________________
દર૮
प्रज्ञापनासूत्र सामुद्रिकशास्त्रोक्तलक्षणा अविसंगदिन्यश्चतस्रोऽस्रयः-चतुर्दिग् विभागोपलक्षिताः शरीरावयवा यस्य तत् समचतुरस्रं समासान्तोऽच् प्रत्ययः, समचतुरस्रञ्च तत्संस्थानं चेति समचतुरस्र संस्थानं तेन संस्थितं समचतुरस्र संस्थानस्थितम्, एवम्-न्यग्रोधइव परिमण्डलम्-गोलाकारो यस्य तत् न्यग्रोधपरिमण्डलम्, यथा-न्यग्रोधो वटवृक्षः, उपरिविस्तीर्णोऽधस्तु संक्षिप्तो भवति तद्वत् संस्थानं नाभेरुपरि परिपूर्णप्रमाण मधस्तु संक्षिप्तं तद्न्यग्नोधपरिमण्डलं व्यपदिश्यते, एवम् आदिपदेन नाभेरधस्तनो देहभाग उत्सेधापरपर्यायो गृह्यते तादृशेन नाभेरधस्तनभागरूपेण आदिना सह वर्तते यत् तत् सादिसंस्थानम् भवति तथा च यत् संस्थान नाभेरधस्तात् प्रमाणपूर्वकमुपरि च परिहीनं तत्सादीति व्यपदिश्यते, एवं यत्र शिरोग्रीवं पाणिपादादिकश्च यथायोग्यप्रमाणलक्षणोपेतं वक्षःस्थलोदरादिकश्च निम्नीभूतं तत् कुब्ज
(१) समचतुरस्त्र संस्थान-जिस शरीर के चारों ओर के चारों अस्त्र-कोण या विभाग सामुद्रिक शास्त्र में कथित लक्षणों के अनुसार सम हों, यह शरीर समचतुरस्र संस्थान वाला कहलाता है और ऐसा संस्थान भी समचतुरस्र संस्थान ही कहलाता है।
(२) न्यग्रोधपरिमंडल संस्थान-न्यग्रोध का अर्थ है वट या वड । वट वृक्ष ऊपरी भाग में विस्तीर्ण और निचले भाग में संक्षिप्त होता है। इसी प्रकार नाभि के ऊपर के शरीर के अवयव पूर्ण प्रमाण वाले हों और नीचे के अवयव संक्षिप्त हों, वह शरीर का आकार न्यग्रोध परिमंडल कहलाता है। ___(३) सादि संस्थान-सादि' शब्द में जो 'आदि' अंश है उससे नाभि के नीचे का भाग लिया जाता है, उस नाभि के अधस्तन भागरूप आदि के साथ जो हो वह संस्थान सादि कहलाता है। तात्पर्य यह है कि नाभि के नीचे का भाग प्रमाणयुक्त होना और ऊपर का भाग हीन होना सादि संस्थान है।
(૧) સમચતુરસ સંસ્થાન-જે શરીરની ચારે બાજુના ચારે અસકેણ કે વિભાગ સામુદ્રિક શાસ્ત્રમાં કહેલાં લક્ષણાનુસાર સમ હય, તે શરીર સમચતુરસ સંસ્થાન કહેવાય છે અને એવાં સંસ્થાન સમચતુરસ સંસ્થાન કહેવાય છે.
(૨) જોધપરિમંડલ સંસ્થાન–ન્યોધને અર્થ છે વડ, વટવૃક્ષ ઉપરના ભાગમાં વિસ્તીર્ણ અને નીચેના ભાગમાં સંક્ષિપ્ત હોય છે. એ જ પ્રકારે નાભિના ઊપરના શરીરના અવયવપૂર્ણ પ્રમાણુવાળા હોય અને નીચેના અવયવ સંક્ષિપ્ત હય, તે શરીરને આકાર જોધપરિમંડલ કહેવાય છે.
(3) all सयान-सा हमारे ' म छे तनाथी नामिना नायने। ભાગ લેવાય છે. તે નાભિના અધતન ભાગરૂપ આદિની સાથે જે હોય તે સંસ્થાન સાદિ કહેવાય છે તાત્પર્ય એ છે કે, નાભિની નીચેને ભાગ પ્રમાણ યુક્ત હોય અને ઊપરને ભાગ હીન હોય તે સાદિ સંસ્થાન છે.
श्री. प्रशान। सूत्र:४
