________________
८०८
प्रशापनासूत्रे शरीरस्य प्रतिपादित तथैव प्रतिपत्तव्यम् ज्ञातव्यम्, तथा च तैमसकामणशरीरयोः सर्वसंसारिणां सद्भावेन यथौदारिकशरीरस्थ नियांवातापेक्षया पड्भ्यो दिग्भ्यः, व्याघातापेक्षया तु कदाचित् तिमृभ्यो दिग्भ्यः, कदाचिच्चतसृभ्यो दिग्भ्यः, कदाचित् पञ्चभ्यो दिग्भ्यः पुद्गलानां चयन मुक्तं तथा तैनसकार्मणशरीरयोरपि वक्तव्यमिति भावः। इत्येवं रीत्या पुद्गलानां चयनमुपपाद्य सम्प्रति-तेषामुपचयापचयावपि प्ररूपयितुमाह-ओरालियसरीरस्स णं भंते ! कादिसि पोग्गला उवचिज्जंति ?' हे भदन्त ! औदारिकशरीरस्य खलु कति दिग्भ्यः समागत्यपुद्गा उप चीयन्ते ? स्वयं प्राप्नुवन्ति उपचयश्च प्रभूतत्वेन चय इत्यर्थः, भगवानाह'गोयमा !' हे गौतम ! 'एवचेव जाव कम्मगसरीरस्स' एक्श्चैव-पूर्वोक्तपुद्गलचयरीत्यैव यावद् औदारिकशरीरस्य वैक्रियशरीरस्य आहारकशरीरस्य तैजसशरीरस्य कार्मणशरीरस्य च शरीर भी सनाडी में ही संभवित है। किन्तु तैजस और कार्मण शरीर के पुदगलों का चयन औदारिक शरीर के समान समझना चाहिए। इसका कारण यह है कि तैजस और कार्मणशरीर सभी संसारी जीवों के होते हैं। अतएव जैसे व्याघात न होने पर औदारिक पुद्गलों का चयन छहों दिशाओं से होता है और व्याघात हो तो कदाचित् तीन दिशाओं से, कदाचित् चार दिशाओं
और कदाचित् पाँच दिशाओं से होता है, उसी प्रकार तैजस और कार्मणशरीर के पुद्गलों के चयन के संबंध में समझ लेना चाहिए।
इस प्रकार पुदगलों के चयन का निरूपण कर के अब उनके उपचय और अपचय की भी प्ररूपमा की जाती है।
श्रीगौतमस्वामी-हे भगवन् ! औदारिकशरीर के पुद्गल कितनी दिशाओं से आकर स्वयं उपचय को प्रास होते हैं ? प्रभूत रूप से चय होना उपचय कहलाता है।
भगवान्-हे गौतम ! जैसे पुद्गलों के चय के विषय में कहा है, वैसे ही સંભવે છે. કિન્તુ તૈજસ અને કામણ શરીરના પુદ્ગલેનું ચયન ઔદારિક શરીરના સમાન સમજવું જોઈએ. એનું કારણ એ છે કે તૈજસ અને કાર્મણશરીર બધા સંસારી જીના હોય છે. તેથી જ જેમ વ્યાઘાત ન થવાથી દારિક પુગલોના ચયન છે એ દિશાએથી થાય છે, વ્યાઘાત થાય તે કદાચિત ત્રણ દિશાએથી, કદાચિત્ ચાર દિશાએથી અને કદાચિત્ પાંચ દિશાઓથી થાય છે, તે જ પ્રકારે તૈજસ અને કાર્માણ શરીરના પુગલેના ચયનના સમ્બન્ધમાં સમજી લેવું જોઈએ,
આ પ્રકારે પુદ્ગલેના ચયનનું નિરૂપણ કરીને હવે તેમના ઉપચય અને અપચયની પણ પ્રરૂપણ કરાય છે
શ્રીગૌતમસ્વામી–હે ભગવન્! દારિક શરીરના મુદ્દગલ કેટલી દિશાએથી આવીને સ્વયંઉપચયને પ્રાપ્ત થાય છે? પ્રભૂતરૂપથી ચય થ તે ઉપચય કહેવાય છે.
શ્રીભગવાન-હે ગૌતમ! જેવું પુદ્ગલેને ચયના વિષયમાં કહ્યું છે. તેવું જ ઉપચયના
श्री. प्रशान। सूत्र:४
