saMsAraaparitte ya, kAyaaparitte NaM pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vaNassai kAlo, saMsAra aparitteNaM gautamasvAmI-he bhagavan ! ayogI bhavastha kevalI anAhAraka kitane samaya taka ayogI bhavastha kevalI anAhAraka pane meM rahate haiM? bhagavAn-he gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka ayogI bhavastha ke valI anAhAraka lagAtAra ayogI bhavastha kevalI anAhAraka pane meM rahate haiM ! (dvAra 14) - zrI gautamasvAmI-he bhagavad ! ayogI bhavatha kevalI anAhAraka keTalA samaya sudhI agI bhavastha kevalI anAhAraka paNAmAM rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! ja ghanya ane utkRSTa antamuhUrta sudhI agI bhavastha kevalI anAhAraka niratara agI bhavastha kevalI anAhAraka rahe che. (dvAra 14) zrI. prshaan| sUtra:4
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 456 prajJApanAsUtre pucchA, goyamA ! saMsAraaparitte duvihe paNNatte, taM jahA-aNAIe vA sapajavasie, aNAIe vA apajjavasie, no paritte no aparitteNaM pucchA, goyamA ! sAIe apajjavasie, dAraM 16, pajattaeNaM pucchA, goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAtiregaM, apajjattaeNaM pucchA, goyamA ! jahaeNeNaM ukkoseNaM aMtomuhattaM, no pajattae no apajattae NaM pucchA, goyamA ! sAIe apajavasie, dAraM 17, suhumeNaM bhaMte ! suhumitti pucchA, goyamA | jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukoseNaM puDhavi kAlo, bAyareNaM pucchA, goymaa| jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM asaM. khejjaM kAlaM, jAva khettao aMgulasta asaMkhejai bhAgaM, no suhuma no bAyare NaM pucchA, goyamA ! sAIe apajatrasie, dAraM 18, saNNI NaM bhaMte ! pucchA, goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAtiregaM, asaNNINaM pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukoseNaM vaNassai kAlo, no sapaNI no asaNINaM pucchA, goyamA ! sAIe apaja vasie. dAraM 19, bhayasiddhieNaM pucchA, goyamA! aNAIe sapajjavasie, abhavasiddhieNaM pucchA, goyamA ! aNAIe apajjavasie, no bhavasiddhie no abhavasiddhieNaM pucchA, goyamA ! sAIe apajjava sie, dAraM 20, dhammasthikAeNaM pucchA, goyamA ! sambaddhaM, evaM jAva addhAsamae, dAraM 21, carimeNaM pucchA, goyamA ! aNAIe sapajjavasie, acarimeNaM pucchA, goyamA ! acarime duvihe paNNatte, taM jahA-aNAIe vA apajjavasie, sAIe vA apajavasie, dAraM 22 ||suu0 14 // // paNNavaNAe bhagavaIe aTArasamaM kAyaTrii nAmapayaM samatta // chAyA-bhASakaH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena eka samayam, utkRSTena antarmuhUrtam, bhASAdvAra Adi zabdArtha-(bhAsae NaM pucchA ?) bhASaka viSayaka-prazna (goyamA ! jahaNNeNaM bhASA dvAra Adi Avat -(bhAsAeNaM pucchA ?) 54 viSe prazna ? (goyamA ! jahaNeNaM ega samaya, ukkoseNaM zrI prazApana sUtra:4
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 14 bhASAdvAranirUpaNam 457 abhASakaH khalu pRcchA, gautama ! abhASaka strividhaH prajJaptaH, tadyathA - anAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH, sAdiko vA saparyavasitaH, tatra khalu yo'sauM sAdiko vA saparyavasitaH sa jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena vanaspatikAla:, dvAram 15, parItakaH khalu pRcchA, gautama ! parItako dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - kAyaparItaca saMsAraparItazca, kAyaparItaH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena asaMkhyeya pRthivI kAlaH, asaMkhyeyA utsarpiNyavasarpiNyaH, saMsAraparItaH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, evaM samayaM ukkoseNaM aMtomuttaM) he gautama! jaghanya eka samaya, utkRSTa antahUrtta taka bhASaka jIva bhASakapane meM rahatA hai (abhAsae NaM pucchA ?) abhASaka ke saMbandha meM - pRcchA ? (goyamA ! abhAsae tivihe paNNatte) he gautama! abhASaka tIna prakAra ke kahe haiM (taM jahA aNArIe vA apajjavasie aNAdIe yA sAie sapajjabasie, sAie sapajjayasie) ve isa prakAra - anAdi aparyavasita, anAdi saparyavasita aura sAdi saparyavasita (tattha NaM je se sAie sapajjavasie) una meM se jo sAdi saparyavasita hai aura (se jahaNeNaM aMtomuhuttaM) vaha jaghanya antarmuhUrta taka, ukkoseNaM vaNaka kAlo) utkRSTa vanaspati kAla taka AbhASaka rahatA hai (dvAra 15) (parittae NaM pucchA ?) paritaviSayaka - pRcchA ? (goyamA ! parite dubihe paNNatte, taM jahA kAyaparite ya, saMsAraparite ya) he gautama ! paritta do prakAra ke kahe haiM, yathA - kAyaparita aura saMsAra parita (kAyaparite NaM pucchA ?) kAyaparIta viSayakapRcchA ? (goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM) he gautama! jaghanya antarmuhUrta taka (ukko seNaM puDhacikAlo) utkRSTa pRthvI kAla taka (asaMkhejjAo ussappiNi opio) asaMkhyAta utsarpiNI- avasarpiNI (saMsAraparite NaM pucchA ?) aMtomuhutaM) he gautama ! dhanya me samaya, utsRSTa antarmuhUrta sudhI bhASamlapa lASapaNAmAM rahe che (abhAsaNaM pucchA ?) abhASa saMbaMdhI pR2chA ? (goyamA ! abhAsae duvihe paNNatte) he gautama ! bhASaDa meM ahAranA udyA he (taM jahA - aNAdIe vA apajjavasie aNAdIe vA sapajjavalie sAie sapajjabasie) tethe yA prAre sAhi aparyavasita bhane sAhi saparyavasita. (tatthaNaM je se sAie sapajjabasie) tesamAMthI ne sAhi saparyayasita che (se jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM) te dhanya antarmuhUrta sudhI, ( ukkoseNaM vaNaphai kAlo) uSTa vanaspatikSaNa sudhI abhASaka rahe che. (dvAra 15) (parittaNaM pucchA ?) parItaviSe- pR2chA ? (goyamA ! paritte duvihe paNNatte, taM jahA kAyapari teya, saMsAraparitteya) he gautama! pati me prahAranA che, nema! ayaparittAne saMsAraparitta ( kAya pariNaM pucchA ? ) DAyaparita saMbaMdhI pRthchA ? (goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM) he gautama ! dhanya antarmuhUrta sudhI (ukkoseNaM puDhavikAlo) utkRSTathI pRthvI aba sudhI (asaMkhejjAo ussappiNI osappiNIo) asaNyAta utsarpirNa avasarpizu (saMsAraparitteNaM pucchA ?) pra0 58 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 prajJApanAsUtre utkRSTena anantaM kAlam, yAvad apArddha pudgalaparivarta dezonam, aparItaH khalu pRcchA ? gautama ! aparIto dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - kAyAparItazca saMsArAparItazca, kAyAparItaH khalu pRcchA, gautama ! jayanyena antarmuhUrtam, utkRSTena vanaspatikAlaH, saMsArAparItaH khalu pRcchA, gautama ! saMsArAparIto dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - anAdikovA saparyavasitaH, anAdiko vA aparyavasitaH, no parItaH no aparItaH khalu pRcchA, gautama ! sAdiko'paryavasitaH, dvAram 16, paryAptakaH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena sAgaropamazatapRthaktvaM sAtirekam, saMsAraparItaviSayaka - pRcchA ? (goyamA ! jahaNaNe NaM aMtomuhuttaM) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka (ukkoseNaM anaMtaM kAlaM) utkRSTa ananta kAla taka (jAva yAvat) (avaTUDhaM poggalapariyahaM deNaM) dezona apArdha pudgalaparAvartana (aparite NaM pucchA ?) aparItaviSayaka-pRcchA (goyamA ! aparite duvihe paNNatte) gautama ! aparIta do prakAra ke kahe haiM (taM jahA ) ve isa prakAra (kAya aparite ya, saMsAra aparite ya) kAyaaparIta aura saMsAra aparIta (kAyaaparite NaM pucchA ?) kAya aparita saMbaMdhI prazna (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vaNassai kAlo) he gautama! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa vanaspati kAla (saMsAra aparite NaM pucchA ?) saMsAra - aparIta saMbaMdhI prazna ? (goyamA ! saMsAra aparita duvihe paNNatte) he gautama ! saMsAra-aparIta do prakAra ke kahe haiM (taM jahA ) ve isa prakAra (aNAdIe vA apajjabasie) anAdi aparyavasita aura (aNAdIe vA sapajjavasie) anAdi saparyavasita (noparita noaparite NaM pucchA ?) noparIta noaparIta saMbaMdhI prazna ? (goyamA ! sAIe apajjabasie) he gautama! sAdi aparyavasita (dvAra 16 ) sauMsAraparitta sa MbaMdhI pRgcha ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM) he gautama ! 4dhanya antarmuhUrta sudhI (ukkose anaMta kAlaM) utsRSTa anantAsa sudhI (jAva) yAvat (avaDhaM poggala pariya desUNaM) hezAna vyArtha yugAparAvartana. ( aparittaNaM pucchA 1) aparita viSe- pRcchA ? (goyamA ! aparita dubihe paNNatte) he gautama ! aparita meM prAranA hyA che (taM jahA ) te yA prAre (kAyaaparitteya, saMsAra aparitte ya) ayamayarIta bhane saMsAra aparIta (kAyaaparittaNaM pucchA) hAya ayarIta saMbaMdhI prazna ? (goyamA ! jahaNgeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vaNassaikAlo) he gautama! bhavanya antarmuhUrta, utkRSTa vanaspati (saMsAra aparitteNa pucchA ?) saMsAraaparita samandhI prazna ? (goyamA ! saMsAra aparite dubihe paNNatte) he gautama! sauNsaaraparIta prAznA udyA che (taM jahA ) tethe yA prAre (aNAdIe vA apajjavasie, aNAdIe vA sapajjavasie) manAhi aparyavasita, ane manAhi saparyavasita (nopari no apari NaM pucchA ?) noparita nomaparIta saMbhbhandhI prazna ? ( gAyamA ! sAIe apajjavasie) he gautama ! sAdi apavita. (dvAra 16) zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sa0 14 bhASAdvAranirUpaNam aparyAptakaH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena utkRSTena antarmuhartama, no paryAptako no aparyAptakaH khalu pRcchA, gautama ! sAdiko'paryavasitaH, dvAm 17, sUkSmaH khalu bhadanta ! iti pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUtam, utkRSTena asaMkhyeya pRthivI kAlaH, bAdaraH khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena asaMkhyeyaM kAlaM ___ (pajjattae NaM pucchA? paryApta saMbaMdhI prazna ? (goyamA! jahaNNeNaM atomuhattaM) he gautama ! jaghanya antarmuharta taka (ukkoseNaM sAgarovamasayapuhattaM sAiregaM) utkRSTa kucha adhika sau sAgaropama pRthaktva taka (apajjattae NaM pucchA 1) apa. ryApta saMbaMdhI prazna ! (goyamA! jahaNNeNaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM) he gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka (no pajjattae no apajjattae NaM pucchA ?) noparyApta noaparyApta saMbaMdhI prazna ! (goyamA! sAdIe apajjavasie) he gautama ! sAdi aparyavasita (dvAra 17) (suhume NaM bhaMte ! suhumitti pucchA ?) he bhagavan ! sUkSma jIva kitane kAla taka sUkSmapane meM rahatA hai, aisA prazna (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka (ukkoseNaM puDhavikAlo) utkRSTa pRthvI kAla paryanta ____ (bAdare NaM pucchA ?) bAdara jIva kitane kAla taka bAdarapane meM rahatA hai, aisA prazna (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhutaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM) he gautama ! jaghanya antarmuharta taka, utkRSTa asaMkhyAta kAla taka (jAya khettao aMgulassa asaMkhejjai bhAga) yAvat kSetra se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (pajjattae NaM pucchA ?) yati sammandhI prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomahatta) gautama ! anya antabhuta sudhI bhane (ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAirega) GTa kAMIka adhika se sAgaropama pRthakatva sudhI. (apajjattaeNaM pucchA ?) yAta samAdhI prazna ? (goyamA! jahaNNeNaM ukkoseNaM aMtomuhutta) he gautama ! 55nya bhane aSTa mantabhuta sudhI. (no pajjattara no apajjattaeNaM pucchA ?) naryAta namaryAta samandhI prazna ? (goyamA ! sAdIe apajjavasie) gautama ! sADI. 2155sita. (2 17) (suhumeNaM bhaMte ! suhumetti pucchA ?) bhagavan ! sUkSma 71 TakSA 1 sudhI sUkSma 5mA 2 cha. yo prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM) gautama ! 43nya mantabhuta sudhI (ukkoseNaM puDhavikAlo) Save pRthvI sudhI. (bAdareNaM pucchA ?) mA201 DeTA samaya sudhI mA42 54AmA 29 che. sevA prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM) : gautama ! dhanya mantabhuta sudhI, aSTa asaNyAta sudhI (jAva khettao aMgulassa asaMkhejjai bhAga) yAvat thA arlane asaMkhyAta bhAga. zrI. praapn| sUtra:4
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 prajJApanAsUtre yAvat kSetrataH aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, no sUkSma no bAdaraH khalu pRcchA, gautama ! sAdiko'paryavasitaH, dvAram 18, saMjJI khalu bhadanta ! pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena sAgaropamazatapRthaktvaM sAtirekam, asaMjJI khalu pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena vanaspatikAlA, no saMjJI no asaMjJI khalu pRcchA, gautama ! sAdiko'paryavasitaH, dvAram 19, bhavasiddhikaH khalu pRcchA, gautama ! anAdikaH saparyavasitaH, abhavasiddhi kaH khalu pRcchA, gautama ! anAdiko'paryavasitaH, no bhavasiddhiko no abhava (nosuhuma-nobAre NaM pucchA ?) nosUkSma nobAdara saMbaMdhI prazna ! (goyamA ! sAdIe apajjavasie) he gautama ! sAdi aparyavasita (dvAra 18) (saNNI NaM bhaMte ! pucchA?) he bhagavan ! saMjJI saMbaMdhI prazna (goyamA! jahagaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasatapuhuttaM sAtiregaM) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa sau pRthaktva sAgaropama se kucha adhika kAla taka saMjJI jIva nirantara saMjJI panemeM rahatA hai / (asaNNI NaM pucchA?) asaMjJIviSayaka-pRcchA ? (goyamA!jahaNNeNaM aMtomuhuttaM) he gautama ! jaghanya antarmuhUrta (ukkoseNaM vaNassaikAlo) utkRSTa vanaspati kAla (no saNNI no asaNNI NaM pucchA ?) no saMjJI no asaMjJo viSayaka prazna ? (gAyamA ! sAdIe apajjavasie) he gautama ! sAdi aparyavasita / (dvAra 19) (bhavasiddhie NaM pucchA?) bhavasiddhika saMbaMdhI prazna ? (goyamA! aNAdIe sapajjavasie) he gautama ! anAdi sAnta (abhavasiddhie NaM pucchA 1) abhaya. siddhika saMbaMdhI prazna ? (goyamA ! aNAdIe apajjavasie) he gautama ! anAdi aparyavasita (nosuhuma-jobAdareNaM pucchA ?) nAsUma nAmA42 sabhI prazna ? (goyamA ! sAdIe apajjavasira) gautama ! sAha 2555sita. (62 18) (saNNINaM bhaMte ! pucchA ?) nAsazI nAyasI viSaya prazna ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasatapuhuttaM sAtiregaM) he gautama ! 45-ya mantabhuta, kRSTa e pRthakatva sAgarepamathI kAMIka adhika kALa sudhI saMsI jIva nirantara saMjJI paNAmAM rahe che. (asaNNINaM pucchA ?) asazI viSa 27 / ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM) gautama ! dhanya antabhuta payata bhane (ukkoseNaM vaNassaikAlo) utkRSTa pana25ti paya-ta. (no saNNo no asaNNINaM pucchA ?) ne| sajI namasI viSaya prazna ? (goyamA ! sAdIe apajjavasie) gautama ! sAha 555sita. (612 18) (bhavasiddhieNaM pucchA ?) walAlES AdhI prazna ? (goyamA ! aNAdIra sapajjavasie) hai gautama ! sanAlisA-1 (abhavasiddhieNaM pucchA ?) masasiddhi samadhI prazna ? (goyamA ! aNAdIe apajjavasie) he gautama ! manA a5yavasita. zrI. prazAnasUtra:4
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 461 prameyabodhino TIkA pada 18 sU0 14 bhASAdvAranirUpaNam siddhikaH khalu pRcchA, gautama ! sAdiko'paryavasitaH, dvAram 20, dharmAstikAyaH khalu pRcchA, gautama ! sarvAddhA, evaM yAvad addhAsamayaH, dvAram 21, caramaH khalu pRcchA, gautama ! anAdikaH saparyAsitaH, acaramaH khalu pRcchA, gautama ! acaramo dvividhaH prajJaptaH, tadyathAanAdiko vA aparyavasitaH, sAdiko vA aparyavasitaH, dvAram 22, // sU0 14 // iti prajJApanAyAM bhagavatyAm aSTAdazaM kAyasthitinAmapadaM samAptam TIkA-pUrvamAhArakadvaraM prarUpitam atha tatkramAdAgataM paJcadazaM bhASakAdidvAraM prarUpayitumAha-'bhAsaeNaM pucchA' he bhadanta ! bhASakaH khalu bhASakatvaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA (nobhavasiddhie noabhavasiddhie NaM pucchA?) no bhayasiddhika noabhasiddhika saMbaMdhI prazna (goyamA! sAdIe apajjavasie) he gautama! sAdi aparyavasita / (dAra 20) (dhammatthikAe NaM pucchA?) dharmAstikAya kitane kAla taka dharmAstikAya panemeM rahatA hai, yaha prazna ? (goyamA! savvaddhaM) he gautama ! sadA kAla (evaM jAya addhAsamae) isI prakAra yAvat addhAsamaya / (dvAra 21)) (carime NaM pucchA ?) carama saMbaMdhI prazna ? (goyamA! aNAdIe sapajjavasie) he gautama! anAdi saparyavasita (acarime NaM pucchA?) acarama saMbaMdhI prazna ? (goyamA ! acarime duvihe paNNatte) he gautama ! acarama do prakAra ke kahe haiM (taM jahA-aNAdIe cA apajjavasie, sAdIe vA apajjavasie) ve isa prakAra anAdi aparyavasita aura sAdi aparyavasita ( dvAra 22 ) kAyasthitipad samApta TIkArtha-pahale AhAraka dvAra kI prarUpaNA kI gaI, aba krama prApta pandrahaveM bhASaka Adi dvAroM kI prarUpaNA kI jAtI hai (no bhavasiddhie no abhavasiddhieNaM pucch| 1) nAsAna mamapasiddhi samadhI prazna ? (goyamA ! sAdI ra apajjavalie) OM gautama ! sAhI a5 sita. (6 / 2 22) / (dhammatthikAeNaM pucchA ?) ghAstiya 86 // sudhI dharmAstiya 59mA 29 cha, se prazna ? (goyamA ! savvaddhaM) he gautama ! sa41 (evaM java addhA samae) se prAre yAya bhaddhA samaya (dAra 21) (carimeNaM pucchA ? ya25 sa4dhI prazna ? (goyamA ! aNAdIe sapajjavasie) hai gautama ! anAdi saparyavasita. (acarimeNaM pucchA ? 552ma samandhI prazna ? (goyamA ! acarime duvihe paNNatte) 3 gautama ! ayarama meM praa2|| 4aa cha (taM jahA-aNAdIe vA apajjavasie sAdIe vA apajjavasie) te mA re manAhi ma55 vasita, mana sAhI 255yavasita. (32 22) kAyasthiti pada samApta TIkArya-pahelAM AhAraka dvAranI prarUpaNa karAI have kama prApta paMdaramAM bhASaka zrI prshaan| sUtra:4
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 __ prajJApanAsUtre kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha--'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM egaM samaya, ukAseNaM aMtomuhune' jaghanyena eka samayam, utkRSTena antarmuhUrta yAvad bhASako bhASakatvaparyAyaviziSTaH sana nirantaramavatiSThate, tathA cAtra bhASakasya jaghanyena ekasamayatvam utkRSTena AntamauMhUrtikatyazca vacoyogina ivAvagantavyam, gautamaH pRcchati'abhAsae NaM pucchA' he bhadanta ! abhASakaH khalu prabhASakatvaparyAya viziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'abhA. sae tivihe paNNatte' abhASakatrividhaH prajJaptaH, 'taM jahA--agAie vA apajjavasie, aNAie vA sapajjavasie, sAie vA sapajavalira' tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH, anAdiko vA saparyavasitaH, sAdiko vA saparyavasitazca, tatra ya! kadAcidapi na bhASakatvaM prApsyati so'. nAdyaparyavasito vyapadizyate, yastAvad bhASakatvaM prApsyati so'nAdisaparyavasitaH, yastu bhASako bhUtvA punarapi abhASako bhavati sa sAdisaparyavasita ucyate 'tattha NaM jese sAie vA sapajjavasie se jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukoseNaM vaNaphaikAlo' tatra-anAdyaparyavasita-anAdi saparyavasita-sAdisaparyavasiteSu madhye khalu yo'sau sAdisaparyavasito'bhASako bhavati sa gautamasvAmI prazna karate haiM-bhagavan ! bhASaka jIva nirantara kitane kAla taka bhASaka paryAya se yukta rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya eka samaya taka, utkRSTa antamuharta taka bhASaka jIva lagAtAra bhASaka paryAya se yukta banA rahatA hai| yahAM bhASaka kA jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuharta taka nirantara rahanA jo batalAyA gayA hai, vaha vacanayogI ko apekSA se samajhanA caahie| __gautamasvAmI-he bhagavan ! abhASaka jIva abhASaka paryAya yAlA nirantara kitane kAla taka rahatA hai ? bhagavAna-he gautama ! abhASaka tIna prakAra ke hote haiM, yathA-anAdi aparyayasita, anAdi saparyavasita, aura sAdi saparyavasita, jisane atIta kAlameM AdikAronI prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! bhASaka jIva nirantara keTalA samaya sudhI bhASaka paryAyathI yukta rahe che? zrI bhagavAn he gautama ! jaghanya eka samaya sudhI, utkRSTa attamuhUrta sudhI bhASaka jIva nirantara bhASaka paryAyathI yukta banI rahe che. ahIM bhASakanuM jaghanya eka samaya sudhI ane utkRSTa antarmuhUrta sudhI nirantara rahevAnuM je batAvyuM che, te vacanaganI apekSAe samajavuM joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! abhASaka jIva abhASaka paryAyavALA nirantara keTalA samaya sudhI rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! saMbhASaka traNa prakAranA hoya che-jema ke-anAdi aparya zrI prazAnasUtra:4
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sa0 14 bhASAdvAranirUpaNam jaghanyena antarmuhartama, utkRSTena vanaspatikAla:-anantakAlaM yAvad ityarthaH, vanaspatikAlastAvat-'aNaMtAo ussappiNI bho sappiNIyo kAlo, khettao aNaMtAlogA asaMkhejjA poggalapariyaTTA, teNaM pogagalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejai bhAgo' ityevarUpaH pratipAditaH, tathA ca sAdi saparyavasito'bhApakaH abha SakatvaparyAyaviziSTaH san jaghanyena antarmuhUrtamavatiSThane bhASitvAkizcitkAlamavasthAya punarabhASakatvoparabdhaH, athavA dvIndriyAdibhASaka ekendriyAdiSu abhASakeSUtpadya tatra cAntarmuhUrta jIvitvA bhUyo'pi yadA yadA dvIndriyAdirevotpadyate kabhI bhASaka paryAya prApta nahIM kiyA ho aura jo bhaviSya meM bhI kabhI bhASakapanA prApta nahIM kara sakegA vaha anAdi aparyavasita abhASaka kahalAtA hai jisane atIta kAlameM bhASakaparyAya prApta nahIM kI kintu bhaviSyameM prApta karegA vaha anAdi saparyavasita abhASaka kahalAtA hai| jo bhASaka hokara phira abhASaka ho gayA hai vaha sAdi saparyavasita abhASaka kahalAtA hai| ina tIna prakAra ke abhASakoM meM se jo sAdi sAnta abhASaka hai, vaha jaghanya antamuhUrta taka aura utkRSTa vanaspati kAla taka abhASaka rahatA hai| vanaspatikAla kAla kI apekSA ananta utsarpiNI evaM avasarpiNI kahA gayA hai aura kSetra se ananta loka arthAt asaMkhyAta pudgalaparAvartana parimANa kahA hai| ve pudgalaparAvartana bhI AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| isa prakAra sAdi saparyavasita abhASaka nirantara abhASaka paryAya se yukta jaghanya antamuharta taka rahatA hai, phira bhASaka bana jAtA hai aura phira abhASaka ho jAtA hai / athavA dvIndriya Adi bhASaka jIva ekendriya abhA. SakoM meM utpanna hokara aura yahAM antarmuharta taka jIvita rahakara phira dvIndriyAdi bhASaka rUpa meM utpanna hotA hai, usa samaya jaghanya antarmuhUrta taka abhaavasita, anAdi saparyAvasita, sAdi saparyAvasita bhUtakALamAM kayAreya bhASaka paryAya prApta karela hoya ane bhaviSyamAM paNa karI zake nahIM te anAdi aparyAvasita AbhASaka kahevAya che. tathA jeNe bhUtakALamAM bhASaka paryAya prApta karela na hoya paNa bhaviSyamAM prApta karI zake te anAdi saparyavasita abhASaka kahevAya che. je bhASaka thaIne pachI abhASaka thai gayela che, te sAdi saparyavasita abhASaka kahevAya che. A traNa prakAranA abhASakamAMthI je sAdisAnta abhASaka che. jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa vanaspatikALa sudhI abhAvaka rahe che. vanaspatikALa kALanI apekSAe ananya utsarpiNI temaja avasarpiNI kahela che ane kSevathI anantaloka arthAt asaMkhyAta pudgala parAvartana parimANa kahela che, te pudgala parAvartana paNa AvalikAnA asaMkhyAta bhAga pramANa che. e prakAre sAdi saparyapasita abhASaka nirantara abhASaka paryAyathI yukta zrI. prshaan| sUtra:4
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 prajJApanAsUtre tadA jaghanyenAntarmuhUrtamabhASako bhavati, utkRSTena tu anantakAlarUpa prAgukta vanaspatikAlaparyantaM nirantaramavatiSThite 'dAraM 15' paJcadazaM bhASakadvAraM samAptam, ____ atha parItadvAraM prarUpayitumAha-'parittaeNaM pucchA' he bhadanta ! parItaH khalu parItatva paryAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'paritte duvihe paNNatte' parIto dvividhaH prajJaptaH, 'taM jahAkAyaparitte ya saMsAraparitteya' tadyathA-kAyaparItazca, saMsAraparItazca, tatra pratyekazarIrI kAya. parIto vyapadizyate, samyaktyAdinA kRtaparimitasaMsArastu saMsAraparIto vyapadizyate, tatra gautamaH pRcchati-'kAyaparite NaM pucchA ?' kAyaparItaH khalu pratyekazarIrI kAyaparItatvaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'jahaNeNaM aMtomuhattaM, ukoseNaM asaMkhejjaikAlo puDhavikAlo' Saka rahatA hai| utkRSTa pUrvokta ananta kAla arthAt vanaspatikAla taka lagAtAra abhASaka banA rahatA hai / (dvAra 15) bhASaka dvAra ke pazcAt parIta hAra kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI-he bhagavan ! parIta jIva kitane kAla taka nirantara parIta paryAya se yukta banA rahatA hai ? bhagavAnU-he gautama ! parIta jIya do prakAra ke hote haiM ve isa prakAra-kAyaparIta aura saMsAraparIta pratyekazarIrI jIva kAyaparIta kahalAtA hai aura jisane samyaktvAdi prAsa karake apane bhavapramANa ko parimita kara liyA ho vaha saMsAraparIta kahalAtA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kAyaparIta arthAta pratyeka zarIrI jIva kitane jaghanya antarmuhUrta sudhI rahe che, pachI bhASaka banI jAya che ane pAchA abhASaka thaI jAya che. athavA kIndriya Adi bhASaka jIva ekendriya abhASAmAM utpanna thaIne ane tyAM antamuhUrta sudhI jIvita rahIne pachI zrIndriyAdi bhASaka rUpamAM utpanna thAya che, te samaye jaghanya antarmuhUrta sudhI abhASaka rahe che. utkRSTa pUrvokta anantakALa , vanaspatikALa sudhI nirantara abhASaka banI rahe che. (dvAra 15) bhASakadvAra pachI paratadvAranI prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! parIta jIva keTalA kALa sudhI nirantara parataparyAyathI yukta banI rahe che? zrI bhagavAna gautama ! parIta jIva be prakAranA hoya che-teo A prakAre-kAyaparIta ane saMsAraparIta pratyeka zarIrI jIva kAya parIta kahevAya che ane jeNe samyatva Adi prApta karIne pitAnA bhava maNane parimita karI lIdhela che te saMsAraparIta kahevAya che. zrI prazAnasUtra:4
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaSodhinI TIkA pada 18 sU0 14 bhASAdvAranirUpaNam jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena asaMkhyeyakAlaH pRthivIkAlaH avaseyaH, tathA ca kAyaparIto jaghanyena antarmuhUrta yathA kazcida nigodAdudhRtya yadA pratyekazarIriSu utpadya tatra cAntarmuhartamavasthAya punarapi nigodevRtpadyate tadA'vaseyaH, utkRSTena tu kAyaparIto'saMkhyeyaM kAlaM yAvata svaparyAyaviziSTo nirantaramavatiSThate, asaMkhyeyakAlastu pRthivI kAlarUpo bodhyaH, yAvAn prathivIkAyikakAyasthiti kAla stAvAnityarthaH, tamevAsaMkhyeyakAlAtmakaprathivIkAlaM nirvakti-'asaMkhejAo ussappiNIosappiNIyo' asaMkhye yA utsapiNyavasarpiNyo'vase yA prathivIkAlarUpA ityarthaH, gautamaH pRcchati-'saMsAraparitteNaM pucchA' he bhadanta ! saMsAraparIta:samyaktvAdinA kRtaparimitasaMsAraparItatvaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA bhagavAnAha-'goyamA !' he gautapa ! 'jahaNNeNaM aMtomahattaM, ukoseNaM arNataM kAlaM jAva avA, poggala pariyaDUM desUNaM' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena kAla taka kAyaparIta paryAya vAlA banA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa asaMkhyAta kAla pRthvI kAla samajhanA caahie| koI jIva nigoda se nikala kara pratyeka zarIra rUpa meM utpanna hotA hai aura vahAM antarmuhataM taka jIvita rahakara phira nigoda meM utpanna ho jAtA hai, usa samaya vaha antarmuhUrta taka hI kAyaparIta rahatA hai ! ataeva yahA~ kAyaparIta paryAya kA jaghanya abasthAna antarmuharta kA kahA hai| utkRSTa rUpa se kAyaparIta asaMkhyAta kAla taka kAyaparIta avasthA meM nirantara rahatA hai| yahA~ asaMkhyAta kAla pRthvIkAya kI kAlasthiti kA jitanA jAnanA caahie| usa asaMkhyAta kAla kA spaSTIkaraNa karate haiM-asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI jitanA pRthvI kAla yahAM asaMkhyAta kAla vivakSita yAvat asaM. khyAta loka hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! saMsAraparIta jIca nirantara kitane kAla taka zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! kAyaparIta arthAt pratyeka zarIrI jIva keTalA kALa sudhI kAyaparIta paryAyavALA banI rahe che? zrI bhagavAna - he gautama! jaghanya antamuhUrta sudhI ane utkRSTa asaMkhyAtakALapRthvIkAla samaja joIe. keI jIva nigodathI nikaLIne pratyeka zarIra rUpamAM utpanna thAya che ane tyAM antarmuhUrta sudhI jIvIta rahIne pachI nigodamAM utpanna thaI jAya che, te samaye antamuhUrta sudhI ja kAyaparIta rahe che. tethI ja ahIM kAyaparIta paryAyana jaghanya avasthAna antarmuhUrtanuM kahyuM che. utkRSTa rUpathI kAyaparIta asaMkhyAtakALa sudhI kAyaparIta avasthAmAM nirantara rahe che. ahIM asaMkhyAta kALa pRthvIkAyanI kAla sthitinA kALa eTale jANavo joIe. e prakAre asaMkhyAtakALanuM spaSTIkaraNa kare che--asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI jeTale pRthvIkALa ahIM asaMkhyAtakALa vivaNita yAvaasaMkhyAtaleka che, 30 59 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre anantaM kAlaM yAvat saMsAraparItaH saMsAraparItatvaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate, tamevAnantakAlaM nirvakti-yAvat-anantA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetrataH apArddha pudgalaparicarta dezonaM yAvadityarthaH, tataH paramapazyaM muktigamanAditi bhAvaH, gautamaH pRcchati-'aparitteNaM pucchA' he bhadanta ! aparItaH khalu aparItatvaparyAyaviziSTaH san kAlApekSayA kiyatkAlaparyantam nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-goyamA!' he gautama ! 'aparitte duvihe paNNatte' aparIto dvividhaH prajJaptaH, 'taM jahA-kAyaaparitte ya, saMsAra aparitte ya' tadyathAkAyAparItazca, saMsArAparItazca, tatra anantakAyikaH kAyAparIto vyapadizyate, samyaktvAdinA akRtaparimitasaMsAraH saMsArAparIta ucyate, tatra gautamaH pRcchati-'kAyaaparitteNaM pucch|' he bhadanta ! kAyAparItaH khalu kAyAparItatvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramayatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNjeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM saMsAra parIta pane meM rahatA hai ? bhagavAna-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta kAla taka aura utkRSTa ananta kAla taka yAvata saMsAraparIta jIva saMsAraparIta pane meM rahatA hai / vaha ananta kAla kAla kI apekSA ananta utsarpiNI-avasarpiNI rUpa samajhanA cAhie aura kSetra kI apekSA se dezona apArdha pudgalaparAvartana pramANa / Azaya yaha hai ki itane kAla vyatIta hone para saMsAraparIta jIva avazya hI mukti prApta karaletA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! aparIta jIca kitane kAla taka aparIta paryAya pAlA banA rahatA hai ? bhagavAna-he gautama ! aparIta do prakAra ke kahe haiM, yathA-kAya-aparIta aura saMsAra-aparIta / ananta-kAyika jIva kAya-aparIta kahalAtA hai aura jisane samyaktva prApta karake saMsAra ko parimita nahIM kiyA hai, vaha saMsAra-aparIta kahalAtA hai| zrI gautamasvAmI- he bhagavana | saMsAraparIta jIva nirantara keTalA kALa sudhI saMsAraparIta paNAmAM rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta kALa sudhI ane utkRSTa anantakALa sadhI yAvat saMsAraparIta jIva saMsAraparIta rahe che. te anantakALa kALanI apekSAe ananta utsarpiNI-avasarpiNuM rUpa samaje joIe ane kSetranI apekSAe dezana apAI pudgalaparAvarta pramANa Azaya e che ke eTale kALa vyatIta thayA bAda saMsAraparIta jIva avazya ja mukti prApta karI le che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! aparIta jIva keTalA kALa sudhI aparIta paryAyavALA manI 29 cha ? zrI bhagavAna -he gatamaaparIta be prakAranA kahyA che, jema-kAya-aparIta ane saMsAra-aparIta anantakAyika jIva kAyaaparIta kahevAya che ane jeNe samyakatva prApta zrI. prshaan| sUtra:4
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 14 bhASAdvAranirUpaNam 467 vaNassaikAlo' jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena vanaspatikAla:-anantakAlaparyantamityarthaH kAyAparItaH svaparyAyaviziSTo nirantaramavatiSThate, tathA ca kAyAparItaH kazcid yadA pratyekazarIribhya udavRttya nigodeSu utpadyate tatra cAntarmuhUrtamavasthAya punarapi pratyekazarIriSu utpadyate tadA jaghanye nAntarmuhUrtam, utkRSTena tu pUrvoktavanaspatikAlAtmakAnantakAlaparyantaM tataH paramavazyaM tata udvartanAsaMbhavAta, gautamaH pRcchati-'saMsAra aparitte NaM pucchA' he bhadanta ! saMsArAparIta:-saMsArAparItatvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'saMsAra aparite duvihe paNNatte' saMsArAparIto dvividhaH prajJaptaH, 'taM jahA-agAIe vA sajjavasie, aNAIe vA apajjavasie' tadyathA-anAdiko vA saparyavasitaH anAdiko vA aparyavasitazca, tatra yaH kadAcidapi no saMsAravyavacchedaM vidhAsyati so'nAdyaparyavasito vyapadizyate, yastu saMsAra vyavacchedaM kariSyati so'nAdisaparyavasito gautamasvAmI-he bhagavan ! kAya-aparIta kitane kAla taka lagAtAra kAyaaparIta rhtaa.hai| bhagavAn he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa vanaspatikAla taka arthAt ananta kAla taka kAya aparIta niranta kAyaaparIta paryAya se yukta rahatA hai| jaba koI jIva pratyeka zarIra se udvartana karake nigoda meM utpanna hotA hai aura vahAM antarmuharta taka Thahara kara punaH pratyekazarIrI paryAya meM utpanna ho jAtA hai, usa samaya jaghanya antarmuhUrta hotA hai / utkRSTa vanaspati kAla jitanA ananta kAla samajhanA cAhie, usa ke bAda avazya hI udvartanA ho jAtI hai| gautamasvAmI-bhagavan ! saMsArAparIta jIva kitane kAla taka saMsAraaparIta paryAya vAlA rahatA hai? bhagavAna he gautama ! saMsArAparIta do prakAra ke haiM, yathA-anAdi sAnta aura anAdi ananta / jisake saMsAra kA kadApi viccheda nahIM hogA vaha anAdi karIne saMsArane parimita nathI karela, te saMsAra aparIta kahevAya che. zrIgautamasvAmI-he bhagavan! kAyaaparIta keTalA kALa sudhI nirantara kAyaaparIta rahe che? zrI bhagavAna -he gatama! jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa vanaspatikALa sudhI arthAt anantakALa sudhI kAyAparIta nirantara kAya aparIta paryAyathI yukta rahe che. jyAre koI jIva pratyeka zarIrathI udvartana karIne nigodamAM utpanna thAya che ane tyAM antarmuhUrta sudhI rahIne punaH pratyeka zarIrI paryAyamAM utpanna thaI jAya che, te samaye jaghanya antamuhUrta thAya che. utkRSTa vanaspatikALa jeTale anantakALa samajavo joIe, tenA pachI avazya udvartAnA thAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! saMsAraaparIta jIva keTalA kALa sudhI saMsAra aparIta paryAyavALA rahe che? zrI prazAnasUtra:4
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 prajJApanAsUtre vyapadizyate, gautamaH pRcchati-'no paritte no aparitte Ne pucchA ?' he bhadanta ? no parItaH no aparItaH khalu no parIta-no aparItatvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'sAIe apajjavasie' sAdi. ko'paryavasita stAyad no parIta no aparIto bhavati, sava siddhaeva sAdyaparyavasito vyapadizyate, 'dAraM 16' SoDazaM parItadvAraM samAptam / ___atha saptadazaM paryAptadvAraM prarUpayitumAha-'pajattaeNaM pucchA' he bhadanta ! paryAptakaH khalu paryAptakatvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAtirege' jaghanyena antarmuhUrtam, tataH paramaparyAptatvaprAptaH, utkRSTena sAgaropamazatapRthaktvaM sAtirekaM yAvat paryAptaH paryAptatvaparyAyaviziSTo'vyavacchedena avatiSThate, etAvatkAlaparyantaM paryAptaananta saMsAra aparIta kahalAtA hai aura jisa ke saMsAra kA anta kabhIna kabhI ho jAegA, yaha anAdi sAnta saMsAra aparIta hotA hai| - gautamasvAmI-he bhagavan ! noparIta noaparIta jIva kitane kAla taka noparIta-noaparIta paryAya vAlA rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! no parIta no aparIta jIva sAdi ananta hotA hai, kyoMki, aisA jIva siddha hai aura usa kA anta kabhI hotA nhiiN| (chAra 16) aba sattarahaveM paryApta dvAra kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI-he bhagavan ! paryApta jIya kitane kAla taka paryApta apasthA meM lagAtAra rahatA hai ? bhagavAna-he gautama! jaghanya antarmuharta taka aura utkRSTa kucha adhika sau zrI bhagavAn he gautama ! saMsAra aparIta be prakAranA che, jemake anAdisAkta ane anAdi ananta jenA saMsArane kayAreya vicacheda nahI thaze te anAdi ananta saMsAra aparIta kahevAya che ane jenA saMsArane anta kyAreya thaI jaze, te anAdisAnta saMsArI aparIyata kahevAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! niparIta aparIta jIva keTalA kALa sudhI parIta niaparIta paryAyavALA rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! neparIta aparIta jIva sAdiananta hoya che, kemake e jIva siddha hoya che ane tene anta kayAreya hotuM nathI. dvAda 16) have sattaramAM paryApata dvAranI prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI bhagavAna ! paryApta jIva keTalA kALa sudhI paryApta avasthAmAM nirantara rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa kAMIka adhika se zrI. prshaan| sUtra:4
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaghodhinI TIkA pada 18 sU0 14 bhASAdvAranirUpaNam labdhyavasthAnasaMbhavAta, gautamaH pRcchati-'apajjattaeNaM pucchA' he bhadanta ! aparyAptaH khalu aparyAptavaparyAya viziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM' jaghanyena utkRSTena ca antarmuhUrta yAvat aparyAptaH aparyAptatvaparyAyaviziSTo nirantaramavatiSThate tataH paramavazyaM paryAptalabdhiprApteH, gautamaH pRcchati-'no pajattae no apajjattaeNaM pucchA' no paryAzo no aparyApta khalu no paryAptatva no aparyAptatvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'sAIe apajjavasie' sAdiko'paryavasito no paryApta no aparyApto bhavati, sa ca siddhaeva sAdyaparyavasito vyapadizyate sidatvasyA pracyavAt 'dAraM 17' saptadazaM paryAptadvAraM samAptam, ___ atha aSTAdazaM sUkSmadvAraM prarUpayitumAha-'muhumeNaM bhaMte ! suhumitti pucchA' he bhadanta ! pRthaktya sAgaropama taka paryApta jIya lagAtAra paryApta paryAya meM rahatA hai| itane samaya taka paryApta labdhi raha sakatI hai| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! aparyApta jIva aparyAptatva paryAya vAlA kitane kAla paryanta nirantara rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya bhI antarmuharta taka, utkRSTa bhI antarmuhUrta taka aparyApta jIva lagAtAra aparyApta rahatA hai| isake pazcAt avazya paryApta ho jAtA hai| - gautamasthAmI-he bhagavan ! no paryApta no aparyApta jIva kitane kAla taka no paryApta no aparyApta rahatA hai ? / bhagavAn-he gautama ! no paryApta no aparyApta jIya siddha hI hotA hai aura siddhatya paryAya sAdi aparyavasita hai kyoki yaha paryAya ekabAra utpanna hokara phira kabhI naSTa nahIM hotii| (chAra 17) pRthatva sAgarepama sudhI paryApta jIva nirantara paryApta paryAyamAM rahe che. ATalA samaya sudhI paryApta labdhi rahI zake che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! aparyAptajIva aparyAptatva paryAyavALA keTalA kALaparyanta nirantara rahe che? zrI bhagavAna he gautama! jaghanya paNa antarmuhUrta sudhI, utkRSTa paNa antarmuharta sudhI aparyApta jIva nirantara aparyApta paNAmAM rahe che. tyAra pachI avazya paryApta thaI jAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana! ne paryApta ne aparyApta jIva keTalA samaya sudhI ne paryApta ne aparyApta paNAmAM rahe che? zrI bhagavAna-he gatama! paryApta ne aparyApta chava siddha ja hoya che ane siddhatva paryAya sAdi aparyAvasita che, kemake te paryAya ekavAra utpanna thaIne pachI dhyAzya naSTa nathI thA. (bAra 17) zrI prazAnasUtra:4
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 prajJApanAsUtre sUkSmaH khalu 'sUkSma iti-sUkSmatvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-goyamA ! he gautama ! 'jahaNeNaM aMtomuhutaM, ukko seNaM asaMkhejjai kAlaM pur3havikAlo' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRpTena asaMkhyeyakAlaM yAvat sUkSmaH sUkSmatvaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate, asaMkhyeyakAlameva nirvakti pRthivIkAla:-yAvAn pRthivIkAyikakAlasthitikAlo bhavati tAvAn kAlo vodhyaH, gautamaH pRcchati-'bAyare NaM pucchA' he bhadanta ! bAdaraH khalu bAdaratvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNa aMtomuhattaM; ukoseNaM asaMkhejjaM kAlaM jAva khettI aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM' jaghanyena anta muhUrtam utkRSTena asaMkhyeyaM kAlaM yAvada bAdaro bAdaratvaparyAyaviziSTaH san nirantaramapatiSThate, asaMkhyeyakAlameva nirvakti-sAvat-asaMkhyeyA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetrataH aGgulasyA. saMkhyeyabhAgaparyantamityarthaH, gautamaH pRcchati-'no suhuma no bAdareNaM pugch|' he bhadanta ! aba aThArahaveM sUkSmadvAra kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasthAmI-he bhagavan ! sUkSma jIva lagAtAra kitane kAla taka sUkSma pane meM rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka sUkSma jIva sUkSma paryAya se viziSTa nirantara rahatA hai| vaha asaMkhyAta kAla pRthidhikAyika jIva kI kAyasthiti ke kAla jitanA samajhanA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! bAdara jIva kitane kAla taka nirantara bAdara banA rahatA hai! bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuhUrta taka, utkRSTa asaMkhyAta kAla taka bAdara jIya nirantara bAdara paryAya se yukta rahatA hai| vaha asaMkhyAta kAla, kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI rUpa jAnanA caahie| kSetra kI apekSA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotA hai| isakA spaSTIkaraNa pahale have aDhAramA sUmadvAranI prarUpaNa karAya chezrI gautamasvAmI-he bhagavana ! sUkSama jIva nirantara keTalA kALa sUkSma paNAmAM rahe che? zrI bhagavAna he gautama ! jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa asaMkhyAtakALa pRthvIkAyika jIvanI kAyasthitinAkALa jeTale samaja joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavAn ! bAdara chava keTalA kALa sudhI nirantara bAdara paNAmAM bhanI 29 cha ? zrI bhagavAna - gautama ! jadhanya antarmuhUrta sudhI, utkRSTa asaMkhyAtakALa sudhI bAdara chava nirantara bAdara paryAthI yukta rahe che, te asaMkhyAtakALa, kALanI apekSAe asaMkhyAta utsarpiNa-avasarpiNIrUpa jANavuM joIe. kSetranI apekSAe AgaLanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa hoya che. enuM spaSTIkaraNa pahelA karI didheluM che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI TIkA pada 18 0 14 bhASAdvAranirUpaNam 471 sUkSmo no bAdaraH khalu no sUkSmatva no bAdaratvaparyAMyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyanA !' he gautama ! 'sAIe apajjavasie' sAdi - kosparyavasitaH siddho no sUkSma ko bAdaro bhavati 'dAraM 18' aSTAdazaM sUkSmadvAraM samAptam, atha ekonaviMzatitamaM saMjJidvAraM prarUpayitumAha - 'saNNINaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! saMjJI khalu saMjJitvaparyAviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSTate ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasaya puhutaM sAtiregaM' jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTena sAgaropamazatapRthaktvam sAtirekaM yAvat saMjJI saMjJitvaparyA viziSTaH san nirantaramavatiSThate, tathA ca yadA kazcitprANI asaMjJibhya uddRzya saMjJiSu utpadyate tatra cAntarmuhUrta jIvitvA punarapi asaMjJiSu utpadyate tadA jaghanyena antamuhUrtamavaseyam, utkRSTenatu saMjJitve eva sAgaropamazatapRthaktvaM spaSTameva gautamaH pRcchati - kiyA jA cukA hai| taarat - he bhagavan ! nosukSma nocAdara jIva kitane kAla taka nosUkSma no bAdara pane meM nirantara banA rahatA hai ? bhagavAn - he gautama! sAdi aparyavasita kAla taka rahatA hai / nosUkSma nobAdara siddha hai aura siddha paryAya sadA kAla taka rahatI hai / (dvAra 18) unIsaveM saMjJI dvAra kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI - he bhagavan ! saMjJI jIva lagAtAra kitane kAla taka saMjJI pane meM banA rahatA hai ? bhagavAn he gautama! jaghanya antarmuhUrtta taka, utkRSTa sau sAgaropama pRthaktva se kucha adhika kAla taka saMjJI jIva nirantara saMjJI rahatA hai / jaba koI jIva asaMjJIparyAya se nikala kara saMjJI paryAya meM utpanna hotA hai aura usa paryAya meM antarmuhUrtta taka jIvita raha kara phira asaMjJI paryAya meM utpanna ho jAtA hai, taba yaha antarmuhUrta hI saMjJI avasthA meM rahatA hai / utkRSTa kiMcit kAla adhika zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! ne sUkSma nAbAdara jIva keTalA kALa sudhI nAsUmanA mAdara paNAmAM nirantara banI rahe che ? apa vasitakALa sudhI rahe che. nAsUkSma nAkhAdara siddha che ane siddha paryAya sadAkALa rahe che. (dvAra 18) zrI bhagavAna-he gautama ! sAdi egaNIsamAM sa'sIdvAranI prarUpaNA karAya che-- zrI gautamasvAmI-he bhagavan | sauMjJI jIva nirantara keTalAkALa sudhI sa`jJI khanI rahe che ? zrI bhagavAn--he gautama ! jaghanya antarmuhUrta sudhI, utkRSTa sA sAgaropama pRthakathI kAMika adhikakALa sudhI sajJI jIva nirantara saMjJI rahe che. jyAre koi jIva asa'jJI paryAyathI nikaLIne saMjJIparyAyamAM utpanna thAya che ane te paryAyamAM antarmuhUta sudhI zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 prajJApanAsUtre 'asaNNI pucch|' he bhadanta ! asaMjJI khalu asaMjJitvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA; bhagavAnAha-'goyamA !" he gautama ! 'jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNe vaNassaikAlo' jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena vanaspatikAla:-anantakAlaM yAvadityarthaH asaMjJI asaMjJitvaparyAyaviziSTaH san nirantaramavatiSThate tathAca kazcijjantuH saMjJibhya udavRttyAsaMjJiSu utpadyate tatra cAntamuhartamavasthAya punarapi saMjJiSu utpadyate tadapekSayA jaghanyena antarmuhUrtamavase yam, utkRSTena tu vanaspatikAyasyApi asaMjJigrahaNena grahaNAd vanaspatikAlAtmakAnantakAlo'baseyaH, gautamaH pRcchati-'no saNNI no asaNNI NaM pucchA' he bhadanta ! no saMjJI no asaMjJI khalu no saMjJitva no asaMjJitvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !" he gautama ! 'sAIe apajjavasie' sAdiko'paryavasito no saMjJI no asaMjJI bhavati, saca siddhaeveti bhAvaH, sau pRthaktva sAgaropama spaSTa hI hai| ____ gautamasvAmI-he bhagavan ! asaMjJI jIva asaMjJI paryAya vAlA lagAtAra kitane kAla taka rahatA hai ? / bhagavAn-he gautama ! jaghanya antarmuharta taka aura utkRSTa vanaspati kAla taka asaMjhIjIca nirantara asaMjJI paryAya se yukta rahatA hai ! jaba koI jIca saMjJiyoM meM se nikala kara asaMjJI paryAya meM janma letA hai aura yahAM antarmuharta Thahara kara punaH saMjJI paryAya meM utpanna ho jAtA hai, usa samaya vaha antarmuhUrta taka hI asaMjJI paryAya se yukta rahatA hai| utkRSTa vanaspati kAla spaSTa hI haiM, kyoMki vanaspati kAya bhI asaMjJI hai ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! nosaMjJI no asaMjJI jIva kitane kAla taka no saMjJI no asaMjJI rahatA hai ? jIvIta rahIne pachI asaMjJI paryAyamAM utpanna thaI jAya che, tyAre te antarmuhUrta ja saMjJI avasthAmAM rahe che. utkRSTa kiMcitkALa so pRthakatva sAgarepama spaSTa ja che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! asaMsI jIva asaMjJa paryAyavALA nirantara keTalA kALa sudhI rahe che ? zrI bhagavAna -he gautama! jaghanya antarmuhUrta sudhI ane utkRSTa vanaspatikALa sudhI asaMgI jIva nirantara asaMjJI paryAyathI yukta rahe che jyAre kaI jIva saMziyAmAMthI nikaLIne asaMjJI paryAyamAM janma le che ane tyAM antarmuhUrta rahIne punaH saMjJI paryAyamAM utpanna thaI jAya che, te samaye te antarmuhUrta sudhI ja asaMjJI paryAyathI yukta rahe che. u kRSNa vanaspatikAla spaSTa ja che, kemake vanaspatikAla paNa asaMjJI che. zrI gautamasvAmI-bhagavan! ne saMjJI ne asaMsI jIva keTalA kALa sudhI nI saMjJA ne asaMjJIpaNamAM rahe che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 473 prameyabodhinI TIkA pada 18 sTU0 14 bhASAdAranirUpaNam 'dAraM 19' ekonaviMza sUkSmadvAraM samAptam / adha viMzatimaM bhavasiddhidvAraM prarUpayitumAha-'bhavasiddhieNaM pucchA' he bhadanta ! bhavasiddhikaH-bhave siddhiryasya sa khalu bhanyo bhavasiddhikatvaparyAyaviziSTaH san kiyantaM kAlaM yAvat nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'aNAIe sapajjavasie' anAdikaH saparyavasito bhavasiddhiko bhavati, anyathA-bhavyatvAyogAt abhavyatvApatteH, gautamaH pRcchati-'abhavasiddhieNaM pucchA, he bhadanta ! abhavasiddhikaH-no bhave siddhi yasya so'bhavasiddhiH khalu abhavyaH-abhavasiddhikatvaparyApaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ! iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'aNAIe apajjapasie' anAdiko'paryavasito'bhavasiddhiko bhavati anyathA abhavyatvAyogAd bhavyatvApatteH, gautamaH pRcchati-'no bhavasiddhie no abhavasiddhie bhagavAna-he gautama ! no saMjJI no asaMjJI jIva kevalI hai aura usakA kAla khAdi aparyavasita hai (dvAra 19) aba bIsavA~ bhavasiddhika dvAra kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI-he 'bhagavana ! bhavasiddhika arthAt bhavya jIva lagAtAra kitane kAla taka bhavasiddhika panemeM rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! bhavasiddhika anAdi saparyavasita hotA hai / bhavyatya bhAva pariNAmika hone ke kAraNa anAdi hai, kintu mukti prApta hone para usakA sadbhAva nahIM rahatA ataH saparyavasita hai|| gautamasvAmI-he bhagavan ! abhavasiddhika jIva kitane kala taka abhava siddhika rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! abhavasiddhika jIva anAdi-ananta kAla taka abhavasiddhika rahatI hai, kyoM ki pAriNAmika bhAva hone se vaha anAdi hai aura zrI bhagavAna -he gautama ! saMjJI asaMsI chava kevalI che ane tene kAla sAdi 55ya sita cha. (62 18) have vIsamA bhavasiddhikadvAranI prarUpaNA karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! bhavasiddhika arthAt bhavya jIva nirantara keTalA kALa sudhI bhavasiddhika paNAmAM rahe che? zrI bhagavAna-he gautama ! bhavasiddhika anAdi saparyavasita hoya che. bhavyatva bhAva pariNAmika hovAnA kAraNe anAdi che, kintu mukti prApta thatA tene sadbhAva nathI rahetA, tethI sa5 sita cha. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! abhayasiddhika jIva keTalA kALa paryata abhavasiddhika paNAmAM rahe che? zrI bhagavAna-he gautama! asiddhika jIva anAdianantakALa sudhI abhavasiddhika paNAmAM rahe che, kemake pariNAmika bhAva hovAthI te anAdi che ane tene kayAreya anta thata pra0 60 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 prajJApanAsUtre * pucchA' he bhadanta ! no bhavasiddhikaH no abhavasiddhikaH khalu svaparyAyaviziSTaH san kiyakAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'noyamA !' he gautama ! 'sAIe apajjavasie' sAdiko'paryavasito no bhavasiddhika no abhavasiddhiko bhavati, saca siddha eveti bhAvaH, 'dAraM 20' viMzatitamaM bhavasiddhikadvAraM samAptam / athai kaviMzatitamam astikAyadvAraM prarUpayitumAha-'dhammatthikAeNaM pucchA' he bhadanta ! dharmAstikAyaH khalu dharmAstikAyatvaparyAyaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'sambaddhaM, evaM jAva addhAsamae' sarvAddhAm-sarvakAlaM yAvad dharmAstikAyo dharmAstikAyatvaparyAyaviziSTo nirantaramavatiSThate evam-dharmAstikAyoktarItyA yAvatadharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, jIvAstikAyaH, pudgalAstikAyaH, addhAsamayazca svastra paryAya viziSTaH san sarvakAlaM nirantaramavatiSThate, addhAsamayazca pravAhApekSayA avagantavyaH, 'dAraM 21' ekaviMzatitam astikAyadvAraM samAptam / usakA kabhI-anta nahIM hotA hai agara anta ho jAya to abhavya jIva bhavya ho jAya magara yaha asaMbhava hai| gautamasvAmI-he bhagavana ! no bhavasiddhika no abhavasiddhika joya kitane kAla taka no bhavasiddhika-no abhavasiddhika rahatA hai ? bhagavAna-he gautama ! no bhavasiddhika no abhavasiddhika sAdi aparyavasita hotA hai, kyoM ki aisA jIva siddha hotA hai / (dvAra 20) aba ikkIsaveM astikAya dvAra kI prarUpaNA kI jAtI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! dharmAstikAya, dharmAstikAyasva paryAya se yukta lagAtAra kitane kAla taka rahatA hai ? bhagavAn-he gautama ! dharmAstikAya sadA kAla dharmAstikAya panemeM banA rahatA hai isI prakAra adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAsti. kAya aura addhAsamaya bhI samajhanA cAhie, arthAt ye sabhI dravya anAdi evaM nathI agara anta thaI jAya te abhavya jIva bhavya thaI jAya paNa te asaMbhavita che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana! bhavasiddhika, abhavasiddhika jIva keTalA samaya sudhI bhavasiddhika, ne abhAvasiddhika paNAmAM rahe che ? zrI bhagavAna-he gatama! bhavasiddhika, ne abhAvasiddhi sAdi aparyavasita hoya che, kemake e jIva siddha che. (dvAra 20) have ekavIsamA astikAyadvAranI prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! dharmAstikAya. dharmAstikAyatva paryAyathI yukta nirantara keTalA kALa sudhI rahe che? zrI bhagavAna he gautama! dharmAstikAya sadAkALa dharmAstikAya paNAmAM banI rahe che. eja prakAre adhamastikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya ane addhA samaya zrI prazApana sUtra:4
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 14 bhASAdvAranirUpaNam Y75 atha dvAviMzatitamaM caramadvAraM prarUpayitumAha-'carimeNaM pucchA' he bhadanta ! caramaH khalu caramatvaparyApaviziSTaH san kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'aNAIe sapajjavasie' anAdikaH saparyavasitazcaramo bhavati, tathA ca carama:-antimaH saMbhavo bhaviSyati yasya so'pi abhedopacArAt caramo vyapadizyate bhavya ityarthaH, tad bhinno'caramaH sacA bhavyastasya carama bhavAbhAvAt, siddhazca, tasyApi caramatvAyogAt, tatra caramo'nAdisaparyavasito bhavati anyathA tasya caramatvAyogAt, gautamaH pRcchati-'acarimeNaM pucchA' he bhadanta ! acaramaH khalu acaramatvaparyAyaviziSTaH kiyatkAlaparyantaM nirantaramavatiSThate ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'acarime duvihe paNatte' abaramo dvividhaH prajJaptaH, 'taM jahA-aNAIe vA apajjavasie, sAIe vA apajjavasie' ananta haiM tathA sadA kAla apane svarUpa meM avasthita rahate haiM / (DAra 21) aba bAIsaveM carama dvAra kI prarUpaNA kI jAtI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! carama jIva kitane kAla taka carama paryAya vAlA rahatA hai ? bhagavan-he gautama ! carama jIva anAdi saparyavasita hotA hai jisakA bhava carama arthAt antima hogA, vaha carama kahalAtA hai| yaha jIva bhI abheda ke upacAra se 'carama' kahalAtA hai / usakA tAtparya hai bhavya jIva / jo carama se bhinna ho vaha acarama kahalAtA hai| abhaya jIva acarama hai, kyoM ki usakA carama bhava kabhI hone vAlA nahIM hai-vaha sadA kAla janma-maraNa karatA hI rahegA siddha jIva bhI acarama haiM, kyoMki unameM bhI caramatva nahIM hotA hai| carama jIva anAdi saparyavasita hotA hai, anyathA usameM caramatva nahIM ho sktaa| gautamasvAmo-he bhagavan acarama jIva kitane kAla taka acarama rahatA hai? paNa samajavo joIe, arthAt A badhAM dravya anAdi temaja ananta che ane sadAkALa potAnA 2535mA mapasthita rahe cha. (2 21) have bAvIsamA caramadvAranI prarUpaNa karAya chezrI gautamasvAmI-he bhagavan ! carama jIva keTalA samaya sudhI carama paryAyavALA rahe che? zrI bhagavAna - gautama! carama jIva anAdi saparyavasita hoya che. jene bhAva carama arthAt antima haze, te carama kahevAya che. te jIva paNa abhedanA upacArathI, carama kahevAya che, tenuM tAtparya A che bhavyajIva, je caramathI bhinna hoya te acarama kahevAya che, abhavyajIva carama che, kemake tene caramabhava kyAreya thavAno nathI-te sadAkALa janmakarato ja rahe che. siddhajIva paNa acarama che, kemake temanAmAM paNa camatva thatuM nathI. caramajIva anAdi saparyasita hoya che, anyathA temAM caramatva nathI thaI zakatuM. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! acarama jIva keTalA kALa sudhI acarama rahe che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 prajJApanAsUtre tadyathA-anAdiko vA aparyavasitaH, sAdiko vA aparyavasitazca, tatra anAdyaparyavasito'bhavyo vyapadizyate, sAdyaparyavapsitazca siddho vyapadizyate iti bhAvaH / 'dAraM 22' iti dvAviMzatitamaM caramadvAraM samAptam, 'paNNavaNAe bhagavaIe aTThArasamaM kAya dviinAmapayaM samattaM' // sU0 14 // iti prajJApanAyAM bhagavatyAm aSTAdazaM kAyasthitinAmapadaM samAptam ekona viMzatitamaM samyaktvapadam mUlam-jIvA NaM bhaMte! kiM sammadivI micchAdiTrI sammAmicchAdiTTI ! goyamA ! jIvA sammadiTThI vi micchAdidI vi sammAmicchAdiTThI vi, evaM neraiyA vi, asurakumArAdi evaM ceva jAva thagiyakumArA, puDhavi kAiyA NaM pucchA, goyamA ! puDhavikAiyA No sammadiTTI, micchAdiTTI, No sammAmicchAdiTI, evaM jAva vaNassaikAiyA, beiMdiyA NaM pucchA, goyamA ! beiMdiyA sammadivI micchAdiTTI, No sammAmicchAdiTTI, evaM jAva cAuridiyA, paMciMdiyatirikvajoNiyA maNussA vANamaMtarajoisiya yemANiyA ya sammadidI vi micchAdiTThI vi sammAmicchAdiTThI vi, siddhA NaM pucchA, goyamA! siddhA sammadiTThI, No micchAdiTTI No smmaamicchaadittttii| paNNavaNAe bhagavaIe sammattapayaM samattaM / sU0 1 // chAyA-jIvAH khalu bhadanta ! kiM samyagdRSTayaH, mithyAdRSTayaH, samyamithyAdRSTayaH ? gautama ! jIvAH samyagdRSTayo'pi, mithyAdRSTayo'pi, samyamithyAdRSTayo'pi, evaM nairayikA ___bhagavAn-he gautama ! acarama jIva do prakAra ke hote haiM, ve isa prakAraanAdi aparyavasita aura sAdi aparyavasita / inameM se anAdi aparyavasita jIva abhavya hai aura sAdi aparyavasita siddha / (dvAra 22) bhagavatI prajJApanA kA aThArahavAM kAyasthitipada samApta / unnIsavAM samyaktvapada zabdArtha-(jIvA NaM bhaMte ! kiM sammadiTTI, micchAdiTThI, sammAmicchAdiTThI) zrI bhagavAna-he gautama! acarama jIva be prakAranA hoya che, teo A prakAreanAdi aparyavasita ane sAdi aparyavasita temanAmAMthI anAdi aparyavasita jIva abhavya che ane sAdi aparyavasati siddha. (dvAra 22). bhagavatI prajJApanAnuM aDhAramuM kAyasthitipada samApta ogaNIsamuM samyakatva pada Aval4-(jIvANaM bhaMte ! kiM sammadivI, micchAdiTThI, sammAmicchAdivI) la15n ! 75 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 477 prameyabodhinI TIkA pada 18 sU. 15 samyaktvapadanirUpaNam api, asurakumArAdi eva zcaiva yAvat stanitakumArAH, pRthivI kAyikAH khalu pRcchA, gautama ! pRthivIkAyikAH no samyagdRSTayaH, mithyAdRSTayaH, no sampamithavAdRSTaH, evaM yAvad banasatikAyikAH, dvIndriyANAM pRcchA, gautama ! dvondriyAH samyAdRSTayaH, mithyAdRSTayaH, no samyamithyAdRSTayaH, evaM yAvaccaturindri prapaJcendriyatiryagyonikAH manuSyA vAnavyantarajyotiSkavaimAnikAzca samyAdRSTayopi mithyAdRSTayo'pi samyamithyAdRSTayo'pi, siddhAH khalu pRcchA, gautama ! siddhAH samyagdRSTayo, no mithyAdRSTayaH, no samyamithyAdRSTayaH, prajJApanAyAM bhagavatyAM samyaktvapadaM samAptam / / sU0 1 // bhagavan ! jIva samyagdRSTi hai, mithyAdRSTi haiM yA samyaga mithyAdRSTi haiM ? (goyamA!jIyA sammadihI vi, micchAdiTThI ci, sammAmicchAdiTThI ci) he gautama ! jIva samyagdRSTi bhI haiM, mithyAdRSTi bhI haiM, sampagmiyAdRSTi bhI haiM (evaM neraiMyA vi) isI prakAra nAraka bhI (asurakupArA vi evaM ceya) aplurakumAra Adi bhI isI prakAra (jAva thaNiyakumArA) yAvatU stanitakumAra __(puDhavikAiyA NaM pucch|) pRthvIkAyika viSayaka-pRcchA (goyamA ! puDhavi. kAiyA No sammadiTThI, micchAdiTThI) he gautama ! pRthvIkAyika samyagdRSTi nahIM, mithyAdRSTi haiM (No sammAmicchAdiTThI) sampagmithyAdRSTi bhI nahIM haiM (evaM jAya vaNassaikAiyA) isI prakAra yAvat vanaspatikAyika taka ___ (beiMdiyA NaM pucchA ?) dvIndriya viSayaka pRcchA ? (goyamA ! beiMdiyA samma diTThI, micchAdiTThI, No sammAmicchAdiTThI) he gautama ! dvIndriya jIva sampadRSTi, mithyAdRSTi haiM, sampamithyAdiSTi nahIM hai (evaM jAva cauriMdiyA) isI prakAra yAvat cauhandriya (paMciMdiyatirikkhajoNiyA, maNussA, vANamaMtara-joisiyavemANiyA ya) paMcendriya tiryaMca, manuSya, bAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika saTa cha, bhithyATa cha 12 sabhyabhiSTa cha ? (goyamA ! jIvA sammadidI vi, micchAdiTThI vi, sammamicchAdidvI vi) he gautama ! 73 sayaTa 54 cha, mithyASTi 55 cha, sabhya bhayATa 59] cha (evaM neraiyA vi) nA24 59] (asurakumArAdi evaM ceva) asu24bhA2 // 595 me (jAva thaNiyakumArA) yAvat stanitamA2. (puDhavikAiyANaM pucchA ?) pRthvIya viSe 27 ? (goyamA ! puDhavikAiyANo sammadIdvi, micchAdiTThi) he gautama ! pRthvIya sabhyaSTi nahIM, mithyATa che (No sammamicchAdidI) sabhya bhathyATa 5 nathI (evaM jAva vaNassaikAiyA) me 4Are yAvat panaspatiyax. (beiMdiyANe pucchA ?) dandriya viss-2ch| ? (goyamA ! beiMdiyA sammadivI, micchAdidvi, NA sammamicchAdIDhI) he gautama ! dIndriya sabhyaSTi, ana bhiSTi cha, paNa sambhapyATa nA (evaM jAya cauridiyA) 04 prahAre yA5t yatundriya (paMciMdiya tirikkhajoNiyA, maNussA, vANamaMtarA, joisiya-vemANiyA ya) payendriya tiya"ya, manuSya, pAnavyantara, zrI prazAnasUtra:4
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 prajJApanAsUtra TIyA-aSTAdazapade kAyasthiti prarUpaNaM kRtam, athaikonaviMzatitame pade samyaktvaM prarUpayituM kasyAM kAyasthitau samyagdRSTayAdibhedena katividhA jIvA bhavantIti prarUpyate'jIvANaM bhaMte ! kiM sammadiTTI, micchAdidrI, sammAmicchAdiTTI?' gautamaH pRcchati-'he bhadanta ! jIvAH khalu kiM samyagdRSTayo bhavanti ? kiM vA mithyAdRSTayo bhavanti ? samyaDamithyAdRSTayo vA kiM bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jIvA sammAdiTTIvi, micchAdiTThI vi, sammAmicchAdihI vi' jIvAH samyagdRSTayo'pi bhavanti, evaM mithyAdRSTa(sammadiTThI vi, micchAdiTThI vi, sammAmicchAdiTTI vi) samyagdRSTi bhI, mithyATi bhI, samyagmiyAdRSTi bhI hote haiN| (siddhA NaM pucchA ?) siddha viSayaka-prazna ? (goyamA ! siddhA sammadiTTI) he gautama ! siddha samyagdRSTi haiM (No micchAdiTThI) mithyAdRSTi nahIM (No sammAmicchAdiTThI) samyagmithyAdRSTi bhI nhiiN| samyaktyapada samApta TIkArtha-pichale aThArahaveM pada meM kAyasthitikA nirUpaNa kiyA gayA hai, prastuta unnIsaveM pada meM samyaktva kI prarUpaNA karane ke lie kAyasthiti meM samyagdRSTi Adi ke bheda se kitane prakAra ke jIva hote haiM, yaha kahate haiN| arthAt isa pada meM yaha dikhalAyA jAtA hai ki cauvIsa daMDakoM ke jIvoM meM se kisa-kisa meM kauna-kauna sI dRSTi pAI jAtI haiM ? gautamasvAmI pahale sAmAnya jIvoM ke viSaya meM prazna karate haiM-he bhagavan jIva kyA samyagdRSTi hote haiM ? athavA mithyAdRSTi hote haiM ? yA samya. gmithyAdRSTi hote haiM ? bhagavAn-he gautama ! jIva samyagdRSTi bhI hote haiM miyAdRSTi bhI hote haiM jyoti04 mana vaimAni4 (sammadiTThI vi, micchAdiTThI vi, sammAmicchAdiTThI vi) sabhyaSTi paNa, mithyASTi paNa, samyamithyAdaSTi paNa hoya che. (siddhANaM pucchA ?) siddha viSa-prazna ? (goyamA ! siddhA sammadivI) gautama ! siddha sabhyaSTi cha (No micchAdiTThI) mithyATinI (No sammAmicchAdiTTI) sabhyabhithyATa 55 nahI samyakatva pada samApta TIkAtha-pAchalA aDhAramAM padamAM kAyasthitinuM nirUpaNa karAyuM che, prastuta ogaNIsamAM padamAM samyakatvanI prarUpaNa karavAne mATe kAyasthitimAM samyagdaSTi Adi bhedathI keTalA prakAranA jIva hoya che, e kahe che. arthAt A padamAM e batAvAya che ke covIsa daMDakanA jIvamAMthI kenA kenAmAM kevI kevI dakiTa maLI Ave che? zrI gautamasvAmI-pahelA sAmAnya jIvanA viSayamAM prazna kare che--he bhagavan! jIva zuM samyagRSTi hoya che? athavA midaSTi heya che ? agara samyagUmizcAdaSTi heya che? zrI. praapn| sUtra:4
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI TIkA pada 18 sU0 15 samyaktvapadanirUpaNam 479 'pi bhavanti, samyamithyAdRSTayo'pi ca bhavanti, 'evaM neraiyA vi' evam-samuccaya jIvA ica nairayikA api jIvavizeSAH samyagdRSTayo'pi. mithyAdRSTayo'pi, samyamithyAdRSTayo'pi ca bhavantItyarthaH, 'asurakumArAdi evaM ceva jAva thaNiyakumArA' asurakumArAdayaH evaJcaiva-nairayikAiva samyagdRSTayo'pi, mithyAdRSTayo'pi samyamithyAdRSTayo'pi ca bhavanti, yAvat-nAgakumArAH, suvarNakumArAH, agnikumArAH, vidyutkumArAH, udadhikumArAH, dvIpakumArAH, divakumArAH, vAyukumArAH, stanitakumArAthApi samyagdRSTayo'pi mithyAdRSTayo'pi samyamithyAdRSTayo'pi ca bhavantIti bhAvaH, gautamaH pRcchati-'puDhavIkAiyA gaM pucchA' he bhadanta ! pRthivIkAyikAH khalu kiM samyagdRSTayaH ? kiMvA mithyAdRSTayaH ? samyaaura samyagmiyAdRSTi arthAt mizraSTi bhI hote haiN| samuccaya jIvoM ke samAna nairayika jIva bhI tInoM prakAra ke arthAta samyagadRSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTi hote haiN| abhiprAya yaha hai ki jaise koI jIva samyagdRSTi, koI mithyASTi aura koI mizraSTi hote haiM, usI prakAra koI nAraka samyagdRSTi haiM, koI mithyAdRSTi haiM, koI samyagmiyAdRSTi hai| eka hI jIva meM athavA eka hI nAraka meM tInoM dRSTiyAM nahIM samajhanA cAhie, kyoMki paraspara virAdhI hone ke kAraNa eka jIva meM, eka samaya meM, eka hI dRSTi ho sakatI hai| nArakoM ke samAna asurakumAra, nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra vidyukumAra, udadhikumAra, dIpakumAra, dikakumAra, vAyukumAra aura stanitakumAra bhI koI samyagadRSTi, koI mithyAdRSTi aura koI samyagmithyAdRSTi hote haiM ? gautamasvAmI he bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kyA samyagdRSTi haiM, yA mithyA zrI bhagavAna-he gautama ! jIva samyagdaSTi paNa hoya che, mithyASTi paNa hoya che ane sampagnizcAdaSTi eTale ke mizradaSTivALA paNa hoya che. samuccaya jInI samAna nairayika jIva paNa traNa prakAranA arthAt samyagudaSTi, mithyATi ane mizradaSTi hoya che. abhiprAya e che ke jema ke jIva samyagdaSTi kaI mithyASTi ane koI mizraSTi hoya che, eja prakAre kaI nAraka samyagdaSTi che, kaI mithyASTi che keI samyamicchAdaSTi che. eka ja jIvamAM athavA eka nArakamAM traNe dRSTie na samajavI joIe, kemake paraspara vidhi hevAne kAraNe eka jIvamAM eka samayamAM eka ja dRSTi hoI zake che. nArakenA samAna asurakumAra, nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vighakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, dikakumAra, vAyukumAra ane svanitakumAra paNa koI samyagdaSTi, kaI mithyAdaSTi ane samRmithyApiTa kaI hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! pRthvIkAyika jIva zuM samyagdaSTi che, yA mithyASTi zrI prazAnasUtra:4
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 prajJApa nAstre mithyAdRSTayo vA kiM bhavanti ? iti pRcchA, bhAvAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'puDhavI. kAiyA No sammadiTThI, micchAdiTThI. No sammAmicchAdiTThI' pRthivIkAyikAH no samyagdRSTayo bhavanti, apitu mithyAdRSTayo bhavanti, nApi samyaimithyAdRSTayo vA bhavanti, sAsAdanasamyaktvayuktaspApi pRthivIkAyikAdiSu utpAdAbhAvAt, 'evaMjAba vaNassaikAiyA' evampRthivIkAyikA iva yAvad-apkAyikAH, tejaskAyikAH, vAyukAyikAH, vanaspatikAyikA api no samyagdRSTayo bhavanti, apitu mithyAdRSTayaH, nApi samyamithyAdRSTayo vA bhavanti, prAguktayukteH, tathA coktam-'ubhayA bhAvo puDhayAiesu' ubhayA bhAvaH pRthivyAdiSu' iti, ubhayAbhAvaH -samyagdRSTayabhAvaH, samyamithyAdRSTayabhAvazca pRthivIkAthikAdi vanaspatikAyikAnteSu bodhyaH iti tadarthaH, gautamaH panchati-'veiMdiyA aaN pucchA' he bhadanta ! dvIndriyAH khalu kiM samyagdRSTayo bhavanti ? kiMvA mithyAdRSTayo bhavanti ? samyamithyAdRSTayo vA dRSTi athayA samyagmithyAdRSTi haiM ? bhagavAn-he gautama ! pRthvikAyika jIva samyagdRSTi nahIM hote ve sabhI mithyAthyAdRSTi hote haiM, unameM mizradRSTi bhI nahIM pAI jAtI hai, sAsAdana samamyaktva se yukta jIva bhI pRthvIkAya Adi meM utpanna nahIM hotaa| pRthvIkAyikoM kI taraha vanaspatikAya taka, arthAt apakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika bhI samyagdRSTi nahIM hote, samyagmithyAdRSTi bhI nahIM hote, mithyAdRSTi hI hote haiN| yukti pUrvavat samajha lenI caahie| kahA bhI hai - pRthvI Adi ekendriya kAryoM meM donoM kA arthAt samyagdRSTi kA aura mizradRSTi kA abhAva hotA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! hIndriyoM saMbaMdhI pRcchA ? arthAta dvIndriya jIya kyA samyagdRSTi hote haiM ? mithyAdRSTi hote haiM yA samyagmiyAdRSTi hote haiM ? che, athavA saccazmithyAbdi che? zrI bhagavAna-he gautama! pRthvIkAyika jIva samyagdaSTi nathI hotA, teo badhA mithyASTi hoya che, temAM mizradaSTi paNa nathI maLI AvatI. sAsAdana samyakatvathI yukta jIva paNa pRthvIkAya AdimAM utpanna nathI thatA. pRthvIkAcikenI jema vanaspatikAya sudhI arthAt aprakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyika paNa samyagdaSTi nathI hotA, samyamithyASTi paNa nathI hotA, mithyAdaSTi ja hoya che. yukti pUrva pramANe samajI levI joIe. kahyuM paNa che-pRthvI Adi ekendriyakAmAM banene arthAt sammadaSTi ane mizraSTine abhAva hoya che. zrI gautamasvAmI- he bhagavana ! dvIndriya saMbandhI pRcchA ? arthAta dvIndriya jIva zuM samyagdaSTi hoya che mithyAdaSTi hoya che? agara te samyammiglAdraSTi hoya che? zrI prazAnasUtra:4
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 15 samyaktvapadanirUpaNam ___ 481 kiM bhavanti ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'beiMdiyA sammadiTTI, No sammAmicchAdiTThI' dvIndriyAH samyagdRSTayo mithyA dRSTazca bhavanti kintu no samyamithyAdRSTayo bhavanti tathA bhavasvAbhAvyAt saMjJipazcendriyANAmeva samya mithyAdRSTipariNAmAt tathA ca dvIndriyAdiSu sAsAdana samyaktvayuktasyApi samutpAdAta dvIndriyAdiSu samyagdRSTInAmabhidhAnaM kRtam, pRthivIkAyikAdiSu caikendriyeSu teSAM pratiSedhaH kRtasteSu sAsAdana samyaktvayuktasyAnutpAdAt 'evaMjAva cauridiyA' evam-dvIndriyA iva yAvat-trIndriyA zcatu. rindriyAzcApi samyagdRSTayo vA mithyAdRSTayo vA bhavanti kintu no samyamithyAdRSTayo bhavanti prAguktayuktaH, 'paMbiMdiyatirikkhajoNiyA maNussA vANamaMtarajoisiyavemANiyA ya sammadidrI vi micchAdiTThI vi sammAmicchAdiTThI vi' paJcendriyatiryagyonikA manuSyA vAnavyantara jyotiSka vaimAnikAzca samyagdRSTayo'pi bhavanti mithyAdRSTayo'pi bhavanti samyagamithyAdRSTayo'pi ca bhavanti, saMjJipaJcendriyANA meva tathA bhavasvAbhAvyAt samyamithyA bhagavAn-he gautama ! hIndriya jIva samyagdRSTi hote , mithyAdRSTi hote haiM, kintu samyagmiyAdRSTi nahIM hote haiN| bhavasvabhAva ke kAraNa saMjJI paMcendriya jIva hI samyagmiyAdRSTi arthAt mizradRSTi hote haiN| sAsAdana samyaktya se yakta jIva bhI dvIndriyoM meM utpanna hotA hai, aura use samyagdRSTi kahA gayA hai| pRthvIkAyika Adi ekendriyoM meM sampadRSTi kA niSedha kiyA gayA hai, kyoMki sAsAdana samyagdRSTi bhI ekendriyoM meM utpanna nahIM hotaa| dvIndriyoM ke samAna hI trIndriyoM aura caturindriyoM meM bhI samyagdRSTi aura mithyAdRSTi hI hote haiM, mizradRSTi nahIM hote isakA kAraNa pahale kahA jA cukA hai| paMcendriya tiryaMca, manuSya, vAnavyaMntara jyotiSka, aura vaimAnika deva sampa. gdRSTi bhI haiM, mithyAdRSTi bhI hote haiM aura sampagmithyAdRSTi bhI hote haiN| kyoMki bhava ke viziSTa svabhAva ke kAraNa saMjJI paMcendriya jIvoM meM hI samya. zrI bhagavAna gautama ! kIndriya jIva samyagdaSTi hoya che, mithyASTi hoya che, paNa samyamithyAdaSTi nathI hotA. bhavasvabhAvanA kAraNe saMjJI paMcendriya jIva ja samyamithya draSTi arthAt mizraSTi hoya che. sAsAdana samyakatvathI yukta jIva paNa dviIndrimAM utpanna thAya che, ane tene samyagdaSTi kahela che. pRthvIkAyika Adi ekendriyamAM samadRSTine niSedha kare che, kemake sAsAdana samyagdaSTi paNa ekendriyamAM upanna nathI thatA. dvIndriyanI samAna ja trIdi caturindriomAM paNa samyagdaSTi ane mithyASTi ja hoya che. mizradaSTi nathI hotA. enuM kAraNa pahelA kahI devAyeluM che. - paMcendriya tiryaMca, manuSya, vAtavyantara, jatiSka ane vaimAnikadeva samyagdaSTi paNa hoya che, mithyAdraSTi paNa hoya che ane samyamithyASTi paNa hoya che. kemake bhavanA viziSTa svabhAvanA kAraNe saMjJI paMcendriya jIvamAM ja sampamithyAdraSTi maLe che. pra061 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre dRSTipariNAmasadbhAvAt caturindriyaparyantAnAM samyagramithpAdRSTirUpa mizradRSTi pratiSedhaH kRtaH, itidhyeyam, gautamaH pRcchati - 'siddhANaM pucchA' he bhadanta siddhA khalu kiM samya bhavanti ? sabhya mithyAdRSTo vA kiM bhavanti ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'siddhA sammadiTThI, No micchAdiTThI No sammAmicchAdiTThI' siddhAH samyagdRSTayo bhavanti, no mithyAdRSTayo, novA samyaGmithyAdRSTayo bhavanti, siddhAvasthAyAM mithyadRSTInAM saMbhavAbhAvAt, 'paNNavaNAe bhagavaIe sammattapayaM samattaM' iti prajJApanAyAM bhagavatyAM samyakazvapadaM samAptam / / sU0 1 // viMzatitamamantakriyApadam mUlam - dvAragAthA neraiyaaMtakiriyA anaMtaraM egasamaya ucvaTTA | titthagara cakkivaladeva vAsudeva maMDaliyarayaNA ya // 1 // dAragAhA / chAyA - nairayikAnta kriyA, anantaram, ekasamaye, udvRttAH / tIrthakara cakribaladeva vAsudeva maNDalikaratnAni ca // 1 // dvAragAthA | TIkA- ekonaviMzatitame pade samyaktvapariNAmaH prarUpitaH, atha viMzatitame pariNa.ma sAdRzyAd gati pariNAma vizeSarUpAmantakriyAM prarUpayitumAha- 'neraiya aMtakiriyA anaMtaraM egasamayA / titthagara cakkivaladeva vAsudevamaMDaliyarayaNA ya // 1 // dArAgAhA / ' prathamaM nairamithyAdRSTi pAI jAtI hai / ataH cauindriya jIvoM taka samyagmidhyAdRSTi rUpa mizradRSTi kA niSedha kiyA gayA hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! siddha jIva samyagdRSTi hote haiM, mithyAdRSTi hote haiM athavA samyagmithvadRSTi hote haiM ? 402 bhagavAn - he gautama! siddha jIva sampadRSTi hote haiM, mithyAdRSTi nahIM hote samyagmithyAdRSTi bhI nahIM hote / siddha avasthA meM samyagdRSTi ke atirikta anya koI bhI dRSTi ho hI nahIM sakatI / samyaktva pada samApta tethI caturindriya jIve sudhI sabhyagmithyAdaSTirUpa mizraSTi nA niSedha karelA che. zrIgautamasvAmI prazna kare che-he bhagavan ! siddhe jIva samyagdaSTi hoya che, mithyAdRSTi hoya che athavA samvamithyAdraSTi hoya che. zrI bhagavAn uttara Ape che-he gautama ! siddha jIva samyagdaSTi hoya che, mithyAdraSTi nathI hotA ane sabhyagmithyAdraSTi pazu nathI hotA. siddha avasthAmAM samyagdaSTithI atirikta anya koI pazu dRSTi thaI ja nathI zakatI. samyakatva padma samApta zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 16 aMtakiyApadanirUpaNam ___483 yikAdicaturviMzati daNDakasthAneSu antakriyA prarUpaNIyA, tataH kim anantarAgatA jIvAH antakriyAM kurvanti ? kiMvA paramparAgatA jovA antakriyAM kurvanti ? ityevamanantaraM prarUpaNIyam, tato nairayikAdibhyo'nantarAgatA ekasamayena kiyanto'ntakriyAM kurvantIti prarUpaNIyam, tataH-uttAH santaH kasyAM yaunau samutpadyante iti prarUpaNIyam, tato yata uddhRttAstIrthakarA cakravartino bala deza vAsudevA mANDalikA:-ekaprAntAdhipA cakravartino ratnAni casenApati prabhRtayo bhavanti tata stAni yathAkramaM prarUpaNIyAni iti dvAragAthA saMkSepAryaH / vIsayAM antakriyA pada zabdArtha-(neraiya) nAraka (aMtakiriyA) antakriyA-kokA anta karanA (aNaMtaraM) anantara (egasamaya) eka samaya (uvvahA) udvRtta-nikale hue (titya. gara) tIrthakara (cakki) cakravartI (baladeva) baladeva (vAsudeva) ardhacakravartI (maMDaliya) mAMDalika rAjA (rayaNA ya) aura ratna-cakravartI ke senApati Adi TIkArtha-unnIsaveM padameM samyaktva pariNAma kI prarUpaNA kI gaI, aba prastuta vIsave padameM pariNAma kI sadRzatA ke kAraNa gatipariNAma rUpa anta. kriyA kI prarUpaNA kI jAtI hai___ yahAM prAraMbha meM dvAragAthA kahI gaI hai, prakRta pada meM prarUpaNIya viSayoM kA ullekha mAtra kiyA gayA hai / gAthA kA artha isa prakAra hai-sarvaprathama nAraka Adi caubIsoMdaNDa koM meM antakriyA kI prarUpaNA kI jaaegii| tatpazcAtU yaha prarUpaNA kI jAegI ki anantarAgata jIya antakriyA karate haiM athavA paramparAgata jIya antakriyA karate haiM ? tadanantara yaha nirUpaNa kiyA jAegA ki nAraka Adi ko visamuM antakriyApada zahAtha-(neraiya) nA24 (aMtakiriyA) bhanyA -bhni| manta 42ye| (aNaMtaraM mAnantara (ega samaya) me samaya (uvaTTA) va niNe (titthagara) tI 42 (caki) yatA (baladeva) 515 (vAsudeva) ma yatI (maMDaliya) bhAMua4201 (rayaNAya) mane ratna cakravatInA senApati Adi. TakAI-ogaNIsamAM padamAM samyakatva pariNAmanI prarUpaNuM karI, have prastuta vIsamAM padamAM pariNAmanI sadazatAnA kAraNe gati pariNAma rUpa antakiyAnI prarUpaNa karAya che AhIM prAraMbhamAM dvAragAthA kahelI che, jemAM prakRti padamAM prarUpaNIya viSayone ulekha mAtra karAyela che. gAthAne artha A prakAre che sarva prathama nAraka Adi covIse daMDakamAM antakiyAnI prarUpaNa karAze. tatpazcAt e prarUpaNa karAze ke anantarAgata jIve antakriyA kare che athavA paraMparAgata jIva antakiyA kare che? tadanantara e nirUpaNa karAze ke nAraka AdikamAMthI Avela eka samayamAM keTalI antakiyA kare che? tyAMthI udvartana karIne kaI nimAM utpanna thAya che, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 prajJApanAsUtre antakriyAdi vaktavyatA mUlam-jIve NaM bhaMte ! aMtakiriyaM karejA ? goyamA ! atthegaie karejA, atthegaie No karejA, evaM neraie jAva vemANie, neraie NaM bhaMte ! neraiesu aMtakiriyaM karejA ? goyamA! no iNa? samaDhe, neraiyA NaM bhaMte ! asurakumAresu aMtakiriyaM karejA ? no iNaTe samaTe evaM jAya vemANiesu, navaraM maNUsesu aMtakiriyaM karejatti pucchA, goyamA ! atthegaie karejA, atthegaie No karejA, evaM asurakumArA jAva vemANiyA, evameva caudIsaM daMDagA bhavaMti, neraiyA NaM bhaMte ! kiM aNaMtarAgayA aMtakiriyaM kareMti ? paraMparAgayA aMtakiriyaM kareMti ? goyamA ! aNaMtarAgayA vi aMtakiriyaM kareMti, paraMparAgayA vi aMtakiriyaM kareMti, evaM rayaNappabhApuDhavi neraiyA vi jAva paMkappabhApuDhavi neraiyA, dhUmappabhA puDhavI negiyA NaM pucchA, goyamA ! No aNaMtarAgayA aMtakiriyaM pakareti, paraMparAgayA aMtakiriyaM pakareMti, evaM jAva ahesattamApuDhavi neraiyA, asurakumArA jAva thaNiyakumArA, puDhavI AuvaNassaikAiyA ya aNaMtarAgathA vi aMtakiriyaM pakareMti paraMparAgayA vi aMtakiriyaM pakareMti, teu vA beiMdiyateiMdiya cauridiyA No aNaMtarAgayA aMtakiriyaM pakareMti, paraMparAgayA aMtakiriyaM pakareMti, sesA aNaMtarAgayA vi aMtakiriyaM pakareMti, paraMparAgayA vi aMtakiriyaM pakareMti ||suu0 1 // __chAyA-jIvaH khalu bhadanta ! antakiyAM kuryAt ? gautama ! astyekaH kuryAt, astyeko na kuryAt, evaM nairayiko yAvad vaimAnikaH, nerayikaH khalu bhadanta ! nairayikeSu antakriyAM se Ae hue eka samaya meM kitane antakriyA karate hai ? vahAM se uvRtta hokara kisa yoni meM utpanna hote haiM, yaha vyAkhyAta kiyA jaaegaa| phira vahAM se udvRtta hue arthAtU ubare hue jIva tIrthakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva, mANDalika arthAt eka, prAnta ke adhipati, athavA cakravartI ke ratna-senApati Adi hote haiM, yaha nirUpaNa kiyA jaaegaa| yaha dvAragAthA kA saMkSepa meM abhiprAya hai|| e vyAkhyA na karAze pachI tyAMthI uMduvRtta thayA arthAt udvartana pAmela jIva tIrthakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva, mAMDalika arthAta eka prAnta adhipati athavA cakravartInA 2na-senApati Adi thAya che, e nirUpaNa karAze A dvAra gAthAne saMkSepamAM abhiprAya che. zrI prApana sUtra:4
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 18 sU0 16 aMtakriyApadanirUpaNam 485 kuryAt ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, nairayikAH khalu bhadanta ! asurakumAreSu antakriyAM kuyuH ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, evaM yAvad vaimAnikeSu, navaraM manuSyeSu antakriyA kayu. riti pRcchA, gautama ! astye ke kuryuH, astye ke no kuryuH, evam asurakumArA yAvad vaimAnikAH, evameva caturviMzati zcaturvizatirdaNDakA bhavanti, nairapikAH khalu bhadanta ! kim ana antakriyAdi vaktavyatA zabdArtha-(jIveNaM bhaMte ! aMtakiriyaM karejA ?) he bhagavan ! kyA jIva antakriyA karatA hai ? (goyamA !) he gautama ! (atthegaIe) koI (karejA) karatA hai (atthegaie No karejjA) koI nahIM karatA hai (evaM neraie jAva vemANie) isI prakAra nAraka yAvata vaimaanik| __(neraie NaM bhaMte ! neraiesu aMtakiriyaM karejA?) he bhagavan ! nAraka kyA nArakoM meM-narakati meM rahatA haA-antakriyA karatA hai ? (goyamA! no iNaDhe samaDe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (neraiyA Na bhaMte ! asurakumAresu aMtakiriyaM karejA ?) he bhagavan ! kyA nAraka asurakumAroM meM antakriyA karate haiM ? (goyamA No iNaDhe sama?) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (evaM jAva yemA. Nie) isI prakAra yAvat vaimAnika (navaraM) vizeSa (maNUsesu aMtakiriyaM karejatti pucchA?) manuSyoM meM antakriyA hotI hai, aisA prazna ? (goyamA! atthegatie karejA, atthegatie No karejA) he gautama ! koI karatA hai, koI nahIM karatA (evaM asurakumArA jAva vemANie) isI prakAra asurakumAra yAvat vaimAnika (evameva cavIsaM cauvIsaM) isI prakAra cauvIsa-cauvIsa (daMDagA bhavaMti) daMDaka hote haiN| antakriyAdi vaktavyatA zahAtha-(jIveNaM bhaMte ! aMtakiriyaM karejjA ?) , mAvan ! zu. 75 antayiA re cha ? (goyamA !) he gautama ! (atthegaie) / (karejjA) 43 cha (atthegaie No karejA) / nathI 42tA (evaM neraie jAva vemANie) se prAre nA24 yAvat vaimAni4. (neraie NaM bhaMte ! naraiesu aMtakiriyaM karejjA 1) he san ! nA24 shunaamaaNn|24 gatimA 2hIne-mantayiA 73 cha ? (goyamA ! No iNaTe samadve) he gautama ! ma matha samatha nathI (neraiyA NaM bho ! asunakumAresu, antakiriyaM karejjA ?) 3 mApana zu nA24 masumArAmA maThiyA 3re che ? (goyamA ! No iNadve samaDe) he gautama ! samaya nathI (evaM jAva vemANie) se prAre yAvat vaimAni (navaraM) vizeSa (maNUsesu aMtakiriyaM karejjati pucchA ?) bhanudhyAmA santaThiyA thAya che meve| prazna ? (goyamA ! atthegaie karejjA atthegaira No karejjA) gautama ! 17 42 cha, / nathI 42tA (evaM asurakumArA jAva vemANie) me re sasu24bhA2 yAvat vaimAni4 (evameva cauvIsaM cauvIsaM) me ma yogI-yovIsa (daMDagA bhavaMti) 33 thAya che. zrI prazAdhanA sUtra:4
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 prajJApanAsUtre ntarAgatA antakriyAM kurvanti ? paramparAgatA antakriyAM kurvanti ? gautama ! anantarAgatA api antakriyAM kurvanti paramparAgatA api antakriyAM kurvanti evaM ratnapramApRthivI nairayikA api yAvat paGkaprabhA pRthivI nairayikAH dhUmapramApRthivI nairayikAH khalu pRcchA, gautama ! no anantarAgatA antakriyAM prakurvanti, parampakAgatA antakriyAM prakurvanti evaM yAvadadhaH saptamapRthivIyikAH, asurakumArA yAvat stanitakumArAH pRthivyavavanaspatikAyikAca anantarAgatA api antakriyAM prakurvanti paramparAgatA api antakriyAM prakurvanti, tejovAyu dvIndriya (neraiyA NaM bhaMte! kiM anaMtarAgayA aMtakiriyaM kareMti ?) he bhagavan ! kyA anantarAgata nAraka antakriyA karate haiM ? ( paraMparAgayA aMtakiriyaM kareti ) athavA paramparAgata nAraka antakriyA karate haiM ? (goyamA ! anaMtarAgayA vi aMtakirithaM kareti, paraMparAgayA vi aMtakiriyaM kareti ?) he gautama! anantarAgata bhI - antakriyA karate haiM, paramparAgata bhI antakriyA karate haiM ( evaM rayaNappabhApuDhavi neraiyA vi) isI prakAra ratnaprabhApRthvI ke nAraka bhI (jAya paMkappabhApuDhavi neraiyA) yAvat paMkaprabhA pRthvI ke nAraka (dhUmappabhApuDhavi neraiyA NaM pucchA ?) dhUmaprabhA pRthvI ke nAraka, ityAdi viSayaka prazna (godhamA ! No anaMtarAgayA aMtakiriye pakare ti) he gautama! anantarAgata antakriyA nahIM karate (paraMparAgayA aMta kiriyaM pakare ti) paramparAgata antakriyA karate haiM (evaM jAva ahesattamApuDhavi desar) isI prakAra sAtavIM pRthvI ke nAraka (asurakumArA jAva zraNiyakumArA) asukumAra yAvara stanitakumAra ( puDhavI - Au-vaNassaikAiyA ya anaMtarAgayA ci aMta kiriyaM pakare ti) pRthvIkAyika, aprakAyika, vanaspatikAyika anantarAgata bhI antakriyA karate haiM (paraMparAgayA vi aMtakirithaM pakareMti) paramparAgata bhI (nerahayANaM bhaMte! ki anaMtarAgayA aMtakariye kareMti ?) he bhagavan ! zu anaMtarAgata nA24 antar3iyA re che (paraMparAgayA aMtakiriyaM kareti) athavA parAmparAgata nAraDa anantaDiyA pure che ? (goyamA ! anaMtarAgayA vi aMtakiriyaM kareMti, paraMparAgayA vi aMtakiriyaM kareM ti ? ) he gautama! anantarAgata pazu-antaDiyA re che, paraMparAgata pazu antaDipAre che ( evaM ramaNabhA puDhavi neraiyA vi) prAre ratnaprabhA pRthvInA nAra (jAya paMpA puDhavineraDyA) yAvat prabhA pRthvItA nAra (dhUmappabhA puDhavi neraiyANaM pucchA 1) dhUmapralA pRthvInA nAra hatyAhiviSe prazna ? (goyamA ! NoanaMtarAgayA aMta kiriya pakare ti) he gautama! anantaragata antaDiyA nathI ustA (paraMparAgayA aMta kiriyaM pakare ti) paraMparAgata anta dayA re che (pavaM jAva ahe sattanA puDhavi neraiyA) se prAre sAtabhI pRthvInA nA24 (asurakumArA jAva thaNiyakumAra ) asurakumAra yAvat stanitakumAra ( puDhavIAu-vaNassai kAiyAya anaMtarAgayA vi aMtakiriyaM pakare ti) pRthvIbhayie, mAyi, vanaspatizAyika anantarAgata pazu antaDiyA 12 che (paraMparA gayA vi aMtakiriyaM pakare ti) zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyodhinI TokA pada 18 sU0 16 aMtakriyApadanirUpaNam 487 trIndriya caturindriyA no anantarAgatA antakriyAM prakurvanti, paramparAgatA antakriyAM prakurvanti, zeSA anantarAgatA api antakriyAM prakurvanti paramparAgatA api antakriyAM prakurvanti / sU0 1 // TIkA - athAntakriyAM prarUpayitumAha- 'jIveNaM bhaMte ! aMta kiriyaM karejjA ?" he bhadanta ! jIvaH khalu kim antakriyAm - antasva-avasAnasya - karmaNAM paryavasAnasyetyarthaH kriyAkaraNam antakriyA-karmAntakaraNam - mokSa itibhAvaH, tathA coktam- ' kRtsnakarmakSayAnmokSaH' iti, tAm-antakriyAM kuryAt ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'atthegaie karejjA, atthe No karenA' astyekaH kazvijjIvaH antakriyAM kuryAt, astyekaH kazcid antakriyAM no kuryAt, tathA ca yastathAvidha bhavyatvaparipAkavazAt manuSyatvAdirUpAm sampUrNAM sAmagrImupalabhya tatsAmarthyAbhivyaktAtiprabalavIryollAsavazena kSapakazraNI samArohaNena kevaantakriyA karate haiM (teu vAu beiMdiyateiMdiya cauriMdiyA No anaMtarAgayA aMtakiriye pakareti, paraMparAgayA aMtakiriyaM pakareMti) : tejaskAyika, vAyukAyika, dIndriya, trIndriya, caturindri anantarAgata antakriyA nahIM karate, paramparAgata antakriyA karate haiM (sesA anaMtarAgayA vi aMtakiriyaM pakareti, paraMparAgayA vi aMta kiriyaM pakareti zeSa anantarAgata bhI antakriyA karate haiM, paramparAgata bhI antakriyA karate haiM aba antakriyA kA nirUpaNa kiyA jAtA hai TIkArtha- gautamasvAmI - he bhagavan ! kyA jIva antakriyA karatA hai ? yahAM antakriyA kA artha hai-karmoM kA anta karanA arthAt mukti prApta karanA / kahA bhI hai samasta karmoM ke kSaya se mokSa hotA hai / bhagavAn uttara dete haiM- he gautama ! koI jIva antakriyA karatA hai, koI nahIM karatA hai| jo jIva bhavyasva bhAva ke paripAka se manuSyatva Adi sampUrNa para MparAgata pazu antar3iyA re che (teuvAu beiMdiya teiMdiya cauriMdiyA NoanaMtarAgayA aMtakiriyaM pakareti paraMparAgayA aMta kiriyaM pakare ti) te042hAyi, vAyuprAyiSTha, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, anantarAgata, antakriyA nathI karatA, para'parAgata antrakriyA kare che ( sesA anaMtarAgayA aMtariyaM pakareMti, paraMparAgayA vi aMtakiriyaM pakareti ) zeSa mnntarAgata paNa atakriyA kare che, paraMparAgata paNa antakriyA kare che. TIkA-antakriyAnuM nirUpaNa karAya che-- zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zuM jIva antakriyA kare che? ahIM antakriyAne a che-karmInA aMta karavA arthAt mukti prApta karavI, kahyuM paNa che samasta karmanA kSayathI mekSa thAya che.' zrI bhagavAn-uttara Ape che... gautama ! koi jIva antakriyAM kare che, koi nathI karatA, je jIva bhavyatva bhAvanA paripAkathI manuSyatva Adi sapUrNa sAmagrI prApta karIne zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 prajJApanAsUtre lajJAnamAsAdyAghAtInyapi karmANi kSapayet sa kuryAt, tadanyastu na kuryAt, viparyayAt, evaM neraie jAva vemAgie' evam - sAmAnya jIvoktarItyA nairayiko yAvata asurakumArAdi dazabhavanapati - pRthivIkAyikA kendriya vikalendriya paJcendriyatiryagyonikamanuSyavAnavyatarajyotiSkavaimAnikaH kazcid antakriyAM - karmAntikaraNaM kuryAt, kazcid no kuryAt prAguktayukteH atha nairayikANAM madhye vartamAnaH kimantakriyAM karoti ? kiMvA na karoti ? iti pipRcchiSayA''ha - 'neraieNaM bhaMte / neraiesu aMtakiriyaM karejjA ?" he bhadanta ! nairayikaH khalu kim - nairayikeSu madhye vidyamAnaH kim antakriyAM kuryAt ? kiMvA no kuryAt ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'goiNaTThe samaTThe' nAyamarthaH samarthaH, noktArthI yuktyopapannaH kathamiticedatrocyate prakarSaprAptasamyagradarzanajJAnacAritrasamudayAt kRtsnakarmakSayo bhavati, sAmagrI prApta karake aura usa sAmagrI ke bala se prakaTa hone vAle prabala vIrya ke ullAsa se kSapakazreNI para ArUDha hotA hai aura kevalajJAna ko prApta karake anta meM aghAtika karmoM kA bhI kSaya kara DAlatA hai, vaha antakriyA karatA hai, isase bhinna prakAra kA jIva antakriyA nahIM karatA / isI prakAra nAraka, asurakumAra Adi dasa prakAra ke bhavanapati, pRthvI kAyika Adi ekendriya, vikalendriya, paMcendriya tiryaca, manuSya, vAnavyantara, jyotiSka, vaimAnika bhI koI-koI antakriyA karatA haiM, koI-koI nahIM karatA gautamasvAmI - he bhagavan ! kyA nArakoM meM arthAt nAraka paryAya meM rahatA huA nAraka antakriyA karatA hai ? bhagavAn he gautama! yaha artha samartha nahIM hai arthAt yaha bAta yukti saMgata nahIM hai, kyoMki samyagdarzana, jJAna aura cAritra jaba prakarSa ko prApta hote haiM. tabhI samasta karmoM kA kSaya hotA hai, parantu nArakaparyAya meM samyagdarzana aura ane te sAmagrInA khaLathI prakaTa thanAra aLavInA ullAsathI kSapakazreNI para ArUDha thAya che ane kevaLajJAnane prApta karIne antamAM aghAtIka karmonA paNa kSaya karI nAkhe che. A antakriyA kare che, enAthI bhinna prakAranA jIva antakriyA nathI karatA. eja prakAre nAraka, asurakumAra Adi daza prakAranA bhavanapati, pRthvIkAyika Adi yeDendriya, viDekhendriya, yathendriya tiryaya, manuSya, vAnavyantara, jyotiSTha, vaimAnika paNa koI kAi antakriyA kare che. kAi-kAi nathI karatA. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zu` nArakamAM eTale ke nAraka paryAyamAM rahelA nAraka jIveA antakriyA kare che? zrI bhagavAn he gautama ! A arthAM sama` nathI arthAt A vAta yuktisaMgata nathI, kemake samyagdarzana jJAna ane cAritra jyAre prakane prApta thAya che, tyAre samarata karmAnA kSaya thAya che parantu nAraka paryAyamAM samyagdarzana ane samyajJAnanA prazna nathI zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 19 20 1 aMtakriyApadanirUpaNam nahi nairayikAvasthAyAM cAritrapariNAmaH saMbhavati tathAvidha bhavasvabhAvatvAta, gautamaH pRcchati'neraiyA NaM bhaMte ! asurakumAresu aMtakiriyaM karejjA ?' he bhadanta ! nairayikAH khalu kim asurakumAreSu antakriyAM kuryuH ? iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe samaTe' nAyamarthaH samarthaH-noktArthoM yuktyopapannaH, prAmuktayukteH, 'evaM jAva vemANiesu' evam-nairayikoktarItyA yAvat-nAgakumArAdi stanitakumArAnteSu pRthivIkAyikAyekendriyeSu vikalendriyeSu paJcendriyatiryagponikeSu manuSyeSu vAnavyanta reSu jyotiSkeSu vaimAnikeSu nairayiko no antakriyAM kuryAt, tathA cAsurakumArAdiSu vaimAnikAnteSu nairayikasyAntakriyA pratiSedhaH kartavyaH, kintu manuSyeSu madhye samutpannaH san kazcidantakriyAM kuryA dityabhiprAyeNAha-'NavaraM maNUse tu aMtakiriyaM karejja ti pucchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'atthegaie karejA, atthegaie No karejjA' astyekaH kazcit paripUrNa cAritrAdi sAmagrIkaH antakriyAM kuryAt astyekaH kazcit tathAvidhasAmagrI vikala: antakriyAM samyagjJAna kA prakarSa nahIM ho sakatA tathA cAritra pariNAma utpanna hI nahIM ho sakatA, kyoMki nAraka bhava kA aisA hI svabhAva hai| ataeva nAraka jIva naraka meM rahatA huA antakriyA nahIM kara sktaa| gautamasvAmI-he bhagavan ! nAraka jIva kyA asurakumAroM meM antakriyA karatA hai? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, isakA kAraNa pUrvokta hI samaH jhanA caahie| isI prakAra nAgakumaroM se lekara stanitakumAroM meM, pRthvIkAyika Adi ekendriyoM meM, vikalendriyoM meM, paMcendriya tiryacoM meM, yAnavyantaroM meM, jyotiSkoM meM aura vaimAnikoM meM rahatA huA antakriyA nahIM kara sakatA isakA kAraNa bhavasvabhAva hI hai| magara kyA manuSyoM meM rahatA huA antakriyA karatA hai ? isa prazna kA uttara yaha hai ki-he gautama ! koI karatA hai aura koI nahIM krtaa| jise paripUrNa sAmagrI kI prApti ho jAtI, vaha karatA hai aura jise pUrNa thaI zakate tathA cAritra pariNAma utpanna nathI thaI zakatuM, kema ke nAraka bhavane evo svabhAva che. tethI nAraka jIva narakamAM rahIne antakiyA nathI karI zakatA. zrI gautamasvAmI- he bhagavan! nAraka jIva zuM asurakumAremAM antakriyA kare che? zrI bhagavAna -he gautama! A artha samartha nathI, enuM kAraNa pUrvokta ja samajavuM joIe. eja prakAre nAgakumArothI laIne svanitakumAramAM, pRthvIkAyika Adi ekendri yomAM, vikalendriyamAM, paMcendriya tiryomAM, vAnavyantaromAM, tiSkamAM ane mAnikamAM rahIne aMtakriyA nathI karI zakatA, enuM kAraNa bhavasvabhAva ja che, paNa zuM manuSyamAM rahIne antakriyA kare che? e praznane uttara A che ke-he gautama! kaI kare che ane keI nathI karatA. jene saMpUrNa sAmagrInI prApti thaI jAya che, te kare che ane pra0 62 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre no kuryAt prAguktayukteH. 'evaM asurkumaar| jAva vemANiyA' evam-nairayikoktarItyA asurakumArAH yAvat nairayikeSu asurakumArAdiSu stanitakumArAnteSu pRthivIkAyikAdhekendriyeSu vikalendriyeSu paJcendriyatiryagyonikeSu vaimAnikeSu ca no antakriyAM kuryuH, tathA cAsura kumArAdayo vaimAnikaparyavasAnAH pratyekaM nairayikAdi caturviMzatidaNDapa krameNa prarUpaNIyAH, tata evamete caturviMzatidaNDakA caturviMzati bhavati, ityabhiprAyeNAha-'evameva cauvIsaM cauvIsaM daMDagA bhavaMti' evameva-pUrvoktarItyaiva caturviMzati caturviMzatidaNDakA bhavanti, athAnantarAgatadvAramadhikRtya antakriyAM prarUpayitumAha-'neraiyANaM bhaMte ! kiM aNaMtarAgayA aMtakiriyaM kareMti, paraMparAgayA aMtakiriyaM kareMti ?' bhadanta ! nairayikAH kecana khalu kim anantarAgatAH sva svanairayikAdi bhavebhyaH anantareNa-avyavadhAnena nirantare AgatAH-manuSyabhaye samAgatAH santa eva antakriyAM kurvanti ? kiMvA paramparAgatA:-paramparayA tiryagponikAdi sAmagrI nahIM milatI vaha nahIM karatA hai| __ isI prakAra asurakumAra yAvat vaimAnika deva ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie' arthAt asurakumAra Adi manuSyoM meM rahate hue koI-koI antakriyA karate haiM, koI-koI nahIM karate ! isa prakAra asurakumAra se lekara vaimAnika taka pratyeka kA cauvIsoM daMDakoM meM nirUpaNa karanA caahie| isa prakAra cauvIsoM daMDakoM meM prarUpaNoya haiM / isI abhiprAya se kahA hai cauvIsa caubIsa daMDaka ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki jaise nArako se lekara cauvIsa daNDakoM meM praznottara kiye gaye haiM. isI prakAra cauvIsoM daMDakoM meM se pratyeka ko lekara cauvIsoM daNDakoM meM prazna karanA caahie| aisA karane se cauvIsa cauvIsa daMDaka ho jAte haiN| aba anantarAgata dvAra ko lekara antakriyA kI prarUpaNA kI jAtI hai| gautamatvAmI prazna karate haiM-bhagavan ! nAraka jIva anantarAgata antakriyA karate jene pUrNa sAmagrI nathI malatI te nathI karatA. eja prakAre asurakumAra yAvat vaimAnikadevanA viSayamAM paNa samajI levuM joIe arthAt asurakumAra Adi manuSyamAM rahelA keI keI antakriyA kare che, keI keI nathI karatA. e prakAre asurakumArathI laIne vaimAnika sudhI pratyekanA covIse daMDakamAM nirUpaNa karavuM joIe. e prakAre covIse daMDaka covIse daMDakamAM prarUpaNIya che. e abhiprAyathI kahyuM che vIsa-covIsa daMDaka thaI jAya che. tAtparya e che ke jevA nArakane laIne vasa daMDakamAM praznottara karelA che eja prakAre covIsa daMDakamAMthI darekano laIne vIsa kaMDakomAM prazna karavA joIe. ema karavAthI vIsa vIsa daMDaka thaI jAya che. have anantarAgata dvArane laIne aMtakriyAnI prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI prazna kare che--he bhagavana! nAraka jIva anantarAgata antakriyA kare che athavA paraMparAgata antakiyA kare che ? arthAt zuM nAraka jIve narakagatithI nikaLIne zrI. prshaan| sUtra:4
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TokA pada 19 sU. 1 aMtakriyApadanirUpaNam 491 bhava vyavadhAnena sAntaramityaryaH AgatAH santa antakriyAM kurvanti ? bhagavAnAha-'goyamA / he gautama ! 'aNaMtarAgayA vi aMtakiriyaM kareMti paraMparAgayA vi aMtakiriyaM kareMti' nairayikA stAvad anantarAgatA api antakriyAM kurvanti, paramparAgatA api antakriyAM kurvanti tatra ratnaprabhA, zarkarAprabhA vAlu kApabhA, paGkaprabhAbhyo'nantarAgatA api evaM paramparAgatA api anta kriyAM kurvanti dhUmaprabhA pRthivI trikAtu paramparAgatA eva tathA bhavasvAbhAvyA dantakriyAM kurvanti ityevaM vizeSa pratipAdayitumAha-'evaM syaNappabhApuDhavineraiyA vi jAva paMkappabhApuDhavI neraiyA vi' epam-samuccaya nairapikoktarItyA ratnaprabhApRthivI nairayikA api. yAvat zarkarAprabhA pRthivInairayikA api vAlukAprabhApRthivI nairayikA api paGkaprabhApRthivI nairayikA zvApi anantarAgatA api, evaM, paramparAgatA api antakriyAM kurvantIti bhAvaH, 'dhUmappabhApuDhavI neraiyA NaM pucchA' dhUmaprabhApRthivI nairayikAH khalu kima anantarAgatA antakriyAM kurvanti ? kiMvA paramparAgatA antakiyAM kurvanti ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !" he gotama ! 'No agaMtarAgayA aMtakiriyaM pakareMti, paraMparAgayA aMtakiriyaM pakareMti' no haiM athavA paramparAgata antakriyA karate haiM ? arthAt kyA nAraka jIva narakagati se nikala kara sIdhe manuSya bhava meM Akara antakriyA karate haiM athavA narakagati se nikala kara tiryacAdi ke bhava karate hue manuSyabhava meM Akara antara kriyA karate haiM ? bhagavAn-he gautama ! nAraka jIva anantarAgata arthAt naraka se sIdhe manuSya bhava meM Akara bhI antakriyA karate haiM aura paramparAgata arthAta naraka se tirya. cAdi ke bhava karake phira manuSya bhava meM Akara bhI antakriyA karate haiM / isameM vizeSatA yaha hai ki ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA aura paMkaprabhA pRthvI se anantarAgata bhI-antakriyA karate haiM aura paramparAgata bhI antakriyA karate haiM, arthAta ina cAra pRthiviyoM ke nAraka sIdhe manuSya bhava pAkara antakriyA kara sakate haiM, kintu dhUmaprabhA prathivI Adi Age kI tIna pRthviyoM se nikala kara sIdhe manuSya hokara antakriyA nahIM kara sakate / ve ina pRthviyoM se nikala kara sidhA manuSyabhavamAM AvIne antakriyA kare che athavA nAraka gatithI nikaLIne tiryaMca AdinA bhava karatA chatAM manuSyabhavamAM AvIne antakriyA kare che? zrI bhagavAna-he gautama! nArakajIva anantaragata arthAt narakathI sIdhA manuSyabhavamAM AvIne paNa antakriyA kare che ane paraMparAgata arthAtu narakathI tiryaMcAdinA bhava karIne pachI manuSyabhavamAM AvIne paNa antakriyA kare che-temAM vizeSatA e che ke ratnaprabhA, zarkarA prabhA, vAlukAprabhA ane paMkaprabhA pRthvIthI anantarAgata paNa antakriyA kare che ane paraMparAgata paNa antakriyA kare che, arthAt A cAra pRthvI nA nAraka sIdhe manuSyabhava pAmIne antakriyA karI zake che kinu dhUmaprabhA pRthvI Adi AgaLanI traNa pRthithI nikaLIne sIdhA manuSya thaIne antakriyA nathI karI zakatA. teo A pRthiI nika zrI. prshaan| sUtra:4
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara prajJApanAsUtre anantarAgatAH dhUmaprabhA pRthivInairathikAH antakriyAM prakurvanti, api tu paramparAgatA eva dhUmaprabhA pRthivI nairayikAH antakriyAM prakurvanti tathA bhavasvabhAvatvAt evaM jAva asattamApuDhavI neraiyA' evam - dhUmapramApRthivI nairathikoktarItyA yAvat-tamaH pramApRthivI nairayikAH adhaH saptama pRthivI nairayikAca no anantarAgatA antakriyAM prakurvanti apitu paramparagatA evAntakriyAM prakurvanti, prAguktayukteH, kintu - 'asurakumArA jAtra thaNiyakumArApuDhavI Au vagassaikAiyAya aNaMtararAgayA vi aMtakiriye pakareMti paraMparAgayAvi aMtakiriyaM pakareMti' tiryaca Adi ke bhavoM meM raha kara phira manuSya hokara hI antakriyA kara sakate haiM / isa abhiprAya se kahA hai- isI prakAra ratnaprabhA pRthvI ke nAraka yAvat paMkaprabhA pRthvI ke nAraka bhI anantarAgata aura paramparAgata antakriyA karate haiM / dhUmaprabhA pRthvI ke nAraka anantarAgata antakriyA karate haiM athavA paramparAgata antakriyA karate haiM ? isa prazna kA uttara bhagavAn yoM dete haiM- he gautama ! dhUmaprabhA pRthvI ke anantarAgata nAraka antakriyA nahIM karate, kintu paramparAgata antakriyA kara sakate haiM / tAtparya yaha hai ki dhUmaprabhA pRthvI se nikale nAraka sIdhe manuSyabhava pAkara mokSa nahIM prApta kara sakate, kintu vahAM se nikala kara tiryaMca Adi ke bhava karake phira manuSya paryAya pAkara antakriyA kara sakate haiN| isI prakAra tamaH prabhA pRthvI aura tamastamaHprabhA pRthvI ke nArakoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| ve bhI ina pRthiviyoM se nikala kara sIdhe manuSya hokara antakriyA nahIM karate, kintu paramparA se hI antakriyA karate haiM / isa saMbaMdha meM pUrvokta yukti hI samajhanA caahie| asurakumAra, nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidyutkumAra, udadhi LIne tiryaMca AdinA bhavAmAM rahIne pachI manuSya thaIne ja atakriyA karI zake che. e abhiprAyathI kahyuM che-eja prakAre ratnapaNA pRthvInA nAraka yAvat paMkaprabhA pRthvInA nAraka paNa anantarAgata ane paraMparAgata antakriyA kare che. dhUmaprabhA pRthvInA nAraka ananturAgata antakriyA kare che athavA paraparAgata antakriyA kare che ? A praznanA uttara bhagavAn A pramANe Ape che-hai gautama ! dhUmaprabhApRthvInA anantarAgata nAraka atakriyA nathI karatA. parantu paramparAgata antakriyA karI zake che. tAtpa e che dhUmaprabhA pRthvIthI nikaLela nAraka sIdhA manuSyabhava pAmIne mekSa prApta karI zakatA nathI, parantu tyAMthI nIkaLIne tiya ca AdinA bhava karIne pachI manuSya paryAya pAmIne antakriyA karI zake che. eja prakAre tamaHpramA pRthvI ane tamastamaHprabhA pRthvInA nArakonA viSayamAM pazu samajavu joie. temA paNa A pRthliAmAMthI nIkaLIne sIdhA manuSya banIne antakriyA nathI karatA, paNa para parAthI ja antakriyA kare che. e sabandhamAM pUrvokta yukti ja samajavI joie. asurakubhAra, nAgaDubhAra, suva kumAra, agnikumAra, vidyutkumAra, udadhikumAra, dvIpa zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhino TIkA pada 19 sU0 1 aMtakriyApadanirUpaNam asurakumArA yAvat-nAgakumArAH suvarNakumArAH agnikumArAH, vidyutkumArAH, udadhikumArAH, dvIpakumArAH, dikkumArAH, pavanakumArA:, stanitakumArAH, pRthivIkAyikA akAyikA vanaspatikAyikAzca anantarAgatA api antakriyAM prakurvanti, evaM paramparAgatA api antakriyAM prakurvanti, parantu-"teunAu beiMdiya teI diya cauridiyA No aNaMtarAgayA aMtakiriyaM pakareMti, paraMparAgayA aMtakiriyaM pakAti' tejaskAyikavAyukAyika dvIndriyatrIndriya caturindriyA no anantarAgatA antakriyAM prakurvanti, apitu paramparAgatA eva antakriyAM prakurvanti, 'sesA aNaMtarAgayA vi aMtakiriyaM pakareMti, paraMparAgayA vi aMtakiriyaM pakareMti' zeSAH-pazcendriya tiryagyonikA manuSyA vAnavyantarA jyotiSkA vaimAnikAca anantarAgatA api antakriyAM prakurvanti, paramparAgatA api antakriyAM prakurvanti, tathA cArakumArAdi stanitakumAraparyantAH daza bhavanapatyaH pRthivIkA yikAkAyikavanaspatikAyikAzca anantarAgatA api antakriyAM kurvanti, paramparAgatA api antakriyAM kurvanti, bhavAntarebhya umayathApi AgatAnAM teSAmantakriyAkaraNe virodhAbhAvAt, tejaskAyika vAyukAyikA dvIndriyatrIndriyacaturindriyAstu parakumAra, chopakumAra, dikkumAra, pavanakumAra, stanitakumAra, pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika jIva anantarAgata bhI-antakriyA karate haiM aura paramparAgata bhI antakriyA karate haiM, kintu tejaskAyika, vAyukAdhika, dvIndriya, trIndriya, aura caturindriya jIva anantarAgata antakriyA nahIM karate, paramparAgata antakriyA karate haiN| zeSa jIva arthAt paMcendriya tiryaMca aura manuvya tathA vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika anantarAgata bhI antakriyA karate haiM aura paramparAgata bhI antakriyA karate haiM / isa prakAra asurakumAra se lekara stanitakumAra paryanta daza bhavanapati, pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika anantarAgata bhI antakriyA karate haiM aura paramparAgata bhI antakriyA karate haiM, arthAt ina paryAyoM se sIdhe manuSya bhava meM Akara antakriyA karane meM bhI koI virodha nahIM hai, magara tejaskAyika, vAyukAyika, dvIndriya, kumAra, dikakumAra, pavanakumAra, svanitakumAra, pRthvIkAyika, aprakAyika ane vanaspati kayika jIva anantarAgata paNa antakiyA kare che ane paraMparAgata paNa antakriyA kare che, paNa tejaskAyika, vAyukAyika, hIndriya, trIndriya ane caturindriya jIva anantarAgata antakriyA nathI karatA, paraMparAgata anakriyA kare che. zeSa jIva arthAt paMcendriya tiryaMca ane manuSya tathA vAnavyantara, tiSka ane vaimAnika anantarAgata paNaantakriyA kare che ane paraMparAgata paNa aMtakriyA kare che. e prakAre asurakumArathI laine svanitakumAra paryanta daza bhavanapati, pRthvIkAyika, aprakAyika ane vanaspatikAyika anantarAgata paNa antakriyA kare che ane paraMparAgata paNa antakriyA kare arthAta A paryAyathI sIdhA manuSya bhavamAM AvIne antakriyA karavAmAM paNa kaI vidhi nathI. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 prajJApanAsUtra mparAgatA evAntakriyAM kurvanti no anantarAgatAH teSu tejaskAyikavAyukAyikAnAmAnantaryeNa manuSyatvasyaiAnavApteH, vizlendriyANAM punastathAbhavastAbhAvyAdeva anantarAgatAnAmantakriyAkaraNavirodhaH, paJcendriyatiryagyonikA manuSyA vAnavyatarA jyotiSkA vaimAnikAzca anantarAgatA api evaM paramparAgatA bhapi antakriyAM kurvantIti phalitam // mU0 1 // // ekasamaye'ntakriyAkaraNavaktavyatA // mUlam-aNaMtarAgayA neraiyA egasamae kevaiyA aMtakiriyaM pakareMti ? goyamA ! jahaNe ego vA do bA tinnivA, ukkoseNaM dasa, rayaNappabhA puDhavI neraiyA vi evaMceva, jAva vAluyappabhA puDhavI neraiyA vi, aNaMtarAgayA NaM bhaMte! paMkappabhA puDhavI neraiyA egasamaeNaM kevaiyA aMtakiriyaM pakareMti ? goyamA ! jahaNaNeNaM eko vA do vA tinni vA ukkoseNaM cattAri, aNaMtarAgayA NaM bhaMte ! asurakumArA egasamae kevaiyA aMtakiriyaM pakareMti ? goyamA ! jahaNNe NaM eko vA dovA tinni vA ukkoseNaM dasa, agaMtarAgayA NaM bhaMte ! asurakumArIo egasamaeNaM kevaiyAo aMtakiriyaM pakareMti ? goyamA ! jahaNaNeNaM ego vA do vA tini vA ukkoseNaM paMkha, evaM jahA asurakumArA sadevIyA tahA jAva thaNiyakumArA vi sadevIyA, aNaMtarAgayA NaM bhaMte ! puDhavikAiyA egatrIndriya aura caturindriya jIva sIdhe manuSya hokara antakriyA nahIM karate, varan paramparAgata hI antakriyA kara sakate haiN| inameM tejaskAyikoM aura vAyukAyikoM ko to sIdhA manuSyabhava prApta hI nahIM hotaa| rahagae vikalendriya, so ve bhavasvabhAva ke kAraNa manuSya bhava prApta karake bhI usI bhava meM antakriyA nahIM kara sakate / paMcendriya tiryaca, manuSya, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika anantarAgata bhI antakriyA karate haiM aura paramparAgata bhI antakriyA karate haiM, yaha phalita huaa| paNa tejaskAyika, vAyukAyika, dvIndriya, trIndriya, ane caturindriya jIva sIdhA manuSya thaIne antakriyA nathI karatA, paraMtu paraMparAgata ja antakriyA karI zake che. temanAmAMthI tejarakAyika ane vAyukAyikone te sIdhe manuSya bhava prApta nathI thatuM, rahI gayA viklendriya, te te bhava svabhAvanA kAraNe manuSya bhava prApta karIne paNa teja bhavamAM anakriyA nathI karI zakatA. paMcendriya tiryaca, manuSya, vAtacantara, tiSka ane vaimAnika anantarAgata paNa antakriyA kare che ane paraMparAgata paNa antakriyA kare che e phalita thayuM zrI prazAnA sUtra:4
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 19 sU0 2 ekasamaye'ntakriyAkaraNanirUpaNam maye kevaiyA aMtakiriyaM pakareMti ? goyamA ! jahaNaNeNaM eko vA do vA tinni vA, ukkoseNaM catAri, evaM AukAiyA vi cattAri, vaNassai. kAiyA chacca, paMciMdiyatirikkhajoNiyA dasa, tirikkhajoNiNIo dasa, maNustA dasa, maNussIo vIsaM vANamaMtarA dasa, vANamaMtarIo paMca, joisiyA dapsa, joisijIo vIsaM, vemANiyA aTThasayaM vemANIo vIsaM // sU0 2 // chAyA-anantarAgatA nairayikA ekasamaye kiyanto'ntakriyAM prakurvanti ? gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, utkRSTena daza, ratnaprabhApRthivI nairayikA api evaJcaiva, yAvad vAlukAprabhApRthivI nairayikA api, anantarAgatAH khalu bhadanta ! paGkaprabhApRthivI nairayikA ekasamayena kiyanto'ntakriyAM prakurvanti ? gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, utkRSTena eka samaya meM atakriyA karane kI vaktavyatA zabdArtha-(aNaMtarAgayA neraiyA egasamae kevaiyA aMtakiriyaM pakare ti?) anantarAgata nairayika eka samaya meM kitane antakriyA karate haiM ? (goyamA ! jahanneNaM ego vA do vA tinni vA) he gautama ! jaghanya eka, do athavA tIna (ukkoseNaM dasa) utkRSTa daza (rayaNappabhA puDhavI neraiyA vi evaM ceva) ratnaprabhA pRthvI ke nAraka bhI isI prakAra (jAva vAluyappabhA puDhavIneraiyA vi) yAvat vAlukAprabhA pRthvI ke nAraka bhI (agaMtarAgayA paMkappabhA puDhavI neraiyA) anantarAgata paMkaprabhA pRthvI ke nAraka (egasamae NaM kevaiyA aMtasiriyaM pakareMti ?) eka samaya meM kitane anta. kriyA karate haiM ? (goyamA ! jahaNNeNaM eko yA do vA tinni vA) he gautama ! eka samayamAM antakriyA karavAnI vaktavyatA zahAtha-(aNaMtarAgayA neraiyA egasamae kevaiyA aMtakiriyaM pakareM ti) anantarAta na2yi4 me samayamA TahI santayiA 43 cha ? (goyamA ! jahaNNeNaM ego vA do vA tinni vA) : gautama ! 45nya me4, me, pa, (ukkoseNa dasa) 458 425 (rayaNappabhA puDhavI neraiyA vi evaM ceva) 2tnamA pRthvInA n||24 5 4 4Are (jAva vAluyapappabhA puDhavI neraiyA vi) yAvat pAtumA pRthvInA nA24 5]. (aNaMtarAgayA paMkappabhA puDhavI neraiyA) manantagata 54mA pRthvInA nA24 (ega samaeNaM kevaiyA aMtakiriyaM pakareM ti) 4 samayamA 32ii sn13|| 42 cha ? (goyamA ! jahaNNeNaM ekko vA do vA tinni vA) gautama ! dhanya 24, 2. AthA 1 (ukoseNaM cattAri) utkRSTa yAra. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 prazApanAstre catvAraH, anantarAgatAH khalu bhadanta ! asura kupArA eka samaye kiyanto'ntakriyA prakurvanti ? gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, utkRSTena daza, anantarAgatAH khalu bhadanta ! asurakumAyaH ekasamayena kiyato'ntakriyAM prakurvanti ? gautama ! jaghanyena ekA vA dve vA tisro vA, utkRSTena pazca, evaM yathA asura kumArA sadevIkA stathA yAvat stanitakumArA api sa devIkAH, anantarAgatAH khalu bhadanta ! pRthivIkAyikAH ekasamaye kiyanto'ntakriyAM prakurvanti ? gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, utkRSTena catvAraH, evam akAyikA jaghanya eka do athavA tIna (ukkoseNaM cattAri) utkRSTa se cAra (aNaMtarAgayA NaM bhaMte ! asurakumArA egasamae kevaiA aMtakiriyaM pakare ti?) he bhagavan ! anantarAgata asurakumAra eka samaya meM kitane antakriyA karate haiM ? (goyamA! jahaNNeNaM eko vA do vA timi dhA) he gautama ! jaghanya, eka, do athavA tIna (ukoseNaM dasa) utkRSTadaza (aNaMtarAgayA NaM bhaMte! asurakumArIo egasamaeNaM kevaiyAo aMtakiriyaM pakare ti ?) he bhagavan ! anantarAgata asurakumAriyAM eka samaya meM kitanI antakriyA karatI haiM ? (goyamA ! jahaNNeNaM eko vA do vA tini kA) he gautama ! jaghanya eka, do athavA tIna (ukkoseNaM paMca) utkRSTa pAMca (evaM jahA asurakumArA sadevIyA tahA jAva thaNiya. kumArA vi sadevIyA) isa prakAra jaise asurakumAra deviyoM sahita kahe vaise hI deviyoM sahita stanitakumAroM taka kahanA (aNaMtarAgayA NaM bhaMte ! puDhabikAiyA egasamae kevaiyA aMtakiriyaM pakareti ?) he bhagavan ! anantarAgata pRthvIkAdhika eka samaya meM kitane antakriyA karate haiM ? (goyamA ! jahaNNeNaM ekko vA do vA tibhi vA) gautama ! jaghanya, eka do athavA tIna (ukoseNaM cattAri) utkRSTa cAra (evaM AukAiyA vi cattAri) (aNaMtarAgayANaM bhaMte ! asurakumArA, egasamae kevaiyA aMtakiriyaM pakareM ti) bhagavan ! manantarAta masurezubhAra 4 samayamA dI santayA 42 cha ? (goyamA ! jahaNNeNaM eko vA do vA tinni vA) OM gautama ! dhanya me4, me, mAtra (ukkosegaM dasa) utkRSTa dRza (aNaMtarAgayANaM bhaMte ! asurakumArIo egasamaeNaM kevaiyAo aMtakiriyaM pakareM ti ?) 3 bhagavan ! manantarAta asuramAriyo me4 samayamA unI santaThiyA 42 cha ? (goyamA ! jahaNNegaM eko vA do vA tinni vA) gautama ! 4dhanya se, me athavA 19 (ukkoseNaM paMca) utkRSTa pAMya (evaM jahA asurakumArA sadevIyA tahA jAva thaNiyakumArA vi sadevIyA) se mAre jevA asurakumAra devi sahita kahyA tevA ja devi sahita svanitakumAra sudhI kahevuM. (aNaMtarAgayANaM bhate ! puDha vikAiyA egasamae kevaiyA aMtakiriyaM pakareM ti?) bhagavan ! manantarAta vAyi4 me 4 samayamA TasI mantayiA 42 cha ? (goyamo ! jahaNaNaM ekko vA do vA tinni vA) 3 gautama ! dhanya me, me 2521 // vAra (ukkoseNaM cattAri) dRSTa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 19 sU0 2 ekasamaye'ntakriyAkaraNanirUpaNam 497 api catvAraH, vanaspatikAyikAH SaT ca, paJcendriyatiryagyonikAH daza, tiryagyonikyo daza, manuSyA daza, mAnuSyo viMzatiH, vAnavyantarA daza, vAnavyantaryaH paJca, jyotiSkA daza jyotiSkyo viMzatiH, vaimAnikA aSTazatam, vaimAnikyo viNshtiH|| sU0 2 // ____TIkA-atha nairayikAdi bhavebhyo'nantaramAgatAH kiyanto nairayikAdaya ekasamayenAntakriyAM kurvanti ityevaM rUpaM tRtIyam ekasamayadvAraM prarUpayitumAha-'aNaMtarAgayA neraiyA egasamae kevaiyA aMtakiriyaM pakareMti ?' he bhadanta ! anantarAgatA:-nairayikAdibhavebhyo manuSya bhave'nantareNa-avyavadhAnena AgatAH santo nairayikA ekasamayena kiyanto'ntakriyAM praku rvanti ? atra 'nairayikAH' iti pUrva pravaparyAyeNa vyapadizyante sa ca vyapadezo devAdipUrvabhavaisI prakAra apakAyika bhI cAra (vaNassaikAiyA chacca) vanaspatikAyika chaha (paMciMdiyatirikkhajoNiyA dasa) paMcendriyatiryaMcayonika daza (tirikkhajoNi. NIo dasa) tiyecastriyAM daza (maNusmA dasa) manuSyadaza (maNussIo vIsaM) manu. paniyAM vIsa (vANamaMtarA dasa) vAnavyantara dasa (vANamaMtarIo paMca) vAnavyantara: deviyA~ pAMca (johasiyA dasa) jyotiSka daza (joisiNIo vIsaM) jyotiSkadeviyAM vIsa (vemANiyA aTThasayaM)) vaimAnika ekasau ATha (vemANiNIo vIsaM) vaimAnika deviyAM vIsa ___TIkArtha-nAraka Adi paryAyoM se sIdhe Ae hue arthAt anantarAgata kitane jIva eka samaya meM antakriyA kara sakate haiM, isakA vicAra yahAM kiyA jA rahA hai yaha tIsarA ekasamaya dvAra hai| gautamasvAmI-he bhagavana ! anantarAgata nAraka eka samaya meM kitane antakriyA karate haiM ? arthAt jo jIva nAraka se nikala kara sIdhe manuSyabhava meM Ae haiM, ve yadi antakriyA kare to eka samaya meM kitane karate haiM ? yahAM yaha dhyAna yA2 (evaM AukAiyA vi cattAri) me 543 2054454 55 yAra (vaNassaikAiyA chacca) na25tiya cha (paMcidiyatirikkhajoNiyA dasa) payandriyatiya yayAni4 6za (tirikkhajoNiNIo dasa) tiya ya strIyA 60 (maNussA dasa) manuSya 45 (maNussIo vIsaM) manuSyaniyA vIsa (vANamaMtarA dasa) pAna0yanta2 6za (vANamaMtarIo paMca) vAnavyanta2 haviyA pAya (joisiyA dasa) cyAti 12 (joisiNIo vIsa) jyoti viyo pIsa (vemANiyA anusayaM) vaimAnisamA (vaimANiNIo vIsaM) vaimAnisa heviyA vIsa. TIkAtha-nAraka Adi paryAthI sIdhA AvelA arthAt anarAgata keTalA jIva eka samayamAM antakriyA karI zake che, tene vicAra ahIM thaI rahelo che, A trIjuM eka samaya dvArA zrIgautamasvAmI-he bhagavana! anantarAgata nAraka eka samayamAM keTalI antakriyA kare che? athata je jIva nArakathI nikaLIne sIdhA manuSya bhavamAM AvyA che, teo je antakriyA kare te eka samayamAM keTalA kare che? ahIM dhyAna rAkhavuM joIe ke je jIva pra063 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 prajApanAsUtra paryAya pratipattinirAsArtho'vaseyaH, evamagre'pi tattatpUrvabhavaparyAyeNa vyapadeze prayojanaM vimAvanIyam, bhagavAnAha-'goyamA ?' he gautama ! 'jahaNNega ego vA do vA tini vA, ukkoseNaM dasa' jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, utkRSTena daza, anantarAgatA nairayikA ekasamayena antakriyAM kurvanti, 'rayaNappabhApuDhavI neraiyA vi evaM ceva' ratnaprabhApRthivI nairayikA api evaJcaiva-jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, utkRSTena daza anantarAgatA ekasamayena antakriyAM kurvanti, 'jAva vAluyappabhApuDhavI neraDyA vi' yAvat-zarkarAprabhApRthivI nairayikA api vAlukApramApRthivo nairayikA api jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, utkRSTena daza anantarAgatAH ekasamayena antakriyA kurvanti, gautamaH pRcchati-'aNaMtarAgayA bhaMte ! paMkappamA rakhanA cAhie ki jo jIca naraka se nikalakara manuSyaparyAya meM AgayA, vaha nAraka nahIM rahA, manuSya, ho gayA, phira bhI use anantarAgata nAraka kahA hai| yaha kathana pUrvabhavaparyAya kI apekSA se samajhanA caahie| deva Adi bhavoM kA nirAkaraNa karane ke lie isa prakAra kA prayoga kiyA gayA hai| vastutaH anantarA gata nAraka kA tAtparya yahAM usa jIva se hai jo pUrvabhava meM nAraka thA aura vahAM se nikala kara sIdhA manuSya huA hai| isI prakAra anantarAgata asurakumAra pRthvIkAyika Adi ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| bhagavAn jaghanya eka do athavA tIna anantarAgata nairayika eka samaya meM antakriyA karate haiM aura uskRSTa daza anantarAgata nAraka antakriyA karate haiN| ratnaprabhA pRthiva ke nAraka bhI isI prakAra eka samaya meM jaghanya eka, do yA tIna antakriyA karate haiM, utkRSTa daza antakriyA karate haiN| zarkarAprabhA aura vAlukAprabhA pRthvI ke nAraka bhI isI taraha eka samaya meM jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa daza taka antakriyA karate haiN| narakathI nikaLIne manuSya paryAyamAM Avela che. te nAraka nathI rahete. manuSya thaI jAya che. te paNa tene anantarAgata nAraka kahela che. A kathana pUrvabhava paryAyanI apekSAthI samajavuM joIe. deva Adi bhavenuM nirAkaraNa karavAne mATe A prakArane prayoga karAyele che. vastutaH anantarAgata nArakanuM tAtparya ahIM te jIvathI che je pUrva bhavamAM nAraka che ane tyAMthI nikaLIne sIdhe manuSya thayuM che. e ja prakAre anantaragata asurakumAra, pRthvIkAyika Adine viSayamAM paNa samajI levuM joIe. zrIbhagavAna -jaghanya eka, be athavA traNa anantarAgata narayika eka samayamAM antakriyA kare che ane utkRSTa daza anantarAgata nAraka antakriyA kare che ratnaprabhA pRthvInA nAraka paNa eja prakAre eka samayamAM jaghanya eka, be agara traNa antakriyA kare che. utkRSTa daza atakriyA kare che. zarkarA prabhA ane vAlukAprabhA pRthvInA nAraka paNa eja rIte eka samayamAM jaghanya eka, be athavA traNa ane utkRSTa daza sudhI antakriyA kare che. zrI prazApana sUtra:4
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 19 sU0 2 ekasamaye'ntakriyAkaraNanirUpaNam puDhavI neraiyA egasamaeNaM kevaiyA aMtakiriyaM pakareMti ? he bhadanta ! anantarAgatAH paGkaprabhApRthivI nairayikA ekasamayena kiyanto'ntakriyAM prakurvanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNa eko vA do vA tinni vA ukkoseNaM cattAri' jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, utkRSTena catvAro'nantarAgatAH paGkaprabhApRthivI nairayikA ekasamayena antakriyA kurvanti, gautamaH pRcchati--'aNaMtarAgayA NaM bhaMte ! asurakumArA egasamaye kevaiyA aMtakiriyaM pakareMti ?' he bhadanta ! anantarAgatA amurakumArA ekasamayena kiyanto'ntakriyAM prakurvanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNa eko vA do vA tini vA, ukkoseNaM dasa' jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, utkRSTena tu daza anantarAgatA asurakumArA ekasamayena antakriyAM kurvanti, gautamaH pRcchati-'aNaMtarAgayA NaM bhaMte ! asurakumArIo egasamae kevaiyA aMtakiriyaM pakareMti ?' he bhadanta ! anantarAgatAH khalu asurakumAryaH ekasamayena gautamasvAmI-he bhagavana ! anantarAgata paMkaprabhA pRthvI ke nAraka eka samaya meM kitane antakriyA karate haiM ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya eka, do athavA tIna paMkaprabhA ke anantarAgata nAraka eka samaya meM antakriyA karate haiM, utkRSTa cAra eka samaya meM antakriyA karate haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! anantarAgata asurakumAra eka samaya meM kitane antakriyA karate haiM ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa daza anantarAgata asurakumAra eka samaya meM antakriyA karate haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! anantarAgata asurakumAriyAM eka samaya meM kitanI antakriyA karatI haiM ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya eka do tIna aura utkRSTa pAMca anantarAgata zrIgautamasvAmI- he bhagavan ! anantarAgata paMkaprabhA pRthvInA nAraka eka samayamAM keTalI antakriyA kare che zrIbhagavAna he gautama! jaghanya eka, be athavA traNa paMkaprabhAnA anantarAgata nAraka eka samayamAM anakriyA kare che, utkRSTa cAra eka samayamAM antakriyA kare che. zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! anantarAgata asurakumAra eka samayamAM keTalI antayaa 42 che? bhagavAna he gautama! jaghanya eka be athavA traNa ane utkRSTa dasa anantarAgata asurakumAra eka samayamAM aMtakriyA kare che. gautamasvAmI-he bhagavan ! anantarAgata asuzkamArI eka samayamAM keTalI aMtakriyA kare che? zrIbhagavAna-he gautama! jaghanya eka, be agara traNa ane utkRSTa, pAMca anantarAmata zrI. prazAnA sUtra:4
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 prajJApanAstre kiyatyo'ntakriyAM prakurvanti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNeNaM eko vA do vA timi vA ukkoseNaM paMca' jaghanyena eko vA dve vA tisro vA, utkRSTena paJca anantarAgatA asurakumArya ekasamayena antakriyAM kurvanti, 'evaM jahA asurakumArA sadevayA tahA jAva thaNiyakumArA vi' evam-pUrvoktarItyA yathA asurakumArAH sadevIkA:-asurakumArosahitAH pratipAditA stathA yAvat-nAgakumArAH, suvarNakumArAH, agnikumArAH, vidyutkumArAH udadhakuimArAH, dvIpakumArAH' dikkumArAH, vAyukumArAH, stanitakumArAzcApi sadevIkA:-nAgakumAryAdi sahitAH pratipAdanIyAH, gautamaH pRcchati-'aNaMtarAgayA NaM bhaMte ! puddhvikaaiy| egasamae kevaiyA aMtakiriyaM pakareMti ?' he bhadanta ! anantarAgatAH khalu pRthivIkAyikA ekasamayena kiyanto'ntakriyAM prakurvanti ? bhagavAnAha-goyamA ?' he gautama ! 'jahaNNeNaM eko vA do vA trayo vA, utkRSTena catvAraH pRthivIkAyikA anantarAgatA ekasamayena antakriyAM kurvanti, 'evaM AukAiyA vi cattAri' evam-pRthivIkAyikoktarItyA apkAyikA api anantarAgatA jaghanye na eko vA dvau vA trayo vA utkRSTena catvAra ekasamayena asurakumAra deviyAM eka samaya meM antakriyA karatI haiN| isI prakAra jaise deviyoM sahita asurakumAroM kI vaktavyatA kahI usI prakAra nAgakumAroM, suvarNakumAroM agnikumAroM, vidyutkumAroM, udadhikumaroM, dvIpakumAroM, dizAkumAroM, aura stanitakumAroM kI bhI deviyoM sahita vaktavyatA kahalenI caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! anantarAgata pRthvIkAyika eka samaya meM kitane antakriyA karate haiM ? bhagavAn-he gautama ! jaghanya eka, do yA tIna, utkRSTa cAra anantarAgata pRthvIkAyika eka samaya meM antakriyA karate haiN| isI prakAra anentarAgata ap. kAyika bhI jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra eka samaya meM antakriyA karate haiM / anantarAgata vanaspati kAyika jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa chaha eka samaya meM antakriyA karate haiM / anantarAgata paMcendriya tiryaca asurakumAra devi eka samayamAM anakriyA kare che. e ja prakAre jema devi sahita asurakumAranI vaktavyatA kahI che, eja prakAre nAgakumAro, suvarNakumAre, agnikumAro, vidyutakumAre, udadhikumAre, dvIpakumAre, dizAkumAra, vAyukumAra, ane svanitakumAranI paNa deviyA sahita vaktavyatA kahevI joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! anantarAgata pRthvIkAyika eka samayamAM keTalI antakriyA kare che? zrI bhagavate gautama ! jaghanya eka, be agara traNa, utkRSTa cAra anantarAgata pRthvIkAyika eka samayamAM antakriyA kare che. e ja prakAre anantarAgata aprakAyika paNa jaghanya eka, be agara traNa ane utkRSTa cAra eka samayamAM antakiyA kare che. ananta zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameya yodhinI TIkA pada 19 sU. 2 ekasamaye'ttakiyAkaraNanirUpaNam antakriyAM kurvanti 'vaNassaikAiyA chacca' vanaspati kAyikA anantarAgatA jayanyena eko vA dvau vA tyo vA, utkRSTena SaT ca eka samayena antakriyAM kurvanti 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA dapsa' paJcendriyatiryagyonikA anantarAgatA jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, utkRSTena daza ekasamayena antakriyAM kurvanti, 'tirikkha noNiNIo dasa' paJcandriyatiryagyonika striyo'nantarAgatA jaghanyena ekA vA dve vA tisro vA utkRSTena daza ekasamayena antakriyAM kurvanti 'maNussA dasa' manuSyA anantarAgatA jaghanyena eko vA dvau vA yo vA, utkRSTena daza ekapamayena antakriyA kurvanti, 'maNussIo vIsaM' mAnuSyaH anantarAgatA jaghanyena ekA vA dve vA tisro vA, utkRSTena viMzatiH ekasamayena antakriyAM kurvanti 'vANamaMtarA dasa' vAnavyantarA anantarAgatA jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTena daza ekasamayena antakriyAM kurvanti, 'vANatarIo paMca' vAnavyantaratriyo'nantarAgatA jaghanyena ekA vA dve vA tisro vA utkRSTena paJca ekasamayena antakriyAM kurvanti, 'joisiyA dasa jyotiSkA:-anantarAgatA jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTena daza ekasamayena antakriyAM kurvanti, 'joisigIo vIsaM' jyotiSka triyo'nantarAgatA jaghanyena ekA vA jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa daza eka samaya meM antakriyA karate haiN| anantarAgata paMcendriyatiryaca striyAM jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa daza eka samaya meM antakriyA karatI haiN| anantarAgata manuSya jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa daza eka samaya meM antakriyA karate haiN| anantarAgata manuSyaniyAM jaghanya eka, utkRSTa vIsa eka samaya meM antakriyA karatI haiM / anantarAgata vANavyantara jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa daza eka samaya meM antakriyA karate haiM / anantarAgata vAnavyantara deviyAM jaghanya eka, do yA tIna utkRSTa pAMca eka samaya meM antakriyA karatI haiM ! anantarAgata jyotiSka jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa daza antakriyA karate haiM / anantarAgata jyotiSka striyAM jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa vIsa eka samaya meM antakriyA karatI haiM / anantarAgata vaimAnika jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa eka rAgata vanaspatikAyika jaghanya eka, be agara traNa ane utkRSTa cha eka samayamAM antakriyA kare che. anantarAgata paMcendriya tiryaMca stri jaghanya eka, be agara traNa ane utkRSTa dasa eka samayamAM antakriyA kare che. anantarAgata manuSya striya jaghanyathI eka be agara traNa ane utkRSTa vIsa eka samayamAM aMtakriyA kare che. anantarAgata vAna-vyantara jaghanya eka, be agara traNa ane utkRSTa daza eka samayamAM antakriyA kare che. anantarAgata vAna vyatara devi jaghanya eka, be ane traNa utkRSTa pAMca eka samayamAM antakriyA kare che. anacrAgata tiSka jaghanya eka, be agara traNa ane utkRSTa daza antakriyA kare che. anantarAgata tiSka siye jaghanya eka, be agara traNa ane utkRSTa vIsa eka samayamAM aMtakriyA kare che. anantarAgata vaimAnika jaghanya eka, be zrI prazAnasUtra:4
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 pradhApanAstre dve vA tisro vA, utkRSTena viMzatirekasamayena antakriyAM kurvanti, 'vemANiyA aTThasayaM' vaimAnikA anantarAgatA jaghanyena eko vA dvau vA tyo vA, utkRSTena aSTottarazatam ekasamayena antakriyAM kurvanti, 'vemANiNI bhI vIsa' vaimAnikastriyaH anantarAgatA jaghanyena ekA vA dve vA tisro vA, utkRSTena viMzatirekasamayena antakriyAM kurvanti // sU0 2 // // uddhRttadvAravaktavyatA / mUlam-neraie NaM bhaMte ! neraiehito aNaMtaraM uvvaTTittA neraiesu uvavajjejjA ? goyamA ! No iNaTe samaTe, neraie NaM bhaMte ! neraiehito aNaMtaraM ubaTTittA asurakumAresu uvavajjejjA ? goyanA ! no iNa? samaTe, evaM niraMtaraM jAva cauridiesu pucchA, goyamA ! no iNaTe samaTe, neraiegaMbhaMte ! neraiehito agaMtaraM udhvadvittA paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjejA, atthegaie uvavajjejjA atthegaie No uvavajjejA, je NaM bhaMte! neraiehito aNaMtaraM paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjejjA, seNaM bhaMte! ke valipannattaM dhammaM labhejA savaNayAe ? goyamA ! atthegaie labhejA, atthegaie No labhejjA, je NaM bhaMte ! kevalipannattaM dhammaM labhejjA savaNayAe, se NaM kevalaM bohiM bujhejA ? goyamA ! atthegaie bujjhejjA atthegaie No bujjhejA, je NaM bhaMte ! kevalaM bohi bujhejA, se gaM saddahejA pattiejjA roejjA ? goyamA ! saddahejA pattiejjA roejA, je NaM bhaMte ! sadahejA pattiejA roejjA se NaM AbhiNibohiyanANa suyaNANAI uppADejjA ? haMtA, goyamA ! uppADejjA, je gaMbhaMte! AbhiNibohiyaNANa suyanANAI uppADejjA se NaM saMcAejjA sIlaM vA vayaM vA guNaM vA veramaNaM vA paJcakkhANaM vA posahavAsaM vA paDibajjittae ? goyamA ! atyaMgaie saMcAejjA, atthegaie No saMcAejjA, je NaM bhaMte ! saMcAejjA sIlaM vA jAva posahovavAsaM vA paDivajjittae se NaM ohinANaM sau ATha eka samaya meM antakriyA karate haiN| vaimAnika deviyAM jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa vIsa eka samaya meM antakriyA karatI haiN| yA traNa ane utkRSTa ekase ATha eka samayamAM antakriyA kare che. vaimAnika deviye jaghanya eka, be yA traNa ane utkRSTa vIsa eka samayamAM antakiyA kare che. zrI. praapn| sUtra:4
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 19 sU0 3 nairayikAnAM nairayikAdiSu uvartananirUpaNama 503 uppADejjA? goyamA ! asthegaie uppADejjA asthegahae jo uppADejA, je NaM bhaMte ! ohinANaM uppADejjA se saMcAejjA muMDe bhavittA AgArAo aNagAriyaM paraittae ? goyamA! No iNaTe samaTe neraie NaM bhaMte ! neraiehito aNaMtaraM uvvaTTittA maNussesu uvavajjejjA ? goyamA ! atthegaie uvavajjejjA, atthegaie No uvavajjejjA, je NaM bhaMte ! uvavajejjA, se NaM kevalipannattaM dhammaM labhejjA savaNayAe ? goyamA ! jahA paMbiMdiyatirikkhajoNiesu jAva je NaM bhaMte ! ohinANaM utpADejjA, se NaM saMcAejjA muMDe bhavittA AgArAo aNagAriyaM pabvaittae ? goyamA ! atthegaie saMcAejjA, atthegaie No saMcAejjA, je NaM bhaMte ! saMcAejjA muMDe bhavittA AgArAo aNagAriyaM pavvaittae se NaM maNapajjavanANaM uppADejA ? goyamA ! atthegaie uppADejjA, atthegaie No uppADejjA, je gaM bhaMte ! maNapajjavanANaM uppADejjA se NaM kevalanANaM uppADejjA ? goyamA! atthegaie uppADejjA atthegaie No uppADejA je bhaMte ! kevalanANaM uppADejjA se gaM sijjhejjA bujjhejjA muccejjA samvadukkhANaM aMtaM karejjA ? goyamA! sijjhejA jAva savvadukkhANamaMtaM karejjA, neraieNaM bhaMte ! neraie. hiMto aNaMtaraM udhvaTTittA vANamaMtarajoisiyavemANiesu uvavajjejjA ? goyamA ! No iNaTe samaTe ||suu0 3 // chAya-nairapikaH khalu bhadanta ! nairayikebhyo'nantaramuvRtya nairayikeSu upapadyeta ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, nairayikaH khalu bhadanta ! nairayikebhyo'nantaramuvRttya asurakumAreSu upapa. gheta ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, evaM nirantaraM yAvat caturindriyeSu pRcchA, gautama ! udvRtta dvAra zabdArtha-(neraie NaM bhaMte ! neraiehito aNaMtaraM uvvahitA neraiesu uvavajjejjA?) he bhagavana ! nAraka, nArakoM se ubara kara kyA sIdhA nArakoM meM utpanna udUvRtta dvArA zA-(neraie NaM bhaMte ! neraie hito aNaMtaraM uvvaTTittA neraiesu uvavajjejjA ?) he san ! nA24 nA24mAthI nijIna zusIdhA nAmamA 5 thAya cha 1 (goyamA! No zrI. prshaan| sUtra:4
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 prajJApanAsUtre nAyamarthaH samarthaH nairayikaH khalu bhadanta ! nairayikebhyo'nantaramudavRzya paJcendriyatiryaJoy upapadyeta ? astyekaH upapadyate, astyeko no upapadyate, yaH khalu bhadanta ! nairayikebhyo'nantaram paJcendriyatiryagyonikeSu upapadyeta sa khalu bhadanta ! kevaprijJataM dharma labheta zravaNatayA ? gautama ! astyeko labheta, astyeko no labheta, yaH khalu bhadanta ! kevaliprajJaptaM dharma labheta zravaNatayA, sa khalu kevalAM bodhiM budhyeta ? gautama ! hotA hai ? (gomA ! No iNDe samaTThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (neraie NaM bhaMte! neraiehiMto anaMtaraM uvvahittA asura kumAresa ubavajjejjA ?) he bhagavan ! kyA nAraka nArakoM se nikalakara sIdhA asura kumAroM meM utpanna hotA hai ?) (gomA ! No iNa samaTThe) he gautama! yaha artha samartha nahIM ( evaM niraMtaraM jAva caridie pucchA ?) isI prakAra nirantara yAvat cauindriyoM meM pRcchA ? (goyamA ! No iNaTThe samaTThe) he gautama! yaha artha samartha nahIM ( neraie NaM bhaMte ! neraiehiMto anaMtaraM ubvahitA) he bhagavan ! nAraka nArakoM se nikala kara sIdhA (paMcidiyatiriva khajANiesu uvavajjejjA ?) paMcendriya tiryacayonikoM meM utpanna hotA hai ? (atthegaie uvavajjejjA. asthegaie jo uvavajjejjA) koI utpanna hotA hai, koI nahIM utpanna hotA (je NaM bhaMte ! neraie hiMto anaMtaraM paMcidiyatirikkhajoNiesa uvavajjejA) he bhagavan ! jo nArakoM se paMcendriya tiryacayonikoM meM utpanna hotA hai (se NaM bhate !) vaha bhagavan ! (kevalipannattaM dhammaM) kevali prarUpita dharma kA (labhejA savaNayAe) zravaNa prApta karatA hai-suna sakatA hai ? (goyamA ! asthegaie labhejA, asthegaie no labhejjA) he gautama ! koI prApta karatA hai, koI nahIM prApta karatA (jeNaM bhaMte ! iTThe samaTThe) De gautama ! AA artha samartha nathI (neraieNaM bhaMte! neraiehiMto anaMtaraM ucva - TTittA asurakumAresu utravajjejjA ?) he bhagavan! zu nAra nArabhAMthI niujIne sIdhA asuraGkubhArobhAM utpanna thAya che ? (goyamA ! no iNaTTe samaTTe) De gautama ! yA artha samartha nathI (evaM niraMtaraM jAva cauridie pucchA 1) mena prahAre nirantara yAvat caturindriyAbhAM 2chA ? (goyamA ! No iNaTTe samaTThe) he gautama! samartha samartha nathI. (neraieNa bhaMte ! neraiehiMto anaMtaraM uccaTTittA) hai lagavan ! nAra4 naar|bhaaNthii niruNIne sIdhA (paMcidiyatirikkha joNiesu uvavajjejjA ?) yathendriya tiryagya yoni mAM utpanna thAya che ? (atthegaie ubavajjejjA, atthegaie No utravajjejjA ) I utpanna yAya hai, artha nathI utpanna thatA (je gaM bhaMte ! neraieDiMto anaMtaraM paMcidiyatirikkhajoNiesa uvavajjejjA ) he bhagavan ! ne nArathI yathendriya tiryaya yonimAM utpanna thAya che (seNaM aMte !) te bhagavan ! (kevalipannattaM dhammaM ) usI pra3pita dharmanu (labhejjA savaNayAe ) zravaNu prApta are he sAMlajI rA che (goyamA ! atthegaie labhejjA, atthegaie no labhejjA ) he gotabha ! aprApta pUre che. ho nayI prApta 42tA (je NaM bhaMte! kevalipannattaM dhammaM labhejjA savaNayAe ) zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU0 3 nairayikANAM nairayikAdiSu uddhartananirUpaNam 505 astyeko kudhyeta, atyeko no budhyeta, yaH khalu bhadanta ! kevalAM bodhi budhyeta, sa khalu zradadhIta ? pratyayet ? rocayet ? gautama ! zraddadhIta patyayet, rocayet yaH khalu bhadanta ! zraddadhIta, pratyayet, rocayet sa khalu AbhinivodhikajJAnazrutajJAne utpAdayet ? hanta ! gautama ! utpAdayeta, yaH khalu bhadanta ! AbhinibodhijJAnazrutajJAne utpAdayet sa khalu zaknuyAt zIlaM vA, vrataM vA, guNaM vA, viramaNaM vA pratyAkhyAnaM vA pauSadhopavAsaM vA pratipattum ? gautama ! astyekaH zaknuyAt, astyeko no zaknuyAta, yaH khalu bhadanta ! zaknuyAt kevalipannattaM dhammaM labhejA savaNayAe) jo kevaliprarUpita dharma kA zravaNa prApta karatA hai (se NaM kevalaM ghohiM bujjhejA) kyA vaha kevala bodhi ko bUjhatA hai-pAtA hai ? (goyamA ! atthegaie bujjhejjA, atthegaie No bujjhejjA) he gautama ! koI bUjhatA hai, koI nahIM bUjhatA (je NaM bhaMte ! kevalaM bohiM bujjhejjA) jo bhagavan ! kevalabodhi ko bUjhatA hai (se NaM sadahejjA, pattiejjA, roejjA ?) vaha zraddA, pratIti, ruci karatA hai ? (goyamA ! saddahejjA, pattiejjA roejjA) he gautama ! zraddhA karatA hai, pratIti karatA hai, ruci karatA hai (jeNaM bhaMte ! saddahejjA, pattiejA roejjA) he bhagavan ! jo zraddhA, pratIti, ruci karatA hai (seNaM AbhiNibohiya nANa suyaNAI uppADejjA ?) vaha Abhinivodhika jJAna aura zrutajJAna ko prApta karatA hai ? (haMtA goyamA ! uppADejA) hAM gautama ! prApta karatA hai (je NaM bhaMte ! AbhiNibohiyanANasuyanANAiM uppADejjA) he bhagavan ! jo AbhiH nibodhika jJAna aura zutajJAna ko prApta karatA hai (se NaM saMcAejjA sIlaM vA vayaM vA guNaM vA veramaNaM vA paccakkhANaM vA posahovavAsaM vA paDivajjittae ?) vaha zIla, vrata, guNa, viramaNa, pratyAkhyAna, yA poSadhopavAsa ko aMgIkAra karane ke lie samartha hotA hai ? (goyamA ! asthagaiyA saMcAejjA, atthegaiyA No 2 praSita manu zravaNa prApta reche (se NaM kevalaM bohi bujhe jA) zu sa mAdhina sabhara cha ? bhagave cha ? (goyamA ! atthegaie bujjhejjA, asthegaie No bujhejjA) 3 gautama ! 4 cha / nayI tA (je NaM bhaMte ! kevalaM hohiM bujhejjA) bhAvana! 2 va mAdhina sabhA cha (se NaM sadahejjA pattirajjA, roejjA ?) te zraddhA, pratIti, 35 42 cha ? (goyamA ! sadahejjA, pattiejjA roejjA) gautama ! zraddhA 42 cha, pratAti 42 cha, 2thi 42 cha (je NaM bhaMte ! saddahejjA, pattiejjA, roejjA) De mAvan ! 2 zraddhA, pratIti sathi 42 cha. (seNaM AbhinivohiyanANa suyaNANAI uppADejjA ?) te zAminImAthi jJAna mane zrutajJAna prApta 42 cha haMtA goyamA ! uppADejA) 1, gautama ! prApta 42 cha (je NaM bhaMte ! AbhiNibohiyanANa suyanANAI utpADejA) bhagavan ! 2 minimonizAna bhane zrutajJAna prA. 42 cha (se NaM saMcAejjA solaM vA vayaM vA guNaM vA paccakkhANaM vA posahovavAsa vA paDiva jjittae ?) te vIsa, prata, gupa, virama, pratyAbhyAna kA poSadhopavAsane mAra pra0 64 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 prajJApanAta zIlaM vA yAvat poSadhopavAsaM vA pratipattuM sa khalu avadhijJAnamutpAdayet ? gautama ! astyeko utpAdayet, astyeko no utpAdayeta, yaH khalu bhadanta ! avadhijJAnamu pAdayet sa khalu zaknuyAt muNDo bhUtvA agArAd anagArikatAM prabanitum ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, nairayikaH khalu bhadanta ! nairarikebhyo'nantaram udRtya manuSyeSu upapadyeta? gautama ! astyeka utpAdayet, astyeko notpAdayet, yaH khaluH bhadanta ! utpAdayet sa khalu kevaliprajJaptaM dharma labheta zravaNatayA ? gautama ! yathA pazcendriyatiryagyonikeSu yAvat, yaH khalu bhadanta ! avadhijJAnamutpAdayet sa khalu zaknuyAt muNDo bhUtvA agArAd anagArikatA saMcAejjA) he gautama ! koI samartha hotA hai, koI samartha nahIM hotA (jeNaM bhaMte ! saMcAejjA sIlaM vA jAva posahovavAsaM vA paDivajjittae) he bhagavan ! jo zIla yAvat poSadhopacAsa aMgIkAra karane ko samartha hotA hai (se NaM ohinANaM uppADejjA ?) vaha avadhijJAna ko prApta karatA hai ? (goyamA ! asthegaie uppA. DejjA, asthegaie No uppADejjA) he gautama ! koI prApta karatA hai, koI prApta nahIM karatA (je NaM ohiNANaM uppADejjA se NaM saMcAejjA) jo avadhijJAna ko prApta karatA hai, vaha kyA samartha hotA hai (muMDe bhavittA) muMDita hokara (AgArAo) gRha se (aNagAriyaM) anagArapanako (pavvaittae) pravajita hone ko? (goyamA ! asthAIe saMcAejjA, atthegaie no saMcAejjA) he gautama ! koI samartha hotA hai, koI samartha nahIM hotA (je NaM saMcAejA muMDe bhavittA AgA rAo aNagAriyaM pavyahattae) jo muMDita hokara gRhatyAga karake saMyama aMgIkAra karane kA samartha hotA hai (se NaM maNapajjavanANaM uppADejA ?) vaha manaH paryavajJAna prApta karatA hai ? (goyamA ! atthegaIe uppADejA, asthegahae jo uppADejjA) he 12vAna bhATa samaya thAya cha 1 (goyamA ! atthegaiyA saMcAejjA, atthegaIyA No saMcAejjA) gautama ! | samartha thAya cha, samaya nathI yatA (je NaM bhaMte ! saMcAejjA sIlaM vA jAva posahovavAsaM vA paDivajjittae) sAvan ! 2 zIsa yAvat poSadhe.yapAsa mAra 42vAna samartha thAya che (se NaM ohinANaM uppADejjA) te bhavadhijJAna prApta 42 cha ? (goyamA ! atyaMgaie uppa DejA, atthegaie No uppADejA): gautama ! | ind re cha, ke prApta nathI karatA. __ (je NaM ohiNANaM uppADejjA, se NaM saMcAejjA) 2 madhijJAna prApta 42 che, tezu samaya DAya cha (muMDebhavittA) bhurita thadhana (AgArAmo) yathA (aNagAriyaM) m||2pnnaane (pavvaittae) pra ta thavAne ? (goyamA ! atthegaIe saMcAejjA, atthegaie no saMcAejjA gautama ! 1 samaya cha, samatha nayI yatA (je NaM saMcAejjA muMDe. bhavittA AgArAo aNagAriyaM pavvaittae) 2 bhuta dhane gRhatyAga 4rIna sayama 12 12vAne samaya thAya he (se NaM maNapajjavanANaM uppADejjA ? te mana:5ya jJAna prApta 42 cha ? zrI. prazAnasUtra:4
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU 0 3 nairayikANAM nai rayikAdiSu udvartananirUpaNam 507 prabajitum ? gautama ! astyekaH zaknuyAt, Atye ko no zaknuyAt, yaH khalu bhadanta ! zaknuyAt muNDo bhUtvA agArAd anagArikatA prabajitum, sa khalu manaHparyavajJAnamutpAdayet ? gautama ! astyeka utpAdayet Atyeko no utpAdayet, yaH khalu bhadanta ! manaHparyavajJAna mutpAdayet sa khalu kevalajJAna mutpAdayet ? gautama ! as yeka utpAyet, astye ko no utpAdayet, yaH khalu bhadanta ! kevalajJAnasAdayet sa khalu sidhyet budhyet, mucyeta, sarvaduHkhAnAmantaM kuryAt ? gautama ! sidhyed yAvat sarvaduHkhAnAmantaM kuryAt, nairayikaH khalu bhadanta ! nairayikempo'nantaramuvRttya vAnavyatarajyotiSkavaimAnikeSu utpAyet ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH ||suu0 3 // ____TIkA-athovRttadvAramadhikRtya prarUpayitumAha-'neraie NaM bhaMte ! neraiehito aNaMtaraM gautama ! koI prApta karatA hai, koI prApta nahIM karatA (je NaM bhaMte ! maNapajjavanANaM uppADejjA) he bhagavan ! jo manaH paryavajJAna ko prApta karatA hai (seNaM kevalanANaM uppADejjA) kyA vaha kevalajJAna prApta karatA hai ? (goyamA ! atthegaie upADejjA atthegaie No uppADejjA) he gautama ! koI prApta karatA hai, koI nahIM prApta karatA (jeNaM bhaMte ! kevalanANaM uppADejjA se NaM sijJajjA) he bhagavan ! jo kevala jJAna prApta karatA hai, vaha siddha hotA hai ? (vujjhejjA) kevalajJAna prApta karatA hai| (muccejjA) mukta hotA hai (savvadukkhANaM aMtaM karejjA ?) saba duHkhoM ko anta karatA hai ? (goyamA ! sijjhejjA jAva savvadukkhANamaMtaM karejjA) gautama ! siddha hogA yAvat saba duHkhoM kA anta kregaa| (neraie NaM bhaMte ! neraiehito aNaMtaraM uvvadvittA) he bhagavan ! nAraka narakoM se nikalakara sIdhA (vANamaMtara joisiya veyANiesu uvavajjejjA ?) cAnavyantara, jyotiSka vaimAnikoM meM utpanna hotA hai ? (goyamA ! No iNaDhe samaThe) he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| (goyamA ! atthegaie uppADejjA, atthegaie No uppADejjA) gautama ! prApta re cha, 35 prAta nayI 42tA (je NaM bhaMte ! maNapajjavanANaM uppADejjA) basavan ! 2 bhana:5ya jJAna prApta 42 cha (se NaM kevalanANaM uppADejjA ?) te sajJAna ta 42 cha ? (goyamA ! atthegaipa uppADejjA atthegaie No uppADejjA) 3 gautama ! 15 prApta re , prApta nathI 42tA (je NaM bhaMte ! kevalanANaM uppADejjA se NaM sijjhejjA) 3 lApan! 2 sajJAna prApta 42 cha, ta siddha thAya cha (bujjhejjA) jJAna prApta 42 cha ? (muccejjA) bhuta thAya cha (savvadukkhANaM aMtaM karejjA ?) a monA mata 42 cha ? (goyamA ! sijjhe jjA jAva savvadukkhANamataM karejjA) gautama ! siddha yAvat wi pAnI manta 42d. (neraieNaM bhaMte ! neraiehito aNaMtaraM uvvaTTitA) bhagavana ! nA24 nA2mAthI nijIna sIdhA (vANamaMtarajoisiyavemANiesu uvavajjejjA ?) pAna0ya.ta2 yati vaimAnimA Spanna thAya cha ? (goyamA ! No iNaTe samaDhe) 3 gautama ! ma a samartha nathI. zrI. prazAnA sUtra:4
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 prajJApanAsUtre uvvaTTittA neraiesu uvavajje jA ?' he bhadanta ! nairayikaH khalu nairayikebhyo'nantaram-nirantaram udavRttya-udavartanAM kRtvA kiM nairayikeSu upAdheta ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe samajhe' nAyamaryaH samarthaH-noktArthoM yuktyopapannaH, gautamaH pRcchati-'neraie NaM bhaMte ! neraiehito aNaMtaraM udhvaTTittA asurakumAresu uvavajjejjA ?' he bhadanta ! nairayikA khala nairayikebhyo'nantaramuvRtya kim asurakumAreSu upapadyeta ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'NoiNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samartha:-noktArthoM yuktyopapannaH, 'evaM niraMtaraM jAva cau. ridiemu pucchA' evam-nairathikoktarItyA nirantaram-avyavadhAnena yAvat nAgakumArAdi daza bhavanapatiSu pRthivIkAyikAdhekendriyeSu dvIndriya trIndriya caturindriyeSu nairayiko nairayikebhyo. 'nantaramuDhatya upapadyeta kim ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'NoiNaDhe TIkArtha-aba uddhRtta dvAra kI prarUpaNA karane ke lie kahate haiM gotamasvAmI-he bhagavan ! nArakajIva nArakoM se nikala kara kyA sIdhA narakoM meM utpanna hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! nAraka jIva nArakoM se nikala kara sIdhA kyA asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai ? isI prakAra nArakoM kI taraha nirantara yAvat-nAgakumAra Adi daza bhavanapatiyoM meM, pRthvIkAyika Adi ekendriyoM meM tathA dvIndriya, vrIndriya aura caturindriya jIvoM meM nAraka nArakoM se nikala kara utpanna hotA hai, aisI pRcchA karanI cAhie bhagavAn isake uttara meM kahate haiM-gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAt yaha sahI hai-aisA nahIM ho sakatA / isa viSaya meM yukti pUrvavat samajhalenI cAhie 1 TIkAI-have uddavRttAranI prarUpaNa karavAne mATe kahe che? zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! nAraka jIva nArakethI nikaLIne zuM sIdhA nArakamAM utpanna yAya cha ? zrI bhagavAna-he gautama ! A artha samartha nathI. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! nAraka jIva nArakethI nikaLIne sIdhA zuM asurakumAramAM utpana thAya che? zrI bhagavAn he gautama ! A artha samartha nathI. e prakAre nArakonI jema nirantara yAva-nAgakumAra Adi dasa bhavanapatimAM, pRthvIkAyika Adi ekendriyomAM tathA dvIndriya, trIndriya ane caturindriya jIvemAM nAraka narakathI nikaLIne utpanna thAya che, evI pRcchA kara joIe. zrI bhagavAn enA uttaramAM kahe che-he gautama ! e artha samartha nathI, arthAtuM, eja sAcuM che evuM nathI kahI zakAtuM. e viSayamAM yukti pUrvavat samajI levI joIe. zrI prazApana sUtra:4
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI TIkA pada 20 sU0 3 nairayikANAM nairayikAdiSu udvartananirUpaNam 509 samaDe' nAyamarthaH samarthaH-noktArtho yuktyopapannaH, prAguktayukteH, gautamaH pRcchati-'neraieNaM bhaMte ! neraiehito aNaMtaraM ucaTTi tA paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjejjA ?' he bhadanta ! nairayikaH khalu nairayikebhyo'nantaram udvRttya kiM paJcendriyatiryagyonikeSu upapadyata ? bhagavAnAha-'atthegaie uvavajjejjA, atthegaie No uvavajjejjA' astyekaH-kazcit nairayiko nairayikebhya udavartanAnantaraM paJcendriyatiryagyonikeSu upapadyata, astyekaH kazcittu nopapadyeta, gautamaH pRcchati-'jeNaM bhaMte ! neraiehiMto aNaMtaraM paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjejjA, se NaM bhaMte ! kevalipaNNaNa dhammaM labhejA savaNayAe ?' he bhadanta ! yaH khalu nairayiko nairapikebhya udavartanAnantaraM paJcendriyatiryagyonike ghu upapadayeta sa khalu bhadanta ! kiM kevaliprajJaptam-kevalinA-dharmajJapuruSeNa prajJaptam-upadiSTaM dharmam-zrutadharmarUpaM cAritradharmarUpazca zrava. NatayA zrotumityarthaH, labheta ? tathAvidhaH kiM kebali pratipAditaM.dharma zrotuM samarthoM bhavediti ? gautamasvAmI-he bhagavan ! nAraka jIva nArakoM se nikala kara sIdhA paMcendriya tiryaMcayonikoM meM utpanna hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! koI utpanna hotA hai, koI nahIM utpanna hotaa| gautamasvAmI-he bhagavan ! jo nAraka nArakoM meM se nikala kara sIdhA paMce. ndriya tiyacoM meM utpanna hotA hai, kyA vaha kevalI bhagavAn dvArA prarUpita dharma kA zravaNa prApta kara sakatA haiM ? arthAt kyA sarvajJa purUSa ke dvArA upadiSTa zruta dharma aura cAritra dharma ko zravaNa karane meM samartha ho sakatA hai ? bhagavAn-he gautama ! paMcendriya tiryaMcoM meM utpanna hone vAlA nAraka arthAt jo nAraka paMcendriya tiryaMca yoni meM utpanna huA hai vaha koI kevalI prarUpita dharma ko zravaNa karane meM samartha ho sakatA hai, koI nahIM hotA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! jo paMcendriya tiryaMcayonika nAraka se sIdhA zrI gautamasvAmI- he bhagavana ! nAraka chava nArakethI nikaLIne sIdhA paMcendriya tiya"ca nikamAM utpanna thAya che? zrI bhagavAna-he gautama ! keI utpanna thAya che, keI utpanna nathI thatA. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! je nAraka nArakamAMthI nikaLIne sIdhA paMcendriya tiryamAM utpanna thAya che. zuM te kevalI bhagavAna dvArA prarUpita dharmanuM zravaNa prApta karI zake che? arthAta zuM sarvajJa purUSa dvArA upadiSTa zrata dharma ane cAritra dharmane zravaNa karavAmAM samartha thaI zake che? zrI bhagavAna-he gautama! paMcendriya tiyAmAM utpanna thanArA nAraka arthAta je nAraka paMcendriya tiryacanimAM utpana thayela che te kaI kevalI prarUpita dharmane zravaNa karavAmAM samartha thaI zake che, kaI samartha nathI thatA. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! je paMcendriya tiryacanika narakathI sIdhA nikaLIne kevalo prarUpita dharmane zravaNa karI zake che. te kevaLa arthAt dharma prAptine athavA deza zrI prshaapn| sUtra:4
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 prajJApanAsatre bhAvaH, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'atthegaie labhejjA atthegaie No labhejjA' astyeka:-kazcit paJcendriyatiryagyonikeSu utpAdAhoM nairayikaH kevaliprajJaptaM dharmazrotuM no labheta, gautamaH astyekaH kazcittu tathAvidhaH sannapi kevaliprajJaptaM dharma zrotuM no labheta gautama ! punaH pRcchati-'jeNaM bhaMte ! kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe seNaM kevalaM bohiM bujjhejjA ?' he bhadanta ! yaH khalu paJcandriya tiryagyonikatayA utpAdAhoM nairayikaH kevali prajJaptaM dharma zravaNAya labheta-zrotuM samarthoM bhavet sa khalu ki kevalAM-vizuddhAM kaivalikI vA bodhim-dharmAvApti rUpAm, tajanaka zabda sandarbharUpAM vA bodhikAreNa kAryopacArAt. tasyAzca dharmAvApti janakavacana sandarbharUpAyA bodheH kevalinA sAkSAt paramparayA vopadiSTatvAt kaivalikatvamapaseyam, tathA ca kevalinA upadiSTaH sa kaivalikaH kevalipajJaptasya dharmasya zrotA kiM kaivalikI bodhi pUrvoktarUpAM budhyeta-tadartha jAnIyAditi praznAzayaH, bhagavAnAha-'goyamA !' nikala kara kevalI prarUpita dharma ko zravaNa kara sakatA hai ! vaha kevalI arthAt vizuddha bodhiko arthAt dharma prApti ko athavA dezanA ko prApta kara sakatA hai ? yahAM kevalI kI dharmadezanA ko jo bodhi kahA hai so kAraNa meM kArya kA upacAra karake kahA hai kyoM ki kevalI kI dezanA kAraNa hai kevalI ke dvArA sAkSAt athavA paramparA se upadiSTa hone ke kAraNa vaha bodhi kevali kahalAtI hai| jo kevalI dvArA upadiSTa ho so kevlik| prazna kA Azaya yaha hai ki kevali prarUpita dharma kA zrotA kyA kaivalika bodhi ko jAnatA hai ? use samajha sakatA hai bhagavAn-he gautama ! koI kevaliprarUpita bodhi ko bUjha sakatA hai, koI nahIM bUjha sktaa| gautamasvAmI-he bhagavan ! jo pUrvokta nAraka kevaliprarUpita pUrvokta bodhi kA artha samajhane meM samartha hotA hai kyA vaha usa para zraddhA kara sakatA hai ? usa para pratIti arthAt vizvAsa kara sakatA hai ? yA vizvAsa rUpa meM use grahaNa kara sakatA hai ? kyA vaha usa para ruci kara sakatA hai ? arthAt maiM isakA anusaraNa karUM, nAne prApta karI zake che? ahIM kevalInI dharmadezanAne je bedhI kahela che, te kAraNamAM kAryane upakAra karIne kahela che, kemake kevalInI dezanA kAraNa che, kevaLI dvArA sAkSAt athavA paraMparAthI upadiSTa hovAne kAraNe te bAdhikevaLika kahevAya che. je kevalI dvArA upadiSTa che te kevalika praznane Azaya e che ke kevali prarUpita dharmanA zretA kevalika bodhine jANe che? tene samajI zake che? zrI bhagavAna he gautama! kaI kevali prarUpita badhine jANI zake che, ke I nathI jANI zakatA. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! pUrvokta nAraka kevali prarUpita pUrvokta bodhine artha samajavAmAM samartha hoya che, zuM te tenA para zraddhA karI zake che, e upara pratIti arthAt vizvAsa karI zake che? agara vizvasta rUpamAM tene grahaNa karI zake che? zuM tenA para zrI prshaapn| sUtra:4
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU0 3 nairayikANAM nairayikAdiSu udvarttananirUpaNam 511 he gautama ! 'atthegaie bujjhejjA, atthegaie No bujjhejjA' astyeka:-kazcit tathAvidho nairapikaH kAliprajJaptAM vodhiM budhyeta-jAnIyAta, astyeka:-kazcitta kevaliprajJaptAM bodhi no budhyeta, gautamaH punaH praznayati-'jeNaM bhaMte ! kevalaMbohi bujjhejjA se NaM saddahejjA pattiejjA roejjA ?' he bhadanta ! yaH khalu tathAvidho nairayika H kaivalikIm-kevaliprajJaptAM bodhi prA. guktarUpAM budhyeta-arthato jAnIyAta sa khalukim arthatastAM bodhi zraddadhIta ? zraddhA viSayatvena gRhNIyAt ? tathA pratyayet - kiM vizvastarUpeNa upAdadIta ? rocayet-cikIrSAmi' ityevaM ki. madhyavasyet ? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'sadahejjA, pattiejjA, roejjA' tathAvidho nairayikaH kevaliprajJaptabodhijJAtA tAM bodhi zraddadhIta pratyayeta rocayecca, gautamaH punaH pRcchati-'jeNaM bhaMte ! saiddejjA pattiejjA roejjA seNaM AmiNibohiyanANa suyaNANAI uppADejjA ?' he bhadanta ! yaH khalu tathAvidha kevaliprajJaptabodhijJAtA nairayikastAM bodhiaisI bhAvanA kara sakatA hai ? bhagavAn-he gautama ! kevaliprarUpita dharma kA jJAtA vaha nAraka zraddhA, pratIti aura ruci kara sakatA hai gautamasvAmI-he bhagavan ! vaha zraddhA, pratIti aura ruci karane vAlA nAraka jo aba paMcendriyatithaMca ke rUpa meM hai kyA dharmaprAptirUpa bodhijanaka bhagavAna ke vacana sandarbha meM Abhiniyodhika jJAna aura zrutajJAna utpanna kara sakatA hai ? bhagavAn-he gautama ! vaha AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna utpanna kara sakatA hai| kyoMki kevali bhagavAna ke dvArA upadiSTa dharma kA zravaNa karane se aura usa para zraddhAna karane se use Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna kI prApti avazya hotI hai| ___ gautamasvAnI-jo kevaliprarUpita dharma kI prApti rUpa bodhi ke viSaya meM AbhiniyodhikajJAna aura zrutrajJAna prApta karatA hai, vaha jIva kyA zIla arthAt rUci karI zake che? arthAt huM tenuM anusaraNa karUM evI bhAvanA karI zake che? zrI bhagavAna he gautama! kevali prarUpita dharmane jJAtA te nAraka zraddhA pratIti ane rUcI karI zake che. gautamasvAmI-he bhagavana ! te zraddhA pratIti ane rUci karavAvALA nAraka je have paMcendriya tiryaMca rUpamAM che zuM dharma prAptirUpa badhijanaka bhagavAnanA vacana sandarbhamAM AbhinibAdhika jJAna ane zrutajJAna utpanna karI zake che? zrI bhagavAna he gautama ! te AminibAdhikAna ane zrutajJAna utpanna karI zake che. kemake kevali bhagavAna dvArA upadiSTa dharmanuM zravaNa karavAthI ane tenA para zraddhAna karavAthI tene AbhinibedhikajJAna ane zrutajJAnanI prApti avazya thAya che. zrI gautamasvAmI-je kevali prarUpita dhamanI prAptirUpa badhinA viSayamAM AbhinibedhikajJAna ane zrutajJAna prApta kare che, te jIva zuM zIla arthAt brahmacaryavrata arthAt - zrI. prshaan| sUtra:4
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 prajJApanAsUtre zradadhIta zraddhANaviSayaM kurute, pratyayet-tadvaSayaM pratyayaM-vizvAsamutpAdayati, rocayet-cikI pAMviSayatayA'dhyavasAyaM karoti sa khalu tathAvidho nairayikaH kiM tathAvidhadharmAvAptirUpabodhijanaka bhagavadvacana sandarbha AbhinibodhijJAtazrutajJAne utpAdayet ? bhagavAnAha-'haMtA, goyamA ! uppADe jA' he gautama ! hanta-satyam tadviSaye sa AbhinibodhikajJAna zrutajJAne utpAdayet, kevalyupadiSTa dharmazravaNazraddhAnAdazyaM tasyAbhinibodhika jJAnazratajJAnayoH sadbhAvAt, gautamaH punaH pRcchati-'jeNaM bhaMte ! AbhiNibohiyanANasuranANAI uppADejjA se NaM saMcAejA solaM vA vayaM vA guNaM vA veramaNaM vA paJcakkhANaM vA posahovavAsaM vA paDivajittae ? he bhadanta ! yaH khalu tathAvidho nairayikaH keliprajJatadharmAvAptirUpabodhiviSaye AbhinibodhikajJAnazrutajJAne utpAdayet-samutpAdayet sa khalu kiM zaknuyAt zIlamzIlam-brahmacarya vA, vratam-adbhUtaM dravyAdi viSayaniyamarUpaM vA, guNam-bhAvanAdirUpam uttaraguNaM vA, viramaNam-atIta sthUla prANAtipAtAdito viratirUpaM vA, pratyAkhyAnam-anAgata sthUlapANAtipAtAdito viratirUpaM vA, poSadhopavAsama-popaM-dharmapoSaNaM dadhAti-saMza. dayatIti poSadham-aSTamyAdi parva tasmin upavAsa:-bhojanAdinivRttiH poSadhopavAsaH taM vA pratipattu-svIkartum ? zaknuyAditi pUrveNa sambandhaH, bhagavAnada-'goyamA !' he gautama ! 'atthegaie saMcAejA, atthegaie No saMcAejjA' astyeka:-kazcit tathAvidho nairayikaH zIlAdipoSadhopavAsaparyantAnyatamaM pratipattuM zaknuyAt, astyekaH kazcit tathAvidho'pi nairayiko no zaknuyAm, atha tiryagyonikAnAM manuSyANAJca bhavapratyayato'vadhijJAnaM notpadyate apitu guNataH utpadyate, guNAzca zIlavatAdayo'syApi santi ataH kimasyAvadhijJAna mutpadyate brahmacarya, vrata arthAt dravyAdi saMbaMdhI niyama, guNa arthAt bhavanAdi athavA uttaraguNa, viramaNa arthAt atIta sthUla prANAtipAta Adi se nivRtti, pratyAkhyAna arthAt anAgata kAlIna sthUla prANAtipAta Adi se virati athavA poSadhopa vAsa arthAt dharma kA poSaNa karane vAle aSTamI Adi parva ke avasara para kiye jAnevAle upavAsa ko svIkAra kara sakatA hai ? / bhagavAn he gautama ! koI zIla, vrata Adi ko svIkAra kara sakatA hai, koI nahIM svIkAra kara sktaa| tiryacoM aura manuSyoM ko bhavapratyaya (bhavanimittaka) avadhijJAna nahIM hotA tyAdi saMbaMdhI niyama, guNa arthAta bhAvanAdi athavA uttaraguNa, viramaNa arthAta skUla prANAtipAta AdinI nivRtti, pratyAkhyAna arthAt anAgatakAlina sthale prANAtipAta AdinI viratI athavA pe SadhopavAsa arthAt dharmanuM piSaNa karavAvALA aSTamI Adi parvanA avasara para karAnArA upavAsane svIkAra karI zake che? zrI bhagavAna -he gautama! kaI zIlavata Adine svIkAra karI zake che, kaI svIkAra nathI 4rI 24tA. tiryA ane manuSyane bhava pratyaya (bhavanimittaka) avadhijJAna nathI thatuM, zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 2.0 3 nairayikANAM nairayikAdiSu udvarttananirUpaNam 513 naveti gautamaH pRcchati-'jeNaM bhaMte ! saMcAejjA sIlaM vA jAva posahovavAsa vA paDivajjittae, se NaM ohinANaM uppADejjA ?' he bhadanta ! yaH khalu tathAvidho nairayikaH zaknu. yAta zIlaM vA yAvat-vrataM vA guNaM vA viramaNaM vA pratyAkhyAnaM vA poSadhopavAsaM vA pratipattum, sa khalu kim avadhijJAnamutpAdayet ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'atthegaie uppADejjA atthegaie No uppADejjA' astyeka:-kazcit tathAvidho nairayiko'vadhijJAna mutpAdayet, aratyekaH kazcittu tathAvidho'pi natpAdayet, tatra yasya zIlavratAdi viSayaka prakRSTapariNAma sadbhAvAt avadhijJAnAvaraNakarmaNaH kSayopazama utpadyate saH avadhijJAna mutpAdayeta, yasya tu nAvadhijJAnAvaraNakarmaNaH kSayopazamaH sa notpAdayediti bhAvaH, athAvadhijJAnAnantaraJca manaH paryavajJAnam, taccAnagArasya bhavati tathA coktam-"taM saMjayassa savvappaguNapratyaya avadhijJAna utpanna ho sakatA hai / guNa zIla, vrata Adi unake bhI hote haiM to kyA unheM avadhijJAna utpanna hotA hai athavA nahIM hotA? yaha prazna gautama karate haiM-he bhagavan ! jo naraka se nikalA aura sIdhA paMcendriya tiryaMca yoni meM utpanna huA hai vaha jo jIva zIla yAvat poSadhopavAsa ko aMgIkAra karane meM samartha hotA hai, vaha kyA avadhijJAna ko bhI prApta karane meM samartha hotA hai ? __bhagavAn-he gautama ! koI jova avadhijJAna ko prApta karane meM samartha hotA hai, koI samartha nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki jisameM zIlavata Adi viSayaka uskRSTa pariNAma hone se avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama ho jAtA hai, vaha jIva avadhijJAna ko prApta karaletA hai| jise avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama nahIM hotA vaha avadhijJAna prApta nahIM kara sktaa| avadhijJAna ke pazcAt manaHparyavajJAna kA krama haiN| manaHparyavajJAna anguNapratyaya avadhijJAna utpana thaI zake che. guNa, zIla vrata Adi temane paNa thAya che, te zuM temane avadhijJAna utpanna thAya che athavA nathI thatuM? A prazna zrI gautama. svAmI kare che-he bhagavan! je jIva narakathI nikaLIne sIdhe paMcendriya tiryaMca nimAM utpanna thAya te jIva je zIla yAvatu piSadhapavAsane aMgIkAra karavAmAM samartha thAya che, te zuM te avadhijJAnane paNa prApta karavAmAM samartha thAya che? zrI bhagavAna-he gautama ! koI jIva avadhijJAnane prApta karavAmAM samartha thAya che, keI samartha nathI thatA, tAtparya e che ke jenAmAM zIlavata Adi viSayaka utkRSTa pariNAma hovAthI avadhijJAnAvara kamane kSayopazama thaI jAya che, te jIva avadhijJAnane prApta karI le che, jene avadhijJAnAvaraNa karmane kSaye pazama nathI thate te avadhijJAna prApta nathI karI zakatA. avadhijJAnanA pachI mana:paryavajJAnane krama che. mana:paryavajJAna aNagArane ja prApta ma. 65 zrI prajJApanA sUtra: 4
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 prajJApanAle , mAyara hissa vivihariddhimato" tat saMyatasya sarvapramAdarahitasya vividharddhimataH, iti, ato. sagAratvameva pratipAdayituM gautamaH pRcchati - 'jeNaM bhaMte ! ohinANaM uppADejjA seNaM saMcAejjA muMDe bhavittA AgArAo aNagAriyaM pavvaittae ?' he bhadanta ! yaH khalu tathAvidho nairayikaH avadhijJAna mutpAdayet sa khalu kiM zaknuyAt muNDo bhUtvA AgArAt gRhAt nirgatya anagArikatAM pravrajitum ? sa kiM gRhAt pravrajito bhavet : tathA ca dravyato bhAvatazca muNDasya dvaividhyena dravyataH kezAdivApanena, bhAvataH - sarvaparigrahaparityAgena tatra prakRte dravyamuNDatvA saMbhavAt bhAvamuNDasyaiva parigraho bodhyaH, bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'No iNaTThe samaTTe' nAyamarthaH samarthaH- noktArthI yuktyopapannaH pUrvabhava nairayikANAM prAptapazcendriyatiryagyonikAnAM tathA bhavasvAbhAnyAt na tathAvidhAnagAratvapariNAma saMbhavaH, anagAratvasya cAbhAve gAra ko hI prApta hotA hai| kahA bhI hai- manaH paryavajJAna saMyamI ko hotA hai / saMyamI meM bhI usI ko hotA hai jo sarva prakAra ke pramAda se rahita ho aura usameM bhI usI ko hotA hai jo vividha prakAra kI RddhiyoM kA dhAraka ho / ataeva anagAratA kA pratipAdana karane ke lie gautamasvAmI prazna karate haiM- bhagavan ! jo pUrvokta jIva avadhijJAna ko utpanna karatA hai, kyA vaha muNDita hokara graha kA tyAga karake anagAritA arthAt saMyama ko aMgIkAra kara sakatA hai ? arthAt kyA pravrajita hotA hai ? muNDita do prakAra ke hote haiM- dravya se aura bhAva se / keza Adi ko haTAne se dravya muNDita hotA hai aura sampUrNa parigraha kA tyAga karane se bhAvamuNDita hotA hai| yahAM bhAvamuNDita ko hI grahaNa karanA cAhie / - bhagavAn - he gautama! yaha artha samartha nahI hai / jo jIva pUrva bhava meM nAraka paryAya meM the aura jo vahAM se nikala kara paMcendriya tiryaca bhava meM utpanna hue haiM, una meM anagAra vRtti yA saMyama kA pariNAma honA saMbhava nahIM hai, kyoMki thAya che kahyuM paNa che-manaHpa`vajJAna sayamIne thAya che. saMyamImAM paNa tene ja thAya che je sava prakAranA pramAdI rahita hoya ane temAM paNa tene ja thAya che je vividha prakAranI RddhiyAnA dhAraka hoya tethI ja anagAratAnuM pratipAdana karavAne mATe gautamasvAmI prazna kare che-he bhagavan ! je pUrvokta jIva avadhijJAnane utpanna kare che, zuM te muDita thaine gRheneA tyAga karIne anagaratA arthAt sayamane aMgIkAra karI zake che? arthAt zu pratrajita thAya che ? suDita e prakAranA heAya che-dravya ane bhAvathI keza Adine haravAthI dravya mu'Dita thAya che ane saMpUrNa parigrahaeNnA tyAga karavAthI bhAva mu MDita thAya che. ahI bhAva suDitane ja grahaNa karavA joie. zrI bhagavAn--he gautama ! e atha sama nathI. je jIva pUrvabhavamAM nAraka paryAyamAM hatA ane je tyAMthI nikaLIne pa Mcendriya tiryaMca bhavamAM utpanna thayela che, temanAmAM anAgAravRtti agara saMcama pariNAma thayuM te asa Mbhavita che, kemake - bhavanA evA ja svabhAva che. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TokA pada 27 sU0 3 nairayikANAM nairayikAdiSu urttananirUpaNam 515 manaHparyavajJAnAmAvasya siddhatyAt, gautamaH pRti-'neraie NaM bhaMte ! neraiehito aNaMtaraM ujvaTTittA maNussesu uvavajjejA ?' he bhadanta ! nairayikaH khalu naiyikebhyo'nantaram udvRttya kim manuSye Su utpadyeta ? bhagavAnAha-'gothamA !' he gautama ! atthegapae uvavajjejjA atthegaie No uvavajjejjA' astyekaH-kazcinnairayiko nairayikebhya udvartanAnantaraM manuSyabhaveSu upapadyeta, astyekaH kazcit tu nopapadyeta, gautamaH punaH pRcchati-'je NaM bhaMte ! uvavajjejjA seNaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe ?' he bhadanta ! yaH khalu nairayiko manuSyeSu upapadyeta sa khalu kim kevalipajJapta-sarvajJopadiSTaM dharma zravaNatayA zrotuM labheta ? samarthoM bhavet ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahA paMciMdiyatirikkha joNiesu jAva' yathA pazcendriyatiryagyonikeSu yAvat-kazcinnairayikaH kevaliprajJaptaM dharmaM zrotuM labheta kazcimo labheta, kazcit kaivalikI bodhi budhyeta kazcinno budhyeta, tAM bodhi zraddadhIta pratyayet rocausa bhava kA aisA hI svabhAva hai / anagAratva ke abhAva meM manaHparyavajJAna kA abhAva bhI siddha ho jAtA hai| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA nAraka jIva nArakoM meM se nikala kara sidhA manuSyoM meM utpanna hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! koI nAraka nArakoM se udvartana karake anantara bhava meM manuSya rUpa meM utpanna hotA hai koI nahIM utpanna hotA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! jo manuSyarUpa meM utpanna hotA hai vaha kyA kevaliprarUpita dharma ko zravaNa karane meM samartha hotA hai ? ___bhagavAn-he gautama-jaise paMcendriya niyaMcayonikoM ke viSaya meM kahA, vaisA hI yahAM jAnanA / arthAtU jaise koI nAraka paMcendriya tiyaca yoni meM utpanna hokara kevaliprarUpita dharma ko zravaNa karane meM samartha hotA hai, koI nahIM hotA, koi kevalabodhi ko bUjhatA hai, koI nahIM bUjhatA, koI usa para zraddhA, pratIti anagAratvanA abhAvamAM mana:paryAvajJAnane abhAva paNa siddha thaI jAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! zuM nAraka jIva nAramAMthI nikaLIne saMdhe manuSyamAM utpanna thAya che? zrI bhagavAna he gautama ! keI nAraka nArathI udvartana karIne anantara bhavamAM manuSya rUpamAM utpanna thAya che, koI utpanna nathI thatA. - zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! je manuSyamAM utpanna thAya che te zuM kevali prarUpita dharmane zravaNa karavAmAM samartha thAya che? zrI bhagavAna-he gautama! jevuM paMcendriya tiryaMca nikenA viSayamAM kahyuM, tevuM ja ahIM jANavuM. arthAt jema koI nAraka paMcendriya tiryaMca nimAM utpanna thaIne kevali prarUpita dharmanuM zravaNa karavAmAM samartha thAya che, keI nathI thatA, kaI kevala zrI. prshaan| sUtra:4
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazApanAsa yet, tadviSaye AbhinibodhirajJAna zrutajJAne utpAdayet, kazcit zIlaM vA vrataM vA guNaM vA viramaNaM vA pratyAkhyAnaM vApoSadhopavAsaM vA pratipattuM zaknuyAt, kazcinno zaknuyAt evaM kazcid avadhijJAnamutpAdayet, kazcinnotpAdayet ityuktam, tathA manuSyeSvapi vaktavyamityarthaH, gautamaH pRcchati-'jeNaM bhaMte ! ohinANaM uppADejA seNaM saMcAe jA muMDe bhavittA AdhArAo aNagAriyaM pavvaittae ?' he bhadanta ! yaH khalu nairayiko manuSyeSu utpannaH san avadhijJAnam utpA. dayeta sa khalu nairayiko manuSyeSu utpannaH san avadhijJAnamutpAdayet sa khalu zaknuyAt muNDo bhUkhA agArAd anagArikatA prabajitum ? bhagavAnAha-'goyamA !' bho gautama ! 'atthegaie saMcAejjA atyagaie No saMvArajjA' astyekaH kazcinarayiko manuSyo bhUtvA pravajituM zaknuyAt, kazcit pravajituM no zaknuyAt tathA ca paJcendriya tirthagyonika viSayakavaktavyatAvadeva manuSya viSayaka vaktavyatA avaseyA, kintu navaraM manuSyeSu sarvabhAvasaMbhavAt manaHparyavajJAna kevalajJAna evaM ruci karatA hai, tatsaMbaMdhI AbhiniyodhikajJAna aura zrutajJAna utpanna karatA hai, koI-koI zola, vrata, guNa, viramaNa pratyAkhyAna aura pauSadhopacAsa ko aMgI kAra kara sakatA hai, koI nahIM kara sakatA, koI avadhijJAna prApta karatA haiM, koI nahIM kara sakatA, aisA kahA gayA hai, vaho kathana manuSyoM ke saMbaMdha meM bhI samajha lenA caahie| gautamasvAmI-he bhagavana / naraka se nikala kara sIdhA manuSya bhava meM utpanna huA jo jIva avadhijJAna prApta karatA hai kyA vaha muNDita hokara, gRhatyAga karake saMyama grahaNa kara sakatA hai ? __bhagavAn-he gautama ! koI nAraka anuSya hokara pravajyA aMgIkAra karane meM samartha hotA hai, koI prabajita hone meM samartha nahIM hotaa| ___manuSya saMbaMdhI vaktavyatA paMcendriya tiryaMca ki vaktavyatA ke samAna hI hai, agara manuSyoM me sabhI bhAva saMbhava haiM, ataH mana:paryavajJAna aura kevalajJAna kI bodhine samaje che, keI nathI samajatA, ke temanA para zraddhA pratIti temaja rUci kare che, tatsaMbandhI AbhinibedhikajJAna ane zrutajJAna utpanna kare che, kaI-kaI zIla, vrata, guNa viramaNa. pratyAkhyAna ane piSadhopavAsane aMgIkAra karI zake che, koI nathI karI zakatA, koI avadhijJAna prApta kare che, keI nathI karI zakatA ema kaheluM che, teja kathana manuSyanA saMbandhamAM paNa samajI levuM joI che. zrI gautamasvAmI-narakamAMthI nikaLIne sIdhA manuSya bhavamAM utpanna thayela je jIva avadhijJAna prApta kare che zuM te muMDita thaIne, gRhatyAga karIne saMyama grahaNa karI zake che? zrI bhagavAna he gautama! keI nAraka manuSya thaIne pravajyA aMgIkAra karavAmAM samartha thAya che. kaI pravajita thavAmAM samartha nathI thatA. manuSya saMbaMdhI vaktavyatA paMcenidraya tiryaMcanI vaktavyatAnI ja samAna che. paNa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU0 3 nairayikANAM nairayikAdiSu udvartananirUpaNam 597 vaktavyatA'pi vaktavyetyabhiprAyeNAha-'jeNaM bhaMte ! saMcAejA muMDe bhavittA AgArAo aNaM. gAriyaM pavvAttae, se NaM maNapajjavanANaM uppADejA ?' he bhadanta ! yaH khalu nairayiko manuSyo bhavan zaknuyAd muNDo bhUtvA agArAd anagArikatA pravajitum sa khalu ki manaHparyavajJAnamutpAdayet ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'athegaie uppADejA, atthegaieNo uppADejA' astyekaH kazcinnairayiko manuSyo bhUkhA anagAratAmApanno manaHparyavajJAnamutpAyayet, astyekaH kazcit no manAparyajJAnamutpAdayet, gautamaH punaH pRcchati-'jeNaM bhaMte ! maNapajavanANaM uppADejA seNaM kevalanANaM uppADejjA ?' he bhadanta ! yaH khalu nairayiko manuSyo bhUkhA manaHparyavajJAnamutpAdayet sa khalu ki kevala jJAnamutpAdayet ? bhagavAnAha-goyamA ' he gautama ! 'atthegaie uppADejA atthegaie No uppADejA' astyekaH kazcinnairayiko manuSyo bhUtvA manaHparyavajJAnamutpAdya kevalajJAnamutpAdayet, astyeka:-kazcit punarnotpAdayet, gautamaH punaH pRcchati-'jeNaM bhaMte ! kevalanANaM uppADejA seNaM sijjhejjA bujjhejjA muccejA sabba. dukhANaM aMtaM karejA ?' he bhadanta ! yaH khalu nairayiko manuSyo bhUtvA kevalajJAnamutpAdayet vaktavyatA bhI kahanI cAhie, isa abhiprAya se gautamasthAmI prazna karate haiM bhagavan jo jIva muMDita hokara gRhatyAga karake anagAratva kI pravrajyA aMgIkAra kara sakatA hai, kyA vaha mana:paryavajJAna prApta kara sakatA hai ? __ bhagavAn-he gautama ! koI nAraka, manuSya hokara, anagAra avasthA prApta karake manaHparyavajJAna prApta kara sakatA hai, koI nahIM bhI kara sakatA hai| gautamasvAmI-he bhagavAn ! jo nAraka jIva manuSya hokara manaHparyavajJAna prApta karatA hai vaha kyA kevalajJAna bhI prApta karatA hai? bhagavAn-he gautama ! koI prApta karatA hai, koI nahIM prApta karatA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! jo nAraka jIva manuSya hokara kevala jJAna prApta karatA hai, kyA vaha siddha, buddha, mukta hotA hai ? sarva duHkhoM kA anta karatA hai ? manuSyomAM badhA bhAva che ataH mana:paryavajJAna ane kevalajJAnanI vaktavyatA paNa karavI joIe. e abhiprAyathI gautamasvAmI prazna kare che- bhagavana-je jIva muMDita thaIne gRhatyAga karIne anagAratvanI pravajyA aMgIkAra karI zake che. zuM te mana:paryavajJAna prApta karI zake che? zrI bhagavAna-he gautama! kaI nAraka, manuSya thaIne, anagAra avasthA prApta karIne mana:paryajJAna prApta karI zake che, keI nathI karI zaktA. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! je nAraka jIva manuSya thaIne manaparyavajJAna prApta 42 che. te zuvajJAna prApta 42rI za cha ? / zrI bhagavAna gautama ! keI prApta kare che, koI nathI prApta karatA. zrI gautamasvAmI bhagavad ! je nAraka chava manuSya thaIne kevaLa jJAna prApta kare zrI prazAnA sUtra:4
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 prajJApanAsUtre sa khalu kiM sidhyed budhyet mucyeta sarvaduHkhAnAmantaM kuryAt ? bhagavAnAha-'goyamA ! he gautama ! 'sijjhejA jAva sambadukkhANamaMtaM karejA' sa nairayiko manuSyo bhUtvA kevalajJAnamutpAdya siddhayed yAvat-budhyeta mucyeta sarvaduHkhAnAmantaM kuryAt, tatra 'sidhyet' ityasya samastANimaizvaryAdisiddhibhAg bhavet, iti, 'budhyeta'-ityasya lokAlokasvarUpaM sakalaM jAnIyAt, iti, 'mucyeta' ityasya bhavopagrAhikakarmabhirapi mukto bhavediti, sarvaduHkhAnAmantaM kuryAdityarthoM bodhyaH, kintu vAnavyantarajyotiSka vaimAnikeSu nairayikasyotpAda pratiSedho'vaseyaH, nairayikA bhavasvAbhAvyAt nairayikadevabhavayogyAyubandhAsaMbhavAd ityabhiprAyeNAha'neraieNaM bhaMte ! neraie haMto aNaMtaraM uvvaTTittA vANamaMtarajoisiyavemANiemu uvavajjejjA ?' he bhadanta ! nairayikaH khalu nairayikebhyo'nantaramuvRtya vAnavyantara jyotiSka bhagavAn-he gautama ! nAraka jIva manuSya hokara aura kevalajJAna prApta karake siddhiprApta karatA hai, mukti prApta karatA hai, vaha samasta duHkhoM kA anta karatA hai ! siddha kA artha hai-samasta aizvarya ko prApta karane vAlA, buddha kA hai-sampUrNa loka aura aloka ke svarUpa ko jAnane vAlA, mukta kA matalaba bhavopagrAhI karmo se bhI chuTakArA pA lene vAlA / aisA jIva samasta duHkhoM kA anta karatA hai| kintu vAnavyantara jyotiSka aura vaimAnika devo meM nAraka jIva kI utpati kA niSedha kahanA caahie| bhavanapatiyoM meM utpatti kA niSedha pahale hI batalAyA jA cukA hai| isa prakAra nAraka jIva narakase nikala kara sIdhA devagati meM nahIM utpanna hotA, kyoMki nAraka apane bhava ke svabhAva ke kAraNa deva bhava ke yogya Ayu kA bandha nahIM kara sakatA isI abhiprAya se kahA gayA hai gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA nAraka jIba nArakoM se nilaka kara sIdhA 4, zuta siddha, muddha, bhuta thAya cha- mAno mata 42 ? - zrI bhagavAnahe gautama ! nAraka jIva manuSya thaIne ane kevalajJAna prApta karIne siddhi prApta kare che, mukti prApta kare che, ane te samasta duHkhane anta kare che. siddhine artha che, samasta aizvaryAne prApta karanAra, buddhane artha che sapUrNa leka ane alekanA svarUpane jANanAra, mukta kahevAno matalaba che bhagrAhI karmothI paNa chuTakAra pAmela, e jIva samasta dukhene anna kare che. parantu vAnacantara, tiSka ane vaimAnika devemAM nAraka jIvanI uttapattine niSedha kara joIe. bhavanapatimAM utpattine niSedha pahelA ja batAvI didhele che. e prakAre nAraka chava narakamAMthI nikaLIne sidhA, deva gatimAM nathI utpanna thatA, kemake nAraka pitAnA bhavanA svabhAvanA kAraNe devabhavane yegya Ayune baMdha nathI karI zakta. e abhiprAyathI kaheluM che zrI prazAnasUtra:4
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI dIkA pada 20 sU0 4 asurakumArodvartananirUpaNam vaimAnikeSu kimutpadyeta ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH, noktArthoM yuktyopapanA, ityevaM rItyA nairayikANAM nairayikAdi caturviMzati daNDaka krameNa pratyeka bhavamAdAya prarUpaNaM kRtam // suu03|| asurakumArAdi vaktavyatA // mUlam-asurakumAre NaM bhaMte ! asurakumArehiMto aNaMtaraM udvittA neraiesu uvavajjejA ? goyamA no iNaTre samaTe asurakumAre NaM bhaMte ! asurakumArehito aNaMtaraM uvvadvittA asurakumAresu uvavajjejjA ? goyamA ! No iNaTe samaTe, evaM jAva thaNiyakumAresu asurakumAreNaM bhaMte ! asurakumArehiMto aNaMtaraM udhvaTTittA puDhavIkAiesu uvavajjejjA ? haMtA, goyamA ! atthegaie uvavajjejjA, atthegaie No uvavajjejjA, je NaM bhaMte ! uvavajjejjA se NaM kevaliyaM dhammaM labhejjA savaNayAe ? goyamA ! No iNaTe samaTe, evaM AuvaNassaisu vi, asurakumArA NaM bhaMte ! asurakumArehito aNaMtaraM uvvaTTittA teuvAubeiMdiyateiMdiyacariMdiyaesu uvavajjejjA ? goyamA ! No iNaTe samaTe, avasesesu. paMcasu paMciMdiyatirikkhajoNiesu asurakumAresu jahA neraio evaM jAva thnniykumaaraa| ||suu0 4 // chAyA-asurakumAraH khalu bhadanta ! asurakumArebhyo'nantaram uddhRttya nairayikeSu upapavAnavyantara jyotiSka yA vaimAniko meM utpanna hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAt aisA nahIM ho sakatA isa prakAra nArakoM kI nAraka Adi cauvIsoM daMDakoM meM prarUpaNA kI gii| asurakumArAdi baktavyatA zabdArtha-(asurakumAre NaM bhaMte! asurakumArehiMto) he bhagavan ! asara zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! zuM naraka jIva narakamAMthI nikaLIne sIdhA vAnavyantara tiSka agara vaimAnikamAM utpanna thAya che? zrI bhagavAna-he gautama ! A artha samartha nathI, evuM nathI thaI zakatuM. e prakAre nArakenI nAraka Adi vIse daMDakamAM prarUpaNa karAI che. asurakumArAdi vakta gratA zahAtha-(asurakumAreNaM bhaMte ! asurakumArehiMtA) 3 mAvana ! asuramA2 asu24mA zrI prApana sUtra:4
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 prajJApanAsUtre dyeta ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, amarakumAraH khalu bhadanta ! asura kumArebhyo'nantara muvRzya asurakumAreSu upapadyeta ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH evaM yAvat stanitakumAreSu, asurakumAraH khalu bhadanta / asurakumArebhyo'nantaramuTTasya pRthivIkAyikeSu upapadyeta ? inta, gautama ! astyeka upapadyeta, atyeko no upapadyeta, yaH khalu bhadanta ! upapadyeta, sa khalu kailikaM dharmaM labheta zravaNatayA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH evam aSkAyikavanaspatikAyikeSvapi, asurakumArAH khalu bhadanta ! asurakumArebhyo'nantara muddRzya tejotrAyu dvindriyakumAra asurakumAroM se (anaMtaraM unvahittA) nikala kara sIdhA (neraiesu ubabajjejA) nArako meM utpanna hotA hai ? (goyamA ! No iNaTThe samaTThe) he gautama ! yaha artha samartha nahI hai (asurakumAre NaM bhaMte ! asurakumArehiMto) he bhagavan asurakumAra asurakumAroM se ( anaMtaraM ubvahittA) nikala kara sIdhA (asurakumAresu uvavajjejjA) asurakumAroM meM utpanna hotA hai (goyamA ! No iNaTThe sama) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (evaM jAva dhaNiyakumAresu) isI prakAra yAvat stanita kumAroM meM ( asura kumAre NaM bhaMte ! asurakumArehito) he bhagavan ! asurakumAra asurakumAroM se (anaMtaraM ubvahittA) anantara udvarttana karake (puDhavIkAiesa uvayajjejjA) pRthvokAyiko meM utpanna hotA hai ? (haMtA goyamA ! atthegaie ubavajjejjA) hA~ gautama ! koI utpanna hotA hai (atthegaie No uvavajjejjA) koI nahIM utpanna hotA (je NaM bhaMte ! uvavajjejjA) he bhagavan ! jo utpanna hotA ( se NaM kevaliyaM dhammaM labhejjA sabaNayAe) vaha kevaliprarUpita dharma kA zravaNa prApta karatA hai ? (gomA ! No iNaTThe samaTThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai thI (aMtaraM ubvaTTitA) niujIne sIdhA (neraiesu uvavajjejjA) nArIbhAM utpanna thAya che ? (goyamA ! No iTTe samaTThe ?) he gautama! yA artha samartha nathI. (asurakumAreNaM bhaMte! asurakumArehiMto ) De bhagavan !asurakumAra asurakumArAthI (anaMtaraM uvvaTTitA) nimNIne sIdhA (asurakumAresu uvavajjejjA) asurakubhArobhAM utpanna thAya che (goyamA ! No iNaTTe samaTTe) De gautama ! A artha samartha nathI ( evaM jAva thaNiyakumA aThAre yAvat stanitakumArIbhAM resu) (asurakumAreNa bhaMte! asurakumArehiMto) 3 bhagavan ! asurakumAra asurakumArothI (anaMtaraM uvvaTTittA) tyAra mAha hUvartana purIne (puDhavIkAiesa uvavajjejjA) pRthvIzrayimAM utpanna thAya che ? (haMtA goyamA ! atthe gaie ubavajjejjA) hA, gautama ! ardha utpanna thAya che (atthegaie No uvavajjejjA) adha nathI utpanna thatA (jeNaM bhaMte ! uvavajjejjA) he bhagavan ! utpanna thAya che (se NaM kevaliyaM dhammaM labhejjA savaNayAe) te devasi pra3cita dharmanu zrava prApta hai ? (goyamA ! NA iTTe samaTThe) he gautama! mA artha samartha nathI (evaM zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabAdhinI TIkA pada 20 sU0 4 asurakumArodvartananirUpaNam ___ 521 trIndriya caturindriyeSu upapadyeran ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, avazeSeSu paJcasu pazcendriyatiryagyonikeSu asurakumAreSu yathA-nairayika evaM yAvat stunitakumArAH // sU0 4 // TIkA-athAsurakumArAdInAM nairayikAdi caturviMzatidaNDaka krameNa prarUpaNaM kartumAha'asurakumAreNaM bhaMte ! asurakumArehito aNaMtaraM ughaTTittA neraiesu uvavajjejjA ?' he bhadanta ! asurakumAraH khalu asurakumArebhyo'nantara muddhRttya kina nairaSikeSu upapadyeta ? bhagavAnAha --'goyamA !' he gautama ! No iNaDhe samaTe' nAyamarthaH samartha:-noktArthoM yuktyopapannaH pAyuktayukteH, gautamaH pRcchati-'asura kumAre bhaMte ! asurakubhArehito aNaMtaraM udhvaTTittA asurakumAresu uvajjejjA ?' he bhadanta ! amurakumAraH khalu asurakumArebhyo'nantaramuvRttya kim asurakumAreSu upapadyeta ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'NoiNaDhe samaTe' nAyamarthaH (evaM AuvaNassaisu thi) isI prakAra akAtha, vanaspatikAya meM bhI (asurakumArA NaM bhaMte ! asurakumArahito) he bhagavan ! asurakumAra asurakumAroM se (aNaMtaraM uvyaTTittA) anantara udvartana karake (teuvAu beiMdiya teiMdiya cauridiesu uyavajjejjA) tejaskAya, vAyukAya, dvIndriya, brondriya, caturindriya meM utpanna hotA hai ? (goyamA ! no iNaDhe sama?) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (avasesesu paMcasu paMciMdiya tirikkhajogiesu) zeSa pAMca paMcendriya tiryacayo. nikoM meM (asurakumAresu) asurakumAroM meM (jahA neraio) jaise nAraka (evaM jAva thaNiyakumArA) isI prakAra yAvat ratanitakumAra / TIkArtha-aba asurakumAra Adi kI nAraka Adi cauvIsa daMDakoM ke krama se prarUpaNA karate haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! asurakumAra kyA asurakumAroM se anantara udavartana karake arthAt nikala kara sIdhA nArako meM utpanna hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAt asurakumAra udvartana Au paNassaisu vi) me 542 2054|y, vana25tiyawi 54. (asurakumArANaM bhaMte ! asurakumArehito) 3 bhagavan ! asu2bhA2 asu24bhArothI (aNaM taraM uvvaTTittA) pachI vatana 422 (teuvAu beiMdiya teiMdiya cauridiesu uvavajjejjA) te4241ya, vAyuya, dIndriya, trIndriya, catundriyamA utpanna thAya che ? (goyamA ! No iNadve samaThU) gautama ! 22Atha samatha nathI (avasesesu paMcasu paMciMdiyatirakkhajoNiesa) zeSa pAMya 5yendriya tiya yazanibhA (asurakumAresu) samAromA (jahA neraio) vA nA24 (evaM jAva thaNiyakumArA) me ghAre yAvat stanitabhAra. TIkAI-have asurakumAra AdinI nAraka Adi covIsa daMDakanA kamathI prarUpaNA kare che zrI gautamasvAmI-he bhagavan! asurakumAra zuM asurakumArothI anantara udvartana karIne arthAta nikaLIne sIdhA nArakomAM utpanna thAya che ? pra0 66 zrI. prAyana sUtra:4
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravApanAstre 522 samarthaH-noktArthoM yuktyopapannaH prAguktayukteH, 'evaM jAva thaNiyakumAresu' evam-asurakumAreSviva yAvat nAgakupAreSu suvarNakumAreSu agnikumAreSu vidyutkumArepu udadhikumAreSu dvIpakumAreSu dikkumAreSu vAyukumAreSu stanitakumAreSu cApi asurakukAraH asura kumArebhyo'nantara muvRttya nopapadyate, gautamaH pRcchati-'asurakumAre NaM bhaMte ! asurakurehito aNaMtaraM uvvaTTittA puDhavI kAiesu uvavajjejjA ?' he bhadanta ! asurakumAraH khalu asurakumArebhyo'ntaramuddhRtya kiM pRthivIkAyikeSu upapadyata ? bhagavAnAha-haMtA, goyamA !' he gautama ! hantasatyam, 'atthegaie uvavajjejjA, atthegaie jo uvavajjejjA' astyekaH-kazcid asurakumAro'surakumArebhyo'nantara muvRttya pRthivIkAyikeSu upapadyata, astyekaH-pazcittu nopapadyeta-notpadyate ityarthaH, tathA cAmurakumAdIzAnAntadevAnAM pRthivIkAyikAkAyika vanakarake naraka meM utpanna nahIM hotaa| isa viSaya meM yukti pUrvavat samajha lenA caahie| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! asurakumAra kyA asura kumAro se anantara udvartana karake asurakumAro meM utpanna hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai yahAM bhI pUrvavatU hI yukti samajhanI caahie| asurakumAroM ke samAna hI nAgakumAroM, suvarNakumAroM, agni kumAroM, vidyatkumAro, uddhikumAroM, dvIpakumAroM, dizAkumAroM, vAyukumAroM aura stanitakumAroM meM bhI asura kumAra asurakumAroM se anantara udvartana karake utpanna nahIM hotA hai| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA asurakumAra asurakumAroM se anantara udvartana karake pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? bhagavAn-he gautama! hAM, koI-koI utpanna hotA hai, koI koI nahIM utpanna hotA, kyoMki asurakumAra Adi ke tathA IzAna devaloka taka ke devoM ke zrI bhagavAna he gautama ! A artha samartha nathI, arthAt asurakumAra udvartana karIne narakamAM utpanna nathI thatA. A viSayamAM yukti pUrvavat samajI levI joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! asukumAra zuM asurakumArAthI anantara udvartana karIne asurakumAromAM utpanna thAya che? zrI bhagavAna -he gautama ! A artha samartha nathI. ahIM paNa pUrvavat ja yukti samajavI joIe. asurakumAronA samAna ja nAgakumAro, suvarNakumAro, agnikumAro, vidhaskumAro, udadhikumAro, dvIpakumAra, dizAkumAro, vAyukumAro ane stanatakumAromAM paNa asurakumAra asurakumArothI udvartana karIne utpanna nathI thatA. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! zuM asurakumAra asurakumArothI anantara udvartana karIne pRthvIkAcikemAM utpanna thAya che? zrI bhagavA-he gautama! hA, kaI kaI utpanna thAya che, kaI kaI nathI utpanna zrI. prazAnasUtra:4
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 20 sU0 4 asurakumArodvartananirUpaNam 523 spatikAyikeSu utpAdavirodhAbhAvAt asura kumArasya pRthivIkAyikeSu utpAdaH saMbhavatIti bhAvaH, kintu pRthivIkAyikAdiSu zravaNendriyAbhAvAt teSu utpanno'surakumArAdinoM kevali samupadiSTaM dharma zrotuM samarthoM bhavatIti nirvastumAha-'jeNaM bhane ! ukvajjejjA seNaM kevaliyaM dhammaM labhejjA savaNayAe ?' he bhadanta ! yaH khalu asurakumAro'murakumArebhya uddezya pRthivIkAyikeSu upapadayeta-utpadyate sa khalu ki kaivalika-keliprajJaptaM dharma zravaNatayA-zrotuM labheta-samarthoM bhavet ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'no iNaDhe samaTe' nAyamarthaH samarthaH-noktArthoM yuktyopapanaH prAguktayukteH, 'evaM AuvaNassaisu vi' evam-pRthivIkAyikeSviva akAyikeSu vanaspatikAyikeSu cApi yadyapi kazcid ammura kumAro'sura kumArebhyo'. nantaramuvRtya utpadyeta kintu tatrotpannaH san zravaNendriyAbhAvena kevaliprajJaptaM dharma zrotuM pRthvIkAya, apkAya, banaspatikAya meM utpAda kA koI virodha nahIM hai| tAtparya yaha hai ki asurakumAra deva apanA AyuSya pUrNa karake sIdhA pRthvIkAyikoM meM utpanna ho sakatA hai| kintu pRthvIkAyika Adi meM utpanna huA vaha asurakumAra Adi ko zrotrandriya kA abhAva hone ke kAraNa kevalI dvArA upadiSTa dharma ko zravaNa karane meM samartha nahIM hotaa| yahI bAta Age kahate haiM gautamasvAmI-he bhagavan ! jo asurakumAra pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai, kyA vaha kevaliprarUpita dharma kA zravaNa prApta kara sakatA hai ? bhagavAn- he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAt vaha pRthvIkAya meM utpanna huA bhUtapUrva asurakumAra kevaliprarUpita dharma ko zravaNa karane meM samartha nahIM hotA hai ? isI prakAra apkAyika aura vanaspatikAyika ke viSaya meM bhI kahanA cAhie, arthAt koI asurakumAra anantara udvartana karake apkAyikoM aura vanaspatikAyikoM meM utpanna hotA hai, kintu vaha bhI kevalI dvArA upadiSTa thatA kemake asurakumAra AdinA tathA IzAna devakanA devanA pRthvIkAya, apakAya, vanaspatikAyamAM utpAdarA koI virodha nathI. tAtparya e che ke asurakumAra deva pitAnuM AyuSya pUrNa karIne sIdhA pRthvIkAyikamAM utpanna thaI zake che. kintu pRthvIkAyika AdimAM utpanna thayela te asurakumAra Adi zregnendriyane abhAva hevAnA kAraNe kevalI dvArA upadiSTa dharmane zravaNa karavAmAM samartha nathI thatA. eja vAta AgaLa kahe che zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! je asurakumAra pRthvIkAyikomAM utpanna thAya che, zuM te kevalI prarUpita dharmanuM zravaNa karI zake che? zrI bhagavAna gautama! e artha samartha nathI, arthAta te pRvIkAryamAM utpanna thayela bhUtapUrva asurakumAra kevali prarUpita dharmanuM zravaNa karavAmAM samartha nathI thatA. eja prakAre apakAyika ane vanaspatikAyikanA viSayamAM paNa kahevuM joIe, arthAt kaI asurakumAra anantara udvartana karIne apUNAyika ane vanaspatikAyikAmAM utpanna zrI. prshaan| sUtra:4
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 prajJApanAsUtre " samartho no bhavediti bhAvaH, gautamaH pRcchati- 'asurakumAreNaM bhaMte ? asurakumArehito anaMtaraM uTTittA teuvAuvediya teiMdiya cauriMdissu uvavajjejjA ? he bhadanta ! asurakumAraH khalu asurakumArebhyo'nantara mudRdRzya kiM tejaskAdhika vAyukAyikadvIndriyatrIndriyacaturi ndriyeSu upapadyeta ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'No iNaTThe samaTThe' nAyamarthaH samartha:noktArthI yuktyopapannaH, tathA bhavasvA gAvyAt, 'avasesesu paMcasu paMcidiyatirikkhajoNiesa asurakumAresu jahA neraio' avazeSeSu paJcendriyatiryagyonikeSu manuSyeSu vAnavyantareSu jyo. tiSkeSu vaimAnikeSu ca yathA nairayikaH pratipAdivastathA asurakumAro'pi pratipattavyaH, tathA ca yathA nairayiko nairayikebhyo'nanta (muTTa paJcendriyatiryagyonikeSu manuSyeSu ca kazcidutpadyate kazcinotpadyate vAnavyantarajyotiSkavaimAnikeSu ca kazcidapi notpadyate tathaiva asurakumAro'pi asurakumArebhyo'nantaramudavRtya kathita paJcendriyatiryagyonikeSu manuSyeSu cotpadyate kazcinotpadyate vAnavyantarajyotiSkavaimAnikeSu ca kacidapi notpadyate iti phalitam, dharma ko zravaNa nahIM kara sakatA, kyoMki vaha zrovendriya se rahita hotA hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! kyA asurakumAra anantara udvarttana karake teja skAya, vAyukAya, hIndriya, trIndriya aura caturindriyoM meM utpanna hotA haiM ? bhagavAn he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAt asurakumAra udvarttana karake sIdhA tejaskAyikoM vAyukAyikoM zrIndriyo trIndriyo aura caturindriyo meM utpanna nahIM hotaa| isakA kAraNa bhavakA svabhAva hai| zeSa pAMca meM paMcendriya tiryaco meM, manuSyoM meM, vAnavyantaroM meM, jyotiSkoM meM tathA vaimAnikoM meM asura kumAra kI vavyaktavyatA nairayika kI vaktavyatA ke samAna samajhanA cAhie / arthAt jaise koI nAraka, nArakoM se nikala kara anantara udvartana karake - paMcendriya tiryaca yonikoM meM aura manuSyoM meM utpanna hotA hai aura koI nahIM bhI thAya che, kintu te paNa kaili dvArA upardiSTa dharmanuM zravaNa nathI karI zakatA, kemake te zretrandriyathI rahita hAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zu' asurakumAra anantara una karIne tejaskAya, vAyukAya, dvIndriya, zrIndriya ane caturindriyamAM utpanna thAya che ? zrI bhagavAna hai gautama! A atha sama nathI, arthAt asurakumAra una karIne sodhA tennasThAyi, vAyuayi / dvIndriyo, trIndriyo, yaturindriyAmAM utpanna nathI thatA. menu ra bhavano svabhAva hai, zeSa yAMthabhAM-pathendriya tiryathAmAM, manuSyAbhAM, vaanbyantaromAM, yetikAmAM tathA vaimAnikamAM asurakumAranI vaktavyatA nairayikanI vaktavyatAnA samAna samajavI joie. arthAt jevA kAi nAraka, nArakAthI nikaLIne anantara urdUna karIne-pacendriya tiyaccenikamAM ane manuSyeAmAM utpanna thAya che ane kAI nathI pazu utpanna thatA tema vAnabhyantarAmAM, jAtipkAmAM ane vaimAnikamAM kAi paNa utpanna zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayabodhinI DokA pada 20 sU0 5 pRthSokAyAdyudvartananirUpaNam 'evaM jAva thaNi yakumArA' evam-amurakumArotarItyA yAvad-nAgakumAraH, suvarNakumAraH, agnikumAraH, vidyutkumAraH udadhi kumAraH, dvIpakumAraH, dipakupAraH, pavanakumAraH, stanitakumArazcApi nairayikAdi cA viMzatidaNDakakrayeNa svasvabhavebhyo'nantaramuvRttya yathAyogyaM kvacidutpadyate kvacinnotpadyate ityevaM vaktavyaH, iti bhAvaH // sU0 4 // ____ pRthivIkAyikAdyudvRtta vaktavyataH // mUlam-puDhavIkAie NaM bhaMte ! puDhavIkAehito aNaMtaraM ubaTTittA neraiesu ubavajejjA ? goyamA! No iNaTe samaTe, evaM asurakumAresu vi jAva thagiyakumAresu vi, puDhavIkAie NaM bhaMte ! puDhavIkAiehito agaMtaraM udhvaTTittA puDhavIkAiesu uvavajjejjA ? goyamA! atthegaie uvavajjejA, atthegaie jo uvavajjejjA, je NaM bhaMte ! uvavajje jA kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe ? goyamA ! no iNadve samaTe, evaM AukAiAdisu niraMtaraM bhANiyabvaM jAva cauridiesu, paMciMdiyatirikkhajoNiyamaNussesu jahA neraie, vANamaMtarajoi. siyavemANiesu paDiseho, evaM jahA puDhavIkAio bhaNio taheva utpanna hotA tathA vAnavyantaroM meM, jyotiSkoM meM aura vaimAnikoM meM koI bhI utpanna nahIM hotA usI prakAra koI asurakumAra asurakumAro se nikala kara paMce. ndriyatiryacoM aura manuSyoM meM utpanna ho sakatA hai, koI nahIM utpanna hotA, magara vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devo meM to koI bhI utpanna nahIM hotA hai| jaise asurakumAroM ke viSaya meM kahA hai, usIprakAra nAgakumAra, suvarNa kumAra, agnikumAra, vidyutkumAra udadhikumAra, dIpakumAra, dizAkumAra, pavanakumAra, aura stanita kumAra devoM ke viSaya meM bhI kahalenA caahie| covIsa daMDakoM meM se kisa-kisa daMDaka meM ye utpanna hote haiM aura kisameM nahIM, yaha saba kathana asurakumAra ke kathana ke samAna hI hai| nathI thatA, eja prakAre asurakumAra asukumAramAMthI nikaLIne paMcendriya tiryaMca ane manuSyamAM utpanna thaI zake che, kaI nathI utpanna thatA, paNa vAnavyantara tiSka ane vaimAnika devAmAM te kaI paNa utpanna nathI thatA. jema asurakumAranA viSayamAM kahyuM che, eja prakAre nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidyakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, dizAkumAra ane svanitakumAra denA viSayamAM paNa kahevuM joIe. covIsa daMDakamAMthI kayA kayA daMDakamAM e utpanna thAya che ane kayAmAM nahIM e badhuM kathana asurakumAranA kathananA samAna ja che. zrI prazAnA sUtra:4
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre AukAio vi vaNassaikAio vibhANiyantro, teukAie NaM bhaMte ! teukkAiehito aNaMtaraM udhvadvittA neraiesu avajjejA ? goyamA ! No iNaTe samaTe, evaM asurakunAresu vi jAba thaNiyakumAresu, puDhavIkAiaAuvAuteuvaNabeiMdiyateiMdiyacauridiesu atthegaie uvavajjejA, atthegaie No uvajjejA, je NaM bhate ! uvavajjejA se NaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe ? goyamA ! No iNaTe samaTe teukAie NaM bhaMte ! teukAiehito agaMtaraM ubadvittA paciMdiyatirikkhajoNiesu uvabaje jA ? goyamA ! atthegaie uvavajjejA, atthegaie No uvavajjejjA, jeNaM bhaMte ! uvabajjejjA se NaM kevalapaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe ? goyamA! astheie labhejA, atthegaie No labhejA, je NaM bhaMte! kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe seNaM kebaliM bohiM bunjhejA ? goyamA No iNa samaTe, maNussavANamaMtarajoisiyavemANiesu pucchA, goyamA ! jo iNa lamaTe, evaM jaheva teukAie niraMtaraM evaM vAukAie vi / // sU0 5 // chAyA-pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! pRthivIkAyikebhyo'nantaramuvRttya nairayikeSu upapota ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, evam anuskumAreSvapi, yAvat stanitakumArepvapi, pRthvIkAyAdi udvRttavaktabdhatA zabdArtha-'puDhacI kAhae NaM bhaMte ! puDhavIkAiehito aNaMtaraM uvvahitA neraiesu ubavajejjA) he bhagavan ! pRthvIkAyika jIva pRthvIkAdhikoM se anantara udvartana karake kyA nArakoM meM utpanna hotA hai ? (goyamA ! no iNa he samajhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (evaM aprakumAresu vi) isI prakAra asurakumAroM meM bhI (jAva thaNiya kumAresu) vi yAvat stanitakumAroM meM bhI pRthvIkAyAdi uvRtta vaktavyatA Avail:-(puDhavIkAieNaM bhaMte ! puDhavIkAirahito aNaMtaraM uvvaTTittA neraiesu uvavajjejjA ?) he bhagavana ! pRvIkAyika jIva pRthvIkAyikethI anantara udvartana karIne zuM nArakomAM utpanna tha:ya ? (goyamA! no iNadve samadve) moma ! / ma samaya nathA (evaM asurakutAresu vi) me ||re masu2mAromA 5 (jAva thaNirakumAresu vi) yAvat stanitakumAromAM paNa. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ - prameyabodhino TIkA pada 20 sU0 5 pRthvIkAyAdyubartananirUpaNam 527 pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! pRthivIkAyikebhyo'nantara muDhatya pRthivIkArikeSu upazyeta ? gautama ! astyeka upapadheta, astyeko nopapota, yaH khalu bhadanta ! upapadyena sa khalu kevali prajJaptaM dharma labheta zrANatayA ? gautama ! nAyamarthaH samarSaH, evam akAyikAdiSu nirantaraM bhaNitavyam yAvaccaturindriyeSu, paJcendriyaniyaMgyaunikamanuSyeSu yathA nairayikaH, vAnavyantara jyotiSkavaimAnikeSu pratiSedhaH, evaM yathA pRthivIkAyiko bhaNitastathaiva kAyiko'pi, (puDhavIkAie NaM bhaMte ! puDhayIkAhaehito aNaMtaraM avvahitA puDhavIkAiesu uvavajjejjA !) he bhagavan ! kyA pRthvIkAyika, pRthvIkAyikoM se anantara ud: vartana karake pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? (goyamA ! atthegaie udhava jjejjA atthegahae jo uvavajjejA?) he gautama! koI-koI utpanna hotA hai, koI-koI nahIM utpanna hotA (je NaM bhaMte ! ubavajjejjA) he bhagavan ! jo utpanna hotA hai (se NaM kevalipaNNa dhammaM labhejA savaNayAe ?) vaha kyA kevaliprarUpita dharma kA zravaNa prApta karatA hai ? (govamA ! No iNaTe samajhe) he gautama! yaha artha samartha nahIM (evaM AukkAiyAdisu niraMtaraM bhANiyabva) isI prakAra apkAyika Adi meM nirantara kahanA cAhie (jAva caridiepsu) yAvat caturindriyoM meM (paMciMdiyatirikkha joNiya maNuslesu) paMcendriya tiryaMcoM aura manuSyoM meM (jahA nerahae) jaisA nAraka (vANamaMtara joisiyaremANi esu paDiseho) vAnavyantaroM jyotiSyoM vaimAnikoM meM niSedha samajha lenA cAhie / (evaM jahA puDhavikAio bhaNio) isa prakAra jaisA pRthavIkAyika kahA (taheva AukAio vi) isI prakAra apkAyika bhI (vaNahaptai kAio vi bhANiyayo) vanaspatikAyika (puDhavIkAieNaM bhaMte ! puDhavIkAiehito aNaMtaraM aTTitA puDhavIkA iesu uvavajjejjA ?) he bhagavan ! zuM pRthvIkAyika, pRthvIkAyikomAMthI anantara udvartana karIne pRthvIkAyikamAM utpanna thAya cha ? (goyamA ! atthegaie uvavajjejjA atthegaie No uvavajjejjA) gautama ! 5 4-1 thAya che, -315 nayI 5-1 thA (jeNe bhaMte ! uvavajjejjA) bhagavan ! 25-thAya cha (se NaM kevalipaNNattaM dhamma labhejjA savaNayAe ?) te 4 si pra3pita yamanu zra] prAta 42 cha ? (goyamA ! No iNadve samaDe) he gautama ! | artha samartha nathI. __ (evaM AukAiyAdisu niraMtara bhANiyavya) se prAre 255454 mAhimA nirantara u me. (jAva cauridiyasu) yAvat yatuvandriyAmA (paMbiMdiyatirikkhajoNiyamaNussesu) 5yendriya tiya yo mane manuSyomA (jahA neraie) 2 nA29 (vANamaMtara joisiya vemANiesu paDiseho) pAna0yanta, yati, vaibhAnimA niSedha 49sa che. (evaM jahA puDhavikAi bhaNio) me 42 vA pRthvii|yi 4aa (taheva AukAio vi) sa4 re // 54 // 54 5 4: mana (vaNassaikAio vi bhANiyavvo) zrI. prazApanAsUtra:4
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 prazApanAsUtre vanaspatikAyiko'pi bhaNitavyaH, tejaskAyikaH khalu bhadanta ! tejaskAyikebhyo'nantaramuvRtya nairayikeSu upapadheta ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, evam asurakumAreSvapi, yAvat stanitakumASu, pRthivIkoyikA kAyikavAyukAyikatejaskAyika vanaspatikAdhika dvIndriya trIndriya caturindriyeSu astyeka upapadyeta, astyeko nopayagheta, yaH khalu bhadanta ! upapa gheta sa khalu kevaliprajJaptaM dharma labheta zravaNatayA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tejaskAyikaH khalu bhadanta ! te skAyikebhyo'nantaramu vRttya paJcendriyatiryagyonikeSu upapadyeta ? gautama ! astyeka upapadyeta, astyeko nopapadyeta, yaH khalu bhadanta ! upapadye ta sa khalu kevali prajJapta bhI kahanA cAhie __ (teukkAie NaM bhaMte ! teukAiehito aNaMtaraM uccaTTittA neraiesu uvavajjejA?) he bhagavan ! tejaskAyika tejaskAyikoM se anantara udvartana karake nArakoM meM utpanna hotA hai ? (goyamA ! No iNaTTe samaTe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (evaM asurakumAresu vi) isI prakAra asura kumAroM meM bhI (jAva thaNiyakumAresu) yAvA stanitakumAroM meM (pur3havokAiya-AukAiyavAu-teukAiya-vaNapphahakA iya bedaMdiya-teiMdiya-cauridiesu) pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vana spatikAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya jIvoM meM (atthegaie uvavajjejjA, atthegaie No uvavajjejjA) koI utpanna hotA hai, koI nahIM utpanna hotA __ (je NaM bhaMte ! uvavajjejjA) he bhagavan ! jo utpanna hotA hai (se NaM kevalipaNNattaM dhamma labhejjA savaNayAe ?) vaha kyA kevaliprarUpita dharma kA zravaNa prApta karatA hai ? (goyamA ! No iNTe samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM, (teukAie NaM bhaMte ! te ukkAiehito) he bhagavan ! tejaskAyika tejaskA yikoM se (aNaMtaraM uvvahitA) anantara udvartana karake (paMciMdiyatirikkha vanaspatikAyika paNa kahevA joie. (teukkAieNaM bhaMte ! teukkAiehito aNaMtara uvyaTTittA neraiesu uvavajjejjA ?) 3 bhagavan! tejaskAyika, tejaskAcikethI anantara udvartana karIne nArakomAM utpanna thAya che? (goyamA ! No iNadve samaDhe) : gautama ! 241 42 samatha nathI (evaM asurakumAresu vi) me04 prAre masu24mAzamA 51 (jAva thaNiyakumAresu) yAvat stanitAmArAma (puDhavIkAiya AukAiyavAu-teukAiya vaNapphaikAiya beiMdiya teiMdiya-cauridiesu) pRthvI 4Aya, a57.45, te ya, vanaspatiya, hAya, trIndriya, yatundriya vAmai (atthegaie uvavajjejjA, atthegaie No uvavajjejjA) 3 bhagavan ! atpanna thAya che bhane / utpanna nathI yatA (je NaM ubavajjejjA) ? utpanna thAya che (se NaM kevalipagNattaM dhamma labhejjA savaNayAe ?) te zu kSI 53.5ta manu zra191 ta 42 cha ? (godhamA ! No igadre sapaDhe) 3 gautama! 241 2Atha samartha nathI (teukkAieNaM bhaMte ! te ukAiehiMto) 3 lagavana ! tayiothI (aNaMtaraM ucaTTittA) mananta2 vatana dharAna (paMciMdiya tirikkha zrI. prshaan| sUtra:4
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU0 5 pRthvIkAyAyudvartananirUpaNam 529 dharma labheta zravaNatathA ? gautama ! astyeko labheta, astyeko no labheta, yaH khalu bhadanta ! kevaliprajJaptaM dharma labheta zravaNatayA sa khalu kaivalikI bodhi budhyeta ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, manuSyavAnavyantarajyotiSkavaimAnikeSu pRcchA, gautama ! nAyamarthaH samarthaH, evaM yathaiva tejaskAyiko nirantaram evaM vAyukAyiko'pi // sU0 5 // TIkA-atha pRthivI kAyikAdIna nairayikAdi caturviMzati daNDakakrameNa prarUpayitumAhajoNiesu uvavajjejA?) paMcendriya tirthacoM meM utpanna hotA hai, (goyamA ! atthegaie uvavajjejjA, atthegaie No uvavajjejA) he gautama! koI-koI utpanna hotA hai, koI-koI nahIM utpanna hotA (je NaM bhaMte ! uvavajjejA) he bhagavan ! jo utpanna hotA hai (se NaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe) vaha kevaliprarUpita dharma kA zramaNa prApta karatA hai ? (goyamA! atthegahae labhejA, NolabhejA) he gautama ! koI prApta karatA hai, koI prApta nahIM karatA ? (je NaM bhaMte kevalipaNNattaM dhammaM labhejA sabaNayAe) he bhagavan ! jo kevaliparUpita dharma kA zravaNa prApta karatA hai (se NaM kevaliM bAhiM bujjhejA ?) vaha kyA kevalI- bAdhi ko bUjhatA hai ? (goyamA! No iNaDhe samaThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (maNussavANamaMtara joisiyavemANiesu pucchA?) manuSya, vAnavyantara, jyoti eka aura vaimAnikoM saMbaMdhI pRcchA ? (goyamA ! No iNaTUTe samaThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (evaM jaheva teukAIe niraMtaraM evaM vAukAie vi) isa prakAra jaisA tejaskAyika kahA, nirantara vaisA hI vAyukAyika bhI kahalenA caahie| TIkArtha-aba pRthvIkAya Adi kI cauvIsa daNDakoM ke krama se prarUpaNA kI joNiesu utrajjejjA) yendriya tiya yAmA atpanna thAya cha ? (goyamA ! atthegahae ubavajjejjA, atthegaie No uvavajjejjA) gautama ! -4-thAya hai, nathI utpanna yatA (se NaM kevali paNNataM dhammaM labhejjA savaNayAe) te 3ala 53pita dhamanu zrava prApta 42 cha ? (goyamA ! atthegaiyae labhejjA, atthegaie no labhejjA) hai gautama! 15 prApta 42 cha, prAta nathI 42 // 1 (jeNaM bhaMte ! kevalipaNNattaM dhamma savaNayAe labhejjA) 3 mAvan ! 23 pra3pita yamana zrava prApta 42 che (se NaM kevali bohiM bujjhejjA ?) te zu sI mAdhina ta cha (goyamA ! No iNaDhe samaTTe) gautama ! A artha samartha nathI. (maNussa vANamaMtarajoisiya vemANiesu pucchA ?) manuSya, pAnavyanta2, nyAti bhane maanich| samandhI 27 // ? (goyamA ! No iNadve samaDhe) gautama! 0 maya samaya nathI (evaM jaheva teuskAie miraMtaraM evaM vAukAie vi) 204 // 2 te ya revA nirantara tevA ja vAyukAyika kahevA joIe. TIkAtha-have pRthvIkAya AddhinI devIsa daMDanA kamathI prarUpaNa karAya chepr067 zrI prazAnA sUtra:4
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 prazApanArace 'puDhavIkAie NaM bhaMte ! puDhavIkAiehito aNaMtaraM uvyaSTittA neraiemu uvavaja jejA?' he bhadanta ! pRthivIkAyikaH khalu pRthivIkAyikebhyo'nantaramuvRttya nairayikeSu kim utpadheta ? bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! no iNaDhe samaDhe ' nAyamarthaH samartha:-noktArthoM yuktyopapannaH prAguktayukteH 'evaM asurakumAresu vi, jAva thaNiyakumAresu vi' evam-pRthivIkAyikasya nairayikeSiva asurakumAreSvapi yAvat-nAgakumAreSu suvarNakumAreSu agnikumAreSu vidyutkumAreSu udadhikumAreSu dvIpakumAreSu dikkumAreSu vAyukumAreSu stanitakumAreSu cApi anutpAdo vaktavyaH, tathA ca pRthivIkAyikAnAM nairayikeSu deveSu utpAdapratiSedhaH kRtaH, teSAM viziSTamanodravyAsaMbhavena tIvrasaMklezavizuddhAdhyavasAyAbhAvAt, gautamaH pRcchati-'puDhavIkAieNaM bhaMte ! puDhavIkAiehito aNaMtaraM uvvaTTittA puDhavIkaiesu uvavajjejjA ?' he bhadanta ! pRthivIkA. yikaH khalu pRthivIkAyikebhyo'nantaramuvRttya pRthivI kAyikeSu upapadyeta ? bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'atthegaie uvavajjejjA atthegaie No uvavajjejjA' astyeka:jAtI hai___ gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA pRthvIkAyika, pRthvIkAyikoM se nikalakara sIdhA nArako meM utpanna hotA hai ? __bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahI, arthAt nahIM utpanna hotA, isa kA kAraNa pUrvavat samajhanA caahie| isI prakAra asurakumAroM meM bhI yAvat stanitakumAroM meM bhI nahIM utpanna hotaa| isa prakAra pRthvIkAyikoM kA nArakoM aura devoM meM utpanna hone kA niSedha kiyA gayA hai, kyoMki unameM viziSTa manodravyoM kA abhAva hotA hai aura isa kAraNa se to tIvasaMkleza ho sakatA hai aura na viziSTa vizuddha adhyavasAya saMbhava hai| __gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA pRthvIkAyika pRthvIkAyikoM se nikala kara sIdhA pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? bhagavAna !-he gautama ! koI utpanna hotA hai, koI nahIM bhI utpanna hotaa| - zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! pRthvIkAyika pRthvIkAyikamAMthI nikaLIne sIdhA nArakamAM utpanna thAya che? zrI bhagavAna gautama! A artha samartha nathI. arthAt utpanna nathI thatA. tenuM kAraNa pUrva pramANe samajavuM joIe. eja prakAre asurakumAromAM paNa yAvat svanitakumAremAM paNa nathI utpanna thatA. e prakAre pRthvIkAcikemAM nArakanA utpAdana ane devAmAM utpanna thavAne niSedha karAyela che, kemake temAM viziSTa mane dravyone abhAva thAya che ane e kAraNe na te tIvra saMkaleza thaI zake che ane viziSTa vizaddha adhyavasAyano saMbhava che. zrI gautamasvAmI-he bhagavad ! zuM pRthvIkAyika prakAyikAthI nikaLIne sIdhA pRthvIkAyikamAM utpanna thAya che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU0 5 pRthvIkAyAyudvartananirUpaNam 531 kazcit pRthivIkAyikaH pRthivIkAyikebhya udvartanAnantaraM punarapi pRthivIkAyikeSu upapadyata tadyogAdhyavasAyasthAnasaM bhavAt astyekaH kazcittu pRthivIkAyikastatrapunarnopapadyeta, gautamaH pRcchati-'je gaM bhaMte ! uvavajjejjA seNaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejjA savaNayAe ?' he bhadanta ! yaH khalu pRthivIkAyikaH punaH pRthivIkAyikatayA utpadayeta sa khalu ki kevaliprajJaptam sarvajJopadiSTaM dharma zravaNatayA zrotuM labhate-samaryo bhavet ? bhagavAnAha-'goyamA ! he gautama ! 'NoiNaDhe samaTe' nAyamarthaH samarthaH-noktArthoM yuktyopapannaH prAguktayukteH, 'evaM AukAidisu niraMtaraM bhANiyavvaM jAva cauridiema' evam-pRthivIkAyikeSviva apkAyikAdiSu nirantam-avyavadhAnapUrvakaM bhaNitavyam-vaktavyam, yAvat-tejaskAyikavAyukAyika vanaspatikAyikeSu dvIndriyatrIndriyacaturindriyeSu ca kazcitpRthivIkAyika utpadyeta, kazcinnotpadyeta, kintu teSvapi sa kevaliprajJaptaM dharma zrotuM no samarthoM bhavet, 'paMciMdiyati. arthAt koI pRthvIkAyika, pRthvIkAyika bhavakA anta karake punaH anantara bhava meM hI pRthvIkAyikoM meM utpanna ho jAtA hai, kyoMki usameM usa bhava ke yogya adhyavasAya hote haiM / koI jIva tathAvidha adhyavasAya na hone ke kAraNa pRthvIkAya meM utpanna nahIM hotaa| ___gautamasvAmI-he bhagavan ! jo pRthvIkAya pRthvIkayikoM meM utpanna hotA hai, kyA vaha sarvajJa dvArA upadiSTa dharma ko zravaNa kara sakatA hai ? ___bhagavAna-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isakA kAraNa pUrvavatU samajhanA caahie| ____ isI prakAra tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika dvIndriya, trIndriya aura caturindriya ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie, arthAtU koI pRthvIkAyika inameM utpanna hotA hai, koI nahIM utpanna hotaa| jo utpanna hotA hai vaha kevalI dvArA prarUpita dharma ko zravaNa karane meM samartha nahIM hotaa| zrI bhagavAna he gautama! kaI pRthvIkAyika, pRthvIkAyika bhavane anta karIne pharI anantara bhavamAM ja pRthvIkAyikamAM utpanna thaI jAya che, kemake temAM te bhavane yogya adhyavasAya hoya che. keI jIva tathAvidha adhyavasAya na hovAnA kAraNe pRthvIkAyamAM utpanna nathI thatA. ( zrI gautamasvAmI-he bhavana ! je pRthvIkAya pRthvIkAyikamAM utpanna thAya che, zuM te sarvajJa dvArA upadiSTa dharmane zravaNa karI zake che? zrI bhagavAna-he gautama! e artha samartha nathI. enuM kAraNa pUrvavata samajavuM joIe. eja prakAre tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, drandriya, trIndriya, ane caturindriyanA viSayamAM paNa samajI levuM joIe arthAt koI pRthvakAyika temAM utpanna thAya che, koI utpana nathI thatA. je utpana thAya che te kevalI dvArA prarUpita dharmane vaNu karavAmAM samartha nathI thatA, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 prajJApanAstre rikkhajoNiyamaNusse su jahA neraie' paJcendriyatiryagyonikeSu manuSyeSu ca yathA nairayikaH kazcidutpadyate kazcinotpadyate ityukta tathaiva pRthivIkAyiko'pi kazcittatrotpadyeta kazcinotpayeta iti vaktavyam, kintu-'vANamaMtarajoisiya vemANiemu paDiseho' vAnavyantarajyotiSka vaimAnikeSu deveSu nairayikAsurakumArAdiSviva pRthivIkAyikasyotpAdapratiSedho vaktavyaH, prAguktayuktaH, 'evaM jahA puDhavIkAio bhaNio taheva AukAio vi vaNassaikAiyo vi mANiyavyo' evam-uktarItyA yathA pRthivIkAyiko bhaNitastathaiva akAyiko'pi vanaspatikAyiko'pi ca bhaNitavyaH-nairayikAdi caturvizati daNDakakrameNa vaktavyaH, gautamaH pRcchati-'teukAieNaM bhaMte ! teukAiehito aNaMtaraM ughaTTittA neraiesu uvavajjejjA ?? he bhadanta ! tejaskAyikaH khalu tejaskAyikebhyo'nantaramuvRttya kiM nairayikeSu utpadyeta ? bhagavAnAha'goyamA!' he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH-noktArthoM yuktyopapannaH, prAgukta paMcendriya tiryacoM meM tathA manuSyoM meM jaise koI nAraka utpanna hotA hai koI nahIM utpanna hotA, usI prakAra koI pRthvIkAyika utpanna hotA hai, koI nahIM utpanna hotA kintu jaise nAraka nArakoM aura devoM meM utpanna nahIM hotA, usI prakAra pRthvIkAyika bhI vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM meM utpanna nahIM hotaa| isa saMbaMdha meM bhI yukti pUrvavatU hI samajhanA caahie| isa prakAra jaisI pRthvIkAyika kI vaktavyatA kahI usI prakAra apUkAyika aura vanaspatikAyika kI bhI vaktavyatA samajha lenI caahie| gautamasvAmI-he bhagavana ! kyA tejaskAyika jIva tejaskAyikoM se nikala kara sIdhA nArakoM meM utpanna hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, pUrvokta yukti ke anusAra tejaskAyika jIva mara kara narakameM utpanna nahIM hotA / isI prakAra tejaskAyika - paMcendriya tiryAmAM tathA manuSyamAM jema keI nAraka utpanna thAya che, koI nathI utpanna thatA eja prakAre kaI pRthvIkAyika utpana thAya che keI utpanna nathI thatA, paraMtu jevI rIte nArake nAraka ane mAM utpanna nathI thatA. eja prakAre pRthvIkAyika paNa vAvyantara, jatiSka ane vaimAnika devAmAM utpanana nathI thatA. e sambanyamAM paNa yukti pUrvavat samajavI joIe. A prakAre jevI pRthvIkAyikanI vaktavyatA kahI e prakAre apakAyika ane vanaspatikAyikanI paNa vaktavyatA samajI levI joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zuM tejaskAyika jIva tejaskAyikothI nikaLIne sIdhA nAramAM utpanna thAya che? zrI bhagavAna-he gautama! A artha samartha nathI, pUrvokta yuktinA anusAra tejaskAyika jIva marIne narakamAM utpanna nathI thatA. eja prakAre tejaskAyika anantara udvartana zrI. prazAnA sUtra:4
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabAdhinI TIkA pada 20 sU0 5 pRthvIkAyAyudvartananirUpaNam 533 yukteH, 'evaM asurakumAreSu vi jAva thaNiyakumAresu' evam-nairayikepviva asurakumAreSvapi yAvat nAgakuzareSu suvarNakumAreSu agnikumAreSu vidyutkumAreSu udadhikumAreSu dvIpakumAreSu dikkumAreSu pavanakumAreSu stanitakumAreSvapi ca tejaskAyikastejaskAyikebhya udvartanAnantaraM notpadyata prAguktayukteH, 'puDhavIkAiya AuteuvAuvaNa bediya teiMdiya cauridiemu atthegaie uvavajjejjA atthegaie No uvavajjejjA ?' pRthivIkAyikApkAyika vAyukAyika tejaskAyika vanaspatikAyika dvIndriya trIndriya caturindriyeSu astyekaH-kazcit tejaskAyikaH utpadyata astyeka:-kazcittu tejaskAyiko notpadyata, gautamaH punaH pRcchati-'je NaM bhaMte ! uyavajjejjA seNaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejjA savaNayAe ?' he bhadanta ! yaH khalu tejaskAyikaH pRthivIkAyikAdi caturindriyAnteSu upapadyeta sa khala kim kevaliprajJapta-sarvajJopadiSTaM dharma zravaNatayA-zrotuM labheta-samartho bhavet ! bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'No iNadve samaDe' nAyamayaH samarthaH-noktArthoM yuktyopapannaH, 'teukkAie NaM bhaMte ! teukAiehito aNaM taraM udhvaTTittA paMciMdira tirikkhajoNiemu uvajjejjA ?' he bhadanta ! tejasmAyikaH khalu tejaskAyikebhyo'nantaraguvRtya kiM paJcendriyatiryagyonikeSu utpadyeta ? bhagavAnAha-'goyamA !" anantara udvartana karake asurakumAroM meM nAgakumaroM meM suvarNakumAroM meM, agnikumAroM meM vidyutkumAroM udadhikumAroM meM, dvIpakumAroM meM, dizAkumAroM meM, pavanakumAroM meM tathA stanitakumAroM meM bhI utpanna nahIM hotaa| koI tejaskAyika, pRthvI kAyikoM meM apkAyikoM meM vAyukAyikoM meM tejaskAyiko meM, vanaspatikAyikoM meM, hIndriyoM meM, trIndriyoM meM evaM caturindriyoM meM utpanna hotA hai, koI nahIM utpanna hotaa| gautamasvAmI-he bhagavan ! jo tejaskAyika, pRthvIkAyikoM se lekara cattarita ndriyoM taka meM utpanna hotA hai, kyA vaha kevaliprarUpita dharma ko zravaNa karane meM samartha hotA hai ? bhagavAna-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| gautamasvAmI-he bhagavana ! kyA tejaskAyika jIva udvartana karake sIdhA karIne asurakumAramAM, nAgakumAremAM, suvarNakumAremAM, agnikumAramAM, dvIpakumAramAM, dizAkumArImAM, pavanakumAremAM tathA svanitakumAremAM paNa utpana nathI thatA. kaI tejaskAyika, pRthvIkAyiomAM apakAyikamAM, tejaskAyiAmAM, vanaspatikAcikemAM, dvIndrimAM, trIndriomAM tema ja caturindrimAM utpanna thAya che. keI nathI utpanna thatA. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! je tejarakAyika pRthvIkAyikothI laIne caturindri sudhImAM utpanna thAya che. zuM te kevalI prarUpita dharmane zravaNa karavAmAM samartha thAya che? zrI bhagavAn he gautama ! A artha samartha nathI. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! zuM tejaskAyika jIva udvartana karIne sIdhA pacandriya zrI. prazAnasUtra:4
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 prazApanAstre he gautama ! 'atthegaie uvavajjejjA atthegaiyA No uvavajjejjA' astyekaH kazcit tejaskAyikaH paJcendriyatiryagyonikeSu upapadayeta, astyeka:-kazcit tejaskAyiko no tatropapadayeta, gautamaH pRcchati-'jeNaM bhaMte ! uvavajjejjA se NaM kevakipaNNattaM dhammaM labhejjA savaNayAe ?' he bhadanta ! yaH khalu tejaskAyikaH paJcendriyatiryagyonikatayA upapadyeta sa khalu kiM kevali prajJaptaM-sarvajJopadiSTaM dharma zravaNatayA-zrotuM labheta-samarthoM bhavediti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'atthegaie labhejA, atthegaie No labhejjA' astyekaH-kazcit tejaskAyika: paJcendriyatiryagyonikatayA utpannaH san kevaliprajJaptaM dharma zrotuM labheta, astyeka:-kazcittu kevali prajJaptaM dharma zrotuM na labheta, gautamaH punaH pRcchati-'je NaM bhaMte ! kevali paNNattaM dhamma labhejjA savaNayAe se NaM kevaliM bohiM bujjhajjA ?' he bhadanta ! yaH khalu tejaskAyikaH pazcendriyatiryagyonikatayotpannaH san kevaliprajJaptaM dharma zravaNatayA labheta sa khalu ki kaivalikI bodhi budhyeta ?-jAnIyAt ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe' paMcendriya tiyacoM meM utpanna hotA hai ? / bhagavAn-he gautama! koI-koI utpanna hotA hai koI-koI utpanna nahIM hotaa| gautamasvAmI-he bhagavana ! jo utpanna hotA hai vaha kyA kevalI dvArA prarUpita dharma ko zravaNa karane meM samartha hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! koI tejaskAyika udavartanA ke anantara paMcendriya tiryaMcoM meM utpanna hokara kevalI bhagavan dvArA upadiSTa dharma kA zravaNa karane meM samartha hotA hai, koI kevalI bhagavan dvArA upadiSTa dharma ko zravaNa karane meM samartha nahIM bhI hotA hai| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! jo tejaskAyika paMcendriya tiryaMcayoni meM utpanna hokara kevaliprarUpita dharma ko zravaNa karane meM samartha hotA hai, kyA vaha kevalabodhi ko bUjha sakatA hai ? jAna sakatA hai ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / tiyAmAM utpanna thAya che? zrI bhagavana -he gautama ! koI kaI utpanna thAya che, keI ke utpanna nathI thatA. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! je utpanna thAya che te zuM kevalI dvArA prarUpita dharmane zravaNa karavAmAM samartha thAya che? zrI bhagavAna-he gautama ! keI tejaskAyika udvartananA pachI paMcendriya tiyAmAM utpana thaIne kevalI bhagavAna dvArA upadiSTa dharmane zravaNa karavAmAM samartha thAya che, kaI samartha nathI paNa thatA. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! je tejarakAyika paMcendriya tiryacanimAM utpanna thaIne kevalI prarUpita dharmanuM zravaNa karavAmAM samartha thAya che, zuM te kevala bedhIne jANI zake che? zrI prazAnA sUtra:4
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayabodhinI TIphA pada 20 20 5 pRthSokAyAdhuvartananirUpaNam 535 nAyamarthaH samartha:-noktArthoM yuktyopapamaH, gautamaH punaH pRcchati-'maNussavANamaMtarajoisiyavemANiesu pucchA' manuSyavAnanyantarajyotiSkavaimAnikeSu kiM tejaskAyika utpadyeta ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'No iNaDhe samaTe' nAyamarthaH samartha:-noktAoM yuktyopapannaH, prAguktayukteH, 'evaM jaheva teukkAie niraMtaraM evaM vAukAie vi' evamuktarItyA yayaiva tejaskAyikaH nirantaram-caturviMzatidaNDa kakrameNa pratipAditaH evaM tathaiva vAyukAyiko'pi pratipattavyaH, tathA ca tejaskAyiko vAyukAyikazca manuSyeSvapi pratiSedhAta, teSAmAnantaryeNa manuSyeSUtpAdAsaMbhavAt, asaMbhavaH punaH kliSTapariNAmatvena manuSyagati manuSyAnupUrvImanuSyAyubandhAsaMbhavAt, paJcendriyatiryagyo niketpannAH kevaliprajJaptaM dharma ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA tejaskAyika jIva manuSya, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM meM utpanna hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAt pUrvokta yukti ke anusAra tejaskAyika jIva anantara AgAmI bhava meM na manuSya hotA hai, na vAnavyantara hotA hai, na jyotiSka devoM meM utpanna ho sakatA hai aura na vaimAnikoM meM hI janma lesakatA hai| __isI prakAra vAyukAyika jIva ko bhI samajhanA cAhie, arthAt jaise cauvIsa daMr3akoM meM se tejaskAyika kina kina daMDakoM meM utpanna hotA, yaha batalAyA gayA hai, usI prakAra vAyukAyika ke viSaya meM bhI jAna lenA caahie| isa prakAra tejaskAyika aura vAyukAyika kA manuSyoM meM bhI utpAda nahIM hotA, kyoMki unakA manuSyoM meM utpanna honA saMbhava nahIM hai| saMbhava isa kAraNa nahIM hai, kyoM ki ve jIva kliSTa pariNAmoM vAle hote haiM, ataeva manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvIevaM manuSyAyu kA bandha nahIM kara skte| hAM, paMcendriya zrI bhagavAna-he gautama ! A artha samartha nathI. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zuM tejaskAyika jIva manuSya, vAnavyantara, tiSka ane vaimAnikamAM utpanna thAya che? zrI bhagavAna-he gautama ! A artha samartha nathI, arthAt pUrvokta yuktinA anusAra tejaskAyika jIva anantara AgAmI bhavamAM nathI manuSya thatA, nathI vAnavyantara thatA nathI tiSka devemAM utpanna thaI zakatA ane nathI vaimAnikomAM paNa janma laI zakatA. eja prakAre vAyukAyika paNa samajavA joIe arthAt jema vIsa daMDakamAMthI tejaskAyika kayA kayA daMDakamAM utpana thaI zake che ane kayA kayAmAM utpanna nathI thatA e batAveluM che. eja prakAre vAyukAcikenA viSayamAM paNa jANI levuM joIe. eja prakAre tejaskAyika ane vAyukAyikane manuSyamAM paNa utpAda nathI thatuM kemake temanuM manuSyamAM utpana thavuM te asaMbhavita che. saMbhava e kAraNe nathI, kemake te kilaSTa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAstre zrotuM labheran, teSAM zravaNendriyasabhAvAn, kintu sa kaivalikI bodhi nAvayudhyeta teSAM saMkliSTrapariNAmatvAt iti phalitam ||suu0 5 // dvindriyAdivaktavyatA mUlam-beiMdie NaM bhaMte ! beiMdirahito aNaMtaraM ujvahitA nerai esu uvavajjejjA ? goyamA ! jahA puDhavIkAiA, navaraM maNussesu jAva maNapajavanANaM uppADejA, evaM teiMdiyA cauriMdiyA vi, jAva maNapajavanA NaM uppADejA, je gaMmaNapajjavanANaM uppADejA se NaM kevalanANaM uppADejA ? goyamA ! no iNaTre samaTe, paMciMditirikkhajoNie NaM bhaMte ! paMciMdiyatirikkhajoNiehito aNaMtaraM uvvaTrittA neraiesu aNaMtaraM uvajjejjA ? goyamA ! atthegaie uvavajjejA atthegaie No uvavajjejA, jeNaM bhaMte ! uvavajjejA se NaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe ? goyamA ! atthegaie labhejA, atthegaie No labhejA, je NaM kevalipapattaM dhamma labhejA savaNayAe se NaM kevaliM bohiM. bujjhejA ? goyamA ! atthegaie bujhejA atthegaie No bujjhejA je NaM bhaMte ! keli bohiM bujhejA se NaM sadahejA, pattiejjA roejjA haMtA, goyamA ! jAva roeja je NaM bhaMte ! sadahejjA pattiejjA roejjA se NaM AbhiNivohiyanANasuyanANaohinANAI uppADejjA ? haMtA, goyamA! jAva uppADejjA, je NaM bhaMte ! AbhiNibohiyanANasuyanANa ohinANAiM uppADejjA, se NaM saMcAejjA, sIlaM vA jAva paDivatiryacoM meM janma lekara kevalI dvArA prajJapta dharma ko zravaNa kara sakate haiM, kyoM ki unheM zrotrendriya prApta hotI hai, magara kevala bodhi ko ve prApta nahIM kara pAte haiM, kyoM ki unake pariNAma saMklezayukta hote haiM, ||suu0 6 // pariNAmavALA hoya che tethI ja manuSyagati, manuSyagatyAnupUrva temaja manuSyayune bandha nathI karI zakatA. hA, paMcendriya tiyAmAM janma laIne kevalI dvArA prajJapta dharmane zravaNa karI zake che, kemake temane zretrendriya prApta thAya che. paraMtu kevalabedhine te prApta nathI karatA kemake temanA pariNAma saMkalezayukta hoya che. sa. 6 zrI prazAyanAsUtra :4
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 20 sU0 6 dvIndriyotpAdanirUpaNam 537 jjitae ? goyamA ! No iNaTTe samaTThe, evaM asurakumAresu vi, jAva thaNiyakumAresu, egiMdiyavigalidiesu jahApuDhavIkAiA, paMcidiyatirikkhajoNiesu maNussesu ya jahA neraie, bANamaMtarajoisiya vemANi -- esu jahA neraiesu uvavajjai pucchA, bhaNiyA evaM maNusse vi vANamaMtarajoisiya vaimANiesu jahA asurakumAre / // sU0 6 // " chAyA - dvIndriyaH khalu bhadanta ! dvIndriyebhyo'nantaramudvRsya nairayikeSu upapadyeta ? gautama ! yathA pRthivIkAkAH, navaraM manuSyeSu yAvad manaH paryavajJAnamutpAdayet, evaM trIndriyAturindriyA api yAvad manaH paryavajJAnamutpAdayet yaH khalu manaH paryavajJAnamutpAdayet sa khalu kevalajJAnamutpAdayet ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, paJcendriyatiryagyonikebhyo'nantaramuddRzya nairayikeSu anantaramupapadyeta ? gautama ! astyekaH upapadyeta, astyeko no upapadvIndriyAdi vaktavyatA zabdArtha - (beIdie NaM bhaMte beiMdie hiMto anaMtaraM ubvahittA) bhagavan ! dvIndriya dvIndriyoM se anantara udvarttana karake (neraiesa uvavajjejjA) nairayikoM meM utpanna hotA hai ? (goyamA ! jahA puDhavikAiA ) gautama ! jaise pRthvIkAyika (navaraM) vizeSa (maNusse) manuSyoM meM utpanna ho sakatA hai (jAva maNapajjavanANaM upADejjA) yAvat manaH paryavajJAna prApta karatA hai ( evaM teiMdiyA) isI prakAra trIndriya (cauriMdiyA vi) cauindriya bhI (jAva maNapajjavanANaM uppADejjA) yAvat manaH paryavajJAna prApta karatA hai (je NaM maNapajjavanANaM uppADejjA) jo manaHparyava jJAna prApta karatA hai (se NaM kevalanANaM uppADejjA) vaha kevalajJAna prApta karatA hai kyA ? (goyamA ! No iNDe samaTThe) gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / (paMcidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! paMcidiyatirikkhajoNiehiMto) he bhaga dvIndriyAdvi vaktavyatA zabdArtha-(beIdieNaM bhaMte ! beidiehiMto anaMtaraM uvaTTittA) he bhagavan ! dvIndriya dvIndriyAthI anantara uvartana harIne (neraiesa uvavajjejjA) nairAibhAM utpanna thAya che ? (goyamA ! jahA puDhavikAiA ) he gautama! nevA pRthvIAyika (navara) vizeSa (maNussesu) bhanuSyobhAM utpanna thardha zaDe che (jAva maNapajjavanANaM uppADejjA) yAvat bhanaHparyavajJAna Apta 1re che (evaM teiMdiyA ) me aThAre trIndriya ( cauriMdiyA vi) yaturindriya ya (jAva maNapajjavanANaM uppADejjA) yAvat bhanaH paryavajJAna prApta ure che (jeNaM maNapajjavanANaM uppADejjA) ne manaHparyavajJAna prApta pure che (seNaM kevalanANaM uppADejjA) te visajJAna prApta 42 che ? (goyamA No iNaTTe samaTTe) he gautama! A artha samartha nathI. ( paMcidiya tirikkhajoNieNaM bhaMte! paMcidiyatirikkhajoNiehiMto ) he bhagavan ! yathe. pra0 68 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 pinAsUtre yeta, yaH khalu bhadanta ! upapadyata sa khalu kevaliprajJaptaM dharma labheta zravaNatayA ? gautama ! astyeko labheta, astyeko no labheta, yaH khalu kevaliprajJaptaM dharmaM labheta zravaNatayA sa khalu kaivalikI bodhi budhyeta ? gautama ! astyeko budhyeta, astyeko no budhyeta, yaH khalu bhadanta ! kaivalikI bodhi budhyeta sa khalu zraddadhIta pratyayet rocayet ? hanta, gautama ! yAvat rocayet, yaH khalu bhadanna ! zraddadhIta pratyayet rocayet, sa khalu AbhinibokajJAnazrutajJAnAvadhijJAnAni van ! paMcendriyatiryaMcayonika paMcendriya tiyaMcayonikoM se (aNaMtaraM uvvahitA) anantara udavartana karake (neraiesu uvavajjejjA ?) sIdhA narakoM meM utpanna hotA hai ? (goyamA ! atyaMgaie uvavajjejjA, atthegaie No uvavajjejjA) he gautama ! koI utpanna hotA hai, koI utpanna nahIM hotA (je NaM bhaMte ! uvava. jjejjA) he bhagavan ! jo utpanna hotA hai (se NaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejjA savaNayAe) vaha kyA kevaliprajJapta dharma kA zravaNa prApta karatA hai ? (goyamA ! atthegaie labhejjA, asthegaie No labhejjA) he gautama ! koI prApta karatA hai, koI prApta nahIM karatA (je NaM kevalipaNNattaM dhamma la bhejjA) jo kevaliprarUpita dharma prApta karatA hai (se NaM kevaliM bohiM bujjhajjA ?) vaha kevalabodhiko bUjhatA hai ? (goyamA ! atthegaie bujjhejA, atthegaie No bujjhejA) he gautama ! koI bUjhatA hai, koI nahIM bajhatA (je NaM bhaMte ! kevaliM bohiM bujjhejA) he bhagavan ! jo kevalibodhiko bUjhatA hai (se NaM saddahejjA) vaha zraddhA karatA hai ? (pattiejA) pratIti karatA hai ? (roejjA) ruci karatA hai ? (goyamA! jAva roejjA) he gautama ! yAvat ruci prApta karatA hai (je NaM bhaMte ! saddahejA pattiejjA roejjA) he bhagavan ! jo zraddhA karatA hai, pratIti karatA hai, ruci karatA hai (seNaM AbhiNi ndriya tiya yoni payandriya tiya yonithI (aNaMtara uvyaTTittA) mananta2 vatana 4zana (neraiesu uvavajjejjA 1) sIdhA nAramA panna thAya cha 1 (goyamA ! atthegaie uvavajjejjA, atthegaie No uvavajjejjA) 8 gautama ! | 4-1 thAya che, cha nayI 5-na yatA (jeNaM bhaMte ! uvavajjejjA) 3 mAvan ! 2 5-1 thAya cha (se NaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejjA savaNayAe) te zu kSI prajJAta manu zra15 prA. 42 cha ? (goyamA ! atthegaie labhejjA, atyaMgaie No labhejjA) hai gautama ! 15 prAta 42 che, nayI prata 42tA (jeNaM kevalipaNNattaM dhammaM labhejjA) 2 ta 53pita yama prApta 42 cha (se NaM kevaliM bohiM bujjhejjA) te sodhina cha (goyamA ! asthegaie bujhejjA, atthegaie No bujhejjA) gautama ! asamara cha, nayA samatA (jeNaM bhaMte ! kevali bohiM bujjhejjA) bhagavan ! 2 valimAdhi sabhA cha (se NaM saddahe jA) te zradvA re cha ? (pattiejjA) pratIti 42 cha ? (roejjA) yi 42 cha (goyamA ! jAva roejjA) gautama yAvat ! yi 42 cha (jeNaM bhaMte ! saddahejjA pattiejjA roejjA) 3 bhagavan ! 2 zraddhA 52 cha, pratIta 42 cha, 25 42 cha (se NaM AbhibohiyanANa sayaNANa ohinANAI uppADejjA ?) zrI. prshaan| sUtra :4
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU0 6 dvIndriyotpAdanirUpaNam utpAdayet ? hanta, gautama ! yAvad utpAdayet, yaH khalu bhadanta ! AbhinibodhikajJAnazrutajJAnAvadhijJAnAni utpAdayet sa khalu zaknuyAt zIlaM vA yAvat pratipattum ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, evam asurakumAreSvapi yAvat stanitakumAreSu ekendriyavikalendriyeSu yathA pRthivIkAyikAH, paJcendriyatiryagyonikeSu manuSyeSu ca yathA nairayikaH, vAnavyantara jyotiSka vaimAnikeSu yathA nairayikeSu upapadyate pRcchA, bhaNitA evaM manuSye'pi, vAnavyantarajyotiSka vaimAnikeSu yathA amarakumArAH // sU0 6 // bohiyaNANa suyaNANa ohinANAI uppADejA ?) vaha AbhinibodhijJAna, zruta. jJAna, avadhijJAna ko prApta karatA hai ? (haMtA goyamA ! jAva uppADejA) hAM gautama ! yAvat prApta karatA hai (je NaM bhaMte ! AbhiNibohiya nANasuyanANohi nANAI uppADejA) he bhagavan ! jo AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna ko prApta karatA hai (se NaM saMcAejA sIlaM vA paDivajittae ?) vaha kyA zIla ko yAvatU aMgIkAra karane meM samartha hotA hai ? (goyamA ! No iNaDhe samaThe) gautama! yaha artha samartha nahIM hai (evaM asurakumAresu vi) isI prakAra asurakumAroM meM bhI (jAva thaNiyakumAresu) dhAvat stanitakumAroM meM (egidiya vigaliMdiesu jahA puDhavikAiyA) ekendriya vikalendriyoM meM jaise pRthvI kAyika (paMciMdiyatirikkhajoNiesu maNussesu ya jahA neraie) paMcendriya tiyaco meM tathA manuSyoM meM jaise nairayika (vANamaMtara joisiyavemANiesu) vAnavyantara, jyotiSka tathA vaimAnikoM meM (jahA neraiesu) jaise nArakoM meM uvavajaha) upajatA hai (pucchA) pRcchA (bhANiyA) kahI (evaM maNusse vi) isI prakAra manuSya meM tabhAminimAdhizAna, zrutajJAna avadhijJAnane prAta 42 1 (haMtA goyamA ! jAva uppADejjA) DA, gauma ! yAvat prAta 42 cha (je NaM bhaMte ! AbhiNibohiyanANa suyaNANa ohinANAi uppADejjA) bhagavan ! minimAdhijJAna, zrutajJAna, avadhijJAnane prApta re cha (se NaM saMcAejjA sIlaM vA paDivajjittae ?) te zu zAsane yAvat mAjI2 42vAmI samartha thAya cha ? (goyamA ! No iNadve samaTe) 3 gautama ! 240 matha saya nathI (evaM asurakumAresu vi) me re masu24bhAmA 595 (jAva thaNiyakumAresu) yAvat stanitamAmA. (egidiya viMgalidiesu jahA puDhavikAiyA) mendriyAmA 21 pRthvIyis. (paMciMdiyatirikkhajoNiesu maNussesu ya jahA neraie) 5yendriya tiya yobhA tathA manuSyamAM jema nairathika, viSe kahela che teja pramANe samajavuM. (vANamaMtarajoisiyavemANiesu) pAna0ya-tara, jyoti tathA vaibhAnimA (jahA neraiesu) rebha nA2 mA (uvavajjai) upa cha (pucchA) 2ch| (bhaNiyA) 4ii (evaM maNusse vi) ye re manuSyamA (vANamaMtara joisiya vemANiesu jahA asurakumArA) pAnavyanta2, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 prazApanAsUtre TIkA-atha dvIndriyAdInAM nairayikAdi caturviMzatidaNDa kakrameNodvartanAnantaramutpAdavaktavyatAM prarUpayitumAha-'beiMdie NaM bhaMte ! beiMdirahito aNaMtaraM uvvaTTittA neraiesu uvavajjejjA ? he bhadanta ! dvIndriyaH khalu dvIndriyebhyo'nantaramudavRtya kiM nairayikeSu upapadyeta? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'jahA puDhavI kAimA' yathA pRthivIkAyikAH pratipAditA stathA dvIndriyA api pratipattavyAH, tathA ca yathA pRthivIkAyikAH nairayikeSu deveSu ca utpadhamAnatvena pratiSiddhAH zeSeSu punaH sarveSu api sthAneSu vihitAstathaiva dvIndriyA api avaseyAH, evaM trIndriyAzcaturindriyAzcApi bodhyAH, navaraM pRthivIkAyikA manuSyeSu utpannA bhI kaha leveM (vANamaMtara joisiyavemANiesu jahA asurakumArA) vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM meM jaise asurakumAra / ___TIkArtha-aba dvIndriya Adi jIvoM kI nAraka Adi cauvIsa daMDako ke krama se, uvartanA ke pazcAt utpAda kI vaktavyatA kahI jAtI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA dvIndriya jIva, dvIndriyoM se udvartana karake sIdhe nairayikoM meM utpanna hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! jaise pRthvIkAyika ke viSaya meM kahA hai, vaisA hI hIndriya ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / arthAt jaise pRthvIkAyikoM ke utpAda kA nArakoM aura devoM meM niSedha kiyA gayA hai aura zeSa sabhI sthAnoM meM vidhAna kiyA gayA hai, usI prakAra dvIndriyoM kA bhI samajhanA caahie| trIndriya aura caturindriya jIvo kA utpAda dvIndriyoM ke samAna hI hai| vizeSatA yaha hai ki pRthvIkAyika jIva manuSyo meM utpanna hokara antakriyA bhI kara sakate haiM arthAt mokSa prApta kara sakate haiM, kintu dvIndriya jIva manuSya tiSka ane vaimAnikamAM jema asurakumAra kahela che tema samajavuM. TakAtha-have dvIdriya Adi nI nAraka Adi vIsa daMDakanA kamathI udRvatanAnA pachI utpAdanI vaktavyatA kahevAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zuM kIndriya jIva, dvIndriyathI udvartana karIne sIdhA narayikomAM utpanna thAya che ? zrI bhagavAna he gautama! jevuM pRthvI kAyikanA viSayamAM kahyuM che tevuM ja hIndriyanA viSayamAM paNa jANavuM joIe. arthAt je pRthvIkAyikanA utpAdane nArake ane devAmAM niSedha kahe che ane bAkI badhA sthAnamAM vidhAna karAyeluM che, eja prakAre dvIjiyenuM paNa samajavuM joIe. trIndriya ane caturindriya jIne utpAda zrIndriyenA samAna ja che, vizeSatA che ke pRthvIkAyika jIva manuSyamAM utpanna thaIne antakriyA paNa karI zake che, arthAta mokSa prApta karI zake che, paraMtu zrIndriya jIva manuSya thaIne paNa antakriyA karavAmAM samartha zrI prazAnasUtra:4
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU0 6 draundriyotpAdanirUpaNam antakriyAmapi kurvanti dvIndriyAdayastu tatrAgatA antakriyAM na kurvanti tathA bhavasvAbhAvyAta, parantu dvitricaturindriyAH khalu manuSyeSu AgatAH santo manaHparyavajJAnamutpAdayeyurityabhiprAyeNAha-'navaraM maNussesu jAva maNapajjavanANaM uppADejA' navaram-pRthivIkAyikApekSayA vizeSastu dvIndriyA manuSyeSu utpannAH santo yAvat-kevaliprajJaptaM dharma zrotuM labheran , kaivalikoM bodhi budhyeran zraddadhIran pratyayeyuH rocayeyuH, AbhinibodhikajJAnazrutajJAne utpAdayeyuH zIlAdi pauSadhopavAsAntaM vA pratipattuM zaknuyuH, manaHparyavajJAnazcotpAdayeyuH, 'evaM te iMdiyA cauridiyA vi jAva maNapajjaranANaM uppADejA' evam-dvIndriyA iva trIndriyA caturindriyA api yAvat-manuSyeSu utpannAH santaH kevaliprajJaptaM dharma zrotuM samarthA bhaveyuH, kaivalikI bodhi budhyeran zradadhIran pratyayeyuH rocayeyuH, AbhinibodhijJAna zrutajJAne utpAdayeyuH, anagArikatAM pravajituM zaknuyuH, manaHparyavajJAnazcotpAdayeyurityarthaH, gautamaH punaH pRcchati-'jeNaM maNahokara bhI antakriyA karane meM samartha nahIM hote / isakA kAraNa bhava kA baisA svabhAva hai| hAM, dondriya, trIndriya aura caturindriya jIva manuSya bhava meM utpanna hokara manaHparyavajJAna prApta kara sakate haiM / isa abhiprAya ko prakaTa karate haiMvizeSa yaha hai ki dvIndriya jIva manuSyo meM utpanna hokara dharma zravaNa kara sakate haiM, kaivalika bodhi ko prApta kara sakate haiM, zraddhA pratIti aura ruci prApta kara. lete haiM, AbhinibodhikajJAna aura zratajJAna prApta kara sakate haiM, zola se lekara pauSadhopavAsa bhI aMgIkAra karane meM samartha hote haiM, avadhijJAna pA sakate haiM, anagAradIkSA aMgIkAra karalete haiM aura manaH paryavajJAna bhI pA lete haiN| isI prakAra trIndriya aura caturindriya jIva bhI manuSyoM meM utpanna hokara kevalI dvArA upadiSTa dharma ko zravaNa kara sakate haiM, kevalabodhi pA sakate haiM, zraddhA, pratIti aura ruci prApta kara sakate haiM, Abhiniyodhika jJAna aura zrutajJAna nathI thatA. enuM kAraNa bhavane e ja svabhAva che. hAM. dvIndriya sIndriya ane caturindriya jIva manuSya bhavamAM utpanna thaIne mana paryAvajJAna prApta karI zake che. e abhiprAyane pragaTa kare che-vizeSa e che ke dvindriya jIva manuSyamAM utpanna thaIne dhama zravaNa karI zake che, kevalika badhine prApta karI zake che, zraddhA, pratIti ane ruci prApta karI le che, Abhinibedhika jJAna ane zrutajJAna prApta karI zake che, zIlathI laIne piSa dhapavAsa paNa aMgIkAra karavAmAM samartha bane che, avadhijJAna pAmI zake che, anagAra dIkSA aMgIkAra karI le che ane manaH paryAvajJAna paNa meLavI le che. eja prakAre trIndriya ane caturindriya jIva paNa manuSyamAM utpanna thaIne kevali dvArA utpAdiSTa dharmane zravaNa karI zake che, kevala.dhi maLavI zake che, zraddhA, pratIti ruci prApta karI zake che. AminibedhikajJAna ane zrutanI prApti paNa temane thaI zake che, temaja te anagAra pravajA paNa aMgIkAra karI zake che ane mana:paryavajJAna ne zrI. praapn| sUtra:4
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 prajJApanAsUtre pajjavanANe uppADejA se NaM kevalanANaM uppADejjA?' he bhadanta ! yaH khalu dvIndriyAdimanuSyo bhUtvA manaHparyavajJAna mutpAdayet sa khalu kim kevalajJAnamutpAdayet ? bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe-nAyamarthaH samarthaH-noktArthoM yuktyopapannaH, prAguktayukteH, gautamaH pRcchati-'paMcidiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte ! paMciMdiyatirikkhajoNiehito aNaMtaraM uvvaTTittA neraiesu uvavajjejjA ?' he bhadanta ! paJcendriyatiryagyonikaH khalu paJcendriyatiryagyonikebhyo'nantarapuvRtya kiM nairayikeSu upapadayeta ? bhagavAnAha-'goyamA ! he gautama ! 'atthegaie uvavajjejjA atthegaie No uvavajjejjA' astyekaH-kazcit pazcendriyatiryagyoniko nairayikeSu upapadayeta, astyekaH kazcittu nopapadyata, gautamaH pRcchati-'jeNaM uvavajjejjA se kevalipaNNattaM dhamma labhejjA savaNayAe ?' yaH khalu paJcandriyatiryagyo niko nairayikanayA upapadayeta sa khalu ki kevaliprajJaptaM-sarvajJopadiSTaM dharma zravaNatayA-zrotuM labheta-samarthoM bhavet ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'atthegaie labhejjA atthegaie kI prApti bhI unheM ho sakatI hai, ye anagAra pravrajyA bhI aMgIkAra kara sakate haiM aura manaHparyavajJAna ko bhI pAne meM samartha ho sakate haiN| ____ gautamasvAmI-he bhagavAn ! jo bIndriya, trIndriya aura caturindraya jIva manuSya hokara manaH paryavajJAna prApta kara sakate haiM, ve kyA kevalajJAna bhI pA sakane meM samartha hote haiM ? __bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAt pUrvokta yukti ke anu. sAra ve kevala jJAna nahIM pA sakate ? gautamasvAmI-he bhagavan ! paMcendriya, tiryaca se anantara udvartana karake jIva kyA nArakoM meM utpanna ho sakatA hai? bhagavAn-he gautama ! koI utpanna ho sakatA hai, koI nahIM utpanna ho sktaa| gautamasthAmI-bhagavan ! jo utpanna hotA hai, vaha kyA kevalI dvArA prarUpita dharma kA zravaNa prApta kara sakatA hai ? paNa meLavavAmAM samartha thaI zake che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! je kandriya, trIndriya ane caturindriya jIva manuSya thaIne manaHpardhavajJAna prApta karI zake che, teo zuM kevala jJAna paNa meLavI zake che. zrI bhagavAna-gautama ! A artha samartha nathI. arthAta pUrvokta yukti nA anusAra teo kevalajJAna nathI prApta karI zakatA. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! paMcendriya tiryaMcathI anantara udvartana karIne jIva zuM. nArakamAM utpanna thaI zake che? zrIbhagavAna-he gautama ! koI utpanna thaI zake che. keI nathI utpana thaI zakatA, zrI gautama vAmI-he bhagavana ! je utpanna thaI zake che, teNuM kevali dvArA prarUpitA gharmanuM zravaNa prApta karI zake che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaSodhinI TIkA pada 20 sU0 6 dvIndriyotpAda nirUpaNam 543 No labhejjA' astyekaH- kazcit paJcendriyatiryagyoniko nairayikatvenotpannaH san kevala prajJaptaM dharma zrotuM labheta kazcittu no labheta, gautamaH punaH pRcchati - 'jeNaM kevalipaNNattaM dhammaM lajjA savaNayAe seNaM kevaliM bohiM bujjhejjA ?' he bhadanta ! yaH khalu pazcendriya tiryagyofast nairatiyotpannaH san kevaliprajJaptaM dharma zravaNatayA zrotu labheta sa khalu kiM kaivafont bodhi budhyeta ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! ' atyegaie bujjhejjA atthegaie, No tujhejjA' astyekaH kazcit kaivalikIM bodhiM budhyeta, astyekaH kazcinno budhyeta, gautamaH pRcchati - ' jeNa bhaMte ! kevaliMbohiM bujjhejjA se NaM sadahejjA pattiejjA roejjA' he bhadanta ! yaH khalu kailikIM bodhiM budhyeta sa khalu kiM tAM bodhi zraddadhIta pratyayet rocayet ? bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA !' he gautama ! hanta-satyam, 'jAva roejjA' yAvatheat afraid pratyayet rocayet, gautamaH pRcchati - 'jeNaM bhaMte! saddahejjA patti - ejjA roejjA se NaM AbhiNibohiyanANa suyanANa ohinANAI uppADejjA ?' he bhadanta ! yaH khalu bhUtapUrva paJcendriya tiryagyoniko nairayikaH kaivalika bodhiM zrahavIta, pratyayet, bhagavAn - he gautama! koI paMcendriya tiryaca nArakarUpa meM utpanna hokara kevaliprarUpita dharma kA zravaNa prApta kara sakatA hai, koI nahIM kara sakatA ! gautamasvAmI - he bhagavan ! jo kevaliprarUpita dharma kA zravaNa prApta kara sakatA hai, vaha kyA kevalika bodhika ko bhI prApta kara sakatA hai ? bhagavAn - he gautama! koI bodhi prApta kara sakatA hai, koI nahIM prApta kara sakatA / gautamasvAmI - he bhagavan ! jo kevalika bodhi ko prApta karaletA hai, kyA use zraddhA, pratIti aura ruci bhI prApta hotI hai ? bhagavAn -hAM gautama ! vaha kaicalika bodhi para zraddhA, pratIti aura ruci kara sakatA hai ! gautama svAmI - he bhagavan ! jo zraddhA, pratIti aura ruci kara sakatA hai vaha kyA AbhinibodhikajJAna zrutajJAna aura avadhijJAna prApta kara sakatA hai ? zrI bhagavAn-gautama ! keAI pa Mcendriya tiya ca nAraka rUpamAM utpanna thaI ne kevali prarUpita dharmanu zravaNa, prApta karI zake che, ane kAi nathI karI zakatA. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! je keli prarUpita dharmAnuM zravaNu prApta karI zake che, te zuM kevalika kheAdhine paNa prApta karI zake che ? zrI bhagavan--gautama ! koi mAdhi prApta karI zake che, keAI nathI karI zakatA. zrI gautamasvAmI he bhagavan ! je kailika edhine prApta karIle che, zu tene zraddhA pratIti ane rUci paNa prApta thAya che ? zrI bhagavAn ! hA, gautama ! te keTalika edhipara zraddhA pratIti ane ruci karIzake che. zrI gautabhasvAbhI-he bhagavan ! me zraddhA, pratIti bhane ruci rIza che, te zu. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 prajJApanAsatre rocayet sa khalu kim AbhiniyodhikajJAna zrutajJAnAvadhijJAnAni utpAdayet ? bhagayAnAha'haMtA, goyamA !' he gautama ! hanta-satyam, 'jAya uppADejjA' yAvat-sa nairayikaH AbhinivodhikajJAnazrutajJAnAvadhijJAnAni utpAdayeta, gautamaH pRcchati-'je NaM bhaMte ! AbhiNiohiyanANa suyanANa ohinANAI uppADejjA se NaM saMcAejjA solaM vA jAva paDivajjittae ?' he bhadanta ! yaH khalu tathAvidho nairayika AbhiniyodhikajJAnazratajJAnAvadhijJAnAni utpA dayet sa khalu kiM zaknuyAt zIlaM vA yAvat-vrataM vA guNaM vA viramaNaM vA pratyAkhyAnaM vA pauSadhopavAsaM vA pratipattum ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe samajhe' nAyamarthaH samaya:-noktArthoM yuktyopapannaH, 'evaM asurakumAresu vi jAva thaNiyakumAresu' evam nairayi. keSu iya asurakumAreSvapi yAvat-nAgakumAreSu suvarNakumAreSu agnikumAreSu vidyutkumAreSu udadhikumAreSu dvIpakumAreSu dikkumAreSu vAyukumAreSu stanitakumAreSu cApi paJcendriyatiryagyo___ bhagavAn-he gautama ! hA~, vaha nAraka Abhiniyodhika, zruta aura avadhijJAna prApta kara sakatA hai| gautamasvAtI-he bhagavan ! paMcendriya tiyaMcoM se nArakarUpa meM jo utpanna huA hai, paha nAraka AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna prApta kara sakatA hai ? he bhagavan ! vaha nAraka kyA zIla, vrata, guNa, viramaNa, pratyAkhyAna aura pauSadhopayAsa ko aMgIkAra kara sakatA hai ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| vaha nAraka zIla Adi ko aMgIkAra karane meM samartha nahIM hotaa| jaise paMcendriya tiyaca se nirantara udvartana karake utpanna hue nAraka kI vaktavyatA kahI, usI prakAra asurakumAra, nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra vidyutkumAra , udadhikumAra, dvIpakumAra, dizAkumAra, vAyukumAra aura stanitakumAra, ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie / arthAt paMcendriya tiyeca asura abhinidhijJAna zrutajJAna ane avadhijJAna prAptakarI zake che? zrI bhagavAna-he gautama! hA te Aminibedhika kRta ane avadhijJAna prApta karI zake zrI gautamasvAmI-bhagavana ! paMcendriya tiryaMcathI nAraka rUpamAM je utpanna thayela che, te nAraka abhinibedhikajJAna, zrutajJAna ane avadhijJAna prApta karI zake che. te nAraka zuM zIla, vata guNa viramaNa pratyAkhyAna ane pauSadhepavAsane aMgIkAra karI kaze che? zrI bhagavAna-he gautama! A artha samartha nathI. te nAraka zIla Adi ne aMgIkAra karavAmAM samartha nathI thatA. jevA paMcendriya tiryacathI nirantara udvartana karIne utpanna thayela nArakanI vaktavyatA kahI e ja prakAre asurakumAra-nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vighukumAra, udadhi kumAra, dvIpakumAra, dizAkumAra, vAyukumAra ane svanitakumAranA viSayamAM paNa samajI levuM joIe, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 20 sU0 6 dvIndriyotpAdanirUpaNam 545 nikasyotpAdavaktavyatA'vaseyA, 'egidiyavikaleMdiemu jahA pur3havIkAiA' ekendriyeSu vikalendriyeSu ca-dvitricaturindriyAtmakeSu yathA pRthivI kAyikotpAdavaktavyatA uktA tathaiva paJcendriyatiryagyonikotpAdavaktavyatApi vaktavyA, 'paMciMdiyatirikkha joNiesu manussesu ya jahA neraie' paJcendriyatiryagyonikeSu manuSyeSu ca yathA nairayikA-nairayikotpAdavaktavyatA uktA tathaiva paJcendriyatiryagyonikotpAdavaktavyatA'pi vaktavyA, 'vANamaMtara joisiya vemANiesu neraiemu uvavajjai pucchA bhaNiyA' vAnabyatarajyotiSkavaimAnikeSu yathA nairayikeSu paJcendriyatiryagyonikasyotpatteH pRcchA bhaNitA-uktA-pratyuttaritA, tathaiva vaktavyA-pratyuttaraNIyA, 'evaM maNusse vi' evam-paJcandriyatiryagyonika iva manuSyo'pi nairayikAdicaturviMzatidaNDakakrameNa yathAyogya mutpAdayitavyaH, tathA ca pazcendriyatiryagyonikA manuSyAzca sarveSvapi caturviMzati saMkhyakasthAneSu utpadyante iti phalitam 'vANamaMtarajoisiyavemANie jahA kumAra Adi meM utpanna ho sakatA hai aura Abhiniyodhika Adi jJAna bhI prApta kara sakatA hai, magara zIlavata Adi kA pAlana nahIM kara sktaa| ekendriyoM aura vikalendriyoM arthAt dvIndriyoM trIndriyoM aura caturindriyoM meM jaise pRthvIkAyika jIva kI utpAda viSayaka vaktavyatA kahI hai, usI prakAra paMcendriya tiryaMca yonikoM ke utpAda kI vaktavyatA bhI samajha lenA caahie| paMcendriya tiryaMcoM aura manuSyoM meM jaise nairayika ke utpAda kI prarUpaNA kI gaI, usI prakAra paMcandriya tiyeca kI prarUpaNA bhI karanA caahie| vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM meM paMcendriya tiryaca ke utpanna hone kA kathana usI prakAra hai jaise nArakoM meM utpanna hone kA kahA hai| isI prakAra arthAt paMcendriya tiryaMca ke samAna hI manuSya kA utpAda bhI cauyosoM daMDakoM meM yathAyogya kahalenA cAhie, phalitArtha yaha hai ki paMcendriya arthAt paMcendriya tiryaMca asurakumAra AdimAM utpanna thaI zake che, paNa zIlavata AdinuM pAlana nathI karI zakatA. ekendrio ane vikalendriya arthAt dvIndri, trIndriya ane caturindrimAM jevAM pRthvIkAyika jIvanI utpAda vaktavyatA kahI che. eja prakAre paMcendriya tiryaMca vikenA utpAdanI vaktavyatA paNa samajI levI joIe. padriya tiryA ane manuSyamAM jema narayikanA utpAdanI prarUpaNa karI, eja prakAre paMcendriya tiryaMcanI prarUpaNA paNa kahevI joIe vanavyantara, jyotiSka ane vaimAnika devamAM paMcendriya tiryaMcanA utpanna thavAnuM kathana eja prakAre che. jevuM nArakemAM utpanna thavAnuM kahela che. eja prakAre arthAt paMcendriya tiryaMcanA samAna ja manuSyane utpAda paNa covIsa daMDakamAM yathA yogya rIte kahI le joIe. phalitArtha e che ke paMcendriya tiryaMca ane pra0 69 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 prajJApanAsUtre asurakumAre vAnavyantaro jyotiSko vaimAnipazca yathA asurakumAro nairayikAdi caturviMzatidaNDakakrameNa yathA yogyamutpAdaviSayatayA pratipAdita stathaiva pratipAdanIyaH, tathA ca yathA asurakumArA nairayikeSu notpadyante asu kumArAdiSu ca notpadyante pRthivIkAyikApkAyikavanaspatikAyikeSu utpadyanta tejovAyukAyika vikalendriyeSu notpadyante paJcendriyatiryagyonikamanuSyavAnavyantarajyotiSkavaimAnikeSu notpadyante tathaiva yathAyogyaM kvacidutpadyante kvacinneti bhAvaH / caturtha dvAra sAptam / / sU0 6 // pnycmtiirthkrtvdvaarvktvytaa| malam-rayaNappabhApuDhavIneraie NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhayIneraiehito aNaMtaraM ubaTTittA titthagarattaM labhejjA? goyamA ! asthegaie labhejjA, atthegaie No labhejjA, se keNaTeNaM bhate ! evaMvuccai asthagaie labhejjA, atthegaie No labhejA ? goyamA / jassa NaM rayaNappabhApuDhavIneraiyasta titthagaranAmagoyAI kammAiM baddhAiM puvAiM nidhattAI kaDAI puTThaviyAI niviTAI abhiniviTAI abhisamannAgayAiM udinAI No upatithaMca aura manuSya cauvIsoM daMDakoM meM utpanna hote haiM, aisA kahanA caahie| vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika kA utpAda isI prakAra hai jaisA cauvIsoM daMDakoM meM asurakumAra kA utpAda kahA hai| abhiprAya yaha huA ki jaise asura kumAra nArakoM meM utpanna nahIM hote aura asurakumAra Adi meM bhI utpanna nahIM hote, pRthvIkAyika apkAyika aura vanaspatikAyikoM meM utpanna hote hai, teja skAyiko, vAyukAyiko aura vikalendriyoM meM utpanna nahIM hote, paMcendriya tiryaMcayoniko manuSyoM, vAnavyantaroM; jyotiko aura vaimAnikoM meM nahIM utpanna hote. isI prakAra vAnavyantara Adi bhI yathAyogya nahI utpanna hote haiM, kahIM kahIM utpanna hote haiN| caturtha dvAra samApta manuSya cIsa daMDakamAM utpanna thAya che ema kahevuM joIevAnavyantara, jyAtiSka ane vimAnika ne utpAda eja prakAre che je covIse daMDakamAM asurakumAra na utpAda kahyo che. abhiprAya e thayo ke jevA asurakumAra nArakamAM utpana nathI thatA ane asurakumAra Adi mAM paNa utpanna nathI thatA, pRthvI kAyika, akAyika ane vanaspatikAyikamAM utpanna thAya che, tejaskAyika, vAyukAyika ane vikalendrimAM utpana nathI thatA, paMcendriya tiryaMca yunika manuSya vAtavyantare, tiSka ane vaimAnikamAM nathI utpanna thatA, eja prakAre vAvyatara Adi paNa yathAyogya rIte kayAMka utpanna thAya che ane kayAMka nathI utpanna thatA. caturthakAra samApta zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sa0 7 tIrthakarotpAdanirUpaNam saMtAI hati se NaM rayaNappabhApuDhavIneraie rayaNabhAppabhAneraiehito aNaMtaraM udhvahittA titthagarataM labhejjA, jassa NaM rayaNappabhApuDhavIneraiyassa titthagaranAmagoyAI No baddhAiM jAva No udinnAI uvasaMtAI hati se NaM rayaNappabhApuDhavIneraie rayaNappabhApuDhavIneraiehito aNaMtaraM uvvaTTittA titthagarattaM No labhejjA, se teNaTuNaM goyamA ! evaM vuccaiatthegaie labhejjA, atthegaie No labhejA, evaM sakarappabhA jAya vAluyappabhApuDhavIneraiehito titthagarattaM labhejjA, paMkappabhApuDhavIneraie NaM bhaMte ! pakappabhApuDhavIneraiehito aNaMtaraM uvvahittA titthagarattaM labhejjA ? goyamA ! No iNaTe samaTe, aMtakiriyaM puNakarejjA, dhUmappabhApuDhavIneraie NaM pucchA, goyamA ! No iNaTe samaTe, savvaviraI puNa labhejjA, tamappabhApuDhavI pucchA, viriyAviraiM puNalabhejjA, ahe sattama puDhavI pucchA, goyamA ! No iNaTe samaDhe, sammattaM puNalabhejA, asurakumArasta pucchA, jo iNaTesamaTe, aMtakiriyaM puNakarejA, evaM niraMtaraMjAva AukAie neukAieNaM bhaMte! teukAiehito aNaMtaraM uvvaTTittA uvava. jjejA titthagarattaM labhejA ? goyamA ! No iNaTe samaTe, kevalipaNNattaM dhammaM labhejA savaNayAe, evaM bAukAie vi vaNassaikAie NaM pucchA, goyamA ! No iNaTe samaTe, aMtakiriyaM puNa karejA, beiMdiyateiMdiyacau. ridie NaM pucchA, No iNadve samaTe, maNapajjavanANaM uppADejA, paMciMdiyatirikkhajoNiya maNUsavANamaMtarajoisie NaM pucchA, goyamA! jo iNaTre samaTe, aMtakiriyaM puNa karejjA, sohammagadeveNaM bhaMte ! aNaMtaraM cayaM caittA titthagarattaM labhejjA, goyamA ! atthegaie labhejjA, atthe gaie no labhejjA, evaM jahA-rayaNappabhApuDhoneraie evaM jAva savva siddhagadeve ||suu0 7 // chAyA-ratnaprabhA pRthivI narayikaH khalu bhadanta ! ratnaprabhApRthivI nairapikebhyo'nantara mud vRttya tIrthakaratvaM labheta ? gautama ! astyeko labheta astyekA no labheta, tat kenArthena bhadanta ! ekyucyate astyeko labheta astyeko no labheta ? gautama ! yasya khalu ratnaprabhApRthivI nairayiH zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 prajJApanAsUtre kasya tIrthakaranAmagotrANi karmANi baddhAni spR TAni nidhattAni (nihitAni) kRtAni prasthApitAni niviSTAni abhiniviSTAni abhisamanvAgatAni udIrNAni no upazAntAni bhavanti sa khalu rannaprabhApRthivI nairayiko ratnaprabhApRthivI nairayikebhyo'nantaramuvRttya tIrthakaratvaM labheta, paMcama tIrthakara dvAra vaktavyatA zabdArtha-(rayaNappabhA puDhayIneraie NaM bhaMte! rayaNappabhApuDhavIneraiehiMto) he bhagavan ! ratnaprabhA pRthvI kA nAraka ratnaprabhA pRthvI ke nArakoM se ( aNaMtaraM ujvahitA) anantara udavartana karake (titthagarattaM labhejjA ?) tIrthakaratva prApta karate haiM 1 (goyamA ! atthegaie labhejjA, atthegaie, No labhejjA) he gautama ! koI-koI prApta karatA hai koI-koI prApta nahIM karatA (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai) he bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki (atthegaie labhejjA, atthegaie no labhejjA) koI prApta karatA hai, koI nahIM prApta karatA (goyamA! jassa NaM rayaNappabhApuDhavI neraiyassa) he gautama ! ratnaprabhA pRthvI ke jisa nAraka ke (tthigaranAmagoyAI kammAiM) tIrthakara nAmagotra karma (baddhAI) baddha (puTThAI) spRSTa (nidhattAI) nidhatta (kaDAI) kRta (paTTaviyAI) prasthApita (niviTThAI) niviSTa (abhiniviTThAI) abhiniviSTa (abhisamannAgayAiM) abhisamanvAgata (udinnAI) udayAgata (No uvasaMtAI) upazAnta nahIM (havaMti) hote haiM (se NaM rayaNappabhApuDhavI neraie) vaha ratnaprabhA pRthvI kA nAraka (rayaNappabhApuDhavI neraiehiMto) ratnaprabhA pRthvI ke nArakoM se (aNaMtaraM uccahittA) anantara udavartana kara ke (tittha. paMcama tIrthakara dvArA vaktavyatA zahA-(rayaNappabhApuDhavIneraie bhaMte ! rayaNappabhApuDhavIneraiehito) he samapan ! 2tnapramA pRthvInA nA24 2tnamA pRthvInA nAthA (aNaMtara uvyaTTittA) ananta2 iyatana zana (titthagarattaM labhejjA ?) tItha 4285 prAta 42 che ? (goyamA ! atthegaie labhejjA, atthegaie No labhejjA) he gautama! -35 prAta 42 cha bhane 4 / prata nathI 42 // (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM uccai) he mApan ! 4yA hetuthI sebha pAya cha / (athetgaie labhejjA, atthegaie No labhejjA) 5 prAta 42 cha, nayI prAta 42tA (goyamA ! jassaNaM rayaNappabhApuDhavI neraiyassa) he gautama ! 2namA pRthvInA re naa24n| 71 (titthagaranAmagoyAI kammAI) (tIya 42 nAma gotra 4ma (baddhAI) ma (puTThAI) spaSTa (nidhattAI) niyatta (kaDAI) kRta (padaviyAI) prasthApita (nividAI) niviSTa (abhiniviTTAI) maniniviSTa (abhisamannAgayAiM) majisamanyAta (udinnAI) yAgata (No uvasaMpattAI) 64zatanahI (havati) hoya che (se NaM rayaNappabhApuDhavI neraie) te 2tnapramA pRthvInAnA24 (rayaNa pabhApuDhavI neraiehito) 2tnAlA pRthvInA nAthI (aNaMtara uvvaTTittA) mananta2 vatana prazana (titthagarattaM labhejjA) tItha 42pane prAptI se cha. (jassa NaM rayaNappabhApuDhatrI neraiyarasa) zrI. praapn| sUtra:4
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 20 sa0 7 tIrthakarotpAda nirUpaNam 549 yasya khala ratnaprabhA pRthivI nairayikasya tIrthakara nAmagotrANi no baddhAni yAvat no udIrNAni upazAntAni bhavanti sa khalu ratnaprabhApRthivI nairayiko ratnaprabhApRthivI nairayikebhyo'nantaramucya tIrtharatvaM no labheta, sa tenArthena gautama ! evamucyate - astyeko labheta, astyeko nau labheta, evaM zarkarAprabhA yAvad vAlukAprabhApRthivI nairayikebhya stIrthakaratvaM labheta, paGkaprabhApRthivI nairayikaH khalu bhadanta ! paGkaprabhApRthivI nairayikebhyo'nantaramudvRtta tIrthakatvaM garataM labhejjA) tIrthaMkaratvako prApta karatA hai (jassa NaM rayaNappabhApuDhavI nerai yassa) ratnaprabha pRthvI ke jisa nAraka ( titthagara nAmagoyAI go baddhAI) tIrthakara nAmagotra karma nahI baMdhA hai (jAva no udinnAI) yAvat udaya meM nahIM AyA hai (vasaMtAI havaMti) upazAnta haiM ( se NaM rayaNappabhApuDhavIneraie) vaha rantaprabhA pRthvI kA nAraka ( rayaNappabhApuDhavIneraiehiMto) ratnaprabhA pRthvI ke nArakoM se (anaMtaraM ubvahitA) anantara udavarttana karake (tithagarattaM No labhejjA) tIrthakara tva prApta nahIM karatA (se teNaTTheNaM goyamA ! evaM buccai-atthegaie labhejjA, atthegaie no labhejjA) he gautama ! isa hetuse aisA kahA jAtA hai ki koI prApta karatA hai, koI prApta nahIM karatA (evaM sakkarappabhA jAva vAluyappabhA puDhavI neraie hito) isI prakAra zarkarA - prabhA yAvat vAlukA prabhA pRthvI ke nArakoM se (tisthagarattaM labhejA) tIrthakara pana pAtA hai (paMkappApuDhacI neraie NaM bhaMte! paMkappabhA puDhavI neraie hito) bhagavan ! pakaprabhA pRthvI kA nAraka paMkaprabhA pRthvI ke nAraka meM se (anaMtaraM ucaTTittA) anantara udvarttana karake (titthagarattaM labhejA ?) tIrthakaratva prApta karatA hai ? ne ratnaprabhA pRthvInA nAranA (titthagara nAmagoyAiM No baddhAI) tIrtha 42 nAmagotra urbha nathI dhAtA (jAva no udinnAI) yAvat udayabhAM nathI AvyA ( uvasaMtAI havaMti ) upazAnta (seNaM rayaNappA puDhavI neraie) te ratnaalA pRthvInA nA23 ( rayaNappabhA puDhavI neraie hiMto ) ratnaprabhA pRthvInA nArathI (anaMtara uccaTTittA) anantara uhUpartana harIne (titthagarataM No labhejjA) tIrtha 42tva prApta nathI kuratA (se teNaTTheNaM goyamA ! evaM buccai - attheAie bhejjA, attheiie no labhejjA) De gautama ! me hetuthI abha upAya che hai Arata kare che, kaiAI prApta nathI karatA. ( evaM sakarapabhA jAva vAluyapabhApuDhavi neraie hito) me bAhupralA pRthvInA nArathI (titthagarattaM labhejjA) tIrtha 425 (paMpa bhApuDhavI neraiNaM bhaMte! paMkaSpabhApuDhavI ne ehito ) he lagavan ! pazuprabhA pRthvInA nAra papralA pRthvInA nApAthI (anaMtara uccaTTittA) anantara udvartana urIne (titthagarataM labhejjA ) tIrtha sva prApta re che ? ( goyamA ! jo iNaTuDhe samaThe) he gautama ! zrI prajJApanA sUtra : 4 are zazalA yAt bhejave che.
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravApanAsUtra labheta ! gautama ! nAyamarthaH samarthaH, antakriya punaH kuryAt, dhUmaprabhApRthivI nAyikaH khalu pRcchA, gautama ! nAyamarthaH samarthaH, sarvaviratiM punarlabheta, tamaHprabhApRthivI pRcchA, viratyaviratiM. punarlabheta, adhaH saptamapRthivI pRcchA, gautama ! nAyamarthaH samarthaH, samyaktvaM punarlabheta,asurakumA rasya pRcchA, nAyamarthaH samarthaH, antakriyAM punaH kuryAt, evaM nirantaraM yAvad apkAyikaH, tejaskAyikaH khalu bhadanta ! tejaskAyikebhyo'nanagaramuvRttya upapadheta tIrthakaratvaM labheta ? (goyamA ! No iNaTTe samaTUThe) gautama ! yaha artha samartha nahIM (aMtakiriyaM puNa karejA) magara antakriyA karatA hai| (dhUmappabhApuDhavIneraie NaM pucchA) dhUmaprabhA pRthvI ke nAraka ke viSaya meM prazna ? (goyamA ! No iNaDhe samahe) gautama ! yaha artha samartha nahIM (savvaviraI puNa labhejA) kintu savirati prApta karatA hai| (tamappabhApuDhavI pucchA ?) tamaHprabhA pRthvI saMbaMdhI prazna ? (virayA viraI puNa labhejA) viratA virati ko pAtA hai (ahe sattamA puDhavI pucchA ?) adhaH saptamI pRthvI saMbaMdhI prazna ? (goyamA ! No iNaTUThe samaDhe) gautana ! yaha artha samartha nahIM (sammattaM puNa labhejA) samyaktva to prApta kara sakatA hai (asurakumArassa pucchA) asurakumAra kI pRcchA ? (No iNaDhe samaTUThe) yaha artha samartha nahIM (aMtakiriyaM puNa karejA) kintu antakriyA karatA hai (evaM niraMtaraM jAva AukAie) isa prakAra nirantara apkAika nk| (teukAie NaM bhaMte ! teukAiehito) he bhagavan ! tejaskAiyika tejaskAyikoM se (aNaMtaraM uThavadvittA) anantara udvartana karake (uvavajjejA) utpanna mA atha samaya nathI (aMtakiriyaM puNa karejjA) 59 matayA 42 che. (dhUmappabhA puDhavI neraieNaM pucchA ?) dhUmapramA pRthvInA nAnA viSayamA prazna (goyamA ! No iNaThe samaThe) 3 gautama! mI ma samaya nathI (savvaviraI puNa labhejjA) paraMtu sarva virati prApta kare che. (tamappabhA puDhavI pucchA?) tamaHlA pRthvI samadhI 5 ? (virayAviraI puNa labhejA) viratA viztIne pAme che, (ahe sattamA puDhavI pucchA ?) adhaHpatabhI pRthvI sadhI prazna 1 (goyamA ! No iNaThe samaThe) gautama ! 241 42 samartha nathI (sammattaM puNa labhejjA) sabhyayana to prAta 42 he. (asurakumArassa pucchA !) asurabhAranI 12ch| 1 (goyamA ! No iNadve samaTe 24atha samaya nathI (anakiriyaM puNa karejjA) parantu manyA 72 (evaM niraMtaraM jAva Au kAie) se prAre nirantara 5414: sudhI sabhA. (teukkAiraNaM bhaMte ! teukkAiehito) he maran ! te124ya te4244312I (ataraM ujvaTTijA) ananta2 ta 5rI (uvavajjejjA) 4-1 thAya che (titthagarattaM labheujA ?) zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU0 7 tIrthaMkarotpAdanirUpaNam 551 gautama ! nAyamarthaH samayaH, kevaliprajJaptaM dharma labheta zravaNatayA, evaM vAyukAyiko'pi, vanaspatikAyikaH khalu pRcchA, gautama ! nAyamarthaH samarthaH, antakriyA punaH kuryAt, dvIndriyatrIndriyacaturindriyaH khalu pRcchA, gautama ! nAyamarthaH samarthaH, manaHparyavajJAnamutpAdayet, paJce ndriyatiryagyo nika manuSya vAnavyantara jyotiSkAH khalu pRcchA, gautama ! nAyamarthaH samarthaH, antakri gaM punaHkuryAt, saudhamagadevaH khalu bhadanta ! anantaraM vyavaM cyuskhA tIrtha karatvaM labheta ? hotA hai (titthagarataM labhejA ?) tIrthakaratva prApta karatA hai ? (No iNaTUThe samaThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM haiM (kevali paNNattaM dhammaM labhejA mvnnyaae|) kevalI dvArA prarUpita dharma kA zravaNa prApta karatA hai (evaM vAukAie vi) isI prakAra vAyukAyika bhI (vaNassaikAie NaM pucchA ?) vanaspatikAyika saMbaMdhI pazna (goyamA ! No iNaTUThe samaThe) he gotama ! yaha artha samartha nahIM (aMtakiriyaM puNa karejA) kintu antakriyA karatA hai (beiMdiya teiMdiya cauridie NaM pucchA 1) hIndriya, trIndriya caturindriya saMbaMdhI prazna ? (goyamA ! No iNahe samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (maNapajjavanANaM uppADejA) manaHparyavajJAna prApta karatA hai| _ (paMciMdiyatirikvajoNiyamaNUsavANamaMtarajoimie gaM pucchA ?) paMcendriya tiryaca, manuSya, vAnavyantara, jyotiSka saMbaMdhI prazna ? (goyamA / No iNa: samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (aMtakiriyaM puNa karejA) antakriyA to karatA hai| (sohammagadeveNaM bhaMte ! aNaMtaraM cayaM caittA) he bhagavana ! saudharma kalpa kA dena anantara caya karake (tisthagarattaM labhejA) tIrthakaratva kA lAbha karatA hai? (goyamA ! atthegaie labhejA, atthegaie no labhejA) he gautama ! koI lAbha tI 42 vama prAta 42 cha ? (No iNa sama ) he gautama ! sa maya samaya nayA (kelipagNattaM dhammaM labhejjA sabaNayAe) vaNI dvArA pra35ta bhanu zrapa prAta re cha (evaM vAukAie vi) me04 4Are vAyuya: 5 (vaNassaikAieNaM pucchA ?) vanaspati 43 samadhI prazna ? (goyamA ! No iNaTe samaTe) 3 gautama ! 24t Atha sAtha nathI (maNapajjavanANaM uppADejjA) bhana:5vajJAna prAta 42 cha (paMciMdiyatirikkhajoNiya maNUsa vANamaMtarajoisie NaM pucchA ?) payandriya tiya"ya, bhanuSya, pAnayanta2, jyoti sadhI prazna 1 (goyamA ! No iNaTe samaDhe) 3 gautama ! 2 // artha samartha nathI (aMtakiriya puNa karejjA) santatiA 42 che (sohammagadeveNaM bhaMte ! aNaMtara cayaM caittA) bhAvan ! sodha'5nA va anantara yaya 42 (titthagarattaM labhejjA) tI 42tvana mAsa 42 cha 1 (goyamA ! atthegaie labhejjA atthegaie no labhejjA) gautama ! | dAma 42 cha, 5 sAla nayI 72tA (evaM jahA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 prajJApanAstre gautama ! astyeko labheta, astyeko no labheta, evaM yathA ratnaprabhApRthivI nairayikaH, evaM yAvat sarvArtha siddhadevaH // sU0 7 // ____TIkA-atha paJcamaM tIrthakaratvalakSaNaM dvAraM prarUpayitumAha-'rayaNappabhApuDhavI neraie NaM bhaMte ! rayaNappa mApuDhavI neraiehito aNaMtaraM ughaTTittA titthagarattaM labhejA ?' he bhadanta ! ratnaprabhApRthivI narayikaH khalu ratnaprabhApRthivI nairayikebhyo'nantaramuvRttya kiM tIrthakaratvaM labheta ? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'atthegaie labhejjA atthegaie No labhejjA' astyekaH kazcit ratnaprabhApRthivI nairayikaH svabhavebhyo'nantaramuvRttya tIrthakaratvaM labheta, astyekaH kazcit no labheta, gautama statra pRcchati-'se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vuccai-atthegaie labhejA asthegaie No labhejA ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena-kathaM tAvad evam-uktarItyA ucyate yada-astyekaH kazcita tIrthakaratvaM labheta, assyekaH kazcita no tIthakaratvaM labheta, karatA hai, koI lAbha nahIM karatA (evaM jahA rayaNappabhApuDhavI neraie) isa prakAra jaise ratnaprabhA pRthvI kA nAraka (evaM jAva savvaTThasiddhagadeve) isI prakAra sarvArthasiddha vimAna ke deva taka kahanA caahie| TIkArtha-ava tIrthakara dvAra nAmaka pAMcaveM dvAra kI prarUpaNA kI jAtI hai| gautamasvAmI-prazna karate haiM-he bhagavan ! kyA ratnaprabhA pRthvI kA nAraka ratnaprabhA pRthvI ke nArakoM se anantara udvartana karake tIrthakaratva prApta karatA hai ? arthAt tIrthakara ho sakatA hai| bhagavAna-he gautama ! ratnaprabhA pRthvI kA koI nAraka apane bhava se nikala kara tIrtha kara ho sakatA hai, koI nahIM hotA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahate haiM ki koI ratnaprabhA pRthvI kA nAraka, ratnaprabhA pRthvI se nikala kara sIdhA manuSya bhava meM utpanna rayaNappabhA puDhavI neraie) se prAre 21 // 2tnamA pRthvInA nA24 (evaM jAva sabvasiddhagadeve) se prAre sAtha siddha vimAnanA he sudhI 4 naye. TIkArtha-have tIrthakaradvAra nAmaka pAMcamA dvAranI prarUpaNa karAya che, zrIgautamasvAmI prazna kare che-he bhagavan ! zuM ratnaprabhA pRthvInA nAraka ratnaprabhA pRthvInA nArakethI anAra udvartana karIne tIrthakaratva prApta kare che? arthAta tIrthakara thaI zake che ? zrIbhagavAna-he gautama ! 2naprabhA pRthvInA keI nAraka pitAnA bhavathI nikaLIne tIrthaMkara thaI zake che, keI nathI thaI zakatA. zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! zA kAraNe ema kahe che ke koI ratnaprabhA pRthvInA nAraka, ratnaprabhA pRthvIthI nikaLIne sIdhA manuSyabhavamAM utpanna thaIne tIrthakara thaI zake che ane kaI nathI thaI zakatA, zrI praapn| sUtra:4
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 20 sU0 7 tIrthakarotpAdanirUpaNam iti ! bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'jassa NaM rayaNappabhApuDhavI neraiyassa titthagaranAmagoyAI kammAI baddhAI puTThAI nidhatAI, kaDAI puTThaviyAI niviTThAI aminiviTThAI' yasya khalu ratnaprabhApRthivI nairayikasya tIrtha karagotrANi karmANi baddhAni-sUcIkalApa iva sUtreNa prathamataH baddhamAtrANi, tato'gni samparkAnantaraM sakRt ghanakuTTita sUcIkalApaiva spRSTAni, nidhattAni-nihitAni-udvartanApavartanAvarjazeSakaraNAyogyatvena vyavasthApitAni, kRtAnihokara tIrthakara ho sakatA hai koI nahIM hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! jisa ratnaprabhA pRthvI ke nArakane pahale kabhI tIrtha kara nAmagotra karma baddha kiyA hai, spRSTa kiyA hai, nidhatta kiyA hai, nikAcita kiyA hai, prasthApita kiyA hai, niviSTa kiyA hai, abhiniviSTa kiyA hai, sAmane AyA hai, udaya meM AyA hai, upazAnta nahIM hai, vahI nAraka tIrthakara hotA hai| isake viparIta, jisa ratnaprabhA pRthvI ke nAraka ne tIrtha kara nAmagotra karma nahIM bAMdhA hai yAvat jisake udaya meM nahIM AyA hai, upazAnta hai, vaha tIrtha karatva nahIM prApta karatA hai| ___ yahAM tIrthakara karma ke lie baddha Adi aneka padoM kA prayoga kiyA gayA hai| unake artha meM jo bhinnatA hai, vaha isa prakAra hai-jaise aneka suiyoM ko sUtra se bAMdha diyA jAtA hai, vaise pahale pahala AtmA ke sAtha karmako sAdhAraNa saMyoga honA baddha honA kahalAnA hai / jaba una suiyoM ko agni meM tapAkara ghana se kUTa diyA jAtA hai, taba unameM paraspara jo saghanatA utpanna hotI haiM, usI prakAra AtmapradezoM aura karma meM saghanatA utpanna honA spRSTa honA kahalAtA hai / nidhatta kA artha hai udvartanAkaraNa ke sivAya zeSa karaNa jisameM lAgU na ho sake, isa - zrIbhagavAna-he gautama ! je ratnaprabhA pRthvIne nArake pahelA kayAreya tIrthakara nAma getra kama ne baMdha karela che, pRSTa karela che, niSatta karela che. nikAcita karela che, prasthA. pita karela che, niviSTa karela che, abhiniviSTa karela che. sAme Avela che, udayamAM Avela che, upazAnta nathI, teja nArake tIrthakara thAya che. tenA sivAyanA je ratnaprabhA pRthvInA nAraka che, te tIrthakara nAmagotra karma bAMdhatA nathI yAvat jenA udayamAM nathI AvelA upazAnta che te tIrthakaratvane nathI prApta karI zakatA. ahIM tIrthakara nAmakarmane mATe baddha Adi aneka padone praveza karAyela che, tenA arthamAM je bhinnatA che, te A prakAre che-jema aneka sene sUtrathI bAMdhI devAmAM Ave che temaja sauthI pahele AtmAnI sAthe karmane sAdhAraNa saMga thAya te baddha thayela kahevAya jyAre te soyane agnimAM tapAvI ane ghaNuthI TIpavAmAM Ave tyAre temanAmAM saghanatA utpanna thAya che, eja rIte Atmapradeze ane karmamAM saghanatA utpanna thavI tene pRSTa thavuM kahevAya che. nidhattane artha che-udvartanA karaNa ane apavartana karaNanA sivAya zeSa karaNa jemAM pra070 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre nikAcitAni sakalakaraNAyogyatvena vyavastha sthApitAnItyarthaH, prasthApitAni manuSyagati paJcendriyajAtitrasavAdaraparyApta subhagA deyayazaH kIrtinAmamahodayatvena vyavasthApitAni, niviSTAni utkaTAnubhAvajanakatvena sthitAni, abhiniviSTAni vilakSaNa vilakSaNatarAdhyavasAyabhAvena atyutkaTAnubhAvajanakatayA vyavasthApitAni, tathA - 'abhisamannAgayAI udinnAI No usaMtAI hati' abhisamanvAgatAni - udayAbhimukhIbhUtAni, udIrNAni - vipAkodayam prAptAni nopazAntAni - nAtyantAbhAvamApannAni nikAnitAdyavasthodrekarahitAni vA na bhavanti 'se NaM rayapabhApuDhavI nerie rayaNappabhApuDhavI neraie hiMto anaMtaraM ucaTTittA titthagarattaM labhejjA' sa khalu-uparyukta svarUpo ratnaprabhA pRthivI nairayiko ratnaprabhApRthivI nairayikebhyoprakAra karmoM ko vyavasthApita karanA / kRta kA abhiprAya hai nikAcita karanA arthAt jinameM kisI bhI karaNa kA praveza na ho sake / prasthApita kA artha haimanuSyagati, paMcendriya jAti, basa, bAdara paryApta, subhaga, Adeya, evaM yazaH kIrti nAma karma ke udaya ke sAtha vyavasthApita honA / niviSTa kA Azaya hai baddha - karmoM kA utkRSTa anubhAva janaka rUpa meM sthita honA / vahI karma jaba vilakSaNa adhyavasAya ke kAraNa atyanta tIvra anubhAva kA janaka hotA hai taba vaha abhiniviSTa kahalAtA hai| abhi samanvAgata kA artha hai udaya ke sanmukha honA udIrNa yA udayaprApta kA matalaba hai-karma apanA phaladene lage / karma ke upazAnta hone ke yahAM do artha haiM -prathama yaha ki usa karma ko sattA hI na ho, vaha karma baMdhA hI na hoM dUsarA artha hai-baddha ho cukane para bhI nikA cita yA udaya Adi avasthA ko prApta na ho Azaya yaha huA ki ratnaprabhA pRthvI ke jisa nAraka ne pUrvakAla meM tIrthaMkara nAmakarma kA bandha kiyA hai aura lAgu na thaI zake, e prakAre karmAne vyavasthApita karavAM kRtanA abhiprAya che. niSThAyita karavuM arthAt jemanAmAM kAi paNa karaNane praverA na thaI zake. prasthApitane atha chemnussygti, yathendriya bhati, trasa mahara, paryApta, sulabha, mAheya tena yaza: DIrti nAmaka nA udayanI sAthe vyavasthApita thavu, niviSTane Azaya che baddha karmonA utkRSTa anubhAva janaka rUpamAM sthita thavuM tethI karmo adhA vilakSaNa adhyavasAyanA kAraNe atyaMta tIvra anubhAvanA janaka thAya che tyArete abhiniviSTa kahevAya che, 554 abhisamanvAgatanA artha che udayanA saMmukha thavuM. uINu agara udaya prAptanA che-kama peAtAnu phaLa ApavA lAge. kanA upazAnta thavAnA mahI e atha che prathama e ke te karmonI sattA ja na heya, arthAt te karmAM bAMdhyu ja na hAya, khI te a-khaddha thai javA chatAM paNa nikAcita agara udaya Adi vyavasthAne prApta na thAya. Azaya e thayA ke rataprabhA pRthvInA je nArake pUrvakALamAM tIrthaMkara nAma karmAnuM bandhana karyu che ane bAMdhelu te kama udayamAM AvyuM che, teja nAraka tIthaMkara thAya che. jeNe karmonA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhino TokA pada 20 sU0 7 tIrthaMkarotpAdanirUpaNam 'nantaramuvRttya tIrtha ratvaM labheta, kintu-'jasa rayaNappabhAmuDhavI neraiyassa titthayaranAma goyAI No baddhAiM jAva No udinnAI uvasaMtAI havaMti' yasya punAratnaprabhApRthivI nairayika sya tIrthakaranAmagotrANi karmANi no baddhAni yAvada no spRSTAni no nidhattAni no kRtAni no prasthApitAni no niviSTAni no abhiniviSTAni no abhisamanvagatAni nodIrNAni atha upazAntAni bhavanti 'seNaM rakSaNappabhApuDhacI nerairahito aNaMtaraM uvyaTTittA vitthagarataM No labhejjA' sa khalu ratnaprabhApRthivI nairayiko ratnaprabhApRthivI nairayike yo'nantaramuvRttya tIrthakaratvaM no labheta / prakRtamupasaMharannAha-'se teNDhe goemA ! evaM vuccai-,atthegaie la bhejjA atthe. gaie No labhejjA' he gautama ! tat-atha tenArthena-upayuktakAraNena evam-uktarItyA pUrvAcAryaiH kathya ne yat-astpeka:-kazcit ratnaprabhApRthivI nairayikA svabhavebhya udvartanAnantaraM tIrthakara tvaM labheta' astyekaH kazcid ratnaprabhApRthivI nairayikaH svabhavebhya udavartanAnantaraM tIrtha karatvaM no labheta, 'enaM sakkarappamA jAva vAluyappabhApuDhavI neraie hito titthagarattaM labhenA' evam-ratnaprabhApRthivI narayikavadeva zarkagaprabhApRthivI nairayiko yAvatzarkarAprabhApRthivI nairapikebhyo'nantaramuDharaya kazcit tIrthakaratvaM labheta kazcinno labheta, vAlukAprabhApRthivI nairayika 'pi vAlukAprabhApRthivI nairayikebhyo'nantaramuvRtya kazcita tIrthakaratvaM labheta, kazcita tIrthakaratvaM no labheta prAguktayukteH, gautamaH pRcchati-paMkappabhApuDhavI bAMdhA huA vaha karma udaya meM AyA hai, vahI nAraka tIrthakara hotA hai / jisane karma kA bandha ho nahIM kiyA athavA baMdha karane para bhI jisa ke ulakA udaya nahIM huA, vaha tIrthakara nahIM hotA hai| ukta kathana kA upasaMhAra kiyA gayA hai isa kAraNa he gautama! aisA kahA jAnA hai ki ratnaprabhA pRthvI kA koI nAraka tIrthakaratva prApta karatA hai, koI nahI prApta krtaa| isI prakAra zarkarAprabhA aura vAlukAprabhA pRthvI kA koI nAraka ina pRthiviyoM se nikala kara aura manuSya bhava prApta karake tIrthakaratva prApta karatA hai aura koI nAraka nahIM bhI prApta karatA hai| isa kA kAraNa pUrvavat samajha lenA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! paMkaprabhA pRthivI kA nAraka paMkaprabhA pRthivI ke banyuM ja nathI karyo athavA bandha karavA chatAM paNa jene tane udaya nathI thaze. te tItha kara nathI thatA. ukta kathanane upasaMhAra karavAmAM Ave che-e kAraNe he gautama ! evuM kahevAya che ke ratnaprabhA pRthvIne keI nAraka tIrthakarava prApta kare che, keI nathI prApta karatA. eja prakAre zarkaraprabhA ane vAlukAprabha pRthvIkAya keI nAraka, e pRthvIomAMthI nikaLIne ane manuSyabhava prApta karIne tIrtha karatva prApta kare che, ane keAI nAraka nathI paNa prApta karatA enuM kAraNa pUrvavat samajI levuM joIe. zrI gautamasvAmI-De bhagavad ! paMktabhA pRthvIne nAraka paMkaprabhA pRthvInA nAkethI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 prajJApanAstra meraieNaM bhaMte ! paMfappabhApuDhavI neraraiehito aNaMtaraM uvvaTTittA titthagarattaM labhejA ?' he bhadanta ! paGkaprabhApRthivI nairayikaH khalu paGkaprabhApRthivI nairapikebhyo'nantaramuvRtya kiM tIrthakaratvaM labheta ? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'No iNahe samaDhe' nAyamarthaH samartha:noktArthoM yuktyopapannaH, 'aMtakiriyaM puNa karejjA' kintu-paGkaprabhApRthivI nairayikaH antakriyAM-mokSaM punaHkuryAt-la bheta, gautamaH pRcchati-'dhUmappabhApuDhavIneraie pucchA' dhUmaprabhApRthivInairayikaH khalu dhUmaprabhApRthivI nairayikebhyo'nantaramuvRttya kiM tIrthakaratvaM labheta ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA ! he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH-noktAoM yuktyopapannaH, kintu-'savvaviraIpuga labhejjA' sarvaviratiM punarlabheta dhUmaprabhApRthivI nairayikaH parantu na antakriyAmapi kuryAt, gautamaH pRcchati-'tamappabhApuDhavIpucchA' tamaHprabhApRthivI nairanArakoM se anantara udvartana karake kyA tIrthakaratva prApta karatA hai ? bhagavAn-gautama ! yaha artha samartha nahIM hai arthAt paMkaprabhA kA nAraka apane bhaya kA tyAga karake aura manuSya hokara bhI tIrthakaratva prApta nahIM kara sktaa| hAM, vaha mokSa prApta kara sakatA hai| __ gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA dhUmaprabhA pRthvI kA nAraka dhUmaprabhA pRthivI ke nArakoM se nikala kara tIrthakara ho sakatA hai ! bhagavAna-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu use sarvavirati prApta ho sakatA hai / tAtparya yaha hai ki dhUmaprabhA pRthvI se nikalA huA jIva na tIrthakara ho sakatA hai aura na mukti prApta kara sakatA hai adhika se adhika sarvadhirati cAritra pA sakatA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! tamaHprabhA pRthvI kA nAraka tamaHprabhA pRthvI se anantara uvartana karake kyA tIrthakaratva prApta kara sakatA hai? anantara udvartana karIne zuM tIrthakaratva prApta kare che ? zrI bhagavAna-he gautama ! A artha samartha nathI. arthAt paMkaprajAne nAraka pitAnA bhavane tyAga karIne ane manuSya thaIne paNa tIrthaMkara prApta nathI karate hA, te mekSa prApta karI zake che. zrI gautamasvAma-he bhagavad ! dhUmaprabhA pRthvIne nAraka dhUmaprabhA pRthvInA nArakAthI nikaLIne tIrthakara thaI zake che? zrI bhagavAna -he gautama ! A artha samartha nathI, paNa tene sarvavirati prApta thaI zake che, tAtparya e che ke, dhUmaprabhA pRthvIthI nikaLI jIva tIrthakara thaI zake che ane mukti prApta nathI karI zakate. adhikathI adhika sarvaviratI cAritra meLavI zake che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! tama prabhA pRthvIne nAraka tamAmabhA pRthvIthI anantara uddavartana karIne zuM tIrtha karava prApta karI zake che? zrI. praapn| sUtra:4
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU0 7 tIrthaMkarotpAdanirUpaNam 557 yikaH khalu tamaHprabhApRthivI nairayikebhyo'ntamuvRttya ki tIrthakaratvaM labheta ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'virayAviraiMpuNa labhejnA' tama prabhApRthivI nairayikaH tIrthakaratvaM no labheta sarvaviratimapi no labheta apitu viratyavirati-dezaviratiM zrAvakatvaM punarlabheta, gautamaH pRcchati'ahe sattamapuDhavI pucchA' adhaH saptama pRthivInairayikaH khalu adhaH saptamapRthivI nairayikakebhyo'nantaramuvRttya kiM tIrthakaratvaM labheta ? iti pRcchA, bhagAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe' nAyaparthaH samarthaH-noktArthoM yuktyopapannaH kinnu-'sammattaM puNalabhejjA' samyakAvaM punarlabheta, tathA ca adhaH saptamapRthivI nairayi ko no tIrthakaratvaM labheta nApi antakriyAM kuryAt, no vA sarvaviratiM labheta, nApi vA dezaviratiM labheta, kintu kevalaM samyaktvamAtraM labheteti bhAvaH, gautamaH pRcchati-'asurakumArarasa pucchA' he bhadanta ! asurakumArasya ____ bhagavAn-he gautama ! nahIM, vaha viratAvirati prApta kara sakatA hai| Azaya yaha hai ki tamaHprabhA pRthvI kA nAraka na tIrthakara ho sakatA hai, na mukti prApta kara sakatA hai aura na sarvavirati cAritra ko aMgIkAra kara sakatA hai, vaha dezavirati cAritra ko prApta kara pAtA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! sAtavIM tamastamaH pRthivI se nikalA huA nAraka kyA tIrthakara ho sakatA hai ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha samyaktva prApta kara sakatA hai / Azaya yaha hai ki sAtavIM pRthvI se sIdhA nikalA huA nAraka na to tIrthakara ho sakatA hai, na mukta ho sakatA hai, na sarvavirati yA dezavirati cAritra ko prApta kara sakatA hai| vaha adhika se adhika samyaktva prApta karane meM samartha hotA hai! gautamasvAmI-he bhagavan ! asurakumAra saMbaMdhI pRcchA ? arthAtU kyA asurakumAra asurakumaroM se uchartana karake tIrthakaratva prApta karatA hai ? zrI bhagavAna-he gautama! nA, te viratAvirati prApta karI zake che. Azaya e che ke tamaprabhA pRthvIne nAraka tIrthakara thaI zake che, mukti prApta nathI karI zakato ane sarvavirati cAritra ja nathI aMgIkAra karI zako te deza viratine prApta karI zake che. zrI gautamasvAmI-hebhagavad ! sAtamI tamastamaH pRthvIthI nikaLela nAraka zuM tIrtha karatvane pAme che? zrI bhagavAna he gautama! e artha samartha nathI, paraMtu te samyakatva prApta karI zake che. Azaya e che ke sAtamI pRthvIthI sIdhe nikaLele nAraka nathI tIrthakara thaI zakatA ke nathI mukta thaI zako, nathI sarvavirati deza virati cAritrane prApta karI zake che, adhikathI adhika samyakatva prApta karavAmAM samartha bane che, zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! asurakumAra saMbaMdhI pRcchA? arthAt zuM asurakumArethI udvartana karIne tIrthakarava prApta kare che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 prajJApanAsUtre pRcchA, tathA cAsurakumAraH khalu asurakumArebhyo'nantaramuTTasya kiM tirthakaratvaM labheta ? bhagavAnAhaha - 'No iNaDe samaddhe' nAyamarthaH samartha:-noktArthI yuktyopapannaH, kintu - ' aMtakiriyaM puNakarejjA' anurakumAraH antakriyAM - mokSaM punaH kuryAt - prApnuyAt 'evaM niraMtaraM jAva AukAie' evam - asurakumAroktarItyA nirantaram - avyavadhAnena avyavacchedenetyarthaH yAvat-nAgakumAraH, suvarNakumAraH, agnikumAraH, vidyutkumAraH, udadhikumAraH, dvIpakumAraH dikkumAraH, stanitakumAraH pRthivIkAyikaH, aSkAyikazca svasta bhavebhyo'nantaramucya tIrthakaratvaM no labheta kintu antakriyAM punaH kuryAt, gautamaH pRcchati - 'teukAieNaM bhaMte ! teukAiehiMto aMtaraM uccaTTittA ujjjejjA titthagarattaM labhejjA ?' he bhadanta ! tejaskAyikaH khalu tejaskAyikebhyo'nantaramudvRtya kimutpadyet atha ca tIrthakaratvaM labheta ? bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama! 'No iNa samaTThe' nAyamarthaH samarthaH -noktArthI yuktyopapannaH, kintu tejaskA yikaH 'kevalipattaM dhammaM labhejjA saNayAe' kevaliprajJaptaM dharma zravaNatayA - zrotuM labheta bhagavAn - he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAt tIrthakaratva prApta nahI kara sakatA, kintu mokSa prApta kara sakatA hai / isa taraha asurakumAroM kI bhAMti lagAtAra aprakAyika taka arthAt asurakumAra, nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidyutkumAra, uddhikumAra, bIpakumAra, dizAkumAra, pavanakumAra aura stanitakumAra tathA pRthvIkAyika aura reatfun tathA vanaspatikAya apane-apane bhavoM se anantara udvarttana karake tIrthakaratva prApta nahIM kara sakate kintu antakriyA kara sakate haiM / gautamasvAmI - bhagavan ! tejaskAyika tejaskAyikoM se ananta udvartana karake AgAmI bhavoM meM utpanna hokara kyA tIrtha karatva prApta karatA hai ? bhagavAn - he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha tejaskAyika kevaliprarUpita dharma kA zravaNa prApta kara sakatA hai| isI prakAra vAyukAyika bhI zrI bhagava! he gautama! A a samartha nathI, arthAt tI karava, prApta nathI karI zakatA, parantu meAkSa prApta karI zake che, ye zete asurakumAra, nAgakumAra, suvaNukumAra, agnikumAra, vidyutbhAra, dviipkumAra dizAkumAra, pavanakumAra ane skhanitakumAra tathA pRthvIkAyika ane aprakAyika tathA vanaspatikAyika potapeAtAnA bhavAthI anantara urdUvana karIne tIya karatna prApta nathI karI zakatA paraMntu antakriyA karI zake che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! tejaSThAyika tejaskAyikathI anantara udbhava na karone AgAmI bhagamAM utpanna thaine zuM tIkatva prApta kare che? zrI bhagavana-De gautama ! A asamartha nathI, kintu te tejaskAyika keli prarUpita dharmAnuM zravaNa prApta karI zake che? e prakAre vAyukAyika paNa vAyukAyikAthI zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TokA pada 20 0 7 tIrthaMkarotpAda nirUpaNam samartho bhavet, 'evaM vAukAie vi' evam tejaskAyikavadeva vAyukAyiko'pi vAyukAyikebhyo'nantaramudvatya no tIrthakatvaM labheta kintu kevaliprajJaptaM dharmaM zrotuM samartho bhavet tathA va tejaskAyikA vAyukAyikAzca svasvabhavebhpo'nantaramuddhRtya santo'ntakriyAmapi na kurvanti manuSyeSu teSAmanantaryeNotpAdAbhAvAditi, gautamaH pRcchati - 'vaNassaikAie NaM pucchA vanaspatikAyikaH khalu vanaspatikA yikebhyo'nantaramuddhRtya kiM tIrthakaratvaM labheta ? iti pRcchA bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'No inaDe saTTe' nAyamArthaH samarthaH - noktArthI yuktyopapannaH, kintu - 'aMtariyaM puNakarejjA' vanaspatikAyiko vanaspatikAyikebhyaH udvartanA nantaram antakriyAM-mokSaM punaH kuryAt prApnuyAt, gautamaH pRcchati - 'beiMdriya teIdiya cauriMdie NaM pucchA' dvIndriyatrIndriya caturindriyaH khalu dvIndriya trIndriya caturindriyebhyo'nantaramuddhRtya kiM tIrthaMkaratvaM labheta ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'No iTTe sama' nAyamarthaH samarthaH - dvitricaturindriyo'ntakriyAmapi na kuryAt tIrthakaratvaM ca no labheta kintu - 'maNapajjavanANaM uppADejA' manaH paryavajJAnaM tu utpAdayet, gautamaH pRcchati - 'paMvidiyatirikkha joNiya maNUsavANamaMtara joisie NaM pucchA' paJcendriyatiryagyonikamanuSyavAyukAyikoM se anantara udarttana kara ke tIrtha karataba nahIM prApta kara sakatA, kintu kevalI dvArA upadiSTa dharma ko zravaNa karane meM samartha hotA hai| isa prakAra tejaskAyika aura vAyukAyika apane-apane bhava se anantara udavarttana karake antakriyA bhI nahIM karate haiM, kyoMki ve anantara bhaya meM manuSyoM meM utpanna nahIM hote gautamasvAmI - he bhagavan ! dvIndriya, trindriya aura caturindriya apane-apane bhavoM se uvartana karake kyA tIrthakaratva prApta kara sakate haiM ? bhagavAn - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| hIndriyAdi apane bhavoM se anantara udvartana karake tIrthakara nahIM ho sakate, kintu manaHparyavajJAna prApta kara sakate haiM / gautamasvAmI - he bhagavan ! kyA paMcendriya tiryaMca, manuSya, vAnavyantara, aura anantara una karIne tIrthaMkaratva nathI prApta karI zakatA, parantu kevali dvArA upardiSTa dhane zravaNu karavAmAM sama" thAya che e prakAre tejaskAyika ane vAyukAyika pAta peAtAnA bhavathI anantara udbhavana karIne antakriyA paNa nathI karatA, kemake anantara bhavamAM manuSyA utpanna nathI thatA. 559 zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! dvIndriya, trIndriya ane caturindriya potapAtAnA bhavAthI una karIne zuM tIrthaMkarava prApta karI zake che? zrI bhagavAna-he gautama A a samatha nathI. drIndriya Adi pe tape tAnA bhAthI anantara u`na karIne tIthaMkara nathI thaI zakatA, parantu manaHpa jJAna, prApta karI zake che ? zrI gautamasvAmI-bhagavana zu' paMcendriya tiya ca, manuSya, vAnavyantara ane jayotiSma zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 prajJApanAsUtre vAnavyantara jyotiSkaH khalu svasvabhavebhyo'nantaramuvRtya kiM tIryakaratvaM labheta ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyA !" he gautama ! 'jo iNaTThe samaTThe' nAyamarthaH samarthaH - noktArthI yuktyopapannaH kintu - 'aMtariyaM puNakarejjA' antakriyAM- mokSaM punaH kuryAt, na tu tIrthakaratvaM labhetetibhAvaH, gautamaH pRcchati - 'sohammagadeve NaM bhaMte ! anaMtaraM cayaM cattA titthagarattaM labhejjA !' he bhadanta ! sau dharmaka devaH khalu svamavebhyo'nantaraM cyAM cyutvA kiM tIrthaMkaratvaM labheta ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'atthegaie labhejjA, atthegaie No labhejjA' astyekaH kazcit saudharmadeva stIrthakaratvaM lameta, astyekaH kazcit saudharmadeva stIrtha karatvaM no labheteti bhAvaH, ' evaM jahA - rayaNappabhApuDhavineraie evaM jAva sabbaTTasiddhagadeve ' evamjyotiSka deva apane-apane bhavoM se anantara udvartana karake kyA tIrthakarasva prApta kara sakate haiM ? bhagavAn - he gautama! yaha artha samartha nahIM, arthAt uparyukta jIva apane bhava kA tyAga karake manuSya bhava meM A jAeM to bhI tIrthakara nahIM ho sakate, kintu mukti prApta kara sakate haiM / gautamasvAmI - he bhagavan ! kyA saudharma kalpakA deva apane bhava se cyavana karake tIrtha karatva prApta karatA hai ? bhagavAn he gautama! koI karatA hai, koI nahI karatA ityAdi saba kathana usI prakAra samajha lenA cAhie jo ratnaprabhA pRthivI ke nAraka ke prakaraNa meM kahA hai / isI prakAra sarvArtha siddha vimAna ke devoM taka sabhI vaimAnika devoM ke viSaya meM kahanA caahie| tArya yaha hai ki jaise ratnaprabhA pRthvI ke jisa nArakane pUrva meM tIrthakara nAma karma kA bandha kiyA hai jisa ke vaha karma udaya meM AyA hai, vaha tIrthakara hotA hai, jisane nahIM baMdha kiyA yA jise udaya meM nahIM AyA vaha karIne zuM tIthaMkaratva prApta karI zake che? nathI, arthAt uparyukta jIva peAtAnA bhavanA tIrthaMkara nathI thaI zakatA, parantu mukti kalpanA deva potAnA bhavathI cyavana karIne zrIbhagavAna-he gautama ! koI kare che, kAi nathI karatA ityAdi badhu... kathana e prakAre samajI levu' joie ke je ratnaprabhA pRthvInA nArakanA prakaraNamAM kahyuM che, eja prakAre sarvoCsiddha vimAnanA daivedha sudhI vaimAnika dhruvenA viSayamAM kahevu joie. tAtparya e cheke jevuM ratnaprabhA pRthvInA je nArake pUmAM tItha kara nAmakarmAMnA anya karyAM che, jenuM te kaI udayamAM AvyuM che, te tIrthaMkara thAya che, jeNe mAMdhyuM nathI je uddayamAM nathI AvyuM detra potapAtAnA bhavAthI anantara una zrIbhagavAna gautama ! A artha sama tyAga karIne manuSya bhavamAM Ave te paNa prApta karI zake che. zrIgautamasvAmI-bhagavan ! zuM saudharma tIrthaMkaratva prApta kare che ? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyastruct TIkA pada 14 0 8 cakravartitvotvAdanirUpaNam 561 dharmavaktyA yathA ratnaprabhA pRthivInairayikaH kazcit tIrthakaratvaM labheta kazcit tu tIrthakaratvaM no labhate ityuktam evam-tathaiva yAvat-IzAna sanatkumAramA hendra brahmalokalAntaka mahAzuka sahasrArAnataprANatAraNAcyuta navagraiveyaka paJcAnuttaropapAtika sarvArthasiddhaka devo'pi kathit tIrthakaratvaM labhate kazcinnopalabhate tIrthakaratvamiti bhAvaH / sU0 7 // iti paJcamaM tIrthakaradvAraM samAptam // cakravarttitvAdidvAravaktavyatA // mUlam - rayaNappabhApuDhavineraie NaM bhaMte ! anaMtaraM uvvahittA cakkatra. dvittaM labhejA ? goyamA ! atthegaie labhajjA atthegaie no labhejjA, se keTTe bhaMte ! evaM buccai atthegaie labhejjA, atthegaie no labhejjA ? goyamA ! jahA rayaNaSpabhApuDhavineraiyassa titthagarattaM, sakarappabhAneraie anaMtaraM uTTittA cakkavahittaM labhejjA ? goyamA ! no iTTe samaTTe evaM jAva asattamApuDhavineraie, tiriyamaNue hiMto pucchA, goyamA ! No iNa sama, bhavaNapati vANamaMtara joisiyavemANiehiMto pucchA, gomA ! attherie labhejA, atthegaie no labhejA evaM baladevattaMpi, varaM sakarappabhApuDhavineraie vi labhejA, evaM vAsudevataM dohito puDhavIhiMto vemANiehitoya aNuttarovavAiyavajjehiMto sesesu no iTTe tIrthakara nahIM hotA, usI prakAra laudharma kalpa ke jisa devane pahale tIrthaM kara prarUpita kA bandha Adi kiyA hai, vaha tIrthakara hotA hai, jisane bandha nahIM kiyA, vaha nahIM hotaa| isI prakAra kA uttara sarvArthasiddha vimAna ke devoM taka ke viSaya meM jAnanA cAhie / bhAva yaha hai ki izAna, sanatkumAra, mAhendra brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahastrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, naugreveyaka aura pAMca anuttara vimAna kA koI deva tIrthaMkara hotA hai, koI nahI hotA / tIrthakaradvAra samApta te tIrthaMkara nathI thatA, eja prakAre saudhama kalpanA je dhruve pahelA tIrthaMkara prabhRtinA anya Adi karela che, te tIrthaMkara thAya che, jeNe bandhanathI karyAM, te nathI thatA. e ja prakAre uttara sarvAsiddha vimAnanA devA sudhInA viSayamAM jANavuM joie. bhAva eche ke, izAna, sanatkumAra, bhAhendra, brahmasAra, sAnta, bhaDAI sahasAra, mAnata ANuta, bhArazu, abhyuta, navagreveyaka ane pAMca anuttara vimAnanA kAi deva tIrtha kara thAya che, kaiAi deva nathI thatA. tIrthakara padma samApta zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 prajJApanAsUtre samaTThe, maMDaliyataM asattamA teUvAUvajjehiMto seNAvairayaNattaM gAhAvairayaNattaM vaDDairayagattaM purohiyarayaNattaM itthirayaNattaM rayaNappabhAo niraMtaraM jAva sahassAro, atthegaie labhejA, atthegaie no labhejA, cakkarayaNattaM chattarayaNattaM cammarayaNattaM daMDarayaNattaM asirayaNattaM maNirayaNattaM kAgiNirayaNattaM eesi NaM asurakumArehiMto ArambhaniraMtaraM jAva IsANAo uvavAo, sesehiMto no iNDe samaTThe // sU08 // chAya-ratnaprabhA pRthivI nairayikaH khalu bhadanta ! anantaramudvRtya cakravarttitvaM labheta ? itar ! astyeko labheta, astyeko no labheta, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate--astyeko labheta, astyeko no labheta ? gautama ! yathA ratnaprabhA pRthivI nairayikasya tIrthakaratvaM zarkarAcakravartitvAdi dvAra zabdArtha - ( rayaNabhA puDhavineraie NaM bhaMte ! anaMtaraM uccaTTittA cakkavahittaM labhejjA ?) bhagavan ! ratnaprabhA pRthvI kA nairadhika anantara udvartana karake kyA cakravartipana prApta kara sakatA hai ? (goyamA ! atthegaIe labhejjA, atthegaIe no labhejA) he gautama! koI prApta karatA hai, koI prApta nahI karatA ( se keNaNaM bhaMte ! evaM buccai-atthegaie labhejA, atthegaIe no labhejA ?) kisa hetu se bhagavan ! aisA kahA jAtA hai ki koI prApta karatA hai, koI prApta nahIM karatA ? (godhamA ! jahA rayaNappabhApuDhavineraiyassa titthagarataM) he gaunama ! jaise ratnaprabhA pRthvI ke jairathika kA tIrthakaratva kahA vaisA hI isa viSaya meM samajha leveM / (sakara pabhA neraie anaMtaraM uccaTTittA cakkavahitaM labhejjA ?) zarkarAprabhA cakravati vAdi dvAra zabdArtha - ( rayaNappA puDhavi nerairaNaM bhaMte ! anaMtaraM uvvaTTittA cakkavaTTittaM labhejjA ) he bhagavan ! ratnaprabhA pRthvInA naireyika anantara una karIne zu cakravartI paNuM prApta karI zake che? ( goyamA ! atyegaie labhejjA, asthegaie no labhejjA) he gautama! prApta re prApta nathI puratA (se keNaNaM bhaMte ! evaM vubai - atthegaie labhejjA, atthegaie no labhejjA ?) zA hetuthI he bhagavan ! sebha avAya artha prApta hure che; prApta nayI uratA ? (goyamA ! jahA rayaNappabhA puDhavi neraiyAsa titthagarataM) he gautama! prema rtnprabhA pRthvInA naireyikanuM tIthaMkaratva heyuM ema ja ahIM paNa samajavuM. (sakaraNpabhAneraie anaMtaraM uvvaTTittA cakkavaTTittaM labhejjA 1) zazamAnA nAraH anantara zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 14 sU. 8 cakravartitvotpAdanirUpaNam __ 563 prabhAnairayiko'nantaramuvRttya cakravartitvaM labheta ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, evaM yAvat adhaH saptamapRthibI nairayikaH, tiryaGmanuSyebhyaH pRcchA, gautama ! nAyamarthaH samayaH, bhavanapati vAnavyantara jyotiSkavaimAnikebhyaH pRcchA, gautama ! astyeko labheta, astye ko no labheta, evaM baladevatvamapi, navaraM zarkarAprabhApRthivI nairayiko'pi, labheta, evaM vAsudevatvaM dvAbhyAM pRthivyAM vaimAnikebhyazca anuttaraupapAtikavarjebhyaH, zeSeSu nAyamarthaH samarthaH, mANDalikatvam kA nAraka anantara udvartana karake cakravartIpana pAtA hai ? (goyamA ! No iNaDhe samaTe he gautama ! yaha artha samartha nahIM (evaM jAva ahesattamA puDhavi neraie) isI prakAra yAvat adhaH saptamI pRthvI kA nAraka ke viSaya meM bhI jAna leveM / ____ (tiriyamaNuehiMto pucchA ?) tiryaMca aura manuSyoM ke saMbaMdha meM pRcchA ? (goyamA ! No iNaDhe samaThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM (bhavaNapativANa maMtara joisiyavemANiehito pucchA ?) bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM se-pRcchA ? (goyamA ! atthegaie labhejjA, atthegaie No labhejjA) he gautama! koI prApta karatA hai, koI nahIM prApta karatA (baladevattaMpi) baladevapana bhI (navaraM sakarappabhApuDhavi neraie vi la bhejjA) vizeSa zarkarAprabhA pRthvI kA nAraka bhI prApta karatA hai| (evaM vAsudevattaM) isI prakAra vAsudevapana (dohito puDhavIhito) do pRthiviyoM se (vemANiehito ya aNuttaroSavAiyavajjehiMto) anuttaropapAtika devoM ko choDa kara vaimAnikoM se bhI vAsudevatva prApta ho sakatA hai( sesesu No iNa TUTe samaThe) zeSoM meM yaha artha samartha nahIM (maMDaliyattaM ahesttm| teu vAuvajje. hiMto) mANDalikapana sAtavIM pRthvI, tejaskAya, vAyukAya ko choDa kara hata 42 yatI pazu bheja cha ? (goyamA ! No iNadve samadve) 3 gautama ! mA ma samaya nayI (evaM jAva ahesattamApuDhavi neraie) 4 542 yAvat 55 pRthvInA nA27 (tiriyamaNuehito pucchA ?) tiya ya ma bhanuyAyI ch| 1 (goyamA ! No iNade sama) 3 gautama ! 25 matha samaya nathI (bhavaNapati vANamaMtara joisiya mANiehito pucchA) manapati pAna0ya-ta2, nyAti 4 bhane vaibhAnithI 27 ? (goyamA ! atthegaie labhejjA, attheMgaie no labhejjA) gautama ! 5 prAta 42 cha, / prAnta nayI 42tA (baladevattaMpi) magara 5 5] (navaraM sakkarappabhA puDhavi neraie vi labhejjA) vizeSa zarkaraprabhA pRthvInA nAraka paNa prApta kare che (evaM vAsudevattaM) me // 2 vAsudeva pA. (dohito puDhavi hito) 2 pRthvIyAthI (vemANirahito ya aNuttarovavAiyavajjehiMto) anuttarI55ti hevAne mAniyo para vAsudevatva ta tha / cha (sese su No iNaTre samadre) nAmAM ma ya samaya nayI (maMDaliyattaM ahesattamA teuvAuvajjehiMto) Hisaxyna sAtamI 555, 4245 vAyuyane chIna zrI prshaan| sUtra:4
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 prajJApanAsUtre adhaH saptama tejovAyuvarjebhyaH, senApatirAvaM gAthApatiratnatvaM vArddhakiratnatvaM purohitaratnatvaM strIratnatvaJca evaJcaiva, navaram anunaraupapAtika varjebhyaH azvaratnatvaM hastiratnatvaM ratnaprabhAso nirantaraM yAvat sahasrArAt, astyeko labheta, astyeko no labheta, cakraratnatvaM chatraratnatvaM carmaratnatvaM daNDaratnatvam asiratnatvaM maNiratnatvam, kAkiNiratnatvam, etepAm asurakumArebhya Arabhya nirantaraM yAvada IzAnAd upapAta:, zeSebhyo nAyamarthaH samarthaH ||suu08|| TIkA-atha cakravartivAdIni dvArANi prarUpayitumAha-'rayaNappamA puDhavinerae NaM bhaMte ! aNaMtaraM uvvaTTittA cakkavaTTittaM labhejjA ?' he bhadanta ! ratnaprabhApRthivI nairayikaH khalu ratna (seNAvaharayaNatta) senApatiratnatva (gAhAvairayaNata) gAthApatiratnatva (vaDa irayaNataM) baDhairatnatva (purohiyarayaNatta) purohitaratnatva (itthirayaNataM)strIratnatya (ca) aura (evaM ceva) isI prakAra (NavaraM aNuttarovavAiyavajjehiMto) vizeSa anutta raupapAtika ko choDa karake (AsarayaNattaM hatthirayaNataM) azvaratnapana, hastiratnapana (rayappabhAo) ratnaprabhA pRthvI se (niraMtaraM jAva sahassAro) lagAtAra sahastrAra taka (atthegaie labhejjA, atthegaie no labhejjA) koi pAtA hai, koI nahIM pAtA (cakkarayaNataM) cakraratnapana (chattarayaNataM) chatraratnapana (asirayaNataM) asi ratnapana (maNirayaNataM) maNiratnapana (kAgiNirayaNataM) kAkinIratnapana (etesiNaM) inakA (asurakumArahito) asurakumAroM se (Araddha) AraMbha karake (niraMtaraM jAva IsANAo uvavAo) lagAtAra yAvat IzAna kalpa se utpAda hotA hai (sesehito No iNaDhe samaDhe) zeSa se yaha artha samartha nahIM hai| TIkArtha-aba yaha prarUpaNA kI jAtI hai ki kisa-kisa paryAya se Ae hue jIva cakravartI, baladeva Adi padaviyoM ke dhAraka ho sakate haiM ? (seNAvai rayaNataM) senApatitva (gAhAvai rayaNataM) mAyApati ratnAva (vaDDhai rayaNataM) 542tnAva (purohiyarayaNattaM) puti 2nata (itthirayaNataM) strIratnara (ca) ane (evaM ceva) ye 4Are (NavaraM aguttarovavAiya vajjehito) vizeSa anuttarI55tine chIna (AsarayaNataM hatthirayaNataM) 532 pA stina pA (rayaNappabhAo) 29namA pRthvIthI (niraMtaraM jAva sahassAro) vi2ta sahastrAra sudhI (atthegaie labhejanA, atthegaIe no labhejjA) ke pAme che keI nathI meLavavA (cakkarayaNattaM) 542pA (chattarayaNataM) 712napA (cammarayaNataM) yamaratna pA (daMDarayaNataM) 42tna. pA. (asirayaNataM) masi 2nA maNirayaNataM) ma napA (kAgijirayaNataM) nI ratnapA (etesiNaM) memanA (asurakumArehiMto) su2mAthI (AraddhaM) mAna 4zana (niraMtaraM jAva IsANao ubavAo) nirantara yAta zAna 65thI pAI yAya che (sesehito No iNadve sama8) zeSayI mA mathadeg samaya nayA TIkArtha-have e karUNA karAya che ke, kyA kayA paryAya thI Avele jIva cakravatI zrI prjnyaapn| sUtra:4
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 14 sU. 8 cakravartitvotpAdanirUpaNam prabhAprathivInairayikebhyo'nanta muvRttya kiM cakravartitvaM labheta ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'atthegaie labhejjA, atthegaie no labhejjA' astyekaH kazcit ratnaprabhApRthivI nairayikaH svabhavebhya udvartanAnantaraM cakravatitvaM labheta, kazcit cakravartitvaM no labheta, gautama statra kAraNaM pRcchati-'se kegaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-atthegaie labhejjA, atthegaie no labhejjA ?' he bhadanta ! tat-atha kenArthena-kathaM tAvad evam-uktarItyA ucyate yad astyekaH kazcit labheta, bhAtyekaH kazcinno labheta, iti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahA rayaNappabhApuDhavineraiyassa titthagarataM' yathA ratnaprabhApRthivI nairayikasya tIrthakaratvamaktaM tathaiva ratnaprabhApRthivI nairayikasya cakravartitvamapi vaktavyam, tathA ca yaspa ratnaprabhApRthivI nairayi kasya tIrthakaranAmagotrANi karmANi baddhAni spRSTAni nidhattAni kRtAni prasthApitAni niviSTAni abhiniviSTAni abhisamanvAgatAni udIrNAni nopazAntAni bhavanti sa yathA tIrthakaratvaM labhate yasya tu ratnaprabhAthibI nairayikasya tIrthakaranAmagotrANi no baddhAni gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA ratnaprabhA pRthvI kA nAraka ratnaprabhApRthvI ke nArakoM se anantara udvartana karake cakravartI ho sakatA haiM ? bhagavAn-he gautama ! koI cakravartI ho sakatA hai, koI nahIM ho sktaa| gautamasvAmI-he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki koI cakravartI ho sakatA hai, koI nahIM ? bhagavAn-hai gautama ! jaise ratnaprabhA pRthvI ke nAraka kA tIrthakara honA kahA hai, usI prakAra ratnaprabhA pRthvI ke nAraka kA cakravartI honA samajha lenA caahie| tAtparya yaha hai ki jaise jisa nArakane tIrthakara nAmakarma baddha, spRSTa, nidhata nikAcita, prasthApita, niviSTa, abhiniviSTa, abhisamanvAgata, udIrNa aura anupazAnta kiyA hai, vaha tIrthakaratva ko prApta karatA hai arthAt tIrthakara hotA hai, jipta ratnaprabhA pRthvI ke nAraka ke tIrthakaragotra baddha nahIM huA hai yAvat baLadeva Adi padaviyenA dhAraka thaI zake che? zrIgautamasvAmI-bhagavad ! zuM pahelI ratnaprabhA pRthvInAnAraka ratnaprabhA pRthvInA nArakethI anantara udvartana karIne cakravartI thaI zake che ? zrIbhagavAna-gautama koI cakravartI thaI zake che, keI nathI thaI zakatA. zrIgautamasvAmI-bhagavan! kayA kAraNathI ema kahevAya che ke koI cakravartI thaI zake che ane keI nathI thaI zakatA? zrIbhagavAna gautama! jevA ratnaprabhA pRthvIne nArakanuM tIrthakara thavuM kahayuM che, e ja prakAre ratnaprabhA pRthvInA nArakanuM cakavatI thavuM samajI levuM joIe. tAtparya e che ke, jevuM je nArake tIrthakara nAma karma baddha, pRSTa, nidhatta, nikAcita, prasthApita, niviSTa abhiniviSTa, abhisamanvAgata, udIrNa ane anupazAnta karela che, te tIrthakaratvane prAta zrI prazApana sUtra:4
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre yAvad no udIrNAni apitu upazAntAni bhavanti, sa tIrthakaratvaM no labheta tathA yasya ratna prabhApRthivI nairayikasya cakravartinAmagotrANi karmAdIni udIrNAni nopazAntAni bhavanti sa cakravartitvaM labhate, yasya punAratnaprabhApRthivI nairayikasya cakravartinAmagorANi karmAdIni nodIrNAni apitu upazAntAni bhavanti sa cakravartitvaM no labhate iti bhAvaH, gautamaH pRcchati-'sakarapabhApuDhavineraie aNataraM uvyaTTittA cakravaTTittaM labhejjA?' he bhadanta ! zarkarAprabhApRthivI nairayikaH zarkarAprabhApRthivI narayikebhyo'nantaramuvRttya kiM cakravartitvaM labheta ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ? 'No igaTTe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH noktArthoM yuktyopapannaH, 'evaM jAva ahe sattamApuDhavineraie' evam - zarkarAprabhApRthivI nairayikoktItyA yAvata-bAlukApramApRthivI nairayikaH, paGkaprabhApRthivI nairayikaH, dhUmaprabhApRthivI nairayikA, tamaHprabhApRthivI nairayikaH, adhaHsaptamapRthivI nairayikazca svasvabhavebhya udvartanAntaraM no cakraudaya meM nahIM AyA hai, kintu upazAnta hai, vaha tIrthakara nahIM hotA hai| usI prakAra ratnaprabhA pRthvI ke jisa nAraka ke cakravartI nAmagotra Adi udaya meM Ae haiM upazAnta nahIM hai, vaha cakravartI hotA hai, jisa ratnaprabhA pRthvI ke nAraka ke cakravartI nAmagotra Adi baddha nahIM hue, udaya meM nahIM Ae, balki upazAnta hai, vaha cakravartI nahIM hotA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA zarkarAprabhA kA nAraka anantara uvartana karake cakravartI pada prApta karatA hai ? bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| isI prakAra zarkarAprabhA pRthvI ke viSaya meM jo kahA hai usI ke anusAra vAlukAprabhA pRthvI kA nAraka, paMkaprabhA pRthvI kA nAraka, dhUmaprabhA pRthvI kA nAraka, tamaHprabhA pRthvI kA nAraka aura adhaHsasana pRthvI kA nAraka bhI apane apane bhava se anantara udvattenA karake cakravartIpana nahIM pAtA hai, kyoMki kare che arthAta tIrthakara thAya che, je ratnaprabhA pRthvInA nArakanA tIrthakara zetrabaddha nathI thayela yAvat udayamAM nathI Avela paNa upazAnta che, te tIrthakara nathI thatA. eja prakAre ratnaprabhA pRthvInA je nArakanA cakravata nAma getra Adi udayamAM Avela che-upazAnta nathI thayela te cakrava nI thAya che, je ratnaprabhA pRthvInA nArakanA cakravartI nAma gotra Adi baddha nathI thayela, udayamAM nathI Avela, paraMtu upazAnta che, te cakravartI nathI thatA zrIgautamasvAmI bhagavana! zuM zarkaraprabhAnA nAraka anantara udvartana karIne cakavatI pada prApta kare che? zrIbhagavAna gautama ! e artha samartha nathI. e ja prakAre zarkarA prabhA pRthvInA viSayamAM je kahayuM che tenA anusAra vAlukA praznA pRthvInA nAraka, paMkaprabhA pRthvInA nAraka, dhUmaprabhA pRthvInA nAraka tamaHprabhA pRthvInA nAraka, ane adha: saptama pRthvInA nAka paNa pitApitAnA bhavathI anantara udvartanA zrI prazAnasUtra:4
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU. 8 cakravartitSotpAdanirUpaNam ____ _567 vartitvaMla bheta, tathA bhavasvAbhAvyAt, gautamaH pRcchati-'tiriyamaNuehito pucch|' tiryagyoniko manuSyazca tiryagyonikebhyo manuSyebhyazca yathAkramamantaramuvRttya kiM cakravartitvaM labheta ? iti pRcchA, bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'No iNaDhe samaTe' nAyamarthaH samarthaH-noktAoM yuktyopapannaH, tathA ca tiryagyoniko manuSyavAnantaramuvRttya no cakravartitvaM labheta, gautamaH pRcchati-'bhavaNapati vANamaMtarajoisiya vemANiehito pucchA' he bhadanta ! bhavanapati vAnavyantAjyotiSkavaimAnikAH kiM bhavanapativAnavyatarajyotiSkavaimAnikebhyo'nantaramuddhRtyacakravartitvaM labheta ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'atthegaie labhejjA, atthegaie no labhejjA' aratyeka:-kazcid bhavanapatyAdi vaimAnikAnto'nantaramudvRttya cyunvA ca cakravartitvaM labheta, astyekaH-kazcitu cakratvaM no labheta, 'evaM baladevattaM pi' evam-cakravartitvokarItyA baladevavamapi ratnaprabhApRthivI nairayika bhavanapati vAnavyantara jyotiSka vaimAnikAH kecit svasvabhavebhyo'nantaramudavRttya cyutvA ca labhante kecinno labhante usa bhava kA svabhAva hI aisA hai / gautamasvAmI-he bhagavan ! tiryagyonika aura manuSya, tiryagyonika aura manuSyoM se anantara uvartana karake kyA cakravartI ho sakatA hai ? - bhagavAn-he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| isa prakAra tiryagyonika aura manuSya anantara udvartana karake cakravartitva nahIM prApta kara sktaa| gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva apane bhavoM se udvartana karake cakravartI hote haiM ? bhagavAn-he gautama ! koI hote haiM, koI nahIM hote| cakrAvartitva ke samAna baladevatva kA kathana bhI samajhanA cAhie, arthAt ratnaprabhA pRthvI ke nAraka, bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika karIne cakravatI paNuM nathI pAmatA, kemake e bhava no svabhAvaja evo che. zrIgautamasvAmI-bhagavan! tibenika ane manuSya. tiryanika ane manuSyathI anAra uvartana karIne zuM cakravatI thaI zake che? zrIbhagavAna gautama! A artha samartha nathI e prakAre tiryanika ane manuSya anantara udvartana karIne cakravartItva prApta nathI karI zakatA. zrIgautamasvAmI-bhagavana ! zuM bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka ane vaimAnika deva pitApitAnA bhathI udvartana karIne cakravatI thAya che? zrIbhagavAn-gItama! thAya 4 nathI thatA. cakavartAvanI samAna devabaMlatvanuM kathana paNa samajavuM joIe, arthAt ratnaprabhA pRthvInA nAraka, bhavanapati, vAnadhyantara tiSka ane vaimAnika tipitAnA bhavethI anantara udvartana karIne athavA cuta thaIne baladeva thaI zake che. keI nathI thatA. paNa zrI. prshaan|| sUtra : 4
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazApanAsUtre kintu-'NavaraM sakaraprabhApuDhavineraie vi labhejjA' navaram-cakravartitvamapekSya vizeSastu zarka rAprabhApRthivI nairayiko'pi svabhavebhyo'nantarabhuvRtya baladevatvaM labheta-prApnotItyarthaH, 'evaM vAsudevattaM dohito puDhavI hiMto vemANiehitoya aNuttovAiyavamjehiMno' evam-baladevatvo. ktarItyA vAsudevatvaM dvAbhyAM pRthivIbhyo-ratnaprabhAzarkarAprabhArUpAbhyAM ratnaprabhApRthivI nairayikaH kazcit zarkarAprabhApRthivI nairayikazca anantaramuvRttya kazcillabheta kazcinno labheta, evaM vaimA. nikebhyazca anuttaraupapAtikavarnebhyo'nantaraM cyutvA paJcAnuttaraupapAtikavoM vaimAniko vAsude vatvaM labheta kazcit, kazcinno labheta 'sesesu No iNaDhe samaDhe' zeSeSu-pAlukAprabhApRthivIpaMkaprabhAbhRti paJcapRthivISu tiryagyonikeSu manuSyeSu vijayavaijayanta jayantAdipazcAnuttaropapAtikeSu ca deveSu nAyamarthaH samartha:-noktArthoM yuktyopapannA, vAsudevatvaM no labheteti bhAvaH, 'maMDaliyattaM asattamA te UvAUvajje hito' mANDalikatvaM maNDalAdhipatitvam adhaH saptamapRthivI tejaapane-apane bhavoM se anantara udvartana karake athavA cyuta hokara baladeva ho sakate haiM, koI nahIM hote haiN| magara yahAM vizeSatA yaha hai ki zarkarAprabhA pRthvI kA nAraka bhI anantara udvartana karake baladeva padavI prApta kara sakatA hai| vAsudeva padavI bhI baladeva padabI ke samAna kahanA cAhie / tAtparya yaha hai ki jaise ratnaprabhA aura zarkarAprabhA pRthvI kA koI nAraka baladeva ho sakatA hai usI prakAra vAsudeva bhI ho sakatA hai| isI prakAra anuttaravimAnoM ko choDakara zeSa vimAnoM ke vaimAnika bhI apane-apane bhava se cyuta hokara vAsudevatva prApta kara sakate haiN| zeSa bhavoM se Ae hue jIva vAsudevatva nahIM prApta karate, arthAt vAlukAprabhA Adi pAMca pRthiSiyoM se, tiryagyonikoM se, manuSyoM se tathA vijaya, vaijayanta, jayanta Adi pAMca anuttara vimAnoM se Ae hue jIva anantara bhAva meM vAsudevatva nahIM prApta kara skte| mANDalika pada tamastamaHprabhA pRthvI, tejaskAyika aura vAyukAyika bhavoM ahI vizeSatA e che ke zarkarA prabhA pRthvInA nAraka paNa anantara udvartana karIne baladeva padavI meLave che. - vAsudeva padavI paNa baLadeva padavI nA samAna kahevI joIe. tAtparya e che ke jevA ratnaprabhA ane zarAmabhA pRthvInA koI nAraka baLadeva thaI zake che, eja prakAre vAsudeva paNa thaI zake che. e ja prakAre anuttara vimAnane choDIne zeSa vimAnanA vaimAnika paNa potapotAnA bhavathI yuta thaIne vAsudevatva prApta karI zake che. zeSa thI AvelA jIva vAsudevatva nathI prApta karatA, arthAt vAlukAprabhA Adi pAMca kRSiviyathI tirya. nikothI, manuSyothI tathA vijaya, jayanta, jayanta Adi pAMca anuttara vimAnothI AvelA jIva antara bhavathI vAsudeva paDyuM nathI prApta karI zakatA. mAMDalika pada tamastamaprabhA pRthvI, tejaskAyika ane vAyukAyika bhavene choDIne zrI. prshaan| sUtra:4
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU. 8 vartitvotpAda nirUpaNam 569 skAyika vAyukA vikavarjebhyaH sarvebhyo'pi sthAnebhyo'nantaramudvRtya labheta kintu - ' seNAvairayaNataM gAhAvarayaNataM varayaNataM purohiyarayaNattaM isthirayaNataM ca evaMceva' senApatiratnavaM gAthApa tirasnatvaM vArddhakiratnatvaM paurohityaratnatvam, strIratnatvaJca evaJcaiva maNDalAdhipatitoktarItyaiva adhaH saptamapRthivIte jo vAyu kAyikA nuttaraupapAtika devavarjebhyaH zeSebhyaH sarvebhyaH sthAnebhyo 'nantaramudvRtva labheta, tadevAha - 'NavaraM aNuttarovavAiyavajjehiMto' navaram - pUrvApekSayA vizeSastu anuttaropapAtika varjebhyo'nantaramuddRzya senApatiratnakhAdikaM labhetetibhAvaH, 'AsarayaNasaM hatthirayagattaM rayaNappabhAo niraMtaraM jAva sahassAro' avaratnatvaM hastiratnatvazca ratnaprabhAta Arabhya nirantaram - avyavadhAnena yAvat-zarkarAprabhA pRthivyAdi sahasrAra devAnta sthAnebhyo'nantaramudRvRzya 'atthegaie labhejjA, atyegaie no labhejjA' astyekaH- kacilla bheta, astyekaH H kazcat no labheta, kintu 'cakkAyaNattaM chattarayaNattaM cammarayaNattaM daMDarayaNataM asirayattaM maNirayaNattaM kAgaNirayaNattaM eesiNaM asurakumArehiMto Araddha niraMtaraM jAva IsANAo uvako choDakara zeSa sabhI bhavoM se anantara udvarttana karake Ae hue jIva prApta kara lete haiM / senApati ratna, gAthApati ratna, vArddhiki ratna, purohitaratna aura strIratna ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA cAhie, arthAt mANDalikatva ke samAna sAtavIM pRthvI, tejaskAya aura vAyukAya evaM anuttaraupapAtika devoM ko choDakara zeSa sabhI sthAnoM se anantara udvarttana karake Ae jIva prApta kara sakate haiM / yahI Age kahate haiM - pUrva kI apekSA vizeSatA yaha hai ki anuttaropapAtikoM ko choDakara zeSa anantara udatana karake senApati ratna Adi ho sakate haiM / cakravartI kA azvaratna evaM hastiratna pada ratnaprabhA pRthvI se lekara nirantara sahasrAra devaloka ke devoM taka ko anantara udvarttana karake prApta ho sakatA hai| inameM se koI use prApta karate haiM, koI nahIM karate / zeSa khadhA bhavAthI anantara uvana karIne AvelA jIva prApta kare che. senApatiratna, gAthApatiratna, vAdha kIratna, purAhitaratna ane sraratnanA viSayamAM paNa e prakAre samajavu' joie, arthAt mAMDalikatvanA samAna sAtamI pRthvI, tejaskAya ane vAyukAya temaja anuttaraupapAtikAne cheDIne bAkInA badhA sthAnAthI anantara urdUvana karIne AvelA jIva prApta karI zake che. eja AgaLa kahe che--pUnI apekSAe vizeSatA e che ke anuttaraupapAtikAne cheDIne zeSa anantara urdUna karIne senApatiratna Adi thaI zake che. cakravatInA azvaratna temaja haeNstiratna pada ratnaprabhA pRthvIthI laine nirantara sahasAra devalAkanA devA sudhInA anantara udbhavana karIne prApta thai zake che. temanAmAMthI phrAI tene prApta kare che. kAI nathI karatA, 50 72 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre vAo' cakraratnatvaM chatraratnatvaM carmaratnatvaM daNDaratnatvam asiratnatvaM maNiratnaM kAkaNiratnatvam eteSAM khalu asurakumArebhya Arabhya nirantaram-avyavadhAnena yAvat-nAgakumAra suvarNakumAraagnikumAra vidyutkumArodadhikumAradvIpakumAradikkumArapavanakumArastanitakumAra daza bhavanapaticAnanyantarajyotiSkasaudharmazAnAt upapAta:-utpattiH, ava seyaH, 'sesehito no iNaDhe sama?' zeSebhyaH-uparyuktavyatiriktebhyo'nantaramuvRttya nAyamarthaH samarthaH-noktArthoM yuktyopapannaH, amurakumArAdi bhavanapati vAnavyantarajyotiSkasaudharmezAnavyatiriktebhya udvartanAnantaraM cakraratnAditvena notpAdasaMbhava iti bhAvaH, navamaM ratnadvAraM samAptam ||suu0 8 // // upapAta vizeSa vaktavyatA // mUlam-aha bhaMte ! asaMjayabhaviya davva devANaM avirAhiyasaMjamANaM virAhiyasaMjamANaM avirAhisaMjamAsaMjamANaM virAhiyasaMjamAsaMjamANaM asaNNI NaM tAvasA NaM kaMdappiyA NaM caragaparivvayagA NaM kivvisiyA NaM tiricchiyA NaM AjIviyA NaM AbhiogiyA NaM saliMgI NaM cakraratna, chatraratna, carmaratna, daNDaratna, asiratna, maNiratna aura kAkaNI. ratna, inakA asurakumAroM se lagAkara nirantara nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidyutkumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, dizAkumAra, pavanakumAra aura stanitakumAra, vAnavyantara, jyotiSka tathA saudharma aura aizAna devaloka se upapAta ho sakatA hai / inake atirikta anya bhavo se anantara udvartana karake Ae hae jIvoM ke lie niSedha karanA cAhie / arthAta asurakumArAdi bhavana patiyoM, vAnavyantaroM, jyotiSkoM aura saudharma-aizAna devalokoM ke vaimAniko ko choDakara zeSa kA udvartana ke anantara cakraratna Adi ke rUpa meM utpAda honA saMbhava nahIM hai| ratnadvAra samApta cakraratna, chatraratna, carmaratna, daMDaratna, asiratna, maNiratna ane kAkaNaratna tema asurakumArethI jeDIne nirantara nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidukumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, dizAkumAra, pavanakumAra ane svanitakumAra, vAnacantara, jyotiSka tathA saudharma, azAna devekathI upapAta thaI zake che, emanA sivAya anya bhathI anantara udvartana karIne AvelA jene mATe niSedha kare joIe. arthAt asurakumArAdi bhavanapati, vAtavyantaro, tiSka, ane saudharma-azAna devalekenA vaimAnikene choDIne bAkInAnA udvartana pachI cakaratna AdinA rUpamAM utpAda saMbhavita nathI ratnadvAra samApta zrI. prazAnasUtra:4
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU. 9 upapAta vizeSanirUpaNam 571 dasaNavAvaNNagANaM devalogesu uvavajamANANaM kassa kahiM uvavAo paNNatto ? goyamA ! asaMjayabhaviyadavvadevANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu, ukkoseNaM uvarimagevejaesu, avirAhiyasaMjamANaM jahaNNeNaM sohammeM kappe ukkoseNaM savvaTThasiddhe, virAhiyasaMjamANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM sohamme kappe, avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM jahaNNeNaM sohamme kappe, ukkoseNaM accue kappe, virAhiyasaMjamAsaMjamANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM joisiesu, asaNNINaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM vANamaMtaresu, tAvasANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM joisiesu, kaMdappiyANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM sohamme kappe, caragaparivAyagANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu, ukkoseNaM baMbhaloe kappe, kinisiyANaM jahaNNeNaM sohamme kappe ukkoseNaM laMtae kappe, tiricchiyANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM sahassAre kappe, AjIviyANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM accue kappe, evaM AbhiogANa vi, saliMgINaM dasaNavAvaNNagANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM uvarimagevejjaesu ||suu0 9 // chAyA-atha bhadanta ! asaMyata bhavyadravyadevAnAm avirAdhitasaMyamAnAM virAdhitasaMyamAnAm avirASitasaMyamAsaMyamAnAM virAdhitasaMyamAsaMyamAnAm asaMjJinAM tApasAnAM kAnda upapAtavizeSavaktavyatA zabdArtha-(aha) atha (bhaMte !) he bhagavana ! (asaMjaya bhaviya davvadevANa asaMyata bhavya dravya deva-jo asaMyamo Age jAkara deva hone vAle haiM (virAhiya saMjamANaM) jinhoM ne saMyamakI virAdhanA kI (avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM) saMyamAsaMyama kI virAdhanA nahIM kie hue (virAhiyasaMjamA saMjamANaM) UpapAta vizeSa vaktavyatA 274Atha-(aha) matha (bhaMte !) sAvan ! (asaMjayabhaviyadavvadevANaM) mayata na05 dravya-2 sayabhI mA heva thaa| che (avirAhiya saMjamANaM) re mAse sayabhanI virAdhanA nathI 4N (virAhiya saMjamANa) sAye sayabhanI virAdhanA 4rI che (avirAhiya saMjamA sajamANaM) sayamA sayabhInI virAdhanA na 438 // (virAhiya saMjamAsaMjamANaM) seya. zrI prazAyanAsUtra :4
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 prajJApanAstre pikAnAm carakaparivrAjakAnAM kilbiSikANAM tirazvAm AjIvikAnAm AbhiyogikAnAM saliGginAm, darzanavyApanakAnAM devalokeSu upapadyamAnAnAM kasya kutra upapAtaH prajJaptaH ? gautama ! asaMyatabhavyadravyadevAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena uparitanagraiveyakeSu, avirAdhitasaMyamAnAM jaghanyena saudharme kalpe utkRSTena sarvArthasiddhaH virAdhitasaMyamAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena saudharme kalpe, avirAdhitasaMyamAsaMyamAnA jaghanyena saudharme kalpe, utkRSTena acyute kalpe, virAdhitasaMyamAsaMyamAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena jyotisaMyamAsaMyama kI virAdhanA kie hue (asapNINaM) asaMjJI (tAvasANaM) tApasa (kaMdappiyANaM) kAMdarpika-hAsa-parihAsa karane vAle caraNavanta (caragaparivvAya. gANaM) caraka parivrAjaka (kigvisiyANaM) kilviSika (tiricchiyANaM) dezaviratiyacoMkA (AjIviyANaM) AjIvika-gozAlaka ke matAnuyAyI (AbhiyogiyANa) Abhiyogika-vidyAmaMtra Adi kA prayoga karane vAle (saliMgINa) sAdhuliMga vAle (daMsaNabAvaNNagANaM) samyandarzana kA vamana karane vAle (devaloesu) devalokoM meM (uvavajjamANANaM) utpanna hone vAloM kA (kassa) kisakA (kahiM) kahAM (uvavAo) upapAta (paNNatto) kahA hai (goyamA !) he gautama ! (asaMjayabhavidavvadevANa) asaMyata bhavya dravya devoM kA (jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu) jaghanya bhavanavAsiyoM meM (ukkoseNaM uparimagevejjaesu) utkRSTa UparIveyakoM meM (avirAhiyasaMjamANaM jahasseNaM, sohamme kappe ukoseNaM savvaTThasiddhe) saMyama kI virAdhanAna karane vAloM kA jaghanya saudharma kalpa meM, utkRSTa sarvArthasiddha meM (virAhiyasaMjamANaM jahaNeNaM bhavaNavAsIsu, ukko seNaM sohamme kappe) saMyama kI virAdhanA karane vAloM kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM, bhAsayabhanI virAdhanA 42 // 2 // (asaNNINaM) asazI (sAvasANaM) tApasa (kaMdappiyANaM) ha4i-DAsa 5.2DAsa 42 / 2 / 2253nta (cAragaparivvayANa) yA24 parimA (kilbisiyANaM kilbiSika tiricchiyANaM) zivirata tiya yAnA (AjIviyANaM) mA4i-al bhatAnuyAyI (AbhiniyogiyANaM) mAliniya vidhAya mAhinA prayoga 42n||2|| (saliMgINaM) sAdhuliga (dasaNabAvaNNagANaM) sabhyaH nanu vana 42naa| (devaloesu) swi%; (uvavajjamANANaM) stpanna thn|2|| (kassa) honA (kahiM) 4yAM (uvavAo) S55Ata (paNNattA) uhyo che. (goyamA) gautama ! (asaMjaya bhaviya davvadevANaM) masayata bhavya dravya hevAnA (jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu) dhanya bhavanavAsiyomA (ukoseNaM uvarimagevejjaesu) kRSTa 5rIma dhaivayomA (avirAhiyasaMjamANaM jahaNNeNaM sohamme kappe, ukkoseNaM savvadRsiddha) sayabhanI virAdhanA na 42nArAmAna anya saudhama 465mA, kRSTa sAtha siddhamA (virAhiya saMjamANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu, ukkoseNaM sohamme kappe) sayabhanI virAdhanA 42nArAyAnA madhanya nAsiyAmA, kRSTa sodha 465i (avirAhiya saMjamAsaMjamANaM) sayabhAsaya. zrI. prazAyanA sUtra:4
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU. 9 upapAtavizeSanirUpaNam 573 shy, asaMjJinAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena vAnavyantareSu, tApasAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena jyotiSkeSu kAndarpikANAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena saudharme kalpe carakaparivrAjakAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena brahmaloke kalpe, kilbiSikANAM jaghanyena saudharme kalpe, utkRSTena lAnta ke kalpe, tirithiAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena sahasrAre kalpe, AjIvikAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena acyute kalpe, evam AbhiyogikAnAmapi, saliGginA~ darzanavyApannakAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena uparitagraiveyakeSu // 0 9 // utkRSTa saudharma kalpa meM (avirAhiya saMjamA saMjamANa) saMyamAsaMyama kI virAdhanA na karane vAloM kA ( jahaNeNaM sohamme kappe ) jaghanya saudharma kalpa meM (ukoseNaM accue kappe ) utkRSTa acyuta kalpa meM (virAhiyasaMjamA saMjamA NaM) saMyama saMyama kI virAdhanA karane vAloM kA ( jahaNaNeNa bhavaNavAsIsu, ukkosegaM joisiesa) jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa jyotiSkoM meM (asaNNINaM jahaNaNaM bhavaNavA sIsu, ukkoseNaM vANamaMtaresu) asaMjJiyoM kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa vAnavyantaroM meM (tAvasANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu, ukkoseNaM joisiesa) tApasoM kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa jyotiSkoM meM (kaMdappiyANaM jahaNjeNaM bhavaNavAsIsu, ukko seNaM baMbhaloe kappe ) kAMdarpikoM kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa brahmaloka kalpa meM (kinvisiyANaM jahaNeNaM sohamme kappe, ukkoseNaM ine kappe ) kifoSikoM kA jaghanya saudharma kalpa meM, utkRSTa lAntaka kalpa meM (tiricchiyANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu, ukkoseNaM sahassAre kappe ) dezavirata tiryaco kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa sahastrAra kalpa meM (AjIviyANaM jahaNaNaM bhavaNavAsIsu, ukkoseNaM accue kappe ) AjIvakoM kA jaghanya bhavana bhInI virodhanA na 42nArAyAnA (jahaNeNaM sohamme kappe ) dhanya saudharma mAM (ukkoseNaM accue kappe ) utsRSTa abhyuta upamA (virAhiya saMjamA saMjamArga ) saMyamAMsayabhanI virAdhanA 42nArAyAnA (jahaNNeNaM bhavaNavAsisu, ukkoseNaM joisiesa) dhanya bhavanavAsiyobhAM utkRSTa jyotiSAmAM (asaNgINaM jahaNaNaM bhavaNavAsisu ukkoseNaM vANamaMtaresu) asa jJIyonA dhanya bhavanavAsiyomAM, utkRSTa vAnavyantarAbhAM (tAvasANaM jahaNaNeNaM bhANavAsisu, ukkoseNaM joi - siesa) tApasonA dhanya bhavanayatiyomA utkRSTa jyotiSThAmAM (kaMdappiyANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsisu, ukkoseNaM baMbhalora kappe ) pinu dhanya lavanavAsiyomA utkRSTa proSTha *5bha (kilvisiyANaM jahaNegaM sohamme pe uckose laMtara kappe ) viSitA nAnya saudharbha 45bhAM utkRSTa sAnta upamA (tiricchiyANaM jahaNgeNaM bhavaNavAsisu, ukAseNaM sahassAre kappe ) deza virata tiryathAnA dhanya bhavanavAsI, utsRSTa sahasAra nAmanA 45mAM ( AjIviyANaM jahaNaNaM bhavaNavAsisu, ukkoseNaM accue kape) AlavinA bhavanya lavanavAsiyomA utkRSTa abhyuta bhA ( evaM AbhiogANa vi) bhena prahAre abhiyoginA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre TIkA - athopapAtagataM kiJcid vaisiSTayaM pratipAdayitumAha - 'aha bhaMte ! asaMjayabhaviyadavvadevA' he bhadanta ! atha - asaMpata bhavyadravya devAnAm - asaMyatAH - caraNa pariNAmarahitA ye bhavyAH - devatvayogyatAvantaH, ata evAha dravyadevAH, tathA ca asaMyatAzca ye bhavyAste ca te dravya devAceti asaMyata bhavya dravyadevAste cAtra mithyAdRSTaya evAbhavyA bhavyAvA zramaNaguNadhAriNaH sakala sAmAcAryanuSThAnavanto dravyaliGgadhArakAH asaMyatabhavyadravya devapadena avaseyAH, teSAmapyatra nikhilakevala kriyAprabhAvAt uparitanagraiveyakeSu utpAdasaMbhavAt agre vakSyamANa uparitanagraiveyakeSUpapAto no viruddha:, natu tatpadena asaMyata samyagdRSTayo grahItavyAH samyagdRSTInAM deza viratAnAmapi uparitanagraiveyakeSu utpAdAsaMbhavAt, deza virata zrAvakANAmapi acyutAdUrdhvavAsiyoM meM, utkRSTa acyuta kalpa meM ( evaM AbhiogANa vi) isI prakAra AbhiyogikoM kA bhI (saliMgINaM daMsaNavAvaNNagANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu, ukkoseNaM uvarimagevijjaesa) svaliMgI, darzana kA vamana kara dene vAloM kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa UparI graiveyakoM meM 574 TIkArtha- aba upapAta saMbaMdhI kucha vizeSa vaktavyattA prarUpita kI jAtI hai gautamasvAmI - he bhagavan ! asaMyata bhavya dravya deva arthAt jo cAritra pariNAma se rahita kintu deva paryAya kI yogyatA vAle hone ke kAraNa dravya deva haiM / yahAM mithyAdRSTiyoM kA hI grahaNa karanA cAhie, cAhe ve bhavya hoM athavA abhavya ho / ve zramaNaguNadhAraka ho, sakala sAmAcArI kA anuSThAna karane vAle evaM dravyaliMgadhArI hoM vahI asaMyata bhavya dravya deva yahAM samajhane cAhie / kevala samasta kriyAoM ke prabhAva se unakA UparI graiveyakoM meM utpAda ho sakatA hai / ataeva Age kahA jAne vAlA UparI graiveyakoM meM upapAta viruddha nahIM hai / isa zabda se asaMyata samyagdRSTiyoM kA grahaNa nahIM karanA caahie| samyagdRSTiyoM (saliMgI daMsaNAvaNNagANaM jahaNaNaM bhavaNavAsIsu, ukkoseNaM uvarima gevijjaesa) svasiMgI, dananuM vamana karI devAvALAeAnA jaghanya bhavanavAsiyeAmAM utkRSTa uparI traiveyakAmAM. TIDhAI have upapAta sabaMdhI kAMika vizeSa vaktavyatA prarUpita karAya che-- zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! asayata bhavya dravya deva arthAt je cAritra pari NAmathI rahita kintu devaparyAyanI cegyatAvALA haiAvAne kAraNe dravya deva che. ahI mizrArRDhiyAnu ja grahaNa karavu joI e. pachI te bhavya hoya athavA abhavya haiAya te zramaNu guNudhAraka ya, sakala sAmAcAronuM anuSThAna karanArA dravya liMgadhArI hAya, teja asaMyata bhavya dravyadeva ahI' samajavA joIe. kevaLa samasta kriyAonA prabhAvathI temanA uparanA grevekeAmAM utpAda thai zake che. tethI ja AgaLa kahevAmAM AvanArA uparI traiveyakAmAM upapAta virUddha nathI. A zabdathI asa Mcata samyagdaSTinu grahaNa na karavu joie, samyagdaTiyAnuM ke je deza virata zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU0 9 upapAtavizeSanirUpaNam mutpAdAbhAvAt, evam-'avirAhiya saMjamANaM' avirAdhitasaMyamAnAm-dIkSAkAlamArabhyAskhalita cAritrapariNAmAnAm saMjvalitakaSAyaprabhAvAt pramattaguNasthAnavazAdvA kizcimAyAdi doSasaMbhavanApi sarvadA anAsevitacaraNopaghAtAnAm, tathA 'virAhiyasaMjamANa'-virAdhita saMyamAnAm-virAdhitaH-sarvathA chino natu prAyazcittAbhyupaparayA punaH saMhitaH saMyamo yaiste virAdhitasaMyamA steSAm, evam-'avirAhiyasaMjamAsaMjamANa'-avirAdhitasaMyamAsaMyamA. nAm-abhyupapattikAlAdArabhyAcchinnadezaviratipariNAmAnAM zrAvakANAM zramaNopavAsakAnAm tathA 'virAhiyasaMjamAsaMjamANaM' virAdhitasaMyamAsaMyamAnAm-virAdhita:-sarvAtmanA khaNDito na punaH prAyazcittAbhyupagamena nUtanIkRtaH saMyamAsaMyamo yaiste virAdhitasaMyamA'saMyamAsteSAm, evam-'asaNNINaM' asaMjJinAm-manolabdhizUnyAnAm akAmanirjarAyuktAnAm, evam 'tAvakA, jo dezavirata haiM unakA bhI UparI aveyakoM meM utpAda honA saMbhava nahIM hai, kyoMki dezavirata zrAvakoM kA bhI acyuta devaloka se Upara utpAda nahIM hotA avirAdhita saMyama ve kahalAte haiM jinakA cAritra dIkSAkAla se lekara kabhI skhalita na huA ho / saMjvalanakaSAya ke prabhAva se athavA pramatta saMyata guNasthAna ke prabhAva se kiMcit mAyA Adi doSoM kI saMbhAvanA hone para bhI cAritra kA ghAta na kiyA ho| virAdhita saMyama ve haiM jinhoMne saMyama kI sarvathA-pUrNatayA virAdhanA kara dI ho aura phira prAyazcitta lekara usakI zuddhi bhI na kI ho| jina zrAvakoM ne dezavirati kA aMgIkAra karane ke samaya se kabhI virAdhita na kiyA ho, ve avirAdhita saMyamAsaMyama kahalAte haiM jinhoMne apane saMyamAsaMyama ko arthAt dezavirati ko khaNDita kara diyA ho, ve virAdhita saMyamAsaMyama kahe jAte haiM, jinhoMne prAyazcitta lekara use punaH zuddha bhI na kiyA ho| che, temane paNa uparIcaiveyakomAM utpAda thavA saMbhava nathI. kemake dezavirata zrAvakonA paNa azruta devakathI upara utpAda nathI thatuM. avirAdhita saMyama e kahevAya che, jemanuM cAritra dIkSAkALathI laI ne kyAreya khalita na thayuM heya. saMjavalana kaSAyanA prabhAvathI athavA pramattasaMvata guNasthAnanA prabhAvathI kiMcit mAyA Adi denI saMbhAvanA hovA chatAM paNa cAritryane ghAta na karyo hoya. virAdhita saMyama te che jeoe saMyamanI sarvathA-pUrNa virAdhanA karI dIdhI hoya ane pachI prAyazcita laIne tenI zuddhi paNa na karI hoya. je zrAvakoe dezaviratine aMgIkAra karavAnA samayathI kyAreya virAdhita na karela hoya, teo avirAdhita saMyamasaMyama kahevAya che. jeoe pitAnA saMyamane arthAt dezaviratine khaMDita na karI didhela hoya-teo virAdhita saMyamasaMyama kahevAya che, jeoe prAyazcita laIne tene pharI zuddha paNa na karyuM hoya.je manelabdhithI zUnya che ane akAma nirjarA kare che, teo asaMjJI kahevAya che. tApasanI matalaba ahIM bolatapasvayethI che jemAM kharI paDelA zrI prshaan| sUtra:4
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 prajJApanAsUtre sANaM' tApasAnAm-parikSINapatrAdyupabhogAnAm bAlatapasvinAma, evam-'kaMdappiyANa' kAndapiMkANAm-kandarpaH-parihAso'sti eSAmiti, tena vA ye caranti te kAndarpikAH, te ca vyabahAratadharaNavanta eva kandarpakaukucyAdividhAyakAsteSAma-'caragaparivvAyagANaM' carakapari. brAjakAnAm-carakAH kacchoTakAdayaH, parivAjakA:-kapilamuni sUnavaH, ghATi bhekSopajIvina nidaNDino vA carakaparivrAjakAsteSAmevam-'kibbisiyANa' kilpaSikANAm-kilviSaMpApamasti eSAM te kilbiSiNa ste eva kilbi pikAste ca vyavahAratazcaraNazAlina eva jJAnApavarNavAdino bhavanti teSAm, 'tiricchiyANaM'-tairazcikAnAm-tiryagbhirgavAdibhirjIvAnAm evam-'AjIviyA' AjIvikAnAm-ajIvanti ye avivekena labdhipUjAkhyAtyAdibhizcaraNAdIni ityAnIvikAH, gozAlakamAtAnuyAyinaH pAkhaNDino vA AjIvikAsteSAm, evam-'AmiyogiyANa' AbhiyogikAnAm-abhiyogaH-vidyAmantratantrAdibhiH pareSAM vazI___ jo manolabdhi se zUnya haiM aura akAma nirjarA karate haiM, ve asaMjJI kahalAte haiN| tApasa kA matalaba yahAM una una bAlatapasviyoM se haiM jo jhaDe hue pattoM Adi kA upayoga karate haiM / kandarpa kA artha hai-parihAsa jo haMsI-dillagI kA AcaraNa karate haiM ve kAndarpika kahalAte haiM / ve vyavahAra se cAritra vAle hI yahAM samajhane caahie| kacchoTaka Adi ko caraka kahate haiN| kapila muni ke anuyAyI parivrAjaka kahalAte haiM / athavA dhATo ke sAtha jo bhikSacaryA karate haiM aura tridaNDadhAro hote haiM, ve caraka parivrAjaka samajhane caahie| kilviSa arthAt pApa vAle jo haiM ve kilbiaassik| yaha vyavahAra se cAritra dhArI ho lene cAhie jo jJAnAdikA avarNavAda karate haiN| jo avivekapUrvaka labdhi, pUjA, khyAti Adi ke lie cAritra kA pAlana karake AjIkA kare ve AjIvika, athavA jo gozAlaka ke matAnuyAyI pAkhaMDI hoM, ve AjIvika kahalAte haiM, vidyA, maMtra, taMtra Adi se dUsaroM kA vazIkaraNa karanA abhiyoga kahalAtA hai| jo abhiyoga kareM ve pAMdaDAno upayoga kare che. kandaryane artha che-parihAsa. jeo hAMsI mazkarInuM AcaraNa kare che, teo kAntarSika kahevAya che. teo vyavahArathI cAritravALA ja ahIM samajavA joIe. koTaka vigerene caraka kahe che. kapilamuninA anuyAyI parivrAjaka kahevAya che. athavA ghATInI sAthe je bhikSAcaryA kare che ane tridaMDadhArI hoya che. teo ne parivrAjaka samajavA joIe. kilibaSa arthAta pAvALA je che teo kibiSaka che. ahIM vyavahAthI cAritradhArI ja levA joIe je jJAnAdine avarNavA kare che. gAya, ghoDA Adine tiryaMca paMcendriya kahe che. je avivekapUrva labdhi, pUjA, khyAti Adine mATe cAritranuM pAlana karIne AjIvikA kare teo AjIvaka athavA je gozAlakanA matAnuyAyI pAMkhaDI hoya, te AjIvaka kahevAya che. vidyA, maMtra, taMtra Adi vaDe bIjA enuM vazIkaraNa karavuM abhiga zrI prshaan|| sUtra :4
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ 577 prameyapodhinI TIkA pada 20 sU0 9 upapAtavizeSanirUpaNam karaNAdiH so'sti epAm, te abhiyoginaH, tena vA ye caranti te AbhiyogikAste ca vyavahAratavaraNazAlina eva mantrAdiprathotAro bhavanti, abhiyogazca dravyabhAvabhedena dvividho bhavati, tathA coktam-'duviho khalu abhibhogo davve bhAveya hoi naayyo| davvaMmi hoti jogA vijjAmaMtAyabhAvammi' dvividhaH khalbabhiyogo dravye bhAve ca bhavati jJAtavyaH / dravye bhavanti yogA vidyAmantrAzca bhAve // 1 // iti, teSAm AbhiyogikAnAm evam-'saligINaM' saliGgikAnAm-rajoharaNamukhavastrikAdi sAdhu cihnavatAm, punaH ki vidhAnAmityAha-'dasaNavAvaNaNNagANaM' darzanavyApanakAnAm-darzanam-samyaktvam, vyApannaM vinaSTaM yeSAM te tathAvidhAsteSAm-samyaktvarahitAnAm, nihnavAnAmityarthaH, evam-'devalogesu uvavajjamANANaM kassa kahi uvavAo paNNatto ?' devalokeSu upapadyamAnAnAM madhye kasya jIvasya kutra sthAne upapAta:-utpAdaH prajJaptaH ? bhagavAnAha-'goyamA ?' he gautama ! 'asaMjayabhaviyadavvadevANa' asaMyata bhavyadravyadevAnAm 'jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukoseNaM uvarimagevejjaema jayanyena bhavanavAsiSu utkRSTena uparitanagraiveyakeSu utpAdaH saMbhavati 'avirAhiya saMjamANe jahaNaNaM sohamme kappe, ukoseNaM savvaTThasiddha avirAdhitasaMyamAnAM jaghanyena saudharme kalpe, Abhiyogika kahe jAte haiN| ve vyavahAra se cAritravAn kintu maMtra Adi kA prayoga karane vAle yahAM lene caahie| abhiyoga do prakAra kA hotA hai-dravya abhiyoga aura bhAva-abhiyoga / kahA bhI hai-'dravyAbhiyoga aura bhAvAbhiyoga ke bheda se abhiyoga do prakAra kA hai| dravyAbhiyoga hai aura bhAvAbhiyoga vidyA aura maMtra haiM / saliMgI yA svaliMgI arthAt rajoharaNa tathA mukhastrikA Adi sAdhu ke cihnoM se jo yukta ho magara jo samyaktva kA vamana kara cuke hoM arthAt samyagdarzana se rahita hoN| ye saba pUrvokta yadi devaloka meM utpanna hoM to unameM se kauna kisa devaloka meM utpanna hotA hai ? __bhagavAn-he gautama! asaMyatabhavya dravya deva kA jaghanya utpAda bhavanavasiyoM meM aura utkRSTa utpAda upara ke graiveyakoM taka hotA hai| avirAdhita saMyamoM kahevAya che. je abhiyAga kare teo abhigika kahevAya che. teo vyavahArathI cAritravAn parantu maMtra AdinA prayoga karavAvALA ahIM levA joIe. abhiyoga be prakArane hoya che-dravya abhiga ane bhAva abhiyAga kazuM paNa che-dravyAbhiyoga ane bhAvAbhiyoga vidyA ane maMtra che. saliMgI agara valiMgI arthAt rajoharaNa tathA mukhapatti Adi sAdhunA cihnothI je yukta hoya, paNa je samyakatvanuM vamana karI cUkela hoya arthAta samyaphadarzanathI rahita hoya. A badhA pUrvokta devalekamAM je utpanna thAya te temanAmAMthI koNa kayA devalokamAM utpanna thAya che? zrI bhagavAna he gautama! asaMyata bhavya dravyadevanuM jaghanya utpAda bhavanavAsimAM ane utkRSTa utpAda UparanA vecako sudhI thAya che, avirAdhita saMyamanI utpatti jaghanya pra073 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 prajApanAsale utkRSTena sarvArthasiddha utpAdaH prajJaptaH 'virAhiyasaMjamANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsImu ukkoseNaM sohamme kappe' virAdhitasaMyamAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena saudharme kalpe utpAdaH, prajJaptaH, 'avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM jahaNNeNaM sohamme kappe ukoseNaM accue kappe' avirAdhitasaMyamAsaMyamAnAM jaghanyena saudharme kalpe, ukRSTena acyute kalpe utpAdaH prajJaptaH, 'virAhiya saMjamAsaMjamANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM joisiesa' virAdhitasaMyamAsaMyamAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena jyotiSkeSu utpAdaH prajJaptaH, 'asaNINa jahaNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM vANamaMtaresu'-asaMjJinAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena vAnavyantareSu madhye utpAdaH prajJaptaH, 'tAvasANaM jahaNNaNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM joisiema' tApasAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena jyotipkeSu utpAdaH prajJaptaH, 'kaMda ppiyANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsima ukkoseNaM sohamme kappe' kAndarpikANAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena saudharme kalpe utpAdaH prakSaptaH, 'caragaparivAyagANaM jahaNeNa bhavaNavAsisu ukkoseNaM baMbhaloe kappe' carakaparivrAjakAnAM jayanyena bhavanavAsiSu utkRSTena brahmaloke kalpe utpAdaH prajJaptaH, 'kibbitiyANaM jahaNNeNaM sohamme kappe ukkoseNaM laMtae kappe' kilbipikANAM pApavizeSavatAM jaghanyena sau. kI utpatti jaghanya saudharma kalpa meM aura utkRSTa sarvArthasiddha kalpa meM kahI gaI hai| virAdhitasaMyamoM kA utpAda jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa saudharma nAmaka kalpa meM hotA hai| jinhone apane saMyamAsaMbama ko arthAtU deza cAritra ko virAdhanA nahIM kI hai, unakA jaghanya utpAda saudharma kalpa meM aura utkRSTa utpAda acyuta kalpa meM kahA gayA hai| saMgamAsaMyama kI virAdhanA karane vAloM kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa jyotiSako meM utpAda hotA hai| asaM jJiyoM kA utpAda jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa vAnavyantaroM meM hotA hai| tApamoM kA utpAda jaghanya bhavanavAsiyoM meM utkRSTa jyotiSkoM meM kahA gayA hai| kAndarSiko kA utpAda jaghanya bhavanavAsiyo meM, utkRSTa saudharma kalpa meM utpAda hotA hai| caraka parivrAjako kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa brahmaloka meM utpAda kahA hai| kilbiSikoM kA utpAda jaghanya saudharma kalpa meM, utkRSTa lAntaka saudharma kalpamAM ane utkRSTa sarvArthasiddha kalabamAM kahela che. virAdhita saMyame ne utpAda jaghanya bhavanavAsimAM, utkRSTa saudharma nAmaka kapamAM thAya che. jeoe pitAnA saMyamasaMyamanI arthAt deza cAritranI virAdhanA karelI nathI, temane utpAda jaghanya saudharma kalpamAM ane utkRSTa utpAda acuta ka9pamAM kahe che. saMyamasaMyamanI virAdhanA karanArAono jaghanya bhavanavAsiyamAM utkRSTa jyotimAM utpAda thAya che. asaMgnine utpAda jaghanya bhavanavAsimAM, utkRSTa vAnavyantaromAM thAya che. tApasano utpAda jaghanya bhavanavAsiyamAM, utkRSTa tibdomAM kahevAyela che. kAndapikonA jaghanya bhavanavAsiyomAM, utkRSTa saudharma ka5mAM utpAda thAya che. caraka parivrAjakone jaghanya bhavanavAsamAM, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU0 10 asaMzyAyuSyanirUpaNam dharme phalpe utkRSTena lAntake kalpe utpAdaH prajJaptaH, 'tiricchiyANaM jahaNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM sahassAre kappe' tairazcikAnAm-tiyagyonikajIvAnAM jaghanyena bhavaNavAsISu utkRSTena sahasrAre kalpe 'AjIviyANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM accue kappe' AjIvikAnat jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTe na acyute kalpe utpAdaH prajJaptaH 'evaM abhiogANa vi' evamAjIvikoktarItyA AbhiyogikAnAmapi jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTena acyute kalpe utpAdaH prajJaptaH, 'saliMgINaM dasaNa vaNagANaM bhava gavAsIsu ukkoserNa uvarimagevejjaema' saliGginAM darzanavyApannAkAnAM jaghanyena bhavanAsiSu utkRSTena uparitanaveyakeSu utpAdaH prajJapta iti bhAvaH // sU0 9 // " asaMjyAyurvaktavyatA mUlam-- kaivihe gaM bhaMte ! asaNNiyAue paNNatte ? goyamA! cau. vihe asaNNiAue paNNate, taM jahA-neraiya asaNiyAue jAva deva asiNiyAue, asaNINaM bhaMte ! jIve kiM neraiyAuyaM pakarei jAva devAuyaM pakarei ? goyamA! neraiyAuyaM pakarei jAva devAuyaM pakarei, neraiyAuyaM pakaremANe jahaNaNeNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM pali odamassa asaMkhejjaibhAgaM pakarei, tirikkhajoNiyAuyaM pakarei, tirikkhajoNiyAuyaM pakaremANe jahaNaNe gaM aMtomuhattaM ukoseNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaM pakarei, evaM ma gussAuyaM pi, devAuyaM jahA-neraiyAuyaM eyasta NaM bhaMte ! neraiaasaNiNAuyasla jAva deva assaNNiAuyassa kalpa meM kahA hai| gAya ghoDA Adi tiryaco kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa sahastrAra kalpa meM utpAda kahA hai| AjIvikoM ki utpatti bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa acyuta kalpa meM hotI hai / isI prakAra AbhiyogikoM kI bhI jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa acyuta kalpa meM utpatti hotI hai / jo saliMgI haiM magara samyaktva se bhraSTa hai, unakA utpAda jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa Upara ke graiveyakoM meM hotA hai| utkRSTa brahmalokamAM utpAda kahela che. kilibaSane utpAda jaghanya saudharma ka95mAM utkRSTa lAntaka kalpamAM kahela che. gAya, ghoDA Adi tiya ane jaghanya bhavanavAsimAM, utkRSTa sahastrAra kapamAM utpAda kahyo che, AjIvikenI utpatti jaghanya bhavanavAsimAM, utkRSTa azruta kalpamAM thAya che. e ja prakAre AbhigikenI paNa jaghanya bhavanavAsiyomAM, utkRSTa ayyata kapamAM utpatti thAya che jeo saliMgI che paNa samyakatvathI bhraSTa che temane utpAda jaghanya bhavanavAsimAM, utkRSTa uparanA praveyakamAM thAya che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 prajJApanAsUtra kayare kayarehito appA vA bahayA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthove deva asaNiyAue maNUsaasaNiyAue asaMkhejaguNe, tirikkhajoNiyaasaviNaAue asaMkhejjaguNe neraiya asaNNi Aue asaMkhejaguNe ||suu0 10 // paNNavaNAe vIsaimaM payaM samattaM / chAyA-katividhaM khalu bhadanta ! asaMjhyAyuH prajJaptam ? gautama ! caturvidhamasaMDyAyuH prajJaptam, tadyathA-nairayikAsaMghyAyu vita-devAsaMghyAyuH, asaMjJI khalu bhadanta ! jIvaH kiM nairayikAyuH prakaroti yAvad devAyuSkaM prakaroti ? gautama ! nairayikAyuSkaM prakaroti yAvad devAyuSkaM prakaroti, nairayikAyuSkaM prakurvan jaghanyena dazavarSasahasrANi utkRSTena palyopamasya asaMkhyeyabhAgaM prakaroti, tiryagyonikAyuSyaM prakaroti, tiryagyonikAyuSyaM prakurvan jaghanyena asaMjJI kI Ayu kI vaktavyatA zabdArtha-(kAvihe gaM bhaMte ! asaNiyAue paNatte ?) he bhagavana ! asaMjJI kA AyuSka kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA ! cauvihe asaNiAue paNNatte) he gautama ! cAra prakAra kA asaMjJo-AyuSka kahA hai (taM jahA) vaha isa prakAra (nerahaasapNiyAue jAva devaasapNiyAie) nerayika-asaMjJI kA AyuSka yAvat deva asaMjJI kA AyuSka (asapNI gaM bhaMte ! jIve kiM neraiyAuyaM pakarei) he bhagavan ! asaMjJI jIva kyA nairayika kI Ayu kA upArjana karatA hai ? (jAva devAuyaM pakarei ?) yAvat devAyu kA upArjana karatA hai ? / (goyamA ! neraiyAuyaM pakarei jAva devAuyaM pakarei) he gautama ! nerayikAyu upArjana karatA hai, yAvat devAyu upArjana karatA hai (neraiyAuyaM pakaremANe) narakAyu kA upArjana karatA huA (jahaNNeNaM dasavAsasahassA I ukkoseNaM palio asaMjJanA AyuSyanI vaktavyatA 24Atha-(kaiviheNaM bhaMte ! asaNiyAue paNNatte) nagavan ! masa'zInu mAyuSya sA 42nu 4r2yA cha ? (goyamA ! caubihe asaNNiAue paNNatte) gautama ! yAra mahAnu sasazI AyuSya 4j cha (taM jahA) te 542 (neraiya asaNiyAue jAva deva asaNNiyAuya) 32yi4-mazInu mAyuSya yAvat 31 25. zInumAyuSya (asaNINaM bhaMte ! jIve kiM neraiyAuyaM pakarei) 3 mAvan ! 25jI 01 shunyin| mAyunu japAna 42 cha? (jAva devAuyaM pakarei) yArat Ayunu pAna 42 cha ? (goyamA ! neraiyAuyaM jAva devAuyaM pakarei) 3 gautama ! naiyiAya pAna cha, yAvat vAyu - 2 cha (neraiyAu paremANe) nA2yunu pAna 42t| (jahaNNeNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjai bhAgaM pakarei) 45nya za. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhino TIkA pada 20 sU0 10 asaMzyAyuSyanirUpaNam antarmuhUrtam utkRSTena palyopamasyAsaMkhpeyabhAgaM prakaroti, evaM manuSyAyuSkamapi, devAyuSkaM yathA nairayikAyuSyam, etasya khalu bhadanta ! nairayikAsaMghyAyuSkasya yAvad devA saMiyAyuSkasya kataram katarebhyo'lpaM vA bahukaM vA tulyaM vA vizeSAdhikaM vA bhavati ? gautama ! sarvastokaM devAsaMghyAyuSkaM manuSyAsaMkhyAyuSkamasaMkhyeyaguNaM tiryagyonikAsaMDyAyuSkamasaMkhyeyaguNam, nairayikAsaMDyAyuSkama saMkhyeyaguNam, // sU0 10 // __ prajJApanAyAM viMzatitamaM padaM samAptam camassa asaMkhejjaibhAgaM pakarei) jaghanya dasa hajAra varSa kI utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI Ayu upArjana karatA hai (tirikkhajoNiyAuyaM pakaremANe) tiryaMcAyu upArjana karatA huA (jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM palioyamassa asaMkhejAibhAgaM pakareI) jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtayAM bhAga upArjana karatA hai ( evaM maNussAuyaMpi) isI prakAra manuSyAyu bhI (devA. uyaM jahA neraiyAuyaM) devAyu, narakAyu ke samAna (eyassa gaM bhaMte ! neraiaasaNNi Auyassa jAva deva asaNNi Auyassa kayare kayare hiMto appA vA yahupA vA tullA vA vise sAhiyA yA ?) he bhagavan ! isa nairayika-asaMjJI Ayu yAvat deva-asaMjJo-Ayu meM se kauna kisase alpa yA bahuta yA tulya athavA vizeSAdhika hai ? (goyamA) he gautama ! (savvatthove deva asaNiyAue) saba se kama deva asaMjJI Ayu (maNUsaaNNiAue asaMkhejjaguNe) manuSya asaMjJI Ayu asaMkhyAtaguNA hai (tirikkha joNiya asaNNi Aue asaMkhejjaguNe) tiryag yoni kamasaMjJI Ayu asaMkhyAtaguNA hai (neraiasaNNiAue asaMkhejjaguNe) nairayika asaMjJI Ayu asaMkhyAtaguNA hai vIsavAM pada samApta IM2 panu, kRSTa 58yA5manA asabhyAtamA mana bhAyunu upA 42 cha (tirikkha joNiyAuye pakarei) tiya yAyu pAna 42 cha (tirikkhajoNiyAuyaM paramANe) tiya yAyu pAIna 42tA chati (jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjai bhAga pakarei) dhanya atabhuta, kRSTa 5ye|5mnaa 24 yAtamA bhAnu upA- 2 cha (evaM maNussAuyapi) se prAraM manuSyAyu 59 (devAuyaM jahA neraiyAuM) hepAyu, n24yun| samAna. (eyassaNaM bhaMte ! neraiaasaNNiAuyassa jApa devaasaNNiAuyassa kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA thA?) he bhagavan ! ma narayi sasazI mAya thAvat deva-asaMsI AyumAMthI koNa kenAthI a5 agara adhika agara tulya athavA vizeSAdhi cha? (goyamA !) hu gauta! (savvatthove devaasaNNiyAue) adhAthI sauch| hera masI mAyu (maNUsa asaNNi Aue asaMkhejjaguNe) manuSya asazI mAyu adhyAta cha (tirikkhajoNiya asaNNi Aue asaMkhejjaguNe)tiya yoni masagI Ayu asabhyAta. gAcha (nerai asaNNiAura asaMkhejjaguNe) 32654 asazI Ayu madhyAtamA che. vIsamuM pada samApta zrI. prazAnasUtra:4
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 prajJApanAstre TIkaH-pUrvamasaMjJino deveSUtpAdasyoktatvena AyuSeva cotpAdasaMbhavena tadAyuH prarUpayi tumAha-'kaivihe gaM bhaMte ! asaNiyAe paNNatte ?' he bhadanta ! katividhaM khalu asaMjyAyuSyaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'caubihe asaNNiAue paNNatte' caturvidham asaMghyAyuSyaM prajJaptam, 'taM jahA-neraiya asaNNiyAue, jAva deva asaNNiyAue' tadyathAnairayikAsaMDyAyuSyam-yAvat-tirthagyonikAsaMDyAyuSyam manuSyAsaMghyAyuSyam, devAsaMkhyAyuSyam, tatra asaMjJIbhUtvA yat parabhavayogyamAyu badhnAti tadasaMzvAyuSyaM bodhyam, evaM nairayikaprAyogyamasaMkhyAyuSyaM nairayikAsaMDyAyuSyaM evam tiryagyonikaprAyogyamasaMDyAyuSyaM tiryagyonikA TIkArtha- pahale asaMjJI jIva kI devoM meM utpatti kahI gaI hai, kintu utpAda Ayu ke dvArA hI hotA hai, ataeva usako Ayu kA yahAM pratipAdana kiyA jAtA hai gautamasvAmI-he bhagavan ! asaMjJI kI Ayu kitane prakAra kI kahI hai? bhagavAn-he gautama ! asaMjJI kI Ayu cAra prakAra kI kahI hai, vaha isa prakAra hai-(1) nairayikAsaMjJI-Ayu, (2) tiryagyonikA saMjJo-Ayu (3) manuSyAsaMjJI Ayu aura (4) devaasNjnyii-aayu| asaMjJI hote hue jo jIva parabhava ke yogya jisa Ayu kA bandha karatA hai, vaha asaMjJI-Ayu kahalAtA hai| isI prakAra nairayika ke yogya asaMjJI kI Ayu nairayikAsaMjJI-AyuSya kahalAtA hai / isI prakAra tiryagyonika asaMjJI-Ayu aura manuSyAsaMjJI-Ayu, devAsaMjJI-Aya bhI samajha lenA cAhie / yadyapi asaMjJI avasthA meM bhogI jAne vAlI Ayu bhI asaMjJI Ayu kaha lAtI hai, kintu yahAM usakI vivakSA nahIM kI gaI hai| ataeva usakI vizeSaprarUpaNA ke lie yaha kahA gayA hai TIkArtha-pahelAM asaMsI jIvanI devAmAM utpatti kahelI che, paraMtu utpAda AyunA dvArA ja thAya che. tethI ja tenA AyunuM ahIM pratipAdana karAya che zrIgautamasvAmI-he bhagavan! asaMjJInuM Ayu keTalA prakAranuM kahyuM che? zrIbhagavAna-he gautama! asaMjJanuM Ayu cAra prakAranuM kahyuM che. te A prakAre che (1) nayanu sasazI Ayu (2) tiya yoninu masajI Ayu (3) manuSya asazI Ayu ane (4) devAsaMsI Ayu asaMjJI te jIva parabhavanA egya je Ayuno baMdha kare che. te asaMjJI AyuSya kahevAya che. e prakAre narayikane yogya saMjJanuM Ayu nacikAsaNI AyuSya kahevAya che. e prakAre tiyonika asaMjJI-Ayu ane manuSya asaMjJI-Ayu, devAsaMjJI-Ayu paNa samajI levuM joIe ke asaMjJI avasthAmAMte bhegavAtuM Ayu paNa asaMjJI Ayu kahevAya che. kiMtu ahIM tenI vivakSA karAyelI nathI. tethI ja tenI vizeSa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI TIkA pada 20 sa0 10 asaMzyAyuSyanirUpaNam saMjyAyuSyam, manuSyaprAyogyamasaMjJAyuSyaM manuSpAsaMghyAyuSyam, devaprAyogyam asaMghyAyuSyaM devAsaMmAyuSyam avaseyam, athAsaMiyAyuSyam asaMjyavasthAyA manubhUyamAnamapyucyate kintu prakRte na tad vivakSitamatastaskRtalakSaNasambandhavizeSaprarUpaNArthamAha-'antaNNI NaM bhaMte ! jIve kiM neraiyAuyaM pakarei ? jAva devAuyaM pArei ?' he bhadanta ! asaMjJI khalu jIvaH ki nairayikAyuSyaM prakaroti- badhnAti ? yAvat-kiM tiryagyonikAyuSyaM prakaroti ? vivA manuSyAyuSyaM prakaroti ? kiMvA devAyuSyaM prakaroti badhnAti ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'neraiyAuyaM pakarei jAva devAuyaM pakarei' asaMjJI nairayikAyuSyaM prakaroti-badhnAti, yAktatiryagyonikAyuSyamapi badhnAti, devAyuSyamapi badhnAti, tatra-'neraiyAurya pakaremANe jahaNNeNaM dasavAsasahassAI ukko seNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaM pakarei' asaMjJI khalu nairayikAyuSyaM prakurvan-badhnan jaghanyena dazavarSasahasrANi yAvad badhnAti etacca ratnaprabhApRthivI prathama prastaTApekSa yA abaseyam, u kRSTena tu nairayikAyuSyaM vaghnan asaMjJI palyopamasyA saMkhyeyabhAgaM yAvat karoti-badhnAti, tacca ratnaprabhApRthivI caturthaprastaTe madhyamasthitika ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! kyA asaMjJo jIva narakAyu yAvat devAyu ko arthAtU narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu evaM devAyu ko upArjana karatA hai ? bhagavAna-he gautama ! asaMjJI jIva narakAyu kA, tithaMcAyu kA, manuSyAyu kA aura devAyu kA bhI upArjana karatA hai / agara asaMjJI jova nArakAyu ko upArjana kare to jaghanya daza hajAra varSa kI Ayu upArjana karatA hai ! yaha kathana ratnaprabhA pRthivI ke prathama pAthaDe kI apekSA se samajhanA caahie| yadi utkRSTa narakAyu ko upArjana kare to palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI Ayu upArjana karatA haiN| yaha kathana ratnaprabhA pRthivI ke cauthe pAthaDe ke madhyama sthiti vAle nArakoM kI apekSA se samajhanA cAhie / ratnaprabhA pRthvI ke pahale pAthaDe meM daza hajAra varSa kI jaghanya sthiti hai aura nabbe hajAra varSa kI utkRSTa sthiti hai| dUsare pAthaDe meM prarUpaNAnA mATe A kaheluM che. zrIgautamasvAmI-he bhagavad zuM asaMjJI jIva narakAyuM yAvat devAyune arthAt narakAyuM tiryaMcAyu. manuSpAyu temaja devAyunuM upArjana kare che? zrIbhagavAna-he gautama! asaMsI jIva narakAyunuM tiryaMcayunuM ane devAyunuM paNa upArjana kare che. agara asaMjJI jIva narakAyunuM uthArjana kare te jaghanya dazahajAra varSanuM Ayu upArjana kare che, A kathana ratnaprabhA pRthvInA prathama pAthaDAnI apekSAthI samajavuM jAIe. yadi utkRSTa narakAyunuM upArjana kare te popamanA asaMkhyAtamAM bhAga nuM Ayu upArjana kare che A kathana ratnamAM pRthvInA cethA pAthaDAnA madhyama sthitivALA nArakanI apekSArthI samajavuM joIe ratnaprabhA pRthvInA pahelA pAthaDAmAM dazahajAra varSanI jaghanya sthiti che ane nevuM hajAra varSanI utkRSTa sthiti che. bIjA pAthaDAmAM dazalAkha zrI. prshaan| sUtra:4
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAstre nairayikApekSayA'va se yam, tathAhi-ratnaprabhAyAH prayamaprastaTe dazavarSasahasrANi jaghanyA sthiti bhavati, utkRSTa sthitiH punaH navatiH sahastrANi, dvitoyaprastaTejavanyA sthitiIzalakSANi, utkRSTA sthitistu nAtirlakSANi, tRtIyaprastaTe'pi jaghanyA sthiti vatilakSANyeva, utkRSTA sthitistu pUrvakoTo, caturthaprastaTe'pi jaghanyA sthitiH pUrvakoTayena, utkRSTA sthitistu sAgaroyamasya dazabhAgaH, ataevAtra palyopamAsaMkhyeya bhAgo madhyamAsthitiravaseyA, evam'tirikkhajoNiyAuyaM pakarei, tirikakhajoNiyAuyaM pakaremANe jahaNe aMtomuhuttaM, ukko seNaM paliovamassa asaMkhejaI mAgaM pakareI' asaMjJI tirya-yonikAyuSyaM prakaroti-vadhnAti, atha ca tiyeMgyonikAyuSyaM prakurvan-badhnan jaghanyena antarmuhUrta yAvat, utkRSTena punaH palyo. pamasyAsaMkhyeyabhAgaM yAvat prakaroti-badhnAti, etacca mithunakatiryagapekSayA'vaseyam, 'evaM maNussAuyaMpi-evam-tiryagyonikAyuSyoktarItyA asaMjJI manuSyAyuSyamapi badhmAti, tatrApi manuSyAyuSyaM banan jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaM yAvad badhnAti ityarthaH tatra mithunakanarApekSayA palyopamAsaMkhyeyabhAgo'baseyaH, 'deva uyaM jahA neraiyAuyaM' devAyuSyaM yathA nairayikAyuSyaM pratipAditaM tathA pratipattavyam, tathA ca nairayikAyuSyoktarItyA asaMjJI devAyuSyaM banan jayanyena dazasahasravarSANi uttkRSTena palyopamasyA dasa lAkha varSa kI jaghanya aura navve lAkha varSa kI utkRSTa sthiti hai| tIsare pAthaDe meM bhI jaghanya sthiti 90 namve lAkha varSa kI aura utkRSTa koTipUrva kI hai| cauthe pAthaDe meM jaghanya pUrva koTiko aura utkRSTa sthiti sAgaropama ke daza-bhAga kI hai| ataeva yahAM palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti madhyama samajhanA caahie| ___ asaMjJI jIva tiyacAyu kA bhI upArjana karatA hai| agara yaha tiryaMcAyu kA upArjana kare to jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI Ayu upArjita karatA hai| yaha manuSyAyu bhI bAMdhatA hai| manuSyAyu kA baMdha karatA huA jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtave bhAga kI bAMdhatA haiN| asaMjJI jIva devAyu kA bhI bandha karatA hai| devAyu kA bandha kare to vaha nArakAyu ke samAna samajhanA cAhie, arthAt jaghanya daza varSane jaghanya ane nevuM lAkha varSanI utkRSTa sthiti che. trIjA pAthaDAmAM paNa jaghanya sthiti nevuM lAkha varSanI ane utkRSTa koTi pUrvanI che. cothA pAthaDAmAM jaghanya pUrva keTinI ane utkRSTa sthiti sAgaropamanA daza bhAganI che. tethI ja ahIM pApamanA asaMkhyAtamA bhAganI sthiti madhyama samajavI joIe. a saMsI java tiryaMcAyunuM paNa upArjana kare che. agara te tiyacAyunuM upArjana kare te jaghanya antamuhUtanuM ane utkRSTa papamanA asaMkhyAtamA bhAganuM AvyuM upArjita kare che e prakAre manuSyAyupaNa bAMdhe che. manuSyAne baMdha karatA jaghanya anamu hurtAne ane utkRSTa palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgane baMdha kare che. asaMjIva zrI. prshaan| sUtra:4
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyavAdhinI TIkA pada 20 sa0 10 asaMiyAyuSyananirUpaNam saMkhyeyabhAgaM yAvad banAtItyarthaH, gautamaH pRcchati-'eyarasa NaM bhaMte ! neraiya asaNNi Auyassa jAva devaasaNi Auyassa kayare kayarehito appAvA bahuyA vA tullA vA vise. sAhiyA vA ?' he bhadanta ! etasya khalu nairayikAsaMDyAyuSyasya yAvat-tiryagyonikAsaMkhyAyuSyasya manuSyAsaMghyAyuSyasya devAsaMghyAyuSyasya madhye katarat katarebhyo'lpaM vA bahukaM yA tulyaM vA vizeSAdhikaM vA bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'savvatthove devaasaNNi. yAue' sarvastokaM devAsaMDyAyuSyaM bhavati, tadapekSayA-'maNUsa asaNNiAue asaMkhejaguNe' manuSyAsaMDyAyuSyamasaMkhye yaguNaM bhavati, tadapekSayA-'tirikkhajoNiya asaNi Aue asaM. khejaguNe tiryagponikAsaMDyAyuSyam asaMkhyeyaguNaM bhavati, tadapekSayA-'neraiya asaNNiAue asaMkhejaguNe' nairayikAsaMDyAyuSyamasaMkhyeyaguNaM bhavati, atra hUsvadIrghatvApekSayA'saMjyAyuSo'lpabahutvaM bodhyam 'paNNavagAra vIsaibhaM paraM samattaM' iti prajJApanAyAM viMzatitama mantakriyA padaM samAptam // 10 // hajAra varSa kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI bAMdhatA hai| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! isa nairayikAsaMjJI-AyuSya, tiryaMcAsaMjJI AyuSya manuSyAsaMjJI-AyuSya aura devAsaMjJI-AyuSya meM se kauna kisakI apekSA alpa bahuta, tulya athayA vizeSAdhika hai ? bhagavAn-he gautama ! sabase kama devAsaMjJI-Ayu hai, usakI apekSA manuSyA saMjJI-Ayu asaMkhyAtaguNA, usakI apekSA tiryaMcAsaMjJI-Ayu asaMkhyAtaguNA aura usakI apekSA nArakAyu asaMkhyAtaguNA hai| yahAM hasva aura dIrgha kama-baDha kI apekSA se asaMjJI-Ayu kA alpa bahutva na samajhanA caahie| vIsayAM pada samApta devAyune paNa bandha kare che devAyune baMdha kare to te narakAyunA samAna samajavo joIe, arthAt jaghanya daza hajAra varSa ane utkRSTa papamanA asaMkhyAtamA bhAgane bAMdhe che. zrI gautamasvAmI-mapan ! | nai4i|sjii-maayussy, tiya"yA sajI-AyuSya manuSyAsaMjJa AyuSya ane devAsaMjJI AyuSyamAMthI keNa kenI apekSAe alpa, ghaNA, tulya, athavA vizeSAdhika che? zrI bhagavAna-he gautama! badhAthI ochuM devAsaMNI Ayu che, tenI apekSAthI manuSyAjJI Ayu asaMkhyAtagaNuM, tenI apekSAe tiryaMcAsI Ayu asaMkhyAtagaNuM ane tenI apekSAe nArakAyu asaMkhyAtagaNuM che. ahIM hasva ane dIrgha (vadha-ghaTa)nI apekSAthI asaMjJI AyunuM a5bahutva samajavuM joIe. samApta pra074 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAstre ekaviMzatitamaM zarIrapadas-adhikAragAthA mUlam-vihisaMThANapamANe poggalacigaNA sarIrasaMjogo / davvapaesa'ppabahuM sarIrogAhaNa'ppabahuM // 1 // chAyA-vidhi-saMsthAna-pramANAni, pudgalacayanaM zarIrasaMyogaH / dravyapradezAlpabahutvaM zarIrAvagAhanA'lpabahutvam / 1 // TIkA-viMzatitame pade gatipariNAmavizeSAtmakAnta kriyArUpapariNAmasya prarUpitatvena ekaviMzatitame'pipade narakAdigatipUtpannAnAM zarIrasaMsthAnAdirUpa gatipariNAmavizeSameya prarUpayituM prathamamadhikAragAthAmAha 'vihisaMThANapamANe poggalaciNaNA sarIrasaMjogo' davyapae sa'ppabahuM sarIrogAhaNa'ppabahuM // 1 // tatra prathamam vidhayaH-prakArAH zarIrANAM bhedAH prarUpaNIyA ityarthaH 1, tadanantaraM saMsthAnAni-zarIrANAmAkArAH prarUpaNIyAH 2, tadanantaram 'pramANAni'- zarIrANAM parimANAni ikkIsavAM-zarIpada zabdArtha-(vihisaMThANapamANe) vidhi arthAtU zarIroM ke prakAra, saMsthAna arthAt AkRti, pramANa-parimANa (poggalaciNaNA) pudgaloM lA cavana (sarIrasaMjogo) zarIrasaMyoga (davvapaesappapahuM) dravya aura pradeza ko apekSA alpa bahutva (sarIro gAhaNa'ppabahuM) zarIroM kI avagAhanA kA alpavahutva TIkArtha-vIsave pada meM gatipariNAma vizeSa rUpa antakriyA kI prarUpaNA kI gaI hai| isa ikkIsaveM pada meM narakAdi gatiyoM meM utpanna jIvoM ke zarIrasaMsthAna Adi rUpa gatipariNAma ko hI prarUpaNA karate haiM prAraMbha meM adhikAragAthA kahI jisameM ikkIsaveM pada meM prarUpita viSayoM kA nirdeza mAtra diyA gayA hai| prazna gAthA isa pada kI viSayasUcI hai| usakA artha isa prakAra hai vIsa zarI2 54 zA-(vihi saMThANapamANe) vidhi arthAt zarIzana 42, saMsthAna arthAt mAti-pramA-paribhAe (poggalaciNaNA) pusAnu -yayana (sarIra saMjogo) zarI2 syo| (davva paesappabahu) 85 ane pradezatI apekSAye 165matva (sarIro gAhaNAppabahu) zarI. renI avagAhanAnuM apamahatva. TIkArtha-vIsamA padamAM gati pariNAma vizeSa rU5 antakriyAnI prarUpaNa karAI che. A ekavIsamAM padamAM narakAdi gatimAM utpanna thayelA javAnA zarIrasaMsthAna Adi rUpa gatiparimANanI ja prarUpaNa kare che. prAraMbhamAM adhikAra gAthA kahI che, jemAM ekavIsamAM padamAM prarUpita viSano nirdeza mAtra Apela che. prakRtagAthA A padanI viSayasUcI che. teno artha A pramANe che zrI prshaapn| sUtra:4
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU0 11 zarIrabhedana nirUpaNam prarUpaNIyAni 3, tadanantaram - 'pudgala cayanam ' - katibhyo digbhyaH zarIrANAM pudgalopacayo bhavatItyevaM prarUpaNIyam 4, tadanantaram zarIrasaMyogaH - kasmin zarIre sati kiM zarIramavazyaM bhavatyevaM rUpaH parasparazarIrasaMyogaH prarUpaNIyaH 5 tato dravyapradezAlpa bahutvam - dravyANi pradezAzceti dravyapradezAH, te ca dravyANi ca pradezAzceti dravyapradezAH dvayordravyapradezazabdayoreka zeSaH, taiH dravyapradezaiH zarIrANAmalpabahutvaM prarUpaNIyam, tathA ca dravyAryatayA pradezArthatayA dravyArtha pradezArthatayA ca paJcAnAmapi vakSyamANAnA maudArikA dizarIrANAmalpabahutvaM vaktavyamitibhAvaH 6, tadanantaram - 'zarIrAvagAhanA'lpabahutvam' - paJcAnAmapi zarIrANAmavagAhanAviSayakamalpabahutvaM prarUpaNIyamiti gAthArthaH // 587 // zarIrabheda vaktavyatA // mUlam - kai NaM bhaMte ! sarIrayA paNNattA ? goyamA ! paMca sarIrayA paNNattA, taM jahA - orAlie1, veuvviera, AhArae 3, teyae4, kammae5, orAliyasarIre NaM bhaMte ! kai vihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA - ergidiyaorAliyasarIre jAva paMcidiya orAli. yasarIre, egidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe patte, taM jahA - puDhavikAi egiMdiya orAliyasarIre jAva phaikAiya egidiya orAliyasarIre, puDhavIkAiya egiMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte! kai vihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA sarvaprathama zarIra ke bhedoM kA prarUpaNa kiyA jAegA tatpazcAt zarIroM ke AkAroM kI prarUpaNA kI jaaegii| phira zarIroM ke pramANoM kA nirUpaNa hogA / tadanantara yaha batalAyA jAegA ki kitanI dizAoM se zarIra ke pudgaloM kA upacaya hotA hai / phira zarIrasaMyoga kA arthAt kisa zarIra ke hone para kauna sA zarIra avazya hotA hai, isa niyama kA ullekha kiyA jaaegaa| phira dravya kI apekSA aura pradezoM kI apekSA se zarIroM ke alpabahutva kA kathana kiyA jaaegaa| anta meM pAMcoM zarIroM kI avagAhana ke alpabahutva kA varNana kiyA jAegA / sarvaprathama zarIranA bhedanI prarUpaNa karAze. tatpazcAt zarIrAnA AkAranI prarUpaNA karAze. pachI zarIranA pramANeAnuM nirUpaNa thaze. tadanantara e batAvaze ke keTalI dizA. ethI zarIranA pudgalAnA upacaya thAya che. pachI zarIra saMyoganA arthAt kayA rArIranA hAvAthI karyu. zarIra avazya thAya che, A niyamanA ullekha karavAmAM Avaze. pachI dravyanI apekSAe ane pradezonI apekSAe zarIranA apamahunu' kathana karAze. antamAM pAMce zarIranI avagahanAnA alpamahtvanuM varNana karAze, zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre sumapuDhavIkAiya egiMdiya orAliyasarIre bAyarapuDhavikAiya egiMdiya orAliyasarIre ya, suhuna puDhavIkAiya egiMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kavi paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA -pajattaga sumapuDhavikAiya egiMdiya orAliyasarIre ya, apajasaga sahumapuDhavi kAiya egiMdiya orAliyasarIre ya, bAyarapuDhavIkAiyA vi evaM ceva, evaM jAva vaNassaikAiya egiMdiya orAliyatti, beiMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte! kaivihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA-pajattaga beiMdiya orAliyAsarIre ya apajattaga beiMdiya orAliyasarIre ya evaMteiMdiyA cauriMdiyA vi, paMcidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNate ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA - tirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya, maNussa paMbiMdiya orAliyasarIre ya, tirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte! kai vihe paNNatte ? goyamA ! tivihe paNNatte, taM jahA- jalayaratirikkhajoNiya paMcidiya orAliya sarIre ya, thalayara tirikakhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya, khahayaratirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya, jalayaratirivakhajoNiyapaMcidiya orAliya sarIre gaM bhaMte / kaivihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA - saMmucchimaja laya ra tirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya, gabbhavatiya jalayarapaMcidiyatirikkhajoNiya orAliyasarIreya, saMmucchimajalayara tirikkhajoNiya paMciMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte! kai vihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA-pajattaga saMmucchimapaMcidiyati rikkhajoNiya orAliyasarIre ya, apajattagasaMmu. cchimapaMcidiyatirikakhajoNiya orAliyasarIre ya, evaM gabhavakkatie vi, thalayarapaMcidiyatirikkhajoNiya orAliyasarIre NaM bhaMte! kaivihe paNate ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA - cauppayathalaya ra tirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasarIre ya, parisappathalayarati rikkhajoNiya 588 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sa0 11 zarIrabhedananirUpaNam paMciMdiya orAliyasarIre ya, cauppayathalayaratirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA-saMmucchimathalayaracauppayatirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasarIre ya, gabbhavatiyacauppayathalayaratirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya, saMmucchimacauppayathalayaratirikkha joNiya paMciMdiya orAliyasarore NaM bhaMte ! kaivihe paNgatte ? goyamA! duvihe papaNatte, taM jahA-pajattagasaMmucchimacauppayathalayaratirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya, apajattagasaMmucchimacauppayathalayaratirikkha joNiya paMciM. diya orAliyasarIre ya, evaM gabhava katie vi, parisappathalayaratirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre vaM bhaMte ! kaivihe paNNate ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA-uraparisappathalayarapaMciMdiyatirikkha. joNiya orAliyasarIre ya, bhuyaparisappathalayarapaMciMdiyatirikjoNiya orAliyasarore ya, uraparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiya orA. liyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA-saMmucchimauraparisappathalayarapaMbiMdiyatirikakhajoNiya orAliyasarIre ya, gamavakkaMtiyauraparisappathalayarapaMciMdiya orAliyasarIre ya saMmucchime duvihe paNNatte, taM jahA-apajattasaMmucchima uraparisappathalayaratirikkhajoNiyapaMciMdiya orAliyasarIre ya, pajattagasamucchimauraparisappathalayaratirikkhajoNiyapaMciMdiya orAliyasarIre ya, evaM gabbhavakkatiya uraparisappe ukkao bheo, evaM bhuyaparisappA vi, saMmucchimagambhavatiyapajjattA apajattA ya, khahayarA duvihA paNNattA, taM jahAsaMmucchimA ya gabbhavatiyA ya, saMmucchimA duvihA paNNattA ? pajattA apajattA ya, gabbhavakkaMtiyA vi pajattA, apajjattA ya, maNUsa paMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNatte ? goyamA! duvihe paNNatte, taM jahA-samucchimamaNUsa paMciMdiya orAliyasarIre ya, gambhavakkaMtiya maNUsa paMciMdiya orAliyasarIre ya, gabbhavakkatiya maNUsa orAliya zrI. prshaan| sUtra:4
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 590 prajJApanAstre sarIre paNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA - pajattagaganbhavakkatiya maNUsa paMciMdiya orAliyasarIre ya, apajjattagagabbhavatiya maNUsapaMcidiya orAliyasarIre ya // sU. 1 // chAyA -kati khalu bhadanta ! zarIrANi prajJaptAni ? gautama ! paJcazarIrANi prajJaptAni, tadyathA - audArikam 1, vaikriyam 2, AhArakam 3, taijasam 4, kArmaNam, 5. audArikazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! paJcavidhaM prajJaptam, tadyathA - ekendriyaudArikazarIraM yAvat paJcendriyaudArikazarIrazca, ekendriyaudA rikazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJatam ? gautama ! paJcavidhaM prajJatam, tadyathA- pRthivIkAyikai kendriyaudArikazarIraM yAvad vanaspatikAyikai kendriyaudArikazarIram, pRthivI kA thikai kendriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! kati zarIrabhedavaktavyatA zabdArtha - ( kai NaM bhaMte ! sarIrayA paNNattA ?) he bhagavan ! kitane zarIra kahe 1 ( goyamA ! paMca sarIrayA paNNattA) he gautama ! pAMca zarIra kahe haiM (taM jahAorAlie, veuccie, AhArae, teyae kammae) ve isa prakAra - audArika baikiyaka, AhAraka taijasa aura kArmaNa (orAliya sarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) he bhagavan ! audArika zarIra kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA ! paMcavihe paNNatte) he gautama ! pAMca prakAra kA kahA hai (taM jahA- egiMdiya orAliyasarIre jAva paMcidiya orAliya sarIre) vaha isa prakAra - ekendriya audArikazarIra yAvat paMcendriya audArikazarIra (egiMdiya orAliya sarIre NaM maMte ! kaivihe paNNatte) ekendriya audArikazarIra he bhagavan ! kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA ! paMcavihe paNNatte) he gautama ! pAMca prakAra kA kahA hai (taM jahA puDhavikAiyaegiMdiya orAliyasarIre jAva vnnzarIra bheda vaktavyatA zabdArtha - (kaiNaM bhaMte! sarIrayA paNNattA ?) he bhagavan ! DeMTalAM zarIranA prAre hyAM che ? (goyamA ! paMca sarIrayA paNNattA) he gautama! zarIranA prArI pAMtha hyAM che (taM jahA - orAlie, vvie, AhAra, teyae kammae) ne rIte - maDArie, vaiDiyaGa AhAra, taisa ane (orAli yasarIre NaM bhaMte ! kaIvihe paNNatte ?) he bhagavan ! mauhAri4zarIra DeMTalA ahAratA 4hyAM che ? (goyamA ! paMcavihe paNNatte) he gautama! pAMtha prahAranA udyAM che (taM jahAefit orAlisarIre jAva paMciMdiya orAliyasarIre ) te yA prAre-oDendriya sauhA riGazarIra yAvat pacendriya mohAriezarIra (egiMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kaI vihe paNNatte) mehendriya sauhArazarIra he lagavan ! DeTA prazaranA hyA che ? (goyamA ! paMcavihe paNNatte) he gautama! pAMca aAranA udyAM (taM jahA - puDha vikAiya egiMdiya orAliya sarIre zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 20 sU0 11 zarIramedananirUpaNam vidhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJaptam, tadyathA-lakSmapRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIram, bAdara pRthivIkAyikaindriyaudArikazarIraJca, sUkSmapRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIraM khallu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJaptam, tayathA-paryAptaka sUkSmapRthivIkAyikai. kendriyaudArikazarIrazca, aparyAptaka sUkSmapRthivI kAyikaikendriyaudArikazarIrazca, bAdarapRthivIkAyikA api evazcaiva, evaM yAvad vanaspatikAyikaikendriyaudArikazarIrazceti, dvIndriyaudA. phaikAiyaegidiya orAliyasarIre) ve isa prakAra-pRthvIkAyika ekendriya audArikazarIra yAvatU vanaspatikAyika ekendriya audArika zarIra (puDhavi. kAiyaegidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kaibihe paNNatte) pRthvIkAyika ekendriya audArikazarIra he bhagavan ! kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA ! duvihe paNNatte) he gautama ! do prakAra kA kahA hai (taM jahA-suhuma puDhavikAiyaegidiya orAliyasarIre bAdara puDhavikAiyaegidiya orAliyasarIre ya) ve isa prakAra-sUkSma pRthvIkAyika ekendriya audArika zarIra aura bAdara pRthvIkAyika ekendriya audArikazarIra (suhumapuDhavi kAiyaegidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) sUkSmapRthvIkAyika ekendriya audArikazarIra he bhagavan ! kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA! duvihe paNNatte) he gautama ! do prakAra kahA hai (taM jahA-pajjattagasuhumapuDhavikkAiyaegidiya orAliyasarIre ya apajjatagasuhamapuDhavikAiya egidiya oraliyasarIre ya) ve isa prakAra-paryApta sUkSma pRthvIkAyika ekendriya audArika zarIra aura aparyAptaka sUkSma pRthvIkAyika ekendriya audArika zarIra (bAyara puDhavikAiyAci evaM ceya) bAda pRthvIkAyikoM jAva vaNapphaikAiya egidiyaorAliyasarIre) te // prAre-pRthvIya mendriya mohA4izarIra yAvat vanaspatiyax-mendriya-mahAziN2 (puDhavikAiya egiMdiya orAliyasa rIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) pRthvIya mendriya mohA2i4zarI2 hai sAvana ! TamA 42 // Hi cha ? (goyamA ! duvihe paNNatte) he gautama ! meM 42nA ghai cha (taM jahA-suhumapuDhavikAiya egidiyaorAliyasarIre bAdarapuDhavikAiya egidiyaorAliya sarIre ya) te mA prAre-sUkSma pRthvI4i mendriya mahA4izarI2 mane mArapRthvIayi mendriya moharizarI2 (suhuma puDhavikAiya egidiyaorAliyasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) sUkSma pRthvIya4 mendriya moharizarI2 lAn ! Bean nA 4i cha ? (goyamA ! duvihe paNNatte) he gautama ! me prA2nA che (taM jahA-pajattaga suhuma puDhavikkAiyaegiMdiya orAliyasarIre ya apajjattaga suhumapuDhavikkAiya egidiya orAliyasarIre ya) te // 4||3-pti sUkSma pRthvI4i mendriya mohAri4022 ane aparyApta sUkSma pRthvIya mendriya mahA4i zarI2 (bAdara puDhavikAiyAvi evaM ceva) mA42 pRthSIyAnA zarI2 55 me // 2 (evaM jAva vaNassaikAiya eAgadie orAliyatti) zrI. prshaan| sUtra:4
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 prajJApanAstre rikazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJaptam, tadyathA-paryAptaka dvIndriyaudArikazarIraJca, aparyAptaka dvIndriyaudArikazarIrazca, evaM trIndriyAzcaturindriyA api, pazcendriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJaptam, tadyathAtiryagyonika pazcendriyaudArikazarIrazca, manuSyapaJcandriyaudArikazarIrazca / tiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! trividhaM prajJaptam, tadyathAjalacaratiryagyo nikapaJcendriyaudArikazarIrazca, sthalacaratiryagyonika pazcendriyaudArikazarIrazca, kA zarIra bhI isI prakAra (evaM jAva vaNassai kAiyaegidiya orAliyatti) isI prakAra yAvat vanaspatikAyika ekendriya audArika bhI samajhaleveM ___ (beiMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatta ?) he bhagavan ! dvIndriya audArikazarIra kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA! davihe paNNate) he gautama! do prakAra kA kahA hai (taM jahA-pajjattagabeiMdiya orAliyasarIre ya apajjattaga. beiMdiya orAliyasarIre ya) ve isa prakAra-paryAptaka dvIndriya audArika zarIra aura aparyAptaka dvIndriya audArika zarIra (evaM teiMdiyA cauridiyA thi) isI prakAra trIndriya aura caturindriya bhI ___ (paMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kahavihe paNNatte ?) he bhagavan ! paMcendriya audArika zarIra kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA ! duvihe paNNatte) he gautama! do prakAra kA kahA hai (taM jahA) vaha isa prakAra (tirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya, muNussa paMciMdiya orAliyasarIre ya) tiryagyonika paMcendriya audArika zarIra aura manuSya paMcendriya audArika zarIra (tirikkhajo Niya paMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ?) tiryagyonika e prakAre yAvata vanaspatikAcika ekendriya audyArike paNa samajavA. (beiMdiya orAliyasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) mApana! dIndriya bhauhA24zarIra 86 // 54 // 2 // Hai cha ? (goyamA ! duvihe paNNatte) he gautama me 2 // Bi cha (taM jahA- pajattaga beiMdiya orAliyasarIre ya apajattaga beiMdiya orAliyasarIre ya) tes2|| prakAra-paryApta driya dArika zarIra ane aparyApta hIndriya audArika zarIra. (evaM teiMdiyacauridiyA vi) me 12 zrIndriya bhane yatu-draya 51 sama4A. (paMciMdiya orAliyasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) hai bhagavan ! 5 yendriya sauhaa(24||22 sA pr4|2| 4i cha ? (goyamA! duvihe paNNatte) he gautama ! me prA2nA ghai cha (taM jahA) te // 4 // 2 (tirikkha joNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya, maNussa paMciMdiya orAliyasarIre ya) tiyayAni 5'yandriya mahA2i322 bhane manuSya pathendriya mohA2i4zarIra (tirikkha joNiya paMciMdiya ora liyasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNate ?) tiya yoni pandriya mohA24zarIra 6 sapana! 38mA 12ii cha ! (goyamA ! sivihe paNatte) zrI prazApana sUtra:4
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameodhinI TIkA pada 21 sU0 1 zarIrame dananirUpaNam 593 khecara tiryagyonikapaJcendriyaudA dikazarIraca, jalacara tiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJaptam, tadyathA-saMmuhimajalacarapaJcendriyatiryagyonikaudArikazarIraJca, garbhavyutkrAntika jalacarapaJcendriyatiryagyonikaudArikazarIraJca, saMmUrcchipa jalacara tiryagyonikapaJcendriyaudA rikazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJaptam, tadyathA paryAptakasaMmUmi paJcendriyatiryagyonikaudArikazarIrazcaaparyApta saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikaudArikazarIraJca, evaM garbhavyutkrAntikamapi, sthalacarapaMcendriya audArikazarIra he bhagavan ! kitane prakAra kA kahA hai ? ( goyamA ! tivihe paNNatte) he gautama! tIna prakAra kA kahA hai (taM jahA) vaha isa prakAra (jalayara tirikkha joNiya paMcidiya orAliya sarIre ya thalayara tirikkhajoNiya paMcidiya orAliyAsarIre ya, khahayara tirikkhajoNiya paMcidiya orAliyAsarIre ya) jalacara tiryagyonika paMcendriya audArika zarIra, sthalacara pacendriya tiryaga - yonika audArika zarIra aura khecara paMcendriya tiryagyonika audArika zarIra (jalayara tirikkha joNiya paMcidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ?) he bhagavan ! jalacaratiryagyonika paMcendriya audArika zarIra kitane prakAra kA kahA hai ? (gomA ! duvihe paNNatte) he gautama ! do prakArakA kahA hai (taM jahA vaha isa prakAra (saMcchimajala para nirikkha joNiya paMcidiya orAliyasarIre ya, Torers tiyajalayara paMcidiyatirikkha joNiya orAliyasarIre ya) saMmUrchima jalacara tiryagyonika paMcendriya audArika zarIra aura garbhaja jalacara paMcendriya tiryagyonika audArika zarIra (samucchimajala paratirikkha joNiya paMciMdiya orAlisarIre NaM bhaMte ! katithihe paNNatte ?) saMmUrchima jalacaratiryagyonika gautama ! RNu prabhAranA udyAM (taM jahA) te yA prakAre (jalayara tirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya thalayara tirikkhajoNiya paMbiMdiya orAliyasarIre ya, khayara tirikkhajoNiya paMciMdiya orAligrasarore ya) sayara tiryagyoniH pathendriya mohAriezarIra sthalayara pathendriya tiya cainika audaHrikazarIra ane khecara pacendriya tiya caiAnika audArikazarIra (Ucara tirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ?) he bhagavan ! 4sayara tiryagyoni yathendriya mohAriezarIra DeMTalA aAranA udyAM che ? (goyamA ! duvihe paNNatte) he gautama! me prahAranA hyA che (taM jahA ) te yA ahAre (samucchima jalayara tirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasarIre ya, gavbhavakkati ya jalayara paMciMdiya tirikkhajoNiya orAliyasare) saMbhUbhi sayara tiryagyoniH pathendriya sauhArazarIra bhane garla sayara yathendriya tiryagyoni auhAri4zarIra ( saMmucchima jalayara tirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! ivihe paNNatte ?) bhUmi ra tiryagyoni yathendriya sahArimzarIra DeMTalA prAranA udyAM che ? (goyamA ! duvihe paNNatte) he gautama! me aAranA ujhAM ma0 75 zrI prajJApanA sUtra : 4 WEINS
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 prajJApanAstre pazcendriyatiryagyonikaudArikazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM pajJapsama, tadyathA-catuSpada sthalacara tiryagyonikapaJcendriyaudArika zarIraJca, parisarpa sthalacaratiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIraJca, catuSpadasthalacaratiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! katividha prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJatam, tadyathA-saMmUcchima sthalacara catuSpadatiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIrazca, garbhavyutkrAntika catuSpada sthalacaratiryagyoni. kapazcendriyaudArikazarIrazca, saMmUchima catuSpada sthalacarapaJcendriyatiryagyonikaudArikazarIraM katividhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJaptama, tadyathA-paryAptaka saMmUcchimacatuSpadasthalacarapaMcendriya audArika zarIra kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA! duvihe paNNatte) he gautama! do prakAra kA kahA hai (taM jahA-pajjattagasaMmucchima paMciMdiyatirikkha joNiya orAliyasarIre ya, apajjattaga saMmucchima paMciMdiyatirikkhajoNiya orAliya sarIre ya) vaha isa prakAra-paryAptaka saMmUrchima paMcendriya tiryagyonika audArikazarIra aura aparyAtaptaka saMmUchimapaMcendriya tiryagyonika audA. rikazarIra (evaM ganbhavatie vi) isa prakAra garbhaja bhI (dhalayarapaMciMdiya tirikkha joNiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ?) he sthalacara paMcendriya tiryagyonika audArika zarIra kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA ! duvihe paNNatte) he gautama ! do prakAra kA kahA hai (taM jahA-cauppaya thalayaratirivakhajoNiya orAliyasarIre ya, parisappa thalayaratirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya) vaha isa prakAra-catuSpada sthalacara tiryagyonika paMcendriya audArika zarIra aura parisarpa sthalacara tiryagyonika paMcendriya audArika zarora (cauppaya thalayaratirikkha joNiya paMciMdiya orAliya sarIre NaM bhaMte ! katithihe paNNatte?) catuSpada sthalacaratiryagyonika paMcendriya audArika zarIra kitane prakAra kA kahA cha (taM jahA-pajjattaga saMmucchimapaMciM diya tirikkhajoNiya orAliyasarIre ya, apajjattagasamucchima paMciMdiya tirikkhajoNiya orAliyasarIre ya) te mA prakAre paryApta sa bhUmichama 5yendriya tiryanika dArika zarIra bane aparyApta saMmUrchAima pacendriyatiyaMgenika audyArikazarIra. (evaM gabbhavakkaMtie vi) se prA2 saya 5. (thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) 25152 pazyandriya tiya yoni mohaa2i52|22 38 // 542an kai cha ? (goyamA ! duvihe paNNatte) hai gautama ! me nA ai che (taM jahA-ca uppythlyrtirikkhjonniypNciNdiyor|liysriire ya, parisappathalayaratirikkhajoNiyapaMciMdiyaorAliyasarIre ya) ta mA prare catuSpada sthalacara tiryAnika paMcendriya dArika zarIra ane parisarpa sthalacara tinika paMcendriya audyArika zarIra. (cauppayathalayaratirikkhajoNiyapaMciMdiyaorAliyasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte) yatu.5: 25052 tiya yoni payandriya moDA2i4zarI2 vA praa2n| Hai ? (goyamA ! zrI. prshaan| sUtra:4
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramedhinI TIkA pada 21 sU0 1 zarIrabhedana nirUpaNam tiryagyonikapaJcendriyaudA rikazarIraJca, aparyAptaka saMmUcchima catuSpada sthalacaratiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIraJca evaM garbhavyutkrAntiko'pi, parisarpasthalacara tiryagyonikapacendri yaudArikazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJaptam, tadyathA - uraH hai ? (gomA ! duvihe paNNatte) he gautama! do prakAra kA kahA hai (taM jahA - saMmucchima thalayara cappayatirikkhajoNiyapaMcidiya orAliyasarIre ya, gavbhacakka tiya 1 upaya dhalayara tirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasarIre ya) vaha isa prakAra saMmUrchima sthalacara catuSpadatiryagyonika paMcendriya audArikazarIra aura garbhaja catuSpada sthalacaratiryagyonika paMcendriya audArika zarIra ( saMmucchima caupaya thalayara tirikkha joNiya paMcidiya oraliyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) he bhagavan ! saMmUrchima catuSpada sthalacara tiryagyonika paMcendriya audArikazarIra kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA ! duvihe paNNatte) he gautama! do prakAra kA kahA hai (taM jahA pajjattagasaMmucchima cauppaya thalayaratirikkha joNiya paMcidiya orAliya sarIre ya, apajjattaga saMmucchima cauppaya thalayara tirikkha joNiya paMcidiya orAlisarIre ya) vaha isa prakAra - paryApta saMmUrchima catuSpada sthalacara tiryagyonika paMcendriya audArika zarIra aura aparyApta saMmUrchima catuSpada sthacacala tirigyonika paMcendriya audArika zarIra ( evaM ganbhavakka lie vi) isI prakAra garbhaja bhI ( parisappa thalaparatirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ?) parisarpatiryagyonika paMcendriya audArikazarIra he bhagavan ! kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA ! 595 duvihe paNNatte) he gautama! me praaranA udyAM che ( taM jahA - saMmucchmithalayaraca uppayatirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya, Toraritiya upayathalayara tirikkhajoNipa paMcidiya orAliyarIre ya) te yA prahAra-saMbhUbhi sthasayara atuSyaha tiryagyoniGa pacendriya odArikazarIra ane gaja sthalacaratiya caiAnika pacendriya dArikashriir ( saMmucchimaca upayathala gara tirikkhajoNiya paMcidiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) he bhagavan ! saMbhUrchima tuSyaH sthasayara tiryagyoniH pathendriya auauhaaringzarIra keTalA prakAranA udyAM che ? (goyamA ! duvihe paNNatte ?) he gautama! me aAranA che (taM jahAM pajjattaga saMmucchimacauppaya tirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya, apajjattaga saMmucchima thalayara tirikkhajoNiya paMciMdiyaorAli yasarIre ya) te mA prakAra-paryApta saMmUrNima catuSpada sthalacara tigyeAnika paMcendriya audArikazarIra ane apa ptasa'mUrchAi macatupada sthalacara tiyaiAnika pacendriya audvArikazarIra. ( evaM gabhavati vi) se prahAra garbhapa (parisappathalayara tirikkha joNiya paMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte! kaivihe paNNatte ?) zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ 596 prajJApanAstre parisarpasthalacara paJcendriyatiryamponikohArikazarIraJca, bhujaparisarpa sthala varapaJcendriyatiryagyo nikaudArikazarIraJca, uraH parisarpa spalacara paJcendriyatiryagyonikodArikazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJaptam, tadyathA-saMmUcchimoraH parisarpa sthalacara paJcendri yatiryagyonikaudA rikazarI raJca, garbhavyutkrAntikoraH parisarpa sthala cara'taryagyonikapaJcendriyodArikazarIrazca, saMmUcchimaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA-aparyAptataka saMmUcchimora: parisarpa sthaladuvihe paNNatte) he gautama ! do prakAra kA kahA hai (taM jahA -urasarisappa thalayarapaMciMdiyatirikkha joNiya orAlisarIre ya bhuthaparisappa thalayara paMciMdiya tiri kkha joNiya orAliyasarIre ya) vaha isa prakAra-uraparisapai sthalacara paMcendriya tiryagyonika audArika zarIra aura bhujaparisarpa sthalacara pacendriya tiryagyo nika audArikazarIra (uraparisappa thalayara paMciMdiyatirikSa joNiya oraliya sarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ?) uraparisarpa sthalacara paMcendriya tiryagyo. nika audArika zarIra he bhagavan ! kitane prakAra kA kahA hai ? (goyanA ! duvihe paNNatte) he gautama ! do prakAra kA kahA hai (taM jahA-samucchima uraparisappa thalayara paMcidiya tirikkha joNiya orAliyasarIre ya, gambhavakkaMtiya uraparisappa thalayara paMciMdiya tirikkha joNiya orAliyasarIre ya) yaha isa prakAra saMmUrchima Darayarisarpa sthalacara paMcendriyatiryagyonika audArika zarIra aura garbhaja uraparisarpa sthalacara paMcendriya tiryagyonika audArika zarIra (samucchime duvihe paNNatte, taM jahA-apajjattaga saMmucchima uraparisappa thalayaratirikakha joNiya paMcidiya orAliyasarIre ya, pajattagasaMmucchimauraparisappa thalayaratirikkha joNiya paMciM. parisarpa tiyonika paMcendriya audArikazarIra he bhagavana ! keTalA prakAranA kahyA che? (goyamA ! duvihe paNNatte) De gautama ! me prAranA i cha (taM jahA-uraparisappa thalayara paMciMdiyatirikkhajoNiya orAliyasarIre ya, bhuyaparisappa thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiya orAliyasarIre ya) te mA prathA-parisa5 25952 5'yendriya tiya yoni mohA2i4zarIra bhane sura parisa5 250-32 payendriya tivyani moha:2422212 (uraparisappa thalayara paMciMdiya tirikkhajoNiya orAliyasarIreNaM bhaMte ! kativihe paNNatte ) 825215 sthalayara pazyandriya tiya yoni mohA2i4zarIra hai bhagavan ! 86 // 2 // 4i ? (goyamA ! duvihe paNNatte) gautama ! me 42 hyA cha (taM jahA-samucchima uraparisappa thalayara paMciMdiya tirikkhajoNiya orAliyasarIre ya, gabbhavatiya uraparisappa thalayara paMciMdiya tirikkhajoNiya orAli yasarIre ya) te 1- bhUmi parisa5 250-32 52. ndriya tiryagenika dArika zarIra ane garbhaja uraparisarSa sthalacara paMcendriya tiryan mohAzirI2 (samucchime duvihe paNNatte, te jahA-apajjattaga saMmucchima uraparisappa thalayara tirikkhajoNiya paMbiMdiya orAliyasarIre ya, pajjattaga saMmucchima uraparisappa thalayara zrI prazAnasUtra:4
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaSodhinI TIkA pada 21 sU0 1 zarIrabhedananirUpaNam caratiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIrazca, paryAptaka saMmUcchimoraH parisarpa sthalacaratiyagyonikapazcendriyaudArikazarIraJca, evaM garbhavyutkrAntikoraH parisarpa catuSkako bhedaH, evaM bhujaparisaryA api, samUcchima garbhavyutkrAntikaparyAptakAH aparyApta kAzca, khecarA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-saMmUcchimAzca garbhavyutkrAntikAzca, saMmRcchimA dvividhAH prajJaptAH, paryAptakAzca apa ptikAzca, garbha yutkrAntikA api paryApta kAzca aparyApta kAzca, manuSyapaJcendriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJapsama, tadyathA-saMmUchimamanuSyapazcediya orAliyasarIre ya) saMmUchima do prakAra kA hai, vaha isa taraha aparyAptaka saMmUrchima uraparisarpa sthalacara tiryagyonika paMcendriya audArika zarIra aura paryAtaka saMmUrchimauraparisarpa sthalacara tiryagyonika paMcendriya audArika zarIra (evaMgambhavakkaMtiya uraparisappe carako bheo) isI prakAra garbhavyutkrAntika urapa. risarpa ke cAra bheda (evaM bhuyaparisappA vi) isI prakAra bhujaparisarpa bhI (saMmucchima gambhakkaMtiyapajjattA apajjattA ya) saMmUrchima, garmaja, paryApta aura aparyApta (khayarA duvihA paNNattA) khecara do prakAra ke kahe haiM (taM jahA-samucchimA ya ganbhavatiyA ya) vaha isa prakAra saMmUchima aura garmaja (saMmucchimA duvihA paNNattA) saMmUrchima do prakAra ke kahe haiM (pajjattA apajjattA ya) paryApta aura aparyApta (gambhavakkaMtiyA vi pajattA, apajjattA ya) garbhaja bhI paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiM (maNUsapaMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ?) manuSya paMcendriya audArika zarIra he bhagavan ! kitane prakAra kA kahA hai (goyamA ! duvihe paNNatte) he gautama ! do prakAra kA hai (taM jahA-samucchi. tirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya) bhUmi me 2 -2 bhaashteaparyAptaka saMmRmi ura parisarSa sthalacara tirthanika paMcendriya dArika zarIra ane paryAptaka saMmUrNima uraparisarpa sthalacara tiryanika paMcendriya audyArika zarIra (Apha gabbhakaMtiya uraparisappe caukkao bheo) me 43 janayuti: 7252sapanA yAra leha (evaM bhuyaparisappA vi) me 52 suna parisa5 55 (saMmucchima gabbhavatiya pajjattA apajjattA ya) sa bhUmi , 4, 5 ma15yati . (khahayarA duvihA paNNattA) me 22 meM 54.2na / che (taM jahA-samucchimA ya gabbhavakkaMtiyA ya) te // prAre-sa bhUmi mane Anu (samucchimA duvihA paNNattA) sabhUmi me nA hA cha (pajjattA apajjattA ya) paryApta mane paryApta (gabbhavakaMtiyA vi pajjattA, apajjattA ya) 4 5 paryApta ma 2555ta. (maNUsa paMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte) manuSya payandriya mohaa2i4||2 magan ! 48 // 2 // cha ? (goyamA! duvihe paNNatte) 3 gautama! me 42 ghai cha (taM jahA--samucchima maNUsa paMciMdiya orAliyasarIre ya, gabbhavakkaMti ya zrI prazAnasUtra:4
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 prajJApanAsUtre ndriyaudArikazaroraJca, garbhavyutkrAntikamanuSyapazcendriyaudArikazarIrazca, garbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJaptama, tadyathA-paryAptaka garbhavyutkrAntika manuSyapaJcendriyaudArikazarIrazca, aparyAptaka garbhavyutkrAntikamanuSyapazcendriyodArikazarIrazca // suu01|| TokA-atha prathamaM nirdezAnukrameNa bhedAtmakavidhidvAraM prarUpayituM zarIrasya mUlabhedAn Aha- 'kaiNaM bhaMte ! sarIrayA paNNattA' he bhadanta ! kati khalu zarIrANi prajJaptAni ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'paMca sarIrayA paNNattA' paJca zarIrANi prajJaptAni, tatra zIryante maNUsa paMciMdiya orAliyasarIre ya gambhavakkaMtiyamaNUsa paMciMdiya orAliyasarore ya) vaha isa prakAra-saMcchima manuSya paMcendriya audArikazarIra aura garbhaja manuSya paMcendriya audArikazarIra (ganbhavakkaMtiyamaNUsa paMciMdiya orA. liyasarIre NaM maMte ! kativihe paNNatte ?) garmaja manuSya paMcendriya audArikazarIra bhagavan ! kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA-pajjattaga gambhavatiya maNUsa paMciMdiya orAliyasarIre ya, apajjattaga gambhavakkaMtiya maNUsapaMciMdiya orAliyasarIre ya) he gautama ! do prakAra kA kahA hai, vaha isa prakAra paryApta garbhaja manuSya paMcendriya audArika zarIra aura aparyApta garbhaja manuSya paMcendriya orAdika zarIra TIkArtha-saMgrahaNI gAthA meM sarvaprathama vidhidvAra kA nirdeza kiyA gayA thaa| tadanusAra yahAM pahale zarIra ke mUla bhedaprabhedoM kA prarUpaNa kiyA jAtA hai gautamasvAmI-he bhagavan ! zarIra kitane kahe haiM ? bhagavAna-gautama pAMca zarIra kahegae hai| jo pratikSaNa zIrNa hote raheM arthAtU vinAza ko prApta hote raheM, unhe zarIra kahate haiN| zarIra pAMca haiM, unake nAma maNUsapaMciMdiya orAliyasarIre ya) te // ||2-s bhUmichama bhanuSya payandriya mohAniza zarIra bhane ma manuSya pathendriya mahA2i4zarIra (gabbhavakkaMtiya maNUsa paMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ?) Mar manuSya pazyendriya sohA 24zarI2 hai magavan ! 8 // nA 4i cha ? (goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA-pajjattaga gambhavakaMti ya maNUsa paMciMdiya orAliyasarore ya) he gautama ! me mana Bai , te 241 542 - paryApta garbhaja manuSya paMcendriya audyArika zarIra ane aparyApta garbhaja manuSya paMcendriya audArika zarIra. TakAtha-saMgrahaNI gAthAmAM vidhidvArano nirdeza karyo hate. tadanusAra ahIM zarIranA mULa bheda-prabhedanuM nirUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! zarIra keTalAM kahyAM che? zrI bhagavAna-he gautama! pAMca zarIra kahelAM che. je pratikSaNa zIrNa thatAM rahe arthAt vinAzane prApta thatAM rahe, temane zarIra kahe che-(1) audyArika (2) vekiyaka zrI prazAnasUtra:4
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 1 zarIrabhedananirUpaNam pratikSaNa vizarArutAM prApnuvanti iti zarIrANi vakSyamANa prakAreNa paJcaprakArANi santItyarthaH tAnyevAha-'taM jahA-orAlie 1, veuvvie 2, AhArae 3, teyae 4, kammae 5' tadyathAaudArikam 1, vaikriyam 2, AhArakam 3, taijasam4, kArmaNam 5, tatra udAraM pradhAnaM tadeva audArikam vinayAditvAdikaNa pratyayA, pradhAnapaJcAsya tIrthakaragaNadharazarIrApekSayA bodhyam, tasmAdanyasyAnuttarazarIrasyApi anantaguNahInatvAt, athavA udAram-anyazarIrApekSayA vizAlama, sAtirekayojanasaharamAnatvAt, vizAlatA cAsya vaikriyazarIra prati bhavadhAraNIya sahajazarIrApekSayA'vaseyA, anyathA uttarakriyasya yojanalakSamAnasyApi upalabhyamAnatvena tadapekSayA vizAlatvAbhAvena virodhApattiH syAt, evam-viziSTA vilakSaNA vividhA yA kriyA vikriyA tasyAM bhavaM vaikriyaM tathA ca yadekaM sad anekaM bhavati anekaM sad ekaM bhavati evam isa prakAra haiM-audArika (2) vaikriyaka (3) AhAraka (4) taijasa aura (5) kaarmnn| udAra arthAt jo pradhAna ho, vahI audArika kaha lAtA hai| yahAM vinayAdi gaNa meM parigaNita hone se (ikAra) pratyaya hokara (audArika) zabda niSpanna huvA hai| tIrthakara evaM gaNadharoM ko yaha zarIra hotA hai, ataH ise pradhAna mAnA gayA hai| isase bhinna anuttara zarIra bhI- anantaguNa hIna hotA hai| athavA udAra kA artha hai-vizAla arthAt lambA, kyoMki yaha audArika zarIra eka hajAra yojana se bhI adhika lambA hotA hai| anya zarIroM kI apekSA audArikazarIra meM jo vizAlatA kahI hai, vaha bhavadhAraNIya sahaja zarIra kI apekSA samajhanI cAhie, anyathA uttara vaikiyazarIra to eka lAkha yojana taka kA bhI hotA hai, ataeva audArika ko udAra vizAla kahane meM bAdhA A jaaegii| jisa zarIra ke dvArA viziSTa, vilakSaNa athavA vividha kriyAeM hoM, vaha vaikriya zarIra kahalAtA hai / jo zarIra eka hotA huA aneka bana jAtA hai, (3) aai|24 (4) terasa (5) ma. udAra arthAt je pradhAna deya teja audArika kahevAya che. ahIM vinayAdigaNamAM parigaNita hovAthI rU pratyaya thaIne "audArika zabda niSpanna thayela che. tIrthakara temaja gaNadharonA A zarIra hoya che, tethI ene pradhAna mAnela che. tenAthI bhinna anuttara zarIra paNa anantaguNahIna hoya che. athavA udArane artha che-vizAla arthAt lAMbA, kemake A dArikazarIra ekahajAra ejanathI paNa adhika lAMbuM hoya che. anya zarIranI apekSAe audyArika zarIramAM je vizAlatA kahI che, te bhavadhAraNIya sahaja zarIranI apekSAe samajavI joIe, anyathA uttarakriya te ekalAkha jana sudhInuM paNa hoya che, tethI ja audArikane udAra-vizAla kahevAmAM bAdhA AvI paDaze. je zarIra dvArA viziSTa vilakSaNa athavA vividha kriyAo thAya te kriyazarIra kahevAya che. je zarIra eka hovA chatAM aneka banI jAya che, aneka hovA chatAM eka zrI. prshaan| sUtra:4
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ego prajJApanAstre aNusad mahad bhavati mahacca sad aNu bhavati evaM khecaraM sad bhUmivaraM bhavati bhUmicaraM sat svevaraM bhavati evaM dRzyaM sad adRzyaM bhavati adRzya sad dRzya bhavati tad vaikriyaM zarIraM vyapadizyate tacca dviprakArakaM bhavati aupapAtika labdhipratyayabhedAda, tatropapAtikaM vaikriyaza rIram upapAtAtmakajanmanirmitam yathA devanairavikANAma, labdhipratyayaM tu tiryagyonika manuSyANAmavaseNm, evam - mAhriyate caturdazapUrva vidA tIrthakRtsphAti darzanAdika tathAvidhaprayojane samupasthite sati viziSTa labdhivazAd nirva yete yat tad AhArakaM zarIraM vyapadizyate, 'bahulam' iti bAhulakAt karmaNiNpratyayaH pAdahArakAdivat tathAvoktam- 'kajjammi samupaNe sukevaliNA visidvaladdhIe / jaM ettha Aharijjai bhaNiyaM AhAraNaM taM tu' // 1 // kArye samutpanne kelinA viziSTalabdhyA / yadatrAhriyate bhaNitamAhArakaM taMtu // 1 // iti, aneka hotA huA eka ho jAtA choTe se baDA aura baDe se choTA ho jAtA hai, AkAza cArI se bhUcara aura bhUcara se AkAzacArI bana jAtA hai, dRzya hotA huA adRzya aura adRzya hotA huA dRzya ho jAtA hai, vaha zarIra vaikriyaka kahalAtA hai ! caikriya zarIra do prakAra kA hai janmajAta aura labdhinimitta kA upapAta janma vAle devoM aura nArakoM kA janmajAta vaikriya zarIra hotA hai aura labdhinimittaka tiryacoM aura manuSyoM meM kisI-kisI meM pAyA jAtA hai| caudaha pUrvadhArI muni tIrthakara atizaya dekhane Adi ke prayojana se viziSTa AhAraka nAmaka labdhi se jisa zarIra kA nirmANa karate haiM, vaha AhAra kazarIra kahalAtA hai / (lRT bahulam ) isa sUtra se karma artha meM Nvula pratyaya hokara AhAraka zabda siddha hotA hai, jaise pAdahAraka / kahA bhI hai-prayojana utpanna hone para kevalI ke yahAM jAne ke liye viziSTa labdhi ke nimitta se jo zarIra nirmita kiyA jAtA hai, vaha AhArakazarIra kahalAtA hai || 1|| yaha zarIra vaikriya zarIra thai jAya che, nAnA meTa', moTA nAnA thaI jAya che, AkAzacArImAMthI bhUcara ane bhUcarathI AkAzacArI khanI jAya che dazya hAvA chatAM adRzya, ane adrazya hovA chatAM dRzya thaI jAya che, te zarIra vaikriya kahevAya che. vakriyazarIra e prakAranA che- janmajAta ane labdhi nimittaka upapAta janmavALA devA ane nArakeAne janmajAta vaikriyazarIra hAya che ane labdhi nimittaka tiryaMcA ane manuSNeAmAM kAI phAimAM maLI Ave che. cauka pUrva dhArI muni tIrthaMkaranA atizayane jovA AdinA pratyeAjanathI viziSTa AhAraka nAmaka labdhithI je zarIranuM nirmANa kare che, te AhArakazarIra kahevAya che. 'kRdbahulam' ye sUtrI arbha arthabhAM 'blU' pratyaya yAne 'sAhA' zabda siddha thAya che, ma 'pAha raka' 'dhuM yAgu che-prayojana utpanna thatA ThevalInA tyAM bhavAne bhATe viziSTa labdhinA nimittathI je zarIra nimita karAya che, te AhArazarIra kahevAya che. 15 A zarIra kriyazarIranI apekSAe utpanna zubha ane svaccha sphaTika zilAnA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 1 zarIrabhedananirUpaNam 601 takriyazarIrApekSayA atyanta zubhaM svacchasphaTikazilAyat zubhrapulasamUharacanAtmakaM bodhyama, evam-tejasaH tejaHpudgalAnAM vikAragtaijasaM zarIraM bhuktAhArapariNamanakAraNam USmasvarUpaM bhavati, tadvazA deva viziSTa tapaH samudbhUtalabdhivizeSasya puruSasya tejolezyA vinirgamo bhavati, tathA coktam-'savvassa umhasiddhaM rasAi AhArapAkajaNagaM ca / teyAladdhinimittaM ca tevarA hoi nAyavvaM // 1 // sarvasyoSmasiddhaM rasAyAhArapAjanakaM ca / tejolabdhinimittaM ca tejasaM bhavati jJAtavyam // 1 // iti, evam karmaNo jAtaM karmaja karmaNo vikAraH kAmaNamiti vA, tathA ca karmaparamANava eyAtmapradezaiH sahanIrakSIranyAyena parasparasaMsRSTAH santaH zarIrarUpatayA pariNatAH kAma gazarIramiti vyapadizyante, tathA coktam-'kammavigAro kammaNa mahavihapicitta kammaniSphannaM / samvesiM sarIrANaM kAraNabhUtaM puNeyavyaM // 1 // ' karmavikAraH kArmaNamaSTa kI apekSA atyanta zubha aura svaccha sphaTikazilA ke sadRza zubhra pudgaloM ke samUha se racita hotA hai| tejasa arthAt tajasa pudgaloM se jo banatA hai, vaha taijasazarora kahalAtA hai yaha zarIra khAye hue AhAra ke pariNamana kA kAraNa hotA hai aura uSmArUpa hotA hai| isa zarIra ke nimitta se hI viziSTa tapasvI puruSa ke zarIra se teja kA tirgama hotA hai| kahA bhI hai-jo zarIra sabhI saMsArI jIvoM ko hotA hai / zarIra kI uSNatA se jisakI pratIti hotI hai, jo AhAra ko pacAkara use rasAdi rUpa meM pariNata karatA hai athavA jo taijasa labdhi ke nimitta se utpanna hotA hai, vaha tejasazarIra kahalAtA hai| isI prakAra jo zarIra karma se utpanna ho vaha athavA jo karmakA vikAra ho vaha kArmaNa zarIra kahalAtA hai| isa prakAra karmaparamANu hI AtmapradezoM ke sAtha dUdha-pAnI kI bhAMti ekameka hokara paraspara milakara zarIra ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM, vaha kArmaNazarIra kahA jAtA hai / kahA bhI hai-kArmaNa zarIra ko sadaza zuja pudgalenA samUhathI racita thAya che. tejathI arthAt taijas pudgalethI je bane che, te tejazarIra kahevAya che. A zarIra khAdhelA AhAranA pariNamananuM kAraNa hoya che ane umArUpa hoya che. A zarIranA nimittathI ja viziSTa tapasvI purUSanA zarIrathI tejanuM nimargama thAya che. kahyuM paNa che-je zarIra badhA saMsArI jInuM hoya che. zarIranI uSNatAthI jenI pratIti thAya che, je AhArane pacAvIne tene rasa Adi rUpamAM pariNata kare che athavA je taijasa labdhinA nimittathI utpanna thAya che, te tajasUzarIra kahevAya che eja prakAre je zarIra karmathI utpanna thAya te athavA je karmane vikAra hoya te te kArmaNazarIra kahevAya che. e ja prakAre karma paramANu ja AtmapradezanI sAthe dUdha-pANInI jema ekameka thaIne paraspara maLIne zarIranA rUpamAM pariNata thaI jAya che, te kAmaNuzarIra R076 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 prajJApanAstre vitravicitra karmaniSyannam / sarveSAM zarIrANAM kAraNa bhUtaM mRNitavyam // 1 // iti, tathA caudA rikAdInAM sarveSAM zarIrANAM kAraNa bhUtam-nidAnarUpaM kArmaNazarIramavaseyam, saMsAraprapaJcaprarohabI narUpe kArmaNazarIre samUlocchinne sati zeSazarIrANA prAdurbhAvavirahAt, anenaiva kArmaNena zarIreNa sataijasena saMvalito jIvo nidhanadezaM parityajyotpatti dezamabhisarpati karmapudgalAnAM cAtisakSmatvena yAtAyAtasamaye sa cakSurAdIndriyagocaro bhavati, tathAcoktam -'antarAbhavadeho'pi, sUkSmatvAnopalabhyate / niSkrAman bhavizan vA nAvo'nIkSaNAdapi // 1 // iti / ___ athaudArikazarIrANAM bhedAna prarUpayitumAha-orAliyasarIreNaM bhaMte ! kAvihe paNNatte ?' kA vikAra (kArya) hai / vaha ATha prakAra ke karmoM se niSpanna hotA hai / yahazarIra anya saba zarIroM kA kAraNa hai, aisA jAnanA cAhie // 1 // isa prakAra kArmaNa zarIra ko audArika Adi sabhI zarIroM kA kAraNa samajhanA caahie| saMsAra prapaMca rUpI aMkura kA bIja yaha kArmaNa zarIra hI hai / jaba isa kA samUla uccheda ho jAtA hai, taba zeSa zarIroM kA prAdurbhAva nahIM hotA / taijasa aura kArmaNa zarIra ke sAtha jaba mRtyusthAna ko tyAga kara apane navIna janma kI jagaha jAtA hai| karmapudagaloM kI atyanta sUkSmatA ke kAraNa ina donoM zarIroM se yukta hone para bhI jIca cakSu se dikhAI nahIM detaa| kahA hai-bhavadeha bIcameM (maraNa aura janma ke madhya kAla meM) bhI rahatA hai, agara sUkSma hone ke kAraNa zarIra se nikalatA huA athavA praveza karatA huA dikhAI nahIM detA hai // 1 // aba audArika zarIra ke bhedoM kA prarUpaNa kiyA jAtA haigautamasthAmI-he bhagavan ! audArikazarIra kitane prakAra kA kahA hai ? bhagavAna-he gautama ! audArika zarIra pAMca prakAra kA kahA gayA hai| yaha kahevAya che. kahyuM paNa kAmaNazarIra kameno vikAra (kArya che te ATha prakAranA karmothI niSpanna thAya che. A zarIra bI 1 badhA zarIranuM kAraNa che ema jANavuM joIe, nA e prakAre kArmANa zarIrane audArika Adi badhAM zarIranuM kAraNa samajavuM joIe, saMsAra prapaMca rUpI aMkuranuM bIja A kArmaNa zarIra ja che. jyAre teno samalaucacheda thaI jAya che, tyAre zeSa zarIrane prAdurbhAva thato nathI. tejasU ane kAzmaNa zarIranI sAthe jyAre mRtyu sthAnane tyAga karIne pitAnA navIna janmanI jagyAe jAya che, karma pudgalanA atyanta sUkSamatAnA kAraNe A bane zarIrothI yukta thatA jIva paNa AthI dekha nathI. kahyuM che ke-bhavadeDa vacamAM (maraNa ane janmanA madhyakALamAM) paNa rahe che; paNa sUkama hovAnA kAraNe zarIrathI nikaLatA chatAM athavA praveza karate hoya chatAM dekhAto nathI. 1 have audArika zarIranA bhedanI prarUpaNa karAya chezrIgautamasvAmI-he bhagavana ! audArika zarIra keTalA prakAranA kahyA che? zrIbhagavAna-he gautama! auDArika zarIra pAMca prakAranA kahyAM che. te A prakAre zrI. prshaan| sUtra:4
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TokA pada 21 sa0 1 zarIrabhedanirUpaNam he bhadanta ! audArikazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'paMcavihe paNNatte' audArikazarIraM paJcavidhaM prajJaptam, 'taM jahA-egidiya orAliyasarIre jAya paMciMdiya orAliyasarIre' tadyathA-ekendriyaudArikazarIraM, yAvad-dvIndriyaudArikazarIram, trIndriyaudArikazarIram, caturindriyaudArikazarIram, paJcendriyaudArikazarIram, gautamaH pRcchati'egidiya orAliyasarIreNaM bhaMte ! kAvihe paNNatte !' he bhadanta ! ekendriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'paMcavihe paNNatte' ekendriyaudArika zarIraM paJcavidhaM prajJaptam, 'taM jahA-puDhavikAiya egidiya orAliya sarIre jAva vaNaSphaikAiya egidiya orAliyasarI re' tadyathA-pRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIraM yAvata-apkAyikaikendriyaudArikazarIraM, tejaskAyikaikendriyaudArikazarIram, vAyukAyikaikendriyaudArikazarIram, vanaspatikAyikaikendriyaudArika zarIrazca, gautamaH pRcchati-'puDhavikAiya egidiya orAliyasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?' pRthivIkAyikai kendriyaudArikazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'duvihe paNatte' pRthivIkAyikendriyaudAisa prakAra hai-(1) ekendriya kA audArika zarIra (2) dvIndriya kA audArikazarIra (3) trIndriya kA audArika zarIra (4) caturindriya kA audArika zarIra aura (5) paMcendriya kA audArika shriir| gautamasyAmI-bhagavan ! ekendriya audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? bhagavAn-he gautama ! ekendriya-audArikazarIra pAMca prakAra kA hotA hai, yathA-(1) pRthvI kAyika ekendriya audArikazarIra (2) apkAyika-ekendriya audArikazarIra (3) tejaskAdhika-ekendriya-audArikazarIra (4) vAyukAyika ekendriya-audArikazarIra aura (5) vanaspatikAyika-ekendriya-audArikazarIra __ gautamasvAmI-he bhagavan ! pRthyokAyika-ekendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? bhagavAn-he gautama ! do prakAra kA hai, yathA-sUkSma pRthvIkAyika kA zarIra (1) mendriyanu bhauhA24 zarI2 (2) dIndriyanu mohA2i4 zarIra (3) trIndriyanu bhauhA. rika zarIra (4) caturindriyanuM audArika zarIra (5) paMcendriyanuM dArika zarIra. zrIgautamasvAmI-he bhagavana-ekendriya audArika zarIra keTalA prakAranAM che? zrIbhagavAna gautamaekendriya--dArika zarIra pAMca prakAranA hoya che, jema(1) pRthvIkAyika ekendriya-dArika zarIra (2) akAcika-ekendriya-dArika zarIra (3) te4341i3-mendriya --mohA2i4 zarI2 (4) vAyu4i -mehendriya-mohari zarIra (5) mane vanaspatiya-mendriya mohA2i4 sarI2.. zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! pRthvIkAdhika-ekendriya-dArikazarIra keTalA prakAranA che, zrIbhagavAna he gautama ! be prakAranA che, jemake sUkama pRthvIkAyikanuM zarIra ane zrI. prshaan| sUtra:4
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 prajJApanAsUtre rikazarIraM dvividhaM prajJaptam 'taM jahA-suhumapuDhavikAiya egidiyogaliyasarIre, bAyara puDhavikAiya egidiya orAliyasarI re ya tadyayA-sUkSmapRthivIkAyikaikendriyaudArizarIraJca, bAyara pRthivIkAyikai kendriyaudArikazarIrazca, gautamaH pRcchati-'suhuma puDhavikAie gidiya orAliyasarIreNaM bhaMte ! kaipihe paNate ?' he bhAnta ! sUkSmapRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAi --'goyamA !' he gautama ! 'duvihe paNNate' sUkSmapRthivIkAdhikaikendriyaudArikazaroraM dvividhaM prajJaptam, 'taM jahA-pajattaga suhumapuDha bakAiya egidiya zroza liyasarIreya, apajjattaga suhamapuDhavikAiya egidiya orAliyArIreya' tadyathA-paryAptaka sUkSmapRthivIAyikaikendriyaudArikazarIraJca, aparyAptaka sUkSapRthivIzayi ke ndrayaudArikarIrazca, 'bAyarapuDhavIkAiyAvi evaMceva' ba darapRthivIkAyikamapi ekendriyaudArikazarIram evacaiva uparyukta sUkSmapRthivIkAyikoktarItyA praryAptAparyAptakabhedena dvividhaM prajJaptam, 'evaM jAva vaNassaikAiya egidiya orAliyatti' evam-pRthivIkAyikoktarItyA yAvat-apkAyika tejaskAthika vAyukAyika vanaspatikAyikaikendriyaudArikazarIravi sUkSmabAdarabhedena dvividhAni avaseyAnItibhAvaH, gautamaH pRcchati- 'beiMdiya orAliyasarI reNaM bhaMte ! aura bAdara pRthvIkAyika kA zarIra __ gautamasvAmI-he bhagavan ! sUkSma pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra ke kitane bheda haiM ? __bhagavAn-he gautama ! do bheda haiM-paryApta sUkSma pRthvI kAyika kA zarIra aura aparyApta sUkSma pRthvIkAyika kA shriir| bAdarapRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra ke bheda bhI isI prakAra sama. jhalene cAhie / arthAt paryApta aura aparyApta ke bheda se usake bhI do bheda kaha lene caahie| isI prakAra apUkAyika, tejaskAdhika, vAyukAdhika aura vanaspati. kAyika-ekendriya audArikazarIra ke bhI sUkSma, bAdara, paryApta evaM aparyApta ke bheda se do-do prakAra samajhalene caahie| bAdara pRthvIkAyikanuM zarIra. zrIgautamasvAmI-he bhagavan! sUkSma pRthvIkAyika-ekendriya dArika rIte keTalA leha cha ? zrIbhagavAna-he gautama ! be beda che-paryApta sUma pRthvIkAyikanuM zarIra ane aparyApta sUkSama pRthvakAyikanuM zarIra, bAdara pRthvIkAyika-ekendriya audArika zarIranA bheda paNa A prakAre samajI levA joie. arthAt paryApta ane aparyAptanA bhedathI temanA paNa be bheda kahI devA joIe. eja prakAre aSkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyika ekendriya dArika zarIranA paNa sUma bAdaraparyApta temaja aparyAptanA bhedathI be be prakAranA samajI levA joIe, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 605 prameyayodhino TIkA pada 21 sU0 1 zarIrabhedanirUpaNam kaivihe paNNatte ' he bhadanta ! dvIndriyaudArikazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'duvihe paNNatte' dvIndriyaudArikazarIraM khalu dvividhaM dviprakArakam prajJaptama, 'taM jahA-pajjattA beiMdiya orAliyasarIre ya apajjattaga beIdiya orAliya sarIreya' tadyathA-paryAptaka dvIndriyaudArikazarIraca aparyAptakahIndriyaudArIkazarIrazca, 'evaM teiMdiyA caridiyA vi' evam-dvIndriyoktarItyA trIndriyAzcaturindriyA api paryAptAparyAptaka bhedena dvividhAH prajJaptAH, tathAca trIndriyacaturindriyANAmapi audArikazarIrANi paryAptakAparyAptakabhedena dvividhAni avase yAni, gautamaH pRcchati-paMciMdiya orAliyasarI reNaM bhaMte ! kahavihe paNNatte ?' he bhadanta ! paJcendriyaudArika zarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'duvihe paNNatte' paJcendriyaudArikazarIraM dvividhaM prajJaptam, 'taM jahAtirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIreya, maNussapaMciMdiya orAliyasarIreya' tadyathAtiryagyonika paJcendriyaudArikazarIrazca manuSyapazcendriyaudArikazarIrazca, gautamaH pRcchati'tirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNate !' he bhadanta ! tirya gautamasthAmI-he bhagavan ! dvIndriya-audArikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai? bhagavAna-he gautama ! do prakAra kA kahA hai, vaha isa prakAra paryAptaka bIndriya audArikazarIra aura aparyAptaka dvIndriya audArikazarIra / isI prakAra trIndriya aura caturindriya ke audArika zarIra ke bhI paryAptaka aparyAptaka ke bheda se do bheda samajhane caahie| gautamasvAmI-bhagavAn ! paMcendriya audArikazarIra kitane prakArakA kahA gayA hai ? bhagavAn-he gautama ! paMcendriya-audArikazarIra do prakAra kA hai, yaha isa prakAra-tiryagyonika paMcendriyoM kA audArikazarIra aura manuSya paMcendriyoM kA audArika shriir| gautamasvAmI-he bhagavan ! tiryagyonikapaMcendriyoM kA audArikazarIra zrIgautamasvAmI-he bhagavana! hIndriya dArika zarIra keTalA prakAra kahyA che? zrIbhagavAna-he gautama! be prakAranA kahyAM che, te A prakAre-paryAptaka dvIndriya dArika zarIra ane aparyAptaka dvIndriya audArika zarIra. eja prakAre trIndriya ane caturindriyanA vArika zarIranA paNa paryAptaka-aparyA. ptaka bhede karI be bheda samajavA joIe. zrIgautamasvAmI-he bhagavan! paMcendriya audArika zarIranA keTalA prakAra kahyA che? zrIbhagavAna gautama! paMcendriya audArika zarIra be prakAranA che-te A rItetiryanika paMcendriyenA audArika zarIra ane manuSya paMcendriyanA audArika zarIra. zrIgautamasvAmI-he bhagavan! tiryanika paMcendriyonA audArika zarIra keTalA prakAranA kahelAM che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 prajJApanAstre gyonika paJcendriyaudA rikazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'tivihe paNNatte' tiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIraM trividhaM prajJaptam 'taM jahA - jalayara tirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasoreya, thalayara tirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasarIreya, khayaratikkhijoNiya paMcidiya orAliyasarIreya' tadyathA-jalacara tiryagyonika paJcendriyaudArikazarIraJca, sthalavara tiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIrazca khecara tiryagyo. for paJcendriyaudArikazarIrazca, gautamaH pRcchati - 'jalayara tirikkhajoNiya paMcidiya orA liyasarIreNa bhaMte ! ivihe paNNatte ?' he bhadanta ! jalacara tiryagyonika paJcendriyaudA rikazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'duvihe paNNatte' jalacaratiryagyoni paJcendriyaudArikazarIraM dvividhaM prajJaptam 'taM jahA - saMmucchima jalayara tirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasarIre ya, ganbhavatiya jalayara paMcidiyatirikkhajoNiya orAlipasarIre ya' tadyathA - saMmUcchima jalacara paJcendriya tiryagyonikaudArikazarIrazca, garbhavyutkrAntika jalacara paJcendriya tiryagyonikaudArikazarIrazca, gautamaH pRcchati - 'saMmucchima jalayara tirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIreNa bhaMte ! kai vihe paNNatte ?' he bhadanta ! saMmUrccha jalacara tiryagyonika paJcendriyaudArikazarIraM khalu katividhaM prajJatam ? bhagavAkitane prakAra kA kahA gayA hai ? bhagavAn - he gautama! tiryagyonika paMcendriyoM kA audArikazarIra tIna prakAra kA hai, yathA- jalacarAMkA, sthalacaroM kA aura khecaroM kA / gautamasvAmI - he bhagavan ! jalacara tiryagyonika paMcendriya audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? bhagavAn gautama ! do prakAra kA hai, yathA-saMmUrchima jalacara tiryagyonika paMcendriya odArikazarIra aura garbhaja jalacara tiryagyonika paMcendriya audArika zarIra / gautamasvAmI - he bhagavan ! saMmUrchima jalacara tiryagyonika paMcendriya audArika kitane prakAra kA hai ? zrI bhagavAn-he gautama ! tiya caiAnika pa McendriyAnAM audArikazarIra traNa prakAranA che, bhema-bhAyaronA, sthalayaronAM, mane peyazanAM. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! jaLacaratiyacainika pAMcendriya audvArikazarIra keTalA prakAranAM che? zrI bhagavAna-he gautama ! e prakAranA che, jemake, saMmUrchima jalacaratiya caiAnika 5 cendriya audAkizarIra ane ga`ja jalacara tiyayainika pa Mcendriya audArikazarIra. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! sa`mUmi jalacara tigyeAnika pa Mcendriya audArikazarIra keTalA prakAranAM che? zrI bhagavAna ke gautama! e prakAranAM che, jemake, paryApta sa'bhUmi pAMcendriya zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 1 zarIrabheda nirUpaNam 607 nAha - 'goyamA !' he gautama! 'duvihe paNNatte' saMpUcchima jalacaratiryagyonika paJcendri yaudAkazarIraM dvividhaM prajJaptam, 'taM jahA - pajjatA saMmucchima jalayarapaMcidiyatiriksajoNiyaorAliyasarIre ya, apajjattaga saMmucchima jalayarapaMcidiyatirikkhajoNiya orAliyasarIre ya' tadyathA- paryAptaka saMmUcchimajalacarapaJcendriya tiryagyonikaudArikazarIrazva, aparyAptakasaMmUrkichama jalacarapaJcendriya tiryagyonikaudArikazarIraca 'evaM ganbhavakaMtie vi evam saMmUcchima jalacaratiryagyonikoktarItyA garbhavyutkrAntikamapi jalacarapaJcendriyatiryayoni kadArikazarIraM paryAptakAparyAptakabhedena dvividhaM prajJaptam, gautamaH pRcchati - 'thalayara paMcidiyatirikkhajoNiya orAliyasarIreNa bhaMte ! kaivihe paNNatte ?' he bhadanta ! sthalacarapandriya tiryagyonikaudA rikazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'duvihe paNNatte' sthalacarapaJcendriyatiryagyonikaudArikazarIraM dvividha prajJaptam, 'taM jA - cau payathalayara tirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya, parisappathalayarati rikkhajoNiyapaMcidiya orAlisarIre ya' tadyathA - catuSpadasthalacara tiryagyonika paJcendriyaudArikazarIrazca, parisarpasthalacara tiryagyonika paJcendriyaudArikazarIrazca, gautamaH pRcchati - 'cauppayatha layaratirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte' he bhadanta ! catuSpadabhagavAn he gautama! do prakAra kA hai, yathA-paryApta saMmUrchima paMcendriyatifruits audArikazarIra aura aparyApta saMmUrchima paMcendriyatiryagyonika audArikazarIra / isI prakAra garbhaja paMcendriyatiryagyonika audArikazarIra ke bhI isI prakAra do bheda hote haiM / gautamasvAmI - he bhagavan ! sthalacara paMcendriyatiryagyonika audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? bhagavAn - he gautama! do prakAra kA hai, yathA-catuSpada sthalacaratiryagyonika paMcendriya audArikazarIra aura parisarpa sthalacara tiryagyonika paMcendriya audA rikazarIra / gautamasvAmI - he bhagavan ! catuSpada sthalacara tiryagyonika paMcendriya audaatiya caiAnika audArikazarIra ane aparyApta saMmUcchima pAMcendriya tigyeAnika audArikazarIra. eja prakAre gabha paMcendriya tiya caiAnika audArikazarIranA paNa e bheda che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! sthalacara pAMcandriya tiryaMcaiAnika audArikazarIra keTalA prakAranAM che. zrI bhagavAn-he gautama ! me prAnAM che, ndriya odArikazarIra ane parisa sthalacara tiya manuSyaH sthasayara tiryagyoniGa thecaiAnika paMcendriya audArikazarIra. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! catupada sthalacara ti yeAnika pacendriya audArika zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 prajJApanAstre sthalacara tiryagyonika paJcendriya tiryagyonikaudA rikazarIraM katividhaM katiprakArakaM ki viziSTaM prajJaptam ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'duvihe paNNatte' catuSpadasthalacara tiryagyonika paJcendriyaudA rikazarIraM dvividhaM prajJaptam taM jahA - saMcchimacauppayathalayaratirikakhajoNiya paMcidiyaorAli yasarIre ya, ganbhatrakaMtiya cauSpaya thalayaratikkhijANiya paMcidiya orAliyasarIre ya' saMmUcchima catuSpadathalacara tiryagyonika paJcendriyaudA rikazarIraca, garbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacaratiryagyonikapaJcendriyaudA rikazarIzca, gautamaH pRcchati - 'saMmucchima - cauppaya thalayara tirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasarIre NaM bhaMte! kaDavihe paNNatte ?' he bhadanta ! samUcchima catuSpada sthalacaratiryagyonikapaJcandriyaudArikazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'duvihe paNNatte' saMmUrkichama catuSpadasthalacarapacendriya tiryagyoniko dAvi zarIraM dvividhaM prajJaptam. 'taM jahA - pajjattaga saMmucchima cauppaya thalayara tirikkhajoNiya paMcidiyaorAligasarIre ya, apajjattaga saMmucchima cauppaya thalavara tirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasarI re ya' tadyathA-paryAptaka samUcchima catuSpada sthalacara tiryagyonika paJcendriyaudArikazarIrazca, aparyApta saMmUcchima catuSpadasthalacaratiryagyonika pazcendriyaudA rikazarIrazca, 'evaM bhavatie fa' evam saMmUcchima catuSpadasthalacaroktarItyA garbhavyutkrAntikamapi rikazarIra kitane prakAra kA hai ? bhagavAn he gautama! do prakAra kA hai, yathA-saMmUrchima catuSpada 'sthalacaratirya yonika paMcendriya audArikazarIra aura garbhaja catuSpada sthalacaratiryagyonika paMcendriya audArika zarIra // gautamasvAmI - he bhagavan ! saMmUrchima catuSpada sthalacara tiryagyonika paMcendriya audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? bhagavAn he gautama! do prakAra kA hai, vaha isa prakAra -paryAptaka saMmUrchima catuSpada sthalacara varatiryagyonika paMcendriya audArikazarIra aura aparyAptaka saMmU chima catuSpada sthalacara tiryagyonika paMcendriya audArikazarIra / zarIra keTalA prakAranAM che? zrI bhagavAna-De gautama ! e prakAranAM che. jemake-sa bhUmi catuSpada sthalacara tirthaMgyAnika pa Mcendriya dArikazarIra. ane gaja catuSpada sthalacara tiya caiAnika paMcendriya audArika zarIra. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! sa'mUrchAima catuSpada sthalacara ticaiAnika paMcendriya dArikazarIra keTalA prakAranAM che ? zrI bhagavAna- he gautama ! e prakAranAM che, te A prakAre, paryApta samR ima catuSpada sthalacara tigyeAnika pacendriya audArikazarIra ane aparyApta samicatuSpada sthalacara tiya caiAnika pacendriya audArikazarIra. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI TokA pada 21 sU0 1 zarIrabhedananirUpaNam 609 catuSpada sthalacaratiryagyonika paJcendriyaudArikazarIraM paryAptakAparyAptakabhedena dvividhaM prajJaptam, gautamaH pRcchati-'parisappathalayaratiriklajoNiya paMciMdiya orAliyasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?' he bhadanta ! parisarpasthalacaratiryagyaunika paJcendriyaudArikazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ! bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'duvihe paNatte' parisarpasthalacaratiryagyonika paJcandriyaudArikazarIraM dvIvidhaM prajJaptam, 'taM jahA-uraparisappathalayara paMciMdiyatirikkhajoNiya orAliyasarI reya, bhuyaparisappathalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiya orAliyasarIreya' tadyathA-uraparisarpasthalacarapazcendriyatiryagyonikaudArikazarIrazca, bhujaparisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyonikaudArikazarIraJca, gautamaH pRcchati-'uraparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?' he bhadanta ! uraHparisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyonikaudArikazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha-goyamA !' he isI prakAra garbhaja catuSpada sthalacaratiyagyonika paMcendriya audArikazarIra ke bhI paryAptaka-aparyAptaka ke bheda se do prakAra hai| - gautamasvAmI-he bhagavan ! parisarpa sthalacara tiryagyonika paMcendriya audA. rikazarIra ke kitane bheda haiM ? bhagayAn-he gautama ! do bheda haiM, ye isa prakAra-uraparisarpasthalacara paMcendriya tirthagyonika audArikazarIra aura bhujaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryagyonika audArika shriir| - gautamasvAmI-he bhagavan ! uraparisarpa sthalacara paMcendriyatiryagyonika audA. rikazarIra kitane prakAra kA kahA hai ? ___bhagavAn-he gautama ! do prakAra kA kahA hai, vaha isa prakAra saMmUrchima uraparisarpa sthalacara paMcendriya tiryagyonika audArika zarIra aura garbhaja uraparisarpa sthalacaratiryagyonika paMcendriya audArika zarIra / eja prakAre garbhaja catupada rathalacara tiyanika paMcendriya audArikazarIranA paNa paryAptaka-a paryAptakanA bhedathI be prakAra che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! parisarSa thalacara tiryanika paMcendriya dArikazarIranA keTalA bheda che? zrI bhagavAna-he gautama ! be bheda che, te A prakAre-uraparisarpa sthalacara paMcendriya tiryanika audArika zarIra ane bhuja parisarpa sthalacarapaMcendriya tiyonika audArika zarIra, zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! uraparisarSa sthalacara paMcendriya tigenika audA. rikazarIra keTalA prakAranAM che? zrI bhagavAna-he gautama! be prakAranA kahyA che, te A prakAre-saMmUIima ura parisarpa sthalacara paMcendriya tiryanika dArika zarIra ane garbhaja uraparisarSa sthalacara tinika paMcendriya dArika zarIra. pra0 77 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 majJApanAstre gautama ! 'duvihe paNNatte' ura:parisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyonikaudArikazarIraM dvividha prajJaptam, 'taM jahA-saMmucchima uraparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiya orAliyasarIre ya, gambhavatiya uraparisappathalayaratirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIreya' tadyathAsaMmUchimoraH parisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyonikaudArikazarIrazca, garbhavyutkrAntiko parisarpasthalacaratiyagyonika paJcendriyaudArikazarIrazca, gautamaH pRcchati-'saMvacchime NaM bhaMte ! kAvihe paNNatte ?' he bhadanta ! saMmUcchimoraH parisarpa sthalacarapaJcendriyatiryagyonikaudArikazarIraM katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'saMmucchime duvihe paNNatte' saMmUcchima uraHparisarpasthalacara pazcendriyatiryagyonikaudArikazarIraM dvividhaM prajJaptam, 'taM jahAapajjattaga saMmucchima uraparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiya orAliyasarIreya, pajjattaga samucchima uraparisappathalayaratirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre ya' tadyathA-aparyAptaka saMpUcchimoraH parisarpasthalacara paJcandriyatiryagyonikaudArikazarIrazca, paryAptakasaMmUcchimoraH parisarpasthalacaratiryagyonikapazcendriyaudAdikazarIrazca, 'evaM gabbhavakaMtiya uraparisappe caukkao bheo' evam-saMmUcchimora : parisarpasthalacaroktarItyA garbhavyutkrAntikoraH parisarpapaJcendriyasthalacaratiryagyonikaudArikazarIre'pi catuSkako bhedo'vaseyaH saMmUchimagarbhavyutkrAntikaparyAptakAparyAptakabhedAt, 'evaM bhuyaparisappA vi samucchimaganbhavatiya pajjattA apajjattAya' ____ gautamasvAmI he bhagavan ! saMmUrchima uraparisapa sthalacara paMcendriya tiyaM. gyonika audArikazarIra kitane prakAra kA kahA hai ? ___ bhagavAna gautama ! do prakAra kA kahA hai, yathA-aparyAptaka saMmUrchima uraparisarpa sthalacara paMcendriyatiryagyonika audArikazarIra aura paryAptaka samUchima uraparisarpa sthalacara paMcendriya tiryagyonika audArika shriir|| isI prakAra garbhaja uraparisarpa ke bhI cAra bheda samajhalene caahie| isI prakAra bhujaparisarpa ke bhI saMmUrchima, garbhaja aura donoM ke paryApta tathA aparyApta ke bheda se cAra bheda kahalene caahie| khecara paMcendriya tiryagyonika do prakAra ke kahe hai ve isa prakAra hai-saMmUrchima aura garbhaja / inameM se saMmUchima khecara paMce- zrI gautamasvAma-he bhagavana ! saMmUIima ura parisapa sthalacara pacendriya tiryanika audArika zarIra keTalA prakAranA kahyAM che? zrI bhagavAna- he gautama ! be prakAranA kahyAM che, jemake, aparyAptaka saMmUrNima uraparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMgyanika dArika zarIra ane paryApta saMmUrNima uraparisarpa sthalacara paMcendriya tirlagenika audArika zarIra. eja prakAre garbhaja ura parisarpanA paNa cAra bheda samajI levA joIe. eja prakAre bhujaparisarpanA paNa saMmUrNima, garbhaja ane bannenA paryApta tathA aparyAptanA bhedathI cAra bheda kahelA samajI levA joIe. khecara paMcendriya tiryanika be prakAranA kahyAM zrI praapn| sUtra:4
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabAdhinI TIkA pada 21 sU0 1 zarIramedanirUpaNam ____611 evam-uraHparisoktarItyA bhujaparisA api sthalacarapaJcendriyatiryagyonikAH saMchimagarbhavyutkrAntikaparyAptAparyAptAzcAvaseyAH, 'khahayarA duvihA' khecarAH paJcendriyatiryagyonikA dvividhAH prajJaptAH, 'taM jahA-samucchimA ya ganbhavatiyA ya' tadyathA-saMmUcchimAzca, garbhavyutkrAntikAzca tatra 'saMmucchiyA duvihA paNNattA' saMmUcchimAH khecarAH pazcendriyatiryagyonikAH dvividhAH prajJaptAH-'pajjattA apajjattAya' paryAptAH, aparyAptAzca, 'gambhavatiyAvi pajjattA apajjattAya' garmavyutkrAntikA api khecarapaJcendriyatiryagyonikAH paryAptAzca aparyAptAba bhayanti, gautamaH pRcchati-'maNUsapaMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNate ?' he bhadanta ! manuSyapazcendriyaudArikazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'duvihe paNNatte' manuSyazzcendriyaudArikazarIraM dvividhaM prajJaptam, 'taM jahA-samucchima maNasapaMciMdiya orAliyasarIreya, gambhavakaMtiyamaNUsapaMciMdiya orAliyasarIreya' tadyathAsaMmUcchimamanuSyapaJcendriyaudArikazarIraJca, garbhavyutkrAntinamanuSyapaJcendriyaudArikazarIrazca, tatra saMmUcchima manuSyapazcandriyaudArikazarIraM paryAptAparyAptabhedAd dvividham, gautamaH pRcchati'gambhavakaMtiyamaNUsapaMciMdiya orAliyasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?' he bhadanta ! garbhavyutkrAntikamanuSya paJcendriyaudArikazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha- 'goyamA !' he gautama ! 'duvihe paNNatte' garbhavyutkrAntikamanuSya pazcendriyaudArikazarIraM dvividhaM prajJaptam, ndriya tiryagyonika bhI do prakAra ke haiM-paryApta aura aparyApta / garbhaja khecara paMcendriya tiryaca bhI isI taraha paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiM ! gautamasvAmI-he bhagavan ! manuSya paMcendriya audArikazarIra ke kitane meda haiM bhagavAn-he gautama ! do bheda haiM, yathA-saMmUrchima manuSya paMcendriya audArika zarIra aura garbhaja manuSya paMcendriya audArikazarIra / inameM se saMmUrchima manuSya paMcendriya audArikazarIra paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra kA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! garbhaja manuSya paMcendriya audArikazarIra kitane prakAra kA kahA hai? che, te A prakAre che-saMmami ane garbhaja temanAmAMthI saMIima becara paMcandriya tiryanika paNa be prakAranA che. paryApta ane aparyApata, garbhaja khecara paMcandriya tiryaMca paNa evI rIte paryApta ane aparyAptanA bhedathI be prakAranA che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! manuSya paMcendriya odArika zarIranA keTalA bheda che? zrI bhagavAna-he gautama ! be bheda che, jemake-saMmUrNima manuSya paMcendriya dArika zarIra ane garbhaja manuSya paMcendriya audArikazarIra, temAMthI saMmUrNima manuSya paMcendri audyArikazarIra paryApta ane aparyAptanA bhedathI be prakAranA che." zrI gautamasvAmI-he bhagavana! garbhaja manuSya paMcendriya dArikazarIra keTalA prakAranA kahelA che ? zrI prazAnasUtra:4
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 prajJApanAsUtre 'taM jahA-pajjattaga gambhavatiya maNUsapaMciMdiya orAliyasarIre ya, apajjattagagabbhavakaMtiya maNUsapaMcidiya orAliyasarIre ya' tadyathA paryAptakagarbhavyutkrAntikamanuSyapazcendriyaudArikazarIrazca aparyAptakagarbhavyutkrAntika manuSyapaJcendriyaudArikazarIrazceti, tathAcArya niSkarSaH-ekadvitri catuHpaJcendriya bhedAdaudArikazarIraM paJcaprakArakaM bhavati, tatraikendriyaudArikazarIramapi pRthivyaptejovAyuvanaspatirUpaikendriyapazca bhedAt paJcaprakArakam, tatrApi pRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIramapi sUkSmavAdarabhedAd dviprakArakam, tadapi dviprakArakamekaikam, paryAptAparyAptamekAd dvividhamavase yam, tathaivAptejovAyuvanaspatikAyikaikendriyaudArikazarIrANyapi pratyekaM catuSprakArakANi iti sarvasaMmelanenaikendriyaudArikazarIrANi viMzatiprakArakANi avaseyAni, dvitricaturindriyaudArikazarIrANi tu pratyekaM paryAptAparyAptabhedAd dviprakArakANyeva, pazcendriyaudArikazarIraM punastiyagyonikamanuSyabhedAd dviprakArakANyeva, paJcendriyaudArikazarIraM punastiyagyonikamanuSyabhedAd dviprakArakam, tatra / bhagavAn-he gautama ! do prakAra kA hai, yathA-paryApta garbhaja manuSya paMcendriya audArikazarIra aura aparyApta garbhaja manuSya paMcendriya audArikazarIra / abhiprAya yaha hai ki ekendriya dvIndriya trIndriya caturindriya aura paMcendriya ke bheda se audArika zarIra pAMca prakAra kA hai| inameM se ekendriya-audArika zarIra bhI pRthvI, apa, teja, vAyu aura vanaspati ke bheda se pAMca prakAra kA hai| isameM bhI-pRthvIkAyika-ekendriya audArikazarIra ke sUkSma aura bAdara ke bheda se do bheda haiM aura ina donoM ke bhI paryApta aura aparyApta ke bheda se do-do bheda hote haiN| isI prakAra apkAyika, tejaskAyika vAyukAyika aura vanaspati kAyika ke audArika zarIra bhI cAra-cAra ke hote haiN| saba milAkara audArika zarIra ke yahAM vIsa prakAra pradarzita kie gae haiN| dvIndriyoM trIndriyoM aura caturindriyoM ke audArika zarIra paryApta aura apayAMpta ke bheda se do-do prakAra kA hI hotA haiN| | zrI bhagavAna he gautama ! be prakAranA che, jemake-paryApta garbhaja manuSya paMcendriya audArika zarIra ane aparyApta garbhaja manuSya padriya audArikazarIra. abhiprAya e che ke ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriyanA bhedathI dArika zarIra paNa pRthvI, apa, teja, vAyu ane vanaspatinA bhedathI pAMca prakAranA che. temAM paNa pRthvIkAyika ekendriya-dArika zarIranA sUkSama ane bAdaranA bhedathI be bheda che ane e bannenA paNa paryApta ane aparyAptanA bhedathI be be bheda thAya che. eja prakAre apakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyikanA dArikazarIra paNa cAra cAra hoya che. badhA maLIne dArikazarIranA ahIM vIsa prakAra pradarzita karAelA che. hIndriye, trIndriya ane caturindriyonA dArikazarIra paryApta ane aparyAptanA bhedathI be-be prakAranA ja hoya che. zrI prazAnasUtra:4
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TokA pada 21 0 1 zarIrabhedananirUpaNam tiryagyonikapazcendriyaudArikazarIraM triprakArakaM bhavati-jalacarasthalacarakhecarabhedAta, tatra jalacaratiryagyonikapazcendriyaudArikazarIraM saMmUcchimagarbhavyutkrAntikabhedAt dviprakArakaM bhavati, tatrApi punarekaikamapi paryAptAparyAptabhedAd dviprakArakaM bhavati, sthalacaratiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIramapi catuSpadaparisarpabhedAd dviprakArakaM bhavati tatra catuSpadasthalacaratiryagyonika pazcendriyaudArikazarIramapi saMmacchimagarbhavyutkrAntikabhedAda dviprakArakama, tadumayamapi pratyekaM paryAptAparyAptabhedAd dviprakArakaM bhavati, parisAsthala varatiyaMgyonikapaJcendriyaudArikazarIramapi dviprakArakaM bhavati, ura parisarpabhujaparisarpabhedAta, tadubhayapi pratyekaM samUcchima garbhavyutkrAntikabhedAd dviprakArakam, tadubhayamapi punarekaikaM paryAptAparyAptabhedAd dvividha bhavati, sarvasaMkalanenASTavidhatAvat parisarpasthalacaratiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIraM bhavati, paMcendriyoM meM tiyeca paMcendriyoM ke audArikazarIra mUlataH tIna prakAra ke haiM jalacara, sthalacara aura khecara ke audArikazarIra / inameM se jalacara tiyaca paMce. ndriyoM ke audArikazarIra do prakAra ke haiM saMmarchimoM ke aura garbhajoM ke| ina donoM meM bhI paryApta aura aparyApsa ke bheda se do-do bheda ho jAte haiN| sthalacara tiryagyonika paMcendriya audArikazarIra catuSpada aura parisarpa ke bheda se do prakAra ke haiM / catuSpada sthalacaratiryagyonika paJcendriya-audArikazarIra bhI saMmUchima aura garbhaja ke bheda se do prakAra ke haiN| ina donoM prakAroM meM bhI paryApta aura aparyApta ke bheda se do-do bheda ho jAte haiN| parisarpa sthalacara tiyaMgyonika paMcendriya audArikazarIra ke bhI do bheda haiM uraparisarpa aura bhujaparisarpa ina donoM ke bhI saMmUrchima aura garbhaja ke bheda se do-do bheda hote haiM aura saMmUrchima tathA garbhaja ke bhI paryApta tatha aparyApta ke bheda se do-prakAra ho jAte haiN| isa prakAra parisarpa sthalacaratiryagyonika paMce paMcendrimAM tiryaMca paMcendriyanA dArikazarIra mUlataH traNa prakAranA chejalacara, sthalacara ane khecaranA dArizarIra temAMthI jalacara tiryaMca paMcendriyanA dArikazarIra be prakAranA che-saMmUchienA ane garbhanA e bannemAM paNa paryApta ane aparyAptanA bhedathI be-bebheda thaI jAya che. sthalacara tiryAnika paMcendriya dArikazarIra, catuSpada ane parisarSanA bhedathI be prakAranA che. catuSpada sthalacara tiryanika paMcendriya dArika zarIra paNa saMmUchima ane garbhajana bhede be prakAranA che. e banne prakAremAM paNa paryApta ane aparyAptanA bhedathI be-be bheda bane che. parisa sthalacara tiryagenika paMcendriya audArika zarIranA paNa be bheda kahevAmAM Avela che. ura parisarpa ane bhujaparisarSa A bane paNa saMmUrNima ane garbhajanA bhedathI be-be bheda thAya che, ane saMsmRmi tathA garbhajanA paNa paryApta tathA aparyAptanA ledathI be-be prakAra thaI jAya che. e prakAre parisarpa sthalacara tiyanika paMcendriya zrI. prshaan| sUtra:4
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 prajJApanAsUtre khecaratiyAyonikapazcendriyaudArikazarIraM saMmUcchimagarbhavyutkrAntikabhedAd dviprakArakam, tadubhayamapi pratyekaM paryAptAparyAptabhedAda dvividham, iti catvAri sarvasaMkalanayA tiryagyonikapazcendriyaudArikazarIra viMzatividham, manuSyapazcandriyaudArikazarIraMtu samUcchimagarbhavyuskrAntibhedAd dvividham, tadubhayamapi punarekaikaM paryAptAparyAptabhedAd dviprakArakamiti catvAri, sarvasaMkhyayA tu 50, pazcAzadbhedA abaseyA audArikazarIrANAmityavadheyam // sU0 1 // ||audaarikshriirsNsthaanvktvytaa // mUlam-orAliyasarIre NaM bhaMte ! ki saMThie paNNatte ? goyamA ! NANAsaMThANasaMThie papaNatte, egidiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThie papaNatte ? goyamA! NANA saMThANasaMThie paNNate paNNatte, puDhavikAiya egidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThie paNNatte ? goyamA ! masUracaMdasaMThANasaMThie paNNatte ? evaM suhumapuDhavikAiyANa vi bAyarANavi evaM cetra, pajattApajattANa vi evaM ceva AukAiya egidiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThie paNNatte ? goyamA! thibukabiMdusaMThANa saMThie paNNatte, evaM suhuma bAyarapajattApajattANa vi, teukAiya egindriya audArikazarIra ke saba bhedoM kI gaNanA ATha hai| khecara tiryagyonika paMcendriya audArikazarIra saMmUrchima aura garbhaja ke bheda se do prakAra kA hai aura ina donoM ke bhI paryApta tathA aparyApta ke bheda se do-do bheda hote haiN| isa prakAra cAra bheda hue saba milakara tiryagyonika paMcendriya audArikazarIra vIsa prakArakA hai manuSya paMcendriya audArikazarIra saMmUrchima aura garbhaja ke bheda se do prakAra kA hai aura unake bho paryApta tathA aparyAsa ke bheda se do-do bheda hote haiN| yoM cAra bheda hue saba milakara audArikazarIra ke pacAsa bhedoM kA yahAM ullekha kiyA gayA hai| audArika zarIranA badhA bhedanI gaNanA ATha thAya che. becara tiryanika paMcendriya dArika zarIra saMmUchima ane garbhajanA bhedathI be prakAranA che ane te bannenA paNa paryApta tathA aparyAptanA bhedathI be-be bheda thAya che. e prakAre cAra bheda thayA. badhA maLIne tiryanika paMcendriya audArika zarIra vIsa prakAranAM che. manuSya paMcendriya dArikazarIra saMmUrNima ane garbhajana bhedathI be prakAranA che ane temanA paNa paryApta tathA aparyAptanA bhedathI be-be bheTa thAya che, Ama cAra bheda thayA. badhA maLIne dArika zarIranA pacAsa bhedone ahIM ullekha karAyela che. zrI prazAnasUtra:4
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 2 audArikazarIrasaMsthAnanirUpaNam 15 diya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThie paNNatte ? goyamA ! sUI. kalAvasaMThANasaMThie paNNate, evaM suhuma bAyarapajattApajattANa vi, vAu. kAiyANa vi paDAgA saMThANasaMThie, evaM suhuma bAyarapajjattApajjattANa vi, vaNapphaikAiyANaM NANA saMThANasaMThie paNNatte, evaM suhama bAyarapajattA pajattANa vi, beiMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! huMDasaMThANasaMThie paNNatta, evaM pajjattApajattANa vi, evaM teiMdiyacauridiyANa vi, paMbiMdiyatirikkhajoNiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! ki saMThANasaMThie papaNatte ? goyamA ! chaviha saMThANasaMThie paNNatte, taM jahA-samacauraMsasaMThANasaMThie jAva huMDasaMThANasaMThie vi, evaM pajjattApajattANa vi3, saMmucchimatirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie pANate ? goyamA ! huMDasaMThANasaMThie paNNatte, evaM pajjattApajattANa vi, gabbhavatiyatirikkhajoNiya paMciM. diyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! chavihasaMThANasaMThie paNNatte, taM jahA-samacauraMse jAva huMDasaMThANasaMThie, evaM pajattApajattANa vi3, evamee tirikkha joNiyANaM ohiyANaM Nava AlAvagA, jalayarapaMciMdiyatirikkha joNiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie pagNatte ? goyamA ! chavvihasaMThANasaMThie paNNatte, taM jahA-samacaurate jAva huMDe, evaM pajattApajattANa vi, saMmu. cchimajalayarA huMDa saMThANasaMThiyA, eesiM ceva panjattA vi apajjattA vi evaM ceva, gabbhavakkaMtiyajalayarA chavviha saMThANasaMThiyA, evaM pajattA pajjattANa vi, evaM thalayarANa vi Nava suttANi, evaM cauppayathalayarANa vi, uraparisappathalayarANa vi bhuyaparisappathalayarANa vi, evaM khahayarANa viNavasuttANi, NavaraM savvattha samucchimA huMDasaMThANasaMThiyA bhANiyavvA, iyare chasu vi, maNUsa paMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANa saMThie paNNatte ? goyamA ! chavviha saMThANasaMThie paNNatte, taM jahA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre samacauraMse jAva huMDe, pajjattApajjattANa vi evaM ceva, gabbhavakkaMtiyANa vi evaM ceva, pajjattApajattANa vi evaM ceva, saMmucchimANaM pucchA, goyamA ! haMDasaMThANasaMThiyA pajjattA ||suu0 2 // - chAyA-audArikazarIraM khalu bhadanta ! kiM saMsthita prajJaptam ? gautama ! nAnAsaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, ekendriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! ki saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! nAnAMsaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, pRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! ki saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! masUracandrasaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, evaM sUkSmapRthivIkAyikAnAmapi bAdarANAmapi evazcaiva, paryAptAparyAptAnAmapi ekzcaiva, apkAyikaikendriyaudA. rikazarIraM khalu bhadanta ! ki saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! stibukabindu saMsthAnasaMsthitaM audArikazarIra saMsthAna vaktavyatA zabdArtha-(orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThie paNNatte!) he bhagavana ! audArikazarIra kaise saMsthAna AkAra vAlA kahA hai ? (goyamA ! NANAsaMThANasaMThie paNNatte) he gautama! nAnA saMsthAna vAlA kahA hai (egidiya orAliyasarIre NaM bhaMte! kiM saMThie paNNatte?) he bhagavan ! ekendriyoM kA audArikazarIra kaise AkAra kA kahA hai ? (goyamA! NANAsaMThANasaMThie paNNatte) he gautama ! nAnA saMsthAna vAlA kahA hai (puDhavikAiyaegidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ?) he bhagavan! pRthvIkAyika ekendriya audArikazarIra kaise AkAra kA kahA hai ? (goyamA! masUracaMdasaMThANasaMThie paNNatte) he gautama ! masUra kI dAla ke AkAra kA kahA hai (evaM suhumapuDhavikAiyANa vi, bAdANa vi) isI prakAra sUkSmapRthvIkApikoM kA bhI bAdaroM kA bhI (evaM ceya) isI prakAra (pajattApajattANa vi evaM ceva) paryAptakoMaparyAptakoM kA bhI isI prakAra dArikazarIra saMsthAna vaktavyatA zahAtha-(orAliyasarIreNaM bhaMte ! kiM saMThie paNNatte ?) he bhagavan ! mohA2i4zarIra duvA sNsthaan-2|| 4i cha ? (goyamA ! NANAsaMThANasaThie paNNatta) hai gautama! nAnA saMsthAnavALA kahyA che. (egidie orAliyasarIreNaM bhaMte ! kiM saThANasaThie paNNatte) mApana ! kendriyanA mohA2i422 / maa42|| 4i cha ? (goyamA ! NANAsa ThANasaThie paNNatte) he gautama ! nAnA thAnA ghai cha (puDhavikAiyaegidiyaorAliyasarIreNaM bhaMte ! ki saThie paNNatte ?) mapan! pRthvii|yi4 mendriya moha 24zarI2 34 // 24 // 2 // Hai cha ? (goyamA ! masUracaMdasa ThANasa Thie paNNatte) he gautama ! bhasUranI janA mAnA i cha (evaM ceva) se prAre (pajjattApajjattANa vi evaM ceya) pryaat-mryaa| 59 me mAre samAyA. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 20 2 audArikazarIrasaMsthAnanirUpaNam prajJaptam evaM sUkSmabAdaraparyAptAparyAptAnAmapi, tejaskAyikaikendriyaudArikazarIra khalu bhadanta / kiM saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! sUcIkalApasaMsthAnasaMsthita prajJaptam, evaM sUkSmavAdaraparyAsaparyAptAnAmapi, vAyukAyikAnAmapi patAkAsaMsthAnasaMsthitam, evaM sUkSmabAdaraparyAptAparyAsAnAmapi, vanaspatikAyikAnAM nAnAsaMsthAna saMsthitaM prajJaptam, evaM sUkSmabAdaraparyAptA paryAptAnA mapi, dvIndriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! kiM saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! huNDa (AukkAiyaegidiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! ki saMThie paNNatte ?) he bhagavan ! apkAyika ekendriya audArika zarIra kaise AkAra kA hai ? (goyamA! thibukabiMdusaMThANasaMThie paNNatte) he gautama (stibuka bidu ke AkAra kA kahA hai (evaM suhuma bAdara pajattApajattANa vi) isI prakAra sUkSma, bAdara paryApta aura aparyApta kA bhI (teukAiya egidiya orAliya sarIre NaM bhaMte! kiMsaMThie paNNatte 1) he bhagavan ! tejaskAyika ekendriya audArikazarIra kaise AkAra kA kahA hai? (goyamA! sUIkalAvasaMThANasaMThie paNNatte) he gautama ! suiyoM ke samUha ke AkAra kA kahA hai (evaM suhama bAdara pajattApajjattANa vi) isI prakAra sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta kA bhI (vAukkAiyANa vi paDAgAThANasaMThie) vAyukAyikoM kA bhI patAkA jaise AkAra kA hai (evaM suhuma bAdapajjattApajAtANa vi) isI prakAra sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta kA bhI (vaNassaikAiyANa NANAsaMThANasaMThie paNNatte) vanaspatikAyikoM kA zarIra nAnA AkAroM vAlA kahA hai (evaM suhuma bAdara pajjattApajattANa vi) isI prakAra (AukkAiya egidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! ki saMThie paNNatte 1) he bhagavan ! 55. yi mendriya moha4i212 12 // hA cha ? (goramA ! thibukaviMdusa'ThANasalie paNNate) he gautama ! stimu mI-hunA mAranA cha (evaM suhuma bAyara pajjatta pajjattANa vi) eja prakAre sUma, bAdara, paryApta ane aparyAptanA saMsthAna paNa ema ja che. (teukAiya egidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saThie paNNatte ?) , mApan ! 244 mendriya mahA4izarI2 // // 2 // 4i cha ? (goyamA ! sUIkalAvasaThANasaMThie paNNatte) hai gautama ! soyonA samUDanA 22ii Bai cha (evaM suhuma bAyara pajjattA pajjattANa vi) me 542 sU65, 62 yAta ane 55 tanA 54, (vAukkAiyANa vi paDAgAsa ThANasaThie) vAyuyAnA 55 janAko 12 hyo che (evaM sahuma bAyarapajjattApajjattANa vi) me re sUkSma, mA42, parata ane aparyAptanA paNa. (vaNassai kAiyANa vi NANAsa ThANasahie paNNatte) vanaspati vinA zarIra nAnA pra078 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 prajJApanAsUtra saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, evaM paryAptAparyAptAnAmapi, evaM trIndriya caturindriyANAmapi, paJcandriyatiryagyonikaudArikazarIraM khalu bhadanta ! ki saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! SaDvidhasaMsthAnasaMsthitaM prajJaptama, tadyathA-samacaturasrasaMsthAnasaMsthitaM yAvada haNDasaMsthAnasaMsthitamapi, evaM paryAptAparyAptAnAmapi3, saMmUJchima tiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! ki saMsthAnasaMsthitaM prajJaptama, gautama ! huMDa saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam evaM paryAptAparyAptAnAmapi, garbhavyutkrAntikatiryagyonikapazcandriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! ki saMsthAnasUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta kA bhI (beiMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThANasaMThie paNNatte ?) he bhagavan ! dIndriya-audArikazarIra kisa AkAra kA hai ? (goyamA! huMDasaMThANasaMThie paNNatte) he gautama ! huMDaka saMsthAna vAlA kahA hai (evaM pajjattApajattANa ci) isI prakAra paryAptoM aura aparyAptoM kA bhI (evaM teiMdiya-cariMdiyANa ghi) isI prakAra trIndriyoM-caturindriyoM kA bhI (paMciMdiyatirikkha joNiya orAliyasarIre NaM bhate ! kiMsaMThANasaMThie paNNatta ?) paMcendriya tiryagyonika audArika zarIra he bhagavan ! kisa AkAra kA hai ? (goyamA! chabdhihasaMThANasaMThie paNNatte) he gautama ! chaha prakAra ke AkAra kA kahA hai (taM jahA) vaha isa prakAra (samacauraMsa saMThANasaMThie jAva huMDasaMThANasaMThie vi) samacaurasa saMsthAna vAlA yAvata huMDaka saMsthAna ghAlA (evaM pajattApajjattANa vi) isI prakAra paryAptoM-aparyAptoM kA bhI (saMmucchimatirikkha joNiyapaMciMdiya orAliyasarIre NaM bhAte ! kiMsaMThANasaMThie paNNatte ?) saMmUrchima tiryaMca paMcendriyoM kA audArika zarIra he bhagavan ! kisa mAzA ai cha (evaM suhuma bAyara pajjattA pajjattANa vi) me04 prazAre sUkSma, mA62, paryApta ane aparyApta paNa. (beiMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saThANasaThie paNNatta ?) he samapan ! dIndriya mohANi2 yA mAranA hyA cha ? (goyamA ! huMDasa ThANasalie paNNatte) he gautama ! 944 sathAnamA cha (evaM pajjattA pajjattANa vi) me 12 yati bhane bhAratAnA 55 (evaM teiMdiya-cauridiyANa vi) se prAre zrIndriyo yaturidiyo 59. (paMciMdiyatirikkha joNiya orAliyasarIre gaM bhaMte ! ki saMThANasa Thie paNNatte ?) payandriya tiyayAni mohAzirIra sAvan ! // // 2 // cha ? (goyamA ! chavvihasa ThANasa Thie paNNate) : gautama ! 7 // 2 // 4i cha (taM jahA) te // 4 // 2 (samacauraMsasa ThANa. saMThie vi jAva huDa saThANasaThie vi) sabhayo21 sasthAna yAvat hu4 sasthAnamA (evaM pajjattApajjattANa vi) me 2 paryApta mane. aparyAptInA 5 (samucchima tirikkhajoNiya paMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saThANasaThie paNNatte) saMmami tiryaMca paMcendriyonA dArikazarIra he bhagavan! kevA AkAranA kahyAM che ? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyodhinI TokA pada 21 sU0 2 audArikazarIrasaMsthAnanirUpaNam 19 saMsthitaM prajJaptam ? gautama ! paDUvidhasaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, tadyathA-samacaturasraM yAvad, huNDasaMsthAnasaMsthitam, evaM paryAptAparyAptAnAmapi 3, evamete tiryagyonikAnAm audhikAnAM naya AlApakAH, jalacarapaJcendriyatiryagyonikaudArikazarIraM khalu bhadanta ! kiM saMsthAnasaMsthita prajJaptam ? gautama ! SaividhasaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, tadyathA-samacaturastram yAvad huNDam, evaM paryAptAparyAptAnAmapi, saMmUcchimajalacarAH huNDasaMsthAnasaMsthitAH, eteSAzcaiva paryAptA api AkAra kA kahA hai ? (goyamA ! huMDasaMThANasaMThie paNNatte) gautama ! huMDasaMsthAna yAlA kahA hai (evaM pajattApajjattANa vi) isI prakAra paryAptoM-aparyAptoM kA bhI (gambhavakkaMtiyatirikkha joNiya paMciMdiyaorAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANa saMThie paNNatte ?) he bhagavan ! garbhaja tiyeca paMcendriya audArikazarIra kisa AkAra kA hai ? (goyamA! chavviha saMThie paNNatte) he gautama ! chaha prakAra ke saMsthAna vAlA kahA hai (taM jahA-samacauraMse jAva huMDasaMThANasaMThie) yaha isa prakAra-samacaturasra yAvat huMDaka saMsthAna vAlA (evaM pajattApajjattANa vi) isI prakAra paryAptoM-aparyAptoM kA bhI (evamete) isa taraha ye (tirikkhajoNiyANaM) tiryagyonikoM ke (ohiyANaM) audhikoM ke (Nava AlAvagA) nau AlApaka (jalayaratirikkha joNiya orAliyasarIre NaM bhate! kiMsaMThANa saMThie paNNatte ) jalacara tiryaMca audArikazarIra he bhagavan ! kisa AkAra kA kahA hai ? (goyamA! chacihasaMThANasaMThie paNNatte) he gautama! chaha taraha ke saMsthAna vAlA kahA hai (taM jahA-samacauraMse jAca huMDe) samacaturasra yAvat huMDa (evaM pajattApajjattANa ci) isI taraha paryAptoM-aparyAptoM kA bhI (saMmucchimajalayarA huMDasaMThANa saMThiA (goyamA ! huDa saMThANasalie paNNatte) he gautama ! husaMsthAnayANA ghai cha (evaM pajjattApajjattANa vi) se prAre paryApto mana aparyA sonA 595 (ganbhavakkaMtiya tirikkhajoNiya paMcidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThoNasaM Thie paNNate ) he bhagavan ! galatiya ya 5'yendriya bhauhA24362 / 2 / 2 / yahAM cha ? (goyamA ! chavvihasa ThANasaThie paNNatte) : gautama! 7 prA2nA sthAnavANa cha (taM jahA-samacauraMse jAva huDasa ThANasaThie) te mA prahAre-samayaturasa yAvat 4 sayAnA (evaM pajjattApajjattANa vi) se prakAre paryAptI-aparyAptInA paY (evamete) me rIte the| (tirikkhajoNiyANaM) tiya yoniDAnA (ohiyANaM) mobihInA (Nava AlAvagA) na5 25 / thAya che. (jalayaratirikkhajoNiya orAliyasarIre NaM bhaMte kiM saThANasaM Thie paNNatte) saya2 tiya"ya mohAri4zarI2 he mAvan ! upA 212 // 3 cha ? (goyamA ! chavvihasa ThANa. saMThie paNNatte) he gautama ! 7 gatanA sasthAnavA gai cha (taM jahA-samacauraMse jAva huDe) sabhayaturakha yAvat 44 (evaM pajjattA pajjattANa vi) me zata paryAptI-aparyAptInA pa. (samucchimajalayarA huDasa ThANasaThiA) sabhUchi saya2 hu saMsthAnamA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 620 prajJApanAsUtre aparyAptA api evaJcaiva, garbhavyutkrAntikajalacarAH pavidhasaMsthAnasaMsthitAH, evaM paryAptAparyAptAnAmapi, evaM sthalacarANAmapi navasUtrANi, evaM catuSpada sthalacarANAmapi, uraHparisarpasthalacarANAmapi bhujaparisarpa sthalacarANAmapi, evaM khecarANAmapi nava sUtrANi, navaraM sarvatra saMmUcchimAH huNDasaMsthAnasaMsthitA bhaNitavyAH, itare SaTsvapi, manuSyapaJcendriyaudArikArIraM khala bhadanta ! kiM saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! SaDvidhasaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, tadyathA-samacaturasram yAvad huNDam, paryAptAparyAptAnAmapi evaJcaiva, garbhavyutkrAntikAsaMmUrchima jalacara huMDa saMsthAna vAle hote haiM (etesiM ceva pajjattA vi apajjattA ghi evaM ceva) inake paryApta aura aparyApta bhI isI prakAra samajha leveM ___ (ganbhavatiyajalayarA chavyiha saMThANasaMThiyA) garbhaja jalacara chahoM saMsthAna vAle hote haiM (ecaM pajattApajjatsANa vi) isI prakAra paryAptoM-aparyAptoM ke bhI (evaM thalayarANa vi gavasuttANi) isI prakAra sthalacaroM ke bhI nau sUtra (evaM cauppayathalayarANa vi) isI prakAra catuSpada sthalacaroM ke bhI (uraparisappathalayarANa vi) uraparisarpa sthalacaroM ke bhI (bhuyaparisappathalayarANa vi) bhujaparisarpa stharacaroM ke bhI (evaM khahayarANa vi NavasuttANi) isI prakAra khecaroM ke bhI nau sUtra (navaraM) vizeSa (savyastha) sarvatra (samucchimA hu~isaMThANa saMThiA) saMmUrchima huMDakasaMsthAna vAle (bhANinyA) kahane cAhie (iyare chasu thi) anya chahoM saMsthAna vAle bhI hote haiM (maNUsapaMciMdiya orAliyasarIre NaM bhate! kiMsaMThANasaMThie) manuSya paMce ndriya audArika zarIra he bhagavan ! kisa saMsthAna vAlA hai ? (goyamA! chabdhiha saMThANasaMThie paNNatte) chaha prakAra ke saMsthAna vAlA hai (taM jahA samacauraMse jAya hAya che (etesiM ceva pajjattA vi apajjattA vi evaM ceva) samanA yAta bhane aparyApta pA se prAre (gabbhavakkaMtiyajalayarA chavviha saThANasaThiyA) gama ya2 chamme sasthAna rAya cha (evaM pajjattApajjANa vi) me 4 // 2 paryApta-55onA 5 (evaM thalayarANa vi Nava suttANi) me 54Are sthAyaronA 5 nava sUtra (evaM cauppaya thalayarANa vi) me ghAre yatu056 sthAyarAnA 51 (uraparisappa thalayarANa vi) me prAre 72parisa5 sthAyarAnA 5Y (bhuyaparisappa thalayarANa vi) su45risa5 25syshen| 5] (evaM khahayarANa vi Nava suttANi) me4 542 meyarAnA 55 5 sUtra (navaraM) vizeSa (savvattha) satra samucchimA huDa saThANasaThiyA) sa bhUchi ma hu~ sayAnA (bhANiyavvA) iyA me (iyare chasu vi) anya chaye sayAnA Myaa. (maNUsa paMciMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saThANasaThie) manuSya payandriya mo2i4212 he lagavan ! yA saMsthAna cha ? (goyamA! chavviha saThANasaM Thie paNNatte) cha / saMsthAnamA cha (taM jahA-samacauraMse jAva huDe) te mAre zrI prazAnasUtra:4
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 2 audArikazarIrasaMsthAnanirUpaNam nAmapi evaJcaiva, paryAptAparyAptAnAmapi ekzcaiva, saMmUchimAnAM pRcchA, gautama ! huNDasaMsthAnasaMsthitAH prajJaptAH // suu02|| _____TIkA-atha pUrvoktAnAmauzArikazarIrANAM yathA nirdezaM saMsthAnAni prarUpayitumAha'orAliyasarIreNaM bhaMte ! ki saMThie paNNatte?' he bhadanta ! audArikazarIraM khalu kiM saMsthitaM-kimAkAraM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'NANAsaMThANasaMThie paNNa ' audArikavArIraM tAvat nAnAsaMsthAnasaMsthitam-nAnAsaMsthAneSu-vividhAkAreSu nAnAsaMsthAnaH huMDe) vaha isa prakAra-samacaturastra yAvat huMDa (pajattApajjattANa vi evaM ceva) paryAsoM aura aparyAptoM kA bhI isI prakAra (ganbhavatiyANa vi evaM ceca) garbhajoM kA bhI usI prakAra (pajattApajattANa vi evaM ceva) paryAptako-aparyAptakoM kA bhI isI prakAra (saMmucchimANaM pucchA ?) saMmUrchimoM saMbaMdhI prazna ? (goyamA! huMDasaMThANasaMThiyA paNNattA, he gautama ! huDa saMsthAna vAle kahe haiM ___TIkArtha-pUrvokta audArika zarIroM ke saMsthAna arthAtU AkAra kA aba anu krama se prarUpaNa karate haiM gautamasvAmI-hebhagavan ! audArikazarIra kisa AkAra kA kahA gayA hai ? bhagavAn-he gautama! audArika zarIra ke saMsthAna aneka hote haiM, kyoMki jIvoM meM jAtiyoM ke bheda se zarIra kI AkRti meM bhI bheda ho jAtA hai| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! ekendriyoM kA audArika zarIra kisa AkAra kA kahA hai? bhagavAna-he gautama ! ekendriya kA audArika zarIra nAnA saMsthAna cAlA hotA hai, kyoMki ekendriyoM meM pRthvIkAya Adi garbhita haiM aura una saba kA yamayatu2kha yAvat hu (pajjattApajjattANa vi evaM ceya) paryApta ana paryAptAnA 515 se prAre (gabbhavakaMtiyANa vi evaM ceva) gama nA 595 me4 prAre (pajjattApajjattANa vi evaM ceva) paryAptI-2mayatAnA 5 me re (samucchimANaM pucchA ?) sa bhUchimasamayA prazna cha. (goyamA ! huDa saThANasaThiyA paNNattA) : gautama ! sasthAnavANA hyAM che. TIkArtha-pUrvokta audArika zarIranA saMsthAna athotu AkAranI have anukrame prarUpaNa zrI gautamasvAmI-he bhagavana! dArikazarIra kevA AkAranA kahelA che? zrI bhagavAna- gautama! dArika zarIranA saMsthAna aneka hoya che, kemake jIvanamAM jAtinA bhedathI zarIranI AkRtimAM paNa bheda thaI jAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana! ekendriyanA audArikazarIra kevA AkAranA kahyAM che? zrI bhagavAna-he gautama ! ekedriyanA dArika zarIra nAnA saMsthAnavALA hoya che, kemake ekendrimAM pRthvIkAyika Adi garbhita che ane te badhAnA saMsthAna alaga zrI. prshaan| sUtra:4
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 prajJApanAsUtre vividhAkArairvA saMsthitaM-vyavasthitaM prajJaptam-kavitam asmAbhistIrthadbhiriti zeSaH, jIvajAtibhedena saMsthAnabhedabhAvAt, gautamaH pRcchati-'egidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! ki saMThie paNNatte ? he bhadanta ! ekendriyaudArikazarIraM khalu ki saMsthAnasaMsthitaM-kimAkAravyavasthitaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' gautama ! 'NANAsaMThANasaMThie paNNatte' ekendriyaudArikazarIraM nAnAsaMsthAnasaMsthitam-anekAkAravyavasthitaM prajJaptam, tathA ca pRthiyIkAyikAdiSu ekendriyeSu pratyekaM saMsthAnabhinnatvAd ekendriyaudArikazarIre nAnAsaMsthAnasaMsthitatvaM bodhyam, gautamaH pRcchati-'puDhavikAiyaegidiya orAliyasarIreNaM bhaMte ! kiM saMThie paNNate?' he bhadanta ! pRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIraM khalu bhadanta ! ki saMsthitam-kimA. kAraM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA he gautama ! 'masUracaMdasaMThANasaMThie paNNatte' pRthivI. kAyikaikendriyaudArikazarIraM masUra candrasaMsthAnasaMsthitam-masUro dhAnyavizeSazcipiTAkAro'ntoraktarUpastasya candraH- candrAkAram arddhadalaM masUradAliketyarthaH tasyeva yatsaMsthAnam-AkAravizeSastena saMsthitam-vyavasthitaM prajJaptam, 'evaM suhumapuDhavikAiyANavi bAyarANavi evaMceva, pajjattApajjattANavi evaMceva' evam-samuccaya pRthivI kAyikAnAmiva sUkSapapRthivIkAyikAnAmapi bAdarANAmapi pRthivIkAyikAnAmaudArikazarIrANAm, evaJcaiva-pUrvoktarItyaiva masaracandrasaMsthAna alaga-alaga prakAra kA hotA hai| gautamasvAmI-he bhagavana ! pRthvIkAyika ekendriyoM kA audArikazarIra kisa AkAra kA kahA gayA hai ? bhagavAn-he gautama ! pRthvIkAyika ekendriyoM kA audArika zarIra masara kI dAla ke AkAra kA kahA hai / masUra eka prakAra kA dhAnya hai jisa kA AkAra capaTA hotA hai| yahAM masUra kA AdhA hissA arthAt eka bhAga samajhanA cAhie jaise samuccaya pRthvIkAyikoM ke zarIra kA AkAra kahA hai, usI prakAra sUkSma pRthvIkAyikoM aura bAdara pRthvIkAyikoM ke audArika zarIroM kA AkAra bhI samajha lenA cAhie / arthAt unake zarIra kA saMsthAna bhI masUra kI dAla alaga prakAranA hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! pRthvIkAyika ekendriyanA dArika zarIra kevA AkAranA hoya che ? bhagavAna-he gautama! pRthvIkAyika ekaddhinA dArikazarIra masUranI dALanA AkAranA kahyAM che. masUra eka prakAranuM anAja che. jene AkAra capaTI hoya che. ahIM masUrane aDadhe bhAga arthAt eka phADa samajavI joIe. je samuccaya pRthvIkAvikonA zarIrane AkAra kahyo che, eja prakAre sUkSama pRthvIkAyike ane bAdara pRthvIkAcikenA dArikazarIrane AkAra paNa samaja joIe. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 2 audArikazarIrasaMsthAnanirUpaNam 623 saMsthAnasaMsthita AkAro'vaseyaH, tathA paryAptAnAm aparyAptAnAzcApi pRthivIkAyikaudArikazarIrANAm evaJcaiva-pUrvoktarItyaiva masUracandrasaMsthAnasaMsthita AkAro'vaseyaH, tathA ca sUkSmANAM bAdarANAM paryAptAnAmaparyAptAnAJca pRthivIkAyikAnAm audArika zarIrANi masUracandrasaMsthAnasaMsthitAni bodhyAni iti phastim, gautamaH pRcchati-'AukAiya egidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThie paNNatte ?' he bhadanta ! akAyikaikendriyaudArikazarIraM khalu kiM sasthitam-kimAkAraM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! thibukabiMdusaMThANasaMThie paNNatte' akAyikaikendriyaudArikazarIraM stibukabindusaMsthAnasaMsthitam-stibukAkAro binduH stibukavinduH, yo hi vAtAdinA itastato no vikSipto bhavati sa stibukabindurvyapadizyate tasyeva yatsaMsthAnam AkAravizeSastena saMsthitaM-vyavasthitaM prajJaptam, 'evaM muhuma bAyarapajjattApajjattANavi' evam-samuccayApkAthikAnAmiva sUkSmavAdaraparyAptAparyAptA nAmapi caturbhedabhinnAnAmapkAyikaikendriyaudArikazarIrANAmAkAraH stibukabindusaMsthAnasaMsthi ke samAna hotA hai / paryApta aura aparyApta pRthvIkAyikoM ke audArika zarIroM kA AkAra bhI isI prakAra kA jAnanA caahie| isa prakAra sUkSma, pAdara, paryApta tathA aparyAsa sabhI prakAra ke pRthvIkAyikoM ke audArikazarIra masUra kI dAla jaise AkAra ke hI hote haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! apkAyika ekendriyoM ke audArika zarIra kA kaisA AkAra kahA gayA hai ? ___bhagavAn-he gautama ! apkAyika ekendriyoM ke zarIra kA AkAra stibukacindu pAnIbulabulA jaisA hotA hai / jo bUda vAyu Adi ke bArA idhara udhara phailA naho-jamA huA ho vaha bUda stibuka bindu kahalAtA hai| usakA jaisA AkAra hotA hai, vaisA hI apkAyika ekendriyoM ke audArika zarIra kA hotA hai| sUkSma vAdara, paryApta aura aparyApta apkAyiko ke zarIra kA AkAra bhI samuccaya arthAt temanA zarIranA saMsthAna paNa masUranI dALanA samAna hoya che. paryApta ane aparyApta pRthvIkAyikanA audArika zarIranA AkAra paNa eja prakAranA jANavA joie. e prakAre suhama, bAdara, paryApta, aparyApta, badhA prakAranA pRthvIkAyikAnA dArika zarIra masUranI dALa jevA AkAravALA ja hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! aprakAyika ekendriyenA dArikazarIrane ke 12 cha ? zrI bhagavAna-he gautama ! apUkAyika ekendriyenA zarIrane AkAra tibakaba (pANInA parapoTA) jevo hoya che. je bindu vAyu Adi dvArA Amatema phelAela na hoya paNa jAmeluM hoya, te TIpuM stikabindu kahevAya che. teno je AkAra hoya che te ja apakayika ekendriAnA dArika zarIrane hoya che. sUma, bAdara, paryApta ane aparyApta . zrI. prshaan| sUtra:4
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 prajJApanAsUtre to'vaseya ityarthaH tathA ca sUkSmANAM bAdarANAM paryAptAnAm aparyAptAnAzcApkAyikAnAmaudArikazarIrANi stibukabindusaMsthAnasaMsthitAni iti-phalitama, gautamaH pRcchati-'te ukkAiya egidiya orAliyasarIreNaM bhaMte ! kiM saMThie paNNatte ?' he bhadanta ! tejaskAyikaikendriyaudArikazarIraM khalu kiM saMsthitaM-kimAkAraM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'maIkalAva saMThANasaMThie paNNatte' tejaskAyikai kendriyaudArikazarIraM sUcIkalAesaMsthAnasaMsthitam prajJaptam, 'evaM suhumabAyarapajjattApajjattANa vi' evam-samuccaya tejaskAyikAnAmiva sUkSmabAdaraparyApatAparyAptAnAmapi tejaskAyikaikendriyaudArikazarIrANAmAkAraH sUcIkalApa saMsthAnasaMsthito'vaseyaH, tathA ca sUkSmANAM bAdarANAM paryAptAnAm aparyAptAnAzcApi tejaskAyikAnAmaudArikazarIrANi sUcIkalApasaMsthAnasaMsthitAni bhavantIti bodhyam, 'vAukkAiyANavi paDAgAsaThANasaMThie' vAyukAyikAnAmapi samuccayAnAmaudArikazarIraM patAkAsaMsthAnaapkAyikoM ke samAna stibuka bindu jaisA hI hotA hai| isa prakAra akAdhika ekendriya cAhe sUkSma ho cAhe bAdara, cAhe paryApta ho athavA aparyApta, saba ke zarIra kA AkAra stibukabindu ke samAna hI hotA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! tejaskAyika ekendriya ke audArikazarIra kisa AkAra vAlA kahA gayA hai ? bhagavAn-he gautama ! tejaskAyika ekendriyoM kA audArika zarIra sUcIka lApa ke AkAra kA hotA hai| arthAt jaise suiyoM ke samUha kA AkAra hotA hai vaisA hI tejaskAyika ekendriya jIvoM ke audArika zarIra kA AkAra hai| sUkSma cAdara, paryApta aura aparyApta tejaskAyikoM ke audArika zarIra kA saMsthAna bhI sUcIkalApa ke jaisA hI samajhanA caahie| vAyukAyikoM ke audArika zarIra kA saMsthAna patAkA ke AkAra kA hai, arthAt dhvajA kA jesA AkAra hotA hai, vaisA hI vAyukAya ke audArikazarIra kA aprakAcikenA zarIrano AkAra paNa samuccaya aprakAcikenA samAna stibukabindu jevA hoya che. e ja prakAre apUkAyika ekendriya pachI sUkSama hoya ke pachI bAdara hoya, paryApta hoya agara aparyApta hoya, badhAnA zarIrano AkAra stibukabijunA samAna ja hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! tejaskAyika ekendriya audArika zarIra kevA AkAravALA asA cha ? zrI bhagavAna-he gautama ! tejaskAyika ekendrionA audArikazarIra sUcIlApanA AkAranA hoya che, arthAt je senA samUhane AkAra hoya che te ja tejaskAyika ekendriya-jIvanA audyArika zarIrano AkAra che. sUma, bAdara, paryApta ane aparyApta tejaskAcikenA dArika zarIranuM saMsthAna paNa sUcakalApanA jevuM ja samajavuM joIe. vAyukAyikanA dArika zarIranuM saMsthAna patAkAnA AkAranuM che, arthAt davajAne je AkAra hoya che, te ja vAyukAyikanA dariphazarIrano paNa hoya che. e ja prakAre zrIprazAnasUtra:4
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 mU0 2 audArikazarIrasaMsthAnanirUpaNam 625 saMsthitam-patAkAyA:-dhvajasya yata saMsthAnam-AkAravizeSastena saMsthitam-vyavasthitam avaseyam 'evaM suhumavAyara panjattApajattANa vi' evam-samuccaya vAyukAyikAnAmiva sUkSma bAdaraparyAptAparyAptAnAmapi caturmedabhinnAnAM vAyukAyikaikendriyaudArikazarIrANAmAkAraH patAkAsaMsthAnasaMsthito'vaseyaH, tathA ca sUkSmANAM bAdarANAM paryAptAnAm aparyAptAnAzcApi vAyukAyikAnAmaudArikazarIrANi patAkAsaMsthAnasaMsthitAni avaseyAnIti phalitam, 'vaNaphaikAiyANaM NANAsaMThANasaMThie paNNatte' vanaspatikAyikAnAm ekendriyavizeSANAmaudArikazarIraM nAnAsaMsthAnasaMsthitaM-vividhAkAravyavasthitaM prajJaptam, 'evaM muhumabAyarapajjattA. pajjattANavi' evam-samuccaya vanaspatikAyikAnAmiva sUkSmabAdaraparyAptAparyAptAnAmapi vanaspatikAyikaikendriyaudArikazarIrANAmAkAro nAnAsaMsthAnasaMsthito'vaseya stathA ca sUkSmANAM bAdarANAM paryAptAm aparyAptAnAmapi vanaspatikAyikAnAmaudArikazarIrANi nAnAsaMsthAnasaMsthitAnIti phalitam, dezajAtikAlabhedAt teSAM saMsthAnAnAmanekatvAt, gautamaH pRcchati-'beiMdiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThie paNNatte ?' he bhadanta ! dvIndriyaudArikazarIraM khalu kiM saMsthitaM kimAkAraM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA ! he gautama! 'huMDasaMThANasaMThie paNNatte' dvaundriyaudArikazarIraM huNDasaMsthAnasaMsthitam-huNDo romAdirahitaH AkAra hotA hai| isI prakAra sUkSma vAyukAyikoM, paryApta vAyukAyikoM tathA aparyApta vAyukAyikoM ke audArikazarIra kA saMsthAna bhI patAkA ke jaisA hI hotA hai| vanaspatikAyika ekendriyoM kA audArikazarIra vividha saMsthAnoM vAlA hotA hai, usakA koi eka niyata AkAra nahIM hai / sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta ke audArikazarIra kA bhI isI prakAra samajhanA caahie| tAtparya yaha hai ki yanaspatikAyika cAhe sUkSma ho yA bAdara, paryApta ho yA aparyApta, unake zarIra kA AkAra vividha prakAra kA hotA hai| sabakA AkAra ekasA nahIM hai| deza ke bheda se,jAti ke bheda se aura kAla Adi ke bheda se unake AkAra meM bhinnatA hotI hai| gautamasvAmI-he bhagavan / dvIndriya jIvoM ke audArikazarIra kA kaisA AkAra hotA hai ? sUkSmavAyukAyika, bAdaravAyukAyika, paryApta vAyukAyike tathA aparyApta vAyukAyikanA dArika zarIranA saMsthAna paNa patAkA jevA hoya che. vanaspatikAyika ekendriyanA audArika zarIra vividha saMsthAnevALA hoya che, temane koI eka niyata AkAra nathI. sUma, bAdara, paryApta ane aparyAptanA dArikazarIranuM paNa eja prakAre samajavuM joIe. tAtparya e che ke vanaspatikAyika je ke sUkama hoya, paryApta hoya ke aparyApta, temanA zarIrane AkAra vividha prakArano hoya che, badhAnA AkAra eka sarakhA nathI hotAM. dezanA bhedathI jAtinA bhedathI ane kALa AdinA bhedathI temanA AkAramAM bhinnatA hoya che. zrI zaitamasvAmI-he bhagavana ! dvIndriya jInA dArika zarIra kevA AkAranA hoya che ? pra0 79 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 ___ prajJApanAsUtre pakSivizeSaH 'vaTe' itibhASAprasiddha stasyeva yat saMsthAnam-AkAravizeSastena saMsthitamvyavasthitaM prajJaptam, 'evaM pajjatA jattANavi' evam-samuccaya dvIndriyANAmiva paryAptAparyAptAnAmapi dvIndriyaudArikazarIrANAmAkAro huNDanAmapakSivizeSasaMsthAnasaMsthito'vaseyaH, 'evaM teiMdiyacauridiyANavi' evam-dvIndriyANAmiva trIndriyacaturindriyANAmapi samuccayAnAM paryAptAparyAptAnAJcaudArikazarIrANAmAkAro huNDasaMsthAnasaMsthito'vaseyaH, tathAca dvitricaturindriyANAM pratyekaM paryAptAnAmaparyAptAnAJcaudArikazarIrANi huNDasaMsthAnasaMsthitAni iti phalitam, gautamaH pRcchati-paMciMdiyatirikkhajoNiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte ?' he bhadanta ! paJcendriyatiryagyonikaudArikazarIraM khalu ki saMsthAnasaMsthitam-kimAkAreNa vyavasthitaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'chaviha. saMThANasaMThie paNNatte' paJcendriyatiryagyo nikaudArikazarIraM sAmAnyataH SaDUvidhasaMsthAna bhagavAn-he gautama ! dvIndriyoM kA audArikazarIra hUMDaka saMsthAna kA hotA hai| eka vizeSa prakAra kA pakSI, jisa ke zarIra meM romAdi nahIM hote aura jo 'baTera' nAma se prasiddha hai, vaha huNDa kahalAtA hai / usakA jaisA AkAra huMDa. saMsthAna kahA jAtA hai / dvIndriyoM kA zarIra huDasaMsthAna vAlA hI hotA hai, cAhe ve paryApta hoM athavA aparyApta hoN| / isI prakAra trIndriyoM ke aura caturIndriyoM ke audArika zarIra kA saMsthAna bhI huMDaka hI hotA hai| ve cAhe paryApta hoM athavA aparyApta ho, saba kA saMsthAna huDaka hI samajhanA cAhie / phalitArtha yaha hai ki saba vikalendriyoM ke audArikazarIra kA AkAra huDaka hI hotA hai bhale ve dvIndriya hoM, trIndriya hoM yA caturindriya hoN| - gautamasvAmI-he bhagavan ! paMcendriya tiryagyonikoM ke audArika zarIra kA kaisA AkAra kahA hai ? zrI bhagavAna-he gautama! dvIndriAnA aMdArika zarIra haMDaka saMsthAnanA hoya che. eka vizeSa prakAranuM pakSI jenA zarIramAM rUMvADAM nathI rahetAM ane je baTera nAmathI prasiddha che te huMDa kahevAya che. enA sarakhA AkAra haMDa saMsthAna kahevAya che. dvIndriyenAM zarIra haMDa saMsthAnavALAM ja hoya che. cAhe te paryApta hoya ke aparyApta hoya. eja prakAre trIndriyonA ane cAra IdrinA audArika zarIranA saMsthAna paNa huMDaka ja hoya che, teo pachI paryApta hoya ke aparyApta hoya. badhAnA saMsthAna haMDaka ja samajavAM joIe. phalitArtha e che ke, badhA vilendriyanA dArika zarIrane AkAra huMDaka ja hoya che pachI te dvIndriya hoya, trIndriya hoya, athavA caturindriya hoya. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! pandriya tinikenA audArika zarIra kevA AkAranA heya che? zrI. praapn| sUtra:4
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 21 sU0 2 audArikazarIra saMsthAnanirUpaNam 627 saMsthitaM prajJaptam, 'taM jahA - samacauraMsa saMThANasaMThie jAva huMDasaMThANasaMThie vi' tadyathA - samacaturasrasaMsthAnasaMsthitam - samAzcatasro'srayo yasya tat samacaturasraM samacatuSkoNam tadrUpameva yat saMsthAnaM tena saMsthitam - vyavasthitam, yAvad - nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnasaMsthitam, sAdi saMsthAnasaMsthitam vAmanasaMsthAnasaMsthitam kubja saMsthAnasaMsthitam, huNDa saMsthAna saMsthitamapi prajJaptam, ' evaM pajjattApajatANavi 3' evam - samuccayapaJcendriyatiryagyonikAnAmiva paryAptA paryAptAnAmapi paJcendriya tiryagyonikA nAmaudArikazarIrANi kAnicit samacaturatrasaMsthAnasaMsthitAni kAnicidanyagrodhaparimaNDalasaMsthAnasaMsthitAni kAnicit sAdi saMsthAnasaMsthitAni kAnicid vAmanasaMsthAnasaMsthitAni kAnicit kubja saMsthAnasaMsthitAni kAnicit huNDasaMsthAnasaMsthitAni bhavanti tathA ca samuccayaparyAptAparyAptAnAM paJcendriya tiryagyonikaudArikazarIrANAM trayANAmapi pratyekamAlApakapadkamava seyam, tatra samAH " bhagavAn - he gautama! paMcendriya tiryacoM ke zarIra kA saMsthAna chaha prakAra kA kahA gayA hai / vaha isa prakAra hai- kisI kA saMsthAna samacaturasra hotA hai, kisI kA nyagrodhaparimaMDala, kisIkA sAdi (svAti), kisI kA vAmana (baunA) kisIkA kubjaka ( kubaDA ) aura kisI kA huDa saMsthAna hotA hai / jisa zarIra ke cAroM koNasama ho, vaha samacaturasra kahalAtA hai| paryApta aura aparyApta paMcendriya tirya. co ke audArika zarIra bhI samuccaya paMcendriya tiryaMcoM ke zarIra ke saMsthAnoM ke samAna hI saMsthAna vAle, hote haiM, arthAt koI samacaturasra saMsthAna vAle koI nyagrodhaparimaMDala saMsthAna vAle, koI sAdi saMsthAna vAle, koI vAmana saMsthAna vAle koI kubjaka saMsthAna vAle aura koI huMDa saMsthAna vAle hote haiM / isa prakAra samuccaya, paryAptaka aura aparyAptaka paMcendriya tiryacoM ke audArika zarIra chahoM saMsthAna vAle kahane cAhie, arthAt pratyeka ke chaha-chaha AlApaka kahane caahie| chahoM saMsthAnoM kA artha isa prakAra hai zrI bhagavAn he gautama ! paMcendriya tiya cAnA zarIranA sasthAna cha prakAranA kahelAM che. te A prakAre che-kAinA saMsthAna samacaturasa hAya che, kAinA nyagradhaparimala, koInA sAdi (svasti), kAinA vAmana kAinA kuJjaka (kukhaDA) ane koinA huDa sasthAna, je zarIranA cAre khUNA sama hAya te samacaturasra kahevAya che. paryApta ane aparyApta pa'cendriya tiya cAnA audArikazarIra paNa samuccaya paoNMcendriya tiryaMcAnA zarIranA saMsthAnAnA samAna ja saMsthAnavALA hoya che, arthAt |Ai samacaturasa saMsthAnavALA, koi nyagrodhaparima`Dala sasthAnavALA, kaiAi sAdi saMsthAnavALA, kai vAmana sasthAnavALA, koi kuJjaka saMsthAnavALA ane koi huM saMsthAnavALA hoya che. e prakAre samuccaya paryApta ane aparyApta paMcendriya tiya cAnA audyArikazarIra chae saMsthAnavALA kahevAM neI e, arthAt pratyekanA cha-cha AlApaka kahevAM joIe. chae saMsthAnanA atha A prakAre che zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ dara8 prajJApanAsUtra sAmudrikazAstroktalakSaNA avisaMgadinyazcatasro'srayaH-caturdig vibhAgopalakSitAH zarIrAvayavA yasya tat samacaturasraM samAsAnto'c pratyayaH, samacaturasraJca tatsaMsthAnaM ceti samacaturasra saMsthAnaM tena saMsthitaM samacaturasra saMsthAnasthitam, evam-nyagrodhaiva parimaNDalam-golAkAro yasya tat nyagrodhaparimaNDalam, yathA-nyagrodho vaTavRkSaH, uparivistIrNo'dhastu saMkSipto bhavati tadvat saMsthAnaM nAbherupari paripUrNapramANa madhastu saMkSiptaM tadnyagnodhaparimaNDalaM vyapadizyate, evam Adipadena nAbheradhastano dehabhAga utsedhAparaparyAyo gRhyate tAdRzena nAbheradhastanabhAgarUpeNa AdinA saha vartate yat tat sAdisaMsthAnam bhavati tathA ca yat saMsthAna nAbheradhastAt pramANapUrvakamupari ca parihInaM tatsAdIti vyapadizyate, evaM yatra zirogrIvaM pANipAdAdikazca yathAyogyapramANalakSaNopetaM vakSaHsthalodarAdikazca nimnIbhUtaM tat kubja (1) samacaturastra saMsthAna-jisa zarIra ke cAroM ora ke cAroM astra-koNa yA vibhAga sAmudrika zAstra meM kathita lakSaNoM ke anusAra sama hoM, yaha zarIra samacaturasra saMsthAna vAlA kahalAtA hai aura aisA saMsthAna bhI samacaturasra saMsthAna hI kahalAtA hai| (2) nyagrodhaparimaMDala saMsthAna-nyagrodha kA artha hai vaTa yA vaDa / vaTa vRkSa UparI bhAga meM vistIrNa aura nicale bhAga meM saMkSipta hotA hai| isI prakAra nAbhi ke Upara ke zarIra ke avayava pUrNa pramANa vAle hoM aura nIce ke avayava saMkSipta hoM, vaha zarIra kA AkAra nyagrodha parimaMDala kahalAtA hai| ___(3) sAdi saMsthAna-sAdi' zabda meM jo 'Adi' aMza hai usase nAbhi ke nIce kA bhAga liyA jAtA hai, usa nAbhi ke adhastana bhAgarUpa Adi ke sAtha jo ho vaha saMsthAna sAdi kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki nAbhi ke nIce kA bhAga pramANayukta honA aura Upara kA bhAga hIna honA sAdi saMsthAna hai| (1) samacaturasa saMsthAna-je zarIranI cAre bAjunA cAre asakeNa ke vibhAga sAmudrika zAstramAM kahelAM lakSaNAnusAra sama haya, te zarIra samacaturasa saMsthAna kahevAya che ane evAM saMsthAna samacaturasa saMsthAna kahevAya che. (2) jodhaparimaMDala saMsthAna-nyodhane artha che vaDa, vaTavRkSa uparanA bhAgamAM vistIrNa ane nIcenA bhAgamAM saMkSipta hoya che. e ja prakAre nAbhinA UparanA zarIranA avayavapUrNa pramANuvALA hoya ane nIcenA avayava saMkSipta haya, te zarIrane AkAra jodhaparimaMDala kahevAya che. (3) all sayAna-sA hamAre ' ma che tanAthI nAminA naayne| bhAga levAya che. te nAbhinA adhatana bhAgarUpa AdinI sAthe je hoya te saMsthAna sAdi kahevAya che tAtparya e che ke, nAbhinI nIcene bhAga pramANa yukta hoya ane Uparane bhAga hIna hoya te sAdi saMsthAna che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 2 audArikazarIrasaMsthAnanirUpaNam 629 saMsthAnamucyate, yatra tu vakSaH sthalodarAdikaM yathA pramANalakSaNopetaM vartate kintu pANipAdAdikaM parihInaM bhavati tad vAmanasaMsthAnaM vyapadizyate, yatra punaH sarve'pyavayavA yathoktapramANalakSaNahInA bhavanti tata huNDasaMsthAnaM vyapadizyate iti bodhyam, gautamaH pRcchati'samucchimatirikkhajINiya paMciMdiya orAliyasarIreNaM bhaMte ! ki saMThie paNNatte' he bhadanta ! saMmUchimatiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIraM khalu kiM saMsthitaM kimAkAraM prajJaptam ? bhagavAnAha-goyamA!' he gautama ! 'huMDasaMThANasaMThie paNNa' saMmUJchimatiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIraM huNDasaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam 'evaM pajattApajattANa vi' evam-saMmUcchimatiryagyonikAnAmiva paryAptA paryAptAnApi tiryagyonikasaMmUcchimapazcendriyaudArikazarIrANAm AkAro huNDa saMsthAnasaMsthito'vaseyaH, tahA-saMmUcchimaparyAptAparyAptAnAM trayANAmapi (5) kubjakasaMsthAna-jisa AkAra meM zira, gardana, hAtha, paira Adi pramANo. peta hoM kintu vakSasthala, udara Adi nIce ho, vaha kujaka saMsthAna kahalAtA hai (5) vAmanasaMsthAna-jisameM chAtI, peTa Adi aMga pramANayukta hoM kintu hAtha-paira Adi hIna hoM, vaha vAmanasaMsthAna kahalAtA hai| (6) jisameM sabhI aMgopAMga beDaula hoM, lakSaNa hIna ho, yaha huDakasaMsthAna samajhanA caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! saMmUrchima tiyAyonika paMcendriya audArikazarIra kisa AkAra kA kahA hai ? bhagavAn-he gautama ! saMmUrchima tiryagyonika paMcendriyoM kA audArikazarIra huMDa saMsthAna vAlA kahane meM AyA hai| isI prakAra saMmUrchima tiryaMcoM ke paryApta aura aparyApta ke zarIra bhI huMDasaMsthAna yAle hI hote haiN| isa prakAra samuccaya saMmUrchima tiryaca paMcendriyoM kA, saMmUrchima paMcendriya tiryaMcoM kA tathA aparyApta (4) kujaka saMsthAna-je AkAramAM mAthuM, gardana, hAtha, paga Adi pramANe pita hoya, paraMtu vakSasthala, udara AdinIce hoya te mujaka sthAna kahevAya che. (5) vAmana saMsthAna-jemAM chAtI, peTa Adi aMga pramANuyukta hoya, paraMtu hAtha, paga Adi hIna hoya, te vAmana saMsthAna kahevAya che. (6) hu sthAna-rema Amit me hAya, DIna hAya tene 4. saMsthAna samajavuM joIe. - zrI gautamasvAmI-he bhagavan! mUrNima tiryanika paMcayinA audArika zarIra kevA AkAranA kahyAM che? zrI bhagavAna he gautama! saMmUrchAima tiryanika pacendriyanA audArikazarIra haMDasaMsthAnavALAM kahyAM che. e ja prakAre saMbhUmi tiryaMcanA paryApta ane aparyAptanA zarIra paNa huMDasaMsthAnavALA ja hoya che. e prakAre samuccaya saMbhUmi tiryaMca paMce zrI. prshaan| sUtra:4
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 prajJApanAsUtre audArikazarIrANi huNDasaMsthAna saMsthitAni bhavanti, gautamaH pRcchati - 'gabbhavatiya tiri kkhajoNiya paMcidiya orAliyasarIreNa bhaMte / kiM saMThANasaMThie paNNatte ?' he bhadanta ! garbhavyutkrAntikatiryagyonikapaJcendriyaudArikazarIraM khalu ki saMsthAnasaMsthitam - kimA kAravyavasthitaM prajJaptam ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'chavvihasaMThANasaMThie paNNatte' garbhavyutkrAntikatiryagyonika paJcendriyaudArikazarIraM paravidha saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, 'taM jahA - samacauraMse jAva huMDaThANasaMThie' tadyathA - samacaturasraM yAvat-huMDa saMsthAnasaMsthitaM nyagrodhasaMsthAna saMsthitam - sAdisaMsthAnasaMsthitam, vAmana saMsthAnasaMsthitam kubja saMsthAnasaMsthitam, huNDa saMsthAnasaMsthitam ' evaM pajjatApajjattANavi 3' evam - garbhavyutkrAntika tiryagyonikAnAmiva paryAptA paryAptAnAmapi tiryagyonikagarbhavyutkrAntikapaJcendriyaudArikazarIrANAmAkAro yathokta ptamacaturasrAdiSaD vidhasaMsthAnasaMsthito'vaseyaH, tathA ca trayANAmapi garmavyutkrAntikaparyAptAparyAptAnAM paJcendriyatiryagyonikA nAmaudArikazarIrANi pUrvoktasaMmUrchima paMcendriya tiryacoM kA zarIra huMDa saMsthAna vAlA hI samajhanA cAhie / - bhagavan ! garbhaja tiryagyonika paMcendriya tirthaca kA audArikazarIra kisa saMsthAna vAlA hotA hai ? bhagavAn - he gautama! garbhaja tiryagyonika paMcendriya tiryaco kA audArikazarIra chahoM prakAra ke saMsthAno vAlA kahA hai| ve saMsthAna yoM haiM - samacaturasra yAvat hu' DasaMsthAna / arthAt samucatusra, nyagrodha, sAdi, vAmana, kubjaka aura huMDa saMsthAna | isI prakAra arthAt samuccaya garmaja tiryagyonika paMcendriyoM ke samAna paryApta aura aparyApta garbhaja tiryagyonika paMcendriyoM ke audArikazarIra bhI chahoM saMsthAnoM vAlA hotA hai| yahAM bhI sAmAnya, paryApta aura aparyApta garbhaja tiryagyonika paMcendriyoM kA zarIra chahoM saMsthAnoM vAlA samajha lenA cAhie / isa prakAra pUrvokta nau AlApaka audhika tiryagyonikoM ke hote haiM / bhAva ndriyAnA paryApta saMmUmi pa Mcendriya tiya cAnA tathA aparyApta saMmUmi pAMcendriyAnA zarIra huDasa sthAnavALAM ja samajavAM joIe. zrI gautamasvAmI-3 bhagavan ! gaja tiya gyeAnika pacendriya tiya conA audArikazarIra chae prakAranA sasthAnAvALAM kahelAM che. te saMsthAne Ama che-samacaturasra yAvat huMDasaMsthAna, kharthAt samacaturasa, nyagreodhaparima'Dala, sAhi, vAmana, kubja ane huMDasa MsthAna eja prakAre arthAt samuccaya gaja tigyAnika paMcendriyAnA samAna paryApta ane aparyApta gaja ti caiAnika paMcendriyAnA audArikazarIra paNa chee saMsthAnavALA hoya che. ahIM paNa sAmAnya, paryApta ane aparyApta gaja tiryaMcaiAnika pacendriyAnA zarIra chae sa MsthAnAvALAM samajI levAM joie. A prakAre pUrvokta nava AlApaka audhika ti caiAnikAnA hAya che, bhAva e che zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 mU0 2 audArikazarIrasaMsthAnanirUpaNam 631 samacaturasrAdi SavidhasaMsthAnasaMsthitAni bhavanti 'evamee tirikkhajoNiyANaM ohiyANaM Naya AlAyagA' evam-uktarItyA ete-pUrvoktAH nava AlApakA tiryagyonikAnAm audhikAnAMsamuccayAnAmavaseyAH, tatra trayANAM paJcendriyasamuccayatiyagyonikaparyAptAparyAptAnAM trayANAM saMmUrchima pazcendriyatiryagyonikaparyAptAparyAptAnAM trayANAJca garbhavyunkrAntika paJcandriyatiryagyonikaparyAptAparyAptAnAJca melanena nava AlApakA bhavanti itibhAvaH, gautamaH pRcchati'jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNate?' he bhadanta ! jalacarapazcendriyatiryagyonikaudArikazarIraM khalu kiM saMsthAnasasthitaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'chaviha ThANasaMThie paNNatte' jalacarapaJcendriyatiryagyonikaudArikazarIraM SaDvidhasaMsthAnasaMsthita prajJaptam, 'taM jahA-samacauraMse, jAya huMDe' samacaturasram, yAvat-nyagrodhaparimaMDalasaMsthAnasaMsthitam, sAdisaMsthAnasaMsthitam, kubja saMsthAnasaMsthitam, vAmanasaMsthAnasaMsthitaM huNDasaMsthAnasaMsthitamiti bhAvaH, 'evaM pajjattApajjatANavi' evam-uparyuktarItyA paryAptAparyAptAna ma pi jalacarapazcendriya tiryagyonikAnAmaudAyaha hai ki tIna paMcendriya samucca tiryagyoni ko, paryAptoM tathA aparyAptoM ke tIna saMmUrchima paMcendriya tiryaMcayonika, paryAptoM tathA aparyAptoM ke, tIna garbhaja paMcendriya tiryaca, paryAptakoM tathA aparyAptakoM ke, AlApaka milAne se saba mila. kara nau AlApaka hote haiN| ___gautamasvAmI-he bhagavana ! jalacara paMcendriya tiryacoM kA audArikazarIra kisa saMsthAnavAlA hotA hai ? bhagavAna-he gautama ! jalacara paMcendriya tiryaMcoM ke audArikazarIra chahoM saMsthAnoM vAle hote haiM / ve chaha saMsthAna isa prakAra haiM-samacaturasra saMsthAna, nyagrodhaparimaMDala saMsthAna, sAdi saMsthAna, kubjakasaMsthAna, vAmanasaMsthana aura huMDa saMsthAna / isI prakAra paryApta tathA aparyApta jalacara paMcendriya tiyacoM ke audArikazarIra bhI chahoM saMsthAnoM vAle hote haiN| ke, traNa paMcendriya samuccaya tinike, paryApta tathA aparyAptanA traNa saMmUrNima paMcendriyatiryacanika, paryApta tathA aparyAptanA, traNa garbhaja paMcendriyatiryaMcanA, paryAtake tathA aparyAptakanA AlApaka meLavavAthI badhA maLIne nava AlApaka thAya che. - zrI gautamasvAmI-he bhagavana! jalacara paMcendriya tiyanA dArikazarIra kyA saMsthAnavALA hoya che? zrIbhagavAna he gautama ! jaLacara paMcendriya tiryaMcanA audArikazarIra chae saMsthAne vALAM hoya che. te cha saMsthAna A prakAre che-samacaturasasaMsthAna, nyagrodha parimaMDalasaMsthAna, sAdi saMsthAna, kuSNakasaMsthAna, vAmana saMsthAna ane uMDasaMsthAna eja prakAre paryApta tathA aparyApta jalacara paMcendriyatinA audArika zarIra paNa e saMsthAnavALAM hoya che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 prajJApanAsUtre rikazarIrANi prAguktaSavidhasaMsthAnasaMsthitAni baseyAni, 'samucchima jalayarA huMDasaMThANasaMThiyA' saMmRcchima jalacarA huNDa saMsthAnasaMsthitAH avaseyAH, 'eesiM ceva pajjattA vi apajjattA vi evaM ceva' eteSAzcaiva-samUcchimajalacarANAM paryAptA api aparyAptA api ca eya. caiva-huNDasaMsthAnasaMsthitA avaseyAH, 'gambhavatiya jalayarA chaccihasaMThANasaMThiyA' garma vyutkrAntikajalacarAH SaividhasaMsthAnasaMsthiAtAH prajJaptAH, 'evaM pajattApajattANa vi' evamgarbhavyutkrAnti kajalacaroktarItyA paryAptAparyAptAnAmapi jalacaragarbhavyutkrAntikapazcandriyatiryagyonikAnAmaudArikazarIrANi samacaturasrAdiSaDavidhasaMsthAnasaMsthitAni apaseyAni, tathA ca sAmAnyajalacarANAM tatparyAptAnAmaparyAptAnAzcetyeteSAM trayANAM pratyekaM SaviSAlApena, teSAmeva jalacarANAM saMmUcchimAnAM tatparyAptAnAmaparyAptAnAca trayANAM pratyekamekaikAlApakena, teSAmeva jalacarANAM garbhavyutkrAntikAnAM tatparyAptAnAmaparyAptAnAzca trayANAmapi pratyekaM SaividhAlApena navAnAM teSAmaudArikazarIrANi ekonacatvAriMzad ___ saMmUchima jalacara cAhe ve paryApta hoM yA aparyApta, huMDa saMsthAna zarIravAle hote haiM, arthAt unake zarIra kA saMsthAna huMDa hotA hai| garbhaja jalacaroM ke zarIra chahoM saMsthAnoM vAle hote haiN| unake paryAptoM aura aparyAptoM ke zarIra bhI chahA~ saMsthAnoM vAle hote haiM / isa prakAra sAmAnya garbhaja jalacaroM, paryApta garbhaja jalacaroM aura aparyApta garbhaja jalacaroM tInoM ke zarIra chahoM saMsthAnoM vAle samajhane caahie| ___isa prakAra sAmAnya jalacaroM ke, unake paryAptoM ke aparyAptoM ke yo tIna meM se pratyeka ke chaha-chaha prakAra ke AlApaka, saMmaThima jalacara, paryApta saMmachima jalacara,aparyApta saMmUrchima jalacara, yo tIna meM se pratyeka ke chaha-chaha AlApaka, garbhaja jalacara, paryApta garbhaja jalaghara, aparyApta garbhaja jala cara, yo tIna meM saMmUIima jalacara pachI te paryApta hoya agara aparyApta huMDasaMthAna zarIravALAM hoya che, arthAt temanA zarIranA saMsthAna huMDa hoya che. garbhaja jalacaronA zarIra chae saMsthAnevALAM hoya che. temanA paryApta ane aparyAptanA zarIra paNa chae saMsthAnevALAM hoya che. e prakAre sAmAnya garbha ja jalacara, paryApta garbhaja jalacare ane aparyApta garbhaja jalacare-traNenAM zarIra chae saMsthAnavALAM samajavAM joIe. e prakAre samAnya jalacaranA, temanA paryAptanA, aparyAptanA ema traNamAMthI pratyekanA cha-cha prakAranA AlApaka, saMmachima jalacara, paryApta saMmUIima jalacara, aparyApta saMmUchima jalacara, ema traNamAMthI pratyekanA cha-cha AlApaka thAya che. garbhaja jalacara, paryApta garbhaja jalacara, aparyApta garbha ja jalacara, Ama traNamAMthI pratyekanA cha prakAranA AlApaka, e prakAre navanA dArikazarIra ema 39 ogaNacAlIsa prakAranA saMrathAnavALA thAya che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 2 audArikazarIrasaMsthAnanirUpaNam 63 vidhasaMsthAnasaMsthitAni avaseyAni, 'evaM thalayarANadhi NavamuttarANi' evam-jalacaro. tarItyA sthalacarANAmapi paJcendriyatiryagyonikAnAmaudArikazarIraviSaye nava sUtrANisamuccayasthalacarANAM tatparyAptAnAmaparyAptAnAzca trayANAm 3 evaM sammUcchima sthala. carANAM tatparyAptAnAmaparyAptAnAJca trayANAm 6 evaM garbhavyutkrAntika sthalacarANAM tatpaptiAnAmaparyAptAnAzca trayANAmityevaM navastrANi 9 avaseyAni, 'evaM cauppaya thalayarANa vi' evam-samuccayasthalacaroktarItyA catuSpadasthalacarANAmapi audArikazarIsya nava sUtrANisamuccayacatuSpadasthala caratatparyAptAparyAptAnAM trayANAm, saMmUcchimacatuSpadasthalacara tatpa. ptiAparyAptAnAM trayANAm, garbhavyutkrAntika catuSpada sthalacaratatparyAptAparyAptAnAzcetyevaM navasUtrANi ayaseyAni, 'uraparisappathalayarANavi' uraHparisarpasthalacarANAmapi audArise pratyeka ke chaha prakAra ke AlApaka, isa prakAra nau ke audArikazarIra unacAlIsa prakAra ke saMsthAnavAle hote haiN| __thalacara paMcendriya tiryacoM ke audArikazarIra ke viSaya meM bhI nau sUtra hote haiM / samuccaya sthalacaroM kA, unake paryAptoM kA, aparyAptoM kA, saMmUrchima jalacaroM kA, unake paryAptoM kA, unake aparyAptoM kA, garbhaja sthalacaroM kA, unake paryAptoM kA, unake aparyAptoM kA eka-eka sUtra hone se saba milakara nau sUtra hote haiN| samuccaya sthalacaroM kI taraha catuSpada sthalacaroM ke audArikazarIra saMbaMdhI bhI nau sUtra hote haiM / ve isa prakAra-samuccaya catuSpada sthalacaroM kA, paryApta catuSpada sthalacaroM kA, aparyApta catuSpada sthalacaroM kA saMmUcchima catuSpada sthalacaroM kA, paryApta saMmUrchima catuSpadoM kA, aparyApta saMmUrchima catuSpadoM kA garbhaja catuSpada sthalacaroM kA, paryApta garbhaja catuSpada sthalacaroM kA, aparyApta garbhaja catuSpada sthalacaroM kA, eka-eka sUtra hone se nau sUtra hote haiN| sthalacara pacendriyatiyacInA dArika zarIranA viSayamAM paNa nava sUtra hoya che. samuccaya thalacaronA, temanA paryApta, aparyApatenA, saMmUrNima jalacarAnA, temanA paryAstanA, temanA aparyAptanA, garbhaja sthalacaranA, temanA paryAptanA, temanA aparyAptanA eka eka sUtra hovAthI badhA maLIne nava sUtra thAya che. samuccaya sthalacaranI jema catuSapada sthalacaranA dArika zarIra saMbaMdhI paNa nava sUtra thAya che. teo A prakAre samuccaya catuSpada sthalacarenA, paryApta catuSpada sthalacarenA, aparyApta catuSpada sthalacaranA, saMmUchima catuSpada sthalacaranA, paryApta saMs Iima catuSpadanA aparyApta saMmUchima catuSpadenA, garbhaja catuSpada sthalacarenA, paryApta garbhaja catuSpada sthalacarAnA, aparyApta garbhaja catuSpada sthalacarenA eka-eka sUtra havAthI nava sUtra thAya che. pra080 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ darajI prajJApanAsUtre kazarIraviSaye uktarItyA samuccayaparyAptAparyAptAnAM saMmUcchimaparyAptAparyAptAnAM garbhavyutkrAntikaparyAptAparyAptAnAJca navasUtrANi bodhyAni, evam- 'aparisappathalayarANa vi' bhujaparisarpasthalacarANAmapi paJcendriya tiryagyonikA nAmaudA rikazarIra viSaye pUrvoktarItyA navasUtrANi avaseyAni, 'evaM khahayarANa viNavattANi' evam uktarItyA khecarANAmapi paJcendriyatiryagyonikA nAmaudArikazarIraviSaye navasUtrANi - samuccayakhecaratatparyAptAparyAptAnAM trayANAm, saMmUcchima khecaratatparyAptAparyAptAnAM trayANam, garbhavyutkrAntika khecaratatparyAptAparyAptAnAM trayANAm, garbhavyutkrAntikakhecaratatparyAptAparyAptAnAM trayANAzca ityevaM navasUtrANi avaseyAni, tathAca samuccayAnAM tiryagyonikAnAM nava, jalacarANAM nava sthalacarANAM paTtriMzat, khecarANAM naveti sarvasaMkhyayA triSaSTiH sUtrANi tiryagyonikAnAmaudArikazarIravipa yAni, AlApakAstu '273' trisaptatyadhikazatadvayamitA bhavanti ityabhiprAyeNAha - 'navaraM sanvattha saMmucchimA huMDasaMThANasaMThiyA bhANiyavtrA, iyare chasu vi' navaraM - vizeSastu sarvatra tiryagyonikeSu audArikazarIraviSaye saMmUcchimA stiryagyonikAH kevalaM huNDa saMsthAna isI prakAra uraparisarpa sthalacaroM ke nau sutra haiM- samuccaya uraparisarpa, unake paryApta evaM aparyApta, saMmUrchima unake paryApta evaM aparyApta, garbhaja unake paryApta aura aparyApta, yo nau sUtra jAnane cAhie / bhujaparisarpa paMcendriya tirthayoM ke audArikazarIra saMbaMdhI nau sUtra haiN| unheM bhI pUrvokta prakAra se samajhalenA cAhie / khecara paMcendriya tiryacoM ke bhI audArika zarIra saMbaMdhI nau sUtra pUrvokta prakAra se samajhane cAhie / isa taraha samuccaya tiryacayonikoM ke nava, jalacaroM ke nava, sthalacaroM ke chattIsa, khecaroM ke nava ye saba milakara tresaTha sUtra tiryacoM ke audArikazarIra ke viSaya meM samajhane caahie| inake AlApaka 273 hote haiM, isa abhiprAya se kahate haiM- vizeSatA yaha hai ki tiryaMcoM ke audArikazarIra ke viSaya meM saMmUrchima tiryagyonika kevala huMDa saMsthAna vAle eja prakAre uraparisa sthalacInA nava sUtra che-samuccaya uraparisarpa, temanA paryApta temaja aparyApta, samUIima, temanA paryApta temaja aparyApta, gaja temanA paryApta ane aparyApta ema nava sUtra jANavAM joie. bhujaparisa` paMcendriya tiya cAnA audArikazarIra saMbadhI nava sUtra che temane paNa pUrvokta prakArathI samajI levA joie. khecara 5 cendriyatiya ceAnA paNa audArikazarIra saMkha'dhI nava sUtra pUrNAMkata prakArathI samajavAM joie. A rIte samuccaya tiya cayeAnikAnA nava, jalacaraeNAnAM nava, sthalacarAnA nava, sthalacaronA chatrIsa, khecAnAM nava, A badhAM maLIne tresaTha sUtra tiryaMcAnA oTArikazarIranA viSayamAM samajavA joIe. temanA AlApaka 273 thA ke. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TaukA pada 21 sU0 2 audArikazarIrasaMsthAnanirUpaNam ___ 635 saMsthitA bhavanti, itare-audhikA garmavyutkrAntikAdayastu SaTsvapi samacaturasrAdiSu huNDAnteSu saMsthAnasaMsthitA bhavanti, iti bhAvaH, gautamaH pRcchati-'maNUsapaMcidiya orAliyasarIre NaM bhaMte ! ki saMThANasaMThie paNNatte ?' hai bhadanta ! manuSyapaJcendriyaudArikazarIraM khalu ki saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'chavihasaMThANasaMThie paNNatte' manuSyapazcendriyaudArikazarIraM pavidhasaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam 'taM jahA-samacauraM se jAva huNDe' tadyathA-samacaturasraM yAvat-nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnasaMsthitam, sAdi saMsthAnasaMsthitam, vAmanasaMsthAnasaMsthitam, kubja saMsthAnasaM sthitam, huNDasaMsthAnasaMsthitam, 'pajjattApajjattANavi evaM ceva' paryAptAparyAptAnAmapi manuSyANAmaudArikazarIrANi evaJcavasamuccayamanuSyoktarItyA pavidhasaMsthAnasaMsthitAni prajJaptAni, 'gabbhavavakaMtiyANa vi evaM ceva' garbhavyutkrAntikAnAmapi manuSyANAmaudArikazarIraM khalu evaJcaiva-samuccayamanuSyoktarItyA SaDhote haiN| zeSa arthAt sAmAnya garbhaja Adi chahoM saMsthAnoMcAle hote haiM / gautamasvAmI-he bhagavana ! manuSya paMcendriyoM kA audArika zarIra kisa saMsthAna kA hotA hai ? __bhagavAn-he gautama ! manuSya paMcendriyoM kA audArika zarIra samacaturastra, nyagrodhaparimaMDala, sAdi, vAmana, kubjaka, aura huDa yoM chahoM saMsthAnoM yAlA hotA hai| paryApta manuSyoM aura aparyApta manuSyoM kA audArika zarIra bhI samuccaya manuSyo ke audArika zarIra ke samAna chahoM saMsthAnoM vAlA hotA hai| garbhaja manuSyoM kA audArika zarIra bhI isI prakAra hai, arthAtU samuccaya manuSyoM kI taraha chahoM saMsthAnoM vAlA hotA hai| isI prakAra garbhaja manuSyoM ke paryApta aura aparyAptoM kA audArika zarIra bhI chahoM saMsthAnoM vAlA hotA hai abhiprAyathI kahe che-vizeSatA e che ke tiryaMcanA dArika zarIranA viSayamAM saMmaIima tiryanika kevaLa huMDasaMsthAnavALA hoya che zeSa arthAt sAmAnya garbhaja Adi chae saMsthAnAvALAM hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! manuSya paMcendrionA audArikazarIra kayA saMsthAnanA DAya ? zrI bhagavAna-he gautama ! manuSya paMcendriyanA dArikazarIra samacaturasa, nyagrodhaparimaMDala, sAdi, vAmana, kurjaka ane suMTha, Ama chae saMsthAnevALAM hoya che. paryApta manuSya ane aparyApta manuSyanA audyArika zarIra paNa samuccaya manuSyanA audArikazarIranA samAna chae saMsthAnavALAM hoya che. garbhaja manuSyanA audArika zarIra paNa eja prakAre che, arthAt samuccaya manuSyanI jema chae saMsthAnevALAM hoya che. eja prakAre garbhaja manunA paryApta ane aparyAtenA dArika zarIra paNa chae saMsthAnevALAM hoya che, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre vidhasaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, 'pajjattApajjattANa vi evaM ceva' paryAptAparyAptAnAmapi manuSyANAmaudArikazarIrama, evaJcaiva--samuccaya manuSyoktarItyA SaD vidhasaMsthAnasaMsthita prajJaptam, gautamaH pRcchati-'saMmucchimANaM pucchA' saMmUcchimAnAM manuSyANAmaudArikazarIraM kiM saMsthAna saMsthitaM prajJaptam ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'huNDasaMThANasaMThiyA paNNattA' saMmUcchimA anuSyA huNDasaMsthAnasaMsthitAH prajJaptA:-kathitAH santi / / 02 / / ||avgaahnaa vaktavyatA // mUlam-orAliyasarIrassa NaM bhaMte / ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA! jahaNaNegaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM sAirega joyaNasahassaM, egidiya orAliyassa vi evaM ceva jahA ohiyasta, puDhavikAiya egidiyaorAliyasarIrassa NaM bhaMte ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, evaM apajattayANa ci, pajattayANa vi, evaM suhumANaM pajjattApajattANaM, bAyarANaM pajattApajjattANa vi, evaM eso navao bhedo jahA puDhavikAiyANaM tahA AukkAiyANa vi, teukkAiyANa vi, vAukAiyANa vi, vaNassaikAiyaorAliyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM sAireMga joyaNasahassaM,apajattagANaM jahaNaNeNaM ukoseNaM aMgulasta asaMkhejaibhAgaM, pajattagANaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM sAiregaM joyaNasahassaM, bAyarANaM jahaNaNeNaM aMgulasta asaMkhejaibhAgaM, ukoseNaM joyaNasahassaM sAtiregaM, pajattANa vi evaM ceva, apajattANaM jahaNNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, suhumANaM pajattApajattANaM ya tiNha vi jahaNNeNaM __gautamasvAmI-he bhagavan ! saMmUrchima manuSyoM kA audArika zarIra kisa saMsthAna vAlA hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! saMmUrchima manuSyoM kA audArikazarIra huDa saMsthAna vAlA hotA hai| zrI gautamasvAmI-he bhagavan! mUIima manuSyanA audyArikazarIra kayA saMsthAnavALAM zrI bhagavAna-he gautama!mUrNima manuSyanA audArika zarIra huDa saMsthAnavALAM che. ayacha? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TokA pada 21 sU0 3 audArikazarIrAvagAhanAnirUpaNam 637 ukoseNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, beiMdiya orAliyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ? goyamA ! jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM bArasajoyaNAI, evaM savvattha vi apajattayANaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM jahaNNeNa vi ukkoseNa vi, pajattagANaM jaheva orAliyasta ohiyasta, evaM teiMdiyANaM tiNi gAuyANaM, cauridiyANaM cattAri gAuyAI, paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM ukoseNaM joyaNasahassaM3, evaM saMmucchimANe3, gambhavakkaMtiyANa vi3, evaM ceva navao bhedo bhANiyavyo, evaM jalayarANa vi joyaNasahassaM, navao bhedo, thalayarANa vi nava bhedA9, ukkoseNaM cha gAuyAiM pajattagANa vi, evaM ceva saMmucchimANaM pajattagANa ya ukkoseNaM gAuyapuhuttaM3, gabbhavakkaMtiyANaM ukkoseNaM cha gAuyAiM pajattANa ya2, ohiya cauppayapajjata gabbhavakatiya pajattANa vi ukkoseNaM cha gAuyAI, saMmucchimANaM pajjattANa ya gAuyapuhuttaM ukkoseNaM, evaM uraparisappANa vi ohiya gabbhavakkaMtiya pajattagANaM joyaNasahassaM, samucchimANaM pajatANa ya joyaNapuhuttaM, bhuya. parisappANaM ohiyaganbhavatiyANa vi ukkoseNaM gAuthapuhuttaM, saMmucchimANaM dhaNupuhuttaM, khahayarANaM ohiya gambhavatiyANaM saMmucchimANa ya tiNha vi, ukkoseNaM dhaNupuhRttaM, imAo saMgahANa gAhAo-'joyaNasahassa cha ggAuyAI tatto ya joyaNasahassaM / gAuyapuhutta bhuyae dhaNupuhuttaM ca pkkhiisu||1|| joyaNasahassaM gAuyapuhuttaM tattAya joyaNapuhuttaM / doNhaM tu dhaNupuhuttaM samucchime hoi uccattaM // 2 // maNUsorAliyasarorassaNaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAga, ukkoseNaM tiNNi gAuyAI, evaM apajattANaM jahapaNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaMkhejaibhAga, saMmucchimANaM jahaNNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, gambhavakkaMtiyANa pajattANa ya jahapaNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAga, ukkoseNaM tiNNi gAuyAiM ||suu0 3 // zrI. prshaan| sUtra:4
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ prajJApanAsUtre chAyA-audArikazarIrasya khalu bhadanta ! kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTena sAtirekaM yojanasahasram, ekendriyaudArikasyApi evazcaiva yathA audhikatya, pRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIrasya khalu bhadanta ! ki mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! jaghanyena utkRSTena aGgulasya asaMkhyeyabhAgam, evam aparyAptAnAmapi paryAptAnAmapi, evaM sUkSmANAM paryAptAparyAptAnAma, bAdarANAM paryAptAparyAptAnAmapi, evam eSanavako bhedo yathA pRthivIkAyikAnAM tathA apkAyikAnAmapi, teja avagAhanA vaktavyatA zabdArtha-(orAliyasarIrassa NaM bhaMte !) he bhagavan ! audArika zarIra kI (ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA?) kitanI baDI zarIrAcagAhanA kahI hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejahabhAgaM) he gautama / jaghanya aMgula ke asaMkhyAtavAM bhAga (ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassaM) utkRSTa kucha adhika hajAra yojana kI (egidiya orAliyassa vi evaM ceya) ekendriya ke audArika kI avagAhanA bhI isI prakAra (jahA ohiyassa) jaise odhika-sAmAnya kI ___ (puDhavikAiyaegidiyaorAliyasarIrassaNaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA?) he bhagavan ! pRthvIkAyika ekendriya ke audArika zarIra kI acagAhanA kitanI baDI kahI hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaMkhenaibhAgaM) he gautama ! jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAta veM bhAga (evaM apajjattayANa thi) isI prakAra aparyAptakoM kI bhI aura (pajjattayANa vi) paryAptakoM kA bhI (evaM suhamANaM pajjattApajjattAgaM) isI prakAra sUkSma paryAptakoM tathA aparyAptakoM kI (bAdarANaM pajjattApajattANa vi) bAdara paryAptoM-aparyApto avagAhanA vaktavyatA zahAtha-(orAliya sarIrassa NaM bhaMte !) magavan ! mohA2i4zarIranI (ke mahAliyA sarIrogANA paNNattA ?) 44ii mArI zarIranI apanA hI che ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAga) : gautama ! 4dhanya ma bhusne| masabhyAtabhA mAga (ukkoseNaM sAtirega joyaNasahassa) is idhi meM 12 yonI (egidiya orAliyassa vi evaM ceva) mendriyanA mohA24nI 56 me prAre (jahA ohiyassa) 2bha aughi sAmAnyanI. (puDhavikAiya egidiya orAliyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) he bhagavAna! pRthvIkAyika ekendriyanA dArika zarIranI avaga hanA keTalI moTI kahI che? (goyamA ! jahaNNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaMkhejai bhAga) : gautama ! dhanya mane dRSTa masana asadhyAtama mAsa (evaM apajjattayANa vi) me 42 255 tanI mane (pajjatayANa vi) 5yatinI 54 (evaM suhumANaM pajjattA pajjattANaM) se re sUkSma paryApta tathA atimAnI (bAdarANaM pajjattA pajjattANa vi) mA82 5mtio-45 - zrI prazAnasUtra:4
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TokA pada 21 sU0 3 audArikazarIrAvagAhanAnirUpaNam 639 skAyikAnAmapi, vAyukAyikAnAmapi, vanaspatikAyikaudArikazarIrasya khalu bhadanta ! kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ! gautama ! jaghanyena agulasyAsaMkhyeyabhAgama, utkRSTena sAtirekaM yojanasahasram, aparyAptAnAM jaghanyena utkRSTena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, paryAsAnAM jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTena sAtirekaM yojanasahasram, bAdarANAM jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam , utkRSTena yojanasahasraM sAtirekam, paryAptAnAmapi evaJcaiva, kI bhI (evaM eso navao bhedo) isa prakAra yaha nau bheda (jahA puDhavikAiyANaM tahA AukAiyANa vi) jaise pRthvIkAyikoM ke vaise apkAyikoM ke bhI (teukAIyANa vi) tejaskAyiko ke bhI (vAukkAiyANa thi) vAyukAyikoM ke bhii| (vaNassaikAiyaorAliyasarIrassa NaM bhaMte! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) he bhagavan ! vanaspatikAyikoM ke audArika zarIra kI avagAhanA kitanI baDI hai ? ( goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAga) he gautama ! jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga (ukko seNaM sAtiregaM joyaNasahassaM) utkRSTa kucha adhika hajAra yojana kI (apajattagANaM jahaNNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaM. khejaibhAgaM) aparyAptakoM kI jaghanya-utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI (pajattagANaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM) paryAptakoM kI jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (ukkoseNaM sAtireMge joyaNasahasma) utkRSTa kucha adhika hajAra yojana kI (bAdarANaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAga) bAdaroM kI jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI (ukoseNaM joaNasahassaM sAtiregaM) utkRSTa kiMcit adhika hajAra yojana kI (pajattANa vi evaM ceya) paryAptakoM tonI 555 (evaM eso navao bhedo) se pra4Are 2 // na leha (jahA puDhavikAiyANaM tahA AukkAiyANa vi) 21 pRthvIyiTInA te 4 a5|| // 54 (teukkAiyANa vi) te24AyasInA 55 (vAyukkAiyANa vi) vAyuyAnA 5g. (vaNassaikAiya orAliyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) he bhagavan ! vanaspati vinA mohAzirIranI mAnI moTI cha ? (goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAga) OM gautama ! dhanya makhanamadhyAtabhA mAga (ukkoseNaM sAtirega joyaNasahassa) Se iss Adhi 02 yogananI (apajjattagANaM jahmaNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAga) 255tinI dhanya aSTa asanA masabhyAtamA lAganI (pajjattagANaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAga) 5ryAstAnI dhanya masukhanA madhyAtamA bhAga (ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassa) utkRSTa 4iss madhi4 // 2 yAnanI (bArANaM jahaNNeNaM aMgulassa asaM khejjai bhAga) mAhI nya banA asaNyAtamA lAsa (ukkoseNaM joyaNasahassaM sAtirega) Save xis4 madhi SonR yogaganatI (pajjattANa vi evaM ceya) inii 55 2 (apajjanANaM zrI. prshaan| sUtra:4
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 640 prajJApanAsUtre aparyAptAnAM jaghanyena utkRSTena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, sUkSmANAM paryAptAparyAptAnAca trayANAmapi jaghanyena utkRSTenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, dvIndriyaudArikazarIrasya khalu bhadanta ! kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam. utkRSTena dvAdazayojanAni, evaM sarvatrApi aparyAptAnAm aGgulasyAsaMkhyeyabhAgaM jaghanyenApi utkRSTenApi, paryAptakAnAM yathaivaudArikasya audhikasya, evaM trIndriyANAM trINi gavyutAni, caturindriyANAM catvAri gavyutAni paJcendriyatiyegyonikAnAmutkRSTena yojanasahasram 3, evaM saMmUkI bhI isI prakAra (apajjattANaM jahaNNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM aparyAptako kI jaghanya utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (suhamANaM pajjattA pajjattANaM ya tiNhavi jahaNNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaMkhejaibhAga) sUkSma, paryApta aura aparyApta tInoM kI jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI ___ (beiMdiya orAliyasarIrasta NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) dvIndriyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM) he gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (ukkoseNaM cArasa joyaNAiM) utkRSTa bAraha yojana (evaM savyastha vi) isI prakAra sarvatra (apajattayANaM aMgulassa asaMkhejahabhAgaM jahaNNeNa viukoseNa thi) aparyAptako kI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jaghanya bhI aura utkRSTa bhI (pajjatagANaM jaheca orAliyassa ohiyasma) paryAptakoM kI jaise audhikoM ke audArika zarIra kI (evaM teiMdiyANaM tiNi gauyAI) isI prakAra trIndriyoM kI tIna gavyUti kI (cauriMdiyANaM cattAri gAuyAI) cauindriyoM kI cAra gavyUti kI paMciMjahaNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAga) apayatinI dhanya GTa asana masa'cyAtabhA mA (sahumamANaM pajjattApajjattANaM ya tiNha vi jahaNNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asakhejjai bhAga) sUkSma paryApta mane aparyApta nI 43nya ane utkRSTa anusanA asaMkhyAtamA bhAganI. (beiMdiya orAliya sarIrasta NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) dIndriyonA mohA2i402nI A408 nA hI moTI 4ii che ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga) 3 gautama ! dhanya mAMganA asabhyAtamA mAsI (ukkoseNaM bArasa joyaNAI) utkRSTa mA2 yAna peTI (evaM savvattha vi) se prAre satra (apajjattayANaM aMgulassa asa khejjaibhAga jahaNNeNaM vi ukkoseNa vi) aparyAptInI samAna sAMgaNanA asabhyAtabhAmA rekSI dhanyathA bhane utkRSTa 5 se samapI (pajjattagANaM jaheva orAliyassa ohiyassa) paryA tAnI / maubichInA mohozizaranI. (evaM teiMdiyANaM tigNi gAuyAI) me4 prAre trIndriyAnI 1 yUtinI mAnA yAya che. (caridiyANaM cattAri gAuyAI) yaturindriyAnI yA2 10yUtinI (paMciMdiyatirikkha zrI. prazAnA sUtra:4
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 3 audArikazarIrAvagAhanAnirUpaNam cchimAnAm 3, garbhavyutkrAntikAnAmapi 3, evaJcaiva navako bhedo bhaNitavyaH, evaM jalacarANAmapi yojanasahasram, navako bhedaH, sthalacarANAmapi navabhedAH 9, utkRSTena SaDgavyUtAni paryAptAnAmapi, evaJcaiva saMmUchi mAnAM paryAptAnAJca utkRSTena gavyUtaprathaktvam 3, garbhacyuskrAntikAnAm utkRSTena SaDgavyUtAni paryAptAnAJca 2, audhikacatuSpadaparyAptakagarbhacyukrAntikaparyAptAnAmapi utkRSTena SaDgavyavAni, saMmRcchimAnAM paryAptAnAca gavyata pRthaktvam utkRSTena,, evam uraH parisarpANAmapi audhikagarbhavyutkrAntikaparyAptAnAM yojanadiyatirikkha joNiyANaM ukoseNaM joyaNasahassaM) paMcendriya tiryaMcoM kI utkRSTa hajAra yojana kI (evaM saMmucchimANaM3) isI prakAra saMmUrchimoM kI 3 (gambhavakkaM. tiyANa vi 3) garbhajoM kI bhI3 (evaM ceva navao bhedo bhANiyavyo) isI prakAra nau bheda kahanA cAhie (evaM jalayarANavi joyaNasahassaM) isI prakAra jalacaroM kI bhI hajAra yojana (navao bhedo) nau bheda (thalayarANa vi Naya bhedA) sthalacaroM ke bhI nau bheda (ukkoseNaM cha gAuyAI) utkRSTa chaha gAu (pajjattagANa viparyo ptakoM ke bhI (evaM ceva) isI prakAra (saMmucchimANaM) saMmUchimoM kI (pajjattagANa ya) aura paryAptakoM kI (ukkoseNaM) utkRSTa (gAuyapuhuttaM) gavyUtipRthaktva (gabhacakkaMtiyANaM ukkoseNaM cha gAuyAI) garbhajoM kI utkRSTa chaha gavyuti (pajjattANa ya) aura paryAptakoM kI bhI cha gavyUti kI avagAhanA kahI hai| (ohiya cauppayapajjattagambhavakkaMtiya pajjattayANa vi) audhika catuSpada garbhaja paryAptakoM kI bhI (ukkoseNaM) utkRSTa (chagAuyAI) chaha gabyUti (samucchi. mANaM pajjattANa ya gAuyapuhuttaM) saMmRchimoM aura paryApnakoM kI pRthaktva gavyUti kI (ukoseNaM) utkRSTa (evaM uraparisappANavi) isI prakAra uraparisoM kI joNiyANaM ukkoseNaM joyaNasahamsa) yendriyatiya yAnI utkRSTa avagAhanA hunara yogananI 03 (evaM samUrchimANaM3) merI prare saMbhUchi mAnI 3 (gabbhavatiyANa vi 3) sala nanI 59] 3 (evaMceva navao bhedo bhANiyavyo) se prAre nava 4 4aa neme (evaM jalayarANa vi joyaNasahassa) 4 5:2 sayaronI mAnA 57 M2 yAnanI che. (navao bhedo) na leha (thalayarANa vi NavabhedA) 2syshen| 55 na leha thAya che. (ukoseNaM chagAuyAI) kRSTa cha 13 (pajjattagANa vi) yAtanA 5 (evaM ceva) se prAra (samucchimANaM) sabhUchi mAnI (pajjattagANa ya) ane paryAptInI (ukkoseNaM) utkRSTa (gAuyapuhuttaM) yUti 555 (ganbhavatiyANaM ukkoseNaM cha gAuyAI) manI kRSTa cha yati (pajjattagANa ya) bhane pAstAnI. ___ (ohiya cauppaya pajatta gabhagavatiya pajjattayANa vi) modhi4 yatu54 la yAtanI 5] (ukkoseNaM) GSTa (cha gAuyAI) ch|0yuuti (samucchimANaM pajjattANa ya gAuyapuhutta) samUcha ! bhane yAtanI 345 manyUtanI (ukkoseNaM) utkRSTathI (evaM uraparisappANa vi) me 2 025risonI 575 (ohiyagabbhavakkaMtiyapajjattagANaM) pra0 81 zrI prApanasUtra:4
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ 642 prajJApanAsUtre sahasram, saMmUcchimAnAM paryAptAnAzca yojanapRthaktvam, bhujaparisaNAm audhikagarbhavyu skrAntikAnAmapi utkRSTena gaya'tapRthaktvam, saMmRcchimAnAM dhanuHpRthaktvam, khecarANAma audhikagarbhavyutkrAntikAnAM saMmRcchimAnAM ca trayANAmapi utkRSTena dhanuHpRthaktvam, imAH saMgrahaNyo gAthA:-'yojanasahasraM SaDgavyUtAni tatazca yojanasahanam / gavyUtapRthaktvaM bhunake dhanuH pRthaktvaM ca pakSiSu // 1 // yojanasahasraM gavyutapRthaktvaM tatazca yojanapRthaktvam / dvayostu dhanuH pRthaktvaM saMmUcchime bhavati uccatvam / / 2 / / manuSyaudArikazarIrasya khala bhadanta ! bhI (ohiyagambhavakkatiyapajjattagANaM) audhika garbhaja paryAptoM kI (joyaNa sahassaM) hajAra yojana kI (samucchimANaM pajjattANa ya) aura saMmUchima paryAptoM kI (joyaNapuhuttaM) yojana pRthaktva kI (bhuyaparisappANaM) bhujaparisoM kI (ohi. yagambhavakkaMtiyANavi) audhika garbhajoM kI bhI (ukoseNaM) utkRSTa (gAuya. puhutta) gavyUti pRthaktva kI (samucchimANaM dhaNupuhuttaM) saMmUrchimoM kI dhanuSa pRthaktva kI (khahayarANaM) khecaroM kI (ohiyagambhavakkaMtiyANaM) audhika garbhajoM kI saMmucchimANaM ya) aura saMmUchimoM kI (tiNha vi) tInoM kI (ukoseNaM dhaNuH puhuttaM) utkRSTa dhanuSapRthaktva kI (imAo saMgahaNigAhAo) ye saMgrahaNI gAthAeM haiM-(joyaNasahassa) hajAra yojana (chaggAuyAI) chaha gavyUti (tatto ya) phira (joyaNasahassaM) hajAra yojana (gAuya puhattaM) gavyUti pRthaktva (bhuyae) bhujagoM meM (dhaNuhapuhuttaM ya pakkhIsu) dhanuSa pRthaktva pakSiyoM meM // 1 // (joyaNasahassa) hajAra yojana (gAuyapuhuttaM) gavyUti pRthaktya (tatto ya joyaNapuhuttaM) aura phira hajAra yojana (dohaM) do kI (tu) to (dhaNupuhutta) dhanuSa bhauSi ma timI (joyaNasahassa) M2 yonI (samucchimANaM pajjattANa ya) mane sa bhUchi ma 55tInI (joyaNapuhuttaM) yona pRthapanI (bhuyaparisappANaM) su04parisaponI (ohiya gambhavakkaMtiyANa vi) maughira jalanI pay (ukkoseNaM) ScSTa (gAuya puhuttaM) yUti panI (samucchimANaM dhaNu puhuttaM) sa bhUchi bhAnI dhanuSa prayatpanI (khahayarANaM) meyaronI (ohiya gambhavakkaMtiyANaM) maudhi, mananI 59 (unakoseNaM) GSTa (gAuyapuhuttaM) yUti 54.5nI (saMmucchimANaM dhaNupuhuttaM) sa bhUchimAnI dhanuSa 54.5nI (khaDyarANaM) meyarAnI (ohiya gambhavatiyANaM) maughi mananI (samucchimANaM ya) bhane sabhUchibhAnI (tiNhavi) traNenI (ukkoseNaM dhaNupuhuttaM) pRSTayI dhanuSa 5545nI (imAo saMgahaNI gAhAo) mA sahI gAthAmA cha. (joyaNasahassa) 12 yona (chaggAuyAI) 70yUti (tatto) 5chI (ya) ane. (joyaNasahassa) 012 yona (gAuyapuhuttaM) vyUti 54.5 (bhuyae) sugAmA (dhaNuhapuhuttaM pakkhIsu) dhanuSya pRtha4.5 pakSiyomA // 1 // (joyaNasahassa) M2 yo (gAuyapuhuttaM) yUti pRthatya (tatto ya joyaNa puhuttaM) bhane 5 / 62 yona (doNhaM vi) menI (tu) to dhaNupuhuttaM) dhanuSya pR54.5 (saMmucchime) zrI. prshaan| sUtra:4
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 3 audArikazarIrAvagAhanA nirUpaNam 643 kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! jaghanyena aGgulasya asaMkhyeyabhAgam, utkRsTena trINi gantAni, evamaparyAptAnAM jaghanyena utkRSTena aGgulasyA saMkhyeyabhAgam, garbhavyutkrAntikAnAM paryAptAnAzca jaghanyena aGgulasya asaMkhyeyabhAgam, utkRSTena trINi gavyUtAni // TIkA - pUrvamaudArikazarIrANAM saMsthAnAni prarUpitAni atha teSAmeva avagAhanA parimANaM prarUpayitumAha- 'orAliyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?" pRthaktva (samucchime) saMmUrchima meM ( hoi) hotI hai ( uccataM ) uMcAI // 2 // (maNUsorA liyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) he bhagavan ! manuSyoM ke audArika zarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI hai ? (goyamA ! jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAga) he gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (ukkoseNaM tiSNigAuyAI) utkRSTa tIna gavyUti ( evaM apajjattANaM) isI prakAra aparyAptoM kI (jahaNeNaM ukkoseNaM) jaghanya aura utkRSTa (aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (samucchimANaM jahaNaNeNaM ukkoseNaM) saMmUrchimoM kI jaghanya aura utkRSTa ( aMgulassa asaMkhejjaibhAga) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (ganbhavakkatiyANaM pajjattANa ya) garbhajoM kI aura paryAptoM kI (jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ) jaghanya aMgula ke asaMkhyAtayeM bhAga ( ukko seNaM tiriNa gAuyAI) utkRSTa tIna gavyUti kI / aba TIkArtha - isase pUrva audArikazarIra ke saMsthAna kI prarUpaNA kI gaI thI, usake avagAhanA ke parimANa kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| gautamasvAmI - he bhagavan ! pUrvaprarUpita audArikazarIra kI avagAhanA arthAt sabhUmimAM (hoi) hoya che ( uccattaM) ayA. // 2 // ( maNUsorA liyasa rassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) he lagavan ! manuSyonA sohAriezarIranI avagAhanA DeMTalI moTI che ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga) he gautama! dhanya yAMgajano asaMkhyAta bho lAga ( ukkoseNaM tiNi gAuyAI) utlRRSTa bhae gavyUti ( evaM apajjattANaM) me rIte aparyAptonI (jahaNgeNaM ukkoseNaM) dhanya ane utlRRSTa (aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ) mAMgajano asabhyAtamA lAga ( samucchi mANaM jahaNaNeNaM ukkoseNaM) samUrchimanI madhanya ane utkRSTa (aMgulassa asa khejjaibhAgaM ) yAMgajano asaM jyAtamA lAga (gavbhavakkaMtiyANaM pajjattANa ya) garla lenI bhane paryAptonI ( jahaNaNeNaM aMgulassa asa khejjaibhAgaM ) 4dhanya yAMgajano asabhyAtabhI loga (ukkoseNaM tiSNi gAuyAI) utsRSTa trANa gavyUti. TIkA--AnA pahelAM odArikazarIranA sasthAnanI prarUpaNA karAI hatI, have temanI avagAhanAnA parimANanu nirUpaNa karAya che-- zrI gautamasvAmI- he bhagavan ! pUrva`prarUpita audArikazarIranI avagAhanA arthAt zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ 644 prajJApanAsUtre he bhadanta ! audArikazarIrasya pUrvaprarUpitasya khalu ki mahAlayA-kiyAn mahAlayo vistAro yasyAH sA mahAlayA kiyavistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA ! he gautama ! 'jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejai bhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassa' jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgaM yAvat, audArikazarIrasyAvagAhanA, sA cotpatti prathamasamaye pRthivIkAyikAdInAcAvaseyA, utkRSTena tu sAtireka yojanasahasraM yAvata tasyAvagAhanA prajJaptA, sA ca lavaNasamudragotIrthAdiSu padmanAlAdyapekSayA'vaseyA tadanyatra iyata audArikazarIrasyAsaMbhavAt, 'egidiya orAliyassa vi evaMceva mahA ohiyassa' ekendriyaudArikazarIrasyApi avagAhanA evaJcaiva-uttarItyA yathA samuccayaudArikazarIrasya avagAhanA jaghanyena aGgulasyA saMkhyeyabhAgaH utkRSTena sAtirekaM yojanasahasraM yAvata pratipAditA tathA pratipAdanIyA, gautamaH pRcchati-'puDhavikAiya egidiyaorAliyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA' he bhadanta ! pRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIrasya khalu kiM mahAlayA UMcAI kitanI kahI gaI hai ? bhagavAn-he gautama ! audArikazarIra ko jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI kahI gaI hai aura utkRSTa avagAhanA sAtireka arthAtU kucha adhika eka hajAra yojana kI kahI gaI hai / yaha utkRSTa avagAhanA samudra gotIrtha Adi meM padma kI nAla Adi kI apekSA se samajhanA cAhie / vahAM ke sivAya anyatra itanI avagAhanA vAlA audArika zarIra nahIM ho sktaa| __ekendriya ke audArikazarIra kI avagAhanA bhI isI prakAra hai, arthAtU jaise samuccaya rUpa meM audArikazarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa kucha adhika eka hajAra yojana kI kahI hai, usI prakAra ekendriyazarIra kI bhI samajhanI caahie| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke audArikazarIra kI avagAhanA yA TI sI cha. zrI bhagavAna he gautama ! audArika zarIranI jaghanya avagAhanA AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAganI kahelI che ane utkRSTa avagAhanA sAtireka arthAta kAMIka adhika eka hajAra jananI kahelI che. A utkRSTa avagAhanA samudra gatIrtha AdimAM kamaLanI nAla AdinA apekSAthI samajavI joIe. tyAMnA sivAya anyatra ATalI avagAhanAvALA dArikazarIra nathI hoI zakatAM. ekendriyanA dArika zarIranI avagAhanA paNa eja prakAre che, arthAt jema samuccaya rUpamAM dArika zarIranI avagAhanA jaghanya AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI ane utkRSTa kAMIka adhika eka hajAra ejananI kahI che, eja prakAre ekendriyazarIranI paNa samajavI. zrI gautamasvAmI bhagavAna ! pRthvIkAyikonA dArikazarIranI avagAhanA keTalAM zrI prshaapn| sUtra:4
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 3 audArikazarIrAvagAhanAnirUpaNam ____ 645 zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM' jaghanyena utkRSTena cApi aGgulasyAsaMkhyeyabhAgaM yAvat pRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIrasyAvagAhanA prajJaptA, 'evaM apajjattayANa vi pajjattayANavi' evamsamuccaya pRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIrANAmiva aparyAptAnAmapi ca pRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIrANAmavagAhanA jaghanyena utkRSTena cAGgulasyAsaMkhyeyabhAga yAvad avaseyA 3, 'evaM suhumANaM pajattApajjattANaM' evam-samuccaya pRthivIkAyikaudArikazarIrANAmiva sUkSmANAM tatparyAptAnAm tad aparyAptAnAzcApi pRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIrANAmavagAhanA jaghanyena utkRSTena cApi aGgulasyAsaMkhyeyabhAgaM yAvad avaseyA 6, 'bAyarANaM pajattApajjattANa vi evaM' bAdarANAM tatparyAptAnAM tadaparyAptAnAzca pRthivIkAyikaikendriyaudArikazarIrANAm avagAhanA, evam-audhikapRthivIkAyikaudArikazarIrANAmiva jaghanyena utkRSTena cAGagulasyA saMkhyeyabhAgaM yAvada avaseyA 9 'eso navao bhedo jahA puDhavikkAiyANa tahA AukitanI baDI kahI hai ? bhagavAna-he gautama ! pRthvIkAyikoM ke audArikazarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI kahI hai| samuccaya pRthvIkAyikoM ke samAna hI aparyApta tathA paryApta pRthvIkAyikoM ke zarIra kI acagAhanA bhI jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hI kahI gaI hai| isI prakAra sUkSma pRthvIkAyikoM kI, unake paryAptoM kI evaM unake apa. ryAptoM kI avagAhanA bhI jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtave bhAga kI hI hotI hai| bAdara pRthvIkAyikoM kI, unake paryAptoM kI tathA aparyAptoM kI avagAhanA bhI isI prakAra hai, arthAt samuccaya pRthvIkAyikoM ke zarIra kI avagAhanA ke samAna utkRSTa aura jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| yaha nau kA samUha jaisA pRthvIkAyikoM kA kahA gayA hai, usI prakAra apkA. meTI kahI che? zrI bhagavAn - he gautama ! pRthvIkAyikanA audArikazarIranI avagAhanA jadhanya ane utkRSTa AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI kahI che. samuccaya pRthvIkAcikenA samAna ja aparyApta tathA paryApta pRthvIkAMThionA zarIranI avagAhanA paNa jaghanya ane utkRSTa AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI ja kahelI che. e ja prakAre sUkSma pRthvIkAyikanI, temanA paryAptanI temaja aparyAptanI avagAhanA jaghanya ane utkRSTa AgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI ja hoya che. bAdara pRthvIkAyikanI, temanA paryAptanI tathA aparyAptanI avagAhanA paNa eja prakAre che, arthAt samuccaya pRthvIkAyikAnA zarIranI avagAhanAnA samAna utkRSTa ane jaghanya AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI che. A navane samUha je pRthvIkAyikane kahyo che, e ja prakAre apUNAcikane, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ 646 prajJApanAsUtre kAiyANa vi te ukkAiyANa vi vAukAiyANa vi' eSaH-uparyukto navakaH-navAnAM saGgho yatra sa navako navasamudAyAtmako bhedo yathA pRthivIkAyikAnAmuktastathaivApkAyikAnAmapi, tejaskAyikAnAmapi, vAyukAyikAnAmapi audArikazarIrANAM samuccayAnAM tatparyAptAparyAsAnAM, sakSamANAM tatparyAptAparyAptAnAm, bAdarANaM tatparyAptAparyAptAnAzca jaghanyena utkRSTena cAvagAhanA agulasyAsaMkhyeyabhAgaM yAvad avaseyA, gautamaH pRcchati-'vaNassaikAiya orAliyasarIrasta NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?' he bhadana ! vanaspatikAyikaikendriyaudArika zarIrasya khalu kiM mahAlayA-kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhArga ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassaM' jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgaM yAvada, utkRSTena sAtirekaM yojanasahasraM vanaspatikAyikaudArikazarIrasyAvagAhanA prajJaptA, 'apajjattagANaM jahaNNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM' aparyAptakAnAM vanaspatikAyikaudArikazarIrANAM jaghanyena yikoM kA, tejaskAyikoM kA, vAyu, kAyiko kA, unake paryAptoM kA tathA aparyAptoM kA bhI kahanA cAhie, arthAt ina saba ke audArika zarIra kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hI hai| sUkSma apkAyika Adi ke, unake paryAptoM tathA aparyAptoM ke audArikazarIra kI ayagAhanA, bAdara paryAptoM aura aparyAptoM ke audArikazarIra kI avagAhanA bhI jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI kahI hai| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! vanaspatikAyikoM ke audArikazarIra kI avagAhanA kitane vistAravAlI kahI hai ? bhagavAn-he gautama ! vanaspatikAyikoM ke audArikazarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga kI aura utkRSTa kucha adhika hajAra yojana kI kahI gaI hai / aparyApta vanaspatikAyika ke audArikazarIra kI avagAhanA jaghanya tejarakAyika, vAyukAyikone temanA paryAptone tathA aparyApta paNa kahevo joIe. arthAt e badhAnA audArika zarIranI jaghanya ane utkRSTa avagAhanA AgaLanA asaM. khyAtamA bhAganI kahI che. sUkSama apAyika AdinA, temanA paryApta tathA aparyAptanA dArika zarIranI avagAhanA, bAdara, paryApta ane aparyAptanA audArika zarIranI avagAhanA paNa jaghanya ane utkRSTa AgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI kahI che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! vanaspatikAyikanA dArika zarIranI avagAhanA keTalA vistAravALI kahI che? zrI bhagavAn ! he gautama! vanaspatikAyikanA audyArika zarIranI avagAhanA jaghanya AgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI ane utkRSTa kAMIka adhika hajAra jananI kahelI che. aparyApta vanaspatikAyanA dArika zarIranI jaghanya ane utkRSTa avagAhanA AgaLanA asaMkhyAtamA zrI. prazAnasUtra:4
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 3 audArikazarIrAvagAhanAnirUpaNam ___ 67 utkRSTena cAvagAhanA aGgulasyA saMkhyeyabhAga, yAvad avaseyA, 'pajjattagANaM jahaNNeNaM aMgulassa yasaMkhejjai bhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassaM' paryAptAnAM vanaspatikAyikAnAmaudArikazarIrANAmavagAhanA jaghanye nAgulasyAsaMkhyeyabhAgA, utkRSTena sAtirekaM yojanasahasramavaseyA, 'bAyarANaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejnai bhAgaM, ukoseNaM joyaNasahassaM sAtirega' bAdarANAM vanaspatikAyikaudArikazarIrANAmavagAhanA jaghanyenAGgulasyA saMkhyeyabhAgam utkRSTena yojanasahasraM sAtirekam avaseyA, 'pajjattANa vi evaM ceva' paryAsAnAmapi bAdara vanaspatikAyikaudArikazarIrANAmavagAhanA ekzcaira-jaghanyenAGgulasyA saMkhye yabhAgaH, utkRSTena sAtirekaM yojanasahasraM padmanAlA thapekSayA bodhyA, 'apajjattANaM jahaNNeNaM ukkoseNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM' aparyAptAnA bAdaravanaspatikAyikaudArikazarIrANAmayagAhanA jaghanyena utkRSTe na aGgusyAsaMkhyeyabhAgamavase yA, 'suhumANaM pajjattApajjattANaya tiNha vi jahaNNeNaM ukoseNaM agulassa asaMkhejjaibhAgaM' sUkSmANAM tatparyAptAnAM tadaparyAptAnAzca trayANAmapi vanaspatikAyikaudArikazarIrANAmavagAhanA jaghanyena utkRSTena cAGgulasyAaura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI kahI hai / paryApta vanaspatikAyika ke audArikazarIra kI jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa kucha adhika hajAra yojana kI avagAhanA kahI hai| bAdara banaspatikAyikoM ke audArikazarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa kucha adhika hajAra yojana kI samajhanI caahie| paryApta bAdara vanaspatikAyikoM ke audArikazarIra kI avagAhanA bhI isI prakAra kI hai, arthAtU jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa kucha adhika hajAra yojana kI hai| yaha avagAhanA padma ke nAla Adi kI apekSA se samajhanI cAhie / aparyApta bAdara vanaspatikAyikoM ke audArikazarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai| sUkSma vanaspatikAyikoM kI, unake paryAptoM kI tathA aparyAptoM kI tInoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA bhAganI kahI che. paryApta vanaspatikAyikanA audArika zarIranI jaghanya AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAganI ane utkRSTa kAMIka adhika hajAra ejananI avagAhanA kahI che. bAdara vanaspatikAyikanA dArika zarIranI avagAhanA jaghanya AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI utkRSTa kAMIka adhika hajAra ejananI samajavI joIe. paryApta bAdara vanaspatikAyikanA audArika zarIranI avagAhanA paNa eja prakAre kahelI che, arthAt jaghanya AgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI ane utkRSTa kAMIka adhika hajAra jananI che. A avagAhanA padamanA nAla AdinI apekSAe samajavI joIe. aparyApta bAdare vanaspatikAyikanA dArika zarIranI avagAhanA jaghanya ane utkRSTa AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI hoya che. sUma vanaspatikAcikenI, temanA paryAptanI tathA aparyAptanI jaghanya ane utkRSTa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 prajJApanAsUtre saMkhyeyabhAgamavaseyA, evaJca ekendriyANAM pazcacatvAriMzada bhedAH bodhyAH, gautamaH pRcchati'beiMdiya orAliyasarIrasta NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ?' he bhadanta ! dvIndriyaudArikazarIrasya khalu kiM mahAlayA kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhArga ukoseNaM bArasa joyaNAI jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTena dvAdaza yojanAni dvIndriyaudArikazarIsya zarIrAvagAhanA prajJaptA, 'evaM savvattha vi apajjattANaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM jahaNNeNa vi ukkoseNa vi' evam-pUrvoktarItyA sarvatrApi dvitricaturindriyeSu aparyAptAnA maudArikazarIrANAmavagAhanA aGgularayAsaMkhyeyabhAgaM jaghanyenApi utkRSTenApi bodhyA, 'pajjattagANaM jaheva orAliyassa ohiyassa' paryAptAnAM dvIndriyaudArikazarIrANAmavagAhanA yathaiva audArikasya audhikasya-samuccayasya dvIndriyazarIrasya jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkRSTena dvAdazayojanamuktA tathA vaktavyA 'evaM te iMdiyANaM tiNNi gAuyAI evamaMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI samajhanI cAhie / isa prakAra ekendriyoM ke saba mila kara paiMtAlIsa bhaMga hote haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! dIndriya jIvoM ke audArikazarIra kI ayagA. hanA kitanI baDI kahI gaI hai ? - bhagavAn-he gautama ! dvIndriyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai, utkRSTa bAraha yojana kI hotI hai| isI prakAra sarvatra arthAt dvIndriyoM trIndriyoM tathA caturindriyoM meM aparyApta jIvoM ke audArikazarIra kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaM. khyAtaveM bhAga kI samajhanI cAhie / paryApta dvIndriya-audArikazarIra kI avagAhanA usI prakAra hai jaise dvIndriyoM ke aughikazarIra kI kahI hai, arthAta jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgakI aura utkRSTa bAraha yojana kI hotI hai| avagAhanA AgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI samajavI joIe. e prakAre ekendriyonA badhA maLIne pIstAlIsa bhaMga thAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavad ! dvIndriya jInA dArika zarIranI avagAhanA keTalI bhATI nahI cha ? zrI bhagavAna-he gautama ! dvIndriyenA audArika zarIranI avagAhanA jaghanya AgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI hoya che, utkRSTa bAra jananI hoya che. e prakAre sarvatra arthAta DhIddhi trIndriye tathA caturindrimAM aparyApta jIvonA dArika zarIranI jaghanya ane utkRSTa avagAhanA AgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI samajavI joIe. paryApta hIndriya audArikazarIranI avagAhanA e prakAre che, jevI hIndriyenA audArika zarIranI avagAhanA kahI che, arthAt jaghanya AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI ane utkRSTa bAra ejananI hoya che. zrI. prazAnasUtra:4
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 3 audArikazarIrAvagAhanAnirUpaNam 649 dvIndriyaudArikoktarItyA trIndriyANAmaudArikazarIrANAmaughikAnAM paryAptAnAzcotkRSTena trINi gavyUtAni zarIrAvagAhanA prajJaptA, 'cauridizANa cattAri gAuyAI' caturindriyANAmaudArikazarIrANAmaughikAnAM paryAptAnAJcotkRSTena catvAri gavyutAni zarIrAvagAhanA prajJAptA, 'paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM ukkoseNaM joyaNasahassaM 3' paJcendriyatiryagyonikAnAmauSikaudArikazarIrAvagAhanA paryAptaudArikArIrAvagAhanA aparyAptaudArikazarIrAvagAhanA utkRpTena yojanasahasramavase yA matsyasya svayambhUramaNApekSayA, 'evaM samucchimANaM 3' evamsamuccaya paJcendriyatiryagyonikAnAmiva samUcchimAnAM paJcendriyatiryagyonikodArikazarIrANAM tatparyAptAnAM zarIrAvagAhanA utkRSTena yojanasahasram abaseyA, saMmUcchimA paryAptAnAntu audArikazarIrAvagAhanA jaghanyena utkRSTena cAgulasyAsaMkhyeyabhAgamavaseyA, 'gambhavakaMtiyANa vi 3 evaM ceva' garbhavyutkrAntikAnAmapi paJcendriyatiryagyonikAnAM tatparyAptAnA___ isI prakAra audhika brIndriyoM ke audArikazarIra kI tathA paryApta trIndriyoM ke audArikazarIra ko utkRSTa avagAhanA tIna gavyUti kI kahI hai| audhika cauindriyoM ke tathA paryApta cauindriyoM ke odArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA cAra gabyUti kI hai| paMcendriya tiryacoM ke audhika 1 audArikazarIra kI, unake paryAptoM ke audArika 2 zarIra kI tathA aparyAptoM ke audArika zarIra kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI samajhanI cAhie / yaha avagAhanA svayaMbhUramaNa samudra ke matsyoM kI apekSA se kahI gaI hai| isI prakAra saMmUrchima paMcendriya tiya coM ke audArikazarIra kI, unake paryAptoM ke audArikazarIra kI avagAhanA bhI utkRSTa hajAra yojana kI samajhanI cAhie saMmUrchima aparyAptoM ke audArikazarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai| garbhaja paMcendriya tiryacoM kI tathA paryApta garbhaja paMcendriya tirpacoM ke audArikazarIra kI avagAhanA isI prakAra hai, eja prakAre audhika trAntinA audAkizarIranI tathA paryApta triIndriyanA audA rika zarIranI utkRSTa avagAhanA traNa gabhUtinI kahI che. aughika cAra IndriyavALAnI tathA paryApta cAra indriyavALAnI dArika utkRSTa zarIranI avagAhanA cAra gabhUtinI che. audhika paMcendriyanA tathA paryApta paMcendriyonA audArika zarIranI utkRSTa avagAhanA cAra gabhUtinI che. auvika paMcendriti conA dArikazarIranI, temanA paryAptanA audArikazarIranI tathA aparyAptanA audArika zarIranI utkRSTa avagAhanA ekahajAra jananI samajavI joIe. A avagAhanA svayaMbhUramaNa samudranA sabhyonI apekSAthI kahelI che. e ja prakAre saMmUchi ma paMcendriyatiyAnA audArika zarIranI, temanA paryAptanA audArika zarIranI avagAhanA paNa utkRSTa hajAra yojananI samajavI joIe. saMmUrNima aparyAptanA audArika zarIranI avagAhanA jaghanya ane utakRSTa aMgulanA asaMkhyAtamAM bha ganI hoya che, garbhaja paMcendriyatiyAnI tathA paryApta garbhaja paMcendriyatiyanA audArika pra0 82 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre dArikazarIrANAmavagAhanA evaJcava- pUrvoktarItyaivotkRSTena yojanasahasram tadaparyAptAnAntu paJcendriya tiryagyonikaudArikazarIrAmavagAhanA jaghanyenotkRSTena cApi aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamavaseyA, tathAca - 'navao bhedo bhANiyacvo' navako bheda: - samuccayatiryagyonika tatpa paryAptAnAM trayANAM 3 saMmUrcchimatiryagyonika tatparyAptAparyAptAnAJca trayANAM 6 garbhavyutkrAntikatiryagyonika tatparyAptAparyAptAnAJca trayANAM melanena 9 nava samudAyAtmako bhedo bhaNitavyaH - vaktavyaH, ' evaM jalayarANa vi joyaNasahassaM' evam pUrvoktasamuccaya paJcendriyatiryagyonikaudArikazarIroktarItyA jalacarANAmapi audArikazarIrANAmavagAhanA tatparyAptAnAJcAvagAhanA utkRSTena yojanasahastraM tadaparyAptAnAM tu jaghanyena utkR Tena cAGgulasyAsaMkhyeyabhAgamavaseyA, 'navao bhedo' navako bhedaH - audhikapaJcendriyaarthAt utkRSTa eka hajAra yojana kI hai tathA aparyApta paMcendriya tiryacoM ke audArikazarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtayeM bhAga kI hai / isa prakAra nau bheda kahanA cAhie, jo isa prakAra hai- samuccaya tiryaca, unake paryApta aura aparyApta, ina tIna kI, saMmUrchima tiryaca, saMmUrchima tiyecoM ke paryApta aura aparyApta, ina tIna kI, garbhaja tiryaca, unake paryApta aura aparyApta, ina tIna kI gaNanA karane para saba milakara nau bheda hote haiN| isI prakAra jalacaroM ke audArikazarIra kI bhI avagAhanA samuccaya paMcendriya tiryacoM ke audArikazarIra kI avagAhanA ke samAna utkRSTa eka hajAra yojana kI samajhanI caahie| paryApta jalacaroM ke zarIra kI 3 avagAhanA bhI isI prakAra eka hajAra yojana kI hotI hai| aparyApta jalacaroM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI jAnanI caahie| isa prakAra samuccaya paMcendriya tiryaca jalacara, unake paryApta aura aparyApta, saMmUrchima zarIranI avagAhanA eja prakAre che, arthAt utkRSTa eka hajAra yojananI che tathA aparyApta paMcendriyatiya ceAnA audArikazarIranI avagAhanA jaghanya ane utkRSTa aMgu lanA asakhyAtamA bhAganI che. e prakAre nava bheTTha kahevA jeI e. je A prakAre che- samuyyayatiryaya, tebhanA paryApta bhane aparyApta se RNunI, saMbhUrchimatiyaya, samUI matiya cAnA paryApta ane aparyApta, e traNanI, ga`ja tica, temanA paryApta ane aparyApta, e traNanI gaNanA karavAthI badhA maLIne nava bheda thAya che. eja prakAre jaLacarAnA audArikazarIranI paNa avagAhanA samuccaya paMcendriyatiya 'conA audArikazarIranI avagAhanAnA samAna utkRSTa eka hajAra ceAjananI samajavI joie. paryApta jaLacarAnA zarIranA avagAhanA paNa eja prakAre eka hajAra vaijananI thAya che. aparyuMpta jaLacaronI jaghanya ane utkRSTa avagAhanA aMgulanA asa`khyAtamA bhAganI jANavI joIe. e prakAre samuccaya paMcendriyatiya iMca jaLacara, temanA paryApta ane aparyApta, samUmi paMcendriyatiya ca jaLacara, temanA paryAsa ane aparyaMta, 650 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 3 audArikazarIrAvagAhanAnirUpaNam tiryagyonikajalacara tatparyAptAparyAptAnAM trayANAM saMmRcchima pazcendriyatiryagyonikajalacaratatparyAptAparyAptAnAM trayANAM, garmavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikatatparyAptAparyAptAnAca trayANAM sarvasaMkhyayA navasaMkhyako bhedo jalacara audArikazarIrAvagAhanAnAM bodhyaH, 'thalayarANa vi Naya bhedA 9' sthalacarANAmapi pazcendriyatiryagyonikaudArikazarIrAkgAhanAnAM nayabhedA:-samuccayasthalacaratatparyAptAparyAptAnAM trayANAM, saMmUcchimatatparyAptAparyAptAnAM trayANAM, garbhavyutkrAntikatatparyAptAparyAptAnAM trayANAJca ityevaM sarvamelanena nava bhedA bodhyAH tatra 'ukoseNaM chagAuyAI pajjattagANa vi evaMceva' utkRSTena samuccayasthalacarapazcendriyatiryagyonikodArikazarIrANAmavagAhanA SaDgatAni bhavati, tatparyAptAnAmapi audArikazarIrA NAmavagAhanA evaJcaiva-uktarItyA SaDagavyUtAni bodhyAni, 'saMmucchimANaM pajjattagANaya ukoseNaM gAuyapuhutaM' saMmUchimAnAM sthalacarapaJcendriyatirazcAM tatparyaptAnAJcotkRSTena gavyUta paMcendriya tiryaMca jalacara, unake paryApta aura aparyApta, tathA garbhaja paMcendriya tiryaca jalacara, Unake paryApta aura aparyApta, ina saba ko sammilita karadene para no bheda hote haiM / isI prakAra sthalacara paMcendriya tiryaMcoM kI zarIrAvagAhanA ke bhI nau bheda hote haiM, jo isa prakAra haiM-samuccaya sthalacara, unake paryApta aura aparyApta, saMmUrchima sthalacara, unake paryApta aura aparyApta tathA garbhaja sthala yara, unake paryApta aura aparyApta, yo saba milakara nau bheda hote haiN| samuccaya sthalacara paMcendriya tiryacoM ke audArikazarIra kI utkRSTa aya. gAhanA chaha gavya'ti kI hotI hai| unake paryAptoM ke audArikazarIra kI ayagAhanA bhI itanI hI arthAt chaha gAu kI hotI hai| saMmUrchima sthalacara paMcendriya tiryacoM ke tathA unake paryAptoM ke audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA gavyati pRthaktva kI arthAt do ganyUti se nau gavyUti taka kI hotI hai / unake aparyApto kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai| tathA garbhaja paMcendriyatiryaMca jaLacara, temanA paryApta ane aparyApta, e badhAne ekatra karavAthI nava bheda thAya che, je A prakAre che, samuccaya sthalacara, temanA paryApta ane aparyApta, saMmUrNima sthalacara, temanA paryAya ane aparyApta, tathA garbhaja sthalacara temanA paryApta ane aparyApta, ema badhA maLIne nava bheda thAya che, samuccaya sthalacara paMcendriyatiryaMconA audArikazarIranI utkRSTa avagAhanA chaganyU tinI hoya che. temanA paryAptanA audyArika zarIranI avagAhanA paNa eTalI ja arthAta cha gAunI hoya che. saMmUIima sthalacara paMcendriyatiryaMcanA tathA temanA paryAptanA audyArika zarIranI utkRSTa avagAhanA gacUti pRthakatvanI arthAt be gabhUtithI nava gabhUti sudhInI hoya che. temanA paryAptanI jaghanya ane utkRSTa avagAhanA aMgulanA zrI prApanasUtra:4
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ 652 prajJApanAsatre pRthaktvamaudArikazarIrAvagAhanA, tadaparyAptAnAntu jaghanyena utkRSTena cAGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtramavagAhanA bodhyA, 'gambhavakaMtriyANaM ukkoseNaM chagAuyAI pajattANaya 2' garbhavyutkrAntikAnAM paJcendriyatiryagyonikAnAmaudArikazarIrAvagAhanA utkRSTena paDgavyUtAni bodhyA tatparyAptAnAzcApi audArikazarIrAvagAhanA utkRSTena SaDragavyatAni avaseyA, tadaparyAptAnAntu jaghanyena utkRSTena cApi pUrvoktarItyAGgula syAsaMkhyeyabhAgamAtramaudArikazarIrAvagAhanA bodhyA, 'ohiya cauppayapajjattagabbhavatiya pajjattayANa vi ukkoseNaM chagAuyAI' audhikacatuSpadAnAm-samuccayacatuSpadAnAm-tatparyAptAnAJca, tathA garbhavyutkrAntikAnAM catuSpadAnAm-tatparyAptAnAmapi pazcendriyatiryagyonikAnAmaudArikazarIrAvagAhanA utkRSTena SaDagavyutAni avasevA, tadaparyAptAnAntu utkRSTena jaghanyena cApi aGgulasthAsaMkhyeyabhAgamAtram, 'saMmucchimANaM pajattANaya gAuya huttaM ukkoseNaM' saMmUchimAnAM tatparyAptAnAJca catuSpadasthaLacarapaJcendriyatirizcAmaudArikazarIrAvagAhanA gavyUtapRthaktvam ___ garmaja paMcendriyatiyaMcoM ke audArikazarIra kI avagAhanA utkRSTa chaha gavyUti aura paryApta garbhaja paMcendriya tiryacoM ke audArikazarIra kI avagAhanA bhI chaha gavyUti kI hotI hai| aparyApta garbhaja paMcendriya tiryaMcoM ke audArikazarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI samajhanI caahie| ___ audhika catuSpadoM ke, audhika catuSpadoM ke paryAptoM ke, tathA garbhaja catu. padoM ke evaM paryApta garbhaja catuSpadoM ke audArikazarIra kI avagAhanA utkRSTa chaha gavyUti hotI hai| unake aparyApto kI utkRSTa aura jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kI hotI hai saMmUrchima catuSpada sthalacara paMcendriya tiryaMcoM ke zarIra kI avagAhanA utkRSTa rUpa se gavyUti pRthaktva kI hotI hai| unake paryAsoM ke audArikazarIra kI avagAhanA bhI gavyUti pRthaktva kI hI asaMkhyAtamA bhAganI hoya che. garbhaja paMcendriyatiryaMconA audArika zarIranI avagAhanA utkRSTa cha gabhUti ane paryApta garbhaja paMcendriyatiryaMconA audArika zarIranI avagAhanA paNa chagabhUtinI hoya che. aparyApta garbhaja paMcendriyatiyacInA dArika zarIranI avagAhanA jaghanya ane utkRSTa aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI samajavI joIe. audhika catuSpadanA temaja paryApta garbha ja catupadenA dArika zarIranI avagAhanA utkRSTa cha gabhUti hoya che. temanA aparyAptanI utkRSTa ane jaghanya avagAhanA aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga mAtranI hoya che. saMmUrNima catuSpada sthalacara paMcendriyatiryaMconA zarIranI avagAhanA utkRSTa rUpathI gabhUti pRthakatvanI hoya che. temanA paryAptanA dArika zarIranI avagAhanA paNa gabhUti pRthakatvanI ja hoya che. kintu temanA aparyAnI zrI prazAyanAsUtra :4
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 3 audArikazarIrAvagAhanAnirUpaNam ___ 653 utkRSTena bodhyA, tadaparyAptAnAntu jaghanyena utkRSTena cAGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtramaudArikazarIrAvagAhanA'vaseyA, "evaM uraparisappANavi ohiya gamavakaMtiyapajjatagANaM joyaNa sahassaM' evam- pUrvoktarItyA ura:parisarpANAmapi pazcendriyatiryagyonikAnAm-samuccayAnAM tatparyAptAnAca, tathA garbhavyutkrAntikAnAM tatparyAptAnAJcaudArikazarIrAvagAhanA yojanasahasra. mavaseyA, 'saMmucchimANaM pajjattANa ya joyaNapuhuttaM' saMmUchimAnAM tatparyAptAnAJcaudArikazarIrAvagAhanA yojanapRthaktvamavaseyA, 'bhuyaparisappANaM ohiya gamavakaMtiyANa vi uko seNaM gAuyaputtaM' bhujaparisaNAm audhikagarbhavyutkrAntikAnAmapi sthalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM tatparyAptAnAmapi utkRSTenaudArikazarIrAvagAhanA gavyUtapRthaktvam avaseyA, 'saMmucchimANaM dhaNupuhurtta' saMmUcchimAnAM bhunaparisarpasthalacarANAmaudArikazarIrAvagAhanA dhanuHpRthaksam avaseyA, 'khahayarANaM ohiya gambhavatiyANaM saMmucchimANa ya tihAvi ukkoseNaM dhaNupuhuttaM' khecarANAM paJcendriyatirazvAmaudhikAnAM garbhavyutkrAntikAnAM samUcchimAnAzca trayANAmapi hotI hai| kintu unake aparyApto kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI samajhanI caahie| isI prakAra uraparisarpa paMcendriya tiryacoM ke tathA unake paryAptoM ke audArika zarIra kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI hotI hai / saMmUrchima uraparisarpa paMcendriya tiyaMcoM ke tathA unake paryAptoM ke audArikazarIra kI avagAhanA utkRSTa yojana pRthakatva kI hotI hai| samuccaya bhujaparisoM ke tathA garbhaja bhujaparisoM ke tathA donoM ke paryAptoM ke audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA gavyUti pRthaktva kI samajhanI cAhie saMmUrchima bhujaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMcoM ke audArikazarIra kI ava. gAhanA dhanuSya pRthaktva kI hotI hai / audhika khecara paMcendriya tiyacoM ke, garbhaja khecara paMcendriya tiyacoM ke tathA saMmUchima khecara paMcendriya tiyaco ke audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA dhanuSapRthaktva kI samajhanI caahie| jaghanya ane utkRSTa avagAhanA aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI samajavI joIe. eja prakAre uraparisarSa paMcendriyati conA tathA temanA paryAnA audyArikazarIranI utkRSTa avagAhanA eka hajAra ejananI hoya che. saMpUmi ura parisarSa paMcendriyati. canA tathA temanA paryAptanA audArika zarIranI avagAhanA utkRSTa jana pRthakatvanI hoya che. samuccaya bhuja parisarponA tathA garbhaja bhuja parisarponA tathA bane paryAptonA dArikazarIranI utkRSTa avagAhanA gabhUti pRthakatvanI samajavI joIe. saMmUchi ma bhujaparisarSa sthalacara paMcendriyatiryaMconA audArikazarIranI avagAhanA dhanuSa pRthakatvanI hoya che. audhika khecara paMcendriyatiyacInA, garbhaja khecara paMcendriyatiyacanA tathA saMmachima khecara, paMcendriyatiryaMconA audArikazarIranI utkRSTa avagAhanA dhanuSa pRthakatvanI samajavI joIe. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ prajJApanAsatre utkRSTena dhanuHpRthaktvamaudArikazarIrAvagAhanA prajJaptA, tathAca sAmAnyena paJcendriyatirazcA jalacarANAM sAmAnyena sthalacarANAM catuSpadAnAmura parisaryANAM bhujaparisaNAM khecarapaJcendriyatiryagyonikAnAJca pratyekamaudArikazarIrAvagAhanAnAM navanava sUtrANi nimnAnusAreNa bodhyAni, tathAhi-samuccaya viSayakANi ca trINi ityevaM sarvasaMkhyayA nava bhavanti, tatrAparyApteSu avagAhanA sthAneSu sarveSvapi jaghanyena utkRSTena ca agulAsaMkhyeyabhAgamAtram, tadanyeSu cAvagAhanAsthAneSu jaghanyenAGgulAsaMkhyeyabhAgamAtram, unkRSTena sAmAnyataH paJce ndriyatiryakSu jalacareSu utkRSTena yojanasahasram, sAmAnyena sthalacareSu catuSpadasthalacareSu ca samuccayeSu garbhavyutkrAntikeSu SaD gavyUtAni, saMmUcchimeSu ca gavya'tapRthaktvam , ura parisapeSu samuccayeSu garbhavyutkrAntikeSu ca yojanasahasram, saMmUcchimeSu yojana___isa prakAra sAmAnya paMcendriya tiryacoM ke, jalacaroM ke, sAmAnya sthalacaroM ke, catuSpadoM ke, uraparisoM ke, bhujaparisarpo, ke, khecara paMcendriya tiryacoM ke, yo pratyeka ke audArika zarIra kI avagAhanA ke nau-nau sUtra nimnalikhita prakAra se jAnane cAhie-samuccaya viSayaka tIna, saMmarchimaviSayaka tIna, garbhaja viSayaka tIna, ye saba mila kara nau hote haiN| aparyApta avagAhanA sthAnoM meM sarvatra jaghanya se aura utkRSTa rUpa se bhI aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hI samajhanA cAhie, arthAt pUrvokta saba aparyA. ptoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hI hotI hai| usake atirikta anya avagAhanA sthAnoM meM jaghanya aMgula ke asaM khyAtaveM bhAga kI hotI hai| utkRSTa sAmAnya sthalacaroM meM, catuSpada sthalacaroM meM tathA sAmAnya garbhajoM meM chaha ganyUti kI, saMmUchimoM, meM gavyUtipRthaktva kI, samuccaya uraparisoM meM tathA garbhaja urapari sarpo meM sahastra yojana kI, saMmU e prakAre sAmAnya paMcendriyatiryaMconA, jalacaronA, sAmAnya sthalacaronA, catupanA, ura parisarponA, bhujaparisarponA, becara pacendriyatiryaMconA, ema pratyekanA dArikazarIranI avagAhanAnA nava nava sUva nimnadarzita, prakArathI jANavA joIe. samuccaya viSayaka traNa, saMmUchima viSayaka traNa, garbha ja viSayaka traNa, A badhA maLIne nava thAya che. aparyApta avagAhanAnA sthAnamAM sarvatra jaghanyathI ane utkRSTathI paNa aMgulane asaMkhyAta bhAga ja samaja joIe, arthAt pUrvokta badhA paryAptanI jaghanya ane utkRSTa avagAhanA aMgulane asaMkhyAta bhAga ja hoya che. tenA sivAya anya avagAhanA sthAnamAM jaghanya aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAganI hoya che. utkRSTa sAmAnya sthalacamAM catuSpada sthalacaramAM tathA sAmAnya garbhamAM cha gabhUtinI, saMmUchi mAM, gabhUti pRthakatvanI samuccaya ura parisarSomAM tathA garbhaja uraparisarpomAM sahasra yojananI saMmUrimamAM yojanapRthaphatvanI samuccaya bhujaparisarSomAM tathA garbhaja bhuja parisamAM zrI. prshaan| sUtra:4
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI TIkA pada 21 sU0 3 audArikazarIrAvagAhanAnirUpaNam pRthaktvam, bhujaparisapeSu samuccayeSu garbhavyutkrAntikeSu ca gavyUtapRthaktvam saMmUcchimeSu dhanuHpRthaktvam, khecareSu samuccayeSu garbhavyutkrAntikeSu saMmUchimeSu ca sarveSu audArikazarIrAvagAhanAsthAneSu dhanuHpRthaktvaM bodhyam, tatsaMgrAhakagAthAdvayamAha 'imAo saMgahaNigAhAyo' ime-vakSyamANe saMgrahagAthe-'joyaNa sahassa chaggAuyAI tatto ya joyaNasahassaM / gAuyapuhutabhuyae dhaNuha puhuttaM ca pakkhIsu / 1 // yojanaptahasraM SaD gavyUtAni tatazca yojana sahasram / gavyUtapRthaktvaM bhujage dhanuHpRthaktvaJca pakSiSu, tathAca garbhavyukrAntikAnAM jalacarANAmutkRSTena zarIrAvagAhanAyA mAnaM yojanasahasram, catuSpadacarANAM SaDgavyUtAni, tatazca-tadanantaram ura parisarpasthala carANAM yojanasahasram, bhujaparisarpasthalacarANAM gavyUtapRthaktvam, pakSiNAM khecarANAM dhanuHpRthaktvam audArikazarIrAvagAhanA avaseyA, evam 'joyaNasahassagAuyapuhuttastato ya joyaNapuhutaM / dohaM tu dhaNupuhutaM samucchime hoi uccattaM // 2 / / yojana sahasraM gavyUta pRthaktvam, tatazca yojanapRthaktvam / dvayostu dhanuHpRthaktvam, saMmRchime bhavati uccatvam / / 2 / / tathA ca saMmUcchimAnAM jalacarANA mutkuSTena zarIrAvagAhanAyA mAnaM yojana chimoM meM yojana pRthaktva kI, samuccaya bhujaparisoM meM tathA garbhaja bhujapari* sarpo meM gavyati pRthaktva kI saMmUchimoM meM dhanuSapRthaktva, samuccaya khecaroM meM, garbhaja khecaroM aura saMmUrchima khecaroM meM, sabhI avagAhanA sthAnoM dhanuSathaktva kI avagAhanA samajhanI caahie| aba ina saba kA saMgraha karane vAlI do gAthAeM kahate haiM garbhaja jalacaroM kI utkRSTa avagAhanA kA pramANa eka hajAra yojana kA hai, catuSpada sthalacaroM kI avagAhanA chaha gavyUti kI hotI hai, tatpazcAt uraparisarpa sthalacaroM kI avagAhanA eka hajAra yojana kI, bhujaparisarpa sthalacaroM kI ganyUti pRthaktva kI, khecara pakSiyoM kI dhanuSa pRthaktva kI audArikazarIra kI avagAhanA samajhanI cAhie // 1 // saMmUrchima jalacaroM kI utkRSTa zarIrAvagAhanA kA pramANa hajAra yojana kA gabhUti pRthakatvanI, saMmUchimomAM dhanuSa pRthakatvanI, samuccaya care, garlaja becara ane saMmUrNima khecare, badhAM avagAhanA sthAnamAM dhanuSa pRthakatvanI avagAhanA samajavI joIe. have A badhAne saMgraha karanArI gAthAo kahe che. garbhaja jalacaronI utkRSTa avagAhanAnuM pramANa eka hajAra ejananuM che, catuSpada sthalacaronI avagAhana chagabhUtinI hoya che, tatpazcAta uraparisarpa sthalacaronI avagAhane eka hajAra ejananI, bhujaparisarpa sthalacarAnI gabhUti pRthakatvanI, becara pakSiyonI dhanuSa pRthakatvanI audArika zarIranI avagAhane samajavI joIe. saMmUrNima jalacarenI utkRSTa zarIravagAhanAnuM pramANa hajAra ejananuM che, catuSpada zrI. prshaan| sUtra:4
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 prajJApanAsatre sahasram, catuSpadasthalacarANAM gathyutapRthaktvam, uraH parisarpasthalacarANAM yojanapRthaktvam, bhujaparisarpa sthalacarANAM pakSiNAM khecarANAJca dhanuH pRthaktvamaudA rikazarIrAvagAhanA bodhyA, ityevaM paJcendriyatiryagyonikA nAmaudArikazarIrAvagAhanA mAnamabhidhAya samprati manuSyANAmaudA rikazarIrAvagAhanA mAnaM prarUpayitumAha- 'maNUssorAliya sarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA !' he bhadanta ! manuSyaudArikazarIrasya khalu kiM mahAlayA - kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM, ukko seNaM tiSNi gAuyAI' jaghanyena agulasyAsaMkhyeyabhAgaM yAvat, utkRSTena punastrINi gavyUtAni devakurzayapekSayA manuSyANAmaudArikazarIrAvagAhanA prajJaptA, ' evaM apajjattANaM jahaNeNaM ukkoseNaM aMgularUpa asaMkhejjai bhAgaM' evam pUrvoktarItyA aparyA tAnAM manuSyANAM javanyena utkRSTena aGgulasyA saMkhyeya mAga mAtra maudA rikazarIrAvagAhanA hai, catuSpada sthalacaroM kI avagAhanA gavyUtipRthaktva kI, uraparisarpo kI yojana pRthaktva ko, bhujaparisarpa sthalacaroM kI tathA khecara pakSiyoM kI dhanuSapRthaktva kI audArikazarIra kI avagAhanA samajhanI cAhie || 2 || - isa prakAra paMcendriya tiryacoM ke audArikazarIra kI avagAhanA kA pramANa batA kara aba manuSyoM ke audArika zarIra kI avagAhanA kA pramANa nirU paNa kiyA jAtA hai gautamasvAmI - he bhagavan ! manuSyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI gaI hai ? bhagavAna - he gautama! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa tIna gavyUti kI hotI hai / yaha avagAhanA devakuru Adi kI apekSA se samajhanA caahie| isI prakAra aparyApta manuSyoM kI jaghanya aura utkRSTa audArikazarIra kI sthalacarAnI vagADanA gagRti pRthakatvanI, uparasanI yejana pRthakatvanI bhujaparisarpIsthalacaranI tathA khecara pakSiyAnI dhanuSya pRthakatra audAkizarIranI avagAhanA samajavI joie, ArA e prakAre paMcendriyatiya cAnA auDhArikazarIranI avagAhanAnuM pramANu khatAvIne have manuSyAnA audArikazarIranI avagAhanAnuM pramANa nirUpaNa karAya che-- zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! manuSyAnA audArikazarIranI avagAhanA keTalI mATI DuDI che ? zrI bhagavAna he gautama ! jaghanya a`gulanA sakhyAtamA bhAganI ane utkRSTa traNa gabhUti hoya che, A avagAhanA devakurU AdinI apekSAthI samajavI joie. eja prakAre aparyApta manuScAnI jaghanya ane utkRSTa audArikazarIranI avagAhanA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabAdhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIrabhedanirUpaNam prajJaptA, saMmucchimANaM jahaNeNaM ukkoseNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAga' saMmUcchimAnAM manuSyANAM jaghanyena utkRSTena cAlasyAsaMkhyeyabhAgamAtram audArikazarIrAvagAhanA'vaseyA, 'gambhavakkaMtiyANa pajjattANa ya jahaNeNaM aMgulasta asaMkheibhAgaM, ukoseNaM tiNNi gAuyAI' garbhavyutkrAntikAnAM tat paryApAnAJca manuSyANAmaudArikazarIrAvagAhanA jaghanyena aGgulasyA saMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTena trINi gavyUtAni aba seyA," || sU0 3 // // vaikriyazarIravaktavyatA // mUlam-veuvviyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA! duvihe paNNatte, taM jahA-egidiyaveubdhiyasarIre ya paMciMdiyaveuvviyasarIre ya, jai egidiya ve uvviyasarIre kiM vAukAiya egidiya veubviyasarIre, avAukAiyaegidiyavebviyasarIre ? goyamA ! vAukAiyaegidiya veubviyasarIre no abAukAiyA eiMdiyaveubbiyasarIre, jai vAukAiya veuvviyasarIre kiM suhumavAukkAiya veuvviyasarIre, bAyaravAukkAiya veuvviyasarIre ? goyamA ! no suhuma vAukAiyaegidiyaveuvviyasarIre bAyaravAukkAiyaegidiya veuvviyasarIre, jai bAyaravAukAiya egidiya veuvviyasarIre kiM pajattagabAyaravAukAiya egidiya veuvviyasarIre, apajjattagabAyaravAukAiya egidiya veubviyaptarore ? goyamA ! pajattagabAyaravAukAiya egidiyaveubviyasarIre, no apajjattagabAyaravAukkAiya egidiya veuvviyasarIre, jai paMciMdiyaveuvviyasarIre kiM neraiya paMcidiya veubviyasarIre ? jAba kiM devapaMciMdiyaveuvviyasarIre goyamA ! avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI samajhanI caahie| saMmUrchima manuSyAM ke audArikazarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAta bhAga kI hotI hai| garbhaja manuSyoM ke tathA paryApta garbhaja manuSyoM ke audArika zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa tIna gavyUti kI samajhanI cAhie ||suu03|| aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI samajavI joie. mUchima manuSyanA audArika zarIranI avagAhanA jaghanya ane utkRSTa aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI hoya che. garbhaja manuSyanA tathA paryApta garbhaja manuSyanA audArika zarIranI jaghanya avagAhanA aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI ane utkRSTa traNa gabhUtinI samajavI joIe. prasU03 pra0 83 zrI prshaan|| sUtra :4
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatre 658 neraiyapaMciMdiya veubviyasarIre vi, jAtra devapaMciMdiya veubviyasarIre vi, jai neraiyapaMciMdiya veubviyasarIre ki rathaNapabhApuDhavineraiya paMcidiya veucciyasarIre jAva kiM ahe sattamA puDhavi neraiya paMciMdiyabeubviyasarIre ? goyamA ! rayaNappabhApuDhavi neraiya paMciMdiya veubviyasarIre vi jAva ahe sattamA puDhavi neraiyapaMciMdiya veuvviyasarIre'vi jai rayaNa. ppabhApuDhavi neraiya veuThikayasarIre kiM pajatagarayaNappabhApuDhavi neraiyaveubviyasarIre, apajattagarayaNappamApuDhavi neraiyacidiyave udhviyasarIre ? goyamA ! pajattagarayaNappabhApuDhavineziyabiMdiya beubviyasarIre, apajjattagarayaNappabhApuDhavi neraiyapaMdhidiya veubhiyasarIre, evaM jAva ahe sattamAe dugo bhedo bhAgiyabo, jai tirikvajoNiya paMciMdiya veuTivayasarIre kiM samucchimapaMciMdiyatirikkhajogiya veuvviyasarIre, gabbha. vakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veuvviyasarIre ? goyamA ! no saMmu. cchimapaMciMdiyatirikkhajoNiya ve ubviyasarIre, ganbhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veuvviyasarIre, jai gabhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiyaveuvviyasarIre kiM saMkhejavAsAuyaganbhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veuvkyisarIre, asaMkhejjavAsAuyagabhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiya ve ubdhiyasarIre ! goyamA ! saMkhejavAsAuya gabbhavakkaM. tiya paMcidiyatirikkhajoNiyaveubviyasarIre, no asaMkhejavAsAuya gabbhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veubdhiyasarIre, jai saMkhijjavAsAuya gabbhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiyabeubviyasarIre kiM pajattaya saMkhijAsAuya ganbharakkaMtiya paMciMdiyatirikkha jogiya veu. bdhiyasarore, apajattaga saMkhejavAsAutha gambhavatiya paMciMdiyatirikkha - joNiya veuvviyasarIre ? goyamA ! pajatagasaMkhijavAsAuya gabbhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veuvviyasarIre, no apajastagasaMkhijavA. sAuya gabbhavatiya paMciMdiyatiriva kha joNiya udi yasarIre, jai zrI. prshaan| sUtra:4
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TokA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIrabhedanirUpaNam 659 saMkhijjakAsA iya gabhavatiya paMciAdayatirikkhajoNiya veuvviyasarIre, ki jalayarasaMkhejavAsAuya gabbhavaskatiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veu. vviyasarIre, thalayarasaMkhejavAsAuya babhavakka titha paMciMdiyatirikkhajoNiya veuThivayasarIre, khahayarasaMkhejavAsAutha dhabbhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiyaveuThivayasarIre, goyamA? jalayarasaMkhejavAsAuya gambhava. kaMtiya paMciMdiyatirikkha joNiya veubviyasarIre vi, thalatharasaMkhejavAsAuya gabmavatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiya veuThizyasarIre vi, khahayarasaMkhejavAsAuya gambhavakkatiya paMciMdiyatirikkhajoNiyaveuvviyasarIre vi, jai jalayarasakhejavAsAuya gabhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veuThibayasarI re kiM pajattagajalayarasaMkhejavAsAya gambhavaskaMtiya paMciMdiyatirikkha joNiya veubviyasarIre, apajattagajalayarasaMkhejavAsAuya gabbhavakkaMtiya paMciMdiyatirivakhajogiya veDavviyalarIreya ? goyamA! pajjattaga. jalayara saMkhejjavAsAuya gamavakkaMtiyapaMcidiyatirikkhajoNiyavevva yasarIre, no apajattagasaMkhejavAsAuya gambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkha joNiyaveubdhiyasarIre, jai thalayarapaMciMdiya jAba sarIre kiM cauppaya jAva sarIre kiM parisappa jAva sarIre ? goyamA ! cauppaya jAva saMkhejavAsAupa parisappa jAva sarIre, evaM savvesi NethavvaM jAva khahayarANaM pajattANaM, no apajjattANaM, jai aNUsa paMciMdiya baubviyasarIre kiM saMmucchimamaNUsa paMciMdiya vevviyasarIre, gabhavakkaMtiya maNUsapaMciMdiya beu. viyasarIre ? goyamA ! No samucchima maNUlapaMciMdiya veubviyasarIre, gambhavakkaMtiya saNUsapocadiya veuvviyasarIre, jai gambhavakkaMtiyamaNu. ssa paMciMdidha veubviyasarIre kiM kammabhUmaga gambhavatiya maNussa paMciMdiya beubviyasarIre, ammabhUmaga gabhavatiya maNUsapaMciMdiya veubviyasarIre, aMtaradobagagambhavatiya maNUsapaMciMdiya veubviyasarIre ? goyamA ! kammabhUmagagabbhavatiya maNUsapaMciMdiya veu zrI. prshaan| sUtra:4
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ prajJApanAsatre viyasarIre, No akammabhUmaga gaDasavakkaMtiya maNUsapaMciMdiyabaubdhiyasarIre, No aMtaradIvaga gabbhavakkaMtiya maNUsapaMciMdiya veubviyasarIre, jai kammabhUmaga gambhavakkaMtiya maNUsa paMciMdiya ubviyasarIre kiM saMkhejavAsAuya kammabhUmaga gambhavatiya maNUsapaMdiyaveuvviyasarIre, asaMkhejavAsAuya kammabhUmaga gabbhavakkaMtiyama gUsapaMciMdiyavevviyasarIre ? goyamA ! saMkhejavAsAuya kammabhUmaga gabhavatiya maNUsapaMciMdiya veuvviyasarIre, no asaMkhejavAsAuya kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsapaMciMdiya veuvviyasarIre, jai saMkhejavAsAuya kammabhUmagagabbhavatiya maNUsa paMciMdiyabeubviyasarIre kiM pajjattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmaga maNUsapaMciMdiyaveubviyasarIre, apanattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabmavatiya mAlapaMciMdiya veubviyasarIre ? goyamA! pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabhavakkaMtiya maNUsapaMciMdiyavauvviyasarIre, no apajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabhavakkatiya maNUsapaMciMdiya veubviyasarIre, jai devapaMcidiya beubviyasarIre kiM bhavaNavAsideva paMciMdiya veubviyasarIre vi jAva vemANiyadevapaMciM. diya veubviyasarIre goyamA ! bhavaNavAli devapaMcidiya veuviyasarIre vi jAva vemANiyadeva paMciMdiyaveraviyasarIre vi jai bhavaNayAsideva paMciM. diyaveubviyasarIre ki asurakumArabhavaNavAsi devapaMciMdiyave ubviya. sarIre jAva thaNiyakumArabhavaNavAsideva paMciMdiya veuThibayasarIre ? goyamA ! asurakumAra jAva thaNiyakumAra bhavaNavAsi deva paMciMdiya gheuvviyasarIre vi jai asurakumAra deva paMciMdiya veuvyiyasarIre kiM pajjattaga asurakumAra bhavaNavAsideva paMcidiya veuvviyasarIre vi, apajjattaga asurakumAra bhavaNavAsideva paMciMdiya veubviyasarIre vi, evaM jAva thaNiyakumArANaM dugao bhedo, evaM vANamaMtarANaM aTThavihANaM, joisiyANaM vaMcavihANaM, mANiyA duvihA-kappovagA, kappAtIyA ya kappo zrI. prshaan| sUtra:4
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIrabhedanirUpaNam phara vagA bArasavihA, te pi evaM caiva duhao bhedo, kappAtItA duvihA gevejjagA ya aNuttarovavAiyA ya, gevejjagA NavavidhA, aNuttarovavAiyA paMcavihA, eesa pajjatApajatAbhilAveNaM duhao bhedo bhANiyavo ||suu. 4 // chAyA - vaikriyazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! dvividhaM prajJaptam, tadyathAekendriya vai kriyazarIrazca paJcendriyavaikriyazarIrazca, yadi ekendriyavaipizarIraM kiM vAyukAyikendriyakriyazarIram avAyukAyikai kendriyavai kriyazarIram ? gautama ! vAyukAyikai kendriyavaikriyazarIram, no aba yukAri kaikendriyazarIram, yadi vAyukAyikavai kriyazarIraM kiM sUkSmavAyukAyikavaikriyazarIram, bAdaravAyukA pikavaikriyazarIram ? gautama ! no sUkSmavAyukAyikai kendriyavaizarIra ke bhedoM kI vaktavyatA zabdArtha - (veuvvayasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) he bhagavan ! vaikriyazarIra : kitane prakAra kA kahA gayA hai ? ( goyamA ! duvihe paNNatte) he gautama ! do prakAra kA kahA hai (taM jahA) vaha isa prakAra (egiMdipaveucciyasarIre ya paMciMdiya yeugviyasarIre ya) ekendriya kA vaikriyazarIra aura paMcendriyakA vaikriyazarIra (jai egiMdiya veDabbiyasarIre kiM vAukkAipa egiMdiya be ucci - ya sarIre, avAkkAiva egiMdiya veDavviyasarIre ? ) agara ekendriya kA vaikriya zarIra hai to kyA vAyukAyikoM ekendriyoM kA vaikriyazarIra hai yA avAyukAyika arthAt vAyukAyikoM se bhinna ekendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? (goyamA ! vAkkAya egeMdiya veucciyasarIre no avAukkAiya egiMdiya veubviya sarIre) he gautama / vAyukAyikoM ke ekendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai, avAyukAdhika ekendriyoM kA vaikriyazarIra nahIM hotA ( jai vAkkAya veDabdhiyasarIre ) yadi vAyukAyikoM kA vaikriyAzarIra hotA hai (kiM suhuma vAkkAya veDabbiyasarIre vekiyazarIranA bhedAna vaktavyatA zadvArtha-(veDavviyasarIreNa bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) he bhagavan ! vaiTThiyazarIra DeMTalA aAztA hyAM che ? (goyamA ! duvihe paNNatte) he gautama! me ahAranA udyAM che (taM jahA ) -te (4) are (efire deoresarIre ya paMcidiya veDavviyasarIre ya) mehendriyanA vaiDiyazarIra nepathendriyanA vaiDizarIra (jai egiMdiya bevviyasarIre kiM vAukkAie egiMdiya veuvjiyasarIre, avAkAiya egiMdiya veDavviyasarIre ?) agara yeDendriyanA vaiDiyazarIra hoya to zu vAyukAyika ekendriyAnA vaikiyazarIra hAya che agara avAyukAyika arthAt vAyukAyaadhii bhinna yeDendriyonA vaiDiyazarIra hoya che ? ( goyamA ! vAukkAiya ergidiya veDavviesarIre no avAkkAya eniMdiya veDabbiyasarIre) he gautama! vAyuAyika yoDendriyonA caimyizarIra hoya che, mavAyuayi yeDendriyAMnA vaiDiyazarIra nathI hotAM (jai va ukkA iya zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662 prajJApanAstre vaikriyazarIram, bAdaravAyukAyikai kendriyavaikriyazarIram, yadi bAdaravAyukA yi kai kendriyavaikriyazarIraM kiM paryAptakavAdaravAyukAyikai kendriyavai kriyazarIram aparyAptaka bAdaravAyukAyikai kendri vaikriyazarIram ? gautama ! paryAptaka bAdaravAyukAthikaiMkendriyavaikriyazarIram, no aparyAptakabAdara vAyukAyikai kendriyavai kriyazarIram, yadi paJcendriyavekriyazarIraM kiM nairayikapaJcendriyavaikriyavArIraM yAvat kiM devapaJcendriyavaikriyazarIram ? gautama ? nairayikapaJcendriyavaikriya zarIramapi bAyara vAukAya veDabiyasarIre ?' to kyA sUkSmavAyukAyikoM kA vaikiyazarIra hotA hai athavA bAdaravAyukAyikoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? (goyamA ! no : huma vAukkAiya ergidiya veDavviyasarIre) he gautama ! sUkSma vAyukAyika ekendriyoM kA vaikriya zarIra nahIM hotA ( bAyara vAukkAiyaegidiya veucciya sarIre) cAdara vAyukAyika ekendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai (jai bAdara yAu kAiya egiMdiya : vevviyasarIre, pajjanttagabAdara vAukkAiya egiMdiya veubviyasarIre, apajattagabAdarayAukkAiya egiMdiyaveunviyasarIre ?) yadi bAdaravAyukAyika ekendriyoM kA vaikriyazarIra hai to kyA paryApta bAdaravAyukAyika ekendriyoM kA vaiyizarIra hotA hai athavA aparyApta bAdara vAyukAdhika ekendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? (goyamA ! pattagabAyara bAukkAiyaegidiya veDavviyasarIre) he gautama! paryAptaka bAdara vAyukAyika ekendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai, aparyAptaka bAdara vAyukAyika ekendriyoM kA vaikriyazarIra nahIM hotA / (jai paMcidiya vevviyasarIre kiM neraiyapaMcidiyave ubviyasarIre ?) yadi doasarIre ) yahi vAyubhayanA vaiThiyazarIra hoya che (kiM suhuma vAukkAiya veDabviyasarIre bAyara vAkkAya veubviyasarIre ?) to zu sUkSma vAyuayionA vaiDiyazarIra hAya che, athavA mAhara vAyuyinA vaiDiyazarIra hoya che ? (goyamA ! no suhuma Teraise efidi veDavviyasarI re ) he gautama! sUkSma vAyubhAThi sendriyAMnA vADaya zarIra nathI hotAM (bAdara vAkkAya egidiya veDabbiyasarIre ) mAhara vAyuhi merendri yonA vaiDiyazarIra hoya che (jai bAra vAukkAiya egiMdiya veuvviyasarIre kiM pajjattaga bAdara vAkkAya egiMdiva veDavviyasarIre apajjattaga bAdara vAukkAiya egiMdiya veDavviyasarIre ?) yadi bAhara vAyubhASika mehendriyonA vaiDiyazarIra che to zu paryApta mAhara vAyukAyika ekendriyAnA kriyazarIra hoya che athavA aparyApta khadara vAyukAyika ekendriynaa vaiDiyazarIra hoya che ? ( goyamA ! pajjattagabAdaravAuka kAiya egiMdiya veuvviya. sarIre, no apajjattagabAyaravA ukkAiya egiMdiya ve uvivvayasarI re) he gautama! paryApta4 bAdara vAyukAyika ekendriyanA vaikriyazarIra hAtha che, aparyApta khAdara vAyukAyika ekendriyonA vaiyizarIra nathI hAtAM. ( jai paMceMdriya ve vyiyasarIre kiM neraiya paMcidiya veDavviyasarIre ) yahi yathendriyonA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIrabhedanirUpaNam yAvad devapazcendriyavaikriyazarIramapi, yadi nairayikapaJcendriyavaikriyazarIraM kiM ratnaprabhApRthivInairayikayazcendriyavaikriyazarIraM yAvat kim adhaHsaptama pRthivInarayikapaJcendriyavaikriyazarIram ? gautama ! ratnaprabhApRthivInairayikapaJcendriyavaikriyazarIramapi yAvad adhaHsaptamapRthivI nairayika pazcendriyavai kriyazarIramapi, yadi ratnaprabhApRthivInairayikavaikriyazarIraM kiM paryAptaka ratnaprabhApaMciMndriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai to kyA nAraka paMcendriyoM kA paikriyazarIra hotA hai ? (jAva) yAvat kiM (deva paMciMdi veubviyasarIre ?) kyA deva paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? (goyAmA ! neraiya paMciMdiya bebviyasarIre vi jAca deva paMciMdiyayeuvyiyasarIre vi) he gautama ! nAraka paMcendriyoM kA bhI vaikriya. zarIra hotA hai yAvat deva paMcendriyoM kA bhI vaikriya zarIra hotA hai| (jai nerahaya paMciMdiya veuvviyasarIre) yadi nAraka paMcendriyoM kA vaikriyaH zarIra hotA hai (kiM rayaNappabhA puDhavi neraiya paMciMdiya veubviyasarIre) kyA ratnaprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA kiyazarIra hotA hai ? (jAya kiM ahesattamApuDhavi neraiya paMciMdiya veuvyiyasarIre ?) yAvat kyA adhaH saptamI pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? (goyamA ! rayaNappabhA puDhavi neraiya paMciMdiya veuvviyasarIre) he gautama ! ratnaprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai (jAya ahesattamA puDhavi neraiya paMciMdiyaveuvyiyasarIre vi) yAvat adhaH saptamI pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA bhI vaikriyazarIra hotA hai (jai rayaNappabhA puDhavineraiya veubviyasarIre) yadi ratnaprabhA pRthvI ke nArakoM kA vaikriyazarIra hotA hai (kiM pajjattagarayaNappabhA puDhavi neraiya veubviya vikriyazarIra hoya che te zuM nAraka paMktinA vaikriyazarIra hoya che? (nava) yAvata (ki deva paMciMdiya veubbiyasarIre ?) zu5 paayendriyo| yazarIra hAya cha? (goyamA ! neraiya paMciMdiya veubviyasarIre vi jAva deva paMciMdiya veubviyasarIre vi) gautama ! nA24 paMcendriyenA paNa vaikiyazarIra hoya che yAvata deva paMcendrinA paNa kriyazarIra hoya che. (jai neraiya paMciMdiya veubbiyasarIre) yA nA24 pthendriyon| vaiThiyazarIra heya cha (kiM rayaNappabhA puDhavi neraiya paMciMdiya veuvviyasarIre) zu 25 // pRthvInA nA24 5'yandriyAnA peyizarIra 5 cha ? (jAva kiM ahe sattamA puDhavi neraiya paMcidie veuvviyasarIre ?) yAvat zusapaH sAtabhA pRthvInA nA24 payandriyonA yazarI2 saya cha ? (goyamA ! rayaNappabhA puDhavi neraiya paMciMdiya ceuvviyasarIre) he gautama ! 2(nAlA pRthvInA nA24 pa yandriyonA vaiThiyazarI2 hAya cha (jAva ahe sattamA puDhavi neraiya paMciMdiya veu. biyasarIre vi) yAt 1: sAtamI cIna nA24 52-yanA 59 vaiyi zarI2 hAya che. (jai rayaNappabhA puDhavi neraitha veuvviyasarIre) 46 2namA pRthvInA nAnA vaitthiy||12 hAya cha (kiM pajjattaga rayaNappabhA puDhavi neraiya veubviyasarIre) zu payati zrI. prshaan| sUtra:4
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___prajJApanAsatre pRthiyInaira yikavaikriyazarIram, aparyApta karatnapramAprathamapRthivInairapikavaikriyazarIram ? gautama ! paryAptakaratnaprabhApRthivInerayikavaikriyazarIram, aparyAptakaratnaprabhApRthivInairayi kavaikriyazarIram, evaM yAvad adhaHptaptamyA dvigato bhedo bhaNitavyaH, yadi tiryagyonikapazcandriyavaikriyazarIraM ki saMmUJchima pazcendriyatiryagyonikavaikriyazarIram, garbhavyutkrAntikapaJcandriyatiryagyonikaukriyazarIram ? gautama ! no saMmUcchima paJcendriyatiryagyonikavaikriyazarIram, garbhavyutkrAntikapazcendriyatiryagyonikavaikriyazarIram, yadi garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikavaikrisarIre) kyA paryAsa ratnaprabhAprathama pRthvI ke nArakoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? (apajjattagarayaNappabhA puDhavi neraiya paMciMdiya veubviyasarIre ?) athavA aparyApta ratnaprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? (goyamA panjasagarayaNappabhA puDhavi neraiya paMciMdiya veubviyasarIre) he gautama ! paryApta ratnaprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai (apajattagarayaNappabhA puDhavi neraiya paMciMdiya veubviyasarIre) aparyApta ratnaprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA bhI vaikriyazarIra hotA hai (evaM jAva ahesattamAe dugao bhedo bhANiyavyo) isI prakAra yAvat adhaHsaptamI pRthvI taka donoM bheda kahanA cAhie _ (jai tirikkhajoNiya paMcidiyaveubdhiyasarIre) yadi tiryaMca paMcendriyoM kA vaiphriya zarIra hotA hai (kiM samucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiya veubdhiyasarIre) to kyA saMmUrchima tiye vayonika paMcendriyoM kA kriyazarora hotA hai ? (ganbhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veubviyasarIre ?) yA garbhaja paMcendriya tiryaMcoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? (goyamA ! no saMnucchimapaMcidiyatirikkhajoNiya veuvviyasarIre) he gautama ! saMmUrchima paMcendriya tiryacoM kA vaikriyazarIra nahIM nAmA patrI pRthvInA nAnA vaizirIrAya cha (apanattaga rayaNappabhA puDhavi neraiya paMbiMdiya veubviyasarIre ?) athavA 255 2tnaprabhA pRthvInA nA24 payandriyonA vaiThiyazarIra ya cha ? (goyamA ! pajjattA rayaNappabhA puDhavi neraiya paMciMdiya veubviyasarIre) gautama ! paryApta ratnaprabhA pRthvIna nA24 payendriyAnA dhyazarI2 hAya cha (apajjattaga rayaNappabhA puDhavi neraiya paMciMdiya veubbiyasarIre) aparyApta4 2(nAmA pRthvI nA24 pazyandriyonA vaiTiyarIzAya che (evaM jAva ahe sattamAe dugao bhedo bhANiyavvo) se| prakAre yAvat adhaH saptamI pRthvI sudhI bane bheTa kahevA joIe. (jai tirikkhajoNiya paMciMdiya veuvviyasarIre) yahi ti"5 pyndriyaan| vaiThiyazaza2 DAya cha ki samucchima paMciMdiyatirikkhajoNiya veuvviyasarIre) to zusa bhUmi tiya yaya: yayandriyAna vayasarI2 hAya cha ? (gabbhavatiya paMciMdiyatirikkhajANiya veuvviyasarIre ?) magara bhandriyatiya yAnA vaizirI2 hAya cha ? (goyamA! no saMmucchima paMvidiyatirikkhajoNiya veubiyasarIre) hai gautama / sa bhUmi pathendriya tiya" zrI. prshaan| sUtra:4
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaSodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIrameda nirUpaNam 665 yazarIram kiM saMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonivai kriyazarIram ? asaM - yeya varSAyuSkagarbha vyutkrAntikapazcendriyatiryagyonikavai kriyazarIram, no asaMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapacendriyatiryagyonikavai kriyazarIram, yadi saMkhye varSAyuSkarmacyu kAntikapaJcendriya tiryagyonikavai kriyazarIram kiM paryApta kasaMkhyeya varSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikavaikriyazarIra m aparyApta saMkhye varSAyuSkagarbhavyut kAntikahotA ( bhavatiyapaM ciMdiyatirikkhajoNiya ve ubviyasarIra) garbhaja paMcendriya tiryacoM kA vaikiyazarIra hotA hai (jai ganbhavakkaMtiya paMcidiyatirikkha joNiyayeuccisarore) yadi garbhaja paMcendriya tiryacoM kA vaikriyazarIra hotA hai (kiM saMkhejjavAsA uyaganbhavakkaMtiya paMcidiyatirikkhajoNiya ve uvciyasarIre) to kyA saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? agara ( asaMkhejjavA sAuyaganbhavatiya paMcidiyatirikkhajoNiya asoorsarIre ?) athavA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? (goyamA ! saMkhejjavAsAjyaganbhavakkaMtiya paMcidiyatirikkhajoNiya ve ubviya sarIre, no asaMkhejjavAsAvayaganbhacakkaMtiya paMcidiyatirikkhajoNiya veDavviyasarIre) he gautama ! saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA vaikriyazarIra hotA hai, asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA vaikiyazarIra nahIM hotA (jai saMkhijjavAsAjyaganbhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veDavviyasarIre ) yadi saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA vaikriyazarIra hotA hai thAnA beDiyazarIra nathI !tAM (gavbhavatiya paMcidiyatirikkhajoNiya veDavviyasarIre) garla paMcendriya tiya ceAnA vaikriyazarIra hoya che. (jai gabbhavakaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veuvviyasarIre ) yahi garlana yathendriya tiya thAnA vaiDizarIra hoya che (kiM saMkhejjavAsAjyaganbhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajo Niya veDavviyasarIre ) to zu saMkhyAta varSAMnI AyuSANA garla pathendriya tiryathAnA baiMkriyazarIra hAya che ? ( asaMkhejjavAsA ugraganbhavakaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyave uvviyasarIre ?) athavA asaMkhyAta varSAMnI AyuSANA garlana pathendriya tirya' thAnA vaiDiyazarIra hoya che ? (goyamA ! saMkhejjavAsAuya ganbhavatiya paMcidiyatirikkhajoNiya veDavviyasarIre no asaMkhejjavAsA uyagabbhavakkaMtiya paMcidiyatirikkha joNiyaveDavviyasarIre) he gautama ! saMkhyAta varSanI AyuvALA gajapa'cendriya tiryaMcAnA vaikriyazarIra hAya che, khasa khyAta vanI AyuvALA gaja pacendriyA tiya``ceAnA vaikriyazarIra nathI hAtAM. ( jai saMkhijjavAsAuya gavbhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiyave uvviyasarIre ) yahi saMkhyAta vaSa~nI AyuvALA gajapa'cendriya tiya cAnA vaikriyazarIra hAya che (i pra0 84 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatre 666 pavendriyatiryagyonikavaikriyazarIram ? gautama ! paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapabhendriyatiryagyonikavaikriyazarIram, no aparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikavaikriyazarIram, yadi saMkhyeyavarSAyuSkatiryagyonikagarbhavyutkrAntikapazcendriyavaikriyazarIram, kiM jalacarasaMkhyeyavarSAyuSkagarmavyutkrAntipaJcendriyatiryagyonikacaikiyazarIram, sthalacara saMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkAntipaJcandriyatiryagyonika kriyazarIram, (kiM pajattagasaMkhijjavAsAjyagambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veuvyiya. sarIre, apajattagasaMkhijavAsAuthaganbhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiya yeu. vyiyasarIre ?) kyA paryAptaka saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriyo tiyacoM kA vaikriyazarIra hotA hai athavA aparyApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? (goyamA ! pajjattagasaMkheja vAsauya gambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiyaveubviyasarIre) he gautama ! paryAptakasaMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryaMcoM kA vaikriyazarIra hotA hai (no apajjattagasaMkhejavAsAuyagambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veuvyiyasarIre) aparyAptaka saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja paMcendriya tiyacoM kA vaikriyazarIra nahIM hotA hai (jar3a saMkhejavAsAuyagambhavakkaMtiya paMciMdiya tirikkhajoNiya veubviya. sarIre) yadi saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiyacoM kA vaikriyA zarIra hotA hai (kiM jalayara saMkhejavAsAuya bhavatiya paMciMdiyatirikkha. joNiya veunviyasarIre, thalayara saMkhenjavAsAya gambhavakkaMtitha paMciMdiyatirikkhajoNiya veuzciyasarIre, khayaramaMkhejavAsAuya gambhavakkaMtiya paMciMdiya. tirikkha joNiyaveubviyasarIre ?) kyA jalacara saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja paMcepajjattaga saMkhijjavAsAuya gambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkha joNiyaveuvviyasarIre, apajjattaga saMkhijjavAsAuya ganbhavatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyaveubbiyasarIre ?) zu paryAsta saMkhyAta varSanI AyuvALA garbhaja paMcendriya tiryaMconA kriyazarIra hoya che athavA aparyAptaka saMkhyAta varSanI AyuvALA garbhaja paMcendriya nicenA kirazarIra hoya cha ? (goyamA ! pajjattagasaMkhejjavAsAuya gabbhavakkaMtiya paMciMdiyatirikagvajoNiya beubiyasarIre) he gautama ! yAta sadhyAta vaSanI mAyupA 5yendriya tiya yAnA yizarIrAya cha (no apajjattaga saMkhejjavAsAuya ganbhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veuvviyasarIre) a5ryAta sadhyAta varSAyu gama 5yendriya liya yena vaizirI2 nathA DAtai. (jai saMkhejjavAsAuya gabbhavakkaMtiya paMciMdiya tirikkhajoNiyaveuvviyasarIre) yahi sadhyAta nI mAyuvA Ama 5yandriya tiya yAnA vejiyazarIra DAya cha (kiM jalayara saMkhejjavAsAugragambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiyaveuvviyasarIre, thalagarasaMkhejjavAsAuyagambhavakkaMtiya maMciMdiyatirikkhajoNiyaceuvviyasarIre, khayarasaMkhejjavAsAuya gambhavakka tiya zrI prazAnasUtra:4
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIrabhedanirUpaNam khecara saMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntipazcendriyatiraMgyonikakriyazarIram ? gautama ! jalacarasaMkhyeyavarSIyuSkarbhavyutkrAntikapazcendriyatiryagyonikavai kriyazarIramapi-sthalacarasaMkhyeya varSAyukagarbhavyutkrAntikapazcendriyatiryagyonika kriyazarIramapi, khecarasaMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapazcendriyatiryagyonika vaikriyazarIramapi, yadi jalacarasaMkhye yavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikavaikriyazarIram kiM paryAptaka nalacarasaMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikandriya tiryaMcoM kA vaikriyazarIra hotA hai, sthalacara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garmaja paMcendriya tiryaMcoM kA vaikriyazarIra hotA hai yA khecara saMkhyAta varSa kI Ayu cAle garbhaja paMcendriyatiyacoM kA vaikiyazarIra hotA hai ? (goyamA ! jalagharasaMkhenjavAsAuya gambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veciyasarIre thi) he gautama ! jalacara saMkhyAta varSa kI Ayu cAle garbhaja paMcendriyatiryaco kA bhI vaikriyazarIra hotA hai (thalayarasaMkhejavAsAuthaganbhavatiya. paMciMdiyatirikva joNiya veubviyasarIre vi) sthalacara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA bhI vaikriyazarIra hotA hai (khayarasaMkhejavAsAuyagambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veubdhiyasarIre vi) khecara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja pazcendriya tiryaco kA bhI vaikriyazarIra hotA hai| (jai jalayara saMkhejavAsAutha ganbhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiya gheu. vviyasarIre) yadi jalacara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryaMcoM kA vaikriyazarIra hotA hai (kiM pajattaga jalayara saMkhejavAsAuyagambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veubviyasarIre) zu4652 sadhyAta varSAyuS4 mama yendriya tiryaMconA vikriya zarIra hoya che, thalacara saMkhyAta varSAyuvALA garbhaja paMcendriya tiryaconA vaikriyazarIra hoya che agara khecara saMkhyAta varSanI AyuvALA garbhaja paMcendriya tiryaMconAM vekiya zarIra hoya che. (goyamA ! jalayara saMkhejjavAsAuya gambhavakkatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyaveunviyasarIre vi) he gautama ! ya2 sadhyAtavarSa nI mAyuSyA garma pazyandriya tiya yonA pazu vaiThiyazaza2 hAya che. (thalayarasaMkhejjavAsAuyagabbhavakkatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyaveuvviyasarIre vi) 2052 sadhyAtarSanI mAyuSyANa sama 5ya driya taya. yonA pAya vaizirI2 hAya che. (khahayarasa khejjavAsAuyaganbhavatiyapaMciMdiyatiri. kkhajoNiyaveuvviyasarIre vi) 22 sadhyAtavarSa kI AyuSyAta payandriya tiryaMconA paNa vaikiyazarIra hoya che. (jai jalayarasaMkhejjavAsAuya gambhavakkaMtiyapaMciMdiyatirikkha joNiya veubviyasarIre) yadi jaLacara saMkhyAta varSanI AyuvALA garbhaja paMcendriya tiryaMconA kiya zarIra hoya cha (kiM pajjattagajalayarasa khejjavAsAuyagambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiyaveubviya. zrI prazAnasUtra:4
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 prajJApanAsatre pazcendriyatiryagyonikavaikriyazarIram, aparyAptakajalacarasaMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntika paJcendriyatiryagyonikavaikriyazarIrazca ? gautama ! paryAptakajalacarasaMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcandriyatiryagyonikavaikriyazarIram, no aparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSkajala carapaJcendriyatiryagyonikavaikriyazarIram, yadi sthalacarapaJcendriya yAvat zarIraM kiM catuSpada yAvat zarIraM kiM parisarpa yAvat zarIram ? gautama ! catuSpada yAvat saMkhyeyavarSAyuSya parisarpa yAvat zarIram evaM sarveSAM jJAtavyaM yAvat khecarANAM paryAptAnAm, no aparyAptAnAm, yadi manuSya pazcendriyapaMciMdiyatirikkha joNiyaveubviyasarIre) kyAparyAptaka jalacara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiyacoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? (apajjattaga jalayara saMkhejayAsAuya ganbhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veudhviyasarIre ya?) yA aparyAptaka jalacara saMkhyAtavarSa kI Aya vAle garbhaja paMcendriya tiryaMcoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? (goyamA ! pajattagajalayara saMkhejavAsAuyagambhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veubdhiyasarIre) he gautama! paryAptaka jalacara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryacoM ko vaikriyazarIra hotA hai (no apajjattagasaMkhejavAsAuyajalayaraganbhavakkaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyaveubdhiyasarIre) aparyApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle jalacara garbhaja paMcendriya tiryaMcoM kA vaikriyazarIra nahIM hotA (jaI thalayarapaMciMdiya jAva sarIre kiM cauppaya jAya sarIre ? kiM parisappa jAya sarIre ?) yadi sthalacara paMcendriya yAvat zarIra? kyA catuSpada yAvat zarIra (goyamA ! cauppaya jAya saMkhejjavAsAuyaparisappa jAya sarIre) he gautama! catu sarIre) zu yAta saya2 sadhyAtanAyupA 5 payandriya tiya yonA yizarI2 jAya cha (apajjattaga jalayarasa khejjavAsAuyagabhavakkaMtiyapaMciMdiyatirikkha. joNiyaveubviyasarIre ya) aparyApta 42 sadhyAtavarSa nI mAyuvANA 4 payandriya tiyAnA aikriyazarIra hoya che? ___ (goyamA ! pajjattagajalayarasa khejjavAsAuya gambhavakkatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiya ubviyasarIre) : gautama ! paryApta saya2 sadhyAta nI mAyuvA yendriya tiya yAnA yizarI2 DAya cha (no apajjattagasa khejjavAsAuya jalayaragambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiya veubbiyasarIre) apAta sAtavaSanI yuvaa7|| 12 mala pAyendriya tiya yAnA vaiThiyazarI2 nathI hAtai. (jai thalayarapaMciMdiya jAva sarIre kiM cauppaya jAva sarIre ? kiM parisappa jAva sarIre ?) 46 sthalaya2 5yendriya yAvat zarIra ? zuyatu854 yAvat zarI2 (goyamA ! ca uppaya jAva sa khejjavAsAuya parisappa jAva sarIre) he gautama ! yatu054 yAvat sadhyAta nI AyuyANA parisapa yAvat zarI2 (evaM savvesiM NeyavvaM) me prAdhAnusamA yunAye (jAva) yA5t (khahayarANaM pajjattANaM) meyara paryAptAnA 5-ta (no apajjattANaM) aparyAptonA nahI (jai maNUsa paMciMdiyaveuvviyasarIre kiM zrI prazAnasUtra:4
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIrabhedanirUpaNam vaikriyazarIram kiM saMmUchima manuSya paJcendriyavaikriyazarIram, garbhavyutkrAntika manuSyapaJcendriyavaikriyazarIram ? gautama ! no saMmUJchima manuSyapaJcendriyavaikriyazarIram, garbhavyutkrAntika manuSya paJcendriyavaikriyazarIram, yadi garbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriyavaikriyazarIram, kiM karmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapazcendriyavaikriyazarIram, armabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapaJcandriyavaikriyazarIram, antaradvIpagagarbhavyutkrAntikamanuSyapazcendriyavaikriyazarIram ? gautama ! pada yAvatU saMkhyAta varSa kI Ayu vAle parisapaM yAvatU zarIra 'evaM sadhvesi NeyavvaM) isI prakAra sabakA samajha lenA cAhie (jAya) yAvatU (khayarANaM pajjatANa)khecara paryAptoM paryanta kA (no apajattANaM) aparyAptoM kA nahIM (jai maNUsa paMciMdiyaveubdhiyasarIre kiM samucchimamaNUsapaMciMdiyaveubviyasarIre) yadi manuSya paMcendriya kA vaikriya zarIra hotA hai to kyA saMmUchima manuSya paMcendriya kA vaikiyazarIra hotA hai ? (gambhavakkaMtiyamaNUsapaMciMdiyaveubviyasarIre ?) athavA garbhaja manuSya paMvendriya kA vaikriyazarIra hotA hai ? (goyamA ! No samucchimamaNUsa paMciMdiyaveuvviyasarIre, ganbhakkaMtiyamaNUsapaMciMdiyaveuvvisarIre) he gautama ! saMmUrchima manuSya paMcendriya kA vaikriya zarIra nahIM hotA, garbhajamanuSya paMcendriya kA caikriya zarIra hotA hai (jai ganbhavatiyamaNussapaMcidiyaveubviyasarIre kiM kammabhUmagagambhavakkaMtiyamaNussapaMciMdiyaveuvviyasarIre, akammabhUmagagambhavakkaM. tiyamaNussapaMciMdiyaveubciyasarIre 1) agara garbhaja manuSya paMcendriya kA thaikriya. zarIra hotA hai to kyA karmabhUmi ke garbhaja manuSya paMcendriya kA kriyazarIra hotA hai athavA akarmabhUmi ke garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriyazarIra hotA hai? (aMtaradIvagagambhavakkaMtiyamaNUsapaMciMdiya yeuvyisarIre ?) athavA antadvIpa ke samucchimamaNUsa paMcidiyaveuviyasarIre) yahi manuSya pathendriyanA yaza DAya to sabhAlabha manuSya pAyendriyanA vaiThiyazarI2 DAya cha (gambhavakkaMtiya maNUsa paMci diya veubviyasarIre) 422 + manuSya yathendriyanA yazarI2 DAya che ? (goyamA! No samucchima maNUsa paMci diya veubviyasarIre, ganbhavavatiya maNUsapaMci diyaveubviyasarIre) he gautama ! saMmUrNima manuSya paMcandriyanA vekiya zarIra nathI hotAM, garbhaja manuSya paMcandriyanA jaikriyazarIra hoya che. (jai gabbhavakaMtiyamaNurasapaMciMdiya veuvviyasarIre kiM kammabhUmaga gabbhavatiya maNussa paMciMdiya veuvviyasarIre, akammabhUmaga gambhavakaMtiya maNussa paMciMdiya veuvviyasarIre 1) ma2 garbhaja manuSya paMcendriyanA vaikriyazarIra hoya che te zuM karmabhUminA garbhaja manuSya paMcendriyanA vaikriyazarIra hoya che, athavA akarmabhUminA garbhaja manuSya paMcendriya kriyashriir DAya cha 1 (aMtaradivaga gabbhavatiya maNUsa paMciMdiya veuvviyasarIre ?) 2424 / mantara dIpanA ma bhanudhya payandriya yazarIra haya cha ? (goyamA ! kammabhUmaga gabbhaH zrI. prshaan| sUtra:4
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 prajJApanAsatre karmabhUmigagarbhavyutkrAnti kamanuSyapaJcendriyavaikriyazarIram, no akarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriyacaikriyazarIram, no antIpagagarbhavyutkrAntikamanuSyapazcendriyavaikriyazarIram, yadi karmabhUmiga garbhavyutkrAntikamanuSyapazcendrivaikriyazarIraM kiM saMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriyavaikriyazarIram, asaMkhyeyavarSAyuSkAkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapazcendriyavaikriyazarIram ? gautama ! saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriyavaikriyazarIram, no asaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriyagarbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriyazarIra hotA hai ? (goyamA kammabhUmagagambhava kkaMtiyamaNUsapaMciMdiyaveubviyasarIre) he gautama ! karmabhUmi ke garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriya zarIra hotA hai (No akammabhUmagagambhavakkaMtiyamaNasapaMciMdiyaveubviyasarIre) akarmabhUmi ke garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriyazarIra nahIM hotA (No aMtaradIvagagambhavakkaMtiyamaNUsapaMciMdiyaveuvyiyasarIre) antaradIpa ke garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriyazarIra nahIM hotA ___ (jai kammabhUmagagambhavakkaMtiyanasapaMciMdiyaveubdhiyasarIre) yadi karmabhUmi ke garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriyazarIra hotA hai (kiM saMkhenjavAsAuya kammabhUmagagambhavatiyamaNUsapaMciMdiya veuvviyasarIre, asaMkhejayAsAuyakammabhUmagagabhavaniyamaNUsapaMciMdiyaveubviyasarIre ?) kyA saMkhyAta varSa kI Ayu bAle karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriyazarIra hotA hai ? athavA asaM. khyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA vaiphriyazarIra hotA hai ? (goyamA! saMkhejavAsAuyakammabhUmagagabhavatiyamaNUsapaMciMdiya beubviyasarIre) he gautama ! saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja vakkaMtiya maNUsa paMciMdiya veubviyasarore) 3 gautama ! bhabhUminA garI manuSya payandriyanA yazarI2 . che (jo akammabhUmaga gambhavatiya maNUsa paMciMdiya veubviyasarIre) mabhUminA - manuSya pazyandriyanA 7i52 DAdi nathI (no aMtaradIvaga gambhavatiya maNUsa paMciMdiya veuvviesarIre) manta2 dIpanA garI manuSya payandriyana vaikriyazarIra paNa nathI hotAM. (jai kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya bhaNUsa paMciMdiya veubviyasarIre) 4 bhabhUmi ar bhanudhya payandriyanA 43402 saya cha (ki saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gambhavakkaMtiya maNUsa paMciMdiya veubdhiyasarIre?) zubhayAtanA mAyuvANA mabhUmi ma manuSya pazyandriyanA vaiyazarI2 DAya cha ? (asaMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gambhavatiya maNUsa paMbiMdiya veuvviyasarIre ?) 535 / 25sadhyAtavarSI AyuvAmA bhabhUmikA 4 manuSya 5'yndriyn| vaiziza2 DAya che ? (goyamA ! saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga ganbhavatiya maNUsa paMbiMdiya veuvviyasarIre) gautama ! sabhyAta nI mAyuyANA mabhUmi Mr manuSya zrI. prshaan| sUtra:4
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 21 0 4 caikriyazarIrabhedanirUpaNam vaikriyazarIram, yadi saMkhyeyavarSAyuSka karmabhUmigagabhavyukrAntikamanuSyamazcendriyavaikriyazarIram, kiM paryAptaka saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigamanuSyapazcandriyavaikriyazarIram, aparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapazcandriyavaikriyazarIram ? gautama ! paryAptakasaMkhyeya varSA yuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapaJcandriyavaikriyazarIm, no aparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapazcandriyavaikriyazarIrama, yadi deva paJcendriyavaikriyazarIram, manuSya paMcendriya kA vaikriya zarIra hotA hai (jo asaMkhejavAsAuya kammabhUmagagambhavakkaMtiyamaNasa paMciMdiyaveubviyasarIre) asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriyazarIra nahIM hotaa| ___(jai saMkhejavAsAuyakammabhUmagagambhavakkaMtiyamaNUsapacidiyaveubdhiyasarIre) yadi saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriya zarIra hotA hai (kiM pajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagaganbhavatiyamaNUsapaMciMdiyaveubviyasarIre, apajjattagasaMkhe0) kyA paryApta saMkhyAta varSa kA AyuvAle karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriyazarIra hotA hai athavA aparyApta kA? ___ (goyamA ! pajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagambhavakkaMtiyamaNUsapaMciM. diyaveuvyiyasarIre) he gautama ! paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriyazarIra hotA hai (no apajjatsagasaMkhejjavAsA uyakammabhUmagagambhavakkaMtiyamaNUsapaMcidiyaveunciyasarIre) aparyApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriya zarIra nahIM hotA (jai devapaMciMdiyaveubbiyasarIre) yadi deva paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA 5yendriyanA vaiThiyazarIra hAya cha (no asaMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavati maNUsa paMciMdiya veuvvisarIre) 25sadhyAtavarSa nI AyuvANA bhUmi manuSya pyndriyanA vaikriyazarIra hatAM nathI. (jai saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavatiya maNUsa paMciMdiya yeuvviyasarIre) yahi saMkhyAtavarSanI AyuSyavALA karmabhUmi ja manuSya paMcendriyanA vakriyazarIra hoya che (kiM pajattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga ganbhavatiya maNUsa paMciMdiya veuvviyasarIre, apajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavakkaM ti maNUsa paMciMdiya veubviyasarIre) zuyAta saMkhyAtavarSanI AyuvALA karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriyanA vekiyazarI hoya che, athavA aparyAptanA ? (goyamA ! pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gambhavatiya maNUsa pAcadiya veuvviya. sarIre) 3 gautama ! 5ti sabhyAta nI mAyupANA bhabhUbhinana ma manuSya paye. driyanA vaiThiyazI2 hoya che (no apajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhava katiya maNUsa paMciMdiya veubviyasarIre) bhArata sadhyAtavarSanI mAyuyANA mabhUmi ma manuSya paMcendriyanA kiyazarIra nathI hotAM. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatre 672 kiM bhavanavAsidevapaJcendriyavaikriyazarIraM yAvad vaimAnikadevapaJcendriyavaimAnikazarIram ? gautama ! bhavanavAsidevapaJcendriyavaikriyazarIramapi yAvad vaimAnikadevapaJcendriyavaikriyazarIramapi, yadi bhavanavAsidevapaJcendriya vaikriyavaikriyazarIrama kim asurakumArabhavanavAsideva pazcendriyavekriyazarIram, yAvat stanitakumAra bhavanavAsideva pazcendriyavai kriyazarIram ? gautama! asurakumAra yAvat stanitakumAra paJcendriyavaikriyazarIramapi, yadi asurakumAradevapaJcendriyavaikriyazarIraM kiM paryAptakAsurakumArabhavanavAsidevapaJcendriyavaikriyazarIram aparyAptakAsurahai (kiM bhavaNavAsidevapaMciMdiyaveubdhiyasarore jAva vemANiyadevapaMciMdiyaveuvyiyasarIre ?) to kyA bhayanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriya zarIra hotA hai yAvat vaimAnika deva paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? (goyamA! bhavaNavAsIdevapaMciMdiyaveubdhiyasarIre jAva vemANiyadevapaMciMdiyaveubdhiyasarIre) he gautama ! bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA caikriya zarIra hotA hai yAvat vaimAnika deva pNceN| ndriyoM kA vaikriya zarIra hotA hai| (jai bhavaNavAsIdevapaMciMdiyaveuvviyasarIre kiM asurakumAra bhavaNavAsIdeva paMcidiya veubviya sarIre jAva thaNiyakumAra bhavaNa yAsIdevapaMciMdiya veubdhiya sarIre ?) yadi bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriya zarIra hotA hai to kyA asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriya zarIra hotA hai yAvat stanita kumAra bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA caikriya zarIra hotA hai ? (goyamA ! asura kumAra jAya thaNiyakumAra bhava evAsIdevapaMciMdiyaveubdhiyasarIre vi) he gautama! asurakumAra yAvat stanita kumAra bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriya zarIra bhI hotA hai (jai asurakumAra deva paMciMdiyave ubdhiyasarIre kiM pajjattaga asura (jai deva paMciMdiya veubviyasarIre) yA va pAyendriyAnA vaiThiyazarI2 hAya cha (kiM bhavanavAsi deva paMciMdiya veuvviyasarIre jAva vemANiyadevapaMciMdiyaveuvviyasarIre ?) to zuM bhavanavAsI deva paMcendriyenA vaikiya zarIra hoya che yAvat vaimAnika deva paMcendriyonA vaiyizarIra DAya cha ? (goyamA ! bhavaNavAsI devapaMbiMdiya veuvviyasarIre jAva vemANiya deva paMciMdiya ve ubdhiyasarIre) gautama ! manAsI heva 5'yendriyonA vaiThiyazarIra hAya che yAvat vaimAnikadeva paMcendriyonA vaiyizarIra hoya che. __ (jai bhavaNavAsIdevapaMciMdiya veuvviyasarIre kiM asurakumArabhavaNavAsI deva paMciMdiya veuvviyasarIre jAva thaNiyakumAra bhavaNavAsIdevapaMciMdiyasarIre) yahi apanavAsI heya paayedrinA vakriyazarIra hoya che te zuM asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyanA vaikriyazarIra hoya che yAvat svanitakumAra bhavanavAsI deva paMcadrinA kriyazarIra hoya che? (goyamA ! asurakumAra jAva thaNi yakumAra bhavaNavAsI deva paciMdiya veubviyasarIre vi) autama! asurakumAra yAvat svanitakumAra bhavanavAsI deva paMcandriyanA vekiyazarIra paNa hoya che, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIrabhedanirUpaNam 673 kumAra bhavanavAsideva pazcendriya kriyazarIram ? gautama ! paryAptakAsurakumArabhavanavAsideva pazcendriyavaikriyazarIramapi, aparyAptakAsu kumArabhavanavAsidevapaJcendriyavaikriyazarIramapi, parva yAvat stanitakumArANAM dvigato bhedaH, evaM vAjavyantarANAmaSTavidhAnAm, jyotiSkANAM pnycvidhaanaam| vaimAnikA dvividhA:-kalpopapannakAH, kalpAtItAzca, kalpopapannakA dvAdazavidhAH teSAmapi evaJcaya dvigato bhedaH, kalpAtItA dvividhAH-aveyakAzca anuttaraupapAtikumAra bhavaNavAsI deva paMciMdiyaveubdhiyasarIre, apajjattaga asurakumAra bhavaNavAsIdeva paMciMdiyave ubdhiyasarIre ?) yadi asurakumAra bhavana vAsI deva paMcendriya kA vaikriya zarIra hotA hai to kyA paryApta kA hotA hai yA aparyApta kA? (goyamA ! pajjattagaasurakumArabhavaNavAsIdevapaMciMdiyaveuvyiyasarIre ci, apa jjattagaasurakumArabhavaNavAsIdevapaMciMdiyaveubdhiyasarIre thi) he gauttama ! payAMta asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriya zarIra bhI hotA hai aura aparyAptaka asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriyazarIra bhI hotA hai(evaM jAva thaNiyakumArA NaM dugao bhedo) isI prakAra yAvat stanita kumAroM ke donoM bheda (evaM vANamaMtarANaM aTThapihANaM) isI prakAra ATha taraha ke vAnavyantaroM kA (joisiyANaM paMcavihANaM) pAMca prakAra ke jyotiSkoM kA (vemANiyA duvihA) vaimAnika do prakAra ke hote haiM (kappovagA, kappAtItAya) kalpopapanna aura kalNatIta (kappoyagA bArasathihA) kalpopapanna ghAraha prakAra ke haiM (tesipi evaM ceca duhao bhedo) una ke bhI isI prakAra do bheda hai (kappAtItA duvihA) kalpAtIta do prakAra ke haiM (gevejjagA ya aNuttaroSavAiyA ya) graiveyaka aura anuttaropapAtika (jai asurakumAra deva paMciMdiya veubviyasarIre kiM pajjattaga asurakumAra bhavaNayAsI deva paMcidiya veuvviyasarIre ? apajjattaga asurakumAra bhavaNavAsI deva paMciMdiya veubbiyasarI? yadi asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendrinA kriya zarIra hoya che te zuM paryAptanA hoya cha / mastina ? goyamA ! pajjattaga asurakumArabhavaNavAsI deva paMciMdiya veThabviyasarIre vi, avajjattaga asurakumArabhavaNavAsI deva paMciMdiyave ubviyasarIre vi) he gautama ! yastA asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyonA vaikri zarIra paNa hoya che. ane aparyAptaka asurakumAra bhavanavAsI depa paMcendriyone vaikriyazarIra paNa hoya che, (evaM jAva thaNiyakumArANaM dugao bhedo) se prAre yAvat stanitabhAzA mAnna le (evaM vANamaMtarANaM avihANaM) 5 52 2418 andu pAnavya taronA (joisiyANaM paMca vihANaM) pAMya 542na nyAtina (vemANiyA duvihA) vaimAni me prajAnA hAya cha (kappovagA, kappAtItAya) popapanna mana pAtAta (kappAvagA bArasavihA) pApa. panna mA2 542 // (tesi vi evaM ceva duhao bhedo) temanA 55 me leha che (kappAtItA duvihA) 48yAtIta ye nA cha (gevejjagAya aNuttarovavAiyA ya) aveyonA pra. 85 zrI prazAyanAsUtra :4
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 prajJApanAsatre kAtha, yaikeyakA navavidhAH, anuttaropapAtikAH paJcavidhAH, eteSAM paryAptAparyAptA milA pena dvigato bhedo bhaNitavyaH / / sU0 4 // TIkA - pUrvamaudArikazarIrasya bhedAH saMsthAnAni parimANAni ca prarUpitAni, samprati vaikriyazarIrasya bhedAdikaM prarUpayitumAha- 'veuvjiyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?" he bhadanta ! vaikriyazarIraM khalu katividhaM prajJatam ? bhagavAnAha - 'goyamA ! 'duvihe paNNatte' vaikrizarIraM dvividhaM prajJaptam, 'taM jahA - egiMdiyave ubviyasarIre ya paMciMdiya ceuvviyasarIre ya' tadyathA-ekendriya vaikriyazarIrazca SaJcandriyavai kriyazarIrazca, gautamaH pRcchati - 'jai egiMdiya asareet fi vAkkAiya egidiya veDavviyasarIre, avAukAiya egiMdiya veubviyasarIre ?' he bhadanta ! yadi ekendriyavai kriyazarIraM bhavati tat kiM vAyukAyikai kendriyavaikriya(gevejjagA navavihA) graiveyakoM ke deva nau prakAra ke haiM (aNuttarovavAiyA paMcavihA) anuttaraupapAtika pAMca prakAra ke haiM (etesiM pajjattApajjanttAbhilAveNaM dugao bhedo) ina ke paryAsa-aparyApta ke abhilApa se do-do bheda (bhANiyavyo) kahanA caahie| TIkArtha - isase pUrva audArikazarIra ke bhedoM, saMsthAnoM aura parimANoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba vaikriya zarIra ke bhedoM Adi kI prarUpaNA kI jAtI hai| gautamasvAmI - he bhagavan ! vaikriyazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? bhagavAn - he gautama ! vaikriyazarIra do prakAra kA kahA gayA hai / vaha isa prakAra hai- ekendriya vaikiyazarIra aura paMcendriyavaikriyazarIra arthAt ekendriya jIvoM meM pAyA jAne vAlA aura paMcendriya jIvoM meM pAyA jAne vAlA vaikriyazarIra gautamasvAmI - he bhagavan ! yadi ekendriya vaikiyazarIra hotA hai to kyA vAyukAyika ekendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai athavA avAyukAyikoM kAbhyAne anuttaropapAti (gevejjagA navavihA) peya senA heve| nava prahAranA che (aNuttarovabAiyA paMcavihA) anuttaraupayAti pAMca aAranA che (patersi pajjattApajjattAbhilAveNaM dugao bhedo) tebhanA paryApta-aparyApta alisAthI me me leha (bhANiyantro) dAleAyo. TIkAmanA pUrve audArikazarIranA bhedo sa MsthAnA ane parimANanu nirUpaNa karAyu.. have vaikriyazarIranA bhedo AdinI prarUpaNA karAya che-- zrI gautamasvAmI mhe bhagavan! vaikriyazarIra keTalA prakAranA kahelAM che? zrI bhagavAna-he gautama ! vaikriyazarIra e prakAranA kahelAM che, te A prakAre che. ekendriya vaikriyazarIra ane paMcendriya vaikriyazarIra arthAt ekendriya jIveAmAM maLI AvatAM ane pAMcendriya jIvAmAM maLI AvanArAM vaikriyazarIra, zrI gautamasvAmI--he bhagavan ! yadi ekendriya vaikriyazarIra hoya che te zu' vAyukAyika akendriyanA vaikriyazarIra heAya che athavA avAyukAyikAnA rthAt vAyukAyikAthI bhinna pRthvIkAyika AdinA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikiyazarIramedanirUpaNam 75 zarIram ? kiMvA avAyukAyikaikendriyavaikriyazarIram ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'vAukAiya egidiya ve ubiyasarIre no abAukkAipa egidiya veubdhiyasarIre' vAyukAyikaikendriyavaikriyazarIraM bhavati no avAyukAyikaikendriyavaikriyazarIraM saMbhavati, gautamaH pRcchati'jai vAukAiya veubiyasarIre kiM suhumavAukAiyave ubviyasarIre, bAyara pAukAiyaveubbiyasarIre ?" he bhadanta ! yadi vAyukAyikavaikriyazarIraM bhavati tat kiM lakSmavAyukAyikavaikriyazarIraM bhavati ! kiMvA bAdaravAyukAyikavaikriyazarIram bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA !! he gautama ! 'no suhuma vAukAiyaegidiyaveuvviyasarIre, vAyaravAukAiya egidiyayeubviyasarIre' no sUkSmavAyukAyikaikendriyavaikriyazarIraM saMbhavati, apitu bAdaravAyukASike ndriyavaikrizarIraM bhavati, gautamaH pRcchati-'jai bAyaravAukkAiyaveunciyasarIre ki pajjataga vAyaracAukAiyaegidiyaveubviyasarIre, apajjattaga bAyaravAukAiya egidiyveubbiysriire|' he bhadanta ! yadi bAdaravAyukAyikaukriyazarIraM bhavati tat kim paryAptaka bAdaravAyukAyikakendriyavaikriyazarIram ? kiMvA aparyAptaka bAdaravAyukAyikaikendriyavaikriyazarIram ? bhagavAnAhaarthAtU vAyukAyikoM se bhinna pRthvIkAyika Adi kA ? bhagavAn-he gautama ! vAyukAyika ekendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai, ayAyukAyika ekendriyoM kA vaikriyazarIra nahIM hotaa| gautamasthAmI-he bhagavan ! yadi vAyukAyika ekendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai to kyA sUkSmavAyukAyikoM kA vaikriyazarIra hotA hai athavA bAdara vAyukA yikoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! sUkSmavAyukAyika ekendriyoM kA kriyazarIra nahIM hotA kintu bAdara vayukAyika ekendriyoM kA caikriyazarIra hotA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! yadi bAdara vAyukAyika ekendriyoM kA kriya zarIra hotA hai to kyA paryApsaka bAdara vAyukAyika ekendriyoM kA kriyazarIra hotA hai athavA aparyAptaka bAdara vAyukAyika ekendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai zrI bhagavAna-he gautama ! vAyukAyika ekendriyanA vekiyazarI hoya che, avAyukAyika ekendriyanA vaikiyazarIra nathI hatAM. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! yadi vAyukAyika ekendriyanA vikipazarIra hoya te | sUma, vAyukAyikonA vaikriyazarI hoya che athavA bAdara vAyukA vikenA vekiyazarI hoya che? - zrI bhagavAna-he tama! sUma vAyukAyika ekendriyanA vekiyazarIra nathI detAM paNa bAdara vAyukAyika ekendrinA kiya zarIra hoya che. zrItamasvAmI bhagavad ! yadi bAdara vAyukAyika ekendrinA paikriyazarIra hoya che te zuM paryApta bAdara vAyukAyika ekendriyonA vekiyazarIra hoya che athavA apayasika bAdaravAyukAcika ekendriyonA zirIra hoya che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsatra 676 'goyamA ! he gautama ! 'pajjattaga dhAyaravAukkAiya egidiya veubdhiyasarIre, no apajjattagapAyarayAukAiya egidiyaveubviyasarIre' paryAptaka bAdaravAyukA yikaikendriyavaikriyazarIraM bhavati, no aparyAptakabAdaravAyukAyikaikendriyavekriyazarIram, tathA cAtrekendriyANAM madhye vAyukApikasya tatrApi bAdarasya tatrApi paryAptasyaiva vaikriyazarIraM saMbhavati no vakSmasya novA aparyAptasya vAyukAyikasyApi ekendriyasya vaikriyazarIraM saMbhavati, tasya vaikriyalabdhyasaMbhavAta, tathA coktam-'tihaM tAva rAsINaM veubviyaladdhI ceva nasthi / bAyara pajjattANaM pi saMkhejjai mANamettANe' trayANAM tAvadAzInAM vaikriyalabdhizcaivanAsti / bAdaraparyAptakAnAmapi saMkhyeyamAgamAtrANAm // gautamaH pRcchati-'jai paMbiMdiyave uvivyasarIre kiM neraiyapaMciMdiya veu. viyasarIre jAva |k deva paMciMdiyayeubdhiyasarIre ?' he bhadanta ! yadi pazcendriyavaikriyazarIraM bhavati tat kiM nairayikapaJcendriyavaikriyazarIraM yAvat kiMvA tiryagyonika paJcandriya bhagavAn-he gautama ! paryAptaka bAda vAyukAyika ekendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai, aparyAptaka bAdara yAyukAyika ekendriyoM kA caikriyazarIra nahIM hotA hai| tAtparya yaha hai ki ekendriyoM meM se kevala vAyukAyikoM kA, vAyukAyikoM meM sirpha pAdaroM kA aura bAdaroM meM bhI sirpha paryApta jIvoM kA vaikriyazarIra hotA hai, kyoM ki unameM vaividha labdhi saMbhava hotI hai| kahA bhI hai-tIna rAziyoM ke :paikiyalabdhi hI nahIM hai, bAdara paryAta koM meM bhI asaMkhyAtaveM bhAga mAtra jIyoM ko hI yaha labdhi hotI hai| tAtparya yaha hai ki aparyAptaka sUkSma vAyukAyika, paryApta sUkSma vAyukAyika aura aparyApta bAdara vAyukAyika, ina tIna rAziyoM meM vaikicalabdhi nahIM hotI hai, bAdara paryAptakoM meM hI hotI hai aura unameM bhI sirpha asaMkhyAta veM bhAga meM hI hotI hai, saba meM nahIM hotI hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! yadi paMcendriya caikriyazarIra hotA hai to kyA vaha nAraka paMcendriyoM kA hotA hai, tiryaca paMcendriyoM kA hotA hai, manuSya paMcendriyoM zrI bhagavana - he gautama ! paryAptaka bAdaravAyukAyika ekendriyenA vaikriyazarIra hoya che, aparyApta bAdaravAyukAyika ekendrinA vakriyazarIra nathI hatAM tAtparya e che ke ekendrimAMthI kevaLa vAyukAcikenA, vAyukAyikamAM kevaLa bAdaronA ane bAdamAM paNa kevaLa paryApta jIvanA vaikriyazarIra hoya che, kemake temanAmAM vaizciyalabdhi saMbhavita hoya che. kahyuM paNa che-traNa rAzinA kiyazarIranI labdhi ja nathI, bAdara paryAptakamAM paNa asaMkhyAtamAM bhAga mAtra jIvane ja A labdhi hoya che. tAtparya e che ke aparyApta sUma vAyukAyika, paryApta sUkSama vAyukAyika ane aparyApta bAdaravAyukAyika, A traNe raziyAmAM vaiyi labdhi nathI hotI, bAdara paryAptakamAM ja hoya che ane temanAmAM paNa phakata asaMkhyAtamAbhAgamAM ja hoya che, badhAmAM nathI hotI. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! yadi paMcendriyanA phiyazarIra hoya che te za nAraka zrI. prshaan| sUtra:4
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIramedanirUpaNam 677 kriyazarIraM, kiMvA manuSya paJcendriyavaikriyazarIraM, kiM vA devapazcendriyavaikriyazarIraM bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'neraiyapaMciMdiyave ubviyasarIre vi, jAya devapaMciMdiyaveubviyasarIre vinairayikapaJcandriya vaikriyazarIramapi bhavati, yAyata tiryagyonika pazcendriyavaikriyazarIramapi, manuSyapaJcendriyavaikriyazarIramapi, devapaJcendriyavaikriyazarIramapi bhavati, gautamaH pRcchati-'jaha neraiya paMciMdiya veubviyasarore ki rayaNappabhApuDhavineraiyapaMcidiyave ubviyasarIre jAya kiM ahesattamApuDhavineraiya paMciMdiyaveubdhiyasarIre ?' he bhadanta ! yadi nairayikapaJcandriyavaikriyazarIraM bhavati tat kiM ratnaprabhApRthivI narayika paJcenidraya kriyazarIraM yAvat-kiMvA zarkarAprabhApRthivInairayika pazcendriyavaikriyazarIraM kiMvA vAlu. kAprabhApRthivInairayikapaJcendriya vaikriyazarIraM kiMvA paGkaprabhApRthivI mairayikapazcendriyavaikriyazarIraM kiMvA dhUmaprabhApRthivI nairayikapazcendriya vaikriyazarIram kiMvA tamaHprabhApRthivI nairapikapazcendriyayaikriyazarIraM kiMvA adhaHsaptama pRthivInarayikapaJcendriyakriyazarIraM bhavati ? bhagavAvAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'rayaNappabhApuDhavineraiya paMciMdiya yeuviyasarIre ci pApa kA hotA hai athavA devapaMcendriyoM kA hotA hai ? bhagavAna-he gautama ! nAraka paMcendriyoM kA bhI vaikriyazarIra hotA hai, yAvat tigheca paMcendriyoM kA bhI hotA hai, manuSya paMcendriyoM kA bhI hotA hai aura devapaMcendriyoM kA bhI hotA hai| ___ gautamasvAmI-bhagavan ! yadi nAraka paMcendriyoM kA vaikripazarIra hotA hai to kyA ratnaprabhA pRthivI ke nAraka paMcendriyoM kA hotA hai, kyA zarkarAprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA hotA hai, kyA yAlukAprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA hotA hai, paMkaprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA hotA hai, dhUmapramA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA hotA hai, tamaHprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM hotA hai athavA tamastamaHprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA hotA hai? paMcendriyanA hoya che, tiryaMca paMcendriyene hoya che, manuSya paMcendrinA hoya che athavA deva paMcendrinA hoya che? zrI bhagavAna-he gatama! nAraka paMcendrimAM paNa kriyazarIra hoya che, yAvata tiryaMca paMcendriyenA paNa hoya che, manuSya paMcendrinA paNa hoya che ane deva paMce ndrinA paNa hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! yadi nAraka paMcendriyanA vekiyazarIra hoya che te zuM ratnaprabhA pRthvInA nAka pacendriyenA hoya che, zuM zarkarA prabhA pRthvInA nAraka padrinA hoya che, zuM tAlukA prabhA pRthvInA nAraka paMcendriyanA hoya che, paMkaprabhA pRthvInA nAraka paMcendrinA hoya che, dhUmaprabhA pRthvInA nAraka paMcendrinA hoya che, tama prabhA pRthvInA nAraka padrinA hoya che, athavA tamarAmaprabhA pRthvInA nAka pacandriyanA hoya che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 ___ prajJApanAsatre ahesattamApuDha vineraiya paMciMdiya veubviyasarIre'pi' ratnaprabhApRthivI nairayika paJcendriyavaikri yazarIramapi yAvat-zarkarAprabhApRthivInairayikapaJcendriya vaikriyazarIramapi, vAlukAprabhApRthivI nairayikapazcendriyavaikriyazarIrapi, praGkaprabhApRthivI nairayikapaJcendriyavekriyazarIramapi dhUmaprabhApRthivInairayikapazcendriyavaikriyazarIramapi, tamaHprabhApRthivInairayikapaJcendriyakriyazarIramapi, adhaHsaptama pRthivInairayikapazcendriyavaikriyazarIramapi bhavati, gautamaH pRcchati-'jai rayaNappabhApuDhavineraiyaveuvviyasarIre kiM pajjattagarayaNappabhApuDhavineraiyaveubviyasarIre ?' padi ratnaprabhApRthivInarayikavaikriyazarIraM bhavati tat kiM paryAptakaratnaprabhApRthivInarayikayaikiyazarIram ? kiMvA-'apajattagarayaNappabhApuDhavineraiya paMciMdiyave ubbiyasarIre ?' aparyAptaka ratnapramApRthivInairayikapaJcendriyavekriyazarIraM bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'pajjattagarayaNappabhApuDhavineraiya paMciMdiyaveuviyasarIre vi' apajjattagarayaNappabhApuDhavineraiya paMciMdiya gheumbiyasarIre vi' paryAptakaratnapramApRthivI nairayika pazcendriyavaikriyazarIramapi bhavati, aparyAptakaratnaprabhApRthivI nairayikapazcendriyavaikriyazarIramapi bhavati, 'evaM jAya ahesattamAe dugo bhedo bhANiyanyo' evam-ratnaprabhApRthivInairayikaparyAptAparyAptakavaikri. yoktarItyA yAvat-zarkarAprabhAyA vAlukAprabhAyAH, pakaprabhAyAH, dhUmaprabhAyAH, adhAsaptamyAca bhagavAna-he gautama ! ratnaprabhA pRthvI ke nArakoM kA bhI hotA hai yAvat tamastamaH prabhA pRthvI ke nArakoM kA bhI hotA hai| arthAt sAtoM pRthviyoM ke nAraka paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! yadi ratnaprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA caikiyazarIra hotA hai to kyA paryApta ratnaprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA hotA hai athavA aparyApta ratnaprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA hotA hai? bhagavAn-he gautama ! paryApta ratnaprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA bhI vaikrizarIra hotA hai aura aparyApta ratnaprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA bhI caikriyazarIra hotA haiN| isI prakAra zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA zrI bhagavAna he gautama ! ratnaprabhA pRthvInA nArakanA paNa hoya che yAvata tamastamaprabhA pRthvInA nArakenA paNa hoya che. arthAta sAte pRthvInA nAraka paMcendriAnA kiyazarIra hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! jo ratnaprabhA pRthvInA nAka pacendriyanA vekiya zarIra hoya che te zuM paryApta ratnaprabhA pRthvInA nAraka paMcendrinA hoya che athavA aparyApta ratnaprathA pRthvInA nAka paMcendriyanA hoya che? zrI bhagavAna he gautama! paryApta ratnaprabhA pRthvInA nAraka paMktinA paNa vekiyazarIra hoya che ane aparyApta ratnaprabhA pRthvInA nAka pacendrinA paNa vaikiyazarIra hoya che. e ja prakAre zArAprabhA, tAlukA bhA, dhUmapabhA, tama prabhA, ane tamastama zrI. prshaan| sUtra:4
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIrabhedanirUpaNam 679 pRthivyAH pazcendriyanairayikavaikriyazarIrANAM dvigato bhedaH-paryAptAparyAptakarUpadviprakArako bhedo bhaNitavyaH vaktavyaH, gautamaH pRcchati-'jai tirikkhajoNiyapaMciMdiyaveubviyasarIre kiM samucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyaveubviyasarIre, gambhavakatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiya veubdhiyasarIre ?' he bhandata ! yadi tiraMgyonikapazcendriyavaikriyazarIraM bhavati tat kiM saMmUchimapazcendriyatiryagyonika kriyazarIraM bhavati ? kiMvA-garmavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikavai kriyazarIraM bhavati ? bhagavAnAha -'goyamA !' he gautama ! 'no samucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyaveubviyasarIre, gambhavatiyapaMcidiyatirikkhajoNiya veubviyasarIre' no saMmcchima pazcendriyatiryagyonikavaikriyazarIraM bhavati apitu garbhavyutkrAntipaJcendriyatiryagyonikavaikriyazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati-'jai gabhavatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiya ceubviyasarIre kiM saMkhejjavAsAuya gambhavakkaMtiyapaMciMdiratirikkhajoNiya veubviyasarIre, asaM ora tamastamaHprabhA pRthvI ke paryApta aura aparyApta nAraka paMcendriyoM kA bhI caikriya zarIra hotA hai| isa prakAra sabhI ke do-do bhedoM kA kathana kara lenA caahie| gautamasvAmI-he bhagavana ! yadi tiyaca paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai to kyA saMmUrchima paMcendriya tiryaMcoM kA hotA hai athavA garbhaja tiryaca paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! saMmUrchima paMcendriya tiryaMcoM kA vaikriyazarIra nahIM hotA kintu garbhaja paMcendriya tiryacoM kA vaikriyazarIra hotA hai ! gautamasvAmI-he bhagavan ! yadi garbhaja paMcendriya tiryacoM kA caikriyazarIra hotA hai to kyA saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai athavA asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiyacoM kA caikriyazarIra hotA hai ? prabhA pRthvInA paryApta ane aparyApta nAraka pacendrinA paNa piyizarIra hoya che. eja prakAre badhAnA be-benA bhedanuM kathana karI levuM joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! yadi tiryaMca paMcendriyanA vekiyazarIra hoya te zuM saMmachima paMcendriya tiya"nA hoya che athavA garbhaja tiryaMca paMcendrionA paikiyazarIra hoya che? bhagavAna-he gautama! saMmUrNima paMcendriyatiya cAnA kriyazarIra hotA nathI. paraMtu garbhaja paMcendriyatiryanA vaikriyazarIra hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! yadi garbhaja paMcendrinA kriyazarIra hoya che te zuM saMkhyAta varSanA AyuvALA garbhaja padrinA kriyazarIra hoya che? athavA asaMkhyAta varSanI AyuvALA garbhaja paMcendriya tiryaMconA vaikriya zarIra hoya che ? zrI prazAnasUtra:4
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsane khenavAsAuya gambhavatiyapaMbiMdiyatirikkhajoNiya veuvviyasarIre ?' yadi garbhavyutkrAntikapabhendriyatiryagyonikavaikriyazarIraM bhavati tat kiM saMkhyeyavarSAyuSka garbhavyutkrAntikapazcendriyatiryagyonikavaikriyazarIraM bhavati ? kiMvA asaMkhyevavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiyaMgyonikavaikriyazarIraM bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'saMkhejjavAsAuya gabbhavarkatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiya veuvisarIre, no asaMkhejjavAsAuya gambhavakatiyapaM. vidiyatirikkhajoNiyaveubviyasarIre' saMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikazcendriyatiryagyonikavaikripazarIraM bhavati, no asaMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapazcendriyatiryagyonikavaikriyazarIraM mapati, gautamaH pRcchati-'jai saMkhijjavAsAuya gabbhavakatiyapaMnidiyatirikkhajoNiya veDabviyasarIre kiM pajattagasaMkhejavAsAuya gambhavakatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiya veuvviya. sarIre, apajjattaga saMkhejjavAsAuya gambhavatiya paMcidiyatirikkhajoNiya veubviyasarIre? yadi saMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikavaikriyazarIraM kiM paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcandriyatiryagyonikavaikriyazarIraM bhavati ? kiMvA aparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSka garbhavyutkAntikapaJcendriyatiryagyonikavaikriyazarIraM bhavati? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'pajjattagasaMkhejjavAsAuya gambhavakaMtivapaMciMdiyatirikkhajoNiya veubviyasarIre, no apajjattagasaMkhejavAsAuya gambhavakatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiya veunnisarIre' paryAptasaMkhye. bhagavAn-he gautama ! saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tivaicoM kA paikiyazarIra hotA hai, asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMyendriya tiryaMcoM kA vaikriyazarIra nahIM hotaa| gautamasvAmI-he bhagavan ! yadi saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya ticoM kA vaikriyazarIra hotA hai to kyA paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA kriyazarIra hotA hai athavA aparyApta saMkhyAta varSe kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? bhagavAn-he gotama ! paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu thAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA baiMkriyazarIra hotA hai aparyApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja | zrI bhagavAna - gautama! saMkhyAtavarSanI AyuvALA garbhaja paMcendriya tiryaMconA vikidhazarIra deya che, asaMkhyAta varSanI AyuvALA garbhaja paMcendriya tiryaMconA vekiyazarIra nathI hotAM. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! yadi saMkhyAtavarSanI AyuvALA garbhaja paMcendriya tiya conA yizarIra hoya che, te zuM paryApta saMkhyAtavarSanI AyuvALA garbhaja pacandriya tiryaMconA vaikiyazarIra hoya che athavA aparyApta saMkhyAtavarSanI AyuvALA garbhaja paMcendriya tiryaMconA vaikriyazarIra hoya che? zrI bhagavAna gautama paryApta saMkhyAtavarSanI AyuvALA garbhaja paMcendriya tiryaMconA vekiyazarIra hoya che. aparyApta saMkhyAtavarSanI yuvALA garbhaja paMcendriya zrI. prshaan| sUtra:4
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikiyazarIrabhedanirUpaNam 6 yavarSAyuSkagarbhadhyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikavaikriyazarIraM bhavati no aparyApta kasaMkhye yavarSAMyuSkarmavyutkrAntipaJcendriyatiryagyonikavaikriyazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati - 'jai saMkhejja - vAsAuyaganbhavatiya paMcidiyatirikkhajoNiya veubviyasarIre kiM jalayara saMkhejjavAsA upagagbhavakaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiya veuvviyasarIre, thalayara saMkhejjavAsAjya ganbhavatiyatiryagyonika paMciMdiyatirikkhajoNiya veuniyasarIre, khahayara saMkhejjavAsA uyaganbhavakaM tiyapaMcidiyatirikkhajoNiya veDabbiyasarI re ?' yadi saMkhyevarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcendriyavaikriyazarIraM tat kiM jalacara saMkhyeyavarSAyuSkaga vyutkrAntikapaJcendriya tiryagyoniyazarIraM bhavati ? kiMvA sthalacara saMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikavaikriyavazarIraM bhavati ? kiMvA khecara saMkhyeyavarSAyuSka paJcendriyatiryagyonika vaikriyazarIraM bhavati ? bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama ! 'jalayara saMkhejjavAsAjya ganbhavakaMtiyapaMcidiyatirikkhajoNiya asoorat vi, thalayara saMkhejjavAsAjya ganbhavakkatiyapaMcidiyatirikkhajoNiya ceucci - yasarIre vi, khayara saMkhejjavAsAuya ganbhavatiyapaMciMdiyati rikkhajoNiya veubviyasarIre vi' - jalacara saMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntipaJcendriyatiryagyonikavai kriyazarImapi, sthalacarasaMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikavaikriyazarIramapi, khecara saMkhyeyavarSAyupaMcendriya tiryacoM kA vaikriyazarIra nahIM hAtA hai| taarat - he bhagavan ! yadi saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryoM kA vaikriyazarIra hotA hai to kyA jalacara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA vaikriyazarIra hotA hai, agara sthalacara saMkhyAta vaSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryoM kA vaikriyazarIra hotA hai athavA khecara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? bhagavAn he gautama! jalacara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryoM kA bhI vaikriyazarIra hotA hai, sthalacara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya nicoM kA bhI vaikriyazarIra hotA hai aura khecara saMkhyAta varSa tiya 'conA kriyazarIra hAtAM nathI. zrI gautamasvAmI-de bhagavan ! yadi sa MkhyAtavaSa~nI AyuvALA gaja paMcendriya tiyaconA vaikriyazarIra hAya che te zuM jalacara sakhyAtavanI AyuvALA garbhUja paMcendriya tiya conA kriyazarIra hoya che, sthalacara saMkhyAtavarSanI AyuvALA gaja pacendriya tiya cAnA vaikriyazarIra hAya che athavA khecara sa khyAtava nI AyuvALA gaja paMcendriya tiya cAnA vaikriyazarIra haiAya che ? zrI bhagavAna-he gautama ! jaLacara sakhyAtavarSanI AyuvALA gaja paMcendriya tiya 'conA paNa vaikriyazarIra hoya che. sthalacara sa MkhyAta'nI AyuvALA gaja pacendriyatiya conA paNa vaikriyazarIra hAya che, ane khecara sakhyAtavanI AyuvALA pra0 86 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ 682 prajJApanAsatre kagarbhacyutkrAnizapaJcendriyatiryagyonika kriyazarIramapi bhavati, gautamaH pRcchati- jai jalaparasaMkhejjayAsAuyamavamayakatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiya yeubdhiyasarIre kiM pajjattama jala para saMkhejjayAsAuya gambhavavakasiSapaMciMdiyatirikkhajoNiya veuvyizasarIre, apajjattaga jalayara kaMkhejanAsAuyagambhatrakatiyapaMciMdiyatiniksajoNiya ve'cciyasarIre ya?' he bhadanta ! yadi jalacarasaMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikapaikriyazarIraM bhavati tat kiM paryAsakajalacarasaMspeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonivaikriyazarIraM ? kiMvA aparyAptaka jalacarasaMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAtikapazcendrietiryagyonikavaikriyazarIraM ca bhavati ? bhagavAnAi-goyamA !' he gautama ! 'pajjattaga jalayara saMkhejjavAsAuya gambhavatiyapuMjidiyatirivakhajoNi yaveuTipapasarIre, no apajjataga saMkhejjayAsAuyajalayara gamabuDakaMtiyapaMciMdriyatirikakhajoNiyaveubdhiyasarIre' paryAptakajala gharasaMkhyeyapUrvAyuSkagarmavyutkAgtikapatrendriyatiryagyonikapaiktiyArIraM, no aparyAptaka saMkhye pavarSAyuSka jalcara garbhayu krAntikapazcendriyatiryagyoniyonikapaikiyazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati-'jai thalapara paMciMdriya jAva sarIre kiM cauppaya jAva sarIre ?' he bhadanta ! yadi sthalacaraparyAptakapabhendriya yApada garmavyutkAntika saMkhyepavarSAyuSkatirsamyonikavaikriyazarIraM bhavati tat kiM catuSpada kI Ayu cAle garbhaja paMcendriya ticoM kA bhI caikiyazarIra hotA hai ! __ gauttamasthAmI-he bhagavan ! yadi jalacara saMsthAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendipa tiryacoM kA vaikiyasarIra hotA hai to kyA paryApta jalacara saMkhyAta varSa kI AmuvAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA kriyazarIra hotA hai athavA aparyApta jala cara saMkhyAta varSa kI AyuvAle garbhaja paMcendriya tiryaMcoM kA baikriyazarIra hotA hai ? bhagavAna-he gautama ! paryApta jalacara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryacoM kA kiyazarIra hotA hai, aparyApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle jalacara garbhaja paMcendriya tiryaMcoM kA vaikriyazarIra nahIM hotA hai| gauttamasvAmI-he bhagavan ! yadi sthalacara paryApta paMcendriya garbhaja saMkhyAta gaja paMcendriya tiryaMconA paNa vaikiyazarIra hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! yadi jaLacara saMkhyAtavarSanI AyuvALA garbhaja paMcendriya tiryaMconA vikiyazarIra hoya che te zuM paryApta jalacara saMkhyAtavarSanI Ayu. vALA garbhaja paMcendriya tiryanA vekiyazarIra hoya che athavA aparyApta jaLacara saMkhyAtavarSanI AyavALA garbhaja paMcendriya tiryaMcAnA kriyazarI hoya che? zrI bhagavAna gautama ! paryApta jaLacara saMkhyAta varSanI AyuvALA garbhaja paMcandriya tiyAnA kriyazarIra hoya che. aparyApta saMkhyAtavarSanI AyuvALA jalacara gaja paMcendriya tiryaMcanA vakriyazarIra nathI hotAM. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! yadi sthalacara paryApta paridraya garbhaja saMkhyAta zrI. prshaan| sUtra:4
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaprodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIrabhedanirUpaNam 683 yAvat paryAptaka saMkhyeyavarSAyuSkasthalacaragarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiparayonikayaikriyazarIra bhayatti ? kiMvA parisarpayAvat-paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkasthalacaragarbhavyutkrAntikapaJcandriya tiryAponikakriyazarIraM bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'cauppayajAca saMkhejA yAsATaya gambhavayakatiyapaMciMdiyatispikhajoNiya yeuvviyasarIre, parisappa jAca saMkhejjayA sAuya gambhavayakatiyapaMciMdiyatiriyakhajoNiya ve uviSasarIre ya' catuSpada yAvat-paryAtaka spalabarasaMkhyezvarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapazcendriya tiryagyonika kriyazarIraM bhavati, parisarya yAvat-paryAptakasthalacara saMkhyeyavarSAyuSkamarbhacyutkrAntika paJcendriyatiryagyatenikakriyazarIstra bhavati, 'evaM sacceli NeyavyaM jAya khahayarANaM pajjattANaM no apajjattANaM' evam-pUSotarIrayA sayeSAM jJAtavyaM yAvat - khecarANAM paryAptAnAM saMkhyeyavarSAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyo nikacaikriyazarIram no aparyAsAnAM khecarANAM saMkhyeyaparyAyuSkagarbhavyutkrAntikapaJcendriyatica gponika kriyazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati-'jai maNUsapaMciMdidha yeuvviyasarIre kiM saMmu varSa kI Ayu vAle tiryacoM kA kriyazarIra hotA hai to kyA catuSpad yAyatparyAtaka saMkhyAta varSa kI Ayu vAle sthalacara garbhaja paMcendriya tiryaMco kA vaiki. vazarIra hotA hai ? athavA parisarpa paryAptaka saMkhyAta varSa kI Ayu vAle sthalacara garbhaja paMcendriya tiryaMcoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? ___ bhagavAn-he gautama ! catuSpada paryAptaka sthalacara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiyacoM kA vaikriyazarIra hotA haiM tathA parisarpa yAvat-payAMptaka sthalacara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryaMcoM kA bhI vaikriyazarIra hotA hai| __ isI prakAra sagha kA samajhalenA cAhie, yAvat khecara paryApta saMkhyAna varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tirpacoM kA dhaikriyazarIra hotA hai, aparyAptakhacara saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja paMcendriya tiryoM kAvaikripazarIra nahIM hotA hai| varSanI AyuvALA tiryaMconA vikiyazarIra hoya che. te zuM catuSpada yAvat -paryAptaka saMkhyAta varSanI AyuvALA sthalacara gaja paMcendriya tiyAnA vakilazarIra hoya che? athavA zuM parisarpa paryAptaka saMkhyAtavarSanI AyuvALA sthalacara gaja pacandri tinA vijhiyazarIra hoya che? zrI bhagavAna-he gautama ! catuSpada paryAptaka sthalathara saMkhyAta varSanI AkAMs gabharaja paMcendriAma- tiyAnA vaikriyazarIra kyA che tathA parisapa yAvakapaNa sthalacara saMkhyA varSanI AyuvALA gaja paMcendriya tiryaMcanA paNa vakriyazarIre laga che eja prakAre badhAnuM samajI levuM joIe yAva khecara pati saMkhyatavAda AyuvALA garbhaja paMcendriya tiryaMcanA vaikriyazarIra hoya che aparyApta beca saMkhya varSanI AyuvALA garbhaja pAMcendriya tiya cAnA paikizAra nathI hotAM.' .. zrI prshaapn| sUtra:4
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 prajJApanAsUtre cchima maNUsa paMciMdiyaveubviyasarIre, gambhavakkaMtiya maNUsapaMciMdiyave ubviyasarIre ?' he bhadanta ! yadi manuSyapazcendriyavaikriyazarIraM bhavati tat kiM saMmUcchimamanuSya paJcendriyavaikriyazarIraM bhavati ? kiM vA garbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriyavaikriyazarIraM bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'No samucchimamaNasapaMciMdiyaveubbiyasarIre, mavmavakkaMtiyamaNUsapaMciMdiyaveubviyasarIre' no samUcchima manuSyapapazcedriyavekriyazarIraM bhavati, apitu garbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriyavaikriyazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati'jai gambhavatiyamaNUsapaMciMdiyaveuvviyasarIre kiM kammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsapaMcidipayeubviyasarIre, akammabhUmagagambhavakkaMtiyamaNUsapaMciMdiyaveubviyasarIre, aMtaradIvagagambhavakkaMtiyamaNUsapaMciMdiyayeuvviyasarIre ?' he bhadanta ! yadi garbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriyavaikriyazarIraM bhavati, tarika karmabhUmiga garbhavyutkrAntikamanuSyapazcendriyavaikriyazarIram, kiMvA akarmabhUmigagarbhavyutkAntikamanuSyapazcandriyavaikriyazarIram, kiMvA antaradvIpakagarbhavyutkrAntikamanuSyapazcendriyavaikriyazarIraM bhavati ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'kamma gautamasvAmI-he bhagavan ! yadi manuSya paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai to kyA saMmUrchima manuSya paMcendriyoM kA vaiphriyazarIra hotA hai athayA garbhaja manuSya paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? bhagavAn he gautama ! saMmUrchima manuSya paMcendriyoM kA vaikriyazarIra nahIM hotA garbhaja manuSya paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! yadi garbhaja manuSya paMcendriyoM kA caikriyazarIra hotA hai to kyA karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai, athavA akarmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai athavA antaradIpaja garbhaja manuSya paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriyazarIra zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! yadi manuSya paMcendriyenA vaikiyazarIra hoya che te zuM saMmaIima manuSya paMcendriyenA vaikiyazarIra hoya che athavA garbhaja manuSya paMcendrinA vaikiyazarIra hoya che? zrI bhagavAna-he gautama ! saMmUIima manuSya pacandriyanA vakriyazarIra nathI hatAM, bhaja manuSya paMcendrinA kriyazarIra hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! yadi garbhaja manuSya paMcendriyanA vekiyazarIra hoya che te zuM karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriyanA vakriyazarIra hoya che, akarmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriyanA vijhiyazarIra hoya che athavA antaradvIpa ja garbhaja manuSya paMcendrinA vijhiyazarIra hoya che? zrI bhagavAnaDe gatama! karmabhUmija gaja manuSya paMcendriyanA vekiyazarIra hoya zrI. prshaan| sUtra:4
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIramedanirUpaNam bhUmagagambhavakkaMtiya maNUsapaMcidiyaveubviyasarIre, No akampabhUmagagambhavakkaMtiya maNasapaMciMdiyaveubviyasarIre' karmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapazcendriyavaikriyazarIraM bhavati, no akarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapazcendriyavaikriyazarIraM bhavati no vA antaradvIpakagarbhavyutkrAntika. manuSyapazcendriyavaikriyazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati-'jai kammabhUmagagambhavakkaMtiyamaNUsapaMciMdiya gheuvivyasarIre, ki saMkhejavAsAutha kammabhUmagagamavakkaMtiyamaNUsaveubviyasarIre, asaMkhejjayApsAuya kammabhUmagagambhavakkaMtiyamaNUsapaMciMdiyaveuvviyasarIre ?' he bhadanta ! yadi karmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapazcendriyavaikriyazarIraM bhavati tat kiM saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigaga bhavyutkrAntikamanuSyavaikriyazarIraM bhavati ? kiMvA asaMkhyeyavarSAMyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriyavaikriyazarIraM bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'saMkhejjavAsAuyakammabhUmigagabbhavakkaMtiyamaNUsapaMciMdiyaveubviyasarIre, no asaMkhejjavAsAuya kammabhUmagaga bhavakkaMtiyamaNUsapaMciMdiyave ubviyasarIre' saMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriyavekriyazarIraM bhavati, no asaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriyabaiMkriyazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati'-'jai saMkhejjavAsAuya kammabhUmigagambhavakkaMtiyamanussapaMciMdiyave ubviyasarIre kiM pajjataga saMkhenavAsAuya kammabhUmigamaNUpaMsapaMciMdiya ve ubdhiyahotA hai, akarmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriyazarIra nahIM hotA tathA antaradvIpaja garbhaja manuSya paMcendriya kA bhI vaikriyazarIra nahIM hotaa| gautamasvAmI-he bhagavan ! yadi karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikiyazarIra hotA hai to kyA saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA caikriyazarIra hotA hai athavA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriyazarIra hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garmaja manuSya paMcendriya kA vaikriya zarIra hotA hai, asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA caikriya zarIra nahIM hotaa| che, akarmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriyanA vaikriyazarIra nathI hotAM tathA antaradvIpa ja garbhaja manuSya paMcendriyanA paNa vaikriyazarIra nathI hotAM. zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! yadi karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriyanA kiyazarIra hoya che to zuM saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendri nA vakiyazarIra hoya che athavA asaMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUmi ja garbhaja manuSya paMcendriyanA vaikriyazarIra hoya che? zrI bhagavAna he gautama ! saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriyanA kriyazarIra hoya che, asaMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriyanA vekiyArI nathI hotAM. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre sarIre, apajjattaga saMkhejjavAsAuya kammamUmigagambhavakkaMtiyamaNUsapaMciMdiyaveubdhiyasarIre ?' he bhadanta ! yadi saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigaparbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriya kriyazarIraM bhavati tat kiM paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapaJcendriyavaikriyazarIraM bhavati ? kiM vA aparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyapaJcandriyavaiki yazarIraM bhavati ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmigagabha pakaviyamaNupapaMciMdiyaveubdhiyasarIre, no apajjattagasaMkhejjayAsAuya kammabhUmigapabha vAtiyamaNamapaMciMdiyaveubdhiyasarIre' paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntika manuSyapaJcendriyavaikriyazarIraM bhavati, no aparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSka karmabhUmigagarbhavyutkrAntika manuSyapazcendriyavaikriyazarIraM bhavati, tathA ca pazcendriyaprarUpaNe'pi jalacaracatuSpadoraH pari sarpabhujaparisarpakhecarANAM manuSyANAzca garbhavyutkrAntikAnAM saMkhyeyavarSAyuSkANAmeva vaikiya zarIrANi bhavanti no tadatiriktAnA saMmUchimAdInAma, teSAM bhavasvabhAvatayA kriyalaTadhya gautamasvAmI-he bhagavan ! yadi saMkhyAta varSa kI Ayu pAle karmabhUmija garmaja manuSya paMcendriya kA vaikriya zarIra hotA hai to kyA paryApta saMkhyAta parSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA caikiya zarIra hotA hai athavA aparyApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriya zarIra hotA hai ? ___ bhagavAn-he gautama ! paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manucya paMcendriya kA vaikriya zarIra hotA hai, aparyApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriya kA vaikriya zarIra nahIM hotA! ___ isa prakAra paMcendriya kriya zarIra kI praspaNa meM bhI jalacara, catuSpada, uraparisarsa, bhujaparisarpa, khecara tathA garbhaja saMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSyoM kA hI caikriya zarIra hotA hai / ina ke sivAya saMmUchima Adi kA nahIM hotA | zrI gautamasvAmI-he bhagavana ! yadi saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriyanA vakiyazarIra hoya che te zuM paryApta saMkhyAtavarSanI AyuvALA karmabhUmija garbhaja manuSya paMcendriyanA vaikiyazarIra hoya che athavA aparyApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUmija manuSya paMcendriyanA vijhiyazarIra hoya che? zrI bhagavAna-he gautama! paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUmija gaja manuSya paMcendriyanA vekiya zarIra hoya che, aparyApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUmi garbhaja manuSya paMcandriyanA vaikriyazarIra nathI hotAM, e prakAre paMcendriya kriyazarIranI prarUpaNAmAM paNa jalacara, catuSpada, ura parisarSa, bhujaparisarpa, khecara tathA garbhaja saMkhyAta varSanI AyuvALA manuSyanAM ja vaikriyazarIra hoya che. enA sivAya saMmaIima AdinA nathI hotAM, kemake bhavanA svabhAvanA kAraNe zrI prazAnasUtra:4
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIrameda nirUpaNam 687 saMbhavAt gautamaH pRcchati - 'jai devapaMciMdiya veuvviyasarIre kiM bhavaNavAsidevapacidiya uvviyasarIre jAva vaimANidevapaM ciMdiya veuvviyasarI re !" he bhadanta ! yadi devapaJcendriyavaikriyavazarIraM bhavati tat kiM bhavanavAsi devapaJcendriyavaikriyazarIraM bhavati ? yAvat kiM vAnavyantara devapaJcendriyacaikriya zarIraM bhavati ? kiMvA jyotiSka devapaJcendriyavaikriyazarIraM bhavati ? kiMvA vaimAnikadevapaJcendriyavaikriyazarIraM bhavati ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'bhavaNavAsidevacidiyace uvviyasarIre vi jAva vemANidevapaMcidiyavevviyasarIre vi' bhavanavAsi devapaJcendriyavai kriyazarIramapi bhavati yAvad - vAnavyantara deva paJcendriyavaikriyazarIramapi, jyotiSkadevapaJcendriyayai krayazarIramapi, paimAnika devapaJcendriyavai kriya zarIramapi bhavati, gautamaH pRcchati'jai mavaNavAsideva cidiya veucviyasarIre kiM asura kumAra bhavaNavA sidevapa ciMdiya vesa cciyasarIre jAva dhaNiyakumAra bhavaNavAsi devapaMcidiyave uvviyasarIre ?' he bhadanta ! yadi bhavanavAsi devapaJcendriya vaikripazarIraM bhavati tat kim asurakumAra mavanavAsi devapaJcendriyavaikriyakamoM ki bhava ke svabhAva ke kAraNa unameM vaikriya labdhi kA saMbhava nahIM hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! yadi deva paMcendriyoM kA vaikiya zarIra hotA hai to kapA bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriya zarIra hotA hai, yAvat-kyA vAnacyantara deva paMcendriyoM kA vaikriya zarIra hotA hai ? kyA jyotiSka deva paMcendriyoM kA vaikiya zarIra hotA hai ? athavA kyA vaimAnika deva paMcendriyoM kA vaimAnika zarIra hotA hai ? bhagavAn gautama ! bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA bhI vaikriya zarIra hotA hai yAvat cAnavyantara deva paMcendriyoM kA bhI vaikriyazarIra hotA hai, jyotiSka deva paMcendriyoM kA bhI vaikriyazarIra hotA hai aura vaimAnika deva paMcendriyoM kA bhI caikiyazarIra hotA hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! yadi bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai to kyA asurakumAra bhavanavasI deva paMcendriyoM kA vaikiyazarIra hotA emAM vaikriya labdhi saMbhavita nathI. zrI gautamasvAmI--he bhagavan ! yadi dhruva pa McendriyAnA vaikriyazarIra hAMya che te zu bhavanavAsI deva paoNMcendriyAnA vaikriyazarIra hAya che. yAvat zu' vAnabhyantara dhruva pacendriyAnA vaiyizarIra hAya che? zuM jyAtiSTha deva pacendriyAnA vaikriyazarIra hoya che? athavA zu vaimAnika deva pAMcendriyonA vaikriyazarIra hAya che ? zrI bhagavAn--hai gautama ! bhavanavAsI deva paMcendriyAnA paNa vaikriyazarIra hAya che yAvat-vAnabhyantara deva pacendriyAnA paNa vaikriyazarIra hoya che, jyAtiSka deva pa'cendriyanA paNa vaikriyazarIra hAya che ane vaimAnika deva pacendriyonA paNa vaiyizarIra hAya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! yati bhavanavAsI deva paMcendriyanA vaikriyazarIra hAya che te zuM asurakumAra deva pAMcendriyonA vaikriyazarIra hoya che, yAvatu nAgakumAra lavanavAsI zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 prajJApanAsUtre zarIraM bhavati ? yAvat- kiMvA nAgakumAra bhavanavAsi devapazcendriyavaikriyazarIraM kiMvA suvarNakumArabhavanavAsi devapaJcendriyavai kriyazarIraM kiMvA agnikumAra bhavanavAsi devapazvendriya vaikriyazarIraM kiMvA vidyutkumArabhavanavAsi devapaJcendriyavai kriyazarIraM kiMvA udadhi kumAra bhavana vasi devapaJcendriyavaikriyazarIraM kiMvA dvIpakumAra bhavanavAsi devapaJcendriyavai kri yazarIra kiMvA divakumAra bhavanacA sidevapaJcendriyakriyazarIraM kiMvA vAyukumArabhavanavAsidevapaJcendriyavaikriya zarIraM kiMvA stanita kumArabhavanavAsidevapaJcendriyavaikriyazarIraM bhavati ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'asurakumArajAva thaNiyakumArabhayaNavAsideva paMciMdiya ve udhviyasarIre vi' asurakumAra yAvat - nAgakumAra suvarNakumArAgnikumAra vidyutkumAro dadhikumAradvIpakumAradik kumAra pavana kumArastanitakumAra bhavanavAsi devapaJcendriyazarIramapi bhavati, gautamaH pRcchati - 'jai asurakumAra deva paMciMdiya doasarIre kiM pajjattama asurakumArabhavaNavAsi deva paMcidiya ve ubviya sarIre, apajjatagaamarakumAra bhavaNavA sidevapa ciMdiyaveudhviyasarIre ?' he bhadanta ! yadi asurakumAra devapaJcendriyahai, yAvat nAgakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai suvarNa kumAra bhavanavAsIdeva paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai, agnikumAra bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai, vidyutkumAra bhavanavAsI deva paMcendriyo kA vaikriyazarora hotA hai, udadhikumAra bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikiya zarIra hotA hai, dvIpakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai, dikkumAra bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriya zarIra hotA hai, vAyu kumAra bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriya zarIra hotA hai athavA stanitakumAra bhavana vAsI deva paMcendriyoM kA vaikriyazarIra hotA hai ? bhagavAna - he gautama! asurakura, nAga kumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidyutkumAra, udadhikumAra, dIpakumAra, dIvakumAra, pavanakumAra aura stanitakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyoM kA vaikriya zarIra hotA hai| deva paMcendriyAnA vakriyazarIra hAya che, sukumAra bhavanavAsI deva pacendriyAnA vaikriyazarIra hoya che, agnikumAra bhavanavAsI deva paMcendriyanA vaikriyazarIra hoya che. vidyutkrumAra bhavanavAsI deva pAMcendriyonA vaikriyazarIra hAya che, udadhikumAra bhavanavAsI deva pAMcandriyAnA vaikriyazarIra hoya che. dvIpakumAra bhavanavAsI deza pacendriyAnA vaikriyazarIra hAya che, dikumAra bhavanavAsIdeva paMcendriyAnA vaikriyazarIra hoya chaeN, vAsukumAra bhavanavAsI deva pAMcendriyeAnA vaikriyazarIra hAya che athavA stanitakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyAnA yukriyazarIra hAya che ? zrI bhagavAn-he gautama ! asurakumAra, nAgakumAra, suvArtha kumAra, vidyutkumAra, adhikumAra, dvIpakumAra, dikumAra, pavanakumAra ane stanitakumAra bhavanavAsI deva pa McendriyAnA vaikriyazarIra hAya che. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaprodhinI TIkA pada 21 sU0 4 vaikriyazarIrabhedanirUpaNam caikriyazarIraM bhavati tat kiM paryAptakAsurakumArabhavanavAsidevapazcendriya vaikriyazarIraM, bhavati ? kiyA aparyAptakAsurakumAra bhavanavAsideva pazcendriyavaikriyazarIraM bhavati ? bhagavAnAha-'gopamA !! he gautama ! 'pajjattagaasurakumArabhavaNavAsi deva paMciMdiyaveundhiyasarI re vi, apajattagabhasurakumArabhavaNavAsidevapaMbiMdiya veubviyasarIre vi' paryAptakAsurakumArabhavanavAsidevapazcandriya vaikriyazarIramapi bhavati, aparyAptakAsurakumArabhavanavAsidevapaJcandriyavaikriyazarIramapi, bhavati 'evaM jAva thaNiyakumArANaM dugao bhedo' evam-asurakumArabhavanavAsivaikriyazarIroktarItyA yAvat-nAgakumArasuvarNakumArAgnikumAra vidyutkumArodadhikumAradvIpakumAradikUkumArapavanakumAra stanitakumArANAmapi vaikriyazarIrasya dvigato bhedaH-paryAptAparyAptagato bhedo bhaNitavyaH, 'evaM vANamaMtarANaM aTavihANaM' evam-asurakumArAdi bhavanavAsinAmiva vAnavyantarANAm aSTavidhAnAm -yakSarAkSasakinnAbhUtamahoraga-kiM puruSapizAca gandharvAdInAmapi aSTaprakArakANAM zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! yadi asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriya kA caikriyazarIra hotA hai to kyA paryAptaka asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriya kA vaikiyazarIra hotA hai athavA aparyApta asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriya kA vaikriya zarIra hotA hai ? zrIbhagavAn-he gautama ! paryApta asurakumAra bhavanabAsI deva paMcendriya kA bhI vaikriyazarIra hotA hai aura aparyApta asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriya kA bhI vaikriya zarIra hotA hai| isI prakAra stanitakumAroM taka do-do bheda kahalenA cAhie, arthAtU asurakumAroM kI taraha nAgakumAroM, suvarNakumAroM, agnikumAroM, vidyutkumAroM, dIpakumAroM, dizAkumAroM, pavanakumAroM aura stanitakumAroM ke bhI paryAptakoM aura aparyAptakoM kA vaikriyazarIra hotA hai| isI prakAra yakSa, rAkSasa, kinnara, kiM puruSa, bhUta, pizAca, gandharva aura mahoraga nAma ATha prakAra ke byantaroM kA, paryApta aura aparyApta donoM kA, candra zrI gautamasvAmI-he bhagavana! yadi asurakumAra bhavanavAsI deva paddhinA kriyazarIra hoya che te zuM paryAptaka asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyanA vaikripazarIra hoya che athavA aparyApta asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyanA vaikriyazarIra hoya che? zrI bhagavAna he gautama! paryApta asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyanA paNa vikriyazarIra hoya che ane aparyApta asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyanA paNa vaidiyazarIra hoya che. e ja prakAre svanitakumAra sudhI be be bheda kahI devA joIe, arthAt asurakumAranI jema nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vighakumAra, udadhikumAre, dviIpakumAre, dizAkumAre, pavanakumAra ane svanitakumAranA paNa paryAptaka ane aparyAptakanA vakriyazarIra hoya che. eja prakAre yakSa, rAkSasa, kinnara, jiMpurUSa, bhUta, pizAca, garva ane mAraga 404 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre caikriyazarIraM paryAptAparyAptagataM dvividhaM prajJaptam, 'joisiyANa paMcavihANaM' jyotiSkANAM pazcavidhAnAm-candrasUryagrahanakSatratArArUpANI vaikriyazarIraM paryAptAparyAptagataM dvividhaM prajJaptam, 'vemANiyA duvihA-kappovagA, kappAtItAya vaimAnikA dvividhAH prajJaptA:-kalpopapatrakAH, kalpA. tItAzva, tatra 'kappovagA bArasavihA' kalpopapanakAH dvAdazavidhAH prajJaptAH, te ca saudharmezAnamanatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukrasahasrArAntaprANatAraNAcyutarUpA avaseyAH, 'tersi pi evaM ceva duio bhedo' teSAmapi-saudharmAdInAM dvAdazAnAM vaimAnikAnAM kalpopapatrakAnAM devAnAma, evaJcaiva-asurakumAroktarItyaiva dvigato bhedaH-paryAptAparyAptagato bheda ityarthaH prajJaptaH, 'kappAtItA duvihA-gevejjagAya aNuttarovavAiyAya' kalpAtItA dvividhAH prajJaptAH- graiveyakAzca anattaraupapAtikAzva, tatra-'gevejagA NavavihA' graiveyakA navavidhAH prajJAtA-uparitana trikamadhya trikAdhastanatrikabhedAt 'aNuttarovavAiyA paMcavihA' anuttaraupapAtikAH paJcavidhAH prajJaptAH, vijayavaijayantajayantAparAjitasiddha bhedAta, 'eesiM pajjattApajjattAbhilAveNaM dugo bhedo bhANiyavvo' eteSAm-navagraiveyakapaJcAnuttaraupapAtikAnAM kalpAtItAnAmapi vaimAnikadevAnAM paryAptAparyAptAbhilApena dvigato bhedo-dviprakArako bhedo bhaNitavyaH-vaktavya iti bhaavH|04| sUrya, graha, nakSatra aura tArA nAmaka pAMca prakAra ke paryApta aura aparyApta jyotiSka devoM kA bhI-vaikriya zarIra samajhanA cAhie / vaimAnika deva do prakAra ke hote haiM kalpopapanna aura kalpAtIta / unameM se kalpopapanna bAraha prakAra ke hai, yathA-saudharma IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukrasahastrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyut| inake bhI paryApta aura aparyApta, yoM do-do bheda hote haiM aura una donoM kA vaikriya zarIra hotA hai| kalpAtIta-vaimAnika deva do prakAra ke hote haiM-gredheyaka aura anuttaropapAtika / unameM aveyaka devoM ke tau naubheda haiM-uparitanatrika, madhyamatrika, aura adhastanatrika ke bheda se saba mila kara nau haiN| anuttaraupapAtika kalpAtIta deva pAMca prakAra ke haiM-vijaya, vaijayanta, jayanta nAmanA ATha prakAranA vyaktaronA paryApta ane aparyApta banenA candra, sUryagraha, nakSatra tArAnAmaka pAMca prakAranA paryApta ane aparyApta tiSka denA paNa vaikiyazarIra samajavA joIe. vaimAnika deva be prakAranA hoya che-kalpapapanana ane kapAtIta temAMthI 46.55nna mA2 54 // 2 // 46 // cha. rema, saudhama, 4Ana, sanachubhA2, bhADendra, brahmayo, sAnta, bhAzu, sahasA2, gAnata, prAta, mA23, acyuta, tebhana 5 paryApta ana aparyApta ema be-be bheda hoya che ane te bannenA vaikiyazarIra hoya che. kapAtIta vaimAnika deva be prakAranA hoya che-ceyaka ane anuttaraupapAtika temAM praveyaka devAnA nava bheda che-uparitanatrika, madhyamatrika ane adhastanatrikanA bhedathI badhA maLIne nava che. anuttapipAtika deva pAMca prakAranA che-vijaya, jyanta, jyanta, aparAjita ane sarvA zrI prazAnA sUtra:4
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sa0 5 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam // vaikriyazarIrasaMsthAna vaktavyatA // mUlam -veuvviyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie papaNatte ? goyamA ! NANA saMThANasaMThie paNNatte, vAukAiya egidiyaveubviya sarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! paDAgA saMThANasaMThie paNNatte, neraithapaMciMdiyaveubviyasarIre NaM bhaMte kiM saMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! neraiyapaMciMdiyaveuvieyasarIre duvihe paNNatte, taM jahA-bhavadhAraNijje ya uttaraveuvvieya, tattha NaM je se bhavadhAraNijje se NaM haMDasaMThANasaMThie paNNatte, tattha NaM je se uttaraveubbie se vi haMDasaMThANasaMThie paNNatte, rayaNappabhApuDhavi neraiya paMciMdiya veubviyasarIre paM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie papaNatte ? goyamA! rayaNappabhApuDhavi neraiyANaM duvihe sarIre paNNatte, taM jahA-bhavadhAraNijje ya uttaraveuvvie ya, tattha NaM je se bhavadhAraNijje se caM haMDasaMThANasaMThie, je se uttaraveuvie se vi huMDe, evaM jAva ahe sattamA puDhavi neraiyaveuvviyasarIre, tirikkhajoNiya paMciMdiya veuvviyasarIreNaM bhaMte! kiM saMThANasaMThie paNNatte ? goyamA ! NANA saMThANasaMThie paNNatte, evaM jalayarathalayarakhahayarANa vi, thalayarANa vi cauppaya parisappANa vi parisappANa vi uraparisappabhuyaparisappANa vi, evaM maNUsapaMciMdiyaveubviyasarIre vi, asurakumAra bhavaNavAsi deva paMciMdiya veuvviyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaThie pANate ? goyamA ! asurakumArANaM devANaM duvihe sarIre paNNatte, taM jahA-bhavaghAraNijje ya uttaraveucie ya, tattha NaM je se bhavadhAraNijje se NaM samacauraMsasaMThANasaMThie paNNatte, evaM jAba thaNiyakumAradevapaMciMdiya veuvviyasarIre, evaM vANamaMtarANa vi, NavaraM aparAjita aura srvaarthsiddh| ina saba ke bhI paryApta aura aparyApta bheda karake do-do prakAra kaha lene cAhie aura una sabhI kA vaikriyazarIra hotA hai ||suu0 4 // Isiddha te badhAnA paNa paryApta ane aparyApta leTe karIne be-be prakAra kahevA joIe ane te badhAnA kriyazarIra hoya che. sUtra zrI. prshaan| sUtra:4
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ 692 ___ prajJApanAsUtre ohiyA vANamaMtarA pucchijjaMti, evaM joisiyANa vi ohiyANaM, evaM sohamme jAva accuyadevasarIre, gevejagakappAtIta vemANiya devapaMciMdiya veuvviyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie pANatte? goyamA! gevejagadevANaM ege bhavadhAraNijje sarIre, se NaM samacauraMsasaMThANasaMThie paNNatte, evaM aNuttarovavAiyANa vi ||suu0 5 // __ chAyA-vaikriyazarIraM khalu bhadanta ! kiM saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! nAnAsaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, vAyukAyikaikendriyavaikriyazarIraM khalu bhadanta ! kiM saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! patAkAsaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, nairayikapaJcendri pavaikriyazarIraM khalu bhadanta ! kiM saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! nairapikapazcendriyavaikriyazarIraM dvividhaM prajJaptam, tadyathAbhayadhAraNIyazca uttaravaikriyazca, tatra khalu yadado bhavadhAraNIyaM tat khalu huNDasaMsthAnasaMsthitaM vaikriyazarIra kA saMsthAna zabdArtha-(veuvviyazarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte ?) he bhagavan ! baiMkriyazarora kisa AkAra kA kahA gayA hai ! (goyamA! nANAsaMThANasaMThie paNNatte) he gautama ! aneka AkAra kA kahA gayA hai (cAukAiyaegidiya yeubdhiyasarIreNaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte?) he bhagavan ! vAyukAyika ekendriyoM kA vaikriyazarIra kisa AkAra kA kahA hai ? (goyamA! paDAgA maMThANasaMThie paNNatte) he gautama! patAkA ke AkAra kA kahA hai (neraiya paMciMdiya veubdhiyasarIreNaM bhaMte ! siMThANasaMThie paNNatte?) he bhagavan ! nAraka paMcendriyoM kA vaikriyazarIra kisa AkAra kA kahA hai ? (goyamA ! neraipaMciMdiyaveuvisarIre duvihe paNatte) he gautama! nAraka paMcendriyoM kA vaikriya zarIra do prakAra kahA hai (taM jahA) vaha isa prakAra (bhavadhAraNijje ya uttaraveucie ya) bhavadhAraNIya aura utsaravaikriya vekiyazarIranA saMsthAna sAtha-(veubviyasarIreNaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte ?) 6 mAvan ! yasarI2 yA nA 4 cha ? (goyamA ! NANAsaMThANasaMThie paNNatte) he gautama ! ane: 22 Dasa cha (vAukAiyaegidiyaveuvviyasarIreNaM bhaMte ! ki saMThANasaMThie paNNatte ?) sagavAn ! pAyuyi sandriyonA paiThiyarI2 hai| mAnA 4aa cha ? (goyamA ! paDAgA saMThANa saMThie paNNatte) he gautama ! patana ARi Rai cha (neraiya paMciMdiya veubviyasarIreNaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte ?) 3 bhagavan ! nA24 5 yendriyonA 50222 upA mAranA hA cha ? (goyamA ! Neraiya paMciMdira veubbiyasarIre duvihe paNNatte) 3 gautama ! nA24 pathandriyAnA yisarI2 me 52nA Hai cha (taM jahA) te ! 54.2 155 (bhavadhAraNijjeya uttaraveuvieya) laqdhAraNIya bhane uttaravaiThiyazarIra (tatthaNa je se bhavadhAraNijje se NaM huMDakasaMThANa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 5 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam 693 prajJaptam, tatra khalu yadadaH uttaravaikriyaM tadapi huNDasaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, ratnaprabhApRthivInairayikapazcendriyavaikriyazarIraM khalu bhadanta ! ki saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! ratnaprabhApRthiyInairayikANAM dvividhaM zarIraM prajJaptam, tadyathA-bhavadhAraNIyaM ca, uttaravai krayazca, tatra khalu yadado bhavadhAraNIyaM tat khalu huNDasaMsthAnasaMsthitam, yadada uttaravaikriyaM tadapi huNDam, evaM yAvat-adhaH saptamapRthivInarayikavaikriyazarIram, tiryagyonipaJcendriyavaikriyazarIra khalu bhadanta ! (tattha NaM jese bhavadhAraNijje se NaM huMDasaMThANasaMThie paNNatte) unameM jo bhavadhAra. NIyazarIra hai vaha huDaka saMsthAna yAlA kahA gayA hai (tattha NaM je se uttaraveragvie se vi huMDasaMThANasaMThie) unameM jo uttara vaikriya hai vaha bhI huMDa saMsthAnacAlA hai (rayaNappabhApuDhavineraiya paMciMdiyaveuvviyasarIreNaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte) he bhagavan ! ratnaprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM kA dhaikriyazarIra kisa AkAra kA kahA hai ? (goyamA! rayaNappabhApuDhavineraiyANaM dubihe sarIre paNNatte) he gautama ! prathama ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kA zarIra do prakAra kA kahA hai (taM jahA) yaha isa prakAra (bhavadhAraNijje ya uttaraveundhie ya) bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya (tattha NaM je se bhavadhAraNijje) unameM jo bhavadhAraNIya hai (seNaM huMDasaMThAgasaMThie) baha huMDasaMsthAna vAlA hotA hai| (je se uttaraveuvie se viDaMDe) jo uttaravaikriya haiM vaha bhI huMDaka saMsthAna bAlA hotA hai (evaM jAva ahe sattamA puDhathi neraiyaveuvviyasarIre) isI prakAra yAvat adhaHsaptamI pRthvI ke nArakoM kA vaikriya zarIra bhI hotA hai| (tirikkhajoNiyapaMciMdiyaveubviyasarIreNaM bhaMte! kiM saMThANasaMThie paNNatta ?) he bhagavan ! tiryaMca paMcendriyoM kA baikriyazarIra kisa AkAra kA kahA hai ? saMThie paNNatte) tamA sadhAyAyazarIra cha, te 4 thAna pANADesA che (tatthaNaM je se uttaraveuvvira se vi huMDasaMThANasaMThie) tebhAre uttaravaiThiyazaza2 cha te 55] hu sa sthAnamA cha. (rayaNappabhApuDhavineraiyapaMciMdiyaveuvviyasarIreNaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte) hai bhagavad ! ratnaprabhA pRthvIne nAraka paMcendriyanA vakripazarIra kevA AkAranA kahAM che ? (goyamA ! rayaNappabhA puDhavineraiyANaM duvihe sarIre paNNa te) gautama ! 2namA pRthvInA nArInA AN2 me 2n| Bai cha (taM jahA)-te 20 ghAre cha (bhavadhAraNijje ya uttaraveuvyie ya) ladhAraNIya bhane uttaravaiThiya (tatthaNaM je se bhavadhAraNijje) tesomA sAraNIya cha (se gaM huDa saMThANasaMThie) te satthAnavA DAya cha (je se uttaraveuvvie se vi huDe) 2 uttaravaizya cha te 595 44 sasthAnakAya hAya che (evaM jAva ahesattamA puDhavineraiya beuvviyasarIre) me04 5412 yA5t 55: sAtamI pRthvInA nAnA yazarI2 5yata sabhA'. (tirikkhajoNiyapaMcidiyave uvviyasarIreNaM bhaMte ! ki saMThANasaMThie paNNatte?) 3 lAn ! tiya yyaandryon| yazarIra 321 mAranA i cha ? (goyamA ! NANA saMThANasaMThie zrI. prshaan| sUtra:4
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ prajJApanAsatre kiM saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! nAnAsaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, evaM jalacara sthalacara khevarANAmapi catuSpadaparisANAmapi, parisANAmapi ura parisarpabhujaparisANAmapi, evaM manuSyapazcendriyavaikriyazarIramapi, asurakumArabhavanavAsi devapaJcendriyavaikriyazarIraM khalu bhadanta ! ki saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! asurakumArANAM devAnAM dvividhaM zarIraM prajJaptam, tadyathA-bhavadhAraNIyaJca, uttaravaikriyaJca, tatra khalu yadado bhavadhAraNIyam, tat khalu samacaturasrasaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, tatra khalu yadada uttaravaikriyaM tat khalu nAnAsaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, evaM yAvat-stanitakumAradevapaJcendriyavai kriyazarIram, evaM yAnavyantarANAmapapi, nava. (goyamA ! NANAsaMThANasaMThie paNNatte) he gautama ! nAnA AkAroM kA kahA hai (evaM jalayarathalayarakhahayarANa vi) isI prakAra jalacaroM kA, sthalacaroM kA aura khecaroM kA bhI (thalacarANa vi cauppayaparisappANa vi) sthalacaroM meM bhI catuSpada evaM parisoM kA bhI (parisappANa vi uraparisappabhuyaparisappANa vi) parisoM meM bhI uraparisoM kA aura bhujaparisoM kA bhI (evaM maNUsa paMciMdiya veubviyasarIre vi) isI prakAra manuSya paMcendriya vaikriya zarIra bhI samajha leveM (asurakumAra bhavaNa vAsI deva paMciMdiya veubdhiya sarIre NaM bhaMte ! ki saMThANasaMThie paNNatte?) he bhagavan ! asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriya kA vaikriyazarIra kisa AkAra kA kahA hai ? (goyamA ! asurakumArANaM devAgaM duvihe sarIre paNNatte) he gautama ! asurakumAra devoM kA zarIra do prakAra kA kahA hai (taM jahA-bhavadhAraNijje ya uttaraveunvie ya) vaha isa prakAra-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya (tattha NaM je se bhavadhAraNijje se NaM samacauraMsasaThANasaMThie paNNatte) unameM jo bhavadhAraNIya hai vaha samacaturastra saMsthAna vAlA kahA hai (lattha gaMje se uttara veuvie se gaM NANAsaMThANasaMThie paNNatte) unameM jo uttara vaikriya hai vaha aneka saMsthAna yAlA paNNatte) gautama ! nAnA nA 4i cha (evaM jalayara thalayara, khahayarANa vi) mera pra NayanA, 25syn| ma meyazana jiyazaza2 5 samanapA (thalayarANa vi caupayaparisappANa vi) 22sayamA 55 yatu054 tama pariana pae (parisappANa vi uraparisappa bhuyaparisappANa vi) 5risobhA 55 6252sayAnA mana suprisn| 55 (evaM maNUsa paMciMdiya veubviyasarIre) se pra.2 manuSya pazyandriya vaiThiyazarI2 5 samapA. (asurakumArabhavaNavAsidevapaMciMdiyaveubdhiyasarIreNaM bhaMte ! ki saMThANasaMThie paNNatte ? he bhagavan ! asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendrinA kriyazarIra kevA AkAranA kahyAM cha ? (goyamA ! asurakumArANaM devANaM duvihe sarIre paNNatte) he gautama ! samubhA devonA zarIra meM prAranA ii cha (taM jahA-bhavadhAraNijje ya uttaraveuvvie ya) te mAremapadhAraNIya bhane uttaravaiThiya (tatthaNaM je se bhavadhAraNijje se NaM samacauraMsasaMThANasaMThie paNNatte) te mAmA adhAraNIya cha, te samayatu24 sayAnA 4 cha (tatthaNaM je zrI. prshaan| sUtra:4
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 21 sU0 5 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam 695 rama-audhikA vAnavyantarAH prakSyante, evaM jyotiSkANAmapi audhikAnAm, evaM saudharma yAvad acyutadevazarIram, graiveyakakalpAtItavaimAnikadevapaJcendriyavaikriyazarIraM khalu bhadanta ! ki saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? gautama ! graiveyakadevAnAmekaM bhavadhAraNIyazarIram, tat khalu samacaturasrasaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, evam anuttopapAtikAnAmapi / / sU0 5 // TIkA-pUrva vaikriyazarIrANAM bhedAH prarUpitAH, samprati teSAmeva saMsthAnAni prarUpayitumAha-veubdhiyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThie paNate ?' he bhadanta ! vaikriyazarIraM khalu kiM saMsthAnasaMsthitam-kimAkAravyavasthitaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'NANA kahA hai (evaM jAya thaNiyakumAra deva paMciMdiya veubviyasarIre) isI prakAra yAvat stanita kumAra deva paMcendriya vaikriyazarIra (evaM vANamaMtarANa vi) isI prakAra pAnavyantaroM kA bhI (NavaraM) vizeSa (ohiyA vANamaMtarA pucchijjaMti) samuccaya vAnavyantaroM ke viSaya meM prazna hotA hai (evaM joisiyANa vi ohiyANaM) isI prakAra samuccaya jyotiSkoM kA bhI (evaM sohamme jAya accuya devasarIre) isI prakAra saudharma yAvat acyuta devoM ko zarIra bhI samajha leveM (gevejjagakappAtIta vemANiya deva paMciMdiya veuvyiyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte ?) he bhagavan ! graiveyaka kalpAtIta vaimAnikadeva paMcendriyoMnA vaikriyazarIra kisa AkAra kA kahA hai ? (goyamA ! gevejjaga devANaM ege bhavadhAraNijje sarIre) he gautama ! praiveyaka devoM kA eka bhavadhAraNIya zarIra hotA hai (se NaM samacauraMsasaMThANasaMThie paNNante) vaha samacaturastra saMsthAna yAlA hotA hai (evaM aNuttarovAiyANa vi) isI prakAra anuttaropapAtikoM kA bhI hotA hai| TIkArtha-isase pUrva vaikriya zarIra ke bhedo kA nirUpaNa kiyA gayA thA, aba se uttaraveuvvie seNaM NANAsaMThANasaMThie paNNatte) tayAmAre uttaravaiThiya cha ta bhane saMsthAnamA 4i cha (evaM jAva thaNiyakumAradevapaMciMdiyaveubviyasarIre) me prAra thAvat svanitakumAra deva paMcendriya vaikiyazarIra paNa samajI levA. __ (evaM vANamaMtarANa vi) me04 54Are pAna0ya-tanA 59 (NavaraM) vizeSa (AhiyA vANamaMtarA pucchijjati) samuvyaya vAnavya-tarona viSayamA prazna yAya cha (evaM joisiyANa vi ohiyANaM) me 52 sabhusyaya nyoti na pa (evaM sohamme jAva accuya deva sarIre) me 3 saudharma yAvat ayuta vonA zarI2 (gevejjaga kappAtIta vemANiya devANaM paMciMdiyaveuvvisarIra NaM bhaMte ! kiM saMThANa saMThie pagNatte), sAvana ! aveyara 48yAtIta vaimAni hera yendriyonA vaiThiyazarIra hai| mAnA ghai cha ? (goyamA ! gevejjagadevANaM ege bhavadhAraNijje sarIre) gautama ! aye54 // OM sadhAraNAya zarIra DAya cha (se NaM samacauraMsasaMThANasaMThie paNNatte) te sabhayatu2kha saMsthAnapaNA hAya cha (evaM aNuttarovavAiyANa vi) me4 prAre anuttarI 55AtinA 5 samapA. TIkAtha-AnAthI pUrve vaikriyazarIranA bhedanuM nirUpaNa kareluM hatuMhave temanA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ 696 prajJApanAsUtre saMThANasaMThie paNatte' vaikriyazarIraM nAnAsaMsthAnasasthitam-anekAkAravyavasthita prajJaptama, gautamaH pRcchati-'vAukAiya egidiyayeuvviyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte !! he bhadanta ! vAyukAyikaikendriyavaikriyazarIraM khalu ki saMsthAnasaMsthitam kimAkAravyavasthitaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'paDANA saMsthANasaMThie paNNatte' vAyukAyikaikendriyavaikriyazarIraM patAkAsaMsthAsaMsthitaM prajJaptam, gautamaH pRcchati-'neraiyapaMciMdiyaveubviyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte?' he bhadanta ! nairayikapazcendriya vaikriyazarIraM khalu kiM saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? bhagavAnAha-goyamA ?" he gautama ! 'neraiyapaMciMdiyaveubviyasarIre duvihe paNNatte' narayikapaJcendriyavaikriyazarIraM dvividhaM prajJatam, 'ta jahA-bhavadhANijje ya uttaraveuvvie ya' tadyathA-bhavadhAraNIyaJca, uttaravaikriyaJca, 'tattha gaMje se bhavadhAraNijje se NaM huMDasaMThANasaMThie paNNatte' tatra khalu-bhavadhAraNIyottaravaikriyamadhye yad yado bhavadhAraNIyaM nairayikavaikripazarIraM bhavati tat khalu huNDasaMsthAnam-romAdiusake saMsthAna kI prarUpaNA kI jAtI hai gautamasvAmI-bhagavan ! vaikriya zarIra kisa AkAra kA kahA gayA hai? bhagavAn-he gautama ! vaikriyazarIra nAnA prakAra ke AkAroM kA kahA gayA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! cAyukAyika ekendriyoM kA vaikriyazarIra kisa AkAra kA kahA hai ? bhagavAn-he gautama! vAyukAyika ekendriyoM kA vaikriyazarIra patAkA ke AkAra kA kahA hai| gautamasthAmI-he bhagavan ! nAraka paMcindriyoM kA vaikriya zarIra kisa AkAra kA kahA hai? / bhagavAn-he gautama ! nAraka paMcendriyoM kA kriyazarIra do prakAra kA kahA gayA hai, yaha isa prakAra hai-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / inameM jo bhavadhAraNIya vaikriya zarIra hai, vaha huDa saMsthAna vAlA hotA hai arthAt vaTera nAmaka pakSI ke saMsthAnanI prarUpaNa karAya che zrI gautamasvAmI che bhagavad ! kriyazarIra kevA AkAranAM che? zrI bhagavAna hai gautama! vaikriyazarIra vibhinna AkAranA kahelAM che. zrI gautamasvAmI-he bhagavad ! vAyujAyika ekendriyanA kriyazarIra kevA AkAranA hyA cha ? zrI bhagavAna-he gautama ! vAyukAyika ekenidrAnA vaikriyazarIra patAkAnA AkAranA Hai che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! nAraka paMcendriyonA vaikriyazarIra kevA AkAranA kahyAM che? zrI bhagavAna-he gautama ! nAraka paMcendrinA kriyazarIra be prakAranA kahyAM che. te A prakAre che-bhavadhAraNIya ane uttarakriya temAM je bhavadhAraNIya kriyazarIra che, te zrI. prshaan| sUtra:4
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameSabodhinI TIkA pada 21 sU0 5 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam 697 rahitapakSivizeSAkAra 'baTera' iti bhASA prasiddhAkAra vyavasthitaM prajJaptam, 'tastha NaM jese uttara ubdhie se vi huMDasaMThANasaMThie paNNatte' tatra khalu-bhavadhAraNIyottaravaikriyamadhye yadada uttaravaikriyaM nairayikazarIraM bhavati tadapi huNDa saMsthAna saMsthitaM prajJaptam, tathA ca nairayikANAM bhava. dhAraNIyamuttaravaikriyaJcavaikriyazarIramatyantakliSTakarmodayakzAd huNDasaMsthAnasaMsthitaM bhavati, teSAM bhavadhAraNIyaM zarIraM bhavasvabhAvata eva viluptasamUlapakSotpATitasakalagrIvAdiromapakSisaMsthAnavadatyanta bIbhatsa huNDasaMsthAnasaMsthitaM vyapadizyate, uttaravaikriyamapi 'vayaM zumakarmakariSyAmaH' ityabhiprAyeNa cikIrpitamapi tathAvidhAtIvAzubhanAmakarmodayavazAdatyantAbhataramApayate iti, tadapi huNDasaMsthAnasaMsthitaM bhavatIti bhAvaH, gautamaH pRcchati-'rayaNappabhApuDhavineraiyapaMciMdiya ve ubviyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte ?' he bhadanta ! ratnaprabhApRthivInarayikapaJcendriyavaikriyazarIraM khalu kiM saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'syaNappabhApuDha vinerahayANe duvihe sarIre paNNatte' ratnaprabhApRthivIAkAra kA hotA hai| jo uttara vaikriya zarIra hai, vaha bhI huDa saMsthAna vAlA hI hotA hai| isa prakAra nArakoM kA avadhAraNIya aura uttara vaikriya zarIra atIva kliSTa karma ke udaya se haDaka saMsthAna vAlA hI hotA hai| unakA bhavadhAraNIya zarIra bhava ke svabhAva se hI, jisa ke samasta paMkha ukhaDa gae hoM aura grIyA Adi ke roma bhI ukhADa die gae hoM, aiho pakSI ke AkAra ke sadRza atyanta vIbhatsa huDaka saMsthAna vAlA hotA hai| unakA uttaravaikriyazarIra kA AkAra bhI huMDaka saMsthAnaka jaisA hI hotA hai| ve zubha karane kA vicAra karate haiM, phira bhI-atyanta azubha nAmakarma ke udaya ke kAraNa unakA zarIra azubhatara hI banatA hai| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! ratnaprabhA pRthvI ke nAraka paMcendriyoM ke vaikrayazarIra kA saMsthAta kaisA hotA hai ? huMDa saMsthAnavALAM hoya che. arthAta baTera nAmanA pakSIonA jevA AkAranA hoya che. uttaravaikriyazarIra che, te paNa huMDasaMsthAnavALAM ja hoya che, e prakAre nArakanA bhavadhAraNIya ane uttarakiyazarIra atIva kilaSTa karmanA udayathI huMDaka saMsthAnavALAM ja hoya che. temanA bhavadhAraNIya zarIra bhavanA svabhAvathI ja jenI samasta pAMkha ukhaDI gaI hoya ane gaLA vigerenA vALa paNa ukhADI nAkhelA hoya evA pakSInA AkAranA sarakhA atyanta bIbhatsa phaMDaka saMsthAnavALAM hoya che. temanA uttarakriyazarIrane AkAra paNa huDaka ja hoya che. te zubha karavAno vicAra rAkhe che, te paNa atyanta azubha nAmaka karmanA udayanA kAraNe temanAM zarIra azubha taraja bane che. zrI gautamasvAmI-he bhagavana! ratanaprabhA pRthvInA nAraka paMcendrinA vekiyazarIranA saMsthAna kevAM hoya che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 prajJApanAsUtre nairaSikANAM dvividhaM zarIraM prajJaptam, 'taM jahA - bhavadhAraNijjeya uttaraveubvieya' tadyathAbhavadhAraNIyazca uttaravaikriyaJca, 'tattha NaM te se bhavadhAraNijje seNaM huMDarsaThANasaMThie' tatra khalu bhavadhAraNIyottaravai kriyamadhye yad ado bhavadhAraNIyaM ratnaprabhA pRthivI nai rayikavaikriyazarIraM bhavati tat khalu huNDasaMsthAnasaMsthitam - pUrvokta pakSivizeSAkAraM prajJaptam 'je se uttaravennie se vi huMDe' yad adaH uttaravaikriyaM ratnaprabhA pRthivInairayikazarIraM bhavati tadapi huNDa saMsthAnasaMsthitameva bhavati, prAguktayukteH 'evaM jAna AhesattamApuDha bineraya veuvvayasarI re' evam - ratnaprabhA pRthivI nairayikavai kriyazarIroktarItyA yAvat-zarkarAprabhA bAlukAprabhA paGkapramA dhUmaprabhA tamaHprabhA'dhaH saptamapRthivI naira vikavai kriyazarIramapi bhavadhAraNIyam uttaravaikriyazca huNDasaMsthAnasaMsthitaM bhavati, gautamaH pRcchati - 'tirivakhajoNiya paMcidiyave ucciyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte ?' he bhadanta ! tiryagyonikapaJcendriyavai kriyazarIraM khalu kiM saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'NANAsaMThANasaMThie paNNatte' bhagavAn - he gautama ! ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kA zarIra do prakAra kA kahA hai, vaha isa prakAra hai- bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / unameM jo bhavadhAraNIya zarIra hai vaha huMDa saMsthAna vAlA hotA hai aura jo uttaravaikriya zarIra hai vaha bhI iMDaka saMsthAnavAlA hI hotA hai| isakA kAraNa pahale kahe anusAra samajha lenA cAhie / jisa prakAra ratnaprabhA pRthvI ke nArakoM kA vaikriya zarIra kahA, usI prakAra zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura tamastamaHprabhA pRthvI ke nArakoM kA vaikriyazarIra bhI samajha lenA cAhie, arthAt ina sabhI pRthviyoM ke nArakoM ke donoM prakAra ke vaikriya zarIra bhI huDa saMsthAna vAle hI hote hai / gautamasvAmI - haiM bhagavan / tiyeca paMcendriyoM kA vaikiyazarIra kisa saMsthAna vAlA hotA hai ? zrI bhagavAnDhe gautama ! ratnaprabhA pRthvInA nArakeAnA zarIra e prakAranA kahyAM che, te A prakAre che-bhavadhAraNIya ane uttarakriya, temAM je bhavadhAraNIya zarIra che, te huMDaka saMstha navALAM hoya che ane je uttaravaikriyazarIra che te paNa huMDaka saMsthAnavALAM ja hAya che. enu kAraNa pahelAM kahyA pramANe samajI levu joie je prakAre ratnaprabhA pRthvInA nArakonAM vaikriyazarIra kahyAM, eja prakAre zarAprabhA, vAlukAprabhA, pakaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA ane tamastamaH prabhA pRthvInA nArakanA vaikriyazarIra paNa samajI levAM joie, arthAt A badhI pRthvInA nArakeAnA banne prakAranA vaikriyazarIra huDa sa'sthAnavALAM ja hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! tiryaMca pacendriyanA vaikriyazarIra kayA saMsthAnavALAM hoya che ? zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapodhinI TIkA pada 21 sU0 5 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam 619 / sU0 vAmAyazarArasasthAnAnarUpaNam tiryagyonikapaJcendriyavaikriyazarIraM nAnAsaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, 'evaM jalayarathalayarakhahayarANavi evam-samuccayatiryagyonikAnAmiva jalacara sthalacara khecarANAmapi vaikriyazarIraM nAnAsaMsthAnasaMsthita prajJaptam, 'thalayarANavi cauppayaparisappANa vi parisappANa vi uraparisappa bhuyaparisappANa vi' sthalacarANAmapi samuccayAnAm, catuSpadaparisANAmapi sthalacaravizeSANAm, parisaryANAmapi samuccayAnAM, tad vizeSANAzca ura parisarpabhujaparisANAmapi tiryagyonikAnAM vaikriyazarIrANi nAnAsaMsthAnasaMsthitAni prajJaptAni, 'evaM maNUsapaMciMdiya veundhiyasarIre vi' evam-tiryagyonikAnAmiva manuSyapaJcendriyavaikriyazarIramapi, nAnAsaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, tathA ca paJcendritiryagyonikAnAM manuSyANAJcakriyazarIraM nAnAsaMsthAnasaMsthitaM bhavati teSAM kAmacArataH pravRttatvAm, gautamaH pRcchati-'asurakumArabhavaNavAsidevapaMciMdiyaveubbiyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte ' he bhadanta ! asurakumArabhavanavA sidevapaJcendriya bhagavAn-he gautama! tiryaca paMcendriyoM kA vaikriyazarIra nAnA saMsthAno vAlA hotA hai| __samuccaya tiryaMca paMcendriyoM jIvoM kI taraha jalacara, sthalacara aura khecaroM kA vaikriya zarIra bhI nAnA saMsthAnoM vAlA hotA hai| samuccaya sthalacaroM kA, catuSpada tathA parisarpa sthalacaroM kA, parisoM meM bhI uraparisoM kA vaikriyazarIra bhI nAnA saMsthAnoM vAlA hotA hai| tiryaMca paMcendriyoM kI taraha manuSya paMcendriyoM kA vaikriyazarIra bhI nAnA saMsthAno vAlA kahA gayA hai| isa prakAra tiryaMca paMcendriyoM aura manuSya paMcendriyoM kA vaikriyazarIra aneka AkAroM kA hotA hai, kyoMki ve apanI icchA ke anusAra vaikriyazarIra kA nirmANa karate haiN| gautamasvAmI-bhagavan ! asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriya kA vaikriya zarIra kisa saMsthAna vAlA hotA haiM ? zrI bhagavA-he gautama ! tiryaMca paMcendriyanA vakriyazarIra vibhinna saMsthAnevALAM hAya che. samuccaya tiryaMca paMcendriyanI jema jalacara, sthalacara, ane khecanA vakriyazarIra paNa vibhinna saMsthAnevALAM hoya che. samuccaya sthalacaranA, catuSpada tathA parisarpa sthalacaranA parisarSomAM paNa ura parisarpo ane bhujaparisanA vakriyazarIra paNa aneka saMsthAnAvALAM hoya che. tiryaMca paMcendrionI jema manuSya paMcendriyenA vakriyazarIra paNa aneka saMsthAnavALAM kahelAM che. e prakAre tiryaMca paMcendriya ane manuSya paMcendriyanA vakriyazarIra aneka AkAranA hoya che, kemake teo pitAnI IcchA anusAra vijhiyazarIranuM nirmANa kare che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriyenA vaikiya zrI. prshaan| sUtra:4
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ 700 prajJApanAsUtre vaikriyazarIraM khalu kiM saMsthAnasaMsthitaM kimAkAravyavasthitam prajJatam ? agavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'asurakumArANaM devANaM duvihe sarIre paNNatte' anurakumArANAM devAnAM dvividhaM zarIraM prajJAptam, 'taM jahA-bhavadhAraNijje ya uttaraveunie ya' tadyathA bhavadhAraNiJca utaravaikriyazca, 'tatthaNaM jese bhavadhAraNijje seNaM samaca uraMsasaMThANasaMThie paNNatte' tatra khalu-bhavadhAraNIyottaravaikriyamadhye yadado bhayadhAraNIyaM vaikriyazarIraM bhavati tat khalu samacaturasrasaMsthAnasaMsthitaM prajJaptama, 'tattha gaM je se uttaraveunie se gaM NANAsaMThANasaMThie paNNatte' tatra khalu-bhavadhAraNIyottaravaikriyamadhye yadadaH uttaravaikriyaMzarIraM bhavati tat khalu nAnA sthAnasaMsthitaM prajJaptam, 'evaM jAva thaNi yakumAradevapaMciMdiyave ubviyasarI re' evam-amurakumAroktarItyA yAvat - nAgakumArasuvargakumArAgnikumAravidyutkumArodadhikumAradvIpakumAradivakumArapavanakumArastanitakumAradevapazcendriyavekriyazarImapi, bhavadhAraNIyam uttarakriyazca bhavati tatrApi bhayadhAraNIyaM samacaturasra saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam . 'evaM vANamaMtarANavi' evam-asurakumAdi bhagavAn he gautama ! asurakumAra devo' kA vaikriyazarIra do taraha kA hotA hai, vaha isa prakAra-bhavadhAraNIya aura uttrvaikriy| unameM jo bhavadhAraNIya zarIra hai, vaha samacaturasra saMsthAna vAlA kahA gayA hai| aura dUsarA jo uttarapainiyazarIra hai usake aneka prakAra ke saMsthAna hote haiN| asuramAroM kI taraha nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidyutkumAra udadhikumAra, dIpakumAra, dikkumAra, pavanakumAra aura stanitakumAra deva paMci. ndriyoM kA vaikriyazarIra bhI do-do prakAra kA hotA hai-bhavadhAraNIya aura uttara cainiya / bhavadhAraNIya zarIra samacaturasra saMsthAna vAlA aura uttaravaikriya zarIra aneka saMsthAnoM vAlA hotA hai| asurakumArAdi kI bhAMti vAnavyantaroM kA bhI bhavadhAraNIya zarIra aura uttaravaikriyazarIra hotA hai| bhavadhAraNIya samacaturasra zarIra kevA saMsthAnavALAM hoya che? zrI bhagavAna-he gautama ! asurakumAra devonA vaikriyazarIra be jAtanA hoya che, te A prakAre-bhavadhAraNIya ane uttarakriya temAM je bhavadhAraNIya zarIra che, te samacaturasa saMsthAnavALAM kahelAM che. ane bIjAM je uttarakriya zarIra che, temanA aneka prakAranA saMsthAna hoya che. asurakumAranI jema nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vighakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, dikumAra, pavanakumAra ane svanitakumAra deva paMcendrionA vekiyasarara paNa be-be prakAranA hoya che-bhavadhAraNIya ane uttaravaikriya bhavadhAraNIya zarIra samacaturasa saMsthAnavALAM ane uttarakriya aneka saMsthALAM hoya che. asurakumAranI jema vAnacantaranA paNa bhavadhAraNIya zarIra ane uttarakriya zarIra hoya che. bhavadhAraNIya samacaturastra saMsthAnavALAM tathA uttarakriyazarIraaneka saMsthAnevALAM hoya che. vAnavantaranA zrI prazAyanA sUtra:4
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ 701 prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 5 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam rItyA vAnavyantarANAmapi vaikriyazarIraM bhavadhAraNIyam uttaravaikriyazca, tatrApi bhavadhAraNIyaM samacaturasrasaMsthAnasaMsthitam uttaravaikriyazca nAnAsaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, kintu-'NavaraM ohiyA vANamaMtarA pucchiti' navaram-pUrvApekSayA vizeSastu audhikAH-samuccayA vAnavyantarAH prakSyante 'evaM joisiyANa vi ohiyANaM' evam-asurakumArANAmiva jyotiSkANAmapi audhikAnAm-samuccayAnAM vaikriyazarIraM bhavadhAraNIyam uttarakriyazca tatra bhavadhAraNIyaM samacaturasrasaMsthAnasaMsthitaM bhavati, uttaravaikriyaMtu nAnAsaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, 'evaM sohamme jAva accuyadevasarIre' evam-asurakumArAdirItyA saudharmayAvadIzAnasanatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukrasaratArAnataprANatAraNAcyutadevazarIraM vaikriyaM bhavadhAraNIyaM bhavati, uttaravaikriyaJca, tatra bhavadhAraNIyaM samacaturasrasaMsthAnasaMsthitaM bhavati, uttaravaikriyaMtu nAnAsaMsthAnasaMsthAna vAlA tathA uttara vaikriyazarIra nAnA saMsthAno vAlA hotA hai| vAnavyantaroM ke viSaya meM vizeSatA yaha hai ki samuccaya vAnavyantaroM ke viSaya meM hI prazna kiyA jAtA hai-unake bheda-prabhedoM ke viSaya meM nahIM, jaise bhavanavAsiyoM ke bheda asurakumAra Adi ke saMbaMdha meM pRthaka prazna kiyA gayA hai, vaisA yahAM nahIM karanA caahie| isI prakAra samuccaya jyotiSka devoM ke vaikriyazarIra ke bhI do bheda haiM-bhavadhAraNIya aura uttaravaikiya / unameM se bhavadhAraNIya baiMkriyazarIra samacaturasra saMsthAna vAlA aura uttaravaikriya nAnA saMsthAnoM vAlA kahA gayA hai| _isI prakAra saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, aura acyuta devoM kA bhI vaikriyazarIra do prakAra kA hotA hai-bhavadhAraNIya aura uttara vaikriy| unameM se bhavadhAraNIya. zarIra samacaturastra saMsthAna vAlA hotA hai aura uttara vaikiyazarIra aneka saMsthAnoM vAlA hotA hai| isa prakAra asurakumAra Adi daza prakAra ke bhavanapatiyoM kA, cAnavyantaroM viSayamAM vizeSatA e che ke samuccaya vAnavyantaronA viSayamAM ja prazna karAya che temanA bheda prabhedanA viSayamAM nahIM. jemake bhavanavAsiyenA bheda asurakumAra Adine pRthapha prazna karAve che, tema ahIM nahi karavo joIe. eja prakAre samuccaya jatiSka devonA vaikriyazarIranA paNa be bheda che-bhavadhAraNIya ane uttarakriya temAMthI bhavadhAraNIya vaikiyazarIra samacaturasa saMsthAnavALAM ane uttarakriya nAnA saMsthAnevALAM kahyAM che. se prAre saudharmI, na, sanamAra, bhADendra, prasa, sAnta4, mAzu, sahasAra, Anata, prANata, AraNa ane ayuta devanAM paNa vaikriyazarIra be-be prakAranAM kahyAM che bhavadhAraNIya uttarakiya temAMthI bhavadhAraNIyazarIra samacaturasa saMsthAnavALAM hoya ane uttarakriyazarIra aneka saMsthAnavALAM hoya che. e prakAre asurakumAra Adi daza prakAranA bhavanapatinA, vanavyantana, peti zrI. prazAnasUtra:4
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ 702 saMsthitaM prajJaptam, tathA cAsurakumArAdidazavidha bhavanapativAnavyantarajyotiSkasaudharmAdyacyutaparyanta Turfarai raaAraNIyaM vaikriyazarIraM bhavasvabhAvatayA tathAvidha zubhanAmakarmodayavazAt pratyekaM sarveSAM samacaturasra saMsthAnasaMsthitaM bhavati, uttaravai kriyantu kAmacArataH pravRtternAnAsaMsthAna saMsthitaM bhavati, 'gevejjaga kappAtIta vemANiyadeva paMcidaya veuvviyasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte ?' he bhadanta ! graiveyakakalpAtIta vaimAnikadevapaJcendriyavai kriyazarIraM khalu ki saMsthAnasaMsthitam - kimAkAraM prajJaptam ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'gevejjagadevANaM ege bhavadhAraNijje sarIre' graiveyakadevAnAm ekaM bhavadhAraNIyaM vaikriyazarIraM bhavati 'seNaM samacaraM ThANasaMThie paNNatte' tat khalu bhavadhAraNIyaM graiveyakavaikriyazarIraM samacaturasrasaMsthAna saMsthitaM prajJaptam ' evaM aNuttarovavAiyANa vi' evam graiveyakoktarItyA, anuttaraupapAtikAnAmapi vaimAnikAnAM paJcAnAM bhavadhAraNIyaM vaikriyazarIraM bhavati, tathA ca nava graiveyakANAM kA, jyotiSkoM kA aura saudharma se lekara acyuta paryanta vaimAnikoM kA bhavadhAraNIya vaikriyazarIra bhava ke svabhAva ke kAraNa viziSTa zubhanAmakarma ke vaza se samacaturasra saMsthAna vAlA hI hotA hai / uttara vaikriyazarIra icchAnusAra banAyA jAtA hai, ataH usakA koI eka niyama AkAra nahIM hotA / vaha aneka AkAroM kA hotA hai / gautamasvAmI- he bhagavan ! graiveyakoM ke kalpAtIta vaimAnika deva paMcendriyoM kA vaikriyazarIra kisa AkAra kA kahA gayA hai ? bhagavAn - he gautama! graiveyaka devoM kA eka mAtra bhavadhAraNIya vaikripazarIra hI hotA hai aura vaha samacaturasra saMsthAna vAlA hotA hai / graiveyakadeva uttara vaizarIra banAte nahIM haiM, ataeva unakA uttara vaikriyazarIra hotA hI nahIM hai / prajJApanAsa graiveyaka devoM ke samAna pAMca anuttaropapAtika vaimAnika devoM kA bhI bhavadhAraNIya vaikriyazarIra hI hotA hai aura vaha samacaturasrasaMsthAna vAlA hotA hai / kaiAna ane saudharmathI laine acyuta paOnta vainikonA bhavanadhAraNIya vaikriyazarIra bhavanA svabhAvanA kAraNe viziSTa zubha nAma kanA vazathI samacaturaa sasthAnavALAM ja haiAya che. uttaravai keyazarIra icchAnusAra khanAvAya che, tethI temanAM kAi niyata AkAra nathI hAtA. te aneka AkAranA hoya che. zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! traiveyakAnA kalpAtIta vaimAnika dhruva poMcendriyAnA vaikriyazarIra kevA AkAranA kahelAM che ? zrI bhagavAn-De gautama! traiveyaka devenA eka mAtra bhatradhAraNIya vaikramazarIra ja DAya che ane te samacaturasra saMsthAnavALAM hoya che. traiveyaka deva uttaravaikrizarIra manAvatA nathI, tethI ja temanA uttaravaiyazarIra hAtAM ja nathI. eNveyaka veAnA samAna pAMca anuttaraupapAtika vaimAnika keAnA pazu bhavadhAraNIya naikriyazarI ja hAya che, ane te samayatusra sasthAnavALA hAya che. e prakAre nava zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 21 sU0 6 vaikriyazarIrasaMsthAna nirUpaNam 703 paJcAnuttaraupapAtikAnaHzca vaimAnikadevAnAM prayojanAbhAvAd uttaravaikriyaMzarIraM na bhavati, pari cAraNAnimittakaM gamanAgamananimittakaMvottaravaikriya meteSAM no saMbhavati, kintu bhavadhAraNIyaM samacaturasra saMsthAnasaMsthitaM vaikriyaM bodhyam / / sU0 5 // vaikriyazarIrasaMsthAnavaktavyatA mUlam - veuvvayasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrAvagAhaNA paNNattA ? goyamA ! jahaNaNe gaM aMgulasta asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasaya sahassaM, vAukkAiya egiMdiyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejar3abhAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, neraiya paMciMdiya vevviyasarIrassa NaM bhaMte! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA - bhavadhAraNijA ya uttaraveuvdiyA ya, tattha NaM jA sA bhavadhAraNijA sA jahaNe NaM aMgulassa asaMkhejar3abhAgaM ukkoseNaM paMcadhaNusayAI, tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jaha udi aMgularasa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM dhaNusahassaM, rayaNaSpabhApuDhavi neraiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, saM jahA - bhavadhAraNijA ya uttaraveuvviyaya, tattha NaM jA sA bhavadhAraNijA sA jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM satta dhaNUiM tiviNa rayaNIo chacca aMgulAI, tattha jAsA uttaraveuvviyA sA japaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paNNarasa dhaNUiM aDDA isa prakAra nava graiveyakoM ke devoM ke tathA pAMca anuttaraupapAtika vaimAnika devoM ke prayojana kA abhAva hone se uttara vaikriyazarIra nahIM hotA hai / paricAraNA athavA gamanAgamana Adi unameM hote nahIM haiM, isa kAraNa ve uttara vaikriyazarIra kA nirmANa bhI nahIM karate haiM / unameM kevala bhavadhAraNIya vaikriyazarIra hI pAyA jAtA hai aura usakA saMsthAna samacaturasra hI hotA hai || sU0 5 // greveyakAnA devAnAM tathA pAMca manuttaraupapAtika vaimAnika devAnAM prayojananA abhAva hAvAthI uttaravaikriyazarIra nathI hAtAM paricAraNA athavA gamanAgamana Adi temanAmAM hAtAM ja nathI, e kAraNe teo vaikriyazarIranA nirmANu paNa karatA nathI. temanAmAM kevaLa bhavadhAraNIya vakriyazarIra ja maLI Ave che ane temanAM sasthAna samacaturasa ja hAya che, sU. pA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ 704 pravASanAstre ijAo rayaNIo, sakarappabhAe pucchA, goyamA! jAva tastha NaM jA sA bhavadhAragijA sA jahANeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhArga, ukkoseNaM paNarasa dhaNUI uDAijAo rayaNIo, tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jahapaNeNaM aMgulasta saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM ekatIsaM dhaNUiM ekA ya rayaNI, vAlayappabhAe pucchA, bhavadhAraNijA ekatIsaM dhaNUiM ekA rayaNI uttara. veutviyA chAvahi dhaNUI do rayaNIo, paMkappabhAe bhavadhAraNijjA bAvahi dhaNUiM do zyaNIo, uttaraveuvviyA paNavIsaM dhaNusayaM, dhUmappabhAe bhavadhAraNijjA paNavIsaM dhaNusayaM, uttaraveuviyA aDAijAI dhaNusayAiM tamAe bhavadhAragijA aDAijAI dhaNusayAI, uttaraveuThikyA paMcadhaNusayAI, ahe sattamAe bhavadhAraNijjA paMcadhaNusayAI, uttaraveuvviyA dhaNusahassaM, evaM ukkoseNaM, jahaNaNeNaM bhavadhAraNijjA aMgulasta asaMkhejjaibhAga, uttaraveuvviyA aMgulassa saMkhejaibhArga, tirikkhajoNiya paMciMdiyave ubviyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIro. gAhaNA paNNattA ? gogamA ! jahaNaNeNaM aMgulasta saMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyagasayapuhutta, bhaNUmapaMcidiyaveuvviyasarIrasta NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ? goyamA! jahaNaNeNaM aMgulassa saMkhejai. bhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasayasahassaM, asurakumArabhavaNavAsideva paMcidiya veuvviyasarIrasta NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNApaNNattA ? goyamA ! asurakumArANaM devANaM duvihA sarIrogAhaNA pakSaNattA, taM jahA-bhavadhAragijA ya, uttarave ubbiyA ya, tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAga, ukoseNaM satta rayaNIo, tattha NaM jA sA uttaraveubbiyA sA jahaNaNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAga, ukkoseNaM joyaNasayasahassaM, evaM jAva thaNiyakumArANaM, evaM ohiyANaM vANamaMtarANaM, evaM joiliyANa vi, sohammesANadevANaM evaM ceva, uttaraveuvviyA jAva accuo kappo, NavaraM saNaMkumAre bhava zrI. prshaan| sUtra:4
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ 705 prameodhino TIkA pada 21 0 6 vaikriyazarIra saMsthAnanirUpaNam dhAraNijjA jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM cha rayaNio evaM mAhiMde vi, baMbhaloyalaMtagesu paMcarayaNIo, mahAsukkasahassA resu cAri rayaNIo, ANayagaNaya AraNaccuesu tiSNi rayaNIo, gevijjaga kappAtIya vemANiyadeva paMciMdiyave uvtriyasarIrae ke mahAlie paNate ? goyamA ! gevejjagadevANaM egA bhavadhAra NijjA sarIrogAhaNA paNNattA, sA jaharaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM do rayaNI, evaM aNuttarovavAiya devANa vi, NavaraM ekkA rayaNI || sU0 6 // chAyA-va - vaikriyazarIrasva khalu bhadanta ! ki mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! jaghanyena aGgulasyA saMkhyeyabhAgam, utkRSTena sAtirekaM yojanazatasahasram vAyukAyikakendriyazarIrasya khalu mahanta ! kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptaH ? gautama ! jaghanyena agulasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTenApi aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, nairayikapaJcendriyavai kriyazarIrasya khalu bhadanta ! kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA / ' gautama ! dvividhA prajJaptA, tadyathA-bhavavaizarIra kI avagAhanA zabdArtha - (vevviyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrovagAhaNA paNNattA ?) bhagavan ! vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI gaI hai ? (goyamA ! jahaNjeNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAga) he gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (koseNaM sAtiregaM joyaNasaya sahassa) utkRSTa sAtireka eka lAkha yojana kI (bAukAiyaergidiyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) he bhagavan ! vAyukAyika ekendriya ke zarIra kI avagAhanA kitanI hai ? (gomA ! jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM) he gautama ! jaghanya aMgula kA asaMkhyAta vAM bhAga (ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ) utkRSTa bhI aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga vaikriyazarIranI avagAhanA zabdArtha - (vejavviyasarI rassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrAvagAhaNA paNNattA 1) he bhagavan ! vaiyazarIranI avagAhanA DeMTalI moTI haDelI che ? (goyamA ! jahaNeNa aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM) he gautama ! adhanya gujhanA yasa bhyAtamA lAga (ukko se sAtiregaM joyaNasayasaissaM ) utSTa sAMtire me4 sAtha yojananI ( vAukAiya egiMdiyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? ) he bhagavan ! vAyumayi mendriyanIzarIranI avagAhanA TasI che ? (goyamA ! jahaNgeNaM aMgulAsa asaMkheijja bhAga) De gautama ! dhanya aMgusana asa'cyAtabhA lAga (koseNaM vi aMgulassa asaMkhejjaibhAga) utkRSTa saguna asabhyAta bholAga, pra0 89 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtra dhAraNIyA ca uttaravaikriyA ca, tatra khalu yA'sau bhavadhAraNIyA sA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, uSkRSTena paJcadhanuH zatAni, tatra khalu yA'sau uttaravaikriyA sA jaghanyena aGgulasya saMkhyeyabhAgam, utkRSTena dhanuHsahasram, ratnaprabhApRthivInairayikANAM bhadanta ! kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! dvividhA prajJaptA, tadyathA-bhavadhAraNIyA ca uttaravaikriyA ca, tatra khalu yA asau bhavadhAraNIyA sA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgama, utkRSTena saptadhanU Si tisro ratnayaH, SaTcAGgulAni, tatra khalu yA'sau uttaravaikriyA sA jaghanyena aGgu. (neraiya paMciMdiya veubviyasarIrassa NaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA !) he bhagavan ! nAraka paMcendriya ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI kahI hai ? (goyamA ! duvihA paNNatA) he gautama ! do prakAra kI kahI hai (taM jahA) vaha isa prakAra (bhavadhAraNijjA ya uttara ve uviyA ya) bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya (tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA) unameM jo bhavadhAraNIya hai (sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga) vaha jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai (ukkoseNaM paMcadhaNusayAI) utkRSTa pAMca sau dhanuSa kI hai (tattha NaM jA sA uttara veubdhiyA) unameM jo uttara vaikriya hai (sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjabhAgaM) vaha jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga hai (ukoseNaM dhagusahassaM) utkRSTa hajAra dhanuSa kI hai| __(rayaNapabhA puDhavi neraiyA NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA!) he bhagavan ! ratnaprabhA pRthvI ke nArakoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI hai ? (goyamA ! duvihA paNNatA, taM jahA--bhavadhAraNijjA ya uttaraveuviyA ya) gautama ! do prakAra kI kahI hai, vaha isa prakAra-vadhAraNIya aura uttara vaikriya (tattha NaM jA sA bharadhAraNijjA) unameM jo bhavadhAraNIya hai (sA (neraiya paMciMdiya veuvviyasarIreNaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) 8 bhagavan ! nA24 payandriyAnA vaiyaza22nI sAnAal moTI cha ? (goyamA ! duvihA paNNattA) gautama ! me 5412nI 4ii che (taM jahA) te 20 mAre (bhavadhAraNijjA ya uttarave ubdhiyAya) dhAya ane uttarASTriya (tatyaNaM jA sA bhavadhAraNijjA) tamA sadhAra NIya cha (sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM) te dhanya masana asaNyAtamImA cha (ukkoseNaM paMca dhaNusayAI) G48 pAMyaso dhanuSanI cha (tatthaNaM jA sA uttaraveuvviyA) tamA 2 uttaravaiThiya che (sA jahaNNeNaM aMgulassa sakhejjaibhAga)te dhanya bne| sbhyaatmaalaa| che (ukkoseNaM dhaNusahassa) GTa 12 dhanuSa che. (rayaNappabhA puDhavi neraiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) 3 mAvan ! 2.namA pRthvIna nAhInA zarIrI manAsI bhArI sA cha ? (goyamA ! duvihA paNNattA taM jahA-bhavadhANijjA ya uttaravevviyA ya) gautama ! me 42nI che, te / zrI. prshaan| sUtra:4
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI DhokA pada 21 0 6 vaikiyazarIrasaMsthAnanirUpagan 707 lasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTena paJcadazadhapi sArddhadvayaM ratnayaH, zarkarApramAyAH pRcchA, gautama ! yAvat, tatra khalu yA'sau bhavadhAraNIyA sA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTena paJcadazadhanUMpi sArddhadvayam jaghanyena ratnayaH, zarkarApramAyAH pRcchA, gautama ! yAvat, tatra khalu yA'sau bhavadhAraNIyA sA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTena paJcadaza dhanUMSi sArddhadvayaM ratnayaH, tatra khalu yA'sau uttaravaikriyA sA jaghanyena aGgulasya saMkhyeyabhAgam, utkRSTena ekatriMzad dhanUMSi ekA ca ratniH, vAlukAprabhAyAH pRcchA, bhavadhAraNIyA jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM ) vaha jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai ukkoseNaM sattaNU tiNi rayaNIo chacca aMgulAI ) utkRSTa sAta dhanuSa, tIna hAtha aura chaha aMgula kI hai (tattha NaM jA sA uttaraveubviyA) unameM jo uttaravaikriya avagAhanA hai (sA jahaNNeNaM aMgulasta saMkhejjaibhAgaM ) vaha jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga ( ukkoseNaM paNNarasa ghaNUI aDDhAijjAo rayaNIo) utkRSTa pandraha dhanuSa aDhAI aMgula kI hai| ( sakkarapabhAe pucchA ?) zarkarAprabhA meM pRcchA ? (goyamA ! jAva tattha rNa jAsA bhavadhAraNijjA) yAvat unameM jo bhavadhAraNIya hai (sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga) vaha jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ( ukkoseNaM paNNarasa NU aDDhAijjAo rayaNIo) utkRSTa pandraha dhanuSa aura aDhAI hAtha kI (tattha NaM jA sA uttara vevviyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjai bhAgaM ) usameM jo uttara 'vaikriya avagAhanA hai vaha jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga hai (ukko seNaM ekatIsaM ghaNUI ekkA ya rayaNI) utkRSTa ekatIsa dhanuSa aura eka hAtha kI hai / (vAluyappabhAe pucchA ?) vAlukA prabhA pRthvI ke viSaya meM pRcchA ? (bhava ahAre avadhAraNIya bhane uttarapaiDiya (tatthaM jA sA bhavadhAraNijjA) temAM ne lavadhAraNIya che (sA jahaNNeNaM aMgulassa asa khejjaibhAgaM ) te 4nya aMgusana asabhyAta bhobhAga (ukkoseNaM sattaNU tiNi rayaNIo chacca aMgulAI) uSTa sAta dhanuSa, bhAgu hAtha ramane cha yAMgajanI che (tatthaNaM jAsA uttaraveubviyA) temAM uttaravaiDiyA avagAhanA che (sA jahaNeNaM aMgulassa saMkhejnaibhAga) te bhavanya saMgujhano saMkhyAta bhobhAga ( ukkoseNaM paNNarasadhaNU aDhAijjAo rayaNIo) utkRSTa 42 dhanuSa bhane maDhI saMgunI che. ( sakkarapabhAe pucchA ?) zaza alAbhAM pRhA ? (goyamA ! jAva tatthaNaM jAsA bhavadhAraNijjA) yAvat temAM ne lavadhAraNIya che (sA jahaNaNeNaM aMgulassa asa khejjaibhAga) te agusn| asabhyAtabholaNa ( ukkoseNaM paNNarasa dhaNUI aDDhAijjAo rayaNIo) utkRSTa thaMDara dhanuSa ane aDhI hAthanI (tatthaNaM jAsA uttaraveuvtriyA sA jahaNaNeNaM aMgularasa saMkheujaibhAga) temAM ne uttaravaiDiya avagAhunA che te dhanya aMgujhano sabhyAta bholAga che (kose ekatIsa dhaI ekkAya rayaNI) hRSTa utrIsa dhanuSa Ane se hAthanI che. (vAlubhAe pucchA) vAluagalA pRthvInA viSayabhAM pRcchA ? (bhavadhAraNijjA ekatIsa ' zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ 708 prajJApanAsUtre ekatriMzad dhanUMSi ekA ratniH, uttarakriyA SaTSaSTirdhanUMSi dve ratnI, paGkaprabhAyA mavadhAraNIyA dviSTa dhanUMSi dve ratnI, uttarakriyA paJcaviMzaM dhanuHzatam, dhUmaprabhAyA bhavadhAraNIyA paJca viMzaM dhanuHzatam, uttarakhaikriyA sArddhadve dhanuHzate, tamAyAH bhavadhAraNIyA sArddha dve dhanuHzate, uttarakriyA paJcadhanuHzatAni, adhaH saptamyAH bhavadhAraNIyA paJcadhanuHzatAni, uttaravai kriyA dhanuHsahasram evam utkRSTena, jaghanyena bhavaghAraNIyA aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, uttaravaikriyA aGgulasya saMkhyeyabhAgam, tiryagyonikapaJcendriyavaikriyazarIrasya khalu bhadanta / kiM mahAlayA dhAraNijjA ekkatIsaM ghaNUI ekkA rayaNI) bhavadhAraNIya ekatIsa dhanuSa aura eka hAtha (uttara ubviyA chAvahiM ghaNUiM do syaNIo) uttara vaikriya chayAsaTha dhanuSa aura do hAtha (paMkappabhAe bhavadhAraNijA bAdahiM ghaNU do rathaNIo) paMkaprabhA meM bhavadhAraNAya ke bAsaTha dhanuSa aura do hAtha kI uttaraveubviyA paNavIsaM dhaNusa ) uttara vaikriya eka sau paccIsa dhanuSa kI (dhUmappabhAe bhavadhAraNijA paNavIsaM ghaNusa ) dhUmaprabhA meM bhavadhAraNIya eka sau paccIsa dhanuSa (uttara veDaviyA aDDAhalAI dhaNusayAI) uttara vaikriya aDhAI sau dhanuSa (tamAe bhavadhArapijjA aDDhAijAI dhaNusayAI) tamaHprabhA meM aDhAI sau dhanuSa kI (uttara veuviyA paMcadhaNusavAI) uttara vaikriya pAMca sau dhanuSa kI (ahesattamAe bhavadhAraNijjA paMca dhaNusayAI) sAtavIM pRthvI meM bhavadhAraNIya pAMca sau dhanuSa kI (uttara viyA dhaNusahassaM) uttara vaikriya eka hajAra dhanuSa kI ( evaM ukko seNaM) isa prakAra utkRSTa avagAhanA hai (jahaNNegaM bhavadhAraNijA aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM ) jaghanya bhavadhAraNIya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (uttara veubviyA aMgulasla saMkhejai bhAga) uttara vaikriya kI jaghanya avagAhanA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga) dhaNUI ekkArayaNI) avadhAraNIya mestrIsa dhanuSya mane ye DAtha (uttaraveuntriyA chAvahiM ghaNUI doraNIo) uttaravai chAsa dhanuSa yAne me hAtha (paMkappabhAe bhavadhAraNijjA bAvahiM dhaNUI do rayaNIo) paMpralAbhAM bhavadhArarASTrIyanI mAsa dhanuSAne me hAthanI (uttaraveubjie paNavIsa dhaNusayaM) uttaravaidiyoso athIsa dhanuSanI (dhUmappabhAe bhavadhAraNijjA paNavIsa ghaNUsa ) dhUmaprabhA avadhAraNIya seho payIsa dhanuSa (uttaraveubviyA aDDhAijjAI dhaNusayAI) uttaravaiDiya maDhIseo dhanuSa (tamAe bhavadhAra pijjA aDDhA ijjAI dhaNusayAI) tamaHpalAmAM maDhIseo dhanuSanI (uttara ve ubviyA paMca dhanusa - yAI) uttaravaiyi pAMyaseo dhanuSanI (ahe sattamAe bhatradhAraNijjA paMca dhaNusayAI) sAtabhI pRthivIbhAM avadhAraNIya pAMyaseo dhanuSayanI (uttarave ubviyA dhaNusahassa) uttaravaidiyo unnara dhanuSanI ( evaM ukkoseNaM) me rIte uthRSTa avagAhanA che (jahaNaM bhavadhAraNijjA aMgularasa asaMkhejjaibhAgaM ) 4dhanya avadhAraNIya mNguvne| yasa yAtalA (uttaraveThiyA aMgulassa sa khejjaibhAgaM ) uttarakheDiyanI dhanya avagAhanA anumatI sabhyAtabholAga. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam 709 zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! jaghanye nAgulasya saMkhyeyabhAgam, utkRSTena yojanazata pRthaktvam, manuSyapazcendriyadhaikriyazarIrasya khalu bhadanta ! kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! jayanyena angusya saMkhyeyabhAgama, utkRSTena sAtireka yojanazatasahastram, asurakumArabhavanavAsidevapazcandriyavaikriyazarIrasya khalu bhadanta ! kiM mahAlayA zarIrAvagAhalA prajJaptA ? gautama ! asurakumAraHNAM devAnAM dvividhA zarIrAvagAnA prAptA, tadyathA-bhavadhAraNIyA (tirikkhajoNiya paMciMdiya veubdhiya sarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNa paNNattA ?) he bhagavan ! tiryagyonika paMcendriyoM ke kriyazarIra kI avagAhanA kitanI baDI hotI hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAga) he gautama ! jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga (ukoseNaM joyaNasayapuhutaM) utkRSTa sau pRthaktva yojana kI (maNussa paMciMdiyavebdhiyasarIrassa NaM maMte ! ke mahA. liyA sarIrogAhaNA paNNatA ?) he bhagavan ! manuSya paMcendriya ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI he ? (goyamA ! jahaNaNeNaM aMgulassa saMkhejAbhArga) he gautama ! jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga (ukoseNaM sAtiregaM joaNasayasahassa) utkRSTa kucha adhika eka lAkha yojana (asurakumArabhavaNavAsi deva paMciMdiya veubviyasarIrassaNaM bhaMte! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA) he bhagavan ! asurakumAra bhavanavAsI deva paMcendriya ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI hai ? (goyamA ! asurakumArANaM devANaM duvihA sarIrogAhaNA paNNattA ?) he gautama ! asura kumAra devoM kI zarIrAvagahanA do prakAra kI kahI hai (taM jahA-avadhAraNijA ya uttaraveSiyAya) vaha isa prakAra-bhavadhAraNIya (tirikkhajoNiya paMciMdiya veubdhiyasarIrassaNaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA?) he bhagavan! tiyAnika paMcendrinA kiyazarIranI avagAhanA keTalI moTI hoya che? (goSamA ! jahaNNeNaM aMgulAsa sakhejjaibhAga) 8 gautama ! 45nya zusana sabhyAtamAlA (ukkoseNaM joyaNa sayapuhuttaM) kRSTa se| 34.1 yAnanI. (maNussa paMciMdiya veuvviyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) bhagavan ! manuSya 5yandriyanA vaiyi|2|2nii aAuna TI moTI 4ii cha ? (goyamA ! jahaNeNaM aMgulAsa sakhejjaibhAga) 3 gautama ! 43nya 25 gubanI sadhyAtamImA (ukkoseNaM sAtirega joyaNasayasahassa) kRSTa 444 mavi 5 yona. (asurakumAra bhavaNavAsIdevapaMciMdiya veubbiyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) bhagavan ! asuramA2 sapanavAsI 45 payandriyanA vaiThiyazarIranI apanAnA sI moTI cha ? (goyamA ! asurakumArANaM devANaM duvihA sriirogaahnn| paNNatA) hai gautama ! asu24mA2 heyonI zarIrAnI meM prA2nI dIche (taM jahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya) te // 4Are adhAraNIya bhane uttara yi (tatthaNaM jA sA bhavadhAra zrI prshaapn| sUtra:4
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 prazApanAstre cottaravaikriyA ca, tatra khalu yA'sau bhavadhAraNIyA sA jaghanyena agulasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTena saptaratnayaH, tatra khalu yA'pau uttarakriyA sA jaghanyena agulasya saMkhyeyabhAgam, utkRSTena yojanazatasahasram, evaM yAvat stanitakumArANAm, evamaudhikAnAM vAnavyantarANAm, evaM jyotiSkANAmapi, saudharbhezAnadevAnAm evaJcaiva, uttaravaikriyA yAvad acyutakalpaH, navaraM sanatkumare bhavadhAraNIyA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTena SaDraratnayaH, evaM mAhendre'pi, brahmalokalAntakeSu paJcaratnayaH, mahAzukrapsahasrArayozcatasro ratnayaH, Anata aura uttara vaikriya (tastha NaM jA sA bhavadhAraNijjA) una meM jo bhavadhAraNIya hai (sA jahANeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAga) vaha jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtavAM bhAga evaM (ukkoseNaM satta rayaNIo) uskRSTa sAta hAtha (tattha NaM jA sA uttara veuvviyA sA jahaNNe gaM aMgulassa saMkhenai bhAgaM) unameM jo uttara vaikriya hai vaha jaghanya aMgula ke saMkhyAta ve bhAga (ukkoseNaM joyaNasayasahassa) utkRSTa eka lAkha yojana (evaM jAva thaNiyakumArANaM) isI prakAra yAvat stanitakumAroM kI (evaM ohiyANaM vANamaMtarANaM) isI prakAra samuccaya pAnavyantaroM kI (evaM joisiyANa vi) isI prakAra jyotiSkoM kI (sohammIsANadevANaM evaM ceva) saudharma, IzAna devoM ko isI prakAra (uttara veuviyA) uttaravaikriya kI avagAhanA (jAva accuo kappo) yAvatU acyuta kalpa (Navara) vizeSa (saNakumAra bhavadhAraNijjA jahaNNe NaM aMgulassa asaMkhejjaimArga) sanatkumAra kalpa meM bhavadhAraNIya-avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (ukoseNaM cha rayaNIo) utkRSTa chaha hAtha (evaM mAhiMde vi) isI prakAra mAhendra kalpa meM bho (baMbhaloya laMtagesu paMcarayaNImo) brahmaloka lAntaka meM pAMca hAtha (mahAsukka sahassAretu cattArI rayaNIo) mahAzukra sahasrAra kalpa meM cAra hAtha NijjA) tamA 2 adhAraNIya cha (sA jahaNNeNaM aMgulassa asakhejjaibhAgaM) tanya bhazumanA madhyAtabhAnA (ukkoseNaM sattarayaNIo) dRSTa sAta DAya (tatthaNaM jA sA uttarave ubbiyA sA jahaNeNaM aMgulassa sa khejjaibhAga) mA 2 uttaravaizyi cha ta 45.5 zunA sadhyA tamAzA (ukkoseNaM joyaNasayasahassa) 58 1yona (evaM jAva thaNiyakumArANaM) me prakAre vApat stanitabhAzanI (evaM ohiyANaM vANamaMtarANaM) zarA prahAre samusyaya pAna0ya-rAnI rADI cha. (evaM joisiyANa vi) me| are jyoti yonI (sohammIsANadevANaM evaM ceva) saudharma, zAna vAnI me4 4Are (uttaraveubdhiyA) uttara vaiyinI mAnA (jAva accuo kappo) yAvat 12yutaH85 (navaraM) vizeSa (saNaMkumAre bhavadhAraNijjA jahaNNeNaM aMgulassa asakhejjaibhAga) sanamAra 465mAM bhadhAraNIya-41161 dhanya masanA madhyAtamAlA (akoleNaM cha rayaNIo) Ta 7 75 (evaM mAhiMde vi) me re bhAI-15mA pAra (baMbhaloya laMtagesu paMca rayaNIo) prasava an-di pAMya sAtha (mahAsukka sahassAresu cattAri rayaNIo) mahAzu zrI. prshaan| sUtra:4
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 20 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam prANatAraNAcyuteSu tisro ratna yaH, graiveyakakalpAtItavaimAnikadevapaJcandriya kriyazarIrAkgA. hanA ki mahAlayA prajJaptA ? gautama ! praiveyakadevAnAm ekA bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA prajJaptA, sA jaghanyena agulasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTena dve ratnI, evam-anuttaraupapAtikadevAnAmapi, navaram ekA raniH // sU0 6 // TIkA-pUrva vaikriyazarIrANAM saMsthAnAni prarUSitAni, samprati teSAmeva zarIrANAmavagAhanA parimANaM prarUpayitumAha-'veubviyasarIrasassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrAvagAhanA paNNatA? he bhadanta ! vaikriyazarIrasya khala kiM mahAlayA-kiyad vistArA zarIrAvagahanA prajJaptA ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'jahaNeNaM aMgulassa asaMkheja ibhAgaM, ukkoseNaM sAti(ANayapANaya AraNaccuesu tiNi rayaNIo) Anata, prANata, AraNa aura acyuta kalpa meM tIna hAtha (gevejjagakappAtIya vemANiya deva paMciMdiya veubviya sarIrae ki mahAlae paNNatte?) aveyaka kalpAtIta vaimAnika deva paMcendriya kA vaikriyazarIra kitanA baDA kahA hai ? (goyamA! gevejjagadevANaM egA bhavadhAraNijjA sarIrogAhaNA paNNattA) he gautama ! aveyaka devoM kI eka bhavadhAraNIya zarIrAva. gAhanA kahI hai (sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjAbhArga' vaha jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI (ukoseNaM do rayaNI) utkRSTa do hAtha kI hotI hai (evaM aNuttarovavAiya devANa vi) isI prakAra anuttaropapAtika devoM kI bhI (NavaraM ekA rayaNI) vizeSatA yaha hai ki vaha eka hAtha kI hotI hai // 6 // TIkArtha--pahale vaikriya zarIra ke saMsthAna kA prarUpaNa kiyA gayA hai, aba vaiki yazarIra ko avagAhanA ke pramANa kI prarUpaNA kI jAtI hai___ gautamasvAmI-he bhagavan ! vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI sahasA2465mA yA2 75 (ANaya pANaya AraNa accuesu tiNNi rayaNIo) mAnataprAta, mA29 mane acyuta365mAM pAtha (gevejjagakappAtIyavemANiyadevapaMciMdiya veubviyasarIrae kiM mahAlaye paNNatte ?) 354485||tiit vaimAni deva payandriya vaiThiyazarIra Tayu moTu che ? (goyamA ! gevejjaga devANaM egA bhavadhAraNijjA sarIrAgAhaNA paNNattA) he gautama ! aveya4 devAnI 4 dhAraNIya sh2|gaaunaa hI che (jahaNNeNaM aMgulassa asa khejjaibhAga) te dhanya guranA maNyAtamAlAganI (ukkoseNaM do rayaNI) utkRSTa me DAyanI DAya cha (evaM aNuttarovavAiya devANa vi) me 42 anuttarI55ti hevAnI 55 (NavaraM ekkArayaNI) vizeSatA ke cha hai 2 sayanI hAya che. TIkAtha-pahelAM vijhiyazarIranA saMsthAnanuM prarUpaNa karAyuM che, have kriyazarIranI avagAhanAnA pramANanI prarUpaNa karAya che-- zrI gautamasvAmI-he bhagavan! vaikriyazarIranI avagAhanA keTalI kahelI che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ 712 prajJApanAsUtre 'regaM joyaNasayasaharsa' jaghanyena agulasyAsaMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTena tu sAtirekaM bojanazatasahasraM samuccayavaikriyazarIrasya zarIrAvagAhanA prajJaptA, tatra nairayikAdInAM bhavadhAraNIyasya vaikriyasya paryAptAvasthAyAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgaM vAyukAyikasya vA avaseyA, devAnAmuttaravai kriyasya manuSyANAM vA zarIrAvagAhanA utkRSTena sAtirekaM yojanazatasahasramavaseyA, gautamaH pRcchati - 'vAukA hayae niMdiyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogANA paNNattA ?' he bhadanta ! vAyukAthikai kendriyazarIsya khalu kiM mahAlayA - 1 -kiyadvistArAzarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'jahaNajeNaM aMguLassa asaM khejjaibhAgaM, ukoseNa vi aMgulassa asaMkhejaibhAgaM' jaghanyena aMgulaspA saMkhyeyabhAgamAtram. utkRSTenApi agulasyAsaMkhyeyabhAmeva vAyukAyikai kendriyavai kriyazarIrAvagAhanA avaseyA, iyatpramANavikurvaNAyAmeva tasya zaktisaMbhavAt vAyukAyikAtiriktasyaikendriyasya vaikriyalabdhyasaMbhavAt / bhagavAna he gautama! samuccaya vaikriya zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAta veM bhAga kI aura utkRSTa kucha adhika eka lAkha yojana kI kahI gaI hai| nAraka Adi jIvoM ke bhavadhAraNIya vaikriya zarIra kI avagAhanA apayasa avasthA meM jaghanya aMgula ke asaMkhyAta veM bhAga kI hotI hai / athavA yaha avagAhanA vAyukAya kI samajhanI caahie| manuSyoM ke uttaravaikriya zarIra kI avagAhanA utkRSTa kucha adhika ekalAkha yojana kI hotI hai| gosvAmI - he bhagavan ! vAyukAyika ekendriya ke vaikriyazarIra ko avagA nA kitanI hotI hai ? bhagavAn he gautama! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kI hI vAyukAyika ekendriya ke vaikiyazarIra kI avagahanA kahI gaI hai| usameM itanI ho vikriyA karane kI zakti hotI hai| vAyukAyika ke atirikta anya kisI ekendriya meM vikriyAlabdhi hotI nahIM haiM zrI bhagavAn-DuM gautama ! samuccaya. vaikriyAranI avaga!hunA dhanya gulA asaMkhyAtamA bhAganI ane utkRSTa krAMka adhika ekalAkha ceAjananI kahelI che. nAraka di jInAM bhavadhAraNIya vaikriyazarIranI avagAhanA aparyApta avasthAmAM jaghanya a'gulA asa khyAtamA bhAganI hoya che. athavA A avagAhanA vAyukrAyanI samajavI joIe. manuSyeAnA uttaratrakriyArIranI avagAhanA utkRSTa kAMika adhika ekalAkha ceAjananI hAya che. zrI gautamasvAmI--hai bhagavan ! vAyukAyika ekendriyanA vaikriyazarIranI avagAhanA keTalI haiAya che? zrI bhagavAna- gautama ! jaghanya azulanA aMsakhyAtamA bhAganI ane utkRSTa paNu aMzulanA atra prAta mAbhAga mAtranI ja vAyukAyika ekendriyanA vaikriyazarIranI avagAhanA helI che. temAM eTalI ja vikriyA karavAnI zakti haiAya che. vAyukAyikathI atirikta anya kAi ekendriyamAM vikriyA labdhi nathI hAtI zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pa6 21 20 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam _ 713 gautamaH pRcchati-'neraiyapaMciMdiya ve ubviyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ?' he bhadanta ! nairayikapaJcendriyavaikriyazarIrasya khalu kiM mahAlayA-kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'duvihA paNNattA' nairayikapazcendriyavaikriyazarIrasya dvividhA zarIrAmagAhanA prajJatA, 'taM jahA-bhavadhAraNijjAya uttaraveu. biyAya' tadyathA-bhavadhAraNIyA ca, uttaravaikriyA ca 'tatthaNaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahapaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaimArga, ukkoseNaM paMcadhaNusayAI tatra khalu-bhavadhAraNIyottaravaikriyAmadhye yA'sau bhavadhAraNIyA nairayikavaikriyazarIrAvagAhanA bhavati sA jaghanyena aGgula syAsaMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTenla paJcadhanuHzatAni yAvadavaseyA, tatra bhavo dhAryate yayA sA bhavadhAraNIyA zarIrAnagAhanA vyapadizyate, 'tattha NaM jA sA uttaraveubbiyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM dhaNusaharasaM' tatra khalu-avadhAraNIyottarakriyA madhye yA'sau uttaravaikriyA nairayika kriyazakIrAvagAhanA bhavati sA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTena dhanuHsahasram avase ghA, tatra saptamanarakapRthivyapekSayA bhavadhAraNIyAzarIrAvagAhanA pazcadhanuHzanAni, uttaravai kriyA ca zarIrAkgAinA dhanuHsahasramavagantavyA tadanyAsu narakapRthivImu gautamasvAmI-he bhagavan ! nAraka paMcendriya ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI hotI hai ? bhagavAn-he gautama ! nAraka paMcendriya ke vaikriyazarIra kI avagAhanA do prakAra kI kahI hai - avadhAraNIya aura uttaravaikriya / inameM jo bhavadhAraNIya hai, ghaha jaghanya aMzula ke asaMkhyAta bhAga mAtra kI hotI hai aura utkRSTa pAMca sau dhanuSa kI hotI hai| jisa ke dvArA bhava dhAraNa kiyA jAtA hai yA jo avagAhanA jIvanaparyanta kAyama rahane vAlI ho, vaha avadhAraNIya kahalAtI hai| aura jo uttara vaikriya nAraka kI vaikriya avagAhanA hai, yaha jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga mAtra kI tathA utkRSTa eka hajAra dhanuSa kI samajhanI caahie| sAtavI naraka bhUmi kI apekSA se avadhAraNIya zarIrAdhamAnA pAMcasau dhanuSa kI hai aura uttaravaikriya | zrI gautamAmI-he bhagavan! nAraka paMcendriyanA vakriyazarIranI avagAhanA keTalI hoya che ? zrI bhagavAna-he gautama ! nAraka paMcendriyanA vakriyazarIranI avagAhanA be prakAranI kahelI che-bhavadhAraNIya ane uttarakriya temAM je bhavadhAraNIya che, te jaghanya aMgalanA asaMkhyAtamAbhAga mAtranI hoya che ane utkRSTa pAMca dhanuSayanI hoya che. jenA dvArA bhadhAraNa karaya che agara je avagAhane jIvanaparyanta kAyama rahenArI hoya te bhavadhAraNIya kahevAya che. ane je uttarakriya nArakanI vaikiya avagAhanA che, te jaghanya aMgulanA saMkhyAmAbhAga mAtranI tathA utkRSTa eka hajAra dhanuSanI samajavI joIe sAtamI nAraka bhUminI apekSAe bhavadhAraNIya zarIravagAhanA pAMcase dhanuSanI che ane uttara kriyazarIrAvagAhanA eka hajAra dhanuSanI jANavI joIe. kemake anya bhUmimAM uktapramANuvALI. bhavadhAraNIya agara uttarakriyazarIravagAhanA ne asaMbhava che, have pratyeka narA 1090 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ 714 prajJApanAsUtre uktapramANAyA bhavadhAraNIyAyAH, uttaravaikriyAyA vA zarIrAvagahanAyA asaMbhavAt, atha pratinaraka pRthivyapekSayA zarIrAvagAhanAparimANaM prarUpayitumAha- 'rayaNappabhA puDha vineraiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?' he bhadanta ! ratnaprabhApRthivI nairayikANAM kiM mahAlayAkiyad vistArA vai kriyazarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'duvihA paNNattA' ratnaprabhA pRthivInairathika vaikrizarIrAvagAhanA dvividhA prajJaptA, 'taM jahA - bhavadhAraNijjA ya uttarave uvyiAya' tadyathA - bhavadhAraNIyA ca, uttaravaikriyA ca 'tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sAjaNeNaM aMgulasa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM sattaghaNUI tiSNi rathaNIo chacca aMgulAI ' tatra khalu bhavadhAraNIyottaravaikriyAmadhye yA'sau bhavadhAraNIyA vaikriyazarIrAvagAhanA bhavati, sA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTena saptadhanUMSi tisro ratnayaH - baddhamuSTitrayo hastAH, SaTcAGgulAni yAvad avagantavyA, tatra aDagulA saMkhyeyabhAgapramANatvam utpattiprathamasamaye'vaseyam, utkRSTena saptadhanUMSi baddhapuSTitrayo hastAH SaDaGgulAni ca zarIrAvagAnA paryAptAvasthApekSayA trayodaze prastaTe'vagantavyA, tataH prAktaneSu ca prastaTeSu vakSyazarIrAvagAhanA eka hajAra dhanuSa kI jAnanI cAhie kyoMki anya bhUmiyoM meM ukta pramANa vAlI bhavadhAraNIya yA uttara vaikriya zarIrAvagAhanA kA asaMbhava hai / aba pratyeka narakabhUmi meM avagAhanA kA pramANa prarUpita karate haiM gautamasvAmI - he bhagavan ! ratnaprabhA pRthvI ke nArakoM kI avagAhanA kitanI baDI kahI hai ? bhagavAn - he gautama! ratnaprabhA pRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA do prakAra kI kahI hai - bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / ina donoM meM se jo bhavadhAraNIya vaikriya zarIra kI avagAhanA hai, vaha jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI haiM aura utkRSTa sAta dhanuSa, tIna hAtha aura chaha aMgula kI hotI hai / aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI jo avagAhanA hai vaha utpatti ke prathama samaya meM hotI hai / utkRSTa avagAhanA jo sAta dhanuSa, tIna hAtha aura chaha aMgula kI batalAI gaI hai vaha paryApta avasthA kI apekSA se terahaveM pAthaDe meM samajhanI cAhie / bhUmimAM avagAhanAnuM pramANa prarUpita kare che zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! ratnaprabhA pRthvInA nArakeAnI avagAhanA keTalI meI kahI che ? zrI bhagavAn--he gautama ! ratnaprabhA nAmanI pahelI pRthvInA nArakeAnI zarIrAvagAhanA e prakAranI kahI che--bhavadhAraNIya ane uttaravaikriya A bannemAMthI je bhavadhArIya vaikriyazarIranI avagAhanA che, te jaghanya aMzulanA asaMkhyAtamA bhAganI che ane utkRSTa sAta dhanuSa traNa hAtha ane cha AMgaLanI hAya che. agulanA asaMkhyAtamA bhAganI je avagAhanA che te utpattinA prathama samayamAM hoya che. utkRSTa avagAhanA je sAta dhanuSa, guhAtha, ane cha AMgaLanI khatAvelI che, te paryApta avasthAnI apekSAthI teramA pAthaDAmAM samajavI AIe. tenAthI pahelAnA pAthaDhamAM anukramathI ceDI caDI avagAhanA hAya che. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam mANarItyA stokA stokatarA caiva vaikriyazarIrAvagAhanA bhavati, tathAhi-ratnaprabhAyAH prathamaprastaTe trayohastAH, utkRSTena zarIrapramANA, dvitIye prastaTe ekaM dhanuH, ekohastaH, sArdASTau cAgulAni, tRtIye prastaTe ekaM dhanuH, yo hastAH, saptadazacAzulAni, caturthe prastaTe dve dhanuSI, dvau hastau, sAkaJcAGgulam, paJcame prastuTe trINi dhanUMSi dazAGgulAni, SaSThe prastaTe trINi dhanaMSi dvauhastau sArdASTAdazacAgulAmi, saptame prastaTe catvAri dhanUMSi eko hasta:, agulatrayaJca, aSTame prastaTe catvAri dhanUMSi trayohastAH sAkAdazacAGgulAni, navame prastaTe paJcadhanUMSi eko hasto viMzatizcAGgulAni. dazame prastaTe SaDdhapi sAIcatvAri cAGgulAni, ekAdaze prastaTe SaDUdhanUMSi dvau hastau trayodaza cAzulAni, dvAdaze prastaTe saptadhanUMSi sAkaviMzatizcAGgulAni, trayodaze mastaTe tu pUrvoktapramANaiva zarIrAvagAhanA avagantavyA, tathA ca-'rayaNAe paDhamapayare hatthatiyaM dehaussI bhaNio / chappannaMgulasaTTApayare payare havai buDI' // 1 // ratnAyAH prathame pratare hastatrayaM dehocchyo bhaNitaH / SaTpaJcAdazagulAni isase pahale ke pathaDoM meM anukrama se thoDI-thoDI avagAhanA hotI hai| vaha isa prakAra hai-ratnaprabhA pRthvI ke pahale pAthaDe meM utkRSTa avagAhanA tIna hAtha kI, dUsare pAthaDe meM eka dhanuSa eka hAtha aura sADhe ATha aMgula kI, tIsare pAthaDe meM eka dhanuSa, tIna hAtha aura sattaraha aMgula kI, cauthe pAthaDe meM do dhanuSa, do hAtha aura DeDa aMgula kI, pAMcaveM pAthaDe meM tIna dhanuSa aura daza aMgula kI, chaThe pAthaDe meM tIna dhanuSa do hAtha aura sAThe aThAraha aMgula kI, sAtaveM pAthaDe meM cAra dhanuSa, eka hAtha aura tIna aMgula kI, AThaveM pAthaDe meM cAra dhanuSa, tIna hAtha tathA sADhe gyAraha aMgula kI nauveM pAthaDe meM pAMca dhanuSa, eka hAtha aura vIsa aMgula kI, dazaveM pAthaDe me chaha dhanuSa, sADhe cAra aMgula kI, gyAraha veM pAthaDe meM chaha dhanuSa, do hAtha aura teraha aMgula kI, bArahaveM pAthaDe meM sAta dhanuSa aura sADhe ikkIsa aMgula kI tathA terahaveM pAthaDe meM pUrvokta zarIrAvagahanA hotI hai| te A prakAre che-ratnaprabhA pRthvInA pahelA pADAmAM utkRSTa avagAhanA traNahAthanI, bIjA pAthaDAmAM eka dhanuSa, eka hAtha ane sADA ATha aMgulanI, trIjA pAthaDAmAM eka dhanuSa traNahAtha, ane sattara aMgulanI, cethA pAthaDAmAM be dhanuSa, be hAtha, ane deDha AMgaLanI, pAMcamA pAthaDAmAM traNa dhanuSa ane daza AMgaLanI, cha pAthaDAmAM traNa dhanuSa, be hAtha ane sAMDA aDhAra aMgulanI sAtamA pAthaDAmAM cAra dhanuSa, eka hAtha ane traNa AMgaLanI, AThamA pAthaDAmAM cAra dhanuSa, traNa hAtha tathA sADA agIyAra aMgulanI, navamA pAthaDAmAM pAMca dhanuSa, eka hAtha ane vIsa aMgulanI, dazamA pAthaDAmAM cha dhanuSa, be hAtha ane sADAcAra aMgulanI, agIyAramAM pAthaDAmAM cha dhanuSa, be hAtha ane tera AMgaLanI, bAramA pAthaDAmAM sAta dhanuSa ane sADI ekavIsa aMgulanI tathA teramAM pAthaDAmAM pUrvokta zarIravagAhanA hoya che. kahyuM paNuM che zrI prshaan| sUtra:4
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazApanAstre sArdhAni pratare pratare bhavati vRddhiH // 1 // itirotyA ratnaprabhAyAH prathama prastaTe pratipAditasya hastatrayaparimitasya vaikriyazarIrAvagAhanAparimANasyopari prasta TakrameNa sArddhaSaTpazcAzadagula. prakSepeNa prastaTeSu prAyuktakriyazarIrAvagAhanAparimANalAbho bhavatIti bhAvaH, 'tattha NaM jA sA uttaraveubdhiyA sA jahaNNa aMgulassa saMkhenjAimAgaM, ujhoseNaM paNparasa dhaNUMsi aDrAi jjAo rayaNIo' tatra khalu-bhavadhAraNIyottarakriyAmadhye yA'sau uttaravaikriyA ratnaprabhApRthivInairayikavaikriyazarIrAvagAhanA bhavati sA jaghanyena aGgulasya saMkhyeyabhAgamAtram, utkuSTena paJcadazadhanapi sArddha dve ratnI bhavagantavyA, tathA ca jaghanyetAgi aGgulasya saMkhgeyabhAgamAtrameva bhavati natu asaMkhyeyabhAgamAtram, prathamasamaye'pi tasyA vaikriyazarIrAvagAhanAyA aGgulasaMkhyeyabhAgapramAmAyA eva sadbhAvAda, sthAcoktAnyatrApi-"uttaravaikriyAtu tathAvidhaprayatnabhAvAdAdyasamaSe'pyanulasaMkhyeya bhAgamAtraiva" iti, utkRSTena paJcadaza dhanaMSi sArddhakahA bhI hai- ratnaprabhA pRthvI ke prathama pAthaDe meM tIna hAya kI zarIra kI uMcAI kahI hai| phira pratyeka pAthaDe meM sADhe chappana aMgula uMcAI baDhatI jAtI hai||1|| - isa prakAra ratnaprabhA pRthvI ke prathama pAthaDe meM kahI huI tIna hAtha kI vaikriya zarIrAdhagAhanA ke parimANa meM sADhe chappana aMgula Age milAne se pUrvokta terahoM pAthaDoM kI avagAhanA nikala AtI hai ! ___ ratnaprabhA pRthvI ke nArakoM kI uttara vaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai aura utkRSTa pandraha dhanuSa AThAraha hAtha kI hotI hai| yahAM yaha dhyAna rakhanA hai ki uttara vaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai asaMkhyAtaveM bhAga kI nahIM hotI, kyoMki utpatti ke prathama samaya meM bhI uttara vaikriya zarIrAvagAhanA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kI hI pAI jAtI hai| anyatra bhI kahA hai-uttara vaikriya avagAhanA viziSTa prayatna karane se prathama samaya meM bhI aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga mAtra hI hotI hai| ratnaprabhA pRthvInA prathama pAthaDAmAM traNa hAthanI zarIranI UMcAI kahI che. pachI pratyeka pAthaDAmAM sADA chappana aMgulanI UMcAI vadhatI jAya che. 1 e prakAre ratnaprabhA pRthvInA prathama pAthaDAmAM kahela traNa hAthanI vekriyazarIravagAhanAnA parimANamAM sADA chappana AgaLa AgaLa AgaLa joDavAthI pUrvokta tere pADAnI avagAhanA nikaLI Ave che. ratnaprabhA pRthvInA nArakenI uttarakiyazarIravagAhanA jaghanya aMgulanA saMkhyAmAM bhAganI hoya che ane utkRSTa paMdara dhanuSa tathA aDhI hAthanI hoya che. ahIM e dhyAna rAkhavuM ke uttarakriyazarIravagAhanA jaghanya aMgulanA saMkhyAtamAbhAganI hoya che, asaM. khAtamAbhAganI nathI hotI, kemake utpattinA prathama samayamAM paNa uttavaikriyazarIravagAhanA aMgulanA saMkhyAtamAbhAganI ja maLI Ave che. anyatra kaheluM che ke zrI prshaapn| sUtra:4
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam 717 dvayahastapragANA uttaravaikriyazarIrAvagAhanA tu trayodaze prastaTe'vagantavyA taditareSu prastaTeSu prAguktabhavadhAraNIyaparimANApekSayA dviguNA avasAtavyA ! gautamaH pRcchati-'sakApamAe pucchA' zarkarAprabhAyAH pRthivyA nairathikANAM kiM mahAlayA vaikriyazarIrAvagAhanA prakSaptA ? iti pRcchA, bhagAnAha-goyamA!' he gautama ! 'jAva' yAvat-zarkarAprabhApRthivInarayikANAM bhavadhAraNIyA, uttarakriyA ca zarIrAvagAhanA prajJaptA 'tatthaNaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNNe NaM aMgussa asaMkhejaibhAga, ukoseNaM paNNarasadhaNUI aDDAinAo rayaNIo' satra khalu-bhavadhAraNIyottaravaikriyAmadhye yA'sau bhavadhAraNIyA vaikriyazarIrAdagAhanA bhavati sA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTena paJcadaza dhanUMSi arddhatRtIyA ratnayaH-sAI dveranI sevA, tathA botkRSTena pUrvoktam-bhavadhAraNIyavaikriyazarIrAvagAhanAparimANamekAdazaprastaTApekSayA'Aseyam, tadanyeSu prastaTeSu tathAvidhAvagAhanAparimANAsaMbhavAt. tathAhizarkarAprabhAyAH prathame prastaTe saptadhanUMSi hastatrayam SaTcAGgulAni, dvitIye prastaTe aSTau utkRSTa uttara vaikriyazarIrAvagAhanA terahaveM pAthaDe meM pAI jAtI hai| anya pAthaDoM meM pUrvokta bhavadhAraNIya avagAhanA ke parimANa se duzunI avagAhanA samajhanI caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! zarkarAprabhA pRthvI ke nArakoM kI vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI hai ? bhagavAn-he gautama ! zarkarAprabhA pRthvI ke nArakoM ko avagAhanA bhI do prakAra kI hai-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / ina donoM meM se bhavadhAraNIya avagA. hanA hai, vaha jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai aura utkRSTa pandraha dhanuSa tathA aDhAI hAtha kI samajhanI caahie| yaha utkRSTa avagAhanA kA parimANa gyArahaveM pAthaDe kI apekSA se samajhanA caahie| anya pAthaDoM meM itanI avagA. uttarakiya avagAhanA viziSTa prayatna karavAthI prathama samayamAM paNa aMgulanA saMkhyAmAbhAga mAtranI heAya che. utkRSTa uttarakiyazarIravagAhanA teramAM pAthaDAmAM maLI Ave che. bIjA pAthaDAomAM pUrvokta bhavadhAraNIya avagAhanAnA pariNAmathI bamaNI avagAhanA samajavI joIe. zrI gautamasvAmI-he bhagavan! zarkarAmabhA pRthvInA nArakanI kriyazarIranI avagA hinA keTalI moTI kahI che? zrI bhagavAna-he gautama ! zakaraprabhA pRthvInA nArakenI avagAhanA paNa be prakAranI che-bhavadhAraNIya ane uttarakriya e bannemAMthI bhavadhAraNIya avagAhanA che. te jaghanya aMgulanA asaMkhyAtamAbhAganI ane utkRSTa paMdara dhanuSa tathA aDhI hAthanI samajavI joIe. A utkRSTa avagAhanAnuM parimANa agIyAramA pADAnI apekSAthI samajavuM joIe. anya pAthaDAomAM eTalI avagAhanA hevAne saMbhava nathI. e prakAre zarkarAmabhAnA prathama prastara (pAthaDA)mAM sAta dhanuSa, traNa hAtha ane che zrI. prshaan| sUtra:4
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 prajJApanAsUtre dhanUMSi hastadvayaM navacAGgulAni, tRtIye prastaTe navadhanUMSi eko hastaH dvAdaza cAGgulAni, caturthe prastaTe daza dhanUMSi, paJcadazAGgulAni, paJcame prastaTe dazadhanUMSi hastatrayam aSTAdazA gulAni, SaSThe prastaTe ekAdaza dhaSi dvau hastau ekaviMzatiraGagulAni, saptame prastaTe dvAdaza dhanUMSi hastadvayam, aSTame prastaTe trayodaza dhanUMSi eko istaH trINi cAGgulAni, navame prastaTe caturdaza dhanUMSi SaTcAGgulAni, dazame prastaTe caturdaza dhaSi hastatrayam, navacAGgulAni, ekAdaze prastaTetu yathoktaM tathAvidhazarIrAvagAhanAparimANamavase yam, tathA ca prathame prastaTe pratipAditasya parimANasyopari prastaTakrameNa hastatrayamAlitrayazca prakSeptavyama, tasmAt pUrvoktaM prastaTeSu parimArNa bhavati, tathAcoktam-'so ceva ya bIyAe paDhame payaraMmi hoi usseho| itthatiya tiniaMgula payare payare ya vuDIe // 1 // ekArasame payare paNNarasa dha]Ni rynniio| bArasa ya aMgulAI dehapamANaM tu vinneyaM // 2 // " sa caiva ca dvitIyasyAM prathame prastaTe bhavati utsedhaH / hastatrikaM trINi agulAni prastaTe prastaTe ca vRddhayA // 1 // ekAdaze prastaTe hanA honA saMbhava nahIM hai| isa prakAra zarkarAprabhA ke prathama prastara 'pAthaDe' meM sAta dhanuSa, tIna hAtha aura chaha aMgula kI, dUsare pAthaDe meM ADha dhanuSa, do hAtha aura nau aMgula kI tIsare pAthaDe meM nau dhanuSa, eka hAtha aura bAraha aMgula kI, cauthe pAthaDe meM daza dhanuSa, pandraha aMgula kI, pAMcaveM pAthaDe meM daza dhanuSa, tIna hAtha aura aThAraha aMgula kI, chaThe pAthaDe meM gyAraha dhanuSa, do hAtha aura ikkIsa aMgula kI, sAtaveM pAthaDe meM bAraha dhanuSa, do hAtha kI, AThaveM pAthaDe meM teraha dhanuSa, eka hAtha aura tIna aMgula kI, nauveM pAthaDe meM caudaha dhanuSa, chaha aMgula kI, dazaveM pAthaDe meM caudaha dhanuSa, tIna hAtha aura nau aMgula kI tathA gyArahaveM pAthaDe meM pUrvokta zarIrAvagAhanA kA pramANa jAnanA cAhie / isa prakAra prathama pAthaDe meM jo avagAhanA pramANa kahA gayA hai, usameM tIna hAtha aura tIna aMgula pramANa adhika milA dene para dUsare pAthaDe kI avagAhanA kA pramANa hotA hai| aMgulanI, bIjA pADAmAM ATha dhanuSa be hAtha ane nava AMgaLI, trIjA pAthaDAmAM nava dhanaSa. eka hAtha ane bAra AMgaLanI, cothA pAthaDAmAM daza dhanuSa, paMdara AMgaLanI. pAMcamA pAthaDAmAM daza dhanuSa, tra) hAtha ane aDhAra AMgaLanI cha pAthaDA mAM agIAra dhanuSa be hAtha ane ekavIsa AMgaLanI, sAtamA pAthaDAmAM bAra dhanuSa, ne be hAthanI, AThamA pAthaDAmAM tera dhanuSa eka hAtha ane traNa aMgulanI, navamAM mAthaDA mAM cauda dhanuSa, cha AMgaLanI, dazamA pAthaDAmAM cauda dhanuSa traNa hAtha ane nava aMgulanI tathA agIyAramAM pAthaDAmAM pUrvokta zarIravagAhanAnuM pramANa jANavuM joIe. e prakAre prathama pAthaDAmAM je avagAhanAnuM pramANu kaheluM che, temAM traNa hAtha vadhAre ane traNa aMgulI adhika pramANe kaheluM che te joDavAthI avaga havAnuM pramANa thAya che. eja prakAre pratyeka pAthaDAmAM samajI levuM joIe, kahyuM paNa che zrI. prshaan| sUtra:4
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI kA pada 21 50 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam 719 paJcadaza dhaSi dve ratnI / dvAdaza cAmulAni dehapramANaM tu vijJeyam // 2 // asya gAthAdvayasyAyaM bhAvaH-prathamapRthivyAM trayodaze prastaTe utkRSTena ya eva utsedhaukta:-saptadhanuH karatraya paDaGgularUpaH, sa eva dvitIyasyAM zarkarAprabhAyAM pRthivyAM prathame prastaTe utsedho jJAtavyo bhAti, tataH prastaTe prastaTe vRddhiravase yA, trayohastAH trINi cAgulAni ityevaM rItyA ekA. daze prastaTe utkRSTena bhavadhAraNIyazarIraparimANa paJcadaza dhanUMSi dvau hastau dvAdaza cAzulAni ityabaseyam, 'tattha NaM jA sA uttaraveubiyA sA jahaNeNaM aMgulassa saMkhejjai bhAgaM, ukkoseNaM ekatIsaM dhaNUI ekA ya rayaNI' tatra khalu-bhavadhAraNIyottaravaikriyAmadhye yA'sau uttaraisI prakAra pratyeka pAthaDe meM samajha lenA caahie| kahA bhI hai-pahalI pRthvI ke terahaveM pAthaDe meM jo avagAhanA kA pramANa hai, vahI dUsarI pRthvI ke prathama pAthaDe meM hai usase tIna hAtha evaM tIna aMgula adhika dUsare pAthaDe meM hai| isa prakAra pratyeka pAthaDe meM tIna hAtha aura tIna aMgula kI vRddhi karake avagAhanA kA pramANa samajhanA cAhie // 1 // gyArahaveM pAthaDe meM pandraha dhanuSa, do hAtha aura bAraha aMgula dehapramANa jAnanA cAhie // 2 // ina donoM gAthAoM kA bhAva yaha hai ki-prathama ratnaprabhA pRthvI ke terahave prastara meM jo utkRSTa avagAhanA kA pramANa sAta dhanuSa, tIna hAtha aura chaha aMgula kahA hai vahI avagAhanA pramANa zarkarAprabhA pRthvI ke pahale pAthaDe meM samajhanA caahie| tatpazcAtU pratyeka pAthaDe meM tIna hAtha aura tIna aMgula kI vRddhi karate jAnA cAhie / isa prakAra vRddhi karate-karate gyArahaveM pAthaDe meM bhavadhAraNIya zarIra kI utkRSTa avagAhanA pandraha dhanuSa, do hAtha aura bAraha aMgula kI hotI hai| __ bhavadhAraNIya aura uttara vaikriya avagAhanA meM se jo uttaravaikriya avagA. pahelI pRthvInA teramAM pAthaDAmAM je avagAhanAnuM pramANa che, teja bIjI pRthvInA prathama pAthaDAmAM , tenAthI traNa hAtha ane traNa aMgula adhika bIjA pAthaDAmAM che. eja rIte pratyeka pAthaDAmAM traNa hAtha ane traNa aMgulanI vRddhi karavAthI avagAhanAnuM pramANa bane che tema samajavuM joIe. 1 agIyAramAM pAthaDAmAM paMdara dhanuSa, be hAtha ane bAra aMgula dehapramANa jANavuM joIe. mArA A banne gAthAone bhAva e che ke prathama ratnaprabhA pRthvInA teramAM prastaramAM je utkRSTa avagAhanAnuM pramANa sAta dhanuSa traNa hAtha ane cha aMguva kahyuM che, teja avagAhananuM pramANa zarkaraprabhA pRthvInA pahelA pAthaDAmAM samajavuM joIe. tatpazcAta pratyeka pAthaDAmAM traNa hAtha ane traNa aMgulanI vRddhi karatA javI joIe, e rIte vRddhi karatAM karatAM agiyAramA pAthaDAmAM bhavadhAraNIya zarIranI utkRSTa avagAhanA paMdara dhanuSa, be hAtha ane bAra aMgulanI thAya che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ 720 prAyanAstre vaikriyA zarkarApramApRyivyAnairayikazarIrAvagAinA bhavati sA jaghanyena aGgulasya saMkhyeya bhAgamAtram, utkRSTena ekatriMzad dhanUMSi eka ca ranirava se yA, tatrotkRSTena ekatriMzad dhaSi ekohastazca ekAdaze prastaTe abaseyaH, tadanyeSu tu prastaTeSu svasvamavadhAraNIyApekSayA dviguNam avagantavyam 2, gautamaH pRcchati-'vAluyappabhAe pucchA' vAlukAprabhAyAH pRthivyA nairayikANAM zarIrAvagAhanA kiM mahAlayA prajJaptA ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'bhavadhAraNijjA ekatIsaM dhaNUI ekA rayaNI' bhavadhAraNIyA dvitIyapRthivI nairayikazarIrAvagAhanA ekatriMzad dhanaMSi ekA rattiravaseyA sA ca navamaprastaTApekSayA bodhyA, tadanyeSu prastaTetu nimnarItyA avase yA, tathAhi-vAlukAprabhAyAH prathame prastaTe bhavadhAraNIyA paJcadaza dhanUMSi dvau hastau dvAdazAAlAni, dvitIye prasTe saptadazadhanUMSi dvau hastau sArddhasaptAGgulAni, tRtIye prastaTe hanA hai, vaha zarkarAnabhA pRthvI ke nArakoM kI jaghanya aMgula ke saMkhyAtave bhAga kI aura utkRSTa ikatIsa dhanuSa evaM eka hAtha kI hotI hai| yaha utkRSTa avagAhanA gyArahave pAthaDe meM pAI jAtI hai| anya pAthaDoM meM apane-apane bhavadhAraNIya zarIra kIavagAhanA dugunI-dugunI hotI hai| ___ gautamasvAmI-he bhagavan ! vAlukAprabhA pRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA kitanI bar3I kahI gaI hai ? bhagavAn-he gautama ! tRtIya pRthvI ke nArakoM kI bhavadhAraNIya zarIrAvagA hanA ekatIsa dhanuSa, eka hAdha kI hotI hai| yaha avagAhanA nauveM pAthaDe kI apekSA le hai| anya pAthaDA meM nimna prakAra jAnanI cAhie-vAlukAmabhA ke pahale pANDe, bhavadhAraNIya avagAhamA pandraha dhanuSa, do hAtha aura bAraha aMgula kI hai| dUsare pAthaDe meM sataraha dhanuSa, do hAtha aura sADhe sAla aMgula kI, hotI bhavadhAraNIya ane uttarakriya avagAhanAmAMthI je uttarakriya avagAhanA che te zaka prabhA pRthvInA nArakanI jaghanya aMgulanA saMkhyAmA bhAganI ane utkRSTa ekatrIsa dhanuSa temaja eka hAthanI hatha che. A utkRSTa avagAhanA agIyAramAM pAghaDAmAM maLI Ave che. anya pAthaDAomAM potapotAnA vidhAraNIya zarIranI avagAhanAthI bamaNI bamaNI avagAhanA thAya che. zrIgautamasvAmI-bhagavad ! trIjI vAlukAprazA pRthvInA nArakonI zarIrAvavAhanA keTalI meTI kahelI che? zrIbhagavAna-he gautama ! tRtIya pRthvIne nArakanI bhavadhAraNIya zarIravagAhanA eka trIsa dhanuSa ane eka hAthanI hoya che. A avagAhanA navamAM pAthaDAnI apekSA e che. anya pAthaDAomAM nimna prakAre jANavI joIe- vAlukAprabhAnA prathama pAghaDAmAM bhavadhAraNIya avagAhanA paMdara dhanuSa be hAtha ane Ara aMgulanI che. bIjA pAthaDAmAM sattara dhanuSa, be hAtha ane sADAsAta aMgulanI hoya zrI prazAnasUtra:4
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 6 vaikriyazarIrasaMsthAna nirUpaNam 721 ekonaviMzati dhaSi dvauhastau trIgi bhaGgulAni, caturthe prastaTe ekaviMzati dhanaSi eko hastaH sArddhadvAviMzatirachulAni, paJcame prastaTe trayovizati dhanUMSi eko hasto'STAdazacAgulAni, SaSThe prastaTe paJcaviMzati dhanUMSi eko hastaH sArddha trayodazagulAni, saptame prastaTe saptaviMzati dhanUMSi eko hasto navacA gulAni, aSTame prastaTe ekonatriMzad dhanUMpieko hastaH sArddhacatvAri cAmulAni, navame prastaTe pUrvoktarUpaM parimANameva, tathA ca prathamaprastaTe pratipAditasyoparyupariprastaTe saptahasta sAkonaviMzatyAlaprakSepeNa pUrvoktaM prastaTeSu parimANaM labhyate, tathA coktam-'so ceva ya tahayAe paDhame pararaMmi hoi usseho / sattarayaNIu aMgula UNavIsa saTTa vuDDIya // 1 // payare payare ya tahA navame payaraMmi hoi usseho / dhaNupANi egatIsaM ekA rayaNI ya nAyavvA // 2 // sa eva ca tRtIyasyAM prathame prastaTe bhavati utsevaH / saptaratnayo' gulAni ekonaviMzatiH sArddhavRddhizca // 1 // prataTe prastaTe ca tathA navame prastaTe bhavati utsedhaH dhanapi ekatriMzada ekA ranizca jJAtavyA // 2 // asya gAthA dvayasya bhAvArtha:-dvitIyasyAH zarkarAprabhAyA ekAdaze prastaTe bhavadhAraNIyAyAH zarIrAvagAhanAyA utkRSTena utsedhaHhai, tIsare pAthaDe meM unnIsa dhanuSa, do hAtha aura tIna aMgula kI, cauthe pAthaDe meM ikkIsa dhanuSa, eka hAtha aura sADhe bAIsa aMzula kI, pAMcaveM pAthaDe meM teIsa dhanuSa, eka hAtha aura aThAraha aMgula kI, chaThe pAthaDe meM paccIsa dhanuSa, eka hAtha aura sADhe teraha aMgula kI, sAtave pAthaDe meM sattAIsa dhanuSa, eka hAtha aura no aMgula kI, AThave pAthaDe meM unatIsa dhanuSa eka hAtha aura sADhe cAra aMgula kI, tathA nauveM pAthaDe meM pUrvokta parimANa vAlI zarIrAvagAhanA hotI hai| isa prakAra pahale pAthaDe meM jo avagAhanAbamANa kahA gayA hai, usameM sAta hAtha aura sADhe unnIsa aMgula baDhAne se Age-Age pAthaDoM meM pUrvokta avagAhanA siddha hotI hai| kahA bhI hai-dUsarI zarkarAprabhA pRthvI ke gyArahave pAthaDe meM bhavadhAra. NIya zarIra kI avagAhanA jo pandraha dhanuSa, do hAtha aura bAraha aMgula kI kahI che, trIjA pAthaDAmAM ogaNIza dhanuSa, be hAtha ane traNa aMgulI, cethA pAthaDAmAM ekavIza dhanuSa, eka hAtha ane sADI bArbasa aMgulanI, pAMcamAM pAthaDAmAM trevIsa dhanuSa eka hAtha ane aDhAra aMgulanI, chaTTA pADAmAM pacIsa dhanuSa, eka hAtha ane sADAtera aMgulanI, sAtamA pADAmAM satyAvIsa dhanuSa, eka hoya ane nava aMgulanI, AThamA pAthaDAmAM ogaNatrIsa dhanuSa, eka hAtha ane sADAcAra aMgulanI tathA navamA pAthaDAmAM pUrvokta parimANa vALI zarIravagAhanA hoya che. e prakAre paDelA pAthaDAmAM je avagAhanAnuM pramANa kaheluM che, temAM sAta hAtha ane sADI ogaNasa aMgula vadhAravAthI AgaLa AgaLanA pADAonI avagAhanA siddha thAya che. kahyuM paNa che bIjI zarAkhabhA pRthvInA agIyAramAM pAthaDAmAM bhavadhAraNIya zarIranI avagAhanA je paMdara dhanuSa, be hAtha ane bAra aMgulanI kahI che, te ja avagAhanA trIjI vAlukA zrI prazAdhanA sUtra:4
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ 722 prajJApanAsUtre 'paJcadaza dhanUMSi dvauhastau dvAdazAGgulAni' uktaH sa eva tRtIyasyAH vAlukAprabhAyAH pRthi vyAH prathame prastaTe utsedho bhavati, tataH pratare pratare vRddhiravasevA saptahastAH sArddhAni caikonaviMzatira gulAni, tathA sati navame prastaTe pUrvoktaM bhavadhAraNIyazarIrAvagAhanA parimANam - ekatriMzad dhanUMSi eko hasto bhavati, atha tasyaiva vAlukAprabhApRthivInairathikasyottara vaikriyo tkRSTazarIrAvagAhanA parimANamAha- ' uttaraveuniyA chAvahiM dhaNUiM do rayaNIo' uttaravaikriyAzarIrAvagAhanA SaTSaSTi dhanaMpi dve ratnI dvauhastau avaseyA, etacca parimANaM navama prastaTApekSayA'vaseyam, tadanyeSu vastrabhavadhAraNIyapramANApekSayA dviguNaM dviguNamavagantavyam 3 | atha caturthyAM paGkaprabhAyAM pRthivyAM nairayikasyotkRSTena bhavavAraNIyAM zarIrAvagAhanAmAha-paMkappa are bhavadhAraNijA bAvahiM dhaNUI ho rayaNIo' paGkaprabhAyAM bhavadhAraNIyA nairayikazarIrAvagAhanA - dvASaSTi dhanUMSi dve ratnI- dvauhastau vijJeyA, etacca parimANaM saptame prastaTeDa seyam, paGkahai, vaha avagAhanA tIsarI vAlukAprabhA pRthvI ke prathama pAthaDe meM hotI hai| tatpazcAt pratyeka pAthaDe meM sAta hAtha aura sADhe unnIsa aMgula kI vRddhi karanI cAhie | isa prakAra vRddhi karane para nauveM pAthaDe meM pUrvokta avagAhanA kA pramANa ikatIsa dhanuSa, eka hAtha siddha hotA hai / aba vAlukAprabhA pRthvI ke nArakoM kI - uttara vaikriya kI utkRSTa zarIrAvagAhanA kA parimANa kahate haiM-uttara vaikriya zarIrAvagAhanA bAsaTha dhanuSa evaM do hAtha samajhanI cAhie / parimANa nauveM pAthaDe kI apekSA se hai / anya pAthaDe meM apane-apane bhavadhAraNIya avagAhanA pramANa kI apekSA dugunI dugunI avagA hanA hotI hai / aba cauthI paMkaprabhA pRthvI ke nArakoM kI utkRSTa bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA kahate haiM - paMkaprabhA pRthvI meM bhavadhAraNIya nAraka zarIrAvagAhanA bAsaTha dhanuSa aura pRthvInA prathama pAthaDAmAM hAya che. tatpazcAt pratyeka pAthaDAmAM sAta hAtha ane sADI ogaNIsa a'gulanI vRddhi karavI joie. e rIte vRddhi karavAthI navamA pAthaDAmAM pUrvokta avagAhanAnuM pramANa ekatrIsa dhanuSa, eka hAtha siddha thAya che. have vAlukAprabhA pRthvInA nArakAnA uttaravaikriyanI utkRSTa zarIrAvagAhanAnuM parimANu Ahe he-- uttaravaikriya zarIrAvagAhanA khAsaTha dhanuSa temaja e hAtha samajavI joie. e pari mANu navamA pAthaDAnI apekSAthI che. anya pAthaDAomAM tapetAnA bhavadhAraNIya avazAhanA pramANanI apekSAe khamaNI khamaNI avagAhanA thAya che. have ceAthI pAprabhA pRthvInA nArakAnI utkRSTa bhavadhAraNIya zIrAvagAhanA kahe che padmaprabhA pRthvImAM bhadhAraNIya nAraka mIrAgAhanA khAsa dhanuSa ane be hAthanI zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 21 sU0 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam 723 prabhAyAH prathame prastaTe ekatriMzad dhanUMSi eko hastaH, dvitIye prastaTe SaTtriMzad dhanUMSi ekoisto vivatiragulAni, tRtIye prastaTe ekacatvAriMzad dhanaMSi dvau hastau SoDaza cAgu. lAni, caturthe prastaTe SaTcatvAriMzad dhanUMSi trayo hastAH dvAdazAGgulAni, paJcame prastaTe dvipa. JcAzad dhanUM Si aSTau cAGgulAni, paSThe prastaTe saptapaJcAzad dhanUMSi eko hastazcatvAri cAGgulAni, saptame prastaTe tu pUrvoktarUpaM parimANameva, tathA ca prathame prastaTe pratipAditasya parimA. Nasyoparyupari prastaTe krameNa paJcadhanapi viMzatiraGgulAni ityevaM rUpA vRddhiravaseyA, tato yathoktaM prastaTe parimANaM bhavati, tathA coktam--'so ceva ca utthIe paDhame payaraMmi hoi usseho| paMca dhaNuvIsa aMgula payare payare ya vuDIyA // 1 // jo sattamae payare neraiyANaM tu hoi usseho / bAsaTTI dhaNuyANaM doNirayaNIya boddhabA // 2 // sa caiva caturthyAH prathame prastaTe bhavati utsedhaH / paJcadhanaMSi viMzatiraGgulAni pratare pratare ca vRddhizca // 1 // yaH saptame do hAtha kI jAnanI caahie| avagAhanA kA yaha parimANa sAtaveM pAthaDe meM jAnanA caahie| paMkaprabhA ke prathama pAthaDe meM ikatIsa dhanuSa aura eka hAtha, dUsare pAthaDe meM chattIsa dhanuSa, eka hAtha aura bIsa aMgula, tIsare pAthaDe meM ikatAlIsa dhanuSa, do hAtha aura solaha aMgula, cauthe pAthaDe meM chiyAlIsa dhanuSa, tIna hAtha aura bAraha aMgula, pAMcaveM pAthaDe meM bAvana dhanuSa, ATha aMgula, chaThe pAthaDe meM sattAvana dhanuSa, eka hAtha aura cAra aMgula tathA sAtaveM pAyaDe meM pUrvokta arthAt bAsaTha dhanuSa aura do hAtha kI avagAhanA hotI hai| isa prakAra pahale pAthaDe meM avagAhanA kA jo pari mANa pratipAdita kiyA gayA hai, usameM krama se pAMca dhanuSa aura vIsa aMgula kI vRddhi pratyeka pAthaDe meM hotI gaI hai| pratyeka pAthaDe meM itanI vRddhi karane para pUrvokta avagAhanA mAna niSpanna hotA hai| kahA bhI hai-tIsarI pRthvI ke nauve pAthaDe meM jo avagAhanA pramANa kahA gayA hai, vahI pramANa cauthI pRthvI ke prathama jANavI joIe. avagAhanAnuM A parimANa sAtamAM pAthaDAmAM jANavuM joIe. paMkaprabhAnA prathama pAthaDAmAM ekatrIsa dhanuSa ane eka hAthe, bIjA pAthaDAmAM, chatrIsa dhanuSa, eka hAtha ane vIsa aMgula, trIjA pAthaDAmAM ekatAlIsa dhanuSa, be hAtha ane sela aMgula, cothA pAthaDAmAM tAlIsa dhanuSa, traNa hAtha ane bAra aMgula, pAMcamA paDAmAM bAvana dhanuSa ane ATha AMgaLa, cha pAthaDAmAM sattAvana dhanuSa eka hAtha ane cAra AMgaLa tathA sAtamA pAthaDAmAM pUrvokta arthAta bAsaTha dhanuSa, ane be hAthanI avagAhanA thAya che. e prakAre pahelA pAthAmAM avagahanAnuM je parimANa pratipAdita kareluM che, temAM kramathI pAMca dhanuSa ane vIsa aMgulanI vRddhi pratyeka pAthaDAmAM thayelI che. pratyeka pAthaDAmAM eTalI vRddhi karavAthI pUrvokta avagAhanAnuM mAna niSpana thAya che, kahyuM paNa de trIjI pRthvInA navamA pAthaDAmAM je avagAhanA pramANe kaheluM che, te ja pramANu zrI. prshaan| sUtra:4
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ 724 prajJApanAsUtre " pratare nairayikANAM tu bhavati utsedhaH / dvASTa dhanuSAM dve ratnI ca boddhavye || 2 || pUrvoktarItyai vAsyApi gAthAdvayasyArtho'vagantavyaH spaSTatvAbhoktaH, atha caturthyA eva pRthivyA utkRSTe nottaravai kriyazarIrovagAhanAmAnamAha - 'uttaraveucciyA paNavIsaM dhaNusayaM' paGkapra prApRthivInairayikANAmuttarakriyA zarIrAvagAhanA pazcaviMzatyadhikaM dhanuHzatamavagantavyA, etacca parimANaM saptame prastaTe ava seyam taditareSu prastaTeSu nijanijabhavadhAraNIyApekSayA dviguNadviguNamavaganta vyam4, atha paJcamapRthivInairayikazarIrAvagADhanAmAnamAha--'dhUmappabhAe bhavadhAraNijA paNavIsaM dhaNusa' dhUmaprabhAyAH pRthivyA nairayikANAM bhavavAraNIyA zarIrAvagahanA paJcatriMzatyadhikaM dhanuizatamavagantavyA, etacca parimANaM paJcamasvaTApekSayA vijJeyam, prathame prastaTe dvArSASTa dhanUMSi dvau reat, dvitIye sTeTasaptati dhanUMSi ekA vitastiH, tRtIye prastaTe trinavati dhanUMSi trayo pAthaDe meM samajhanA caahie| tatpazcAt pAMca dhanuSa aura bIsa aMgula kI pratyeka pAthaDe meM vRddhi karanI caahie| isa prakAra vRddhi karate karate sAtaveM pAthaDe meM vAsaTha dhanuSa aura do hAtha kI avagAhanA hotI hai / aba cauthI pRthvI kI uttaravaikriya avagAhanA kA pramANa kahA jAtA hai-paMka prabhA pRthvI ke nArakoM kI uttaravaikriya avagAhanA kA pramANa eka sau paccIsa dhanuSa jAnanA cAhie, yaha avagAhanA sAtaveM pAthaDe meM pAI jAtI hai / anya pathar3oM meM apane-apane bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA se dugunI - dugunI abagahanA samajha lenI cAhie / pAMcavI pRthvI ke nArakoM ke zarIra kI avagAhanA kA pramANa banalAte haiMdhUmaprabhA pRthvI ke nArakoM kI bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA eka sau paccIsa dhanuSa kI samajhanI caahie| yaha avagAhanA pAMcaveM pAthaDe kI apekSA se kahI gaI hai| prathama pAthaDe meM bAsaTha anuSa aura do hAtha, dusare pAthaDe meM aThahattara dhanuSa ceAthI pRthvInA pAthaDAmAM samajavuM joie, tatyazcAt pAMca dhanuSa ane vIsa a'gulanI pratyeka pAthaDAmAM vRddhi karavI joie. e prakAre vRddhi karatAM karatAM sAtamA pAthaDAmAM khAsaTha dhanuSa ane e hAthanI avagAhanA thAya che. have cothI pRthvInI uttaravaiSkriya avagAhanAnuM pramANa kahevAya che---- pa'kaprabhA pRthvInA nArakAnI uttaravaikriya avagAhanAnuM pramANa ekase paccIsa dhanuSa jANavu joie. A avagAhanA sAtamA pAthaDAmAM maLe che. anya pAthaDAemAM tape tAnA bhavadhAraNIya zarIranI avagAhanAthI khamaNI-khamaNI avagAhanA samajI levI joie. pAMcamI pRthvInA nArakAnA zarIranI avagAhanAnuM pramANu khatAve che dhUmaprabhA pRthvInA nArakAnI bhadhAraNIya zarIrAvagAhanA ekase paccIsa dhanuSanI samajavI joie, A avAhanA pAMcamA pAthaDAnI apekSAe karelI che. prathama pAthaDAmAM khAsaDha dhanuSa ane be hAtha, khIjA pAtraDAmAM aDacotera dhanuSa ane eka vitasti (ve'ta) zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam 725 hastAH, caturthe prastaTe navottaraM dhanuH zatam eko hastaH ekA ca vitastiH, paJcame prastu pUrvottaparimANameva, tathA ca prathame prastaTe pratipAditasya parimANasyoparyupari prastaTe krameNa paJcadazadhanuH sArddhastadvayaprakSepeNa pUrvokta' paJcame prastaTe parimANaM bhavati, tathA coktam- 'socaiva paMcamIe paDhame payaraMmi hoiusseho / paNNarasa dhaNUNi dohatya saGghapayaresu vuDDIya // 1 // tara paMcamae payare usseho dhaNusayaM tu paNavIsaM" sacaiva ca paJcamyAH prathame pratare bhavati utsedhaH / paJcadazadhanUMSi dvau hastau sArdopratareSu vRddhizva || 1|| tathA paJcame pratare utsedho dhanuHzataM tu paJcaviMzatikam // " pUrvoktarItyaiva asyApi gAthAdvayasyArtha spaSTatvAt svayamUhanIyaH, atha paJcamapRthivInairathikottarakhaikriya zarIrAvagAhanA parimANamAha- 'ucaraveubviyA aDDAijjAI aNusavAI' dhUmaprabhA pRthivI nairavikANAmutkRSTena uttaravai kriyAzarIrAvagAhanA arddhattIevaM eka vitarita 'vilAta' tIsare pAthaDe meM tirAnave dhanuSa aura tIna hAtha, cauthe pAthaDe meM eka sau nau dhanuSa eka hAtha aura vitasti tathA pAMcave pAthaDe meM pUrvokta pramANa vAlI avagAhanA hotI hai / isa prakAra pahale pAthaDe meM avagAhanA kA jo pramANa banalAyA gayA hai, usameM anukrama se pandraha dhanuSa tathA aDhAI hAtha milAte jAne se Age-Age ke pAthaDoM kI avagAhanA kA pramANa nikala AtA hai| kahA bhI hai- cauthI pRthvI ke sAtaveM pAthaDe meM nAraka zarIra kI jitanI avagAhanA kahI hai, utanI hI pAMcavIM pRthvI ke prathama pAthaDe meM samajhanI caahie| tatpazcAt pandraha dhanuSa aura aDhAI hAtha pratyeka pAthaDe meM vRddhi karanA cAhie / isa prakAra vRddhi karane se pAMcaveM pAthaDe meM eka sau paccIsa dhanuSa kI avagAhanA hotI haiM / aba pAMcavIM pRthvI ke nArakoM kI uttara vaikriya zarIra kI avagAhanA kA kathana kiyA jAtA hai trIjA pAthaDAmAM trANu dhanuSa ane traNa hAtha, cothA pAthaDAmAM ekase nava dhanuSa, eka hAtha ane vitasti, tathA pAMcamAM pAyaDAmAM, pUrvokta pramANu vALI avagAhanA hAya che. e prakAre pahelA pAthaDAmAM avagAhanAnuM je pramANa batAvyu' che, temAM anukamathI paMdara dhanuSa tathA aDhI hAtha meLavatA javAthI AgaLa-AgaLanA pAthaDAonI avagAhanAnu pramANa nikaLI Ave che. kahyuM paNa ae cothI pRthvInA sAtamA pAthaDAmAM nAraka zarIranI jeTalI avagAhanA kahI che, teTalI ja pAMcamI pRthvInA prathama pADAmAM samajavI joie. tapazcAt paMdara dhanuSa ane aDhI hAthanI pratyeka pAthaDAmAM vRddhi karavI naie. A prakAre vRddhi karavAthI pAMcamA pAthaDAmAM ekase pacIsa dhanuSanI avagAhanA thAya che. have pAMcamI pRthvInA nArAnA uttaravaikriya zarIranI avagAhanAnuM kathana karAya che dhUmaprabhA pRthvInA nArakAnI uttaravaikriya avagAhunA aDhIMsA dhanuSanI samajavI joie, A parimANu pAMcamA pADAnI apekSAthI che. anya pAthamAM pAtapeAtAnA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ 726 prazApanAlne yAni dhanuHzatAni-sArddhadvayadhanuHzatamagantavyA, etacca parimANaM pazcamaprastaTApekSayA'vaseyam, taditareSu prastaTeSu nijanijabhadhAraNIyApekSayA dviguNaM dviguNamavagantavyam, atha SaSThayAH pRthivyA nairayikazarIrAvagAhanAmAnamAha-'tamAe bhavadhAraNijjA aDAijjAI dhaNUsayAI' tamAyAH pRthivyA nairayikANAM bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA utkRSTena arddhatRtIyAni dhanu:zatAni-sArddhadvayadhanu zatamavagantavyam, etacca parimANaM tRtIyaprastaTApekSayA pratyetavyam, prathame prastaTe tu paJcaviMzatyadhikaM dhanuH zatam, dvitIye prastaTe tu sArddhasaptAzItyadhikaM dhanu:zatam, tRtIyaprastaTe punaH pUrvoktaparimANameva, tathA ca prathama prastaTe pratipAditasya parimANasyoparyupariprastaTe sArddhadviSaSTidhanuHprakSepeNa tRtIye prastaTe pUrvokta parimANamupapadyate, tathA coktam-'so cevaya chaTThIe paDhame payaraMmi hoi usseho| bAvaTTivaNuyasaDA payare payare ya buDDIo ___ dhUmaprabhA pRthvI ke nArako kI uttara vaikriya avagAhanA aDhAI sau dhanuSa kI samajhanI caahie| yaha parimANa pAMcaveM pAthaDe kI apekSA se hai| anya pAthaDoM meM apane-apane bhavadhAraNIya avagAhanA ke pramANa se dugunA-dugunA avagAhanA pramANa jAnanA caahie| aba chaThI pRthvI ke nArakoM kI avagAhanA kA pramANa kahA jAtA hai-tamA nAmaka chaThI pRthvI meM zarIra kI utkRSTa avagAhanA aDhAI sau dhanuSa kI hotI hai| yaha avagAhanA parimANa tIsare pAthaDe kI apekSA se hai| pahale pAthaDe meM eka sau paccIsa dhanuSa kI, dUsare pAthaDe meM eka sau sADhe sattAsI dhanuSa kI aura tIsare pAthaDe meM pUrvokta pramANa vAlI-avagAhanA hai| pahale pAthaDe meM ava. gAhanA kA jo parimANa kahA gayA hai, usameM sADhe bAsaTha dhanuSa pratyeka pAthaDe meM sammilita karane se tIsare pAthaDe meM uparyukta parimANa siddha ho jAtA hai| isa prakAra pahale pAthaDe meM avagAhanA kA jo parimANa batalAyA gayA hai, usameM Upara-Upara ke pAthaDe meM sADhe pAsaTha pratyeka meM baDhA dene para tIsare pAthaDe meM bhavadhAraNIya avagAhanAnA pramANuthI bamaNuM-bamaNuM avagAhanAnuM pramANa jANavuM joIe. have chaThThI pRthvInA nArakonI avagAhanAnuM pramANa kahevAya che tamAnAmaka idro pRthvImAM zarIranI utkRSTa avagAhanA aDhIse dhanuSanI hoya che. A avagAhanAnuM parimANa trIjA pAthaDAnI apekSAthI che. pahelA pAthaDAmAM eka paccIsa dhanuSanI, bIjA pAthaDAmAM eka sADIsatyAsI dhanuSanI, trIjA pAthaDAmAM pUrvokta pramANu vALI avagAhanA samajavI. pahelA pAthaDAmAM avagAhanAnuM je parimANu kaheluM che, temAM sADA bAsaTha dhanuSa pratyeka pAthaDAmAM saMmilita karavAthI trIjA pAthaDAmAM upayukta parimANu siddha thaI jAya che. e prakAre pahelA pAthaDAmAM avagAhananuM je parimANa batAveluM oM temAM uparanA pAthaDAmAM sADA bAsaTha darekamAM vadhAravAthI trIjI pAthaDAmAM ulikhita pramANu nipaja thAya che. kahyuM paNa che-pAMcamI pRthvInA pAMcamAM pAghaDAmAM avagAhanAnuM zrI prazAyanAsUtra :4
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 0 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam 727 ||1||chtttthiie taiyapayare do saya paNNAsayAhauti" sa caiva ca SaSThayAH prathame pratare bhavati ussedhaH / dvApaSTi dhanUMSi sArdAni pratare pratare ca vRddhayaH // 1 // SaSThayAM tRtIyapratare dvizataM paJcAzat bhavanti, asyA api sArddhagAthAyA arthaH spaSTaH, atha SaSThapRthivyA nairayikANAmutkRSTe. nottaravaikrizarIrAvagAhanAparimANamAha-'uttaraveuvviyA paMcadhaNusayAI tamaHprabhApRthivInairayikANAmutkRSTena uttaravaikriyAzarIrAvagAhanA paJcadhanuHzatAni avagantavyA, etadapi parimANaM tRtIya prastaTApekSayA'vagantavyam, prathamadvitIyayoH prastaTayostu svasvabhavadhAraNIyApekSayA dviguNaM dviguNamavase yam 6, athAdhaHsaptamapRthivyAH zarIrAvagAhanAmAnamAha-'ahe sattamAe bhavadhAraNijjA paMca dhaNusayAiM evaM ukkoseNe' adhaHsaptamyAH pRthivyA nairayikANAM bhavadhAraNIyA. zarIrAvagAhanA utkRSTena paJcadhanuHzatAni avase yA ityevamutkRSTenoktA 'uttarave ubviyA dhaNusahassaM' adhaHsaptamapRthivInairayikasya uttarakriyA zarIrAvagAhanA tu dhanuH sahasram avaseyA, ullikhita pramANa niSpanna hotA hai / kahA bhI hai-pAMcavIM pRthvI ke pAMcaveM pAthaDe meM avagAhanA kA jo pramANa kahA hai, vahI pramANa chaThI pRthvI ke prathama pAthaDe meM hotA hai| tatpazcAtU pratyeka pAthaDe meM sADhe bAsaTha dhanuSa milAnA caahie| aisA karane se chaThI pRthvI ke tIsare pAthaDe meM aDhAI sau dhanuSa kI avagAhanA siddha hotI hai| ___ aba chaTThI pRthvI ke nArakoM kI utkRSTa uttara vaikriya avagAhanA kA parimANa kahate haiM-chaThI tamA pRthvI ke nArakoM kI utkRSTa uttara vaikriya avagAhanA pAMca sau dhanuSa kI samajhanI caahie| yaha parimANa bhI tIsare prastara kI apekSA se kahA gayA hai| prathama aura dvitIya prastara meM apane-apane bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA se dugunI-dugunI avagAhanA hotI hai| ___ aba sAtavIM pRthvI ke nArakoM ke zarIra kI avagAhanA kahI jAtI hai-sAtavIM pRthvI ke nArakoM kI utkRSTa bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA pAMca sau dhanuSa kI kahI gaI hai aura uttara vaikriya avagAhanA eka hajAra dhanuSa kI hotI hai| je pramANa kahyuM che, teja pramANa chaThThI pRthvane prathama pAthaDAmAM hoya che. tatpazcAta pratyeka pAthaDAmAM sADI bAsaTha dhanuSa meLavavAM joIe. ema karavAthI charI pRthvInA trIjA pAthaDAmAM aDhIse dhanuSanI avagAhanA siddha thAya che. have chaThTho pRthvInA nArakanI utkRSTa uttarakriya avagAhanAnuM parimANa kahe che chaThThI tamA pRthvInA nArakanI utkRSTa uttarakriya avagAhanA pAMcase dhanuSanI samajavI joIe A parimANa paNa trIjA prastaranI apekSAthI kahela che. prathama ane dvitIya prastaramAM pita-potAnA bhavadhAraNIya zarIranI avagAhanAthI bamaNI-khamaNa avagAhanA hoya che. have sAtamI pRthvInA nArakenA zarIranI avagAhana kahevAya che sAtamI pRthvInA nArakanI utkRSTa bhavadhAraNIya zarIravagAhanA pAMcaso dhanuSanI kahelI che ane uttarakiya avagAhanA ekahajAra dhanuSanI hoya che. zrI prApana sUtra:4
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ 728 prajJApanAne atra sarvatra ratnaprabhAdinairayikANAM jaghanyena bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA azulAsaMkhyeyamAgapramANA, uttaravaikriyA zarIrAvagAhanA tu aGgulasya saMkhyeyabhAgapamANA abaseyetyabhiprAyeNAha'jahaNjeNaM bhavadhAraNijjA aMgulassa asaMkhejjaibhAga, uttarave utriyA aMgulamsa saMkhejjaibhAge' jaghanyena sarveSAM nairapikANAM bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtram, uttaravaikriyA zarIrAvagAhanAtu agulasya saMkhyeyabhAgamAtramavagantavyetibhAvaH, gautamaH pRcchati'tirikkhajoNiyapaMciMdiya veubviyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNasA.' he bhadanta ! tiryagyonikapaJcendriyavaikriyazarIrasya khalu kiM mahAlayA-kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjaimArga ukkoseNaM joyaNasayapuhutta' jaghanyena aGgulasya saMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTena yojanazata prathaktvama, tiryagyonikapaJcendriyavaikriyazarIrAvagAinA abaseyA tirazcAm yojanazata pRthaktvAdadhikaM vaikriyazarIrAvagAhanAkaraNazakterabhAvAt, gautamaH pRcchati-'maNuspta paMciMdiyaveudhviya ratnaprabhA Adi samasta pRthiviyoM ke nArakoM kI jaghanya avadhAraNIya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura uttara daikriya zarIrAvagAhanA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai, isa abhiprAya se kahate haiM-saba nArakoM kI jaghanya bhavadhAraNIya zarIrAvagAhano aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kI tathA uttara vaikriya zarIrAvagAhanA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga mAtra kI samajhanI caahie| gautamasvAmI-he bhagavan ! tiryagyonika paMcendriya vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI bar3I kahI hai ? bhagavAn-he gautama ! tirthaca paMcendriya ke vaikriya zarIra kI jaghanya avagahanA aMgula ke saMkhzataveM bhAga kI aura utkRSTa sau pRthaktva yojana kI zarIrAvagAhanA kahI gaI hai| tiryaMcoM meM sau pRthaktva yojana se adhika kI vikriyA karane kI zakti nahIM hotii| ratnaprabhA Adi samasta pRthiviyenA nArakanI jaghanya bhavadhAraNIya avagAhanA AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa hoya che ane uttarakriya zarIravagAhanA agalanA saMkhyAmAM bhAganI hoya che, A abhiprAyathI kaDe che-badhA nArakenI jaghanya bhavadhAra. eNIya zarIravagAhanA aMgulane asaMkhyAtama bhAgamAtra tathA uttarakriya zarIravagAhanA AMgaLanA saMkhyAmAM bhAgamAtranI samajavI joIe. zrIgautama svAmI-he bhagavana ! tiryanika paMcendriya vaizirIranI avagAhanA keTalI maTI kahI che? zrIbhagavAna- he gautama! tiryaMca paMcendriyanA vaikriya zarIranI jaghanya avagAhanA aMgulanA saMkhyAmAM bhAganI ane ukRSTa se pRthakatva jananI zarIravahagAnA kahelI che. tiryAmAM se pRthakatva janathI adhikanI vikriyA karavAnI zakti nathI hotI, zrI. prAyana sUtra:4
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 21 sU0 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam sarasaNaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?' he bhadanta ! manuSyapaJcendriyavaikriyazarIrasya kiM mahAlayA - kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha - ' goyamA !" he gautama ! 'jahaodi aMgulassa saMkhejjai bhAgaM, ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasaya sahassa' jaghanyena aGgulasya saMkhyeyabhAgamAtram utkRSTena sAtirekaM yojanazatasahasraM yAvad manuSyapazcendriyavaikriyazarIrasya zarIrAvagAhanA prajJatA, viSNukumArAdInAM tathA pratIteH, gautamaH pRcchati - 'asurakumArabhavaNavAsideva paMceMdiyaveubviyasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAlayA sarIrogAhaNA paNNattA ?' he bhadanta ! asurakumAra bhavanavAsidevapaJcendriyavaikriyazarIrasya khalu kiM mahAlayA - kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'asurakumArANAM devA duvihA sarIrogAhaNA paNNattA' asurakumArANAM devAnAM dvividhA zarIrAvagAhanA prajJaptA 'taM jahA - bhavadhAraNijjA ya uttaraveucciyAya' tadyathA - bhavadhAraNIyA ca uttarakhaikriyAcAsurakumArANAM zarIrAvagAhanA prajJaptA ' tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM saca rayaNIo' tatra khalu bhavadhAraNIyottaravaikriyAmadhyeyA'sau 729 tatara - he bhagavan ! manuSya paMcendriya ke vaikriya zarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI gaI hai ? bhagavAn - he gautama! manuSya paMcendriya ke vaikriyazarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke saMkhyAtabhAga mAtra kI tathA utkRSTa kucha adhika eka lAkha yojana kI kahI hai / viSNukumAra Adi kI itanI avagAhanA pratIta hai / gautamasvAmI - bhagavan ! asura kumAra bhavanavAsI devoM paMcendriyoM ke vaikriya zarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI hai ? bhagavAn he gautama! asura kumAra devoM kI zarIrAvagAhanA do prakAra kI kahI hai, vaha isa prakAra hai - avadhAraNIya aura uttara vaikriya / ina donoM prakAra kI avagAhanAoM meM jo bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA hai, vaha jaghanya aMgula ke zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! manuSya pAMcendriyanA vaikriya zarIranI avagAhanA keTalI meATI kahevAyelI che? zrIbhagavAna-he gautama ! manuSya pAMcendriyanA vaikriyazarIranI jaghanya avagAhanA aMzulanA saMkhyAta bhAgamAtranI tathA utkRSTa kAMika adhika eka lAkha ceAjananI kahI che. viSNukumAra AdinI ATalI avagADunA pratIta che. zrIgautama svAmI-De bhagavan ! asurakumAra bhavanavAsI deva pAMcendriyAnI vaikriya zarIranI avagAhanA kaiTalI mATI kahI che ? zrIbhagavAn--he gautama ! surakumAra devAnI zarIrAvagAhanA e prakAranI kahI che, te A prakAre-bhavadhAraNIya ane uttaravaikriya A banne prakAranI avagAhanAomAM je bhavadhAraNIya zarIrAvagADunA che, te jaghanya AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI che ane utkRSTa sAta pra0 92 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ 730 - -- % CELE - - - -- prajJApanAce bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA bhavati sA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtram utkRSTena sapta ratnayo'vaseyA, 'tattha NaM jA sA uttaraveubbiyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjaibhAga, ukoseNaM joyaNasayaptahassaM tatra khalu-bhavadhAraNIyottarakriyAmadhyeyA'sau uttaravaikriyA zarIrAvagAhanA uktA sA jaghanyena aGgulasya saMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTena yojanazatasahasraM-lakSayojanam yAvad avagantavyA, 'evaM jAva thaNiyakumArAgaM' evam-anurakumAroktarItyA yAvatnAgakumArasuvarNakArAgnikumAra vidyutkumArodadhikumAradvIpakumAra dikkumAra pAnakumArasta nitakumArANAmapi bhavadhAraNIyA, uttaravaikriyA ca zarIrAvagAhanA prajJaptA, tatra bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTena saptaratnayaH, uttaravaikriyA tu jaghanyena agulasya saMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTena yojanazatasahasram avase yeti bhAvaH, 'evaM ohiyANaM vANamaMtarANa' evam-asurakumArAdInAmiva audhikAnAm-samuccayAnAM vAnavyantarANAmapibhavadhAraNIyA uttaravaikriyAM ca zarIrAvagAhanA prajJaptA tatra bhavadhAraNIyA jaghanyena aGgulasyA saMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTena saptaratnayaH, uttaravaikriyA zarIrAvagAhanA tu jaghanyena aGgulasyaasaMkhyAtave bhAga kI hai aura utkRSTa sAta hAtha kI hotI hai| aura jo uttaravaikriya avagAhanA hai, vaha jaghanya aMgula ke saMkhyAtave bhAga kI tathA utkRSTa eka lAkha yojana kI kahI gaI hai| isI prakAra nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidyutkumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, dikkumAra, pavanakumAra aura stanita kumAra bhavanavAsI devoM kI bhI bhavadhAraNIya aura uttara vaikriya zarIrAvagAhanA kahI gaI hai| unameM se avadhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAkave bhAga kI aura uskRSTa sAta hAtha kI hotI hai / uttaravaikriya avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa eka lAkha yojana kI jAnanI caahie| asurakumAra adi ke samAna samuccaya vAnavyantaroM kI bhI-avagAhanA do prakAra kI hai-bhavadhAraNIya aura uttara vaikriya / inameM jo bhavadhAraNIya avagAhanA hai, vaha jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa sAta hAtha hAthanI hoya che. ane je uttarakriya avagAhanA che, te jaghanya AMgaLanA saMkhyAmAM bhAganI tathA utkRSTa eka lAkha jananI kahelI che. e ja prakAre nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vighukumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra dikumAra, pavanakumAra, ane svanitakumAra, bhavanavAsI devenI paNa bhavadhAraNIya ane uttarakiya zarIravagAhanA kahelI che. teomAMthI bhavadhAraNIya zarIravagAhanA jaghanya AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI ane ukaSTa sAta hAthanI hoya che. uttarakriya avagAhanA jaghanya AMgaLanA saMkhyAmAM bhAganI ane utkRSTa ekalAkha jananI jAgavI joIe. asurakumAra AdinA samAna samuccaya vAnacantaranI paNa-avagAhanA be prakAranI che-bhavadhAraNIya ane uttavaikriya. temAM je bhavadhAraNIya avagAhanA che, te jaghanya AMga zrI. prshaan| sUtra:4
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU. 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam 731 saMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTena yojanazatasahasramavagantavyA, 'evaM joisiyANavi' evama-asurakumAroktarItyaiva jyotiSkANAmapi bhavadhArANIyA uttaravaikriyA ca zarIrAvagAhanA prajJaptA, tatra bhavadhAraNIyA azulasyAsaMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTena sapta ratnayaH, uttaravaikriyA punaH zarIrAvagAhanA jaghanyena aGgulasya saMkhyeyabhAgamAtram utkRSTena yojanazatasahasramavagantavyA, 'sohammIsANadevANaM evaM ceva' saudharmazAnadevAnAM zarIrAvagAhanA evaJcaiva-asurakumAroktarItyaiva bhavadhAraNIyA, uttaravaikriyA ca prajJaptA, tatra bhavadhAraNIyA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtram, utkRSTena saptaratnayaH, uttaravaikriyA ca jaghanyena agulasya saMkhyeyabhAgamAtram utkRSTena yojanazatasahasram avaseyA, tathA-cAsurakumArAdInAM stanitakumAraparyantAnAM vAnavyantarANAM jyotiSkANAM saudharmezAnadevAnAM pratyekaM jaghanyena bhavadhAraNIyA vaikriyazarAvagAhanA agulA kI kahI gaI hai-uttara vaikriya avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAta bhAga kI aura utkRSTa eka lAkha yojana kI kahI hai| __ isI prakAra jyotiSka devoM kI avagAhanA bhI bhavadhAraNIya aura vaiphiya ke bheda se do prakAra kI hai| unameM se bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya aMgula ke asaM. khyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa sAta hAtha kI hotI hai| uttaravaikriya avagAhanA jaghanya saMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa eka lAkha yojana kI jAnanI caahie| saudharma aura IzAna devoM kI zarIrAvagAhanA bhI asurakumAroM kI taraha do prakAra kI hai-bhavadhAraNIya aura uttara vaikriya / inameM se bhavadhAraNIya atha. gAhanA jaghanya agula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa sAta hAtha kI hotI hai| uttara vaiphriya avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAta bhAga kI aura utkRSTa eka lAkha yojana kI hotI hai| isa prakAra asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka saSa bhavanavAsI LanA asaMkhyAtamA bhAganI ane utkRSTa sAta hAthanI kahelI che. uttarakriya avagAhanA jaghanya aMgulanA saMkhyAtabhAganI ane utkRSTa eka lAkha jananI kahI che. eja prakAre tiSkanI avagAhanA paNa bhavadhAraNIya ane uttarakriyanA bhedathI be prakAranI kahI che. temanAmAMthI bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAganI ane utkRSTa sAta hAthanI hoya che. uttaravaikriya avagAhanA jaghanya saMkhyAmAM lAganI ane utkRSTa eka lAkha ejananI jANavI joIe. saudharma ane izAna devenI zarIravagAhanA paNa asurakumAranI jema be prakAranI kahI che--bhavadhAraNIya ane uttarakriya. temanAmAMthI bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAganI ane utkRSTa sAta hAthanI hoya che. uttarakriya avagAhanA jaghanya AMgaLanA saMkhyAtamA bhAganI ane utkRSTa ekalAkha jananI heya che. e prakAre asurakumArathI laIne svanitakumAra sudhI badhA bhavanavAsI devAnA. zrI. praapn| sUtra:4
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre saMkhyeyabhAgapramANA sA cotpattiprathamasamaye avaseyA, utkRSTena saptaratnayaH, uttaravaikriyA punajaghanyena aGgulasya saMkhyeyabhAgamAtrapramANA, utkRSTena yojanazatasahasramavagantavyA, kintu - 'uttarave ubviyA jAva accuo kappo' uttaravai kriyAzarIrAvagAhanA tAvad vaktavyA, yAvadacyutaH kalpaH, tataH paramuttaravai kriyAyA asaMbhavAt, tatra sarvatra uttaravaikriyA zarIrAvagAhanA jaghanyena agulasya saMkhyeyabhAgamAtrapramANA, utkRSTena tu yojanazatasahasramuktarotyaiva bodhyA parantu bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA vicitrA bhavati atastAM pArthakyenAha - 'NavaraM saNakumAre bhavadhAraNijjA jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukko seNaM cha rathaNIo' navaram - asurakumArAdi saudharmezAnAntApekSayA vizeSastu sanatkumAre kalpe bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA jaghanyena aGgulasyAdevoM ke, vAnavyantaroM ke, jyotiSkoM ke tathA saudharma aura IzAna devoM ke vaikriya zarIra kI jaghanya bhavadhAraNIya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai / yaha avagAhanA utpatti ke prathama samaya meM pAI jAtI hai / utkRSTa avagAhanA sAta hAtha kI hai| uttara vaikriya avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa eka lAkha yojana kI samajhanI caahie| kintu uttaravaikriya avagAhanA acyuta kalpa taka hI kahanI caahie| usake Upara graiveyaka vimAnoM tathA anuttara vimAnoM ke deva vikriyA nahIM karate haiN| vahAM uttaravaikriyazarorAvagAhanA sarvatra jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI utkRSTa eka lAkha yojana kI kahI gaI hai / kintu bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA alaga-alaga prakAra kI hotI hai| use dikhalAte haiM asurakumAroM se lekara saudharma aura IzAna kalpa taka ke devoM kI jo avagAnA Upara kahI gaI haiM, usase vizeSatA yaha hai ki sanatkumAra kalpa meM bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa byAnabhyantarAnA, jayeSkAnA tathA saudhamapune IzAna devenA vakriyazarIranI jaghanya bhavadhAroya avagAhanA AMgaLanA asa`khyAtamA bhAganI hAya che. A avagAhanA utpattinA prathama samayamAM jovAmAM Ave che. utkRSTa avagAhanA sAta hAthanI che, uttaravaikriya avagAhanA jaghanya AMgaLanA saMkhyAtamA bhAganI ane utkRSTa ekalAkha ceAjananI samajavI joie. kintu uttaravaikriya avagAhanA abhyutakalpa sudhI jahevI joie. tenA upara traiveyaka vimAnA tathA acyuta vimAnenA deva vikriyA karatA nathI. tyAM uttaravaikriya zarIrAvagAhanA satra jaghanya AMgaLanA sa khyAtamA bhAganI ane utkRSTa eka lAkha ceAjananI maDhulI che krintu bhavadhAraNIya zarIranI avagAhanA alaga alaga prakAranI hoya che. te batAve che- asurakumArAthI laIne saudharma ane IzAna kalpa sudhInA devAnI je avagAhanA Upara kahelI che, tenAthI vizeSatAe che ke sanakumAra kalpamAM bhavadhAraNIya zarIranI avagAhanA jaghanya azulanA asaMkhyAtamA bhAganI ane utkRSTa cha hAthanI hAya che. 732 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 21 sU0 6 vaikriyazarIra saMsthAna nirUpaNam 733 saMkhyeyabhAgamAtram, SaDraratnayo'vagantavyA evaM mAhiMdevi evam - sanatkumAroktarItyA mAhendre'pi kalpe bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtram utkRSTe tu patnayo'vaseyA, etacca parahastaparimANaM saptasAgaropamasthiti devApekSayA'va seyam, dvayAdi SaT sAgaropamaparyantasthitikeSu tu yeSAM sanatkumAramAhendrakalpayo dve sAgaropame sthitisteSAmutkRSTena bhavavAraNIyA paripUrNa saptahastapramANA zarIrAvagAhanA, yeSAM trINIsAgaropamANi sthitisteSAM SahastAH catvArohastasyaikAdaza bhAgAtha, yeSAM catvAri sAgaropamANi sthitisteSAM SaihastAstrayazca hastasyaikAdazabhAgAH yeSAM paJcasAgaropamANi sthitisteSAM SaihastAH dvau hastasyaikAdazabhAgau, yeSAM SaTUsAgaropamANi sthitisteSAM SaDhastAH ekaca hastasyaikAdazabhAgaH yeSAM punaH paripUrNAni saptasAgaropamANi sthitisteSAM paripUrNAH SaDhastA bhavadhAraNIyA zarIrAva vAhanA avagantavyA, tathAcoktam- 'ayaratigaMThiha jesiM saNakumAre tahava mArdide / chaha hAtha kI hotI hai / isI prakAra mAhendra kalpa meM jaghanya aMgula ke asaM khyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa chaha hAtha kI avagAhanA hai / avagAhanA kA yaha chaha hAtha kA jo pramANa kahA gayA hai so sAta sAgaropama kI sthiti vAle devoM kI apekSA se samajhanA caahie| jina devoM kI sthiti do sAgaropama se chaha sAgaropama taka hai, unakI avagAhanA isa prakAra hai - sanatkumAra aura mAhendra kalpa meM jina devoM kI sthiti do sAgaropama kI hai, unakI bhavadhAraNIya avagAhanA pUrNa sAta hAtha kI hotI hai, jina kI sthiti tIna sAgaropama kI hai unakI avagAhanA chaha hAtha kI aura eka hAtha ke bhAga kI hai| jina kI sthiti cAra sAgaropama kI hai, una kI chaha hAtha aura eka hAtha ke hAtha kI haiN| jina kI sthiti pAMca sAgaropama kI hai, unakI sthiti chaha hAtha aura eka hAtha ke bhAga kI hai| jina kI sthiti chaha sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA chaha hAtha aura bhAga kI hai| jina kI sthiti pUre sAta sAgaropama kI hai, unakI pUrI chaha hAtha kI eja prakAre mAhendra kalpamAM jadhanya aMzulanA asaMkhyatamA bhAganI ane utkRSTa che hAthanI avagAhanA che. avagAhanAnA cha hAthanu je pramANa kahelu' che te sAta sAgare pa manI sthitivALA devAnI apekSAe samajavu joIe. je deveAnI sthiti e sAgaropamathI cha sAgaropama sudhInI che, temanI avagAhanA A prakAre che-"sanatkumAra ane mAhendra pamAM je devAnI sthiti e sAgarApamanI che, temanI bhavadhArIya avagAhanA pUrNa sAta hAthanI DaeNAya che. jemanI sthiti traNa sAgarApamanI che, temanI avagAhanA cha hAthatI ane eka hAthra 4 bhAganI che jemanI sthiti cAra sAgarIpamanI che, temanI cha hAtha ane eka hAthanA tI che. jemanI sthiti pAMca sAgarApamanI che, temanI sthiti cha hAtha ane ekahAthanA bhAganI che, jemanI sthiti cha sAgaropamanI che. temanI avagAhanA cha hAtha ane dda bhAganI che, jemanI sthiti purA sAta sAgaropamanI 11 11 3 11 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ 734 prazApanAine rayaNI chakaMtesi bhAga caukkAhiyaM deho // 1 // tatto ayare ayare bhAgo ekeko paDai jApa / sAgarasattaThiINaM rayaNI chakaMtaNupamANaM" // 2 // iti, 'baMmaloyalaMta gesu paMcarayaNIo' brahmalokalAntakakalpayoH utkRSTena bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA paJcaratnayo'vaseyA, etacca parimANaM pazcaratnimA lAntake caturdazasAgaropamasthitikadevApekSayA avagantavyam, taditarasAgaropamasthitikeSu madhye tu yeSAM brahmaloke saptasAgaropamANi sthitisteSAM paDaratnayaH paripUrNA bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA, yeSAmaSTau sAgaropamANi sthitisteSAM paJcahastAH padahasta syaikAdaza bhAgAH yeSAM navasAgaropamANi sthiti steSAM paJcahastAH paJcahastasyaikAdazabhAgAH, yeSAM dazasAgaropamANi sthitisteSAM paJcahastAzcatvArazca hastasyaikAdaza bhAgAH, lAntake'pi yeSAM daza sAgaropamANi sthitisteSAmutkRSTena paJcahastAzcatvArazca hastasyaikAdazaavagAhanA hai / kahA bhI hai-tIsarA sanatkumAra aura mAhendra kalpa meM jina devoM kI sthiti tIna sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA chaha hAtha kI aura eka hAtha ke bhAga kI hotI hai| tatpazcAt pratyeka eka sAgaropama kI sthiti meM ekaeka bhAga kama hotA jAtA hai| yAvat sAta sAgaropama kI sthiti vAloM kI avagAhanA pUre chaha hAtha kI hotI hai| brahmaloka aura lontaka kalpa meM uskRSTa bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA pAMca hAtha kI jAnanI caahie| yaha pAMca hAtha kI jo zarIrAvagAhanA kahI hai lAntaka kalpa meM caudaha sAgaropama kI sthiti vAle devoM kI apekSA se samajhanI caahie| anya prakAra kI sthiti vAloM meM jina devoM kI brahmaloka kalpa meM sAta sAgaro pama kI sthiti hai, unakI bhavadhAraNIya avagAhanA pUre chaha hAtha kI hotI hai| jina kI sthiti ATha sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA pAMca hAtha aura hAtha kI hotI hai / jina kI sthiti nau sAgaropama kI hotI hai| unakI pAMca hAtha che, temanI purI cha hAthanI avagAhanA che. kahyuM paNuM che-sanakumAra ane mahendra kapamAM je devanI sthiti traNa sAgarepanI che, temanI avagAhanA cha hAthanI ane eka hAthanA * bhAganI hoya che. tatpazcAt pratyeka eka sAgaropamanI sthitimAM eka eka bhAga ocho thaI jAya che yAvat sAta sAgaropamanI sthitivALAonI avagAhanA purA cha hAthanI heya che. brahmaka lAntaka ka9pamAM utkRSTa bhavadhAraNIya zarIravagAhanA pAMca hAthanI jANavI nae. A pAMca hAthanI je zarIravagAhanA kahI te lAntaka kapamAM cauda sAgaregamanI sthitivALA devanI apekSAthI samajavI joIe. anya prakAranI sthitivALAeAmAM, je nI brahmaleka kalpamAM sAta sAgaremanI sthiti che, temanI bhavadhAraNIya avagAhanA parA cha hAthanI hoya che. jemanI sthiti ATha sAgaropamanI che. temanI avagAhanA pAMca hAtha ane je hAthanI hoya che. jemanI sthiti nava sAgaropamanI hoya che, temanI pAMca hAtha = hAthanI avagAhanA che. jemanI rithati daza sAgaropamanI che, temanI avagA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam bhAgAH yeSAmekAdazasAgaropamANi lAntake sthitisteSAM paJca hastAstrayo hastasyaikAdazabhAgAH, yeSAM dvAdazasAgaropamANi sthitisteSAM paJcahastA dvau hastasyaikAdazabhAgau ca yeSAM trayodazasAgaropamANi sthitisteSAM paJcahastA ekoharatasyaikAdazabhAgazca yeSAM punazcaturdazasAgaropamANi sthitisteSAM paripUrNA paJcahastA bhatradhAraNIyA zarIrAvagAhanA avaseyeti bhAvaH, 'mahAsukasahassA reSu cattAri rayaNIo' mahAzukrasahasrArakalpayo rutkRSTena bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA catvAro ratnayo'vaseyA, etacca catUratniparimANaM sahasrAragatASTAdaza sAgaropamasthikadevApekSayA avagantavyam, taditarasAgaropamasthitikeSu madhye yeSAM mahAzukre kalpe caturdaza sAgaropamANi sthitisteSAmutkRSTena bhavadhAraNIyA paripUrNAH paJcahastAH yeSAM paJcadazasAgaaura eka hAtha ke gyArahavAM bhAga kI avagAhanA hai| jinakI sthiti daza sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA pAMca hAtha aura hAtha kI hai| lAntaka kalpa meM bhI jina devoM kI sthiti daza sAgaropama kI hai, unakI utkRSTa avagAnA pAMca hAtha aura hAtha kI hotI hai| jina kI sthiti gyAraha sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA pAMca hAtha aura hAtha kI hai| jina kI sthiti teraha sAgaropama kI hai, unakI sthiti pAMca hAtha aura hAtha kI hotI hai / jina kI sthiti caudaha sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA pUre pAMca hAtha kI hotI hai / yaha bhavadhAraNIya avagAhanA kA pramANa hai / 3 99 11 16 99 zrI prajJApanA sUtra : 4 735 mahAzukra aura sahasrAra kalpa meM bhavadhAraNIya zarIra kI utkRSTa avagAhanA cAra hAtha kI hotI hai / yaha cAra hAtha kI avagAhanA sahasrAra kalpa ke aThAraha sAgaropama kI sthiti vAle devoM kI apekSA se hai / anya sthiti vAle devoM meM se mahAzuka kalpa meM jina devoM kI sthiti caudaha sAgaropama kI hai, unakI utkRSTa bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA pUre pAMca hAtha kI hotI hai| jina kI sthiti pandraha hanA pAMca hAtha nI che. lAntaka kalpamAM paNa je devAnI sthiti daza sAgarApamanI che temanI utkRSTa avagAhanA pAMca hAtha 4 hAthanI DAya che. jemanI sthiti agIyAra sAgaropamanI che. temanI avagAhanA pAMca hAtha - hAthanI DAya che. jenI sthiti khAra sAgarApamanI che. temanI avagAhanA pAMca hAtha ane nI che. jemanI sthiti tera sAgaropamanI che, temanI sthiti pAMca hAtha ane 6 eka hAyanA agyAramA bhAganI DAya che jenI sthiti cauda sAgarApamanI che, temanI avagahanA pUrA pAMca hAyanI DAya che. A bhavadhAraNIya avagAhanAnuM pramANa che. mahAzuSka ane sahasrAra 495mAM bhavadhAraNIya zarIranI utkRSTa avagAhanA cAra hAthanI DAya che. A cAra hAthanI avagAhanA sahasrAra kalpanA aDhAra sAgare pamanI sthitivALA devAnI apekSAe che. anya sthitivALA devAmAMthI mahAzuka kalpamAM je devAnI sthiti cauda sAgaropamanI che, temanI utkRSTa bhavadhAraNIya zarIrAvagADunA pUrA
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ D 736 prakSApanAsane ropamANi sthitisteSAM catvAro hastAstrako hastasyaikAdazabhAgAzca, yeSAM SoDaza sAga ropamANi sthitisteSAM catvAro hastA dvau hastasyaikAdazabhAgau ca, yeSAM saptadaza sAgaropamANi sthitisteSAM catvAro hastA eko hastasyai kAdazabhAgazca, sahastrAre'pi yeSAM saptadaza sAgaro. mANi sthitisteSAM tAvatyeva bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA abaseyA, yeSAM punaH sahasrAre paripUrNAni aSTAdazasAgaropamANi sthitisteSAM paripUrNAzcatvAro hastAH bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhaneti bhAvaH, 'ANayapANaya AraNa accuesu tiNNisyaNIo' AnataprANatAraNAcyuteSu kalpeSu trayoratnaya utkRSTena bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA prajJaptA, etaca parimANam acyute kalpe dvAviMzatisAgaropamasthitikadevApekSayA draSTavyam, taditaravAgaropamasthitikeSu madhye yeSA mAnate'pi kalpe paripUrNAni kizcitsamadhikAji cASTAda zasAgaropamANi sthitisteSAM paripUrNAzcatvAro hastA utkRSTena bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA bhavati, yeSAM tu ekonaviMzatiH sAgaropama kI hotI hai, unakI avagAhanA cAra hAtha aura hAtha kI hotI hai jina kI sthiti solaha sAgaroema kI hai, unakI-cAra hAtha aura hAtha kI avagAhanA hotI hai| jinakI sthiti sadaraha sAgaropasa kI hai, una kI avagA. hanA cAra hAtha aura, hAtha kI hotI hai| sahasrAra kalpa meM bhI jina devoM kI sthiti sataraha sAgaropama kI hai, unakI bhavadhAraNIya avagAhanA utanI hI samajhanI caahie| sahasrAra kalA meM jina kI sthiti pUre aThAraha sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA pUre cAra hAtha kI samajhanI caahie| Anata, prANata, AraNa aura acyuta kalpoM meM utkRSTa bhavadhAraNIya avagA. hanA tIna hAtha kI hotI hai| yaha avagAhanA kA pramANa acyuta kalpa meM bAIsa sAgaropama kI sthiti vAle devoM kI apekSA se samajhanA caahie| anya sthiti vAloM meM se, Anata kalpa meM bhI jina kI sthiti pUre aThAraha sAgaropama kI yA pAMca hAthanI hoya che, jemanI sthiti paMdara sAgaropamano hoya che, emanI avagAhanA cAra hAtha ane je hAthano hoya che. jemanI sthiti seLa sAgaropamanI che, temanI cAra hAtha ane 3 hAthanI avagAhanA hoya che. jemanI sthiti sattara sAgaropamanI che, temanI avagAhane cAra hAtha ane ? hAthanI hoya che. sahastrAra kalapanA paNa je devenI sthiti sattara sAgaropamanI che, temanI bhavadhAraNIya avagAhanA teTalI ja samajavI joIe. sahastra 2 kapamAM jemanI sthiti pUrA aDhAra sAgaropamanI che, temanI avagAhanA pUrA cAra hAthanI samajavI joIe. Anata, prANata, AraNa ane azruta ka9pamAM utkRSTa bhavadhAraNIya avagAhanA traNa hAthanI hoya che. A avagAhanAnuM pramANa azruta kalpamAM bAvIsa sAgaropamanI sthiti vALA devanI apekSAe samajavI joIe. anya sthitivALAomAMthI Anata ka9pamAM paNa jemanI sthiti pUrA aDhAra sAgaropamanI agara tenAthI kAMIka adhika che, temanI utkRSTa zrI prazAnasUtra:4
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 20 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam 737 sAgaropamANi sthitisteSAM trayohastAtrayo hastasyaikAdazabhAgAzca, prANate'pi kalpe yeSAmekonaviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAmapi trayohastAstrayazca istasyaikAdazabhAgA bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA, yeSAM tu prANate kalpe viMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAM trayohastA dvau istasyaikAdazabhAgau ca, yeSAmAraNe'pi kalpe viMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAmapi trayohastA dvau ca hastasyai kAdazabhAgau bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA, yeSAM punarAraNe'pi kalpe ekaviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAM trayohastA ekazca hastasyaikAdazabhAgo bhavadhAraNIyAzarIrAvagAhanA, acyute'pi kalpe yeSAmekaviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAmapi trayohastA ekohastasyaikAdazabhAgazca bhavadhAraNIyA zarIrAvagahana', yeSAM punaracyute kalpe dvAviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAmutkRSTena paripUrNA strayohastAH bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA bhavatItibhAvaH, gautamaH pRcchati-'gevijjagappAtIyavemANiya devapaMciMdiya veuvviyasarIrassa gaM isase kiMcit adhika hai, unakI avagAhanA pUre cAra hAtha kI hotI hai| jina kI sthiti unnIsa sAgaropama kI hotI hai, unakI avagAhanA tIna hAtha aura hAtha kI hotI hai| prANata kalpa meM bhI jina kI sthiti unnIsa sAgaropama kI hai, unakI bhI tIna hAtha aura hAtha kI avagAhanA hotI hai| prANata kalpa meM jinakI sthiti vIsa sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA tIna hAtha aura, hAtha kI hai / AraNa kalpa meM bhI jina devoM kI sthiti vIsa sAgaropama kI hai, unakI bhI avagAhanA tIna hAtha aura eka hAtha ke bhAga kI hotI haiN| AraNa kalpa meM jina kI sthiti ikkIsa sAgaropama kI hai, unakI bhavadhAraNIya avagAhanA tIna hAtha aura, hAtha kI hotI hai| acyuta kalpa meM bhI-jina kI sthiti ikkIsa sAgaropama kI hai, unakI bhI bhavadhAraNIya ava. gAhanA tIna hAtha aura hAtha kI hotI hai| jina devoM kI acyuta kalpa meM bAIsa sAgaropama kI sthiti hai, unakI utkRSTa avagAhanA tIna hAtha kI hotI hai avagAhanA pUrA cAra hAthanI hoya che. jemanI sthiti egaNIsa sAgaropamanI hoya che. temanI avagAhanA traNa hAtha hAthanI hoya che. prANata ka5mAM paNa jemanI sthiti ogaNIsa sAgaropamanI che, temanI paNa traNa hAtha ane * hAthanI avagAhanA hoya che, prANuta ka5mAM jemanI sthiti vIsa sAgarepamanI che. temanI avagAhanA traNa hAtha ane 7 hAthanI che. AraNa kapamAM paNa je devenI sthiti vIsa sAgaropamanI che, temanI paNa avagAhanA traNa hAtha ane eka hAthanA , bhAganI hoya che. AraNa kapamAM jemanI sthiti ekavIsa sAgaropamanI che, temanI bhavadhAraNIya avagAhanA traNa hAthanI ane hAthanI hoya che. acuta kapamAM paNa jemanI sthiti akavIsa sAgaropamanI che, temanI paNa bhavadhAraNIya avagAhanA traNa hAtha ane tene hAthanI hoya che. je devenI acuta ka9pamAM bAvIsa sAgaropamanI sthiti che, temanI upRSTa avagAhanA traNa hAthanI hoya che, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ prajJApanAstre bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA pattA ?' he bhadanta ! graiveyakakalpAtItavaimAnikadevapaJcandriyavaikriyazarIrasya khalu kiM mahAlayA-kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha'goyamA!' he gautama ! 'gevejjagadevANaM egA bhavadhAraNijjA sarIrogAhamA eNNattA' graiveya. kadevAnAmekA bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA prajJaptA, sA jahaggeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhArga, ukkoseNaM do rayaNI' sA-bhavadhAraNoyA zarIrAvagAinA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgaM mAtram, utkRSTena dve ratnI-dvau baddhamuSTihastau draSTavyA, etacaparimANa nAmaukeya ke ekatrizatsAgaropamasthitikadevApekSayA'kseyam, taditarasAgaropamasthiti ke Su madhye tu prathame graiveyake yeSAM dvAviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAM trayohastA bhavadhAraNIyA zarIravagAhanA, yeSAM prathame graiveyake trayoviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAM dvau hastau aau hastasyaikAdazabhAgAzva, dvitIye'pi graiveyake yeSAM trayoviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAmapi dvau hastau aSTau hastasyaikAdazabhAgA eva bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA, yeSAM tu dvitIye praiveyake eva caturvizatiH sAgaropamANi sthitisteSAM dvau hastau saptAstasyai kAdazabhAgAzca bhavadhAraNIyA zarIrAvamAhanA, tRtIye'pi greveyake yeSAM caturviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAmapi dvau hastau saptaca harata gautamasvAmI-bhagavan ! |veyaka kalpAtIta vaimAnika deva paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI gaI hai? * bhagavAna-he gautama ! abeyaka devoM kI eka bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA hI hotI hai| vaha jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga kI aura utkRSTa do hAtha kI hotI hai| yaha avagAhanA parimANa navama graiveyaka meM ekatIsa sAgaropama kI sthiti vAle devoM kI apekSA se kahA gayA hai| anya devoM meM se prathama aveyaka meM jina kI sthiti vAIsa sAgaropama kI hai, unakI bhavadhAraNIya zarIrAvagAhakA tIna hAtha kI hotI hai / prathama graivedhaka meM jina devoM kI sthiti teIsa sAgaropama kI hai; unakI avagAhanA do hAtha aura hAtha kI hotI hai| dvitIya aveyaka meM jina ko sthiti teIsa sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA bhI do hAtha aura zrIgautamasvAmI-he bhagavana veyaka kapAta vaimAnika deva paMcendrinA vaikriyazarIranI avagAhanA keTalI meTI kahI che, bhagavAna-he gautama! greveyaka devenI eka bhavadhAvaNIya zarIrAvagAhanA ja hoya che te jaghanya aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI ane ukRSTa be hAthanI DAya che. A avagAhanA parimANu navamAM caiveyakamAM ekavIsa sAgaropamanI sthitivALA devonI apekSAthI kahela che. anya devomAMthI prathama raiveyakamAM jemanI sthiti bAvIsa sAgaropamanI che, temanI bhavadhAraNIya zarIravagAhanA traNa hAthanI hoya che.--prathama zreyaka mA je devonI sthiti trevIsa sAgaropamanI che, temanI avagAhanA be hAtha ane , hAthanI hoya che, dvitIya saiveyakamAM jemanI sthiti trevIsa sAgaropamanI che, temanI avagAhunA paNa be hAthanI ane nI che. dvitIya grevelakamAM jemanI sthiti cevisa zrI prazAnasUtra:4
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam syaikAdazabhAmA eva bhAvadhArAgIyA zarIrAvagAhanA, yeSAM tu tRtIye eva graiveyake pazcaviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAM dvau hastau SahastasyaikAdazabhAgA bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA, caturthe'pi graiveyake yeSAM paJcaviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAmapi upayuktapramANaiva bhavadhAragIyA zarIrAvagAhanA, yeSAM tu caturthe eva aveyake paiviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAM drau hastau paJcahastayai kAdazabhAgAH, pazca me praiveyake yeSAM paiviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAmapi uparyuktaparimANaiva bhavadhAraNIyA, yeSAM punaH paJcame graiveyake eva saptaviMzatiH sAgaropamANi sthitiH teSAM dvau hastau catvAro istasyaikAdazabhAgAH bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA, SaSThe praiveyake'pi yeSAM saptaviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAmapi upayuktaiva bhavadhAraNIyA hAtha kI hai| dvitIya graiveyaka meM jina kI sthiti cauvIsa sAgaropama kI hotI hai unakI bhavadhAraNIya avagAhanA do hAtha aura, hAtha kI hotI hai| tIsare greveyaka meM jina kI avagAhanA cauvIsa sAgaropama kI hotI hai unakI bhavadhAraNIya avagAhanA bhI do hAtha aura, hAtha kI hotI hai| tIsare greveyaka meM jina devoM kI sthiti paccIsa sAgaropama kI hai unakI bhavadhAraNIya avagAhanA do hAtha aura:- hAtha kI hotI hai / cauthe greveyaka meM bhI jina devoM kI sthiti paccIsa sAgaropama kI hai, unakI bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA uparyukta pramANa vAlI hI hai| cauthe praiveyaka meM hI jina devoM kI chanvIsa sAgaropama kI sthiti hai, unakI bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA do hAtha aura hAtha kI hai| pAMcaveM praiveyaka meM jina devoM kI sthiti chavvIsa sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA bhI pUrvokta hI hai| pAMcaveM graibeyaka meM jina devoM kI sthiti satAisa sAgaropama kI hotI hai, unakI bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA do hAtha aura hAtha kI hotI hai chaThe graidheyaka meM jina devoM kI sthiti satAisa sAgaropama kI hotI hai unakI sAgaropamanI hoya che, temanI bhavadhAraNIya avagAhane be hAtha ane je hAthanI hoya che. trIjA veyakamAM jemanI avagAhanA vIsa sAgaropamanI hoya che, temanI bhavadhAraNIya avagAhanA paNa be hAtha ane je hAthanI hoya che. trIjA raiveyakamAM je devanI sthiti paccIza sAgaropamanI che temanI bhavadhAraNIya avagAhanA be hAtha ane te hAthanI hoya che. chaThThA preyakamAM je devenI sthiti paccIsa sAgaropamanI che, temanI bhavadhAraNIya zarIravAhanA uparyukta pramANa vALI ja hoya che. cethA vaiveyakamAM je devenI chavvIsa sAgaropamanI sthiti che, temanI bhavadhAraNIya zarIravagAhanA be hAtha ane hAthanI che. pAMcamAM raiveyakamAM je devenI sthiti chavvIsa sAgaropamanI che, temanI avagAhanA paNa pUrvokta ja che, pAMcamA zaiveyakamAM je devanI sthiti satyAvIsa sAgaropamanI hoya che. temanI bhavadhAraNIya zarIravagAhanA be hAtha ane re hAthanI hoya che. - chaThThA saiveyakamAM je devanI sthiti satyAvIsa sAgaropamanI hoya che, temanI zarIra zrI. prshaan|| sUtra:4
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA sUtre zarIrAvagAhanA, yeSAM tu SaSThe eva graiveyake'STAviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAM dvau hastau hastasyaikAdazabhAgA bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA, saptame graiveyake'pi yeSAmaSTAviMzatiH sAgaropamANi sthitisteSAmapi uparyukta parimANaiva bhavavAraNIyA zarIrAvagAhanA, yeSAM tu saptame graiveyake ekonatriMzatsAgaropamANi sthitisteSAM dvau hastau dvau ca hastasyaikAdazabhAgau bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA, aSTame graiveyake api yeSAmekonatriMzatsAgaropamANi sthitisteSAmapi uparyukta parimANaiva bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA, yeSAM tu aSTame graiveyake eva triMzat sAgaropamANi sthiti steSAM dvau hastau ekauhastasyaikAdazamAnazca bhavadhAraNIyA zarIrAgAnA, navame graiveyakespi yeSAM trizatsAgaropamANi sthitisteSAM pUrvoktA bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA, eSAM tu ekatriMzatsAgaropamANi navame graiveyake eva sthitisteSAM paripUrNau zarIrAvagAhanA bhI ullikhita pramANa vAlI hI hotI hai| chaThe graiveyaka meM jina devoM kI sthiti aTThAisa sAgaropama kI hotI hai, unakI avagAhanA do hAtha aura hAtha kI hotI hai| sAtaveM graiveyaka meM jina devoM kI sthiti aTThAisa sAgaropama kI hotI hai, unakI avagAhanA bhI ullikhita hI hai| sAtaveM greveyaka meM jina devoM kI sthiti unatIsa sAgaropama kI hotI hai, unakI abagAnA do hAtha aura hAtha kI hotI hai, AThaveM graiveyaka meM bhI jinakI sthiti unatIsa sAgaropama kI hai, una devoM kI avagAhanA pUrvokta pramANavAlI hI hotI 8 | AThaveM graiveyaka meM jinakI sthiti tIsa sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA do hAtha aura hAtha kI hotI hai| nauveM graiveyaka meM jinakI tIsa sAgaropama kI sthiti hai, unakI bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA bhI pUrvokta hI hai| nauvagreveyaka meM jina devoM kI sthiti ikatIsa sAgaropama kI hai, unakI bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA pUre do hAtha kI hotI hai / 740 vagAhanA pazu ullikhita pramANavALI hoya che. chaThThA traiveyakamAM je devAnI sthiti atyAvIsa sAgarApamanI DAya che. temanI avagAhanA be hAtha ane OM hAthanI DrAya che. sAtamA traiveyakamAM je daivAnI sthiti aThayAvIsa sAgarApamanI hoya che; temanI avagAhanA paNa ullikhita ja haiAya che. sAtamA traiveyakamAM je devAnI sthiti egaNutrIsa sAgarApamanI DAya che. temanI avagAhanA be hAtha ane r hAthanI hAya che. AThamA traiveyakamAM paNa jemanI sthiti egaNatrIsa sAgaropanI che, te devAnI avagAhanA pUrvokta pramANa vALI ja hAya che. AThamA traiveyakamAM jemanI sthiti trIsa sAgarApamanI hAya che, temanI avagAhanA be hAtha para hAthanI che. navamA traiveyakamAM jemanI trIsa sAgaropamanI sthiti che, temanI bhavadhArIya zarIrAvagAhanA paNa pUrvokta ja che. navamA traiveyakamAM je devAnI sthiti ekavIsa sAgaropamanI che, temanI zavaSANuIya zarIrAvagAhanA pUrA e hAthanI DAya che. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 6 vaikriyazarIrasaMsthAnanirUpaNam 741 dvau hastau bhavadhAraNIyA zarIrAvagAnA bhavatIti bhAvaH, 'evaM aNuttarovavAiyadevANavi, NavaraM ekA rayaNI' evam-aveyakoktarItyA anuttaraupapAtikadevAnAmapi ekA bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA prajJaptA, sA ca jaghanyena agulasyAsaMkhyeyabhAgamAtram, kintu navaram-navauveyakApekSayA vizeSastu utkRSTena ekA ratniH eko hastaH bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA bhavatItibhAvaH, etacca parimANaM trayastriMzatsAgaropamasthitikadevApekSayA akseyam, taditarasAgaropasthitikadeveSu madhye tu yeSAM vijayAdiSu caturpu vimAneSu ekatriMzat sAgaropamANi sthitisteSAM paripUrNoM dvau hastI bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA prajJaptA, yeSAM tu vijayAdiSu caturpu vimAnemveva madhyarUpA dAtriMzat sAgaropamANi sthitisteSAmekoistasyaikAdazabhAgazca bhavadhAraNIyAzarIrAvagAhanA, yeSAM punaH sarvArthasiddhamahAvimAne trayastriMzatsAgaropamANi sthitisteSAmeko hasto bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhaneti bhAvaH // suu06|| AhArakazarIravaktavyatA / mUlam -AhAragasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA egA. isI prakAra anuttaraupapAtika devoM kI bhI eka bhavadhAraNIya avagAhanA hI hotI hai| vaha avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai| kintu veyaka devoM kI apekSA vizeSatA yaha hai ki anuttaropapAtika devoM kI utkRSTa avagAhanA eka hAtha kI hotI hai / avagAhanA kA yaha parimANa tetIsa sAgaropama kI sthiti vAle devoM kI apekSA se samajhanA cAhie / anya sthitivAle devoM meM vijayAdi cAra vimAnoM meM ikatIsa sAgaropama kI sthiti vAle devoM kI avagAhanA do hAtha kI hotI hai / vijayAdi vimAnoM meM hI jina devoM kI madhyama sthiti battIsa sAgaropama kI hai, unakI avagAhanA eka hAtha aura eka hAtha ke gyArahaveM bhAga kI hotI hai| sarvArthasiddha vimAna meM devoM kI sthiti tetIsa sAgaropama kI hotI hai aura unakI bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA eka hAtha kI hotI hai suu.6|| eja prakAre anuttarIpa pAtika devanI paNa eka bhavadhAraNIya avagAhanA ja hoya che, te avagAhanA jaghanya aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI hoya che. kintu greveyaka devonI apekSAe vizeSatA e che ke anuttarIpa pAtika devenI utkRSTa avagAhanA eka hAthanI heya che. avagAhanAnuM A parimANa tetrIsa sAgaropamanI sthitivALA devanI apekSAthI samajavuM joIe. anya sthitivALA demAM vijyAdi cAra vimAnamAM ekatrIsa sAgaropamanI sthitivAvALA devenI avagAhanA be hAthanI hoya che. vijayAdi vimAnamAM je devanI madhyama sthiti batrIsa sAgaropamanI che, temanI avagAhanA eka hAtha ane eka hAthanA agIyAramA bhAganI hoya che. sarvArthasiddha vimAnamAM devenI sthiti tetrIsa sAgaropamanI hoya che ane temanI bhavadhAraNIya zarIravagAhanA eka hAthanI hoya che. sUko zrI. praapn| sUtra:4
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ 712 prazApanAstre gAre paNNatte, jai egAgAre kiM maNUsa AhAragasarIre, amaNUsa AhAragasarIre ? goyamA! maNUsa AhAragasarIre no amaNUsa AhAragasarIre, jai maNUsa AhAragasarIre kiM samucchima maNUla AhAragasarIre, ganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ? goyamA ! no saMmucchimamaNUsaAhAragasarIre, ganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, jai gabhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre kiM kammabhUmaga gambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, akasmabhUmagagambhavatiya maNUsa AhAragasarIre aMtarahIvagagabbhavatiya maNUsa AhAragasarIre ? goyamA ! kamma. bhUmagagabhavatiya maNUsa AhAragasarIre, no akammabhUmagagabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasIre, no aMtaraddIvagagabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, jai kammabhUmagagabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre kiM saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, asaMkhejja vAsAutha kammabhUmagaganbhavatiya maNUsa AhAragasarIre ? goyamA ! saMkhijjavAlAuya kammabhUmagagabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, no asaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabbhavatiya maNUsa AhAragasarIre, jai saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabbhavakkaMtiya maNUsa AhAraMgasarIre kiM pajjattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre apajjanagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabbhavatiyamaNUsa AhAragalarIre ? goyamA ! pajattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabbhavatiya maNUsa AhAragasarIre, no apajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabhavatiya bhaNUsa AhAragalarIre, jai pajjattaga saMkhejavAsAuya kammabhUmagagabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre kiM sammaTThiI pajattaga saMkhejavAsAuya kammabhUmagaganbhavatiya maNUsa AhAragasarIre, micchATThiI pajattaga saMkhejavAsAuya kammabhUmagagambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, sammAmicchaddiTThI pajattaga saMkheja vAsAuya kammabhUmaga zrI. prshaan| sUtra:4
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 0 7 AhArakazarIra nirUpaNam 743 roraritiya maNUsa AhAragasarIre ? goyamA ! sammadiTThI pajjattaga saMkhejavA sAuya kammabhUmagagabbhatrakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, no micchAdiTThI pajjata saMkhejjavAsAjya kammabhUmagagabbhavatiya maNUsa AhAragasarIre, to sammAmicchaddiTTI pajandaga saMkhejavA sAutha kammabhUmaga roraritiya maNUsa AhAragasarIre, jai sammaddiTTi pajjattagasaMkhejja - vAsAjya kammabhUmagagabbhavakyaMtiya maNUsa AhAragasarIre kiM saMjaya sammadiTThI pajJattaya saMkhenavAsAuya kammabhUmagagannavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, asaMjaya sammaddiTTi pajattaga saMkhejjavAsAya kammabhUmagagabhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, saMjayAsaMjaya sammaddiTTi pajjataga saMkhejavA sAutha kammabhUmagaganbhatrakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ? goyamA ! saMjayasamtaddiTTi pajatsaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabbhaaritiya maNUsa AhAragasarIre no asaMjaya sammaddiTTi pajjataga saMkhejjavAsAya kambhU gaganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, no saMjayAsaMjaya sammadiTTi pajjattaga saMkhejavAsAuya kammama gagamavatiya maNUsa AhAragasarIre, jar3a saMjaya sammadiTTi pajattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmabhavatiya maNUsa AhAragasarIre kiM pamatta saMjaya sammadiTTi pajattaga saMkhejavA sAuya kammabhUmagagavbhavakkaMtiya maNUsa AhA ragasarIre, apamata saMjaya sammadiTTi pajattaga saMkhejavAsAuya kammabhUmaga gavbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ? goyamA ! apamanta saMjaya sammaddiTTi pajattaga saMkhenavAsAuya kammabhUmaga gavbhavaka kaMtiya maNUsa AhAragasarIre, no pamatta saMjaya sammadiTTi pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagaganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, jai apamanta saMjaya sammadiTTi pajjattaga saMkhejavAsAuya kammabhumagagavbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre kiM iDipattappamatta saMjaya sammaddiTTi pajattaga saMkhejavAsAuya kammabhUmagagavabhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, aNipittapamatta saMjayasamma zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ 744 prajJApanAstre diTri pajattaga saMkhejavAsAuya kammabhUmagagabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragalarIre ? goyamA ! iDDipattapamatta saMjaya sammadiTTi pajattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabbhavatiya maNUsa AhAragasarIre, no aNiDDipattapamatta saMjaya sammadiTri pajattaga saMkhejavAsAuya kammabhUmagagabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, AhAragasarIre paM bhaMte ! kiM saMThie paNNatte ? goyamA! samaca uraMsasaMThANasaMThie paNNatte, AhAragasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNatA ? goyamA! jahaNeNaM desUNA rayaNI, ukkoseNaM paDipuNNA rayaNI ||suu0 7 // chAyA-AhArakazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! ekAkAraM prajJazam, yadi ekAkAraM kiM manuSyAhArakazarIram, amanuSyAhAra kazarIraM ? gautama ! manuSyAhArakazarIram, no amanuSyAhArakazarIrama, yadi manuSyAhArakazarIraM kiM saMmRcchimamanuSyAhArakazarIram, garbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram' gautama! no saMmRcchimanuSyAhArakazarIram, garbhavyutkrAntikamanuSyA. AhAraka zarIra vaktavyatA zabdArtha-(AhAragasarIre NaM bhaMte ! kAivihe paNNatte ?) he bhagavan ! AhArakazarIra kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA! egAgAre paNNatte) he gautama ! eka AkAra kA kahA hai (jai egAgAre kiM maNUsaAhAragasarIre, amaNUsa AhAragasarIre) agara eka AkAra kA hotA hai to kyA manuSya kA AhAraka zarIra hotA hai ? yA bhanuSyetara kA AhAraka zarIra hotA hai (goyamA ! maNUsa AhAragasarIre no amaNUsa AhAragasarIre) he gautama ! manuSya kA AhAraka zarIra hotA hai, manuSyetara kA AhArakazarIra nahIM hotA (jai maNUsa AhAragasarIre kiM saMmucchima maNUsa AhAragasarIre, gambhavakkaMtiya maNUsa AhAgaraga AhArakazarIra vaktavyatA zAya-(AhAragasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNate) bhagavan ! bhADA24zarIra 489 // 12 // su cha ? (goyamA ! egAgAre paNNatte) gotama ! 2i Hai (jai egAgAre kiM maNUsa AhAragasarIre, amaNUsa AhAragasarIre) 2 2 4 mA2nA sAya cha ta bhanudhyAnu mAyA24rI2 DAya cha ma2 manuSyetarnu mA 24522 DAya cha ? (goyamA ! ma. NUsa AhAragasarIre nA amaNUsa AhAragasarIre) gautama ! manuSyanu maah|2422 hAya che. bhanudhyetaratu mAhA24zarI2 nathI DAtu (jai maNUsa AhAragasarIre kiM samucchima maNUsa AhAragasarIre, gabbhavatiya maNUsa AhAragasarIre ?) 22 bhanuSyanu bhADA25zarIra DAya che te zuM saMmUIima manuSyanuM AhArakazarIra hoya che athavA garbhaja manuSyanu AhAra zrI prApana sUtra:4
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 21 sU0 7 AhArakazarIranirUpaNam hArakazarIraM yadi garbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM kiM karma bhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, akarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyA hAra kazarIram, antara dvIpagagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram ? gautama ! karmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM no akarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSya kazarIram no antaradvIpagagarbhavyutkrAntikamanuSyAhAra kazarIram, sarIre ?) agara manuSya kA AhArakazarIra hotA hai to kyA saMmUrchima manuSya kA AhArakazarIra hotA hai athavA garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai ? (goyamA ! no saMmucchima maNUsa AhAragasarIre, ganbhava kkaMtiya maNUsa AhAraga sarIre) he gautama! saMmUrchima manuSya kA AhArakazarIra nahIM hotA, garbhaja manuSya kA AhAraka zarIra hotA hai / ( jai ganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre kiM kammabhUmaga ganbhavakaMtiya maNUsa AhAragasarIre aMtaradIvaga ganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ?) yadi garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai to karmabhUmija garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai, akarmabhUmija garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai athavA antaradvIpaja garbhaja manuSya kA AhAraka zarIra hotA hai ? (goyamA ! kammabhUmaga ganbhavatiyamaNUsa AhAragasarIre) he gautama! karmabhUmija garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai (no ammabhUgabhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre) akarmabhUmija garbhaja manuSya kA AhAraka zarIra nahIM hotA (no aMtaraddIvaga bhavatiya maNUsa AhAraNa sarIre) antaradvIpaja garbhaja manuSya kA AhAraka zarIra nahIM hotA 745 (jaha kammabhUmagagagbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ) yadi karmabhUmi ke zarIra hAya che ? (goyamA ! no saMmucchima maNUsa AhAragasarore, gavbhavakka' tiyamaNUsa AhA. ragasarIre) gautama ! samUrchima manuSyanA AhArazarIra nathI hotA, garlana bhanuSyanAM ADharakArIra hAya che ( jagabhavatiya maNUsa AhAragasarIre kiM kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre akammabhUmaga gavbhavatiyamaNUsa AhAragasarIre, aMtaradIppagaganabhakkaMtiyamaNUsa AhA raMgasarIre) yadi garla manuSyanA AhAra4zarIra hoya che, to zuM urbha bhUmi garlabha manuSyanA AhArakazarIra hAya che ? ke akama' bhUmija gaja manuSyanA AhArakazarIra hAya che, athavA to antaradvIpanA garlabha manuSyanA AhAra zarIra hoya che ? (kammabhUmagagabbhavakaMtiya maNUsa AhAragasarIre) gautama ! urmabhUmi garlana manuSyanA AhAra zarIra hoya che (ar ammabhUmaga bhavatiya maNUsa AhAragasarIre) amrmabhUmi garlana manuSyanA bhADA 25zarIra nathI hotAM (no aMtaradIvagagabbhavakkatiya maNUsa AhAragasarIre ) antaradvI 54 gaja manuSyanAM AhArakazarIra nathI hAtA pra0 94 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUbe yadi karmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM kiM saMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArazarIram ? asaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakarIram gautama ! saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM no asaMkhyeyavarSAyukarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, yadi saMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, kiM paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhAragarbhaja manuSya kA AhAraka zarIra hotA hai (kiM saMkhejjavAsAutha kammabhUmaga gambhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre) kyA saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai ? (asaMkhejjavAsAuyakammabhUmaga mabhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ?) yA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle, karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai ? (goyamA! saMkhijjavAsA uya kammabhUmaga gambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) he gautama ! saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai (no asaMkhejjavAsauya kammabhUmagagabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra nahIM hotA (jai saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabha vatiyamaNUsa AhAragasarIre) yadi saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhAraka zarIra hotA hai (kiM pajattagasaMkhenjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ? apajattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabharakaMtiyamaNasaAhAragasarIre?) to kyA paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai, yA aparyApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja (jai kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) yahi mabhUminA / manuvyanA mAhA24zarI2 3Aya (kiM saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) sabhyAta panI mAyuvA 4mabhUminA garI manuSyanA (24122 hAya ? (sakhejavAsAuya kammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre ?) m||2 masabhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che?). (goyamA ! saMkhijjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) gautama! saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyane AhArakazarIra hoya che (no asaMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavatiya maNUsa AhA ragasarIre) #sa yAta varSanI maayuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra nathI kahetAM (jai saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) yA sajyAta pAnI bhaayuvaa| bhabhUminA Mr manuSyanA maah|25shrii2 DAya cha (kiM pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ? apajjattaga saMkhejjavAsAuya zrI. prshaan| sUtra:4
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyazodhinI TIkA pada 21 sa0 7 AhArakazarIranirUpaNam 547 kasarIram ? aparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUbhiMgagarbhavyutkrAntinamanuSyAhArakazarIram ? gautama ! paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, no aparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, yadi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM kiM samyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyuskrAntikamanuSyAhArakakarIram, mithyAdRSTi paryApta kasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAnti kamanuSyAhArakazarIram, samyagmithyAdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntimanuSya kA AhArakazarIra hotA hai ? (goyamA ! pajattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagaganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) he gautama ! paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai (no apajjatta. saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagambhavatiya maNUsa ohAragasarIre) aparyApta saM. khyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhajamanuSya kA AhArakazarIra nahIM hotA (jai pajjattagasaMkhejavAsAuya kammabhUmaga gambhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre kiM sammaTTiIpajjattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagambhavakkaMtiyamaNsa AhAragasarIre, micchaddiTThIyapajjattaga saMkhenjavAsAuya kammabhUmaga gambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, sammAmicchaTTiIpajjattaga saMkhejavAsAuya kammabhUmagagama bakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ?) yadi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai to kyA samyagdRSTi paryAsa saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai, athavA mithyAdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garmaja kammabhUmaga gambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ?) to paryApta saMdhyAta panI saayuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che, agara aparyApta saMkhyAta varSanI Ayu vALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che? (goyamA ! pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gamavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) he gautama ! paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakashsh2 saya cha (no apajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gambhavatiya maNUsa aahaargzarIra) aparyApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhAraka zarIra nathI huM (jai pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gambhavakkaMtiya maNUsa ohAragasarIre kiM samma dviDhi pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gaThamavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, micchAdiddhi pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, sammAmicchadidi pajjattaga sakhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavatiya maNUsa AhAragasarIre 1) yahi parita saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUmija manuSyanA AhArakazarIra hoya che, te zuM samya zrI. prazApanAsUtra:4
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre kamanuSyAhArakazarIram ? gautama ! samyagdRSTi paryApta saMkhyeyavarSAyuSkakarma bhUmigagarbha vyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, no midhyAdRSTi paryAptakasaMkhyeya varSAyuSkakarma bhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, no samya midhyAdRSTi paryApta saMkhyeyavarSAyuSkakarma bhUmagagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, yadi samyagdRSTi paryAptakasaMkhye yavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram kiM saMyatasamyagdRSTi paryApta saMkhye yavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSya kA AhArakazarIra hotA hai yA samyagUmidhyAdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai ? (goyamA ! sammaddidvIpajjantagasaMkhejjavAsAjya kammabhUmaga ganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) he gautama ! samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai (no micchAdiTThIpajjattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagagbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) mithyAdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra nahIM hotA (no sammAmicchadiTThI pajjantagasaMkhejjavAsAjya kammabhUmagaganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) samyagmithyAdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSya kA AhArakazarIra nahIM hotA ( jai sammadiTThI pajjattagasaMkhejjavAsajyakammabhUmaga ganbhavakkaMtiya maNUsa AhAraga sarIre kiM saMjayasammadiTThIpajjattagasaMkhejjavAsAjya kammabhUmaga ganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ?) yadi samyadRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai to kyA saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle zrRSTi paryApta sa`khyAta vaSa~nI AyuvALA kamabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hAya che, athavA mithyADhaSTi paryApta sa MkhyAta vanI yuvALA krama bhUminA gaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che, agara sabhyamithyA daSTi paryApta saMkhyAta vanI AyuvALA ke bhUminA garbhUja manuSyanAM AhArakazarIra hAya che ? 748 ( goyamA ! samma hiTThI pajjanttagasaMkhejjavAsAjya kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) gautama ! sabhyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSAnI AyuvAjA urbha bhUminA garlabha bhanuSyanA AhAra zarIra hoya che (no micchAdiTThI pajjattaga saMkhejjavAsAjya kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragazarIre) mithyAdRSTi paryApta saMkhyAta varSAnI AyuvAnA - lUmina jarmana manuSyanA AhAra zarIra nathI hotA (no sammAmicchadiTThI pajjantaga sakheujavAsAya kammabhUmaga ganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ) sabhyabhUmidhyAdRSTi paryApta saMkhyAta vanI AyuvALA ka`bhUminA gebhaja manuSyanA AhArazarIra nathI hAtAM ( jai sammadiTThI pajjata sa khejjAva sAuya kammabhUmaga ganbhatrakkaMtiya maNUssa AhAragasarIre ki saMjayasammadiTThI pajjattaga sakhejjavAsAjya kammabhUmaga gabbhakkaMtiya maNUsa AhAbagasarIre) le sabhyaiSTiM paryApta saMkhyAta varSAnI AyuvojA urbhaluminA garma bhanu zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 20 7 AhArakazarIranirUpaNam __ 749 manuSyAhArakazarIram-asaMyatasamyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, saMyatAsaMyata samyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyohArakazarIram ? gautama ! saMyata samyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyuskrAntikamanuSyAhArakazarIram no asaMyata samyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarmavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, no saMyatAsaMyata samyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyakarmabhUmigagarmakarmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai (asaMjatasammaTTiI paja. ttagasaMkhenavAsAuya kammabhUmagaganbhavatiya maNUsa AhAragasarIre) yA asaM. samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai (saMjayAsaMjaya sammaTTiIpajjattagasaMkheja vAsAuya kammabhUmagaganbhavatiyamaNUsa AhAraga sarIre ?) yA saMyatAsaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hoto hai ? (goyamA! saMjaya sammadiTTI pajjattagasaMkhebravAsauya kammabhUmagaganbhavatiya. maNUsa AhAragasarIre) he gautama ! saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai (no asaMjayasammadiTTIpajjattagasaMkhejavAsAuya kammabhUmagagambhavakkaMtiya maNusa AhAragasarIre) asaMyatasamyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra nahIM hotA (no saMjayAsaMjayasammaTThiIpajjattagasaMkhenavAsAuya kammabhUmagagambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) saMyatAsaMyata samyagdRSTi paryAsa saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhA vyanuM AhArakazarIra hoya che te zuM saMtasamyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI Ayu dhyAya bhabhUminA ma bhanuSyanA 208124zarI2 DAya che (asaMjaya sammadivI pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) athavA masayata samyadraSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhAra4shriir DAya che. (saMjayAsaMjaya sammadiTTI pajjAttaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagambhavakatiya maNasa AhAragasarIre) 2011 / sayatAsayata sam544Ti payAta sadhyAta nA AyuSyavANA bhabhUminA gama bhanudhyanA maah|24shriir hAya cha (goyamA ! saMjayasabhadivI pajjattagasa khejjavAsAuya kammabhUmaga gambhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre) gauma ! saMyata samyadRSTi paryApta saMkhyAtavarSanI AyuSyavALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhA 24zarIra hAya che. (no asaMjaya sammadiTThI pajjataga sakhejjavAsAuya kammabhUmaga gambhavatiya maNUsa AhAragasarIre) masayata sabhya36STa pati sabhyAtanI AyuSyavANA bhabhUminA zala manuSyanA mAha24152 utA nathI (no sajayAsaMjaya sammadivI pajjattaga sakhe. jjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavakkaMvatiya maNUsa AhAragasarIre) yAsayata sabhyapale zrI. prshaan| sUtra:4
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ 750 prajJApanAsUtre vyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, yadi saMyata samyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarpAyuSkarmabhUmi gagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM kiM pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, apramattasaMyatasamyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram ? gautama ! pramattasaMyatasamyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmamUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, no apramattasaMyatasamyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, yadi pramattasaMyatasamyarakazarIra nahIM hotaa| (jai saMjayasammaddiTThIpajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) yadi saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai (kiM pamattasaMjayasammahiTThIpajjattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) kyA pramattasaMyatasamyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai ? (apamattasaMjayasammaTTiIpajjattagasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ?) kyA apramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai ? (goyamA ! apamatta saMjayasammaTThiIpajjattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) he gautama ! apramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai (no pamattasaMjaya sammadiTTIpajjattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagambhavakkaMtiyamaNUsa AhAragasarIre) pramatta saMyata smyparyApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hetA nathI. __ (jai saMjaya sammadiTThi pajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) yA saMyata sabhyaSTi pati sabhyAta nA mAyuvANA malabhina bhanuSyAna 4241312 5 cha (kiM pamatta saMjaya sammaddidi pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavatiya maNUsa AhAragasarIre) zu pramatta sayata sabhyaSTi sabhyAtanI mAyuvAmA bhUminA Ama manuSyana) mAhA23zarIra DAya cha 1 (apamatta saMjaya samma didvi pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIra ?) zubhapramatta saMyata saMmyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che ? (goyamA ! apamatta saMjaya sammahidi pajjattaga sakhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) gautama ! mapramatta sayata sabhyaSTi paryApta sadhyAta vaSanA AyuvANA Ama bhanuSyanA maah|2422 DAya cha (no pamatta saMjaya sammaddiDhi pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) pramatta saMyata sabhyATa zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 7 AhArakazarIranirupaNam gdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM kim RddhiprApta pramattasaMyatasamyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, anRddhimAptapramatta saMyatasamyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntika manuSyAhA rakazarIram ? gautama ! RddhiprAptapramatsaMyatasamyagdRSTiparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, no anRddhiprAptapramattasaMyatasamyagdRSTiparyAptakasaMkhyeyavarSAndRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra nahIM hotaa| (jai apamatta saMjaya sammapiTThI pajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbha vakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) yadi apramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai (kiM iDipattaapamattasaMjayasammaddiTThIpajjagasaMkhejja vAsAuyakammabhUmagagambhavatiya maNUsa AhAragasarIre) kyA RddhiprApta apramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarI hotA hai ? (aNiDpittaapattasaMjayasammaTTiI pajjattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagambhayakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre ?) athavA anRddhiprAsa apramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai ? (goyamA! iDhipatta apamattasaMjaya sammadiTTIpajjattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagambhavatiya maNUsa AhAragasarIre) he gautama ! RddhiprApta apramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhAraka zarIra hotA hai 'No aNihi pattapamattasaMjayasamma paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra nathI hotAM (jai apamatta saMjaya sammaddiTTi pajjattagasakhejjavAsAuyakammabhUmagagambhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) 4 mapramatta sayata sabhyaSTi pati sabhyAta varSanI mAyupaNa bhabhUminA gama manuSyAnA mA 24zarIra 35 cha (kiM iDhipatta apamatta saMjaya sammadivi pajjattaga sakhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) zu Rddhi prApta apramatta saMyata samyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA galata bhanuSyanA mADA24zarI2 hAya cha ? (aNiDUDhipatta apamatta saMjaya sammadiTThi pajataga saMkhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavatiya maNUsa AhAragasarIre) 2424 / manRddhiprApta apramatta saMyata samyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che ? (goyamA ! iDhipatta apamatta saMjaya sammaddidi pajjattaga sakhejjava sAuya kammabhUmaga gabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre) gautama! RddhiprApta mapramatta sayata sabhyATa 5yAta sadhyAta panI AyuyAya bhUminA on manuSyAnA mA 924zarIra (No aNiDhi zrI prApanasUtra:4
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ 752 m prajJApanAsUtre yuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIram, AhArakazarIraM khalu bhadanta ! kiM saMsthitaM prajJaptam ? gautama ! samacaturasra saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, AhArakazarIrasya khalu bhadanta ! ki mahAlayA zarIrAvagAinA prajJaptA ? gautama ! jaghanyena dezonAratniH utkRSTena paripUrNA rniH|| TIkA-pUrva vaikriyazarIrasya bhedasaMsthAnAvagAhanA svarUpANi prarUpitAni, samprati AhArakazarIrasya bhedasaMsthAnAvagAhanAmAnAni prarUpayitumAha-'AhAragasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte !" he bhadanta ! AhArakazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'egAgAre paNNatte' AhArakazarIram ekAkAram-ekaprakAraM prajJaptam, gautamaH pRcchati'jai egAgAre kiM maNUsa bhAhAragasarIre amaNUsa AhAragasarIre ?' he bhadanta ! yadi ekAkAram-ekaprakArameva AhArakazarIraM bhavati tadA tat kiM manuSyAhArakazarIraM bhavati ? kiMvA amanuSyAhArakazarIraM bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'maNUsaAhAragasarIre no diTThI pajjattaga saMkhejjavAsA akammabhUmagagambhavakkaMttiya maNasa AhAraga sarIranu anusaMddhi prApta pramatta saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAtavarSa kI AyavAle karmabhUmija garbhavyutkAttika maNuSyakA AhArakazarIra nahIM hotA (AhAragasarIre NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ?) he bhagavan ! AhArakazarIra kisa saMsthAna vAlA kahA gayA hai ! (goyamA ! samacauraMsa saMThANa saMThie paNNatte) he gautama ! samacaturasrasaMsthAna vAlA kahA gayA hai (AhAragasarIrassa NaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA?) he bhagavan AhArakazarIra kI avagAhanA kitanI vizAla kahI gaI hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM desUNA rayaNI) he gautama ! jaghanya kucha kama eka hAtha kI (ukkoseNaM paDipuNNA) utkRSTa se pUre eka hAtha kI TIkArtha-isase pUrva vaikriyazarIra ke bheda, avagAhanA aura saMsthAna kA prarUpaNa kiyA gayA hai, aba AhArakazarIra ke bheda, saMsthAna aura avagAhanA pattapamattasaMjaya sammadivI pajjattaga sakhejjavAsAuya kammabhUmaga gabbhavatiya maNUsa AhAragasarIre ) vRddhi prApta pramatta sayata sabhyaSTi paryApta sadhyAta vaSanI mAyuSya paNA karma bhUminA garbhavyutkrAMtika manuSya SyanA AhAraka zarIra nathI hotAM (AhAragasarIreNaM bhaMte ! ki saMThie paNNatte) he mAvan ! mA 24zarIra yA saMsthAnapAni 4aa cha ? (goyamA ! samacauraMsasa ThANasaM Thie paNNatte) gautama ! samayatu2kha ssthaanvALAM kahelAM che (AhAragasarIrassaNaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) bhagavan ! maai|24shriirnii mAnA dI qiue seeii che ? (goyamA ! jahaNNeNaM desUNA rayaNI) gautama ! dhanya / mAchA me4 4AyanI (ukkoseNaM paDipuNNA) kRSTa purA me lAyanI TIkAryuM-AnAthI pahelAM vekiyazarIranA bheda, avagAhanA ane saMsthAnanuM prarUpaNa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 7 AhArakazarIranirUpaNam 753 amaNUsa AhAragasarIre' manuSyAhArakazarIraM bhavati no amanuSyAhArakazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati - 'jai maNUsa AhAragasarIre kiM saMmucchimamaNUsa AhAragasarIre, ganmavakaMtiyamaNUsaAhAragasarIre ? yadi manuSyAhArakazarIraM bhavati tat kiM saMmUcchimamanuSyAhAra kazarIraM bhavati ? kiMvA garbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'no saMmucchimamaNUsa AhAragasarIre, ganbhavakaMtiya maNUsa AhAragasarIre' no saMmUcchimamanuvyAhArazarIraM bhavati, apitu garbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati, gautamaH pRcchatikA nirUpaNa kiyA jAtA hai zrI gautamasvAmI - he bhagavan ! AhArakazarIra kitane prakAra kA kahA hai ? bhagavAn he gautama! AhArakazarIra eka hI prakAra kA kahA gayA hai / zrI gautamasvAmI - he bhagavan ! yadi eka hI prakAra kA hai to vaha kyA manuSya kA AhAra kazarIra hotA hai athavA amanuSya arthAt manuSyetara jIvoM kA AhAra kazarIra hotA hai, bhagavAna - he gautama! manuSya kA ohArakazarIra hotA hai, manuSyetara kA AhArakazarIra nahIM hotA ! zrIsvAmI - he bhagavan ! yadi manuSya kA AhArakazarIra hotA hai to kyAsaMmUrchima manuSya kA AhArakazarIra hotA haiM yA garbhaja manuSya kA AhAraka zarIra hotA hai ? bhagavAna he gautama! mUrchima manuSya kA AhArakazarIra nahIM hotA kintu garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai / zrIgautamasvAmI - bhagavan ! yadi garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai| to kyA karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA hotA hai, yA akarmabhUmi ke garbhaja manuSya kA hotA hai athavA antaradvIpa ke garbhaja manuSya kA hotA hai ? karelu che. have AhArakazarIranA bheda, sasthAna ane avagAhanAnu nirUpaNa karAya chezrIgautamasvAmI-he bhagavan ! AhArakazarIra keTalA prakAranA kahyAM che ? zrIbhagavat he gautama ! AhArazarIra ekaja prakAranA kahyAM che. zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! jo ekaja prakAranA che te te zuM manuSyanA AhArakazarIra hAya che athavA amanuSya arthAt manuSyetara jIvAnA AhArakazarIra hAya che ? zrIbhagavAna-he gautama ! manuSyanA AhArakazarIra hAya che, manuSyetaranA AhAraka zarIra nathI hetAM. zrIgautamasvAmI-he bhagavan! jo manu'yanA ahArakazarIra hAya che te samUmi manuSyanA AhArazarIra hAya che agara gaja manuSyanA AhArazarIra hAya che ? zrI bhagavAn-Dhe gautama! samUmi manuSyanA AhArazarIra nathI hAtA, kintu gaja manuSyanA AhArakazarIra hAya che. pra0 95 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ 754 prajJApanAsUtre 'jai gambhavakaMtiya masaAhAragasarIre kiM kammabhUmagAbhavakaMtiya maNUsaAhAragasarIre, akammabhUmagagambhavatiya maNUsa thAhAramasarIre aMtaraddIvagagambhavatiya maNUsa AzAragasarIre ?' he bhadanta ! yadi garbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati tat kiM karmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati ! kiMvA akarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati ? kiMvA antaradvIpagagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA!" he gautama ! 'kammabhUmagagabbhavatiya maNUsaAhAragasarIre no akammabhUpagagambhavakkaMtiya maNasamAhAragasarIre, no aMtaradIvagagambhavatiya maNUsa pAhAragasarIre' karmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArazarIraM bhavati, no akarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati, no vA antaradvI pagagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati-'jaI kammabhUmagagabbhavatiya maNUsa AhAragasarIre kiM saMkhejavAsAuya kammabhUmagagambhavatiya maNUsAhAragasarIre, asaMkhejavAsa uyakammabhUmagagambhavakkaMtiya maNUsa pAhAragasarIre ?' yadi karmabhUmigagabhavyutkrAntikamanuSyAhArazarIraM bhavati tat kiM saMkhyeyavarSAyuSkarma bhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati ? kiMvA asaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyu krAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'saMkhejjavAsAutha kammabhUmagagambhavatiya masAhAragasarIre no asaMkhejavAsAuya kammabhUpagagabbhavatiya maNamAhAragasarIre' bhagavAn-he gautama ! karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhAraka zarIra hotA hai. akarmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra nahIM hotA aura na antaradvIpa ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai| ____ gautamasvAmI-he bhagavan ! yadi karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai to kyA saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhAraka zarIra hotA hai athavA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhAraka zarIra hotA hai ? __ bhagavAna-he gautama ! saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya zrIgautamarAmI-he bhagavan yadi garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che, te karma bhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che athavA akarmabhUminA garbhaja manuSyanA hAya che? athavA antadvapanA garbhaja manuSyanA hoya che? zrIbhagavAna-he gautama karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che, akarma bhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarira nathI hatAM ane antaraddhanA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra paNa nathI hotAM. zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! yadi karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che te zuM saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che athavA asaMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che? zrI. prshaan| sUtra:4
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyasodhinI TIkA pada 21 sU0 7 AhArakazarIranirUpaNam saMkhyeyavarSAyuSkarma dhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati, no asaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAnti kamanuSyAhArazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati-'jai saMkhejavAsAuyakammabhUmagagambhavakkatiSa maNUsa AhAragasarIre kiM pajjattamasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagambhavakatiya maNUsaAhAragasarIre apajattagasaMkhejavAsA uya kammabhUmagagabbhavakkaMtiya maNUsaAhAragasarIre ?' yode saMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM tat kiM paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati ? kiM vA aparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyA hAraka zarIraM bhavati ? bhagavAnAha 'goyamA!" he gautama ! 'pajjattaga saMkhejavAsAuya kammabhUmagagabbhavatiyamaNUsa hAragasarIre, no apajattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabbhavavatiya maNUsa AhAragasarIre' paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati no aparyAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati-'jai pajjattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagambhavatiya maNUsa AhArasarIre kiM sammadiTThi pajattagasaMkhejjavAsAuya kA AhAraka zarIra hotA hai, asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra nahIM hotaa| __ zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! yadi saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai to kyA paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai athavA aparyApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai ? bhagavAn-he gautama ! paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai aparyApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra nahIM hotaa| zrIbhagavAna gautama ! saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che, asaMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra nathI hotAM. zrIgautamasvAmI-he bhagavana! yadi saMkhyAta varSanI AyuvALA karmanAbhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che, te zuM paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA hoya che athavA aparyApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che? zrIbhagavAna gautama paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA gaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che, aparyApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra nathI hotAM. zrI. prazAnasUtra:4
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre kammabhUmagaganbhavakkaMtiya maNUsa mAhAragasarIre, micchaddiTTi pajjattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagaganbhavatiya maNUsa AhAragasarIre, sammamicchaddihi pajjattagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarI re ?' yadi paryAptakasaMkhyeya varSAyuSkakarmabhUbhigagarbhavyutkrAntimanuSyAhArakazarIraM tat kiM samyagdRSTiparyApta saMkhyeyavarSAyuSka karmabhUmigagarbhavyutkrAntikama yAhArakazarIraM bhavati ? kiMvA mithyAdRSTi paryApta saMkhyeyavarSAyuSka karma bhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati ? kiMvA samya midhyAdRSTiparyApta saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagabhavyutkrAntika manuSyAhArakazarIraM bhavati ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama !' sammadiTTi pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagaganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre no micchaddiTTi pajja - rAga saMkhejjavAsAya kammabhUmagaganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, no sammAmicchaddii pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagaganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarI re' samyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbha vyutkrAnti kamanuSyAhAra kazarIraM bhavati no mithyAdRSTi paryAptaka saMkhyeyavarSAyuSkakarma bhUmigagarbhavyutkrAntimanuSyAhArakazarIraM bhavati no vA samyagramidhyAdRSTi paryApta saMkhye varSAyuSka karmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati 756 gautamasvAmI - he bhagavan ! yadi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai to kyA samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai, yA mithyAdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai athavA samyagmithyAdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai ? bhagavAn - he gautama! samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai, mithyAdRSTi paryApta saMkhyAta rSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhAraka zarIra nahIM hotA aura na samyag mithyAdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke zrIgautamasvAmI-he bhagavan! di paryApta saMkhyAta vaSa~nI AyuvALA kama bhUminA gaja manuSyanA AhArazarIra hAya che te zuM samyagdaSTi paryApta saMkhyAtavanI AyuvALA kamabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra DAya che. agara mithyAdraSTi paryAMpta saMkhyAta vaSa~nI AyuvALA ka`bhUminA gaja manuSyanA AhArakazarIra hAya che athavA sabhyasmithyAdaSTi paryApta sakhyAta vanI AyuvALA krabhUminA garbhaja manuSyanA a hArakazarIra hAya che ? zrIbhagavAn hai gautama ! samyagdaSTi paryApta sa khyAta vanI AyuvALA kamabhUminA gaja manuSyanA AhArakazarIra hAya che, mithyAdaSTi paryApta sakhyAta vaSa~nI AyuvALA karma bhUminA gaja manuSyanA AhArazarIra nathI hotAM ane na sabhyamithyAi zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 7 AhArakazarIranirUpaNam 757 'jai sammadiTi pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabbhavakkaMtiya masaAhAragasarIre kiM saMjaya sammadihi pajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagaganbhavatiya maNasaAhAragasarIre, asaMjayasammadihi panjattaga saMkhejavAsAuya kammabhUmagagambhavatiya mataptaAhAragasarIre, saMjayAsaMjaya sammadidvipajjattaga saMkhejavAsAuya kammabhUmagagabbhavatiya maNUsAhAragasarIre ? yadi samyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarvAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakarArIraM tat kiM saMyata samyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhAti ? kiMvA asaMyata samyagdRSTi praryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati ? kiMvA saMyatAsaMyata samyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati ? tatra saMyacchatisma-sarva sAvadhakarmayogebhyaH samyaguparamati itivyutpatyA saMyatazabdena sakalacAritravAn vyapadizyate, tadbhiH -asaMyata:aviratasamyagdRSTiH, saMyatAsaMyatastu dezaviratimAn vyapadizyate, bhagavAnAha-'goyamA ! he garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai| zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! yadi samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA haito kyA saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUni ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai, athavA asaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai athavA kyA saMyatAsaMyata samyagdRSTi paryAsa saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya manuSya kA AhAraka zarIra hotA hai ? jo samasta sAvadya vyApAroM se samyak prakAra se uparata ho cukA hai vaha saMyata hai ! isa vyutpatti ke anusAra sakala cAritravAn saMyata kahalAtA hai| jo maMyata na ho vaha asaMyata hai| asaMyata samyagdRSTi kA tAtparya avirata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSanI yuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che. zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! yadi samyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI ayuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che te zuM saMyata samyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che, athavA asaMyata samyagadaSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhe ja manuSyanA AhAra zarIra hoya che athavA zuM saMyatAsaMyata samyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALa karmabhUminA garbhaja manuSyonA AhArakazarIra hoya che ? je samasta sAvagha vyApArathI samyak prakAre uparata thaI gaela che, te saMyata che. AvyutpattinA anusAra sakala cAritravAnuM saMyata kahevAya je saMyata na hoya te asaM. yata che asaMyata samyagdaSTinuM tAtparya avirata samyagdaSTi che. dezavirativALA saMya tAsaMyata kahevAya che. zrI. prshaan| sUtra:4
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ 758 prajJApanAstre gautama ? 'saMjayasammadidipajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabbhavatiya maNUsa AhAragasarIre no asaMjayasampadidvipa jattA saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagambhaka tiya maNUsAhAragasarIre, no saMjaya sammadidvipajjattaga saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagamavakkaMtiya maNUsAhAragasarIre' saMyata samyagdRSTi paryApta kasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati no asaMyata samyagdRSTi paryAptaya saMsayavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuvyAhArakazarIraM bhavati no vA saMyatAsaMyatasamyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati-- 'jai saMjayasammadiTipajjattagasaMkhejjasAuya kammabhUmagagabbhavatiya maNUsaAhAragasarIre ki pamattasaMjaya sammaddihi pajjattama saMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabbhavatiya maNUsAhAragasarIre, apamattasaMjaya sammaddiSTi pajjattagasaMkhejavA pAuya kammabhUmagagabhavakkaMtiya maNUsAhAragasarIre?' yadi saMyata samyagraSTi paryApta saMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM tat kiM pramattasaMyata samyagdRSTiparyApta saMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati ? kiMvA apramattasaMyatasamyagdRSTiparyApta kasaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakase hai| dezavirati vAlA saMyatAsaMyata kahalAtA hai| ___bhagavAn-he gautama ! saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai, asaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra nahIM hotA aura na saMyatAsaMpata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai| ___ zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! yadi saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai to kyA pramatta saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai athavA apramatta saMyana samyagdRSTi paryApta saMkhyAta zrIbhagavAna -he gautama ! saMyata samyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che, asaMyata samyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra nathI hotAM ane saMyatAsaMta samyadaSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA paNa AhAraka hotA nathI. zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! yadi saMyata samyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che, to zuM pramatta saMvata samyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI ayuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che athavA apramatta saMyata samyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA zrI. prshaan|| sUtra:4
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 7 AhArakazarIra nirUpaNam 759 zarIraM bhavati ? tatra pramAdyati sma mohanIyAdi karmodayaprabhAvAt saMjvalanaka pAya nindrAdhanyatamapramAdayogAt saMyamayogeSu sIdatisma iti vyutpatyA pramattapadena prAyogacchavAsI vyapadizyate tasya kvacidanupayogasaMbhavAt, tadabhinnAH - apramattAste ca prAyo'I skalpikaparihAravizuddhika yathAlabdhakalpika pratimApratipannAsteSAM sarvadopayogasambhavAt bhagavAnAha - 'gomA !' he gautama ! 'pamatsasaMjaya sammaddiTTi pajjatagasaMkhejjavAsAuya kammabhUmagagabhavavakaMtiya maNUsa AhAragasarIre, no adamatta saMjaya sammaddiTTi pajjattagasaMkhejjanAsAuya kammabhUmaga gambhavaka kaMtiya maNUsa AhAragasarIre' pramattasayatasamyagTaSTiparyApta saMkhyeyavarSAyukakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati, no apramattasaMyata samyagdRSTi paryAptakasaMkhyeyavAyuSkarma bhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhAra kazarIraM bhavati, gautamaH pRcchati - 'jai apamatta saMjaya sammaddidvipajjata gasaMkhejjanAsAu kammabhUmagaganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre kiM iDDittappamattalaM khejjavAsAuya kammabhUmagagavbhavavakaMtiya maNUsa AhAragasarI re, aNi pittapatta saMjaya sambhadiTTi pajjata saMkhejjavAsAjya kammabhUmagaganbhavakakaMtiya maNUsavarSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai ? mohanIya Adi karmoM ke udaya se saMjvalanakaSAya, nidrA Adi kisI bhI pramAda ke yoga se jo pramAda ko prApta ho vaha prayanta kahalAtA hai / isa vyutpatti ke anusAra prAyaH gacchavAsI muni pramatta kahA jAtA hai, kyoMki usameM kahIM kahIM upayogazUnyatA kA saMbhava hai / jo pramAda se rahita hoM ve apramatta kahalAte haiN| ve prAyaH ahaM -kalpika, parihAravizuddhika, yadAlanda kalpika tathA pratimAdhArI sama jhane cAhie, kyoMki ve sadA upayoga yukta rahate haiM / bhagavAn - he gautama! apramatza saMgata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu bAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai, pramatta saMyata sampadRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra nahIM hotA / bhUmaminA gaja manuSyanA AhArakazarIra hAya che. mAhanIya AdikamemnA udayathI saMjavalana kaSAya. nidrA Adi koipaNa pramAdanA cegathI je pramAdane prApta thAya, te pramatta kahevAya che. A vyutpattinA anusAra prAya: gacchavAsI muni pramatta kahevAya, kema ke temAM kayAMka kayAMka upayega zUnyatAnA saMbhava che. je pramAdathI rahita haiAya tee apramatta kaDavAya che. tee prAya: advaitkAlika parihAra vizuddhika yadAla Dhakalpika tathA pratimAdhArI samajavA joie, DaeNma ke tee sadA upayoga yukta rahe che. zrIbhagavAna gautama ! apramatta sayata samyagdaSTi paryApta saMkhyAta vanI AyuvALA karmabhUminA gaja manuSyanA AhArakazarIra hAya che, pramatta sayata samyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA krama bhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra nathI hAtAM. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ 760 prajJApanAsUtre " AhAragasarIre ?' yadi apramattasaMyatasamyagdRSTi paryApta saMkhyeyavarSAyuSkakarma bhUgagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM tat kim RddhiprAtapramattasaMyata samyagdRSTiparyApta saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmigagarbhavyutkrAntimanuSyAhArakazarIraM bhavati ? kiMvA avRddhiprAptapramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhye varSAyuSka karma bhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati ? tatra AmarSISadhyAdisvarUpAH RddhiH prAptAH - RddhiprAptaH tadbhino'vRddhiprAptaH, bhagavAnAha - 'goyamA ! he gautama! 'ipittapatta saMjaya sammaddidvipajjattagasaM khejjavAsAuya kammabhUmagaganbhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre, no aNi Dipattapatta saMjaya sammaddiTTi pajjatagasaMkhejjavAsAuya kammabhUsa gaganabhavakkaMtiya maNUsa AhAragasarIre' RddhiprApta apramattasaMyata samyagdRSTiparyAptataka saMkhyeyavarSAyuSkakarma bhUmigagarbha vyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati no avRddhiprAptapramatta saMyata sabhyadRSTi paryApta saMkhyeva yukakarmabhUmigagarbhavyutkrAntikamanuSyAhArakazarIraM bhavati, gautamaH zrI gautamasvAmI - he bhagavan ! yadi apramatasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai to kyA RddhiprApta apramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai athavA jo RddhiprApta nahIM hai aise apramatta saMvata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai ? AmaSaiSadhi Adi rUpa RddhiyAM jise prApta hoM, vaha RddhiprApta kahA jAtA hai aura jise koI RddhiprApta na ho vaha avRddhiprApta kahalAtA hai / bhagavAn he gautama! RddhiprApta apramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSya kA AhArakazarIra hotA hai, aTadviprApta apramatta saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle krmzrIgautamasvAmI ke bhagavan ! yadi apramatta sayata samyagdaSTi paryApta sakhyAta varSanI AyuvALA ka`bhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra DhAya che te zu Rddhi prApta apramatta sayata samyagdaSTi paryApta sakhyAta vahUnI AyuvALA 4 bhUminA gaja manuSyanA AhArakazarIra hAya che athavA je Rddhi prApta nathI evA apramatta sayata samyagdaSTi paryApta sakhyAta vanI AyuvALA kamabhUminA gaja manuSyanA AhArakazarIra hAya che ? AmauSadhi AdirUpa RddhiyA jemane prApta thAya, te Rddhi prApta kahevAya che, ane jene kaI RddhiprApta na heAya te anuddhiprApta kahevAya che, zrIbhagavAn he gautama ! RddhiprApta apramatta sayata samyagdaSTi paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA garbhaja manuSyanA AhArakazarIra hoya che. amRddhi prApta apramatta saMyaMta samyagdaSTi paryApta sakhyAta varSanI AyuvALA karmabhUminA gaja manuSyanA AhArazarIra nathI dAtAM, zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ 761 prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 7 AhArakazarIranirUpaNam pRcchati-'AhAragasarIre NaM bhaMte ! ki saMThie paNa tte ?' he bhadanta ! AhArakazarIraM khalu ki saMsthitaM-kimAkAraM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA ! he gautama ! 'samacauraMsasaMThANasaMThie paNate' samacaturasrasaMsthAnasaMsthitam-samaM caturasram-catasro'srayo yasya tat samacaturasraM tava tat saMsthAnaceti samacaturasrasaMsthAnam tena saMsthitam-vyavasthita prajJaptam, gautamaH pRcchati'AhAragasarIrassa bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?' he bhadanta ! AhArakazarIrasya khala kiM mahAlayA-kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'jahaNNeNaM desUNA rayaNI, ukoseNaM paDipuNNA rayaNI' jaghanyena dezonAratni:kizcinyUnahastaH, utkRSTena paripUrNAratniH-ekohamtaH zarIrAvagAhanA prjnyptetibhaavH||.7|| // taijasazarIravaktavyatA // mUlam-teyagasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA! paMcavihe paNNatte, taM jahA-egidiya teyagasarIre jAva paMcidiya teyagasarIre egidiya teyagasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA-puDhavikAiya egidiya teyagasarIre jAva vaNassaikAiya egidiya teyagasarIre, evaM jahA orAliyasarIrassa bhedo bhaNiyo tahA teyagassa vi jAva cauridiyANaM, paMbiMdiyateyagasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA ! cauvihe paNNatte, taM jahA-neraiya teyagasarIre jAva devateyagasarIre, neraiyANaM duga po bhedo bhANiyavvo, jahA veunviyaH bhUmi ke garbhaja manuSya kA AhAra kazarIra nahIM hotaa| zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! AhArakazarIra kisa AkAra kA kahA haiM? bhagavAn-he gautama ! AhArakazarIra samacaturasra saMsthAna vAlA kahA gayA hai| a gautamasvAmI-he bhagavan ! AhArakazarIra kI avagAhanA kitanI baDI kI kahI gaI hai? bhagavAn-he gautama ! AhArakazarIra kI avagAhanA jaghanya kucha kama eka hAtha kI aura utkRSTa pUre eka hAtha kI kahI gaI hai|suu0 7 // zrIgautama svAmI-he bhagavanAhArakazarIra kevA AkAranA kahyA che? zrIbhagavana-he gautama ! AhArakazarIra samacaturasa saMsthAnavALAM kahelAM che. zrIgautama svAmI-he bhagavan! AhArakazarIranI avagAhanA keTalI meTI kahevAyelI che? zrI bhagavAna he gautama! AhArakazarIranI avagAhanA jaghanya kAMIka eAchA eka hAthanI ane utkRSTa pUrA eka hAthanI kahI che, je sUve che ! pra096 zrI prApana sUtra:4
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAne sarIre paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM maNUsANa ya jahA orAliyasarIre bhedo bhaNio tahA bhANiyavyo, devANaM jahA veuvviyasarIre bhedo bhaNito tahA bhANiyavvo, jAva savvaTasiddha devetti, teyagasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThie paNNatte ? goyamA! NANA saMThANasaMThie paNNatte, egidiya teyagasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThie patte ? goyamA ! NANAsaMThANasaMThie paNNatte, puDhavikAiya egidiyateyagasarIre gaM bhaMte ! ki saMThie paNNatte ? goyamA! masUracaMdasaMThANasaMThie paNNatte, evaM orAliyasaMThANANusAreNa bhANiyavaM jAva cauridiyANa vi, neraiyANaM bhaMte ! teya. gasarIre kiM saMThie paNNatte ? goyamA ! jahA veubviyasarIre, paMcidiyatirikkhajoNiyANaM maNUsANaM jahA-eesiM ceva orAliyatti, devANaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie teyagasarIre paNNatte ? goyamA ! veubviyassa jAva aNuttarovavAiyatti ||su0 8 // __chAyA-taijasazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! paJcavidhaM prajJaptam, tadyathA-ekendriyataijasazarIma, ekendriyataijasazarIraM yAvat pazcendriyatai nasazarIram, ekendriyataijasazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! paJcavidhaM prajJaptama, tadyathApRthivIkAyikaikendriyataijasazarIraM yAvad vanaspatikAyikaikendriyataijasazarIram, evaM yathA taijasazarIravaktavyatA zabdArtha-(teyagasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) he bhagavan ! taijasazarIra kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA! paMcavihe paNNatte) he gautama ! pAMca prakAra kA kahA hai (taM jahA) vaha isa prakAra (egidiyateyagasarIre jova paMciMdiyateyagasarIre) ekendriya taijasa zarIra yAvatU paMcendriya taijasazarIra (egidiya teyagasarIre NaM bhate ! kaivihe paNNatte ?) he bhagavan ! ekendriya taijasa zarIra kitane prakAra kA tejasa zarIravaktavyatA zahAtha:-(teyagasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) bhagavan ! tasazarIra mA 42 // ghai cha ? (goyamA ! paMcavihe paNNatte) gautama ! pAMya prA2nA Hai cha (taM jahA) te yA mAre (e|gdiy teyagasarIre jAva paMciMdiya te yagasarIre) mendriya tesazarI2 yAvat pazyandriya terasa zarIra (egidiya teyagasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?) bhagavan ! mendriya tesazarI2 mA 42 // 4i cha ? (goyamA ! paMcavihe paNNatte) gautama ! pAMya 42nA ghai cha (taM jahA-puDhavikAiyaegidiya teyagasarIre jAva vaSNassaikAiyaegidiyateyagasarIre) ta zrI. prshaan| sUtra:4
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 8 taijasazarIranirUpaNam 763 audArikazarIrasya bhedo bhaNitastathA tai usasyApi yAvacaturindriyANAm, paJcendriyatejasazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! (zvendriyataijasazarIraM caturvidhaM prajJaptam, tadyathAnairayikataijasazarIraM yAvad devatai nasazarIram, nairayikANAM dvigato bhedo bhaNitavyaH, yathA vaikriyazarIre, paJcendriyatiryagyonikAnAM manuSyANAJca yathA audArikazarIre bhedo bhaNitastathAbhaNitaSyo yAvat sarvArthasiddhadeva iti, taijasazarIraM khalu bhadanta ! kiM saMsthitaM prajJaptam ? kahA hai ? (goyamA ! paMcavihe paNNatte) he gautama ! pAMca prakAra kA kahA hai (taM jahA puDhavikAiyaenidiyateyagasarIre jAva vaNassai kAiyaegidiyateyagasarIre) vaha isa prakAra-pRthvIkAyika ekendriya taijasa zarIra yAvatU vanaspatikAyika ekendriya taijasazarIra (evaM jahA orAliyasarIrassa bhedo bhaNio) isa prakAra jaise audArikazarIra ke bheda kahe haiM (tahA teyagassa vi) usI prakAra taijasa ke bheda bhI kahanA cAhie (jAva cariMdiyA NaM) cauindriyoM taka (paMciMdiyateyagasarIre Na bhaMte ! kAvihe paNNatte?) he bhagavan ! paMcendriya tejasazarIra kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA ! cauvihe paNNatte) he gautama! cAra prakAra kA kahA hai (taM jahA-neraiyateyagasarIre jAva devateyagasarIre) vaha isa prakAra-narayika taijasazarIra yAvatU devataijasazarIra (nerajhyANaM dugao bhedo bhANi yavo) nArakoM ke do bheda kahanA cAhie (jahA ve ubviyasarIre) jaisA vaikriyazarIra (paMciMdiya tirikkhajoNiyANaM) paMcendriya tiryacoM kA (maNussANa ya) aura manuSyoM kA (jahA orAliyasarIre) jaise audArikazarIra kA (bhedo bhaNio) bheda kahA hai (tahA bhANiyayo) isI prakAra kahanA cAhie (devANaM jahA veuvyiyaH A prakAre-pRthvIkAyika ekendriya taijasazarIra yAvatu vanaspati kAyika ekendriya taijasazarIra (evaM jahA orAliyasarIrassa bhedo bhaNio) meM prA2 21 // mohozizerana se cha (tahA teyagassa) me 12 te/sana se 54] 42 me (jAva cariMdiyANaM) yturi%i sudhI (paMciMdiya teyagasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte) mApan ! 5yendriya tasazaNR prAR Baa cha ? (goyamA ! cauThibahe paNNatte) gautama ! bAra R ai cha ? (taM jahA neraiyateyagasarIre jAva devayateyagasarIre) re // // 2-254 tesazarI2 yAvat hai tesarI2 (neraiyANaM dugao bhedo bhANiyavvo) nAranAme 4 4 naye (jahA veu. vviyasarIre) ra yizarI2 (paMciMdiya tirikkhajoNiyANaM) 5yandriya tiya yAnA (maNU. sANaya) mane manuSyonA (jahA orAliyasarIre) 21 mohA2i4zarIranA (bhedo bhaNio) le yA che (tahA bhANiyavvo) se prAranA Dana (devANaM jahA veubviyasarIre bheo bhaNio tahA bhANiyavvo) hevAnA vaiThiyazarInA neha cha, se sAre tesazarIranA le samaya mena (jAva sabasiddha devatti) sAtha siddhana he sudhI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ 764 prajJApanAsUtre gautama ! nAnAsaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, ekendriyataijasazarIraM khalu bhadanta ! kiM saMsthitaM prajJaptam ? gautama ! nAnAsaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, pRthivI kA thikai kendriyataijasazarIraM khalu bhadanta ! kiM saMsthitaM prajJaptam 1 gautama ! masUracandra saMsthAnasaMsthitaM prajJaptam, evam audArikasaMsthAnAnusAreNa bhaNitavyaM yAvaccaturindriyANAmapi nairayikANAM bhadanta / taijasazarIraM kiM saMsthitaM prajJaptam ? gautama ! yathA vaikriyazarIram, paJcendriyatiryagyonikAnAM manuSyANAM yathA eteSAJcaiva audArikANAmiti, devAnAM bhadanta / kiM saMsthitaM taijasazarIraM prajJaptam ? gautama ! yathA vaikriyasya yAvad anuttaraupapAtikAnAmiti // 8 // sarIre bheo bhaNio tahA bhANiyavvo) devoM ke jaise vaikriyazarIra ke bheda kahe haiN| isI prakAra taijasazarIra ke bheda bhI samajhalene cAhie (jAva savvaddhasiddha devatti) sarvArthasiddha ke devoM taka (teyagasarIre NaM bhate / kiMsaThie paNNatte ?) he bhagavan ! taijasazarIra kisa AkAra kA kahA hai ? (goyamA ! nANAsaMThANasaMThie paNNatte) he gautama! aneka saMsthAnoM vAlA kahA hai (egiMdiya teyagasarIre NaM bhate / kiM saMThie paNNate ?) he bhagavan ! ekendriya kA taijasazarIra kisa AkAra vAlA kahA hai ? (goyamA ! NANA saMThANasaMThie paNNatte) he gautama ! nAnA saMsthAnoM vAlA kahA hai ( puDhavi. kAiyaegiMdiyateyagasarIre NaM bhate / kiMsaMThie paNNatte ?) he bhagavan ! pRthvI kAyika ekendriya kA taijasazarIra kisa AkAra ko kahA hai ? (goyamA ! masUra caMda ThANasaMThie paNNatte) he gautama! masUra ke dAla ke AkAra kA kahA gayA hai aura yahAM candra kA artha dAla hai ( evaM orAliyasaMThANAnusAreNa bhANiyavvaM) isa prakAra audArikazarIra ke saMsthAna ke anusAra kahanA cAhie (jAva cauriMdiyANa vi) yAvat cauindriyoM kA bhI / (neraiyA NaM bhate ! teyagasarIre kiM saMThie paNNatte ?) he bhagavan ? nArakoM ke (teyagasarIreNaM bhaMte! kiM saMThie paNNatte) bhagavan ! tai sazarIra vA mAranAM che ? (goyamA ! nANA saMThANasaM Thie paNNatte) gautama ! bhane saMsthAnAvAnA udyAM che (egiMdiya teyagasarIreNa bhaMte ! kiM saMThie paNNatte) he bhagavan ! yeDendriyanA tainasazarIra haivA bhAThAravANA hyAM che ? ( goyamA ! NANAsa 'ThANasa Thie paNNatte) gautama ! nAnA saMsthAna vAjA hyache (puDhavikAiya egiMdiya teyagasarIreNa bhaMte ki saMThie paNNatte ?) he bhagavan ! pRthvIbhayiSTha mehendriyanA te sazarIra vA mAranA 4 che ? (goyamA ! masUracaM dasa ThANasaMThie paNNatte) gautama ! bhasUranI hojanA AdhAranA hyAM he bhane sAhIM yandrano artha hAja che ( evaM orAliya saMThANANusAreNa bhANiyavvaM ) me prahAre mohAri zarIranA saMsthAnanA anusAra Devu lehadhye (jAva cauriMdiyANa vi) yAvat turindriyonA zu (neraiyANaM bhaMte! teyagasarIre kiM saMThie paNNatte 1) he bhagavan ! nAranA tainasazarIranA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 21 sU0 8 taijasazarIranirUpaNam 765 TIkA - pUrvamAhArakazarIrasya bhedasaMsthAnAvagAhanA svarUpANi prarUpitAni samprati taijasazarIrasya medasaMsthAnAdIni prarUpayitumAha - 'teyagasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?' he bhadanta ! taijasazarIraM khalu katividhaM prajJatam ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'paMcavihe paNNatte' paJcavidhaM taijasazarIraM prajJaptam, 'taM jahA - egidiyateyagasarIre jAva paMcidiyateyagasarIre' tadyathA ekendriyate jasazarIraM yAvad dvIndriyatrIndriyacaturindriyate jasazarIraM paJcendriyataijasazarIraJca, gautamaH pRcchati - 'egiMdiyateyagasarIre NaM bhaMte ! kai vihe paNNatte ?' he madanta ! ekendriyataijasazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'paMcavihe taijasazarIra kA kaisA AkAra kahA hai ? (goyamA ! jaha veDa vviyasarIre) he gautama ! jaise nArakoM kA vaikriyazarIra (paMcidiyatirikkhajoNiyANaM ) paMcendriya tiryayonikoM kA (masANaM) manuSyoM kA ( jahA eesiM ceva orAliyaM ti) jaise inhIM kA audArikazarIra (devANaM bhaMte! kiM saMThANasaMThie teyagasarIre paNNatte ?) he bhagavan ! devoM kA taijasazarIra kisa saMsthAna vAlA kahA hai ? (goyamA ! jahA ashoore) he gautama! jaisA unake vaikriyazarIra kA saMsthAna (jAva aNuttarovavAhayati yAvat anuttaropapAtika deva / TIkArtha- isase pUrva AhArakazarIra ke bhedoM, avagAhanA tathA saMsthAna kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba taijasazarIra ke bhedoM kA tathA saMsthAna Adi kA prarUpaNa kiyA jAtA hai / gautamasvAmI - he bhagavan ! taijasazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? bhagavAn he gautama! taijasazarIra pA~ca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra se hai - ekendriya taijasazarIra, dvIndriya tajasazarIra, zrIndriya taijasazarIra, ThevA ra hyA che (goyamA ! jaha ve uvjiya sarIre) nevA nAranA vaiDiyazarIra (paMcidiyatirikkhajoNiyANaM) pathendriya tiryagyoniyonA ( maNUsANaM) manuSyInA ( jahA eesi ceva orAliyaMti) nevA khebhanA mohAri4zarIra (devANaM bhaMte! kiM saMThANasa Thie teyagasarIre paNNatte) he bhagavan ! devAnA te sazarIra ThevA saMsthAnavAjA hyA ke (goyamA ! jahA veDavviyassa) he gautama! nevA tebhanA vaiDiya zarIranA saMsthAna (jAva aNuttarovavAitti) yAvat anuttaraupapAtika deva. TIkA-AnAthI pahelAM zarIranA bhedde, avagAhanA tathA saMsthAnanuM nirUpaNa karAyu che, have taijasazarIranA bhedaeNnuM tathA saMsthAna AdinuM prarUpaNa karAya che zrIgautama svAmI-he bhagavan! tejasa zarIra keTalA prakAranA kahyAM che ? zrIbhagavAna-he gautama! taijasazarIra pAMca prakAranAM kahyAM che? te A prakAre ekandriya taijasazarIra, drIndriya taijasazarIra, trIndriya taijasazarIra, caturindriya taijasazarIra zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre paNate' paJcavidham ekendriyataijasazarIraM prajJaptam, 'taM nahA-puDhavikAiyaegidiyateyagasarIre jAva vaNassaikAiyaegidiyasarIre' tadyathA-pRthivIkAyikaikendriyatainasazarIraM yAvad-apkAyikatejaskAyikavAyukAyikavanaspatikAyikaikendriyazarIram, 'evaM jahA-orAliyasarIrassa bhedo bhaNiyo tahA teyagassa vi jaa| caridiyANaM' evam-pUrvoktarItyA yathA audA rikazarIrasya ekendriyagatasUkSmavAdaraparyAptAparyAptabhedo dvitricaturindriyagataparyAptAparyAptabhedazca bhaNitastathA te masasyApi zarIrasya yAvad ekendriyadvitricaturindriyANAM bhedo bhaNitathya statraikendriyagataH sUkSmabAdaraparyAptAparyAptabhedo dvitricaturindriyagatastu paryAptAparyAptabhedo caturindriyataijasazarIra aura paMcendriyataijasazarIra gautamasvAmI-he bhagavan ! ekendriya kA tejasazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? __ bhagavAn-he gautama ! ekendriya kA tejasazarIra pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-pRthvIkAyika ekendriya tejasazarIra, apkAyika-ekendriyataijasazarIra vAyukAyika-ekendriya tejasazarora, tejaskAyika-ekendriyatejasazarIra vAyu kAyika-ekendriyataijasazarIra aura vanaspatikAyika-ekendriyataijasazarIra / isa prakAra jaise audArikazarIra ke ekendriya saMbaMdhI sUkSma, bAdara paryApta, aparyApta Adi ke bheda se bheda kahe haiM, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya ke paryApta aura aparyApta ke bheda se bheda kahe haiM, usI prakAra taijasazarIra ke bhI ekendriya bI. ndriya, trIndriya aura caturindriyoM ke bhedoM ke anusAra bheda kaha lene caahie| jaise ekendriyoM ke do bheda hote haiM-sUkSma aura bAdara / ina ke bhI do-do bheda haiM paryApta aura aparyApta / ina bhedoM ke anusAra taijasazarIra ke bhI bheda samajha ane paMcendriya tejasazarIra. zrIgautama svAmI-he bhagavan! ekendriyanA tejasazarIra keTalA prakAranA kahelAM che? zrIbhagavAna-he gautama ekendriyanA tejasazarIra pAMca prakAranA kahyAM che, te A prakAre pRthvIkAyika ekendriya tejasazarIra apakAyika ekendriya tejasazarIra, vAyukAyika ekendriya taijasazarIra, ane vanaspatikAyika ekendriya tejasazarIra. e prakAre jevA audArika zarIranA ekendriya sambandhI sUma, bAdara, paryApta, apaya pta AdinA bhedathI bheda kahyA che, dvIndriya, trIndriya ane caturindriyanA paryApta ane aparyAptanA bhedathI bheda kahyA che, eja prakAre taijasazarIranA paNa ekendriya, hIndriya, trIndriya, caturindriyenA bhedanA anusAra bheda kahI jaI e. jema ke ekendriyonA be bheda hoya che-sUkSama ane bAda2. tenA paNa be bheda che- paryApta ane aparyApta. A bhedanA anusAra tejasazarIranA paNa bheda samajI levA joIe. kIndriya, trAndriya ane zrI prazAnasUtra:4
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 20 8 taijasazarIranirUpaNam 767 draSTavyaH, gautamaH pRcchati-'paMciMdiyateyagasarI re NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?' he bhadanta ! pazcandriyataijasazarIraM khalu katividhaM prajJaptam ? bhagavAnAha--'goyamA !' he gautama ! 'caubihe paNNatte' caturvidhaM paJcendriyataijasazarIraM prajJaptam 'taM jahA-neraiyateyagasarIre jAva devateyagasarIre' tadyathA-nairayikataimasazarIraM yAvat-tiryagyonikataijasazarIraM, manuSyataijasa. zarIraM deva taijasazarIraJca, tatra-'neraiyANaM dugo bhedo bhANiyo jahA veuvviyasarIre' nairayikANAM taijasazarIrasya dvigato bhedaH-paryAptAparyAptaviSayatayA bhaNitavyo yathA teSAmeva vaikriyazarIre paryAptAparyAptatvena dviprakArako bhedo bhaNitaH, kintu-'paMcidiyatirikkhajoNiyANaM masANaya jahA orAliyasarIre bhedo bhaNiyo ta hA bhANiyabvo' paJcendriyatiyAyonikAnAM manuSyANAJca yathA audArikazarIre bhedo bhaNitastathA bhaNitavya, statra pazcandriyatigyonikAnAM taina pazarIrarUpa jalacarasthala varakhecarabhedaH, jaccarasyApi saMmUchimalene caahie| dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke paryApta tathA aparyApta ke bheda se do-do bheda hai, to taijasazarIra ke bhI isI prakAra do-do bheda hote haiN| gautamasvAmI-he bhagavan ! paMcendriyoM kA taijasazarIra kitane prakAra kA kahA hai ? bhagazan-gautama ! paMcendriyoM kA taijasazarIra cAra prakAra kA kahA hai| vaha isa prakAra hai-nairayikoM kA taijasazarIra, tiryaMcoM kA taijasazarIra, manuSyoM kA taijasazarIra aura devoM kA taijasazarIra / inameM se nArakoM ke taijasazarIra ke do bheda kahane cAhie-paryApta nArakoM kA taijasazarIra aura aparyApta nArakoM kA taijasazarIra jaise ki vaikriyazarIra ke bheda kahe haiN| kintu paMcendriya tiryacoM aura manuSyoM ke taijasazarIra ke bheda usI prakAra kahane cAhie jaise unake audArikazarIra ke bheda kahe haiM / yathA-paMcendriya tiryacoM kA taijasazarIra tIna prakAra kA hai-jalacaroM kA, sthalacaroM kA aura khecaroM kA jalacaroM meM bhI saMmRchima, garbhaja caturindriya jInA paryApta tathA aparyAptanA bhedathI be-be bheda che, te tejasazarIranA paNa eja prakAre be-be bheda thAya che. zrIgautamasvAmI-he bhagavan! paMcendriyanA tejasazarIra keTalA prakAranA kahyAM che? zrIbhagavAna-he gautama! paMcendrinA tejasazarIra cAra prakAranA kahyAM che. te A prakAre-nairayikanA tejasazarIra, tinA tejasazarIra, manuSyanA tejasazarIra ane denA taijasazarIra. temAMthI nArakanA tejasazarIranA be bheda kahevA joIe-paryApta nArakanA tejasazarIra ane aparyApta nArakanA tejasazarIra, jevAM kriya zarIranA bheda kahyA che. kintu paMcendriya tiryA ane manuSyanA tejasazarIranA bheda eja prakAre kahevA joIe jevA tenA dArizarIranA bheda kahyA che. jema ke-paMcendriya tiryaMcanA taijasazarIra traNa prakAranA che-jalacaranA sthalacanA ane becarAnA. jaLacaramAM paNa saMmUIima, gabhaMja, paryApta, zrI. praapn| sUtra:4
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ 768 prajJApanAsUtre garbhavyutkrAntikaparyAptAparyAptabhedaH, sthalacarasya catuSpadaparisarpabhedaH, catuSpadasyApi saMmUchimagarbhavyutkrAntikaparyAptAparyAptabhedaH, parisarpasya coraH parisarpa bhujaparisarpa bhedaH, uraH parisarpasyApi saMmUcchimagarbhavyutkrAntikaparyAptAparyAptabhedaH, bhujaparisarpasyApi saMmRJchimA garbhavyutkrAntikaparyAptAparyAptabhedaH, khecarasyApi saMmUcchima garbhavyutkrAntikaparyAptAparyAptabhedaH, manuSyANAntu saMmUcchimagarbhavyutkrAntikaparyAptAparyAptabhedo'vaseyaH, 'devANaM jahA-veubbiya. sarIrabhedo bhaNito tahA bhANiyabvo jAva samvaTTasiddhadevatti' devAnAM punaramurakumAraprabhRtInAM savAryasidaparyantAnAM yathA vaikriyazarIrabheda:-paryAptAparyApta viSayatayA bhaNitastathA taijasarIrasyapi paryAptAparyAptaviSayatvena dvigato bhedo bhaNitavyo yAvad-asurakumArAdidazabhavanavA sino bhUtayakSarAkSasAdInAmaSTAnAM vAnavyantarANAM-candrasUryAdInAM pazcAnAM jyotiSkANAM paryApta aura aparyApta bheda hote haiM / inake bheda se taijasazarIra ke bhI isI prakAra ke bheda samajha lene caahie| sthalacara tiryacoM ke do bheda haiM-catuSpada aura parisarpa / catuSpada ke saMmUrchima garbhaja tathA paryApta aura aparyApta bheda haiN| parisarpa ke uraparisarpa aura bhujaparisarpa bheda hote haiM / uraparisarpa ke samUchima, garbhaja, paryApta tathA aparyApta bheda haiN| bhujaparisarpa ke bhI saMmUrchima, garbhaja, paryApta aura aparyApta bheda haiM / khecaroM ke bhI saMmUrchima, garbhaja, paryApta tathA aparyApta bheda hote haiN| manuSyoM ke saMmUchima, garbhaja, paryApta aura aparyApta bheda haiN| isa prakAra inhIM bhedoM ke anusAra taijasazarIra ke bhI bheda samajhane caahie| devoM ke tejasazarIra ke bheda usI prakAra jAna lenA cAhie jaise unake vaikriyazarIra ke bheda kahe gaye haiM / asurakumAroM se lekara sarvArthasiddha taka ke devoM ke paryApta aura aparyApta bheda hote haiM / tadanusAra taijasazarIra ke bhI bheda samajha lene caahie| aparyApta bheda thAya che. emanA bhedathI taijasazarIranA paNa eja prakAre bheda samajavA joIe. sthalacara tiryaMcanA bheda be che-catuSpada ane parisarpa, catuSpadanA saMmUrNima. garbhaja tathA paryApta ane aparyApta e prakAranA bheda che. parisapane uraparisarSa ane bhajaparisa e rIte be bheda hoya che, ura parisarpanA saMmUrNima garbhaja, paryApta tathA aparyApta bheda che. bhujaparisarpanA paNa saMmUchima, gaja, paryApta ane aparyApta bheda che. becaronA paNa saMchima, garbha ja, paryApta ane aparyApta bheda hoya che. manuSyanA saMmUrNima, gaja, paryApta ane aparyApta bheda che. e prakAre A bhedanA anusAra tejasa zarIranA paNa bheda samajavA joIe. nA saijasazarIranA bhedra e ja prakAre jANI levA joIe, jevA temanA vaikriyazarIranA bheda kahelA che. asurakumArothI laIne sarvArtha siddha sudhI denA paryApta ane aparyApta bheda hoya che. tadanusAra taijasazarIranA paNa bheda samajI levA joIe. zrI. prazAnasUtra:4
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabAdhinA TIkA pada 21 sU0 8 taijasazarIranirUpaNam saudharmazAnAdi dvAdazakalpopapannakavaimAnikadevAnAM kalpAtItAnAca navauveyakANAM pazcAnuttaraupapAtikasarvArtha siddhakaparyantavaimAnikadevAnAM paryAptAparyApta viSayatayA dvigato bhedo bhaNitavya iti pUrveNa saMbandhaH, atha taijasazarIrasya saMsthAnaprarUpaNArthamAha-'teyagasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThie paNatte' he bhadanta ! taijasazarIraM khalu kiM saMsthitaM-kimAkAraM prajJaptama ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ? 'NANA saMThANasaMThie paNNatte' taijasazarIraM nAnAsaMsthAna saMsthitam-anekAkAraviziSTaM prajJaptam, gautamaH pRcchati-egidiyateyagasarIre NaM bhaMte ! kiM saMThie paNate ?' he bhadanta ! ekendriyatai nasazarIraM khalu kiM saMsthitam-kimAkAraM prajJa. tam ? bhagavAnAi-goyamA !' he gautama ! 'Na NAsaMThANasaMThie paNNatte ? ekendriyataijasazarIraM nAnA saMsthAnasaMsthitam anekAkArayuktaM prajJaptam, gautamaH pRcchati-'puDhavikAiya egidiya. teyagasarIre NaM bhaMte ! ki saMThie eNNate ?' he nadanta ! pRthivIkAyikaikendriyataijasazarIraM / asurakumAra Adi daza bhavanavAsiyoM ke, bhUta, yakSa, rAkSasa Adi ATha vAnavyantaroM ke, candrasUrya Adi pAMca jyotiSkoM ke, saudharma IzAna Adi bAraha kalpopapanna vaimAnika devoM ke, kalpAtItoM meM navagraiveyakoM tathA pAMca anuttaravimAnoM ke devoM ke paryApta evaM aparyApta viSayaka do-do bheda kahalene cAhie aura inhIM ke anusAra taijasazarIra ke bhI bheda kahane caahie| aba taijasazarIra ke saMsthAna kI prarUpaNA karane ke lie kahate haiM zrIgautamasvAmI-bhagavan ! tejasazarIra kisa saMsthAna vAlA hotA hai ? arthAt taijasazarIra kA AkAra kyA hai ? bhagavAn-he gautama ! tejasazarIra aneka saMsthAnoM vAlA hotA hai| zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! ekendriya jIvoM kA taijasazarIra kisa saMsthAna kA hotA hai? __bhagavAna-he gautama ! ekendriyoM kAtaijasazarIra aneka saMsthAnoM vAlA hotA hai asurakumAra Adi daza bhavanavAsanA bhUta, yakSa, rAkSasa Adi ATha vanavyantarenA, cadra sUrya Adi pAMca tiSkanA, saudharma, izAna Adi bAra kapopana devena kalpAtI temAM nava raiveyaka tathA pAMca anuttara vaimAnikonA devAmAM paryApta temaja aparyAptaka viSayaka be-be bheda kahI devA joie ane temanA anusAra taijasazarIranA paNa bheda kahevA joIe. have taijasazarIranA saMsthAnanI prarUpaNa karavAne mATe kahe che- zrIgautamasvAmI-he bhagavana! tejasazarIra kevA saMsthAnavALAM hoya che? arthAt tejasazarIrane AkAra ke che? zrIbhagavAna-he gautama! tejasazarIra aneka saMsthAnevALAM hoya che. zrIgautamasvAmI-he bhagavana ekendriya jIvonA taijasazarIra kevA saMsthAnanA hoya che? zrIbhagavAna he gautama! ekendriyanA taijasazarIra aneka saMsthAnAvALAM hoya che. pra. 97 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________ 770 PADD prajJApanAsUtre khalu kiM saMsthitaM-kimAkAraM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'masUracaMdasaMThANasaMThiya paNNatte' masUracandrasaMsthAnasaMsthitaM-masarasya-annavizeSasya candrAkArama-arddhacandrAkAra yad dvidalaM tasya saMsthAnena-AkAreNa saMsthitaM-vyavasthitaM viziSTaM pRthivIkAyikaikendriyataijasazarIraM prajJaptam 'evaM orAliyasaMThANANusAreNa bhANiyavvaM jAva cauridiyANa vi' evam-pUrvoktarItyA audArikazarIrasaMsthAnAnusAreNa ekendriyatainasazarIrasaMsthAnaM bhaNitavyam-vaktavyaM yAvad akAyikatejaskAyikavAyukAyikavanaspatikAyikaikendriyataijasazarIrasaMsthAna dvIndriyatrIndriyacaturindriyANAzcApi tejasazarIrasaMsthAnaM draSTavyam, gautamaH pRcchati-'neraiyA NaM bhaMte ! teyagasarIre kiM saMThie paNNatte' he bhadanta ! nairayikANAM taijasazarIraM kiM saMsthitaM-kimAkAraM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jaha veuniyasarIre' yathA nairayikANAM vaikriyazarIre saMsthAnaM pratipAditaM tathA tainasa. zarIrasyA pi saMsthAnaM pratipattavyam, 'paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM masANaM jahA eesi zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! pRthivIkAyika ekendriyoM kA taijasazarIra kisa AkAra kA kahA hai ? bhagavAn-he gautama ! masUra kI dAla ke AkAra kA kahA gayA hai| masUra eka prakAra kA dhAnya hotA hai aura yahAM candra kA artha dAla hai| isa prakAra audArikazarIra ke saMsthAna ke anusAra ekendriyoM ke taijasa. zarIra kA saMsthAna kaha lenA caahie| apkAyikoM, tejaskAyikoM, vAyukAyikoM aura banaspatikAyikoM ke taijasazarIra kA tathA dIndriya, trIndriya aura caturindriyoM ke taijasazarIra kA AkAra bho audArika jaisA ho samajhanA caahie| zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! nArakoM ke taijasazarIra kA saMsthAna kisa prakAra kA hotA hai ? bhagavAna-gautama ! jaise nArakoM ke vaikriyazarIra kA sasthAna kahA hai, vaisA zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! pRthvIkAyika e kendriyenA taijasazarIra kevA AkA2naa 4 cha ? zrIbhagavAn he gautama ! masUranI dALanA AkAranA kahelAM che. masUra eka jAtanuM dhAnya hoya che ane ahI candrane artha dALa che. A rIte audArika zarIranA saMsthAnAnusAra ekendrinA tejasa zarIranA saMsthAna kahevAM joIe. apakAyika, tejarakAyika, vAyukAyiko ane vanaspatikAyikonA tejasazarIranA tathA hIndriya trIndriya ane caturindriyAnA tejasazarIranA AkAra paNa dArika jevA ja samajavA joIe. zrIgautamasvAma-bhagavan! nArakenA tejasazarIranA saMsthA na kevA prakAranA hoya che ? zrIbhagavAna-gautama! jevA nAra konA vikriya zarIranA saMsthAna kahyA che, tevAM ja taija zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________ 771 prameyabodhinI TIkA pada 21 20 8 taijasazarIranirUpaNam ceva orAliyatti' pazcendriyatiryagyonikAnAM manuSyANAJca taijasazarIrasaMsthAnaM yathA eteSAcaiva-paJcendriyatiryagyonikamanuSyANAmaudArikANAM zarIrasaMsthAna muktaM tathA vaktavyam, gautamaH pRcchati-'devANaM bhaMte ! kiM saMThie teyagasarIre paNNatte ?' he bhadanta ! devAnAM kiM saMsthi. tam-kimAkAraviziSTaM taijasazarIraM prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahA veu. viyassa jAva aNuttarokvAiyatti' yathA devAnAM vaikriyasya zarIrasya saMsthAnaM pratipAditaM tathaiva teSAM taijasazarIrasyApi saMsthAnaM pratipatavyaM yAvad-asurakumArAdi dazabhavanapatiyakSAghaSTa vAna vyantara candrasUryAdi paJcajyotiSka saudharmezAnAdi dvAdazakalpopanakavaimAnikadeva kalpAtIta navagraiveyakavijayavaijayantAdipazcAnuttaraupapAtikasarvArthasiddhaparyantadevAnAM tejasazarIrasaMsthAnamavaseyamiti pUrveNa sambandhaH, tathA ca jIvapradezAnusAri taijasazarIraM bhavati tasmAd yadeva hI taijasazarIra kA bhI saMsthAna samajha lenA caahie| paMcendriya tiryaMcoM tathA manuSyoM ke taijasazarIra kA saMsthAna usI prakAra kA hotA hai jaisA unake audArikazarIra kA hotA hai| gautamasvAmI-he bhagavan ! devoM ke taijasazarIra kA AkAra kisa prakAra kA kahA gayA hai| ___ bhagavAn-he gautama ! jaise devoM ke vaikriyazarIra kA AkAra kahA hai, usI prakAra unake taijasazarIra kA AkAra bhI jAna lenA cAhie / yAvat asurakumAra Adi daza bhavanapatiyoM, yakSa Adi ATha vyantaroM, candra sUrya Adi pAMca jyotikoM, saudharma IzAna Adi bAraha kalpopapanna vaimAnika devoM, kalpAtItoM meM nau greveyakoM devoM tathA vijaya vaijayAta Adi pAMca anuttaropapAtika devoM ke taijasa zarIra kA saMsthAna unake vaikriyazarIra ke saMsthAna sarIkhA hI hotA hai| tAtparya yaha hai ki tejasazarIra jIva ke pradezoM ke anusAra hotA hai / atsazarIranA saMsthAna samajI levAM joIe. paMcendriya tiryaMce tathA manuSyanA tejasazarIranA saMsthAna evA prakAranA hoya che jevAM temanA dArika zarIranA hoya che. zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! denA taijasazarIrano AkAra kevA prakAranuM hoya che? zrIbhagavAna-he gautama! jevA denA vekiyazarIrane AkAra kahyo che, eja prakAre temanA tejasazarIrane AkAra paNa jANI levuM joIe. yAvat asurakumAra Adi daza bhavanapati, yakSa AdiATha vyantaro, candra, sUrya Adi pAMca tithya, saudharma Izana Adi bAra ka9papana vaimAnika de, kapAtI temAM nava raiveyakanA deva tathA vijaya vaijyanta Adi pAMca anuttara papAtika denA tejasazarIra saMsthAna sarakhAM ja hoya che. tAtparya e che ke tejasazarIra jIvanA pradezanA anusAra hoya che. tethI ja je zrI. prshaan| sUtra:4
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________ 772 prajJApanAsUtre tasmin bhave audArikazarIrAnusAreNa vaikriyazarIrAnusAreNa ca jIvapradezAnAM saMsthAnaM bhavati tadeva saMsthAnaM tainasazarIrasyApi bhavatIti, taijasazarIrANaM pUrvokta dvitricaturindriya paJcandri yatiryagyonikamanuSyagatamaudArikazarIra saMsthAnaM nairayikagataM devagatazca vaikriyazarIrasaMsthAna vyapadiSTamiti bhAvaH // sU0 8 // // taijasazarIrAvagAhanavaktavyatA / / ___ mUlam-jIvassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiya samugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! sarIrapamANamettA vikkhaMbhavAhalleNaM AyAmeNaM aMgulassa asaMkhejjaimAgaM ukkoseNaM logaMtAo logaMte, egidiyasta NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayassa teyA sarIrasta ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA! evaM ceva jAva puDhavikAiyassa AukAiyassa teukAiyassa vAukAiyassa vaNapphaikAiyassa, beiMdiyassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiya samugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ? goyamA ! sarIrappamANamettA vikkhaMbhabAhalleNaM AyAmeNaM jahapaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM tiriyalogAo logaMte, evaM jAva cauridiyassa, neraiyasta NaM bhaMte! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! sarIrappamANamettA vikkhaMbhavAhalleNaM AyAmeNaM jahaNNeNaM sAtiregaM joyaNaeva jisa bhava meM jisa jIva ke audArika athavA vaikriyazarIra ke anusAra AtmapradezoM kA jaisA AkAra hotA hai vaisA hI una jIvoM ke taijasazarIra kA AhAra hotA hai| ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya tiryaMcoM tathA manuSyoM kA taijasazarIra audArika zarIra ke anusAra tathA devoM aura nArakoM kA taijasazarIra unake vaikriyazarora ke anusAra saMsthAna vAlA samajhanA cAhie ||suu0 8 // bhavamAM je jIvanA dArika athavA vaikrizarIranA anusAra Atma pradezone je AkAra hoya che, te ja te nA tejasazarIrano AkAra hoya che. ekendriya, dvAdriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriya tiryaMconA tathA manuSyanA tejasazarIra audArika zarIranA anusAra tathA de ane nArakanA taijasazarIra vaikriyazarIranA anusAra saMsthAnavALAM samajavAM joIe, sU0 8 zrI. prazAnasUtra:4
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 21 sU0 9 taijasazarIrAvagAhanAnirUpaNam 773 sahastaM ukkoseNaM ahe jAva ahe sattamA puDhavI tiriyaM jAva sayaMbhurasamudde u jAva paMDagavaNe pukkhariNIo, paMcidiyatirikkhajoNiyassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiya samugdhAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ya ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! jahA beiMdiyassa, maNussa saNaM bhaMte! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayassa taiyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! samayakhettAo logato, asurakumArasta NaM bhaMte! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! sarIrapyamANamettA vikkhaMbhabAhalleNaM AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM ahe jAva taccAe puDhavIe hiTTille caramaMte tiriyaM jAva sayaMbhuramaNamudassa bAhirille beiyaMte uDDuM jAna isopanbhArA puDhavI, evaM jAva thaNiyakumArateyagasarIrasta, vANamaMtara joisiya sohammIsANagA ya evaM caiva, saNakumAradevassa bhaMte! mAraNaMtiyasamugdhApaNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! sarIramyamANamettA vivakhabhavAhalleNaM AyAmeNaM jahapaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukke seNaM ahe jAva mahApAtAlANaM docce tibhAge, tiriyaM jAva sayaMbhuramaNe samudde u jAva accuo kappo, evaM jAva sahassAradevassa accuo kappo, ANayadevassa NaM bhaMte! mAraNaMtiya samugdhAeNaM samohayassa teyAsarIrarUsa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! sarIramyamANamettA vikkhabhavAhallerNa AyAmeNaM jahaNeNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM jAva aholoiyagAmA, tiriyaM jAva maNUsakhette ur3a jAva accubho kappo, evaM jAtra AraNadevarasa accuyadevassa evaM cetra, NavaraM u jAva sayAI vimANAI, gevejjagadeva sa NaM bhaMte! mAraNaM tiyasamugdhAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! sarIramyamANamettA vikkhaMbha zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________ 774 prajJApanAstre bAhalleNaM AyAmeNaM jahaNaNeNaM vijjAharaseDhIo ukkoseNaM jAva aholoi. yagAmA tiriyaM jAva maNUsakhette uDDhe jAva sagAI vimANAI aNuttarovavAiyassa vi evaM ceva, kammagasarIreNaM bhaMte ! kaivihe paNNatte? goyamA! paMcavihe paNNatte, taM jahA-egidiya kammagasarore jAva paMciMdiya kammagasarIre ya, evaM jaheva teyagasarIrassa bhedo saMThANe ogAhaNA bhaNiyA taheba niravasesaM bhANiyavvaM jAva aNuttarovavAiyatti ||suu0 9 // __chAyA-jIvasya khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudghA tena samavahatasya taijasazarIrasya kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ! gautama ! zarIrapramANamAtrA viSkambhabAhalyena, AyAmena javanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgama, utkRSTena lokAntAd lokAntam, ekendriyasya khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya taijasazarIrasya kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA taijasazarIra kI avagAhanA zabdArtha-(jIvassa NaM) jIva ke (bhaMte !) he bhagavana (mAraNaMtiyasamugyAeNaM) mAraNAntika samudghAta se (samohayassa) samavahata arthAt samudghAta kiye hue kA (teyAsarIrassa) taijasazarIra kA (ke mahAliyA) kitanI baDI (sarIrogAhaNA) zarIra kI avagAhanA (paNNattA) kahI hai (goyamA) he gautama ! (sarIrapamANamettA) zarIra pramANa mAtra (vikhaMbhavAhalleNaM) viSkaMbha aura vAhalya se (AyAmeNaM) lambAI se (jahANegaM) jaghanya (aMgulassa asaMkhejAibhAga) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (ukkosegaM) utkRSTa (logavAo logate) lokAnta se lokAnta taka (egidiyassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa) he bhagavan ! mAraNantika samudghAta se samavata ekendriya ke taijasazarIra kI (ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) kitanI baDI zarIrAvagahanA kahI hai ? tejasazarIranI avagAhanA zA:- (jIvassa Na) 7vanA (bhaMte) lagavan (mAraNaMtiyasamugdhaHeNaM) bhA29nti: samuddhAtathI (samohayAsa) sabhavana marthAt abhudhAta sAmAnA (te yAsarIrassa) tesazarIranI (ke mahAliyA) 2ii mATI (sarIrogAhaNA) 12nI mAnA (paNNattA) hI cha (goyamA !) he gautama ! (sarIrappamANamettA) zarIra prabhA bhAtra (vakkhaMbhavAhalleNaM) vima mana mAjhyathA (Aya megaM) CRIJii (jahaNNeNaM) dhanya (aMgulassa asa khejjaibhAga) zu. sanI yAtamIlA (ukkoseNa) Gree (logatAo logate) at a4nta sudhI. (egi diyassa gaM bhaMte ! mAraNaMttiyasamugghAe NaM samohayassa teyA sarIransa) sAvana ! bhAraNAti samudAtathA sabhahata DendriyanataipasazarIranI (ke mahAliyA sarIrogAhaNA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 9 taijasazarIrAvagAhanA nirUpaNam 775 prajJaptA ? gautama ! evaJcaitra, yAvat pRthivIkAyikasya akAyikasya taijaskAyikasya vAyukAyikasya vanaspatikAyikasya, dvIndriyasya khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya taijasazarIrasya kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! zarIrapramANamAtrA vikam pravAhalyena, AyAmena jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTena tiryaglokAt lokAntam evaM yAvaccaturindriyasya, nairayikasya khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudghAtena (goyamA ! evaM ceva) he gautama! isI prakAra ( jAva) yAvat (puDhacikAiyassa) pRthvIkAyika kI ( AukAiyassa) aSkAyika kI (teukAiyassa) tejaskAyika kI (vAisa) vAyukAyika kI (vaNa phaikAiyassa) vanaspatikAyika kI ( beiMdiyassa NaM bhaMte! mAraNaMtiyasamugdhAraNaM samohayassa teyAsarIrassa) he bhagavan ! mAraNAntika samudghAta se samavahata dvIndriya ke tai jasazarIra kI (ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) kitanI baDI zarIrAvagAhanA kahI hai ? (goyamA ! sarapyamANamettA) he gautama ! zarIra pramANamAtra (vivakhabhavAhalleNaM) vistAra aura moTAI se (AyAmeNa laMbAI se (jahaNeNaM) jaghanya (aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (ukko seNaM) utkRSTa (tiriyalogAo logaMte) tiche loka se lokAnta taka ( evaM jAva cauriMdiyassa) isI prakAra yAvat cauhandriya kI (neraiyassa NaM bhaMte! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayassa teyAsarIrassa) he bhagavan ! mAraNAntika samudghAta se samavahata taijasazarIra kI (ke mahAliyA paNNattA 1) DeTavI bhoTarI zarIrAvagAhunA uhI che ! ( goyamA ! evaM ceva) he gautama! se prAre (jAva) yAvat ( puDhavikAiyassa) pRthvI prAyinI ( AukAiyassa) acchAvinI (teukAiyassa) terAyinI (vAukAiyassa) vAyumAyinI ( vaNassaika issa) vanaspatiThAyinI . ( beidiyarasa NaM bhaMte! mAraNaMtiyasamugdhAe NaM samohayassa teyAsarIrassa) De lagavan ! bhArazAntiH samudghAtathI sabhavahuta mehendriyanA te sazarIranI (ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) DeMTalI moTI zarIrAvagAnA hI che ? ( goyamA ! evaM ceva) gautama yena prakAre (jAva) yAvat ( puDhatrikAiyapsa) pRthvIbhayinI ( AukAiyassa) maSThAyinI (teukAiyamsa) tesmAyinI (vAukAiyassa) vAyuThAyinI ( vaNassa iyarasa) vanaspati ! yinI (beiM diyarasa NaM bhaMte! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayassa teyAsarIrassa) De bhagavan ! bhArazAntiH samudghAtathI samavahuta dvIndriyanA te sazarIranI (ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) DeMTalI moTI zarIrAvagADunA hI che ? (goyamA ! sarIpyamANamettA) he gautama ! zarIra prabhAsu bhAtra (vikkhabhavA halleNaM) vistAra bhane bhoTAthI (AyAmeNaM) saMmAthI ( jahaNeNaM) 4dhanya (aMgulamsa asa khejjaibhAgaM ) aNgujhte| abhyAta bholAga ( ukkoseNa) utkRSTa ( tiriyalogAo logate) tirachanA bazanta sudhI (evaM jAna cauriMdiyassa) me aThAre yAvat caturindriyanI zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________ 776 pramApanAsUtre samAhatasya taijasa zarIrasya kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! zarIrapramANamAtrA viSkambhavAhalyena, AyAmena jaghanyena sAtirekaM yojanasahasram utkRSTena adho yAvada adhaH saptamapRthivItiryag yAvat svayaMbhUramaNaH samudraH, UrdhvaM yAvat pa.Dakavane puSkariNI, paJcendriyatiryagyonikasya khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudaghAtena samavahatasya taijasazarIrasya ca kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! yathA dvIndriyazarIrasya, manuSyasya khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya taijasazarIrasya kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA sarIrogAhaNA paNNattA ?) kitanI baDI zarIrAvagAhakA kahI hai ? (goyamA! sarIrappamANamettA) he gautama ! zarIra pramANa mAtra (vikkhaMbhavAhalleNa) vistAra aura moTAI se (AyAmeNaM) laMbAI se (jahaNNeNa sAtirega joyaNasahassa) jaghanya kucha adhika eka hajAra yojana (ukkoseNaM) utkRSTa (ahe jAva ahesattamA puDhavI) nIce sAtavIM pRthvI taka (tiriyaM jAva saMyaMbhuramANe) tircha svayaMbhUramaNa samudra taka(uDUM jAva paMDagavaNe pukkhariNIo) Urdhva paMDakavana meM puSkariNiyoM taka ___ (paMciMdiyatirikkha joNiyassa Na bhaMte ! mAraNaMtiya samugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) he bhagavan ! mAraNAntika samudaghAta se samabahata paMcendriya tiryaMca ke taijasazarIra kI kitanI baDI avagahanA hotI hai ? (goyamA ! jahA beiMdiyasarIrassa) he gautama ! jaisI hIndriya ke zarIra kI (maNussassa NaM bhaMte ! mAraNatiyasamugghAeNa samavayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA?) he bhagavan ! mAraNAntika samudaghAta se (neraiyasta NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa) 8 san ! bhArati samuddhAtathI sabhapaData nrthin| taisazarIranI (ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNa ttA ?) haiTI moTI shrii||4||naa hA cha ? (goyamA ! sarIramANamettA) gautama zarI2 pramANa mAtra (vikkhabhavAhalleNaM) vistAra mane moTAthI (AyAmeNaM) mAthI (jahaNNeNaM sAtireNaM joyaNasahassa) 43nya 4is4 madhi4 me 4 12 yAna (uko seNaM) aSTa (ahe jAva ahesattamA puDhavI nAye sAtamI Y1 sudhA (tiriya jAva sayaMbhUramaNe) tasviya bhU2bhae samudra sudhA (uDUDhaM jAva paMDagavaNe pukkhariNIo) ye 574vanamA 42.ye sudhI (paMciMdiya tirikkhajoNiyassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayassa teyAsarIrasta ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) 3 bhAvan ! bha2yanti samuddhAtathA samapAta 5'yandriya tiya yn| tesazaranI 4ii bhArI mAnA jAya che ? (goyamA ! jahA beiMdiyasarIrassa) 3 gautama ! 2vI dIndrayanA zathAnI (maNussassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samavahayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) bhagavan ! bhAnti samuiyAtathI samapAta bhanuSyana tesazarIranI zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________ 777 prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 9 tejasazarIrAvagAhanAnirUpaNam 777 prajJaptA ? gautama ! samayakSetrAt lokAntam, asurakumArasya khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya tejasazarIrasya kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! zarIrapramANabhAtrA viSkambhabAhalyena, AyAmena jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTena adho yAvat tRtIyasyAH pRthivyA antima caramAnte tiryag yAvat svayaMbhUramaNasamudrasya bAhyovedikAntaH UrdhvaM yAvad ISatprArabhArApRthivI, evaM yAvat svanitakumArataijasazarIrasya, vAnavyantarajyotiSkasaudharmezAnAzcaivazcaiva, sanatkumAradevastha khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya taijasazarIrasya kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! zarIrapramANamAtrA samavahata manuSya ke taijasazarIra kI avagAhanaH kitanI baDI kahI hai ? (goyamA! samayakhettAo logaMto) samayakSetra-aDhAI dvIpa se lekara lokAnta tk| (asurakumArassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA?) he bhagavan ! mAraNAntika samudaghAta kiye hue asurakumAra kI zarIrAvagAhanA kitanI baDI kahI hai ? (goyamA! sarIrappamANamelA) he gautama ! zarIra pramANa mAtra (vikkhabhavAhalleNaM) vistAra aura moTAi meM (AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAga) lambAi meM jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (ukkoseNaM) utkRSTa (ahe jAva taccAe puDhavoe hiTille caramaMte) adhaH yAvat tIsarI pRthvI kA nicalA caramAnta (tiriyaM jAva saMyaMbhUramaNasamudassa) tircha yAvat svayaMbhUramaNa samudra kA (bAhirille vehayaMte) bAhara kA vedikAnta (uDUM jAva isIpabhArA puDhavI) Upara yAvat iSa prArabhAra pRthvI (evaM jAva dhaNiyakumArateSagasarIrassa) isI prakAra yAvata stanitakumAra ke taijasazarIra kI (vANamaMtarajoisiyasohammIsANagA ya evaM samAna 2ii moTara 3 cha ? (goyamA ! samayakhettAo logaMto) samaya kSetra maDhAI dvIpathI laIne lekAntaka sudhI (asurakumArassa NaM bhaMte ? mAraNaMtiyasamugdhAraNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ?) bhagavan ! bhArAnti samuhAta 42sA masurezubhAranI zarIrAsAlanA vI bhATI 4ii cha ? (goyamA ! sarIrappamAName tA) gautama ! zarI2prabhAe mAtra (vikvaMbhabAhalleNaM) pistAra bhane bhauTA thA (AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga) mAmA anya 25 zusana asaNyAtamI mA (ukkoseNaM) BSTa (ahe jAva taccAe puDhavIe hiTrile caramaMte) adhaHyAvat trI pRthvInA niyasa ya2mAnta (tiriya jAva saMyabhUramaNasamudassa) tI yAvat 25 bhUrabha] samudranA (bAhirille veiyaMte) 1920 / 64Anta (uDDhaM jAva IsIyapamArApuDhavI) 52 yAvat patprAmAra pRthvI (evaM jAva thaNiyakumArateyagasarIrassa) se are yAta stanitabhA2nA tAsa 2062nI (vANamaMtara joisiya sohammIsANagAya evaM ceva) pAna0yanta jyo. diez, sIdhama bhane zAna vAnI 4 42 (saNaMkumAradevassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM pra. 90 zrI. prazAnA sUtra:4
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________ 778 pazApanAsUce viSkambhabAilyena, AyAmena jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkRSTena adho yAvada mahApAtAlAnAM dvitIye tRtIyabhAge, tiryag yAvat svayaMbhUramaNaH samudraH, UdhvaM yAvat acyutaH kalpaH, evaM yAvat sahasrAradevasya acyutaH kalpaH, Anatadevasya khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudaghAtena samavahatasya taijasazarIrasya kiMmahAlayA zarIrAvagAhanA prajJatA ? gautama ! zarIrapramANamAtrA viSkambhabAhalyena, AyAmena jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTana yAvad ceva) vAnavyantara,jyotiSka, saudharma aura izAna devoM kI isI prakAra (saNaM. kumAradevassaNaM bhate! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohamasma teyAsarIrassa ke mahA. liyA sarIrogAhaNA paNNattA.1) he bhagavan ! mAraNAntika samudaghAta se samayahata sanatkumAra deva kI zarIrAvagAhanA kitanI baDI kahI hai ? (goyamA ! sarIra ppamANamettA vikkhabhavAhalleNa) viSkaMbha aura bAhalya se zarIra ke pramANa mAtra (AyAmeNaM) lambAi meM (jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAga) jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga(ukkoseNaM ahe jAva mahApAyAlANaM docce ti bhAge) utkRSTa nIce yAvat mahApAtAla ke dUsarA tribhAga (tiriyaM jAva accuo kappo) Upara yAvat acyuta kalpa (evaM jAva sahassAradevassa) isI prakAra sahasrAra deva taka (accuo kappo) acyuta kalpa taka (ANayadevassa NaM te ! mAraNaMtiya samugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa) he bhagavan ! mAraNontika samudghAta se samavahata Anata deva ke taijasazarIra kI (ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) kitanI baDI zarIrAvagAhanA kahI hai ? (goyamA ! sarIrappamANamettA) he gautama ! zarIrapramANamAtra (vikkha bhavAhalleNaM) vistAra aura bAhalya se (AyAmega) lambAI se (jahaNNaNaM aMgulassa asaMkhejja samohayasa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA 1) san ! bhArAnti samughAtathI samavahata sanakumAra devanA zarIravagAhanA keTalI meTI kahI che? (goyamA ! sarIrappamANamettA vikkhaMbhavAhalleNaM) vima bhane mAlyathI zarIranA prabhA bhAtra (AyAmeNaM) mAmA (jahaNNeNaM aMgularasa asaMkhejjai bhAga) dhanya zusane asaNyAtamA Ht (ukkoseNaM ahe jAva mahApAyAlANaM docce tibhAge) bTa nIya yAvat mhaapaataa| pIne trinAn (tiriyaM jAva sayaMbhUramaNe) tisthiya bhU2bhae samudra sudhA (uDhaM jAva accuo kappo) 52 yAvat 12yuta485 (evaM jAva sahassAradevassa) ye 4Are sasAra 31 sudhA (accuo kappo) sazyuta85 (ANaya devassa NaM bhate ! mAragatiyasamugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa) 3 bhagavan! bhArati samuddhAtanA samapana mAnatavanA taisazarIranI (ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) mI moTI shriiraavgaaddn| 4ii che ? (goyamA !sarIrappamANamettA) 3 gautama ! zarIra prabhAra mAtra (vikkhaMbhabAhalleNaM) vistAra mana mAjhyathA (AyAmeNaM) mAthI (jahUNNeNaM aMgulassa asa khejja ibhAga) 45nya maaNgne| zrI. prazAnA sUtra:4
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 9 taijasazarIrAvagAhanAnirUpaNam 779 adholokagrAmAH, tiryagU yAvat manuSdhakSetre UrdhvaM yAvad acyutaH kalpaH, evaM yAvad AraNadevasya acyuta devasya evazcaiva, navaram UrdhvaM yAvatsvakAni vimAnAni, graiveyakadevasya khalu bhadanta ! mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya taijasazarIrasya kiM mahAlayA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! zarIrapramANamAtrA viSkambhabAhalyena, AyAmena jaghanyena vidyAdharazreNyaH, utkRSTena yAvad adholaukikagrAmAH, tiryag yAvat manuSyakSetre, UrdhvaM yAvat svakAni vimAnAni, ibhAga) jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (ukkoseNaM jAva adho loiyagAmA) utkRSTa yAvat adholaukika grAma ( tiriyaM jAva maNUsa khette ) ticheM yAvat manuSya kSetra (uDUM jAva accuo kappo) upara acyuta kalpa taka ( evaM jAva AraNadevassa) isI prakAra AraNa devakI (accua devassa evaM ceva) acyuta deva kI isI prakAra (navaraM uDa jAva sayAI vimANAI) vizeSatA yaha ki upara apane vimAnoM taka (gevijjagadevassa NaM bhaMte! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayassa teyAsarIrassa) he bhagavan ! mAraNAntika samudghAta se samavahata graiveyaka deva ke taijasazarIra kI ( ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?) kitanI baDI zarIrAvagahanA kahI hai (goyamA ! sarIrapyamANamettA) he gautama ! zarIrapramANa mAtra (vikkhaM bhavAhalleNaM) viSkaMbha aura bAhalya se (AyAmeNaM) lambAI se (jahaNaNeNaM vijjA hara seDhIo) jaghanya vidyAdhara zreNiyoM taka (ukkoseNaM jAva aho loiyagAmA) utkRSTa yAvat adholaukika grAma ( tiriyaM jAva maNusakhette ) tiche yAvat manuSya kSetra (uDDuM jAva sayAI vimANAI) upara yAvat apane vimAnoM taka (aNuttarovavAiyassa vi evaM caiva) anuttaraupapAtika deva kI bhI isI prakAra asabhyAtamAbhAga (ukkoseNaM jAva agholAiyagAmA) utkRSTa yAvat aghoso Ama (tiriya jAva maNUsa khette ) tirchA yAvat bhanuSya kSetra (ur3aDha jAva accuo kappo) 152 abhyutaca sudhI ( evaM jAva AraNadevassa) me ahAre bhAradevanI (accuadevassa eva ceva) abhyutahevane khela aAre (NavaraM uDUMDha jAva sayAI vimANAiM) vizeSatA me che apara potAnA vimAne sudhI. (gevijjaga devarasaNaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugdhA eNaM samohayassa teyAsarIrassa) De bhagavana ! bhArazAntiH samudraghAtathI samadaData caiveya hevanA te sazarIranI (ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? ) DeTasI moTI zarIrAvagAhanA ur3I hai ? (gomA ! sarIramANamettA) he gautama! zarIra prabhANu bhAtra ( vikkhaMbhabAhalleNaM) viSNuMla mane jADudayathI ( AyAmeNaM) samAbhAM ( jahaNaNeNaM vijjAharaseDhIo) 4dhanya vidyAdhara zreNiyA sudhI (ukkosegaM jAva aholoiyagAmA) utkRSTa yAvat adhosohi grAma ( tiriyaM jAva maNUsakhette ) tirchA yAvat bhanuSya kSetra ( uDUDhaM jAva sayAI vimANAI) apara yAvat ghotAnA vimAnA sudhI (aNuttarovavAiyarasa vi evaM cetra) anuttaropayAti devAnI yazu se prAre che zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________ 780 pradhApanAsUtre anuttaraupapAtikasyApi evaJcaiya, kArmaNazarIraM khalu bhadanta ! katividhaM prajJaptam ? gautama ! paJcavidha prajJaptama, tadyathA-ekendriyakArmaNazarIraM yAvat paJcendriyakArmaNazarIrama, evaM yathaiva taijasazarIrasya bhedaH saMsthAnamavagAhanA ca bhaNitA tathaiva niravazeSa bhaNitavyam, yAvad anutaraupapAtika iti // sU. 9 // TIkA-pUrva taijasazarIrasya bheda saMsthAnAni prarUpitAni samprati tasyaiva zarIrAvagAhanAmAnaM prarUpayitumAha-'jIvassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasagdhAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNattA ?' he bhadanta ! jIvasya khalu sAmAnyasya mAraNAntikasamudghAtenA vakSyamANasvarUpeNa samavahatasya-samavaghAtaM kRtavataH, tai nasazarIrasya kiM mahAlayA-kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'sarIrappamANamettA (kammagasarIre NaM bhate ! kaivihe paNNatta ?) he bhagavan ! kArmaNazarIra kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA! paMcavihe paNNatte) he gautama! pAMca prakAra kA kahA hai (taM jahA-egidiya kammagasarIre jAva paMcidiyakammagasarIre) vaha isa prakAraekendriyakArmaNazarIra yAvat paMcendriyakArmaNazarIra (evaM jaheva teya gasarIrasta bhedo saMThANaM ogAhaNA ya bhaNiyA) isa prakAra jaise taijasazarIra ke bheda, saMsthAna aura avagAhanA kA kathana kiyA hai (taheva niravasesaM bhANiyavyaM) isI prakAra saba kahanA cAhie (jAva aNuttarovavAiyatti) yAvat anuttaropapAtika ||suu0 9 // TIkArtha-isase pUrva taijasazarIra ke bhedoM aura saMsthAna kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba taijasazarIra kI avagAhanA kI prarUpaNA kI jAtI hai zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! sAmAnya jIva jaba mAraNAntika samudaghAta se samavahana hotA hai, arthAta mAraNAntika samudaghAta kiyA huA hotA hai, taba usake taijasazarIra kI avagAhanA kitanI hotI hai ? (kammagasarIreNaM bhaMte ! kahIhe paNNatte ?) mAvan ! ma zarIra mA 52nAM ghai cha ? (goyamA ! paMcavihe paNNatte) gautama ! pAMya nA i cha (taM jahA-egidiya kammagasarIre jAva pAcadiya kammagasarIre) te re andriya 4ma zarIra yAvatU paye ndriya zarI2 (evaM jaheva teyagasarIrassa bhedo saMThINaogAhaNA ya bhaNiyA) se prAre 21 tasazarIranA leha, saMsthAna ne apamAnAnu 4thana yu cha (taheva niravasesaM bhANiyavva) 4 2 madhu naye. (jAva aNuttarovavAiyatti) yAvat anuttarI55ti TIkAtha-AnA pUrva taijasazarIranA bhede ane saMsthAnanuM nirUpaNa karAyuM che, have tejasazarIranI avagAhanAnI prarUpaNa karAya che zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! sAmAnya jIva jayAre mAraNablika samuddaghAtathI samavahata thAya che. arthAt mAraNablika samuduvAta kare che, tyAre tenA taijasa zarIranI avagAhanA kevaDI moTI hoya che? zrI. prAyana sUtra:4
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 9 taijasazarIrAdhagAhanAnirUpaNam 781 vikkhaMbhavAhalleNaM' zarIrapramANamAtrA-zarIrapramANA mAtrA iyattA yasyAH sA zarIranamANamAtrA viSkambhavAilyena-viSkambhe-udarAdivistAreNa, bAhalyena-uraH pRSThasthUlatvenetyarthaH taijasazarIrAvagAhanA prajJaptA, 'AyAmeNaM jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukoseNaM logaMtAo logaMte' AyAmena-dairyeNa tu jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgaH-aGgulA saMkhyeyabhAgapramANA, sAcaikendriyasyaikendriyeSu atyAsannatayotpadyamAnasyAvaseyA, utpTena tu lokAntAt lokAntaM yAvat, tathA cAdholokAntAdArabhya UrdhvalokAntaM yAvat UrdhvalokAntAdArabhyAdholokAntaM yAvat tAvatpramANA teja sazarIrAvagAhanA prajJaptA, sA cotkRSya taijasazarIrAvaganA ekendriyasyaiva sUkSmasya bAda rasya vA akseyA, tadanyeSAmasaMbhavAt, ekendriyAH punaH sUkSmAH bAdAzca yathAyogaM sampUrNe'pi loke vartante tadanye tu no vartanne tasmAd yadA sUkSmo bAdaro vA ekendriyo'dhole ke sthitaH san UrdhvalokAnte sUkSmatvena bAdaratvena vA samutpattumIhate, UrdhvalokAnte vA sthitaH san sUkSmo bAdaro vA adholokAnte sUkSmatvena bAdaratvena vA bhagavAn-he gautama ! viSkaMbha arthAt udara Adi ke vistAra aura bAhalya arthAt chAtI aura peTa kI moTAI ke anusAra zarIra pramANa mAtra hI avagAhanA hotI hai| lambAI kI apekSA taijasazarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAveM bhAga kI hotI hai| yaha jaghanya avagAhanA usa samaya samajhanI cAhie jaba koI ekendriya jIva atyanta nikara pradeza meM ekendriya meM utpanna hone vAlA ho / utkRSTa avagAhanA lokAnta se lokAnta taka hotI hai, arthAt adholoka ke caramAnta se lekara urva loka ke caramAnta taka yA Udha loka ke caramAnta se adhI loka ke caramAnta taka kI taijasa zarIra kI avagAhanA hotI hai / yaha utkRSTa avagAhanA sUkSma yA bAdara ekendriya ke taijasazarIra kI hI samajhanI caahie| ekendriya ke sivAya anya kisI jIva kI itanI avagAha. nA nahIM ho sktii| kyoMki sakSama aura bAdara ekendriya yathAyogya samasta loka meM rahate haiM, anya jIva nhiiN| ataeva jaba koI sUkSma athavA bAdara ekendriya - zrIbhagavAna-he gautama! vikhaMbha arthAt udara adine vistAra ane bAhaya arthAt peTanI meTa Ina anusAra zarIra pramANa mAtraja avagAhanA hoya che. laMbAInI apekSAe taijasazarIranI avagAhanA jaghanya aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI hoya che. A jaghanya avagAhanA te samaye samajavI joIe jyAre ke ekendriya jIva atyanta nikaTa pradezamAM ekendriyamAM utpanna thanAra che. utkRSTa avagAhanA kAntathI kAnta sudhI hoya che, arthAt alekanA aramAnDathI laIne rvalekanA aramAnDa sudhI agara ulakAntathI laIne adhalekanA caramAnta sudhInI taisazarInI avagAhanA hoya che. A utkRSTa avagAhanA sUkSama yA bAdara ekendriyanA taijasazarIranI ja samajavI joIe ekendriyanA sivAya anya koI jIvanI ATalI avagAhanA nathI deI zakatI. kema ke sUthama ane bAdara eke zrI. prazAnasUtra:4
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________ 782 prajJApanAstre samutpatsya te tadA mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya tasyoparyuktapramANA taijasazarIrAvagAhanA bhavatIti bodhyam, gautamaH pRcchati-'egidiyassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ?' he bhadanta ! ekendriyasya khalu mAraNAnti samudghAtena vakSyamANalakSaNena samavahatasya-samavaghAtaM kRtavataH, taijasazarIrasya kiM mahAlayA-kiya vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'evaM ceva' evaJcaiva-pUrvoktasamuccaya jIvasyeva ekendriyasyApi mAraNAntika samudghAtena samavahatasya taijasazarIrAvagAhanA viSkambhavAhalyena zarIrapramANamAtrA, dairyeNa jaghanyato'gulasyAsaMkhyeyabhAgapramANA, utkRSTatastu adholokAntA dUrdhvakokAntaM yAvat, UrdhvalokAntAdadholokAntaM yAvat tAvatpramANA draSTavyA 'jAva puDhavikAiyasta AukAiyasya teukAiyassa vAukAiyassa vaNaphakAiyassa' yAvat-ekendriyavizeSasya mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya pRthivIkAadho loka ke antima chora meM sthita ho aura Urdhva loka ke antima chora meM utpanna hone vAlA ho, athavA Urdhva loka ke antima chora se adho loka ke antima chora meM utpanna hone vAlA ho aura jaba vaha mAraNAntika samudghAta karatA hai taba usakI avagAhanA lokAnta se lokAnta taka hotI hai| zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! mAraNAntika samudghAta se samavahata ekendriya jIva ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI gaI hai ? / bhagavAn-he gautama ! isI prakAra, arthAt samuccaya jIva ke samAna, mAraNAntika samudghAta kiye hue ekendriya jIva ke taijasazarIra kI avagAhanA viSkaMbha aura bAhalya kI apekSA zarIrapramANa hotI hai| lambAI kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtabe bhAga kI aura utkRSTa adho lokAnta se Urva lokAnta taka yA Urdhva lokAnta se adho lokAnta taka kI hotI hai| isI prakAra ndriya yathAyogya samasta lekamAM rahe che, bIjA jIva nahIM tethI ja jyAre keI sUkama athavA bAdara ekendriya alekanA atima cheDe sthita hoya ane UrvakanA antima cheDAmAM utpanna thanAra hoya, athavA UdalekanA antima cheDAthI alAkanA aMtima cheDAmAM utpanna thanAra hoya ane jyAre te mArAntika samudraghAta kare che, tyAre tenI avagAhanA leAkAntathI lekAnta sudhI hoya che. zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! mArAntika samudughAtathI samavahata ekendriya jIvanA tejasazarIranI avagAhanA keTalI moTI kahelI che? zrIbhagavAna-he gautama ! eja prakAre arthAt samuccaya jIvana samAna, mAraNAtika samudraghAta karelA kendriya jIvanA tejasazarIranI avagAhanA viSka ane bAhulyanI apekSA e zarIra pramANa hoya che labAInI apekSA jaghanya aMgulanA asaMkhyAtamAbhAganI ane utkRSTa adhakAntathI UkAnta sudhI yA te UrvakAntathI aleka-sudhInI hoya che, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___783 prameyodhinI TIkA pada 21 sU0 9 taijasazarIrAvagAhanAnirUpaNam yikasya apkAyikasya tejaskAyikasya vAyukAyikasya vanaspatikAyikasya cApi taijasazarIrAvagAhanA viSkambhabAhalyena zarIrapramANamAtrA, daiyeNa ca jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgapramANA, utkRSTena tu adholokAntAd yAvadurvalokAntam, UrdhvalokAntAd vA yAvadadholokAntaM tAvatpramANA avagantavyA tathA ca sUkSmapRthivIkAyiko'dholoke Urdhvaloke vA sthitaH san yadA sUkSmapRthivIkAyikAditayA bAdaravAyukAyikatayA vA apraloke adholokevotpa. tumIhate tadA tasya mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya utkRSTena lokAntAt lokAntaM yAvat taijasazarIrAvagAhanA, iti bodhyam evamapkAyikAdiSvapi ekendriyeSu bhAvanIyam, gautamaH pRcchati-'beiMdiyassaNaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?' he bhadanta ! dvIndriyasya khalu mAraNAntikasamudghAtena vakSyamANasvarUpeNa samavahatasya-samavaghAtaM gatasya sataH, taijasazarIrasya kiM mahAlayA-kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'sarIrappamANamettA vikkhaMmAraNAntika samudghAtase samavahata pRthvIkAyika, akAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika ke taijasazarIra kI avagAhanA bhI viSkaMbha evaM bAhalya kI apekSA zarIrapramANa tathA lambAI ko apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI, utkRSTa adho lokAnta se Urdhva lokAnta taka kI yA Urdhva lokAnta se adholokAnta taka kI samajhanI caahie| jaba sUkSmakAyika adho loka athavA Urdhva loka ke antima kinAre para sUkSmapRthivI kAyika ke rUpa meM athavA vAdara pRthvIkAyika ke rUpa meM Urdhva loka yA adho loka meM utpa nna hone vAlA hotA hai aura mAraNAntika samudghAta karatA hai taba usake tejasa zarIra kI avagAhanA lokAnta se lokAnta paryanta kI hotI hai| isI prakAra apkAyika Adi ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! mAraNAntika samudaghAta se samavahata dvIndriya ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI mahAna hotI hai ? eja prakAre mAraNAntika samudraghAtathI samavahata pRthvakAyika, aSkAyika, tejaskAyika vAyukAyika ane vanaspatikAyikanA taijasazarIranI avagAhanA paNa vikhaMbha temaja bAhalyanI apekSAe zarIra pramANa tathA laMbAInI apekSAe jaghanya aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAganI, utkRSTa alekAntathI UrvakAnta sudhInI agara te UrvakAntathI alekAnta sudhInI samajavI joIe. jyAre sUkSmAyika aleka athavA UrvakanA atima kinArA para sahama pRthvIkAyikanA rUpamAM athavA bAdara pRthvIkAyikanA rUpamAM Urvaka agara adhelakamAM utpanna thanArA hoya che, ane mAraNatika samughAta kare che tyAre tenA tejasazarIranI avagAhanA lekAntathI kAnta paryAntanI hoya che. e ja prakAre aSkAyika AdinA viSayamAM paNa samajI levuM joIe. zrIgautamasvAmI-he bhagavan! mAraNAnika samudraghAtathI samavahata dvAdriyana tejasa zrI. prshaan| sUtra:4
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________ 784 prajJApanAstre bhabAhalleNa' zarIrapramANamAtrA-zarIrapramANamAtrA-iyattA yasyAH sA zarIrapramANamAtrA viSphambhabAhalyena-viSkambheNa-udarAdi vistAreNa, vAhalyena-uraH pRSThasthUlatvena cetyarthaH dvIndriyasya taijasazarIrAvagAhanA prajJaptA 'AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhenaibhAga, ukkoseNaM tiriyalogAmo logate' AyAmena-dairyeNa tu jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgapramANA, utkRSTena punastiryaglokAt lokAntam-adholokAntam UrdhvalokAntaM vA yAvata tAvatpramANA dvIndriyatai nasazarIrAvagAhanA prajJaptA, tathAcAyAmena yadA aparyApto dvIndriyo'GgulAsaMkhyeyabhAgapramANaudArikazarIraH san svapratyAsannadeve ekendriyatvenotpadyate tadA jaghanyena agu lAsaMkhyeyabhAgapramANA bodhyA, utkRSTena tiryaglokAd adho lokAntam, UrdhvalokAntaM vA yAvattu yadA tiryaglokasthito dvIndriya Urdhvalo gante adho lokAnte vA ekendriyatayotpadyate tadA mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya tainasazarIrAvagAhanA tAvatpramANA avaseyA, tirya bhagavAn-he gautama ! viSkaMbha arthAt udra Adi vistAra evaM bAhalya arthAt vakSasthala-pRSTha kI moTAI kI apekSA se zarIrapramANa mAtra avagAhanA hotI hai| lambAI kI apekSA se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa tiryak loka (madhyaloka) se ardhva lokAnta yA adho lokAnta taka dvIndriya ke taijAna zarIra kI avagAhanA kahI gaI hai| jaba koI aparyApta dvIndriya jIva aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI avagAhanA vAlA hokara apane samIpavartI pradeza meM hI ezendriya ke rUpa meM utpanna hotA hai taba jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI samajhanI caahie| utkRSTa tiryaka loka se adho lokAnta taka athavA Urdhva lokAnta tk| jaba tiryaka loka meM sthita koI dvIndriya jIva Urdhva lokAnta adhayA adho lokAnta meM ekendriya ke rUpa meM utpanna hone vAlA ho aura mAraNAntika samudghAta kare, usa samaya taijasazarIra kI pUrvokta ava zarIranI avagAhanA keTalI mahAna hoya che? zrIbhagavAna - gautama! viSka ja arthAt udara Adi vistAra temaja bAlya arthAta vakSasthala-pRSThanI moTAInI apekSAthI zarIra pramANa mAtra avagAhanA hoya che. laMbAinI apekSAe jaghanya AMgaLanA asaMkhyAtanA bhAganI ane utkRSTa tiryaleka (madhyaka) thI UkalekAnta agara adhe kAnta sudhI dvAdriyanA tejasazarIranI avagAhane kahelI che. jyAre koI aparyApta dvIdriya jIva aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI avagAhanA vALe thaIne pitAnA samIpavartI pradezamAM ja ekendriyanA rUpamAM utpanna thAya che, tyAre jaghanya avagAhanA aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI samajavI. utkRSTa tiryalekathI alakAnta sudhI athavA UkalekA sudhI. jyAre tiryalekamAM sthiti keI kI draya jIva UrvakAnta athavA alekanDamAM ekendriyanA rUpamAM utpanna thanAra hoya ane mAraNatika samudughAta kare, te samaye tejasazarIranI pUrvokta zrI prApanasUtra:4
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyavodhinI TIkA pada 21 20 9 taijasazarIrAvagAhanAnirUpaNam 785 glokapadopAsanAnu teSAM prAyastiryaglokaH svasthAnamiti buddhvA kRtam, viralatayA tu adholokaikadeze'parAdholokakamAdau, Urzvalokaikadeze'pi paNDakavanAdau dvIndriyasaMbhavAt tadapekSayA tadanyA'pi dvIndriyataijasazarIrAvagAhanA vijJeyA 'evaM jAva cauridiyassa' evam-dvIndriyoktarItyA yAvata trIndriyasya caturindriyasya cApi mAraNAntikasamudaghAtena samavahatasya taijasazarIrAvagAhanA viSkambha vAhalyena zarIra pramANamAtrA, AyAmena jaghanyato'GgulasyAsaMkhya mAga mAtrA, utkRSTena punastiryaglokAta adholokAntam, UrdhvalokAntaM vA yAvat tAvatpramANA'va. seyA, gautamaH pRcchati-'neraiyassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasapugdhAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?' he bhadanta ! nairayikasya khalu mAraNAntikasamudghA tena vakSyamaNa svarUpeNa samavahatasya-samavaghAtaM gatasya sataH, taijasa zarIrasya kiM mahAlayA-kiyadvistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-goyamA!' he gautama ! 'sarIrappamANamettA vikkhaMgAhanA hotI hai / tiryaka loka pada kA grahaNa karane kA kAraNa yaha hai ki unakA svasthAna prAyaH tiryaka loka hI hai| virala rUpa se adho loka ke eka bhAga adho laukika grAma Adi meM tathA Urdhva loka ke eka bhAga paNDakavana Adi meM bhI dIndriyoM kA honA saMbhava hai| dvIndriyoM ke samAna trIndriyoM aura caturindriyoM ke taijalazarIra kI, jo mAraNAntika samudaghAta se samavahata ho, avagAhanA samajha lenI cAhie, arthAt trIndriyoM aura cauindriyo kI avagAhanA bhI viSkaMbha aura bAhalya kI apekSA zarIrapramANa mAtra hotI hai| lambAI kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga kI aura utkRSTa tiryakaloka se adho lokAnta taka athavA Urdhva lokAnta taka kI samajhanI caahie| gautamasvAmI he agavan ! mAraNAntika samudghAta se samavahata nAraka ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI mahAna hotI hai ? avagAhanA thAya che. tiyaphaleka, padanugrahaNa karavAnuM kAraNa e che ke temanA sthAna prAyaH tiryaka ja che. virala rUpathI adhalokane eka bhAga adhelaukika grAma AdimAM tathA Ukalekano eka bhAga paMDakavana AdimAM paNa zrIndriyanuM hovuM saMbhavita che. dvIndriyonI samAna trIndrimAM ane caturindriyenA tejasazarIranI, je mAraNAntika samudraghAtathI samavahata thAya, avagAhanA samajI levI joIe. arthAt trIndri caturindriyenI avagAhanA paNa vikhaMbha ane bAhalyanI apekSAe zarIra pramANamAtra hoya che. laMbAInI apekSAe jaghanya aMgulanA asaMkhyAtamAbhAganI ane utkRSTa tiryakathI alekAnta sudhI athavA Urva kAnta sudhInI samajavI joIe. zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! mAraNAnika samudraghAtathI samavahata nArakanA tejasazarIranI avagAhanA keTalI moTI hoya che ? 40 09 zrI prazAnasUtra:4
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre bhavAhalleNa' zarIrapramANamAtrA viSkambheNa-udarAdivistAreNa, bAhalyena-uraH pRSThasthUlatayetyarthaH taijasazarIrAvagAhanA 'AyAmeNaM jahaNaNaM sAtirega joyaNasahassaM, ukkoseNaM ahe jAva ahesattamApuDhavI, tiriyaM jAva sayaMbhUramaNe samudde, uDUM jAva paMDagavaNe pukkha riNIo' AyAmena-deryeNa jaghanyena sAtirekaM yojanasahasram, utkRSTena tu adho yAvad adhaHsaptamapRthivita Arabhya tiryaglokaM yAvat svayambhUramA samudraparyantam, UrdhvaM yAvat paNDa karane puSkariNyastAvatpramANA nairayikataijasazarIrAvagAhanA prajJaptA, tathA ca valayAmukhAdInAM caturNA pAtAlakalazAnAM lakSayojanAvagAhAnAM yojanasahasraThikarikANAmastribhAgo vAyuparipUrNo'sti uparitanastribhAga udakaparipUrNo madhyastribhAgo vAyUdakayoniHsaraNApasaraNamArgaviziSTo vartate, tatra yadA kazcana sImantAdiSu narendreSu vartamAno nairayikaH pAtAlakalazapratyAsamavartI bhUtvA vAyuHkSayAdudvRttya pAtAlakalazabhittiyojanasahasrabAhalyAM vibhidya pAtAlakalazamadhye bhagavAn-he gautama ! mAraNAntika samudghAta se samavahata nAraka jIva ke taijasa zarIra kI avagAhanA viSkaMbha aura bAhalya kI apekSA zarIra ke pramANa jitanI hI hotI hai| AyAma kI apekSA jaghanya kucha adhika eka hajAra yojana kI aura utkRSTa nIce kI ora sAtavIM narakabhUmi taka, tiI svayaMbhUramaNa samudra taka aura Upara paMDakavana meM puSkariNI taka kI hotI hai / tAtparya yaha hai ki cala. yAmukha Adi cAra pAtAlakalaza eka lAkha yojana ke avagAha vAle hai, unakI ThIkarI eka hajAra yojana kI hai| unakA nIce kA tIsarA bhAga vAyu se paripUrNa hai, Upara kA tIsarA bhAga jala se paripUrNa hai aura bIca kA tIsarA bhAga vAyu tathA jala ke nissaraNa aura apasaraNa kA mArga hai| jaba koI sImantaka Adi narakAvAsa meM vartamAna nAraka jIva pAtAlakalaza ke samIpavartI hokara apanI Ayu kA kSaya hone para nikalanA hai aura eka hajAra yojana kI pAtAla kalaza kI bhiti ko bheda kara pAtAla kalaza ke andara dUsare athavA tIsare vibhAga zrIbhagavAna-he gautama ! mAraNablika samudughAtathI samavahata nAraka jIvanA tejasa zarIranI avagAhanA viSaMbha ane bAhalyanI apekSAe zarIra pramANa jeTalI hoya che. AyAmanI apekSAthI jaghanya kAMIka adhika eka hajAra jananI ane utkRSTa nIcenI tarapha sAtamI narakabhUmi sudhI tichasvayaMbhUramaNa samudra sudhI ane upara paMDakavanamAM puSkariNI sudhInI hoya che. tAtparyae che ke valayamukha Adi cAra patilakalaza eka lAkha janAnI avagAhanA vALA che temanI ThikarI eka hajAra ejananI che. temanI nIcenA trIjA bhAga vAyuthI paripUrNa che, UparanI trIjo bhAga jaLathI paripUrNa che ane vacale trIjo bhAga vAyu tathA jaLanA niHsaraNa ane apasaraNano mArga che. jyAre keI sImantaka Adi nArakAvAsamAM vartamAna nAraka jIva pAtAlakalazanA samI pavata thaIne pitAnI Ayune kSaya thatAM nikaLe che ane eka hajAra ejananI pAtAlakalazanI bhIMtane bhedIne pAtAlakalazanI zrI. prazAnasUtra:4
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU09 taijasazarIrAvagAhanAnirUpaNam dvitIye tRtIye vA tribhAge matsyatayotpadyate tadA mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya nairayikasya jaghanyena sAtirekayojanasahanamAnA taijasazarIrAvagAhanA bodhyA, utkRSTena tu yadAdhaH saptamapRthivI nairayikaH svayambhUramaNa samudraparyante matsyatayotpadyate paNDakavane puSkariNISu ca tadrUpatayaivotpayate tadA adhaH saptamapRthivyA Arabhya tiryaglokaM yAvat svayambhUramaNaparyantam Urdhva yAvat paNDakavanapuSkariNya stAvatpramANA nairayikataijasazarIrAvagAhanA avaseyeti bhAvaH, gautamaH pRcchati-paMbiMdiyatirikkhanoNiyA NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugdhAe NaM samohassa teyA sarIrassa ya ke mahAliyA sarIrogANA paNNatA?' he bhadanta ! paJcandriyatiyagyonikasya khalu mAraNAntikasamudghAtena vakSyamANalakSaNena samavahatasya-samavaghAtaM gatasya sataH taijasazarIrasya ca kiM mahAlayA-kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jahA-beiMdiyassa' yathA dvIndriyasya taijasazarIrAvagAhanA meM matsya ke paryAya meM utpanna hone vAlA hotA hai aura mAraNAntika samudghAta karatA hai, taba usanAraka kI jaghanya kucha adhika eka hajAra yojana kI taijasazarIra kI avagAhanA hotI hai| jaba sAtavIM pRthvI kA nAraka svayaMbhUramaNa samudra ke paryanta bhAga meM matsya ke rUpa meM utpanna hone vAlA hotA hai athavA paMDakavana meM puSkariNI meM matsya rUpa se utpanna hone vAlA hotA hai, taba sAtavIM pRthvI se lagAkara tiryaka svayaMbhUramaNa paryanta aura Upara paNDakavana kI puSkariNI taka nAraka jIva ke taijasazarIra kI avagAhanA jAnanI caahie| zrIgautamasthAmI-he bhagavan ! mAraNAntika samudghAta se samavahata paMcendriya tiryaMca ke tejasazarIra kI avagAhanA kitanI bar3I kahI gaI hai ? __ bhagavAn-he gautama ! jaise dvIndriya ke taijasazarIra kI avagAhanA kahI hai, usI prakAra paMcendriya tiryaMca ke taijasazarIra kI avagAhanA bhI samajha lenI aMdara bIjA agara trIjI vibhAgamAM matsyanA paryAyamAM utpanna thanAra thAya che ane mAraNatika samududhAta kare che. tyAre te nArakanI jaghanya kaMIka adhika eka hajAra ejananI tejasa zarIranI avagaNanA thAya che. jyAre sAtamI tamatamAM pRthvIne nAraka svayaMbhUramaNa samudranA paryanta bhAgamAM matsyanA rUpamAM utpana thanAra thAya che athavA paMDakavanamAM puSkariNImAM mAsyarUpathI utpana thanAra thAya che, tyAre sAtamI pRthvathI AraMbhIne tiya yaMbhUramaNa paryanta ane Upara paMDa. kavananI puSkariNI sudhI nAraka jIvanA tejasazInI avagAhanA jANavI joIe. zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! mAraNablika samudughAtathI samavahata paMcendriya tiryaMcanA taijasazarIranI avagAhanA keTalI moTI kahelI che? zrIbhagavAna gautama jevI hIndriyanA tejasa zarIranI avagAhanA kahI che, eja prakAre paMcendriya tiryacana tejasazarIranI avagAhanA paNa samaja joIe arthAt viSkabha zrI. prshaan| sUtra:4
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________ 788 prajJApanAstre pratipAditA tathA paJcendriyatiryagyonikasyApi taijasazarIsyAvamAhanA viSkambhabAhalyena zarIrapramANamAza, AyAmatastu jaghanyena aD gulasyAsaMkhyeyabhAgamAza, utkRSTena punastiryaglokAda adholokAntam UrzvalokAntaM vA yAta tAvatpramANA ase yeti bhAvaH pazcendriyatiryagyonikasyaikendriyeSu utpAdasaMbhavAt, gautamaH pRcchati-'maNussassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNa tA?' he bhadanta ! manudhyasya khalu mAraNAntikasamudghAtena vakSyamANalakSaNena samavaitasya sataH taijasazarIrasya kiM mahAlayA-kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJatA ? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'samayakhecAo logaMto' utkRSTena samayakSetrAt-manuSyakSetrAt yAvad lokAntam-ayolokAntam UrdhvalokAntaM vA tAvatpramAgA manuSyataijasazarIrAvagAhanA avaseyA, manuSyasyApi ekendriyeSu samutpAdasaMbhavAt, atra samayakSetrapadopAdAnena samayakSetrAdanyatra manuSyajanmanaH saMharaNasya cA saMbhavenAtiriktAyA avagAhanAyA asaMbhavAt, samayapradhAnaM kSetraM samayakSetramiti madhyamapadalopi cAhie / arthAt viSkaMbha aura pAhalya kI apekSA zarIrapramANa hai, lambAI kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa tiryakaloka se adholoka taka thA Urdhvaloka taka kI avagAhanA kahI gaI hai, kyoM ki paMcendriya tiryaca kA utpAda ekendriya ke samAna nahIM hotA hai| zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! mAraNAntika samudaghAta se samavahata manuSya ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI gaI hai? bhagavAn-he gautama ! utkRSTa samayakSetra arthAt manuSyakSetra se adholoka yA Urdhvaloka ke anta taka manuSya ke taijasazarIra kI avagAhanA jAnanA caahie| kyoMki manuSya kA bhI ekendriya ke rUpa meM utpAda kA saMbhava hai| yahAM samayakSetra kA grahaNa karane se, samaya kSetra se bhI anyatra manuSya kA janma athavA saMharaNa saMbhava nahIM hai, ataH isase adhika avagAhanA nahIM ho sakatI, yaha sUcita kiyA ane bAhalyanI apekSAe zarIra pramANa che, laMbAInI apekSA e jaghanya aMgulane asaMkhyAta bhAga ane utkRSTa tiryakUlekathI aleka sudhI agara Urvilaka sudhInI avagAhanA kahelI che, kema ke paMcendriya tiryaMcanA utpAda ekendriyanA samAna nathI hotA. zrIgautamasvAmI-he bhagavan! mAraNAnika samudraghAtathI samavahata manuSyanA taijasazarIranI avagAhanA keTalI moTI kahelI che? zrIbhagavAna-he gautama! utkRSTa samaya kSetra arthAt manuSya kSetrathI aloka agara UrvalekanA anta sudhI manuSyanA tejasazarIranI avagAhanA jANavI joIe. kema ke manudhyane paNa ekendriyanA rUpamAM utpAda sarvatra che. ahIM samayakSetranuM grahaNa karavAthI samaya kSetrathI anyatra-manuSyane janma athavA saMharaNa saMbhavita nathI. tethI enAthI adhika avagAhanA nathI haI zakatI, e sUcita kareluM che. samaya zrI. praapn| sUtra:4
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________ 789 prameyabAdhinA TIkA pada 21 0 9 taijasazarIrAvagAhanAnirUpaNam samAsena yasmin sArddhadvayadvIpapramANe kSetre sUryAdikriyAdhyAyaH samayo nAma kAladravyaM vartate tat samayakSetraM mAnupakSetramiti kathyate, gautamaH pRcchati-'asura kumArassaNaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayasta teyAsarassa ke mahAliyA sagerogAhaNA paNNattA?' he bhadanta ? asurakumArasya khalu mAraNAntikasamudAtena samavahatasya sataH taijasazarIrasya kiM mahAliyAkiyavistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'sarIrappamANamettA vikkhaMbhavAharUleNaM' zarIrapramANamAtrA-zarIrapramANAmAtrA-iyattA yasyAH sA zarIrapramANamAtrA viSkambhavAilyena-viSkambheNa-udarAdivistAreNa, bAhalyena-uraH pRSThasthUlatvena taijasazarIrA vagAhanA, 'AyAmeNaM jahaNaNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM, ukkosegaM ahejAva taccAe puDhavIe hihille caramaMte, tiriyaM jAva sayaMbhUramaNaptamuddaisa bAharille veiyaM se uDDhe jAva isIpabhArApuDhavI' AyAmena dairyeNa jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtrA, utkRSTena tu adho yAvat tRtIyasyAH pRthivyA, apastanaM caramAntaM, tiryag yAvana svayambhUramaNa pamudrasya bAhyaM vedikAntam, U yAvad ISatprAgbhArA pRthivItAvatpramANA anurakumArataijasazarIrAvagAhanA avaseyA, gayA hai| samaya pradhAna kSetra ko samayakSetra kahate haiN| yahAM madhya mapadalopI samAsa hai / tAtparya yaha hai ki aDhAi dvIpa meM sUrya Adi ke saMcAra ke kAraNa vyakta hone vAlA samaya nAmaka kAladravya hai| samayakSetra ko manuSyakSetra bhI kahate haiN| __ zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata asura kumAra ke taijasazarIra ko avagAhanA kitanI mahAna hotI hai ? __ bhagavAn-he gautama ! viSkaMbha aura bAhalya arthAt cauDAI aura moTAI kI apekSA zarIra ke barAbara hotI hai aura lambAi kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtave bhAga kI tathA utkRSTa nIce tIsarI pRthvI ke adhastana caramAnta taka, tirthI svayaMbhUramaNa samudra ke bAba vedikA taka aura Upara iSatprArabhAra pRthivI taka asurakumAra ke taijasazarIra kI avagAhanA kahI hai| pradhAnakSetrane samayakSetra kahe che. ahIM madhyamapadalopI samAsa che. tAtparya e che ke aDhAI dvIpamAM sUrya AdinA saMcAranA kAraNe vyakta thanAra samaya nAmaka kAladravya che. sayakSetrane manuSya kSetra paNa kahe che. zrIgautamasvAmI-he bhagavan! mAraNAntika samudraghAtathI samavaData asurakumAranA taijasazarIranI avagAhana keTalI mahAna hoya che? zrIbhagavAna -he gautama ! viSThabha ane bAhulya arthAt pahoLAI ane moTAInI apekSAe zarIranA barAbara hoya che. ane laMbAInI apekSAe jaghanya aMgulanA asaM. khyAtamA bhAganI tathA utkRSTa nIce trIjI pRthvInA adhastanacaramAnDa sudhI, tiviya bhUramaNa samudranI bAhya vedikA sudhI ane upara ISa~AbhAra pRthvI sudhI asurakumAranA tejasazArIranI avagAhanA kahI che. zrI prazAnasUtra:4
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________ 790 prajJApanAstra 'evaM jAva thaNiyakumArateyagasarIrassa evam-asurakumArataijasazarIrAvagAhanoktarItyA yAvatnAgakumArasuvarNakumArAgnikumAra vidyutkumArodadhikumAradvIpakumAradikkumArapavanakumArastanitakumAra jaskAyikazarIrasyApi zarIrAvagAhanA viSkambhabAdalyena zarIrapramANamAtrA, AyAmena jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtrA utkRSTena punaradho yAvat tRtIyasyA pRthiyA adhastanaM caramAnAm, tiryag yAvat satyambhUramaNasamudrasya bAhyaM vedikAntam, UrdhvaM yAvad ISatprArabhArA pRthivItAvatpramANA avaseyeti bhAvaH, 'vANamaMtarajoisiyasohammIsANagA ya evaM veva' vAna yantarajyotiSkasaudharmezAnakAzca evaJcaiva-asurakumAroktarItyaiva avaseyAH, tathA ca vAnavyantarasya jyotiSkasya saudharmasya IzAnasya ca mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya jalazarIrAvagAhanA viSkambheNa bAhalyena ca zarIrapramANamAtrA; AyAmena jaghanyena agu. lasyAsaMkhyeyabhAgamAtrA, utkRSTena punaradho yAvat tRtIyasyAH pRthivyA adhastanaM caramAntam, asurakumAra ke taijasazarIra kI avagAhanA ke samAna hI nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidyutkumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, dizAkumAra, pavana. kumAra aura stanitakumAra ke taijasazarIra kI bhI avagAhanA viSkaMbha aura bAhalya kI apekSA zarIra pramANa, lambAI kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa nIce tIsarI pRthvI ke adhastana caramAnta taka, tirthI svayaMbhUramaNa samudra kI bAhya vedikAnta taka aura Upara ISatprArabhAra pRthvI taka kI jAnanA caahie| vAnavyantara, jyotiSka, saudharma tathA IzAna devoM kI taijasazarIra kI avagAhanA bhI asurakumAra ke samAna hI samajhanA caahie| isa prakAra mAraNAntika samudghAta se samavahata vAvyAtara kI, jyotiSka kI, saudharma deva kI tatho IzAna deva kI taijasa zarIra saMbaMdhI avagAhanA viSkama aura bAhalya kI apekSA zarIra ke barAbara hotI hai / lambAI kI apekSA se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai, utkRSTa nIce tIsarI pRthvI ke adhastana caramAnta taka, tirkI asurakumAranA tejasazarIranI avagAhanAne samAna ja nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidukumAra, ukavikumAra, dvIpakumAra, dizAkumAra, pavanakumAra ane svanitakumArane taja zarIranI paNa agahana viSka ane bAhadayanI apekSAe zarIra pramANa laMbAInI apekSAe jaghanya aMgulane asaMkhyAtamabhAga, utkRSTa trIjI pRthvInA adhastana caramAnDa sudhI, tirdhAsvayaMbhUramaNa samudranA bahAranI vedikAnta sudhI ane Upara ISatrA bhAra pRthvI sudhInI jANavI joIe. vanavyantara, tiSka, saudharma tathA izAna devenA tejasazarIranI avagAhanA paNa asurakumAranA ja samAna samajavI joIe. e prakAre mAraNAntika samudraghAtathI samAvahata vAnaracantaranI, tiSkanI, saudharma devanI tathA IzAna devanI tejasazarIra saMbaMdhI avagAhanA viSka ane bAhulyanI apekSAe zarIranA barAbara hoya che, laMbAInI apekSAthI zrI prazAnasUtra:4
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____791 prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 9 taijasazarIrAvagAhanAnirUpaNam tiryag yAvat svayambhUramaNasamudrasya bAhya vedikAntam, Urdhva yAvad IpatyAgbhArApRthivI tAvatpramANA akseyA, tathA cAmurakumArAdi stanitakumAraparyantabhavanavAsivAnavyantarajyotiSka saudharmezAnadevA ekendriyeSUtpadhamAnatvAd yadA svAlaGkaraNeSu keyUrAdiSu kuNDalAdiSu protapad marAgAdimaNiSu lobhino mUJchitA stadadhyavasAyavanto bhUtvA teSveva zarIravartiSu alaGkaraNeSu pRthivIkAyikatvenotpadyante tadA teSAM taijasazarIrAvagAhanA jaghanyenAgulAsaMkhyeyabhAgapra. mANA bhavati, utkRSTena tu yadA bhavanapatyAdi devastRtIyasyAH pRthivyA adhastanaM caramAntaM yAvat prayojanavazAd gataH san kathamapi svAyuSaH kSayAnmRtvA tiryakasvayambhUramaNasamudravAhyavedikAnte ISatprAgbhArA nAma pRthivIparyante vA pRthivIkAyikatayotpadyate tadA taijasazarIrAvagAhanA yAvadadhastRtIyasmAH pRthivyA adhastanaM caramAntam, tiryagyAvat svayambhUramaNa samudrasya svayaMbhUramaNa samudra ke bAhya vedikAnta taka kI tathA Upara ISatprArabhAra pRthvI taka kI samajhanI caahie| mAraNa yaha hai ki asurakumAra Adi sabhI bhavanavAsI deva, vAnavyantara jyotiSka tathA saudharma aura IzAna devaloka ke deva ekendriyoM meM bhI utpanna hote haiM, ataeva jaba apane keyura Adi AbhUSaNoM meM kuMDala Adi meM yA padmarAga Adi maNiyoM meM lubdha mUrchita hokara, usI ke adhyavasAya vAle hokara unhIM apane zarIra ke AbhUSaNoM meM pRthvIkAyika ke rUpa meM utpanna hote haiM, taba una devoM ke taijasazarIra kI avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtave bhAga kI hotI hai / utkRSTa avagAhanA kA Azaya isa prakAra samajhanA cAhie-jaba koi bhavanavAsI Adi deva prayojana vaza tIsarI narakabhUmi ke adhastana caramAntataka gayA aura Ayu kA kSaya hone para vahIM mara gayA, taba tircha svayaMbhUramaNa samudra ke bAhya vedikAnta meM athavA ISatprArabhAra pRthvI ke paryanta bhAga meM pRthviijaghanya aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI hoya che. utkRSTa nIce trIjI pRthvInA adhastana caramAnDa sudhI, tichasvayaMbhUramaNa samudranI bAhulya vedikAnta sudhInI tathA Unara ISatpAbhAra pRthvI sudhInI samajavI joIe, kAraNa e che ke asurakumAra Adi badhA bhavanavAsI deva, vAnavyantara, tiSka tathA saudharma ane IzAna devakanA deva e kendrimAM paNa utpanna thAya che. tethI ja jyAre pitAnA keyUra Adi AbhUSaNomAM kuMDaLa AdimAM agara pamarAga Adi maNimAM lukhyamUIita thaIne, tenA ja adhyavasAya vALA thaIne teja pitAnA zarIranA AbhUSaNomAM pRthvIkAyikanA rUpamAM utpanna thAya che. tyAre e denA tejasazarIranI avagAhanA aMgu lanA asaMkhyAtamA bhAganI hoya che. utkRSTa avagAhanAno Azaya e prakAre samaja joIe. jyAre keI bhavanavAsI Adi deva projana vaza trIjI naraka bhUminA adhastana caramAnta sudhI jAya ane Ayune ya thatAM tyAM ja marI jAya, tyAre ticha svayaMbhUramaNa samudranI bAhyavedikAntamAM athavA ISabAbhAra pRthvInA paryanta bhAgamAM pRthvIkAyika zrI. prshaan| sUtra:4
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________ 792 prajJApanAsUtre bAhya vedikAntam arva yAvad ISatprArabhArApRthivItAvatpramANA draSTavyA / gautamaH pRcchati'saNaMkumAradevassa NaM bhaMte ! mAraNaMtyisamugghAeNaM samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ?' he bhadanta ! sanatkumAra devasya khalu mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya sataH taijasazarIrasya kiM mahAlayA-kiyavistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'sarIrappamANamettA vikkhaMbhavAhalleNaM' zarIrapramANamAtrA viSkambheNaudarAdi vistareNa, bAhalyena-uraHpRSThasthUlatvenetyarthaH zarIrAvagAhanA bhavati 'AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM ahe jAva mahApAtAlANaM docce tibhAge, tiriya jAva sayaMbhUramaNe sAI uDU jAva accuo kappo' AyAmena dairyeNa jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtrA utkRSTena adho yAvad mahApAtAlAnAM dvitIyastribhAgaH, tiryag yAvat sva yambhUramaNaH samudraH, UvaM yAvad acyutaH kalpastAvatpramANA sanatkumAratejazarIrAvagAhanA aseyA, tathA ca sanatkumArAdayastathA bhavanasvAbhAvyAd ekendriyeSu vikachenyeiSu vA notpakAyika rUpa meM utpanna hotA haiM ! usa samaya usake taijasazarIra kI avagAhanA nIce tIsarI pRthvI ke adhastana caramAnta taka, tirthI svayaMbhUramaNasamudra ke bAhya vedikAnta taka aura upara ISatprArabhAra pRthvI taka kI hotI hai| zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! mAraNAntika samudghAta kiye hae sanatkumAra deva ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI mahAna hotI hai ? bhagavAn-he gautama ! cauDAI aura moTAI kI apekSA se zarIra pramANa aura lambAI kI apekSA le jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai utkRSTa nIce mahApAtAlakalazoM ke dvitIya vibhAga taka, tirthI svayaMbhUramaNasamudra taka aura Upara acyuta kalpa taka sanatkumAra deva ke taijasazarIra kI avagAhanA jAnanI caahie| sanatkumAra Adi devabhava ke svabhAva se ekendriyoM meM utpanna nahIM hote, vikalendriyoM meM bhI nahIM utpanna hote| ve paMcendriyatiryacoM meM athavA rUpamAM utpanna thAya che. te samaye tenA tajasazarIranI avagAhanA nIce trIjI pRthvInA adhastana caramAnDa sudhI, tiIi svayaMbhUramaNa samudranI bahAdikAnta sudhI ane Upara ISaprAglAra pRthvI sudhInI hoya che. zrIgautamasvAmI-he bhagavana mAraNAnika samudraghAta karela sanakumAra devanA tejasazarIranI avagAhanA keTalI moTI hoya che? zrIbhagavAna-he gautama! pahoLAI ane meTAInI apekSAe zarIra pramANa ane laMbAInI apekSAthI jaghanya aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI hoya che, utkRSTa nIce mahA pAtAlakalazanA dvitIya vibhAga sudhI, ticha svayaMbhUramaNa samudra sudhI ane Upara acuta kalpa sudhI sanaskumAra devanA tejasazarIranI avagAhanA jANavI joIe. sanatakumAra Adi devabhavanA svabhAvathI ekendrimAM utpanna nathI thatA. vikalendrimAM paNa nathI utpanna zrI. prshaan| sUtra:4
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 21 sU0 9 taijasazarIrAvagAhanAnirUpaNam dyante apitu paJcendriyatiryagyonikeSu manuSyeSu cotpadyante tatazca yadA mandarAdipuSkariNyAdiSu jalAvagAhaM vidadhataH svabhavAyuHkSayAt tatraiva svapratyAsannadeze matsyatayotpadyante tadA jaghanyena teSAM tainasazarIra vagAhanA aGgulA saMkhyeyabhAgapramANA, utkRSTena punaradhaH pAtAlaphalazAnAM lakSapojana pramANAvagAhanA dvitIyatribhAgaM yAvat tiryag yAvat svayambhUramaNasamudraparyantam UrdhvaM yAvadacyutakalpastAvada seyA, tathAhi - sanatkumArAdidevAnAmanya devanizrayA acyu takalpaM yAvad gamanaM bhavati tatra yadA sanatkumAradevo'nyadevanizrayA acyutakalpaM gataH san svAyuSyakSayAt kAlaM kRtvA tiryak svayaMbhUramaNaparyante athavAss; pAtAlakalazAnAM dvitIyatribhAge pavanajala yorutsaraNApasaraNa mAvini matsyAditayotpadyate tadA tasya tiryagadhovA pUrvItakrameNa taijasazarIrAvagAhanA'vaseyA, 'evaM java sahastAradevahasa accuo kappo' evam - manuSyoM meM hI utpanna hote haiM / ataeva jaba mandara parvata kI puSkariNI Adi meM jalAvagAhana karate samaya, Ayu kA kSaya hone para usI jagaha, nikaTa varttI pradeza meM matsya ke rUpa meM utpanna hote haiM, taba jaghanya taijasazarIra kI avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai / utkRSTa nIce, pAtAla kalazoM ke, jinakI avagAhanA lAkha yojana kI hai, dUsare tribhAga taka kI kahI gai hai, tirchA svayaMbhUramaNa samudra paryanta kI aura Upara acyuta kalpa taka kI kahI gaI hai / kyoMki sanatkumAra Adi deva dUsare kisI deva kI nizrA se acyuta kalpa taka gamana kara sakate haiN| jaba koI sanatkumAra deva dusare deva kI nizrA se acyuta kalpa meM gayA ho aura apanI Ayu kA vahIM kSaya ho jAne para kAla karake tiche svayaMbhUramaNasamudra ke paryanta bhAga meM, athavA nIce pAtAlakalaza ke dUsare vibhAga meM matya Adi ke rUpa meM janma letA hai, taba nIce aura tiche pUrvokta taijasazarIra kI avagAhanA hotI hai, aisA samajhanA cAhie / 793 thatA te pacendriya tiya cA athavA manuScAmAM ja utpanna thAya che. tethI ja jyAre mandara paryaMtanI puSkaraNI AdimAM jalAvagAhana karatA samaye AyunA kSaya thatAM eja jagyAe nikaTa vatI pradezamAM matsyanA rUpamAM utpanna thAya che, tyAre jaghanya tejasazarIranI avagAhanA aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI haiAya che, utkRSTa nIce pAtalakalazeAna, jemanI avagAhanA lAkha ceAjananI che, khInna tribhAga sudhInI kahelI che, tiIi svayaMbhUramaNa samudra paryantanI ane Upara acyuta kalpa sudhInI che. kema ke sanatkumAra Adi deva khIjA kei devanI nizrAthI azruta kalpa sudhI gamana karI zake che. jyAre keAI sanakumAra dhruva khIjA devanI nizrAthI acyuta kapamAM gayA hoya ane peAtAnI Ayune tyAMja kSaya thaI jatAM kALa karIne tirthaM speya bhramaNu samudranA panta bhAgamAM athavA nIce pAtAlalazanA khIjA tribhAgamAM matsya Adina rUpamAM janma le che, tyAre nIzrA ane tiryAM pUrvokta taijasazarIranI bhavagAhanA thAya che, ema samajavu joie. pra 100 zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre sanatkumArasya taijasazarIrAvagAhanoktarItyA yAvat mAhendra brahmalokalAntakamahAzukra sahasrAradevasya mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya taijasazarIrasyAvagAhanA viSkambhabAhalyena zarIrapramANamAtrA, AyAmena jaghanyena aGgulasyA saMkhyeyabhAgamAtrA utkRSTena adho yAvad mahApAtAlam dvitIyaM tribhAgam, tiryag yAvat svayaMbhUramaNasamudraH, UrdhvaM yAvad acyutaH kalpaH, tAvatpramANA avaseyA, gautamaH pRcchati - 'ANaya devassa NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasa kurAe samohayassa teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ?" he bhadanta ! Anatadevasya khalu mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya sataH taijasazarIrasya kiM mahAlayA - kiyad vistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama! 'sarIrapyamANamettA vikkhaMbhabAhalleNe' zarIrapramANamAtrA viSkambhabAhalyena Anatadevasya taijasazarIrAvagAhanA, 'AyAmeNaM jahaNyeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM jAva aholoiyagAmA, tiriyaM jAva maNUsakkhete, uDUM jAva accu o kappo' AyAmena dairyeNa tu jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAga 794 sanatkumAra deva ke taijasazarIra kI jitanI avagAhanA kahI hai utanI hI mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra deva kI, jisane mAraNAntika samudghAta kiyA ho, taijasazarIra kI avagAhanA samajhanI caahie| arthAt ina saba devoM ke taijasazarIra kI avagAhanA bhI viSkaMbha aura bAhalya kI apekSA zarIra pramANa hotI hai / lambAI kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai / utkRSTa nIce mahApAtAloM ke dUsare tribhAga taka, tiche svayaMbhUramaNa samudra taka aura Upara acyuta kalpa taka jAnanI caahie| zrIgautamasvAmI - he bhagavan ! mAraNAntika samudghAta se samavahata Anata deva ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI baDI hotI hai ? bhagavAn he gautama! viSkaMbha aura bAhalya kI apekSA se zarIra ke pramANa ke barAbara avagAhanA hotI hai / lambAI kI apekSA javandha aMgula ke asaMkhyAtaveM sanatkumAra devanA tejasazarIranI jeTalI avagAhanA kahI te, teTalI ja mAhendra, brahmaloka, sAnta, bhahAgurDe, sahakhAra devanI, bheSe bhArayAnti samudrAta hoya, tesazarIranI avagAhanA samajavI joie. arthAt e badhA devAnA tejasazarIranI avagA hunA paNa viSNubha ane bAhulyanI apekSAe zarIra pramANu heya che. labAInI apekSA e jaghanya azulanA asakhyAtamA bhAganI hoya che. utkRSTa nIce mahApAtAlonA khIjA tribhAga sudhI tiI svayaMbhUramaNa samudra sudhI, ane Upara acyutakalpa sudhI jANavI joie. zrIgautamasvAmI--he bhagavan ! mAraNAntika samudghAtathI samahata Anata devanA taijasazarIranI avagAhanA DaeNDI meTI hAya che? zrIbhagavAna-De gautama ! vidhyuMbha ane bAhulyanI apekSAe zarIranA pramANanI kharAkhara avagAhunA hAya che. labhAinI apekSAthI jaghanya aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 9 taijasazarIrAvagAhanAnirUpaNam 795 mAtrA, utkRSTena yAvad adholaukikagrAmAH, tiryag yAvad manuSyakSetram, UrdhvaM yAvad acyutaH kalpaH tAvatpramANA Anatadevasya taijasazarIrAvagAhanA'vaseyA, 'evaM jAva AraNadevassa' evam-anAtadevoktarItyA yAvatprANatadevasya AraNadevasya ca taijasazarIrAvagAhanA evaJcavapUrvoktAnatadevarItyaiva viSkambhavAhalpena zarIrapramANamAtrA, yAmena tu jadhanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtrA utkRSTena yAvad adholaukikagrAmAH tiryag yAvad manuSyakSetram, Urdhva yAvad acyutaH kalpaH tAvatpramANA prANatAraNA Anatadevasya taijasazarIrAvagAhanA'vaseyA, 'evaM jAva AraNadevassa' evam--anAta devoktarItyA yAvatprANatadevasya AraNadevasya ca tejasazarIrAvagAhanA ecava-pUrvoktAnatadevarItyaiva viSkammabAhalyena zarIrapramANamAtrA, AyAmena tu jaghanyena aGgulasyAsaMrUpeyabhAamAtrA utkRSTena yAvad adholaukikagrAmAH tiryagU yAvada manuSya kSetram, Udhye yAvad acyutaH kalpaH tAvatprayANA prANatAraNadevayostaijasazarIrAvagAhanA bodhyA, 'accuyadevassa evaMceva' acyutadevasya taijasazarIrAvagAhanA ekzcaivaAnatadevoktarItyaiva viSkambhavAhalyena zarIrapramANamAtrA, AyAmena jaghanyena aGgulasyAbhAga kI hotI hai / utkRSTa adholaukikagrAma taka, tirthI manuSya kSetra taka, Upara acyuta kalpa taka, mAraNAntika samudaghAta se samavahata Anata deva ke taijasazarIra kI avagAhanA jAnanI caahie| ____ Anata deva kI avagAhanA ke samAna hI prANata aura AraNa deva kI taijasa zarIra saMbaMdhI avagAhanA bhI samajha lenI caahie| arthAt viSkaMbha aura bAhalya kI apekSA zarIra pramANa, lambAI kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga utkRSTa adho laukika grAma taka, tichI manuSya kSetra taka aura Upara acyuta kalpa taka prANata aura AraNa deva ke taijasazarIra kI avagAhanA hotI hai| ___ acyuta deva kI laijasazarIra kI avagAhanA bhI isI prakAra hai, arthAt viSkama aura bAhalya kI apekSA zarIrapramANa, lambAI kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI, utkRSTa nIce adholaukikagrAma taka, tirthI manuSya kSetra hoya che. utkRSTa alaukika grAmasudhI, ticha manuSya kSetra sudhI, Upara azrutakapa sudhI, mAraNAnika samudraghAtathI samavahata Anata devanA taijasazarIranI avagAhanA jANavI joIe Anata devanI avagAhanAnI samAna ja prANata ane AraNa devanI tejasazarIra saMbadhI avagAhanA paNa samajI levI joIe. arthAt viSThabha ane bAhalyanI apekSAe zarIrapramANa laMbAInI apekSA jaghanya aMgulane asaMkhyAta bhAga, utkRSTa adholaukika grAma sudhI, tichi manuSya kSetra sudhI ane Upara ayutaka5 sudhI prANuta ane AraNa devanA tejasazarIranI avagAhanA hoya che. bAramA devalokanAazruta devanI taijasazarIranI avagAhanA paNa eja prakAre che, arthAt viSka ane bAhalyanI apekSAe zarIra pramANa laMbAInI apekSAe jaghanya aMgulanA zrI prazAnA sUtra:4
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre saMkhyeyabhAgamAtrA, utkRSTena yAvat adholaukikagrAmAH, tiryag yAvad manuSyakSetram, tAvat pramANA acyutatejasazarIrAvagAhanA avaseyA, kintu-'NavaraM udraM jAva sagAI vimANAI navarama-AnatAdhapekSayA vizeSastu UdhvaM yAvat svakAni vimAnAni tAvatpramANA taijasazarIrAvagAhanA acyuta devasyAvaseyA, natu UdhvaM yAvad acyutaH kalpa, iti, acyutadevasya acyu. takalpe vidyamAnasAdeva tasyaiva prarUpaNe 'urva yAvadacyutaH kalpa:' ityasya vaktumazakyakhAt, kintu kevalamacyutadevasthApi kadAcirva svavimAnaparyantaM yAvadgamanasaMbhavAt tatra ca gatvA kAladharmaprAptisaMbhavAccetyabhiprAyeNAha-'UrdhvaM yAvat svakAni vimAnAni' iti, tathA ca yadA Anato vA prANato vA AraNo vA acyuto vA devaH kasyApyanyasya devasya nizrayA acyutakalpaM vA acyutadeva vimAnaM vA gataH san kAlaM kRtvA adholaukikagrAmeSu manuSya kSetraparyante vA manu. dhyatvenotpadyate tadA utkRSTena ayoyAvadadholaukikagrAmastiryag yAvanmanuSyakSetram Urdhva yAvadacyutaH kalpaH acyutadeva vimAno vA tAvatpramANA AnatAdidevAnAM tainasazarIrAvagAhanA taka avagAhanA hotI hai magara Anata deva Adi se isameM vizeSatA yaha hai ki acyuta deva kI taijasazarIra kI avagAhanA Upara apane vimAna taka hI hotI hai yahAM Upara acyuta kalpa taka nahIM kahanA caahie| kyoMki acyuta deva acyuta kalpa meM rahatA hai, ataeva uso kI prarUpaNA karate samaya acyuta kalpa taka aisA kahanA ucita nahIM hai| acyuta deva kadAcit apane vimAna kI uMcAI taka jAtA hai, taba yaha avagAhanA hotI hai| isI abhiprAya se kahA gayA hai ki Upara apane vimAnoM taka kI avagAhanA hotI hai / Anata, prANata AraNa kalpa kA deva kisI anya deva kI nizrA se acyuta kalpa meM gayA ho aura vahAM kAla karake adholaukika grAma meM athavA manuSya kSetra ke paryanta bhAga meM manuSya rUpa se utpanna ho, taba utkRSTa nIce adholaukika grAma taka aura tiLe manuSyakSetra taka tathA Upara acyuta kalpa taka yA acyuta deva vimAna taka kI Anata Adi asaMkhyAtamA bhAganI utkRSTa nIce alaukika grAma sudhI, tichi manuSya kSetra sudhI, avagAhanA che paraMtu Anata deva AdithI emAM vizeSatA e che ke azruta devanI taijasa. zarIranI avagAhanA Upara potAnA vimAna sudhI ja hoya che. ahI Upara acutaka95 sudhI na kahevuM joIe, kema ke acuta deva ayutakalpamAM rahe che, tethI ja prarUpaNa karatI vakhate azruta ka5 sudhI ema kahevuM ucita nathI, amyuta deva kadAcita pitAnA vimAnanI UMcAI sudhI jAya che ane tyAM jaIne kAladharmane prApta thaI jAya che. tyAre A avagAhanA thAya che. eja abhiprAyathI kaheluM che ke Upara potAnA vimAna sudhInI avagAhanA thAya che. Anata prANata, AraNe ka9panA deva keI bIjA devanI nizrAthI amRta ka5mAM gayA hoya ane tyAM kALa karIne alaukika grAmamAM athavA manuSya kSetranA paryanta bhAgamAM manuSya rUpathI utpanna thAya, tyAre utkRSTa nIce alaukika grAma sudhI ane tichI manuSya kSetra sudhI tathA Upara azrutaka95 sudhI agara ayutadeva vimAna sudhInI Ata zrI. prshaan| sUtra:4
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 9 taijasazarIrAvagAhanAnirUpaNam 797 draSTavyA, gautamaH pRcchati-'gevijagadevassa NaM bhaMte ! bhAraNatiyasAgyAeNaM samohayassa teyAarIrassA ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA?' he bhadanta ! graiveyakadevastha khalu mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya sataH taijasazarIrasya kiM mahAlayA kiyadavistArA zarIrAvagAhanA prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA !' he bhautama ! 'sarIrappamANamettA vivakhaMbhavAhalleNaM' zarIrapramANamAtrA viSkambhavAhalyena taijasazarIrAvagAinA prajJaptA, 'AyAmeNaM jahaNNeNaM vijjAharaseDhio, ukkoseNaM jAva aholoiyagAmA tiriyaM jAva maNUsakhette uDDU jAva sagAI vimANAI' AyAmena dairyeNa tu jaghanyena vidyAdharazreNayaH, utkRSTena yAvad adholaukikagrAmAH, tiryag yAvad manuSyakSetram, UrdhvaM yAvat svakAni vimAnAni tAvatpramANA graiveyakataijasazarIrAvagAhanA'vaseyA, 'aNuttarokvAiyassa vi evaM ceva' anuttaraupapAtikasyApi devasya taijasazarIrAvagAhanA ecazcaiva-aveyakadevoktarItyaiva viSkambhabAhalyena zarIrapramANamAtrA AyAmena jaghanyato vidyAdharazreNayaH, utkRSTato yAvad adholaukikagrAmAH, tiryaga yAvad manuSyakSetram, urva devoM ke taijasazarIra kI avagAhanA samajhanI caahie| __ zrIgautamasvAmI-he bhagavan mAraNAntikasamudghAta se samayahata aveyaka deva ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI baDI kahI gaI hai ? bhagavAn-he gautama ! viSkaMbha aura yAhalya kI apekSA zarIra ke barAbara hI taijasazarIra kI avagAhanA hotI hai| lambAI kI dRSTi se jaghanya vidyAdhara zreNiyo taka aura, utkRSTa nIce adholaukika grAmoM taka, tio manuSyakSetra taka aura Upara apane-apane vimAnoM taka aveyaka devoM ke tejasa zarIra kI avagAhanA mAraNAntikasamudaghAta ke samaya meM hotI hai| anuttaropapAtika deva ke taijasazarIra kI avagAhanA bhI aveyakadeva ke samAna hI samajha lenI cAhie, arthAt viSkama aura bAhalya kI apekSA zarIra Adi denA tejasazarIranI avagAhanA samajavI joIe. zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! mAraNAntika samudraghAtathI samavahata raiveyaka devanA tejasazarIranI avagAhanA keTalI moTI kahelI che? zrIbhagavAna -he gautama ! vikhuMbha ane bAhathanI apekSAe zarIranI barAbara ja tejasazarIranI avagAhanA hoya che. laMbAInI daSTithI jaghanya vidyAdhara zreNi sudhI ane utkRSTa nIce alaukika grAma sudhI, tichi manuSya kSetra sudhI ane Upara potapotAnA vimAne sudhI greveyaka denA taijasazarIranI avagAhanA mAraNatika samuddaghAtanA samayamAM thAya che. anuttaraupapAtika devanA tejasazarIranI avagAhanA paNa zaiveyaka devanA samAna ja samajI levI joIe, arthAt viThaMbha ane bAhalyanI apekSAe zarIra pramANu laMbAImAM zrI. prazAnasUtra:4
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________ 798 prajJApanAsUtre yAvat svakAni vimAnAni tAvatpramANA'vasethA, tathA ca aveyakAnuttaraupapAtikadevA ahaMd vandanAdikamapi tatra sthitAH santa eva kurvanti tasmAdatrAgamanAsaMbhavenAgulAsaMkhyeyabhAgapramANamAtratvaM na saMbhavati kintu yadA vaitADhayagata vidyAdharazreNiSu samutpadyante tadA svasthAnAdArabhyAdho yAvad vidyAdharazreNayastAvatpramANA jaghanyena teSAM taijasazarIrAvagAhanA, utkRSTena punavidadholaukikagrAmAH, tiryagyAvanmanupyakSetraparyantaM teSAM taijasazarIrAvagAhanA draSTavyA, ityevaMrotyA taijasazarIrasya bheda saMsthAnAvagAhanA mAnAni prarUpya samprati kArmaNazarIrasya bheda saMsthAnAvagAhanAH prarUpayitumAha-'kammagasarIre NaM bhaMte ! kaivihe paNNate ?' he bhadanta ! kArmaNazarIraM khalu katividhaM prajJaptam, bhagavAnAha-goyamA! he gautama ! paMcavihe pramANa, lambAI meM jaghanya vidyAdhara zreNi taka, utkRSTa adholaukika grAmoM taka, tirchA manuSyakSetra taka aura Upara apane-apane vimAnoM taka kI anuttaraupapAtika devoM ke taijasa zarIra kI avagAhanA samudghAta dazA meM hotI hai| aveyakadeva tathA anuttarIpaNAtika deva ahaMda vandana Adi bhI apane sthAna para sthita rahakara hI karate haiN| ve yahAM Ate nahIM haiN| ataeva unakI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI nahIM ho sktii| kintu jaba vaitADhya parvata kI vidyAdhara zreNiyoM meM ve utpanna hone vAle hote haiM, taba apane sthAna se prAraMbha karake vidyAdhara zreNiyoM taka unake taijasazarIra kI jaghanya avagAhanA hotI hai| utkRSTa adholaukika grAmoM taka nIce avagahanA hotI hai| tirkI avagAhanA manuSyaloka taka hotI hai, aisA samajha lenA caahie| isa prakAra taijasazarIra ke bhedoM kA, saMsthAnoM kA evaM avagAhanA kA nirUpaNa kiyA gyaa| aba kArmaNazarIra ke bheda, saMsthAna evaM avagAhanA kahate haiNjaghanya vidyAdhara zreNi sudhI ane ukRSTa alaukika grAma sudhI, ticha manuSya kSetra sudhI ane Upara pitapotAnA vimA sudhInI anuttarIpa pAtika denA tejasazarIranI avagAhanA samudraghAta dazAmAM thAya che. greveyaka deva tathA anuttarapapAtika deva ahaMduvaMdana Adi paNa pitAnA sthAna para sthita rahIne ja kare che. teo ahIM AvatA nathI. tethI ja temanI jaghanya avagAhanA aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI nathI thaI zakatI. paNa jyAre tADhaya parvata uparanI vidyAdhara zreNiyomAM teo utpanna thanAra bane che, tyAre potAnA sthAnathI AraMbha karIne vidyAdhara zreNi sudhI temanA tejasazarIranI jaghanya avagAhanA thAya che. utkRSTa alaukika grAma sudhI nIce avagAhanA thAya che. tiIi avagAhanA manuSya leka sudhI thAya che, evuM samajI levuM joIe. e prakAre taijasazarIranA bhedanuM, saMsthAnonuM temaja avagAhanAnuM nirUpaNa karAyuM che. have kAmaNa zarIranA bheda saMsthAna temaja avagAhanA kahe che- zrI prazAyanA sUtra:4
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 9 te sazarIrAvagAhanAnirUpaNam 799 paNNatte' kArmaNazarIraM paJcavidha prajJaptam, 'taM jahA-egidiya kammagasarIre jAva paMciM. diya kammagasarIreya' tadyathA-ekendriyakArmaNazarIraM yAvad dvIndriya trIndriya caturindriya paJcendriyakArmaNazarIrazca, taca kArmaNazarIraM taijasazarIreNa sahAvinAbhAvi bhavati tadIyaM saMsthAnaJca taijasavadeva jIvapradezAnusAri bhavati, ato yathaiva taijasazarIrasya bhedasaMsthAnAdikamuktaM tathaiva kArmaNazarIrasyApi vaktavyamityabhiprAyeNAha-evaM jaheva teyagasarIrasta bhedo saMThANaM ogAhaNAya bhaNiyA taheva liravasesaM bhANiyanvaM jAva aNuttarovavAiyatti' evam-pUrvoktarItyA yathaiva tai nasazarIrasya bhedaH-prakAraH, saMsthAnam-AkAraH, avagAhanA cavyApanArUpA bhaNitA tathaiva niravazeSam-sarvam-bhedaH saMsthAnam avagAhanA svarUpazca kArmaNazarIrasyApi bhaNitavyaM yAvat-samuccaya jIvapRthivIkAyikAdye kendriyaviklendriyanarayikapazcendriyatibanyo zrIgautamasvAmI-he bhagavAn ! kArmaNazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? bhagavAn-he gautama ! kArmaNazarIra pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-ekendriya kArmaNazarIra, dvIndriya kArmaNazarIra, zrIndriya kArmaNazarIra, caturindriya kArmaNazarIra aura paMcendriyakArmaNazarIra kArmaNazarIra taijasazarIra kA sahacara hai, jahAM taijasazarIra vahAM kArmaNazarIra aura jahAM kArmaNazarIra vahAM taijasazarIra avazya hotA hai| ataeva kArmaNazarIra kA saMsthAna Adi taijasazarIra ke samAna hI hai aura yaha jIva pradezoM ke anusAra hotA hai| ataH jaise taijasa zarIra ke bheda saMsthAna Adi kI vaktavyatA kahI hai, vaisI hI kArmaNazarIra kI bhI kahanA caahie| isI abhiprAya se sUtrakAra kahate haiM-jisa prakAra taijasazarIra ke bheda, saMsthAna aura avagAhanA kA kathana kiyA hai, usI prakAra sampUrNa kathana kArmaNazarIra ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| samuccaya jIva, pRthvIkAyika Adi ekendriya, vikalendriya, nairayika, paMcendriya tiryaca, manuSza, zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! kANazarIra keTalA prakAranA kahelAM che ? zrIbhagavAna-he gautama ! kANazarIra pAMca prakAranA kahelAM che, te A prakAre-eke ndriya kArmANazarIra, dvIndriya kAmaNa zarIra, trIndriya kAmaNuzarIra, caturindriya kAmagzarIra ane paMcendriya kArmaNazarIra. kArmagzarIra tejasazarIranuM sahacara che, jyAM tejasazarIra tyAM kAmaNuzarIra ane jyAM kAzmaNa zarIra tyAM tejasazarIra avazya hoya che. tethI ja kAmaNa zarIranA saMsthAna Adi taijasazarIranA samAna ja che ane te jIva pradezonA anusAra hoya che. tethI jevA tejasazarIranA bheda saMsthAna AdinI vaktavyatA kahI che, tevI ja kArmaNazarIranI paNa kahevI joIe. e abhiprAyathI sUtrakAra kahe che, je prakAre tejasazarIranA bheda-saMsthAna ane avagAhanAnuM kathana karyuM che, te ja prakAre saMpUrNa kathana kAmaNazarIranA viSayamAM paNa samajI levuM joIe. pRthvIkAyika Adi ekendriya, zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanAsUtre nikamanuSyAsurakumArAdidazabhavanapati vAnavyantarajyotiSkasaudharmezAnAdi dvAdazakalpopapatranavagreveyakAdi kalpAtIta paJcAnuttaraupapAtikadevaparyantamiti bhAvaH // sU0 9 // pudgalacayanavaktavyatA _ mUlam -orAliyasarIrassa NaM bhaMte ! kai disi poggalA cijjati ? goyamA ! nivyAghAe chadisiM vAghAyaM paDucca siya tidisiM siya caudisiM siya paMcadisiM, veuvviyasarIrasta NaM bhaMte ! kaidisiM poggalA cijjaMti ? goyamA ! NiyamA chadisiM, evaM AhAragasarIrassa vi, teyA kammagANaM jahA orAliyasarIrassa, orAliyasarIrassa NaM bhaMte ! kai disiM poggalA uvacijjati ? goyamA! evaM ceva jAva kammagasarIrassa, evaM uvacijjaMti, jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIraM tasta veubdhiyasarIraM jassa veuvviyasarIraM tassa orAliyasarIraM? goyamA ! jassa orAliya sarIraM tassa veuvviyasarIraM siya asthi, siya natthi, jassa veubviyasarIraM tassa orAliyasarIraM siya asthi, siya nathi, jassa NaM bhaMte ! orAliya sarIraM tassa AhAragasarIraM jassa AhAragasarIraM tassa orAliyasarIraM goyamA ! jasta orAliyasarIraM tasta AhAragasarIraM siya asthi, siya natthi, jassa puNa AhAragasarIraM tassa orAliyasarIraM NiyamA asthi, jassaNaM bhaMte ! orAliyasarIraM tassa teyagasarIraM jassa teyagasarIraM tassa orAliyasarIraM goyamA! jassa orAliyasarIraM tassa teyagasarIraM niyamA asthi, jassa puNa teyagasarIraM tassa orAliyasarIraM siya asthi siya Natthi, evaM kampragasarIraM pi, jassa NaM bhaMte veuvviyasarIraM tassa AhAragasarIraM jassa AhAragasarIraM tassa veuvviyasarIraM ? goyamA ! jasta veu. asurakumAra Adi daza bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka, saudharma, IzAna Adi bAraha kalpopapanna, navagreveyaka deva tathA anuttaraupapAtika rUpa kalpAtIta deva ke kArmaNazarIra kA nirUpaNa isI prakAra jAnanA caahie|suu0 9 // vikasendriya, narayika, paMcendriya, tiryaca, manuSya, asurakumAra Adi daza bhavanapati vanavyantara, tika saudharma, IzAnaAdi bAra kapapapanna, navacaiveyaka, deva tathA anuttarapapAtika rUpa kapAtIta devanA kArmazarIranuM nirUpaNa A ja prakAre jANavuM joIe, hA zrI prshaan| sUtra:4
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayodhinI TIkA pada 29 30 10 pudgalacayamanirUpaNam bviyasarIraM tassa AhAragasarIraM Nasthi, jasla vi AhAragasarIraM tassa vi veubviyasarI sthi, teyagakammAiM jahA orAlieNa samaM taheva AhAragasarIreNa vi samha teyA kammagAI cAreyavvANi, jassa NaM bhaMte ! teyagasarIraM tassa kammagasarIraM jassa kammagasarIraM tassa teyagasarIraM ? goyamA ! jassa teyagasarIraM tassa kammagasarIraM NiyamA asthi, jassa vi kammagasarIraM tassa vi teyagasarIraM giyamA asthi ||suu0 10 // chAyA-audArikazarIrasya khalu bhadanta ! katidigbhyaH pudgalAzcIyante ? gautama ! nighAtena SaDadigbhyaH, vyAghAtaM pratItya sthAt tridigbhyaH, sthAccaturdigbhyaH, syAt - pazcadigbhyaH, vaikriyazarIrasya khalu bhadanta ? katidigbhyaH pudgalAzcIyante ? gautama ! niyamAta paidigbhyaH, evam AhAra zarIrasyApi, taijasakArmaNAnAM yathA audArikazarIrastha, audArikazarIrasya khalu pudagalacayana vaktavyatA zabdArtha-(orAliyasarIrassa NaM bhaMte ! kAidisi poggalA cijjati ?) he bhagavan ! audArikazarIra ke pudgala kitanI dizAoM se cadha ko prApta hote hai ? (goyamA! nivyAghAeNaM chaddisi) he gautama ! vzaghAta na ho to chahoM dizAoM se (vAghArya paDucca siya tidisi, siya cauddisiM) vyAghAta ho to kadAcitU tIna dizAoM se, kadAcit cAra dizAoM se (siya paMcadisiM) kadAcit pAMca dizAoM se (ubviyasarIrassa paM bhaMte ! kaidisi poggalA cijjaMti ?) he bhagavan ! vaikriyazarIra ke pudgala kitanI dizAoM se cayako prApta hote haiM ? (goyamA! NiyamA chaddisi) he gautama ! niyama se chahoM dizAoM se (evaM AhAragasarIrassa vi) isI prakAra AhArakazarIra ke bhI (teyAkammagANaM jahA orAli yasarIrassa) - pudgalacayana vaktavyatA ____14:5'-(orAliya sarIrarasa NaM bhaMte ! kahadisi poggalA cijati) mAvan ! mahAra: zarana Y hizAsAyI sayane prApta thAya cha ? (goyamA! nivvAghAeNaM chaddisi) u gautama ! vyAdhAta na DAya to cha hizAthI (vAghAyaM paDucca siya tidisiM, siya cauddisiM) vyAghAta hoya to hathita hizAmAthI, 44Ayit yAra zAmethI (siya paMcadisiM) 4Ayitu pAMya hizAthI (veuvviyasarIrassa NaM bhaMte ! kaidisi poggalA cijjaMti ?) bhagavan vaiThiyazazaranA yuddha 2ii hizAmAthI yayane prA1 thAya cha ? (goyamA ! NiyamA chadisi) hai gautama ! niyamayI 7 dizAmAthI (evaM AhAragasarIrarasa tri) 4 3 mA 24zarIrana para (teyAkammagANaM jahA orAliyasarIrassa) tai45. mane bhi 20212 // 2 // mohAnA 10 101 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________ 802 __ prajJApanAstre bhadanta ! katidigbhyaH pudgalA upacIyante ? gautama ! evaMJcaiva yAvat kArmaNazarIrasya, evam upacIyante, apacIyante, yasya khalu bhadanta ! audArikazarIraM tasya vaikriyazarIram, yasya vaikrizarIraM tasya audArikazarIram ? gautama ! yasya audArikazarIraM tasya vaikriyazarIraM syAd asti, sthAnAsti, yasya vaikriyazarIraM tasya audArikazarIraM syAda asti, syAnnAsti, yasya khalu bhadanta ! audArikazarIraM tasya AhArakazarIraM, yasya AhArakazarIraM tasya audArikataijasa aura kArmaNazarIra ke jaise audArika zarIra ke _ (orAliyasarIrassa NaM bhaMte ! kaidisiM poggalA lavacijjati ?) he bhagavana audArika zarIra ke pudgala kitanI dizAoM se upacita hote haiM ? (goyamA ! evaM ceba) he gautama! isI prakAra (jAva kammagasarIrasma) kArmaNazarIra taka (evaM uvacijjati) isI prakAra upacita hote haiM (avacijjati) apacita hote haiN| (jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIraM tassa veuvviyasarIraM ?) he bhagavan ! jisa ke audArikazarIra hotA hai, usake vaikriyazarIra hotA hai ? (jassa veubviyasarIraM tassa orAliyasarIraM ?) jisake vaikriyazarIra hotA hai, usake audArikazarIra hotA hai ! (goyamA !jassa orAliyasarIraM tassa veuvviyasarIraM siya asthi siya nasthi) he gautama ! jisa ke audArikazarIra hotA hai, usake vaikriyazarIra kadA. cit hotA hai, kadAcit nahIM hotA (jassa veuvviyasarIraM tassa orAliyasarIraM siya asthi, siya nasthi) jisa ke vaikriyazarIra hotA hai, usake audArikazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM hotA (jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIraM tassa AhAragasarIraM) he bhagavan ! jisake audArikazarIra hotA hai, usake AhArakazarIra hotA hai ? (jassa AhAragasarIraM (orAliyasarIrassa NaM bhaMte ! kaidisiM pongalA uvacijati ?) bhagavan ! yauhAra:zarIranA pAsa kI hAthI apayita thAya cha (goyamA ! evaMceva) gautama ! mera 4Are (jAva kammagasarIrassa) yAvat zarIra sudhI (evaM uvacijjati) ko prAre 5yita thAya cha (avacijjaMti) 255yita thAya che. (jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIraM tassa veuvviyasarIraM ?) bhagavan ! rene moh|24shrii2 hAya cha, tana vaiThiyazaza hAya cha 1 (jassa veuvviyasarIraM tassa orAliyasarIraM ?) menu vaiThiyazarIra DAya cha, tanu mohAri4zarI2 DAya cha ? (goyamA ! jassa orAliyasarIra tassa veubviyasarIra siya atthi siya nasthi) 3 gautama ! na mohA2i4zarIra DAya cha, ten| yizarIra 4Ayita rAya cha bhane 4Ayit nayA hAtai (jassa veuvviyasarIra tassa orAliyasarIra siya atthi, siya nasthi) renA vaitthiy|2|2 5 cha, tenA mohA23zarI2 hathita DAya cha, ane kadAcita nathI hotAM. (jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIraM tassa AhAragasarIra) 3 bhApa ! renu mohA2i4. zarIra DAya cha 1 tenu mA242212 utya cha, (jassa AhArakasarIra tassa orAliyasarIraM 1) zrI prazAnasUtra : 4
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinA TIkA pada 21 sU0 10 pudgalacayananirUpaNam zarIram ? gautama ! yasyaudArikazarIraM tasyAhArakazarIraM syAdasti syAgnAsti, yasya punarAhArakazarIraM tasyaudArikazarIraM niyamAdasti, yasya khalu bhadanta ! audArikazarIraM tasya taijasazarIraM yasya tainasazarIraM tasyaudArikazarIm ? gautama ! yasyaudArikazarIraM tasya taijasazarIraM niyamAdasti, yasya punastaijasazarIraM tasyaudArikazarIraM syAdasti syAnAsti, evaM kArmaNatassa orAliyasarIraM ?) jisake AhArakazarIra hotA hai. usake audArikazarIra hotA hai ? (goyamA!) he gautama ! (jassa orAliyasarIraM tassa AhAragasarIraM siya asthi, siya nasthi) jisake audArikazarIra hotA hai usa ke kadAcit AhArakazarIra hotA hai aura kadAcita nahIM bhI hotA (jassa puNa AhAragasarIraM tassa orAliyasarIraM NiyamA atthi) jisake AhArakazarIra hotA hai usake audArikazarIra niyama se hotA hai| ___ (jassa NaM bhaMte orAliyasarIraM tassa teyagasarIraM) he bhagavan ! jisake audA. rikazarIra hotA hai, usake taijasazarIra hotA hai ? (jassa teyagasarIraM tassa orAliyasarIraM ?) jisake taijasazarIra hotA hai, usake audArikazarIra hotA hai ? (goyamA ! jassa orAliyasarIraM tassa teyagasarIraM niyamA asthi) he gautama! jisake audArikazarIra hotA hai usake taijasazarIra niyama se hotA hai (jassa puNa teyagasarIraM tassa orAliyasarIraM siya asthi, siya nasthi) kintu jisake tejaptazarIra hotA hai usake audArikazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM hotA (evaM kammagasarIraM pi) isI prakAra kArmaNazarIra bhI ___ (jassa NaM bhaMte ! veubdhiyasarIraM tassa AhAragasarIraM jassa AhAragasarIraM renu mA 24zarIra DAya cha, tanu mohA24zarI2 hAya cha ? (goyamA !) gautama ! (jassa orAliyasarIra tassa AhAragasarIra siya atthi, siya natthi) OM gautama ! renu jenuM audArakazarIra hoya che, tenuM AhArakazarIra kadAcituM hoya che, ane kadAcit nathI para DAtu (jasla puNa AhAragasarIra tassa orAliyasarIra niyamA asthi) 2 mADA24 zarIra hoya che, tenuM audArikazarIra niyamathI hoya che. (jassa bhaMte ! orAliyasarIra, tAsa teyagasarIra) bhagavan ! na moDArizarI2 DAya cha tara tasazarIra DAya cha ? (jassa teyagasarIra tassa orAliyasarIra) ne tesazarIra DAya cha, tana mohori4zarIra DAya cha ? (goyamA ! jassa orAliyasarIra tarasa teyagasarIra niyamA atthi) gautama ! rene mohAzirIra DAya chetena tesazarIra niyamayI DAya cha (jassa puNa teyagasaroraM tassa orAliyasarIra siya atthi, siya nasthi) 54 renu taijasazarIra hoya che, tenuM dArika zarIra kadAcita hoya che, kadAcit nathI hotuM (Artha kammagasarIraM vi) 4 4Are bhae zarI2 55. (jassa NaM bhaMte ! veuvviyasarIra tassa AhAragasarIra jassa AhAragasarIra tarasa beu. zrI. prazAnasUtra:4
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________ 804 prajJApanAstre zarIraMpi, yasya khalu bhadanta ! vaikriyazarIraM tasyAhArakazarIraM yasyAhArakazarIraM tasya vaikriyazarIram ? gautama ! yastha kriyazarIraM tasyAhArakazarIraM nAsti, yasyApi AhArakazarIraM tasyApi vaikriyazarIraM nAsti, taijasakAmagAni yathA audArikeNa samaM tathaiva AhArakazarIreNApi samaM taijasakArmaNAni cArayitavyAni, yasya khalu bhadanta ! taijasazarIraM tasya kArmaNazarIraM yasya kArmaNazarIraM tasya taijasazarIram ? gautama ! yasya taijasazarIraM tasya kArmaNazarIraM niyamAdasti, yasyApi kArmaNazarIraM tasthApi tainasazarIraM niyamAdasta, // sU0 10 // tassa veubviyasarIraM?' he bhagavan ! kyA jisake vaikriyazarIra hotA hai usake AhArakazarIra hotA hai, jisake AhArakazarIra hotA hai usake vaikriyazarIra hotA hai ? (goyamA ! jassa veubviyasarIraM tassa AhAragasarIraMNasthi) he gautama jisake vaikriyazarIra hotA hai usake AhArakazarIra nahIM hotA (jassa vi AhAragasarIraM tassa vi veuvviyasarIraM Nasthi) jisake AhArakazarIra hotA hai usake vaikriyazarIra nahIM honA. (teyAkammAI) taijasa aura kArmaNa (jahA orAlieNa samaM) jaise audArika ke sAtha (taheva AhAragasarIreNa vi samaM) isI prakAra AhAraka ke sAtha bhI hote haiM (teyAkammagAI cAreyavvANi) taijasa aura kArmaNazarIra audArika ke samAna vaikriya aura AhArakake sAtha bhI prarUpaNa karane caahie| (jassa gaM bhaMte ! teghagasarIraM tassa kammagasarIraM, jassA kammagalarIraM tassa teyagasarIraM ?) he bhagavana ! kyA jisake taijasazarIra hotA hai usake kArmaNazarIra hotA hai ? aura jisake kArmaNazarIra hotA hai usake taijasazarIra hotA hai ? (goyamA! jassa teyagasarIraM tassa kammagasarIraM NiyamA asthi) he gautama ! jisake taijasavviyasarIra') 3 bhAvan ! zurenu vaiThiyazarI2 saya cha, tanu mA724112 DAya cha, 22 mAhA24zarIra DAya cha, tn| yazarI2 1|y cha 1 (goyamA ! jassa gheuvviyasarIra tassa AhAragasarIraM Natthi) 3 gautama ! bhane yi 12 saya cha, tamane ADA7zarIra nayI DAtai (jassa vi AhAragasarIra tassa vi veubviyasarIraM Natthi) bhane |9:24shriir hoya che, tamane vaikriyazarIra nathI letAM (teyA kammAI) terasa bhane bhae (jahA orAliyaeNa sama) 21 / mohAnI sAtha (taheva AhAragasarIreNa vi samaM) me 4Are mA 24rI2nI sAthe 5 yi OM (teyA kammAI cAreyavvANi) tesa bhane mazI2 mohA2i4nA samAna 35 mane mAhA24nI sAthe paNa prarUpaNa karavA joIe. (jassa NaM bhaMte ! teyagasarIraM tassa kammagasarIraM, jassa kammagasarIraM tassa teyagasarIraM ?) he bhagavana ! zuM jene teja sazarIra hoya che temane kAmaNuzarIra hoya che? ane jemane bhazAra DAya cha tabhana tasazarI2 DAya cha ? (goyamA! jassa teyagasarIraM tassa kammaga zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 21 sU0 10 pudgalacayananirUpaNam 805 ___TIkA-pUrva paJcAnAmapi aujhArikA di zarIrANAM bheda saMsthAnAvagAhanA mAnAni prarUpi. tAni samprati pudgalAnAM cayanopacayanAdikaM dvAraM prarUpayitumAha-'orAliyasarIrassa bhaMte ! kaidisi poggalA cijjaMti ?' he bhadanta ! audArikazarIrastha khalu katidigbhya-kiyatIbhyo digbhyaH samAgatya pudgalAzcIyante ? svayaM cayanaM prApnuvanti karmakartariprayogaH samAhatA bhavantItyarthaH 'kaidisiM' iti prAkRtatvAt paJcamyarthe dvitIyA bahuvacane ekavacanaJca bodhyama, bhagavAnAha-'gopamA !' he gautama ! 'nivAghAeNaM chadisiM' nirvyAghAtena-vyAghAtasyAbhAvo nirvyAghAtaM tena avyAbAdhenetyA paidigbhyaH-pUrvapazcimadakSiNottarodhiorUpAbhyaH SaDUbhyo digbhyaH, audArikazarIrasya pudgalAzcIyante, tathA ca yatra tramanADayA antarbahirvA vyavasthitasya audArikazarIriNo naikApidik alokena vyAhatA'sti tatra niryAghAte vyavasthitasyau. zarIra hai usake kArmaNazarIra niyaka se hotA hai (jassa vikammagasarIraM tassavi teyagasarIraM NiyamA atthi) jisake kArmaNazarIra hotA hai usake taijasazarIra niyama se hotA hai TIkArtha-isase pUrva audArikazarIra Adi pAMcoM zarIroM ke bheda, saMsthAna aura avagAhanA kA nirUpaNa kiyAgayA haiM, aba pudgaloM ke caya evaM upacaya Adi kA kathana kiyA jAtA hai zrI gautamasvAmI-bhagavan ! audArikazarIra ke pudagala kitanI dizAoM se Akara caya ko prApta hote haiM ? arthAta samudita hote haiM ? bhagavAn-he gautama ! agara kisI prakAra vyAghAta arthAt rukAvaTa yA bAdhA na ho to pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, Urdhva aura adhaH yo chahoM dizAoM se AkAracaya ko prApta hote haiM tAtparya yaha hai ki usa nADI ke andara athavA bAhara sthita audArikazarIra dhArI jIva ke eka bhI dizA meM aloka nahIM hotA hai chahoM sarIraM niyamA asthi gautama ! 22 te sazasa2 cha ta bhae zarI2 niyamayI hAya cha. (jassa vi kammagasarIraM tassa vi teyagasarIraM NiyamA asthi) 22 mazI2 DAya che, tene tejasa zarIra niyamathI hoya che. TakAI - AnAthI pUrva audArika Adi pAMce zarIranA bheda, saMsthAna, ane ava. gAhanAnuM nirUpaNa karyuM che, have pudgalenA upacaya AdinuM kathana karAya che zrIgautamasvAmI-he bhagavana ! dArika zarIranA pudgala keTalI dizAomAMthI AvIne cayane prApta thAya che ? arthAt samudita thAya che? zrIbhagavAna-he gautama ! je kaI prakAranA vyAghAta arthAt rokANa agara te aDacaNa na hoya te pUrva, pazcima. uttara, dakSiNa Urva ane adhaH Ama chae dizAothI AvIne cayane prApta thAya che. tAtparya e che ke, trasanADInI aMdara athavA bahAra vyavasthita rahela audAkizarIra dhArI jIvane eka paNa dizAmAM aleka nathI thate e dizAothI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ prazApanAsUtre dArikazarIrasya niyamataH SaDUbhyo digbhyaH pudgalAnAmAharaNaM bhavatIti bhAvaH, kintu-'vAghAyaM paDucca siya tidisi siya caudisiM siya paMcadisiM' vyAghAtaM-vyAbAdham alokena pratiskhalanaM pratItya-Azritya, alokena pratighAtApekSayA vityarthaH syAt-kadAcit tridigbhyaH tisRbhyo digbhyaH, sthAna-kadAcit caturdigbhyaH-catasabhyo digbhyaH, syAt-kadAcit paJcadigbhyaH pudgalA cIyante ityarthaH, tathA ca yadA audArikazarIriNaH sUkSmajIvasya yatra Udhrva lokAkAzo na vartate novA tiryak pUrvadizi, nApi dakSiNadizi tadA tasmin sarvordhvapratare AgneyakoNarUpe lokAnte vyavasthitasya tasyAdhaH pazcimottarAbhya stisabhyo digbhyaH pudga. lAnAM cayanaM, taditaradiktrayasyAlokena vyAptatvAt, yadA tu sa evaudArikazarIrI sUkSmadizAoM meM lokAkAza hotA hai, vahAM sthita audArikazarIrI chahoM dizAoM se audArikazarIra ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai kintu jahAM vyAghAta ho arthAt aloka A jAne se bAdhA ho vahAM kadAcit tIna dizAoM se, kadA. cit cAra dizAoM se aura kadAcit pAMca dizAoM se audArikapudagaloM kA cayana hotA hai tAtparya yaha hai ki yadi ekadizA meM aloka A jAya to pAMca dizAoM se, do dizAoM meM aloka ho to cAra dizAoM se aura yadi tIna dizAoM meM aloka A jAya to tIna dizAoM se pudgaloM kA cayana hotA haiM yathA-koI audArikazarIra kA dhAraka sUkSma jIva ho aura vaha loka ke sarvordhva pratara meM Agneya koNa meM lokAnta meM sthita ho jisa se Upara loka na ho, pUrva tathA dakSiNa dizA meM bhI loka na ho, vaha jIva pazcima, uttara aura adhodizA se hI pudgaloM kA cayana karatA hai, kyoMki zeSa dizAeM aloka se vyApta hotI haiM jaba vahI yA anya koI sUkSma jIva pazcima dizA meM rahA huA ho, dArikazarIrane cagya pudgalene grahaNa kare che. paraMtu jyAM aDacaNa thAya arthAta aleka AvI javAthI bAdhA thAya tyAM kadAcita cAra dizAothI kadAcita pAMca dizAethI audArika pudgalanuM cayana thAya che. tAtparya e che ke yadi eka dizAmAM aleka AvI jAya te pAMca dizAothI be dizAothI aleka thApa te cAra dizAothI ane di traNa dizAomAM aloka AvI jAya te traNa dizAothI pudgalonA cayana thAya che. jema-kaI audyArikazarIra dhArI sUkSamajIva hoya ane te lokanA sarva prataramAM Agneya kANamAM lokAntamAM sthita banIne jenA upara loka na hoya pUrva tathA dakSiNa dizAmAM paNa leka na hoya te jIva pazcima, uttara ane adha dizAthI ja pudgalenuM cayana kare che, kema ke bAkInI dizAo ale kathI vyApta hoya che. jyAre teja agara te anya koI sUma jIva pazcima dizAmAM rahele heya tene mATe pUrva dizA adhika thaI jaze. tethI te cAra dizAothI pudgalanuM cayana kare che. jyAre te jIva nIce dvitIya Adi koI prataramAM raheluM hoya ane pazcima zrI. prshaan| sUtra:4
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 10 pudgalacayananirUpaNam 807 for: pazcimAM dizamAzritya tiSThati tadA tasya pUrvadigadhikA saJjAteti catasRbhyo digbhyaH pudgalAnAM cayanam, yadAtu sa eva adhastAt dvitIyAdipratare gataH san pazcimadizamAzritya tiSThati tadA Urdhva digapi tasyAdhikA saMjAtA kevalaM dakSiNaiva digalokena vyAhatA bhavatIti tadapekSayA paJcabhyo digbhyastasya pudgalAnAM cayanaM bhavatItibhAvaH, gautamaH pRcchati - 'vetriya sarIrassa NaM bhaMte ! kai disiM poggalA cijJaMti ?' he bhadanta ! vaikriyazarIrasya khalu katidigbhyaH kiyatIbhyo digbhyaH samAgatya pudgalAzrIyante ? saGgatA bhavantIti praznAzayaH, bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama ! 'NiyamA chaddisiM' niyamAt SaD digbhyaH SaDbhyo digbhyo vaikriyazarIrasya pudgalAzrIyante, nazyantItyarthaH vaikriyazarIrasya trasanAyAH madhye eva saMbhavena tadanyatra tasyAsaMbhavAt tasyApi pudgalAnAM cayanaM niyamataH SaDbhyo digbhyo bhavati, 'evaM AhAragasarIrassa vi' ' evam - vaikriyazarIrasyeva AhArakazarIsyApi trasanADayA madhye eva saMbhavAt tasyApi pudgalAnAM cayanaM niyamAt SaDbhyo digbhyo bhavatIti bhAvaH, kintu - 'teyAkammagANaM jahA orAliyasarIssa' taijasakArmaNayoH zarIrayoH pudgalAnAM cayanaM thathaudArikausake lie pUrva dizA adhika ho jAtI hai, ataH vaha cAra dizAoM se puloM kA cayana karatA hai / jaba vaha jIva nIce dvitIya Adi kisI pratara meM rahA huA ho aura pazcima dizo kA Azraya kara rahA ho, taba vaha Urdhva dizA se pudagaloM kA cayana karatA hai, ataeva vaha pAMca dizAoM se cayana karatA hai| usake lie sirpha dakSiNa dizA hI aloka se vyApta rahatI hai / zrI gautamasvAmI - he bhagavan ! vaikriyazarIra ke pudgaloM kA cayana kitanI dizAoM se hotA hai ? bhagavAn - he gautama! vaikriyazarIra ke pudagala niyama se chahA~ dizAoM se Akara caya ko prApta hote haiM, kyoMki vaikriyazarIra sanAr3I ke andara hI ho sakatA hai, nADI ke bAhara vaikriyazarIra kA saMbhava nahIM hai / isI prakAra AhAraka ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie, arthAt AhArakazarIra ke pudagaloM kA cayana bhI chahoM dizAoM se hotA hai, kyoMki aahaarkdizAnA Azraya karI rahele hAya; tyAre te U dizAethI paNa pudgalAnuM cayana kare che, tethI ja te pAMca dizAethI cayana kare che. tene mATe phakta dakSiNa dizA ja alekathI vyApta rahe che. zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! vaikriyazarIranA pudgalenuM cayana keTalI dizAethI thAya che? zrIbhagavAna-4 gautama ! vaikriyazarIranA pudgala niyamathI chae dizAethI AvIne cayane prApta thAya che, kema ke vaikriyazarIra trasanADInA aMdara ja hoi zake che, trasanADInI khahAra vaikriyazarIranA sabhava nathI. eja prakAre AhArakanA viSayamAM samajavu' joie, arthAt AhArakazarIranA pugalAnuM cayana paNa chae dizAethI thAya che, kema ke AhArakazarIra paNa trasanADImAM ja zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________ 808 prazApanAsUtre zarIrasya pratipAdita tathaiva pratipattavyam jJAtavyam, tathA ca taimasakAmaNazarIrayoH sarvasaMsAriNAM sadbhAvena yathaudArikazarIrastha niyAMvAtApekSayA paDbhyo digbhyaH, vyAghAtApekSayA tu kadAcit timRbhyo digbhyaH, kadAciccatasRbhyo digbhyaH, kadAcit paJcabhyo digbhyaH pudgalAnAM cayana muktaM tathA tainasakArmaNazarIrayorapi vaktavyamiti bhaavH| ityevaM rItyA pudgalAnAM cayanamupapAdya samprati-teSAmupacayApacayAvapi prarUpayitumAha-orAliyasarIrassa NaM bhaMte ! kAdisi poggalA uvacijjaMti ?' he bhadanta ! audArikazarIrasya khalu kati digbhyaH samAgatyapudgA upa cIyante ? svayaM prApnuvanti upacayazca prabhUtatvena caya ityarthaH, bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'evaceva jAva kammagasarIrassa' ekzcaiva-pUrvoktapudgalacayarItyaiva yAvad audArikazarIrasya vaikriyazarIrasya AhArakazarIrasya taijasazarIrasya kArmaNazarIrasya ca zarIra bhI sanADI meM hI saMbhavita hai| kintu taijasa aura kArmaNa zarIra ke pudagaloM kA cayana audArika zarIra ke samAna samajhanA caahie| isakA kAraNa yaha hai ki taijasa aura kArmaNazarIra sabhI saMsArI jIvoM ke hote haiN| ataeva jaise vyAghAta na hone para audArika pudgaloM kA cayana chahoM dizAoM se hotA hai aura vyAghAta ho to kadAcit tIna dizAoM se, kadAcit cAra dizAoM aura kadAcit pA~ca dizAoM se hotA hai, usI prakAra taijasa aura kArmaNazarIra ke pudgaloM ke cayana ke saMbaMdha meM samajha lenA caahie| isa prakAra pudagaloM ke cayana kA nirUpaNa kara ke aba unake upacaya aura apacaya kI bhI prarUpamA kI jAtI hai| zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! audArikazarIra ke pudgala kitanI dizAoM se Akara svayaM upacaya ko prAsa hote haiM ? prabhUta rUpa se caya honA upacaya kahalAtA hai| bhagavAn-he gautama ! jaise pudgaloM ke caya ke viSaya meM kahA hai, vaise hI saMbhave che. kintu taijasa ane kAmaNa zarIranA pudgalenuM cayana audArika zarIranA samAna samajavuM joIe. enuM kAraNa e che ke taijasa ane kArmaNazarIra badhA saMsArI jInA hoya che. tethI ja jema vyAghAta na thavAthI dArika pugalonA cayana che e dizAethI thAya che, vyAghAta thAya te kadAcita traNa dizAethI, kadAcit cAra dizAethI ane kadAcit pAMca dizAothI thAya che, te ja prakAre taijasa ane kArmANa zarIranA pugalenA cayananA sambandhamAM samajI levuM joIe, A prakAre pudgalenA cayananuM nirUpaNa karIne have temanA upacaya ane apacayanI paNa prarUpaNa karAya che zrIgautamasvAmI-he bhagavan! dArika zarIranA muddagala keTalI dizAethI AvIne svayaMupacayane prApta thAya che? prabhUtarUpathI caya tha te upacaya kahevAya che. zrIbhagavAna-he gautama! jevuM pudgalene cayanA viSayamAM kahyuM che. tevuM ja upacayanA zrI. prshaan| sUtra:4
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 10 pudgalacayananirUpaNam pudagalAnAmupacayo draSTavyaH, tathA caudArikazarIrasya pudgalAnAM niyAghAtApekSayA tu SaDbhyo digbhyaH samAharaNenopa yo bhavAta, vyAghAtApekSayA tu kadAcit tridigbhyaH kadAciccaturdigbhyaH, kadAcit paJcadigbhyo'vaseyaH, vaikriyazarIrasya AhArakazarIrasya ca pudgalAnAM niyamataH SaDbhyo digbhyaH samAharaNena upacayo bhavati, taijasazarIrasya kArmaNazarIrasya ca pudgalAnAM niryAghAtApekSayA SaDbhyo digbhyaH samAharaNena upacayo bhavati nirvyAyAtApekSayAtu kadAcit tridigbhyaH, kadAciccaturdigbhyaH, kadAcit paJcadigbhyaH samAharaNenopacayo draSTavyaH 'evaM uvacijjaMti, avaciti' evam-uktarItyA audArikAdi kArmaNaparyantazarIrANAM pudgalA upavIyante, apacIyante ca, tatra apacarastAvat pudgalAnAM hAsaH audArikAdizarIrebhyo nirgamanam upacaya ke saMbaMdha meM bhI kaha lenA caahie| audArika, vaikriyaka, AhAraka, taijasa aura kAnaNa, ina sabhI zIroM ke pudgaloM kA upacaya samajha lenAcAhie isa prakAra audArika zarIra ke pudagaloM kA vyAghAta na hone para chahoM dizAoM se upacaya hotA hai| vyAghAta hone para kadAcit tIna dizAoM se, kadAcit cAra dizAoM se aura kadAcit pAMca dizAoM se upacaya hotA hai| vaikriya aura AhArakazarIra ke pudgaloM kA upacaya niyaba se chahA~ dizAoM se hotA hai| tejasa aura kArmaNazArIra ke pudgalA kA upacapa vyAghAta na hone kI sthiti meM chahAM dizAoM se hotA hai aura yadi vyAghAta ho to kadAcitU tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pAMca dizAoM se upacaya hotA hai| isa prakAra audArika Adi pAMcoM zarIra ke pudgala upacita bhI hote haiM aura apacit bhI hote hai apacaya kA artha hai pugaloM kA hAsanA honA, arthAt katipaya pudgaloM kA audA rikazarIra Adi se nikalanA, kama honA, haTa jaanaa| yaha apacaya upacaya ke samAna hI samajhanA caahie| sammamAM paNa kahevuM joIe, audArika, vaikriyaka, AhAraka, tejasa ane kAmaNa A badhA zarIranA upacaya samajI levAM joIe, A prakAre audArika zarIranA dugalone vyAghAta na thatAM chae dizAethI upacaya thAya che. vyAghAta thatAM kadAcinuM traNa dizAothI kadAcit cAra dizAothI ane kadAcita pAMca dizAothI upacaya thAya che. vaikriya ane AhArakazarIranA pudgalonA upacaya niyamathI che e dizAmAM thAya che. taijasa ane kArmazarIranA pudgaleno upacaya vyAghAta na thavAnI sthitimAM chae dizAethI thAya che ane je vyAghAta thAya te kadAcit traNa, kadAcita cAra ane kadAcita, pAMca dizAethI upacaya thAya che. e prakAre dArika Adi pAMce zarIranA pudgala upacita paNa thAya che ane apacina paNa thAya che. apacayano artha che pudgalone hAsa (nAza) tha, arthAt katiya pudgalonuM dArika zarIra AdithI nikaLavuM, ghaTavuM, dara thavuM e apacaya upacayanA samAna ja samajavuM joIe, pra0 102 zrI prazApana sUtra:4
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________ 810 prajJApanAsUtre vighaTanamiti yAvad upacayavadeva avaseyaH, ityevaMrItyA pudgalacayanaM prarUpya samprati zarIrayogaM dvAraM prarUpayitumAha-' jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIraM tassa ve ubviyasarIraM jassa veDa vviya sarIraM tassa ozaliyasarIraM ?' he bhadanta ! yasya khalu jIvasya audArikazarIraM bhavati tasya kiM vaikriyazarIramapi bhavati ? yasya vA vaikriyazarIraM bhavati tasya kim audArikazarIramapi bhavati ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'jassa orAliyasarIraM tassa veuvvayasarIraM siya asthi siya natthi, jassa vevviyasarIraM tassa orAliyasarIraM siya atthi siya natthi' yasya taraidArikazarIraM tasya vaikriyazarIraM syAt kadAcid asti bhavati, syAt - kadAcinnAstinApi bhavati, evaM yasya vaikriyazarIraM bhavati tasyApi audArikazarIraM syAt - kadAcid asti bhavati, syAt - kadAcinnAsti nApi bhavati, tathA ca ya audArikazarIrI san vaikriyalabdhimAna vaikriyamArabhya audArikazarIre vartate tasya tadasti tadanyasya tannAsti, deva isa taraha pudgaloM ke cayana kI prarUpaNA karake aba zarIrasaMyogadvAra kI prarUpaNA karate haiM zrI gautamasvAmI - he bhagavan ! jisa jIva ke audArikazarIra hotA hai kyA usake vaikriyazarIra bhI hotA hai ? aura jisake vaikriyazarIra hotA hai usake audArikazarIra bhI hotA hai ? bhagavAn he gautama! jisa jIva ke audArikazarIra hotA hai, usake vaikizarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM hotA aura jisa jIva ke vaikriyazarIra hotA hai usake audArikazarIra kadAcita hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA hai / abhiprAya yaha hai ki koI audArikazarIrI jIva yadi vaikriyalabdhi se sampanna ho aura vaikriyazarIra banAve to usake vaikriyazarIra hotA hai / jo vaikriya labdhi vAlA nahIM hai yA vaikriya labdhi se yukta hokara bhI vaikriyazarIra na banAve to usake vaikriyazarIra nahIM hotA / deva aura nAraka vaikriyazarIra vAle hote haiM. unake audArikazarIra nahIM hotA A rIte pudgalonA cayananI prarUpaNA karIne have zarIra saMcaLa dvAranI prarUpaNA che- zrIgautamatrAmI--he bhagavan je jItranA audAkizarIra hAya che zuM tenA vaikriyazarIra paNa hAya che ? ane jenA vaikriyazarIra hAya che tenA audArikazarIra paNa hoya che ? zrIbhagavAna-3 gautama ! je jIvanA audAkizarIra hAya che, tenA vaikriyazarIra kadAcit DAya che, kadAcit nathI hAtA ane je jIvanA vaikriyazarIra hAya che tenA audArikazarIra kadAcit hAya che, kadAcit nathI paNa hatAM. abhiprAya e che ke keAI audyArikazarIrau jIva jo vaikriyalabdhithI sapanna haiAya ane vekriyazarIra banAve te tenuM vaikriyazarIra thAya che. je vaikriyalabdhivALA nathI agara vaikriya labdhithI yukta thaine paNa vaikriyazarIra na manAve te tenA vaikriyazarIra nathI hatAM. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyabodhinI TIkA pada 21 sU0 10 pudgalacayananirUpaNam nairayikANAM vaikriyazarIravatAmaudArika zarIraM nAsti, tiryagyonikamanuSyANAntu vaikriyazarIravatAmapyastItibhAvaH, gautamaH pRcchati-'jasta NaM bhaMte ! orAliyasarIraM tassa AhAragasarIraM jassa AhAragasarIraM tasla orAliyasarIraM ?' he bhadanta ! yasya khalu jIvasya audArikazarIraM tasya kim AhArakazarIramapi bhavati ? evaM yasya AhArakazarIraM tasya kim audArikazarIramapi bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'jassa orAliyasarIraM tassa AhAragasarIraM siya atthi siya nasthi, jassa puNa AhAragasarIraM tassa orAliyasarIraM NiyamA asthi' yasya jIvasyaudArikazarIraM bhavati tasyAhAraka.zarIraM syAt-kadAcidasti, syAt-kadAcinnAsti, kintu-yasya punarAhArakazarIraM bhavati tasyaudArikazarIraM niyamAtniyamato'sti-bhavatyevetyarthaH, tathA ca ya audArikazarIrI san caturdazapUrvadharaH AhArakalabdhimAn AhArakazarIramArabhya vartate tasyAhArakazarIramasti tadanyasya AhArakazarIraM nAsti, kintu vaikriyazarIra vAle tiryacoM aura manuSyoM ke audArikazarIra bhI hotA hai| ___ zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! jisa jIva ke audArikazarIra hotA hai usake kyA AhArakazarIra hotA hai ? aura jisake AhArakazarIra hotA hai usake audArikazarIra hotA hai ? bhagavAna-he gautama ! jisa jIva ke audArikazarIra hotA hai usake AhArakazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA, kintu jisake AhArakazarIra hotA hai usake audArikazarIra niyama se hotA hai| kyoMki jo audArika zarIrI caudaha pUrvo kA dhAraka hotA hai aura AhAraka labdhi se sampanna hotA hai, vaha yadi AhArakazarIra banAtA hai to usake audArika aura AhAraka doMnoMzarIra hote haiM, anya jIvoM ke nahIM hotA, kintu audArikazarIra ke abhAva meM AhAraka labdhi hohI nahIM sakatI, ataH ohArakazarIra vAle jIva ke audArika deva ane nAraka kriyazarIra vALA hoya che, teonA audArika zarIra nathI hotAM kintu vaikriyazarIra vALA tiryaMce ane manuSyanA audArikazarIra paNa heya che. zrIgautamasvAmI-he bhagavana je jIvanA dArika zarIra hoya che tenA zuM AhArakazarIra hoya che? ane jenA AhArakazarIra hoya che tenA audArika zarIra hoya che? zrIbhagavAna-he gautama! je jIvane audArika zarIra hoya che tene AhArakazarIra kadAcit hoya che, kadAcit nathI paNa hatuM, paraMtu jene AhArAzarIra hoya che tene audArikazarIra niyame karIne hoya che. kema ke, je audArikazarIrI cauda pUrvanA dhAraka hoya che ane AhAraka labdhithI saMpanna hoya che, te je AhArakazarIra banAve che te tenuM dArikazarIra ane AhAraka bane zarIra hoya che, anya jIvonA nathI hotAM, kintu audArika zarIranA abhAvamAM AhA2ka labdhi thaI ja nathI zaktI tethI AhArakazarIravALA jIvana dArizarIra niyame karIne thAya ja che. zrIprazAnasUtra:4
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________ 812 prajJApanAsUtre kintu audArikazarIrAbhAve AhArakalabdherapyasaMbhavAt AhArakazarIriNa audArikazarIraM niyamato bhavatyeveti bhAvaH, gautamaH pRcchati - 'jassaNaM bhaMte ! orAliyasarIraM tassa teyagasarIraM jassa teyagasarIraM tassa orAliyasarIraM ?" he bhadanta ! yasa jIvasyaudArikazarIraM bhavati tasya kiM taijasazarIramapi bhavati / evaM yasya taijasazarIraM bhavati tasya kim audArikazarIramapi bhavati ? bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama ! 'jassa orAliyasarIraM tassa teyagarIraM niyamA atthi jassa puNa teyagasarIraM vasta orAliyasarIraM siya asthi, siya Natthi ' yasya jIvasya audArikazarIraM tasya taijasazarIraM niyamAt - niyamato'sti tejasazarIrAbhAve audA rikazarIrAsaMbhavAt, kintu yasya punastaijasazarIraM bhavati tasyaudArikazarIraM syAtkadAcidasti, syAt - kadAcinnAsti tathA ca devanairayikANAM nAsti, tiryagmanuSyANAmastIti bhAva: ' evaM kammagasarIraM pi' evam - taijasazarIroktarItyaiva kArmaNazarIramapi audArikazarIreNa saha prarUpaNIyam, taijasakArmaNazarIrayoH sahacAritvAt, tathA ca yasyaudArikazarIraM zarIra niyama se hotA hI hai| zrI gautamasvAmI - he bhagavan ! jisa jIva ke audArikazarIra hotA hai, usake taijasazarIra hotA hai ? aura jisake taijasazarIra hotA hai, usake audArikazarIra hotA hai, ? bhagavAn - he gautama! jisa jIva ke audArikazarIra hotA hai, usake taijasazarIra niyama se hotA hI hai kintu jisa ke taijasazarIra hotA hai, usake audA rikazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM hotA kyoMki devoM aura nArakoM ke taijasazarIra pAyA jAtA hai kintu audArikazarIra nahIM hotA, manuSyoM aura tiryacoM ke taijasazarIra ke hone para audArikazarIra hotA hai / taijasazarIra ke samAna hI kArmaNazarIra kI audArikazarIra ke sAtha prarU paNA karanI cAhie kyoMki taijasa aura kArmaNazarIra donoM sahacara haiN| isa prakAra jisake audArikazarIra hai usake kArmaNazarIra niyama se hotA hai kyoMki zrIgautamasvAmI-he bhagavan! je jIvane audArikazarIra hAya che, tene taijasazarIra hAya che ? ane jene taijasazarIra hAya che, tene audAkizarIra hAya che ? zrIbhagavAna-De gautama ! je jIvane audArikazarIra hAya che, tene tejasazarIra niyame karIne hAya che, kintu jene taijasazarIra hoya che, tene audArikazarIra kadAcit hAya che, kadAcit nathI hotu kema ke devA ane nArakonA taijasazarIra maLI Ave che kintu audArikazarIra nathI hAtuM, manuSya ane tiya ceAnA vaijasazarIra hAya te paNa audArikazarIra hAya che. taijasazarIranI jema ja kAma chuzarIranI paNa audArizarIranI sAthe prarUpaNA karavI joIe, kema ke taijasa ane kANuzarIra banne sahucara che. A rIte jene audarakArIra che tene kANuzarIra niyame karI hAya che, kema ke kAmaNuzarIranA abhAvamAM audAri zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 21 sU0 10 pudgalacayananirUpaNam 813 tasya kArmaNazarIraM niyamato bhavatyeva, kArmaNazarIrAmAve audArikazarIrAsaMbhavAt kintu yaspa kArmaNazarIraM bhavati tasyaudArikazarIraM sthAdasti syAnnAsti, viryagmanuSyANAmasti devanairayi kANAM nAstIti bhAvaH atha vaikriyazarIrasyAhArakazarIrAdibhiH saha saMyogaM prarUpayitumAha'jassaNaM bhaMte! ve ucciyasarIraM tassa AhAragasarIraM, jassa AhAragasarIraM tassa ve ucciyasarIraM ?" he bhadanta ! yasya khalu jIvasya vaikriyazarIraM bhavati tasya kim AhArakazarIramapi bhavati ? tathA syAhArakazarIraM bhagavatA kathitaM tasya kiM vaikriyazarIramapi kathitaM bhavati ? bhagavAnAha - 'gomA !' he gautama! 'jassa veuvviyasarIraM tassa AhAragasarIraM natthi, jassa vi AhAragasarIraM tassa va vevvayasarIraM natthi' yasya jIvasya vaikriyazarIraM tasyAhArakazarIraM nAsti, yasyApi AhArakazarIraM bhavati tasyApi vaikriyazarIraM nAsti na bhavatyaiva, samakAlaM tayorekasya jIvasyA. saMbhavAt, 'teyA kammAI jahA orAlieNa samaM tadeva AhAragasarIreNa vi samaM teyA kammAI kArmaNazarIra ke abhAva meM audArikazarIra kA honA asaMbhava hai, kintu jisake kArmaNazarIra hotA hai, usake audArikazarIra hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA - tiryaMcoM aura manuSyoM ke hotA hai, deva- nArakoM ke nahIM hotaa| aba vaikriyazarIra ke AhAraka Adi zarIroM ke sAtha saMyoga kI prarUpaNA kI jAtI hai zrIgautamasvAmI - he bhagavan ! jisa jova ke vaikriyazarIra hotA hai, usake AhArakazarIra hotA hai ? aura jisake AhArakazarIra hotA hai usake vaikriya zarIra hotA hai ? bhagavAna - he gautama! jisake vaikriyazarIra hotA hai usake AhArakazarIra nahIM hotA aura jisake AhArakazarIra hotA hai, usake vaikriyazarIra nahIM hotA yaha donoM zarIra eka sAtha eka jIva ke nahIM ho sakate / tejasa aura kArmaNazarIroM kI audArikazarIra ke sAtha jaise prarUpaNA kI zarIranuM haeNvuM asaMbhavita che, paNa jene kANuzarIra heya che, tene audArikazarIra hAya che ane nathI paNa hAtu-tiya cA ane manuSyeAne hAya che, deva-nArakAne nathI hotAM have vakriyazarIrane AhurikazarIranI sAthenA saceAganI prarpaNA karAya che-- zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! je jIvane vaikriyazarIra hAya che, tene AhArakazarIra hAya che ? ane jene AhArakazarIra hoya che tene vaikriyazarIra hAya che ? zrIbhagavAna-huM gautama! jene vaikriyazarIra hAya che, tene AhArakArIra nathI hetu ane jete AhArakazarIra DhAya che, tene vaikriyazarIra nathI hetu, A banne zarIra eka sAthe eka jIvanA nathI heI zakatAM. tejasa ane kANuzarIranI audArikazarIranI sAthe jevI prarUpaNA karI che, eja pakAra vaikriyazarIranI sAthe paNa prarUpaNA karavI jAIe. AhArakazarIrano sAthe paNa temanI eja prakAre prarUpaNA samajavI joie. zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________ 814 prajJApanAsUtre cAreyavvANi' taijasakArmaNazarIre yathA audArikeNa samaM prarUpite tathaiva vaikriyeNApi samam AhArakazarIreNApi samaM taijasakArmaNe zarIre prarUpaNIye, gautamaH pRcchati - 'jassa NaM bhaMte ! dersarIraM tara kammagasarIraM jassa kammagasarIraM tassa teyagasarIraM ?" he bhadanta ! yasya khalu jIvasya taijasazarIraM tasya kiM kArmaNazarIramapi bhavati / evaM yasya kArmaNazarIraM tasya kiM taijasazarIramapi bhavati ? bhagavAnAha - 'goyamA !" he gautama ! 'jassa teyagasarIraM tassa kammagasarIraM NiyamA atthi, jassa vi kammagasarIraM tassa vi teyagasarIraM NiyamA atthi' yasya taijasazarIraM bhavati tasya kArmaNazarIramapi niyamAd asti, yasyApi kArmaNazarIraM bhavati tasyApi taijasazarIraM niyamAdasti, taijasakArmaNazarIrayoH parasparamavinAbhAvitvAt // 0 10 // alpabahutvadvAravaktavyatA mUlam - eesi NaM bhaMte! orAliya veuvtriya AhAragateyagakammagasarIrANaM vaTTayAe pasaTTayAe davbaTThapaesaTTayAe kayare kayarehiMto appA vA bahuA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA AhAragasarIrA coagyAe, veuvviyasarIrA davvaTuyAe asaMkhejadavvaTuyAe, guNA, orAliyasarIrA davvaTTayAe asaMkhejaguNA, teyAkammagasarIrA do vitullA davvaTTayAe anaMtaguNA, parasaTTayAe savvatthovA AhAragasarIrA paTTayAe, veDavviyasarIrA paesaTryAe asaMkhejaguNA, orAliyasarI pasaTTayAe asaMkhejjaguNA, teyagasarIrA paesaTryAe anaMtaguNA, kammagasarIrA paesalyAe anaMtaguNA, davbaTupae saTTayAe sabvatthovA hai, usI prakAra vaikriyazarIra ke sAtha bhI prarUpaNA karanI caahie| AhArakazarIra ke sAtha bhI unakI usI prakAra prarUpaNA samajhanA cAhie / zrI gautamasvAmI - he bhagavan ! jisa jIva ke taijasazarIra hotA hai usake kArmaNa zarIra bhI hotA hai ? jisake kArmaNazarIra hotA hai usake taijasazarIra bhI hotA hai ? bhagavAn he gautama! jisake taijasazarIra hotA hai, usake niyama se kArmaNazarIra hotA hai aura jisake kArmaNazarIra hotA hai, usake niyama se taijasazarIra hotA hai| ye donoM zarIra paraspara avinAbhAvI haiM, sadaiva sAtha-sAtha rahate haiM / sU0 10 // zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! je jIvane taijasazarIra hoya tene kANuzarIra paNu hAya che? jene kANuzarIra hAya che tene taijasazarIra paNa hAya che ? zrIbhagavAna-he gautama ! jene taijasazarIra hoya che, tene niyame karI kA zuzarIra hAya che, ane jene kANuzarIra hoya che tene niyamathI taijasazarIra heAya che. A banne paraspara avinAbhAvI che, haMmezA sAthe sAthe rahe che. ! sU0 10 // zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyodhano TIkA pada 21 sU0 11 audArikazarIravatAM alpabahutvanirUpaNam AhAragasarIrA davvaTTayAe, veuvviyasarIrA davvaTTayAe asaMkhejaguNA, orAliyarI davvaTTayAe asaMkhejjaguNA, orAliya sarIrerhito davvayArahito AhAragasarIrA parasaTTayAe anaMtaguNA, veubviyasarIrA parasaTyAe asaMkhejjaguNA orAliyasarIrA parasaTTayAe asaMkhejaguNA, teyAkammA do vitullA davvaTuyAe anaMtaguNA, teyagasarIrA paesaTUyAe anaMtaguNA, eesi NaM bhaMte! orAliya veDanviya AhAragateyagakammagasarIrANaM jahaNNiyAe ogAhaNAe ukkosiyAe ogAhaNAe jahaNNukosiyAe ogAhaNAra kayare kayarehiMto adhyA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA / savvatthovA orAliyasarIrassa jahaSNiyA ogAhaNA visesAhiyA veuvviyasarIrassa jahaNNiyA ogAhaNA asaMkhejaguNA, AhAragasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA asaMkhejaguNA, ukkosiyAe ogAhaNAra savvatthovA AhAragasarIrasta ukkosiyA ogAhaNA, orAliyasarIrassa ukkosiyA ogAhaNA saMkhejaguNA, veDavviyasarIrassa ukkosiyA ogAhaNA saMkhejaguNA, teyAkammagANaM do vi tullA ukkosiyA ogAhaNA asaMkhejaguNA, jahaNNukosiyAe ogAhaNAe savvatthovA orAliyasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA teyA kammANaM daNha vi tullA jahaNNiyA ogAhaNA visesAhiyA, vevviyasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA asaMkhejjaguNA, AhAragasarIrassa jahaNiyAhiMto ogAhaNAhiMto tassa caiva ukkosiyA ogAhaNA visesAhiyA, orAliya sarIrassa ukkosiyA ogAhanA saMkhejaguNA, veDaforesarIrassa of ukkosiyA ogAhaNA saMkhejjaguNA, teyA kammagANaM doha vi tullA, ukkosiyA ogAhaNA asaMkhejaguNA // sU0 11 // // paNNavaNAe bhagavaIe egavIsaisameM payaM samattaM // 815 chAyA - eteSAM khalu bhadanta ! audArikavai kriyAhAra kataijasa kArmaNazarIrANAM dravyArthatayA pradezArthatayA dravyArtha pradezAtayA katarANi katarebhyo'lpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vize zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ prajJApanAsUtre pAdhikAni vA ? gautama ! sarvastokAni AhArakazarIrANi dravyArthatayA, vaikriyazarIrANi dravyA yatayA asaMkhyeyaguNAni audArikazarIrANi dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni, taijasakAmaNazarI rANi dvayAnyapi tulyAni dravyArthatayA anantaguNAni, pradezArthatayA sarvastokAni AhArakazarI rANi pradezArthatayA, vaikriyazarIrANi pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni audArikazarIrANi prade. zArthatayA asaMkhyeya guNAni, taijasazarIrANi pradezArthatayA anantaguNAni, kArmaNazarIrANi prade. alpabahutvadvAra zabdArtha-(eesi NaM bhaMte ! orAliyaveuvviya AhAraga teyagakammagasarIrANaM) he bhagavan ! ina audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNazarIroM meM (davvayAe) dravya kI apekSA se (paesaTTayAe) pradezoM kI apekSA se (davvaTThapa. esaTTayAe) dravya aura pradezoM kI apekSA se (kayare) kauna (kayarehiMto) kisase (appA vA vahuyA vA tullA vA vile sAhiyA vA ?) alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? (goyamA ! savvatthovA AhAragasarIrA davvaTThayAe) he gautama ! saba se kama AhArakazarIra haiM dravya kI apekSA se (veuvviyasarIrA dabvaTTayAe asaMkhejjaguNA ) vaikriyazarIra dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNA haiM (orAliya. sarIrA dabbaTTayAe asaMkhejjaguNA) audArikazarIra dravya kI apekSA se asaM khyAtaguNA haiM (teyAkammagasarIrA dovi tullA) taijala aura kArmaNazarIra donoM barAbara haiM (vyaTTayAe aNaMtaguNA) dravya se anantaguNA haiN| (paesaTTayAe) pradezoM kI apekSA se (savvatthovA AhAragasarIrA paesaTTayAe) saba se kama AhArakazarIra haiM pradezoM kI apekSA se (ve ubdhiyasarIrA paesaTTayAe asaMkhejaguNA) vaikriyazarIra pradezAM kI apekSA se asaMkhyAtaguNA haiM (orAliyA - alapatra dvAra zahAtha-(eesiNaM bhaMte ! orAliya veuvviya ohAraga teyaga kammagasarIrANaM) 3 . pan ! 25 mohAri4 jiya, maah|24, terasa bhane bha rIzama (davvadvayAe) dayanI apekSA (paesaTTayAe) prazAnI apekSAthI (davyayapaesadvayAe) dra0ya mane prazAnI mapekSAthI (kayare) 151 (kayarehito) nAthI (apyA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA 1) 565, ghA, tujhya, athavA vizeSAdhi4 cha ? (goyamA ! sambatyo vA AhAsAsarIrA vvayAe) 3 gautama ! mAthI chai bhArI24122 je dravyanI apekSAthI (veubbiyasarIrA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA) vaizyizarIra dravyanI apekSAthI madhyAtazu cha (orAliyAsarIrA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA) mohA2i402 dra0yanI apekSAthI asbhyaataa|| cha (teyA kammagasarIrA dovitullA) tesa bhane zarIra manne 1252 cha (davvayAe aNaMtaguNA) dra05thI manatA che. (paesaTUyAe) prazAnI apekSAthI (savvatthovA AhAragasarIrA paesaTTayAe) mAthI yoch| mA2zarIra cha prazAnI pekSAthI (veubviyasarIrA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA) vaizya zrI. prshaan| sUtra:4
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 11 audArikAdi zarIravatAM alpabahutvanirUpaNam 817 zArthatayA anantaguNAni, dravyArthapradezArthatathA sarvastokAni AhArakazarIrANi dravyArthatayA, vaiphiyazarIrANi dravyArthatayA asaMkhye yaguNAni, audArikazarIrANi dravyArthatayA asaMkhyeya. muNAni, audArikazarIrebhyo dravyAthikebhya AhArakazarIrANi pradezArthatayA anantaguNAni, vaikriyazarIrANi pradezArthatayA asaMkhyeyapUNAni, audArikazarIrANi pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni taijasakArmaNAni dvayAnyapi tulyAni dravyArthatayA anantaguNAni, taijasazarIrANi pradezArthatayA anantaguNAni, kArmazarIrANi pradezArthatayA anantaguNAni, eteSAM khalu bhadanta ! sarIrA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA) audArikazarIra pradezoM kI apekSA asaM. khyAtaguNA haiM (teyagasarIrA paesaTTayAe agaMtaguNA) tejasazarIra pradezoM kI apekSA anantaguNA haiM (kammagasarIrA paesaTTayAe aNaMtaguNA) kArmaNazarIra pradezoM kI apekSA anantaguNA haiN| (davvaTThayaesaTTayAe) dravya aura pradezoM kI apekSA (savvatthovA AhAragasarIrA davvaTTayAe) sabase kama AhArakazarIra dravya kI apekSA se haiM (veumviya. sarIrA vvayAe asaMkhejjaguNA) vaikriyazarIra dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNA hai (orAliyasarIrA vvaTThayAe asaMkhejaguNA) audArikazarIra dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNA orAliyasarIrehiMto vaTTayAehito AhAragasarIrA paesaTTayAe aNaMtaguNA) dravya se audArikazarIra kI apekSA pradeza se AhArakazarIra anantaguNA hai (veuvviyasarIrA paesaTTayAe asaMkhejaguNA) vaikriyazarIra pradezoM se asaMkhyAta guNA hai (orAliyasagerA paesaTTayAe asaMkhejaguNA) audArikazarIra pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNA hai (teyAkammA dovi tullA) tejasa aura kArmaNa donoM tulya haiM (davvayAe aNaMtaguNA) dravya se anantaguNA haiM (teya. zarIra prazAnI apekSAthI yAta (orAliyasarIro paesaTuyAe asaMkhejjaguNA) mo4izarI2 pradezAnI apekSAthI madhyAta (teyagasarIrA paesaTTayAe aNaMtaguNA) tesazI2 prazAnI apekSAthI manantA cha (kammagasarIrA paesaTTayAe aNaMtaguNA) . zarIra pradezonI apekSAthI anantagaNu che. - (davaTThapaesadvayAe) dravya bhane pradezAcI apekSAye (savvatthovA AhAragasarIrA davvaTThayAe) mAyA maach| 207.24rI2 dra0yanI apekSAthI (veuvvisarIrA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA) vaiThiyazarIra dravyanI apekSAthI asabhyAtAyAche. orAliyasarIrA vvayAe asaMkhejjaguNA) mohA2i422 dayanI 5pekSAthI maNyAta (orAliyasarIrehiMto davvadvayAehito AhAragasarIrA paesaTTayAe aNaMtaguNA) dravyathI mohA4izarIranI apekSA prazathI mAhA24zarIra nanta cha (veubisarIrA paesaTTayAe asaMkhejjaguNAM) vaiThiyazarIra prazAthI abhyAtA cha (orAliyasarIrA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA) mohaari|shriir prazAnI mapekSAye masabhyAtaA (teyAkammA do vi tullA) tesa mana bhae bhanne tulya cha (davyadvayAe aNaMtaguNA) pra0 103 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazApanAsa odArikavaikriyAhArakatai jasakArmaNazarIrANAM jaghanyikAyAm agAinAyAbhutkRSTAyAmavagAhanAyo jaghanyotkRSTAyA mavagAhanAyAM katarA katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikAvA? gautama ! sarvastokA audArikazarIrasya jaghanyA avagAhanA, tejasaparmaNAnAM dvayorapi tulyA jaghanyA AgAhanA vizeSAdhikA, vaikriyazarIrasya jaghanyA avagAhanA asaMkhyeyaguNA, AhArakazarIrasya jaghanyA avagAhanA asaMkhyeyaguNA, utkRSTAyAmavagAhanAyAM sarvastokA AhArakazarIrasya utkRSTA avagAhanA, audArika.zarIrasya utkRSTA avagAhanA saMkhyeya guNA, vaikriyaH gasarIrA paesaTTayAe agaMtaguNA) tejasazarIra pradezoM kI apekSA anantaguNA (kampragasarIrA paesaTTayAe aNaMtaguNA) kArmaNazarIra pradezoM se ananta gunnaa| __ (etesi gaM bhaMte ! orAlipaveubdhiya AhAragateyagakammagasarIrANa) he bhagavana ! ina audArika, vaikriya, AhAraka taijasa aura kArmaNazarIroM meM (jahagiyAe ogAhaNAe) jaghanya avagAhanA (ukosiyAe ogAhaNAe) utkRSTa avagAhanA (jahaNNukosiyAe ogAhaNAe) jaghanyotkRSTa avagAhanA se (kayare kayarehito) kauna kisase (appA vA, bahuthA vA, tullA vA, visesAhiyA thA?) alpa, yahata, tulya yA vizeSAdhika hai ? (goyamA! savyasthovA orAliyasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA) he gautama ! saba se choTI audArikazarIra kI jaghanya avagAhanA hai (teyAkamnagANaM doNha vi tullA) taijasa aura kAmaNa donoM kI tulya hai (jahaNiyA ogAhaNA visesAhiyA) jaghanya avagAhanA vizeSAdhika hai (veuvviyasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA asaMkhejjaguNA) vaikriyazarIra kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNA hai (AhAragasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA asaMkhejaguNA) AhArakazarIra kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNA hai (AhA dravyathA mnnt|che (teyagasarIrA paesaTTayAe aNaMtaguNA) te sazarIra prazAthI apekSA ananta cha (kammagasarIrA paesaTTayAe agaMtaguNA) zarI2 prazAthI anantamA che. (eesi // bhaMte ! orAliyaveudhviyaAhAragateyagakammagasarIrANa) ke lApana ! / mohA24, 43ya, mA 24, tesa bhane zarIramA (jahaNiyAe ogAhaNAe) dhanya smaan| (ukosiyA oga haNAe) ghaTa .sanAthI (jahaNNukkosiyAe ogAhaNAe) nye tuSTa mAnAthI (kayare kayare hito) !! nAthI (appA vA vahuyA vA tullA vo visesAhiyA vA?) 2585, ghayA, tujhya, yA vizeSAdhi4 cha / (goyamA ! savvatthovA orAliyasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA) he gautama ! sAthI nAnI mahA2i4zarIrI dhanya mAnA cha (teyA kammagANaM dohavi tullA) tesa bhane bhaya pannI sa2jI che (jahaNiyA ogAhaNA visesAhiyA) ghanya apanA vizeSA(4 cha (veubviyasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA asaMkhejjaguNA) vaiThiyazanI dhanya 41sAIna 25. yAta cha (AhAragasarIrasa jahaSNiyA ogAhaNAe asaMkhejjaguNA) 25 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 11 audArikAdi zarIravatAM alpabahutvanirUpaNam 819 zarIrasya utkRSTA avagAhanA saMkhyeyaguNA, taijasakA rmaNayordvayorapi tulyA utkRSTA avagAhanA asaMkhyeyaguNA, jaghanyotkRSTAyAmavagAhanAyAM sarvastokA audArikazarIrasya jaghanyA avagA - hanA, taijasakArmaNayordvayorapi tulyA javanyA avagAhanA vizeSAdhikA, vaikriyazarIrasya jaghanyA avagAhanA asaMkhyeyaguNA, AhArakazarIrasya jaghanyAbhyo'vagAhanAbhya stasya caiva utkRSTA avagAhanA vizeSAdhikA, audArikazarIrasya utkRSTA avagAhanA saMkhyeyaguNA, vaikriyazarIrasya rakazarIra kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai (ukkosiyAe ogAhaNAe) utkRSTa avagAhanA meM (samvatthovA AhAragasarIrassa ukkosiyA ogAhaNA ) sabase kama AhArakazarIra kI utkRSTa avagAhanA hai (aurAliyasarIrassa kosiyA ogAhaNA saMkhejaguNA) audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA saMkhyAtaguNI hai (vecviyasarIrassa ukkosiyA ogAhaNA saMkhejjaguNA ) vaikriyazarIra kI utkRSTa avagAhanA saMkhyAtaguNI hai (teyAkammagANaM do vi tullA ukkosiyA ogAhaNA asaMkhejjaguNA) taijasa aura kArmaNa donoM kI tulya utkRSTa avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai| ( jahaNNukosiyAe ogAhaNAe ) jaghanyotkRSTa avagAhanA meM (savvatthovA orAliya sarIrassa jahaNNiyA ogAhaNA, saba se kama audArikazarIra kI jaghanya avagAhanA hai (teyAkammagANaM donha vi tullA jahaNiyA ogAhaNA visesAhiyA) taijasa- kArmaNa donoM kI barAbara jaghanya avagAhanA vizeSAdhika hai (vevasarIrasta jahaNiyA ogAhaNA asaMkhejjaguNA) vaikriyazarIra kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNA hai (AhAragasarIrassa jahaNNiyAhiMto ogAhaNAhito tassa ceva ukkosayA ogAhaNA visesAhiyA) AhArakazarIra kI jaghanya avagAhanA se usa kI utkRSTa avagAhanA vizeSAdhika hai (orAliya sarIrassa zarIranI dhanya avagAhunA asaNyAtalI che (ukkosiyAe ogAhaNAra ) STa avagADhanAmAM (savtratthovA AhAragasarIrassa ukkosiyA ogAhaNA ) madhAthI mAchI mArazarIranI utkRSTa avagADunA che (orAliyasarIrasna ukkosiyA ogAhaNA saMkhejjaguNA ) mohAri5zarIrajI utkRSTa abagADunA saMkhyAtagae / che (veDavtriyasarIramsa ukkosiyA ogAhaNA saMkhejjaguNA ) vaiyizarIranI utSTa avagAhanA saMdhyAtalI che teyA kammagANaM dovi tullA ukkosiyA ogAhaNA asaMkhejjaguNA) tai4sa mane armA mantrenI saramI utkRSTa avagAhanA yasa yAtalI che. (GeogkosiyA ogAhaNAeM ) dhanyotSTa avagAhanAmAM (sabvatthovA orAliyasarI rasa jahaNiyA ogANA) madhAthI mochI mohAri zarIranI dhanya avagAhanA che (teyA kammANaM do tullA jahaNiyA ogAhaNA visesAhiyA) taisa-zu mannenI parAmara ndhanya vADanA vizeSAdhi che (veuntrisarIrassa jahaNiyA ogAhanA asaMkhejjaguNA ) vaiyizarIranI dhanya avagAhanA asaMtagaNa che (AhAragasarIrassa jahaNirahito ogAhaNA zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________ 820 pajJApanAsUtre khalu utkRSTA avagAhanA saMkhyeyaguNA, taijasakArmaNayo yorapi tulyA utkRSTA avagAhanA asaMkhyeyaguNA / prajJApanAyAM bhavagatyAm ekaviMzatitamaM padaM samAptam / / sU0 11 // TIkA-pUrvam audArikAdizarIrANAM yathA yogyaM saMyogadvAraM prarUpitam, samprati teSAmeva dravyapradezobhayArthatayA'lpabahutvAdikaM dvAraM prarUpayitumAha-'eesiNaM bhaMte ! orAliyaveubviyaAhAragateyagakammagasarIrANaM davvaTThayAe paesaTTayAe dakTupaesaTTayAe kayarekayare hito appA vA bahugA vA tullA bA viseptAhiyA vA ?' he bhadanta ! eteSAM khalu audArikavaikriyAhArakataijasakAmatazarIrANAM madhye dravyAryatayA pradezArthatayA dravyAryapradezAryatayA katarANikatarebhyo'lpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni vA bhavanti ? bhagavAnAha'goyamA !" he gautama ! 'savvatthoSA AhAragasarIrA davaTTayAe' sarvastokAni AhArakaukosiyA ogAhaNA saMkhenaguNA) audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA saMkhyAtaguNI hai (veubviyasarIrassaNaM ukkosiyA ogAhaNA saMkhejaguNA) vaikriya zarIra kI utkRSTa avagAhanA saMkhyAtaguNI hai (teyAkammagANaM doNha vi tullA ukosiyA ogAhaNA asaMkhenaguNA ) taijala aura kArmaNa donoM kI barAbara utkRSTa avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai| ikIsavAM pada samApta TIkArtha-isase pUrva audArika Adi zarIroM kA saMyogadvAra nirUpita kiyA gayA hai, aba dravya, pradeza aura ubhaya kI apekSA una zarIroM ke alpabahutva kA pratipAdana kiyA jAtA hai, zrI gautamasvAmI-he bhagavan ! ina audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura hiMto tassaceva ukkosiyA ogAhaNA visesAhiyA) 8|24shriirnii dhanya mAnAyI tenITa sAnA vizeSAdhiche (orAliyasarIrassa ukkosiyA ogAhaNA saMkhejjaguNA) mohA2i4zarI2nI bTa mAna saMdhyAtI che (veubviyasarIssa NaM ukkosiyA ogA haNA saMkhejjaguNA) vaiThiyazasa2nI kRSTa 253 // sabhyAta (teyAkammagANaM doNhavi sakkosiyA ogAhaNA asaMkhejjaguNA) tesa mana ma mannanI sarI kRSTa 201. gAhanA asaMkhyAtaguNa che. ekavIsamu pada samApta TIkArthaAnAthI pahelAM audArika Adi zarIranuM saMgadvAra nirUpita karAyuM che. have dravya pradeza ane ubhayanI apekSAe te zarIranA alpa bahatvanuM pratipAdana 72rAya cha. zrIgotamasvAbhI- gavan ! / mohA2i4, vaiThiya, mA.24, tesa mana - zarIramAM dravyanI apekSAe pradezanI apekSAe ane dravya pradezanI apekSAthI keNukenAcI a5, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che ? zrIbhagavAna-he gautama! badhAthI ochA dravyanI apekSAthI AhArakazarIra che, kema zrI. prshaan| sUtra:4
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabodhinI TIkA pada 21 sU0 11 audArikAdi zarIravatA alyabahutva nirUpaNam 821 zarIrANi dravyArthatayA zarIramAtra dravya saMkhyayA bhavanti, utkRSTenApi deSAM sahasrapRthaktvasyaibopalabhyamAnatvAt tathAcoktam- 'ukkoseNa u jugavaM puhuttamettaM sahassANaM' utkRSTena tu yugapat sahasrANAM pRthaktvamAtram' iti, tebhyo'pi 'veubviyasarIrA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA' vaikiyazarIrANi dravyArthatayA zarIramAtradravyasaMkhyayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, sarveSAM nairayikANAM sarveSAJca devAnAM katipayapaJcendriya tiryagyonikamanuSya bAdaravAyukAyikAnAM ca vaikriyazarIrasaMbhavAt, tebhyo'pi - 'orAliyasarIrA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA' audArikazarIrANi dravyArthatayA - zarIramAtradravyasaMkhyayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, pRthivyaptejozayuvanaspatikAyika dvitri caturindriyapaJcendriya tiryagyonikamanuSyANAmaudA rikazarIra sadbhAvAt pRthivyaptejovAyuvanaspatikAyikazarIrANAJca pratyekama saMkhye yalo kA kA zapradeza pramANatvAt, tebhyo'pi - ' teyAkasarI docitullA davvaTTayAe anaMtaguNA' taijasakArmaNazarIrANi svasthAne parasparAvinA - bhAvitvAt dvayAnyapi tulyAni dravyArthatayA zarIramAtradravyasaMkhyayA anantaguNAni bhavanti sUkSmakarmaNazarIra meM se dravya kI apekSA se, pradeza kI apekSA dravya - pradeza kI apekSA se kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? bhagavAn he gautama! saba se kama dravya kI apekSA se AhAraka zarIra haiM, kyoMki AhArakazarIra utkRSTa, saMkhyAta hoM to bhI sahasrapRthakatva ( do hajAra se nau hajAra taka) hI hote haiN| kahA bhI hai-eka sAtha AhArakazarIroM kI apekSA vaizarIra dravya se asaMkhyAta guNA adhika hote haiM, kyoMki sabhI nArakoM ke sabhI devoM ke, katipaya paMcendriya tiryacoM ke, manuSyoM ke aura bAdara vAyukAyikoM ke vaizirIra hotA hai| vaikriya zarIra kI apekSA audArikazarIra dravya kI apekSA - zarIrasaMkhyA kI dRSTi se asaMkhyAta guNA hote haiM, kyoMki audArika zarIra pRthvIkAyikoM, aSkAyikoM, tejaskAthikoM, vAyukAdhikoM, vanaspatikA yikoM, dIndriyoM, zrIndriyoM, caturindriyoM, paMcendriya tiryacoM aura manuSyoM ke hotA hai aura pRthvI - apa - teja, vAyu tathA vanaspatikAyikoM meM se pratyeka asaMkhyAta lokAkAza pramANa haiM / taijasa aura kArmaNazarIra donoM barAbara-barAbara hote haiM kintu audArika zarIroM kI apekSA ananta guNA haiM, kyoMki sUkSma aura bAdara nigoda ke AhArakazarIra utkRSTa sa`khyaka haiAya te paNa sahasra pRthakatva(be hajArathI navahajAra sudhI)ja hoya che. kahyuM paNa che- ekIsAthe AhArakazarIra adhikathI adhika rahasra pRthakatva hoya che, AhArakazarIrAnI apekSAe vaikriyazarIra dravyathI asaMkhyAtagaNuA Aya che, kema ke badhA nArakA, badhA devAnA keTalAka paMcendriya tiya cAMnA, manuScA ane mAdara vAyukAyikAnA vaikriyazarIranI apekSAe audArika zarIra dravyanI apekSAe zarIra saMkhyAnI dRSTIthI saMkhyAtagaNA heAya che, prema he mohAri4zarIra pRthvIbhayi, achaayi|, te sthAyi hai| vAyuayi hai| vanaspatibhana yikA, dvIndriyA, trIndriyA caturindriya tiya cA ane manuSyeAnA hoya che ane pRthvIkAya-apteja-vAyu tathA vanaspatikAyikAmAMthI pratyeka asaMkhyAta le|kAkAza pramANu che. taijasa ane krANuzarIra ane barAbara hAya che paNa aurikazarIranI apekSAe anantagaNA che, zrI prajJApanA sUtra : 4
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________ 822 prajJApanAsUtre vAdaranigodajIvAnAmanantAnI pratyekaM tainasakArmaNazarIrasadbhAvAtU 'paesaTTayAe sambatthovA AhAragasarorA paesaTTayAe' pradezArthatayA pradezApekSayA sarvastokAni AhArakazarIrANi pradevArthatayA bhavanti sahasrapRthaktvamAtrazarIrapradezAnAmarUpatvAt tebhyo'pi-veubviyasarIrA paesaTTayAe asaMkhejaguNA' vaikriyazarIrANi pradezArthatathA asaMkhyeyagugAni bhavanti, nanu vaikriyazarIrayogyavargaNAbhya AhArakazarIravargaNAyAH anantaguNa vAtkayaM vaikriyazarIrANAm AhArakazarIrApekSayA asaMkhyeyaguNatvamiti cedatrocyate-stokAmireva vargaNAbhirAhArakarIrasya niSpadyamAnatvena hastamAtratvAdatipracurAbhikriyazarIravargaNAbhikriyasya niSpadyamAnasvena utkRSTena tasya sAtirekalAyojanapramANatvAt, AhArakazarIrANi atistokAni teSAM sahasrapRthaktvapramANatvAt, vaikriyazarIrANi tu asaMkhyeyazreNigatAkAzapradezarAzipramANatvAta ke jIvoM ke jo ki anantAnanta hai, pratyeka ke taijasa aura kArmaNazarIra hote haiN| __ pradezoM kI apekSA se vicAra kiyA jAya to pradezoM se AhArakazarIra saSa se kama hai, kyoMki sahasrapRthaka saMkhyA vAle AhArakazarIroM ke pradeza anya sabhI zarIroM ke pradezoM kI apekSA kama hI hote haiN| AhAraka kI apekSA kriyazarIra pradezoM kI dRSTi se bhI saMkhyAtaguNA hote haiN| zaMkA-caikriya vargaNAoM kI apekSA AhArakavargaNA paramANuoM kI apekSA se anantaguNI hotI hai, phira AhArakazaroroM se vaikriyazarIroM ke pradeza asaMkhyAta guNA kaise kahe gae haiM ? ___ samAdhAna-AhArakazarIra kevala eka hAtha kA hI hotA hai, kintu vaikriya zarIra bahuta vargaNAoM se banatA hai, kyoMki vaikriyazarIra utkRSTa ekalAkha yojana se bhI adhika pramANa kA ho sakatA hai| isake atirikta AhArakazarIra saMkhyA meM bhI kama sirpha sahasrapRthaktva hote haiM, magara vaikriyazarIra asaMkhyAta zreNigata AkAza pradezoM ke barAbara hote haiN| isakA kAraNa AhArakazarIroM kI kema ke sUma ane bAdara nigodanA che ke je anantAnata che, pratyekanA tejasa ane kAmaNazarIra hoya che. pradezonI apekSAe vicAra karAya te pradezamAM AhArakazarIra badhAthI ochAM che, kema ke sahastra pRthakatva saMkhyAvALA AhA2zarIranA pradeza bIjA badhA zarIranA pradezonI apekSAe ochAM ja hoya che AhArakanI apekSAe vaikriyazarIra pradezanI daSTithI asaMkhyAtagaNa hoya che. zaMkA-vaikriya vargaNAnI apekSAe AhAraka vaNA paramANuonI apekSAthI anantagaNI hoya che. pachI AhArakazarIrethI vaikriyazarIranA pradeza asaMkhyAtagaNI kevI rIte kahelA che? samAdhAna-AhArakazarIra gheDI vargAoe bane che, kema ke AhArazarIra kevaLa eka hAthanuM ja hoya che, paNa vaikriya zarIra ghaNI vargaNAothI bane che kema ke vakriyazarIra utkRSTa eka lAkha ejanathI paNa adhika pramANunuM hoI zake che. taduparAnta AhA zrI prshaan| sUtra:4
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 11 audArikAdi zarIravatAM alpada hutvanirUpaNam 823 atiprabhUtAni santi tasmAd AhArakazarIrebhyaH pradezArthatayA vaikriyazarIrANi asaMkhyeyaguNAni bhavanti, tadapekSayA-'orAliyasarIrA paesaTThayAe asaMkhejaguNA' audArika zarIrANi pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, teSAmasaMkhyeyalokAkAzapradezapramANatayopalabhyamAnatvAt tatpradezAnAmatipracurANAM sadbhAvAt tebhyo'pi-'teyagasarIrA paesaTTayAe aNaMtaguNA' taijasazarIrANi pradezArthatayA anantaguNAni,dravyAryatApi teSAmaudArikazIrebhyo'nantaguNatvAt tebhyo'pi-kAmagasarIrA paesaTTayAe aNaMta guNA' kArmaNazarIrANi pradezArthatayA anantagu NAni bhavanti, kArmaNavargaNAnAM taijasavargaNAbhyaH paramANvapekSayA'nantaguNatvAt, 'davvadrupaesaTTayAe savvasthovA AhAragasarIrA davvaTTayAe' davyArthapradezArthatayA- dravyapradezobhayArthApekSAyAm sarvastokAni AhArakazarIrANi dravyArthatayA bhavanti, 'veuvyiyasarIrA davaTTayAe asaMkhejagugA' vaikriyazarIrANi dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, tebhyo'pi-'orAliyasarIrA damaTTayAe asaMkhejaguNA' audArikazarIrArANi dravyArthata pA asaMkhyeyaguNAni bhavanti apekSA vaikriyazarIra pradezoM kI dRSTi se asaMkhyAtaguNA kahe gae hai|| unakI apekSA audArikazarIra pradezoM kI dRSTi se asaMkhyAta guNA hote haiM, kyoMki ve asaMkhyAta lokAkAzoM ke pradezoM ke barAbara pAye jAte haiM isa kAraNa unake pradeza atipracura hote haiN| unakI apekSA ta nasazarIra pradezoM kI kI dRSTi se anantaguNA hote haiM, kyoMki ve dravya kI dRSTi se bhI audArikazarIroM se anantaguNA haiM / taijasazarIroM kI apekSA kArmaNazarIra pradezoM kI dRSTi se anantaguNA haiM, kyoMki kArmaNa vargaNAeM taijasa vargaNAoM kI apekSA paramANuoM ke lihAja se anantaguNita hotI haiN| dravyArtha-pradezArtha arthAt dravya aura pradeza ubhaSa kI apekSA dravya kI dRSTi se AhArakazarIra saba se kama haiM / vaiphiyazarIra dravya kI dRSTi se asaMkhyAta rasTazarIra saMkhyAmAM paNa a9pa kevaLa sahastra pRthakatva hoya che, paNa vaidiyazarIra asaMkhyAta zreNigata AkAza pradezanA barAbara hoya che. e kAraNe AhArakazarIranI apekSAe raeNkriya zarIra pradezanI daSTithI asaMkhyAta gaNA kahela che. temanI apekSAe dArika zarIra pradezanI draSTithI asaMkhyAtagaNI hoya che, kema ke teo asaMkhyAta kAkA zenI barAbara maLe che. e kAraNe temanA pradeza atipracura hoya che. temanI apekSAe tejasazarIra pradezonI dRSTithI anantagaNuM vadhAre hoya che, kema ke teo dravyanI draSTithI paNa audArika zarIrethI anantagaNu che. tejasazarIranI apekSAe kAma zarIra pradezonI dRSTithI anAgaNa che, kema ke kAmaNavargaNAe tejasa vargaNAonI apekSAe paramANuonaH liDAjathI anantaguNita hoya che. dravyArtha-pradezArtha arthAt dravya ane pradeza ubhayanI apekSAe dravyanI draSTithI asaMkhyAtaguNita che. temanI apekSAe dArikazarIra dravyataH asaMkhyAtaguNita che kema ke pUrvokta zrI prshaapn| sUtra:4
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________ 824 prajJApanAsUtre prAguktayuktestulyatvAt 'orAliyasarIrehito davvayAehito AhAragasarIrA paesaTTayAe arNataguNA' audArikazarIrebhyo dravyArthikebhya AhArakazarIrANi pradezArthatayA anantaguNAni bhavanti, audArikazarIrANi sarvasaMkhyayA'pi asaMkhyeyalokAkAzapradezapramANAni bhavanti, AhArakazarIrayogyavargaNAyAM tu ekaikasyApi abhavyebhya paramANUnAmanantaguNatvAt, tebhyo'pi 'veubviyasarIrA paesayAe asaMkhejaguNA' vaikriyazarIrANi pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, tebhyo'pi-'orAliyasarIrA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA' audArikazarIrANi pradezArtha tayA asaMkhyeyaguNAni bhavanti, prAguktayukteH, tebhyo'pi-'teyA kammA do vi tullA davaTTha yA aNaMtaguNA' taijasakArmaNAni dravyarthatayA anantaguNAni bhavanti, ati pracurAnantasaMkhyAyuktatvAt svasthAne tu parasparaM dvayAnyapi tulyAni parasparAuvinAbhAvitayA ekena vinAsparasya sthAtu mazakyatvAt 'teyagasarIrA paesaTTayAe aNaMtaguNA' tainasazarIrANi pradezArthatayA anantaguNAni bhavanti prAguktayukteH, tadapekSayA-'kammagasarIrA paesaTTayAe aNaMtaguNA' kArmaNazarIrANi pradezArthatayA anantaguNAni bhavanti, ityevaM rItyA pazcAnAmapi audAri guNita haiN| unakI apekSA audArikazarIra dravyataH asaMkhyAtaguNita haiM, kyoMki pUrvokta yukti yahAM bhI samAna haiN| dravyataH audArikazarIroM kI apekSA pradezataH AhArakazarIra anantaguNita haiN| audArikazarIra saba mila kara bhI asaMkhyAta lokAkAza pradezoM ke barAbara haiM, jaba ki AhArakazarIra ke yogya vargaNA meM se pratyeka meM abhavyoM se anantaguNA paramANu hote haiN| unakI apekSA bhI vaikriya zarIra pradezArthatayA asaMkhyAta guNA hote haiN| unakI apekSA audArikazarIra pradezoM kI dRSTi se asaMkhyAtaguNA hote haiN| isa viSaya meM yukti pUrvakt samajhanA caahie| unakI apekSA taijasa aura kArmaNa dravyataH anantaguNita hote haiM, kyoMki ve atyanta pracura ananta saMkhyA vAle haiM, magara taijasa aura kArmaNa zarIra paraspara meM tulya saMkhyA vAle haiM, kyoMki donoM paraspara avinobhAvI haiM, eka ke abhAva meM dUsarA nahIM rahatA taijasazarIra pradezataH anantaguNita hote yukti ahIM paNa samAna ja che. dravyataH audArika zarIranI apekSAe pradezataH AhArakazarIra anantaguNita che. audArika zarIra badhAM maLIne paNa asaMkhyAta lokAkAza pradezonA barAbara che, jyAre AhArakazarIranI yogya vargaNAmAMthI pratyekamAM abhathI anantagaNuM paramANu hoya che, temanI apekSAe paNa vaikriyazarIra pradezArthatagayA asaMkhyAtaNa hoya che. temanI apekSAe audArizarIra pradezanI daSTithI asaMkhyAtaguNa hoya che. A viSayamAM yukti pUrvavat samajavI joIe, temanI apekSAe tejasa ane kArmaNa dravyataH anantaguNita heya che, kema ke teo atyantapracura ananta saMkhyAvALA che. paNa tejasa ane kArmaNazarIra parasparamAM tulyasaMkhyAvALAM che, kema ke bane paraspara avinAbhAvI che, ekanA abhAvamAM bIjuM nathI rahetuM taijasazarIra pradezataH anantaguNita hoya che. A viSayamAM zrI prazAnasUtra :4
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 11 alpabahutvadvAranirUpaNam kAdizarIrANAM dravyArthapradezArthatayA tadubhayArthatayA cAlpabahutvaM prarUpitam, samprati jaghanyotkRSTobhayAvagAhanAviSayakamalpabahutvaM prarUpayitumAha-eesiM NaM bhaMte ! orAliyaveuvviyaAhAragateyagakammagasarIrANaM nahaNiyAe ogAhaNAe ukkosiyAe ogAhaNAe jahaNNuko. siyAe ogAhaNAe kayare kayarehito appA vA, bahukA vA, tullA vA, visesAhiyA vA?' he bhadanta ! eteSAM khalu audArikavaikriyaAhArakataijasakAmaNazarIrANAM jaghanyayA avagAhana yA, utkRSTayA avagAhanayA, jaghanyotkRSTayA avagAhanayA katarA avagAhanA katarAbhyo'va. gAhanAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! he gautama ! 'sabathovA orAliyasarIrassa jaiNiyA ogAhaNA' sarvastokA audArikazarI. rasya jaghanyA avagAhanA bhavanti, tasya agulAsaMkhyeyabhAgamAtrapramANatvAt 'teyAkamma. gANaM doNha vi tullA jahagiyA ogAhaNA visesAhiyA' taijasakArmaNayodvayorapi parasparaM tulyA jaghanyA avagAhanA bhavati, kintu-audArika jaghanyA'vagAhanAto vizeSAdhikA bhavati, isa viSaya meM yukti pUrvavat samajha lenA caahie| isa kI apekSA kArmaNazarIra pradezataH anantaguNita hai| isa prakAra pAMcoM zarIroM kA dravya se pradezoM tathA dravya-pradezoM se alpa bahatva kA prarUpaNa kiyA gayA hai| aba jaghanya, utkRSTa aura jaghanyotkRSTa avagAhanA saMbaMdhI alpa bahatva pratipAdita kiyA jAtA hai zrIgautamasvAmI-he bhagavan ! ina audArika, vaikriyaka, AhAraka taijasa aura kArmaNa zarIroM meM se jaghanya avagAhanA, utkRSTa avagAhanA aura jaghanyotkRSTa avagAhanA kI dRSTi se kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? bhagavAn-he gautama ! saba se kama audArikazarIra kI jaghanya avagAhanA hai, kyoMki vaha aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga baroSara kI hotI hai| taijasa aura kArmaNazarIroM kI avagAhanA paraspara meM tulya hai magara audArikazarIra kI jaghanya ava. yukti pUrvavat samajI levI joIe. tenI apekSAe kArmazarIra pradezataH anantaguNita che. A prakAre pAMce zarIranA dravyathI pradezathI, tathA dravya pradezathI alpa bahatvanuM prarUpaNa karAyuM. have jaghanya, utkRSTa ane jaghanyatkRSTa avagAhanA saMbaMdhI a9pamahatva pratipAdana karAya che- zrIgautamasvAmI-bhagavan! A dArika, vekriyaka, AhAraka taijasa ane kAzmaNazarIramAMthI jaghanya avagAhanA, utkRSTa avagAhanA ane jaghanyatkRSTa avagAhanAnI daSTithI koNa tenAthI alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika che? zrIbhagavAna-gautama! badhAthI ochA dArika zarIranI jaghanya avagAhanA che, kema ke te aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI hoya che. tejazarIra ane kAmaNa zarIranI avagAhanA parasparamAM tulya che; paNa dArika zarIranI jaghanya avagAhanAthI vizeSAdhika che. mAraNa pra. 104 zrI. prshaan| sUtra:4
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ prazApanAsUtra mAraNAntikasamudghAtena samavahatasya pUrvazarIrAd bahinimatatai nasazarIrasyAyAmabAhalya viSNambhairavagAhanAyAH prarUpaNe kartavye yasmin pradeze ye utpatsyante so'pi pradezaH audArikazarIrAvagAhanA pramito'aMgulAsaMkhyeyabhAgapramANo vyApto bhavati, apAntarAlamatistokaJca vyAptam bhavati ityevaM rItyA audArikajaghanyAvagAhanAto vizeSAdhikA bhavati tato'pi 've ubviyasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA asaMkhejaguNA' vaikriyazarIrasya jaghanyA avagAhanA asaMkhyeyaguNA bhavanti, gulAsaMkhyeyabhAgasya asaMkhyeyabhedabhinnatvAt tato'pi-'AhAraga. sarIrassa jahaNiyA ogAhaNA asaMkhejaguNA' AhAragazarIrasya jaghanyA avagAhanA asaMkhyeyaguNA bhavati, tasyA dezona hastapramANatvAt 'ukkosiyAe ogAhaNAe savatthovA AhAragasarIrassa ukkosiyA ogAhaNA' utkRSTayA avagAhanayA-utkRSTAvagAhanA prarUpaNe sarvastokAhArakazarIrasya utkRSTA avagAhanA bhavati, tasyA hastamAtrapramANatvAta, tato'pi'orAliyasarIrassa ukkosiyA ogAhaNA saMkhejagu gA' audArikazarIrasya utkRSTA avagAhanA gAhanA se vizeSAdhika hai| mAraNAntika samudaghAta se samavahata, jisakA tejasa zarIra pUrvazarIra se bAhara nikala gayA hai, usake AyAma, bAhalya aura vikaMbha se avagAhanA kI prarUpaNA karane para jisa pradeza meM ve utpanna hoMge, vaha pradeza odArikazarIra kI avagAhanA se pramita aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa vyapta hotA hai aura atyanta thoDA bIca kA pradeza bhI vyApta hotA hai| isa prakAra audArika zarIra kI jaghanya avagAhanA se vizeSAdhika avagAhanA kahI gaI hai usakI apekSA vaikriyazarora kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNA hotI hai, kyoMki aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ke asaMkhyAna bheda hote haiN| vaiphiya. zarIra kI jaghanya avagAhanA kI apekSA AhArakazarIra kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNita hotI hai, kyoMki vaha kucha kama eka hAtha kI hotI hai| utkRSTa avagAhanA meM saba se kama AhArakazarIra kI utkRSTa avagAhanA hotI hai kyoMki vaha eka hAtha kI hI hotI hai| usakI apekSA audArikazarIra tika samudraghAtathI samavahata, jenuM taijasazarIra parva zarIrathI bahAra nikaLI gayuM che, tene AyAma, bAhulya ane vikhaMbhathI avagAhananI prarUpaNa karatAM je pradezamAM teo utpana thaze, te pradeza dArika zarIranI avagAhanAthI amita aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANavyApta thAya che ane atyanta zeDe vacala pradeza paNa vyApta bane che. e prakAre audArika zarIranI jaghanya avagAhanAthI vizeSAdhika avagAhanA kahelI che. tenI apekSAe vikiyazarIranI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtagaNI hoya che, kema ke aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganA asaMkhyAta bheda che. vaikriyazarIranI jaghanya avagAhanAnI apekSAe AhArakazarIranI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtagaNI hoya che, kema ke, te kAMIka ochA eka hAthanI hoya che. utkRSTa avagAhanAmAM badhAthI eAchA AhArazarIranI utkRSTa avagAhanA hoya che, zrI. prshaan| sUtra:4
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabodhinI TIkA pada 21 sU0 11 alAbahutvadvAranirUpaNam saMspeyagugA bhavati tasyAH sAtirekayojanasahasrapramANatvAta, tato'pi-'veubiyasarIrassa ukkosiyA ogAvaNA saMkhejjaguNA' vaikriyazarIrasya utkRSTA avagAhanA saMkhyeyaguNA bhavati, tasyAH sAtirekalakSayojana pramANatvAt, 'teyAkammagANaM do vi tullA ukkosiyA ogAhaNA asaMkhe jgunn|' tainasakArmaNayorutkRSTAvagahanA parasparaM dvayorapi tulyA kintu-baikriyazarIro skRSTAvagAhanAto'saMkhyeyaguNA bhAti, tasyAzcaturdaza rajjUsvarUpatvAt, 'jahaNNukosiyAe ogAhaNAe sabathovA orAliyasarIrassa jahaNiyA ogAhaNA' jaghanya tkRSTayA avagAhanayA sarvasto kA audArikazarIrasya jayanyA AgAhanA bhavati 'teyAkammANaM doNha vi tullA jahaNiyA ogAhaNA visesAhiyA' taijapakArmaNayodvayorapi svasthAne tulyA avagAhanA bhavati audArikazarIrApekSayA tu jaghanyA avagAhanA vizeSAdhikA bhavati tato'pi-veunvi. yasarIramsa jahaNiyA ogAhaNA asaMkhejaguNA' caikriyazarIrasya jaghanyA avagAhanA asaMkhye yagugA bhavati, 'nAhAragasarIrassa jahaNiyAhiMto ogAhaNAhito tassaveva ukosiyA kI uskRSTa avagAhanA saMkhyAtaguNI hai,kyoMki vaha kucha adhika 1000 eka hajAra yojana kI hotI hai / audArikazarIra kI avagAhanA kI apekSA vaikriyazarIra kI utkRSTa avagAhanA saMkhyAtaguNI hotI hai, kyoMki usakA pramANa kiMcita adhika eka lAkha yojana kA hai / tejasa aura kormaNazarIra kI avagAhanA paraspara meM tulya hai kintu vaikriyazarIra kI utkRSTa avagAhanA se asaMkhyAtaguNI hai, kyoMki usakA pramANa caudaharAjU kA hai|| jaghanyotkRSTa avagAhanA kA vicAra kiyA jAya to saba se kama audArika zarIra kI jaghanya avagAhanA hotI hai| taijasa aura kArmaNazarIra kI jaghanya avagAhanA Apasa meM barAbara hai, parantu audArika zarIra kI jaghanya avagAhanA kI apekSA vizeSAdhika hai / taijasa aura kArmaNa zarIra kI jaghanya avagAhanA se vaikriyazarIra kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai AhArakazarIra kI jaghanya kema ke te eka hAthanI ja hoya che. tenI apekSAe dArikazarIranI utkRSTa avagAhanA saMkhyAtaguNa che, kema ke te kAMIka adhika eka hajAra jananI heya che. audAkizarIranI avagAhanAnI apekSAe vediyazarIranI utkRSTa avagAhanA saMkhyAtaguNI hoya che. kema ke tenuM pramANa kAMIka adhika eka eka lAkha rojananuM che. tejasa ane kArmazarIranI avagAhanA parasparamAM tulya che paNa kriyazarIranI utkRSTa avagAhanAthI asaMkhyA guNI cha, bha tenu pramANa yora rAnu che. jaghanyatkRSTa avagAhanAne vicAra karAyate badhAthI ochI audArika zarIranI jaghanya avagAhanA hoya che. tejasa ane kArmaNazarIranI jaghanya avagAhanA aMdaroaMdara sarakhI che, paraMtu dArika zarIranI jaghanya avagAhanAnI apekSAe vizeSAdhika che, tejasa ane kAmaNazarIranI jaghanya avagAhanAthI vaikriyazarIranI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtagaNI zrI. prshaan| sUtra:4
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________ 828 prajJApanAsUtre ogAhaNA visesAhiyA' AhArakazarIrasya jaghanyAbhyo'vagAhanAbhya stasyaiva cAhArakazarIsya utkRSTA avagAhanA vizeSAdhikA bhavati, dezenasamadhikatvAt tato'pi-'orAliyasarIrassa ukkosiyA ogAhaNA saMkhejaguNA' audArikazarIrasya utkRSTA avagAhanA saMkhyeyaguNA bhavati, tadapekSayA-'veundhiya parIrasta NaM ukkosiyA ogAhaNA saMkhejagugA' vaikriyazarIrasya khalu utkRSTA avagAhanA saMkhyeyaguNA bhavati te yAkammagANaM doNDa vi tulA ukkosiyA ogApraNA asaMkhijaguNA' taijasakArmaNayordvayorapi tulyA avagAhanA svasthAne bhavati, vaikriya zarIrApekSayAtu tayorutkRSTA avagAhanA asaMkhyeyaguNA bhavati, prAguktayuktarupapAditatvAt // . 11 // itizrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcakapaJcadazabhASAkalita-lalitakalApAlApakapravizuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka-zrI-zAhU chatrapatikolhApurarAjapradatta-'jainazAstrAcArya'-padavibhUSita-kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacArI jainAcArya jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAla-vrativiracitAyAM zrI prajJApanAsUtrasya prameyabodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM mekaviMzatitamaM padaM samAptam // 21 // avagAhanA kI apekSA usI kI arthAtU AhArakazarIra kI utkRSTa avagAhanA vizeSAdhika hai| usakI apekSA audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA saMkhyAta guNI adhika hai| usakI apekSA vaikriyazarIra kI utkRSTa avagAhanA saMkhyAta guNA adhika hai / taijasa aura kArmaNazarIra kI utkRSTa avagAhanA ApasameM tulya hai kintu vaikriyazarIra kI apekSA asaMkhyAtaguNI hotI hai| yukti pahale kahI jAcukI hai| zrI jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracita prajJApanAsUtra ke prameyabodhinIcyAkhyA meM ikkIsavAM pada samApta / 21 // che. AhArakazarIranI jaghanya avagAhanAnI apekSAe tenI arthAta AhArakazarIranI utkaSTa avagaNanA vizeSAdhika che. tenI apekSAe dArika zarIranI utkRSTa avagAhanA saMkhyAtagaNI adhika che. tenI apekSAe vaikriyazarIranI utkRSTa avagAhanA saMkhyAtagaNuM adhika che. tejasa ane kAmaNa zarIranI utkRSTa avagAhanA ApasamAM tulya che kintu vaidi. yazarIranI apekSAe asaMkhyAtagaNI hoya che. yukti te pahelAM kahevAI gaelI che. jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja viracita prajJApanA sUtranI prameyabedhinI vyAkhyAmAM ekavIsamuM pada samApta mArA zrI. prshaan| sUtra:4