Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aho! zrutajJAnam" graMtha jIrNoddhAra 215 vyAkaraNa ' siddhahemazabdAnuzAsana ladhu vivaraNa bhAga-1 : dravya sahAyaka : pU. zAsanasamrATa nemIsUrIzvarajI samudAyanA pU. A. zrI zIlacaMdrasUrijI ma.sA.nI preraNAthI eka sadguhastha, vaDodarA taraphathI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2072 I. 2016
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha 84 ___810 010 011 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2065 (I. 2009) seTa naM.-1 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| kramAMka pustakanuM nAma -TI5152-saMpaES 001 | zrI naMdIsUtra avacUrI | pU. vikramasUrijI ma.sA. 238 | 002 | zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI | pU. jinadAsagaNi cUrNIkAra 286 003 zrI arhadgItA-bhagavadgItA pU. meghavijayajI gaNi ma.sA. | 004 | zrI arhaccUDAmaNi sArasaTIkaH pU. bhadrabAhusvAmI ma.sA. | 005 | zrI yUkti prakAzasUtraM pU. padmasAgarajI gaNi ma.sA. | 006 | zrI mAnatuGgazAstram pU. mAnatuMgavijayajI ma.sA. | 007 | aparAjitapRcchA zrI bI. bhaTTAcArya 008 zilpa smRti vAstu vidyAyAm zrI naMdalAla cunilAla somapurA 850 | 009 | zilparatnam bhAga-1 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 322 zilparatnam bhAga-2 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 280 prAsAdatilaka zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 162 | 012 | kAzyazilpam zrI vinAyaka gaNeza ApaTe 302 prAsAdamajarI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 156 014 | rAjavallabha yAne zilpazAstra zrI nArAyaNa bhAratI goMsAI 352 015 | zilpadIpaka zrI gaMgAdharajI praNIta 120 | vAstusAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI dIpArNava uttarArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 110 | jinaprAsAda mArtaNDa zrI naMdalAla cunIlAla somapurA 498 | jaina graMthAvalI zrI jaina zvetAmbara konphransa 502 | hIrakalaza jaina jyotiSa zrI himatarAma mahAzaMkara jAnI 021 nyAyapravezaH bhAga-1 zrI AnaMdazaMkara bI. dhruva 022 | dIpArNava pUrvArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 023 anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-1 pU. municaMdrasUrijI ma.sA. 452 024 | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-2 zrI eca. Ara. kApaDIA 500 025 | prAkRta vyAkaraNa bhASAMtara saha zrI becaradAsa jIvarAja dozI 454 026 | tattpopaplavasiMhaH | zrI jayarAzI bhaTTa, bI. bhaTTAcArya 188 | 027 | zaktivAdAdarzaH | zrI sudarzanAcArya zAstrI 214 | 028 | kSIrArNava zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 414 029 | vedhavAstu prabhAkara zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI ___192 013 018 020 hAra 454 226 640
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 824 288 520 034 (). 324 302 196 190 202 480 30 | zinjaratnAkara zrI narmadAzaMkara zAstrI prAsAda maMDana | paM. bhagavAnadAsa jaina zrI siddhahema bRhadavRtti bRhannyAsa adhyAya-1 pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-2 pU. bhaviSyasUrinI ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 pU. bhAvasUri ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 (2) pU. bhAvasUrinI ma.sA. 036. | zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-5 pU. bhAvasUrina ma.sA. 037 vAstunighaMTu prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA 038 tilakamaznarI bhAga-1 pU. lAvaNyasUrijI 039 tilakamagnarI bhAga-2 pU. lAvaNyasUrijI tilakamajharI bhAga-3 pU. lAvaNyasUrijI sakhasandhAna mahAkAvyam pU. vijayaamRtasUrizvarajI saptabhaphImimAMsA pU. paM. zivAnandavijayajI nyAyAvatAra | satiSacaMdra vidyAbhUSaNa 044 vyutpattivAda guDhArthatattvaloka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 045 sAmAnya niryukti guDhArthatattvAloka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 046 saptabhInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH pU. lAvaNyasUrijI. vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA zrIveNImAdhava zAstrI nayopadeza bhAga-1 taraSiNIkaraNI pU. lAvaNyasUrijI nayopadeza bhAga-2 tarakiNItaraNI pU. lAvaNyasUrijI nyAyasamuccaya pU. lAvaNyasUrijI syAdyArthaprakAzaH pU. lAvaNyasUrijI dina zuddhi prakaraNa pU. darzanavijayajI 053 bRhad dhAraNA yaMtra pU. darzanavijayajI 054 | jyotirmahodaya sa. pU. akSayavijayajI 228 60 218 190 138 296 (04) 210 274 286 216 532 113 112
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra bhASA | sa pU. lAvaca 218. 164 saMyojaka - bAbulAla saremala zAha zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIzana sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, mahAvAha-04. (mo.) 8427585804 (yo) 2213 2543 (5-mela) ahoshrut.bs@gmail.com maho zrutajJAnamajtha ddhiAra - saMvata 2075 (5. 2010)- seTa naM-2 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. yA pustasI www.ahoshrut.org vebasAITa 52thI upl stGirls srI zAze. krama pustakanuM nAma tA- TIra-saMpaES pRSTha 055 | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhanyAsa adhyAya-6 | pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. 296 056| vividha tIrtha kalpa pa. jinavijayajI ma.sA. 160 057 bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakaLA | pU. pUNyavijayajI ma.sA. 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH zrI dharmadattasUri 202 059 | vyApti paJcaka vivRtti TIkA | zrI dharmadattasUri jaina saMgIta rAgamALA . zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI | 306 061 | caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) | zrI rasikalAla eca. kApaDIA 062 | vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya |saM zrI sudarzanAcArya 668 063 | candraprabhA hemakaumudI saM pU. meghavijayajI gaNi 516 064| viveka vilAsa saM/. | zrI dAmodara goviMdAcArya 268 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha | saM pU. mRgendravijayajI ma.sA. 456 066 | sanmatitattvasopAnam | saM pU. labdhisUrijI ma.sA. 420 06764zamAtA vahI guzanuvAha gu4. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 638 068 | moharAjAparAjayam saM pU. caturavijayajI ma.sA. 192 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA 428 070 | kAlikAcAryakathAsaMgraha saM/4. zrI aMbAlAla premacaMda 406 071 | sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA | saM. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya 308 072 | janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 128 073 meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 0748na sAmudrina pAMya jtho 14. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI | 376 4. 14. 060 322 532
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ '075 374 238 194 192 254 guja. | 260 | jaina citra kalpadruma bhAga-1 16 | jaina citra kalpadruma bhAga-2 77) saMgIta nATya rUpAvalI bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpa sthApatya 79 | zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 | bRhad zilpa zAstra bhAga-1 081 bRhad zilpa zAstra bhAga-2 | bRhad zilpa zAstra bhAga-3 083. AyurvedanA anubhUta prayogo bhAga-1 kalyANa kAraka 085 | vi2nIvana joza kathA ratna koza bhAga-1 kathA ratna koza bhAga-2 088 | hastasagnIvanama 238 260 guja. | zrI sArAmArUM navAva guja. | zrI saYTmArUM navA guja. | zrI vidyA saramA navIna guja. | zrI sArAmAkuM navAva guja. | zrI manasubhAna kukaramala | zrI jagannAtha aMbArAma guja. | zrI jagannAtha aMbArAma guja. | zrI gagannAtha maMvArama guja. | . vantisAgaranI guja. | zrI vardhamAna parvanAtha zAstrI saM./hiM zrI naMdalAla zarmA guja. | zrI levalAsa gIvarIna lozI guja. | zrI levalAsa navarIna lozI saM. | pU. meSavinayanI saM. pU.vinayanI, pU. puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 114 '084. 910 436 336 087 230 322, (089/ 114 endracaturvizatikA sammati tarka mahArNavAvatArikA 560
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. krama aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra- saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| pustaka nAma karttA / TIkAkAra saMpAdaka / prakAzaka 91 motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga - 1 vAdidevasUrijI 92 syAdvAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 93 motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga-3 vAdidevasUrijI 94 motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga-4 vAdidevasUrijI 95 syAdvAda ratnAkara bhAga - 5 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 96 | pavitra kalpasUtra sArAbhAI navAba TI. gaNapati zAstrI TI. gaNapati zAstrI veMkaTeza presa 97 samarAGgaNa sUtradhAra bhAga - 1 98 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga - 2 99 bhuvanadIpaka 100 gAthAsahastrI 101 bhAratIya prAcIna lipImAlA 102 zabdaratnAkara 103 subodhavANI prakAza 104 laghu prabaMdha saMgraha 105 jaina stotra saMcaya - 1-2-3 106 sanmati tarka prakaraNa bhAga 1,2,3 107 sanmati tarka prakaraNa bhAga-4, 5 108 nyAyasAra nyAyatAtparyadIpikA 109 jaina lekha saMgraha bhAga - 1 110 jaina lekha saMgraha bhAga-2 111 jaina lekha saMgraha bhAga-3 112 | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga-1 113 jaina pratimA lekha saMgraha 114 rAdhanapura pratimA lekha saMdoha 115 | prAcina lekha saMgraha - 1 116 bIkAnera jaina lekha saMgraha 117 prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga-1 118 prAcina jaina lekha saMgraha bhAga - 2 119 gujarAtanA aitihAsika lekho - 1 120 gujarAtanA aitihAsika lekho 2 121 gujarAtanA aitihAsika lekho-3 122 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala - 1 123 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-4 124 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala - 5 125 | kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa 126 vijayadeva mAhAtmyam puNya bhojadeva bhojadeva padmaprabhasUrijI samayasuMdarajI gaurIzaMkara ojhA sAdhusundarajI nyAyavijayajI jayaMta pI. ThAkara mANikyasAgarasUrijI siddhasena divAkara siddhasena divAkara satiSacaMdra vidyAbhUSaNa puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara kAMtivijayajI daulatasiMha loDhA vizAlavijayajI vijayadharmasUrijI agaracaMda nAhaTA jinavijayajI jinavijayajI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI pI. pITarasana pI. pITarasana pI. pITarasana pI. pITarasana jinavijayajI bhASA saM. saM. saM. saM. saM. saM./aM saM. saM. saM. saM. hindI saM. saM./gu saM. saM, saM. saM. saM. saM./gu saM./gu saM./hi saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./ hi saM./hi saM./hi saM./hi saM./gu saM./gu saM./gu aM. sukhalAlajI munzIrAma manohararAma haragovindadAsa becaradAsa hemacaMdrAcArya jaina sabhA orIenTa insTITyuTa baroDA AgamoddhAraka sabhA aM. aM. aM. saM. sukhalAla saMghavI sukhalAla saMghavI esiyATIka sosAyaTI jinadattasUri jJAnabhaMDAra aravinda dhAmaNiyA yazovijayajI graMthamALA yazovijayajI graMthamALA nAhaTA dharsa jaina AtmAnaMda sabhA jaina AtmAnaMda sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipA. jaina satya saMzodhaka pRSTha 272 240 254 282 118 466 342 362 134 70 316 224 612 307 250 514 454 354 337 354 372 142 336 364 218 656 122 764 404 404 540 274 414 400 320 148
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 754 84 194 3101 276 69 100 136 266 244 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2068 (I. 2012) seTa naM.-4 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pastakewww.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | pustaka nAma kartA / saMpAdaka bhASA | prakAzaka 127 | mahAprabhAvika navasmaraNa sArAbhAI navAba guja. | sArAbhAI navAba 128 | jaina citra kalpalatA sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 129 | jaina dharmano prAcIna itihAsa bhAga-2 hIrAlAla haMsarAja guja. | hIrAlAla haMsarAja 130 | oparezana ina sarca opha saM. menyu. bhAga-6 pI. pITarasana aMgrejI | eziyATIka sosAyaTI 131 | jaina gaNita vicAra kuMvarajI ANaMdajI guja. jaina dharma prasAraka sabhA 132 | daivajJa kAmadhenu (prAcina jyotiSa graMtha) zIla khaMDa saM. braja. bI. dAsa banArasa 133 | | karaNa prakAzaH brahmadeva saM./aM. sudhAkara dvivedi 134 | nyAyavizArada maho. yazovijayajI svahastalikhita kRti saMgraha | yazodevasurijI guja. yazobhAratI prakAzana 135 | bhaugolika koza-1 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 136 | bhaugolika koza-2 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 137 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-1,2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 138 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 139 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 140 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 141 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-1,2 / / jinavijayajI hindI / jaina sAhitya saMzodhaka punA 142 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 143 | navapadonI AnupUrvI bhAga-1 somavijayajI guja. | zAha bAbulAla savacaMda 144 | navapadonI AnupUrvI bhAga-2 somavijayajI | guja. zAha bAbulAla savacaMda 145 | navapadonI AnupUrvI bhAga-3 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 146 | bhASavati zatAnaMda mArachatA saM./hi | eca.bI. guptA enDa sansa banArasa 147 | jaina siddhAMta kaumudI (ardhamAgadhI vyAkaraNa) ratnacaMdra svAmI prA./saM. | bhairodAna seThIyA 148 | maMtrarAja guNakalpa mahodadhi jayadayAla zarmA hindI | jayadayAla zarmA 149 | phakkIkA ratnamaMjUSA-1, 2 kanakalAla ThAkUra saM. harikRSNa nibaMdha 150 | anubhUta siddha vizAyaMtra (cha kalpa saMgraha) meghavijayajI saM./guja | mahAvIra graMthamALA 151| sArAvali kalyANa vardhana saM. pAMDuraMga jIvAjI 152 | jyotiSa siddhAMta saMgraha vizvezvaraprasAda dvivedI saM. brIjabhUSaNadAsa banArasa 153| jJAna pradIpikA tathA sAmudrika zAstram rAmavyAsa pAnDeya saM. | jaina siddhAMta bhavana nUtana saMkalana | A. caMdrasAgarasUrijI jJAnabhaMDAra - ujjaina hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 2 | zrI gujarAtI zve.mU. jaina saMgha-hastaprata bhaMDAra - kalakattA | hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 274 168 282 182 384 376 387 174 320 286 272 142 260 232 160
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra | pRSTha 304 122 208 70 310 zA 462 512 264 | tIrtha 144 256 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2069 (I. 2013) seTa naM.-5 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | krama | pustaka nAma kartA/saMpAdaka viSaya | bhASA saMpAdaka/prakAzaka 154 | uNAdi sUtro opha hemacaMdrAcArya | pU. hemacaMdrAcArya | vyAkaraNa | saMskRta johana kriSTe 155 | uNAdi gaNa vivRtti | pU. hemacaMdrAcArya vyAkaraNa saMskRta pU. manoharavijayajI 156| prAkRta prakAza-saTIka bhAmAha vyAkaraNa prAkRta jaya kRSNadAsa guptA 157 | dravya parikSA aura dhAtu utpatti | Thakkara pherU dhAtu saMskRta /hindI | bhaMvaralAla nAhaTA 158 | Arambhasidhdhi - saTIka pU. udayaprabhadevasUrijI jyotISa saMskRta | pU. jitendravijayajI 159 | khaMDaharo kA vaibhava | pU. kAntIsAgarajI zIlpa | hindI | bhAratIya jJAnapITha 160 | bAlabhArata | pU. amaracaMdrasUrijI | kAvya saMskRta paM. zIvadatta 161 | giranAra mAhAtmya daulatacaMda paraSottamadAsa / tIrtha saMskRta /gujarAtI | jaina patra 162 | giranAra galpa pU. lalitavijayajI saMskRta/gujarAtI | haMsakavijaya phrI lAyabrerI 163 | praznottara sArdha zataka pU. kSamAkalyANavijayajI | prakaraNa hindI | sAdhvIjI vicakSaNAzrIjI 164 | bhAratiya saMpAdana zAstra | mUlarAja jaina sAhitya hindI jaina vidyAbhavana, lAhora 165 | vibhaktyartha nirNaya giridhara jhA nyAya saMskRta caukhambA prakAzana 166 | vyoma batI-1 zivAcArya nyAya saMskRta saMpUrNAnaMda saMskRta yunivarsiTI 167 | vyoma vatI-2 zivAcArya nyAya saMpUrNAnaMda saMskRta vidyAlaya | 168 | jaina nyAyakhaMDa khAdyam | upA. yazovijayajI nyAya saMskRta /hindI | badrInAtha zukla 169 | haritakAvyAdi nighaMTU | bhAva mitha Ayurveda saMskRta /hindI zIva zarmA 170 | yoga ciMtAmaNi-saTIka pU. harSakIrtisUrijI | saMskRta/hindI | lakSmI veMkaTeza presa 171 | vasaMtarAja zakunam pU. bhAnucandra gaNi TIkA | jyotiSa khemarAja kRSNadAsa 172 | mahAvidyA viDaMbanA pU. bhuvanasundarasUri TIkA | jyotiSa | saMskRta senTrala lAyabrerI 173 | jyotirnibandha zivarAja | jyotiSa | saMskRta AnaMda Azrama 174 | meghamAlA vicAra pU. vijayaprabhasUrijI jyotiSa saMskRta/gujarAtI meghajI hIrajI 175 | muhUrta ciMtAmaNi-saTIka rAmakRta pramitAkSaya TIkA | jyotiSa saMskRta anUpa mizra 176 | mAnasollAsa saTIka-1 bhulAkamalla somezvara jyotiSa saMskRta orienTa insTITyUTa 177 | mAnasollAsa saTIka-2 bhulAkamalla somezvara | jyotiSa saMskRta orienTa insTITyUTa 178 | jyotiSa sAra prAkRta bhagavAnadAsa jaina jyotiSa prAkRta/hindI | bhagavAnadAsa jaina 179 | muhUrta saMgraha aMbAlAla zarmA jyotiSa | gujarAtI | zAstrI jagannAtha parazurAma dvivedI 180 | hindu esTrolojI pitAmbaradAsa trIbhovanadAsa | jyotiSa gujarAtI pitAmbaradAsa TI. mahetA 75 488 | 226 365 saMskRta 190 480 352 596 250 391 114 238 166 368 88 356 168
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2071 (I. 2015) seTa naM.-6 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustakewww.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama viSaya | bhASA pRSTha pustaka nAma kAvyaprakAza bhAga-1 | saMpAdaka / prakAzaka pUjya jinavijayajI 181 | saMskRta 364 182 kAvyaprakAza bhAga-2 222 183 kAvyaprakAza ullAsa-2 ane 3 330 184 | nRtyaratna koza bhAga-1 156 185 | nRtyaratra koza bhAga-2 ___ kartA / TikAkAra pUjya mammaTAcArya kRta pUjya mammaTAcArya kRta upA. yazovijayajI zrI kumbhakarNa nRpati zrI kumbhakarNa nRpati zrI azokamalajI | zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva 248 504 saMskRta pUjya jinavijayajI saMskRta yazobhArati jaina prakAzana samiti saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta /hindI | zrI vAcaspati gairobhA saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta zrI maMgeza rAmakRSNa telaMga gujarAtI mukti-kamala-jaina mohana graMthamAlA 448 188 444 616 190 632 | nArada 84 | 244 zrI caMdrazekhara zAstrI 220 186 | nRtyAdhyAya 187 | saMgIratnAkara bhAga-1 saTIka | saMgIratnAkara bhAga-2 saTIka 189 | saMgIratnAkara bhAga-3 saTIka saMgIranAkara bhAga-4 saTIka 191 saMgIta makaranda saMgIta nRtya ane nATya saMbaMdhI 192 jaina graMtho 193 | nyAyabiMdu saTIka 194 | zIghrabodha bhAga-1 thI 5 195 | zIghrabodha bhAga-6 thI 10 196| zIghrabodha bhAga-11 thI 15 197 | zIghrabodha bhAga-16 thI 20 198 | zIghrabodha bhAga-21 thI 25 199 | adhyAtmasAra saTIka 200 | chandonuzAsana 201 | maggAnusAriyA saMskRta hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 422 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 304 zrI hIrAlAla kApaDIyA pUjya dharmotarAcArya pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya gaMbhIravijayajI eca. DI. belanakara 446 |414 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA saMskRta/gujarAtI | narottamadAsa bhAnajI 409 476 siMghI jaina zAstra zikSApITha 444 saMskRta saMskRta/gujarAtI zrI DI. esa zAha | jJAtaputra bhagavAna mahAvIra TrasTa 146
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2072 (I. 2016) seTa naM.-7 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| pRSTha 285 280 315 307 361 301 263 395 krama pustaka nAma 202 | AcArAMga sUtra bhAga-1 niyukti+TIkA 203 | AcArAMga sUtra bhAga-2 niyukti+TIkA 204 | AcArAMga sUtra bhAga-3 niyukti+TIkA 205 | AcArAMga sUtra bhAga-4 niyukti+TIkA 206 | AcArAMga sUtra bhAga-5 niyukti+TIkA 207 | suyagaDAMga sUtra bhAga-1 saTIka 208 | suyagaDAMga sUtra bhAga-2 saTIka 209 | suyagaDAMga sUtra bhAga-3 saTIka 210 | suyagaDAMga sUtra bhAga-4 saTIka 211 | suyagaDAMga sUtra bhAga-5 saTIka 212 | rAyapaseNiya sUtra 213 | prAcIna tIrthamALA bhAga-1 214 | dhAtu pArAyaNam 215 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-1 216 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-2 217 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-3 218 | tArkika rakSA sAra saMgraha bAdArtha saMgraha bhAga-1 (sphoTa tattva nirUpaNa, sphoTa candrikA, 219 pratipAdika saMjJAvAda, vAkyavAda, vAkyadIpikA) vAdArtha saMgraha bhAga-2 (SaTkAraka vivecana, kAraka vAdArtha, 220 | samAsavAdArtha, vakAravAdArtha) | bAdArtha saMgraha bhAga-3 (vAdasudhAkara, laghuvibhaktyartha nirNaya, 221 __ zAbdabodhaprakAzikA) 222 | vAdArtha saMgraha bhAga-4 (AkhyAta zaktivAda chaH TIkA) kartA / TikAkAra bhASA saMpAdaka/prakAzaka | zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI malayagiri | gujarAtI zrI becaradAsa dozI A.zrI dharmasUri | saM./gujarAtI | zrI yazovijayajI graMthamALA zrI hemacaMdrAcArya | saMskRta A. zrI municaMdrasUri zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI zrI becaradAsa dozI A. zrI varadarAja saMskRta rAjakIya saMskRta pustakAlaya vividha kartA saMskRta mahAdeva zarmA 386 351 260 272 530 648 510 560 427 88 vividha kartA / saMskRta | mahAdeva zarmA 78 mahAdeva zarmA 112 vividha kartA saMskRta raghunAtha ziromaNi | saMskRta mahAdeva zarmA 228
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ arham pUjyapAdAcAryadeva zrImada vijaya dAna-prema-rAmacandra-bhadraGkarasadgurubhyo namaH kalikAlasarvajJa-zrImadhemacandrasUribhagavatpraNItaM zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsanam ( svopajJabRhavRtti tathA nyAyasArasamuddhAra (laghunyAsa) saMvalitam ) .. prathamo bhAgaH Adya-saMpAdaka zAsana-samrATa pU. AcArya deva zrImada vijaya nemi sUrIzvarajI mahArAja sAheba kI preraNAse pa. pU. AcArya deva zrImad vijaya udayasUrIzvarajI mahArAja. saMpAdaka suvizAla gacchAdhipati pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandra sUrIzvarajI mahArAja sA. ke ziSyaratna adhyAtmayogI pUjyapAda paMnyAsa pravara zrI bhadraMkara vijayajI gaNivarya zrI ke ziSyapa. pU. AcAryazrI kuMdakuMda sUrIjIke ziSya pUjya munidharya zrI vajrasenavijayajI ma. sA. saha saMpAdaka . pUjya munirAjazrI ratnasena vijayajI ma. prakAzaka bherulAla kanaiyAlAla rilijIyasa TrasTa candanabAlA bambaI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka zA. bherulAla kanaiyAlAla rilijIyasa TrasTa caMdanavAlA epArTamenTa rIja roDa - vAlakezvara bambaI-400006 prakAzana -tithi kArtika zuklA pUrNimA, 2042 (kalikAla sarvajJa AcArya bhagavaMta kI janma tithi ) AvRtti - dvitIyA mUlya -70/- rupaye : prApti - sthAna : sarasvatI pustaka bhaMDAra 112, hAthIkhAmA, ratanapola, ahamadAbAda pAva prakAzana, nIzA pola, jhaverIvADa, ahamadAvAda-1 jazavaMtalAla gIradharalAla dozIvADAnI pola, ahamadAbAda--1. - mudraka hindustAna priMTarsa jAlorI geTa ke andara jodhapura (rAja.) ..
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka kI kalama se....... sakala zrI saMgha kI sevA meM 'siddhahema bRhadavRtti laghunyAsa sahita' mahAgraMtha ke prathama bhAga ko prakAzana karate hama atyaMta hI AnaMda anubhava kara rahe haiN| parama kRpAlu mahAvIra deva jaba bAlyAvasthA meM the taba saudharmendra ne Akara bhagavAn se vyAkaraNa saMbaMdhI jo prazna kiye the| una sabhI kA bhagavAn ne saMtoSaprada samAdhAna kiyA thaa| bAlyavaya meM bhI prabhu kI adbhuta jJAna-pratibhA ko dekhakara sabhI daMga (Azcarya-cakita) raha gaye the / usa kAla meM sarvaprathama jainendra vyAkaraNa prasiddhi meM AyA--yaha bAta hama hara varSa paryuSaNoM meM sunate Aye haiN| kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrasUrijI ma. ne siddharAja kI prArthanA ko lakSya meM rakhakara 'siddha hemacandrazabdAnuzAna kA nirmANa kiyaa| aura unhoMne isa grantha ke upara laghuvRtti-bRhadvRtti aura vRhannyAsa kA bhI nirmANa kiyA thA / durbhAgyavaza Aja vaha bRhannyAsa pUrNarUpa se upalabdha nahIM haiM / isa vyAkaraNa thI bRhadvRtti ke Upara pR. AcArya zrI kanakaprabhasUrIjI ma. viracitanyAsasAra samuddhAra (laghunyAsa saMzaka) uttama vivaraNa jJAna bhaDAroM meM Aja bhI maujUda haiM / parantu Aja usakI hAlata atyaMta hI gaMbhIra haiM / parcha jIna ho gae haiM tathA isake sAtha hI duSprApya bhI haiN| lekina jaina-zAsana kA saubhAgya hai ki usa hAlata ko dekhakara pUjya AcArya zrI vijaya kundakundasUrIzvarajI ma. ke ziSyaratna pUjya munirAja zrI vajrasena vijayajI ma. sA. ke hRdaya meM usake punarmudraNa rUpa jIrNoddhAra karavAne kI sadbhAvanA jgii| dUsarI ora siddhAMta divAkara pa. Z. AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSa sUrijI ma. kI ora se hamAre TrasTa ke sadasyoM ko isa grantharatna ke jIrNoddhAra ke lie punIta preraNA prApta huI / vizAlagrantha rasna kA prakAzana karanA, eka bhagIratha kArya thA aura isa kArya meM prAyaH Der3ha lAkha rUpaye se kama kharca na thaa| hamAre TrasTa ke sadasyoM ko pUjya guruvaryo kI bha preraNAoM se yaha zubha manoratha huA ki 'apane TrasTa ke jJAnanidhi kA sadvyaya karake isa puNya kArya kA lAbha kyoM na uThAyA jAya ? aura Aja aise mahAn grantharatnoM ke pIche apanA abhUlya samaya dene vAloM kI saMkhyA atyalpa hone se pUjya muni bhagavaMtoM kI isa pavitra bhAvanA ko saharSa kyoM ne apanAyI jAya ? aura basa, hamane isa mahAgrantharatna ke jIrNoddhAra meM pUrNa sahayoga dene kA nizcaya kara liyA / ___ isa grantharatna ke suvAcya punaH saMpAdana ke isa bhagIratha kArya ko paramajya, gacchAdhipati, saMghahitavatsala, AcArvadeva zrImavijaya rAmacandrasUrIzvajI mahArAjA kI anumati aura zubhAzIrvAda se . atiparizrama pUrvaka pUrNa karane vAle parama pUjya adhyAtmayogI paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNirya zrI ke ziSya-praziSya paramapUjya vidvarya munirAja zrI bannasena vijayajI mahArAja sAheba tathA gharamarAjya mu. zrI ratnasena vijayajI ma. sA. ke hama sadA RNI raheMge unake isa bhagIratha kAryakI hama bAraMbAra . anumodanA karate haiM, evaM sakala zrI saMgha ko. arja karate haiM ki aise saMgharatna muni bhagavato, jo ki zruta-makti se niHsvArtha zruta sevA kara rahe haiM......unheM pUrNa sahayoga pradAnakara zruta samRddhi ko yugoparyaMta jIvanadAna dekara Atma kalyANa ke pathameM Age bddhe| zrI bherulAla kanhaiyAlAla rilijIyasa TrasTa
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ aiM namaH kiMcid vaktavyam "zrI siddhahaima ghRhabRtti laghunyAsa" yaha vyAkaraNaviSayaka eka vizAlakAya grantharatna hai| isake saMpAdana ke samaya thoDA sA bhUtakAla ko yAda kiye vinA isa saMpAdana kI bhUmikA ko samajAnA zakya nahIM hai| Aja se lagabhaga 28 varSa pahele saMvat 2013 kI sAla meM pATaNa meM parama pUjya paMnyAsapravara zrI harSa vijayajI gaNivarya zrI aura mere bhI saMyama jIvana ke ananya upakArI parama pUjya munirAja zrI mahAbhadra vijayajImahArAja kI nizrA meM paMDita zrI zivalAlabhAI ke pAsa meM pUjya munivarya zrI dhuraMdharavijayajI mahArAja aura maiMne 13 varSa kI umara meM zrI siddhahaima laghuvRtti kA abhyAsa mere saMyamadAtA, vAtsatya mahodadhi parama pUjya paMnyAsajI bhadrakara vijayajI gaNivarya zrI aura mere upakArI rAjya gurudeva parama pUjya AcArya deva zrI kuMdakudasUrIzvarajI mahArAja (usa samaya munirAja) ke AzIrvAdoM se zurU kiyA thaa| usa samaya saMdigdhasthAnoM ko dekhane ke lie paMDitajI 'siddhahaima bRhadvRtti laghunyAsa' kI prata kA upayoga karate the| usa samaya usa prata kI jIrNa zIrNa avasthA dekhakara hamako mana meM esI bhAvanA huI ke bar3e hokara isakA punarmudraNa karavAegeM, jisase abhyAsIoM ko sugamatA prApta ho sake / aura tAtkAlika usa pratakI surakSA ke lie jIleTIna pepara ke upara eka-eka pannA lagA dIyA aura do pratoM meM se eka prata ko surakSita bnaalii| aise isa prastuta grantha kA punamudraNa kA bIjAropaNa huA thaa| bAdameM yaha bAta vismRta ho gaI / phira se yogAnuyoga isI pATaNa meM saMvat 2034 kI sAla meM saMgha sthavira zavizAla gacchAdhipati parama pUjya AcArya deva zrImada vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA kA suvizAla muni parivAra ke sAtha cAturmAsa duA / usa samaya parama pUjya, parama gurudeva paMnyAsajI mahArAja zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI AdikI nizrA meM mujhe aura muni zrI ratnasena vijayajI ko bhI rahane kA apUrva lAbha milA / usa samaya muni zrI ratnasena vijayajI kA bRhadavRtti kA vAMcana cala rahA thaa| pUjya paMnyAsajI mahArAjazrI zarIra se asvastha hone ke kAraNa mujhe to samaya kA abhAva thaa| isa kAraNa muni zrI ratnasena vijayajI ko maine sUcanaM kiyA ki vRhadvRtti ke abhyAsa ke sAtha sAtha laghunyAsa kI hastalikhita prata ko dekhI jAya / unhoMne mere sUcana kA saharSa svIkAra kiyA / aura usa samaya thoDe prakaraNoM ko hastaprata se milAna kara liyA aura bAda meM isa kArya ke yogya prayatna jArI rakhe / isa daramyAna pUjya AcArya deva zrImad vijaya jinendra sUrIzvarajI mahArAja ke pAsa paMDitajI kI vyavasthA hone ke kAraNa unhoMne paMDitajI ke sa mIlakara . isa grantha kI TIppaNIyAM taiyAra karavAne kA prArambha kiyA aura svalpa TippaNIyAM tayAra bhI kii| lekina vaha TippaNIyAM ArNa hone ke kAraNa isa graMtha meM use nahIM rakhI / jo bhaviSya meM zakya hogA to pragaTa kareMge /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa daramyAna 2039 kA cAturmAsa jAmanagara meM huA / isa pratha ke punaH mudraNa kI bhAvanA hRdaya meM to thI hI / usameM parama pUjya AcArya deva zrI jayaghoSasUrIzvarajI mahArAja kI ora se suzrAvaka hiMmatalAlajI ko sUcana huvA kI isa gratha ko "zrI bherulAla kanaiyAlAla koThArI rIlIjIyasa TrasTa, caMdanabAlA (bambai)" kI ora se prakAzana kA lAbha lene jaisA hai| isa bAta ko TrasTa ke TrasTIoM ne turanta hI svIkAra lIyA aura yaha kArya gatimAna huaa| jAmanagara meM vyAkaraNa ke acche abhyAsI paMDitavarya zrI brajalAlabhAI upAdhyAya kA yoga thA / isa kAraNa paMnyAsa zrIpradyumna vijayajI gaNIvara zrI ke pAsa se prati maMgavAkara paMDitajI ke pAsa zuddhi parimArjanAdi karane kA kArya prArambha kiyaa| isake bAda zarIra asvastha rahane ke kAraNa isa kArya meM sahayogake lie muni zrI ratnasena vijayajI ko kahA aura unhoMne bhI isa kArya meM sahayoga dene ke lie apanI prasannatA batAI / saMvat 2040 ke cAturmAsa meM ratalAma cAturmAsa daramyAna merI sUcanAnusAra yogya azuddhi parimArjana ke sAtha tIsare adhyAya se sAta adhyAya taka 'ladhunyAsa' kI presa kopI taiyAra kI / jisase prinTIMga Adi meM ati saralatA rh| / isa prakAra aneka mahAnubhAvoM kI sAhAyya se saMpAdana kArya prArambha huA / .. kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya viracita zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsana ke Upara svopajJa vRhadavRtti Aja bhI upalabdha haiN| usa bRhadavRtti para kalikAla sarvajJa AcArya zrI ne vRhannyAsa (84000 loka pramANa) kI racanA kI thI / kintu durbhAgya se vaha grantha pUrNarupa se upalabdha nahIM hai / usakA AMzika bhAga hI upalabdha haiM / usa vRhadvRtti ke kilaSTa sthAnoM para cAndragacchaziromaNi parama pUjya AcArya deva zrImad vijaya devendrasUrIzvarajI mahArAjA ke ziSya ratna parama pUjya AcArya deva zrI kanaka prabhasUrizvarajI mahArAja ne 'nyAsasArasamuddhAra' kI racanA kI hai / sadbhAgya se vaha pUrNa grantha Aja bhI upalabdha hai / "zrI siddha hemacandrazabdAnuzAmana kI bRhadavRtti aura nyAsasAra samuddhAra kA prathama mudraNa zAsana samrAT parama pUjya AcArya deva zrImadvijaya nemisUrIzvarajI mahArAjA kA preraNA se pa. pU. AcArya ma. zrImad vijaya udaya sUrIrazvajI ma0 ne karavAyA thaa| saMvat 1962 meM poravADajJAtIya bhagubhAI Atmaja manasukhabhAI kI ora se prakAzana huA thaa| kucha varSo pUrya vyAkaraNa vAcaspati AcArya deva zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvarajI mahArAja ne zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsana svopajJa tattvaprakAzikA (bRhavRtti) zabda mahArNavanyAsa ke prakAzana ke sAtha sAtha prathama va dvitIya adhyAya ke ladhunyAsa kA bhI prakAzana karavAyA thA / isa graMtha ke punaH prakAzana meM uparyukta garva kI AvRttiyoM kA AdhAra liyA gayA hai| jahAMjahAM mudraNa saMbaMdhI azuddhiyAM thI unheM bhI parimArjita karane kA zakya prayatna kiyA gayA hai| pratyeka sUtra kI vRhadavRtti ke sAtha hI laghunyAsa ho to adhyayana meM vizeSa suvidhA rahegI, isalie pratyeka sUtra ke sAtha hI ladhunyAsa liyA hai| pUrva prakAzita laghunyAsa meM jahAM-jahAM sAkSI sUtroM ke sAMketika nAma die gae the-una sUtroM ke kramAMka kA bhI isameM nideza kara diyA hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyayana-adhyApana meM suvidhA kI dRSTi se isa mahAkAya graMtha ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| prathama bhAga-1 se 10 pAda (DhAI adhyAya) / dvitIya bhAga-11 se 20 pAda (DhAI adhyAya) svopajJa-uNAdi, dhAtupATha / tRtIya bhAga-21 se 28 pAda (do adhyAya) liMgAnuzAsana, sUtroMkAakArAdikama / ATha adhyAtmaka isa vizAla gratha ko tIna bhAga meM prakAzita karane kA nirNaya hone para eka hI samaya meM alaga-alaga tIna presoM meM mudraNa kArya prArambha huA / Aja isa bAta kA AnaMda hai kiaThAisa varSa pahele jo bhAvanA bIja rUpa se aMtara meM par3I thI, vaha Aja eka vizAla vRkSa rupa hokara phalIbhUta ho rahI haiM / abhyAsIoM ke lie chattIsa hajAra se bhI adhika zloka pramANa aura solahaso se bhI adhika pRSTha kA vistAra rakhatA huA yaha siddhahemabRhadavRtti laghunyAsa gratha kA prathamabhAga prakAzita ho rahA hai / dusare do bhAga jaldI prakAzita ho isalie prakAzaka saMsthA prayatna kara rahI haiM / isa gratha ke puna: prakAzana ke bhagIratha kArya kI nirvighna samApti ke lie parama pUjya jinazAsanaprabhAvaka, saMghahitaciMtaka, suvizAla gacchAdhipati, AcArya devazrImada vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAja ke zubhAzIrvAda aura parama pUjya adhyAtmayogI niHspRha ziromaNi parama gurudeva paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI kI satata kRpA vRSTi, parama pUjya saujanyamUrti, AcArya deva zrImadvijaya pradyotana sUrIzvarajI mahArAja sAheba kI satata preraNA aura parama pUjya upakArI gurudeva AcArya deva zrImad vijaya kundakunda sUrIzvarajI mahArAja kI adRzya kRpA aura mere saMsArI pitA . munirAja zrI mahAsena vijayajI ma. kI sahAnubhUti prApta hotI rahI hai| una pUjyoM kI asIma zakti ke bala se hI yaha kArya nirvighna paripUrNa huA hai / / una saba upakArIyo ke pAvana caraNoM meM koTizaH vaMdanA pUjya kalikAla sarvajJa zrI hemacandrasUrIzvarajI mahArAjA kI vyAkaraNa viSayaka yaha kRti kitanI sarala aura sugama hai yaha to abhyAsa karane vAle hI samaja sakate haiM / kahA bhI hai ki vyAkaraNAt pada siddhiH padasiddhararthanirNayo bhavati / arthAt tattvajJAna tattvajJAnAt paraMzreyaH / / arthAt vyAkaraNa se pada kI siddhi hotI haiM / padasiddhi se artha kA nirNaya hotA haiM / aura artha ke nirNaya se tattva kI siddhi hotI hai| tattvasiddhi mukti kI prApti meM hetubhUta bana sakatI hai / / isa dRSTi se vyAkaraNa ke adhyayana kA mahattva hai / abhyAsI mahAtmAoM isa dhyeya pUrvaka isa graMtha kA adhyana kareMge to saMpAdana kA hamarA zrama vizeSa saphala hogA / vaise to zruta sevA kA Arva lAbha milane se saMpAdana kA zrama saphala hI hai| ___ isa gratha ke prinTIga meM matimaMdatA se dRSTidoSa se yA presadoSa se koI kSatiyA~ rahI ho. vaha susajana sudhArane kI kRpA kare / khAsa-khAsa azuddhiyAM kA zuddhipatra diyA gayA hai| .isake prinToMga meM hindustAna prinTarsa ke mAlika aura paM. cetana prakAzajI pATanI kA bhI Arva sahayoga milA hai| -vanasena vijaya
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthakAra kA sakSipta paricaya lekhaka : muni ratnasena vijaya klapta vyAkaraNaM navaM viracitaM chaMdo navaM vyAzrayA'laMkArau prathitau navau prakaTitau zrI yogazAstra navam / tarkaH saMjanito navo jinavarAdInAM caritra navam, baddhaM yena na kena kena vidhinA mohaH kRto dUrataH // (somaprabhusUri) 'navIna vyAkaraNa, navIna chandonuzAna, navIna dvayAzraya mahAkAvya, alaMkAra zAstra, yogazAstra, pramANazAstra tathA jinezvaradevoM ke caritroM kI racanA karake (zrImad hemacandrAcAryajI ne) kisa-kisa prakAra se moha ko dUra nahIM kiyA hai ? ! pUrva vIrajinezvare bhagavati pakhyAti dharma svayaM, - prajJApatyabhaye'pi maMtriNi na yAM kartu kSamaH zreNikaH / aklezena kumArapAlanRpatistAM jIvarakSA vyadhAt, yasyA''pIya vacassudhAM sa. paramaH zrI hemacandroguruH / / (paMDita zrIdhara) jisako sAkSAt vIra bhagavAn dharma kA kathana karate the aura prajJAvAn abhayakumAra jaisA mantrI thA, vaha rAjA zreNika bhI jo jIva rakSA na kara sakA, vaha jIva rakSA jinake vacanAmRtoM kA pAna kara kumArapAla saralatA se kara sakA, ve zrImad hemacandrAcAryajI vAstava meM eka parama (mahAn ) guru hai / eka mahAn AtmA kA pRthvI tala para avataraNa : ananta jJAnI sarvajJa sarvadarzI carama tIrthAdhipati bhagavAn mahAvIra paramAtmA ke parama pAvanakArI jina zAsana ko prApta kara jinhoMne apanA sampUrNa jIvana jinazAsana kI agamya nidhi ke saMrakSaNa meM vyatIta kara...jina zAsana kI eka mahAnU sevA kI hai, aise mahAn prabhAvaka, kalikAla sarvajJa zrImad hemacandrAcAryajI ke puNyanAmadheya se kauna aparicita hogA ? Aja ve mahApuruSa bhautika dehadhArI ke rUpa meM hamAre bIca upasthita nahIM haiM...parantu unakA kIrti deha to Aja bhI vidyamAna hai / kAzmIra se lekara kanyAkumArI taka aura gujarAta se lekara pazcima baGgAla taka vistRta isa bhArata bhUmi ke pavitratama itihAsa meM kalikAla sarvajJa hemacandrAcAryajI ko kaise bhUla sakate haiM ? ! gujarAta ke prAcIna itihAsa meM se yadi kalikAla sarvajJa zrImad hemacandrA cAryajI ke jIvana-itihAsa ko eka aura kara diyA jAya...to gujarAta kA itihAsa zunya sA pratIta hone lgegaa|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ deza-videza ke kone-kone meM unakI sAhitya sRSTi phailI huI hai / ve eka mahAn yogI the prakAMDa vidvAna va zAstrajJa the, ve eka mahAn sAhityakAra-kavi-lekhaka aura eka mahAn AtmasAdhaka yuga maharSi the| virATa vyaktitva ke svAmI kalikAla sarvajJa zrImad hemacandrAcAryajI ke tejasvI vyaktitva, kA paricaya dene kA sAmarthya isa kalama meM kahA~ se Ae ?...phira bhI 'zubhakArya meM yathAzakya prayatna karanA cAhiye-isI nyAya ko dhyAna meM rakhakara usa mahAn vibhUti ke virATa vyaktitva ke yat kiMcit paricayAtmaka yaha prayAsa kiyA jA rahA hai / isa pavitra bhArata bhUmi ke itihAsa meM gujarAta rAjya kA mahAn gauravapUrNa sthAna rahA / gujarAta kI bhUmi tIrtha-bhUmi hai...aneka pavitratama tIrtho ko apanI goda meM liye vaha vaiThI haiM / yaha pavitratama aneka saMta mahaSiyoM kI janmadAtrI-janetA rahI hai / 'kammesurA aura dhammasurA' jaise aneka karmavIra aura dharmavIroM ko isane paidA kiyA hai / mAnava ke vizAla bhAla samAna gujarAta kA 'bhAla -pradeza' suvikhyAta hai / isa bhAla-pradeza meM 'dhaMdhukA' nAma prakhyAta nagara haiM / isa nagara meM bAravI zatAbdhi meM moDha vaNiko kI bastI atyAdhika pramANa meM thii| mauDha parivAra meM cAciga kA apanA eka viziSTa sthAna thA / eka bAra cAciga kI patnI pAhinI rAtri meM so rahI tho ..tabhI usane eka bhavya svapna dekhA / svapna ke andara 'use ciMtAmaNI ratna kI prApti huI aura usane vaha ciMtAmaNI ratna gurudeva ke caraNoM meM bheMTa dhara diyA / ' aisA dekhA / / isI bIca pUjya AcAryazrI devacandrasUrijI ma. dhaMdhUkA meM virAjamAna the / dUsare dina pAhinI ne apane svapna kI bAta gurudeva ke sAmane pragaTa kI svapna sunakara kSaNabhara vicAramagna bane gurudeva ne kahA, 'pAhinI ! tU eka mahAn ciMtAmaNI ke sarjana kI pUrva bhUmikA rUpa haiM...tU jinazAsana ke prabhAvaka puruSa kI janmadAtrI banegI / gurudevazrI ke mukha se isa bhaviSyavANI ko sunakara pAhinI kA hRdaya pulakita ho uThA / usane apane ghara kI ora prasthAna kiyA / svapna darzana kI rAtri meM hI pAhinI ke garbha meM eka mahAn AtmA kA avataraNa huA thaa| dhIre dhIre pAhinI ke deha para garbha ke cinha dikhAI dene lage / ___ garbha meM eka mahAn AtmA ke Agamana ke phalasvarUpa pAhinI ke hRdaya meM vividha prakAra ke uttama dohada paidA hone lage / jinamandira meM bhagavAna kI bhavya praviSThA va paramAtmA kI bhavya aMga racanA tathA anya jIvoMko abhayadAna dene Adi ke zubha dohada pAhinI ke mana meM pragaTa hue aura cAciga ne una saba dohadoM ko pUrNa karane meM pUrNa sahAyatA kii| pAhinI garbha kA sukhArvaka pAlana karane lagI aura eka dina usake lie sone kA sUraja uga gayA / vaha disa thA kArtika zuklA pUrNimA...saMvat 1145 kA...jisa dina usane jina zAsana ke mahAn prabhAvaka puruSa ko janma pradAna kiyA /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhIre-dhIre dina bItane lage aura eka zubha dina pitA ne putra kA nAmakaraNa kiyA aura bAlaka kA nAma 'cAgadeva' rakhA / , cAMgadeva' ke bhautika deha meM bhI adbhuta AkarSaNa thaa| zAMta va gambhIra usakI mukha mudrA thI / vizAla bhAla, gaura varNa aura tejasvI netra sabhI ke AkarSaNa ke lie paryApta the / pAhinI eka susaMskArI aura pavitrAtmA strI thii| jinazAsana kA anurAga usake roma roma meM bharA huA thA / bAlyakAla se hI mA~ pAhinI ne putra cAMgadeva ke jIvana meM susaMskAroM kA adbhuta siMcana kiyA thA / dhIre-dhIre cAMgadeva kI umra bar3hane lagI / cAMgadeva kI umra mAtra 5 varSa kI thI aura usake jIvana meM eka abhUtapUrva ghaTanA bana gaI / eka dina mA~ pAhinI apane putra ratna cAMgadeva ko lekara jinamandira darzanArtha nikala paDI / mA~ bhaktisabhara hRdaya se paramAtmA ke darzana kara rahI thI... bAlaka cAMgadeva bhI sAtha meM hI thA / dravyajA samApti ke bAda pAhinI paramAtmA kI bhAvapUjA meM tallIna thI... isI samaya bAlaka cAMgadeva mandira se bAhara nikalakara pAsa meM rahe upAzraya meM pahu~ca gayA / usa samaya upAzraya meM AcArya bhagavaMta vidyamAna nahIM the... ve bAhara sthaMDila bhUmi gae hue the. isI bIca cAMgadeva upAzraya meM jAkara AcArya bhagavaMtazrI ' ke Asana para baiTha gayA' thor3I hI dera meM AcArya bhagavaMta pavAra gae' suzrAvikA pAhinI bhI AcArya bhagavaMta ko vandana karane ke lie upAzraya meM AI / AcArya bhagavaMtane upAzraya meM praveza kiyA aura apane Asana para 'cAMgadeva' ko baiThe dekhakara Azcaryamugdha ho gae' AcArya bhagavaMtane vAlaka kI tejasvI pratibhA ko dekhA aura socane lage 'yadi isa bAlaka ko suyogya saMyogoM kI prApti ho to avazya hI jina zAsana kA mahAn prabhAvaka bana sakatA hai' isa prakAra vicAra kara AcArya bhagavaMtane atyanta saumya vANI se kahA, 'he pAhinI ! tU apane svapna ko yAda kara ! putra ke lakSaNa dekha... tU apanI mamatA kA tyAga kara de, jina zAsana ke caraNoM meM yadi isa putra kA samarpaNa karegI to yaha putra jinazAsana kA eka mahAn prabhAvaka bana sakegA / ' gurudeva zrI ke mukha se vAtsalyapUrNa vANI sunakara pAhinI ke hRdaya meM rahA putra moha dhIre-dhIre kama hone lagA aura Atmahita kI AkAMkSA vAlI pAhinI ne putra kI mamatA ko tyAga kara apane putra ko guru caraNoM meM samarpita kara diyA / 1 pAhinI eka Adarza mAtA thI, jina zAsana ke caraNoM meM apane putra ratnakI bheMTa dharakara eka mahAn tyAga kiyA hai / aisI mahAna mAtAe~ hI svArtha ko tilAMjali de sakatI haiM aura Atmahita ke mArga ko apanA sakatI hai / pAMcavarSIya bAlaka cAMgadeva ko sAtha meM lekara AcArya devacandrasUrijI ma. ne dhaMdhUkA se khaMbhAta kI ora vihAra prArambha kiyA / kucha hI dinoM kI pada yAtrA ke bAda AcArya zrI khaMbhAta pahu~ca gae / dIkSA grahaNa khaMbhAta pahu~cane ke bAda AcAryazrI ke mukha se 'cAMgadeva' kI dIkSA ke saMdarbha meM udayana mantrI ko pattA calA /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 usa ne kahA, 'bhagavanta ! cAMgadeva kI dIkSA ke mahotsava kA lAbha mujhe dIjie / ' . AcArya bhagavanta ne usa kI bhAvanA kA svIkAra kiyA aura udayana mantrI ne cAMgadeva kI dIkSA kI bhavya taiyAriyA~ prArambha kara dii| mahAsuda 14, 1145 zanivAra ke zubha dina rohiNI nakSatra ke sAtha candramA kA yoga hone para aura sUrya Adi sabhI graha ucca sthAna meM Ane para pUjya AcAryazrI devacandrasUrijI ma. ne apane varada hastoM se cAMgadeva ko dIkSA pradAna kI aura nUtana mani kA 'somacandra' nAmakaraNa kiyA / zveta vastroM meM susajjita somacandra muni ke mukha maNDala para adbhuta tejasvitAM dikhAI de rahI thii| idhara jaba cAciga ko patA calA ki pAhinI ne putraratna gurucaraNoM meM samarpita kara diyA hai-use bar3A kheda huA / putra ko ghara lAne ke lie vaha svaya khaMbhAta pahucA parantu udayana mantrI va AcArya zrI ke samajhAne para usane putra-moha kA tyAga kara diyA / dIkSA aGgIkAra karane ke bAda somacandra muni saMyama kI nirmala sAdhanA aura svAdhyAya meM laga gae / vahRta hI alpakAla meM tarpha, lakSaNa, sAhitya, bhASA, nyAya Adi viSayoM meM ve niNa bana ge| sarasvatI sAdhanA :eka bAra 'somacandra' muni ne socA, 'pUrvakAla meM to mahAtmAoM kI buddhi kitanA vizAla thI,..ve padAnusAriNI buddhi ke nidhAna the aura hamAre meM kaisI alpa buddhi hai. ? isa prakAra socakara unhoMne kAzmIra jAkara sarasvatI ko siddha karane kA dRDha saMkalpa kiyA aura apane gurudeva kI AjJA aura AzIrvAda ko prApta kara kAzmIra kI ora prayANa kara diyA / somacandra muni vihAra karate hue raivatAvatAra tIrtha meM Ae aura vahA~ unhoMne ekAgratApUrvaka sarasvatI kA dhyAna kiyA, unake dhyAna prabhAva se sarasvatI devI pratyakSa upasthita huI, aura bolI, he vatsa ! maiM tumhArI bhakti se prasanna hU', tumhArI saba icchAe~ pUrNa hogI aura aba tumhe kAzmIra jAne kI koI AvazyakatA nahIM hai / ' isa prakAra kahakara devI adRzya ho gaI / ___ sarasvatI se varadAna prApta kara muni somacandra prasanna ho gae aura unhoMne kAzmIra jAne kA kAryakrama sthagita kara diyA / . eka bAra AcArya devacandrasUrijI ma. apane ziSya parivAra ke sAtha vihAra karate hue nAgapura padhAre / usa nagara meM dhanada nAmakA zreSThI rahatA thA / koI durbhAgya ke udaya se usakI saba sampatti naSTa ho gaI aura vaha nirdhana dazA meM jIvana bitAne lagA / muni somacandra anya muni ke sAtha dhanada zreSThI ke ghara gocarI padhAre / ghara kI Arthika sthiti aura daridrajana yogya bhojana sAmagrI ko dekhakara somacandra muni ko bar3A Azcarya huA, 'are ! isa seTha ke ghara meM sone kA Dhera par3A hai...phira bhI aisI daridra avasthA meM kyoM jI rahA hai ?' somacandramuni ne jaba yaha bAta vIracandragaNi ko kahI to unheM bhI bar3A Azcarya huA aura kahA, 'kahA~ hai vaha sone kA Dhera ?' zreSThI ne yaha bAta sunI, kintu use to vahAM koyale hI najara A rahe the / zreSThI ne socA 'isa pavitra bAlamuni ke dRSTi sparza se hI vaha koyalA svarNa bana gayA lagatA hai| somacandra muni ke sparza
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ se koyale ke Dhera ko svarNa kA Dhera jAnakara zreSThI ne kahA, 'ye bAla muni to pratyakSa hI svarNa puruSa hai....ve somacandra nahIM kintu hemacandra hai / ' he gurudeva ! Apa jaba bhI inheM AcArya pada se alaMkRta karo taba usa ke mahotsava kA lAbha mujhe pradAna kare / ' AcAryapada abhiSeka :'siddha sArasvata' somacandra muni kI buddhi-pratibhA dina pratidina vaDhane lagI / jJAna vRddhi ke sAtha hI sAtha unakI vaya bhI baDhane lagI / kumAravaya ko ve pUrNa kara cUke the / unake mukha maNDala para brahmacarya kA arva teja thA....vANI meM atyanta hI madhuratA thI aura A~khoM meM karuNA thI / ___ aneka guNoM se alaMkRta siddha sArasvata somacandra muni ke virATa vyaktitva aura adbhuta sAmarthya ko dekhakara gurudevazrI ne unheM jinazAsana ke tRtIya AcAryapada se abhivyakta karane kA nirNaya liyA / cAroM ora somacandra muni kI AcArya padavI ke zabha samAcAra phaila ge| bhakta varga ne bhavyAtibhavya prabhu bhakti mahotsava kA Ayojana kiyA aura vaizAkha zuklA tRtIyA saMvat 1166 ke zubha dina maMgala muhUrta meM pUjya gurudevazrI ne unheM atyanta hI Ananda-ullAsa pUrvaka AcAryapada pradAna kiyA aura muni somacandra kA nAma AcArya hemacandra sUrijI rakhA gayA jo 'hemacandrAcAryajI' ke zubha nAma se vizva-vikhyAta bane / AcArya padavI kA zubha-Ayojana sthabhanapura khaMbhAta meM hI huA thA jo AcAryazrI kI dIkSA bhUmi bhI thI aura isI zubha dina mA~ pAhinI ne bhI rAga janya sAMsArika parivArika ber3iyoM ko tor3akara jina-zAsana ke caraNoM meM apane jIvana kA AtmasamarpaNa kara diyA aura mA~ pAhinI bhI sAdhvI pAhinI bana gii| 1. hemacandrasUrijI ma. AcAryapadavI ke eka varSa bAda pU. A. zrIdevacandrasUrijI ma. kA svargavAsa ho gayA / gurudeva ke svargagamana ke bAda hemacandrAcAryajIne khabhAta se pATaNa kI aura vihAra-yAtrA prArambha kara dI aura kucha hI dinoM meM ve pATaNa kI pavitra dharatI para padhAra gae / , pratibhA kI prabhA: eka bAra gurjara samrAT siddharAja hAthI para baiThakara vanavATikA ke lie nikalA huA hai aura zrImad hemacandrasarijI ma. sAmane se A rahe hai / AcAryazrI kI tejasvI pratibhA ko dekhakara siddharAja atyanta hI prabhAvita huA aura AcAryazrI ke nikaTa Ane para usa ne kahA-he sUrIzvara ! Apa kucha kaho ! usI samaya samayajJa AcAryazrI ne kahA-- kAraya prasara siddha ! hastirAjamazaGkitam / trasyantu diggajAH kiM te bhUstvayaivoddhRtA yataH // artha-he siddharAja ! tU apane hAthI ko niHzaMka hokara Age baDhA / kadAcit diggaja ghabarA jAya...to usakI cintA mata karanA, kyoMki pRthvI ko tU hI dhAraNa kara rahA hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 . AcAryazrI ke mukha se isa kAvyokti ko sunakara siddharAja atyanta hI prabhAvita huA aura usane AcAryazrI ko pratidina rAjasabhA meM dharmopadeza dene ke lie AmantraNa diyA / __ AcAryazrIne siddharAja ke amantraNa ko saharSa svIkAra kiyA aura pratidina rAjasabhA meM jAne lage aura apanI buddhi pratibhA se isa prakAra dharma ke rahasyoM ko samajhAne lage ki jise sunakara sidvarAja atyanta hI prabhAvita ho gyaa| kramazaH siddharAja kI rAjasabhA meM AcAryazrI kI pratiSThA baDhane lgii| vyAkaraNa kI racanA-kyoM aura kaba ? vikrama saMvat 1192 kA samaya thA / avasara dekhakara siddharA ne mAlavA deza ke adhipati yazovarmA rAjA ke Upara AkramaNa kIyA / donoM rAjAo meM paraspara yuddha huA aura usa yuddha meM siddharAja ne vijaya prApta kii| mAlavA deza ko jItakara jaba siddharAja ne pATaNa ke siddhadvAra meM praveza kiyA taba pATaNa ke nagara vAsiyoM ne siddharAja kA bhavya svAgata kiyA / aneka kaviyoM ne rAjasabhA meM jAkara siddharAja kI stuti kii| hemacandrAcArya jI ne bhI siddharAja ko AzIrvAda dete hue kahA 'bhUmi kAmagavi ! svagomayarasairAsiJca ratnAkarA / muktAsvastikamAtanudhvamuDupa / tvaM pUrNakumbhIbhava / ... . dhRtvA kalpatarodalAni saralaidigavAraNAstoraNA ....... nyAdhatta svakarauvajitya jagatIM nanveti siddhAdhipaH / / arthaH_ 'he kAmadhenu / tU apane gomayarasa se bhUmi kA sicana kara de / he ratnAkaro ! tuma apane motiyoM se svastika banAo! __ he diggajo ! tuma apanI sUDha ko phailA kara kalpavRkSa ke patroM ko lekara toraNoM kI racanA karo kyoMki siddharAja pRthvI ko jItakara yahA~ A rahA hai / ' hemacandrAcArya jI ke mukha se isa stuti ko sunakara vidvapriya siddharAja atyanta hI prasanna ho utthaa| avaMti ke rAjabhaNDAra meM se aneka grantha ratna mile the / siddharAja ne niyukta paMDitoM ko pUchA, ye kauna se grantha haiM ? eka paMDita ne kahA mAlavAdhipati bhojarAja ke dvArA banAyA huA zabdazAstra 'bhoja vyAkaraNa' hai / bhojarAja ke dvArA nirmita anya alaMkAra, tarka tathA nimittazAstra bhI hai| isake sAtha anya vidvAnoM ke dvArA viracita gaNita, jyotiSa, vAstu, sAmudrika, svapna, vaidyaka, arthazAstra, meghamAlA, rAjanIti tathA adhyAtma Adi grantha isa bhaNDAra meM hai|' isa bAta ko sunakara siddharAja ko bar3A kheda huA / kyA isa deza kA apanA sAhitya bhaNDAra nahIM hai?' socakara siddharAja ne kahA, kyA isa gurjara deza meM race gaye sundara zAstra nahIM haiM ? kyA isa deza meM aise sarvazAstra nipuNa vidvAna nahIM haiM ?
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddharAja kI isa bAta ko sunakara sabhI vidvAnoM kI dRSTi hemacandrAcArya jI para sthira bnii| sabhI ko vizvAsa thA ki yaha bhagIratha kArya hemacandrAcArya jI ko chor3akara anya koI nahIM kara sakatA hai| siddharAja turanta hI vidvAnoM ke abhiprAya ko samajha gayA ora hemacandrAcArya jI kI ora dRSTi DAlakara bolA: 'zabdavyutpattikRcchAstra nirmAyAsmanmanoratham / purayasva maharSa tvaM vinA tvAmatra kaH prabhuH ?" artha :---he maharSi ! zabda kI vyutpatti karane vAle zAstra kI racanA karake hamAre manoratha ko pUrNa karo / Apake binA yaha kArya karane meM anya kauna .samartha hai ? . abhI apanA deza kalApaka-kAtantra vyAkaraNa paDha rahA hai, kintu usameM zabdoM kI vyutpatti spaSTa nahIM hai / 'pANini vyAkaraNa ko vedAMga mAnakara brAhmaNI vidyArthiyoM kI avagaNanA kara rahe hai / navIna vyAkaraNa-nirmANa kI tIvra abhilASA vyakta karate hue siddharAja ne kahA 'yazo mama tava khyAti, puNyaM ca muninAyaka / vizvalokopakArAya, kuru vyAkaraNaM nava / / 8 / / (prabhAvaka caritam ) . artha :-'he munIzvara ! Apa navIna vyAkaraNa kI racanA karo, jisase mujhe yaza milegA aura Apako khyAti milegI aura samagra loka ke upakAra kA puNya hogA / ' siddharAja kI isa namra vinaMti ko sunakara hemacandrAcArya jI ne kahA, he rAjan ! abhI vartamAna meM ATha prakAra ke vyAkaraNa vidyamAna hai, una saba vyAkaraNoM ko Apa kAzmIra se maMgAra tAki eka sundara va bhavya zabda zAstra kI racanA ho sake / hemacandrAcArya jI ke nirdezAnusAra siddharAja ne pradhAna puruSo ko bhejakara kAzmIra se sabhI vyAkaraNa maMgAe aura sabhI vyAkaraNa AcArya bhagavanta ko samarpita kiye / hemacandrAcArya jI ne sabhI byAkaraNoM kA sUkSmatA se parIkSaNa kiyA aura apanI buddhi-pratibhA se una saba vyAkaraNoM meM rahI kSatiyoM ko dhyAna meM rakhakara unhoMne eka sundara vyAkaraNa zAstra racanA kI jo anekavidha bizeSatAoM se bharapUra hai / unhoMne isa vyAkaraNa kA nAma 'sidva hemacandra zabdAnu-zAsana rakhA / yaha vyAkaraNa sarvAga saMpUrNa hai / ATha adhyAya aura unake battIsa pAdoM meM yaha vyAkaraNa vibhakta hai / pratyeka pAda ke anta meM eka-eka zloka aura anta meM cAra zlokoM kI racanA kara (kula 35 zloko) unhoMne caulukya rAjavaMza kA sundara citraNa prastuta kiyA hai / . zabdAnuzAsana rUpa zabdazAstra ke sAtha sAtha unhoMne laghuvRtti, vRhabRti, vRhannyAsa, abhidhAnaciMtAmaNI, dhAtupArAyaNa, dayAzraya, liMgAnuzAsana, Adi sabhI aMgoM kI bhI racanA kI / hemacandrAcArya jI viracita vyAkaraNa kI pUrNatA ko jAnakara siddharAja ne usa vyAkaraNa ko paTTahasto :
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ para rakhakara usakA bhavya julusa nikAlA aura tIna sau pratilipIkAra ko biThAkara usakI aneka pratiyA~ taiyAra karavAI aura dUra-sudUra dezoM meM usakA pracAra kiyA gayA / pATaNa meM sarvaprathama vidvaya 'kAkala kAyastha ne siddhahaima vyAkaraNa kA adhyApana prArambha kiyA / hemacandrAcArya jI ne vyAkaraNa ke pratyeka sUtroM kA prayoga siddha karane ke lie yAzraya mahAkAvya kI bhI racanA kii| saMskRta vyAkaraNa ke samasta sUtroM ko kAvya rUpa meM granthitakara ke kali AcAryazrI ne apane adbhuta vyakitva kA paricaya diyaa| yAzraya mahAkAvya meM eka ora siddha haima ke sUtroM ke prayoga dikhalAe haiM to dUsarI ora mUlarAja solaMkI me lekara kumArapAla mahArAjA paryata solaMkI vaMza kI kIrtigAthA kA bahuta hI sundara varNana prastuta kiyA hai| saMskRta dvayAzraya bIsa sargoM meM vibhakta haiM aura prAkRta dvayAzraya ATha sargoM meM vibhakta hai / prAkRta dvayAzraya meM kumArapAla ke nitya jIvana kA paricaya diyA hai / eka zabda ke aneka artha hote haiM aura eka hI artha ke aneka zabda hote haiM, isa hetu hemacandrAcArya jI ne abhidhAna-cintAmaNI aura anekArtha saMgraha nAmaka do zabdakoSI kI bhI racanA kI hai| buddhi-pratibhA eka bAra kalikAla sarvajJa AcArya deba zrI pATaNa meM neminAtha caritra ke Upara pravacana kara rahe the / sabhI darzana ke loga AcArya devazrI kI dezanA kA utsAha se zravaNa karate the| isa caritra ke andara jaba pAMDavoM dvArA jaina dIkSA grahaNa kI bAta AI tava kucha brAhmaNoM ne Apatti uThAI aura . unhoMne tidvarAja ke pAsa jAkara zikAyata kI ki ye jainAcAya vedavyAsa ke kathana se viparIta vAta karate...isase 'smRti' kA anAdara hotA hai / jaba siddharAja ne AcArya zrI se isa saMdarbha meM prazna kiyA taba AcArya zrI ne kahA, he rAjan ! vyAsajI apanI mahAbhArata meM pAMDavoM ke himAlaya gamana kI bAta karate haiM aura jaina granthoM meM pAMDavoM ke dIkSA grahaNa kI bAta AtI haiM, parantu ve pAMDava aura ye pAMDava eka hI haiM, aisI koI bAta zAstra meM nahIM AtI haiM / pAMDava to bahuta hue haiM / suno ! ___ gAMgeya pitAmaha ne apane parivAra ko kahA thA, 'merI mRtyu ke bAda mere zarIra kA agnidAha usa bhUmi meM karanA jahA~ kisI kA agnidAha na huA ho !' bhISma pitAmaha kI mRtyu ke bAda unake deha ko unake parivArajana eka parvata ke Upara le gae taba vahA~ devavANI hui - 'atra bhISmazataM dagdha, pANDavAnAM zatatrayam / droNAcArya sahasra tu karNasaMkhyA na vidyate // yahA~ so bhISma, tIna so pAMDava eka hajAra droNAcArya aura agaNita karNo kA agnidAha huA hai / ' isase saSTa haiM ki pAMDava aneka hue haiN| pravacana meM jina pAMDavoM kI bAta cala rahI haiM ..ve . jaina pAMDava the aura unhoMne jaina dIkSA aGgIkAra kI, isameM zaMkA kA sthAna hI kahA~ haiM ?
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacandrAcArya jI ke vAkcAturya ko sunakara sabhI brAhmaNa zAMta ho gae aura siddharAja ne AcArya zrI ko vyAkhyAna cAlU rakhane ke lie nivedana kiyA / samartha vyAkhyAtA ___ eka bAra siddharAja kI rAjasabhA meM Amiga nAmaka purohita ne IrSyA se prerita hokara hemacandrAcArya jI se prazna kiyA - vizvAmitraparAzaraprabhRtayo ye cAmbupatrAzanAste'pi trImukhapaMkajaM sulalitaM dRSTaiSa mohaM gatAH / AhAra muDha punarbalakara ye bhuJjate mAnavA steSAmindriyanigraho yadi bhaved vindhyaH plavet sAgare / arthaH -- vizvAmitra aura parAzara RSi Adi jala aura patra bhojI the phira bhI lAvaNyArNa strI ke mukha kamala ko dekhakara mohita ho gae to jo manuSya sundara puSTikara rasavatI kA bhojana karake indriya nigraha kara sake...taba to vindhya parvata sAgara meM tara jAya / ' zrImad hemacandrAcArya jI ke virATa vyaktitva para zaMkA kara irSyAgrasta hokara Amiga ne uparyukta bAta kahI' parantu atyanta pratibhAbanta hemacandrAcAryajI ne bhI usakI samasyA kA sundara samAdhAna karate hueM kahA 'siMho balI hariNazUkaramAMsabhojI, saMmvatsareNa ratimeti kilaikavAram / pArApataH kharazilAkaNabhojino'pi kAmI bhavatyanudinaM vada ko'tra hetuH ? atha: balavAn aisA siMha hariNa, suara Adi kA mAMsa khAne vAlA haiM phira bhI varSa meM eka hI bAra viSaya sevana karatA haiM; jaba ki kabutara kaMkar3a aura dhAnya khAtA haiM phira bhI ni ratara kAmI banA rahatA haiM / kaho, isakA kayA kAraNa hai ? AcAryazrI ke mukha se yukti sampanna javAba sunakara siddharAja atyanta prabhAvita huA aura usane IrSyAlu Amiga ko upAlambha diyA / siddharAja kI rAjasabhA meM sambat 1181 vaizAkha zuklA pUrNimA ke dina digaMbarAcArya kumudacandra aura zvetAMbara AcArya vAdidevasUri ke bIca vAda huA thA aura isa vAda meM vAdidevasUri kI vijaya huI thI...isa vAda meM A0 vAdidevasUrijI ko hemacandrasUrijI ma. kA sabala hastAvalamba thA / siddharAja ke hRdaya meM AcAryazrI ke prati adbhuta zraddhA aura bahumAna kA bhAva thA / siddharAja AcArya zrI ke sAtha anekabAra dharmagoSThI karatA thA... kramazaH AcArya zrI aura siddharAja kI yazogAthA: dig-diganta taka phailane lgii|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka bAra kisI IrSyAlu ne siddharAja ko kahA, 'jaina loga sUrya ko nahIM mAnate haiM ? siddharAja ke pUchane para AcAryazrI ne kahA 'sUrya ko jitanA jaina loga mAnate haiM, utanA anya koI nahIM mAnate haiM / usake asta hone para (usake viraha meM) jaina loga AhAra-pAnI kA bhI tyAga kara dete haiM aura usake udaya pAne ke bAda (sUryodaya se 48 miniTa bAda) hI apane muMha meM pAnI / DAlate haiN|' AcArya zrI ke mukha se isa bAta ko sunakara siddharAja atyanta hI prabhAvita ho gayA / siddharAja ko koI santAna nahIM thI...isakA use atyanta hI duHkha thA / putra kAmanA se usane somanAtha Adi tIrtho kI yAtrA karane kA saMkalpa kiyA aura isa yAtrA ke lie usane apanI Arambha kara dI / siddharAja ne zrImad hemacandrAcArya jI ko bhI isa yAtrA meM padhArane ke lie AmantraNa , diyA dIrghadraSTA hemacandrAcArya jI ne tatkAla usake AmantraNa ko svIkAra kara liyo / zubha muhUrta meM yAtrA kA maMgala prArambha huA / hemacandrAcArya jI ne vihAra (pada) yAtrA prArambha kI / AcArya zrI ko paidala calate dekhakara siddharAja ne unhe pAlakhI meM baiThane ke lie Agraha kiyA ! kintu karuNA ke mahAsAgara hemacandrAcAya' jI ne pAlakhI meM baiThane se inkAra kara diyA / AcArya jIne use samajhAyA 'jaina muni kabhI bhI vAhana meM nahIM baiThate haiM kyoMki usase jIvoM kI virAdhanA hotI hai / jIva-rakSA ke pAlana ke lie ve sadaiva . paidala hI calate haiN| baha bAta sunakara siddharAja ko baDA Azcarya huA aura do-cAra dina bAda jaba usane punaH AcArya zrI ko kAMjI aura nirasa anna kA bhojana karate hue dekhA...to usake Azcarya kI sImA na rahI aura vaha AcArya zrI ke pavitra sAttvika aura tyAgamaya jIvana se atyanta hI prabhAvita huA / kramazaH vihAra karate hue yaha yAtrA saMgha siddhagiri kI pAvana dharatI para pahuca gyaa| siddharAja ne AcArya zrI ke sAtha zatra'jaya mahAtIrtha kI yAtrA kI aura paramAtmA AdinAtha ke darzana kara sabhI bhAva vibhora bana gae / siddharAjane udAratApUrvaka isa pAvana tIrtha para apanI lakSmI kA sadvyaya kiyaa| siddhagiri kI yAtrA pUrNa kara yaha yAtrA saMgha giranAra tIrtha para pahacA aura AcArya zrI ke sAtha siddharAja ne neminAtha prabhu ke bhAvArvaka darzana kiye aura vahA~ se prayANa kara somanAtha Ae / kucha irSyAlu brAhmaNoM ke dila meM zaMkA thI ki hemacandrAcArya jI somanAtha kI yAtrA nahIM kareMge, parantu jaba siddharAja ke sAtha hemacandrAcArya jI ko zivAlaya meM jAte dekhA to unake Azcaya kA pAra na rhaa| vItarAga kI stuti karate hue zrImad hemacandrAcArya jI bole 'yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'syabhidhayA yayA tayA / vAtadoSakaluSaH sa ceda bhavA neka eva bhagavannamo'stu te // .
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 artha : jisa kisa samaya meM. . jo koI...jisa kisI nAma se ho...bhagavan ! yadi Apa doSa aura mala rahita ho to Apako merA namaskAra ho / ' AcArya zrI ke mukha se isa stuti ko sunakara siddharAja atyanta hI prabhAvita huA / somanAtha kI yAtrA ke bAda siddharAja ne hemacandAcArya jI ko pUchA, 'mujhe santAna hogI yA nahIM ? mere bAda gujarAta kA rAjA kauna banegA ? AcAryazrI ne aThama tapakI ArAdhanA kara aMbikA devI kI sAdhanA kI / prasanna hokara devI ne kahA, 'siddharAja ko koI santAna nahIM hogI aura dadhisthalI nivAsI tribhuvanapAla kA putra kumArapAla mAvi meM gujarAta kA samrAT banegA / ' ___ yAtrA kI samApti ke bAda siddharAja apane mahala meM lauTa AyA / 'mujhe koI saMtati nahIM hogI aura bhAvi meM kumArapAla rAjA banegA' yaha jAnakara siddharAja ke hRdaya meM kumArapAla ke prati atyanta hI dveSa bhAva utpanna ho gayA aura kumArapAla kI hatyA ke lie usane aneka vidha SaDyantra race / parantu jisakA bhAgya balavAn hotA hai, usakA koI kucha bhI bigAr3a nahIM sakatA hai| siddharAja ne kumArapAla kI hatyA ke lie kucha cunaMde sainikoM ko Adeza diyA, kintu kumArapAla ko isa SaDyantra kI gandha mila jAne se gupta veSa dhAraNa kara atyanta dUra prayANa kara diyA ! siddharAja ne kumArapAla ko khatma karane ke lie aneka jAla race, kintu kumArapAla usake jAla meM pha~sA nahIM / . kumArapAla kA rakSaNa : zrImada hemacandrAcArya jI khaMbhAta meM virAjamAna the / eka bAra madhyAhna samaye ve sthaMDila bhUmi kI ora jA rahe the, usI samaya unhoMne apanI prANa rakSA ke lie bhaTakate hue kumArapAla ko dekhA / usa samaya kumArapAla kI sthiti atyanta hI dayanIya thI...ve apane prANoM kI rakSA ke lie jahA~ tahA~ bhaTaka rahe the / kumArapAla ne hemacandrAcArya jI ke caraNoM meM praNAma kiyA / kumArapAla atyanta hI thake hue the aura Azraya kI zodhameM the / - hemacandrAcArya jI ne usake lalATapaTTa ko dekhA aura socane lage, 'aho ! yaha to gujarAta kA bhAvi samrAT hai aura bhaviSya meM jaina zAsana kI mahAn prabhAvanA karane bAlA hai, ataH abhI isakA avazya rakSaNa karanA cAhiye / hemacandrAcArya jI ne use AzvAsana diyA aura use apane sAtha upAzraya meM le Ae / usI samaya udayanamantrI gurudeva zrI ko vaMdana ke lie padhAre the / udayana mantrI ne kumArapAla kI ora dekhA / kumArapAla ne kahA, 'bhagavaMta ! merA duHkha kaya dUra hogA ? AcAryazrI ne kahA, 'saMvat 1199 mArgazIrSa kRSNA caturthI ravivAra ke dina puSyanakSatra meM dina ke tIsare prahara meM tuma gujarAta ke rAjA bnoge|' .... ."
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapAla ne namra hokara kahA, 'yadi mujhe rAjya milA to vaha Apako bheTa kara niraMtara Apake caraNoM kI sevA kruuNgaa|' AcAryazrI ne kahA, 'hameM rAjya se koI prayojana nahIM haiM... parantu tujhe rAjya mile to tuma jina zAsana kI prabhAvanA krnaa| 'gurudeva ! maiM Apake. upakAra ko kabhI nahIM bhuulNgaa|' .. udayana maMtrI ne kumArapAla ko apane guptagRha meM chupAyA / kucha dinoM ke bAda siddharAja ko isa bAta kA samAcAra milA / bhayabhIta hokara kumArapAla AcAryazrI ke pAsa Ae aura bole, 'Apa merI rakSA karo / ' AcAryazrI ne use pustako ke bhaMDAra meM chipA diyA / siddharAja ke sainika Ae aura unhoMne kumArapAla kI cAroM ora zodha kI parantu kumArapAla mile nahIM / sainiko ke cale jAne ke bAda gupta rUpa se kumArapAla ne vahA~ se vidAI le lI / dhIre dhIre samaya bItane lagA aura saMvat 1199 ke kArtika zuklA tRtIyA ke dina siddharAja ne paraloka kI ora prayANa kara diyA / gujarAta ke bhAvi samrATa ke lie zodha prArambha huI aura anta meM kumArapAla kI pasaMdagI kI gii| saMvata 1199 ke mArgazIrSa kRSNA caturthI ke zubha dina kumArapAla mahArAjA gujarAta ke samrAT bane / usa samaya unakI umra 50 varSa kI thI / kumArapAla kA rAjyAbhiSeka zrI devI ne kiyA / striyoM ne AnaMda meM dhavala maMgala gIta gaae| . kumArapAla ne udayana ko mukhyamaMtrI banAyA aura anya upakAriyoM kA bhI usane yathA yogya sammAna kiyA kumArapAla ke rAjyAbhiSeka ke samAcAra jAnane ke vAda zrImad hemacandrAcAryajI bhI vihAra kara pATaNa padhAre / udayanamantrI ne unakA bhavya svAgata kiyA / AcAryazrI ne matrI ko pachA, 'udayana' kyA rAjA ne mujhe yAda kiyA thA / udayana ne kahA, 'nahIM ! gurudeva / ' . . AcAryazrI ne socA, 'sukha meM DUbe hue vyakti ko dharma yAda nahIM AtA haiM / ' AcAryazrI ne kahA, 'udayana ! Aja kumArapAla ko kahanA ki Aja naI rAnI ke bhavana meM na jAya / ' udayana ne kumArapAla ko bAta kI, aura kumArapAla ne udayana kI bAta mAna lii| usa rAtri meM bijalI girane se naI rAnI kA mahala dharAzAyI hone ke samAcAra java kumArapAla ko mile, taba usane udayana ko pUchA 'mahala meM nahIM jAne kI khabara tumhe kisane dI ?' udayana ne kahA, ' hemacandrAcAryajI ne / ' 'aho ! Aja gurudeva ne merI jAna bacAI aura meM gurudeva ko hI bhUla gayA hU~.... dhikkAra hai mujha kRtaghna ko|'
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 kumArapAla ko apanI bhUla kA pazcAtApa huA aura dUsare hI dina usane gurudevazrI ko rAjasabhI meM padhArane ke lie AmaMtraNa bhejA / zAsana prabhAvanA ke nimitta ko jAnakara hemacandrAcAryajI rAjasabhA meM padhAre / kumArapAla ne unakA bhavya svAgata kiyA aura apane aparAdha kI kSamApanA mAMgakara gurudevazrI ko rAja siMhAsana para baiThane ke lie Agraha karane lagA / gurudeva ne kahA : yaha Asana hamAre lie anucita haiM / gurudeva ! Apa hI isa rAjya ke svAmI ho... yaha rAjya svIkAra kara mujhe kRtArtha kare / ' hameM rAjya se kucha bhI prayojana nahIM hai....' AcAryazrI ne kahA : Apake upakAra ke RNa ko meM kaise vApasa lauTA sakatA hU~ ? gurudeva ne kahA- ' - 'jaina dharma kI unnati karo / " kumArapAla ne hAtha jor3akara gurudeva kI AjJA ko zirodhArya kI aura gurudeva zrI ko pratidina dharma sunAne ke lie rAjasabhA meM Ane ke lie prArthanA kI / kumArapAla kI icchAnusAra AcArya zrI pratidina rAjasabhA meM Akara dharma kA upadeza dene lage / AcArya zrI kI amRtavANI ko sunakara kumArapAla mahArAjA ke hRdaya meM dina pratidina dharma ke prati zraddhA bar3hane lagI / mA~ sAdhvIjI hemacandrAcArya jI kI mA~ sAdhvIjI pravartinI zrI pAhinIjI kA svAsthya dina-pratidina gira rahA thA ... phira bhI usakI samAdhi atyanta hI anumodanIya thI / hemacandrAcAryajI apanI mAtA ko samAdhi dene ke lie samAdhi dAyaka jina vacanoM kA zravaNa karAyA / anya zrAvaka zrAvikA ne sAdhvIjI pAhinI ke nimitta aneka vibha puNyakarma kahe aura usa samaya kalikAla sarvajJa hemacandrAcArya jI ne bhI apanI mA~ sAdhI kI samAdhi ke lie tIna lAkha navIna zloka racanA karane kA puNyakarma kahA / mA~ sAdhvI ke mukha para prasannatA chA gaI aura atyanta hI samAdhipUrvaka usane isa nazvara deha kA tyAga kara diyA | jIvadayA kA upadeza hemacandrAcArya jI ko amRtamayavANI aura upadeza ko sunakara kumArapAla ne jIvana bhara ke lie madya - mAMsa- zikAra Adi sAtoM vyasanoM kA tyAga kara diyA / kumArapAla ne kahA 'bhagavaMta ! ApakA mere Upara jo upakAra haiM usake RNa ko dUra karane ke lie mujhe AjJA dIjie / hemacandrAcAryajI ne kahA, rAjan ! yadi tere dila meM mere prati bhakti haiM to ina tInoM bAtoM kA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAlana karo 1. prANI mAtra ke vadha ko banda karAkara sarva jIvoM ko abhayadAna do| 2. prajA ko adhogati se bacAne ke lie juA~, madya, mAMsa zikAra Adi para pratibandha lgaao| 3. bhagavAn mahAvIra kI AjJAoM kA pAlana kara unakA pracAra karo ! kumArapAlane hemacandrAcArya jI kI ina sabhI AjJAoM ko zirodhArya kI aura apane vizAla rAjya meM jIva hiMsA niSedha kA pharamAna nikAlA aura sabhI prajAjanoM ko Adeza diyA ki koI bhI vyakti kisI bhI niraparAdhI jIva kI hiMsA na kare / / hemacandrAcArya zrI kI upadezavANI kA zravaNa kara aThAraha dezoM meM jIva dayA kA pAlana hone lgaa| kumArapAla kI AzA thI ki koI bhI vyakti bAtacIta ke daurAna bhI hiMsaka zabdo kA prayoga na kreN| AcArya jI kI vANI meM eka jAduI prabhAva thA / niHsvArthabhAva se yukta unakI amRtasama dharmadezanA kA zravaNa kara prajAjana svecchA se hI hiMsA Adi pApoM kA tyAga karane lage aura sarvatra prajAjanoM ke bIca prema-maitrI-sneha aura audArya kA bAtAvaraNa banane lgaa| saikar3o varSoM ke bAda bhI...Aja/vartamAna meM bhI gujarAta kI prajA ke janajIvana. meM ahiMsA va jIvadayA ke jo saMskAra dikhAI dete haiM, una saMskAroM ke bIjAropaNa meM kalikAla sarvajJa AcArya bhagavaMta aura kumArapAla mahArAjA kA bahuta bar3A yogadAna rahA hai / kumArapAla mahArAjA kI AjJA se aThAraha rAjyoM meM sabhI kallakhAne banda ho gae aura hiMsA kA vyavasAya karane bAloM ko anya rojagAra bhI diyA gayA / eka bAra navarAtri ke dinoM meM kuladevI ke pUjAriyo ne Akara kahA, 'rAjan kuladevI ko prativarSa navarAtri se bhaisoM kA balidAna diyA jAtA hai, ataH kRpayA Apa inakI vyavasthA kiijie|' kumArapAla ne jAkara hemacandrAcArya jI se bAta kI / AcAryazrIne kahA, deva/deSI kabhI kavalAhAra nahIM karate haiM to phira mAMsa bhakSaNa kI to bAta hI kahA~ ? niraparAdhI jIvoM kI hatyA karane se pUjArI kevala apanA svArtha siddha karate haiM / kumArapAla ne bhaisoM kA balidAna dene se inakAra kara diyA aura isake badale meM kumArapAla ne jIMde 700 meM se devI ke mandira meM rakhavA die aura bAhara se dvAra banda kara diyA / dUsare dina mandira kholA gayA...to ve pazu vaise hI zAMta khaDe the / devI ne kisI bhI pazu kA bhakSaNa nahIM kiyA thaa| gusse meM Akara kumArapAla ne una pUjAriyoM ko bAMTA aura kuladevI kI sugaMdhI dhUpa, puSpa Adi se pUjA kii| Aso zuklA dazamI ke dina jaba kumArapAla dhyAna meM baiThA thA taba kaMTakezvarI devA prakaTa haI ora usane kahA, maiM kuladevI hU~'...tUne pazuoM kA balidAna banda kyoM kara diyA ?'
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 kumArapAla ne kahA, satya to dayAmaya dharma hai / hiMsA se dharma nahIM kintu pApa hotA | kruddha hokara devI ne usake zarIra para trizula kA prahAra kiyA.... jisase kumArapAla ke zarIra meM ko roga phaila gayA... phira bhI kumArapAla apane nizcaya se calita nahIM hue / kintu unheM loga meM dharma kI niMdA kA bhaya lagA / udayana mantrI hemacandrAcAryajI ke pAsa AyA aura usane saba ghaTanA kaha dI / hemacandrAcArya jIne mantrita jala diyA jisake chaMTakAva ke sAtha kumArapAla punaH nIrogI vana gae / - sAdharmika uddhAra kI preraNA eka bAra hemacandrAcAryajI kA pATaNa meM bhavya nagara praveza thA / usa samaya hemacandrAcArya jI eka khAdI kI halkI cAdara (kapaDA) pahane hue the / kumArapAla ne jaba yaha dekhA to use baDA kheda huA / usane kahA, 'gurudeva ! Apa isa zubha prasaMga para halkI cAdara kyoM oDhe hue ho ? isameM merA aura ApakA apamAna najara AtA hai / AcAryazrI ne kahA, 'rAjan ! yaha cAdara to mujhe amuka gA~va ke zrAvaka ne bhakti pUrvaka bahorAI / usakI sthiti sAmAnya haiM.. . ata: vaha kImati vastra kaise bahorA sakegA ? rAjan ! tere zAsana meM sAdharmikoM kI aisI sthiti hai, isakA tujhe khyAla rakhanA cAhiye / ' kumArapAla ke lie eka saMketa hI paryApta thA / usI samaya kumArapAla ne sAdharmikoM ke uddhAra kI pratijJA kI / aura usane apane jIvana meM sAdharmikoM ke uddhAra ke lie bahuta prayatna kiye / hemacandrAcArya jI ke upadeza ko sunakara kumArapAla mahArAja zatruMjaya aura giranAra mahAtIrtha kA bhavya cha' rI pAlita saMgha nikAlA thA aura isa saMgha ke dvArA mArga meM Ae aneka jina mandira Adi kA jIrNoddhAra kiyA thA / eka bAra kumArapAla ke dila meM apane pUrvabhava ko jAnane kI jijJAsA paidA huI, usane apanI bhAvanA hemacandrAcArya jI ke samakSa abhivyakta kI / hemacandrAcArya jI ne sarasvatI nadI ke kinAre sarasvatI kI sAdhanA kara kumArapAla ke pUrva bhava ko jAnA aura kumArapAla ko kahA / 'maiM pUrva bhava meM jayatAka nAma kA DAkU thA... aura paramAtmA kI 18 puSpoM se kI gaI pUjA ke phala svarUpa hI maiM 18 deza kA samrAT banA hU~ / yaha jAnakara kumArapAla ke dila meM paramAtmA ke prati adbhuta bhakti bhAva jAgRta huA aura usane prabhu se prArthanA kI-- jinadharma vinirmukto mA bhuvaM cakravartyapi / syAM ceTospi daridro'pi jinadharmAdhivAsitaH // he prabhu ! ApakI bhakti ke phala svarUpa AgAmIbhava meM jina dharma se yukta dAsa va daridra ke ghara janma lenA maMjUra haiM kintu jinadharma se rahita cakrabartI kA pada bhI mujhe nahIM cAhiye / hemacandrAcAryajI ke sadupadeza se kumArapAlane apane jIvana meM zrAvaka ke bAraha vrata aMgIkAra kie
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 aura cAturmAsa kAla daramyAna to usane vizeSa niyama aMgIkAra kie-- 1. cAra mAsa taka niyamita ekAzanA kA tapa 2, cAra mAsa taka vanaspati (hariyAlI) kA tyAga / 3. cAra mAsa taka 5 vigaI kA tyAga 4. cAra mAsa taka brahmacarya kA pAlana 5. cAra mAsa taka nagara bAhara nahIM jaan|| daivI camatkAra kumArapAla ke vividha niyama grahaNa ko sunakara eka bAra turkistAna ke samrATa ne kumArapAla ke rAjya upara AkramaNa karane kI taiyArI kara dI / kumArapAla mahArAjA hemacandrAcArya jI ke sAnidhya meM dharmacarcA kara rahe the / dUta ne Akara zatrarAjA ke Agamana ke samAcAra die / kumArapAla ke lie samasyA khar3I ho gaI / eka ora prajA ke rakSaNa kA prazna aura dUsarI ora vrata-rakSaNa kA prazna / ____ kumArapAla ko duvidhA meM dekha hemacandrAcArya jI ne kahA 'rAjan ! ciMtA kyoM karate haiM ? jo dhama ke prati samarpita rahatA haiM-dharma usakI rakSA karatA hai| usI samaya hemacandrAcAryajIne dhyAna lagAyA aura devI prabhAva se yavana samrAT kA palAMga AkAza mArga se ur3akara kumArapAla ke sAmane A gayA / thor3I hI dera bAda yavana samrAT kI A~kha khulI / apane Apako zatru rAjA ke samakSa dekhakara ghabarA gyaa| aMta meM kumArapAlane use apane deza meM jIva dayA se pAlana kI zarta para mukta kara diyA / ' kumArapAla dvArA vyAkaraNa kA abhyAsa eka bAra kisI kabi ne Akara kumArapAla kI stuti kI / stuti sunakara kumArapAla prasanna hokara bole 'rAjA ko megha kI upamyA acchI dI hai / rAjA ke isa bAkya ko sunakara kapardI mantrI ne zarma ke apanA muha nIcA kara dIyA / kumArapAla ne isakA kAraNa pUchA / mantrI ne kahA, 'vyAkaraNa nahIM par3hane ke kAraNa zabdoM ke azuddha prayoga se dezAMtara meM apakIti hogI ... isa zarma se maiMne sira nIcA kara diyA / isa ghaTanA ke bAda kumArapAla ne saMskRta vyAkaraNa sIkhane kA dRr3ha saMkalpa kiyA aura AcArya zrI ke zubhAziSa ko prApta kara usane eka hI varSa meM 'siddha hema vyAkaraNa', kA abhyAsa kara liyA....aura usake bAda to unhoMne saMskRta bhASA meM paramAtmA kI bhAvavAhI stutiyA~ bhI rcii| hemacandrAcArya jI kI upadeza vANI se kumArapAla ne apane jIvana meM
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 1400 tAraMgA Adi sthalameM navIna jinamaMdiroM kA nirmANa karAyAM / 2. aThAraha deza meM jIva dayA kA pAlana karAyAM / . 3. 16000 jina maMdiroM kA uddhAra kraayaa| 4. prativarSa / karoDa ru. sAdharmika kI bhakti meM kharca kiyA / 5. 21 jJAna bhaNDAra banavAe~ / 6, aputriyoM ke dhana kA tyAga kiyA / 7. saMpUrNa rAjya meM se sAta vyasanoM ko deza nikAlA diyA / sAhitya racanA : kalikAlasarvajJa hemacandrAcAryajI ne sva-para kalyANa ke liya apane jIvanakAla meM sADe tIna karoDa zloka pramANa sAhitya kI racanA kI hai| durbhAgya se ajayapAla Adi duSTa zAsakoM ne usa amUlya mahAnidhi ko atyadhika kSati pahu~cAI...jisake phala svarUpa hama AcAryazrI kI pUrNa sAhitya saMpadA ko prApta na kara sake...kira bhI jo kucha unakA sAhitya vidyamAna haiM...vaha sAhitya jagata meM eka gauravapUrNa sthAna liye hue hai / pracalita/paricita sAhitya kA alya paricaya yahA~ diyA jA rahA haiM___ 1. 'siddhahemacandrazabdAnuzAsana'-mUla saMskRta sUtra 3566, prAkRta sUtra 1119, racanAkAla saMvata 1193. 2. siddha hemacandra laghuvRtti-6000 zloka pramANa, 3. siddhahemacandra vRhadavRtti (tattvaprakAzikA) 18000 zloka pramANa. 4. siddhahemacandra bRhannyAsa-84000 zloka pramANa (jo AMzika rUpa se upalabdha hai / ) 5. liMgAnuzAsana-zabdoM ke liMga saMbaMdhI vistRta jAnakArI kA saMgraha-grantha. 6. liMgAnuzAsana-vRtti-liMgAnuzAsana ke mUla 138 zlokoM para 3684 iloka pramANa vistRtaTIkA 7. uNAdigaNa pAThavRtti-uNAdi sUtroM para 3250 zloka pramANa TIkA / 8. dhAtupArAyaNa-dhAtu pATha para vistRta TIkA-5600 zloka pramANa. 9. prAkRta vyAkaraNa TIkA zaurasenI, mAgadhI, pizAcI, culikA pizAcI tathA apabhraMza Adi chaha bhASAoM ke sUtroM para TIkA. 10. abhidhAna ciMtAmaNI kozavRtti-abhidhAna ciMtAmaNI eka vistRta zabda koSa hai / usake 1441 zlokoM para 10000 zloka pramANa vistRta TIkA hai / 11. anekArthasaMgraha-1829 zloka pramANa 12. nighaMTu zeSa-396 zloka pramANa hai / 13. dezI nAmamAlA-yaha 3500 zloka pramANa hai / 14. kAvyAnuzAsana-alaMkAra aura viveka vRttivyukta.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. dvayAzraya mahAkAvya-saMskRta vyAkaraNa ke sUtroM ke prayoga ke sAtha sAtha isameM caulakyavaMza kA vistRta varNana hai| prAkRtadvayAzraya meM prAkRta sUtroM ke prayoga ke sAtha kumArapAla ke caritra kA saMdara varNana hai / 16. chaMdonuzAsana-764 zloka pramANa isa graMtha meM chaMda saMbaMdhI vistRta jAnakArI hai.| 17. triSaSThI zalAkA puruSa caritra-isa graMtha meM caubIsa tIrthakara, bAraha cakravartI, 9 baladeva, 9 vAsudeba aura 9 prati vAsudeva ke caritroM kA vistRta varNana hai / yaha pratha 36000 zloka pramANa hai| 18. pariziSTa parva : isameM bhagavAna mahAvIra se lekara vajrasvAmI taka ke jaina . itihAsa kA bhavya varNana hai / yaha graMtha 3500 zloka pramANa hai / 19. anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA-32 zloka pramANa isa gratha meM AcAryazrI ne jaina darzana kI mAnyatAoM kA suMdara saMkalana kiyA haiM / isa patha para nAgendugacchIya AcAryazrI malliSeNa sUrijI ma. ne 3000 zloka pramANa syAdvAdamaMjarI nAmaka TIkA racI hai| 20. ayoga vyacchedadvAtriMzikA-32 zloka pramANa isameM mahAvIradeva kI stuti hai| 21. pramANa mImAMsA-jo apUrNamAtrA meM upalabdha hai / . 22. vItarAga stotra-189 zloka pramANa isa grantha meM vItarAga ke bAstavika svarUpa kA bahuta hI sundara varNana kiyA hai| 23. yoga zAstra-isa grantha meM yoga ke svarUpa kA bahuta hI mArmika zailI se varNana kiyA gayA hai / 12 prakAza meM vibhakta isa grantha para AcAryazrI ne 12570 zloka pramANa atyantahI vistRta TIkA kI racanA kI hai / isa kA aparanAma adhyAtmopaniSat hai / 24. mahAdeva stotra-44 zlokapramANa isa grantha meM 'mahAdeva' ke svarUpa kA varNana hai / isake sivAya AcAryazrIne saptasaMdhAna mahAkAvya, dvAtriMzadvAtriMzikA, arhannIti Adi aneka grantho kI bhI racanA kI hai / siddhahema vyAkaraNa kI upayogitA :-apane mAnasika vicAroM ko abhivyakta karane ke lie hameM kisI na kisI 'bhASA' Language kA avalaMbana lenA paDatA haiM aura usa bhASA ke sahI prayoga ke lie usa 'bhASA' ke vyAkaraNa ko jAnanA atyanta hI anivArya hai / ___ saMskRta yaha deva vANI (bhASA) hai / adhikAMzataH anya bhASAoM kI utpatti kA AdhAra saMskRta bhASA hI hai / saMskRta vidvabhogya bhASA hai / pUrvakAlika mahApuruSoM ne apane vicAroM ko abhivyakta karane ke lie isa bhASA kA bhI ThIka TIka avalaMbana liyA hai| Astika darzanakAroM ke adhikAMza grantha isI bhASA meM upalabdha hai| una mahApuruSoM kI amUlya nidhi ke bodha ke lie bhASA kA jJAna atyanta hI anivArya hai| zAstra ko yadi nidhi kI upamA dI jAya to vyAkaraNa ko cAbI kI upamA denA hI yogya hogA !
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisI ne ThIka hI kahA haiM_ 'vyAkaraNAt padasiddhiH padasiddherartha nirNayo bhavati / arthAt tattvajJAnam , tattvajJAnAt paraM zreyaH / / arthaH- vyAkaraNa se pada kI siddhi hotI hai / padasiddhi se artha kA nirNaya hotA hai / arthanirNaya se tattvajJAna kI prApti hotI haiM aura tattvajJAna se paramazreya (mokSa) kI prApti hotI hai / ' isa prakAra isa vyAkaraNa ke bodha kA anaMtara phala padaM siddhi aura paraMpara phala mokSa kI prApti hai| saMskRta sAhitya ke bodha ke lie saMskRta vyAkaraNa kA bodha anivArya hai| saMskRta vyAkaraNa bhI adhika saMkhyA meM upalabdha haiM, parantu hameM jo vizeSatAe~ siddha haimavyAkaraNa meM dekhane ko milatI haiM, vaha zAyada hI anyatra mila skegii| - isa vyAkaraNa kI zuddhatA, saralatA aura sAMgopAMgatA ko dekhakara hI tatkAlika vidvAn ne gAyA hogA bhAtaH ! saMvRNu pANini pralapitaM kAtaMtrakanthA vRthA, mA kArSIH kaTuzAkaTAyana vaca: kSudreNacAndreNa kim ? kiM kaNThAbharaNAdibhirbaTharayasyAtmAnamanyairapi, zrUyante yadi tAvadarthamadhurA zrIsiddha hemoktayaH / / 9 / / (prabaMdha ciMtAmaNI) artha : are bhAI ! yadi zrI siddha hema vyAkaraNa ke artha madhura vacana sunAI de rahe hai...to phira pANini ke pralApa ko roka de, kAtaMtra kI kathA ko vyartha mAna, zAkaTAyana ke kaTuvacana kA uccAra mata kara, alpa pramANavAle cAndra vyAkaraNa se bhI kyA matalaba hai ? aura kanThAbharaNa Adi anya vyAkaraNoM se bhI apane Apako jaDa kyoM banAte ho ? . siddhahema vyAkaraNa kI apanI maulika vizeSatAe~ haiM 1. sUtra racanA atyanta hI sarala hai| 2. bhinna bhinna viSayoM ke anusAra bhinna prakaraNa kie gae hai, jisase tatsambandhI viSaya ko jAnakArI usI prakaraNa se ho jAtI hai / .. 3. sUtroM ko saMkSipta karane ke lie aneka saMjJAe~ kI gaI hai / una saMjJAoM ko samajha lene ke bAda AgAmI viSaya ko samajhane meM derI nahIM lagatI hai| 4. pANini vyAkaraNa kI saMjJAe~ durgama aura kliSTa haiM, jaba ki siddha hema kI saMjJAe atyanta sarala aura suvAcya hai|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. zrImada hemacandrAcAryajI ne vyAkaraNa ke pAMcoM aMgoM kI racanA svayaM hI kI hai| sUtrapATha, uNAdigaNasUtra liMgAnuzAsana, hemadhAtupArAyaNa aura gaNapATha kI racanA karake hemacandrAcAryajI ne vyAkaraNa ko paripUrNa banA diyA hai| 6. vyAkaraNa ke samasta sUtroM ke Practical prayoga rUpa 'dvayAzraya mahAkAvya' kI bhI racanA karake hemacandrAcAryajI ne eka bhagIratha kArya kiyA hai / 'siddhahemacandra zabdAnuzAsanam' para viracita anya TIkA grantha : grantha kartA zlokapramANa 1. laghunyAsa A. rAmacandrasUri 53000 2. laghunyAsa A. dharmaghoSasUri 9000 3. katicid durgapadavyAkhyA A. devendra sUri 4. nyAsoddhAra A. kanakaprabhasUri 5. haimalaghuvRtti zrI kAkalakAyastha 6. haimavRhadvRtti iNDikA zrI saubhAgyasAgara 7. haima vyAkaraNa iNDhikA zrI vinayacandra 8. haima (prAkRta) vyAkaraNa dUnDhikA zrI udayasaubhAgyagaNi 9. haima laghuvRtti daNDikA zrI munizekhara 10. haima avacUri zrI dhanacandra 11. haimacatuSkapAdavRtti zrI udayasAgara 12. haimavyAkaraNa dIpikA zrI jinasAgara 13. haimavyAkaraNavRhad avacUrNi zrI amaracandrasUri 14. haima vyAkaraNa avacUri ajJAtakartRka 15. ,, , , zrI ratnazekharasUri 16. prAkRtadIpikA zrI haribhadrasUri 17. prAkRta avacUri zrI hariprabhasUri 18. haimadurgapadaprabodha zrI vallabha pAThaka 19. haimakArakasamuccaya zrI prabhasUri 20. haimavRttiH 21. AkhyAtavRttiH A.. naMdasUri laghutAmUni: kalikAla sarvajJa AcAryadeba zrImadhemacandrasUrijI ma. prakAMDa vidvAn hone para bhI laghutA-namratA kI sAkSAt mUrti the| ayogavyavaccheda dvAtriMzikA meM ve kahate haiM kva siddhasenastutayo mahArthA, azikSitAlApakalA kva caiSA /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 artha :- azikSita ke AlApa tulya kahA~ merI stutiyA~ aura kahA~ AcArya siddhasena kI artha gaMbhIra stutiyA~ ___ eka bAra kumArapAla ke sAtha hemacandrAcAryajI zatrujaya tIrtha para dAdA ke darzana ke lie gae aura prabhu ke darzana ke sAtha hI unhoMne mahAkavi dhanapAla viracita 'RSabha paMcAzikA' dvArA prabhu kI stuti kI / bAda meM kumArapAla ne pUchA,' prabhu ! Apa to svayaM kavi ho phira apanI stutiyA~ kyoM nahIM bole 1 namratAmUrti AcAryazrI ne kahA. mahAkavi dhanapAla kI ye stutiyA~ sadbhaktigarbhita hai / aisI stutiyoM kI racanA kI tAkata mujha meM kahA~ hai ? svargagamana zrImad hemacandrAcAryajI eka mahAn yogIpuruSa the; sAhityakAra the ... sAkSAt sarasvatI putra the... mahAkavi the... jinazAsana ke bejoDa prabhAvaka the.... aura sacamuca hI ve 'kalikAla sarvajJa' the| AcAryazrI ke vidyamAna granthoM kA avalokana kara pAzcAtya vidvAn AcAryazrI ko Ocecn of .Knowledge 'jJAna ke mahAsAgara' kahate hai / * siddharAja aura kumArapAla jaise nRpatiyoM ko pratibodha kara.... lAkho nara-nAriyoM ko jinazAsana kA rasika banAkara.. 84 varSa ke dIrghAyuSya ko pUrNakara siddhasvarUpa ke dhyAna meM magna banakara AcAryazrI ne saMvat 1229 meM apane deha kA tyAga kara diyA / AcAryazrI ke svargagamana se kumArapAla aura prajAjanoM ko atyanta hI AghAta lagA / kumArapAla ke lie to yaha virahavedanA asahya thI / AcAryazrI ke svargagamana ke chaha mAsa vAda kumArapAla ne bhI samAdhipUrvaka apanA deha choDa diyA /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhi-patra tat azuddha camatkAri prazaddhi niSadhaH niSadhAt vizeSa wrs. dhuTi bhavati vilApaH vuT . dhuT 9 zuddhi peja paMkti sandhipratiSedho 67 17 pratiSedha '73 13 [5-1-32] 73. 18 ka)(pphalati saptamI 82 20 iti De tarati syAdyAkSiptasya 93 6 mAdIyate vizeSeNa luptAyA 96 22 vedapAThena 110 hU-tU-gonnI 110 dhenUH 115 6 anyAdyabhISTau 120 3 zabdasyAnena 121 19 / / bhAvyam 122 15 prApnoti 123 20 kvassa0 126 1 svarasya . 127 27 vyAkhyeyam 128 8 vyaJjanAntAd 128 13 kata 132 19, 21 dvitIyo'dhyAyaH 9 kAna syo samAsAdebha saphala prApnAti vyA tyA nibadhaH hU-pU-go prathamo'dhyAyaH azuddhi zuddha pRSTha paMkti sandhipratiSadho cabhatkArakAri 1 20 / pratiSadha prajJarddhi tA niSedhaH 2 11, 15 [5-1-35] niSedhAtU ka) (pphalati 2 13.16 1) (kalAta vizeSa sa mI ghuTi iti bhavati 5 20 ta-ti vilopa 5 28 syAdyAkSisya mAdAyate udare vizeSaNa kAla lu yA syau 17 28 vedapAna samAsAderbha 24 22 sakala dhenU prApnoti 38 11 anyAdyabhASTau vyAvRttyA 43 16 zabdasyAnenaM niSedhaH bhAvyA oSTho prApnAti zvAdibhyaH 46 12 kvasva. avivakSitArtha 50 25 svarasba A Aryebhya 51 24 vyAkhyeya 7--2-126 vyajanAntATa 52 11 tasmAt 53 27 kata syAt 53 25 grahaNAd 'vayavAvayavi 59 27 yama "puMsa:" iyosi / 2-3-3 naivam niSadhe ASTho zrAdibhya avivakSirtha A Aryabhya 7-2-16 tasmA . syA / grahaNAda 'vayavAkyavi "puMsaH" yam iyosi 141 12 142 26 puruSa puruSe nevam niSedhe
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNa 300 25 tada tat kAryA syAtA gA sat . SaNoti 23 RSi How azuddhi .. zuddhi peja paMkti azuddhi zuddhi peja paMkti bjaJjanAdau vyaJjanAdau 163 3 lakSaNa vijJAdiha vijJAnAdiha 164 5 vighAnA vidhAnAt 303 23 dhota dhAto tvA svAd tat 178 9 syA syAt . 179 30 vA vAt 304 15 kAryam 181 2 pitaH pitu: 310. 20 syAtAm 181 payudAsatvA payudAsatvAd 326 1 athA'vuDityatra athA'dhuDityatra 204 gAH 329 23 213 SuNoti 330 12 dRzigrahaNA dRzigrahaNAda 217 1 vyaJjanA byaJjanAd rAbharaNa rAbharaNaiH 228 22 haNyate haNyate 348 6 praptAyAM prAptAyAM 232 2 STiva SThiva 351 19, 21, satyameta satyametat 247 10 yogA yogAt 247 12 calA calI 352 16 kAlaka kAlakam 247 14 Rcchi 354 27 niSadhAt niSedhAt 248 3 354 28 cArAdimataH cakSurAdimataH 252 17 prApjAti prApnoti 358 6 sattavyA sartavyAH 263 21 khara khura 366 16 dhAtubhedA . dhAtubhedAt 278 28 mRdvA mRdvI 376 23 syAt vaNaH varNaH 390 2 sa mI saptamI 282 21 gaurAdi gaurAdi 406 12 adhikara adhikaraNe 283 7 svA 414 13 sa mI saptamI 287 7, 13 tRtIyo'dhyAyaH vivakSayAM vivakSAyAM 290 16 bhaktvA bhuktvA 299 21 dhAtUpasargayo dhAtUpasargayoH 420 5 pradhAnA pradhAnAd 294 4 pratAyata pratIyata "zeSe" 294 7 dhAtupA dhAtupAThe 421 5 matyaha mityAha 295 6 tiSTatyAdayozcarabAro tiSTatyAdayazcatvAro ,, 7 sapannAdi saMpannAdi 297 11 dhAto dhAtoH , 20 caraNe caraNaH 297 kezAvI kevAzI 423 10 pratiSadha pratiSedhaH 298 mUlavibhUjAdayaH mUlavibhUjAditvAta ,, 16 nyasmita nyasmin 298 7 kevalamAlIyate kevamAlIyate , 26 prati dhA pratiSedhA 300 . 5-3-110 5-3-56 429 24 bhidhAna bhidhAnaM 300 23 "vizeNaNasarvAdi' "vizeSaNasarvAdi 434 24 rAza 300 24 3-1-50 3-1-150 syA svo
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddhi zuddhi peja paMkti - azuddhi zuddha peja paMkti prAdipUrva prAdipUrve 438 24 2-2-106 2-2-116 nyAyA nyAyAt .. 441 7 . . 1-4-59 3-2-6 503 28 prathamokta prathamoktam 444 3 tulavale tulvalAdayaH 504 31 samudAyasyavAyaM samudAyasyaivAyaM 456 23 4-2-114 niSadha niSedha 2-2-61 4-4-40 550 25 pratiSadha pratiSedha 458 25 zolamasya zIlasya 552 3 459 14 5-3-92 6-2-26 566 14 apapArdham apArdham 461 6 7-1-155 7-1-45 566 27 'krutasaMpadAdibhyaH' 'kutasaMpadAdayaH' 462 4 paJcamirgAmiH paJcabhirgArgIbhiH 568 28. 'nera' sakhyAsamAhAre saMkhyAsamAhAre , 19 570 13 6-1-123 6-1-113 3-1-99 3-1-28 prazAdibhyo'N prajJAdyaNa 586 21 sugamauvetti sugamaiveti 468 22 dIrghapratidhAt dIrghapratiSedhAt 588 10 'ghamirlahanIya zvabhilehanIya , 25 padabhAvobhAvAla- yadabhAvobhAvA- . 3-4-11 5-1-11 kSaNam lakSaNam 482 25
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa apanI viziSTa dezanA-labdhi ke dvArA janamAnasa meM jame hue mithyAtvarUpI pizAca ko dUra, bhagAnevAle apane bAhya aura abhyaMtara virAT-vyaktitva ke dvArA janamana ke ghaTa-ghaTa meM jinazAsana ke prati adbhutarAga pragaTAnevAle hajAro ke tAraNahAra...vyAkhyAna vAcaspati jinazAsana prabhAvaka, gacchAdhipati AcArya deva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAja! - Apake kara kamalo meM yaha graMtha samarpita karate hue hameM atyaMta hI AnaMdAnubhava ho rahA haiM. kyoMki . Apa kI kRpAdRSTi se yaha kaThina kArya bhI sugama ho pAyA haiM / ApakI kRpA kA yaha phala Apako hI hama samarpita karate haiN| muni vanasena vijaya muni ratnasena vijaya ON OR MORE DEORIA
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka kI kalama se... kiJcid vaktavyam granthakAra kA saMkSipta paricaya prathamo'dhyAyaH prathamapAdaH 'dvitIyapAdaH tRtIyapAdaH caturtha pAdaH dvitIyo'dhyAyaH prathamapAdaH dvitIyapAdaH tRtIyapAdaH caturthapAdaH tRtIyo'dhyAyaH prathamapAdaH dvitIyapAda: anukramaNikA pRSTha, 3 4 7 1 35 55 88 137 209 301 356 418 544
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||grh // // anantalabdhinidhAnAya zrIgautamasvAmine namaH // // zrImad dAna-prema-rAmacandra bhadraGkarasadgurubhyo namaH // kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNItaM // zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam // ( svopajJatattvaprakAzikAbhidhabRhadavatti-manISikanakaprabhaviracita nyAsasArasamuddhAra (laghunyAsa) saMvalitam ) [ tatra prathamo'dhyAyaH ] atha svopajJatattvaprakAzikAbhidhA bRhadvRttiH-- praNamya paramAtmAnaM zreyaHzabdAnuzAsanam / prAcAryahemacandreNa smRtvA kiJcit prakAzyate // 1010 ahaM // 1. 1. 1 // aha~ityetadakSaram,paramezvarasya parameSThino vAcakam,siddhacakrasyAdibIjam, sakalAgamopaniSadabhUtam, azeSavighnavighAtanighnam, akhiladRSTAdRSTaphalasaMkalpakalpadrumopamam, prAzAstrAdhyayanAdhyApanAvadhi praNidheyam / praNidhAnaM cAnenA''tmanaH sarvataH saMbhedastadabhidheyena cAbhedaH / vayamapi caitacchAstrArambhe prariNa-15 dadhmahe / ayameva hi tAttviko namaskAra iti / / 1 / / atha nyAsasArasamuddhAraH - praNamya kevlaalokaavlokitjgttrym| jinezaM zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane // 1 // zabdavidyAvidAM vandyodayacandropadezataH / nyAsataH katiciddurgapadavyAkhyA'bhidhIyate // 2 // praNamyetyAdi-iha niHzeSazemuSIsamunmeSanimitAnekavidvajjanamanazcamatkArizAstra-20 nikaravismApitavizadapraddhimahaddhikAnekasUriH niSpratimapratibhAsaMbhArApahastitatridazasUriH zrIkumArapAlakSmApAlapratibodhavidhAnanikhilakSoNimaNDalAbhayapradAnaprabhRtisaMkhyAtikrAntaprabhAvanAnirmANasmRtigocarasaMcariSNukRtacirantanavairasvAmyAdipravarasUriH sugRhItanAmadheyaH
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1 sU0 1.] zrIhemacandrasUrinibiDaja DimagrastaM samastamapi vizvamavalokya tadanukampAparItacetAH zabdAnuzAsanaM kartu kAmaH prathamaM maGgalArthamabhidheyAdipratipAdanArthaM ceSTadevatAnamaskAramAha-praraNamyeti nanuprayogo'yaM bhAve karmaNa vA ? ucyate - bhAve eva / tarhi kathaM paramAtmAnamiti karma ? ucyate 2] bRhadvRtti- lavanyAsa saMvalite sakarmakAraNAmutpannastyAdirbhAtravivakSayA / zrapAkaroti karmArthaM svabhAvAnna punaH kRtaH / / 3 / / 5 natvetyanenApi sidhyati kiM prakAreNa ? prakAro mAnasikaM dyotayati upahAsanamaskAraM ca nirAkaroti namasyaM tat sakhi ! prema ghaNTArasitasodaram / kramakrazimaniHsAramArambhaguruDambaram | 4 || ityAdivat / parameti - paramAtmAnamityatra "karmariNa kRtaH " [ 2. 2. 83. ] iti SaSThI prApnoti, 10 paraM " tRnnudantA0 ' [ 2. 2. 60. ] iti niSedhaH / zreya iti "prazasyasya zra:" [ 7. 4. 34 ] iti zrAdezavidhAnabalAt kriyAzabdatvenAguraNAGgAdapi prazasyazabdAdIyas / " naikasvarasya " [ 7. 4. 44. ] iti niSedhAt " tryantyasvarAde0 ' [ 7. 4. 43. ] nAntyasvarAdilopaH / "avarNevarNasya" [ 7. 4.68 ] ityapi na pravartate / "tryantyasvarAderanekasvarasya" [ 7. 4. 43. ] ityekayogenaiva siddha pRthagyogakaraNamasyApi bAdhanArthamiti / zabdAnu- 15 zAsanamiti zratra kathaM SaSThIsamAsaH "tRtIyAyAm" [ 3. 1.4 ] iti niSedhAt ? satyampratyAsatti - nyAyena yasya kRtpratyayasyApekSayA SaSThI yadi tadapekSayaiva tRtIyA syAt, atra tu prakAzyata ityasyApekSayA tRtIyA, anuzAsanaityapekSayA ca SaSThIti na samAsaniSedhaH / zrAcAryeti zrAcaryate sevyate vinayArthamiti ghyaN 1; AcAre sAdhuH "tatra sAdhau" [ 7. 1. 15. ] iti ya: 2; AcArAn yAtIti, "kvacit" [ 5. 1. 171 ] iti20. Da: 3; AcArAnAcaSTe "riNaj bahulam " [ 3. 5. 42. ] ityanena Nij; AcArayatIti "zikyAsyADhya." [ uNA0 364 ] ityanena nipAtyate 4; AcArAn gRhNAti grAhayati vA "karmaNo'N" [5. 172.] pRSodarAditvAt sAdhuH 5 / kimapi cinoti kvip, kima: sarvavibhaktyantAn "cit canau" iti kiJciditi prakhaNDamavyayaM vA / maulo'rthaH pratIta eva / 25 atha pUrvArdhamAvRttyA vyAkhyAyate - param zrAtmAnaM ca praraNamya prahvIkRtya sAvadhAnIkRtyeti yogaH / kiviziSTaM param ? zreyaH zabdAnanuzAsayati zreyaH zabdAnuzAsanastam, kiviziSTaM cAtmAnam ? zreyaH zabdAnanuzAsti zreyaH zabdAnuzAsanastam ubhayatra " ramyAdibhyaH " [ 5. 3. 126. ] ityanaT / pUrvaM tAvad bauddhoktA atizayAH kathyante / paramAtmAnamityanena svArthasaMpattiH, svArthasaMpattyupAya lakSaraNazca dvau zreyaH zabdAnuzAsanamityanena 30 parArthasaMpattiH, parArthasaMpattyupAyalakSaNazca dvau labhyete / evaM sarvadarzanAnuyAyitvenAtizayA bhAvanIyAH / atra ca namaskAre catustriMzadatizaya saMgrAhakAtizayacatuSTayamadhye kaH kena
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH padenocyate sUcyate vA ityabhidhIyate-paramAtmAnamityanena pUjAtizayaH, ata eva "sanmahatparama." [3. 1. 107.] ityanena pUjAyAM samAsaH / dvitIyapAdena vacanAtizayaH, zreyAMzca 3 ekazeSe zreyAMsaH, te ca te zabdAzca tAnanuzAstIti vyutpattevaMcanAtizayaH / vacanAtizayazca na jJAnAtizayaM vineti vacanAtizayena jJAnAtizaya aakssipyte| jJAnAtizayazca nApAyApagamAtizayaM vineti tenApAyApagamAtizayA''kSepaH-apAyabhUtA hi rAgAdayasteSAmapagamaH sa 5 evAtizaya iti| ahamiti-arhati pUjAmityaham "aH" [ uNA0 2. ] ityaH / pRSodarAditvAt sAnunAsikatvam / ahamiti mAnto'pyasti nipAtaH / nanu ahamiti avyayaM svarAdau cAdau ca na dRSTam, tat kathamavyayaM? satyam--- iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyate / prayojanavazAdete nipAtyante pade pade // 5 // 10 . nanu ahamiti varNasamudAyatvAt kathamakSaram ? satyam-na kSarati na calati svasmAt svarUpAditi akSaram, tattvaM dhyeyaM paramabrahmati yAvat / vyAkhyAnaM tridhA syAt-svarUpAkhyAnam , abhidhA, tAtparya ceti / akSaramiti svarUpAkhyAnam / parameSThino vaackmitybhidhaa| siddhacakrasyAdibIjamiti tAtparyavyAkhyAnamiti / parameSThinaH paJcatata; zeSacatuSTayavyavacchedAyA''ha-paramezvarasyeti / catustrizadatizayarUpaparamaizvaryabhAjo jinasyetyarthaH / nanu yadyapi 15 parameSThIti sAmAnyaM padaM tathApi ahamiti bharaganAdarhanneva labhyate, kiM paramezvarasyetipadena ? satyam devatAnAM gurUNAM ca nAma nopapadaM vinA / uccarennaba jAyAyAH kathaJcinnAtmanastathA // 6 // iti / siddhati-siddhA vidyAsiddhAdayasteSAM cakramiva cakra tasya paJcabIjAni teSu ceda-20 mAdibIjam / sakaleti-sakalAH samastA ye AgamA laukikA lokottarAzca teSAmupaniSadbhUtaM rahasyabhUtam / nanu arhamityasyAhadvAcakatve sati kathaM laukikAgamAnAmupaniSadbhUtamidamiti ? satyam-sarvapArSadatvAcchabdAnuzAsanasya samagradarzanAnuyAyI namaskAro vAcyaH, ayaM cAhamapi tthaa| tathAhiprakAreNocyate viSNU rephe brahmA vyavasthitaH / hakAreNa haraH proktastadante paramaM padam // 7 // 25 iti zlokenAhaMzabdasya viSNu prabhRtidevatAtrayAbhidhAyitvena laukikAgameSvapi arhamiti padamupaniSadbhUtamityAveditaM bhavati / tadanta iti turIyapAdasyAyamarthaH-tasyAhaMzabdasyAnta uparitane bhAge paramaM padaM siddhizilArUpaM tadAkAratvAdanunAsikarUpA kalA'pi paramaM padamityuktam / nighnamiti-niyamena hanyate jJAyate pAratantryeNeti "sthAdibhyaH kaH" .82.] bAhulakAnapuMsakatvam / dRSTeti-dRSTaM rAjyAdi, adRSTaM svargAdi 130 prAzAstreti-pAGa abhividhau, sa ca zAstreNa saha saMbadhyate, avadhizabdastu maryAdAyAm, sa cAdhyayanAdhyApanAbhyAm ; tato'yamarthaH-zAstramabhivyApya ye adhyayanAdhyApane te maryAdIkRtya
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 2.] praNidheyamidamityarthaH / praNidhAnaM caturdhA-padastham, piNDastham, rUpastham, rUpAtItaM ceti / padasthamahaMpadasthasya, piNDasthaM zarIrasthasya, rUpasthaM pratimArUpasya, rUpAtItaM yogigamyamahato dhyAnamiti / eSvAdye dve zAstrArambhe saMbhavato nottare dve / anenAtmanaH sarvataH saMbhedaH ityakta padasthama / tadabhidheyenetyAdinA piNDasthamiti / vayamapIti-viziSTapraNidheya-prariNadhAnAdiguNaprakarSAdA''tmanyutkarSAdhAnAd guNabahutvenAtmano'pi tadabhinnatayA bahutvAd 5 vayamiti bahuvacanena nirdezaH / tAttvika iti-tattvameva "vinayAdibhya ikaraNa" [7. 2. 166.] tattvaM prayojanamasyeti vA / / 1 / / siddhi syAvAdAt // 1. 1. 2 // syAd ityavyayamanekAntadyotakam, tataH syAdvAdo'nekAntavAdaH, nityA- . nityAdyanekadharmazabalaikavastvabhyupagama iti yAvat / tata: siddhiniSpattiiiptarvA10 prakRtAnAM zabdAnAM veditavyA / ekasyaiva hi hrasva-dIrghAdividhayo'nekakAraka saMnipAtaH, sAmAnAdhikaraNyam, vizeSaNa-vizeSyabhAvAdayazca syAdvAdamantareNa nopapadyante / savArSadatvAcca zabdAnuzAsanasya sakaladarzanasamUhAtmakasyAdvAdasamAzrayaNamatiramaNIyam / yadavocAma stutiH--- anyo'nyapakSapratipakSabhAvAd yathA pare matsariNaH pravAdAH / nayAnazeSAnAvazeSamicchan na pakSapAto samayastathA te // 2 // [anyayogavyavacchedadvAtriMzikA-zlo0 30.] stutikAro'pyAha - nayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA ivahadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantapAryAH praNatA hitaiSiNaH / / 3 / / iti / 20 [ zrIsamantabhadrAcAryakRta-bRhatsvayambhUstotrAvalyAM zrIvimalanAthastotram-zlo0 65. ] athavA 'vAdAt' viviktazabdaprayogAt siddhiH' samyagjJAnaM tadvAreNa ca niHzreyasaM 'syAd' bhaved iti zabdAnuzAsanamidamArabhyata ityabhidhepaprapojanaparatayA'pIdaM vyAkhyeyam // 2 // 15 nyA0 sa0-piddhirityAdi-loke prasiddhasAdhUtvAnAM zabdAnAmanvAkhyAnArthamidaM25 zabdAnuzAsanamArabhyate / anvAkhyAnaM ca zabdAnAM prakRtyAdivibhAgena sAmAnya-vizeSavatA lakSaNena vyutpAdanam / tacca zabdArthasaMbandhamantareNa na saMbhavati / zabdArthasaMbandhasiddhizca syAdvAdAdhInA ityata aAha-siddhiH syAda dAt / dazadhA sUtrANi saMjJA-1 paribhASA-2 'dhikAra-3 vidhi-4 pratiSedha-5 niyama-6 vikalpa-7 samuccayA-8 'tidezA-6 'nuvAda-10
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 2.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH rUpANi / tatra "praudantAH svarAH" [ 1.1.4.] iti 1; "pratyayaH prakRtyAdaH" [7. 4. 115; ] iti 2; "buTi" [ 1. 4. 68. ] iti 3; "nAmyantasthAkavargAt" [ 2. 3. 15. ] iti 4; "na staM matvarthe" [1. 1. 23.] iti 5; "nAma sidayvya Jjane" [ 1. 1 21. ] iti 6; "sau navetau" [ 1.2.38. ] iti 7; "zaso'tA." [1. 4. 46.] iti 8; 'idito vA" [ 8. 4. 1. ] iti ; "tayoH samUhavacca bahuSu" [7. 3. 3. ] 5 ti 10 ityAdI ni sUtrANi pratyeka jJAtavyAni / eteSAM madhye idamadhikArasUtramAzAstraparisamApteH / syAdityavyayamiti-vibhaktyantAbhatvena svarAditvAd vA'nekAntaM dyotayati vAcakatvenetpaneka pantadyotakam / anekAntavAda iti-amati gacchati miNamiti "damyami0" [ uNA0 200. ] iti te'nto dharmaH, na eko'nekaH, aneko'nto'syAsAvanekAntaH tasya vadanaM yAthAtathyena pratipAdanan. taccAbhyupagatasyaiva bhavatIti / 10 nityAnityAdIti-pAdizabdAt sada-sadAtmakatva-sAmAnyavizeSAtmakatvA-'bhilApyAnabhilApyatvagrahaH / "nedhra ve" [ 6. 3. 17. ] iti tyaci nityam, ubhayAdyantAparicchinnasattAkaM vastu, tadviparItamanityam / AdIyate gRhyate'rtho'smAditi "upasargAd da: ki:" [ 5. 3. 87. ] iti ko Adi: / dharanti miNo dharmirUpatAmiti dharmA vastuparyAyAH, te ca sahabhuvaH sAmAnyAdayaH, kramabhuvazca navapurANAdayaH paryAyAH, dharmamantareNa dhamiraNaH svarUpa-15 nAzAta / zAmyati viruddhadharmaryagapatpariNatimapayAti "zameva ca vA" [ uraNA0 470. ] ityale zabalam / etyabhedaM gacchati "bhINzali." [uNA0 21.] iti ke ekam / vasanti sAmAnyavizeSarUpA dharmA asminniti "vaseNidvA" [ uNA0 774. ] iti tuni vastu / nityAnityAdibhira nekadharmaiH zabala yadekaM vastu tasyA'bhyupagamaH pramANAviruddho'GgIkAra, tata eva zabdAnAM siddhibhavati nAnyathetyata pAha-ekasyaiveti / tathAhi-yasyaiva varNasya hrasvatvaM 20 vidhIyate tasyaiva dIrghatvAdi, tasya ca sarvAtmanA nityatve pUrvadharma'navRttipUrvakasya hrasvAdividherasaMbhavaH; evamanityatve'pi janmAnantarameva vinAzAt kasya hrasvAdividhiriti varNarUpasAmAnyA''tmanA nityo hrasvAdidharmAtmanA tvanitya iti tathA dravyAraNAM svaparAzrayasamavetakriyAnirvartakaM sAmarthya kArakam, tacca karnAdyanekaprakAramekasyApyupalabhyate; yathA-pIyamAna madhU madayAta, vakSamAruhya tataH phalAnyavacinoti, viSayebhyo bibhyadanAtmajJastebhya evAtmAnaM25 prayacchaMstareva bandhamApnotItyAdi ; tacca kathamekasya sarvathA nityatve ekarUpAM vRttimavalambamAnasyA'vasthAntarAbhivyaktarUpopalambhAbhAvAt ghaTate? iti sAdhya-sAdhanarUpakArakavyavahAravilApaH / anityatve'pi na ghaTate, tathAhi-svAtantrya katR tvam , taccaidaM phala miyaM kriyA karaNametadeSa krano, vyayo'yamanuSagajaM phalamidaM dazeyaM mama / prayaM suhRdayaM dviSan prakRtadezakAlAvimAviti prativitarkayan prayatate budho netaraH // 7 // 30 ___ ityevamAtmakaparidRSTasAmarthya kArakaprayokta tvalakSaNam, tadapi nAnityasya kSaNamAtrAvasthAyitvenopajananAnantarameva vinaSTasya yajyate, kiM punaH kArakasaMnipAta: ? iti nityAnityAtmakaH syAdvAdo'GgokartavyaH / tathA tamantareNa sAmAnAdhikaraNyam, vizeSaNavizeSyabhAvo'pi nopapadyate; tathAhi-bhinna pravRtti-nimittayoH zabdayorekatrArthe vRttiH
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pAlata [pA0 1. sU0 2.] sAmAnAdhikaraNyam, tayozcAtyantabhede ghaTa-paTayoriva naikatra vRttiH, nApyatyantAbhede bhedanibandhanatvAt tasya, nahi bhavati nIlaM nIlamiti / kiJca, nIlazabdAdeva tadarthapratipattI utpalazabdA''narthakyaprasaGgaH / tathaikaM vastusadeveti niyamyamAne vizeSaNa-vizeSyabhAvAbhAvaH, vizeSaNAd vizeSyaM kathaJcidarthAntarabhUtamavagantavyam, astitvaM ceha vizeSaNam, tasya vizeSyaM vastu, tadeva vA syAd , anyadeva vA? na tAvat tadeva, nahi tadeva tasya vizeSaNaM 5 bhavitumarhati, asati ca vizeSye vizeSaNatvamapi na syAt, vizeSyaM viziSyate yena tad vizeSaNamiti vyutpatteH, athAnyat tahi anyatvAvizeSAt sarvaM sarvasya vizeSaNaM syAt ; samavAyAt pratiniyato vizeSaNa-vizeSyabhAva iti ced, na-so'pyaviSvagbhAvalakSaNa evaiSTavyaH, rUpAntaraparikalpanAyAmanavasthAprasaGgaH, ato nAsAvatyantaM bhede'bhede vA saMbhavatIti bhedAbhedalakSaNaH syAdvAdo'kAmenApyabhyupagantavya iti / AdigrahaNAt sthAnyAdeza-10 nimittnimitti-prkRti-vikaarbhaavaadigrhH| kiJca, zabdAnuzAsanamidam, zabdaM ca prati; vipratipadyantenitya ityeke, anitya ityapare, nityAnitya iti cAnye / tatra nityatvA'nityatvayoranyatarapakSaparigrahe sarvopAdeyatvavirahaH syAdityAha sarvapArSadatvAcceti-svena rUpeNa vyavasthitaM vastutattvaM pRNAti pAlayatIti "praH sad" [ uNA0 867. ] iti sadi parSad tatra sAdhu "parSado NyaNau" [7. 1. 18.] iti Ne 1.5 pArSadaM sAdhAraNamityarthaH / athavA pArSadaH paricAraka ucyate, sa ca parSatsAdhAraNa ityarthaH, pArSadatvena ca sAdhAraNatvaM lakSyate, tena sarveSAM pArSadaM srvsaadhaarnnmityrthH| dRzyate tattvamekadezenaibhiriti darzanAni nayA:, samastadarzanAnAM yaH samudAyaH tatsAdhAraNasyAdvAdasyAbhyupagamo'titarAM nirdoSa ityrthH| atiramaNIyamiti-NigantAt "pravacanIyAdayaH" [5. 1. 8. ] ityanIyaH / 20 etadeva svoktena draDhayati-pranyo'nyetyAdi-sAdhyadharmavaiziSTya na pacyate vyaktIkriyate hetvAdibhiriti "mA-vA-vadi."-[ uNA0 564. ] iti se pakSa:-sAdhyadharmaviziSTodharmI, zabdo nitya ityAdiH, pratikUlaH pakSaH pratipakSaH, anyo'nyaM pakSapratipakSAsteSAM bhAvaH, ekasmin dharmiNi parasparaviruddhadharmopanyAsa ityarthaH, ttH| yatheti dRSTAntopanyAse / pare bhvcchaasnaadnye| sAtizayo matsaro'sahanatA'styeSAmatizAyane matvarthIye matsariNaH / 25 prakarSeNodyate pratipAdyate svAbhyupagato'rtho yairiti "vyaJjanAd ghA" [5. 3. 132.] iti pani pravAdAH pravacanAni / yathA parasparavirodhAt pare pravAdA matsariNaH, na tathA tvatsamaya iti / atra vizeSaNadvAreNa hetumAha-pakSapAtIti-yato rAganimittavastusvIkArarUpaM pakSa pAtayati nAzayatItyevaMzIlaH, rAgasya jIvanAzaM naSTatvAt / atraiva hetumAha-nayAnazeSAnavizeSamicchanniti-nayAn naigamAdIn samastAnavizeSamabhedaM yathA bhavatyevamaGgIkurvan / ayaM30 bhAvaH-nayAnAM samatvena darzanAd rAgamayasya pakSasya pAtitatvAt samayasya matsarAbhAvaH, pareSAM tu viparyayAt tatsadbhAva iti / samyageti gacchati zabdo'rthamaneneti "punnAmni." [5. 3. 130.] iti ghe samayaH saMketaH / yadvA, samyagayanti gacchanti jIvAdayaH padArthAH, svasmin rUpe pratiSThA prApnuvantyasminniti samaya AgamaH / matsaritvasya vidheyatvAt tenaiva natraH saMbandhAta pakSapAtizabdena tvasaMbandhAt prakramabhedAbhAvaH / 35
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH parokta nApi draDhayati-nayA ityAdi nIyante prApyante jIvAdayo'rthA ekadezaviziSTA ebhiritinayAH, niravadhAraNA abhiprAyavizeSAH, sAvadhAraNasya durnayatvAt, samastArthaprAptestu pramANAdhInatvAt, te ca naigamAdayaH sapta, tatra syAtpadena cihnitA abhipretaM phalantilihAdyac [ "lihAdibhyaH" 5. 1. 50, ] abhipretaM phalaM yebhya iti bahubrIhirvA / praNatA iti-pragantumArabdhavantaH / hitaiSiraNa iti vizeSaNadvAreNa hetu:, hitaissitvaadityrthH| 5 'pArAd dUrAntikayoH' samyagjJAnAdyAtmakamokSamArgasyA''rAt samIpaM yAtAH prAptAH, dUraM vA pApakriyAbhyo yAtAH ityAryAH / nanvastu yuktiyuktaH syAdvAdastadadhInatvAcchabdasiddha:, tathApi anabhihitAbhidheyaprayojanatvAt kathamidaM prekSAvatpravRttiviSaya ityAzaGkayA''haathaveti-viviktAnAmasAdhutvavimuktAnAM zabdAnAM prayukta: samyagjJAnarUpA siddhiH / saadhushbdaashcaatraa'bhidheyaaH| yamarthamadhikRtya pravartate tat prayojanamiti samyagjJAnamanantaraM10 prayojanam, tadvAreNa tu niHzreyasaM paramiti / yataH dva brahmaNI veditavye zabdabrahma paraM ca yat / zabdabrahmariNa niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati / / 8 // [tripurAtApinyupaniSad 4. 17.] vyAkaraNAt padasiddhiH padasiddha rarthanirNayo bhavati / arthAt tattvajJAna tattvajJAnAt paraM zreyaH // 6 // iti / saMbandhastvabhidheya-prayojanayoH sAdhya-sAdhanabhAvaH, zabdAnuzAsanAbhidheyayostu abhidhAnAbhidheyarUpaH, sa ca tayorevAntarbhUtatvAt pRthag nopadarzita iti / / 2 // lokAt // 1. 1.3 // 15 uktA'tiriktAnAM kriyA-guNa-dravya-jAti-kAla-liGga-svAGga-saMkhyA-pari-20 mANA-'patya- vIpsAlugavarNAdInAM saMjJAnAM *parAnnityam*, *nityAdantaraGgam* *antaraGgAccAnavakAzaM balIyaH* ityAdInAM nyAyAnAM ca lokAd vaiyAkaraNasamayavidaH prAmANikAdezca zAstrapravRttaye siddhirbhavatIti veditavyam, varNasamAmnAyasya ca / / 3 / / tatra 25 nyA0 sa0-lokAditi-lokyate tattvanizcayAya ghatra , lokate samyak padArthAnityaci vA lokH| uktati-uktAbhyaH svarAdisaMjJAbhyo'tiriktA adhikAstAsAm / sAdhyarUpA pUrvAparIbhUtA'vayavA kriyA, vizeSaNaM guNaH, "sattve nivizate'paiti." ityAdilakSaNo vA / vizeSyaM dravyam, "prAkRtigrahaNA." ityAdirUpA jAtiH, truTyAdilakSaNaH
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 4.] kAlaH, liGga pu-strI-napuMsakarUpam, "avikAro'dravam" ityAdi sbAGgam. ekAdyabhidhAnapratyayahetuH saMkhyA, sarvato mAnaM parimAraNam. apatyaM prasiddham, nAnAbhidhAyinAM zabdAnAM kriyA-guNa-dravyairyugapatprayoktuAptumicchA vIpsA, adarzanaM luka, aSTAdazabhedo'kArAdisamudAyo'varNaH prAdizabdAdivarNAdiparigraha iti vaiyAkaraNAH / karma (kriyA) utkSepaNAdi, dravyAzrayo guraNaH, guNAzrayo dravyam, anuvRttapratyayahetuH sAmAnya jaatiH| 5 parAparAdipratyayahetuH kAlaH / anumAnaM liGgam / svAGgayArambhakamavayavarUpaM svAGgam / aNu-mahadAdipratyayahetuH parimAraNamiti tArkikAH / / *parAgnityam iti-tathAhi-vanAnItyAdau "zaso'tA." [1. 4. 46.] iti dIrgha bAdhitvA paratvAt "napusakasya ziH" [1. 4. 55.] ityeva bhavati / tasmAcca nityaM balIyaH, yathA-'syona' ityatra paramapi guNaM bAdhitvA nityatvAdUTa / tathA *nityAdanta-10 . raGgam* yathA-jJAyA prodano jJaudanastamicchati kyan, tataH mani, akRtavyUhatvAda 'jJA aodana ya sa' iti sthite dvitvaM prApnoti prautvaM ca, tato nityatvAd dvitve prApte tad bAdhitvA'ntaraGgatvAdautvaM bhavati-jujJaudanIyiSatIti / tathA antaraGgAdanavakAzam* yathA-gargasyApatyAni yatra , teSAM chAtrAH "dorIyaH" [ 6. 3. 32. ] tatontaraGgatvAda "yAtraH0" [6. 1. 126.] iti yatro lup "na prAgajitIye." [6. 1. 135.] iti 15 taniSevazca prApnutaH, paramanavakAzatvAd "na prAjitIye." [6. 1. 135.] ityeva pravartate, tato gArgIyA iti siddham / tathA AdizabdAt parAdantaraMgam api, yathA-siveH "pyA-dhA-panyani0" [uraNA0 258.] iti ne'pavAdatvAd valopaM bAdhitvA guNAt pUrva nityatvAdUTi ca kRte paratvAd guNe prApte'ntaraGgatvAt taM bAdhitvA yatvaM bhavati 'syona' iti / etAsAM kriyAdInAM saMjJAnAM nyAyAnAM ca zAstrapravRttaye lokAt siddhirveditavyA, na20 ca lokamantareNa tajjJAnopAyo'sti, na ca tajjJAnaM vinA "kriyArtho dhAtuH" [ 3. 3. 3. ] "guNAdastriyAM navA' [2. 2. 77.] "jAtikAlasukhAdernavA" [3. 1. 152.] "svAGgAderakRtamita0" [2. 4. 46.] iti, "saMkhyAnAM SrNAm" [ 1. 4. 33. ] "parimANAt taddhita." [2. 4. 23.) iti, "Gaso'patye" [ 6. 1. 28. ] "vIpsAyAm" [7. 4. 80.] "lagasyAdetyapade"[2.1.113. ] "avarNasyevarNAdinA" [1.2.6.1 iti, "ivA -25 derasve svare0" [ 1. 2. 21. ] ityAdizAstrapravRttiH / nIyate prApyate saMdehadolAmadhirUDho'rtho nirNayapadamebhiriti "nyAyAvAya." [ 5. 3. 134. ] iti ghatri nyAyA yuktayaH / / 3 / / audantAH svarAH // 1. 1. 4 // praukArAvasAnA varNAH svarasaMjJA bhavanti, takAra uccAraNArthaH / a A30 1. hrasva-dIrgha-plutAdibhedayuktaH / 2. sAmAnyaM parimANamiti i|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 5.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH i I u U R R la la e ai o au / audantA iti bahuvacanaM varNeSvapaThitAnAM dIrghapAThopalakSitAnAM plutAnAM saMgrahArtham, tena teSAmapi svarasaMjJA / svarapradezA:-"ivarNAderasve svare yavaralam" [1. 2. 21.] ityevamAdayaH / / 4 / / nyA0 sa0-praudantA ityAdi-atrAntazabdo'vayavavAcItyavayavena vigrahaH, samudAyaH samAsArthaH, avayavasya cAvazyaM samudAyarUpe'nyapadArthe'ntarbhAvaH, ata evAtra tad guNasaMvijJA- 5 no'yaM bahuvrIhiH, yathA-lambakarNa ityAdau, na tvatadguNasaMvijJAnaH, yathA-citragurityAdau / jJApakaM cAtra "praSTa aurjas-zasoH" [1.4. 53. ] "prAto raNava auH" [4 2. 120.] "uta auviti vyaJjane'dve:" [4. 3. 56.] ityAdi / aukArasya hi svaratvAbhAve "aSTa auH0" [1. 4. 53.] ityAdisUtreSu "svare vA" [1. 3. 24.] ityanena yalopo na syAt / takAra iti-uccAryate svarUpeNa svIkriyate'nenetyuccAraNam, svarUpaparigraha iti bhAvaH / 10 taparatvAnnirdezasya 'paut' ityukte aukArasvarUpaM pratIyate, takArAbhAve tu prAbantA iti kRte kaSTA pratItirbhavediti bhAvaH / nanu lakAraH kRpistha eva prayujyate, na ca tatra svarasaMjJAyA: kimapi prayojanam, la kArasya tu sarvathA prayoga eva nAstIti?, naivam-klappta: 'kTa 3ptazikha !', ityAdau dvitva-plutAdeH svarakAryasya darzanAt / tathAhi-"pradIrghAd virA 1. 3. 32. ] ityanena dvitvam, "dUrAdAmanyasya." [7. 4. 66.] ityanena15 plUtazca svarAzritaH pratipAditaH tatra svarasyAdhikRtatvAda , asati svaratve tanna syAditi / pradezA iti-pradizyante saMjJAprayojanAnyeSu iti "vyaJjanAda ghA" [5. 3. 132.] iti ghatri pradezAH, saMjJAprayojanasthAnAnItyarthaH / / 4 / / ekadivatrimAtrA svadIrghaplutAH // 1. 1. 5 // mAtrA kAlavizeSaH, eka-dvi-tryuccAraNamAtrA audantA varNA yathAsaMkhyaM 20 hrasva-dIrgha-plutasaMjJA bhavanti / ekamAtro hrasvaH-a i u R lu / dvimAtro dIrghaH A I U R la e ai o au / trimAtraH plutaH-A3 I3 U3 ityAdi / aidautau caturmAtrAvapItyanye / audantA ityeva ? pratakSya, atrArdhamAtrikayowJjanayoH samudAyasyaikamAtratve'pi hrasvasaMjJAyA abhAvAt to'nto na bhavati / varNAnAM ca hrasvAdisaMjJAvidhAnAt 'titaucchatram' ityAdAvakArokAralakSaNa-25 varNasamudAyasya dvimAtratve'pi dIrghasaMjJAyA abhAvAd dvitvavikalpo na bhavati / sandhyakSarANAM tu ekamAtrikatvAbhAvAd hrasvasaMjJA na bhavati / hrasvAdipradezAH"RtRti hrasvo vA" [1. 2. 2.] ityAdayaH / / 5 / / nyA0 sa0-eka-dvItyAdi0 ekamAtra iti-svarasyAtyantApakRSTo nimeSonmeSa
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 6-7.] kriyAparicchinna uccAraNakAlo maatraa| ardhamAtrikayoriti-mAtrAyA ardhamardhamAtrA, sA'styanayo: "vrIhyAdibhyastau" [7. 2. 5.] iti ikH| varNasamudAyasyeti-praudantA ityanuvRttyA varNA iti lAbhAt 'titau' ityatra 'au' ityevaMrUpavarNasamudAyasya diirghtvnissedhH| saMdhyakSarANAM tviti-anyaH kAlApakAcaiH saMdhyakSarANAM dIrghasaMjJA'pi na kRtA, tato'tra saMjJAdvaye'pi saMdehaH, yadvA, aprA ityAdau krameNa hasva-dIrghasaMjJA dRSTA, e ai ityA- 5 dAvapi kiM tathaivetyAzaGkAyAmidamukta saMdhyakSarAraNAM tvityAdi / / 5 / / anavarNA nAmI // 1. 1. 6 // avarNarahitA audantA varNA nAmisaMjJA bhavanti / i I u U R R la la, e ai o au / bahuvacanaM plutasaMgrahArtham, evamuttaratrApi / nAmipradezA:"nAminastayoH SaH" [2. 3. 8.] ityAdayaH / / 6 / / 10 nyA0 sa0-anavaNetyAdi-avidyamAno'varNo yeSu te'navarNAH / nanu saMjJisamAnAdhikaraNatvena saMjJAnirdeze sati "praudantAH svarAH" [1. 1. 4.] itivannAmina iti bahuvacanena nirdezo yujyate tat kiM nAmItyekavacananirdezaH ? satyam, vacanabhedena saMjJAM kurvannevaM bodhayati-'yatra nAminaH kArya kriyate tatra kAryAd yadi kAryo svaro nyUno bhavati, tatraiva nAmisaMjJApravRtti nyathA' tena 'glAyati, mlAyati' ityAdau na guNaH, ata eva tatrA''ha-15 'aikAropadezabalAnnAmitvAbhAvAd guNAbhAvaH' iti / atrottarayozca bahuvacanaM plutasaMgrahArtham vizeSaNavizeSyabhAvastu vacanabhede'pi sAmAnya-vizeSabhAvena, yathA-paJcAdau puTa, vedA: pramANam, iti / / 6 / / la dantAH samAnAH // 1. 1. 7 // la kArAvasAnA varNAH samAnasaMjJA bhavanti / a A i I u U R R20 la la / samAnapradezA:- "samAnAnAM tena dIrghaH" [1. 2. 1.] ityAdayaH / / 7 / / nyA0 sa0-lUdantA ityAdi-udAttA'nudAtta-svaritasAnunAsika-niranunAsikabhedAdaSTAdazadhA bhidyante'varNAdaya iti / samAnaM tulyaM mAnaM parimANaM paricchedo vA yeSAM te samAnAH, parasparavilakSaNAkAraM bibhrANA apIti / tathA lakArasya samAnasaMjJAyAm,25 kalpanaM klap "R tsaMpadAdibhyaH kvip' [5. 3. 114.] kalAyAH klup, tAmakArSIt Nici antyasvarAdilope samAnalopAt "upAntyasyAsamAnalopi0" [4. 2. 35.] iti hrasvatvAbhAve "asamAnalope0" [4.1.63.] iti sanvaddhAvAbhAve ca 'acakalAkad' iti bhavati, kla kAra iti samAnadIrghatvaM ca phalam / / 7 / /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 8-10.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 11 e-ai-o-au saMdhyakSaram // 1. 1. 8 // e-ai-pro-au ityete varNAH sandhyakSarasaMjJA bhavanti / sandhyakSarapradezAH"aidaut sandhyakSaraiH" [1. 2. 12.] ityAdayaH / / 8 / / nyA0 sa0-e-ai-gro-pro0 ityAdi-saMdhau sati akSaraM saMdhyakSaram, tathAhi-avarNasyevarNena saha saMdhAvekAraH, ekAraikArAbhyAmaikAraH, avarNasyovaNenaukAraH, okAraukArAbhyA- 5 maukAraH / / 8 / / aM aH anusvAravisargoM // 1. 1. 6 // akArAva ccAraNAthauM, 'aM' iti nAsikyo varNaH, 'aH' iti kaNThayaH, tau yathAsaMkhyamanusvAra-visargasaMjJau bhavataH / anusvAra-visargapradezA:-"no'prazAno'nusvArAnunAsikau ca pUrvasyAdhuTpare" [1. 3. 8.] "raH padAnte visarga-10 stayoH' [1. 3. 53.] ityAdayaH / / 6 // nyA0 sa0--aM aH ityAdi-visRjyate viramyate ghatri visargaH, karmapratyayopalakSaNaM cedam, tena visRSTo visarjanIya ityapi saMjJAdvayaM draSTavyam / / 6 / / kAdiya'janam // 1. 1. 10 // kAdinoM hakAraparyanto vyaJjanasaMjJo bhavati / ka kha ga gha Ga, ca cha15 ja jha Ja, Ta Tha Da Dha Na, ta tha da dha na, pa pha ba bha ma, ya ra la va za Sa sa h| . vyaJjanapradezA:-"nAma sidayvya Jjane" [1. 1. 21.] ityAdayaH / / 10 / / nyA0 sa0kAdi0-AdIyate gRhyate'smAdartha ityaadiH| sa ca saamiipyvyvsthaa-prkaaraa'vyvaadivttiH| yathA-grAmAdau ghoSa iti sAmIpye, brAhmaNAdayo varNA20 iti vyavasthAyAm, pADhyA devadattAdaya iti prakAre, devadattasadRzA ityarthaH, stambhAdayo gRhA iti avayave, stambhAvayavA ityarthaH / tatra sAmIpyArthavRttigrahaNe kakArasya vyaJjanasaMjJA na syAt, upalakSaNasya kArye'nupayogAt, yathA-citragurAnIyatAmityukta citraMgavopalakSitaH pumAnevA''nIyate na tu citrA gauriti / vyavasthArtho'pi na ghaTate, varNasamAmnAyasya vyavasthitatvena vyabhicArAbhAvAt *saMbhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavad* iti hi nyAyaH / kAdInAM25 parasparamatyantavaisadRzyAt prakArArtho'pi na samIcInatAmaJcati / avayavArthavRttistu saMgacchate / kakAra Adiravayavo yasya varNasamudAyasya sa kAdiH, ata eveha tadguNasaMvijJAno
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. mU0 11-13.] bahuvrIhiH samudAyasyAvayaveSu samavetatvAt, nyagbhUtAvayavatvena ca samudAyaprAdhAnyAdekavacanam / saMjJisAmAnAdhikaraNye'pi smRtayaH pramANam' itivadAviSTaliGgatvA vyaJjanamiti napuMsakatvam / vyajyate prakaTIkriyate'rtho'neneti vyaJjanam, svarANAmarthaprakAzane upakArakam, yathA-sUpAdInyodanasyeti / kasya AdiH kAdiriti vyAkhyAne vyavasthAvAcyapyAdizabdaH, tena svarANAM na vyaJjanasaMjJA, anusvAravisargayostu bhavati / tato'nusvArasya vyaJjanasaMjJAyAM 5 saMskartetyatrAnusvArarUpavyaJjanAt parasya sasya "dhuTo dhuTi sve vA" [ 1. 3. 48. ] ityanena luk siddhaH / visargasya tu vyaJjanatve supUrvasya duHkhayate: kvipi, Niluki, sezca luki "padasya" [2. 1. 86.] iti visargarUpasaMyogAntasthasya khasya luk siddhaH; visargamya ca kasyAdiriti vyutpattyA apaJcamAntasthaH0 [ 1. 1. 11. ] iti dhuTtve ca "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76. ] iti sthAnyAsanne gatve sati sudugiti siddham / / 10 // 10 apaJcamAntastho dhuda // 1. 1. 11 // vargapaJcamAntasthAvarjitaH kAdirvarNo dhuTsaMjJo bhavati / ka kha ga gha, ca cha ja jha, Ta Tha Da Dha, ta tha da dha, pa pha ba bha, za Sa sa ha / dhuTpradezAH -"dhuTo dhuTi sve vA" [1. 3. 48.] ityAdayaH / / 11 / / paJcako vargaH // 1. 1. 12 // 15 kAdiSu varNeSu yo yaH paJcasaMkhyAparimANo vargaH sa sa vargasaMjJo bhavati / ka kha ga gha Ga, ca cha ja jha ba, Ta Tha Da Dha Na, ta tha da dha na, pa pha ba bha ma / vargapradezA:-"kavargakasvaravati" [2. 3. 76.] ityAdayaH / / 12 // nyA0 sa0-paJcaka0-sajAtIyasamudAyo. vargaH / sa ca vargaH kavargAdibhedenASTadhA varNasamAmnAye kevalikAdizAstreSu prasiddhaH, tatra ca yaH paJcasaMkhyAtvena vyavasthita-20 stasyeha vargasaMjJetyata Aha-kAdiSviti / yo ya iti-saMjJinAM bahutvAdagRhItavIpso'pi paJcazabdo vIpsAM gamayatIti / vRNotyAtmIyamekatvena vyavasthApayati "gamyami0" [uNA0 62.] iti ge vargaH, jAtyapekSamekavacanam / / 12 / / AdyadivatIyazaSasA aghoSAH // 1. 1. 13 // vargANAmAdya-dvitIyA varNAH za-Sa-sAzcAghoSasaMjJA bhavanti / ka kha, ca25 cha, Ta Tha, ta tha, pa pha, za Sa sa / bahuvacanaM sarnavargANAmAdya-dvitIyaparigrahArtham / aghoSapradezAH-"aghoSe prathamo'ziTa:" [1. 3. 50.] ityAdayaH / / 13 / /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 10-16.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 13 / nyA0 sa0-Adya0 avidyamAno ghoSo yeSAm, yathA-anudarA kanyeti, bahuvrIhiNA gatatvAnna matuH / nanu lAghavArthaM samAhAra eva yuktaH, yataH *mAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNA:* ityAha-bahuvacanamiti, anyathA za-Sa-sasAhacaryAt ka-khayoH kevalayoreva grahaH syAt / avyabhicAriNA vyabhicArI yatra niyamyate tat sAhacaryam anyo ghoSavAn // 1. 1. 14 // aghoSebhyo'nyaH kAdinoM ghoSavatsaMjJo bhavati / ga gha Ga, ja jha Ja, Da Dha Na, da dha na, ba bha ma, ya ra la va h| ghoSavatpradezAH-"ghoSavati' [1. 3. 21.] ityAdayaH / / 14 / / . nyA0 sa0-anya0-ghoSo dhvanividyate yasya sa tathA / anvarthatA ca10 "tulyasthAnAsyaH" [1. 1. 17.1 ityatra drshyissyte| ghoSavAniti jAtinirdezaH, aghoSApekSayA cAnyatvam, tena yeSAmatizAyI ghoSaste'nyatvajAtyadhyAsitA ghoSavanta ityarthaH / / 14 / / ya-ra-la-vA antasthA . // 1. 1. 15 // ya, ra, la, va, ityete varNA antasthAsaMjJA bhavanti / bahuvacanaM sAnunAsi-15 kAdibhedaparigrahArtham / antasthApradezAH-"aJvargasyAntasthAtaH" [1. 3. 33.] ityAdayaH / / 15 // nyA0 sa0-ya-ra-la-vA0-"liGgamaziSyaM lokAzrayatvAd" iti varNavizeSaNamapi antasthAzabdaH strIliGgo bAhulakAt zabdazaktisvAbhAvyAd bahutvavRttizca prAya iti / ya ra la va itIti-arthavattvAbhAve nAmatvAbhAvAnna syAdiH / / 15 / / 20 aM ka)(pazaSasAH zida // 1. 1. 16 // anusvAro visargo vajrAkRtirgajakumbhAkRtizca varNaH za-Sa-sAzca ziTsaMjJA bhavanti / akAra-kakAra-pakArA uccAraNArthAH / bahuvacanaM varNeSvapaThitayorapi ka-) (payonarNatvArtham / ziTapradezA:-"ziTa: prathamadvitIyasya" [1. 3. 35.] ityAdayaH / / 16 / / bhyA0 sa0-aM aH0-ziT-dhuTzabdayoviSayanAmatvAt pustvam / ka)(payo 25
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 17.] rdezakAla-lipibhede'pi rUpAbhedAi dRSTAntamAha-vajrAkRtiriti-vajrasyeva prAkRtiryasya sa tathA, gajakumbhayorivAkRtiryasya so'pi tathA / kakAra-pakArau cAnamo: paradezasthAvuccAryete, sarvatra parasaMbaddhAvevaitau bhavataH, na svatantrau, nApi pUrvasaMbaddhAvanusvAravaditi / rephAdezatvAt kakha-paphasaMnidhAveva tayoH prayogAdalpaviSayatvam, ata eva satyapi saMjJisAmAnAdhikaraNye'lpIyastvajJApanAya ziDityekavacanena nirdezaH kRtaH / atha kathamanayorvarNatvaM varNasamAmnAye 5 pAThAbhAvAt ? satyam-rephasya varNatvAt tayozca rephAdezatvAd varNatvasiddhiH / na ca varNA''dezatvena lopasyApi varNatvamAzaGkanIyam, tasyAbhAvarUpatvAt, na cAbhAvo bhAvasyA''zrayo bhavitumarhati atiprasaMgAta, ayamevArtho bahuvacanena sUcyate, anuvAdakatvena tasya sAdhakatvAbhAvAdityAha-bahuvacanamiti / nanuka)(payorvyaJjanasaMjJA'pi pUrveSAmasti tat kathaM taiH saha na virodhaH ? ucyate-rephasthAnitvena vyaJjanasaMjJA'pIti na virodhaH / / 16 / / 10 tulyasthAnAsyaprayatnaH svH|| 1. 1. 17 // yatra pudgalaskandhasya varNabhAvApattistat sthAnam, kaNThAdi / yadAhuH-- "aSTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH zirastathA / jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikoSThau ca tAlu ca" // 4 // [pANinIyazikSA, zlo0 13.] 15 asyatyanena varNAnityAsyam, aoSThAt prabhRti prAk kAkalakasaMjJakAt kaNThamaNeH / asye prayatna prAsyaprayatnaH, prAntaraH saMrambhaH / sa caturdhAspRSTatA 1, ISatspRSTatA 2, viva tatA 3, ISadviva tatA 4 / tulyau varNAntareNa . sadRzau sthAnA''syaprayatnau yasya sa varNastaM prati svasaMjJo bhavati / karaNaM tu jihvAmUlamadhyAgropAgrarUpaM sthAnA''syaprayatnatulyatve sati nA'tulyaM bhavatIti20 pRthag noktam / tatra sthAnam-avarNa-havisarga-kavargAH kaNThayAH / 'sanamukhasthAnamavarNam, ha-visargAva rasyau, kavargo jihvAmUlIyaH' ityanye / ivrnn-cvrgyshaastaalvyaaH| uvarNa-pavargopadhmAnIyA proSThayAH / RvarNaTavarga-ra-SA mUrdhanyAH, 'repho dantamUlaH' ityeke / luvarNatavarga-la-sA dantyAH / e-ai tAlavyau, 'kaNThaya-tAlavyau' ityanye / pro-au proSThyo, 'kaNThayoSThayau' ityanye / vo25 dantyauSThayaH, 'sRkkasthAnaH' ityanye / jihvAmUlIyo jihvayaH, 'kaNThayaH' ityanye / nAsikyo'nusvAraH, 'kaNThaya-nAsikyaH' ityanye / Ga-a-Na-na-mAH svasthAna-nAsikAsthAnAH / athA''syaprayatnaH-spRSTaM karaNaM sparzAnAm, sparzA 1. 'ityeke' praa|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1 sU0 17.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH vargyAH / ISatspRSTaM karaNamantasthAnAm / ISadvivRtaM karaNamUSmaNAm / vivRtaM karaNaM svarANAm, 'USmaNAM ca' ityanye, USmANaH za Sa sa hAH / svareSu e pro viva tatarau tAbhyAmapi ai-prau, tAbhyAmapyavarNaH, 'prakAraH saMvRtaH' ityanye / tatra trayo'kArA udAttA'nudAttasvaritAH, pratyekaM sAnunAsika - niranunAsikabhedAt SaT, evaM dIrgha- plutAviti zraSTAdaza bhedA pravarNasya te sarve kaNThasthAnA 5 vivata karaNAH parasparaM svAH / evamivarNAstAvantastAlavyA vivRtakaraNAH svA: / [ 15 uvarNA proSThyA vivR takararaNAH svAH / RvararNA mUrdhanyA vivR takaraNAH svAH / lRvarNA dantyA vivR takaraNAH svAH, 'lavarNasya dIrghA na santIti dvAdaza' ityanye / saMdhyakSarANAM hrasvA na santIti tAni pratyekaM dvAdazabhedAni; tatra - 10 ekArAstAlavyA vivRtatarAH svAH, aikArAstAlavyA prativivRtatarAH svAH, okArA zroSThyA viva tatarAH svAH, praukArA proSThyA prativiva tatarAH svAH / vargyAH paJca paJca parasparaM svAH / ya-la-vAnAmanunAsiko'nanunAsikazca dvau bhedau parasparaM svau / rephoSmaNAM tu atulyasthAnA''syaprayatnatvAt svA na bhavanti / prAsyagrahaNaM bAhyaprayatnaniva ttyartham, te hi "prAsannaH " [7. 4. 120.]15 ityatraivopayujyante, na svasaMjJAyAm; ke punaste ? vivArasaMvArau zvAsa-nAdau ghoSavadaghoSatA alpaprAraNa - mahAprANatA udAtto'nudAttaH svaritazcetyekAdaza / kathaM punarete prAsyAd bAhyAH spRSTatAdayastu prAntarAH ? ucyate - vAyunA koSThehinyamAne'mISAM prAdurbhAvAt spRSTatAdInAM tu kaNThAdisthAnAbhighAte bhAvAt / tathA cA''pizaliH zikSAmadhIte - " nAbhipradezAt prayatnapreritaH prANo nAma 20 vAyurUrdhvamAkrAmannuraH prabhRtInAM sthAnAnAmanyatamasmin sthAne prayatnena vidhAryate, sa vidhAryamANaH sthAnamabhihanti tasmAt sthAnAbhighAtAd dhvanirutpadyate AkAze, sA varNazrutiH, sa varNasyA''tmalAbhaH " / tatra varNadhva nAva tpadyamAne yadA sthAna-karaNa-prayatnAH parasparaM spRzanti sA spRSTatA, yadeSat spRzanti seSatspRSTatA, yadA sAmIpyena spRzanti sA saMvatatA, dUreNa yadA spRzanti sA25 vivRtatA; eSo'ntaH - prayatnaH / sa idAnIM prANo nAma vAyurUrdhva mAkrAman mUrdhni pratihato nivRttaH koSThamabhihanti tatra koSThe 'bhihanyamAne kaNThabilasya vivRtatvAd vivAraH saMva tatvAt saMvAraH / tatra yadA kaNThabilaM vivRtaM bhavati tadA zvAso jAyate, saMvate tu nAdaH, tAvanupradAnamAcakSate; pranye tu bruvate - anupradAnamanusvAno ghaNTAdinirhrAdivad' iti / tatra yadA sthAna-karaNAbhighAtaje 30 dhvanau nAdo'nupradIyate tadA nAdadhvanisaMsargAd ghoSo jAyate, yadA tu zvAso'pradIyate tadA zvAsadhvanisaMsargAdaghoSo jAyate /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [pA0 1 sU0 17.] alpe vAyAvalpaprANatA, mahati mahAprAraNatA jAyate; mahAprANatvAdUSmatvam / yadA sarvAGgAnusArI prayatnastIvro bhavati tadA gAtrasya nigrahaH kaNThabilasya cAraNa, tvaM svarasya ca vAyostIvragatitvAd raukSyaM bhavati tamudAtamAcakSate / yadA tu mandaH prayatno bhavati tadA gAtrasya sraM sanaM kaNThabilasya ca mahattvaM svarasya ca vAyormandagatitvAt snigdhatA bhavati tamanudAttamAcakSate / 5 udAttA'nudAttasvarasaMnipAtAt svarita ityeSa kRtsno bAhyaH prayatna iti / athavA vivArAdayo varNaniSpattikAlAdUrdhvaM vAyuvazenotpadyante, spRSTatAdayastu sthAnA''syaprayatnavyApAreNa varNotpattikAla eveti vaniSpattikAlabhAvA'bhAvAbhyAM vivArAdInAM bAhyatvam spRSTatAdInAM cAbhyantaratvam / tatra vargANAM prathama-dvitIyAH za Sa sa visarga - jihvAmUlIyopadhmAnIyAzca vivRta- 10 kaNThAH zvAsAnupradAnA praghoSAH / vargANAM tRtIya caturtha- paJcamA antasthA hakArA'nusvArau ca saMvatakaNThA nAdAnupradAnA ghoSavantaH / vargANAM prathamatRtIya - paJcamA antasthAzvAlpaprANAH / itare sarve mahAprAraNAH / sthAnagrahaNaM kim ? ka-ca-Ta-ta pAnAM tulyA''syaprayatnAnAmapi bhinnasthAnAnAM mA bhUt, kiJca syAt 'tartA, tatuM' m' ityatra' "dhuTo dhuTi sve vA " [1. 3. 48. ] is iti pakArasya takAre lopaH syAt / grAsyaprayatnagrahaNaM kim ? cavarga-yazAnAM tulyasthAnAnAmapi bhinnA''syaprayatnAnAM mA bhUt kiJca syAt ? 'aruz 'zcyotati' ityatra "dhuTo dhuTi sve vA" [1. 3. 48. ] iti zakArasya cakAre lopaH syAt / svapradezAH - "ivarNAdirasve svare yavaralam" [1. 2. 21.] ityAdayaH / / 17 / / 16] 20 nyA0 sa0--tulya0 - tolyate'nayA bhidAdyaGi tulA, tulayA saMmitastulyaH "hRdya-padya0" [ 7. 1. 11. ] ityAdinA yaH / prayatna utsAhaH / nAsikoSThau ceti-vyastAvetau samAse tu " prANitUrya 0 " [ 3. 1. 137 ] iti samAhAraH syAt / kalayati ISadAsyabhAvam, ac, alpAdyarthe kapi raNake vA, ku ISat kalaka: kAkalaka: "alpe" [3. 2. 136 ] iti kAdezaH; kAkalaka iti saMjJA yasya sa tathA grIvAyAmunnatapradeza: 125 antara iti - antarA bhavaH " bhave" [ 6. 3. 123. ] araNa, antarjAto vA bhave tvarthe digAditvAd yaH syAt / spRzyante sma spRSTA vararNAH, teSAM bhAvaH spRSTatA - varNAnAM pravRttinimittan; spRSTatAhetutvAt prayatno'pi spRSTatA, "abhrAdibhyaH" [ 7. 2. 46 ] ityapratyaye vA, saMjJAzabdatvAt strItvam / prayatnAnAM saMjJA imA yathAkathaJcid vyutpAdyante, evaM sarvatra / evamISatspRSTatA'pi / vivriyante sma vivRtA varNAsteSAM bhAvaH, ISad vivriyante 30 smetyAdi / karaNamiti - varNotpattikAle sthAnAnAM prayatnAnAM ca sahakAri kAraNam / sarveti sarvaM mukhaM sthAnamasya, mukhasthitAni sarvANyapi sthAnAni pravarNasyetyarthaH / kaNThatAlavyAviti - kaNThatAluni bhavau dehAMzasamudAyAdapi yaH / svareSu e-zro vivRtatarAviti -
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 18.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 17 nanu vivRtataratA'tivivRtataratA'tivivRtatamatArUpANAM prayatnAntarANAM sadbhAvAt saptadhA prayatna iti vakta mucitam, kathaM caturdhetyuktam ? satyam-vivRtataratAdInapi vivRtatayA parigRhyoktaM caturdhA iti, vizeSasya sAmAnye'ntarbhAvAt / akAraH saMvRta ityanye itisaMvRtatA''khyaM paJcamaM prayatnamanye manyanta ityrthH| akAraM saMvRtaM zikSAyAmeke paThanti, tenAkArAkArayoH saMvRta-vivRtayobhinnaprayatnatvAt svasaMjJA na prApnotIti vivRta evAtra 5 pratijJAyate, prayoge ta saMvata evA'sau svarUpeNetyanya ityuktam / sAnunAsiketi-nAsikAmanugato yo varNadharmaH sa tathA, saha tena vartate yo varNaH sa tthaa| nirgato'nunAsikAd yaH sa tthaa| svaraH saMjAto yeSAM te svritaaH| yathAkathaJcid vyutpattiH / anunAsika iti-anunAsiko dharmo'syAstIti abhrAditvAd aH, taddharmarahito'nanunAsika iti / repho'maraNAM viti-anyavarNApekSayA teSAM svatvAbhAvaH, rephasya tu rephaH svo bhavatyeva / 10 evamUSmaNAmapi svA na bhavantIti / . nanu varNAnAM tulyA''syaprayatnatve kathaM zrutibheda: ? ucyate-kAlaparimANa-karaNaprANakRtaguNabhedAt zrutibhedaH / tathAhi-yAvatA kAlenAkSNa unmeSo nimeSo vA bhavati tAvAn kAlo mAtrA, mAtrAkAlo varNo mAtrikaH, dvistAvAn dvimAtraH, tristAvAn trimAtraH, ardhamAtrAkAlaM vyaJjanam ; tadidaM varNeSu caturvidhaM kAlaparimANaM bhedakRd bhavati / karaNaM ca15 zrutibhedakaraM bhavati, tat prAgevoktam / prANakRtAzca guNabhedA ghoSAghoSAdaya iti / nivRttyarthamiti-tenAruzzcyotatItyatra zakAra-cakArayostulyasthAna-bAhyaprayatnatve satyapi "dhuTo dhuTi." [1. 3. 48.] iti zakArasya cakAre lopo na bhavati / te hyAsanna ityatraiveti"prAsannaH" [7. 4. 120.] ityatrApi mahAprANasyevAvakAzaH, anyeSAM ca vede prayojanam / upayujyanta iti-upayuktA bhvntiityrthH| zikSAmiti-varNotpattipratipAdaka zAstram 120 koSThe u.re| anyatamasminniti-matAntareNA'yaM sAdhUH, svamate'nyataragrahaNAdanyasvAthikapratyayAntAnAM sarvAditvaniSadhAnna sidhyati / anupradAnamiti-anupradIyate varNAntarasaMjananArthamekatra mIlyate "bhuji-patyAdibhya:0" [5. 3. 128.] [ityanaT] nigraha iti-stabdhatvaM kaThinatvamiti yAvat / aNutvam-sUkSmatvam / srasanam-zthatvamityarthaH / varNaniSpattikA bhAveti-pratrAlpasvaratvena bhAvazabdasya pUrvanipAtaH / zvAsalakSaNamanupradAnaM yeSAM te25 tthaa| itare iti-itaratvaM pUrvavAkyA'pekSam, na sarveSAmityarthaH / udAttAdInAM svareSveva saMbhavAnna vyaJjaneSu iti vyaJjanotpattau na kathyante udAttAdayo bAhyaprayatnAH / / 17 / / syaujasamauzasTAbhyAbhisGebhyAmbhyasGasibhyAmbhyasaGasosAmyossupAM trayI trayI prthmaadiH|| 1. 1. 18 // tyAdInAM pratyayAnAM trayI trayI yathAsaMkhyaM prathamA-dvitIyA-tRtIyA-caturthI-30 paJcamI-SaSThI-saptamIsaMjJA bhavati / i-ja-za-Ta-Da-pA anubandhAH "sau navetau" [1. 2. 38.] ityAdau vizeSaNArthAH / bahuvacanaM syAdyAdezAnAmapi prathamAdi
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 16-20.] saMjJApratipattyartham / prathamAdipradezA:-"nAmnaH prathamaikadvibahau" [2. 2. 31.] ityAdayaH // 18 // nyA0 sa0-syaujasao-trayI trayoti bhavanakriyAyAM vIpsA / vizeSaraNArthA iti-vizeSo vizeSaNaM vyavaccheda iti yAvA, tatprayojanA ityrthH| prathamA Adiryasya saMjJAsamUhasya / bahuvacanamiti-*tadAdezAstadvad bhavanti* iti nyAyAt sAdhyasiddhi- 5 bhaviSyati kiM bahuvacanena ? satyam-nyAyaM vinA'pItthaM sAdhitam / iyaM hi mahatI zaktiryat paribhASAM nyAyAMzca vinA sAdhyata iti / / 18 / / styAdivibhaktiH // 1. 1. 16 // 's' ityutsRSTAnubandhasya sergrahaNam, 'ti' iti utsRSTAnubandhasya tivaH; Adizabdo vyvsthaavaacii| syAdayastivAdayazca pratyayAH sup-syAmahiparyantA10 vibhaktisaMjJA bhavanti / vibhaktipradezAH-"adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma" [1. 1. 27.] ityAdayaH // 16 // nyA0 sa0-styAdi0-vibhajyante vibhAgazaH prakAzyante kartR-karmAdayo'rthA anayeti, vibhajanaM vA "zvAdibhyaH" [5. 3. 62.] iti ktiH / anubadhyate kAryArthamupadizyate / ityanubandha it, utsRSTastyakto'nubandho yena yasya vA sa tathA tasya / vyavasthAvAcIti-tena15 ye yadanubandhA yAvanto vibhaktisaMjJAyAM pUrvAcAryairvyavasthApitAsta eva tadanubandhA eva tAvanta evA'tra gRhyanta iti / / 16 / / tadantaM padam // 1. 1. 20 // syAdyantaM tyAdyantaM ca zabdarUpaM padasaMjJaM bhavati / dharmo vaH svam / dadAti naH zAstram / antagrahaNaM pUrvasUtre tadantapratiSedhArtham / padapradezAH-"padasya"20 [2. 1. 86.] ityAdayaH / / 20 // nyA0 sa0-tadanta0-padyate-gamyate kArakasaMsRSTo'rtho'neneti padam "varSAdayaH0" [5. 3. 26.] ityal / nanvantagrahaNaM kimartham ? na cAsatyantagrahage 'sA padam' iti kRte styAdereva padasaMjJA syAta, tatazca 'agniH' ityAdau padamadhye vidhIyamAnaM SatvaM padAdau na syAditi vAcyam / "pratyayaH prakRtyAdeH [7. 4. 115.] iti paribhASayA25 tadantavivarlabdhatvAditi, satyam-padasaMjJAyAmantagrahaNamanyatra saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantapratiSedhArtham, anyathA "pratyayaH prakRtyAdeH' [7. 4. 115.] iti paribhASayA styAdyantasya vibhaktisaMjJA syAt, tasyAM ca satyAM 'kASThagRhaM yuSmatputrANAm' ityAdau kASThazabdasya
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 21-22.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 16 gRhamiti vibhaktyA padatve tataH parasya yuSmadaH sthAne putrANAmiti vibhaktyA saha vasAdezaH syAditya tavyApti: 'dadAti naH zAstram' ityAdau ca dadAtItyAdevibhaktisaMjJakatvena padA bhAvAnno na syAdityativyAptiH, iti te [ativyAptyavyAptI] mA bhUtAmityantagrahaNam / / 20 / / nAma sidayavyaJjane // 1. 1. 21 / / siti pratyaye yakAravajite vyaJjanAdau ca pare pUrpha nAma padasaMjJaM bhavati / bhavadIyaH, UrNAyuH, ahaMyuH, aha~yyuH, zubhaMyuH, zubhaiyyuH / vyaJjane-- payobhyAm, payassu, rAjatA, dRktvam, rAjakAmyati / nAmeti kim ? dhAtormA bhUt-vacmi, yajvA / sidayvyaJjana iti kim ?, bhavantau, rAjAnau / yavarjanaM kim ? vAcamicchati vAcyati / antargatinyaiva10 vibhaktyA tadantasya padatve siddhe sidgrahaNaM niyamArtham, tena pratyayAntare na bhavati-sauzrutam, bhAgavatam / / 21 / / nyA0 sa0-nAme0-namati dhAtave iti nAma, namati prahvIbhAvaM gacchati arthaM prati iti vA "sAtmannAtman0" [ uNA0 616. ] iti saadhuH| veti viziSTArthapratIti janayatIti vi: "nI-vI-pra-hRbhyo Dit" [ uNA0 616. ] iti Dit iH| nanu 'nAma15 sidayavyaJjane' ityeva kriyatAM ki yavarjanena ? na ca 'vAcyati' ityAdAvapi padasaMjJAprAptiriti vAcyam, yato vyaJjanadvArA'nenaiva 'rAjIyati' ityAdau padatve'pi siddha "naM kye" [ 1. 1. 22. ] iti sUtraM niyamasUtratathA vyAkhyAsyate-nakArAntameva kyapratyaye padasaMjJaM bhavati nAnyad iti, nAntaM kyapratyaya eva padam, na pratyayAntare, iti viparItaniyamo'pi kathaM na bhavati ? tathA ca 'rAjA, sImA' ityAdAvapi padatvaM na syAditi cet, tanna-"yuvA20 khalati0" [ 3. 1. 113. ] ityAdinirdezAt / satyam-yavarjanAbhAve 'satsu sAdhu-satyam' ityAdiSu "nAma sida0" [ 1.1.21.] iti padasaMjJA syAdityetadarthaM yavarjanamiti / rAjateti, sauzrtamityAdau niyamasya caritArthatvAt, payomyAmityAdau ca 'ayvyaJjane' ityasya, rAjatA, dRktvapityatrobhayaprAptI spardhe parama [ "spaddha" 7. 4. 116. ] iti nyAyAd vyaJjanAzritaM padatvaM bhavati / / 21 / / 25 naM kye // 1. 1. 22 // kya iti utsRSTAnubandhAnAM kyan-kyaGyakSAM grahaNam, nakArAntaM nAma kye pratyaye pare padasaMjJaM bhavati / rAjAnamicchati kyan-rAjIyati / rAjevA''carati kyng-raajaayte| acarma carma bhavati kyaG carmAyati,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ] bRhadvRtti-layunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 23-24.] carmAyate, padatvAnnalopaH / namiti kim ? vAcyati / kya iti kim ? sAmani sAdhuH sAmanyaH / evaM vemanyaH / ayiti pratiSedhAt pUrveNAprApte vacanam // 22 // nyA0 sa0-naM kya0-'kye iti sAmAnyanirdeze'pi kya-kyapornAmAdhikAreNa vyAvartitatvAd anyasya niranubandhasyAbhAvAd utsRSTAnubandhasya kyamAtrasya grahaNa- 5 mityAha-kya ityAdi / carmAyatIti-carmaNaH prAgatattattvAsaMbhavAt cvyarthAbhAve kya na prApnotIti tadvadvattezcarmanzabdAt pratyayaH, acarmavAn carmavAn bhavatIti, yathA-nidrAyatItyAdi / ayitIti-antarvatinyA vibhaktyA "tadantaM padam" [ 1. 1. 20. ] iti padatvaM prAptam, tat sityeveti niyamenApoditamapi 'vyaJjane' ityaMzena punaH prasUtam, tataH 'ay' iti / pratiSedhena pratiSiddhamanena pratiprasUyate // 22 / / 10 na staM matvarthe // 1. 1. 23 // sakArAntaM takArAntaM ca nAma matvarthe pratyaye pare padasaMjJaM na bhavati / yshsvii| matorapi matvarthAvyabhicArAd matvarthazabdena grahaNam / pecuSmAn, viduSmAn, yazasvAn, taDitvAn, marutvAn, vidyutvAn / stamiti / kim ? takSavAn, rAjavAn / matvartha iti kim ? payobhyAm / ayvyaJjana15 iti prApta pratiSedho'yam / / 23 // nyA0 sa0-na sta0-maturmatvartho'rtho yasyeti samAnAdhikaraNo bahuvrIhiH, ' yathA-uSTro mukhamasyetyuSTramukha ityatra, nahi prANI prANyantarasya sAkSAnmukhaM bhavatIti sAmarthyAt sAdRzyapratItiH, samagreNa coSyeNa saha sAdRzyAbhAvAduSTazabdo'vayave bartate, mukhenaiva ca mukhasAdRzyaM prasiddhamiti sAmarthyAnmukhamiva mukhamasyetyartho'vatiSThate; evamihApi matuzabdasyArthena 20 sAmAnAdhikaraNyamanupapadyamAnaM matuzabdaM matvarthavRttiM gamayatItyuktam-matorapIti-matuzabdasyApi matvarthAvyabhicArAd matvarthena grhnnmiti| pecuSmAniti-"sthAnIvAvarNavidhau" [7. 4. 106. ] iti nyAyena apadasaMjJasyA''dezo'pyapadamityuSAdeze kRte santatvAbhAve'pyapadatvAt "dhuTastRtIyaH" [ 2. 1. 76. ] iti Sasya DatvaM na bhavati / / 23 / / / manunabhohiro vati // 1. 1. 24 // manus nabhas aGgiras ityetAni nAmAni vati pratyaye pare padasaMjJAni na bhavanti / manuriva manuSvat, evam-nabhasvat, aGgirasvat / padatvAbhAvAd rurna bhavati, SatvaM tu bhavati / / 24 / / 25
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 25.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 21 vRcynto's|| 1. 1. 25 // parArthAbhidhAnaM va ttiH, tadvA~zca padasamudAyaH samAsAdiH, tasyA anto'vasAnaM padasaMjJo na bhavati; 'asaSe' sasya Satve tu padasaMjJaiva / paramadivau, zvalihau, goduhau, paramavAcau, bhudnnddinau| eSu padatvAbhAvAdutva-Dhatvaghatva-katva-lugAdIni na bhavanti / vattigrahaNaM kim ? caitrasya karma / anta- 5 grahaNaM kim ? rAjavAk, atra nalopo bhavati / vAk-tvak-sra ca iti trayANAM vattau na dvayoH pRthagva ttiriti madhyamasya niSedho na bhavati / atha 'vAktvacam' ityatra samAsAnte sati va ttyantatvAbhAvAt padatvaM prApnoti, tathA ca katvaM syAt ucyate-samAsAt samAsAnto vidhIyata iti tvaco va ttyantatvam / asaSa iti kim ? siJcatIti vic sek, dadhnaH sek dadhisek, dadhisecau / ISadUnaH10 sek, bahusek, bahusecau / atra padasaMjJAyAM padAditvAt sakArasya "nAmyantasthA0" [2. 3. 15.] ityAdinA SatvAbhAvaH siddhaH / antarnatinyA vibhakta: sthAnivadbhAvena padatvaM prAptamanena niSidhyate / na ca sityeveti niyamena tannivartayituM zakyam, "pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. 115.] iti hi yasmAt samudAyAt pratyayavidhAnaM tasyaiva padatvaM niyamena nivartyate, na tu tadavayavasyeti15 / / 25 / / nyA0 sa0-vRttyantaH-vartanaM vRttiH ktiH, vartanavyApAravatItyarthaH, vartanaM tu avayavArthApekSayA parasya samudAyArthasya pratipAdanam ; yadvA 'vartiSISTa-parArthamabhidheyAd' ityAzAsyamAnA vRttiH, kartari tik; yadvA vartante svArthaparityAgena padAnya treti AdhAre ktau vRttiH pdsmudaayaadiruupaa| sA tredhA-samAsavRttiH 1 taddhitAntavRttiH 2 nAmadhAtu-20 vRttizceti; 'rAjapuruSaH, propagavaH, putrakAmyati' ityAdi / parArthAbhidhAnamiti-avayavArthApekSayA paro'rthaH samudAyArthaH, yadvA avayavapadApekSayA paro'rthaH samudAyArthaH, yadvA avayavapadApekSayA samudAyaH paramadivalakSaNaH parastasyArthaHtasyAbhidhAnam / anekArthatvAt parArthAbhidhAne'pi vRttizabdaH / avasAnamiti-avasIyate'smin ityavasAnam / lIDha iti lihau, kvip, zuno lihau zvalihau "SaSThyayatnAccheSe' [ 3. 1. 76. ] iti samAsaH, iti25 kartavyam, na tu zvAnaM lIDha iti, yatastasmin kRte *gatikAraka* iti kvibantena liha, ityanena samAse sati liha, ityasyAvibhaktyantatvena padatvaprAptireva nAstIti / lugAdInIti-pAdizabdAda Dhatve satyasyaiva Datvama, dhatve sati "gaDadabAdeH0" [2.1.77.] iti dasya dhatvam, katve sati gatvam, lugabhAve "hasvAnGaNano dva" [1.3.27.] iti dvitvaM ca na bhavati / rAjavAgiti-atrAntagrahaNAt pUrvasya padatve sati nalopaH, tathA'vayavAzrita-30
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] bRha vRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 26.] padatvapratiSedhe'pi samudAyavibhaktyAzritaM padatvamastIti katvaM babhUveti / vAk-traka- ca iti-atra vAkzabdApekSayA tvakzabdo vRttyanta iti parasyA''zayaH / tvaktvacamiti-patra samAsAnte kRte vRttirakArAntA bhavati; na ca tatra tvagiti vRttyantaH, tataH "vRttyanto'saSa" [ 1. 1 25. ] iti padatvapratiSedhastvaco na prApnoti / samAdhatte-ucyata ityAdinA / ayamarthaH-samAsAt samAsAnto vidhIyamAnastasyaivAntatvaM vyAhanti, na tu tadavayavasya tvacaH, 5 tasya samAsAvayavatvAt, nahi samudAyAvayavo'vayavasyAvayavo bhavati / yadvatthaM vyAkhyAsamAsazabdena samAsAvayavo'bhidhIyate, tataH samAsAvayavAt tvacaH samAsAnto vidhIyata iti bhavatvattyantatvaM tvacastathApi sityeveti niyamena padatvaM nivartyata iti bhAvaH / athavA samAsAt paraH samAsAnto vidhIyate, tataH syAde: pUrvastvaca eva paro bhavati, iti asta pravRttyantatvaM tvacaH, tatra ca padatvaprAptireva nAstIti katvAbhAva iti / samAsazabdastU10 lakSyavazAt kvacit samAsAvayavaM kvacit samAsaM cA''heti / dadhise giti-siJcatIti vic [sek,] tato dadhna: segityeva kAryam, dadhi siJcatIti tu na, yata: 'sopapadAt sico vija neSyate' iti nyAsaH // 25 // savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam // 1. 1. 26 // tyAdyantaM padamAkhyAtam / sAkSAt pAramparyeNa vA yAnyAkhyAtavizeSaNAni15 taiH prayujyamAnairaprayujyamAnairvA sahitaM prayujyamAnamaprayujyamAnaM vA''khyAtaM vAkya- . saMjJaM bhavati / dharmo vo rakSatu, dharmo no rakSatu, sAdhu vo rakSatu, sAdhu no rakSatu, uccairvo vadati, uccai! vadati, bhokta tvA yAcate, bhokta mA yAcate, zAlInAM te prodanaM dadAti, zAlInAM me prodanaM dadAti, aprayujyamAnavizeSaNam-lunIhi3, pRthukA~zca khAda, punIhi 3, saktazca piba / aprayujyamAna-20 mAkhyAtam-zIlaM te svam, zIlaM me svam / arthAt prakaraNAd vA''khyAtAdergatAvaprayogaH / lokAdeva vAkyasiddhau sAkAGkSatve'pyAkhyAtabhede vAkyabhedArthaM vacanam, AkhyAtamityatraikatvasya vivakSitatvAt / tena prodanaM paca, tava bhaviSyati, mama bhaviSyati; paca, tava bhaviSyati, mama bhaviSyati; odanam, tava bhaviSyati, mama bhaviSyatItyAdau zrUyamANe gamyamAne vA''khyAtAntare bhinnavAkyatvAd25 vas-nasAdayo na bhavanti / laukike hi vAkye'GgIkriyamANe AkhyAtabhede'pyekavAkyatvAd vas-nasAdayaH prasajyeranniti / kuru kuru naH kaTamityAdau tu kRte dvicane'rthAbhedAdekamevAkhyAtamityekavAkyatvAd vas-nasAdayo bhavanti / vAkyapradezA:- "padAd yugvibhaktyaikavAkye vas-nasau bahutve" [2. 1. 21] ityAdayaH 30
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 27.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 23 nyA0 sa0-savizeSaNa-pAkhyAyate sma kriyApradhAnatvena sAdhyArthAbhidhAyitayA vA ityAkhyAtam, tacca tyAdyantamiti / kriyopalakSaNaM caitat, tena 'devadattena zayitavyam' ityAdyapi vAkyaM bhavati / sAkSAdityAdi-yat kriyAyAH sAdhanasya vA tadatadAtmano'tadra pAdavyavadhAnena vyavacchedaka kvacit tat sAkSAd vizeSaNam, yat tadvizeSaNasya vizeSaNaM tat pAramparyeNa / 'dharma' ityAdau yatra kriyApadaM kartari tatra kartA kriyApadasya samAnAdhikaraNaM 5 vizeSaNamanyAni vyadhikaraNAni, karmaNi tu kriyApade karma samAnAdhikaraNam / sAdhu vo rakSatvityAdau sAdhviti rakSaNAdikriyAyAH samAnAdhikaraNam, rakSatvityAdikriyApadasya tu vyadhikaraNa miti / zAlInAM te iti-atraudanasya sAkSAt vizeSaNasya vizeSaNatvAcchAlInAmiti pAramparyeNa vizeSaNam / zIlaM te svamiti-atrAstItyAdi kriyApadaM na prayujyate paraM tasyAprayujyamAnasyApi svamiti samAnAdhikaraNam / nanu zabda-10 prayogo'rthapratipattyupAyaH, tasya cAprayujyamAnasyApi vizeSaNa-vizeSyabhAve'tiprasaGgaH, aprayujyamAnatvAvizeSAt sarvaM sarvasya vizeSaNaM vizeSyaM ca syAt / kiJca, yadyaprayujyamAnamapi zabdarUpaM vizeSyaM vizeSaNaM vA gamayet tadA'narthakaH sarvatra tatprayoga ityAha-arthAta ityaadi| lokAdeveti-loko hi sAkAGakSatve sati kriyAbhede'pyekavAkyatvaM pratipadyata iti sAkAGakSatve'pi kriyAbhede vAkyabhedArtha vacana miti bhaavH| kuru kuru na iti-atra15 yugapadvAkyadvayaprayoga iti ekavAkyatvAbhAvAnnasAdezasya na prAptiriti parAbhiprAyaH // 26 // adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma // 1. 1. 27 // artho'bhidheyaH-svArthaH, dravyam, liGgam, saMkhyA, zaktiriti, dyotyazca samuccayAdiH / tadvacchabdarUpaM dhAtuvibhaktyanta vAkyajitaM nAmasaMjJaM bhavati / 20 va kSaH, plakSaH, zuklaH, kRSNaH, DitthaH, DavitthaH, svaH, prAtaH, dhavazca khadirazca / dhAtu-vibhaktivarjanaM kim ? ahan, va kSAn, ayajan; atra nAmatvAbhAve "nAmno no'nahnaH" [2. 1. 61.] iti nalopo na bhavati / vibhaktyantavarjanAccA''bAdipratyayAntAnAM nAmasaMjJA bhavatyeva / prAp-ajA, bahurAjA / GI-gaurI, kumArI, DAyani-gAAyaNI, gaukkssyaaynnii| ti-25 yuvatiH / U-brahmabandhUH, karabhorU: / kRt-kArakaH, kartA, bhinattIti bhid; evaM chit / taddhitaH-praupagavaH, AkSikaH / vAkyavarjanaM kim ? sAdhurdharmaM brUte / arthavatsamudAyasya vAkyasya nAmasaMjJApratiSedhAt samAsAderbhavatyeva-citraguH, rAjapuruSaH, ISadaparisamApto guDo bahuguDo drAkSA / arthavaditi kim ? vanam, dhanam ; nAntasyAvadhermA bhUt, nAmatve hi syAdyutpattau padatvAnnalopaH syAt / 30
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 27.] yadA'nukAryAnukaraNayoH syAdvAdAzrayaNenAbhedavivakSA tadA'rthavattvAbhAvAnna bhavati nAmasaMjJA; yathA-gavityamAheti; yadA tu bhedavivakSA tadA'nukAryeNArthenArthavattvAd bhavatyeva-pacatimAha, caH samuccaye, "nervizaH" [3. 3. 24.] "parAverjeH" [3. 3. 28.] ityAdi / nAmapradezAH-"nAma sidayavyaJjane" [1. 1. 21.] ityAdayaH / / 27 / / 5 nyA0 sa0-adhAtu0-ucyate viziSTo'rtho'neneti bAhulakAt karaNe'pi dhyaNi vAkyam, karmaNi tu pratItameva / artho dvadhA-abhidheyo dyotyazca / tatrAbhidheyaH . svArthAdibhedAt paJcadhA, dyotyazca samuccayAdiriti / yadvA cakArAdinA dyotyasyApi samuccayAdeH samAsAdinA'bhidhIyamAnatvAdabhiveyatvamastItyAha-dyotyazcetyAdi-abhidheya iti zeSaH, na kevalaM svArthAdirabhiveyo dyotyazca samuccayAdirabhiveya iti cArthaH / 10 samuccayAdiriti-prAdipadAda 'vA vikalpAdau' 'evo'vadhAraNe' ityAdi bodhyam / tathA dyotakAnAM vizeSaNaM nAsti, yathA-'ghaTazca bhavyam' iti / tathA cAdInAM svArtho'pi dhotyatayA na vAcakatayetyeko'pyabhidheyo nAsti / svarAdInAM tu liGgasaMkhye na staH / nanu 'prahan' ityatra vibhaktyantadvAreNeva nAmatvaM na bhaviSyati kiM dhAtuvarjanena ? satyam-tathApi, 'hanti' ityatra dhAtuvarjanAbhAve vibhakta: prAktanasya 'han' ityasya nAmatve "nAma sid0"15 [ 1. 1. 21. ] iti vyaJjanadvArA padatve ca nalopa: syAditi dhaatuvrjnmiti| atha 'vRkSAn' ityatra nakAravidhAnasAmarthyAdeva nalUga na bhaviSyati kiM vibhaktivarjaneneti ? satyam-'kAMskAn' ityAdau "zaso'tA0" [ 1. 4. 46. ] iti navidhAnaM caritArthamityatra nalopaH syAd iti / nanu 'ityatra vibhaktyantatvAdeva nAmatvaM na bhaviSyati / kiM vAkyavarjanena ? satyam-"pratyayaH prakRtyAdeH" [ 7. 4. 115. ] iti paribhASayA20 bra dhAtoreva vibhaktyantatvaM na tu samagravAkyasya, tato vAkyasya nAmatve sAdhurdhama bra te ityevaMrUpAd vAkyAd vibhaktAvaniSTarUpaprasaGga iti / sapAsAdebhavatyeveti -anyathA hyarthavacchabdarUpasya nAmatve vidhIyamAne'rthavatsamudAyarUpasya vAkyasya prasaGga eva nAsti kiM vAkyavarjanena ? tatazca tadeva vAkyavarjanaM bodhayati-samAsAdeH samadAyasya bhvtyeveti| nana padhAtu-vibhaktItyatra paryudAsAzrayaNAdarthavata eva nAmatvaM bhaviSyati nArtho'rthavadityanena,25 satyam-arthavaditi saMjJinirdezArtham / paryu dAsA''zrayaNe hi kena dharmeNa sAdRzyamAzrIyata ityapratipattiH syAta, tatazcAnarthakAnAmapi dharmAntareNa sadRzatve nAmasaMjJAprasaGga ityaaharthvditi| avyutpattipakSA''zrayaNe 'vana' ityAderakhaNDasyaivArthavattvaM na tu tadavayavasya 'van' ityAdernAntasyeti; vyutpattipakSe tu dhAtvarthenArthavattAyAmapi dhAtudvAreNava varjanasiddhiriti / nanu 'gauH' iti vaktavye zaktivaikalyAd 'go' iti kenaciduktam, tatsamIpavartI ca30 tadaktamapareNa pRSTaH sannanakaroti, tadA tadanukaraNasya nAmasaMjJA syAd vA navetyAhayadetyAdi / anukAryeraNeti-varNAvalIrUpeNetyarthaH // 27 //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 28-30.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 25 ziSTha d|| 1. 1. 28 // jas-zasAdezaH zirghaTsaMjJo bhavati / padmAni tiSThanti, padmAni pazya / ghuTapradezA:-"ghuTi" [1. 4. 68.] ityAdayaH / / 28 // pu-striyoH syamaujas // 1. 1. 26 // auriti prathamA-dvitIyAdvivacanayoravizeSeNa grahaNam / si am au 2 5 jas ityete pratyayAH puMliGga strIliGga ca ghuTsaMjJA bhavanti / rAjA, rAjAnam, rAjAnau tiSThataH, rAjAnau pazya, rAjAnaH / striyAm-sImA, sImAnam, sImAnau tiSThataH, pazya vA, sImAnaH / "ni dIrghaH" [1. 4. 85.] iti dIrghaH / puM-striyoriti kim ? sAmanI, vemanI; ghuTtvAbhAvAd dIrghA na bhavati / kiM punaH pumAn strI vA ? liGgam / kiM punastat ? ayam, iyam, 10 idam iti yatastat pumAn strI napuMsakam iti liGgam / taccArthadharma ityeke, zabdadharma ityanye, ubhayathApi na doSaH / / 26 / / nyA0 sa0-pustriyo:0-alaukiko'ya nirdezaH / anyathA pumAMzca strI ceti kRte'ryatvAtstrIzabdasya prAganipAte striyAH puso dvandvAcca' [7. 3. 66.] iti samAsAnte ca strIpusayoriti syAt / anena caitajjJApyate kvacidalaukiko nirdezo bhavatIti / syamauja-15 siti / atra vyatikramanirdeza evAvRtyaukAradyaMgrahaNaM sAdhayati / tathAhi amca prauzca amau / tataH sizca amau ca jas ceti kRte'msahacaritasya dvitIyAdvivacanasya grahaH / prA tyA tu vyAkhyAne auzca jas ca aujas / sizca am ca projasceti kRte jas sAhacaryAtprathamAdvivacanasya grhH| ekazeSo vA kriyate / prauzca auzca prAvo / tataH sizca am ca Avau ca jas ca tattatheti, ityAha pauriti / svarAdayo'vyayam // 1. 1.30 // svarAdayaH zabdA avyayasaMjJA bhavanti / svaH sukhayati, ehi jAye ! svA rohAva, svaH saMjAnIte, svaH spRhayati, svarAgacchati / "chAyeva yA svarjaladherjaleSu" / svarnasati, antaryAmi, antarnasati / 'atyuccasau, atyuccasaH' ityatroccairatikrAnto yastadabhidhAyakasya pUrvapadArthapradhAnasya samAsasya saMbandhI25 syAdi!ccaiHzabdasya, tena "avyayasya" [3. 2. 7.] iti lup na bhavati, 'paramoccaiH, paramanIcaiH' ityatra tu uttarapadArthapradhAnatvAt samAsasyAvyaya 20
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] bRhavRtti-lavunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 30.] saMbandhyeva syAdiriti bhavatyeva / anvarthasaMjJA ceyam-'avyayam' iti [tena] liGga-kAraka-vibhaktinAnAtve'pi na nAnArUpatAM pratipadyata iti, yaduktam-- "sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhktissu| vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam" // 5 // anvarthAzrayaNe ca svarAdyavyayamavyayaM [svarAdi avyayam-avyayaM] 5 bhavatIti svarAdevizeSaNatvena tadantavijJAnAt paramoccaiH paramanIcairityAdAvapyavyayasaMjJA bhavati / svar, antar, sanutar, punar, prAtar, sAyam, naktam, astam, divA, doSA, hyas, zvas, kam, zam, yos, mayas, vihAyasA, rodasI, aom, bhUs, bhuvas, svasti, samayA, nikaSA, antarA, purA, bahis, avas, adhas, asAmpratam, addhA, Rtam, satyam, iddhA, mudhA, mRSA, va thA, va SA,10 mithyA, mitho, mithu, mithas, mithus, mithunam, anizam, muhus, abhIkSNam, makSu, jhaTiti, uccais, nIcais, zanais, avazyam, sAmi, sAci, viSvak, anvak, tAjak, drAk, sAk, Rdhak, pRthak, dhik, hiruk, jyok, manAk, ' ISat, joSam, jyoSam, tUSNIm, kAmam, nikAmam, prakAmam, aram, varam, param, ciram, pArAt, tiras, manas, namas, bhUyas, prAyas, prabAhu, prabAhuk,15 prabAhukam, Arya, halam, Aryahalam, svayam, alam, ku, balavat, atIva, suSThu, duSThu, Rte, sapadi, sAkSAt, san, prazAn, sanAt, sanat, sanA, nAnA, vinA, kSamA, zu, sahasA, yugapat, upAMzu, puratas, puras, purastAt, zazvat, kuvit (d), Avis, prAdus, iti svarAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tenAnyeSAmapi cAdiSUpAttAnAmanupAttAnAM ca svarAdisadharmaNAmavyayasaMjJA bhavati / svarAdayo20 hi svArthasya vAcakA na tu cAdivad dyotakA iti| avyayapradezA:"avyayasya" [3. 2. 7.] ityAdayaH / / 30 / / nyA0 sa0-svare0-pratyuccasAviti-nanu pUrvapadamapyatrAvyayam, tatastatsaMbandhitvAllup prApnotIti, satyam-atikrAnte'rthe liGga-saMkhyAyogAdatizabdaH sattve vartate iti nAvyayam / "atiratikrame ca" [3. 1. 45.] ityatra bAhulakAt kvacit samAsAbhAve'ti 25 stutvetyAdau kriyAsaMbaddhasyAtizabdasya dyotktvmeveti| paramanIcarityatra svityAdi-atra tuzabdo vizeSaNArthaH, pUrvasmAd vizeSaM dyotayati, tena kiM siddham ? yatrAnupasarjanaH svarAdhanto bhavati tatrAvayavaH samudAyazcobhayamapyavyayaM bhavatyeva, samAsasyottarapadArthapradhAnatvAt /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1 sU0 30. ] [ 27 zrI siddha hema candrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH nanu bhavatvevaM tathApi saMjJAvidhau tadantapratiSedhasya jJApitatvAda grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiH iti pratiSedhAcca kathaM paramoccairityAdau tadantasyAvyaya saMjJetyAha- pranvarthAzrayaNe cetyAdi-na vyeti-na nAnAtvaM gacchati sattvadharmAnna gRhNAti ityanvarthasiddhiH / ayamarthaH yadanvarthasaMjJAkaraNAd dvitIyamavyayamityupasthApitaM tad vizeSyatvena vijJAyate, tasya svarAdIti vizeSaNatvena, tatazca "vizeSaNamantaH " [7. 4. 113.] iti nyAyAt ' tadantavijJAnam', kevalasya tu vyapadezivadbhAvAt paramoccairityAdAvapyavyayasaMjJA vijJAyata ityarthaH / yad avyayam akSayaM zabdarUpaM kiMviziSTam ? svarAdi svarAdyantaM tadavyayasaMjJa bhavatIti ca sUtrArthaH samajani / athAvyayArthA:- 1 khar divi / 2 antar madhye / 3 sanutar adhobhAge / 4 punar bhUyo'rthe / 5 prAtar prabhAte / 6 sAyaM saMdhyAyAm / rAtrau / astam zailavizeSAdarzanayoH / 6 divAdinam / 10 doSA rAtriH / 1110 hyas atItadinam / 12 zvas bhaviSyaddinam / 13 kam mastake / 14 zaM sukhe / 7 nakta 34-35 iddhA, mudhA vaiphalye / 40-41-42-43 45-46 muhus, / 15 yos viSayasukham / 16 mayas sukham / 17 vihAyasa: gaganam / 18 rodaso dyAvAbhUmI / 16 om aGgIkAre / 20 bhUs bhUmiH / 21 bhuvas gagane / 22 svasti zreyasi / 23-24 samayA nikaSA dvayamapi sAmIpye / 25 antarA madhye / 26 purA pUrvArthe / 27 bahis kAlavAcI / 28-2e avas adhas pradhobhAge / 30 sAMpratam prayuktam / 31 zraddhA nizcaye 15 kAlavAcI ca / 32-33 Rtam, satyam prAkAzye / 36-37-38 mRSA, vRthA, mithyA zranRte / 36 mitho rahaH sahArthayoH / mithu mithas, mithus, mithunam prItibandhe / 44 anizam anavaratam / abhIkSNyam paunaH punyam / 47 maGkSu zIghram 48 jhaTiti satvare madhye / 46 uccais ucce / 50 nIcais nIce / 51 zanais mande / 52 avazyam nizvaye / 53 sAmi zraddha 120 54 sAci vakratve / 55 viSvak sAmastye / 56 anvak AnukUlye pazcAdarthe vA / 57-58-56 tAjak, drAk, srAk zIghra / 60 Rdhak matsye / 61 pRthak bhinna e / dhik niMdAyAm / 63-64 hiruk, jyok viyoga-hiMsA varjaneSu / kAlAlpatve / 66 ISat alpe / 67-68-69 jyoSam, joSam tUSNIm maune / 71-72 kAmam, nikAmam, prakAmam atizaye / 73 aram zIghram / 74 varam manA-25 giSTe / 75 param kevale / 76 ArAt dUrAntikayoH / 77 tiras vyavadhAne / 78 manas niyame / 76 namas natau / 80 bhUyas prAcurye / 81 prAyas bAhulye / prabAhu UrdhvArthe / 63 prabAhaka samakAle / 84 prabAhukam prItibandhe / 85 Arya prItisaMbodhane / 86 halam pratiSedhaviSAdayoH / 87 Aryahalam viziSTazIle / 88 svayam Atmani / 8 alam atizaye / 60 ku kutsAyAm / 6? balavat prakAzye 130 62 atIva pratizaye / e3 suSThu zobhanatve / 4 duSThu zobhanatve / 65 Rte vinArthe / 6 sapadi jhaTiti / 67 sAkSAt pratyakSe / 68-66 san prazAn ciraMtane hiMsAyAm / 101-102 sanat sanA kalpane / 62 82 / 103 nAnA anekatve / 1. " vijJAnAt " a / 65 manAk -061 100 sanAt 104 vinA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 31.] abhAve / 105 kSamA sahane / 106 zu pUjAyAm / 107-108 sahasA, yugapat ekakAle / 106 upAMzu ekaante| 110-111-112 puratas, puras-purastAt apArthe / 113 zazvat nirntre| 114 kuvit yogprshstibhaavessu| 115-116 prAvis-prAdus dvau prAkAzye / iti svarAdaya iti-itizabda evaMprakArArthaH, evaMprakArA: svarAdayo gRhyante na tvetAvanta ityarthaH / yata: "iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyate / prayojanavazAdete nipAtyante pade pade" / / 10 / / prAkRtigaNArthamiti-prAkriyate'nayeti prAkRtirvaNikAprakAraH, tasyA gaNastadarthamiti / "avyayIbhAvasya cAvyayatvaM nAGgIkartavyam, tadaGgIkAreNa hi uccakairnIcakairityAdivad 'upAgni, pratyagni' ityatrApi "avyayasya ko d ca" [7. 3. 31.] iti ak10 prasajyeta / tathA upakumbhamanyamityAdau 'doSAmanyamahaH' ityAdivad mAgamapratiSedhaH syAt / athAvyayIbhAvasya "tRptArthapUrNAvyaya0" [3. 1. 85.] iti SaSThIsamAsapratiSedho'vyayasaMjJAphalamiti cet ? na-tatra samAsakANDe bahulAdhikArAdeva setsyatIti / kiJca, avyayIbhAva iti mahatI saMjJAM yacca kRtavAn prAcAryastajjJApayati-kvacidavyayatvamapIti, tena caitrasyopakumbhamityatra na samAsaH / / 30 / / cAdayo'sacce // 1.1.31 // __ sIdato'smi~lliGga-saGkhaye iti sattvam, liGga-saGghayAvad dravyam, idamtadityAdisarjanAmavyapadezyaM vizeSyamiti yAvat ; tato'nyatra vartamAnAzcAdayaH zabdA avyayasaMjJA bhavanti, nipAtA ityapi pUrveSAm / vRkSazca plakSazca / asattve iti kim ? yatra SAM sattvarUpe'nukAryAdAvarthe va ttistatra mA bhUt-ca:20 smuccye| iva upamAyAm / evo'vdhaarnne| ca, aha, ha, vA, eva, evam, nUnam, zazvat, sUpat, kUpat, kuvit, net, cet, nacet, caNa , kaccit, yatra, naha, nahi, hanta, mAkis, nakis, mA, mAG, na, nan, vAva, tvAva, nvAva, vAvat, tvAvat, nvAvat, tyai, tune, ngai, nuna, rai, mai, zrauSaT, vauSaT, vaSaT, vaTa, vAT, veTa, pAT, pyAT, phaTa, huMphaT, chaMvaTa, adha, At, svadhA, svAhA, alam, cana,25 hi, atha, om, atho, no, nohi, bhos, bhagos, aghos, aGgho, haMho, ho, aho, Aho, utAho, hA, hI, he, hai, haye, ayi, aye, arare, aGga, re, are, ave, nanu, zukam, sukam, nukam, hikam, nahikam, Um, hum, kum, uJ sun, kam, ham, kim, him, ad, kad, yad, tad, id, cid, kvid, svid, uta, bata, iva, tu, nu, yacca, kaccana, kimuta, kila, kiGkila, kiMsvit, udasvit,30
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1 sU0 32.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 26 hosvit, grahaha, nahavai, nau, navA, anyat, anyatra, zava, zap, athakim, viSu, paT, pazu, khalu, yadinAma, yaduta, pratyuta, yadA, jAtu yadi, yathAkathAca, yathA, tathA, pud, atha, purA, yAvat, tAvat diSTyA, maryA, Ama, nAma, sma, itiha, saha, amA, samam, satrA, sAkam, sArdham, Im, sIm, kIm, Am, As, iti, ava, aDa, aTa, bAhyA, anuSak khos, a, A, i, I, u, 5 U, R, R, lR, lR, e, ai, o, au, pra, parA, apa, sam, anu, ava, nis, dus - etau rAntAvapi, AG, ni, vi, prati, pari, upa, adhi, api, su, ud ati, abhi iti cAdayaH / bahuvacanamAkRtigaraNArtham / / 31 / / vAcaka nyA0 sa0-cAdaya-0 -0 zranukAryAdAviti pradizabdAdatyuccaisAvityatra syAtizabdasya, cinotIti 'ca' ityevaM kriyApradhAnasya ca cazabdasya nAvyayasajJeti 10 / / 31 / / adhaptasvAdyA zasaH / / 1. 1. 32 / / dharaNa, varjitAstasvAdayaH zasparyantA ye pratyayAstadantaM zabdarUpamavyayasaMjJaM bhavati / devA arjunato'bhavan, atra SaSThyantAd "vyAzraye tasuH " [7. 2. 81.] tataH; atra pittas, tatra, iha, kva, kadA, etahi, 15 adhunA, idAnIm, sadyaH, paredyavi, pUrvedyuH, ubhayadyuH, parut, parAri, aiSamaH, kahi, yathA, katham, paJcadhA, aikadhyam, dvaidham, dva edhA, paJcakRtvaH, dvi:, sakRt, bahudhA, prAk, dakSiNataH, pazcAt, puraH, purastAt, upari, upariSTAt, dakSiNA, dakSiNAhi, dakSiNena / dvitIyA karoti kSetram / zuklIkaroti / agnisAt saMpadyate 120 devatrA karoti / bahuzaH / pradhariNati kim ? pathidvaM dhAni, saMzayatra dhAni / sa iti kim ? pacatirUpam / / 32 / / nyA0 sa0 - zradharaNa 0 - tasvAdayaH pratyayAH, te ca prakRtyavinAbhAvina iti taiH prakRtiranumIyate, tasyAcaM te vizeSaNatvenA''zrIyante, tataH, "vizeSaraNamantaH" [7. 4. 113.] iti tadantavijJAnaM bhavatItyAha -- tadantamiti / kizva pratyayasyaivAvyayatve arjunata ityAdI25 pratyayamAtrAdavyayAdarthavattvena nAmatve syAdyutpattI "pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7. 4. 115. ] iti vacanAt pratyayamAtrasyaiva prakRtitvena tadantatve pUrvasya ca "nAma sida0 " [ 1.1.31. ]
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1 sU0 33-34.] 30 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite iti padatve "sapUrvAt prathamAntAd vA " [ 2. 1 32. ] iti vikalpaprasaGgaH, tasmAt tadantaH samudAya evAvyayam, na pratyayamAtramiti / arjunata iti pratra saptamyekavacanasya lup / / 32 / / vibhaktithamantatasAdyAbhAH / / 1. 1. 33 / / vibhaktyanta pratirUpakAH, thamavasAnA ye tasAdayaH pratyayAstadantapratirUpa - 5 kAzca zabdA avyayasaMjJA bhavanti / ahaMyuH, zubhaMyuH / astikSIrA brAhmaNI / kutaH, yathA, tathA, kathamiti / aham 1; zubham kRtam, paryAptam 2; yena, tena, cireNa, antareNa 3; te, me, cirAya, ahnAya 4; cirAt, akasmAt 5; cirasya, anyonyasya, mama 6; ekapade, agre, prage, prAhaNe, hetau, rAtrau, velAyAm, mAtrAyAm 7 / ete prathamAdivibhaktyantapratirUpakAH / asti, 10 nAsti, asi, asmi, vidyate bhavati, ehi, brUhi, manye, zaGka e, astu, bhavatu, pUryate, syAt, grAsa, graha, varttate, navarttate, yAti, nayAti, pazya, pazyata, prAdaha, Adaka, prata iti tivAdivibhaktyantapratirUpakAH / / 33 / / nyA0 sa0 vibhakti0 - prAbaGketi pratra "taku kRcchrajIvane" ityasya dakuriti paThanti / / 33 / / sthAne 20 vattasyAm // 1. 1. 34 / / tat-tasyAmpratyayAntaH zabdo'vyayasaMjJo bhavati / vat - tasisAhacaryAd 'Am' iti taddhitasya " kiMtyAdye'vyaya0 " [ 7. 3. 8. ] ityAdinA vihitasyAmo grahaNam / munerahaM munivad vattam, "tasyArhe kriyAyAM vat" [ 7. 1. 51. ] iti vat / kSatriyA iva kSatriyavad yuddhayante, "syAderive" 25 iti vat / pIlumUlenaikadik - pIlumUlato vidyotate vidyut, " tasi:" [ 6. 3. 211. ] iti tasiH / urasaikadik- urastaH, "yazcorasa : " [ 6. 3. 212. ] iti tasiH / uccaistamAm [ 7. 1. 52. ] Am--uccaistarAm / 11 38 11 nyA0 sa0-vattasyAm0 - prAmiti SaSThIbahuvacanasya taddhitasya parokSAsthAna- 30 niSpannasya cAvizeSeNa trayANAmapi grahaNaM prApnoti dvayoreva ceSyate'to'tivyAptyupaha
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 35-36] zrIsiddhahemacandracabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 31 tatvAdalakSaNametad ityAha-vattasIti / taddhitasyetyupalakSaNam, tata: "dhAtoranekasvarAt" [ 3. 4. 46. ] ityAdinA vihitasyApyAmo grahaNam, tena pAcayAJcaRSetyAdau TAlope padatvAdanusvArasiddhiH / na copalakSaNAt SaSThIbahuvacanasyApi grahaNaM kiM na syAditi vAcyam, yato ya Am Ameva bhavati sa eva gRhyate, ayaM tu nAm sAm vA bhavatIti / yadvA vattasI avibhaktI, tatsAhacaryAdAmo'pi avibhakta reva grahaNam, tato daridrAJcakR-5 vadbhirityatra kvasusthAnaniSpannasya pacatitarAmityatra "kityAye'vyaya0" [7. 3. 8. ] iti vihitasya ca grahaNaM bhavati, yata etAveva tayorvat-tasyoravibhaktitvena hitAviti vyutpattyA tddhitaavitybhidhiiyte| asmizca vyAkhyAne "kityAdye'vyaya0" [ 7. 3. 8.] ityanena ityantena idameva sUtraM saMpUrNa gRhyate, Adizabdena tu "dhAtoranekasvara0" [ 3. 4. 46. ] iti vihitasya kvasu-kAnasthAnasyeti / tathA daridrAJcakRvadbhirityatrAmantasyAvyayatve'pi10 katsitAdyartha "avyayasya ko da ca" [7.3.31.] iti aka na bhavati, aparisamAptArthatvenAmantasya kutsitArthAsaMbhavAd iti / uccastarAmiti-"kvacit svArthe" [ 7. 3. 7. ] iti prakRSTe cArthe tarap // 34 / / ktvAtumam // 1. 1. 35 // . ktvA, tum, am ityetatpratyayAntaM zabdarUpamavyayasaMjJaM bhavati / ktvA-15 kRtvA, hRtvA, prakRtya, prahRtya / tum-kartum, hartum / amiti gamkhNamorutsRSTAnubandhayorgrahaNam, na dvitIyaikavacanasya ktvA-tumsAhacaryAt / yAvajjIvamadAt |svaaduNkaarN bhuGkta / / 35 / / nyA0 sa0-ktvA-tuma0-ktveti kakAro'saMdehArthaH, anyathA tvA iti nirdeze saMdehaH syAt-kimayaM ktvApratyayasya nirdezaH ? kiM vA viditaM gotvaM yakAbhistA vidita-20 gotvA iti tvapratyayasyAbantasya ? iti, na dvitIyaikavacanasyeti / dvitIyaikavacanAntasyAvyayatve "avyayasya ko d ca" [7. 3. 31. ] iti ak syAt / tathA devasya darzanaM kuvityAdau "tRnna danta0" [2. 2. 10.] ityanena SaSThI na syAt / nanvevaM hyastanyadyatanyamantasyAvyayatvaM kathaM niSidhyate ? satyam-dvitIyaM ca tadekavacanaM ceti vigrahe tasyApi saMgrahaH, dvitIyApekSayA dvitIyaM caikavacanaM zastanya dyatanyoramiti / / 35 / / 25 gatiH // 1. 1. 36 // gatisaMjJAH zabdA avyayasaMjJA bhavanti / adaHkRtya, atrA'vyayatve 'ataH kR-kami-kaMsa-kumbha-kuzAkarNI-pAtre'navyayasya" [ 2. 3. 5. ] iti sakAro na bhavati / / 36 / /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 37-38.] aprayogIt // 1. 1. 37 // iha zAstra upadizyamAno varNastatsamudAyo vA yo laukike zabdaprayoge na dRzyate sa etyapagacchatIti itsaMjJo bhavati / aprayogitvAnuvAdenetsaMjJAvidhAnAccAsya prayogAbhAvaH siddhaH / upadezastu dhAtu-nAma-pratyaya-vikArA''gameSu kaaryaarthH| dhAtau-edhi, edhte| zIG-zete; iGittvAdAtmanepadam / 5 yajI-yajate, yajati / ciMgT-cinute, cinoti / kaNDUg-kaNDUyate, kaNDUyati; IgittvAt phalavatyAtmanepadam / Tudu-davathuH; TvittvAdathuH / nAmni-citraG . Azcarye citriiyte| mAG-mA bhavAn kArSIt ; atra maangydytnii| pratyaye[vit-] bhavati / vikAre-[khyAMg-] vyAkhyAtAse, vyAkhyAtAsi / Agame-- [iT-] ppith| itpradezAH-"iDitaH kartari" [ 3. 3. 22.] ityAdayaH10 / / 37 // nyA0 sa0-aprayogI0-prayogaH zabdasyoccAraNam, so'syAstIti prayogI, na prayogI aprayogI iti sajJinirdezaH, iditi ca sNjnyeti| laukika iti-lokasya jJAte "lokasarvalokAjjJAte" [ 7. 4. 84. ] itokaNa / / 37 / / anantaH paJcamyAH prtyyH|| 1.1.38 // paJcamyarthAd vidhIyamAnaH zabdaH pratyayasaMjJo bhavati / ananta:-ne cedantazabdoccAraNena vihito bhvti| "nAmnaH prathamaikadvibahau" [ 2. 2. 31. ] vakSaH, vakSau, vRkssaaH| "striyAM nRto'svasrAderDIH" [ 2. 4. 1. ] rAjJI, kI / "pAt" [ 2. 4. 18. ] khaTvA / "gupaudhUpa-vicchi-pariNa-panerAyaH" [ 1. 4. 1. ] gopAyati, dhUpAyati / "RvarNa-20 vyaJjanAd ghyaNa" [ 5. 1. 17. ] kAryam, pAkyam / ananta iti kim ? antazabdoccAraNena vihitasyA''gamasya mA bhUt, yathA "uditaH svarAnno'ntaH" [ 4. 4. 66. ] ityAdi / pratyayapradezAH-"pratyaye ca" [ 1. 3. 2. ] ityAdayaH / / 38 / / nyA0 sa0-ananta:0-na vidyate'ntazabdo vAcako'bhidhAyako yasya sa tathA 125 paJcamIti pratyayo'bhidhIyate, saca prakRtyavinAbhAvIti tena prakRtirAkSipyate, tayA cArtha
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 36.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 33 ityAha-paJcamyarthAdityAdi / zabda iti-sa ca zabdo varNastatsamudAyo vA bhavati, zabdyata iti kRtvA zabdazabdenocyata iti / nanu nAgamasya pratyayatve ko doSa iti ? satyam-'anandat' ityAdau nAgamena dhAtoH khaNDitatvAd 'nand' dhAtoH prAk "aD dhAto." [ 4. 4. 26. ] ityaDAgamo na syAt / atha 'aruNad' ityAdau znapratyayavat *tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyate iti bhaviSyati, tarhi asya nyAyasyAnityatvajJApanArthamantagrahaNam, 5 tena yakA sakA ityAdI itvapratiSedhaH sArthakaH, kasya prakRtyavayavatve tvitvaprAptiprasaGga eva na syAt / tathA'ntagrahaNAbhAve lAGkAkAyanirityatra "camimi0" [ 6. 1. 112. ] ityAyanini kAgame tasya pratyayatve "DyAdIdUtaH ke" [2. 4. 104. ] ityanena hrasvaH syAd iti / tathA'ntagrahaNAbhAve paJcamyAda bidhIyamAnatvenA''gamasyApi *pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva iti nyAyAt 'preNvanam' ityAdAveva "vottarapadAnta." [2.3.75.]10 ityanena NatvaM syAt, na tu 'bhadrabAhunA kulena' ityAdau 'anAm svare0" [ 1. 4. 64. ] iti SaSThyantAd vidhIyamAnasya pratyayatvAbhAvAt / aparaJca-"RttaSa-mRSa0" [4. 3. 24.] ityatra "zrathuGa zaithilye" ityasya pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva* iti nyAyena nA''gamasya pratyayatve satyeva grahaNaM syAt, na tu "zranthaz mocana-pratiharSayoH" ityasya tasmAdantagrahaNaM vidheyam / ubhayathA'pi paJcamyAM sambhavantyAm "paraH" [7. 4. 118. ]15 iti paribhASayA pratyayo niyantryate-prakRteH para eveti / tahi svarAt pUrvo no'nta ityapi kathaM na labhyate ? iti cet, satyam-"no vyaJjanasyA0" [ 4. 2. 45. ] ityatrAnudita iti bharaNanAt, anyathopAntyatvAbhAvAt prAptireva nAstIti / / 38 / / Datyatu savathAvat // 1. 1. 36 // DatipratyayAntamatupratyayAntaM ca nAma saGkhyAvad bhavati, eka-byAdikA20 lokaprasiddhA saGkhyA, tatkAryaM bhajata ityarthaH / katibhiH krIta:-katikaH, "saGkhyA -DatezcA-zattiSTeH kaH" [6. 4. 130.] iti kaH / katibhiH prakAraiHkatidhA, "saGkhyAyA dhA" [7. 2. 104.] iti dhaa| kati vArA asyakatikRtvaH, "vAre kRtvas" [7. 2. 106.] iti kRtvas / evam-yatikaH, yatidhA, yati kRtvaH; tatikaH, tatidhA, tatikRtvaH / atu-yAvatkaH, yAvaddhA,25 yAvatkRtvaH; tAvatkaH, tAvaddhA, tAvatkRtvaH; kiyatkaH, kiyaddhA, kiyatkRtvaH // 34 // nyA0 sa0-utyatvityAdi-vatkaraNAbhAve *kRtrimAkRtrimayoH* iti nyAyAd eka-dvayAdInAmakRtrimANAM na syAditi / / 36 / /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] bRhadvRtti - lavanyAsasaMvalite [10] 1. sU0 40-42.] bahu-gaNaM bhede // 1. 1. 40 // 'bahu'' 'gaNa' ityetau zabdau bhede vartamAnau saGkhyAvad bhavataH, bhedI nAnAtvamekatvapratiyogi / bahukaH, bahudhA, bahukRtvaH / garaNakaH, garaNadhA, garaNakRtvaH / bheda iti kim ? naipulye saGgha ca saGkhyAkAryaM mA bhUt / bahugaraNau na niyatAvadhibhedAbhidhAyakAviti saGkhyAprasiddherabhAvAd vacanam, ata eva 5 bhUryAdinivRttiH / / 40 / / nyA0 sa0 - bahugaraNamityAdi / vaipulya iti yathA rajogaNaH, rajaH saMghAta ityarthaH / zratha bahu-garaNazabdayorbhedavacanatvAt saGkhyAtvamastyeva, yato bhedaH parigaNanaM saGkhayati, tatazvaka vyAdInAmiva bahu-garaNazabdayorapi lokAdeva saGkhyAtvasiddhau kimanenAtidezavacanena ? pratidezo hi anyatra prasiddhasyAnyatra prasiddhiprAparaNArtha ityAha- bahugaraNAvityAdi - 10 loke hyaka-vyAdInAM niyatAvadhibhedAbhidhAyitve saGkhyA prasiddhi:, anayozca na tatheti saGkhyAprasiddha rabhAva iti / / 40 / / ka-samAse'dhyarthaH // 1. 1. 41 // adhyardhazabdaH kapratyaye samAse ca vidhAtavye saGkhyAvad bhavati / zradhyardhena krItam - adhyardhakam, "saGkhyA- DatezvAzattiSTeH kaH " [ 6. 4. 130. ] iti 15 kaH / adhyardhena zUrpeNa krItam - adhyardhazUrpam, atra saGkhyApUrNatvena dvigutve krItArthasyekaraNaH "anAmnyadviH plup" [ 6. 4. 141.] iti lup / ka-samA iti kim ? dhAdipratyayavidhau na bhavati / / 41 / / ardhapUrvapada pUraNaH / / 1. 1.42 / / samAsAvayavabhUte pade pUrvapadamuttarapadaM ceti prasiddhiH, ardhapUrvapadaH pUraNa-20 pratyayAntaH zabdaH kapratyaye samAse ca vidhAtavye saGkhyAvad bhavati / ardhapaJcamakaM ardhapaJcamazUrpam / / 42 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau prathamasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH / / haririva balibandhakarastrizaktiyuktaH pinAkapANiriva / kamalAzrayazca vidhiriva jayati zrImUlarAjanRpaH / / 1 / / 25
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 1-2.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 35 atha dvitIyaH pAdaH samAnAnAM tena dIrghaH // 1. 2. 1 // samAnasaMjJakAnAM varNAnAM tena pareNa samAnena sahitAnAM dIrgho bhavati, AsannaH [7. 4. 120.] / daNDA'gram / tavA''yuH / khaTvA'tra / sA''gatA / dadhIdam / dadhIhate / nadIndraH / nadIhate / madhUdakam / madhRhanam / vadhUdaram / vadhUDhA / pitR SabhaH / mAtR kAraH / kR kAraH / samAnAnAmiti kim ? vAgatra / 5 teneti kim ? dadhi zItam / bahuvacanaM vyAptyartham, tenottarasUtreNa lu-Rtorapi R-luti hrasvo bhavati-klaRSabhaH, hotRlakAraH, anyathA "RstayoH" [1. 2. 5.] iti paratvAd Rreva syAt / / 1 / / . nyA0 sa0-samAnAmityAdi-atrA'nantarA'nantaribhAvasambandhe SaSThI / 'tena' iti tRtIyAnidazaH sthAnitvapratipattyarthaH / nanu 'tena' sthAne 'svena' kriyatAm, kiM tena' iti ? 10 evaM sati "ivarNAderasve svare." [1. 2. 21.] ityatra svagrahaNaM na kRtaM syAditi phalam ; ucyate-'ivarNa-cavarga-ya-zAstAlavyAH' iti nyAyAd 'dadhi zItam, ityatra dIrghatvaM syAt, tanmA bhUdityevamartham / nanu 'tena' iti sahArthe [2. 2. 45. ] tRtIyeti dvayordIrghatvaM prApnoti, yathA-putreNa saha sthUla iti, naivam-atra 'ajAkSIreNa sahauSadhaM pibeI' itivad eka eva dIrgha iti jJAtavyam / daNDA'gram' ityatra "vRttyanto'saSa" [ 1.1.25. ] ityagna-15 zabdasya padatvAbhAve daNDazabdA'kArasya "lugasyAdetyapade" [ 2. 1. 163. ] iti kathaM na lug bhavati ? iti ce, ucyate-kaisarvaM vAkyaM sAvadhAraNaM bhavati* iti nyAyAd 'apade' iti sAvadhAraNaM vyAkhyeyam-apade eva yadyakAro bhavatIti, ayaM tu vAkyAvasthAyAM pade'pIti / tahi *gatikAraka 0* iti nyAyAt 'prAyaNam' ityAdI vibhaktyutpatteH prAgeva samAse kathaM na bhavatIti ? satyam-'apade' ityuttarapadamapi gRhyate, uttaraM ca tat padaM ceti20 kRte "te lug vA" [ 3. 2. 108. ] ityuttarazabdalopAditi / / 1 / / R-luti isvo vA // 1. 2. 2 / / samAnAnAmakAre lakAre ca pare hrasvo vA bhavati / bAlaRzyaH, bAlIH / khaTvaRzyaH, khaTvIH / mahaRSiH, maharSiH dhUliRtuH, dhUlya'tuH / nadi Rcchati, navRcchati / tanuRjutA, tanva jutaa| vadhuRNam, vadhva Nam / 25
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 3-4.] kartRRSabhaH, katR SabhaH / bAlalakAraH, bAlalkAraH / kanyalakAraH, kanyalkAraH, ityAdi / hrasvakaraNasAmarthyAdeva kAryAntaraM na bhavati, ata eva hrasvasyApi hrasvaH kriyate / samAnAnAmityeva ? vRkSAva cchati / R-tRtIti kim ? daNDAgram, kanyAyA RkAraH kanyarkAraH / takAra uccAraNArthaH / kazcid hrasvatvAbhAvapakSe prakRtibhAvamapIcchati, tanmate-khaTvARzyaH, nadIRzya ityA- 5 dyapi bhavati / prArcchatItyAdau tu paratvAdAreva bhavati / "hrasvo'pade vA" [1. 2. 22.] ityeva siddhe'varNArthaM padArthaM svArthaM ca vacanam / / 2 / / nyA0 sa0-R-latItyAdi-atra takAramantareNa lakArAt saptamyekavacane latve ca lasvarUpasya vikRtatvAt kimayaM lakAraH ? uta lakAra: ? iti sandehaH syAt / / 2 / / lUta R-lU R-lubhyAM vA // 1. 2. 3 // 10 lutaH sthAne RtA latA ca pareNa sahitasya yathAsaMkhyam 'R la.' ityetAvAdezau vA bhavataH / 'R' iti svarasamudAyo vA svara-vyaJjanasamudAyo vA varNAntaraM vA, tadapISatspRSTakaraNaM dvirephaturIyamadhyardhasvaramAtramityeke, saMvRtataraM saphalarepharkAramardhamAtrasvarabhaktikamityanye, dvirephazrutikamadhyardhasvaramAtramityapare / evam 'lu.' ityapi / RtA-kR kAraH, pakSe pUrvaNa hrasva15 uttareNa RkArazca-klaRkAraH, kR kAraH / latA-kla kAraH, pakSe dIrghatvaM. hrasvatvaM ca, klR kAraH, klalakAraH / luvarNasya sthAnitvamicchantyeke / / 3 / / nyA0 sa0-lata ityAdiH / R. iti dIrghazcad uttareNa siddhatvAdatra vidhAnamanarthakamiti savizeSamAdezamAha-'R' iti svarasamudAyo veti / varNAntaratve mtbhedaanaah-tdpoti| dvirephaturIyamiti-rephasya turIyau rephaturIyau, ekasya rephasya caturbhAgI-20 kRtasya dvau caturthabhAgAvityarthaH, dvau rephaturIyAvasminniti / adhikamadhaM yasyAH sA, adhyArUDhA'rdhana vA adhyardhA, svarasya mAtrA svaramAtrA, adhyardhA svaramAtrA'sminniti adhyardhasvaramAtram, pAdona mAtrAdvayamityarthaH / sakalarepharimiti-sakala: paripUrNo repha RkArazcAtra tat tthaa| ardha mAtrA yasyAH sA ardhamAtrA, svarasya bhaktirbhAgaH svarabhaktiH ardhamAtrA svarabhaktiryasya tat tathA / / 3 / / Rto vA tau ca // 1. 2. 4 // RkArasya sthAne RtA latA ca pareNa sahitasya yathAsaMkhyam 'R-la.' 25
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 5-6 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 37 ityAdezau vA bhavataH, tau ca RkAra-lRkArau RtA lRtA ca saha RkArasya vA bhavataH / RtA - pitRSabhaH, pitR SabhaH, pitRRSabhaH / lRtA - hotlR kAraH, pakSe hotRkAraH. hotRlRkAraH / tau ca - pitRSabhaH, hotlRkAraH, pakSe yathAprAptam / atrApi RvarNasya sthAnitvamicchantyeke / / 4 / / nyA0 sa0 - Rto0 ityAdi - hotlukAra iti - hotula kAra iti SaSThIsamAsaH, hotR- 5 saMbandhI hotrA likhita uccArito vA lRkAra ityarthaH / / 4 / / R stayoH // 1.2.5 // tayoH-pUrvasthAninolR kAra - RkArayoH sthAne yathAsaMkhyamRtA lRtA ca pareNa sahitayoRR kAro dvimAtra Adezo bhavati / kR SabhaH / hotR kAraH // 5 // nyA0 sa0 -- RRstayoriti / atha RkAra-lRkArayoH sajAtIyatvasya pUrvaM prati 10 pAditatvAt " samAnAnAM tena0 " [ 1.2.1.] ityanenaiva dvimAtra RkAraH setsyati, kimanena ? na ca vAcyaM klaRRSabha ityatra lRkArasya sthAnitvAd dIrghatve, pratyAsannatvAd kAraH syAdityAdi yato dvayoH sthAnitvamuktaM tatra RkArameva sthAninamAzritya dIrghe kriyamANe pratyAsattyA R kAra eva bhaviSyati, satyam - syAdevaM yadi RkArasyaiva sthAnitve kiJcinniyAmakaM syAt, yAvatA dadvayoH SaSThI - tRtIyAnirdiSTayo: sthAnitvamiti pUrvaM paraM 15 vA lRkArarUpaM sthAninamAzritya dIrghe kriyamANe lRkAro'pi syAt, RkAra eva ceSyate ityetadarthamasyArambha iti // 5 // avarNasyevarNA dinaidodaral // 1. 2. 6 // avarNasya sthAne ivarNovarNa-RvarNa-lRvarNaiH paraiH sahitasya yathAsaMkhyamet ot ar al' ityete pradezA bhavanti / devendraH / tavehA / mAleyam 120 sekSate / tavodakam / tavoDhA / gaGgodakam / soDhA / 'vRkSa indram, ta indramityAdau ca Gau jasa ikAre caikapadAzrayatvenAntaraGgametvameva bhavati, na tu parapadAzritaM bahiraGgamikArasya dIrghatvam / paramarSiH / tavarkAraH / maharSiH / sarkAreNa / tavalkAraH / salkAreNa / trimAtrAderapi sthAnina: sthAne dvimAtrAvevaidotau bhavataH, sUtre tayoreva vivakSitatvAt / pravarNasyeti kim ? dadhIdam / madhUdakam 125 pitR SabhaH / klRkAraH / ivarNAdineti kim ? daNDAgram / / 6 / /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] bRhadvRtti- laghunyAsa saMvalite [ pA0 2. sU07-8 . ] RNe pra-dazArNa-vasana - kambala-vatsaravatsatarasyAr / / 1.27 // prAdInAmavarNasya RraNazabde pare pareNa RkAreNa sahitasyArityayamAdezo bhavati / aro'pavAdaH / pragatamRNaM prArNam / dazAnAmRNaM dazArNam, daza RNAnyasya dazArNaH kSatriyaH, daza RraNAni jaladurgANyasyAM dazArNA nadI / 5 RNasyAvayavatayA saMbandhi RraNam - RraNAm / vasanAnAmRNam - vasanArNam / evam, kambalArNam / vatsarArNam / vatsatarArNam / samAnAnAmiti bahuvacanasya vyAptyarthatvenoktatvAdihottaratra ca hrasvo'pi bhavati - praRNam, dazaRNamityAdi / vatsarazabdasyA''raM necchantyeke / / 7 / / nyA0 sa0 - RraNe pretyAdi - daza RraNAni prasyeti-varNAnupUrvI vijJAnArthaM vyutpatti- 10 mAtrametat yAvatA saMjJAzabdo'yam / yadyapi paratvAt sarvatrAr prApnoti tathApyara eva bAdhaka ArAdezo na hrasvasyetyAha- samAnAnAmiti // 7 // Rte tRtIyAsamAse // 2.1.8 // Rtazabde pare yadavararNaM tasya sthAne pareNa RkAreNa sahitasyA''rityayamAdezo bhavati, tau cennimittanimittinAvekatra tRtIyAsamAse bhavataH / zItena 15 RtaH - zItArtaH / duHkhena RtaH - duHkhArtaH / hrasvo'pi bhavati - zItaRta:, duHkhaRtaH / Rta iti kim ? sukhetaH, duHkhetaH / tRtIyAgrahaNaM kim ? paramartaH / samAsa iti kim ? sukhenartaH, duHkhenartaH / Rtena kRtaH - RtakRtaH, paramazcAsau RtakRtazca paramartakRta ityatra tu nimitta nimittinau naikatra tRtIyAsamAsa iti na bhavati / zravarNasyetyeva ? pitR taH / katham " kSudhArtaH san 20 zAlIn kavalayati mAMspAkavalitAn " ? kSudhuzabdasya hi vyaJjanAntatvAt 'kSudRta' iti prApnoti naivam - prAGpUrva Rte tRtIyAntasyAsamastasyAyaM prayogaH / A Rta iti uttareNAr - prArtaH, tata kSudhetyanena saMbandhaH / yasya tu vyaJjanAntAdapyAp tanmate - kSudhayA Rta iti samastaprayoga evAyam // 8 // nyA0 sa0 - Rte ityAdi / kSudhArta iti zratra tRtIyAntasya 'kSugh' zabdasya 25 "omAGi" [ 1.2.18 ] iti zrAlope prasiddha bahiraGgamantaraGga iti nyAyAnna dhasya datvam / / 8 / /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 - 10.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH RtyArUpasargasya // 1. 2. 6 // upasargasya saMbandhino'varNasya sthAne RkArAdau dhAtau pare pareNa RkAreNa sahitasyArAdezo bhavati / sarvApavAdaH / prArcchati / parArcchati / prAti / parArdhnAti / RtIti kim ? upetaH / upasargasyeti kim ? ihacchati ihaRcchati / yena dhAtunA yuktAH prAdayastaM prati gatyupasarga - 5 saMjJAH teneha na bhavati - pragatA RcchakA asmAt praccheko dezaH, evam, prarSabhaM prazyaM vanam / prAriti vartamAne punarArgrahaNamAreva yathA syAdityevamartham, tenehottarayozca hrasvatvaM bAdhyate / / 8 / / [ 36 nyA0 sa0 --- RtyetyAdi - upasRtya dhAtumarthavizeSaM sRjatIti lihAdyaci nyaGkavAditvAd gatve upasarga: / sarvApavAda iti pUrvasUtravihita prArAdezaH " zravarNasya 0 "10 [ 1. 2. 6. ] ityara eva bAdhako na hrasvasya prayaM tvaro hrasvasya ca sarvasya prApnuvato bAdhaka ityarthaH / prAcrcchatIti RccheratervA "zrauti0" [5. 2.108 . ] iti RcchAdeze yena dhAtuneti yadyevaM praraNasaM mukhamityAdau prazabdasyopasargatvAbhAve "upasargAt" [ 7. 3.162. ] ityanena nasAdezo na prApnoti, ucyate yatropasargatvaM na saMbhavati tatropasargazabdena prAdayo lakSyante, na tu saMbhavatyupasargatve iti / nanvevaM pragatA RcchakA yasmAt sa praccheka 15 ityAdI prAditvena prazabdasyopasargatvAdAr prApnoti naivam - prazabdo'tra gatArthamantarbhAvya pravarttamAno raMgakapratyayasyArthaM kartAraM vizinaSTi na RccherdhAtorarthamityetaddhAtusaMbandhAbhAvAd enaM prati anupasargatvamasyocyate iti / / 8 / / nAmni vA // 1.2.10 // upasargasambandhino'varNasya sthAne RkArAdau nAmni - nAmAvayave dhAtau20 pare pareNa RkAreNa sahitasya 'Ar' pradezo vA bhavati / prArSabhIyati, prarSabhIyati / kecit tu pakSe hrasvatvamapi manyante - praRSabhIyati / upasargasyetyeva ? iharSabhIyati / RtItyeva ? upoSTrIyati, RkAramicchati-uparkAyati / / 10 / / vyA0 sa0 - nAmnItyAdi / nAmnItyanena RkArakAdirdhAtuH sAmAnAdhikaraNyena 25 vizeSayituM na zakyata ityavayavadvAreNa RkArAdisamudAyo dhAturnAmnItyanena vizeSyata ityAha-- nAmAvayave iti / / 10 / /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 11-13.] lutyAla vA // 1. 2. 11 // upasargasambandhino'varNasya luti-lakArAdau nAmAvayave dhAtau pare pareNa lukAreNa sahitasya 'pAla' vA bhavati / alo'pavAdaH / upAlkArIyati, upalkArIyati / atrApi pakSe hrasvatvamicchantyeke-upalakArIyati / upasargasyetyeva ? ihalkArIyati / tRtItyeva ? la kAramicchati-upalkArIyati / / 11 // 5 aidaut sandhya kSa // 1. 2. 12 // avarNasya sthAne sandhyakSaraiH paraiH sahitasya 'ait zraut' ityAdezAvAsannau bhavataH, evaM caikAraikArAbhyAM sahitasya 'aikAraH' aokAraukArAbhyAM sahitasya tu "aukaarH'| tapaiSA, khaTnaiSA, tanaindrI, saindrI, tavaudanaH, khaTvaudanaH, tavaupagavaH, khaTvaupagavaH / avarNasyetyeva ? dadhyetat, dadhyaicchat, madhvodanaH,10 sAdhvauSadham / 'sandhyakSaraiH' ityatvanirdezAd 'upasargasya' iti nivR ttam / // 12 // nyA0 sa0-aidaudityAdi / nanvatra trimAtra-caturmAtrayorAdezinoH sthAne kathaM . dvimAtrAvevAdezau bhavataH ? yAvatA *sthAnyAsannaH iti nyAyAt trimAtrau caturmAtrI ca . prApnuta iti, satyam-'sandhyakSaraH' iti bahuvacanaM dvimAtrAdezapratipattyartham, anyathaikavacanena15 nidizet ; etadarthaM ca sad upasarganivRttimapi karotItyAha-sandhyakSareriti / / 12 / / UTA // 1. 2. 13 // avarNasya pareNoTA sahitasya sthAne aukArAdezo bhavati, AsannaH / dhautaH, dhautavAn / lAvayati pAvayatIti kvipi Nilope "anunAsike ca cchvaH zUTa" [4. 1. 108.] ityUTi-lauH, pauH / aokArApavAdo yogaH / 20 // 13 // nyA0 sa0-UTeti / 'aidaud' iti samudAyAnuvRttAvapi "prAsannaH' [7. 4. 120.] iti nyAyAd praudeva bhavatItyAha-aukArAdeza iti / lauH, pauH, iti-prakArasyApyudAharaNamidameva, lU-pUbhyAmajantAbhyAmalantAbhyAM vA lavamAcaSTe pavamAcaSTe "Nij bahulam 0" [ 3. 4. 42. ] iti Nici kvibAdiH pUrvavat / / 13 / / 25
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 14-15.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 41 prasyaiSaiSyoDhoDhyUhe svareNa // 1. 2. 14 // prazabdasambandhino'varNasya 'eSa eSya UDha UDhi Uha' ityeteSu pareSu pareNa svareNa sahitasya sthAne 'aidautau' Adezau bhavataH, aasnnau| preSaH, preSyaH, prauDhaH, prauDhiH, prauhaH / Uhe necchantyeke / prasyeti kim ? apoDhaH, upoDhaH / eSAdiSviti kim ? pretaH, protaH / kathaM preSaH, preSyaH ? ISe ISye ca 5 bhaviSyati, yadApi 'pA + ISya-eSya' tadApi "omADi" [1. 2. 18.] ityavarNalope preSya ityeva bhavati, yasmin prApte yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhako bhavati iti nyAyAd "upasargasyA'niNedhedoti" [1. 2. 16.] ityasyaivAyaM bAdhakaH, na "omAGi" [1. 2. 18.] ityasya / atheha kasmAnna bhavati-'preSate, preSyate, proDhavAn' iti ? *arthavadgrahaNe'narthakasyAgrahaNAt / 10 kathaM tarhi 'UDhi' zabdasya Nyantasya sArthakasya prayoge proDhayatIti ? 'UDha' zabdena sArthakena syAdyantena sAhacaryANNyante zrautvAbhAvAt, prauDhAdizabdAt tu Nau prauDhayatItyAdi bhavatyeva / / 14 / / nyA0 sa0-prasyetyAdi / avarNasya kAryiNo'nuvRttestasya ca prazabdena sAmAnAdhikaraNyA'yogAd avayavAvayavisambandhe SaSThItyAha-prazabdasambandhino'varaNasyeti / yadA15 'pA+ISya' iti kriyate tadApi "omAGi" [ 1. 2. 18. ] ityasya viSaye'pi "upasargasyA'niNe0" [ 1. 2. 16. ] ityasya prAptireva *ubhayoH sthAne 0* iti nyAyena 'prAG +I' ityetayorubhayoH sthAne niSpannasya eto yadA prAGA vyapadezastadA "aomAGi" [1. 2. 18.] ityasya, anyathA "upasargasya0" [ 1. 2. 16.] ityasyetyata Ahayasmin prApte iti-prApta evetyavadhAraNaM vyAkhyAnAt / / 14 / / svaira-svairyakSohiNyAm // 1. 2. 15 // _ 'svaira saurin akSohiNI' ityeteSu avarNasya pareNa svareNa sahitasya 'ait aut' ityetAvAdezau bhavataH / svasyeraH-svairaH, ghan; sva Iro'tretisvairamAsyatAm ; svayamIrati Irte vA svairaH, nAmyupAntyalakSaNaH kaH / svayamIrituM zIlamasyeti-svairI, nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti25 svairinnii| akssaannaamuuho'syaamstiiti-akssauhinnii| snairazabdAnmatvarthIyenaiva inA siddhe pRthak 'spairin' grahaNaM tAcchIlikAdiNinnante'pIrinzabde aitvArtham / // 15 // 20
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 16.] nyA0 sa0-svaretyAdi-samamAtrauSadhaniSpannazcUrNo'pi sama ityavayavadharmeNa samudAyasya vyapadezaH, evamihApi svairAvayavayogAt samudAyo'pi vyAtmakaH svairaH, svairyavayava. yogAt svairI, akSauhiNyavayavayogAdakSauhiNI, tataH svarazcAsau svairI ca, sa cAsau akSauhiNI ceti karmadhArayaH, yathA-"maryAdAbhividhau ca ya:0" ityatra samudAyo'vayavazabdena maryAdAvayavatvAd maryAdA, abhividhyavayavatvAbhividhiriti vyapadizyate tato vizeSaNa- 5 samAso bhavati, samudAye ca svarasvairyakSauhiNIrUpe kAryAsambhavAd avayava eva svaira ityAdiH kAryabhAgiti; sautro vA nirdezaH, tenetaretarayoge bahuvacanaM samAhAre ca hrasvatvaM na bhavati, evmnytraapi| tathA'tra sUtre viSayasaptamI, tena svairAdiSu niSpatsyamAneSu yo'kAra ityarthaH / svena AtmanA IraH-svara: "kArakaM kRtA" [ 3. 1. 68. ] iti samAsaH, Ira iti sAmAnyena ghanantasya kAntasya ca parigraha ityubhayatrApi kAryam, svaira-10 zabdamya ghAntasyApi abhrAdidarzanAnmatva yenApratyayena katrabhidhAnaM bhvti| svayamoratIti-yujAditvAt pAkSikaNijantatayA prayogo'yam / etvArthamiti-anyathA Nini sverItyaniSTarUpamApadyeta / / 15 // aniyoge lugave // 1. 2. 16 // niyogo niyamo'vadhAraNam, tadabhAvo'niyogo'navaktRptiH, tadviSaye15 evazabde pare'varNasya lug-lopo'darzanaM bhavati / iheva tiSTha, adyeva gaccha; svecchAva ttiratra gamyate, nAvadhAraNam ; niyoge tu ihaiva tiSTha, mA gAH / ye tvaniyoge avyApAraNe icchanti tanmate zAstra-lokapratItaprayogavirodhaH, tathAhi-"amaivA'vyayena" [pAriNa0 2. 2. 20.] "dhAtostannimittasyaiva" [pANi0 6. 1. 80.] "tapastapaHkarmakasyaiva" [pANi0 3. 1. 88.] "laGa:20 zAkaTAyanasyaiva" [pANi0 3. 4. 111.] ; 'yenaiva hetunA vAkyaM tenaiva vRttirapi prApnoti' [pANi0 sU0 , bhASye] 'yathaiva tarhi' [pANi sU0 1. 1. 3. bhASye] 'ihaiva syAd' [pANi0 sU0 1. 1. 20. bhASye] iti; "yadaiva pUrve janane zarIram" [kumArasaM0 1. 53.] "0 dRzaiva kopAruNayA riporuraH0" [kAdambarImaGgala zlo0 3] "adyaivA''vAM raNamupagatau tAtamambAM ca natvA0"25 [veNIsaMhAre, 4. 15.] "tarasaiva ko'pi bhuvanaikapuruSa ! puruSastapasyati." [kirAtArju0 12. 26.] iti katham ? 'zakAnAmandhuH-zakandhuH; aTatItiaTA, kulAt kulasya vA aTA-kulaTA; patatIti-pataH; pato'JjaleHpataJjaliH; sImno'ntaH-sImantaH, kezavinyAsa eva; prArthanAyA'dhyayanam
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 17-18.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 43 pradhyayanam ; halasya ISA-halISA, evam-lAGgalISA; manasa ISA-manISA; halIzA; lAGgalIzA' ityAdi, pRSodarAditvAd bhaviSyati / kathaM tunai trai, nuvai nyai ? nipAtAntarametat / / 16 / / _ nyA0 sa0-aniyoga ityaadi| avadhAraNam avazyambhAva ityarthaH / ihevetivAkyAlaGkAre evazabdaH / pramaveti-eteSu sarveSvapi svarUpAkhyAnamevAsti, na tu vyApAraNa- 5 miti / yadyavyayena saha samAsastadA pramA-amantenaivetyarthaH, nimUlakASaM kaSatItyAdAviti / vRttirapIti-'mumUrSa' ityevaMrUpA sanpratyayasya vA vRttiH pravRttirityarthaH / sImno'nta ekadezaH / adhyayanamiti-prazabdasya GapratyayAntasya hitAditvAt samAsaH / tvai itituzabdasyokAralope tvai iti rUpaM manyate paraH, tataH kena sUtreNAvarNalopa iti parasyAzayaH / 10 15 vauSThautau samAse // 1. 2. 17 // proSThazabde protuzabde ca pare'varNasya lug vA syAt, tau cennimittanimittinAvekatra samAse bhavataH / bimboSThI, bimbauSTho, bimboSThA, bimbauSThA; sthUlotuH, sthUlautuH / samAsa iti kim ? he rAjaputrauSThaM pazya, he chAtrautusvaraM zRNa / avarNasyetyeva ? zucyoSThI / / 17 / / / nyA0 sa0 pauSThautAvityAdi-patra sautratvAt samAhAraH, anyathA "prANitUrya" [3. 1. 137.] iti 'svaiH' iti vyA tyA niSadha: syAt, yadvA pRTApuTiketivad oSThAvayavayogAna samudAyo'pyoSTha iti prakriyayA karmadhArayaH / tau cenimitteti-tena A ISad proSThaH-anenaivA''Go lope aoSThaH, parama aASTho yAsAM tAH paramauSThA ityatra luga na bhavati / bimbyAH phalaM bimbam, "hemAdibhyo'tra" [6. 2. 45.] / / 17 / / omaangi|| 1. 2. 18 // avarNasya promi prAGAdeze ca pare lug bhavati, AGi dIrghatvenaiva siddhe lugvidhAnamanarthakaM syAditi 'pAG' iti prAGAdezo gRhyate / adyoGkAraH, somityavocat; AGi-yA + UDhA-aoDhA, adya + proDhA-adyoDhA; sA+proDhAsoDhA; A-RzyAt-aAt, adya+aAt-adyAt, khaTvA+ardhyAt-25 khaTvAt, pA+ihi-ehi; upa+ehi-upehi; parA+ehi-parehi; evamupetaH / promAGIti kim ? tavodanaH / avarNasyetyeva ? A + RtoH-artoH, dadhyartoH / / 18 // 20
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 16-21.] nyA0 sa0-promAGoti / mA+UDhA-proDheti-"gati-kvanya0" [3. 1. 42] iti samAsaH / RzeH sautrAd gatyarthAt stutyarthAd vA "Rzi-jani0" [ uraNA0 361. ] iti kiti ye RzyaH, khaTavazyati nikSepaNIyA' ityAdikriyA yojyA, tathA 'bdhytoH' iti 'bhakSaNIyaM varjanIyaM vA' iti yogaH / / 18 / / upasargasyAniNedhedoti // 1. 2. 16 // upasargasambandhino'varNasya iNa edhativajite ekArAdAvokArAdau ca dhAtau pare lug bhavati / prelayati, parelayati, prokhati, parokhati / upasargasyeti kim ? pragatA elakA asmAt prailako dezaH / aniNedhiti kim ? upaiti, paraiti, upaidhate, paraidhate / edotIti kim ? upAyate, plAyate / / 16 / / nyA0 sa0-upasargasyetyAdi-iNa ca ecca-iNet, na iNet-aniNet, aniNecca 10 tat ecca-aniNedheta, aniNecca occetyAdivigrahaH, na vidyate iNedhau yatra so'niNedha, sa prAsAvecca, tato dvandva iti vA / / 16 / / vA nAmni // 1. 2. 20 // nAmAvayave ekArAdAvokArAdau ca dhAtau pare upasargasambandhino'varNasya / / lug vA bhavati / upekIyati, upaikIyati; proSadhIyati, prauSadhIyati / / 20 / / 15 nyA0 sa0-vA nAmnIti / upekIyatIti-atra pasya "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti batvaM na *prasiddha bahiraGgama* iti nyAyAt, na ca vAcyam-"svarasya para." [7. 4. 110.] ityasya "na sandhi0" [7. 4. 111.] ityAdinA bAdhitatvAt prApnotIti, yatastatra paribhASA'pi *prasiddha bahiraGgam ityanena nyAyenAbAdhi, tatra sUtre sandhAvapi siddha dvigrahaNAt / / 20 / / ivaNadirasve svare ya-va-ra-lam // 1. 2. 21 // ivarNovarNa-RvarNa-lavarNAnAmasve svare pare yathAsaGghaya 'ya, va, ra, l' ityete AdezA bhavanti / dadhyatra, nadyeSA, madhvatra, vadhvAsanam, pitryarthaH, kAdayaH, lanubandhaH, lAkRtiH / ivaNaderiti kim ? pacati / asva iti kim ? dadhIdam / svara iti kim ? madhu pibati / kecit tu 'ivarNAdibhyaH25 parAn ya-va-ra-lAn' icchanti-dadhiyatra, tiriyaG, madhuvatra, bhUvAdayaH, tanmata 20
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 22.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 45 saGgrahArtham 'ivarNAdeH' iti paJcamI vyAkhyeyA / / 21 / / nyA0 sa0-ivarNetyAdi / keciditi-devnndyaadyH| 'prasve svare' iti-asamastanirdezaH svarasambandhanivRttyarthaH, tena "edaito'yAya" [1. 2. 23.] ityAdau svarasyaivAnuvRttirna tu 'asve' ityasya, tena "rAyaindrI" ityAdau sve'pi bhavati / pitrartha iti-pitre ayamiti asvapadena vigrahaH, "tadarthArthena" [3. 1. 72.] iti arthazabdenaiva catujhaM 5 abhihitatvAd vAkyAbhAve'rthazabdenaiva nityasamAsaH / / 21 / / isvopade vA // 1. 2. 22 // ivarNAdInAmasve svare pare hrasvo vA bhavati, apade-na cet tau nimittanimittinAvekatra pade bhavataH / nadi eSA, nadyeSA; dadhi atra, dadhyatra; madhu * atra, madhvatra; ati eti, atyeti; anu eti, anveti / hrasvasyApi hrasvaH10 parjanyavallakSaNapravRtte, hrasvavidhAnasAmarthyAcca kAryAntaraM na bhavati / kazcit tu pakSe prakRtibhAvamapIcchati-kumArI atra / apade iti kim, nadyau, vadhvau, nadhudakam, vadhvAsanam, nadyarthaH, gauryArAdhaH, antarvativibhaktyapekSayA padabhede'pi samAse satyaikapadyam, evam-anuvyacalat athavA 'anuprAvizad' ityAdivadakhaNDamavyayaM vibhaktyantatvAccaikapadatvam, ata evaitadyoge "sapUrvAt15 prathamAntAd vA" [2. 1. 32.] iti vikalpena vasnasAdayo bhavanti-atho anuvyacalad vo devadattaH, atho anuvyacalad yuSmAkaM devadattaH, atho anuprAvizad vo jinadattaH, atho anuprAvizad yuSmAkaM jinadatta ityAdi / ivarNAderityeva ? he munayAcara, he sAdhavAcara / svara ityeva ? nadI vahati / asva ityeva ? dadhIdam / / 22 / / 20 nyA0 sa0-hasva ityAdi / prati etIti-hrasvo'pi sandhikAryamiti "nityA dhAtUpasargayoH" iti pravartata eveti / hrasvasyApoti-ayamarthaH-*vyaktiH padArthaH tatra prativyaktilakSaNena pravartitavyam, apravRttau cAnarthakyaM tasya syAt, iti parjanyavat phalAbhAve'pi tena pravartitavyam, parjanyo hi yAvadUnaM pUrNaM ca sarvamabhivarSati / vadhvAviti-nanu UkArasya aukArasya ca auSThyatvAd asvasvarAbhAvena 'apade' iti vyAvRtteDhe yaGga-25 vikalateti, satyam-matAntareNa aukAraH kaNThyauSThya iti UkAramoSThyaprati asva iti na dvaghaGgavikalateti, evaM 'nayeSA' ityatrApyasvasvaratvamabhyUhyam / 'nadhudakam' ityAdI SaSThIsamAse satyaSyantarvativibhaktyapekSayA padatvamapIti yugapat padatvApadatve atra, sUtre'apade' iti sUtrAMze natraH prasajyasyA'zrayaNam, tatra vidheH sAmarthyaprAptatayA gauNatvAt pratiSedhasya
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhada vRtti - laghunyAsasaMvalite ca vidhIyamAnatayA prAdhAnyAt tadAzritameva kAryaM bhavatIti bhAvaH / evamiti - "nAma nAmnaikArthya" [ 2.1.18 ] iti samAse satItyarthaH, tataH 'anuvyacalat' ityataH samAsAt seluMg "dIrghaGayAp0" [ 1. 4. 45 ] ityanena / athaveti-svarAderAkRtigaNatvAd vibhaktyantAbhatvAd vA avyayatvamityarthaH, avyayatvAt syAdyutpattiH, arthava eveti / / 22 / / 46 ] [pA0 2. sU0 23-25.] 5 edaitozyAy // 1.2. 23 / / ekAraikArayoH sthAne svare pare yathAsaGkhyam 'ay Ay' ityetAvAdezau bhavataH / nayanam, nAyaka: / 'asve' iti ivarNAdisambaddhaM tannivRttau nivRttam, tena sve'pi bhavati-vRkSayeva, rAyaindrI / svara ityeva ? jale padmam, raidhRtiH / / / 23 / / 10 nyA0 sa0-- - edaita ityAdi- rAya aindrIti SaSThIsamAsaH / "dhRGa t sthAne" dhriyate svena rUpeNA''tmA'nayeti " zrAdibhyaH " [ 5. 3. 62. ] iti kto dhRtiH, tataH SaSThIsamAsaH / / / 23 / / audautosvAt // 1. 2. 24 // okAraukArayoH sthAne svare pare yathAsaGkhyam 'av prAv' ityetAvAdezau 15 bhavataH / lavanam, lAvakaH, paTavotuH gAvau / svara ityeva ? gozRGgam, naukASTham / / 24 / vyakye / / 1.2. 25 / / prakAraukArayoH sthAne kyavarjite yakArAdau pratyaye pare yathAsaGkhyam 'av Av' ityetAvAdezau bhavataH / gavyati, gavyate, nAvyati, nAvyate, lavyam, 20 pavyam, avazyalAvyam, pravazyapAvyam, gavyam, nAvyam, yIti kim ? gobhyAm, nobhyAm | akya iti kim ? upoyate, prayata, lauyamAni: / kyavarjanAd yakArAdiH pratyayo gRhyate, teneha na bhavati - goyUtiH, nauyAnam, kathaM 'gavyUtiH - krozadvayam' ? kroza-yojanAdivadavyutpannaH saMjJAzabdo'yam, gavAM yUtirgavyUtiriti vyutpattipakSe tu pRSodarAditvAd bhaviSyati / zaravyamiti tu zarasamA - 25
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 26-28.] [ 47 nArthAt zaruzabdAduvarNAntalakSaNe ye, zarAn vyayatIti vA De bhaviSyatIti / / / 25 / / zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH nyA0 sa0 - vyakya iti / gavyamiti - gozabdasya yugAdau pATho hitAdAvarthe tadantArthaH, tena 'sugavyam, atigavyam' ityAdAvapi "uvarNayugAderya:" [ 7. 1.30. ] iti yaH siddhaH / zarazabdAd yapratyaye prakArAbhAvAdavAdezAbhAve kathaM zaravyamityAzaGkayA''ha -- 5 zaravyamitIti / / 25 / / - Rto rastaddhite // 1. 2. 26 // Rta RkArasya yakArAdau taddhite pare rAdezo bhavati / pitari sAdhu pitryam, bhrAtryam / taddhita iti kim ? kAryam / / 26 / / nyA0 sa--Rta ityAdi / nanu 'kAryam' ityatra paratvAd 'dhyaNa' ityatra gopadezAda 10 vA vRddhireva bhaviSyati kiM taddhitagrahaNena ? satyam atra taddhitagrahaNaM vinA 'jAgRyAt, iyUyAt' ityanayo ratvaM syAt / nanu 'parisaryA' ityatrApi prApnoti na tatrAnyadapi vaktu zakyam-kyapo'dhikAre yagrahaNaM guraNArthamiti / / 26 / / edotaH padAnte'sya luk // 1.2.27 // edodbhyAM padAnte vartamAnAbhyAM parasyAkArasya lug bhavati / te'tra, paTo'tra, 15 yajante'tra / edota iti kim ? dadhyatra / padAnta iti kim ? nayanam, lavanam / asyeti kim ? tayiha, paTaviha / / 27 / / nyA0 sa0 - edota ityAdi - yadyapi 'padAnte' iti vyadhikaraNaM vizeSaraNamakArasyaitadozca sambhavati, tathApyedotoreva kartavyam, "gornAmnya0" [1.2.28.] ityatrAkAralopabAdhanArthamavAdezavidhAnAt, akArasya padAnta iti vizeSaNe gavAkSa ityatrApadAntatvAda - 20 kArasya lopaprAptireva nAsti, kutastadapavAdo'vAdezaH sambhavati ?, kiJca, "edota: 0" [1. 2. 27. ] ityatraiva sUtre 'asya' ityasminnadeva sUtrAMze'kArasya "nAma sid" [1. 2. 21.] iti padatve "edotaH padAnte 0" [1. 2. 27.] ityanena lopaprAptirnAnyatreti edotoreva padAnta iti vizeSaNamiti / / 27 / / gornAmnyavokSe // 1.2.28 // gorokArasya padAnte vartamAnasyAkSazabde pare nAmni -saMjJAyAM gamyamA 25
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 26-30.] nAyAm 'ava' ityayamAdezo bhavati / gorakSIva aprANyaGgatvAt samAsAnte'ti gavAkSaH-vAtAyanaH / nAmnIti kim ? gavAmakSAriNa go'kSANi, goakSANi / kazcit tvasaMjJAyAM gavAkSANItyapIcchati // 28 // nyA0 sa0-gornAmnItyAdi / nAmni saMjJAyAmiti-*kRtrimA'kRtrimayoH kRtrime kAryasampratyayaH* iti nyAyena nAtra pAribhASikasya nAmno grahaNaM go'kSayo matvAvyabhi- 5 cArAt, kintu nirUDhaM laukikamevetyAha-nAmni sajJAyAmiti / sA ca samudAyenaiva gamyate nAvayavairityAha-gamyamAnAyAmiti / / 28 / / / svare vaanksse|| 1. 2. 26 // gorokArasya padAnte vartamAnasya svare pare 'ava' ityayamAdezo vA bhavati, anakSe-sa cet svaro'kSazabdastho na bhavati / gavAgram, gavAjinam,10 gavoSTraH, gavaudanaH gavezvaraH, pakSe yathAprAptam-go'gram, goagram, go'jinam, goajinam, gavuSTraH, gavodanaH, gavIzvaraH / svara iti kim ? gokulam / anakSa iti kim ? go'kSam, goakSam / padAnta ityeva ? gavi / zrota ityeva ? citragvarthaH / gorityeva ? dyo'gram / he citragavudakamityatra tu lAkSaNikatvAd gozabdasya na bhavati / / 26 / / 15 nyA0 sa0-svare vetyaadi| na akSo'nakSa iti prasajya vRttintra , paryu dAse hi vidheH prAdhAnyAt pratiSedhasya tu sAmarthyaprApitatvAd go'kSasaMghAta ityAdAvanakSavidhireva syAt, na tvakSAzritaH pratiSedhaH, prasajye tu pratiSedhasya pradhAnatvAdakSAdisamudAyasthe'pyakSazabde'kSAzritaH pratiSedhaH siddhaghatItyAha-ceta svara ityaadi| pota ityeva iti-citrA gAvo yasya sa citraguH, puvadbhAvo hrasvatvaM ca, tatazcitragave'yaM citragvartha iti, atra 'protaH' 20 ityanuvRttimantareNa hrasvatve kRte *ekadezavikRtamananyavad ityekadezavikRto'pyayaM gozabda evetyatrApi syAdityarthaH / / 26 / / indre // 1. 2. 30 // gorokArasya padAnte vartamAnasyendrasthe svare pare 'ava' ityayamAdezo bhavati / gavendraH, gavendrayajJaH / nityArthaM vacanam / / 30 / / nyA0 sa0-indra iti-'svare' ityasyAdhikaraNam 'indra' iti, tatastadAdAviti vaktavyaM gavendrayajJa ityAdyartham, kevale ca vyapadezivadbhAvAd bhavati // 30 // 25
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 31-34.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 46 vAtyasandhiH // 1. 2. 31 // gorokArasya padAnte vartamAnasya, ati-prakAre svare pare, asandhiHprakRtibhAvo vA bhavati / goagram, goajinam; pakSe yathAprAptam-go'gram, gavAgram, go'jinam, gavAjinam / atIti kim ? gaveGgitam, gavAnanam / gorityeva ? dyo'gram / prota ityeva ? citragvagram / he citrago'gramityatra tu 5 lAkSaNikatvAnna bhavati / padAnta ityeva ? gaurivAcarati-gavati // 31 // . pluto'nitau // 1. 2. 32 // . itizabdavajite svare pare pluto'sandhirbhavati, sandhikAryabhAg na bhavatItyarthaH / devadatta3 atra nvasi ?, jinadatta3 idamAnaya, suzloka 3 Agaccha, sumaGgala3 idamAnaya / anitAviti kim ? suzloketi, sumaGgaleti / kecit10 tu itizabde vikalpamicchanti-suzloka 3 iti, suzloketi; sumaGgala 3 iti, sumaGgaleti / / 32 // __ nyA0 sa0-pluta ityAdi / 'ati' iti nAnuvartate itizabdavarjanavaiyAdityAhaitizabdetyAdi / amandhiriti-na vidyate sandhiryasyeti bahuvrIhiNA vyAkhyeyam, evamuttaratra / devadatta3 patra nvasIti-devadattazabdAdAmantryavihitasya seH "adetaH syamoluMk' [1.4.44.]15 iti laki "durAdAmanyasya" [ 7. 4. 88.] iti plutaH, 'prAgaccha bho devadatta !' iti kasyacida vAkyasyAnte idamAmantryapadaM draSTavyam, vAkyAnte plutasya vidhAnAditi / / 32 / / i3 vA // 1. 2. 33 // i3 iti plutaH svare pare vA'sandhirbhavati, itAvaprApte'nyatra ca prApte ubhayatra vikalpo'yam / lunIhi3 iti, lunIhIti, cinuhi3 idam, cinuhIdam / 20 kathaM vazA3 iyam, vazeyam ? chAndasAvetau / / 33 / / nyA0 sa0-i3 veti / 'vazA3 iyam' ityatra pluto'pi chAndasatvAd bhavati // 33 // IdUded dvivacanam // 1. 2. 34 // 'It Ut et' ityevamantaM dvivacanaM svare pare'sandhirbhavati / trapuNI atra,25
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 35.] munI iha, sAdhU etau, amU iti, kuNDe atra, mAle iti, pacete iti, pacethe iti, pacAvahe AvAm / IdUdediti kim ? vRkSAvatra / dvivacanamiti kim ? kumAryatra / eSAM plutAnAmitAvapi sandhirna bhavati-agnI3 iti, vAyU3 iti / svara ityeva ? tava I-kAmau tave / pratyAsatteH svaranimittakakAryapratiSedhAdiha bhavatyeva-tava I tave AsAte / kecit tu "maNIvoSTrasya lambete 5 priyau vatsatarau mama" [mahAbhArate] iti prayogadarzanAd 'maNI iva-maNIva' ityAdAvasandhipratiSedhaM varNayanti, tadayuktam---vAzabdenopamAnArthena siddhatvAt, "maNI ivodbhinnamanoharatviSau" ityAdAvasandhidarzanAcca / anye tu yathAdarzanaM sandhimasandhi cecchanti---maNIva, dampatIva, rodasIva, maNI iva / / 34 // nyA0 sa0-IdedityAdi-'agnI3 iti' ityAdau "dUrAdAmantryasya0" [7.4.66.]10 iti plutH| to iti-yathA svare pare sandhikAryaniSadhastathA pUrvasthite'pi ki neti ? satyam-*saptamyA nirdiSTe pUrvasya* iti nyAyAt svarApekSayA pUrvadezavyavasthitasyaiva IdAdeH sandhinidhaH, na ta pUrvasthite svre| yadyapyevaM yatra paratra svaro bhavati-'tave AsAte' iti, tatra pUrveNApi saha sandhipratiSedhaH prApnotItyata Aha-pratyAsatterityAdi / ayamartha:yasmin sati yad bhavati tat tasya nimittamiti parasvarAzritatvAt prathamaM yatvasya tadanu15 ayAdezasya ca niSedhaH, te eva ca parasya svarasya pratyAsanna, etvaM tu paraM svaramantareNApi bhavatIti na tat svaranimittam, na tat pratyAsanna ceti pratyAmattinyAyAra tannimittakasyaiva kAryasya nipadha:, nAtannimittakasyeti / vAzabdenetyAdi-bhASyakAravAtikakArayorasammatatvAcceti / 'dampatI' ityatra rAjadantAditvAda jAyAyA dambhAvaH / / pRthivI ca pRSodarAditvAda 'rodasi' idanta prAdezaH, tato dvivacanam / / 34 / / 20 adomu-mI // 1. 2. 35 // adaszabdasambandhinau 'mu mI' ityetAvasandhI bhavataH svare pare / amumuIcA, amI prAsAte, amI azvAH / adasiti kim ? amyatra // 35 / / nyA0 sa0-ada ityAdi-adaso mu-mI iti vigrahaH / nanu amuSya mu-mI iti vigrahaH prApnoti, kathamadasa iti ? satyam avivakSi garthasya prAyogikasyAdaszabdasyAtra25 prayogaH, tatra tu sArthako gRhyata iti adasazabdasambandhikAryAbhAve'dasa iti bhavati / hrasvatvAbhAve tu svairAdivat sarva draSTavyam, sautratvAd vA samAhAre'pi na hrasvaH / pramyatrati-"ama gatI" ityato bhAve ghatri amaH, so'syAstIti in / / 35 / /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 36 . ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 51 cAdi svarosnAD // 1.2. 36 // 1 AGvajitazvAdiravyayasaMjJakaH svare pare'sandhirbhavati / apehi, A evaM kila manyase, A evaM nu tat, i indraM pazya, I IdRzaH saMsAraH, u uttiSTha, U USare bIjaM vapasi e ito bhava, pro prazrAvaya / cAdiriti kim ? ! "tanerDauH" 5 [ viSNo ! ] Agaccha - prAgaccha / kathaM titauH - parivapanam ? [ uNA0 748. ] iti DauvidhAnabalAdasandhirbhaviSyati / uttaratrAntagrahaNAdiha kevalo gRhyate, teneha na bhavati - ceti, itIha, nanviti, veti / svara ityeva ? jAnu u-jAnU / svare pare iti pratyAsattestannimittakasandhipratiSedhAdiha dIrghatvalakSaNaH sandhirbhavatyeva - jAnu u asya rujati - jAnU grasya rujati / kecit tu cAdyacAdisthAnasyAcAdirUpatvAt svaranimittakamapi sandhimicchanti - 10 jAnu u asya rujati- jAnvasya rujati / anAGiti kim ? ISad uSNam-oSNam, A ihi - ehi, zra udakAntAd - prodakAntAt priyaprothamanuvrajet, A AryebhyaH - zrAryebhyo yazo gataM gautamasya, "ISadarthe kriyAyoge maryAdA'bhividhau ca yaH / etamAtaM GitaM vidyAd vAkya - smaraNayoraGit " / / 36 / / 15 nyA0 sa0 - cAdirityAdi / 'anAGa' ityatra paryudAsAzrayaNena sadRzagrahaNAt, cAdinA svarasya vizeSaraNAt tadantatvAsambhavAt sAmAnAdhikaraNyalAbhAt kevalasya grahaNamityAha - prAvajitazcAdiravyayasaMjJakaH svara iti vRttau tu dvitIyamuttaram / zrA evaM kila manyase iti - atrAkAro vAkyAlaGkAre, pUrvavAkyArthaviparyayadyotako vA / USyate pIDyate bIjAdi vastvaneneti "vyaJjanAd0" [5. 3. 132. ] ghaJi USaH so'sminnasti "madhvA-20 dibhyo raH" [ 7. 2. 26. ] iti re USaraH / zRNogi prati zrAva:, zroH zrAva:ozrAvaH, taM karoti Nici pUrvavad ho 'prozrAvaya' iti kriyApadamakhaNDam / zrA udakAntAditi pratrAGa maryAdAyAm tena priyaprothAnuvrajanasyodakamaryAdAbhAva prAGA dyotyate / zrA zrAryabhya iti pratrAGa abhividhau, tena yazogati prati zrAryANAma bhavidhitvaM dyotyate / maryAdA'bhividhauceti-avadhimatA'sambaddho'vadhi:, abhividhiH - abhivyAptiH, avadhimapi yo25 vyApnotItyarthaH, avadhimatA'sambaddho yo'vadhiH sa maryAdA, ta parityajya yo vartata ityarthaH / vAkyasmaraNayoriti vAkyazabdena vAkyArtha ucyate, cAdInAM dyotakatvAda arthasyaiva dyotyatvAt, na tu zabdasyeti / A evaM kila manyase pUrva prakrAntavAkyArthasyAnyathAtvadyotanAyAyamatrAkAraH, anye tu vAkyazabdena vAkyamevAhuH, tata zrA evaM kila manyase, 'naivaM pUrvamamaMsthAH,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] bRhadvRtti-lanyAsasaMvalite [pA0 2. sU. 37-38.] samprati manyase' iti vAkyasUcanAyA''kAraH pryujyte| tathA smRteH sUcaka AkAraH prayujyate, tataH smRtyartho nirdizyate-prA evaM nu taditi / / 36 / / odantaH // 1. 2. 37 // prokArAntazcAdiH svare pare'sandhirbhavati / aho atra, utAho idam, aho etat, atho asmai, haMho Agaccha, aGgho ehi, no indriyam / cAdi-5 rityeva ? gavIzvaraH, agaugauMH samapadyata-go'bhavat ; mitho'tra, mithozabdaH svarAdirna tu cAdiH, 'tiro'bhavat; namo'karot; ado'bhavad' ityAdiSu . lAkSaNikatvAcca na bhavati / 'aho' ityAdayo'khaNDAzcAdaya iti pRthag yogaH / / 37 // nyA0 sa0-prodanta iti / 'samapadyata' iti vRttAvarthakathanam, na tu cverArambhaka-10 midaM vAkyam, "kRbhvasti" [ 7. 2. 1 6.] yoge eva cvevidhAnAt / go'bhavaditi-atra "adharaNa tasu0" [1. 1. 32.] iti, "gatiH" [ 1. 1. 6. ] iti vA'vyayatve selu pi "edotaH padAnte'sya " [ 1. 2. 27. ] iti alopaH / ityAdyapIti-'tiras namas adas' . ityAdyapi svarAdirna tu cAdirityarthaH / aho ityAdaya iti-aha+u-aho iti, uta+ aha+u-utAho iti, prAha + u-Aho ityAdAvarthAbhedAt cAdisamudAyasyApi cAditvAt15 pUrveNaiva siddhatvAdanarthakamidamiti parasyAzayaH, naivam-ekanipAtatvAccAdiSu tathaiva pAThAt pUrveNa na prApnotIti pRthagyogArambha ityAha-praho ityAdaya iti / / 37 / / sau navetau // 1. 2. 38 // sinimitto ya aodantaH sa itau pare'sandhirvA bhavati / paTo ! iti, paTaviti; sAdho ! iti, sAdhaviti / sAviti kim ? aho iti / gavitya-20 yamAha, gauriti vaktavye'zaktyA 'go' ityuktamanukriyate, syAdvAdAzrayaNAccAnukAryA'nukaraNayorabhedavivakSAyAmasatyarthavattve vibhaktirna bhavati / itAviti kim ? paTo'tra / / 38 / / __nyA0 sa0-sau navetyAdi-grAmannyArthavihitaH siratra grAhyaH, anyena svarasya vyavadhAnAd prokArasyAsambhavAcca prApterabhAvAt pratiSedho'narthakaH / 'vA' ityukta'pi vikalpe25 siddha 'navA' ityadhikArArtha kRtam, tena sarvatra yatra naveti tatrAdhikAraH, yatra tu veti tatra nAdhikAra iti / / 38 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 36-40.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 53 OM coJ // 1.2. 36 // ub zabdazvAdiritizabde pare vA'sandhirbhavati, prasandhipakSe ca uJ 'U~' ityevaMrUpo dIrgho'nunAsiko vA bhavati, tathA ca sati trairUpyaM siddhaM bhavati--u iti, U~ iti, viti / itAvityeva ? u uttiSTha / JitkaraNaM svarUpaparigrahArtham, tena vikRtasya na bhavati --- aha + u graho, graho iti; evam - utAho iti / 5 atha OM ityeva cAdiSu paThyatAm, kimAdezenaM ? naivam - - tasyAnitAvapi prayogaH prasajyeta tanniSedhArthamAdezavacanam / / 36 / nyA0 sa0 OM coJiti / tena vikRtasyeti - vikRtasyAtrito vikRtau satyAm, svarUpahAnerityarthaH, ayamabhiprAyaH - dvAvimAvukArau -eko niranubandho'paraH sAnubandha iti, tatra niranubandhastasya 'aho' ityatraukArAdeza iSyate nAparasya, ato'ho ityatrAtrita eva 10 kRtAdezatvAdidaM sUtraM na pravartata ityarthaH zrata eva 'jAnvasya rujati' ityatrottarasUtreNa vattvaM siddham, uJA saha jAnorakArasya dIrghIbhUtatvAt, athavA atra sUtre ukAraprazleSAd 'u utra UJa' ityukAreraNa uJo vizeSaNAd ukArarUpasya uJo graharaNA 'aho' ityAdau na bhavati, uttaratra tu jAtyAzrayaNAd dIrghIbhUtasyApi 'jAnvasya rujati' ityAdau vatvaM bhavati / / 36 // 15 aJvargAt svare vo'san // 1. 2. 40 // akAravajitebhyo vargebhyaH para uJ svare pare vakAro vA bhavati, sa cAsan--abhUtavat / kruGvAstekruGGa prAste ; kimvAvapanam, kimu zrAvapanam, kimbuSNam, kimu uSNam; kimviti, kimu iti, kimUM iti, kiM viti, kiva~ viti; jAnu u jAnU, jAnvasya rujati, jAnU asya rujati; tad vasya 20 matam, tadu asya matam / vargAditi kim ? svaru upaiti antaru upaiti / Jiti kim ? ghaJa eti / svara iti kim ? kimu gacchati / asattvAd dvitvamanusvArAnunAsikAbhAvazca / / 40 / / nyA0 sa0- vargetyAdi - natra tatpuruSagarbhakarmadhArayAt paJcamI / atra 'asan' ityukte yadi vakArarUpAdezasya svarUperaNAbhAvo vidhIyate tadA''deza vidhAnamanarthaka syAt, 25 atha uJa rUpasya sthAnino nivRttyarthaM taditi cet ? satyam - evaM sati uJa eva nivRtti kuryAt, tasmAra 'asan' iti mukhyArthabAdhAyAM guraNakalpanA''zrIyata ityAha- prasan- prabhUtavaditi - prasiddhavat prakRtavadityarthaH, tatazca sthAmyAzraya kAryaM siddha N bhavati, nanu 'asan'
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 41.] iti vinA'pi prathamameva dvitve kruGa Ga vAste iti setsyati, tat kimanenAtra darzitena ? satyam-atra paratvAda "hrasvAnDa-Na-no dve' [ 1. 3. 27. ] ityanena jAyamAnaM dvitvaM bAdhitvA nityatvAdanena vakAraH, tasya cAsattvAd dvitvam / ki viti; kivaM vitIti-patra "ivarNAdeH0" [1. 2. 21. ] iti vatve kRte "to mu-mo vyaJjane." [ 1. 3. 14. ] itynusvaaraanunaasiko| tad vvasya matamiti-yatra "tato'syA:" [ 1. 3. 34. ] ityasya 5. prAptistatra "pradIrghAt" [1. 3. 32.] iti prAptamapi dvitvaM na pravartate nitytvaadikaarnnebhyH| prasattvAda dvitvamiti-"dordhAta." [1.3. 32.] iti; "tato'syA:" [1.3.34. ] iti ca dvitvAdau kartavye sannava, yato'sannityatrApi vA yojanIyaH, . vakArAdezo'pi vA'san bhavatItyarthaH, tataH pakSe'sattvavidhAnAt kAryavizeSa prati sattvameva, tena ta dvasya mukham [matam], jAnvvasya rujati ityAdyapi siddham / / 40 / / 10 a-i-uvarNasyAnte'nunAsikoDanIdAdeH // 1. 2. 41 // avarNasyevarNasyovarNasya cAnte-virAme vartamAnasyAnUnAsika Adezo vA bhavati, anIdAde:-na cedayam "IdUded dvivacanam" [1. 2. 34.] ityAdisUtrasambandhI bhavati / padAntAdhikAre'ntagrahaNaM virAmapratipattyartham, sa ca virAmo bhavan padasyAnte bhavati, kevalamupasargasya samAsAntarvatinazca na15 bhavati / sAma, sAma; khaTvA~ khaTvA; dadhi, dadhi; kumArI, kumArI; madhu, . madhu; vRkSarA~, vRkSeraNa; nAma atra, nAma atra; dadhaiiM atra, dadhi atra; madhu atra, madhu atra; vRkSaNa atra, vRkSaNa atra; virAmatvAcca sandhirna bhavati / a-i-uvarNasyeti kim ? kartR , hartR / anta iti kim ? dadhi karoti, madhu karoti, vRkSaH / anIdAderiti kim ? agnI, vAyU, amU, amI, kimu / cAdisUtre20 cAdeH svarasya kevalasyAvajitasya ca grahaNAdiha bhavatyeva--a~ ! iti viSNoH sambodhanam, plakSaca, nyagrodha ca, pATaliputrAdA / / 41 / / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM zrIsiddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau prathamasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH // 2 // pUrvabhavadAragopIharaNasmaraNAdiva jvalitamanyuH / zrImUlarAjapuruSottamo'vadhId durmadAbhIrAn / / 2 / / granthAgram-217 / /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 55 nyA0 sa0-pra-i-uvarNasyetyAdi / vRkSa iti-"kAdiya'Jjanam" [ 1. 1. 10. ] iti sUtre kasyAdiriti tatpuruSasamAse visargasyApi vyaJjanatve "nAma si0" [ 1.1 21. ] iti vRkSAkArasya padatvAd 'ante' iti vyAvRtterna dvayaGgavikalateti / / 41 / / iti dvitIyaH pAdaH saMpUrNaH / / @ pratha tRtIyaH pAda: 8 tRtIyasya paJcame // 1. 3. 1 // * 'vA' iti, 'padAnte' iti, 'anunAsikaH' iti cAnuvartate, vargatRtIyasya padAnte vartamAnasya vargapaJcame pare vA'nunAsiko bhavati, sthAnyAsannaH / vAG Gavate, vAg Gavate; vAjakAraH, vAgaJakAraH; vAG raNakArIyati, vAg NakArIyati ; vAG nayati, vAg nayati; vAGmadhurA, vAgmadhurA; evam--SaNa 10 nayAH, SaD nayAH; tannayanam, tadnayanam ; kakummaNDalam, kakubmaNDalam / tRtIyasyeti kim ? svarnayati, halmAtram / padAnta ityeva ? vidmaH / paJcama iti kim ? vAgatra, SaD gacchanti / kecit tu vyaJjanasya sthAne'nunAsike pare vA'nunAsikamicchanti, tasya tu "hrasvAnDa-Na-no dva" [1. 3. 27.] iti dvitvaM ca necchanti, tanmate-tvahUM iti, tvagU iti; zvaliNa iti,15 zvalihUM iti; tanU~ iti, tadUM iti; halmAtram, halmA~tram / nanu 'SaD nayAH' ityAdau "pradIrghAd virAmaikavyaJjane" [1. 3. 31.] ityanena tRtIyasya dvitve kRte'ntyasyAnunAsike ca tRtIyasyApi zruti prApnoti, naivam-anunAsike kRte pazcAd dvitvasya bhAvAt, tena 'SaNNa nayAH, SaDD nayAH' ityAdi siddham / / 1 // ___nyA sa0-ta tIyetyAdi tRtIyasyetyuttarArtham, anyathA vargasyeti kriyeta, tena prAGa hasatoti siddham, 'vA' itoti-"sau navetau" [1. 2. 38.] ityato naveti, "edota:" [1. 2. 27.] ityata: 'padAnte' iti, "a-i-uvarNa0" [1. 2. 41.] ityato'nunAsika ityadhikAratrayaM pAdAntaragatamapyanuvartate apekSAto'dhikAraH iti nyAyAt / prathama-dvitIya-tRtIyAditvaM vargasyaiva dharma iti vargasyaiva tRtIyaH paJcamazcetyAha-vargata tI-25 20
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] bRhaivRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 2-3] yasyeti / sthAnyAsanna iti-yadvargasatkastRtIyastadvargasatka evAnunAsika ityarthaH / tannayanamiti-atra tRtIyasya dasyAsattve tatsthAnasya nasyApyasattvAd nalopo na bhavati / kakummaNDalamiti-atra "tau mu-ma:0" [1. 3. 40.] ityanena nAnusvAraH, "atra vargAt0" [1. 2. 40.] ityato'sadadhikArasya prayojanavazAdiSTatvAd lAkSaNikatvAt, prasiddha bahiraGa gam05 ityasiddhatvAd vA, iti / kecita viti-vizrAntavidyAdharAdayaH / mAtra- 5 mavadhAraNe, hal ca tat mAtraM ca, hala mAtrA'syeti vA-halamAtramiti, hala~mAtramitiatra lakArasya sAnunAsiko lakAra iti| nanu 'SaNNa nayAH' ityatra paratvAt tRtIyasyAnunAsikaM bAdhitvA "pradIrghAt" [1. 3. 32.] ityanena dvitve kRte 'SaDNa nayAH' iti prApnototyAha-anunAsike kRte pazcAd dvitvasya bhAvAditi-"pradIrghAt0" [1. 3. 32.] ityanena pUrvaM dvitvaM na pravartate, tatrAnvityadhikArAt, kRte tvanunAsike pravartata10 ityarthaH // 1 // pratya ye ca // 1.3.2 // padAnte vartamAnasya tRtIyasya sthAne paJcamAdau pratyaye pare'nunAsiko bhavati / nityArthaM vacanam / vAGmayam, guDaliNmAn, SaNNAm / padAnta ityeva ? yajJaH, sadma / cakAra uttaratra vikalpAnuvRttyarthaH / / 2 // 15 __ nyA0 sa0-pratyaye ceti / vAGamayamiti-vAcAM vikAro'vayavo vA "ekasvarAt" [6. 2. 48.] iti mayaTa, vAca AgataM "nR-hetubhyaH0" [6. 3. 156.] iti mayaTa vA / guDaliNmAniti-atra "mA'varNa0" [2. 1. 64.] iti vatve kartavye hasya Dhatvamasiddha draSTavyamiti / cakAra iti-ayamartha:-atra cakAraH pUrvayogasyaivAsya yogasya zeSatAM pratipAdayan Atmani 'vA' ityasya sambandhAbhAvaM vA'nuvRttezcottaratrAvyavadhAnaM ca20 sUcayatIti // 2 // tato hazcatuthaH // 1. 3. 3 // padAnte vartamAnAt tatastRtIyAt parasya hakArasya sthAne pratyAsattyA pUrvasavargazcaturtho vA bhavati / vAgghInaH, vAgahInaH; aj-jhalau, ajhalau; SaD DhalAni, SaD halAni; taddhitam, tahitam; kakubbhAsaH,25 kakubhAsaH / tata iti kim ? prAG hasati, bhavAn harati / / 3 / / nyA0 sa0-tato ha ityAdi / nanu hasya kaNThyatvAt tadAsannena hasya ghenaiva bhAvyam, na jha-Dha-dha-bhairityataH pUrvacaturtha iti kartavyamiti, naivam-caturtha iti gurukaraNAt pUrvapratyAsattirlabhyate, anyathA 'tato ho ghaH' ityeva kuryAt, ityAha-pratyAsattyA pUrvasavarga
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 4-5.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 57 iti / aj-jhalAviti-atra saMjJAzabdatvAt katvAbhAvaH, yato'rthapratyAyanAya zabdaprayogaH, 'aca' iti hi svarapratyAyanamiSTam, katve tu kRte 'ak' ityukta samAnapratItiH syAditi, ata eva ca "sijadyatanyAm" [3. 4.53.] ityAdau vivakSitArthapratItyabhAvAt sicazcakArasya katvaM na kRtamiti, anyathauNAdikasya sikapratyayasyAdyatanyAM satyAM pratItiH syAditi / / 3 / / prathamAdadhuTi zazchaH // 1. 3. 4 // padAnte vartamAnAt prathamAt parasya zakArasya sthAne'dhuTi pare chakArAdezo vA bhavati / vAkchUraH, vAkzUraH; vAkchlakSNaH, vAkzlakSNaH; tac chvetam, tac zva tam, ucchmazruH, uczmazruH, tac chmIlati, tac zmIlati; SaTchyAmAH, SaTzyAmAH; triSTupcha tam, triSTupzrutam / prathamAditi kim ? 10 prAG zUraH, bhavAJ zobhanaH / adhuTIti kim ? vAk zcyotati / / 4 / / nyA0 sa0-prathametyAdi / 'vAkchUraH' ityAdiprayogeSu sarveSu tRtIyasya prathame kRte tAdRkSAt prathamAt zakArasyAnena chaH pravartate, tatastRtIyAdhikAreNaiva siddhayati, na ca paratvAt "aghoSe prathamo'ziTa:" [1. 3. 50.] iti prAgeva prathamo bhaviSyati, tatastRtIyAbhAvAt kathaM zasya chAdezo bhaviSyatIti vAcyam, yatastatrAnvityadhikArAt na prAgeva15 prathamatvamiti, satyam-tRtIyAd vidhIyamAne che tRtIyasya prathamatvaM pazcAd na prApnoti vidhAnasAmarthyAt yathA "DnaH saH tso'zcaH" [1. 3. 18.] ityatra sUtre DakArAt pare tse kRte TatvaM na bhavati SaDtsIdantItyatra / kiJca, prAGa k chete, sugaNa T chete' ityAdau tRtoyAbhAvAt chatvaM na syAditi vidhyarthamiti / zobhata ityevaM zIlaH zobhanaH "iDito vyaJjana0" [5. 2. 44.] ityanaH / adhuTIti paryudAsAt svarA-'ntasthA-'nunAsikaparasya20 zasya cho bhavatIti, tena 'vAz' ityatra cho na bhavatIti / vAkchUra ityAdau "UnArthapUrvAdyaiH" [1. 3. 67.] iti samAsaH // 4 // raH karakha-paphayorka -(pau // 1. 3. 5 // padAnte vartamAnasya rephasya ka-khe pa-phe ca pare yathAsaMkhyaM -ka-)(paujihvAmUlIyopadhmAnIyAvAdezau vA bhavataH / kakAra-pakArA-'kArA uccAra-25 raNArthAH / kakaroti, kakhanati, ka) (pacati, ka) (phalati, anta / karoti, anta) (phalati; pakSe "raH padAnte visargastayoH" [1. 3. 53.] ityanena visarga:-kaH karoti, kaH khanati, kaH pacati, kaH phalati, antaH karoti, antaH phalati / visargApavAdo'yam, evamuttarAvapi / / 5 //
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 6-7] nyA0 sa0-raH k-khetyaadi| nanu niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya- iti nyAyAt kaH karotItyAdau sAnubandhasya rephasyAdezo na prApnoti, satyam-"aro: supi0" [1. 3. 57.] ityatra ruvarjanAd rorapyAdezaH, taddhi "raH padAnte." [1. 3. 53.] iti sUtrAd niranubandhe rephe'nuvartamAne svayameva siddha sat jJApayati- niranubandhagrahaNe sAmAnyagrahaNam / ityapi nyAyo'stIti / / 5 / / za-Sa-ze za-Sa-saMvA // 1. 3.6 // padAnte vartamAnasya rephasya za-Sa-seSu pareSu yathAsaMkhyaM 'za Sa sa' ityete AdezA vA bhavanti / kazzete, kaH zete; kaSSaNDaH, kaH SaNDaH; kassAdhuH, . kaH sAdhuH; antazzete, antaH zete; mAtaSSaNDe !, mAtaH SaNDe !, payassu, payaHsu / kathaM gIrSu, dhUrSu ? aro rephasya supi repho vakSyate / 'ka: ezakAra'10 ityAdiSu tvaghoSe ziTpare visarjanIyasya vidhAnAd repha eva nAstIti na bhavati; evaM pUrvottarayorapi yogayordraSTavyam-vAsaH kSaumam, adbhiH psAtam, aseH tsaruH / navAdhikAre vAgrahaNamuttaratra vikalpanivRttyartham / / 6 / / nyA0 sa0-za-Sa-sa ityAdi-nana 'za-Sa-se so vA' ityevaM sakAra eva vidhIyatAma, tasya ca "sasya zaSau" [1. 3. 61.] iti kRte 'kazzete, kaSSaNDa:' ityAdau zakAra-SakArau15 setsyataH, evamuttaratrApi 'kazcarati, kaSTIkate, bhavA~zcarati, bhavA~STIkate' ityAdau za-Sau setsyata ityuttarArthamiti na vaktavyam, tathA 'kazzete' ityAdau "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] ityasmin kartavye rutvasya, 'antazzete' ityAdau tu prasiddha bahiraGa gam" iti nyAyema zatvasyAsiddhatve tRtIyatvamapi na pravasya'ti, tat kiM za-SayoH pRthagvidhAneneti ? satyam prasiddha bahiraGa gamantaraGage " iti nyAyasyAnityatvajJApanArtham, tena "babhUvuSA"20 ityAdau svaranimittamuvAdi siddham / kiJca, za-Sa-sa-grahaNaM vyaktyartham, tenaiteSu kRteSvetadvilakSaNaM kAryAntaraM na bhavati, tatazcAntazzete mAtaSSaNDa ityAdau "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti jatva-DatvAdikaM na bhavati, 'kazzete' ityAdau tu tRtIyAbhAvo ro: pare'sattvAdapi sidhyatIti nyAsaH / kathaM tarhi 'sapiSSu' ityAdau Satvamiti ? satyamza-Sa-savilakSaNaM tRtIyatvAdikaM na bhavati, za-Sa-sarUpaM tu bhavatyeveti dik // 6 // 25 ca-Ta-te sadvitIye // 1. 3.7 // padAnte vartamAnasya rephasya ca-Ta-teSu sadvitIyeSu pareSu yathAsaMkhyaM 'za, Sa, sa' ityete AdezA bhavanti / ca-chayoH zaH-kazcarati, kazchAdayati, antazvarati, antazchAdayati / Ta-ThayoH SaH-kaSTIkate, kaSThakAreNa, punaSTIkate,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 8.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 56 punaSThakAreNa / ta-thayoH saH-kastarati, kasthuDati, antastarati, antasthuDati / / / 7 / / nyA0 sa0-ca-Ta-ta ityaadi| nanvatrAsaMdehArthaM 'ca-cha-Ta-Tha-ta-the' ityeva kiM na kriyate sadvitIyagrahaNamapanIyeti ? satyam nimittabahutve yathAsaMkhyaM na syAd, ata AhayathAsaMkhyamiti / na ca sadvitIyagrahaNe satyapi cakArAkrAntazchakAro yatra, evaM TakArokrAnta- 5 SThakAraH, takArAkAntasthakArazca yatra bhavet tatraiva kAryaM prApnotItyAzaGkanIyam "udazcaraH sApyAt," [3. 3. 31.] "careSTa:" [5. 1. 138.] "brIhyAdibhyastau" [7. 2. 5.] ityAdijJApakAt kevaleSveva bhavatIti / / 7 // . no'prazAno'nusvArA-anunAsikau ca puurvsyaadhuttpre| // 1.3.8 // 10 padAnte vartamAnasya prazAnvajitazabdasambandhino nakArasya sthAne ca-TateSu sadvitIyeSvadhuTapareSu pareSu yathAsaMkhyaM 'za, Sa, sa' ityete AdezA bhavanti, anusvArA'nunAsikau ca pUrvasya-anusvAra Agamo'nunAsikazcAdeza: pUrvasya krameNa bhavata ityarthaH / bhavA~zcarati, bhavAMzcarati; bhavAzchAdayati, bhavAMzchAdayati; bhavA~STIkate, bhavAMSTIkate; bhavA~SThakAreNa, bhavAMSThakAreNa; bhavA~-15 starati, bhavAMstarati ; bhavA~sthuDati, bhavAMsthuDati / aprazAna iti kim ? prazAJ carati, prazANa TIkate, prazAn tarati / adhuTpara iti kim ? bhavAn 'tsarukaH / padAnta ityeva ? bhavantaH / virAme pratiSedhasya vakSyamAraNatvAdiha na bhavati-bhavAn carati, bhavAn TIkate, bhavAn tarati / / 8 / / nyA0 sa0-no'pretyAdi / adhuTpara iti-adhuT paro yasmAditi kAryam, na tu20 dhuTa paro'smAditi kRtvA natrA yogaH kAryaH, yataH prasajyazaGkayA varNAbhAve'pi syAt 'bhavAn t' ityatreti / nanu paragrahaNaM kimartham ? yAvatA'dhuTItyukta'pi adhuTi parato yacca-Ta-taM tasmin nasya zAdayo vijJAtu zakyanta eveti ? naivam-ca-Ta-te parato yo'dhuT tasmin nakArasyaite bhavantIti kasmAnna vijJAyate ? tatazca 'bhavAnAcarati, bhavAnAcchAdayati' ityAdAveva syAt, na tu bhavA~zcaratItyAdau, paragrahaNe tu vartipadArthApekSayA'nta-25 raGa gamapi tatpuruSaM bAdhitvA bahuvrIherAzrayaNAt pUrvoktadoSAbhAva iti / anusvArApekSayA'vayavAkyavibhAve'nunAsikApekSayA sthAnyAdezabhAve pUrvasyeti SaSThI // 8 //
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite pumosziTayaghoSe'khyAgi raH // 1.3. 6 // pumiti pumsoH kRtasaMyogAntalopasyAnukaraNam, adhuTpare'ghoSe ziTkhyAgvajite pare pumityetasya ro'ntAdezo bhavati, anusvArA 'nunAsikau ca pUrvasya / puMskAmA, puMskAmAH puMskokilaH, puMskokilaH; puMskhAtam, puMskhAtam; puMzcalI, puMzcalI; puMzchatram, puMzchatram; puSTiTTibha:, puSTiTTibhaH; 5 puMsputraH, puMsputraH; puMsphalam, puMsphalam / praziTIti kim ? puMzaraH / praghoSa iti kim ? puMdAsaH, puMgavaH / adhuTpare ityeva ? puMkSuraH, puMkSAraH / prakhyAgIti kim ? puMkhyAtaH puMkhyAtiH / / 8 / / 60 ] [ pA0 3. sU0 - 11.] nyA0 sa0 - puma ityAdi / atra ramapanIya sa iti kRte vidhAnasAmarthyAd rutvAbhAve puMzcalItyAdi na sidhyatIti sa iti na kRtam / puMskAmeti pumAMsaM kAmayate 10 "zIlikAmi0" [5. 1. 73. ] iti NaH, yadvA kameGantAt kAmanA kAmaH "yuvarNa0" [5. 3. 28.] ityal, NiGabhAve kamanaM vA ghaJi vRddhau kAmaH puMsaH kAmo'syA prApi "puMsaH " [3. 3. 3. ] iti saH / puMzcaloti pumAMsaM calayati "karmaNo'Na " [5. 1. 72. ] / zIryate parapakSo'nena "punAmni0" [5. 3. 130.] ghe zaraH / kSura iti - "kSurat vilekhane" "nAmnyupAntya0 " [5. 1. 54 . [ iti kaH / kSAra iti jvalA - 15 divANaH / atra khyAga eva varjanAt "khyAMk prakathane" ityasmin puMskhyAtaH, purakhyAta iti bhavatyeva // 6 // manaH peSu vA 1.3. 10 / / niti zasantasya nRzabdasyAnukaraNam, nR naH pakAre pare ro'ntAdezo vA bhavati, anusvArA-'nunAsikau ca pUrvasya / naM ) ( pAhi, na~ ) ( pAhi ; 20 .: pAhi na pAhi, nRn pAhi; naM ) ( prINIhi, na~ . ) ( prINIhi ; naM prINIhi, na~: prINIhi nRn prINIhi / peSviti kim ? nR uu n yojayati / bahuvacanasya vyAptyarthatvAdadhuTpara iti nivRttam / / 10 / / nyAsa0 sa0--nUna ityAdi / vyAptyarthatvAditi - pradhuTpare dhuTpare ca pakAramAtre nimitte'sya sUtrasya pravRttivyAptistadarthatvAdityarthaH tena naM. : psAtItyAdi siddham 125 / / 10 / / divaH kAnaH kAni saH // 1. 3. 11 // kAniti kima: zasantasyAnukaraNam, dviruktasya kAnaH kAni pare
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 12. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH sakArAntAdezo bhavati, anusvArA'nunAsikau ca pUrvasya / kA~skAn, kAMskAn / dviriti kim ? kAn kAn pazyati, atraikaH kiM prazne'nyastu kSepe kAnIti kim ? kAMskAn pazyati / rasyAdhikAreNaiva siddhe savidhAnaM rutvabAdhanArtham / / 11 / / [ 61 nyA0 sa0--- - dvi: kAna ityAdi - anukAryA'nukaraNayorbhedasya vivacitatvAt zasantA- 5 nukararaNAdapi SaSThI, tathA saptamyapi / 'dviH' iti kAnsatkabhavanakriyApekSayA triyAvizeSaNamidam / prathAtra sakAre kRte "so ru :" [ 2.1.72. ] iti rutvaM kathaM na bhavatItyAha----rasyetyAdi-prayamartha:- yadi sasya rutvaM syAt tadA rephAdhikAreNaiva siddham, kiM savidhAnena ? prakriyAgauravaM ca parihRtaM bhavati / athAtrAnusvArasya vyaJjanatvAt "padasya" [2. 1. 8. ] iti saMyogAntalopaH kathaM na bhavati ? naivam tatra mukhyavyaJjanasaMyogasyai - 10 vA''zritatvAt, asya tu sAmarthyaprApitatvenAmukhyavyaJjanatvAt / / 11 / ssaTi samaH // 1. 3. 12 // samityetasya ssaTi pare sakAro 'ntAdezo bhavati, anusvArA'nunAsikau ca pUrvasya / sa~sskartA, saMsskartA; sa~sskartum, saMsskartum / ssaTIti kim ? saMkRtiH / saMcaskAretyatra tu vyavadhAnAnna bhavati / sama iti kim ? upaskartA 115 / / 12 / / nyA0 sa0 -- ssaTItyAdi / 'samaH' iti prAdipaThitasyaiva samo grahaNam, na tu "Sama STama vaiklavye" ityasya vijantasya "saMskRte bhakSye" [6.2.140. ] ityAdijJApakAt / anusvArasya vyaJnatvAd "dhuTo dhuTi sve vA" [1.3.48.] iti pakSe sakAralope dvisakAramekasakAraM ca 'saMskartA, saMsskartA' ivi rUpadvayaM draSTavyam / saMkRtirityatra gargAdi-20 pAThAt saT na / saMcaskAreti na cAtra 'sam skR' iti sthite pratyayotpatteH prAgevAdezaprasaGgaH iti vAcyam, yato'tra paratvAnnityatvAd dhAtumAtrAzrayeNA'ntaraGa gatvAcca prathamameva pratyayastatastadAzritaM kAryaM dvitvam, tena ca saTo vyavadhAnamiti / nanu "ghoSe ziTa : " [ 4. 1. 45. ] iti luptasya sasya "sthAnIva 0 [ 7.4. 106 ] iti sthAnitve sati kathaM na bhavati, na ca vAcyamavarNavidhau sthAnitvamiti, ssaTIti varNasamudAyAzrayaNena 25 varNavidhitvAbhAvAt, na-ssaDiti sakArAdiH sad ssaT iti kRte varNavidhitvAt / nanu nimittAbhAve 0 iti nyAyena dvitvena samo vyavadhAnAt kRga: saDabhAvaH prApnoti, naivam- svAGa magamavyavadhAyakam iti nyAyAd dvitvarUpasya svAGa gasya kRgaM prati vyavadhAyakatvAyogAditi // 12 // ".
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 13-14.] luka // 1. 3. 13 // samityetasya ssaTi pare lugantAdezo bhavati, pRthagyogAdanusvArA'nunAsikau ca pUrvasyeti nivRttam / saskartA, saskartum / kecit tvatrApyanunAsikamicchanti-sa~skartA, sa~skartum // 13 // __ nyA0 sa0-lugiti / nanu pRthagyoga: kimartham ?, pUrvasUtra eva lugucyatAm, na ca 5 vAcya -tathA sati lukpakSe'pi anusvArAnunAsikau syAtAm, sakArapratibadhyatvAt tayostannivRttau na pravRttiH, naivam anusvArAnunAsikau hi kAryapratibaddhAveva vijJAyete, luco'pi kAryatayA tatpratibaddhatayA lukpakSe'pi syAtAmityAha-pRthagyogAditi / / 14 / / tau mu-mo vya Jjane svau // 1. 3. 14 // morvAgamasya padAnte vartamAnasya ca makArasya vyaJjane pare tasyaiva10 svau tAvanusvArA'nunAsikau vau~ paryAyeNa bhavataH, magrahaNenaiva siddhe mugrahaNamapadAntArtham, svetyanunAsikasya vizeSaNam, nAnusvArasyAsambhavAt / . caMkramyate, cakramyate; caMcUryate, caJcUryate; daMdramyate, dandramyate; baMbhaNyate, bambhaNyate; yaMyamyate, yayyamyate; vaMvamyate, vavamyate / ma-vahaMliho gauH, vahalli~ho gauH; tvaM karoSi, tvaGkaroSi; tvaM carasi, tvaJcarasi; tvaM TIkase,15 tvaNTIkase; tvaM tarasi, tvantarasi, nakArasya lAkSaNikatvAdatra "no'prazAna" [1. 3. 8.] ityAdinA sakAro na bhavati; tvaM pacasi, tvampacasi; saMyataH, sayyataH; ahaMyuH, ahayyuH; tvaM lokaH,. tvallokaH; saMvatsaraH, savvatsaraH; kaMvaH kavvaH; kiMtarAm, kintarAm / padAnta ityeva ? gamyate, ramyate / vyaJjana iti kim ? kimatra / svAviti kim ? raMramyate, zaMzamyate, tvaM 20 ramase, tvaM zaNDhaH, tvaM SaNDhaH, tvaM sAdhuH, tvaM hasasi / / 14 / / nyA0 sa0--tau mu-ma ityAdi / nanu taugrahaNaM kimartham ? svAviti vizeSaNasya vizeSyasApekSatvAt samAnAdhikaraNI adhikArAnuviddhau anusvArAnunAsikAvevAnuvaya'taH, satyam-taugrahaNamavadhAraNArtham, anyathA'nantaroktA luganuvarteta pUrvasya ceti, tatazca mumoluMg bhavati pUrvasya cAnusvAraH, 'caMkramyate' ityAdau nimittabhUtavarNApekSayA pUrvasyAkArAde:25 sthAne'nunAsikazceti sUtrArthe'niSTaM rUpaM 'cGa kramyate' ityAdyApadyeta / taugrahaNAt tu tAveveti niyamitAvanusvArA'nunAsikAvanuvartate / tacchabdasya pUrvavastuparAmazitve'pi
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 15-16.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 63 sakAraluko: svatvAsambhavAd, anunAsikasya ca saMbhavAt, tasyaiva parAmarzaH, dvivacanopAdAnAt tatpratibaddhasyAnusvArasya cetyAha-tAviti / / 14 / / ma-na-ya-va-lapare he|| 1. 3. 15 // ma-na-ya-va-lapare hakAre pare padAnte vartamAnasya makArasya sthAne'nusvArA'nunAsikau svau paryAyeNa bhavataH / kiM malayati, kim Alayati; kiM nute, 5 kin gute; kiM hyaH, kiya~ hyaH; kiM hvalayati, kiva~ hvalayati ; kiM hlAdate, kila hlAdate / mAdipara iti kim ? kiM hasati / ha iti kim ? kiM jvalati / / 15 / / . nyA0 sa0--ma-netyAdi-ma-na-ya-va-lA: pare yasmAditi bahuvrIhirna tu tatpuruSaH paragrahaNAt / yadyevaM 'ma-na-ya-va-le' iti kasmAnnoktam ? saptamyeva hi parazabdArthaM prati-10 pAdayiSyati makArAdau pare yo hakArastasminniti, nevam viparyayo'pi vijJAyeta hakArapare makArAdAviti, tatazca 'kiM mahyati, kiM nahyati, kiM yAhi kiM vahasi, kiM lihyate' ityatraiva syAt / akArAdinA vyavadhAnAnna bhaviSyatIti cet ? na- yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt / iti nyAyAd ekena varNena vyavadhAnamAzrIyate; atha prathamapakSe kiM malayatItyAdau sUtraM caritArthamiti kimiti vyavadhAnamAzrIyata iti cet ? na-yena15 pratipAdakena hakArapare makArAdAvityeSa sUtrArthaH svIkRtastaM prati pakSAntarasyAsambhavAt; viparItapratItiH syAditi tannirAsAya paragrahaNaM kartavyameveta; tathApi na kartavyam, viparyayapratItau hi asya vaiyarthyaM syAt "to mu-mau0" [1. 3. 14.] ityanenaiva rUpadvayasya siddhatvAt, satyam-tahi niyamArthametat syAt, tato makArAdau hapare eva syAt nAnyatra; tatazca 'svaM manyase' ityAdau pUrvegApi na syAditi paragrahaNam / tathA hakArasya svo20 nAstIti vyavahitamakArAdyapekSayA svo'nunAsiko bhavan makArAdirUpa eva bhavatIti / masya padAnte vartamAnasyeti vyAptyartham, yAvatA'padAnte'pi mvAgame pUrvasUtropAttAnuvRtte lakArasya sAnunAsikatve'Ga gIkriyamANe 'jamalyate, jamAla yate, javaeN.halya~te' ityAdyapi bhavati, yathA caJcalA~di / / 15 / / 25 samrAT // 1. 3. 16 // samo makArasya rAjatau kibante pare'nusvArAbhAvo nipAtyate / samrATa bharataH, samrAjau, samrAjaH, sAmrAjyam / / 16 / / nyA0 sa0--samrADiti / rephasya svatvAbhAvAdanunAsikaprAptireva nAstItyAhaanusvArAbhAva iti / ekavacanasyAtantratvAd dvivacanAdapi bhavati / / 16 / /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 17-18.] G-NoH ka-TAvantau ziTi navA // 1. 3. 17 // padAnte vartamAnayorDakAra-NakArayoH ziTi pare yathAsaMkhyaM 'kaTa' ityetAvantau vA bhavataH / prAk zete, prAk chete, prAG zete; prAk SaNDe, prAG SaNDe ; prAk sAye, prAG sAye; sugaNa T zete, sugaNa T chete, sugaNa zete; vaNTa SaNDe, vaNa SaNDe; vaNTa sAye, vaNa sAye; krukSu, kruSu; 5 sugaNTsu, sugaNsu / G-goriti kim ? bhavAJ zete, mahAn SaNDe / ziTIti kim ? prAG karoSi, sugaNa carati / padAnta ityeva ? babhaSi / / 17 / / nyA0 sa0---NorityAdi / nanvatrAntagrahaNaM kimartham ? 'Ga-NoH ka-TATau' ityevocyatAm, naivam-evaM kRte Ga-NoH SaSThayantatvena ka-TayorAdezatvaM syAt, tannirAsAyAntagrahaNam ; tarhi "Da-Na: ka-Tam" iti samAhAraM kRtvA 'Ga-NaH' iti paJcamyantamA-10 dezatvanirAsAya vyAkhyAyatAm, na-antagrahaNAbhAve kasya pratyayatve [sandhi-nAma-kArakasamAsarUpa] catuSkavRttitvAdaikArthye sati vibhakta lupi nakArasya nivRttiH syAd dhuDnimittatvAt tasya, tathA ca 'prAGaka zete' iti na syAt / 'prAGka chete' ityatra pUrvapadabhaktatvena padAntatvAta "prathamAdadhaTi zazchaH" [1.3.4.] iti zakArasya chatvaM bhavati / antagrahaNe. sati "prAGaka sAye' ityatra kakArasya padAntatvAt "nAmyantasthA0" [2. 3. 15.] 15 ityanena padamadhye vidhIyamAnaM SatvaM na bhavati, anyathA parAditvena kakAreNa sakArasya padAditvavighAtAt SatvaM syAditi / tathA "sugaNa Tsu" ityatra "nAma siday0" [1. 1. 21.] iti TakArasya pUrvapadabhaktatvena padAntatve "padAntATTavargAt" [1. 3. 62.] iti pratiSedhAt "sasya za-Sau" [1. 2. 61.] iti sakArasya SatvaM na bhavati, parAvayavatve tvapadAntatvAt pratiSedhAbhAvAt syAdeveti / anyacca, ka-TayoH pratyayatvAnnAmatve 'yAvaka'20 ityAdivat hetvarthayoge tRtIyAdayo vibhaktayaH syuH / "vaNa zabde" ityato vici vaNa, kvipi tu dIrghatve vANa / tathA 'sugaNa' ityatrAkAra-Nigorlopasya "ahanpaJcamasya0" [4. 1. 107.] iti sthAnitvAbhAvAt kathaM na dIrgha iti cet ? ; satyam-tatra hanvarjanasyopadezAvasthAyAM paJcamAntagrahaNArthatvena vyAkhyAsyamAnatvAt / mahAn SaNDe iti-patra "Si tavargasya" [1. 3. 64.] iti niSedhAt "tavargasya." [1. 2. 60.] iti NatvaM na25 // 17 // inaH sA tso'zcaH // 1. 3. 18 // padAnte vartamAnAd DakArAd nakArAcca parasya sakArasya sthAne, 'tsa' ityayaM takArAdiH sakArAdezo vA bhavati, azva:-zcsaMyogAvayavazcet zakAro na bhavati / SaD tsIdanti, DakAranirdezATTatvaM na bhavati, kecit tu Tatvama-30
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 16.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 65 pIcchanti-SaT tsIdanti, bhavAn tsAdhuH; pakSe SaT sIdanti, bhavAn sAdhuH / sa iti kim ? SaD bhavanti, mahAn SaNDaH / azca iti kim ? SaT zcyotanti, bhavAn zcyotati / zcyuteH sopadezatvAcchakArasya sakAropadiSTaM kArya vijJAyate, tena madhu zcyotatIti kvip, madhuzcyutamAcaSTa iti NAvantyasvarAdilope, puna: kvipi, Nilope, sau, talluki ca, yalope, "saMyogasyAdau 5 skorluk" [2. 1. 88.] iti zalope, casya katve 'madhug' iti siddham / / 18 / / nyA0 sa0-D-na ityAdi-Dazca nazca D-nam, tato'svarAd GasiH, vigrahastu uccAraNArtha svareNa kriyate, yathA 'ghatAdikamAnaya' ityakta dravadadravyatvAta kevalasya durAnayanatvAd bhAjane Anoyate / SaD tsodantIti-"padAntAT TavargAt" [1. 3. 62.]10 iti niSedhAt "tavargasya0" [1. 3. 60.] iti na Tatvam / 'SaD' iti prayogastho DakAraH sUtre anukRtastata eva "aghoSe prathamo'ziTa:" [1. 3. 50.] iti TatvaM na bhavatItyAhaDakAranirdezAditi / bhavAn tsAdhuriti-athAtra nakArasya "no'prazAna0" [1. 3. 8.] ityanusvArA'nunAsikapUrvaH sakAraH kasmAnna bhavati ? ucyate-'adhuTpare' iti vacanAt, atra hi dhuTparastakAra iti / SaTzcyotantIti-atra "sasya za-Sau" [1. 3. 61.] ityatra15 'anu' ityadhikAre vartamAne zcavarjanAbhAve dantyasakArasya tsaH syAditi / nanu tarhi upadezAvasthAyAmeva tAlavyaH paThanIyaH, kiM dantyapaThaneneti,? satyam-dantyaM paThannevaM jJApayati-dantyApadiSTaM kArya tAlavyasyApi bhavati, paraM dantyasthAnaniSpannasya na sarvasya, tena 'bhavAn zete' ityAdau tso na bhavati / nanu 'madhug' ityatra "svarasya pare0" [7. 4. 110.] iti sUtreNa NiloparUpasya svarAdezasya sthAnivattvAt zalopo na20 prApnoti, na ca vAcyaM "na sandhi0" [7. 4. 111.] ityupatiSThata iti, 'askaluki' iti vacanot, yathA supUrvAt kusmayateH sukUrityatra, na-'askaluki' ityatra natra nirdezana natrA nirdiSTamanityam 7 iti nyAyAt sthAnitvAbhAva iti / / 18 / / naH zi Jc // 1. 3. 16 // padAnte vartamAnasya nakArasya sthAne zi-zakAre pare 'Jc' ityayamAdezo25 vA bhavati, azva:-zcsaMyogAvayavazcecchakAro na bhavati / bhavAJc chUraH, bhavAJc zUraH, pakSe-bhavAJ zUraH; evam-kurvaJc chete, kurvaJc zete, kurvaJ zete; aAdezabalAt katvaM na bhavati / zIti kim ? bhavAn karoti / azca ityeva ? bhavAJ zcyotati / 'rAjA zete' ityatra tu paratvAnnalopaH / / 16 //
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 20-22.] nyA0 sa0-naHzItyAdi / katvaM na bhavatIti-atropalakSaNavyAkhyAnAt "padasya" [2. 1. 86.] ityapi na bhavati / / 16 / / ato'ti ro ruH // 1. 3. 20 // veti nivRttam, ato'kArAt parasya padAnte vartamAnasya roH sthAne ati-prakAre pare ukArAdezo bhavati / ko'tra, ko'rthaH / ata iti kim ? 5 agniratra, devA atra, suzrota 3yatra nvasi ! / atIti kim ? ka iha, sarvajJa prAste, paya a3zvadatta ! / roriti kim ? punaratra / / 20 / / nyA0 sa0-ato'tItyAdi / veti nivRttamiti-'kArTI, nimittam, kAryam' ityeSa hi nirdezakramaH, atra tu kAryiNaH pUrva nimittopAdAnena nirdezakramAtikramaM kurvannadhikArAtikramaM sUcayati, zinivRttervA / tathA'to'tIti nirdezAt sannipAtalakSaNa nyAyo10 nopatiSThate, tathA "ivarNAde0" [1. 2. 21.] iti vatvaM prApnoti, param antaraGagabahiraGa gayoH0 iti nyAyAnna bhavati vatvam / nanu 'tarAvayanam tavayanam' ityatra ruzabdasyaiva grahaNaM kasmAnna vijJAyate, kimityudita eveti ? satyam-"ato'ti ro ruH" [1. 3. 20.] yata eva jJApakAta / kiJca, etatsatropAttasya rorevottaratrAnuvattistatra ca bho-bhago'ghobhyaH parasya padAntasthasya roranyasyAsambhavAt sAnubandhasyaiva grahaNaM bhavatIti / sudhota3yatra15 nvasIti-'ataH' iti taparanirdezena svarUpagrahaNAt plute sati na bhavati, paratvAdantaraGa gatvAccokArAt pUrvameva plutaH / / 20 // ghoSavati // 1. 3. 21 // ataH parasya padAnte vartamAnasya roH sthAne ghoSavati pare ukAro bhavati / ko gacchati, dharmo jayati, ahobhyAm / ghoSavatIti kim ? ka:20 karoti / ata ityeva ? munirgacchati, suzrota3 dehi / rorityeva ? svaryAti, punarvakti / uttareNa luki prApte'pavAdo'yam / / 21 / / avarNa-bho-bhago-gholugasandhiH // 1. 3. 22 // avarNAd bho-bhago'ghobhyazca parasya padAntasthasya ro?Savati pare lug bhavati, sa cAsandhiH-sandhenimittaM na bhavati / zramaNA gacchanti, dhArmikA25 jayanti, akArAt tu parasya roH pUrveNApavAdatvAdutvameva; bho gacchasi, bhago hasasi, agho yAsi / 'bho, bhago, agho' ityete AmantraNArthAH sakArAntA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 23.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 67 avyayAH / kecit tu bhavad-bhagavad-aghavatAM saMbodhane sau parato vazabdasyotvaM takArasya ca rutvaM kRtvA etAni rUpANIcchanti, teSAM dvivacana-bahuvacanayoH striyAM ca na sidhyati-bho brAhmaNau !, bho brAhmaNAH !, bho brAhmaNi ! , bhago brAhmaNau !, bhago brAhmaNAH !, bhago brAhmaNi !, agho brAhmaNau !, agho brAhmaNAH !, agho brAhmaNi ! / ghoSavatItyeva ? kumArAH krIDanti / 5 asandhirityuttarArtham // 22 // nyA0 sa0-avarNetyAdi / nanu sandhirUpatAyAM satyAmasandhiriti pratiSedho yuktaH, luka tu abhAvarUpatvAt sandhirUpa eva na bhavatIti kathaM niSidhyate ?-sa cAsandhirityata Aha-sandherityAdi-atra sandhizabdena sandhinimittasyopacArAdabhidhAnam / kecita tviti-indragomi-kAlApakaprabhRtayaH / bhavad-bhagavad-aghavatAmiti-bhajyante-sevyante svena10 rUpeNa sthApyante padArthA aneneti "gocara-saMcara0" [5. 3. 131.] iti ghe bhagam, "tadasyAstya0" [7. 2. 1.] iti matau bhagavaditi rUpam ; "aghaNa pApakaraNe" ato'li mato aghavat, anavahitasyAnyatra vyAsaktasyAbhimukhIkaraNaM saMbodhanam, AmantraNamityarthaH / asandhirityuttarArthamiti-nanu tahi "svare vA" [1. 2. 24.] ityatraiva "asandhiH svare vA" ityevamasandhigrahaNaM kriyatAm ?, naivam-luksanniyogaziSTatvajJApanArthatvAdatropAdA-15 nasya, tena yatrAnenAdhikAreNa laka tatraivAsandhiH, tatazcAtrAgacchatItyAdau sandhipratiSadho na bhavati / kiJca, evaM kRte saMdehaH syAt-svare nimitte sandhirvA bhavatIti, tato daNDa agramityaniSTarUpaM syAditi / tathA asandhirityasya saMniyogaziSTatve yatra luganivRttistatra tatsaMbaddho'sandhirityapi nivartata iti / / 22 // .. vyoH // 1. 3. 23 // 20 avarNAt parayoH padAnte vartamAnayo?rvakAra-yakArayorghoSavati pare luga bhavati, sa cAsandhiH / vRkSaM vRzcati kvip, vRkSavRzcamAcaSTe iti NAvantyasvarAdilope vRkSavayatIti vici siddhaM vRkSa, vRkSa gacchati, evam-mAlA hasati, avya gacchati / ghoSavatItyeva ? vRkSav karoti, avyay karoti / avarNAdityeva ? taruv gacchati / padAnta ityeva ? bhavyam, jayyam / kazcit25 tu svarajayoranAdisthayoryakAra-vakArayorghoSavatyavarNAdanyato'pi lopamicchatiadhyArUDha um-Izam adhyuH, sa cAsAvinduzca-adhvinduH; sAdhorI:-zrIH sAdhvI, tasyA udayaH-sAdhyudaya ityAdi / / 23 / /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 24-25.] nyA0 sa0-vyoriti / 'vRkSav' ityatra kvipi satyUTa syAditi vici siddhamityuktam / na ca "svarasya0" [7. 4. 110.] iti NilukaH sthAnitvam, "na sandhi0" [ 7.4.111. ] ityapasthAnAta: tahi "yvoH " [4. 4. 121. ] iti kathaM vasya luka na? satyam-tadA sthAnitvAt / avyavayatIti vica kvip vA, vici tAvad yasya na luk "svarasya0" [ 7. 4. 110.] iti NicaH sthAnitvAt, kvipi tu yadyapi Nica: 5 sthAnivattvaM na bhavati "na sandhi0" [ 7. 4. 111. [ iti niSedhAt, tathApi na yasya luk "isAsa0" [ 4. 4. 118. ] ityanena vyaJjanadvArA siddhe "kvau" [4. 4..106. ] sUtraM kvipi kvacit vyaJjanakAryamanityam * iti jJApanArtham, tato yalug naM bhavatIti, yadvA lagiti saMjJA saMjJApUrvako vidhiranityaH iti| nanu vakSava karotItyatra padAntatva nAsti Nilopasya sthAnivattvAt, tato vyaGgavikalatvaM vyAvRtteriti, naivam-"na sandhi0"10 [7. 4. 111. ] ityanena sandhividhau sthAnitvAbhAva iti / kazcit tviti-vizrAntavidyAdharaH / / 23 // sva re vA // 1. 3. 24 // avarNa-bho-bhago-'ghobhyaH parayoH padAnte vartamAnayorvakAra-yakArayoH svare pare lug vA bhavati, sa cAsandhiH / paTa iha, paTaviha, avarNAdItspRSTatarasya15 vikalpena vidhAsyamAnatvAt trairUpyam-paTaviha; vRkSa atra, vRkSavatra, vRkSavatra; vRkSA iha, vRkSAviha, vRkSAviha; ta pAhuH, tayAhuH, tayA~huH; tasmA idam, tasmAyidam, tasmAyi~dam ; ka Aste, ka yAste, kayaoNste; devA pAhuH, devAyAhuH, devAyA~huH; bho atra, bhoprabhRtibhya uttareNeSatspRSTatarasya nityaM vidhAnAd dvai rUpyam-bho atra, bhopaeNtra; bhago atra, bhago ya~tra; agho atra, agho ya~tra; 20 uJyapi dvai rUpyameva-paTa u, paTavU ityAdi / padAnta ityeva ? lavanam, nayanam / avarNAdibhya ityeva ? madhvatra, dadhyatra / svara iti kim ? vRkSav karoti / / 24 // nyA0 sa0-svare veti / 'kayAste, tayAhuH' ityAdiSu syAdividhau "so ruH" [2. 1. 72. ] iti rorasattvAt prasiddhaM bahiraGgam 0* iti nyAyAcca "ata A:25 syAdau0" [ 1. 4. 1. ] iti na dIrghaH / / 24 // aspaSTAvavarNatvAt tvanuni vA // 1. 3. 25 // avarNa-bho-bhago-'ghobhyaH parayoH padAnte vartamAnayorvakAra-yakArayoH sthAne'spaSTAvISatspRSTatarau pratyAsattervakArayakArAvevAdezau svare pare bhavataH,
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 26-27.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 66 avarNAt tu parayorvyoruJvajite svare pare'spaSTau vA bhavataH / paTavu, vRkSavu, asAvu, kayu, devAyu, bhoyaMtra, bhoyu, bhagoyaMtra, bhagoyu, aghoyaMtra, aghoya; avarNAt tvanuJi vA - paTaviha, paTavihaeN; asAvinduH ; asAvinduH ; tayiha, tayihaeN; tasmAyidam, tasmAdim; kayiha, kayiiha ; devAyAhuH, devAyA~huH / anujIti kim ? uni aspaSTAveva yathA syAtAm, tathA codAhRtam / kecit 5 tu rusthAnasya yakArasyoji pare lopamevecchanti - ka u AgataH, bho u ehi, bhago u ehi, agho u yAhi / apare tu bho-bhago-ghobhyaH svare nityaM lopamevecchanti - bho atra, bhago atra, agho atra / / 25 / / nyA0 sa0 - aspaSTetyAdi - sparzeriMgajantAt kta "gau dAnta0' iti nipAtanAt spaSTaH / apare tviti - kAzikAkArAdayaH / / 25 / / "" [ 4. 4. 74. ] hrasvAn Ga-Na-no duve / / 1. 3. 27 / / / hrasvAt pareSAM padAnte vartamAnAnAM 'G Na n' pare dva e rUpe bhavataH / kruGGAste, sugaNNiha, pacannAste ityatra tu bahiraGgasya dvitvasyAsiddhatvAd gatvaM na kim ? prAGAste, vANAste, bhavAnAste, rAja3 niha / 10 royaH / / 1.3.26 // avarNa-bho bhago-ghobhyaH parasya padAnte vartamAnasya roH sthAne svare pare yaMkAra Adezo bhavati / kayAste devAyAsate, bhoyatra, bhagoyatra, aghoyatra / roriti kim ? punariha / avarNAdibhya ityeva ? muniratra / svara ityeva ? kaH karoti, bhoH karoSi / / 26 / / 15 nyA0 sa0 - rorya iti pratrAnantaro'pyavarNAdityeva nAnuvartate, bhoprabhRtibhyo yakArasyAspaSTayakAravidhAnAd iti vyavahito'pi varNAdisamudAya evAnuvartate ityAha. avarNa-bho ityAdi / nanu 'tarorayanaM tarvayanam, cArvayanam' ityatraiva "roryaH" [ 1. 3. 26. ] iti prApnoti, ukArasadbhAvAt naivam evaM kRte bhoH prabhRtibhyo yakArAsambhavAt "svare vA N [ 1. 3. 21. ] ityAdIni sUtrANi nirarthakAni syuH / / 26 / / 20 ityeSAM varNAnAM svare 'kurvannAste, kRSannAste' bhavati / hasvAditi Ga-ga-na iti kim ? 25 tvamatra / svara ityeva ? pratyaG zete, gacchan bhuGkte / padAnta ityeva ?
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] bRhapravRtti-laghunyAsasaMvalite . [pA0 3. sU0 28.] vRtrahaNau, dnnddinii| "uNAdayaH" [5. 2. 63.] ityAdau svarUpanirdezAt, "anantaH0" [1. 4. 56.] ityAdau tvanvidhAnabalAnna bhavati / / 27 / / nyA0 sa0-hasvetyAdi / kurvannAste ityAdi-nanvatra dvitve pUrvasya nasyAnantyatvAd NatvaM prApnotItyAha-bahiraGgasyeti / ubhayapadApekSatveneti-varaNatIti kvip, "ahanpaJcamasya" [ 4. 1. 107.] iti dIrghatve vAraNa / rAja3niheti-paratvAt prathamaM plutaH, 5 "nAmantrye" [2. 1. 12.] iti nlopaabhaavH| pratyaG zete iti-atra mA bhUdanena dvitvama, "pradIrghAda virAmaka0" [1.3. 32.1 ityanena bhaviSyati, tana kimarthametannivRttaye svara ityucyate ? ucyate-yadyanena syAt nityaM syAt tena tu vikalpeneti tadarthaM svara ityucyate / vRtrahaNAviti-atra saMjJAyAM "pUrvapadasthAd" [ 2. 3. 64. ] iti, asaMjJAyAM. tu "kavargakasvaravati" [ 2. 3. 76. ] iti Natvam / / 27 // anAG-mAGo dIrghAd vA chaH // 1. 3. 28 // prAG- mArjitapadasambandhino dIrghAt padAnte vartamAnAt parasya chakArasya dva rUpe vA bhavataH / kanyAcchatram, kanyAchatram ; kuTIcchAyA, kuTIchAyA; jambUcchAyA, jambUchAyA; munecchAyA, mune chAyA; raicchAyA, raichAyA; . gocchAyA, gochAyA; naucchAyA, nauchaayaa| anAGmAGa iti kim ?15 AcchAyA, Acchinatti, prA cchAyAyAH, mA cchidat, "svarebhyaH" [1. 3. 30.] iti nityameva / GitkaraNAdeSu vikalpa eva-pA cchAyAM manyase, A chAyAM manyase; A cchAyA mA bhUt, A chAyA mA bhUt; vAkyasmaraNayorayamAkAraH; mA cchindhi, mA chindhi; pramAcchandaH, pramAchandaH; putro mA cchinatti, putro mA chinatti / prAGsAhacaryeNAvyayasya mAGo grahaNA-20 dihApi vikalpa eva-pramimIte iti pramAH, vic, pramAcchAtraH, pramAchAtraH / dIrghAditi kim ? zvetacchatram, vAkchatram / padAnta ityeva ? hrIcchati // 28 // nyA0 s0-anaangityaadi| padAnte' iti dIrghasya vizeSaNam, na chasyAsambhavAt, padAnte hi tasya vikAreNa bhAvyam-'zabdaprAT' iti / prAGa-mAGavarjanAdeva25 dIrghAditi pade labdhe kimarthaM dIrghAdityace ? satyama-pAGa-mAGAvavyayau tatpa! dAsAdanyasmAdapyavyayAd dIrghAdityapi prasaGgaH syAditi / mune chAyeti-'muni chAyA' iti sthite "svarebhyaH" [ 1. 3. 30.] iti dvitvaM prApnoti "Amantrye' [ 2. 2. 22.] iti sizca, tatrAntaraGgatvAd nityatvAcca "Amantrye" [2. 2. 22. ] iti pUrva
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 26-30. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 71 si:, tato hrasvasya guNa: " [ 14.41 ] iti sinA saha guNe anena vikalpena chasya dvitvamiti / "svarebhyaH " [ 1.3. 30 ] iti nityaM dvitve prApte vikalpArtho'yamArambha iti / prAGo Gita ISadarthAdiSu caturSvartheSu vartamAnasya prativadhaH, mAstu pratiSedhavacanasya iti krameNodAharati -- AcchAyeti - ISadarthe / AcchinattIti kriyAyoge, chadiratra haThAd grahaNe vidyate sa cAGA viziSyate / A cchAyAyA iti - atrAGa maryAdAyAm, chAyAM 5 parihRtyetyarthaH, abhividhau tu chAyAmabhivyApyetyarthaH / vAkya- smaraNayoriti - vAkyaM pUrvavAkyArthaviparItakaraNarUpam, smaraNaM vismRtArthaparijJAnam / pramAchanda iti - pramIyata iti "upasargAdAta:" [ 5. 1. 110. ] ityaGa, pramA cAsau chandazca pramAchandaH / / 28 / / plutAd vA // 1. 3. 26 // padAnte vartamAnAd dIrghasthAnAt plutAt parasya chakArasya dva e rUpe vA10 bhavataH / prAgaccha bho indrabhUte 3 cchatramAnaya, Agaccha bho indrabhUte 3 chatramAnaya / dIrghAdityeva ? Agaccha bho devadatta3 cchatramAnaya / / 26 / / nyA0 sa0 - plutAdityAdi / dIrghAdityanuvRttAvapi dvimAtratrimAtrayoM virodhAt sAmAnAdhikaraNyAsambhave'pi 'maJcAH krozanti' ityAdivat sthAnopacArAt tadvyapadezAd vizeSaNa - vizeSyabhAvaH, dIrgho'syAsti sthAnitvenetyabhrAditvAd prati vA dIrghazabdena pluto - 15 SbhidhIyate ityata zrAha - dIrghasthAnAditi / nanu kimarthamidam ? yato dIrghatvamAzritya "anAGa - mAGo0" [ 1.3.28. ] ityanenaiva dvitvaM vA bhaviSyati, satyam - idameva jJApakam - dIrghApadiSTaM na plutasya iti, hrasvakAryaM ca na, yathA-- Agaccha bho devadatta 3, plutAt prathamaM serlu' k " adeta : 0 " [ 1.4.44 ] ityanena, anyathA prathamaM na kuryAt, yadi pazcAdapi syAt / / 26 / / 20 svarebhyaH // 1. 3. 30 // bahuvacanaM vyAptyartham, tena 'padAnte' iti nivRttam, svarAt parasya chakArasya padAnte'padAnte ca dva e rUpe bhavataH / icchati [ Rcchati ], gacchati, hIcchati, mlecchati, cAcchAyate, cocchupyate, vRkSacchAyA / svarebhya iti kim ? vAkchatram / / 30 / / nyA0 sa0 -- svarebhya iti / padAnta iti nivRttamiti - " gacchati pathi dUte" [6. 3. 203. ] ityatra gacchatIti nirdezAcca // 30 // 25
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 31-32.] hadirhasvarasyAna navA // 1. 3. 31 // svarebhyaH parau yau repha-hakArau tAbhyAM parasyAhasvarasya-repha-hakArasvaravajitasya varNasya sthAne dve rUpe vA bhavataH, anu-yadanyat kArya prApnoti tasmin kRte pazcAdityarthaH / arkaH, arkaH; mUrkhaH, mUrkhaH; svargaH, svargaH; agrghaH, arghaH; arcA, arcA; brahmamaH, brahmaH; jimmaH, jihmaH; vAhya yam, 5 vAhyam ; jiha vvA, jihvA / arhasvarasyeti kim ? padmahradaH, arhaH, karaH / svarebhya ityeva ? abhra yate, nute / anviti kim ? proNNa nAva, atra dvirvacane kRte [dvitvaM] yathA syAt / / 31 / / nyA0 sa0-hodityAdi / aryate iti "bhINa zali." [uNA0 21.] iti ke "ca-jaH ka-gam" [2. 1. 86.] iti katvam, arcyata iti ghatri nyaGa kvAditvAt katve10 anena vA dvitvam, auraNAdike'rke prathamameva kasya dvirUpatvAnnAnena dvitvam / bahirjAtam "bahiSaSTIkaraNa ca" [6. 1. 16.] jya:, yadA tu bahirbhavaM tadA "gambhIra-paJca0" [ 6. 3. 135. ] iti jyaH [bAhyam / pagrahada iti-hAdate ityac, pRSodarAditvA hrasvaH / nanvatra dvitve kRte'pi "ro re lug" [1. 3. 41.] ityanena ralope sati na kiJcid vinaGa kSyati, satyam-yadyatra ravarjanaM na syAt tadottarasUtre'pi varjanAbhAve'rha15 ityatrottareNa dvitve ro re luki Arha iti aniSTaM rUpaM syAditi / nanu kara ityatra dvitve kRte'pi "lugasyA0" [2. 1. 113.] ityAdinA'sya luga bhaviSyati, kiM svaravarjanena ? satyam-'cAru, dAru, vAri, ityAdau cArU dArU vArItyAdyaniSTaM bhavediti svaravarjanam / proNa nAveti-pravAnvityasyAbhAve satyantaratvAda dvitve kRte pazcA parokSAnimittatvena bahiraGga dvirdacanaM syAt, tatazca pronnunaavetynissttruupaapttiH| nanu dvitvaM kRtamapi20 nimittAbhAve0% iti nivartyati kimanugrahaNena ? satyam-anugrahaNAdevAyaM nyAyo'nitya iti, yadvA nAyaM sArvatriko nyAyaH kumbhakArasya vinAze ghaTasya darzanAt // 31 // adIrghAvirAmaikavyaJjane // 1. 3. 32 // adIrghAt kharAt parasya I-svaravajitasya varNasya sthAne virAmaikavyaJjane-virAme'saMyuktavyaJjane ca pare'nu dve rUpe vA bhavataH / tvakk, tvak,25 tvagg, tvag, SaT, SaT, SaDDa, SaD, tatt, tat, tad, tad / ekavyaJjanedaddhyatra, dadhyatra, patthyadanam, pathyadanam, maddhvatra, madhvatra, pittrarthaH, pitrarthaH, tvaG madhurA, tvaG madhurA, tvaG karoSi, tvaG karoSi; say yataH, sara yata; urakaH , ura-kaH; ura) () (paH, ura) (paH; uraH:kaH, uraHkaH;
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 33.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 73 go3trAta !, go3trAta ! ; nau3ttrAta !, nau3trAta ! / anvityadhikArAt katva-gatvAdiSu kRteSu pazcAd dvitvam / adIrghAditi kim ? vAka, bhavAn, sUtram, pAtram, netram, hotram / virAmaikavyaJjana iti kim ? indraH, candraH, kRtsnam, mRtsnA, uSTraH, dadhi, madhu / saMyuktavyaJjane'pIcchantyeke pratttam, prattam / arha-svarasyetyeva ? varyA, vahyam, titau / ata evAdezabalAt 5 saMyogAntalopo na bhavati, prathamatvAdikaM tu dvitvasyAbAdhanAd bhavatyeva / / 32 // nyA0 sa0-adIrghAdityAdi / adIrghAditi paryudAsAd anuvRttasya svarasya vizeSaNamityAha-adIrghAta svarAditi / atha saMyogAntalopo mA bhUt, 'tvakk' ityatra prathamakakArasya "saMyogasyAdau0" [2. 1. 88.] iti luk kasmAnna bhavati ? na ca vAcyam-ayaM dvitvAdezo'narthaka iti, anyatra dvitvazrutezcaritArthatvAditi, satyam-arha-10 svarasyeti )pAdAnAd vyaktiH padArtha:* AzrIyate, tatra ca kakAraviSayasya dvitvasyAnarthakyaM mA bhUditi na bhavati / nanu "li lau" [1. 3. 65.] iti sUtre dvivacanenedaM jJApitam- yathA sAnunAsikasyApi niranunAsika evAdeza: iti, tala kathaM sAnunAsiko yakAra: sayata ityatreti, satyam-sa eva sAnunAsiko yakAro dvirUpo bhavati, na tvayaM bhinna AdezaH kriyata iti sAnunAsika eva bhavatIti, ekayA'pi cArdhakalayA dvAvapi15 yakArau sAnunAsikau jJAyete, sAnunAsikayakArasyaiva dvitvApannatvAditi ekaiva kalodAharaNe / go3ttrAta ! gAva enaM trAyIraniti "tikkRtau nAmni" [5. 1. 71.] iti ktaH / icchantyeke iti indra-gomicandraprabhRtayaH / viyate iti varyA, "varyopasarya0" [5. 1. 35.] iti yaH, atra dvitve kRte ralope ca vAryeti syAt / DauvidhAnasya pusi visargAntasya caritArthatvAnnapuMsake 'titau' ityatra virAmasthasyokArasya dvitvaM syAt / prathamatvAdika-20 miti-patthyadanamityAdiSu // 32 // aJvargasyAntasthAtaH // 1. 3. 33 // antasthAtaH parasya bakAravajitasya vargasya sthAne'nu dve rUpe vA bhavataH / ulkkA, ulkA; valmmIkaH, valmIkaH; vRkSav kkaroti, vRkSav karoti / vargasyeti kim ? savyam / ajiti kim ? hl-akaarau| antasthAta iti25 kim ? bhavAn madhuraH / / 33 // nyA0 sa0-anvargasyetyAdi / antasthAta iti-atrAdyAditvAt tas // 33 //
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU0 34-36.] tatossyAH // 1. 3. 34 // tato'JvargAt parasyA asyA antasthAyAH sthAne dva e rUpe vA bhavataH / dadhyyatra, dadhyatra; madhvvatra, madhvatra / tata iti kim ? bAlyam / asyA iti kim ? vAg jayati / / 34 / / nyA0 sa0 - tata ityAdi / dadhyatretyAdau prasiddhaM bahiraGgam iti nyAyA 5 antaraGga e dvitve kartavye bahiraGgo yAdyAdezo 'siddhaH kasmAnna bhavati ?, na cAsyAsiddhatve sUtramidamanarthakamiti vAcyam, dhyAnamityAdAvanAdezarUpe yAdau tasya sAvakAzatvAditi, ucyate - " na sandhi- GI- ya kvi0 [ 7. 4. 111.] ityatra dvitvasya sandhividhitvena sthAnivadbhAvapratiSedhe siddhe dvigrahaNam prasiddhaM bahiraGgamantaraGga iti nyAyasya bAdhanArthamiti dvitvamupapadyate / tathAtra etyatra rasya na dvitvam arhasvarasyetyadhikArAt, lasya tu10 dvitve klAmyatItyAdi draSTavyam / / 34 // ziTaH prathama-dvitIyasya // 1. 3. 35 // ziTaH parayoH prathama dvitIyayoH sthAne dva e rUpe vA bhavataH / tvaM kkaroSi tvaM karoSi ; tvaM kkhanasi tvaM khanasi; kaH kkhanati, kaH khanati; kaH ppacati, kaH pacati; kakkhanati, kakhanati ; kaphalati, 15 ka--phalati ; kazccarati, kazcarati kazcchAdayati, kazchAdayati; kaSTRIkate, kaSTIkate; kaSThakAraH, kaSThakAraH; stthAlI, sthAlI; spphItA, sphotA / ziTa iti kim ? bhavAn karoti / prathama-dvitIyasyeti kim ? Asyam / anunAsikAdapyAdezarUpAt kecidicchanti tvaJcchAtraH, tvaJchAtra ityAdi / / 35 / / 20 " nyA0 sa0 - ziTa ityAdi / "SThala sthAne" ityataH kartari " vA jvalA0 [ 5. 1. 62. ] iti Ne vRddhau " jAterayAnta0" ]2. 4. 54 ] iti GayAM sthAlI, sthAlayatIti vA "svarebhya i:" [ uraNA0 606. ] sthAli / prasyata iti ghyariNa, "zikyA''sya0" [uNA0 364.] iti vA Asyam / keciditi-zAkaTAyanAdayaH / tvaJcchAtra iti- 'tvam chAtraH' iti sthite "tau mu-mo0 " [1. 3. 14. ] ityanunAsiko kAra:, 25 tatasya dvitve "ghoSe prathamo0 " [1. 2. 50. ] iti chasya ca / / 35 / / tataH ziTaH / 1.3.36 // tataH - prathama dvitIyAbhyAM parasya ziTa: sthAne dva e rUpe vA bhavataH / tac
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 37-38.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 75 zzete, tac zete; SaT SSaNDe, SaT SaNDe; tat ssAdhuH tatsAdhuH; vatssaH, vatsaH; kSSIram, kSIram ; apssarAH, apsraaH| tata iti kim ? bhavAn sAdhuH / ziTa iti kim ? mathnAti, khyAti / / 36 / / nyA0 sa0-tata ityAdi / tAbhyAM tataH, tacchabdasyAnantarapUrvavastuparAmazitvena prathama-dvitIyayoranukarSa iti / "ziTayAdyasya." [1. 3. 56.] iti pakArasya phakAre 5 kRte dvitIyAdapi sasya dvitve aphassarA ityapi dRzyam / / 36 / / na rAt svare // 1. 3. 37 // rAt parasya ziTa: sthAne svare pare dve rUpe na bhavataH / darzanam, vimarzaH, karSati, varSati, vRsyA idaM vArsam, kRsarAyA idaM kArsaram / rAditi kim ? tac zzete, SaT SaNDe vatssaH / svara iti kim ? kazya'te, varNyate / ziTa10 ityeva ? arkaH, varcaH / "hadirhasvarasya0" [1. 3. 31.] iti vikalpe prApte pratiSedhaH / / 37 / / nyA0 sa0-na rAdityAdi / narA bruvantaH sIdanti asyAmiti pRSodarAditvAt vRsii| karyata iti Nigantasya, evam-varNyata ityapi / / 37 / / putrasyAdina-putrAdinyAkroze // 1. 3. 38 // 15 Adinazabde putrAdinzabde ca pare putrazabdasambandhinastakArasyAkrozaviSaye dve rUpe na bhavataH / "pradIrghAd virAmaikavyaJjane" [1. 3. 32.] iti vikalpe prApte pratiSedhaH / putrAdinI tvamasi pApe !, putraputrAdinI bhava / Adin-putrAdinIti kim ? puttrahatI, putrahatI; puttrajagdhI putrajagdhI; "anAcchAdajAtyAdevA" [2. 4. 47.] iti vA GIH / Akroza iti kim ? 20 puttrAdinI zizumArI, putrAdinIti vA; puttraputrAdinI nAgI, putraputrAdinIti vA / / 38 / / nyA0 sa0-putrasyetyAdi-nakArAntatA'bhivyaktyarthamAdinniti sUtrAMze lakSaNaprApto'pi nalopo na kRtaH / Adin-putrAdinnapAdAne'pi nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti nyAyAt striyAmudAhRtam, tatraiva prAyeNAkrozasambha vAt ; strIvat puso'pi25 putrAdanAkroze tatrApi pratiSedho bhavatyeva-putrAdI bhaveti / abhIkSNaM putrAnatsIti "vratA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRha vRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 36-40.] ''bhIkSNye" [5. 1. 157.] iti Nin / puvAdinI zizumArIti-adhyAropeNa hi nindA AkrozaH, tattvAkhyAne tu tadasambhava iti pratiSedhAbhAvAt "pradIrghAt0" [1. 3. 32.] iti dvitvaM bhavatyeva / nAgIti-"jAterayAnta." [5. 4. 54.] iti GIH // 38 // mnAM zuDvargaantyo'padAnte 1. 3. 36 // anviti vartate, apadAnte vartamAnAnAM makAra-nakArANAM dhuTa saMjJake varge 5 pare pratyAsattenimittavargasyaivAntyo'nu bhavati / m-gantA, gantum / n-zaGkitA, zaGkitum, aJcitA, aJcitum, kuNThitA, kuNThitum, nanditA, nanditum, kampitA, kampitum / mnAmiti bahuvacanaM varNAntarabAdhanArtham, tena-'kurvanti, kRSanti, visrambhaH, saMrambhaH' ityatra nakArasya NatvaM bAdhitvA anena vargAntya eva bhavati; 'krAntvA, bhrAntvA' ityatrApi nakAre kRte NatvabAdhanAthaM puna-10 nakAraH / dhuDiti kim ? aAhanmahe, prahanmaH / dhuDvarga iti kim ? gamyate, hanyate / apadAnta iti kim ? bhavAn karoti / anvityadhikArAd vyaGktA, vyakta mityatrAjergatve katve ca kRte pazcAt kavargAntyaH, anyathA cavargAntyaH . syAt / / 36 / / nyA0 sa0-mnAM dhuDityAdi-yadyatra vargagrahaNaM na syAt tadA 'gantA' ityatra thakAra:15 syAt, tasyApi takArApekSayA'ntyatvAt, ityavyavasthAnirAsAya vargagrahaNamiti / nimittavargasyaiveti-makAranakArApekSayA'nyasya varNasyAntyasyAbhAvAditi / bahuvacanamiti-ayamarthaH-*varNagrahaNe jAtigrahaNa ke iti jAtinirdeze prApte bahuvacanaM vyaktinirdezArthabh, tena yAvAn makAro nakArazcApadAntastatra sarvatra vyaktyapekSayA vaiyarthyaM mA bhUditi pravartamAno'ntyaH kAryAntarabAdhAyai prabhavati, tena 'zaGkitA' ityatra "pradIrghA ." [1. 3. 32.] 20 ityAdibhidvitvAdikAryAntarANi na syuH / 'gamyate, hanyate' ityatra manonimittayakArasyA'ntyo raH syAt // 36 // ziD-henusvAraH // 1. 3. 40 // apadAnte vartamAnAnAM mnAM sthAne ziTi hakAre ca pare anusvAra Adezo'nu bhavati / m-puMsi, gaMsyate; n-daMzaH, sudizi kulAni, vapUMSi, dhanUMSi,25 yazAMsi, payAMsi, guDalihi, svanaDvAMhi kulAni / mnAmiti bahuvacanAd bRhaNamityatra NatvaM, daMza ityAdau atvaM ca bAdhitvA'nenA'nusvAra eva bhavati;
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 41-42.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 77 evam-sapISi, sudRshi| ziD-ha iti kim ? gamyate, hanyate / apadAnta ityeva ? bhavAn sAdhuH, zreyAn hetuH / anvityeva ? piNDhi, ziNDhi, atra piS-ziSohauM tasya dhitve Sasya Datve ca ziDabhAvAcchnanakArasyAnusvAro na bhavati / / 40 // - nyA0 sa0-ziD-ha ityAdi / nanu 'piNDDhi' ityAdau znasyAlukaH sthAnivattvAda- 5 kAreNa Sasya vyavadhAnAd anusvAro na prApnoti, kimanvityAzrayaNena ? naivam-"na sandhi0" [7. 4. 111.] iti sandhividhau sthAnitvaniSedhAt / nanu hasya ziTsaMjJAM kRtvA "ziTyanusvAraH" ityevocyatAm, satyam-yadi hasya ziTsaMjJAM kRtvA iha hagrahaNaM na kriyate tadA 'projaDhad' ityatra 'aghoSe ziTaM:' [4. 1. 45.] iti halope'niSTaM rUpaM syAditi // 40 // 10 ro re luga dIrghazcAditaH // 1. 3. 41 // apadAnta iti nAnuvartate, rephasya rephe pare lug bhavati, akArekArokArANAM cAnantarANAM dIrgho bhavati / punA ramate, prAtA rauti, agnI rathena, nIraktam, dUraktam, paTU rAjA, uccai rauti / anvityeva ? ahorUpam, atra pUrvameva rorutve rephAbhAvAllug-dIrghAbhAvaH siddhaH / / 41 / / 15 nyA0 sa0-rora ityAdi / nanvapadAnta ityadhikArAt 'ajarghAH, apAspAH, acokUH, acAkhAH, acAkAH, apApAH' ityAdiSveva prApnoti, na tu svArAjyamityAdAviti, naivamadiduta iti idgrahaNAdapadAnta iti nAnuvartate, yata ikArAt parasya rephasya rephe'padAnte .saMbhavo nAstIti, bhinnasthAninimittabharaNanAd vaa| kiM punaridaM sAnubandhasya kAyiNo rephasya grahaNaM niranubandhasya vA ? tatrAdyapakSe-agnI rathenetyAdi sidhyati, na tu 'punA ramate'20 ityAdi / dvitIyapakSe 'punA ramate' ityAdi sidhyati, na tvagnI rathenetyAdi, na cobhayaparigrahe kiJcinniyAmakamasti, ucyate-atra "ro re lug0" [ 1. 3. 41. ] ityekaprayatnenaiva sUtre ubhayoccAraNAdekatra sAnubandhasyAparatra niranubandhasya ca nirdezAd niranubandhagrahaNe sAmAnyagrahaNam iti nyAyAcca sAmAnyena grahaNaM bhavatItyAha--rephasyeti / anantarANAmiti-nanu sAmAnyanirdezAdanantarANAmeveti kuto labhyate ! iti ced , ucyate-25 're' ityupazleSasaptamInirdezAd lugiva dIrgho'pi rephopazliSTasyaiva bhavatIti // 41 / / DhastaDDhe // 1. 3. 42 // tannimitto DhastaDDhaH, DhakArasya taDDhe pare'nu lug bhavati, akArekAro
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 43-44.] kArANAM ca dIrgho bhavati / mahateH ktau mADhiH, lIDham, mIDham, gUDham / taDDha iti kim ? madhuliD Dhaukate, nAyaM lupyamAnaDhakAranimitto DhaH, evam'cakRDDhve, luluviDDhve' ityAdAvapi DhakArasya dvitve sati DhakArayonimittanimittibhAvo nAstIti lug na bhavati / adiduta ityeva ? AtRDham, AvRDham / anvityeva ? leDhA, moDhA, atra guNe kRte pazcAd DhalopaH, anyathA hi pUrvameva 5 Dhalope dIrgha ca lIDhA, mUDhetyaniSTaM rUpaM syAt / / 42 / / nyA0 sa0-DhastaDa ityaadi| anviti-idaM sUtraM padAnte "dhuTastRtIyaH" [2. 1.76.] ityasya bAdhakam, apadAnte tu "tRtIyastRtIya-caturthe" [1. 3. 46.] . ityasya ceti, tato'nvityadhikAra etayoH sUtrayoviSayaM muktvA jJAtavyaH, ata eva 'madhuliD Dhokate' ityatra pUrva tRtIyatvAbhAve sati na dvayaGgavikalateti / cakRDDhve iti-atra10 " myantAt0" [2. 1.80.] iti dhasya Dhatve "pradIrghAt" [ 1. 3. 32. ] iti tasya dvitve "tRtIyastRtIya0" [ 1. 3. 46.] iti Dhasya DaH / AtRDham, AvRDhamiti"tRhau, tRhaut hiMsAyAm" "vRhIt udyamane" iti dhAtU "veTo'pataH" [4. 6. 62. ] itIniSedhaH / leDhA iti-nanvatra paratvAd guNo bhaviSyati, kimanvityadhikAreNa ? satyam-DhalopasyAlpAzritatvenAntaraGgatvAt prathamaM Dhalopo dIrghatvaM ca prApnoti / nanu 15 DhasyAsattvAt sarvamapyasata, tato guNo bhaviSyati, satyam-tathApi prasiddhaM bahiraGgamantaraGge, iti Dhatve sati dIrghatvaM syAt, vArNo vidhiH [ vArNAt prAkRtam ] iti nyAyenAntaraGga Dhatvam, tatastasmin vidheye guNo'siddhaH, yato guNo'vArNo vidhiriti, kAryAsattvapakSe idamuktam ; zAstrAsattvapakSe tu guNe kRte DhatvaM bhavati / / 42 / / sahi-vaheroccAvarNasya // 1. 3. 43 // . 20 'sahi vahi' ityetayorDasya taDDhe pare'nu lug bhavati, avarNasya caukAro bhavati / soDhA, voDhA, udavoDhAm / avarNasyeti kim ? UDhaH / / 43 / / / udaH sthA-stambhaH sH|| 1. 3. 44 // udaH parayoH 'sthA stambha' ityetayoH sakArasya luga bhavati / utthAtA, utthAtum, uttambhitA, uttambhitum / uda iti kim ? saMsthAtA, saMstambhitA / 25 sthA-stambha iti kim ? utstotA, utskannaH / sa iti kim ? uttiSThati, udasthAt, udastabhat, uttistambhiSati / pratyAsatteH sthA-stambhavizeSaNasyaivodo grahaNAdiha na bhavati-UvaM sthAnamasyotsthAnaH / kathamutskandatIti
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 45-46.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 76 utkandako roga iti ? pRSodarAditvAd bhaviSyati / / 44 / / / nyA0 sa0-udaH sthetyAdi / nanu udasthAdityatra sakAralopaH kasmAnna bhavati ? na ca vAcyam-aDAgamena vyavadhAnam, yato'Ggino'Gga vyavadhAyakaM na bhavati, satyamAvRtya uda iti padaM sthA-stambhaH sakArasya ca sambandhanIyam 'udasthAt, udastabhat' ityanayoH siddhayarthan, udasthAdityatrADAgamAt pUrvamanvityadhikArAd na bhavati, aDAgame 5 ca sati "paJcamyA nidiSTe parasya" [ 7.4. 104.1 taccAnantarasyaiva, na vyavahitasyeti na bhavati / utsthAna ityatra sthAnasya vizeSaNam ut, na tu tiSThateriti // 44 / / tadaH se svare pAdArthA // 1. 3. 45 // tadaH parasya seH svare pare lug bhavati, sA cet pAdArthA-pAdapUraNI bhavati / 'saiSa dAzarathI rAmaH, saiSa rAjA yudhiSThiraH' / 'sauSadhIranurudhyate' / 10 pAdArtheti kim ? 'sa eSa bharato rAjA' / / 45 / / nyA0 sa0-tadaH serityAdi / tada ityanena tadAdezasya sasya grahaNam, anyathA vyaJjanAt silopaH siddha eva, anukaraNatvAt tada ityatra tyadAdyatvAbhAvaH, zabdArthAnukaraNe hi prakRtivadanUkaraNam iti nyAyaH pravartate, zabdAnukaraNe tu neti; kathamidamiti cet ? "tadaH se: svare0" [ 1. 3. 45. ] iti "parivyavAt kriyaH"15 [ 3. 3. 27. ] iti sUtrasUtraNAt / pAdAya iyam, pAdo'rtho yasyAmiti vA pAdArthA / nanu "so'haM tathApi tava0" [ bhaktAmarastotre zlo0 5. ] ityasmin prayoge "tadaH se: svare pAdArthA" [ 1. 3. 45. ] ityanena pratiSNAtena nimittasvare paratrAvatiSThamAne sati selu k kathaM na bhavati ? ucyate-"tadaH se: svare0" [ 1. 3. 45. ] iti sUtraM "roryaH" .[ 1. 3. 26. ] sAmAnyasvaranimittasUtraviSaye "so ruH" [ 2. 1.72. ] ityasya bAdhakam,20 na punaH svaravizeSanimittasya "ato'ti roruH" [ 1. 3. 20. ] ityasya viSaye, kutaH ? sarvatrApi vizeSeNa sAmAnyaM bAdhyate, na sAmAnyena vizeSaH iti nyAyAt / / 45 / / etadazca vyaJjamenaga-nasamAse // 1. 3. 46. // etadastadazca parasya servyaJjane pare luga bhavati, aki nasamAse ca sati na bhavati / eSa dadAti, sa dadAti, paramaiSa karoti, paramasa dadAti / 25 etadazca ti kim ? ko dAtA, yo dhanyaH / serityeva ? etau gacchataH, tau tiSThataH / anubandhagrahaNAdiha na bhavati-eteSu carati, teSu yAti / anagnasamAsa iti kim ? eSakaH karoti, sako yAti, *tanmadhyapatitastadgrahaNena
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 ] : bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 3. sU0 47-48.] gRhyate iti sAko'pi prAptiriti pratiSedhaH, aneSo gacchati, aso yAti / vyaJjana iti kim ? eSo'tra, so'tra / / 46 / / nyA0 sa0-etada ityaadi| prakRteH paraH zrUyamANazcakAraH prakRtyantarasadvitIyatAM gamayan pUrvasUtrazrutaprakRtyava sadvitIyatAM gamayati, naJaH samAso nasamAsastato dvandvagarbho naJtatpuruSaH, 'naja samAse ca sati na bhavati' ityanena natra: kriyAsambandhaM darzayan 'anaga- 5 nA samAse' iti prasajyapratiSedho'yamiti darzayati, paryudAse hi sati niyukta tatsadRzeka iti nyAyena nasamAsAdanyatrApi samAsa eva vartamAnAbhyAm etat-tacchabdAbhyAM silopaH syAditi / 'anag-nasamAse' iti pratiSedhAt paramaiSa karotItyAdau tadantAdapi seluk / dhanaM labdhA "dhana-gaNAllabdhari" [ 7. 1. 6.] iti ye dhnyH| anubandhagrahaNAditiayamarthaH-'vyaJjane' iti viSayasaptamyAmapi seriti idanubandhagrahaNAd anyAnubandhasamudAyasya 10 lopAbhAvaH-eteSu crtiityaadau| athAtra paratvAdetve Satve ca kRte sakArasyAbhAvAllopo na bhaviSyati, satyam-vizeSavihitatvAdetva-SatvAbhyAM pUrvameva lopa: syAditi / kiJca, etat skumnAtItyAdAvapi syAt / / 46 / / vyaJjanAt paJcamAntasthAyAH sarUpe vA // 1. 3. 47 / / vyaJjanAt parasya paJcamasyAntasthAyAzca sarUpe varNe pare luga vA15 bhavati / kruJco GDau kruGDau, kruGGau ; aditerayamAdityaH, sa devatA asya AdityaH sthAlIpAkaH, Adityya iti vaa| vyaJjanAditi kim ? annam, bhinnam / sarUpa iti kim ? varNyate, pitryam / kecit tu paJcamA'ntasthAyAH paJcamA'ntasthAmAtre lopamicchanti, na tu sarUpa eva, tanmate-'vabhyate, vabhra yate, mabhyate, mabhra yate' ityAdAvapi bhavati / apare tu abhra-vabhra-mabhrANAM trayANAM20 dhAtUnAM dhuTi rephalopaM nityamicchanti-abhrateH "tikkRtau nAmni" [5. 1. 71.] iti tiki abdhiH, vabhra-mabhroryaGlupi vAvabdhi, mAmabdhi, siddhAnte tu abhritaH, vAvabhri ta, mAmabhri ta // 47 // nyA0 sa0-vyaJjanAdityAdi-samAhAre'pi sautratvAda hrasvAbhAvaH / Adityo devatA'syetyAditya iti-atrAkAralope lukaH sandhividhitvAt sthAnivadbhAvapratiSedhe'nena25 pakSe yaluka / kecita tviti-caandrprbhRtyH| apare viti-zAkaTAyanAdayaH / siddhAnta iti-zuddhapakSe, svamata ityarthaH / 'sve' iti kRte zAGga ityAdiSvapi syAt / / 47 // zuTo zuTi sve vA // 1. 3. 48 // vyaJjanAt parasya dhuTo dhuTi sve pare lug vA bhavati / prattam, pratttam ;
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 46-50.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 81 avattam, pravatttam ; atra trayastakArA, madhyamasya vA lopaH; ziNDi, ziNDDhi ; piNDhi, piNDDhi ; bhinthaH, bhintthaH / dhuTa iti kim ? zArGgam, bhAGgam / dhuTIti kim ? sakthnA, sakthne / sva iti kim ? taprtA, dartA / vyaJjanAdityeva ? boddhA, yoddhA // 48 / / nyA0 sa0-dhuTa ityaadi| prattamiti-prapUrvAd dadAterArambhe'rthe kta "prAd 5 dAgastta0" [ 4. 4. 2. ] iti tAdezaH; [avattam] avadIyate sma ktaH, "ni-vi-svanvavAt" [ 4. 4. 8. ] iti taH / ziNDi, piNDhoti ziS-piSoH paJcamyAM ho "rudhAM svarA" [ 3. 4. 82. ] iti znapratyaye "znAstyorluk" [4. 2. 60. ] iti alope "hu-dhuTa:0" [ 4. 2. 82. ] iti hedhibhAveM "tRtIyastRtIya0" [ 1. 3. 46. ] iti tRtIyatve "tavargasya" [ 1. 3. 60.] iti Dhatve "mnAM dhuTa0" [ 4. 3. 36. ] iti10 Natve'nena pakSe Dalope ceti / bhAGgamiti bhRgo "bhRvRbhyAM no'ntazca" [ uNA0 64. ] iti kiti ge nAgame ca bhRGgaH, tasyedamityaNi // 48 // tRtIyastRtIya-caturthe // 1. 3. 46 // dhuTa: sthAne tRtIye caturthe ca pare sthAnipratyAsannastRtIyo bhavati / majjati, bhRjjati, dogdhA, dogdhum, piNDDhi, ziNDDhi, yoddhA, yoddham, labdhA,15 labdhum, tRtIya-caturthe iti kim ? likhyate / dhuTa ityeva ? valbhate / padAnte "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti, apadAntArthaM vacanam / / 46 / / nyA0 sa0---tRtIya ityaadi| "likhyate' ityatra khasya gaH, 'valbhate' ityatra lasya da AsannaH prApnoti / / 46 / / aghore prathamo'ziTaH // 1. 3. 50 // zivajitasya dhUTa: sthAne'ghoSe pare prathamo bhavati / vAkpUtA, devacchatram, SaT kurvanti, dRSatkalpaH, kakupsu, bhettA, lapsyate / aghoSa iti kim ? bhajyate, bhidyate / dhuTa ityeva ? bhavAn khanati, kaNThaH, kanthA / aziTa iti kim ? zcyotati, kaSTIkate, payassu / / 50 // nyA0 sa0--aghoSa ityAdi / nanu 'payassu' ityatra "za-Sa-se za-Sa-saM vA"25 [ 1. 3. 6. ] iti vidhAnAdapi na prApnoti, kimaziTa iti vacnena ? satyam ecyotatItyAdyartham, tathA'ziTa ityabhAve 'vRkSaH puruSaH' ityAdau kasyAdiH kAdiriti vyAkhyayA 20
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 51-53.] visargasyApi "apaJcamAntastho0" [ 1. 1. 11. ] iti dhuTtve "pravarNa-ha-visarga-kavAH kaNThyAH " iti katvaM syAt, zcyotatItyAdiprayogatraye yathAsaMkhyaM ca-Ta-tAH syuriti ; 'asthi (sti) Aste' ityAdiSu ca sasya takAraH syAt // 50 // 10 virAme vA // 1. 3. 51 // virAme vartamAnasyAziTo dhuTaH sthAne prathamo vA bhavati / vAk, vAg; 5 SaT, SaD; tat, tad ; kakup, kakub / virAma iti kim ? vAgatra / dhuTa ityeva ? kruG, sugaNa, bhavAn, tvam // 51 / / nyA0 sa0-virAme veti-vaiSayikamidamadhikaraNam / kruGa ityAdi-cavargajo akAra: "pada-ruja-viza-spRzo ghaJ" [ 5. 3. 16. ] ityAdau dRzyaH, 'kruGa' ityAdicatuSTaye ka-Ta-ta-pAH syuH, ghaJ ityatra caH syAditi / / 51 // na sandhiH // 1. 3. 52 // ukto vakSyamANazca virAme sandhirna bhavati / dadhi atra, te pAhuH, tat . lunAti, bhavAn lunAti, kurvan zete, vRkSasya chAyA, brAhmaNasya chatram, bhavAn chAdayati, na na pAhi, kuNDam hasati, vRkSa yAti, kurvan prAste / virAmAdanyatra tu saMhitAyAM sandhireva, sA ca 15 "saMhitaikapade nityA nityA dhAtUpasargayoH / nityA samAse vAkye tu sA vivakSAmapekSate" / / 52 // nyA0 sa0-na sandhiriti / saMhitAyAmiti-sandhIyante varNA asyAmiti "zI-rI-bhU." [ uraNA0 201.] iti kiti te saMhitA-varNAnAM parasparaM saMnikarSaH / ekapada iti-viSayasa' mI, te bhavantItyAdau ekapade nityaM saMhitA / dhAtUpasargayoriti-20 dhAtUpasargayoH prelayatItyAdau nityasamuditatvAt samAsasyApi nirantarAnekapadAtmakatvA, pada-dhAtUpasarga-samAsAnAM niyamenaikaprayatnoccAryatvAcca virAmAbhAvAnnityaM saMhiteti, vAkye tu sarvatrai kaprayatnoccAryatvasyAniyamAd virAmAbhAvena saMhiteti // 52 // ra padAnte visrgstyoH|| 1. 3. 53 / / padAnte vartamAnasya rephasya sthAne visarga Adezo bhavati, tayovirAme-25 15
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 54-55.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 83 'ghoSe ca / vRkSaH, plakSaH, prAtaH, punaH, agniH atra, paTuH iha; aghoSe-ka: karoti, kaH khanati, punaH pacati, punaH phalati, kaH zete, kaH SaNDe, kaH sAdhuH / kazcarati, kaSTIkate, kastaratItyAdiSu tu zAdaya evApavAdatvAd bhavanti / padAnta iti kim ? irte, arkaH, zUrpaH, sarpaH / kathaM nRpaterapatyaM nArpatyaH, nakuTayAM bhavo nArkuTa:, tavarkAraH, prArchatItyAdi ? prasiddhaM bahiraGga-5 mantaraGga iti vRddhayarArAdezAzrayasya rephasyAsiddhatvAd visargoM na bhavati, evam--ka-) (pAvapi / anvityadhikArAd gIH, dhUH, sajUHSu, AzIHSu' ityAdiSu dIrghatve kRte pazcAd visargaH, anyathA hi pUrvaM visarge kRte irurorabhavAd dIrgho na syAt / / 53 / / nyA0 sa0-raH padAnta ityaadi| visargaH zabdapurovati bindudvayaM rUDheH 110 tayorityatraikA'pi saptamyarthavazAd dvidhA bhidyate-ekA vaiSayike'dhikaraNe'parA tvaupazleSika iti / asiddhamiti-pratyayAzritatvena bahasthAnyAzritatvena ca bahiraGgatA, varNamAtrAzritatvena tvantaraGgatA, padAdezaH padavad iti ca vRddhayAdau kRte rephasya padAntatvamiti / / 53 / / khyAgi / / 1. 3. 54 // padAnte vartamAnasya rephasya khyAgi pare visarga eva bhavati / kaH khyAtaH, namaH khyaatre| pUrveNaiva siddha niyamArthamidam, tena jihvAmUlIyo na bhavati / / 54 // nyA0 sa0-khyAgIti / khyAgyeva visarganiyamAt "khyAMka prakathane" ityasmin jihvAmUlIyo'pi // 54 // ziTayaghoSAt // 1. 3. 55 // aghoSAt pare ziTi parataH padAnte vartamAnasya rephasya visarga eva bhavati / paruSaH tsarukaH, sarpiH psAti, sarpiH psAtam, vAsaH kSaumam, adbhiH psAtam / idamapi niyamArtham, tena satva-Satva-ka-) (pA na bhavanti / / 5 / / nyA0 sa0-ziTaca tyAdi / aghoSAt parasya padAnte rephasyAsambhavAd aghoSA-25 diti ziTItyasya vizeSaNamityAha-aghoSAta pare ziTIti // 55 // 15 20
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 56-58.] vyatyaye luga vA // 1. 3. 56 // ziTaH paro'ghoSa iti vyatyayaH, tasmin sati padAnte vartamAnasya rephasya lug vA bhavati / cakSu zcotati, pakSe-cakSuzzcotati, cakSuH zrotati; ka SThIvati, kaSSThIvati, kaH SThIvati; ceta skhalati, cetasskhalati, cetaH skhalati; cakSu spandate, cakSasspandate, cakSuH spandate; puna spandate, punasspandate, 5 punaH spandate / / 56 / / aroH supi r|| 1. 3. 57 // ruvajitasya rephasya sthAne supi pare repha eva bhavati, kAryAntarabAdhanArthaH / gIrSa, dhUrSu, vArSa, dvAe / visarga-sakArau na bhavataH / aroriti kim ? payaHsu, payassu; ahaHsu, ahssu| supIti kim ? gIH, dhUH / ra ityeva ? 10 mahatsu / / 57 / / nyA0 sa0-arorityAdi / visargeti-antaraGgatvAt "za-Sa-se0" [ 1. 3. 6. ] iti SatvaM prApnoti, ataH sakAra ityuktam / nanu 'payaHsu' ityAdiSu "so ruH" [1. 3. 50.] iti kRte antasthAdvAreNa rephAt paraH SakAraH kathaM na bhavati ? satyamnityatvAd "raH padAnte0" [ 1. 3. 53. ] ityAdayo bhavanti / ruvarjanAllAkSaNikanyAyo15 niranubandhanyAyazcAnityastena "raH kakhapaphayo:0" [ 1. 3. 53. ] ityAdau lAkSaNika-. syApi bhavati / / 57 / / vAhapatyAdayaH // 1. 3. 58 // aharpatyAdayaH zabdA yathAyogamakRtavisargAH kRtotvAbhAvAzca vA nipAtyante / aharpatiH, ahaHpatiH, aha) (patiH; gIpatiH, gI:patiH, gI) (patiH; 20 dhUrpatiH, dhUHpatiH, dhU) (patiH, eSu pakSe visargAbhAvo nipAtyate; he pracetA rAjan ! , he praceto rAjan ! atra pakSe utvAbhAvo nipAtyate / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 58 / / nyA0 sa0-vAharpatItyAdi / nipAtanAt padAntAdhikAro nivartate, tenottarasUtre na yAti, tathA ca rUSIramityAdi siddham / gopa'tiriti-patra kSIrasvAminA bhrAtuSputrA-25 ditvAt SatvamiSyate / pracetA rAjaniti saMbodhane vizeSajJApanAya, saMbodhanAdanyatrApyudA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 56-60.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 85 hAryam, tacca samAsa eva, anyatra tu "abhvAde0" [1. 4. 60.] iti dIrghatve vizeSAbhAvaH, yadutpala:-karmadhArayAt samAsAnte pracetArAjaH, pracetorAjaH; zakaTo'pyAha-pracetaso rAjA pracetArAjaH, pracetorAjaH, pracetA rAjA asyeti pracetArAjA, pracetorAjeti / prAkRtigaNArthatvAd bahuvacanasya vAri carati "kvacit" [5. 1. 171.] iti De vA! haMsaH, uSasi budhyate "nAmyupAntya0" [5. 1. 54.] iti ke uSarbudhaH, anayoH zatvamutvaM ca na 5 bhavati, vyavasthitavAzabdAcca na vikalpaH // 58 / / ziTayAdyasya dvitIyo vA // 1. 3. 56 // zrAdyasya prathamasya sthAne ziTi pare dvitIyo vA bhavati / khSIram, kSIram ; tach zobhanam, tac zobhanam ; samrAThsu, samrATsu; bhavathsu, bhavatsu ; aphsu, apsu ; aphsarAH, apsarAH / prAdyasyeti kim ? bhavAn sAdhuH ziTIti10 kim ? vAk karoti, satyam / / 56 / / nyA0 sa0-ziTayAdya tyAdi / atrAdyatvaM prativargapaJcakaM prathamAkSarApekSam, tadapekSaM ca dvitIyatvamiti, tena ka-ca-Ta-ta-pAnAM kha-cha-Tha-tha-phA: ziTi bhavanti / krameNodAharaNAni / / 56 / / tavargasya zcavarga-TavargAbhyAM yoge ca-TavargoM / / 1.3.60 // 15 tavargasya sthAne zakAra-cavargAbhyAM SakAra-TavargAbhyAM ca yoge yathAsaMkhyaM cavarga-TavargAvAdezau bhavataH, sthaanyaasnnau| samudAyadvayApekSayA yathAsaMkhyArthaM tRtIyAdvivacanam / yogagrahaNaM sthAnitvAzaGkAnirAsArthaM pUrvAparabhAvAniyamArthaM ca / zakAreNa yoge-taca zete, tac zcyotati, bhavAJ zete, cavargeNa yogetac carati tac chAdayati, taj jayati, taj jhASayati, taJ akAreNa, atra20 dakArasya jakAre "tRtIyasya paJcame" [1. 3. 1.] iti akAraH, prazAJ carati, prazAJ chinatti, prazAJ chAdayati, bhavAJ jayati, bhavAJ jhASayati, bhavAJ jakAreNa, pUrveNa cavargaNa-yAcJA, yajJaH, rAjJaH / pUrveNa zakAreNa pareNa ca SakAreNa pratiSedho vakSyate / pUrveNa tu SakAreNa-peSTA, peSTum / 'pUSNaH, vRSNaH, pUSNA, doSNA' ityAdi NatvenApi sidhyati / TavargeNa-taTa TIkate,25 taTa ThakAreNa, taD DInam, taD Dhokate, taNa NakAreNa, adDa-aDDati, aTiaTTate, bhavANa DInaH, bhavANa Dhaukate, bhavANa NakAreNa; pUrveNa TavargeNa
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 61.] ITTa / tavargasya cavarge kRte "ca jaH ka-gam" [2. 2. 86.] iti na bhavati, *prasiddhaM bahiraGgamantaraGga iti, tatra ca pratyayAdhikArAd 'majjati' ityAdAvapi na bhavati, eyamuttaratrApi zakArasya Satvamapi na bhavati / / 60 / / nyA0 sa0-tavargasyetyAdi / sthAnitvA''zaGkatyAdi-ayamarthaH-yogagrahaNaM vinA sahArthatRtIyAyAm "avarNasyevarNAdinA0" [1. 2. 6.] ityAdivat zcavargAderapi sthAni- 5 tvAzaGkA, paradigyogapaJcamyAM tu "paJcamyA nirdiSTe parasya" [7. 4. 104.] iti nyAyAt parasyaiva tavargasya syAt, na pUrvasyeti yogagrahaNam / nanu tavargasya kAyitvAt tena ca viziSTavarNasamudAyasyAbhidhAnAt / 'tac zete' ityAdiSu ekaikasya tavargazabdAdapratItau kathaM kAryitvamiti ? satyam-samudAyaikadezasyApi tadAtmakatvAd "grAmo dagdhaH' itivat / samudAyazabdenAbhidhAnAt dasyApi tavargatve sati dakArarUpatavargasyAnena jakAraH yadvA,10 yathA-grAme vasati, gahe vasatItyAdau grAmAdyekadezAderapi grAmAdizabdAdabhidhAnam, nahi devadattAdirevamabhidhIyamAno grAma gRhaM vA vyApya vasati, kintu tadekadeze, tatra sa evaikadezo grAmo gRhaM cocyate, tadvadatrApItyadoSaH / tac chAdayatIti "chadaraNa saMvaraNe" ityasya "chadaNa apavAraNe" ityasya vA yujAde: svArthariNajantasya rUpam / taj jhASayatItiprayokta vyApAre riNag, "hantyarthAzca" iti Nijantasya vA rUpam / rAjJa iti-zasi Gasau Gasi15 ca rUpam, evam majjJa ityapi / pUrveNa zakAreNeti-"na zAt" [1. 3. 62.] ityanena niSedho vakSyate / pareNa SakAreNeti-"Si tavargasya" [ 1. 3. 64. ] ityanena / anvityadhikArAt 'aDDiDiSati' ityatra dvitve kRte pazcAt TavargaH, anyathA aDiDDiSatItyaniSTaM rUpaM syAt, evam-'aTTiTiSate' ityAdyapi / evamuttarasUtre'pi "ca-jaH ka-gam" [ 2. 1. 86. ] iti na bhavatIti-tac zete, tac caratItyAdau ubhayAzritatvAccatvaM bahiraGga padamAtrA-20 zritatvAt katvamantaraGgamiti / zakArasya SatvamapIti-'vRzcati' ityAdau "sasya za-Sau" [ 1. 3. 61. ] iti kRtasya zakArasya "yaja-sRja-mRja0" [ 2. 1. 87. ] ityanena dhuDAzritaM SatvaM pratyayAbhAvAnna bhavatItyarthaH / / 60 / / sasya za-dhau // 1. 3. 61 // sakArasya sthAne zcavarga-STavargAbhyAM yoge yathAsaMkhyaM zakAra-SakArAvAdezau25 bhavataH / cavargeNa-zcyotati, vRzcati, majjati, lajjate, bhRjjati, sajjati; SakAreNa-sarpiSSu, dhanuSSu, doSSu, atra so rutvaM tasya satvaM, supaH SatvaM, tato'nena pUrvasasya Satvam ; TavargeNa-pApaSi, baMbhaSi / / 61 // nyA0 sa0-sasyetyAdi / nanu "vRzcati" ityAdau dantyApadiSTaM kArya tAlavye'pi bhavati iti bhaNanAt "nAmyantasthA0" [2. 3. 15.] iti SatvaM kathaM na bhavatIti ? 30
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 62 - 65.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 87 ucyate-pAThakAle yo dantyasakArastasya kRtatvAbhAvAditi / 'sarpiSSu' ityAdiSu padAntatvAd "nAmyantasthA0 " [2. 3. 15. ] ityAdinA SatvaM na bhavati prakRteH sasya / / 61 / / na zAt // 1.3. 62 / / zakArAt parasya tavargasya sthAne yaduktaM tanna bhavati, kimuktam ? cavargaH / praznAti ; aznute, viznaH praznaH / / 62 // nyA0 sa0 - na zAditi / tavargasyeti prasaMbhavAt sasyeti na vyAkhyAtam // 62 // padAntATTavargAdanAm- nagarInavate // 1.3. 63 // 5 padasyAnte vartamAnATTavargAt parasya nAmnagarI - navatisambandhivajitasya tavargasya sakArasya ca yaduktaM tanna bhavati, kimuktam ? Tavarga- SakArau / SaTtayam madhuliT tarati madhuliT thuDati madhuliD dunoti, madhuli dhunoti, 10 SaNa nayA:; madhuliT sIdati, madhuliT sAye, madhuliT syAt madhuliTsu / TavargAditi kim ? catuSTayam, sarpiSTvam / padAntAditi kim ? ITTe / anAm-nagarI - navateriti kim ? SaNNAm, SaNNagarI, SaNNavatiH / nAmityAmAdezasya graharaNAdiha pratiSedho bhavatyeva - SaDnAma / / 63 / / nyA0 sa0 - padAntAdityAdi / tavargasyeti uttaratra tavargasyeti bhaNanAt tavargasya 15 sasya ceti labhyate'tra / nAmityAmAdezasyeti-an pratyayAntasya ghaJantasya ca namateravayava eka:, aparazvAmAdeza:, atra ya grAmAdezo nAm tasyaivArthavattvAt pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva iti nyAyAdvA grahaNamityAha - Sar3anAma / nAmazabdo nakArAnto'kArAnto vA'vyaya iti / / 63 / / Si tavargasya // 1. 3. 64 // padAnte vartamAnasya tavargasya sthAne SakAre pare yaduktaM tanna bhavati, kimuktam ? Tavarga: / tIrthakRt SoDazaH zAntiH, bhavAn SaNDaH / SIti kim ? taTTIkate / tavargasyeti kim ? sarpiSSu / / 64 / li lau // 1.3.65 / / padAnte vartamAnasya tavargasya sthAne lakAre pare sthAnyAsannAvanunAsikA-25 20
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite - [pA0 4. sU0 1.] 'nanunAsiko lakArau bhavataH / tala lunAti, bhavAla~ lunAti / "AsannaH" [7. 4. 120.] ityeva siddhe dvivacanamanyatrAnunAsikasyApi sthAne'nanunAsikArtham, tena "vASTana AH syAdau" [1. 4. 52.] ityAdAvananunAsika eva bhavati / / 65 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnu- 5 zAsanabRhadvRttau prathamasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH // 3 // cakre zrImUlarAjena navaH ko'pi yazo'rNavaH / parakIrtisravantInAM na pravezamadatta yaH / / 3 / / nyA0 sa0-lilAviti / ananunAsika eva bhavatIti-viparItaniyamastu niranunAsikasya sAnunAsikaH iti "hRdayasya hallAsa0" [ 3. 2. 44. ] ityatra hallAseti 10 karaNAnna bhavati / prAyikaM caitajjJApakam, tena "samAnAnAM tena dIrghaH" [1. 2. 1. ] ityAdau Asanna eva bhavatIti / / 65 / / iti prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / / 3 / / 3 pratha catarthaH pAda: ata AH syAdau jasa-bhyAm-ye // 1. 4. 1 // syAdau jasi bhyAmi yakAre ca pare'to'kArasyA''kAro bhavati / vRkSAH, plakSAH, AbhyAm, zramaNAbhyAm, zramaNAya, saMyatAya / ata iti kim ? munayaH, munibhyAm / syAdAviti kim ? bANAn jasyatIti kvip-bAragajaH, agnaye, vRkSayoH / / 1 // 20 nyA0 sa0-ata A ityAdi / atra pratyayApratyayayo:0* iti siddhe syAdigrahaNaM "Na-Samasatpare0" [2. 1. 60.] ityAdI prayojanArtham, tena 'rAjabhyAm' ityAdau nalopasya syAdividhau vidheye'siddhatvAdAkAro na bhavatIti / na cAtra syAdigrahaNAbhAve "tri-catura0"
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 2-3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 86 [2. 1. 1.] ityAdivihitasya syAdegrahaNaM bhaviSyati, yatastatra tasya grahaNe'pi na kimapi phalam, anyacca syAdigrahaNe zucizabdAt GyAM pratyayatvAt "Gityaditi" [1. 4. 23.] ityevaM prApta niSidhyate / kiJca, atra syAdigrahaNAbhAve 'vanyaH' ityatrApi "avarNevarNasya" [7. 4. 68.] ityetad bAdhitvA''kAra: syAt / yadvA, itthaM cAlanA-pratyayA'pratyayayo:0% iti nyAyena siddhe syAdigrahaNaM "raNa-Samasat" [ 2. 1. 60.] iti 5 sUtre'saditi kAryArtham, tena 'rAjabhyAm' iti siddham / idaM ca na vaktavyam, yat vane sAdhuH "tatra sAdhau" [7. 1. 15.] iti ye pratyaye AkAraH prApnotIti syAdigrahaNam, yato jas-bhyAmsAhacaryAt yakAro'pi syAdereva lapsyate kiM syAdigrahaNena ? satyam-tahi adhikArArtham, tena zucI strItyAdau GIpratyaye "Gityaditi" [ 1. 4. 23. ] ityekAro na bhavatIti / vRkSA iti-patra jasi apavAdatvAt.samAnadIrghatvabAdhakasya "lugasyAdetyapade"10 [2. 1. 113.] ityasya bAdhako'yamAkAraH / AbhyAmiti-idamzabdasya, atate: "kvacit" [5. 1. 171. ] iti De aprakRtervA siddham / zramaNAbhyAmiti-syAdeH pUrvamekapadatvAbhAvAt katham ? "raSavarNa0" [2. 3. 63.] iti NatvaM zramaNaprakRteH, ucyate bhAvini bhatavata iti nyAyAda bhavati / zramaNAyeti-prakArasaMnipAtena vidhIyamAno yakArastadvighAtAya kathaM prabhavatIti na vAcyam, yagrahaNavaiyarthyaprasaGgAt // 1 // 15 bhisa ais // 1. 4. 2 // prakArAt parasya syAdebhisaH sthAne 'ais' ityayamAdezo bhavati / zramaNaiH, saMyataiH, atijaraiH / esAdezenaiva siddhe aiskaraNaM saMnipAtalakSaNa nyAyasyAnityatvajJApanArtham, tenAtijarasairityapi siddham / anye tu atijarairityevecchanti / ata ityeva ? munibhiH, zAlAbhiH, dRSadbhiH / syAderityeva ? 20 caitrabhissA, prodanabhissaTA / / 2 / / nyA0 sa0- bhisa aisiti / esAdezenaiveti-esAdeze kRte "lugasyA." [ 2. 1. 113. ] iti tu na vAcyam, vidhAnasAmarthyAt, anyathA yadi deverityabhISTaM syAt tadA isiti kuryAt / atijarasairiti-ekadeza vikRtasyAnanyatvAt kRtahrasvo'pi jarAzabda eveti / bhissaTeti-"psAMka bhakSaNe' ityasyAbhipUrvasyAbhipsAyate iti "upasargAdAtaH"25 [5. 3. 110.] iti aGi pRSodarAditvAdabherakAralope pakArasya sakAre prApi lakSyAnurodhAda vikalpena TAgame bhissA, bhissaTA / / 2 / / idamadasokye va // 1. 4. 3 // 'idam adas' ityetayorakyeva satyakArAt parasya bhisa ais bhavati /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 4-6.] imakaiH, amukaiH / akyeveti kim ? ebhiH, amIbhiH / pUrveNaiva siddhe niyamArthamidam / evakArastviSTAvadhAraNArthaH / / 3 / / nyA0 sa0-idamadasa ityAdi / iSTAvadhAraNArtha iti-tena pratyayaniyamo na bhavati, tadabhAve ca taka: vizvakairityAdi siddham // 3 // ed bahurabhosi // 1. 4. 4 // 5 bahvarthaviSaye sakArAdau bhakArAdAvosi ca syAdau pare'kArasyaikArAdezo bhavati / eSu, eSAm, amISAm, sarveSAm, ebhiH, ebhyaH, vRkSebhyaH, zramaNayoH, saMyatayoH / bahviti kim ? vRkSasya, vRkSAbhyAm / sbhosIti kim ? sarve / ata ityeva ? sAdhuSu, sAdhubhyaH, khaTvAsu khaTvAbhyaH, agnyoH , dRSadoH / / 4 / / TA-sorin-syau // 1. 4. 5 // 10 akArAt parayoSTA-GasoH syAdyoH sthAne yathAsaMkhyam 'ina sya' ityetA- . vAdezau bhavataH / vRkSeNa, atijareNa, vRkSasya, atijarasya / ata ityeva ? atijarasA, atijarasaH, atra paratvAnnityatvAcca prAgeva jarasAdeze kRte akArAntatvAbhAvaH / anye tu prAgevenAdezam *saMnipAtalakSaNa -nyAyasyAnityatvAzrayaNAt pazcAjjarasAdezaM cecchanto'tijarasinetyapi manyante / / 5 // 15 nyA0 sa0-TA-sorityAdi / anye viti-yadi hi 'atijarasinA' ityetat sUtrakArasya sAdhutvenAbhimataM syAt tadA 'TA' ityetasya nakArAdezatvameva kuryAt, tatrApi hya tve kRte vRkSaNetyAdi siddhayatyeva, kathametvamiti cet ? "ed bahusbhosi" [ 1. 4. 4. ] ityatra TAvacanaprakSepAt, atra jayAdityaH-yathA tu bhASyaM tathA naitallakSyate / / 5 / / dde-syoryaatii|| 1. 4. 6 // prakArAt parayoH 'De Gasi' ityetayoryathAsaMkhyaM 'ya pAt' ityetAvAdezau bhavataH / vRkSAya, vRkSAt, atijarAya, atijarAt / ata ityeva ? atijarase, atijarasaH / kecit tu prAgevA''dAdeze jarasAdezamicchanto'tijarasAdityapi manyante // 6 // 20
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 7.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 1 nyA0 sa0 - Ge GasyorityAdi / nanvatra 'at' ityeva kriyatAm, kiM dIrghakaraNena ? na caivaM kRte "lugasyA 0" [2. 1. 113 ] iti prApsyatIti, tadA hi 't' ityevaM kuryAt, satyam - matAntare'tijarasAdityapi manyante, tatsiddhyarthaM dIrghakararaNam, dIrghakaraNAcca svamate'pi sammartAmiti bodhyam / / 6 / / sarvAdiH smai-smAtau // 1. 4. 7 // sarvAderakArAntasya sambandhinoI - GasyoryathAsaMkhyaM 'smai smAt' ityetAvAdezau bhavataH / sarvasmai, paramasarvasmai, sarvasmAt paramasarvasmAt, asarvasmai, sarvasmAt, kisarvasmai, kisarvasmAt evam - vizvasmai vizvasmAt / ubhazabdasya dvivacanasvArthikapratyayaviSayatvAt smaiprabhRtayo na saMbhavanti, gaNapAThastu hetvarthaprayoge sarvavibhaktyarthaH - ubhau hetU 1, ubhau hetU 2, ubhAbhyAM hetubhyAm 3, ubhAbhyAM 10 hetubhyAm 4, ubhAbhyAM hetubhyAm 5, ubhayorhetvoH 6, ubhayorhetvoH 7 iti / ubhayasmai, ubhayasmAt / anyasmai anyasmAt / anyatarasmai, anyatarasmAt, taragrahaNenaiva siddhe'nyataragrahaNaM DatamapratyayAntasyAnyazabdasya sarvAditva nivRttyartham - anyatamAya, anyatamaM vastram, anyatame; eke tvAhu: - 'nAyaM itarapratyayAnto'nyatarazabdaH, kintu avyutpannastarottarapadastarabanto vA, tanmate - 15 DatamAntasyApyanyazabdasya sarvAditvam - anyatamasmin / itarasmai, itarasmAt / Datara-Datamau pratyayau, tayoH svArthikatvAt prakRtidvAreNaiva siddhe pRthagupAdAnamatra prakaraNe'nyasvArthikapratyayAntAnAmagraharaNArtha manyAdilakSaraNadArthaM ca, katarasmai, katamasmai, yatarasmai, yatamasmai, tatarasmai, tatamasmai ekatarasmai, ekatamasmai; iha na bhavati - sarvatamAya, sarvatamAt / tvazabdo'nyArthaH, tvasmai tvasmAt 120 tvacchabdaH samuccayaparyAyaH, tasya smAyAdayo na saMbhavantIti hetvarthayoge sarvavibhaktitvamakpratyayazca prayojanam -tvataM hetum tvatA hetunA vasati; ajJAtAt tvatastvakataH / nemazabdo'rdhArthaH, nemasmai, nemasmAt / sama-simau sarvArthoM, samasmai, samasmAt, simasmai, simasmAt, sarvArthatvAbhAve na bhavati - samAya dezAya, samAd dezAd dhAvati / svAbhidheyApekSe cAvadhiniyame vyavasthApara - 25 paryAye gamyamAne pUrva-parA-'varadakSiNottarA-parA-dharANi, pUrvasmai pUrvasmAt, parasmai, parasmAt, avarasmai, pravarasmAt, dakSiNasmai, dakSiNasmAt, uttarasmai, 5
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 4. sU0 7.] uttarasmAt, aparasmai, aparasmAt, adharasmai, adharasmAt; vyavasthAyA anyatra na bhavati-dakSiNAya gAthakAya dehi, pravINAyetyarthaH, dakSiNAyai dvijAH spRhayanti / AtmA''tmIya-jJAti-dhanArthavRttiH svazabdaH, AtmA''tmIyayoHyat svasmai rocate tat svasmai dadAti, yadAtmane rocate tadAtmIyAya dadAtItyarthaH, jJAti-dhanayostu na bhavati-svAya dAtuM svAya spRhayati, jJAtaye dAtuM 5 dhanAya spRhayatItyarthaH / bahirbhAvena bAhya na vA yoge upasaMvyAne upasaMvIyamAne cArthe vartamAno'ntarazabdaH, na ced bahiryoge'pi puri vartate, anyatarasmai gRhAya, nagarabAhyAya cANDAlAdigRhAyetyarthaH, cANDAlAdigRhayuktAya vA nagarAbhyantaragRhAyetyarthaH, antarasmai paTAya, paTacatuSTaye tRtIyAya caturthAya cetyarthaH, prathamadvitIyayorbahiyogeNaiva siddhatvAt ; puri tu na bhavati-antarAya pure krudhyati10 cANDAlAdipuryai ityarthaH; bahiryogopasaMvyAnAderanyatra tu na bhavati-ayamanayomiyorantarAt tApasa AyAtaH, madhyAdityarthaH / . tyasmai / tasmai / yasmai / amuSmai / asmai / etasmai / ekasmai / dvi-yuSmadbhavatvasmadAM smAyAdayo na saMbhavantIti sarvavibhaktyAdayaH prayojanam-[dvau hetU] 2, dvAbhyAM hetubhyAm 3, dvayorhetvoH 2; ajJAte dva-dvake striyau kule vA, dvako puruSau / 15 yuvAbhyAM hetubhyAM 3, yuvayorhetvoH 2, yuvakAbhyAm, yuSmAdRzaH / bhavadbhayAM hetubhyAm 3, bhavatorhetvoH 2, bhavakAn, bhavAdRzaH; sa ca bhAvAMzca bhavantau, atra tyadAditvAt paratvAcca bhavaccheSaH, bhavAn putro'syeti bhavatputraH, atrasarvAditvAt pUrvanipAtaH; bhavato'patyaM bhAvatAyaniH, atra tyadAditvAdAyaniJ; bhavatyAH putro bhavatputraH atra sarvAditvAt puMvadbhAvaH; bhavantamaJcatIti kvipi,20 bhavadrayaG, atra "sarvAdi-viSvag-devAhudriH kvyaJcau" [3. 2. 122.] iti DadrayAgamaH, ukAro nAgamArtho Dyartho dIrghArthazca, bhavatI, bhavAn / AvAbhyAM hetubhyAm 3, AvayorhetvoH 2, pAvakAbhyAm, asmAdRzaH / kasmai, kasmAt / sarve'pi cAmI saMjJAyAM sarvAdayo na bhavanti, teneha na bhavati-sarvo nAma kazcit, sarvAya, sarvAt, uttarAya kurave spRhayati / ata ityeva ? bhavate,25 bhavataH / sarvAderiti SaSThInirdezena tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyA: sarve yasya tasmai priyasarvAya, sarvAnatikrAntAyAtisarvAya, dvAvanyAvasya tasmai dvayanyAya, vyanyAya, priyapUrvAya / sarva, vizva, ubha, ubhayaT, anya, anyatara,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 7.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 63 - itara, Datara, Datama, tva, tvat, nema, sama-simau sarvAthauM, pUrva-parA-'vara-dakSiNottarA'parAdharANi vyavasthAyAm, svamajJAti-dhanAkhyAyAm, antaraM bahiryogopasaMvyAnayorapuri, tyad, tad, yad, adas, idam, etad, eka, dvi, yuSmad, bhavatu, asmad, kim, ityasaMjJAyAM sarvAdiH / ubhayaDiti TakAro jhyarthaH, ubhayI dRSTi : / / 7 / / nyA0 sa0-sarvAderityAdi / paramasarvasmAyiti-syAdyAkSiAsya nAmnaH sarvAdivizeSaNAd vizeSaNena ca tadantavidherbhAvAt "na sarvAdi:" [1. 4. 12.] iti dvandva niSedhAd vA *grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiH ityasyAnupasthAnAt tadantaM 'paramasarvasmai' ityudAhRtam, kevalasya vyapadezivadbhAvAt tadantatvaM dRzyam / vizvasmai iti-sarvazabdasAhacaya d vizvazabdasyApi samastArthasyaiva grahaNam, na tu jagadarthasya / svAthikapratyayeti-10 itthaM vadato'yamAzayaH-svArthikapratyayo'pi gaNapAThaphalamiti / simo'zvAdyartho'pi / adharANIti-zabdarUpApekSayA napusakanirdezo nArthApekSayA, tena strI-pu-napusakeSu sarveSvapyartheSu sarvAditvamiti / svAbhidheyeti-pUrvAdInAM zabdAnAM svAbhidheyo dig-deza-kAla-svabhAvo'rthaH, tamapekSate yaH sa svAbhidheyApekSaH, co'vadhAraNe, digAdInAM hyarthAnAM pUrvAdizabdAbhidheyAnAM yat pUrvAditvaM tad niyamena kaJcidavadhimapekSya saMpadyate, na tvavadhinirapekSan, tathAhi-15 pUrvasya dezasya yat pUrvatvaM tat paraM dezamavadhimapekSya bhavati, parasyApi yat paratvaM tat pUrvadezamapekSya bhavati, tasmAt pUrvAdizabdavAcyApekSaNe'vazyaM kenacidavadhinA bhAvyam, tatra tasyaivAvadheryaH pUrvAdizabdAbhidheyApekSo'vadhibhAva ekAntikaH sa niyamo vyavasthAparaparyAyaH, tasmin gamyamAne pUrvAdInAM zabdAnAM svAbhidheya eva vartamAnAnAM sarvAdikAryam, na tu vAcye, yo hi pUrvAdizabdAbhidheyAdarthAdanyasyAvadhibhUtasya niyamaH sa kathaM pUrvAdizabdavAcyo?0 bhaviSyati? iti, atastasminnAntarIyakatayA gamyamAne 'pUrva, para, avara, dakSiA , uttara, apara, adhara' ityetAni sapta zabdarUpANi sarvAdIni bhavanti / avadhimati digAdilakSaNe vartamAnAni pUrvAdoni sarvAdoni bhavantItyudAharati-pUrvasmai ityAdi / dakSiNAyai iti-yajJakarmakRtAM vetanadAnaM dkssinnaa| bahirbhAvaneti-dharme bahiSTve miriNa ca bahirbhave bahiH zabdaH / antaM rAtoti "aAto Do'hvA-vA." [5. 1. 76.] iti Da: / puri vartate25 iti-'puri' iti zabdapradhAno nirdezaH, yadA antarazabdasya puryaJjanAnto vAcyo bhavati tadA sarvAditvasya niSedhaH, yadA akArAnta IkArAnto vA puraM purI draGgAdayazca vAcyA bhavanti, tadA sarvAditvamastyeva / dvAbhyAmiti-"sarvAdeH sarvAH" [2. 2. 116.] ityatra matadvayAbhiprAyeNa prathamA-dvitIyAvarjanAt tRtIyAM prArabhyAtrodAharaNAni darzitAni / svamate 'dvau hetU' ityAdi bhavatyeva / sarvavibhaktyAdaya iti-pAdizabdAd yathAyogamekazeSa-30 pUrvanipAta-pravadbhAva Dadri-yAt-pAyaniJ-mayaTa-aka: prayojanAni jJAyanta iti / atra sarvamAdoyate gRhyate'bhidheyatvena yenetyanvarthAzrayaNAt sarveSAM yAni nAmAni tAni sarvAdIni, saMjJopasarjane ca vizeSe'vatiS te, tathAhi-yadA sarvazabdaH saMjJAtvena niyujyate tadA prasiddha
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 8-10.] pravRttinimittaparityAgAt svarUpamAtropakArI pravartata iti vizeSa evAvatiSThate, upasarjanamapi jahan svArthamajahad vA'tikrAntArthavizeSaraNatAmApannam 'atisarvAya' ityAdAvatikrAntArthavRtti bhavati, evaM bahuvrIhAvapi priyasarvAya dvanyAyetyAdAvanyapadArthasaMkramAd vizeSArthavRtti, vAkye tvasaMzliSTArthatvAt svArthamAtraM pratipAdayato na vizeSe'vasthAnamiti syAt sarvAditvam / "ubhat pUraNe" to "nAmyupAntya0 " 5. 1. 54 ] iti ke ubha, tatpUrvAd yAte: "Ato DolA vA ma:" [5. 1.76 ] iti De nipAtanAt Titve ubhayaT / itareti - pratyayAnukararaNam / tva "tritvariS saMbhrame" ataH "kvacita [5. 1171 ] iti De, tvat-prasyaiva dhAto: "saMzcad vehat-sAkSAdAdaya:" [ uNA 0 882.] iti nipAtanAt / / 7 / / [ 5 64 ] smin // 1.4. 8 / / sarvAderakArAntasya saMbandhinaH saptamyekavacanasya Ge: sthAne sminnityayamAdezo bhavati / sarvasmin vizvasmin / prata ityeva ? bhavati / sarvAderityeva ? sarvo nAma kazcit sarve same deze dhAvati / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati - priya sarve, prativizva // 8 // jasa iH // 1.4. 6 / / sarvAderakArAntasya sambandhino jasa: sthAne ikAra Adezo bhavati, ekavarNo'pi "pratyayasya " [ 7. 4. 108. ] iti sarvasya bhavati / sarve, vizva, ubhaye, te / ata ityeva bhavantaH sarvAH / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati - priya sarvAH pumAMsaH / ' sarvAriNa kulAni ' ityatra tu paratvAnnapuMsake zireva / / 6 / / . memA - srtha- prathama- carama-tayA-zyA- alpakatipayasya vA / / 1.4.10 // 10 15 20 nemAdIni nAmAni tayA'yau pratyayau, teSAmakArAntAnAM sambandhino jasa: sthAne irvA bhavati, nemasya prApte, itareSAmaprApte vibhASA / neme, nemA:; ardho, ardhA: prathame, prathamA:; carame, caramAH; dvitaye, dvitayA:; tritaye, 25 tritayAH ; dvaye, dvayAH; traye, trayAH; ubhayaTzabdasya tvayaTpratyayarahitasyA
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 11.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 65 khaNDasya sarvAdau pAThAt pUrveNa nityamevetvaM bhavati-ubhaye; alpe, alpAH; katipaye, katipayAH; paramaneme, paramanemA ityAdi / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyanemAH, atinemAH / svArthikapratyayAntAgrahaNAdiha na bhavatiardhakAH / sarvAderityeva ? nemA nAma kecit / vyavasthitavibhASAvijJAnAd ardhAdInAmapi saMjJAyAM na bhavati-ardhA nAma kecit / ata ityeva ? nemAH 5 striyaH // 10 // nyA0 sa0-nemArdhetyAdi / tayeti-"tayi rakSaNe ca" "ayi gatau" ityAbhyAmaci tayA-'yau zabdAvapi staH, paraM vyAkhyAnAt tayAyau pratyayau, tayozca kevalayorasaMbhavAt tadantasya kAryaM darzayati-dvitaye ityAdi / vyutpattipakSe'pi tayaTsAhacaryAt ayasya taddhitasya grahaNama, na tu "gaya-hRdaya0" [uraNA0 370. / ityauNAdikasya / vyavasthitavibhASeti-vyavasthitaM maryAdAnatikrAntaM prayogajAtaM vizeNa bhASata iti / ardhA nAma keciditi nAmetyadantamavyayama, nAma nAmnA saMjJayA, nAma prasiddhArtho vA, kecid vartante, ki nAma ? ardhA nAma, tadA klIbaH / / 10 // dvandve vA // 1. 4. 11 // dvandva samAse vartamAnasyAkArAntasya sarvAdeH sambandhino jasaH sthAne15 irvA bhavati / pUrvottare, pUrvottarAH; katarakatame, katara-katamAH; dantakatame, danta-katamAH; paramakatara-katame, paramakatara-katamAH / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyakatara-katamAH, vastrAntara-vasanAntarAH / uttareNa niSedhe prApte pratiprasavArtho yogaH / / 11 / / nyA0 sa0-dvandva veti / katare ca dazanAce ti kRte dvandvasyobhayapadaprAdhAnye'pi20 katara-dazanA ityatra "dvandva vA" [1.4. 11.] iti na vikalpaH, sarvAderityAnantaryaSaSThIvijJAnAt, yadvA sarvAderityAvRttyA paJcamI vyAkhyeyA, "paJcamyA nirdiSTe parasya" [7. 4. 104.] iti nyAyAcca syAdervyavahitatvAnna bhavati / vastrAntara-vasanAntarA iti-vastramantaraM yeSAM te vastrAntarAH, sarvAditvAdantarazabdasya pUrvanipAte prApte rAjadantAditvAd vastrasya pUrva nipAtaH, evaM vasanAntarAH, tato vastrAntarAzca vasanAntarAzca ti25 kRte samAnArthatvAdekazeSaH prApnoti, naivam-atra vasanazabdo gRhaparyAya iti na samAnArthatvam; yadvA eko'ntarazabdo vyavadhAnArthI, anyasta vishessaarthii| nanu cAntarazabdo bahuvrIhau vartate, na dvandva iti kathamadaH pratyudAharaNam ? na-tadavayavako bahuvrIhindva iti so'pi dvandva iti pratyudAhriyate // 11 //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ e6 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 12-13.] na sarvAdiH // 1.4. 12 / / dvandva samAse sarvAdiH sarvAdirna bhavati, sarvaM sarvAdikAryaM na bhavatItyarthaH / pUrvA 'parAya, pUrvA-parAt, pUrvA 'pare, katara - katamAnAm, dakSiNottara-pUrvANAm, atra "sarvAdayo'syAdI" [ 3.261.] iti puMvadbhAvo bhavatyeva tatra bhUtapUrvasyApi sarvAdergrahaNAt / katara katamakAH, atra sarvAditvaniSedhAdakpratya - 5 yAbhAve kappratyaye sati svArthikapratyayAntAgraharaNAd " dvandva e vA" [1. 4. 11.] iti jasa irna bhavati / / 12 / / nyA0 sa0-na sarvAdiriti / sarvAdikAryamiti sarvAdikAryaM karmatAmApedAnaM na prApnotItyarthaH, prAptAvapi parasmaipadamate / katara - katamakAH svArthikapratyayAntAgraharaNaM DataratamagrahaNena jJApitam, tau ca prakRterante samAgacchatastato'nyo'pi svArthikaH pratyayo | 0 yo'nte samabhyeti tadantasyaivAgrahaNam tena prakpratyaye sati etatprakaraNavihitaM kAryaM bhavatyeva, tataH 'sarvake' iti siddham / / 12 / / tRtIyAntAt pUrvA-zvaraM yoge / / 1. 4. 13 // 'pUrva pravara' ityetau sarvAdI tRtIyAntAt padAt parau yoge-sambandhe sati sarvAdI na bhavataH / mAsena pUrvAya, mAsapUrvAya; saMvatsareNAvarAya, saMvatsarA-15 varAya; mAsenAvarAH, mAsAvarAH / tRtIyAntAditi kim ? grAmAt pUrvasmai, pUrvasmai mAsena, pravarasmai pakSeNa / pUrvAvaramiti kim ? mAsaparasmai / yoga iti kim ? yAsyati caitro mAsena, pUrvasmai dIyatAM kambalaH / / 13 / / 27 11 nyA0 sa0 - tRtIyAntAdityAdi / "azvavaDava 0 ' [ 3. 1. 131. ] iti pUrvazabdasyAvareNa svena samAhRtirbhariSyata iti sUtratvAt samAhAraH, karmadhArayo vA pUrvAvaya-20 yogAdi / yoge sambandhe iti- yoga ekArthIbhAvo vyapekSA cobhayaM gRhyate / mAsapUrvAyeti"UnArtha 0' [ 3. 167 ] iti samAsaH, luAyA api tRtIyAyAH "sthAnIvA0" [7. 4. 106.] iti sthAnitvena tRtIyAntatvam, "lupyayvRllena t" [ 7. 4. 112. ] iti paribhASayA pUrvasya yat kAryaM lupi nimittabhUtAyAM tadeva niSidhyate, ataH "sthAnIvAvarNavidhau" [ 7. 4. 106 ] iti sthAnitvaM tatastRtIyAntatvaM siddham / nanu yAsyati 25 caitro mAsenetyatra yogagraharaNaM vinA'pi "samartha: padavidhi:" [ 7. 4. 112. ] iti nyAyena bhaviSyati niSedhaH, kiM yoga grahaNena ? ucyate - yogagraharaNAdanyadapi siddham - aparaiH sAmAnyena tRtIyAntena yoge pratiSedhaH kRtaH, na tRtIyAntAt teSAM mate pUrvAya mAsenetyapi bhavati,
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 14-15.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 67 tanmatasaGa grahArthaM tu pUrvadigyoge'pi paJcamI vyAkhyeyA // 13 // tIyaM GitkAya vA // 1. 4. 14 // tIya pratyayAntaM zabdarUpaM GitAM u-Gasi-Gas-DInAM kArye kartavye vA sarvAdirbhavati / dvitIyasmai, dvitIyAya; dvitIyasyai, dvitIyAyai; dvitIyasmAt, dvitIyAt ; dvitIyasyA dvitIyAyA AgataH, dvitIyasyA dvitIyAyAH svam, 5 dvitIyasmin, dvitIye; dvitIyasyAm, dvitIyAyAyAm / evam-tRtIyasmai, tRtIyAya, ityAdi / GitkArye iti kim ? tatraiva sarvAditvaM yathA syAt, nAnyatra, tenAk na bhavati, tathA ca kappratyaye sati svArthikapratyayAntAgrahaNAt smaiprabhRtayo na bhavanti-dvitIyakAya, tRtIyakAya, dvitIyakAya, tRtIyakAyai ityAdi / arthavataH pratipadoktasya ca grahaNAdiha na bhavati-paTujAtIyAya,10 mukhato bhavo mukhatIyaH, gahAdipAThAdiyaH, mukhatIyAya; evam-pArvatIyAya / / 14 / / - nyA0 sa0-tIyaM ddidityaadi| dvitIyikAya iti-"sva-jJA-uja-bhastrA0" [ 2. 4. 108. ] iti Apa iH, yatra tu itvaM na dRzyate tatra "DyAdIdUtaH ke" [2. 4. 104.] iti hrasvatvam / / 14 / / 15 avarNasyAmaH sAm // 1. 4. 15 // avarNAntasya sarvAdeH sambandhinaH SaSThIbahuvacanasyAmaH sthAne 'sAm' ityayamAdezo bhavati / sarveSAm, vizvaSAm saMnipAtalakSaNa0* nyAyasyAnityatvAdetvam, sarvAsAm, vizvAsAm, paramasarveSAm, paramasarvAsAm / sarvAderityeva ? dvayAnAm, dvitayAnAm / kathaM "vyathAM dvayeSAmapi medinIbhRtAm"20 [zizupAlavadhe sarga-12, zlo0 13,] iti ? apapATha eSaH / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyasarvANAm / avarNasyeti kim ? bhavatAm, bhavatInAm / / 15 / / . nyA0 sa0-avarNasyetyAdi / parasparAdyAmaH sAmAdeze tatraiva sAmAdeza evocyeta, nahyAmAdezaM kRtvA sAmvacane kiJcit prayojanamasti, prakriyAgauravaM ca parihRtaM bhavati,25 parokSAdezastu pAm dhAtovidhIyamAnaH sarvAderna saMbhavati, "kartu: kvip0" [3. 4. 25.]
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 16 - 18 . ] iti kvippratyayAntatAyAM saMbhave'pi syAderityadhikArAnnirasyata ityAha- SaSThIti / "saMmUrcchaducchRGkhala zaGkhanisvanaH svanaH prayAte paTahasya zAGgiNa / sattvAni ninye nitarAM mahAntyapi vyathAM dvayeSAmapi medinIbhRtAm" / / [ zizupAlavadhe, sa0 12. zlo0 13.] mAghoktam / / 15 / / navabhyaH pUrvebhya ismAt smin vA // 1. 4. 16 "1 5 1 pUrvAdibhyo navabhyo yathAsthAnaM ye 'ismAt smin' pradezA uktAste vA bhavanti / pUrve, pUrvAH; pUrvasmAt pUrvAt; pUrvasmin pUrve pare, parAH, parasmAt, parAt; parasmin pare / navabhya iti kim ? tye, tyasmAt, tyasmin / pUrvebhya iti kim ? sarve, sarvasmAt sarvasmin / 'pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara, sva, antara' iti pUrvAdayo nava / / 16 / / Apo DitAM yai yAs yAs yAm // 1. 4. 17 / / prAbantasambandhinAM syAdeGitAM Ga Gasi Gas - GInAM sthAne yathAsaMkhyaM 'yai yAs yAs yAm' ityete pradezA bhavanti / khaTvAyai khaTvAyAH, khaTvAyAH, khaTvAyAm; bahurAjAyai, bahurAjAyAH, bahurAjAyAH, bahurAjAyAm; kArISagandhyAyai, kArISagandhyAyAH, kArISagandhyAyAH, kArISagandhyAyAm / Apa 15 iti paraH kim kIlAlape / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati- bahukhaTvAya puruSAya / iha tu bhavati - bahukhaTvAyai viSTarAya ityAdi / / 17 / / 10 nyA0 sa0 - Apo GitAmityAdi / Abanteti - pUrvasUtreSu sarvAderavyabhicAre'pi uttarasUtre sarvAdigrahaNAd iha sAmAnyamavagamyate / kArISagandhyAyai iti - nanu riNa praNantatvAt "araNatreye0" [2. 4. 20 ] iti, itri tu " nujate : " [2. 4. 72. ] iti GI: 20 prApnoti naivam atra SyAdeza: samajani, "araNaJeyekaraNa 0" [2. 4. 20. ] iti sUtre tu svarUpasyAraNo grahaNaM na SyAdezarUpasya etat vyAkhyAnato labhyate, iJastu ikArAntasya GIruktaH / / 17 // sarvAdispUrvAH // 1. 4. 18 / / sarvAderAbantasya sambandhinAM GitAM 'yai - yAs - yAs - yAmAH ' te DaspUrvA 25
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ ee bhavanti / sarvasyai, sarvasyAH, sarvasyAH, sarvasyAm, paramasarvasyai, paramasarvasyAH, paramasarvasyAH, paramasarvasyAm asyai, asyAH asyA:, asyAm atra paratvAt pUrvamadAdeze pazcADus / tIyasya vikalpena GitkArye sarvAditvAd dvitIyasyai, dvitIyA / sarvAderiti kim ? sarvA nAma kAcit, sarvAyai / tatsambandhitvavijJAnAdiha na bhavati - priya sarvAyai, atisarvAyai; dakSiNasyAzca pUrvasyAzca 5 dizoryadantarAlaM sA dakSiNapUrvA dik, tasyai dakSiNapUrvAyai, dakSiNapUrvAyAH, dakSiNapUrvAyAH, dakSiNapUrvAyAm eSu bahuvrIhyAderanyapadArthAdipradhAnatvAt sarvAditvAbhAvaH / yadyevaM kathaM dakSiNapUrvasyai, dakSiNapUrvasyAH, dakSiNapUrvasyAH, dakSiNapUrvasyAm iti ? dakSiNA cAsau pUrvA ceti karmadhAraye bhaviSyati / atha ca bahuvrIhyAdeH sarvAditvAbhAve kathaM 'tvakatpitRkaH, makatpitRkaH ; dvaki - 10 putraH, kakiMsabrahmacArI' ityAdAvak pratyayaH ? ucyate - antaraGgatvAt pUrvamevAk bhaviSyati / zranye tu bahuvrIhAvantaraGgasyApyakaH pratiSedhamicchanti, tanmate kappratyaya eva tvatkapitRko matkapitRkaH / / 18 / / [ pA0 4. sU0 16. ] athAtra nyA0 sa0- sarvAderDas ityAdi / 'asyai' iti idam - zabdasya 'A dvera : " [2. 1. 41.] ityatve " lugasyA0" [2. 1. 112. ] ityakAralope "prat" [2. 4. 18. ] 15 ityApi " Apo GitAm 0" [1.4. 17.] iti yAyAdyAdeze " anak" [2. 1. 31. ] ityadAdeze anena DaspUrvatve "Dityantya0 " [2. 1. 114.] ityakAralope / yAyAdyAdeze kRte sarvAditvena tatpRSThabhAvitvAt Dasi kRte vyaJjanAditvAbhAvAt kathamadAdeza ityAha-paratvAditi / priyasarvAyai iti - sarvazabdasya prAgnipatei prApte "priyaH " [3. 1. 114.] ityanena priyasya prAg nipAtaH / atha bahuvrIhyAderiti pareNa bahuvrIhyA - 20 deriti prAgabhidadhe tadeva anUditam, ata AdeH phalaM na nirIkSyam tvakaM pitA'sya, ahakaM pitA'sya, dvakau putrAvasya, kake sabrahmacAriNo'syeti / anye tviti - utpalAdayaH / / 18 / / Tausyet // 1.4.16 // bantasya sambandhinoSTausoH parayorekAro'ntAdezo bhavati / khaTvayA, khaTvayoH, bahurAjayA, bahurAjayoH, kArISagandhyayA, kArISagandhyayoH / 25 ityeva ? kIlAlapA brAhmaNena / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati - bahukhaTvena puruSeNa / iha tu bhavati - ISadaparisamAptayA khaTvayA bahukhaTvayA viSTa - reNa // 16 //
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 20-21.] nyA0 s0-ttausyetyaadi| editi takAro'sandehArtho'nyathA'ntareNa takAramerityucyamAne kimekAra Adezo bhavatyAhosvit ikArasya Tauso: parayoH pUrva AdezA iti sandehaH syAt / / 16 / / autA // 1. 4. 20 // Abantasya sambandhinA autA prathamAdvitIyAdvivacanenaukAreNa sahAbanta- 5 syaivaikAro'ntAdezo bhavati / mAle tiSThataH, mAle pazya; evam-bahurAje 2 nagayauM, kArISagandhye kanye / Apa ityeva ? kIlAlapau puruSau / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-bahukhaTvau purusso| iha tu bhavati-ISadaparisamApte khaTve bahukhaTve maJcakau / / 20 / / nyA0 sa0-auteti-AbantasyetyekA'pi SaSThI dvidhArthavazAd bhidyate-sambandhi-10 tayA sthAnitayA cetyAha-Abantasya sambandhinA autA saha Abantasyaiva sthAne iti / bahakhaTvau ekadeza07 iti, "sthAnIvA0" [7. 4. 106.] iti vA prAbantatvam / / 20 / / iduto'sprerIt // 1. 4. 21 // strizabdavajitasyedantasyodantasya ca autA saha yathAsaMkhyam 'It Ut'. ityetAvantAdezau bhavataH / munI tiSThataH, munI pazya; sAdhU tiSThataH, sAdhU15 pazya / iduta iti kim ? vRkSau, nadyau, vdhvau| autA ityeva ? muniH, sAdhuH / 'sakhyau, patyau' ityatra tu vidhAnasAmarthyAnna bhavati / astreriti kim ? atistriyau puruSau / kathaM zastrImatikrAntau atizastrI puruSau ? *arthavadgrahaNe nAnarthakasya* iti pratiSedhAbhAvAt, idameva cAstrigrahaNaM jJApakam-pareNApIyAdezenetkAryaM na bAdhyate iti, tenAtistrayaH, sahastra-20 yastiSThanti, atistraye, atistreH, atistrINAm, atistrau nidhehItyAdi siddham / / 21 / / nyA0 sa0-iduta ityAdi / strivarjanAt tatsambandhIti na sambadhyate / "SaSThayAntyasya" [7. 4. 106.] iti nirdizyamAna0 iti vA idutau sthaaninau| vidhAnetianyathA IkArameva viddhyaat| sahastrayaH "sahAt tulyayoge" [7. 3. 178. ]25 kaniSedhaH // 21 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 22-24.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 101 10 jasyedot // 1. 4. 22 // idantasyodantasya ca jasi pare yathAsaMkhyam 'et prot' ityetAvantAdezau bhavataH / munayaH, sAdhavaH, buddhayaH, dhenavaH, atistrayaH / jasIti kim ? muni: sAdhuH / / 22 // Dityaditi // 1. 4. 23 // . aditi Giti syAdau pare idantasyodantasya ca yathAsaMkhyamedotAvantAdezau bhavataH / munaye, sAdhave, atistraye, muneH, sAdhoH, atistreH AgataM svaM vA, buddhaye, dhenave, buddheH, dhenoH AgataM svaM vaa| GitIti kim ? muniH, sAdhuH / aditIti kim ? buddhaya, dhenvai, buddhayAH, dhenvAH AgataM svaM vA, buddhayAm, dhenvAm / syAdAvityeva ? zucI, paTavI / / 23 / / / ___ nyA0 sa0-DityadIti / dhenave dhIyate payo'syA iti bAhulakAd apAdAne "dheH zit" [uNA0 787.] iti nuH, karmaNi tu kyaH syAt / napusakatve tvasaMbhavitvAnna darzitam, tatra hi "anAmasvare0" [ 1. 4. 64.] iti nAntena bhAvyam / buddhaya ityAdinanvikArokAramAtrApekSatvenAntaraGgatvAt pUrvameva edotau syAtAm, na dAyAdyAdezAH, teSAM strItvaviziSTekArokArApekSatvena bahiraGgatvAt, kRtayorapyedotorikArokArAbhAvAd 15 varNavidhitvAcca sthAnitvAbhAvAd dai-dAsAdyAdezAbhAvAt pratiSedho na yuktaH, na ca tadantAdAdezavidhAnAd avarNavidhitvAt sthAnitvam, apradhAne'pi varNavidhipratiSedhAt, evaM tahi anavakAzatvAt pUrva deprabhRtaya AdezAH pravartante pazcAdaditIti pratiSedhaH, tathApi idutsaMni* pAtena jAyamAnatvAd dai-dAsAdyAdezenaiva edodvAdho bhaviSyatItyaditIti pratiSedho vyarthaH, yadyevaM yatvamapi na prApnoti, tasmAdaditIti pratiSedho varNavidhAvayaM nyAyo nopatiSThata iti20 jJApanArthaH, tena dai-dAsAdiSu kRteSu edotau na bhavataH, yatvaM tu bhavati / / 23 / / TaH pusi nA // 1. 4. 24 // __idudantAt parasya puMsi puMviSayasya TastRtIyaikavacanasya sthAne 'nA' ityayamAdezo bhavati / muninA, sAdhunA, atistriNA, amunA, atra "prAginAt" [2. 1. 48.] iti vacanAt pUrvamutvaM pazcAnnAbhAvaH / puMsi iti25 kim ? buddhayA, dhenvA / kathamamunA kulena ? "anAmasvare no'ntaH" [1. 4. 64.] iti bhaviSyati / / 24 / /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 26-27.] DirDoM // 1.4.25 // idudantAt paro GiH saptamyekavacanaM Daurbhavati prabhedanirdezazcaturthyekavacanazaGkAnirAsArthaH, DakAro 'ntyasvarAdilopArthaH / munau sAdhau, buddhI, dhenau, atistrI, viMzatau / adidityeva ? buddhayAm, dhenvAm / / 25 / / nyA0 sa0 - GirDAviti / buddhadhAmiti - nanu dAmkaraNasAmarthyAdeva Daurna syAt, 5 kiM vyAvRttAvaditIti darzanena ? na " Gityaditi" [1.4.23.] ityetvaniSedhakatvena tasya caritArthatvAd DauH syAditi vyAvRttiH saphalA, yathA "izva sthA - da :" [ 4. 3. 41.] ityatra siclopavidhAyakatvena hrasvakaraNasya caritArthatve guNabAdhakaM kitkararaNam, kiJca, yathAsaMkhyArthaM "striyA GitAm 0" [ 1.4.28.] ityatra dAmgrahaNaM kAryam, anyathA idaM sUtramanyathA uttaraM cAnyathA kAryaM syAt, tathA ca garIyasI racanA syAditi / / 25 / / 10 kevala sakhi - paterau / / 1. 4. 26 // kevalasakhi - patibhyAmidantAbhyAM paro Giraurbhavati / sakhyau, patyau / patAviti kazcit / ita ityeva ? sakhAyamicchati kyani dIrghatve sakhIyatItikvipi yalope sakhIH, sakhyi, evam - patyi / kevalagrahaNaM kim ? priyasakhau, narapatau, pUjitaH sakhA susakhA, tasmin susakhau; evamatisakhau, ISadUna: sakhA 15 bahusakhA, bahusakhau, evam - bahupatau; eSu pUrveNa Daureva / anye tu bahupratyayapUrvAdapi patizabdAdaukAramevecchanti, tanmate - bahupatyau / / 26 / / nyA0 sa0--kevaletyAdi / kazciditi durgasiMhazrutapAlAdiH / sakhyi iti - atra "sthAnIvAvarNavidhau" [ 7. 4. 106. ] iti nyAyAt kvipaH sthAnitve sati "yvoH pvay0" [ 4. 4. 121. ] iti yalopaH kasmAnna bhavati ? prasiddhaM bahiraGgam 0 * iti20 nyAyAt antaraGga kvivAzrite kArye yatvamasiddhaM draSTavyam / zranye tviti - zAkaTAya nAdayaH / / 26 // na nADidet // 1. 4. 27 / / kevalasakhi-pateH parasya TAvacanasya nAdezo Giti pare ekArazca ya uktaH sa na bhavati / sakhyA, patyA, sakhye, patye, sakhyuH patyuH AgataM svaM vA, sakhyau, 25 patyau / Giditi eto vizeSaNaM kim ? jasyedbhavatyeva - patayaH / kevalAdityeva ? priyasakhinA, susakhinA, bahusakhinA, sAdhupatinA, bahupatinA, priya
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 28.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 103 sakhaye, narapataye, priyasakheH, narapateH AgataM svaM vaa| bahupratyayapUrvAdapi patizabdAt pratiSedhaM kecidicchanti-bahupatyA, bahupatye, bahupatyuH AgataM svaM vaa| anye tu sakhyantAdapi pratiSedhaM pUrveNa rautvaM cecchanti-bahavaH sakhAyo yasya tena bahusakhyA, evam-bahusakhye, bahusakhyurAgataM svaM vA, bahusakhyau nidhehi / / 27 / / nyA0 sa0-na nA GotyAdi / sakhi-pate -DidetA saha na yathAsaMkhyaM "khi-tikhI-tI0" [ 1. 4. 36. ] iti sUtre khigrahaNAt "sakhyurito0" [1. 4. 83.] iti nirdezAd vaa| sakhyAviti-atrAdeze kRte "Gityaditi" [1. 4. 23.] iti prApnoti, na tu pUrvam, yatastadbAdhakaM "GiDauM" [ 1. 4. 25.] tato'pi "kevalasakhi0" [1. 4. 26.] iti autvam, tataH tadAdezakaiti nyAyAt syAditve sati etvaM prAptaM niSiddham / / 27 / / 10 striyA DitA vA dai-dAma-dAma-dAm // 1. 4. 28 // striyAH striliGgAdidudantAcchabdAt pareSAM tatsambandhinAmanyasambandhinAM vA syAdeGitAM De-Gasi-Das-DInAM sthAne yathAsaMkhyaM 'dai dAs dAs dAm' ityete AdezA vA bhavanti, dakAro "Gityaditi" [1. 4. 23.] iti vizeSaNArthaH / buddhayaM , buddhaye; buddhayAH, buddheH 2 AgataM svaM vA; buddhayAm,15 buddhau; dhenvai, dhenave; dhenvAH , dhenoH 2; dhenvAm, dhenau; evam-muSTaya , muSTaye; iSdai, iSave; zucya, zucaye; paTdai, paTave; patya, pataye; jIvapatya, jIvapataye striyai; kanyA patiryasya yasyA vA kanyApatya, kanyApataye; evampriyabuddhaya , priyabuddhaye; priyadhenvai, priyadhenave; priyAzanyai, priyAzanaye; atizakaTaya, atizakaTaye striyai puruSAya vA; eSu samAsArthasya puruSatve'pi20 patyAdizabdAnAM strItvamasti / anye tu puruSasya samAsArthatve sati necchanti, tanmate-priyabuddhaye, priyadhenave puruSAyetyeva bhavati / anyastu puruSasyaiva samAsArthatve sati icchati, na striyAH, tanmate-'atizakaTaya, priyadhenvai puruSAya' ityatraiva bhavati, na tu atizakaTaya, priyadhenave striya' ityatra / striyA iti kim ? munaye, sAdhave / iduta ityeva ? gave, nAve / / 28 / / / nyA0 sa0-striyA GitAmityAdi / "patyunaH" [2. 4. 48.] iti nirdezAt sakhi-patI nAnuvartete, striyA iti vizeSaNasya vizeSyasApekSatvAt sakhi-patibhyAM pareSAM 25
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 26.] DitAM "khitikhItIya ur" [1. 4. 36.] ityevamAdibhivizeSavidhibhirAghrAtatvAd ditkaraNasya tu prayojanavattvAt sAmAnyamidudantamadhikRtaM gamyata ityAha-idudantAcchabdAditi / 'kanyApatyai' ityAdau napuMsake tu paratvAnnAgame kanyApatinaH kulasya "vA'nyataH0" [ 1. 4. 62. ] iti kanyApatyAH, kanyApatervA / anye tviti-candra ndugomiprabhRtayaH / anystviti-kssiirsvaamii| munaya iti-atra pustrItve'pi pustvameva viva- 5 kSitam / / 28 // strIdUtaH // 1. 4. 26 // nityastrIliGgAdIkArAntAdUkArAntAcca zabdAt pareSAM tatsambandhinA-. manyasambandhinAM vA syAdeGitAM sthAne yathAsaMkhyaM 'dai, dAs, dAs, dAm' ityete AdezA bhavanti / nadyai, nadyAH, nadyAH, nadyAm ; lakSmyai, lakSmyAH , lakSmyAH ,10 lakSmyAm ; kurorapatyaM strI "dunAdi0" [6. 1. 118.] ityAdinA JyaH, tasya "kurorvA" [6. 1. 122.] iti lupi, "uto'prANinazca0" [2. 4. 73.] ityAdinoGi kurU:, kurvaM, kurvAH, kurvAH, kurvAm ; vadhvai, vadhvAH, vadhvAH, vadhvAm; evam-brahmabandhva, brahmabandhvAH 2, brahmabandhvAm ; varSAbhva, varSAbhvAH 2, varSAbhvAm; atilakSmyai atitantryai ativadhva striyai puruSAya15 vA; kumArImicchatIti kyanantAt kumArIvAcaratIti kvibantAd vA kartari kvip kumArI, tasmai kumArya brAhmaNAya brAhmaNya vA; kharakuTIva kharakuTI, tasmai kharakuTaya brAhmaNAya brAhmaNya vA / striyA ityanuvartamAne punaH strIgrahaNaM nityastrIviSayArtham, teneha na bhavati-grAmaNye khalapve striyai| IdUta iti kim ? mAtre, duhitre, buddhaya dhenave / 'pAmalakyAH phalAya AmalakAya,20 atikurave, atikumAraye' ityatredUta iti varNavidhitvena sthAnivadbhAvAbhAvAdIkArokArAntatA nAstIti na bhavati / GitAmityeva ? nadyaH, vadhvaH / / 26 / / nyA0 sa0-strIdUta iti / [grAmaNye] striya iti-grAmaNyAdizabdo hi kriyAzabdatvAt triliGgatvAt nityastrIviSayo na bhavatIti striyAmapi vartamAnAdAdezAbhAvaH / prAmalakyA iti-prAmalakAd uNAdipratyayAntAt DyAm pAmalakI vRkSavAcI dhvaniH,25 yadvA Amalakasya phalasya vikAro vRkSaH, dusaMjJakasya mayaTo yadA bAhulakAllup gaurAditvAd GI:, tadApi aamlkiishbdstruvaacii| varNavidhitveneti-IkArokArau vaNauM tadAzritA dAyAdayaH / / 26 //
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 30-31.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 105 veyuvo'striyAH // 1. 4. 30 // iyuvoH sambandhinau yau strIdUtau tadantAcchabdAt pareSAM tatsambandhinAmanyasambandhinAM vA syAdeGitAM sthAne yathAsaMkhyaM 'dai, dAsa, dAsa, dAm' ityete AdezA vA bhavanti, astriyAH-strIzabdaM varjayitvA / zriya, zriye; zriyAH, zriyaH; zriyAH, zriyaH; zriyAm, zriyi ; bhra vai, bhra ve; bhra vAH, bhra vaH; bhra vAH, 5 bhra vaH; bhra vAm, bhra vi; dhiyai, dhiye; dhiyAH, dhiyaH; dhiyAH, dhiyaH; dhiyAm, dhiyi, bhuvai, bhuve; bhuvAH, bhuvaH; bhuvAH, bhuvaH; bhuvAm, bhuvi; zriyamatikrAntAya atizriyai atizriye brAhmaNAya brAhmaNya vA; evam-atibhra vai, atibhra ve; pRthuH zrIryasya tasmai pRthuzriyai pRthuzriye puruSAya striyai vA; evam-pRthubhra vai, pRthubhra ve / kecit tu samAsArthasya strItva evecchanti, na puMstve, tanmate-10 "atizriyai atizriye striyai" ityatra bhavati, iha tu na bhavati-atizriye atibhra ve puruSAya, pUrveNa nityamapi na bhavati / kazcit tu pUrvamataviparyayamevecchati-atizriyai atizriye puruSAya, iha na bhavati-atizriye striyai / iyuva iti kim ? prAdhyau, pradhyau, varSA vaiH punarva, pUrveNa nityameva / astriyA iti kim ? striya, striyAH, striyAH, striyAm ; paramastriya, paramastriyAH,15 paramastriyAH, paramastriyAm, atrApi pUrveNa nityameva / strIdUta ityeva ? yavakriye kaTapruve striyai / astriyA iti nirdezAt parAdapi iyuva-yatvAdikAryAt prAgeva strIdUdAzritaM kAryaM bhavati, tena 'striya, strINAm, bhrUNAm, prAdhyai' ityAdi siddham / / 30 / / nyA0 sa0-veyuva ityaadi| nityamapIti-ko'rthaH-tanmate "strIdUtaH" ityatrApi20 samAsArthasya strItva eva bhavati / prAdhya AdhyAyati pradhyAyati AdadhAti pradadhAti ityevaMzolAyA buddhervAcakau varSAbhUvad nityastrIliGgI AdhI-pradhIzabdau, kriyAzabdatvena sarvaliGgatvAd grAmaNyAdizabdavanityastrIviSayo neti cintyametadityeke // 30 // Amo nAm vA // 1. 4. 31 // iyuvoH sambandhinau yau strIdUtau tadantAcchabdAt parasya tatsambandhino-25 'nyasambandhino vA AmaH SaSThIbahuvacanasya sthAne 'nAm' ityayamAdezo vA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ] bRhadvRtti-ladhunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 32-33.] bhavati, astriyAH-strIzabdaM vrjyitvaa| zrINAm, zriyAm; bhra raNAm, bhra vAm; atizrINAm, atizriyAm, pRthuzrINAm, pRthuzriyAm, atibhra raNAm, atibhra vAm, pRthubhra NAm, pRthubhra vAM strINAM puruSANAM vA; zobhanA dhIreSAM sudhInAm, sudhiyAm / iyuva ityeva ? pradhInAm, varSAbhUNAm / strIdUta ityeva ? yavakriyAm, kaTapruvAm, suSThu dhyAyantoti sudhiyAm / astriyA 5 ityeva ? strINAm, paramastrINAm, uttareNa nityameva; napuMsake'pi hrasvatvena bhAvyamityuttareNa nityameva-atizrINAm, atibhrUNAM kulAnAmiti / / 31 // nyA0 sa0-Amo nAm veti / SaSThIbahuvacanasyeti-atra DisthAnikasya sAnubandhatvAdaparasya cAsambhavAt syAdyadhikArAcca SaSThIbahuvacanasyaivAmo grahaNam / / 31 / / 10 hrasvAspazca // 1. 4. 32 // hrasvAdAbantAt strIdUdantAcca zabdAt parasyAmaH sthAne 'nAm' ityayamAdezo bhavati / hrasva-zramaNAnAm, saMyatAnAma, vanAnAm, dhanAnAm, munInAm, sAdhUnAm, buddhInAm, dhenUnAm, pitR NAm, mAtR NAm ; prApkhaTvAnAm, bahurAjAnAm; strIdUtaH-nadInAm, vadhUnAm, strINAm, lakSmInAm / strIzabdavajitayoriyuvAdezasambandhinoH strIdUtoH pUrveNa vikalpa eva-15 zrINAm, zriyAm; bhra pAm, bhra vAm / hrasvApazceti kim ? somapAm, senAnyAm // 32 // nyA0 sa0-hrasvetyAdi / pUrveNa vikalpa eveti-iyuvasthAnitvena vizeSavihitatvAditi zeSaH // 32 // saMkhyAnAM SrNAm // 1. 4. 33 // 20 repha-SakAra-nakArAntAnAM saMkhyAvAcinAM zabdAnAM sambandhina AmaH sthAne 'nAm' ityayamAdezo bhavati / caturNA [e], SaNNAm, paJcAnAm, saptAnAm, paramacaturNAm, paramaSaNNAm, paramapaJcAnAm / tatsambandhi vijJAnAdiha na bhavati-priyacaturAm, priyaSaSAm, priyapaJccAm / saGkhyAnAmiti kim ? girAm, vipuSAm, yatinAm / SrNAmiti kim ? triMzatAm,25
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 34-35.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 107 paJcAzatAm / bahuvacanaM vyAptyartham tena bhUtapUrvanAntAyA api - praSTAnAm, paramASTAnAm / / 33 // nyA0 sa0 - saMkhyAnAmityAdi / r ca S ca n ca teSAM SrNAm, " tavargasya 0 " [1. 3. 60. ] iti Natvam, "raSRvarNa0" [2. 3. 63.] iti tu na ekapadatvAbhAvAt, "vottarapadAnta0" [2. 3. 75. ] ityapi na, yataH SakAro na pUrvapadastha : kintu madhyama - 5 padasthaH, tarhi rephaH pUrvapadastho'sti tadapekSayA NatvaM bhavatu, na - " pade'ntare0 " [ 2. 3. e3. ] iti niSedhAt / nanu SrNAmiti zabdanirdezaH, saMkhyA caikatvAdirarthaH, tataH zabdA - 'rthayoH sAmAnAdhikaraNyaM na saMgacchate, satyam - upacArAt saGakhyArthAH zabdAH saMkhyAzabdenAbhighayante; yadvA saMkhyAyate zrabhiriti "upasargAdAta: " [ 5. 3. 110. ] iti "kararaNAssdhAre" [ 5. 3. 126. ] iti paramapyanaTaM bAdhitvA bahulavacanAdaGi prapi ca saMkhyA - 10 zabdenaikAdayaH zabdA evocyante iti / trizatAmiti - nanu ca trizadAdayaH zabdAH saMkhyeyeSvapi vartamAnAH "viMzatyAdyAH zatAd dvandva " [ liGgAnuzAsana0- 2. 6. ] iti vacanAt ekatve eva vartanta ityatraikavacanAntA eva bhavitumarhanti, kathaM bahuvacanam ? satyam - ekazeSAt - triMzacca triMzacca triMzacca trizataH / aSTAnAmiti prathA'STan zabdAdAmi paratvAd "vA''STana 0 " [1. 4. 52.] ityAkAre nAntatvAbhAvAt kathaM nAmbhAvo'ta prAha - bhUtapUrveti / / 33 / / 15 trestrayaH // 1. 4. 34 // grAmaH sambandhinastrizabdasya trayAdezo bhavati / trayANAm, paramatrayANAm / grAmsambandhivijJAnAdiha na bhavati - pratitrINAm, priyatrINAm / atatsambandhino'pi bhavatItyeke - pratitrayANAm, priyatrayANAm / striyAM tu paratvAt tisRbhAvo bhavati - tisRNAm / / 34 / 20 nyA0 sa0 - straya iti / AmaH sambandhina iti - sambandhasyobhayaniSThatvAt zrAmaH sambandhina ityapi yuktam, grAmaH sambandhitvaM ca trerarthadvArakam yasmAdAmaH sambandhI rartha - stataH sa grAma ityucyate; grAmaH sambandhIti kAryakAraNabhAve SaSThI, trizabdaH kAraNam, Am ca kAryam, yatastrizabdabahutve Am / / 34 / / edodbhyAM GasiGaso raH // 1. 4. 35 // edodbhayAM parayoIsiGasoH sthAne repho bhavati, prakAra uccAraNArthaH / muneH, muneH; sAdhoH; sAdhoH ; goH, goH; dyoH dyoH paramazcAsAvizva 25
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 36-37.] parameH, parameH, nayatIti vic-neH neH evam - loH, loH / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyartha: / / 35 / / 108 ] nyA0 sa0 - edoddhyAmityAdi / edoghAmiti zratra takAraH svarUpagrahaNArthaH, tena lAkSaNikayorapyedotoH parigrahaH parameriti - " Ato nendravaruNasya" [ 7.4.26. ] iti jJApakAt pUrvaM pUrvottarapadayoH kAryam, tataH sandhikAryam, ataH paramairiti prApnoti, 5 naivam - * jJApakajJApitA vighayo hyanityAH iti / / 35 / / khi-ti- khI-tIya ur // 1. 4. 36 // khi-ti-khI tI sambandhina ivarNasthAnAd yakArAt parayosi - GasoH sthAne ur Adezo bhavati / khi- sakhyuH sakhyuH, ti - patyuH, patyuH, khI tI - saha khena vartate sakhaH, sakhaM sakhAyaM vecchatIti kyani kvipi sakhI:, patatIti pataH, 10 pata pativecchatIti kyani kvipi patIH, sakhyuH patyuH, tathA sukhamicchati, sAtamicchati kyani kvipi sukhyuH sAtyuH lUnaM pUnaM cecchataH - lUnyuH, pUnyuH, "ktAdezo'Si" [2. 161.] iti natvasyAsattvAt tIrUpatvam / ya iti kim ? yatra yatvAdezastatra yathA syAt, iha mA bhUt - pratisa kheH, pratipateH / khitikhI - tIti kim ? mukhyamapatyaM cAcaSTe riNac vic- mukhyaH, apatyaH 15 AgataM svaM vA / aditi ityeva ? sakhyAH, patyAH / / 36 // nyA0 sa0 - khitItyAdi / "SaNUyI dAne" sanoti datte parasparaM bhojanAdikamiti sakhA, "saneH Dakhi:" [ uNA 0 625. ] pAti zrapAyAditi "pAtervA" [ uNA0 656. ] iti iti: / sAtyuriti-sAyate sma dIyate sma puNyairiti sAtam, "sAtiH sautraH sukhe". sAtati vA / mukhya iti atra vici kRte "yvoH pvay0" [ 4. 4. 121. ] iti yasya lug20 na, yataH "svarasya pare0 " [ 7.4. 110. ] iti NilopaH sthAnI, na ca "na sandhiH 0" [1. 3. 52. ] ityasyAvakAzaH, natrA nirdiSTasyAnityatvAt bhavatu vA'vakAzastadedamuttaram -"yvoH pvay0" [ 4.4. 121. ] iti sUtre luk iti saMjJA, *saMjJApUrvako vidhiranityaH yadvA "kvau" [ 4. 4. 116.] iti sUtrakaraNAt kvip-vicorvyaJjanakAryamanityam, na ca vAcyaM kathaM vicyapi vyaJjanakAryAnityatA, yato'prayoginAmupalakSaNa: 25 kvip / / 36 / / Rto Dur // 1. 4. 37 / / RkArAt parayoGaMsi-GasoH sthAne 'Dur' ityayamAdezo bhavati / pituH,
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 38.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 106 pituH; mAtuH, mAtuH / Gasi-Gasa ityeva ? pitR n / Rta iti kim ? graH / / 37 // nyA0 sa0-Rto Duriti / *RkAropadiSTaM lakArasyApi tena "RphiDA." [ 4. 4. 116. ] iti latvam, kul lakAraH, yadAha upAdhyAyaH-'Aplu' ityetasmAt SaSThayAmApula ityeva bhavati / / 37 // 5 tu-svasa-nastu neSTa-tvaSTa-kSata hotu-potu-prazAstro chuTayAr // 1. 4. 38 // tRca-tRnpratyayAntasya svasrAdizabdAnAM ca sambandhina RkArasya sthAne tatsambandhinyasambandhini vA ghuTi pare 'pAr' ityayamAdezo bhavati / kartAram, kartArau, kartArau, kartAraH kaTasya; vaditAram, vaditArau, vaditArauM, vaditAro10 janApavAdAn; svasAram, svasArau, svasArau svasAraH; naptAram, naptArau, naptArau, naptAraH; neSTAram, neSTArau, neSTArau, neSTAraH; tvaSTAram, tvaSTArau, tvaSTArau, tvaSTAraH; bhattAram, kSattArau, kSattArau, kSattAraH; hotAram, hotArau, hotArau, hotAraH; potAram, potArau, potArau, potAraH; prazAstAram, prazAstArau, prazAstArau, prazAstAraH; atikartAram, atikartArau,15 atikartArau, atikartAraH / ghuTIti kim ? kartR kulaM pazya / sau tu paratvAd DA-guNau kartA, he kartaH ! / tRzabdasyArthavato grahaNena pratyayagrahaNAnnaptrAdInAmavyutpannAnAM saMjJAzabdAnAM tRzabdasya grahaNaM na bhavatIti teSAM pRthagupAdAnam ; idameva ca jJApakam-*arthavadgrahaNe nAnarthakasya grahaNaM bhavati iti, vyutpattipakSe tu tRgrahaNenaiva siddhe naptrAdigrahaNaM niyamArtham, tenAnyeSAmauNAdikAnAM20 na bhavati-pitarau, bhrAtarau, mAtarau, jaamaatrau| kecit tu prastotR-unnatRudgAtR pratihartR-prati-sthAtRzabdAnAmauNAdikAnAmapyAraM manyante prastotAram, prastotArau, prastotArau, prastotAraH, ityAdi / / 38 / / nyA0 sa0-tR-svanityAdi-sUtratvAd "anAmasvare0" [1. 4. 64.] iti na, sUtre RkAropAdAnAd vA, kathamiti cet ? prazAstRNAm RH prazAstR.: tasya / 25 pratikartAramiti-atra tatpuruSo na bahuvrIhiH kacprasaGgAt, tena ca vyavadhAnena prAptyabhAvAt / nanvatra sUtre zau nimitte kiM na darzitam ? "svarAcchau" [ 1.4. 65. ] iti
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 4. sU0 36-40.] nAgamena vyavadhAnAna prApnotIti cet, na-nAgamaH prakRterevAMza iti, satyam-avayavenAvayavasya RllakSaNasya vyavadhAnaM bhavatIti na darzitam / suSTu asyati-kSipati bhrAturamAGgalyamiti-svasA "sorase:" [ uNA0 853. ], namati pUrvajebhya iti naptA "nameH pca" [ uraNA0 862. ], nayati prApnoti vedazAkhAm iti-neSThA "niyaH SAdi:" [ UNA0 864. ] tRpratyayaH, "tviSI dIptau" tveSate dIpto bhavati svarganirmANanaipuNeneti- 5 tvaSTA, "kSada khadane" iti sautraH, kSattA "tvaSTa-kSattR-duhitrAdayaH" [ uNA0 865. ] ityanena nipAtaH / juhoti vrI hyAdikAn, punAti prAtmAnaM vedapArana "hu-pU gonnI-prastu0" [ uNA0 863. ] ityAdinA-hotA, potA, prazAsti dizati zAstrANi iti-prazAstA "zAsizaMsi-nI." [ uNA0 857.] ityAdinA tRpratyayaH / jAyata iti jA putrI "kvacit" [ 5. 1. 171. ] iti Da: pratyayaH, jAM minoti jAyA migastRpratyaya: 10 "migmIga:0" [ 4. 2. 8. ] ityAkAraH, kecit tviti-bhojaprabhRtayaH / / 38 / / aauM ca // 1. 4. 36 // RkArasya sthAne Gau ghuTi ca pare 'ar' ityayamAdezo bhavati / pitari, pitaram, pitarau 2, pitaraH, mAtari, mAtaram, mAtarau 2, mAtaraH / Gau ceti kim ? pitrA, maatraa| 'kartR riNa kule, katR riNa kulAni' ityatra tu15 paratvAt pUrvaM na eva, tasmizca sati vyavadhAnAnna bhavati / Rta ityeva ? ni / / 36 // nyA0 sa0-aDo ceti / Do ghuTi ceti-patra nimittAt paraH zrUyamANazcakAro nimittAntarasavyapekSaH pratyAsatteranantarasatropAttameva nimittamupasthApayati / kaNi kule iti-pitari. vAriNItyAdAvabhayoH sAvakAzatvena paratvAnnAgame RkArAntatvAbhAvAnna20 bhavatIti / / 36 // mAtutiHputre'ha~ sinAmaye // 1. 4. 40 // mAtRzabdasyA''mantrye putre vartamAnasya sAmarthyAd bahuvrIhau samAse sinA saha mAta ityakArAnta Adezo bhavati, arhe-mAtRdvAreNa putraprazaMsAyAM gamyamAnAyAm, kaco'pavAdaH / gArgI mAtA yasya tasyAmantraNaM he gArgImAta !,25 evam-he vAtsImAta ! , atra putraH saMbhAvitotkarSayA zlAghyayA mAtrA tatputravyapadezayogyatayA prazasyate / mAturiti kim ? he gArgyapitRka ! / putra iti kim ? he mAtaH !, he gArgImAtRke vatse ! / arha iti kim ? are
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 41-42.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 111 gArgImAtRka ! / Amantrya iti kim ? gArgImAtRkaH / sineti kim ? he gArgImAtRkau ! / / 40 / / nyA0 sa0-mAturmAta ityAdi / nanu kathaM mAtRzabdasya putrArthe vRttiH ? nahyasau putrArthe vartamAnaH kvacid dRSTa ityAha-sAmarthyAditi-ayamarthaH kevalo na bartate, bahuvrIhau tu svArthopasarjanatayA'rthAntaraM pratipAdayatyeva / kaco'pavAda iti-anantarAnantaribhAve 5 SaSThI vyAkhyeyA, tena kacA vyavadhAne na syAt / saMbhAvita utkarSo yasyAH sakAzAt [tayA, tatputravyapadezayogyatayA] tatputra iti vyapadeza: kathanaM tasya yogaH [ yogyatayA ] / are gArgImAtRketi-ajJAtapitRkatvenAnekapitRkatvena ca nindyayA mAtrA viguNaH putro nindyata iti / / 40 / / svasya guNaH // 1. 4. 41 // 10 Amantrye'rthe vartamAnasya hrasvAntasya sinA saha zrutatvAd hrasvasyaiva guNo bhavati, "prAsannaH" [7. 4. 120.] / he pitaH !, he mAtaH !, he kartaH !, he svasaH !, he mune !, he sAdho !, he buddhe !, he dheno ! / sinetyeva ? he kartR kula !, he vAri !, he trapu ! , atra paratvAt pUrva se pi serabhAvAnna bhavati, "nAmino lug vA" [1. 4. 61.] iti luki tu15 sthAnivadbhAvAd bhavatyeva-he kartaH kula ! , he vAre !, he trapo ! / Amantrya ityeva ? pitA, muniH, sAdhuH / hrasvasyeti kim ? he zrIH !, he bhra : ! / 'he nadi !, he vadhu !' ityatra tu hrasvavidhAnasAmarthyAt serabhAvAcca na bhavati / / 41 / / nyA0 sa0-hrasvasyetyAdi / hrasvasyeti adhikRtasya nAmno vizeSaNAd vizeSaNe20 ca tadantavidhisaMbhavAdAha-hrasvAntasyeti / zrutatvAditi-zruto hrasvo hrasvAntatvaM tvanumitam, *zrutAnumitayozca zrauto vidhibalIyAn ke iti nyAyaH / hrasvavidhAneti-ubhayo: sthAne yaH iti nyAyena yadA sivyapadezastadA sihrasvazcApi, ato vidhAnasAmarthyAd, yadA tu hrasvavyapadezastadA serabhAvAnna bhavati // 41 / / edApaH // 1. 4. 42 // 25 Amantye'rthe vartamAnasyA''bantasya sinA saha ekArAntAdezo bhavati / he khaTve !, he bahurAje !, he bahukhaTve viSTara ! / A Apa ityAkAra
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 43.] prazleSAdiha na bhavati-he priyakhaTva ! / Apa iti kim ? he kIlAlapAH ! / Amantrya ityeva ? khaTvA / / 42 / / nyA0 sa0-edApa iti / pAzcAsAvAp ceti AkAraprazleSAd he priyakhaTva! ityatra "gozcAnte." [2. 4. 46.] iti hrasvatve *ekadezavikRta0% iti nyAyAt prApto'pi ekArAdezo na bhavati / / 42 // nityadina-divasvarAmbArthasya haravaH // 1. 4. 43 // nityaM dit-dai-dAs-dAs-dAmlakSaNa Adezo yebhyasteSAM dvisvarAmbArthAnAM cAbantAnAmAmantrye'rthe vartamAnAnAM sinA saha hrasvAntAdezo bhavati / nityadit-he stri ! , he gauri ! , he zAGgaravi ! , he astri !, he lakSmi !, he tantri !, he brahmabandhu !, he karabhoru !, he zvazru ! , he vadhu ! , he karkandhu !,10 he alAbu !, he varSAbhu !, he punarbhu !, he atilakSmi !; dvisvarAmbArtha-he amba !, he akka !, he atta !, he alla !, he anamba !, he paramAmba !, he priyAmba ! / nityadiditi kim ? he vAtapramIH !, hai hUhUH !, he. grAmaNIH !, he khalapUrvadhUTi ! / nityagrahaNAdiha na bhavati-he zroH, he hrIH !, he bhra : ! / kathaM he subhra !, he bhIru ! strIparyAyatvAdUGi kRte15 bhaviSyati / ambArthAnAM dvisvaravizeSaNaM kim ? he ambADe ! , he ambAle !, he ambike ! / Apa ityeva ? he mAtaH ! / / 43 / / nyA0 s0-nitydidityaadi| zRgRNAti zRGgaruRSistasyApatyaM zAGgaravI, yadvA zRNotIti "zigru-meru-namervAdayaH" [u0811.] iti nipAtanAdrau antasya cA'GgAdeze zaGgaruH, yadA tu anenaiva zRGgaruriti nipAtyate tadA'Ni GyAM ca zAGgaravI, athavA20 zAGgavat ravo yasyA gaurAditvAd GyAM zAGgaravI / he ambeti-abuGa ambate'c ambA / he akketi-"aka kuTilAyAM gatau" ityasya "niSka-turuSka0" [uNA0 26.] ityAdi-nipAtanAt kapratyaye / atate: "puta-pitta0" [uNA0 204.] iti nipAtanAt te attaa| "alI bhUSaNAdau" asya "bhillA'ccha bhalla0" [ uNA0 464. ] iti nipAtanAlle allaa| he hUhUH jahAteH pRSodarAditvAd Upratyaye dvirvcnaadau| he25 vAtapramIH ? vAtaM pramimIte "vAtAt pramaH kit" [uNA0 713.] iti IpratyayaH / he grAmaraNIH ? nAyamIkArAnto nityadit kintu pulliGgo'pi / he subhra ! iti-"kevayubhuraNTava0" [uraNA0 746.] iti nipAtanAt bhrAmyatebhra, zobhanaM bhra bhramaNaM yasyAH subhra zabdAt bhIrudhvanezca jAtitvAduGa , parasya vikalpena dittvAt he subhra :!, he bhIro!,
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 44-45.] prAptamityabhiprAyaH / ambAmaDatIti lihA ditvAdac / ambAM lAtIti "prato Do'hvAvA-maH" [ 5. 1. 76 ] iti Dapratyaya: / zrambate: "eka-tRcI" [ 5.1.48. ] eka Ap, "asyA'yatta0" [2. 4. 111.] iti ikAraH / / 43 / / adeta syamoluk // 1. 4. 44 // 7 akArAntAdekArAntAccAmantrye'rthe vartamAnAt parasya sestadAdezasyAmazca 5 lugbhavati / he zramaraNa !, he saMyata ! am - he vana ! he dhana ! he upakumbha !, he prati !, paramazvAsAvizva he parame !, he se! / pradeiti kim ? he gau: !, he nauH !, he paramauH ! / syAdezatvenaivAmo'pi luci siddhAyAM pRthagvacanamanyasyAdezasya lugabhAvArtham !, tena he katarad ! ityAdau lug na bhavati // 44 // zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 113 nyA0 sa0---adeta ityAdi / Amantrya iti vartate, tatra ca syAdeza evAm saMbhavatItyAha - syAdezeti / he katarad iti / nanu amgrahaNasya anyadapi phalaM kasmAnna bhavati ? yathA - kumbhasya samIpAni upakumbhamityatra lugartham, naivam - sisAhacaryAdekavacanasyAmograhaNaM na bahuvacanasthAnasya / / 44 / / 10 dIrghaDyAba - vyaJjanAt se // 1. 4. 45 // dIrghAbhyAM GyAbbhyAM vyaJjanAcca parasya serlug bhavati / GI - gaurI, kumArI, bahvayaH zreyasyo yasya sa bahuzreyasI caitraH, evam - bahupreyasI, kharakuTIva kharakuTI brAhmaNaH, kumArIvAcarati kvip luk kvip-kumArI brAhmaNaH ; Ap-khaTvA, bahurAjA; vyaJjana - rAjA, takSA, he rAjan ! / ebhya iti kim ? vRkSaH / GayAbgrahaNaM kim ? lakSmIH, tantrIH, grAmaNIH, kIlAlapAH 120 dIrghagrahaNaM kim ? niSkauzAmbiH pratikhaTvaH / napuMsakeSu paratvAt "pranato lup" [1. 4. 5e.] iti lubeva tena yat kulaM tat kulamiti siddham / "padasya" [2. 1. 86. ] iti siddhe vyaJjanagrahaNaM rAjetyAdau silopArtham, anyathA sAvapi padatvAt " padasya " [ 2 1 86 ] nalope serlup, 'ukhAsrad' ityAdau "saMyogasyAdau iti luki datvaM ca na syAt / / 45 / / " iti ca pare'sattvAt pUrvaM sko: 0 " 15 [2. 1 88. .]25
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 46-48.] nyA0 sa0-dIrghaGayAbiti / 'kumArI brAhmaNaH' ityatra naiSAM kvibAdInAM DIsyorvyavadhAyakatve sthAnitvam, yataH sthAnyAzraye vRddhayAdike kArye kartavye sthAnitvam, na tu vyavadhAyakatve, nahi vyavadhAyakatvaM kAryaM nAma, api tu vRddhayAdIni kAryAraNIti / evam-'acyoDhvam' ityAdiSu sico lopasya Dhatve kartavye na sthaanitvm| datvaM ceti-sau pare lukaH pUrvaM datvaM prApnotIti na vAcyam, pare luki "sras-dhvaMs0" [2. 1. 68.] iti / sUtrasyAsiddhatvAt // 45 // smaanaadmo'tH|| 1.4. 46 // samAnAt parasyAmo'kArasya lug bhavati / vRkSam, khaTvAm, munim, sAdhum, buddhim, dhenum, nadIm, vadhUm / 'pitaram' ityAdiSu vizeSavidhAnAt prathamamevAr / samAnAditi kim ? rAyam, nAvam / ama iti kim ? nadyaH / 10 syAdiriti kim ? acinavam / / 46 / / myA0 sa0-samAnAdityAdi / pracinabamiti-na ca vAcyaM paratvAnnityatvAcca guNena bhAvyamiti, prAptau satyAM hi paratvaM nityatvaM ca cintyata iti // 46 / / dI? nAmyatisa-catasR-ghaH // 1. 4. 47 // tisR-catasR-SakAra-rephAntajitazabdasambandhinaH pUrvasya samAnasyAmAdeze15 nAmi pare dIrgho bhavati / zramaNAnAm, munInAm, sAdhUnAm, buddhInAm, dhenUnAm, vArINAm, trapUNAm, pitR NAm, mAtR NAm, katRNAm / atisRcatasR-Sa iti kim ? tisRNAm, catasRNAm, SaNNAm, caturNAm / aSa iti pratiSedhena nakAreNa vyavahite'pi nAmi dIrgho jJApyate-paJcAnAm, saptAnAm / nAmIti kim ? carmaNAm / syAdAvityeva ? dadhinAma, carmanAma,20 anarthakatvAd vA / / 47 // nyA0 sa0-dI| nAmyetyAdi / prAmAdeza iti syAdyadhikArAdAmAdeza eva gRhyate'ta idamuktam / aSa iti-nanu SakAra-rephAmyAM vyavadhAnAdeva na bhaviSyati dIrghaH, kiM Savarjanena ? ityAha-nakAreNeti-anyavyaJjanena tu asambhava iti // 47 // nurvA // 1. 4. 48 // nazabdasambandhinaH samAnasya nAmi pare dI? vA bhavati / na NAm, . 25
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 46-50.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 115 nRNAm; atina pAm, atinRNAm // 48 / / zaso'tA sazca naH pusi // 1. 4. 46 // zasaH sambandhino'kAreNa saha samAnasya pradhAnasthAnyAsanno dI? bhavati, tatsanniyoge ca puMlliGgaviSaye zasaH sakArasya nakAro bhavati / zramaNAn, munIn, sAdhUna, vAtapramIn, hUhUn, pitR n; puMlliGgAbhAve tu dIrghatvameva- 5 zAlAH, buddhIH, nadIH, dheHna, vadhUH, mAtR : / 'caJcAH kharakuTIH yaSTI: puruSAn pazya' ityatra caJcAdayaH zabdAH puruSe vartamAnA api strIliGgatvaM nojjhantIti nakAro na bhavati, yadA tu zabdasya puMlliGgatvaM tadA vastunaH strItve napuMsakatve vA nakAro bhavatyeva-dArAn bhra kuMsAn strIH pazya, SaNDhAn paNDakAn pazya / dIrghasanniyogavijJAnAdiha no na bhavati-etAn gAH pazya 110 samAnasyetyeva ? rAyaH nAvaH pazya / 'vanAni pazya' ityatra paratvAcchireva / / 46 // - nyA0 sa0--zaso'tetyAdi / samAnasyeti-atra yadyapi samAnasya zaso'kArasya ca sthAnitvam, tathApi pradhAnAnuyAyino vyavahArA bhavanti iti pradhAnasthAnyAsanna eva do| bhavati, pradhAnatvaM ca SaSThInirdiSTasya samAnasyaiveti, pradhAnasthAnyAsanna iti vacanAd15 'munon' ityAdau zaso'kArasya "avarNa-havisarga0" iti prAsannatve'pyAkAro na bhavati / vAtapramIniti-vAtaM pramimate "vAtAt pramaH kit" [ uNA0 713. ] IpratyayaH, devanandinA mRge'pi strIliGga uktaH / / 46 / / saMkhyA -sAya-verahanasyAhana ho vA // 1. 4. 50 // saMkhyAvAcibhyaH sAyazabdAd vizabdAcca parasyAhnazabdasya Dau pare20 'ahan' ityayamAdezo vA bhavati / dvayorahorbhava iti vigRhya "bhave" [6. 3. 123.] ityaNa viSaye "sarvAMzasaMkhyA0" [7. 3. 118.] ityAdinAT ahnAdezazca, tato "dvigoranapatye0" [6. 1. 24.] ityAdinA'No lupi dvayahastasmin dvayahni, dvayahani, dvacahna; evam-tryahni, tryahani, tryahna; yAvadahni, yAvadahani, yAvadahna; tAvadahni, tAvadahani, tAvadahna; sAyamahnaH25 sAyAhnastasmin sAyAhni, sAyAhani, sAyAhna / ata eva sUtranirdezAt sAyaMzabdasya makAralopaH, sAyetyakArAnto vA; vigatamaho vyahnastasmin vyahni,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 4. sU0 51-52.] vyahani, vyahna / saMkhyAsAya-veriti kim ? mdhyaahn| ahnasyeti kim ? dvayorahnoH samAhAro dvayahastasmin dvyhe| GAviti kim ? vyahnaH / / 5 / / nyA0 sa0-saMkhyA-sAyetyAdi / aNa viSaye iti-dvayorahorbhavaH "saMkhyA samAhAre ca0" [3. 1. 66.] iti taddhitaviSaye dvigusamAse'Na viSaye'Ti prahlAdezaH, zAkaTAyanastu "varSAkAlebhyaH" [ 6. 3. 80. ] iti ikaNa pratyayaviSaye'Tpratyayamicchati, svamate / tu na 'dvayahna' ityasyAkAlavAcitvAt / yAvadahni ityAdiSu dusaMjJakeSu "dorIyaH" [6. 3. 32.] viSaye'Ti tata IyaH; tasya ca "dvigoranapatye." [ 6. 1. 24. ] iti luk / dvaghahe iti-"dvigoranahna" [7. 3. 36.] ityatra ahangrahaNAt jJApakAt "sarvAMza0" [7. 3. 118.] iti paramapyaTaM bAdhitvA "dvigorahanna ho'T" [ 7. 3. 66. ] . ityaT tato'hnAbhAvaH / / 50 // niya Am // 1. 4. 51. / / niyaH parasya De: sthAne 'Am' ityayamAdezo bhavati / niyAm, grAmaNyAm // 51 / / nyA0 sa0-niya ityaadi| nanu prAmaNyAmityatra nI sAkSAnnAsti kintu NI ityAmo na prAptiH, satyam-syAdividhau gatvamasiddham / asyAmaH "Amo nAm vA"15 [1. 4. 31.] iti nAmAdezo na bhavati, tatra nitystriiduutordhikRttvaat| nanu ekadezavikRta0% iti klIbe'pi prAptirasti, na-niya I nI itIkAraprazleSAt 'nini, grAmaNini kule' ityeva bhavati, bhojena tu bhUtapUrvanyAyena napuMsake'pi niyAmityuktam / / 51 // vASTana AH syaadii||1. 4. 52 // aSTanzabdasya tatsambandhinyasambandhini vA syAdau pare AkArAntAdezo20 vA bhavati / aSTAbhiH, aSTabhiH; aSTAbhyaH, aSTabhyaH; aSTAsu, aSTasu; priyASTAH, priyASTA; priyASTau, priyASTAnau; priyASTAH, priyASTAnaH; priyASTAm, priyASTAnAm ; priyASTau, priyASTAnau; priyASTaH, priyASTnaH; priyASTAbhiH, priyASTabhiH; he priyASTAH; he priyASTan ! / anyasambandhinorjazzasornecchantyeke, tanmate-priyASTAnastiSThanti, priyASTnaH pazyetyeva bhavati / 25 syAdAviti kim ? aSTakaH saMghaH, aSTatA, aSTatvam, assttpusspii| kecit tu sakArabhakArAdAveva syAdAvicchanti / / 52 / /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 53-54.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 117 - nyA0 sa0--vASTana ityAdi / pUrvasUtrAd GaranuvRttirmA bhUditi syAdigrahaNam / atha "aSTa praurjas-zasoH" [1. 4. 53.] ityatra 'aSTa:' iti jJApakAd GaranuvRttirna bhaviSyati, satyam-taddhi matAntarasaMgrahArtham / / 52 / / aSTa aujasa-zasoH // 1. 4. 53 // aSTa iti kRtAtvasyASTanzabdasya nirdezaH, aSTAzabdasambandhinorjas- 5 zasoH sthAne aukArAdezo bhavati / aSTau tiSThanti, aSTau pazya, paramASTau, anaSTau / kRtAtvasya nirdezAdiha na bhavati-aSTa tiSThanti, aSTa pazya, paramASTa, anaSTa / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyASTAstiSThanti, priyASTaH pazya / atatsambandhinorapIcchantyeke-priyASTau tiSThanti, priyASTau pazya / kecit tu-aSTAvAcakSata iti Nici kvipi 'aSTau tiSThanti, aSTau10 pazya' itIcchanti, tadapyaSTa iti tantreNa saMgRhItam // 53 // - Dati-SNaH saMkhyAyA lam // 1. 4. 54 // Dati-SakAra-nakArAntAyAH saMkhyAyAH sambandhinorjas-zasolupa bhavati / kati tiSThanti, kati pazya; yati tiSThanti, yati pazya ; tati tiSThanti, tati pazya ; SaT tiSThanti, SaT pazya; paJca tiSThanti, paJca pazya; evam-sapta,15 nava, daza; paramaSaT, paramapaJca / Dati-SNa iti kim ? trayaH, catvAraH, tAvantaH / zatAni sahasrANItyatra sannipAtalakSaNatvAt nAntasya na bhavati / saMkhyAyA iti kim ? viSaH, rAjAnaH / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavatipriyakatayastiSThanti, priyakatIn pazya; priyaSaSaH; priyaSaSaH; priyapaJcAnaH, priyapaJcaH / kecit tu DatyantAt katizabdAdevecchanti / / 54 / / 20 nyA0 sa0-DatiSNa ityAdi / sannipAtalakSaNatvAditi-saMnipatati kAryamasmin saMnipAto nimittaM zilakSaNam, sa lakSaNaM cihna yasya tasya / kecit tviti-vAmanAdayaH, tanmate idaM na siddhacati yati te nAga ! zIrSANi, tati te nAga ! vedanAH / na santi nAga! zIrSAriNa, na santi nAga! vedanAH / / 54 / / 25
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 55-57.] napusakasya shiH|| 1. 4. 55 // napuMsakasya sambandhinorjas-zasoH sthAne zirbhavati / kuNDAni tiSThanti, kuNDAni pazya; evam-dadhIni, madhUni, katR Ni, payAMsi, yazAMsi / syAdyadhikArAdiha na bhavati-kuNDazo dadAti / napuMsakasyeti kim ? vRkSAH, vRkSAn / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyakuNDAH, priyakuNDAn / iha tu 5 bhavati-paramakuNDAni / zakAraH "zau vA" [4. 2. 65.] ityAdau vizeSaNArthaH / / 55 / / nyA0 sa0-napuMsakasyetyAdi-strI ca pumAMzca strIpusau "striyAH puso." [ 7. 3. 66. ] iti samAsAntaH, na strIpusau nakhAditvAd natro'dabhAvaH, pRSodarAditvAt / strIpusazabdasya pusaka prAdezaH / / 55 // 10 aurii||1. 4. 56 // napuMsakasya sambandhI aukAra IkAro bhavati / kuNDe tiSThataH, kuNDe pazya ; evam-dadhinI, madhunI, kartRNI, pysii| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyakuNDau puruSau / iha tu bhavati-paramakuNDe / / 56 / / nyA0 sa0-aurIriti-kArya-kAyiNorabhedanirdeza: sarvAdezArthaH, anyathA15 "SaSThayAntyasya" [7. 4. 106. ] iti nyAyAd vizliSTAvarNasyaukArasya syAt, yataH azro iti prakRtau "aidaut sandhyakSaraH" [ 1. 2. 12.] ityanena prokAro niSpAditaH / / 56 // ataH syamo'm // 1. 4. 57 // akArAntasya napuMsakaliGgasya sambandhinoH syamoramityayamAdezo bhvti|20 kuNDaM tiSThati, kuNDaM pazya, kIlAlapam, atikhaTvaM kulam ; he kuNDa !, atrAmAdeze prati "adetaH syamoluMk" [1. 4. 44.] ityamo luk / napuMsakasyetyeva ? vRkSaH / ata iti kim ? dadhi tiSThati, dadhi pazya / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyakuNDaH puruSaH / amo'kAroccAraNaM jarasAdezArtham, tenAtijarasaM kulaM tiSThatIti siddham / / 57 / / . 25
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 58-59.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 116 nyA0 sa0-prataH syetyAdi / nanvatrAdagrahaNaM kimartham ? na ca vAcyam-adgrahaNAbhAve dadhItyatrApyamAdezaH syAt, yataH "anato lup" [ 1. 4. 56. ] iti sUtraM bAdhakaM vidyata iti, nanu anata ityatra paryudAsaH prasajyo vA naJ gRhyata iti saMdehaH, na ca vAcyam-paryudAse hi "nAmino lup" [ 1. 4. 61. ] iti sUtraM kuryAt, tasmAt prasajya eveti, kataH ? kASThA paraM prakarSamadhyApaka ityatra kriyAvizeSaNatvena AkArAdapyamo laga 5 dRzyate, ato'nata iti kartavyameva, ataH saMdehastadavastha eva, ato'grahaNena jJApyate-prasajya eva gRhyate, tathA ca paya ityAdau lup siddhA, na tvmaadeshH| ata iti napusakasya vizeSaNam, atastadantapratipattirbhavatItyAha-akArAntasyeti / amgrahaNamuttarArtham, tenAnyat pazyeti siddham / / 57 / / paJcato'nyAderamekatarasya daH // 1. 4. 58 // 10 napuMsakAnAmanyAdInAM sarvAdyantarvatinAM paJcaparimAraNAnAM sambandhinoH syamoH sthAne da ityayamAdezo bhavati, ekatarazabdaM varjayitvA; prakAra uccAraNArthaH / anyat tiSThati, anyat pazya; evam-anyatarat, itarat; katarat tiSThati, katarat pazya; evam-katarat, tatarat; katamat tiSThati, katamat pazya; evam-yatamat, tatamat, ekatamat; he anyat ! , he anyatarat !,15 he itarat !, he katarat !, he katamat !, he ekatamat ! / anekatarasyeti kim ? ekataraM tiSThati, ekataraM pazya / paJcata iti kim ? nemaM tiSThati, nemaM pazya / napuMsakasyetyeva ? anyaH puruSaH, anyA strii| anyAdisambandhinoH syamorgrahaNAdiha na bhavati-priyAnyam, atyanyaM kulam / iha tu bhavatiparamAnyat tiSThati, paramAnyat pazya, ananyat / / 58 / / nyA0 sa0-paJcata ityAdi-paJca saMkhyA parimANamasya "paJcad dazad varge vA" [6. 4. 175.] iti Dat pratyayaH / / 58 / / 20 anato lp||1. 4. 56 // anakArAntasya napuMsakasya sambandhinoH syamorlup bhavati / dadhi tiSThati, pazya vA, evam-madhu, kartR, payaH, udazvit / anata iti kim ? kuNDaM 25 tiSThati pazya vaa| lukamakRtvA lupkaraNaM syamoH sthAnivadbhAvena yat kArya tasya pratiSedhArtham-yat, tat, atra tyadAdyatvaM na bhavati // 56 //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 60-62.] nyA0 sa0-anata ityAdi / nanu anata iti kimartham ? na ca vAcyam-kuNDamityatrApi syAt, "ataH syamo'm" [1. 4. 57. ] iti bAdhakAt, atrocyate-anata ityasyAbhAve "paJcato'nyAde." [1. 4. 54.] ityato'nyAderityAgacchet, na ca vAcyam-anyAdyabhISTau hi ekameva yogaM kuryAt, pUrvamekataravajitasyAnyAdergrahaNam, iha tu ekatarasyApIti pRthagyogasya sAphalyAt / he kartR ! ityAdau paratvAt prathama serlope 5 pratyayalopalakSaNa nyAyena "hrasvasya guNaH" [ 1. 4. 41. ] iti guNa: kasmAnna bhavatItyAha-lukamakRtveti // 56 / / jaraso vA // 1. 4. 60 // jarasantasya napuMsakasya sambandhinoH syamoluMga vA bhavati / atijaraH, atijarasaM kulaM tiSThati pazya vaa| anye tu dvitIyakavacanasyaivAmo yo'mA-10 dezastasyaiva lubvikalpamicchanti, na syAdezasya, tanmate-atijarasaM kulaM tiSThatItyeva bhavati / kecijjarasaH syamorlopaM necchanti, tanmate-atiz2arasaM tiSThati pazya vetyeva bhavati / / 60 / / nyA0 sa0-jarasa ityAdi / anye viti-utpalAdayaH / / 60 // nAmino laga vA // 1. 4. 61 // 15 nAmyantasya napuMsakasya saMbandhinoH syamoluMga vA bhavati / he vAre !, he trapo !, he kartaH !, he kula !, priyatisR kulaM tiSThati pazya vA; pakSe lubeva he vAri !, he trapu ! , he kartR !, priyatri ! kulaM tiSThati pazya vA / amo lukaM necchantyeke, tanmate-priyatri kulaM pazyetyeva bhavati / nAmina iti kim ? yad, tad, priyacatuSkulam / caturzabdasyApi lugvikalpamicchantyanye-20 priyacatasR kulam, priyacatuSkulam / lupaiva siddhe lugvacanaM sthAnivadbhAvArtham / / 61 // nyA0 sa0-nAmina ityAdi / priyatisa kulamiti-"Rduzanas-puru0" [1.4.84.] ityatra ghuTa: sergrahaNAdatra klIbatvena dhuTtvAbhAve se: sthAnitve'pi na ddaaH| necchantyeke devanandyAdayaH / icchantyanye utpalAdayaH / / 61 / / vA'nyataH pumASTAdau svare // 1. 4. 62 // yo nAmyantaH zabdo'nyato vizeSyavazAnnapuMsakaH sa TAdau svare pare puMvad / 25
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 63.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 121 vA bhavati, yathA puMsi nAgama-hrasvau na bhavatastathA'trApi na bhavata ityarthaH / grAmaNyA grAmaNinA kulena, grAmaNye grAmaNine kulAya, grAmaNyaH grAmaNinaH kulAt, grAmaNyaH grAmaNinaH kulasya, grAmaNyoH grAmaNinoH kulayoH, grAmaNyAm, grAmaNInAM kulAnAm, grAmaNyAm grAmaNini kule ; evam-kaLa, kartRNA, karne kartRNe, kartuH kartRNaH, koM: kartRNoH, katRNAm 2, kartari kartRNi; 5 zucaye zucine, zuceH zucinaH, zucyoH zucinoH, zucau zucini; mRdave mRdune, mRdoH mRdunaH, mRdvoH mRdunoH, mRdau mRduni; citragave citraguNe, atirAyA atiriNA; atinAvA atinunA; ahaMyaveM ahaMyune; kumArIvAcaratIti kvip, kumArIvecchatIti kyan, kvip, kumArya kumAriNe kulAya / anyata iti kim ? trapuNe, jatune, pIlune phalAya / TAdAviti kim ? grAmaNinI zucinI10 kule / svara iti kim ? grAmaNibhyAM kulAbhyAm, grAmaNibhiH kulaiH / nAmina ityeva ? kIlAlapena kulena / napuMsaka ityeva ? kalyANyai brAhmaNya / / 62 // nyA0 sa0-vA'nyata ityAdi / puMvad veti-parArthe prayujyamAnaH zabdo vatimantareNApi vatyarthaM gamayati, yathA'gnirmANavaka iti, tathA atrApi parArtho napusakastatra hi15 prayuktaH pumAniti / grAmaNineti-nanu pUrva "kvibvRtterasudhiyastau" [2. 1. 58.] ityAdinA yatvaM kasmAnna bhavati ? satyam-"idutostrerIdUt" [1. 4. 21.] ityatra strIvarjanena 'paramapi ityuvyatvAdi idudAzritena bAdhyate' iti bharaNanAt, yadvA AdezAdAgama0 * iti nyAyAd yatvaM bAdhitvA no'ntaH / grAmaNyeti-grAmaNIzabdasyAnenaM puvattve hrasvanAgamAbhAvaH / katR NAmiti-dvayorapi "hrasvApazca" [1. 4. 32.] iti nAm, na tvapustva-20 pakSe "anAmasvare0" [1. 4. 64.] ityanena no'ntaH, tatrAmo vajitatvAt, dvitIyaprayogo rUpanirNayArtho darzitaH / na tu tasya kiJcidatrAnyat phalam / citragave iti-atra citrA gAvo yasyeti "klIbe" [2. 4. 67.] hrasvatvam, tat pustve sati nivartate, tatazca "gozcAnte hrasvaH0" [2. 4. 66.] hrasvaH, tato "Gityaditi" [ 1. 4. 23. ] ityotvam / kumArya iti-atra yadyapi kumArIzabdaH puvat tathApi nityastrIviSayatvAdI-25 kArasya "strIdUtaH" [ 2. 4. 26. ] iti daiH / / 62 / / dayasthi-sakTayakSNo'ntasyAm // 1. 4. 63 // 'dadhi, asthi, sakthi, akSi' ityeteSAM napuMsakAnAM nAmyantAnAmantasya tatsambandhinyanyasambandhini vA TAdau svare pare 'an' ityayamAdezo bhavati /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 64.] dadhnA, dadhne, dadhni, dadhani; asthnA, asthne, asthni, asthani; sakthnA, sakthne, sakthni, sakthani; akSaNA, akSaNe, akSiNa, akSaNi; paramadadhnA, paramAsthnA, paramasakthnA, paramAkSNA, atidadhnA, atyasthnA, atisakthnA, pratyakSNA, priyadadhnA, samAsAntavidheranityatvAt kac na bhavati; priyAsthnA zunA, dRDhasakthnA zakaTena, sthUlAkSNA ikSuNA, asvAGgatvAt "sakthyakSNaH 5 svAGga" [7. 3. 126.] iti samAsAnto na bhavati / atidadhnyA striyA, priyAsthnyai zunya, atrAnAdeze sati nAntatvAd DIH / TAdAvityeva ? dadhinI, dadhIni / svara ityeva ? dadhibhyAm, dadhibhiH / napuMsakasyetyeva ? dadhAtItye- . vaMzIlo dadhiH, dadhinAmA vA, dadhinA, dadhaye / dadhnA, atidadhnA kulenetyAdau vizeSavidhAnAt paramapi nAgamamanAdezo bAdhate / / 63 / / 10 nyA0 sa0-dadhyasthItyAdi / kac na bhavatIti-"dadhyuraH-sapiH" [7. 3. 172.] ityanena prAptaH, "akSaNoprANyaGga" [7. 3.85. ] ityapi anityatvAnna / pratidanyA striyeti-yadA'tra "ito'ktyarthAt" [2. 4. 32. ] ityanena DIstadA tadvayavadhAnAdanenAdezAbhAve 'atidadhyA' ityeva bhavati, yadA tu dadhyatikrAntaM yayeti bahuvrIhistadA "dadhyura:sapi:0" [7. 3. 172.] ityanena kacA bhAvya n, tasmAd dadhyatikrAntayeti tatpuruSa eva 15 nyAyyaH / nanu "dadhyasthi-sakthyakSaNo'n" iti kriyatAm, kimantagrahaNena ? satyam-anta bhAve pratyayatvAt padAntatve sati 'dadhanyA' ityatra "dhuTastRtIyaH" | 2.1. 72. | iti dhasya datvaM prApnoti, na ca vAcyam-vyapadezaH sthAnI bhaviSyati, [AdezaH sthAnIva bhaviSyatoti] asadvidhitvAd nakArAntaM na strItve vartate, kintu 'dadhi' iti 'atidanyA' ityatra GIpratyayo'pi na syAd , ityevamarthamantagrahaNam / / 63 / / 20 anAmasvare no'ntaH // 1. 4. 64 // nAmyantasya napuMsakasya saMbandhinyAmvajite syAdau svare pare no'nto bhavati / vAriNI 2, vAriNA, vAriNe, vAriNa: 2, vAriNoH 2, vAriNi; trapuNI 2, trapuNA, trapuNe, trapuNaH 2, trapuNoH 2, trapuriNa; kartRNI, kule 2, kartRNA, kartRNe, kartRNaH 2, kartRNoH 2, kartRNi; priyaguruNe, priya-25 tisRNaH 2, atra paratvAt tisrAdeze sati no'ntaH / anAmiti kim ? vArINAm, pUNAm, katRNAm, eSu nAgamAbhAve nAmi sati "dI? nAmyatisR0" [1. 4. 147.] ityAdinA dIrghaH siddhaH / svare iti kim ?
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 65.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 123 he vAre !, he trapo ! / syAdAvityeva ? taumburavaM cUrNam / nAmina ityeva ? kANDe, kuNDe / napuMsakasyetyeva ? munI, sAdhU / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyavAraye puMse, priyamadhoH puMsaH / / 64 / / nyA0 sa0-anAmityAdi-anAm cAsau svarazcAnAmasvaraH / athAmvarjanAt svare labdhe svaragrahaNaM TAdAvityadhikAranivRttyartham / antagrahaNaM vinA 'priyatisRriNa' ityAdau 5 nasya pratyayatvaM syAt, tathA ca priyatisR.NItyAdau kanimittAbhAve0 iti tisrAdezo nivarteta, tathA pratyayApratyayo:0* iti nyAyenAsya nakArasya pratyayasyApi saMbhave vanAnItyAdAveva dIrghaH syAt, na tu rAjAnamityAdau / priyatisaraNa iti-yadi pUrvaM nAgamaH syAt tadAnIM ki vinazyet ? yataH svAGgamavyavadhAyakam iti kRtvA kRte'pi nAgame tisrAdezo bhaviSyati, tata kathaM paratvAdityUktam ? atrocyate-yasmAnAgamaH samAnItastasya10 yadi kimapi prApnoti tadAnImayaM nyAya upatiSThate, atra tu 'priyatrin' ityasya na kimapi prApnoti, api tahi avayavasya tisrAdezaH, tatazcAvayavasyAvayavena vyavadhAnam, na tu avayavenAvayavina:, yathA-devadattasya zmazru na dRSTaM hastena vyavahitatvAt, nahi ko'pItthaM vadati-yaduta, devadatto na dRSTa:, hastena vyavahitatvAt / taumburavaM cUrNaM tumburuNaH vikAraH "prANyoSadhi0" [6. 2. 31.] ityAdinA aNa, tasya lup, tasya vikAraH, vikAre15 punaraNa , tumburuNo vRkSasya vikArazcUrNam, ekasminnariNa vA "asvayambhuvo'v" [7. 4. 70. ] iti, paratvAd bhaviSyatIti na vAcyam, pu-strIliGgayoreva sAvakAzo napusake tu vizeSavidhAnAdidaM prApnoti / nAmina ityeveti-klIbe nAmyantasya sattve syAdau vijJAnAt kulayorityatratve kRte na nAgamaH, dvayorityatrApi prAdezAdAgamaH iti nyAyena nAgamaH prApnoti, na-paratvAdantaraGgatvAcca "zrA dvaraH" [2.1.41.] ityatvam, pazcAd,20 etve kRte sakRd0% iti nyAyaH / / 64 / / svarAcchau // 1. 4. 65 // jas-zasAdeze zau pare svarAntAnnapuMsakAt paro no'nto bhavati / kuNDAni, vanAni, priyavRkSANi kulAni, vArINi, pUNi, katR riNa / svarAditi kima ? catvAri, ahAni, vimaladivi, sugnni| ata ityeva siddhe25 svaragrahaNamuttarArtham / / 65 / / nyA0 sa0-svarAcchAviti / ata ityeveti-nanu ivarNAdeH "anAmasvare no'ntaH" [ 1. 4. 64. ] iti zau nAgamaH siddha eva, AkArAntasya tu antyasya napusake hrasvavidhAnAt sthitireva nAstIti 'ataH' ityeva yujyate, kiM svaragrahaNena ? ata AhauttarArthamiti / / 65 // 30
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 66-66.] dhuTA prAk // 1. 4. 66 // svarAt parA yA dhuTajAtistadantasya napuMsakasya dhuDbhya eva prAk zau pare no'nto bhavati / payAMsi tiSThanti, payAMsi pazya, udazvinti, sISi, dhanUMSi, atijarAMsi kulAni / dhuTAmiti bahuvacanaM jAtiparigrahArtham, tenakASThataGkSi, goraGkSi kulAnIti siddham / svarAdityeva ? gomanti kulAni / 5 zAvityeva ? udazvitA / / 66 / / nyA0 sa0-dhuTAmityAdi-prAgityanena saha sambandhAbhAvAd dhuTAmityatra "prabhRtyanyArtha0" [2. 2. 75.] iti na pnycmii| gomanti "RduditaH" [1. 4. 70.] ityanena paratvAnnAgame'nena no'nto na bhavati // 66 // 10 rlo vA // 1. 4. 67 // repha-lakArAbhyAM parA yA dhuDajAtistadantasya napuMsakasya dhuTaH prAg no'nto vA bhavati, zau pare / bahUji, bahUji; sUJji, sUji; suvaGgi, suvalgi / la iti kim ? kASThataGkSi, pUrveNa nityameva / dhuTAmityeva ? suphulli vanAni / zAvityeva ? bahUrjA kulena / / 67 / / . 15 truTi // 1. 4. 68 // adhikAro'yam, nimittavizeSopAdAnamantareNApAdaparisamApteryat kArya vakSyate tad ghuTi veditavyam / / 68 // . nyA0 sa0-ghuToti / adhikAro'yamiti-'napusakasya ghuTi parato no'nto bhavati' iti vidhireva kasmAnna bhavati ? ucyate-napusakasya zimantareNAnyasya ghuTtvAbhAvAt, tatra ca "svarAcchau" [1. 4. 65.] ityAdibhirnAgamasya vihitatvAt pArizeSyAdadhikAro-20 'yamiti / / 68 / / acaH // 1. 4. 66 // aJcaterdhAto(Dantasya tatsambandhinyasambandhini vA ghuTi pare dhuTaH prAg no'nto bhavati / prAG, atiprAG, prAJcau, prAJcaH, prAJcam, prAJci
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 70-72.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 125 kulAni / ghuTItyeva ? prAcaH pazya / / 66 / / duditaH // 1. 4. 70 // Rdita uditazca dhuDantasya tatsambandhinyasambandhini vA ghuTi pare dhuTaH prAk svarAt paro no'nto bhavati / [RditaH-] kurvan, adhIyan, mahAn, sudan bAlaH / uditaH-cakrivAn, vidvAn, gomAn, zreyAn / ghuTItyeva ? 5 gomAtA / pRthagyogo bhvAdivyudAsArtha:-samrAT / / 70 / / nyA0 sa0-RdudItyAdi / pRthagyogo bhvAdivyudAsArtha iti-ayamabhiprAyaH"uditaH svarAnno'ntaH" [4.4.68.] ityatra dhAtvadhikArAda bhvAderuditaH "uditaH svarAnno'ntaH" [4. 4. 68.] ityanenaiva siddhatvAdatra uditaH pRthagArambhAdudito'mvAdereva tatsAhacaryAdito'pi anvAdereveti niyamAt 'samrAT' ityAdau na bhavati / / 70 // 10 yuJo'samAse // 1. 4. 71 // "yujaM pI yoge" ityasyAsamAse dhuDantasya dhuTaH prAg ghuTi pare no'nto bhavati / yuG, yujau, yuJjaH; yuJjam, yuJji kulAni, ISadaparisamApto yuGa-bahuyuGa, bahuyujau, bahuyuJjaH / asamAsa iti kim ? azvayuk, azvayujau, azvayujaH / RdinnirdezaH kim ? "yujic samAdhau" ityasya mA15 bhUt-yujamApannA munayaH, samAdhi prAptA ityarthaH / ghuTItyeva ? yujaH pazya, yujI kule / / 71 // nyA0 sa0-yujra ityaadi| asamAsa iti-syAdyAkSiptasya nAmno yujra iti vizeSaNAt tatra ca tadantavidherbhAvAt samAse'pi prAptiriti asamAsagrahaNam, idameva jJApayati-patra prakaraNe tadantavidhirastIti / / 71 / / 20 anahahaH sau // 1. 4. 72 // anaDuha zabdasya dhuDantasya tatsambandhinyasaMbandhini vA sau pare dhuTaH prAg no'nto bhavati / anaDvAn, priyAnaDvAn, he anaDvan !, he priyAnaDvan ! / sAviti kim ? anaDvAhau / / 72 // nyA0 sa0-anaDuha ityAdi / satyapi nAmagrahaNe* iti nyAye 'anaDuhI' ityatra25
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU073-74.] dhuDantatvAbhAvAnna bhavati / nanu 'anaDvAn' ityatra "sras-dhvaMs-kvasva0" [ 2. 1. 68. ] ityAdinA dakAraH kathaM na bhavati ? satyama-prApnoti paraM vidhAnasAmarthyAnna bhavati // 72 // pusoH pumans // 1. 4. 73 // 'puMsu' ityetasyoditastatsaMbandhinyasaMbandhini vA ghuTi pare 'pumans' 5 ityayamAdezo bhavati / pumAn, pumAMsauM, pumAMsaH, pumAMsam, ISadUnaH pumAnbahupumAn, priyapumAn, priyapumAMsi kulAni, he puman ! / ghuTItyeva ? puMsaH pazya, bahupuMsI kule / puMsorudittvAt 'priyapuMsitarA, priyapuMstarA, priyapuMsItarA' ityAdau DIha sva-puMvadvikalpazca bhavati / / 73 / / nyA0 s0--puNsorityaadi| soruditvAditi-nanu "pAteDumsuH" [uNA010 1002.] iti udanubandhaH kRto'sti, tenApi priyapusItaretyAdi rUpatrayaM setsyati, kimatrodanubandhena ? ucyate-yadA avyutpattyAzrayaNaM tadA'tra sUtre kRtasyokArasya phalam, vyutpattau tu phalamauNAdikasya, yathA-bhavatuzabdo "bhAterDavatuH" [ uNA0 886. ] iti vyutpAdito'pi sarvAdau udanubandhaH paThito'vyutpattipakSArtham / priyapumAniti-bahutve vAkyam, ekatve tu "pumanaDunnau0" [7. 3. 173.] iti kac syAt / Goha sva-puvadvikalpeti-15 DInityaM hrasva-puvattvayozca vikalpaH / / 73 / / ota auH // 1. 4. 74 // aokArasya zrota eva vihite ghuTi pare aukAra Adezo bhavati / gauH, gAvau, gAvaH; dyauH, dyAvau, dyAvaH; lunAtIti vica-lauH, zobhano gauHsugauH, evam-atigau; priyadyAvI, atidyAvI, he gauH !, he dyauH !, kiMgauH,20 agauH / zrota iti kim ? citrA gauryasya-citraguH, citrguu| vihitavizeSaNAdiha na bhavati-he citragavaH ! / ghuTItyeva ? gavA, dhavA / / 74 / / nyA0 sa0-prota auriti / citraguriti-patra paratvAt pUrva hrasvatve kRte pazcAd ghuTi prokArAbhAvAd 'protaH' iti vacanAdaukArau na bhavati, varNavidhitvAcca sthAnivadbhAvo nAsti / atha 'he citrago!' ityatra prokArasya vidyamAnatvAd ubhayoH sthAnino:25 sthAne0 iti nyAyena servyapadeze sati prApnoti kasmAnna bhavati ? ucyate-yadA ukAravyapadezastadA serabhAvAd yadA tu servyapadezastadA lAkSaNikatvAnna bhavati / / 74 / /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 75-76.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 127 A am-zaso'tA // 1. 4. 75 // prokArasyAm-zasorakAreNa saha prAkAro bhavati / gAm, sugAm, gAH, sugAH pazya ; dyAm, atidyAm, dyAH, sudyAH pazya / syAdAvityeva ? acinavam / / 75 / / nyA0 sa0-A amityAdi / nanvatra ateti kimartham ? yata etadvinA'pi 'gA:' 5 ityAdi prayogajAtaM "samAnAnAM0" [1. 2. 1.] iti dIrgha siddhayatIti, ucyateateti padaM vinA puliGga "zaso'tA0" [ 1. 4. 46. ] iti strIliGga "lugAto'nApaH" [2. 1. 107.] iti pravarteyAtAm, tatazca 'gAn, gaH' ityAdyaniSTaM syAt, sthite tu "zaso'tA0' [1. 4. 46.] ityanenaiva dIrghasya saMniyoge nakAro'bhANi / acinavamitiatra prAdau "samAnAdamo'ta:" [1. 4. 46.] ityamo'kArasyApi lug na bhavati, tatrApi10 syAdyadhikArAt / / 75 / / pathina-mathinubhukSA sau // 1. 4. 76 // - 'pathin, mathin RbhukSin' ityeteSAM nakArAntAnAmantasya sau pare AkAro bhavati / panthAH, he panthAH !; manthAH, he manthAH !; RbhukSAH, he RbhukSAH !; amanthAH, sumanthAH, bahuRbhukSAH / sAviti kim ? 15 panthAnau / kathaM he supathin ! he supathi kula !, he sumathin ! he sumathi kula ! ? atra nityatvAnnapuMsakalakSaNAyAH selRpi serabhAvAnna bhavati / nakArAntanirdezAdiha na bhavati-panthAnamicchati kyani nalope kvipi ca-pathIH, mathIH, RbhukSIH / / 76 / / nyA0 sa0--pathinityAdi-atra ghuTIti sambandhAt sAviti zliSTa nirdezena sup20 na gRhyate / panthA iti-atra sAnunAsikasyApyAdezo bhavan "li lau" [ 1. 3. 65. ] ityatra dvivacanenaiva jJApitatvAd niranunAsika eva bhavati / pathIriti-panthAnamicchati kyani nalopaH, sa ca "dIrghazcviyaGa" [ 4. 3. 108. ] iti pare kArye'sanna bhavati, yata: "rAt saH" [ 3. 1. 60.] ityataH prAgeva yat sUtraM tadevAsada bhavati, idaM tu "rAt saH" [ 2. 1. 60. ] ityataH paramiti nAsat, tataH pathIyatIti kvipi alope25 yalope cedaM rUpam / nanvanenA''tvarUpe syAdividhau vidhAtavye nalopasyAsiddhatvAnnAntatvamasti, na ca vAcyam "ataH" [ 4. 3. 82. ] ityalluka: "svarasva pare0" [7.4.110.] iti sthAnivadbhAvena nAntatvAnupapattiriti, yataH pratyAsatteryanimitto luk vidhirapi yadi tannimitto bhavatIti vyAkhyAnAt, atra tu asya luk kvipi, AtvaM tu sau pratyaye
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 77-78.] prApnotIti kRtvAtra nAntatvamastyeveti prApnotyAtvam, satyam-nAnteti vyAvRttibalAdeva na bhavati, anyathA yatra kutrApi nalopastatra sarvatrApyamISAM pathyAdInAM dhvanInAmanenA''tvalakSaNe syAdividhau kartavye "Na-Samasatpare0" [ 2. 1. 60. ] iti nyAyena nalopasyAsiddhatve nAntatvasadbhAvAdanenAtvaM bhavedevetyatra sUtre nAntanirdezo'narthaka: syAt, tasmAd yatra sAkSAnnAntatvamamISAM bhavati tatredaM pravartate'nyatra tu vyAvRttiriti sarvaM samIcInam / 5 tahi "dIrghaDyAba" [ 1. 4. 45. ] iti sUtreNa seluk kasmAnna bhavati? yato'yamapi syAdividhiH, syAdividhau ca nalopo'san bhavatIti, satyam-"dIrghaGayAba" [1.4.45.] ityatra sAvadhAraNaM vyAkhyeya n-vyaJjanAntAdeva yadi sirbhavatIti, vihitavizeSaNAd vA yatra ebhyaH paraH sivihito bhavati tatra luga bhavati, atra tvIkArAntAd vihito na vyaJjanAntAditi / tahi 'yA sA' ityevamAdiSu seluM na prApnoti, satyam-yatrateSAM madhyAde-10 kasmAd vihito bhavati, kAryAntareSu ca kRteSu pazcAdeteSAmeva madhye'nyatamasmAt paro bhavati, tatrApi bhavati, tenAnayoH prayogayorvyaJjanAntAt paro vihitaH kAryAntareSu ca satsu vidyate pAbantAditi selug bhavatyeva / 'yaH saH' ityanayostu vyaJjanAntAi vihito'sti, param "pA dvaraH" [2. 1. 41. ] ityAdikAryeSu kRteSu satsu pazcAdamISAM madhyAdekasmAdapi paro nAstIti na seluk / bahuRbhukSA iti-"R-lati hrasvo vA" [ 1. 2. 2. ] iti 15 hrasvaH, strItvAbhAvAditaH kac na bhavati / he supathin !, he supathi ! iti-"klIbe vA" [ 2. 1. 63. ] ityanena vA nasya lopaH / / 76 / / eka // 1. 4. 77 // pathyAdInAM nakArAntAnAmikArasya ghuTi pare AkAro bhavati / panthAH, panthAnau, panthAnaH, panthAnam, panthAnau; manthAH, manthAnau, manthAnaH, manthAnam,20 manthAnau; RbhukSAH, RbhukSANau, RbhukSANaH, RbhukSANam, RbhukSANau; supanthAni vanAni "pUjAsvateH prAk TAt [7. 3. 72.] iti samAsAntapratiSedhaH, bahumanthAni kulAni; anubhukSANi balAni, supanthAnau, prmmnthaanau| nakArAntanirdezAderabhAvAcceha na bhavati-panthAnamicchati kyan kvip-pathyau, pathyaH, pathyam / ghuTItyeva ? supathI vane, pathibhyAm; sumathI25 kule, mathibhyAm / / 77 / / nyA0 sa0-eriti / pathyAdInAmekArasyAsambhavAd 'e:' iti ikArAt SaSThItyAha-ikArasyeti / / 77 // tho nth // 1. 4. 78 // 'pathin, mathin' ityetayornakArAntayosthakArasya sthAne ghuTi pare 'nth' 30
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 76-81.] ityayamAdezo bhavati / tathaivodAhRtam / ghuTItyeva ? supathI, bahupathI kule, pathaH pazya / / 78 / / zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH 126 nyA0 sa0-- -tho sthiti - anekavarNatvAt sarvasya prAptau 'thaH' iti sthAnivizeSArthamRbhukSinnivRttyarthaM ca // 78 // in GI-svare luk / / 1. 4. 76 / / pathyAdInAM nakArAntAnAM GIpratyaye aghuTsvarAdau pare 'in' avayavo luk bhavati / supathI strI kule vA, paMthaH pathA, pathe, patha: 2, pathoH 2, pathAm, pathi; evam - sumathI strI kule vA, mathaH, mathA anubhukSI senA kule vA RbhukSaH, RbhukSA / prabhedanirdezaH sarvAdezArthaH / / 76 / / 5 nyA0 sa0 -- in GItyAdi / ghuTsvarAdAviti GIsAhacaryAd pradhuTIti vizeSaNaM 10 jJeyam, tarhi syAdimantareNApi prApnotIti na vAcyam, syAdyadhikArAzrayaraNAt, GIgrahaNasya vaiyathyaM prasaGgAcca nimittavizeSAnupAdAne ghuTItyadhikArasya nirNItatvAt 'svare' iti nimittavizeSopAdAnAd ghuTi ca pathyAdInAmino vizeSavidhiviSayatvAdaghuTsvare ityavasIyate / supathI strI kule veti vyutpattipakSe subhravAditvAt, uraNAdInAmavyutpannAni nAmAnIti pakSAzrayaNAd innantatvAbhAvAdinaH kac na bhavati, samAsAntavidheranityatvAd 15 "RkpU: 0' [ 7. 3. 76 ] ityapi na, nAntatvAt " striyAM nRto0 " [ 2. 4. 1. ] iti GI / / 76 / " vozanaso nazcAmantrye sau // 1. 4. 80 / / grAmantrye'rthe vartamAnasyozanas - zabdasya sau pare nakAro luk cAntAdezau vA bhavataH / he uzanan !, he uzana ! pakSe he uzanaH ! I Amantrya iti 20 kim ? uzanA / sAviti kim ? he uzanasau ! / / 80 / / nyA0 sa0 -- vozanasa ityAdi / yadA sarvavidhibhyo lopaH iti nyAya zrAzrIyate tadA se: sthAnivadbhAvena kAryam // 80 // uto'naDuccaturo vaH // 1. 4. 81 // 'anaDuha,, catur' ityetayorAmantraye'rthe vartamAnayorukArasya sau pare 'va' 25 iti sasvaravakArAdezo bhavati / he anaDvan !, he priyAnaDvan !, he prati
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 82-83.] catvaH !, he priyacatvaH ! / Amantrya ityeva ? anaDvAn, priyacatvAH / sAvityeva ? he anaDvAhau !, he priyacatvAraH / / 81 / / nyA0 sa0-uto'naDuccetyAdi-uttaratra zeSagrahaNAdAmantryasirevAnuvartate, na tu vizeSanimittAnupAdAnAd dhuTIti / satyapi nAmagrahaNe liGgaviziSTasya0% iti 'he anaDuhi !' ityatra gaurAdinipAtanAd vatvAbhAvaH, evmuttrtraapi| catuHzabdasyArtha- 5 prAdhAnyena ekAmantraNAsambhave samAse upasarjanIbhUta evodAhriyate / / 81 / / vA zeSe // 1. 4. 82 // AmantryArthavihitAt seranyo ghuT iha zeSaH, tasmin pare 'anaDuha , catur' ityetayorukArasya 'vA' ityAkArAnto vakAra Adezo bhavati / anaDvAn, anaDvAhau, anaDvAhaH, anaDvAham, anaDvAhau, priyAnaDvAMhi10 kulAni; priyacatvAH, priyacatvArI, priyacatvAraH, priyacatvAram, priyacatvAro, catvAri, catvAraH / zeSa iti kim ? he priyAnaDvan !, he priyacatvaH ! / ghuTotyeva ? anaDuhaH pazya, caturaH pazya, priyAnaDuhI kule, priyacaturI kule / iha zeSe ghuTi vAdezavidhAnAt pUrvatrAmantrye sAviti saMbadhyate / / 82 / / nyA0 sa0--vAH zeSa iti / iha zeSa iti-atra sUtre zeSasya ghuTa AghrAtatvAd 15 etatsUtramuktaH prAktanasUtraviSaya iti bhAvaH / / 82 / / sakhyuritoszAvet // 1. 4. 83 // sakhizabdasyekArAntasya tatsambandhinyanyasambandhini vA zivajite zeSe ghuTi pare aikAro'ntAdezo bhavati / sakhAyau, sakhAyaH, sakhAyam, sakhAyau, he sakhAyau !, he sakhAyaH !, susakhAyau, priyasakhAyaH / azAviti kim ? 20 atisakhIni, priyasakhIni kulAni tiSThanti, pazya vaa| ita iti kim ? ime sakhyau, sakhIyatIti kyani kvipi-sakhyau, sakhyaH / ghuTItyeva ? sakhIn, skhyaa| zeSa ityeva ? he sakhe ! / idamevedgrahaNaM jJApayati-nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam ekadeza vikRtamananyavad 5' iti ca / / 83 / / nyA0 s0-skhyurityaadi| nanu prakriyAlAghavArthaM "sakhyurito'zAvAy" iti25
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 84-85.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 131 kriyatAm . kimaitkaraNena ? na-"anekavarNa0" [ 7. 4. 107. ] iti sakalasyApi syAt / na ca nirdizyamAnAnAM0% iti ita evAyamiti vAcyam, yatI vibhaktisAmAnyena sakhizabdasya vizeSyatvena ikArasya vizeSaNatvena ca nirdizyamAnatvAbhAvAt / prazAviti-atha zau sati OMAdezAdAgamaH iti nyAyAd aitvAt prathamameva nAgamena bhAvyam, tatastena vyavadhAnAdaikAro na bhaviSyatIti, na ca dvayorapyanyatra sAvakAzatvAdaikAraH syAditi 5 vAcyam, kRte'pyakAre "klIbe" [ 2. 4. 67. ] iti hrasvatve tato nAgame dIrghatve ca na kazcid doSaH, naiva n-prasiddha bahiraGgam *. iti ghunimittasyaikArasya bahiraGgatvAd hrasvatve kartavye'siddhatvAt / nanu bhavatyevaM tathApi kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt pUrva nAgama iti dhuvyavadhAyako bhaviSyati, naivam -kRte'pi nAgame prakRtibhaktatvenAvyavadhAyakatvAd aikAro'pi nitya iti dvayonityayoH paratvAdaikAra eva syAditi zipratiSedhaH / 10 atisakhoni pUjitaH sakhA yeSu kuleSu, yadvA sakhizabdo napusako'pi lakSyeSu dRzyate / / 3 / / Rduzanas-purudaMzosnehasazca serDA // 1. 4. 84 // RkArAntAd 'uzanas, purudaMzas, anehas' ityetebhyaH sakhyuritazca parasya zeSasya seH sthAne 'DA' ityayamAdezo bhavati / pitA, atipitA, kartA, uzanA, purudaMzA, anehA, sakhA, atyuzanA, priyapurudaMzA, atyanehA, kiMsakhA,15 susakhA, priyskhaa| sakhyurita ityeva ? iyaM sakhI, sakhIyate: kvip-sakhIH / seriti kim ? uzanasau, sakhAyau / zeSasyetyeva ? he kartaH !, he uzanan !, he uzana ! , he uzanaH ? he purudaMzaH ! , he anehaH !, he sakhe ! // 84 / / nyA0 sa0-RduzanasityAdi-RkArAntasya "aGauM ca" [ 1. 4. 36. ] ityari 'trayANAM "dIrghaDyAb0" [ 1. 4. 45. ] iti silope "abhvAde0" [ 1. 4. 60. ]20 iti dIrghatve "so ruH" [2. 1. 72. ] iti rutve ca, sakhizabdasya tu aitve prApte DA'rambhaH / he anehaH ! ityatra "na sandhiH" [ 1. 3. 52. ] iti sandhiniSedhaH // 84 / / ni dIrghaH // 1. 4. 85 // zeSe dhuTi pare yo nakArastasmin pare pUrvasya svarasya dI| bhavati / rAjA, rAjAnau, rAjAnaH, rAjAnam, rAjAnau; sImA, sImAnau, sImAnaH,25 sImAnam, sImAnau; sAmAni, dAmAni, lomAni, vanAni, dhanAni, dadhIni, madhUni, katR Ni, hatR riNa / nIti kim ? dRSad, dRSadau, dRSadaH / *svarasya hrasva-dIrgha-plutAH iti sa gghnayateH kvip-'sra k, sra g, sra gghnau, sra gghnaH'
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 86. ] 132 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite ityatra ghakArasya dIrgho na bhavati / ghuTItyeva ? carmaraNA, vAriNI, madhunI / zeSa ityeva ? he rAjan ! he sIman ! / / 85 / / nyA0 sa0-ni dIrgha iti / rAjeti - syAdividhau kartavye nalopasyAsattvAt prathamaM luk na / sugdhnayateH kvibiti - sra uco hanti "acitte Tak" [ 5. 1.83 ] adhikaraNe tu " sthAdibhyaH kaH" [ 5. 3. 82. ] "gama-hana0 " [ 4. 2.44 ] ityaluk, "hano 5 hro ghnaH" [ 2. 1. 112. ] dIrghavidhitva d NeH sthAnivadbhAvo na bhavati, sau "nAmno nonahnaH" [ 2.1.61 ] iti nalopaH, tataH " padasya" [ 2 1 86 ] iti ghalopaH / / 85 / ns-mhtoH|| 1. 4. 86 // nsantasya mahacchabdasya ca saMbandhinaH svarasya zeSe ghuTi pare dIrgho 10 bhavati / zreyAn, zreyAMsau, zreyAMsaH, zreyAMsam, zreyAMsau, paramazreyAn pratizreyAn, priyazreyAn, zreyAMsi yazAMsi, sarpISi, dhanUMSi, priyapumAMsi kulAni ; . mahAn, mahAntau, mahAntaH, mahAntam, mahAntau paramamahAn, pratimahAn, priyamahAn, mahAnti / mahatsAhacaryAcchuddhadhAtoH kvibantasya na bhavati - suhiMsau, suhiMsaH, sukaMsau, sukaMsaH / nAmadhAtostu bhavatyeva zreyasyati mahatyatIti 15 kvipi - zreyAn mahAn / ghuTItyeva ? zreyasaH, mahataH pazya; zreyasI mahatI kule / zeSa ityeva ? he zreyan !, he mahan ! / / 86 / / nyA0 sa0---s-mahatoriti pratra auraNAdiko "duhivRhi0" [ uNA0 884. ] ityanena katRpratyayAnto vyutpanno'vyutpanno vA mahacchabdo grAhyaH, yastu zatrantastasya mahannityeva na tvanena dorghaH, lakSaNa-pratipadoktayoH 0 * iti nyAyAt yataH zatRpratya- 20 yAntaM mahaditi rUpaM lAkSaNikaM katRpratyayAntaM tu pratipadoktam etacca vatsa RSabhAvUcatuH / sarpoSIti - zratra "ns- mahato " [ 14. 86. ] ityanena dIrghalakSaNe syAdividhau vidhAtavye "raNa-Samasat pare0" [ 2.1.60 ] ityanena Satvamasat / mahatsAhacaryAditi-'mahat' iti zuddha dhAtuH kvibanto na sambhavati, tatsAhacaryAdanyasyApi zuddhadhAto: kvibantasya na bhavati, nAmaghAtustu mahadapi kvibantaH saMbhavati, ato'nyasyApi nAmadhAto: kvibantasya 25 bhavati, mahacchabdastAvannAmatvaM na vyabhicarati, tatsaMniyoganirdiSTasya nsantasyApi nAmatvAvyabhicAriNa eva grahaNam / mahatI kule iti - zreyasaH pazya, zreyasI kule iti tu na darzyate, nsantatvAbhAvena dvayaGgavikalatvAt // 86 //
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 87-86.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 133 ina-han-pUSA-aryamNaH shi-syo| / / 1. 4. 87 // inantasya hanAdInAM ca sambandhinaH svarasya zau zeSe sau ca pare dI? bhavati / daNDIni, sragvINi, vAggmIni kulAni, daNDI, sragvI, vAggmI; bhrUNahAni, bahuvRtrahANi, bhrUNahA, vRtrahA; bahupUSANi, pUSA; svaryamANi, aryamA / "ni dIrghaH" [1. 4. 8.] iti siddhe niyamArthaM vacanam-eSAM 5 zi-syoreva yathA syAt, nAnyatra-daNDinau, daNDinaH, daNDinam ; vRtrahaNau, vRtrahaNaH, vRtrahaNam ; pUSaNo, pUSaNaH, pUSaNam ; aryamaNau, aryamaNaH, aryamaNam / zeSa ityeva ? he daNDin !, he vRtrahan ! he pUSan ! he aryaman ! / *arthavadgrahaNe nAnarthakasya iti 'plIhAnau, plIhAnaH, plIhAnam' ityatra niyamo na bhavati, 'vAggminau vAggminaH' ityAdau tu aninasmangrahaNA-10 nyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayanti iti nyAyAd bhavati / / 87 / / ____ nyA0 sa0-ina-hanityAdi / bhrUNahAnIti-hanniti hanteH kvibantasyedaM grahaNam, na ca hanteH kevalasya kvip dRzyate iti tadantamudAharati / bahupUSANIti-pUSAryamNaH svapradhAnAyAM vRttau zerasaMbhavAt tau samAse upasarjanabhUtAvudAharati-eSAM zi-syorevetieSAmeva zi-syoriti viparItaniyamastu na bhavati "vazya-jyAya." [ 6. 1. 3. ] ityatra 15 yuveti "parANi kAnA." [3. 3. 20.] ityatra tu parANIti nirdezAt / vRtrahaNAvitisaMjJAyAM "pUrvapadasthA0" [2. 3. 64.] ityanena, asaMjJAyAM tu "kavargakasvaravati" [ 2. 3. 76. ] iti Natvam / tadantavidhimiti-nanu aninasman 06 ityatrAtoranirdezAta anarthakena tadantavidheraprayogAta arthavadgrahaNa nyAyAta 'kriyAn' ityatraiva dIrghaH prApnoti, na gomAnityAdau, satyam-aturanarthako'pi tadantavidhi prayojayati, matvA-20 dInAmukArAnubandhakaraNAt, anyathA teSAmapi zatRvad RkAramevAnubandhaM kuryAt / / 87 / / apH||1. 4. 88 // apaH svarasya zeSe ghuTi pare dIrgho bhavati / prApaH, zobhanA Apo yatrasvAp, svApam, svApau, svApaH / 'bahvapAH' ityatra tu samAsAntena vyavadhAnAnna bhavati / ghuTItyeva ? apaH pazya / zeSa ityeva ? he svap ! / / 88 / / 25 ni vA // 1. 4. 86 // apaH svarasya nAgame sati ghuTi pare vA dIrgho bhavati / svAmpi,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite svampi; pi / / 8 / / atyAmpi, pratyampi; [ pA0 4. sU0 90 - 61.] samAsAntavidheranityatvAt bahvAmpi abhvAderatvasaH sau // 1.4. 60 // atvantasyAsantasya ca bhvAdivarjitasya saMbandhinaH svarasya zeSe sau pare dIrgho bhavati / tu bhavAn kRtavAn, gomAn yavamAn, etAvAn; as - 5 apsarAH, aGgirAH, candramAH, sthUlazirAH sumanAH / abhvAderiti kim ? piNDaM grasate - piNDagraH, carma vaste - carmavaH / * prarthavadgrahaNe nAnarthakasya ityeva siddhe abhvAderiti vacanam aninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayanti iti nyAyajJApanArtham, tenAtrApi bhavati - kharaNAH, khuraNAH / adhAtorityakRtvA'bhvAderiti karaNaM bhvAdInAmeva varjanArtham, teneha 10 bhavati - gomantamicchati kyan kvip gomAn evam - sthUlazirAH / zeSa ityeva ? he bhavan !, he sumanaH ! / 'atu' iti uditakararaNAdRdito na bhavati - pacan, jaran / / 60 / / nyA0 sa0 - prabhvAderityAdi / bhavAniMti-no'nte satyapi prAgamo'nupaghAtena iti nyAyAda bhavatyeva dIrghaH / / 60 / / kruzastunastRc puMsi // 1. 4. 61 // kruzaH paro yastun tasya zeSe ghuTi pare tRjAdezo bhavati, puMsi - puMliGgaviSaye / kroSTA, kroSTArau, kroSTAraH, kroSTAram, kroSTArau, pratikroSTA, priyakroSTA / bahuvrIhau prasiddhaM bahiraGgamantaraGga iti RdillakSaNaH kac na bhavati / puMsItyeva ? kRzakroSTUni vanAni / ghuTItyeva ? kroSTUn / zeSa 20 ityeva ? he kroSTo ! / "kroSToH kroSTR" ityakRtvA tRjvacanaM tRsvasrAdisUtreNA''rartham / / 61 // nyA0 sa0 - kuzastuna ityAdi - tRjAveza iti - prAdeza ityukta sakalasyApi tunastRjAdezo bhavati tathA coktam "ekasyAvayavasya yo bhavati sa prokto vikAro budhairAdezastvasabhUriva prakaTitaH sarvopamardAtmakaH " // 15 25
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 62-63.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 135 pulliGgaviSaye iti samAse'pi yadi pulliGgaviSaya eva, tena priyaH kroSTA yasyAH, yasya vA kulasyetyatra na bhavatyeva AdezaH, ata eva vyAvRttiH klIbaviSaye dazitA / koSToriti-"kroSTo: kroSTa pusi" iti dRzyam / / 61 // TAdau svare vA // 1. 4. 62 // TAdau svarAdau pare kruzaH parasya tunastRjAdezo vA bhavati, puMsi / 5 kroSTrA, kroSTunA; kroSTre, kroSTave; kroSTuH, kroSToH; kroSTroH, kroSTvoH, koSTari, kroSTau / 'kroSTUnAm' ityatra tu nityatvAt pUrvaM nAmAdeze svarAbhAvAnna bhavati / TAdAviti kim ? kroSTUn / kroSTra nityapIti kazcit / svara iti kim ? kroSTubhyAm, kroSTubhiH / puMsItyeva ? kRzakroSTune vanAya / yadyapi tRpratyayAnto mRgavAcI syAt, tathApi prayoganiyamo durvijJAna ityAdeza-10 vacanam / / 62 / / nyA0 sa0-TAdAvityAdi / nityatvAditi- *kRtAkRtaprasaGginyAyeneti / 'kroSTra n' ityapi kazci' tanmatasaGa grahArthaM TAyA AdiSTAdiriti vyAkhyAnaM kartavyam / mRgavAcIti-mRgazabdasyAraNyapazuvAcitve'pi zRgAla evArthe'tra vRttiI shyaa| durvijJAna iti-nanu yadA Rdantena prayojanaM tadA tRci, yadA tu udantena tadA tuni sAdhyasiddhirbha-15 viSyati, kiM tRjAdezavidhAnena ? satyam 'zeSe ghuTi pusi ca nityam, 'TAdau svare vA' ityetasmAd viSayAdanyatrApi tRpratyayaH sya t, sthite tu yatra tunastRjAdezastatraiva mRgavAcitvam, tRci pratyaye tu kriyAzabdatvamiti niyamasiddhiH / tathApi prayoganiyama itiatha paro brUte-'kroSTrA, kroSTra, kroSTuH, kroSTuH, kroSTroH, kroSTroH' ityAdyarthaM tRc AneSyate, na ca vaktavyam tRpratyayAntasya saMjJitvaM na pratIyate, bhIru-ramaNItyAdivat pratIyate eva, 'kroSTunA, kroSTave' ityartha tun vidhAyiSyate eva, ato nirarthaka sUtramidam, na yadyapi20 tapratyayAntasyApi mRgavAcitvamanmajjati tathApi prayoganiyamo durghaTaH, satraM vinA na jJAyate-kasmin viSaye tun, kasmin viSaye tRc, yadA vyaJjanAdAvapi tRc syAt tathA cAniSTAni rUpANi syu:-'kroSTabhyAm, kroSTrabhiH; kroSTaSu' iti, iSTAni tu tunnantAnyeva vyaJjanAdau, kRte sUtre mRge vAcye TAdau svara eva tRH, pUrveNa ghuTayeva tRH, anyatra tunne va, kriyAzabdasya tu sarvatrAstyeva tRc / tathApIti-tunnanto mRgavAcyeva tRcpratyayAntastu kasmin25 viSaye mRgavAcIti na jJAyate, tunaH sthAnapravattena tu tRcA jJApyate-yatra dhuTi TAdau svarAdau ca tRca tatraiva mRgavAcitvam, tena mRge vAcye kroSTabhyAmityAdi na bhavatIti niyamasiddhiH / / 62 / / striyAm // 1. 4. 63 // ghuTIti na saMbadhyate "kruzastunastRc puMsi striyAM ca" ityekayogA-30
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 63.] karaNAt, striyAM vartamAnasya kruzaH parasya tunastRjAdezo bhavati, ninimitta eva / kroSTrI, atra prAgeva tRjAdeze RdantatvAd GIH; kroSTrayau, kroSTrayaH, kroSTrIm, kroSTrayA, kroSTrIbhyAm, he kroSTri ! / paJcabhiH kroSTrIbhiH krItairiti vigRhya "mUlyaiH krIte" [6. 4. 150.] itIkaNa , tasya "anAmnyadviH plup" [6. 4. 141.] iti lupi "DyAdegauMNasyA0" [2. 4. 65.] 5 ityAdinA DInivRttau paJcakroSTabhI rathaiH, atra ninimittatvAdAdezasya DInivRttAvapi nivRttirna bhavati, ata eva ca "kyaGbhAnipittaddhite" [3. 2. 50.] iti puMvadbhAvo na bhavati, puMvadbhAvenApi hi Adeza eva . nivartanIyaH, sa ca nimittatvAzrayaNena DInivRttAvapi nivartate eva / / 63 // ityAcAryahemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnu- 10 zAsanavRttau prathamasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH / / 4 / / granthAgra0 573 / / sotkaNThamaGgalaganaiH kacakarSaNaizca, vaktrAbjacumbananakhakSatakarmabhizca / zrImUlarAjahatabhUpatibhivilesuH, saMkhye'pi khe'pi ca zivAzca surastriyazca / / 1 / / 15 samApto'yaM bRhadvattau prathamo'dhyAyaH // 1 / / nyA0 sa0-striyAmiti-"striyAM ca" ityekayoge'pi "striyAM ca" ityasamastanirdezasyedaM phalam-yat 'striyAm' ityuttarasUtre yAti, anyathA "pu-striyoH' ityeva kuryAt / ninimitta eveti-nanu nimittatvAzrayaNe RkArAntatvAbhAvAt kroSTuzabdasya kathaM GI: syAt ? satyam-gaurAdau pAThAt DI: syAdeveti GIsiddhiH, paraM nimitta-20 vyAkhyAyAM "striyAM DyAm" iti sUtraM kuryAt / / 63 // iti prathamasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH / / 4 / / iti prathamAdhyAyaH samAptaH / / Medic prathamo'dhyAyaH samAptaH //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH / atha prathamaH pAdaH tri-caturastisa-catasu syAdau // 2. 1. 1 // . striyAmityanuvartate, 'tri catur' ityetayoH strIliGga vartamAnayostatsaMbandhinyanyasaMbandhini vA syAdau vibhaktau 'tisR catasR' ityetAvAdezau yathAsaMkhyaM 5 bhavataH / tisrastiSThanti, tisraH pazya; catasrastiSThanti, catasraH pazya ; tisRbhiH, catasRbhiH; tisRbhyaH, catasRbhyaH; tisRNAm, catasRNAm ; tisRSu, catasRSu / priyAstisro'syeti priyatisA puruSaH, priyatisro, priyatisraH; evam-priyacatasA, priyacatasrau, priyacatasraH; priyAstisro'sya kulasya priyatisR kulam, priyatisRNI, priyatisR.Ni; evam-priyacatasRNI, priyacatasR.Ni ; 10 eSu vibhaktyAzrayatvena bahiraGgalakSaNasya tisR-catasrAdezasyAsiddhatvAt samAsAntaH kaj na bhavati, paratvAcca tisrAdeze kRte pazcAnnAgamaH / syAdAviti kim ? priyatrikaH, priyacatuSkaH, tisRraNAM priyastripriyaH, catuSpriyaH, priyatri kulam, priyacatuSkulam / kathaM tarhi priyatisR kulam ? "nAmino lug vA" [1. 4. 61.] iti luki sati sthAnivadbhAvAd bhaviSyati, yathA-he apo !115 striyAmityeva-trayaH, catvAraH; trINi, catvAri; priyAstrayaH trINi vA yasyAH sA priyatriH, priyatrI, priyatrayaH; evam-priyacatvAH, priyacatvAro, priyacatvAraH; atra tri-caturAvastriyAm, samAsa eva tu striyAmityAdezau na bhavataH / kathaM tisRkA nAma grAmaH ? saMjJAzabdo'yama / / 1 / / nyA0 sa0--tri-catura iti / striyAmityanuvartata iti-pUrvasUtrAditi zeSaH, tacca20 zrutatvAt 'tri-caturaH' ityasyaiva vizeSaNam / 'tisraH' ityAdau vidhAnasAmarthyAnna Satvam / paratvAditi-nanu kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt pAdezAdAgamaH iti ca nyAyAt pUrva nAgama eva prApnoti, naivam-zabdAntaraprAptyA nAgamo'pyanityaH, yadvA paratvAditi
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite ko'rthaH ? prakRSTatvAdityarthaH prakRSTatvaM ca zrAgamAt sarvAdezaH iti nyAyAt; kiJca, "Rto raH svare'ni" 2. 1. 2. ] ityatrAnIti vacanamanarthakaM syAt, svarAdau pUrvaM nakAre tisrAdyAdezAbhAvAd ratvaprasaGga eva nAstIti anIti vacanAt pUrvaM nAgamAdestisrAdyAdeza iti priyatisR kulamiti / "nAmino lug vA " [ 1. 4. 61. ] ityatra catuzabdasyApi lugvikalpamicchantyeke, tanmate - priyacatasR kulam, priyacaturvA 5 kulamiti / priyatrirityAdi - strIliGgavivakSAyAmapi samAsAd GIpratyaye priyatryeva, "zeSAd vA " [ 8. 3. 175. ] iti kaci priyatrikaiva, prAdezo na bhavati, prathamaM GIpratyaye pazcAdbahuvrIhisamAse "RnnityaditaH " [ 7. 3. 171 ] iti kaceva, yadA tu kevalAt trizabdAd GIstadA tu ekadezavikRtatvenAdezo bhavati / kathaM tisRkA nAmeti - trizabdAt saMjJAyAM ke Api bahuvacane ca syAdervyavadhAnAt kathaM tisRbhAva iti praSTuH saMzaya: 110 samAdhatte - strIliGgo bahuvacanaviSayaH saMjJAzabdo'yamiti tasyanti parabalAnyAsu "niSkaturuSka0 " [ uNA0 26 ] iti nipAtyate // 1 // Rto raH svaresni / / 2.1.2 // tisR - catasRsambandhina RkArasya sthAne tatsambandhinyanyasambandhini vA svarAdau syAdau parato rAdezo bhavati, ani - nakAraviSayAdanyatra samAna - 15 dIrghatvA-'rburAmapavAdaH / tisraH, catasrastiSThanti pazya vA ; priyatisrau, priyacatasrau priyatisram, priyacatasram priyatisraH priyacatatra AgataM svaM vA; priyatistri priyacatastri nidhehi / svara iti kim ? tisRbhiH catasRbhiH / anIti kim ? priyatisRNI, priyacatasRNI; priyatisRriNa, priyacatasRNi; tisRNAm, catasRNAm / Rta iti tisR- catasroH pratipattyartham itarathA hi20 tadapavAdastricaturorevAyamAdezo vijJAyeta / anye tUpasarjanayostisR- catasRzabdayoGauM ghuTi cAni svarAdau ratvavikalpamicchanti, tanmate - priyatisri priyatisari priyacatastri, priyacatasari priyatisrau, priyatisarau; priyacatasrau, priyacatasarau; priyatisraH priyatisaraH; priyacatasraH priyacatasaraH; priyatisram, priyatisaram; priyacatasram, priyacatasaram; pradhAnasya tu nityameva 25 ratvam - tisraH, paramatisraH; catasraH, paramacatasraH / apare tvani svare sarvatra vikalpaM jaz- zasostu nityaM manyante, tanmate - priyatisrau, priyatisarau; priyacatasrau, priyacatasarau; priyatisraH priyatisuH priyacatasraH, priyacatasuH prAgataM " svaM vA, ityAdi / jas-zasostu - tisraH, catasraH, paramatisraH, paramacatasraH, 138 ] " " [ pA0 1. sU0 2. ]
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1 sU0 3.] priyatisraH, priyacatasrastiSThanti pazya veti nityameva ratvam / / 2 / "" nyA0 sa0 - Rto ra ityAdi / anIti nakAra: pratyayarUpa AgamarUpo vA / samAnadIrghatveti- "zasoDatA 0' [ 1. 4. 46 ] iti " aGauM ca" [ 1.4. 36. ] iti "Rto Dur" [ 1. 4. 37 ] iti prAptAnAm / tadapavAda iti vyaJjanAdau syAdau pUrvayogaH sAvakAza:, svarAdau tu ayameva syAt / anye tu iti zAkaTAyanAdayaH / zrapare tu iti - 5 vizrAntavidyAdharAdayaH / / 2 / / zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 136 jarAyA jaras vA / / 2.1.3 / / jarAzabdasya svasambandhinyanyasambandhini vA svarAdau syAdau parato 'jaras' ityayamAdezo vA bhavati / jarasau, jarasaH, jarasam, jarasau, jarasaH, jarasA, jarase, jarasaH, jarasaH, jarasoH, jarasAm, jarasi, jarasoH ; pakSe - 10 jare, jarA:, jarAm, jare, jarA:; jarayA, jarAyai, jarAyAH 2, jarayoH 2, jarANAm, jarAyAm; ekadezavikRtasyAnanyatvAt atijarasau, atijarau 2 ; atijarasaH, atijarAH ; atijarasam, atijaram ; atijarasaH, atijarAn; atijarasA, atijareNa; atijarasaiH, atijaraiH; atijarase, pratijarAya; atijarasaH, pratijarAt; atijarasaH, atijarasya; atijarasoH, 15 atijarayoH 2 ; atijarasAm, atijarANAm; atijarasi, atijare; napuMsake syamorambhAve - atijarasam, pratijaram, "jaraso vA " [1. 4. 60. ] iti lupi - atijaraH; atijarasI, atijare tiSThataH pazya vA; zau paratvAjjarasAdezastato nA''gamaH - atijarAMsi, pratijarANi tiSThanti pazya vA / striyAM tu vibhakta rApA vyavadhAnAnna bhavati / svara ityeva - jarA, jarAbhyAm, 20 jarAbhiH / syAdAvityeva - jarAgram, jAra:, jAreyaH / / 3 / / nyA0 sa0-- jarAyA ityAdi / 'jarasA, kuNDAni ' ityatra dvayoH sAvakAzatvAt paratvAjjarasAdeza evetyAha- zau paratvAditi / nanu pUrvamapi nAgame kRte sanAgamasyAdeze punardhu DantalakSaNanAgame ca rUpasya siddhatvAt kiM paratvacintayeti ? ucyate - yadi pUrvaM nAgamaH syAt sa ca pUrvabhaktaH prakRtimevAnanyavadvidadhyAt, avayavasya tu jarazabdasya vibhaktau 25 jarasAdezo vidhIyamAno na prApnoti; athavA pUrvaM nAgamastataH prAgamo'nupaghAtI ityanena nyAyena jarasAdeze kRte sakArAt parasya nAgamasya zravaNaM syAt, yathA- 'pratijarasn' iti tasmAt paratvAjjarasAdeza iti / striyAM tviti - ' pratijarayA' ityatra hi
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 4-5.] atijarazabdAt pravRttenAppratyayena jarAzabdo vyavadhIyate / jAraH, jAreyaH, jarAyA ayam "tasyedam" [ 6. 3. 104. ] ityaNa , jarAyA apatyam "dvisvarAdanadyA0" [ 6. 1. 71. ] iti eyaNa // 3 // apo'd bhe // 2. 1. 4 // 'ap' ityetasya svasambadhinyanyasambandhini vA bhakArAdau syAdau parataH 5 'ad' ityayamAdezo bhavati / adbhiH, adbhayaH, svadbhayAm, atyadbhayAm / bha iti kim ? ApastiSThanti, apaH pazya, apAm, apsu / syAdAvityevaabbhakSaH / / 4 / / nyA0 sa0-apo'd me iti / svadbhyAm-zobhanA atizayitA vA Apo yayoriti vigrahe "pUjAsvateH prAk TAt" [7. 3. 72. ] iti samAsAntapratiSedhe bhyAmi10 satyapi tadantagrahaNe nirdizyamAnasyAdezA bhavanti* ityapa evAdezaH / abbhakSa iti"zIli-kAmi0" [ 6. 1. 73. ] iti NaH / / 4 / / A rAyo vyaJjane // 2. 1. 5 // svasambandhinyanyasambandhini vA vyaJjanAdau syAdau pare raizabdasyA''kAro'ntAdezo bhavati / rAH, he rAH ! , atirAH, rAbhyAm 3, rAbhiH,15 rAbhyaH 3, rAsu; ekadezavikRtasyAnanyatvAd atirAbhyAM kulAbhyAm, atirAsu kuleSu / vyaJjana iti kim ? rAyau, rAyaH / syAdAvityevaraisUtram, raibhayam / sbhItyeva siddhe vyaJjanagrahaNamuttarArtham / / 5 / / nyA0 sa0-A rAyo ityAdi / prAkArasyaikavarNatvAt "SaSThyA antyasya" [7. 4. 106. ] iti raizabdAntasyaiva bhvti| sbhItyeva siddha iti-Ami tu rAyamati-20 kAntAni yAni teSAM "klIbe" [2. 4. 67. ] ityanena hrasvatve sati sannipAtalakSaNa0* ityAdinyAyAd ikArarUpaM hrasvamAzritya samutpanno nAm tadvighAtAya notsahate, tahi "dI? nAmi0" [ 1. 4. 47. ] ityAdinA dIrgho'pi na prApnoti, satyam-tadA anityatvAdasya nyAyasya bhavatyeva dIrghaH, yato nyAyA hi sthavirayaSTinyAyena pravartante / uttarArthamiti-yadyevaM tatraiva kriyatAm, kimatrAnena sandehAspadena ? naivam-kecit25 sannipAta0% nyAyamanityamAzritya 'atirANAm' ityAkAramapIcchanti, tanmatasaMgrahArthaM vyakhanagrahaNamihArthamapi, tena svamate'pi sammatam / / 5 / /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 6-7.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 141 ___ 10 yuSmadasmado // 2. 1. 6 // 'yuSmad asmad' ityetayoH zabdayoH svasambandhinyanyasambandhini vA vyaJjanAdau syAdau pare AkAro'ntAdezo bhavati / tvAm, mAm ; atitvAm, atimAm ; yuvAm, AvAm; atiyuvAm, atyAvAm; yuSmAn, asmAn; atiyuSmAn, atyasmAn; yuvAbhyAm, AvAbhyAm ; atiyuvAbhyAm, atyA- 5 vAbhyAm ; yuSmAbhiH, asmAbhiH; atiyuSmAbhiH, atyasmAbhiH; yuSmAsu, asmAsu; atiyuSmAsu, atyasmAsu / yuSmayaterasmayatezca kvip-yuSm, asm ; anayoramaubhyAMsu paratvAt tva-mAdyAdeze kRte pazcAdAtvam-tvAm, mAm ; yuvAm, AvAm ; yuvAbhyAm; AvAbhyAm / vyaJjana ityeva-yuSmabhyam, asmabhyam / / 6 / / nyA0 sa0-yuSmadasmadoriti-atrAvivakSitArthayoyuSmadasmadoretAvanukaraNe iti tyadAdikAryamekazeSa: "TADayosi." [ 2. 1. 7. ] ityanena yuSmadasmadAdikAryaM ca yatvAdi na pravartate / atitvAmiti nAmAdhikArAt tadantapratipattau tadantamudAharati / yuSmayaterityAdi-yuvAM yuSmAn veti vidheyam, na tu tvAM mAmiti Nici sati tva-mau syAtAm / amaubhyAMsviti-ayamartha:-dvayoranyatra sAvakAzatvAt zabdAntaraprAptyA cAnityatvAt para-15 tvAt pUrvaM tvamAdyAdeza iti, prathamamAtve tu sati mantatvAbhAvAt tva-mAdayo na syuH, NijvAkyAvasthAyAM yad bahuvacanaM tat kvivRttau gauNaM babhUveti tvamau bhavataH / vyaJjana ityeveti-nanu vyaJjanagrahaNaM vinApi 'yuSmabhyam' ityAdayaH prayogA anenAtve kRte "lugAto'nApaH" [ 2. 1. 107. ] ityAkAralope sidhyanti, kiM vyaJjanAdhikAreNa ? satyamsUtrasya vyaktyA pravartanAd Atve kRte lubAdikaM na pravartata iti vyaJjanagrahaNam, tathA20 vyaJjanAbhAve 'yuSmAkam, yuSAkam, ityAdAvanena sUtreNa AkAra eva syAt, na tu "morvA" [ 2. 1. 6. ] iti makAralopaH / yuSmabhyamiti nanu "lugasya0" [ 2. 1. 113. ] ityallope "morvA" [ 2. 1. 6. ] kathaM na ? ucyate-svarasya sthAnivattvAt, tarhi yusmzabdAd bhyaso'bhyamAdeze lug na prApnoti ? naivam-prattyAsattyA yasmin pratyaye luga bhavati tasminneva pratyaye pUrvasya yadi kAryaM bhavati tadA sthAnivattvam, atra tu pratyayAntare luk,25 ataH sthAnivattvAbhAvaH, "morvA" [2. 1. 6.] iti sUtrasyAnavakAzatvAd vA sthAnivattvAbhAvaH // 6 // TADyosi yaH // 2. 1.7 // 'yuSmad asmad' ityetayoH svasambandhiSvanyasambandhiSu vA 'TA Gi pros'
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 8.] ityeteSu syAdiSu pareSu yakAro'ntAdezo bhavati / (TA-) tvayA, mayA; atitvayA, atimayA; atiyuvayA, atyAvayA; atiyuSmayA, atyasmayA; (Gi-) tvayi, mayi; atitvayi, atimayi; priyayuvayi, priyAvayi; priyayuSmayi, priyAsmayi; (pros-) yuvayoH, AvayoH; atiyuvayoH, atyAvayoH; atitvayoH, atimayoH; atiyuSmayoH, atyasmayoH / TAGayosIti kim ? 5 tvat, mat / lugapavAdau yogI / / 7 / / nyA0 sa0-TAGayo0 ityAdi-pozca aozca-prosau "syAdAvasaMkhyeyaH" [ 3. 1.. 116. ] ityekazeSaH, tataH TAzca Gizca prosau ca iti kAryyam, tena SaSThI-saptamyorapi grahaH, anyathA DinA sAhacaryAt saptamyA eva proso grahaNaM syAt / nanvatra prosgraharaNAbhAve'pi "zeSe luk' [ 2. 1. 8. ] iti dalope "ed bahusbhosi" [ 1. 4. 4. ] ityanena 10 etve "edaito'yAya" [ 1. 2. 23. ] ityayAdeze ca 'atiyuvayoH' ityAdi sidhyati, satyam-NicyantyasvarAdilope yuvA-vAdeze "zeSe luk" [2. 1. 8. ] ityakAralope akArasyAbhAvAd 'yuvyoH" ityAdau yatvaM na sidhyatIti aosgrahaNam / / 7 / / zeSe luka // 2. 1.8 // yasmin pratyaye prAtva-yakArau vihitau tato'nyaH zeSaH, tasmin syAdau15 pare yuSmadasmadorantasya lug bhavati / yuSmabhyam, asmabhyam; atiyuSmabhyam, atyasmabhyam ; tvad, mad; atitvad, atimad; yuSmad, asmad; atiyuSmad, atyasmad; yuSmAkam, asmAkam; atiyuSmAkam, atyasmAkam / "aliGga yuSmadasmadI" iti antalope striyAmA' na bhavati / zeSa iti kim ? tvayi, mayi / / 8 // 20 nyA0 sa0--zeSe ityAdi-zeSagrahaNAbhAve TAGyosItyadhikAra Agacche, na ca vAcyam-TAyosItyadhikAro yadyabhipretaH syAt tadA "TAyosi ya-lukau" ityekameva kuryAt, yato 'lug' iti uttarArthaM pRthakkaraNaM kartavyameva, anyathA "TAGa yosi ya-lukau" ityadhikAro'gretane'pi sUtre gacchedityAzaGkAyAM zeSagrahaNam / striyAmApa na bhaviSyatItikevalayoyuSmadasmado: "nantA saGkhayA0" [ li. parali0 4 ] iti lakSaNenAliGgatva-25 bhaNanAt / atha bahuvrIhI tatpuruSe ca anyapadArthAdipradhAnatvena yuSmadasmadantasya strItve Apa kathaM na bhavati ? ucyate-sannipAta0* lakSaNanyAyAd dalopo'bhyamaH sannidhAnavyavadhAne na nimittam, tarhi 'yuSmabhyam' ityAdiSu kevaleSvapi ata eva nyAyAd Ap na
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 6.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 143 bhaviSyati, kiM liGgAnuzAsane tayorvarjanena ? satyam-nyAyAnAM sthavirayaSTi0 nyAyena pravRttevizvAsaH kartu mazakyaH / / 8 / / morvA // 2. 1. 6 // 'yuSmad asmad' ityetayormakArAntayoH svasambandhinyanyasambandhini vA zeSe syAdau pare makArasya lug vA bhavati / yuvAM yuSmAn vA AvAmasmAn 5 vA''caSTe-Nici kvipi talluki ca-'yuSm, asm' iti mAntatvam / yuSmabhyam, asmabhyam; yuSabhyam, asabhyam; yuSmad, yuSad; asmad, asad ; yuSmAkam, yuSAkam; asmAkam, asAkam / zeSa ityeva-yuSAn, asAn; yuSAbhiH, asAbhiH; yuSAsu, asAsu; eSu pUrveNa makArasyA''tvam / TAGayosi nityatvAt tva-mAdikAryebhyaH prathamameva pUrveNa makArasya yatve-yuSyA, asyA; 10 yuSyi, asyi; yuSyoH, asyoH| atha zabdAntaraprAptyA yatvamapyanityamityAzrIyate tadA paratvAt pUrvaM tva-mAdyAdeze akArasya yatve-tvyA, myA; rivya, myi; yuvyoH, AvyoH / atha sakRdgate sparddha yadvAdhitaM tadbAdhitamevara ityAzrIyate tadA yatvAbhAve-tvena, mena; yuvayoH, AvayoH; tve, me; atrAsarvAdisambandhitvAd De: sminnAdezo na bhavati; atha kvibarthaM prakRtirevAha*15 iti sarvAdisambandhitvaM tadA bhavatyeva sminnAdezaH; si-jas-De-GaspratyayeSu tu paratvAt tvamahamAdaya eva AdezA bhavanti-tvam, aham; yUyam, vayam ; tubhyam, mahyam; tava, mama / eke tu mantayoryuSmadasmadorAdezAn * necchanti / / 6 / / ' nyA0 sa0--morveti / nanu 'yuvAmAcaSTe' iti vAkye Nici kvipi syAdau20 yuvAdezaH kathaM na bhavati ? satyam-yadA yuSmadasmadI dvitve tadA syAdirna, yadA tu syAdistadA na dvitve iti na yuvAdezaH / zabdAntareti-prAg makArasya pazcAd akArasya yaprApti :, athavA pUrvaM yuSmiti prakRteH pazcAt tveti prkRteH| atrAsarvAdisambandhitvAditi-yuSmadasmadI tvamahaMvAcake sarvAdigaNamadhye dRzyate, atra tu tvAM mAM vakti yastadvAcake iti na srvaadinii| atha kvibarthamiti-kvibantayoyuSmadasmadoryo'rthastamarthaM kvisahitA yuSma-25 dasmadrUpA prakRtirevAha, nahi prakRti vinA kvip bhavati / sminnAdeza iti-tena tvasmina, masmina, sannipAta0% nyAyasyA'nityatve-svAsmina, mAsmina, itypi| si-jasitietena prakriyAgauravaM nirastaM bhavati, anyathA anena makAralope'pi sipratyayAdinA saha tvamahamAdyAdeze sarve'pi prayogAH sidhyanti / / 6 / /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 10.] mantasya yuvA-99vau dvayoH // 2. 1. 10 // dvitvaviziSTe'rthe vartamAnayoryuSmadasmadormantasya makArAvasAnasyAvayavasya tatsambandhinyanyasambandhini vA syAdau pare yathAsaMkhyaM 'yuva prAva' ityetAbAdezau bhavataH / yuvAm, pAvAm 2; yuvAbhyAm, AvAbhyAm 3; yuvayoH, AvayoH 2; atikrAntau yuvAm AvAM vA-atiyuvAm, atyAvAm ; atikrAntaM yuvAm 5 AvAM vA-atiyuvAm atyAvAM pazya; atikrAntau yuvAmAvAM vA-atiyuvAm, atyAvAM pazya; evam-atiyuvAn, atyAvAn; atiyuvayA, atyAvayA; atiyuvAbhyAm, atyAvAbhyAm; atiyuvAbhiH, atyAvAbhiH; atiyuvAbhyAm, atyAvAbhyAm ; atiyuvat, atyAvat ; atiyuvAbhyAm. atyAvAbhyAmAgatam ; dehi atiyuvat, atyAvat; atiyuvayoH. atyAvayoH svam ; atiyuvAkam,10 atyAvAkam; atiyuvayi, atyAvayi; atiyuvayoH, atyAvayoH; atiyuvAsu, atyAvAsu; 'si jas De Das' ityeteSu punaH paratvAt tvamahamAdayaH / mantasyeti kim ? makArAvadheryathA syAt, na tu sarvasya, tena 'yuvakAbhyAm, AvakAbhyAm' ityatrAkzrutiH, 'yuvayoH, AvayoH' ityatra tu dakArasya yatvaM siddham, anyathA 'yuvyoH, AvyoH' ityaniSTaM syAt / dvayoriti kim ? 15 yuSmAn, asmAn; yuSmAbhiH, asmAbhiH; yuSmabhyam, asmabhyam; yuSmat, asmat; yuSmAkam, asmAkam ; yuSmAsu, asmAsu / dvayoriti yuSmadasmadvizeSaNaM kim ? yuSmAnasmAnatikrAntau-atiyuSmAm, atyasmAm 2; atiyuSmAbhyAm, atyasmAbhyAm 3; atiyuSmayoH, atyasmayoH 2; atra samAsa eva dvitvaviziSTe'rthe vartate na yuSmadasmadI iti yuvAvAdezau na bhavataH / syAdAvityeva-20 yuvayoH putraH-yuSmatputraH, AvayoH putraH-asmatputraH; yuvayorida-yuSmadIyam, Avayoridam-asmadIyam / / 10 / / nyA0 s0--mntsyetyaadi| dvitveti vRttyaMzaH-dvayorityanena dravyapradhAnatvAt sAmAnyavAcinApi yuSmadasmadartha eva dvitvaviziSTo nirdizyate'rthA'ntare tayorvRttyabhAvAt / syAdivizeSaNatve tu guraNAbhidhAyitvAt syAderguNapradhAnatayA dvitve iti bhAvapratyayAntena25 nirdizyeta, yathA "dvitve vAmnau" [2. 1. 22.] iti / yuvA-''vAdezayoH sasvaratve Nigi kvipi tallopeca 'yuvyoH, pAvyoH' ityAdiSa phalaM dRzyam / evama-uttarasatre tvyi, paratvAt tvamahamAdaya iti-yadi paratvena tvamahamAdayaH kariSyante tahi parAdantaraGga
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 11.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 145 baloya:* iti nyAyAt yuvA-''vAdaya evAdezAH prApsyanti na tvamahamAdayaH, satyamparatvAd-vizeSavihitatvena prakRSTatvAdityarthaH / / 10 / / tva-mau pratyayottarapade caikasmin // 2. 1. 11 // ekatvaviziSTe'rthe vartamAnayoryuSmadasmadormakArAntasyAvayavasya svasambadhinyanyasambandhini vA syAdau pare pratyayottarapadayozca parayoryathAsaMkhyaM 'tva 5 ma' ityetAvAdezau bhavataH / tvAm, mAm ; tvayA, mayA; tvad, mad; tvayi, mayi; atikrAntau tvAm-atitvAm, pratimAM tiSThataH; atikrAntaM tvAM mAM vA-atitvAm, pratimAM pazya; atitvAn, atimAn; atitvayA, atimayA; atitvAbhyAm, atimAbhyAm ; atitvAbhiH, atimAbhiH; atitvAbhyAm, atimAbhyAM dehi; atitvabhyam, atimabhyam ; atitvat, atimat; ati-10 tvAbhyAm, pratimAbhyAmAgatam ; atitvad, atimad; atitvayoH, atimayoH svam ; atitvAkam, pratimAkam ; atitvayi, atimayi; atitvayoH, atimayoH; atitvAsu, atimAsu / si-jas-De-Dassu punaH paratvAt tvamahamAdayo bhavanti / pratyayottarapadayoH khalvapi-tavAyaM-tvadIyaH, madIyaH; tvanmayam, manmayam ; tvAmicchati-[mAmicchati vA-] tvadyati, madyati; tvamivAcarati-15 tvadyate, madyate; tvayA kRtaM mayA kRtaM-tvatkRtam, matkRtam; tvatputraH, matputraH; tvaddhitam, maddhitam ; tvatpradhAnaH, matpradhAnaH / tvAmAcaSTe-[mAmAcaSTe vA-] tvadayati, madayati' ityatra nityatvAdantyasvarAdilopAt prAgeva tvamAdezau / kazcit tu 'pUrvamantyasvarAdilope tva-mAdeze akArasya vRddhau pvAgame'-tvApayati, mApayati; kvipi tu-'tvAp, mAp' ityAha / ekasminniti20 kim ? yuSmAkam, asmAkam / ekatvena yuSmadasmadovizeraNAdiha na bhavatiatikrAntaM yuSmAn-[asmAn vA-] atiyuSmAm, atyasmAm ; atiyuSmayA, atyasmayA; atiyuSmad, atyasmad; atiyuSmayi, atyasmayi, / pratyayottarapade ceti kim ? tvayyadhi, adhiyuSmad, adhyasmad / antaraGgatvAt syAdidvAreNaiva tva-mAdeze siddhe pratyayottarapadagrahaNaM bahiraGgA'pi lup antaraGgAn vidhIn25 bAdhate iti nyAyajJApanArtham, tena-'yad, tad' ityAdAvantaraGgamapi tyadAdyatvAdi na bhavati / eke tu nimittanirapekSamekatvaviziSTe'rthe vartamAnayostva
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 12.] mAdezAvicchanti, tanmate-adhitvat, adhimat / mantasyetyeva-tvakaM pitA'sya tvakatpitRkaH, atrAksahitasya mA bhUt / pratyayagrahaNenaiva siddhe syAdAvityuttarArthamanuvartate / / 11 / / nyA0 sa0--tva-mau0 ityAdi / tvadayatIti-atra nityatvAdantyasvarAdilopAt prAgeva tva-mAdezau, pazcAdapi antyasvarAdilopo na lopAt svarAdeza: iti nyAyAt 5 "lugasye." [2. 1. 113.] ityeva pravartate, tasminnapi kRte na bhavati "naikasvarasya" [7. 4. 44.] iti niSedhAt; "JNiti" [4. 3. 50.] ityAdinA vRddhirapi na adhAtUtvAt / kazcita tviti-utpalaH / zabdAntarapravattyA dvayorapyanityatvAdanyatra saavkaashtvaa| paratvAdantyasvarAdilopa ityarthaH ! akArasya vRddhAviti-prato "Niti' ' [4. 3. 50.] ityanena sUtreNa / nanu pratyayottarapadagrahaNaM kimartham ? syAdAvityeva 10 siddhatvAt, na ca paratvAt "aikAyeM" [3. 2. 8.] iti syAdelu pi *pratyayalopa0* iti nyAyasya "lupyamvRllenat" [ 7. 4. 112. ] iti niSadhAt syAderabhAva iti vAcyam, yata "aikAyeM" [ 3. 2. 8. ] iti lubucyate, aikAyaM ca prakRtipratyayau pUrvottarapade cAzritya bhavatIti tasya bahiraGgatvAt tadAzrayA lubapi bahiraGgA, vibhaktimAtramAzritya vidhAnAt tva-mAdezayorantaraGgatvam, tataH prasiddha bahiraGgamantaraGga iti 15 nyAyAnnityAdapi antaraGgasya balIyastvAt tvamAdezayoH kartavyayo: lupo'siddhatvAt tAbhyAmeva pUrva pravattitavyaM tato lubiti na kiJcidaniSTamityAha-antaraGgatvAditi / nanu yadA syAdigrahaNameva kriyate na pratyayottarapadagrahaNaM tadA tvadIyaH, tvatputraH' ityAdau prAgeva paratvAt GasA saha tava-mamAdezau prApnutaH, tatkathamantaraGgatvAt syAdidvAreNaiva sidhyatoti ? satyam-yau tva-mau bhavatastAvalpAzrito, yataH prakRtimevAzrayataH, yau tu20 tava-mamau tau prakRteH pratyayasya ca sthAne bhavata iti bahAzritAvityantaraGgatvAt tva-mau prApnuta iti syAdidvAreNeva sidhyatoti; tava-mamAdeze tu kartavye ekasthAnitvenAntaraGgatvAt paratvAcca Gaso lubeveti / eke tviti candrAdayaH / / 11 / / tvamahaM sinA prAk cAkaH // 2. 1. 12 // yuSmadasmadoH svasambandhinA'nyasambandhinA vA sinA saha yathAsaMkhyaM 25 'tvam aham' ityetAvAdezau bhavataH, tau cAkpratyayaprasaGga 'ka: prAgeva bhavataH / tvam, aham ; atikrAntastvAm-atitvam. atyaham ; atikrAnto yuvAmatitvam, atyaham ; atikrAnto yuSmAn-atitvam, atyaham ; priyastvaM priyau yuvAM priyA yUyaM vA yasya sa priyatvam, priyAham ; eSu paratvAt tva-mau yuvA-''vau ca bAdhitvA tvamahamAveva bhavataH / sineti kim ? yuSmAbhiH,30 asmAbhiH; silupi ca "lupyamvRllenat" [7. 2. 112.] iti niSedhAnna
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 13.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 147 bhavati-tvaM putro'sya tvatputraH, matputraH; evamuttareSvapi / prAk cAka iti kim ? 'tvakam' 'ahakam' ityatrAka: zrutiryathA syAt, anyathA pUrvamaki sati *tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyate iti nyAyAt sAkorapyAdezaH syAt / kecit tu 'tvAM mAM cA''caSTe' iti Nau tva-mAdeze vRddhau kvipi mantayoreva tvA-'hAdezavidhAnAt sau-tvAm, mAm, iti, dhAtoreva vRddhiriti mate-tvam, , mam, ityeva ca bhavatIti manyante, te hi prakRtimAtrasyA''dezAn je-jas-sInAmamAdezaM usastvakAraM cecchanti / / 12 / / nyA0 sa0-tvamahanityAdi / sineti kim ? nanu sAviti kRte "dIrghaDyAb0" [1. 4. 45.] ityAdinA seluki ca sarve prayogA niSpadyanta iti, na-"yuSmadasmado:" [ 2. 1. 6. ] ityAtvaM syAt; Adeza vidhAnasAmarthyAnna bhaviSyatIti cet ? satyam-10 tadA prAtvAbhAve'syApi se: zeSatvaM syAt, tathA ca "morvA" [2. 1. 6. ] iti vAlopaH syAta, pakSe ca caritArthatA sUtrasya syAditi / tvakama ahakamiti-"yuSmadasmado'sobhAdi0" [7. 3. 30.] iti ak / pUrvamakIti-"nirapekSatvenAntaraGgatvAt / kecit viti-pANinIyAdayaH / tvamAdeze vRddhAviti-tvAdayatIti vAkye kRte kvip / svAhAdezavidhAnAditi-tvA-'hAdezau na bhavata iti shessH| dhAtoreva vRddhiriti mate tu-tvadayatIti15 vAkyam / nanu tanmate-tvam, ahaM, yUyam, vayamityAdayaH kathaM sidhyantItyAha-te hi / prakRtimAtrasyeti-vibhaktirahitasyetyarthaH / AdezAniti-"tubhyamahyau Gayi0" [ pA0 7. 2.65. ] "yaya-vayau jasi." [pA0 7.2.63. ] "tvA-'hau sau0" [pA0 7.2.64.] iti tubhyAdIn AdezAn, Ga-jas-sInAM "Ga prathamayoram" [pA0 7. 1. 28.] ityamAdezam, Gasastu "yuSmadasmadbhayAM Gaso'z [pA0 7. 1. 27. ] ityakAraM cecchantItyarthaH / 20 svamate tu-tvamahamityeva bhavati / / 12 // yUyaM vayaM jasA // 2. 1. 13 // yuSmadasmadoH svasambandhinA'nyasambandhinA vA jasA saha yathAsaMkhyaM 'yUyaM vayam' ityetAvAdezau bhavataH, prAk cAkaH / yUyam, vayam ; paramayUyam, paramavayam; priyastvaM priyau yuvAM priyA yUyaM ca yeSAM te-priyayUyam, priyavayam ; 25 atikrAntAstvAM yuvAM yuSmAn vA- atiyUyam, ativayam / jaseti kim ? yUyaM putrA asya-yuSmatputraH, asmatputraH / prAk cAka ityeva ? yUyakam, vayakam / / 13 / / nyA0 sa0-yUyaM vymityaadi| priyastvaM priyau yuvAmiti vAkye ekatva
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 14-16.] dvitvayoyuSmadovartamAnatvAt "tva-mau pratyayottarapade0" [ 2. 1. 11. ] iti "mantasya yuvA-''vau0" [2. 1. 1. ] iti ca tva-mAdyAdezAnanyatra sAvakAzAn bAdhitvA yUyaM vayamityatra sAvakAzau yUyaM vayamAdezI paratvAbhayaprAptI satyA tAveva bhvtH| yUyakamityAdau kutsitAdyarthe "yuSmadasmado'sobhAdi" [7. 3. 30.] ityak, evamuttaratrApi / / 13 // 5 tubhyaM mahya DyA // 2. 1. 14 // yuSmadasmadoH svasambandhinA'nyasambandhinA vA pratyayena saha yathAsaMkhyaM 'tubhyaM mahyam' ityetAvAdezau bhavataH, prAk cAkaH / tubhyam, mahyam ; paramatubhyam, paramamahyam, priyastvam priyau yuvAM priyA yUyaM vA yasya tasmaipriyatubhyam, priyamahyam; atikrAntastvAM yuvAM yuSmAn vA tasmai atitubhyam,10 atimahyam / Gayeti kim ? tubhyaM hitaM tvaddhitam, maddhitam / prAk cAka ityeva ? tubhyakam mahyakam / / 14 / / tava mama sA // 2. 1. 15 // yuSmadasmadoH svasambandhinA'nyasambandhinA vA Gaspratyayena saha yathAsaMkhyaM 'tava mama' ityetAvAdezau bhavataH, prAk cAkaH / tava, mama; priyastvaM priyau15 yuvAM priyA yUyaM vA yasya tasya-priyatava, priyamama; atikrAntastvAM yuvAM yuSmAn vA tasya-atitava, atimama / Daseti kim ? tava priyastvatpriyaH, matpriyaH / prAk cAka ityeva ? tavaka, mamaka / / 1.5 / / nyA0 sa0-tava mmetyaadi| kathaM tavatA, mamatA; tavAyitam, mamAyitam ? satyam-syAdyantapratirUpakANyavyayAnyetAni, tataH zabdAntaratvAt siddham / / 15 / / 20 amau mH|| 2. 1. 16 // yuSmadasmadbhyAM parayostatsambandhinoranyasambandhinorvA 'am au' ityetayorma ityayamAdezo bhavati, akAra uccAraNArthaH / tvAm, mAm ; atitvAm, atimAm ; yuvAm, AvAm ; atiyuvAm, atyAvAM tiSThataH pazya vA // 16 // 25
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 17-18.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 146 nyA0 sa0-amau ma iti-prauzca auzca Avau "syAdAvasaMkhyeyaH" ityeka zeSaH, tato'm ca Avau ca amau, tasya 'amau' luptaSaSThayekavacanAntaM padam, ekazeSAbhAve tu amA sAhacaryAd dvitIyAsatkasyaiva grahaNaM syaat| nanu amgrahaNaM kimartham ? yAvatA tvAmiti niSpAdyan, tacca yuSmado'mi nimitta tvAdeze "zeSe luk" [2. 1.8.] iti dasya luki "samAnAdamo'taH" [ 1. 4. 46. ] ityamo'sya luki "yuSmadasmadoH" [ 2. 1. 6. ] 5 ityantasyAtve ca siddham, naivam-antaraGga'ntasyAtve kArya bahiraGgo'kArasya lugasiddha iti / / 16 / / zaso naH // 2. 1. 17 // yuSmadasmadbhayAM parasya tatsambandhino'nyasambandhino vA zasaH sthAne 'na' ityayamAdezo bhavati, akAra uccAraNArthaH / yuSmAn, asmAn; priyayuSmAn,10 priyAsmAn ; priyastvaM yeSAM tAn priyatvAn, priyamAn ; priyau yuvAM yeSAM tAn priyayuvAn, priyAvAn / / 17 / / nyA0 sa0-zaso na iti / nanu yuSmAnityAdau dvayaM prApnoti- "zeSe." * [ 2. 1. 8. ] ityanenAntalopo'nena nakArazca, tatra kRtAkRtaprasaGgitvena0* nakArasya nityatvAllopasya ca kRte nakAre zeSatvAbhAvAdaprasaGgitvenAnityatvAt pUrvaM nakAra eva15 bhavatIti; yadyevaM kimanena ? "zaso'tA." [1. 4. 46. ] ityanenaiva siddhatvAt, naivamaliGga yuSmadasmadI iti pustvAbhAvAnnakAro na sidhyatIti vacanam ; bahuvrIhyAdAvabhyupagame vA liGgasya strI-napuMsakArtham-priyayuSmAn brAhmaNI:, priyayuSmAn kulAnItyAdi / / 17 / / 20 abhyaM bhyasA // 2. 1. 18 // yuSmadasmadbhyAM parasya svasambandhino'nyasambandhino vA bhyasazcaturthIbahuvacanasya sthAne'bhyamAdezo bhavati / yuSmabhyam, asmabhyaM dIyate; priyayuSmabhyam priyAsmabhyam ; tvAmatikrAntebhyaH-atitvabhyam, atimabhyam ; yuvAmatikrAntebhya:-atiyuvabhyam, atyAvabhyam / akArAdikaraNamAtvabAdhanArtham / / 18 / / nyA0 sa0-abhyamityAdi / kAryiNaH prathamaM nirdeze prApte kAryasya prathamamupAdAnaM pratyAsattisUcanArtham, pAThApekSayA ca caturthyava pratyAsannati tasyA evAdezaH, yadvA "GasezcAd" [ 2. 1. 16. ] ityatra cakAro bhyaso'nukarSaNArthaH, sa ca GasisAhacaryAt paJcamI 25
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 16-20.] sambandhyeva gRhyata iti pArizeSyAdiha caturthIbhyaso grahaNamityAha-caturthIbahuvacanasyeti // 18 // sezcAd // 2. 1. 16 // yuSmadasmadbhyAM parasya svasambandhino'nyasambandhino vA usezcakArAt tatsahacaritasya bhyasaH sthAne 'ad' ityayamAdezo bhavati / tvad, mad; tvAM 5 yuvAM yuSmAn vA'tikrAntAt-atitvad, atimad; atiyuvad, atyAvad ; atiyuSmad, atyasmad / bhyas-yuSmad, asmad ; tvAM yuvAM yuSmAn vA'tikrAntebhyaH-atitvad, atimad; atiyuvad, atyAvad ; atiyuSmad, atyasmad / paJcamIbhyaso grahaNAccaturthIbhyaso na bhavati-yuSmabhyam, asmabhyam / / 16 / / nyA0 sa0--GaserityAdi-cakAreNa bhyaso'nukarSaNe'pi bhyaso usezcaikavacanAnanta-10 nirdezana dvivacanAnantanirdiSTAbhyAM yuSmadasmadbhyAM saha vaiSamyAd yathAsaMkhyAbhAva iti // 16 / / Ama Akam // 2. 1. 20 // 'yuSmad asmad' ityetAbhyAM parasya svasambandhino'nyasambandhino vA''maH sthAne 'prAkam' ityAdezo bhavati / yuSmAkam, asmAkam ; priyayuSmAkam,15 priyAsmAkam ; tvAM yuvAM yuSmAn vA'tikrAntAnAm-atitvAkam, atimAkam ; atiyuvAkam, atyAvAkam; atiyuSmAkam, atyasmAkam ; AkamityAkAro NyantArtham-yuSmAnAcakSANAnAM Nau kvipi-yuSmAkam, asmAkama; / kecit tu tatsambandhina evA''maH prAkamAdezamicchanti, tathA'mpratyaye dakArasya yatvamapIcchanti, tanmate-priyA yUyaM yeSAM teSAM priyayuSmayAm, priyAsmayAm ; 20 evam-atiyuSmayAm, atyasmayAm / / 20 / / nyA0 sa0--prAma ityaadi| prAmaH kamiti kRte "yuSmadasmadoH" [2. 1. 6.] ityAtve kRte yuSmAkamityAdi sidhyati, kimaakaarkrnnenetyaah-aakmityaadi| kecit tviti-pANinisUtrAnusAriNaH, te hi "sAma Akam" [pA0 7. 1. 33. ] iti paThantaH kRtasAmAdezasyAma prAkamicchanti, sa ca "avarNasyAmaH" [ 1. 4. 15. ] iti tatsambandhina25 eveti // 20 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 21.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 151 padAd yugvibhaktyaikavAkye vas-nasau bahutve // 2.1.21 // dvitIyA caturthI SaSThI ca yugvibhaktiH, tayA bahutvaviSayayA saha padAt parayoryuSmadasmadoryathAsaMkhyaM 'vasnas' ityetAvAdezau vA bhavataH, taccet padaM yuSmadasmadI caikavAkye bhavataH, anvAdeze nityaM vidhAsyamAnatvAdiha vikalpo labhyate, evamuttarasUtratraye'pi / dharmo vo. rakSatu, dharmo no rakSatu; dharmo yuSmAn / rakSatu, dharmo'smAn rakSatu; tapo vo dIyate, tapo no dIyate; tapo yuSmabhyaM dIyate, tapo'smabhyaM dIyate; zIlaM vaH svam, zIlaM naH svam ; zIlaM yuSmAkaM svam, zIlamasmAkaM svam / padAditi kim ? yuSmAn dharmo rakSatu, asmAn dharmo rakSatu / yugvibhaktyeti kim ? jJAne yUyaM tiSThata, zIle vayaM sthAsyAmaH; jJAne yuSmAbhiH sthitam, zIle'smAbhiH sthitam ; jJAnaM yuSmadAgatam, zIla-10 masmadAgatam ; jJAnaM yuSmAsu tiSThati, zIlamasmAsvAyatate; grAme yuSmatputraH, nagare'smatputraH; iti yuSmadupAdhyAyo brUte, ityasmadAcAryo'nuzAsti / ekavAkya iti kim ? ekasmin pade nimitta-nimittino ve mA bhUt-atiyuSmAn pazyati, atyasmAn pazyati; vAkyAntare ca mA bhUt-prodanaM pacata, yuSmAkaM bhaviSyati ; paTaM vayata, asmAkaM bhaviSyati / nanu ca vAkyAntarasthAt15 padAt parayoryuSmadasmadoH sAmarthyAbhAvAdeva vas-nasAdayo na bhaviSyanti, kimekavAkyagra haraNena ? naivaM zaGkayam-yuktayuktAdapi padAdasamarthatvAt na prApnuvanti-iti sma naH pitA kathayati, iti vaH zreyasI bravImi, iti me mAtA'vocat, zAlInAM te prodanaM dAsyAmi; atra hi yuSmadasmadI pitrAdibhiryukte na pitrAdiyukta riti-smAdibhiriti vasnasAdayo na syuH, ataH pAramparyeNApi20 yuktAdekavAkyasthAt padAt parayoryuSmasmadorvasnasAdayo bhavantvityekavAkyara haNamarthavat / bahutva iti kim ? dharmo yuvAM rakSatu, dharmastvAM rakSatu / syAdyadhikAre vibhaktigrahaNaM yukasyAdivacana nivRttyartham, tena jJAne yuvAM tiSThataH, zIle AvAM tiSThAva ityatrottareNa vAm-nAvAdezau na bhavataH / / 21 / / nyA0 sa0-padAdityAdi-padyate gamyate kartRkarmaviziSTo'rtho'neneti padam 125 vibhaktayA saha samAnAdhikaraNArtha yunaktoti yuGa kartari kvip, yadvA yojanaM yuGa 0 samamaviSama saMkhyAsthAnaM yugmamiti yat saMkhyAyate, tena paricchinna vastramapi yugityucyate,
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 22-23.] tataH samasaMkhyA dvitIyA-caturthI-SaSThIrUpA vibhaktayo yugazabdenocyanta iti / dharmo vo rakSatviti-atra padAdeza: padavaditi 'vas' ityasya padatve "so ruH" [ 2. 1. 72. ] iti rutvaM babhUva / tathA "zaso naH" [2. 1. 10.] "zeSe luka" [ 2. 1. 8. ] ityAdIni bAdhitvA nityatvAd niravakAzatvAcca vasnasAveva bhavata iti / ekavAkya iti-eka ca tad vAkyaM ceti "pUrvakAlaika0" [ 3. 1. 60.] ityanena samAse ekasya pUrvanipAtaH, tato 5 vizeSaNasya vyavacchedakatvAt * sarvaM vAkyaM sAvadhAraNaM bhavati * iti nyAyAcca ekasmin vAkya eva bhavatIti na tu pade, atiyuSmAn pazyatItyAdau tu yathaikasmin vAkye tathA eka vibhaktayapekSayA ekasmin pade'pi yuSmadasmadI sta iti, tathA ekasminneva vAkya ityavadhAraNAd yadi padaM yuSmadasmado caikasminna va vAkye bhavato na tu vAkyAntare tadA vasnasau bhavataH / sAmarthyAbhAvAdeveti-parasparavyapekSAlakSaNasambandhAbhAvAdevetyarthaH / kimekavAkya-10. grahaNeneti-kiM savizeSaNena vAkyagrahaNena ? vAkyagrahaNameva padavyavacchedAya kattu yukta kimekagrahaNenetyarthaH / yuktayuktAditi-yukta na yuSmadasmatsaMbaddhana pitrAdinA yat yuktamitismetyAdi tasmAdityarthaH / iti-smetyAdi-atretismetyAdi padaM sAkSAta yaSmadAdikaM nApekSate. ki tarhi pitrAdikamiti ekavAkyagrahaNAt sAmarthyAbhAve'pi ekavAkye padAt parasya yuSmadAderAdeza: siddhaH / tathA 'yugbahutve' ityapyukta dvitIyA-caturthI-SaSThI bahuvacanAni 15 labdhAni, vibhaktigrahaNaM tUttarArthamiha ca kliSTatAparihArArthamiti / / 21 / / divatve vAmnau // 2. 1. 22 // padAt parayoryuSmadasmadodvitva viSayayA yugvibhaktyA saha yathAsaMkhyaM vAmnAvityetAvAdezau vA bhavataH, taccet padaM yuSmadasmadI caikavAkye bhavataH / / dharmo vAM rakSatu, dharmo nau rakSatu; dharmo yuvAM rakSatu, dharma AvAM rakSatu; zIleM 20 vAM dIyate, zIlaM nau dIyate; zIlaM yuvAbhyAM dIyate, zIlamAvAbhyAM dIyate; jJAnaM vAM svam, jJAnaM nau svam ; jJAnaM yuvayoH svam, jJAnamAvayoH svam / yuvibhaktyetyeva-grAme yuSmatputraH, nagare'smatputraH / padAdityeva-yuvAM dharmo rakSatu, AvAM dharmo rakSatu / ekavAkya ityeva-prodanaM pacata, yuvayorbhaviSyati, AvayorbhaviSyati / / 22 / / 25 nyA0 sa0-dvitve ityAdi / dvitva iti bhAvapratyayAntena saMkhyA nidizyate, saMkhyAyAM ca vibhaktirvarttate na yuSmadasmadI dravyavRttitvAt tayoriti dvitva iti vibhakta reva vizeSaNamityAha-dvitvaviSayayeti / / 22 // De- sA te-me // 2. 1. 23 // 'te-me' iti luptadvivacanAntaM padam, padAt parayoryuSmadasmado 'Ge Gas'30
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ [TT0 1 sU0 24-25.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 153 ityetAbhyAM saha 'te me' ityetAvAdezau yathAsaMkhyaM vA bhavata ekavAkye, GeGasetyekavacanaM sthAnibhyAmAdezAbhyAM ca yathAsaMkhyanivRttyartham / dharmaste dIyate, dharmastubhyaM dIyate; dharmo me dIyate, dharmo mahyaM dIyate; zIlaM te svam, zIlaM tava svam; zIlaM me svam, zIlaM mama svam dharmaste svam, dharmo me svam; dharmastava svam, dharmo mama svam / padAdityeva-tubhyaM dharmo dIyate, mahyaM dharmo 5 dIyate; tava zIlaM svam, mama zIlaM svam / ekavAkya ityeva - prodanaM paca, tava bhaviSyati, mamaM bhaviSyati ; tvAM yuvAM yuSmAn vA'tikrAntAya pratitubhyam / Ga - Gaseti kim ? paTastvayA kriyate / dharmo mayA kriyate / kathaM na me zrutA nApi ca dRSTapUrvA' na me - na mayeti hyatrArtha :; asAdhurevAyam; syAdipratirUpakamavyayaM vA / / 23 / / nyA0 sa0--Ga -GasetyAdi / dRSTapUrveti - pUrva dRSTA " nAma nAmnA0 " [3. 1. 18. ] iti saH, strI cet / / 23 / / amA tvA-mA / / 2.1.24 // padAt parayoryuSmadasmadoramA - dvitIyaikavacanena saha 'tvA mA' ityetAvAdezau yathAsaMkhyaM vA bhavata ekavAkye / dharmastvA rakSatu dharmo mA rakSatu; 15 dharmastvAM rakSatu, dharmo mAM rakSatu / padAdityeva - tvAmIkSate, mAmIkSate / ekavAkya ityeva - pratitvAM pazyatu pratimAM pazyatu / / 24 / / 10 nyA0 sa0-- amA tvA-mA iti / m yadyapyanekaprakAro'sti tathAhi - ekaH "ataH syamo'm " [ 1.4.57 ] iti, dvitIyo "avyayIbhAvasyA 0 " [ 3. 2. 2. ] iti, tRtIya prakhyAta vibhakta e : 'amv am' iti, tathApi yuSmadasmadbhyAmanyasyAsaMbhavAd 20 dvitIyaikavacanameva gRhyate ityAha-pramA- dvitIyaikavacaneneti / / 24 / / asadivAssmantryaM pUrvam // 2.1.25 // Amantryate yat tadAmantyam, tadvAci padaM yuSmadasmadbhayAM pUrvamasadiasati yat tad asmAn rakSatu 25 zramaNA ! avidyamAnamiva bhavati sati tasmin yat kAryaM tanna bhavati, bhavatItyarthaH / zramaNA ! yuSmAn rakSatu dharmaH, dharmaH; zramaNA ! yuSmabhyaM dIyate zramaNA ! zramaNA ! asmabhyaM dIyate;
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 26.] yuSmAkaM zIlam, zramaNA ! asmAkaM zIlam ; zramaNau yuvAM rakSatu dharmaH, zramaNau ! AvAM rakSatu dharmaH; zramaNau ! yuvAbhyAM dIyate, AvAbhyAM dIyate; zramaNau ! yuvayoH svam, AvayoH svam ; zramaNa ! tvAM rakSatu tapaH, mAM rakSatu tapaH; zramaNa ! tubhyaM dIyate, mahya dIyate; zramaNa ! tava zIlam, mama zIlam ; eSvAmantryasyAsattvAd vasnasAdayo na bhavanti / 'grAmazcaitra ! 5 te svamatho' ityAdau caitrapadasyAmantryasyAsattvAd grAmapadApekSayA'nvAdeze nityaM te-mayAdividhiH, na tu "sapUrvAt prathamAntAd vA" [2. 1. 32.] iti vikalpaH / ivakaraNaM kim ? zravaNaM yathA syAt / aAmantryamiti kim ? . dharmo vo rakSatu, dharmo no rakSatu / pUrvamiti kim ? "mayaitat sarvamAkhyAtaM, yuSmAkaM munipuGgavAH !" parasya hyasadvattve pAdAdilakSaNaH pratiSedho na10 syAt / vyavahite'pi pUrvazabdo vartate, tena-'caitra ! dharmo vo'tho rakSatu, caitra ! dharmo no'tho rakSatu' atra "sapUrvAt prathamAntAd vA" [2. 1. 32.] iti vikalpo na bhavati / / 25 / / nyA0 sa0-asadivetyAdi-yo'rthaH svena dharmeNa prasiddho dharmAntarasambandhaM pratyabhimukhIkriyate sa AmantryaH, yathA devadatto devadattatvena prasiddho dharmAntare'bhimukhIkriyate,15 yathA paca paThetyAdi, tatrArthe kAryAsaMbhavAdupacArAdAmantryAbhidhAyi padamAmantryaM vijJAyata iti / athottaratra nityagrahaNAdasmin sUtre kathaM vikalpo na labhyate iti, ucyate-nityaM vidhAsyamAnatvAditi bhaNanAd yatraiva vasnasAdayo vidhIyante tatraiva vikalpa upatiSThate na vasnasAdInAM niSadhe iti / athavA yadyatrApi satre vikalpa: syAta tadA kimetatsatrakaraNena ? yataH "asadivAmantryaM pUrvan" [2. 1. 25. ] iti kRte'pi vasnasAdayo vikalpante, te ca20 "padAd yugvibhaktayA." [ 2. 1. 21. ] ityanenaiva vikalpena bhvissynti| zravaNaM yathA syAditi-anyathA lopaH syAt "te lug vA" [3. 2. 108.] ityanenaiva / pAdAdilakSaNa iti-munipuGgavA ityasya padasyA'sattve pdsyaabhaavaadityrthH| munipuGgavA iti siMhAditvAt samAsaH karmadhArayo vaa| vyavahite'pIti-yathA mathurAyAH pUrvaM pATaliputramiti / pUrvazabdo vartate iti-ayamarthaH-yadyavyavahitasyaiva pUrvasyAnenA'sadbhAvo vidhIyeta25 na vyavahitasya tadA pUrvagrahaNamapanIya "asadivAmantryAd" ityeva kriyeta, yataH pUrvasyAvidyamAnavadbhAve vasnasAdyabhAvaH prayojanam, taccetthamapi kRte sidhyati; tathottarasUtre'pyetadAnuguNyena "jasvizeSyAd" [2. 1. 26. ] ityevaM vidhIyeteti / / 25 / / javizeSya vAmanye // 2. 1. 26 // tadatadviSayaM vizeSyam, tasya vyavacchedakaM vizeSaNam; yuSmadasmadbhyAM30
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 27.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 155 pUrvaM jasantamAmantryaM padaM vizeSyamAmantrye pade sAmarthyAt tadvizeSaNabhUte pare'sadiva vA bhavati, pUrveNa nityaM prApte vikalpaH / jinAH ! zaraNyA ! yuSmAn zaraNaM prapadye / jinAH ! zaraNyA ! vaH zaraNaM prpdye| jinAH ! zaraNyA ! asmAn rakSata / jinAH ! zaraNyA ! no rakSata / siddhAH ! zaraNyA ! yuSmAnatho zaraNaM prapadye / siddhAH zaraNyA ! vo'tho zaraNaM prapadye / 5 siddhAH ! zaraNyA asmAnatho rakSata / siddhAH ! zaraNyA ! no'tho rakSata / jasiti kim ? sAdho ! suvihita ! vo'tho zaraNaM prapadye, sAdho ! suvihita ! no'tho rakSa / vizeSyamiti kim ? zaraNyAH ! sAdhavo ! yuSmAn zaraNaM prapadye, zaraNyAH ! sAdhavo'smAn rakSata / Amantrya iti kim ? prAcAryA ! yuSmAn zaraNyAH ! zaraNaM prapadye, atrAmantryaM vizeSaNaM vyavahitatvAd na paramiti na10 bhavati / sAmarthyAt tadvizeSaNabhUta iti kim ? prAcAryA ! upAdhyAyA ! yuSmAn zaraNaM prapadye / / 26 / / nyA0 sa0--jasvi0 ityaadi| tadatadviSayamiti-zabdapradhAnatvAt syAdvAdAzrayaNena zabdArthayoraikyAd vA'rthAbhAve tyadAditvAbhAvAt tacchabdAvayavayogAt samudAyo'pi tad ityAdi kRtvA karmadhArayakaraNAt bAhulakAd vA naikazeSaH, tacca atacca tadatadI,15 dvandva "pA dvaraH" [2. 1. 41.] iti na "na sarvAdi:" [ 1. 4. 12. ] iti niSedhAt / sAmarthyAt tadvizeSagabhUta iti / vizeSyasya vizeSaNAkAGa kSiNa ekavAkyopAttatvena sAmarthyAt sannihitatvAd vizeSyatvanimittamAmantrya ityetadeva vizeSaNaM vijJAyata iti / jinAH ! zaraNyA ityatra zaraNamiti sAmAnyakarma, yuSmAniti vizeSakarma / siddhAH ! zaraNyA ! yuSmAnatho zaraNaM prapadya ityAdau "sapUrvAt0" [2. 1. 32.] ityAdinA vA20 vasnasau prAptAvapi "asa divA0" [ 2. 1. 25. ] ityanena niSiddhau punara'nena vikalpyete / jasiti kim ? sAdho ! suvihiteti-atra dvayorapi padayo: "asadivA0" [2. 1. 25.] ityasattve prApte "nAnyat" [ 2. 1. 27. ] ityanena sAdho ! ityasyAsattvAbhAvaH, "nityamanvAdeze" [2. 1.31. ] ityanena ca vsnsau| zaraNyA! sAdhavo! yuSmAniti-patra dvayorapi "asadivA0" [ 2. 1. 25. ] ityasadvadbhAvaH / prAcAryA ! yuSmAn zaraNyA ! 25 iti-atrAmantryasya vizeSyasya vyavahitatvena paratropazleSAbhAvAnna bhavati / AcAryA ! upAdhyAyA! iti-atra bhinnAdhikaraNayoH padayona pUrva vizeSyaM na paraM vizeSaNamiti 'sAmarthyAt tadvizeSaNabhUte" iti bhaNanAnna bhavati / / 26 / / nAnyat // 2. 1. 27 / / yuSmadasmadbhyAM pUrvaM jasantAdanyadAmantryaM padaM vizeSyamAmantrye pade tadvi-30
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 28.] zeSaNabhUte pare'sadiva na bhavati / sAdho ! suvihita ! tvA zaraNaM prapadye / sAdhU ! suvihitau ! vAM zaraNaM prapadye / sAdho ! suvihita ! mA rakSa / sAdhU ! suvihitau nau rakSatam / sAdho ! suvihita ! te jJAnaM dIyate / me jJAnaM dIyatAm / sAdhU ! suvihitau ! vAM jJAnaM dIyate / nau jJAnaM dIyatAm / sAdho ! suvihita ! te zIlaM svam / me zIlaM svam / sAdhU ! suvihitau ! vA zIlaM svam / nau zIlaM 5 svam ; atra parasya "asadivAmantryaM pUrvam" [2. 1. 25.] ityasattve'pi pUrvavizeSyapadAzrayA yuSmadasmadAdezA bhavanti / vizeSyamityeva-suvihita ! tava zIlaM, mama zIlam / / 27 / / 1.26. ] ityasya pradhAna nyA0 s0--naanyditi| "jasa vizeSyama tayA'nyaditi sambadhyate-ityAha-jasantAditi / / 27 // 10 pAdAdyoH // 2. 1. 28 // . niyataparimANamAtrAkSarapiNDaH pAdaH, padAt parayoryuSmadasmadoryadukta . vasnasAdi tat pAdasyAdibhUtayorna bhavati / "vIro vizvezvaro devo, yuSmAkaM kuldevtaa| sa eva nAtho bhagavAnasmAkaM pApanAzanaH" / / 1 // 15 pAdAdyoriti dvivacanaM yuSmadasmadorabhisambandhArtham, pAdAdAviti hya cyamAne Amantramabhisambadhyeta / pAdAdyoriti kim ? "pAntu vo dezanAkAle, jainendrA dazanAMzavaH / bhavakUpapatajjantujAtoddharaNarajjavaH" / / 2 / / 28 / / nyA0 sa0-pAdA0 ityAdi / mAtrAzca akSarANi ca mAtrAkSarANi, niyatapari-20 mANAni ca tAni mAtrAkSarANi ca teSAM piNDaH, yadvA mAtrAkSarANAM piNDaH 2, niyataparimANazcAsau mAtrAkSarapiNDazca 2 / pAdAdAviti hya cyamAne iti-pAdAdAvityasyAntryAbhisambandhe kiM syAt ? "jineza ! tvAM namaskRtya, yannaro muktimicchati / ato narasurAdhIzastutyastotraM tvamarhasi" / / 1 / / 25
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 26-30.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 157 ityatrAmantryasya padasyAdibhUtasya sattvAt tvAdeza: prasajyate'to dvivacanamadAt sUriH / dezanAkAla iti-dezanaM dezastaM karoti "Nij bahulam" [3. 4. 42.] dezyate iti 'NivettyAsa0 [5. 3. 111. ] ityanaH / / 28 / / cAhahavaivayoge // 2. 1. 26 // 'ca aha ha vA eva' ityetairyoge-sambandhe padAt parayoryuSmadasmadoryadukta / vasnasAdi tanna bhavati / jJAnaM yuSmAMzca rakSatu, asmAMzca rakSatu; jJAnaM yuSmAnaha rakSatu, asmAnaha rakSatu; jJAnaM yuSmAn ha rakSatu, asmAn ha rakSatu; jJAnaM yuSmAn vA rakSatu, asmAn vA rakSatu; jJAnaM yuSmAneva rakSatu, asmAneva rakSatu; jJAnaM yuSmabhyaM ca dIyate, asmabhyaM ca dIyate; jJAnaM yuSmAkaM ca svam, asmAkaM ca svam ; jJAnaM yuvAM ca rakSatu, jJAnamAvAM ca rakSatu; jJAnaM yuvAbhyAM ca10 dIyate, AvAbhyAM ca dIyate; jJAnaM yuvayozca svam ; Avayozca svam ; jJAnaM tvAM ca rakSatu, mAM ca rakSatu; jJAnaM tubhyaM ca dIyate, mahya ca dIyate; jJAnaM tava ca . svam, mama ca svam / yogagrahaNaM kim ? jJAnaM ca zIlaM ca vo rakSatu, no rakSatu ; jJAnaM ca zIlaM ca vAM dIyate, nau dIyate; jJAnaM ca zIlaM ca te svam, me svam ; jJAnaM ca zIlaM ca tvA rakSatu, mA rakSatu; jJAnaM ca te svam, jJAnaM ca me svam ; 15 naiteSu cazabdena yuSmadasmadoryogo'pi tu jJAna-zIlayoH / "cAhavaivaiH' ityeva siddhe yogagrahaNaM sAkSAdyogapratipattyartham / / 26 / / _ nyA0 sa0--cAhahetyAdi / yoga iti-cAdidyotyasamuccayAdyarthasya sAkSAd yuSmadasmadarthasambandha ityarthaH, jJAnaM ca zIlaM cetyatra cazabdena jJAnazIlayoH sadvitIyatA dyotyate na tu yuSmadasmadarthayoriti / yogagrahaNamiti-ayamarthaH-yogagrahaNaM vinA arthAt prakaraNAd20 vA cAdiSu gamyamAneSvapi syAditi / / 26 / / hazyartha zcintAyAm // 2. 1. 30 // dazinA samAnArthA dRzyarthAH, tairdhAtubhizcintAyAM vartamAnoge yuSmadasmadoryadukta vasnasAdi tanna bhavati / jano yuSmAn saMdRzyAgataH, jano'smAn saMdRzyAgataH; jano yuvAM samIkSyAgataH, jana AvAM samIkSyAgataH; janastvA-25 mapekSate, jano mAmapekSate; jJAnaM yuSmabhyaM dIyamAnamutpazyati, jJAnamasmabhyaM dIyamAnamutpazyati ; jJAnaM yuvAbhyAM dIyamAnaM nirUpayati, jJAnamAvAbhyAM dIyamAnaM
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 31.] nirUpayati; jJAnaM tubhyaM dIyamAnaM nidhyAyati, jJAnaM mahya dIyamAnaM nidhyAyati; jano yuSmAkaM cittamupalakSayati, jano'smAkaM cittamupalakSayati; jano yuvayoH kArya saMpazyati, jana AvayoH kArya saMpazyati ; gurustava kAryamAlocayati, gururmama kAryamAlocayati; sarvatra manasA cintanaM dRzyarthAnAmarthaH / dRzyarthairiti kim ? jano vo manyate, jano no manyate / cintAyAmiti kim ? jano vaH pazyati, 5 jano naH pazyati; jano vAmIkSate, jano nAvIkSate; janastvA lokayati, jano mA lokayati; sarvatra cakSuSA pazyatItyarthaH / / 30 // nyA0 sa0-dRzya rityaadi| dRzyarthaiH atrArthe svarUpe vA kiH, tatra yadArthe tadA / dRzirartho yeSAm, svarUpe tu dRzeroM darzanamAlocanaM yeSAM dhAtUnAm / jano vo manyate iti-nA'yaM dRzyarthaH, zyartho nAma yazcakSuHsAdhane vijJAne vartate, ato na niSedha10 iti // 30 / / nityamanvAdeze // 2. 1. 31 // kathitAnukathanamanvAdezaH, kasyacid vastunaH kiJcit kriyAdikaM vidhAtuM kathitasya tenAnyena vA zabdena punaranyad vidhAtuM kathanamityarthaH, tasmin viSaye padAt parayoryuSmadasmadoryadukta vasnasAdi tannityaM bhavati / yUyaM vinItAstad15 vo guravo mAnayanti, vayaM vinItAstanno guravo mAnayanti; yuvAM zIlavantau tad vAM guravo mAnayanti, AvAM zIlavantau tannau guravo mAnayanti ; tvaM vidvAnatho te kSamAzramaNairjJAnaM dIyate, ahaM vidvAnatho me kSamAzramaNairjJAnaM dIyate; . dhanavAMstvamatho tvA loko mAnayati, dhanavAnahamatho mA loko mAnayati / / 31 / / ___20 nyA0 s0-nitymityaadi| nanvatra niSedhAdhikAre kathamidaM vidhAyakamabhUt ? satyam-nityaniSedhAdhikAre yannityagrahaNaM tadevaM bodhayati-vidhAnasUtramidamiti / na cedaM vAcyam-atra nityagrahaNAbhAve "padAd" [2. 1. 21.] iti sUtre kathaM vikalpa iti, tadA hi tatraiva naveti kuryAditi / kasyacid dravyasya kAJcit kriyAM jAtiM guNaM dravyaM vA pratipAdayitu kathitasya tena taditareNa vA zabdena paunaruktyaM mA bhUditi vizeSAntaraM25 pratipAdayitu punaH kathanamanvAdeza iti yAvat, tenAnyena veti-yuSmadasmacchabdAbhyAM kRtvA vinItatvAdikaM vidhAya punayuSmadasmadbhayAM gurumAnanAdikaM vidhIyate, atra sUtre tenaiva zabdena kathanamasti, anyena tu kathanamuttaratraiva jJeyam / punaranyad vidhAtumiti-punaHzabdopAdAnAt
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 32.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 156 tasyaiva kathanaM yadi bhavati tadaivAnvAdezaH, nahyanyasya kathane punaHzabdArtho ghaTate, tena yatrAnyasya. kathanaM tatra nAnvAdezaH, tatazca jinadattamadhyApaya, etaM ca gurudattamityatra tasyaiva jinadattasya punaH kathanAbhAvAdanvAdezAbhAvAt "tyadAmenad0" [2. 1. 33.] ityanena enadAdezo na bhavati / yUyaM vinItA iti-anvAdezadarzanArthaM vAkyAntaramidamupadarzitam, na tUttarapadaMsambaddhaM bodhavyam, tena tadityasya padasya sapUrvatvAbhAvAduttareNa na vikalpaH, tadityavyayaM tasmAdityarthe, 5 vinItatAmAtramatrAnUdyate nApUrva kiJcid vidhIyate, yUyaM vinItA iti prathamAdeza uttarasyAnvAdezakhyApanArtham, vinItA iti vinItatvaM pratipAdayitu yUyamityuktam / tad vo guravo mAnayantIti-ayamanvAdezaH, yUyamiti yat prathamamukta tasyaiva ca guravo mAnayantIti pratipAdayitu dvitIyaM kathanam, tatra vasAdezaH, evaM sarvatra / / 31 / / sapUrvAt prathamAntAd vA // 2. 1. 32 // 10 vidyamAnapUrvapadAt prathamAntAta padAt parayoyuSmadasmadoranvAdeze vasnasAdaya AdezA vA bhavanti / yUyaM vinItAstad guravo vo mAnayanti, tad guravo yuSmAn mAnayanti; vayaM vinItAstad guravo no mAnayanti, tad guravo'smAn mAnayanti ; yuvAM suzIlau tajjJAnaM vA dIyate, tajjJAnaM yuvAbhyAM dIyate; AvAM suzIlau tajjJAnaM nau dIyate, tajjJAnamAvAbhyAM dIyate; suzIla-15 stvamatho kSamAzramaNAste jJAnaM prayacchanti, atho kSamAzramaNAstubhyaM jJAnaM prayacchanti; suzIlo'hamatho kSamAzramaNA me jJAnaM prayacchanti, atho kSamAzramaNA mahya jJAnaM prayacchanti ; dhanavAnasi atho grAme kambalaste svam, atho grAme kambalastava svam ; dhanavAnahamatho grAme kambalo me svam, atho grAme kambalo mama svam ; dhanavAMstvaM tallokastvA pUjayati, tallokastvAM pUjayati ; 20 dhanavAnahaM talloko mA pUjayati, talloko mAM pUjayati / gamye'pyanvAdeze bhavati-grAme kambalo vaH svamatho, grAme kambalo yuSmAkaM svamatho ityAdi / sapUrvAditi kim ? paTo yuSmAkaM svam, atho vaH kambalaH svam / prathamAntAditi kim ? paTo nagare yuSmAkaM svam, atho kambalo grAme vaH svam / 'mANavaka ! jaTilaka ! te svamatho ityAdau tu vizeSaNapadasya "asadivA-25 mantryaM pUrvam" [2. 1. 25.] ityasadvadbhAvAt nAsti sapUrvaprathamAntamiti na bhavatyeva vikalpaH / pUrveNa nitye prApte vikalpArthaM vacanam / / 32 / / nyA0 sa0-sapUrvAdityAdi / sahazabdo vidyamAnavacanaH, pUrvazabdo vyavasthArthaH,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ] bRhadvRtti-ladhunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 33.] saha-vidyamAnaM pUrvapadaM yasmAt "ekArthaM ca." [3. 1. 22.] iti smaasH| prathamAntAd veti-prathamAyAH pratyayatvAt "pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. 115.] ityAdinA'ntasya labdhatvAdantagrahaNaM nyAyAnuvAdArthamiti / dhanavAnasItyAdi-atra anyena kathanamanvAdeza:, yato dhanavAnasItyasminnanvAdezadarzake vAkyAntare prathamamasItyUktam, atho grAme kambalaste svamityatra tu te ityuktam / gamye'pyanvAdeze bhavatIti-yUyaM dhanavanta ityAdipadopAdAne 5 hi sAkSAdanvAdezo bhavati, 'atho' ityAdestu dyotakamAtrasyopAdAne gamya eva / 'mANavaka ! jaTilaka ! te svamatho' ityAdau tu vizeSaNapadasya jaTilaka ! ityasya / "asadivA0" [2. 1. 25.] ityasattvam, mANavaka ! ityasya tu vizeSyapadasya "asadivAmantryam 0" [2. 1. 25.] iti nA'sadvattvam, "nAnyad [2. 1. 28.] iti pratiSedhAt / / 32 // tyadAmenadetado dvitIyA-TausyavRtyante // 2. 1. 33 // 10 tyadAdInAM sambandhina etadityasya dvitIyAyAM TAyAmosi ca pare'nvAdeze 'enad' ityayamAdezo bhavati, avRttyante-na cedayametacchabdo vRtterante bhavati / dvitIyA-uddiSTametadadhyayanamatho enadanujAnIta; etakaM sAdhumAvazyakamadhyApayAtho enameva sUtrANi, atra sAko'pyAdezaH; suzIlAvetau tadenau guravo. mAnayanti, susthitA ete tadenAn devA api namasyanti ; TA-etena rAtriradhItA15 atho enenAharapyadhItam ; aos-etayoH zobhanaM zIlamatho enayormahatI kIttiH, sarvANi zAstrANi jJAtavantAvetau atho enayostiSThato nyaH pUjArhaH / tyadAmiti kim ? etadaM saMgRhANa atho etadamadhyApaya, saMjJAyAmasarvAditvAdatyadAdiH / avRttyanta iti kim ? atho paramaitaM pazya / antagrahaNaM kim ? enacchitakaH, atrArthAt prakaraNAd vA'pekSye nirmAte sati samAso'nvAdezazca / 20 dvitIyA-TausIti kim ? ete medhAvino vinItA atho ete zAsrasya pAtram, etAbhyAM rAtriradhItA atho etAbhyAmaharapyadhItam, etasmai sUtraM dehi, atho etasmai anuyogamapi dehi; abhyudaya-niHzreyasapadametacchAsanamatho etasmai namo bhagavate / anvAdeza ityeva-jinadattamadhyApaya etaM ca gurudattam, na pazcAt kathanamAtramanvAdezaH / yatrApi vastumAtranirdezaM kRtvA vidhAnaM kriyate tatrApi na25 bhavati [ISadarthe kriyAyoge, maryAdAbhividhau ca yaH / etamAtaM GitaM vidyAd, [vAkya-smaraNayoraGit // 33 / /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 34.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 161 nyA0 sa0--tyadAmenadetado dvitIyetyAdi / tyacca tyadazca tyadaH, "tyadAdiH" [3. 1. 120.] ityekazeSaH, "pA dvaraH" [2. 1. 41.] iti tu na bhavati sUtratvAt, zabdArthayorbhedavivakSAyAM nirarthakatvena tyadAditvAbhAvAd vaa| etAbhyAM rAtriradhIteti atrAvivakSitakarmaNa iGa dhAtoryoge rAtrilakSaNasyAdhArasya "kAlA-'dhva-bhAva-dezaM vA0" [ 2. 2. 23. ] iti kAlasya karmatve tatazcAdhItetyatra karmaNi kta sati karmaNa uktatvAd 5 rAtrizabdAt prathamA, yadivA rAtrisahacaritamadhyayanamapi upacArAd rAtrizabdenocyate tataH sA'dhIteti / arthAt prakaraNAd veti-prathamAdezasApekSatvAdanvAdezasya / nanu tatrAsAmarthyAt 'Rddhasya rAjJaH puruSaH' ityAdivat samAsAbhAvaH, sAmarthyAt samAsazcat pUrvakathanasApekSasyAnvAdezasyAbhAva iti parasparavirodhAdubhayAbhAvAdatrAdezAbhAva ityAha-arthAdityAdi-artho vA tAdRzo bhavatiprakaraNaM vA yena tAbhyAmevApekSyasya prathamAdezasya nizcitatvAd 10 vRttAvevAntarbhAvAnnirapekSatvAt samAso bhavati, yathA devadattasya gurukulam / vastumAtranirdezaM kRtveti-anuvAdamAtraM kRtvetyarthaH, tatrApi na bhavati, yathA etamAtaM Gitamityatra / / 33 / / idamaH // 2. 1. 34 // tyadAdInAM sambandhina idamityasya dvitIyAyAM TAyAmosi ca pare'nvAdeze 'enad' ityamamAdezo bhavati, avRttynte| uddiSTamidamadhyayanamatho enada-15 nujAnIta, imakaM sAdhumAvazyakamadhyApaya atho enameva sUtrANi, atra sAko'pyAdezaH, suzIlAvimau tadenau guravo mAnayanti, susthitA ime tadenAn devA api namasyanti; anena rAtriradhItA atho enenAharapyadhItam ; anayoH zobhanaM zIlamatho enayormahatI kIttiH, sarvANi zAstrANi jJAtavantAvimau atho enayostiSThatornAnyaH puujaarhH| dvitIyA-TausItyeva-matputrako zIlavantAvimakau20 tiSThataH / avRttyanta ityeva-atho paramemaM pazya, vRttyAdau tu bhavatyeva-enamenAM vA zrita enacchitakaH / anvAdeza ityeva-caitramadhyApaya imaM ca maitram / yatrApi vastumAtranirdezaM kRtvA kiJcid vidhIyate tatrApi na bhavati-ayaM daNDo harAnena phalAni / kecit tu-idama Adezam 'enam' iti makarAntaM dvitIyakavacane AhuH, tanmate-idaM kuNDamAnayAtho enaM parivatta yetyeva bhavati / 25 yogavibhAga uttarArthaH / / 34 / / nyA0 sa0--idama iti| "TausyanaH" [2. 1. 37. ] iti "do ma:0" [2. 1. 36.] iti ca prApte'yamapavAdaH / matputrakAviti-kRtrimau matputrau "tanu-putrANu0" [7. 3. 23. ] iti kaH, anukampo vA matputrau "anukampA0" [ 7. 3. 34. ] iti kaH /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 35.] zIlavantAvimako tiSThata iti-atrApi pUrvavad gamyamAno'nvAdezaH, atho ityAdi tu dyotakatvAt kvApi prayujyate kvApi na / ayaM daNDo harAneneti-atra hyanuvAdamAtrameva na tu nibhAlyatAmityAdi vidhIyate / kecita tviti-paanniniprtiyH| atho enaM parivartayetyeva bhavati na tu kuNDazabdasya napuMsakasya vizeSaNatva enaditi / / 34 // . ad vyaJja ne // 2.1.35 // 5 idama iti SaSThayantamapi sarvAdezArthaM prathamAntatayeha vipariNamyate, tyadAdisambandhIdamzabdo vyaJjanAdau syAdau pare'nvAdeze gamyamAne'd bhavati, avRttyante, takAra uccAraNArthaH / imakAbhyAM zaikSakAbhyAM rAtriradhItA atho AbhyAmaharapyadhItam, imakaiH zaikSakaiH rAtriradhItA atho ebhiraharapyadhItam, evam-imakasmai atho asmai, imikasyai atho asyai, imakasmAdatho asmAt,10 imakasyAtho asya, imakeSAmatho eSAm, imikasminnatho asmin, imakasyAmatho asyAm, imakeSu atho eSu, imikAsu atho Asu / sau tu paratvAdayamAdyAdezaH atho ayaM zIlavAn / kecidetado'pIcchantietAbhyAM chAtrAbhyAM rAtriradhItA atho prAbhyAmaharapyadhItam, evam-etaiH, ebhiH, etasmai, asmai; ityAdi / anvAdeza ityeva-imakasmai dehi / avRttyanta ityeva-atho paramemakAbhyAM rAtri-15 rdhiitaa| vyaJjana iti kim ? atho imake tiSThanti / uttaratra "anak" [2. 1. 36.] iti vacanAdiha sAka eva vidhiH / / 35 / / nyA0 sa0--ad vyaJjane iti-takAra uccAraNArthaH, anyathA sau "so ruH" [ 2. 1. 72.] ityAdau kRte 'no' ityaniSTaM rUpaM syAt / prathamAntatayeha vipariNamyata iti-ata eva kAryo nimitta kAryamiti nirdezakrame prApte nimittAt pUrva kAryanirdezaH,20 uttaratra "anaka" [ 2. 1. 36. ] iti prathamAntavizeSaNopAdAnAd vA / zaikSakAbhyAmitizikSete iti zikSako, tataH svArthe prajJAdyaNa ; zikSaNaM zikSA "kta To guro0" [5.3.106.] ityapratyayaH, tataH zikSAM vitto'dhIyAte vA "padakrama-zikSA." |6.2.126.] ityakaH, tataH zikSakAveva prajJAdyaNa ; athavA zikSAyAM bhavau "zikSAdezcAraNa" [ 6. 3. 148. ] ityaNi tato yAvAditvAt kaH / atha sAvapi vyaJjanAditvAt25 kathaM nAyamAdeza ityAha-sau tu paratvAditi / keciditi-cAndra-bhoja-kSIrasvAmiprabhRtayaH / sAka eva vidhiriti-vizrAntAdau-anvAdeze sAko nirakazcAdAdezavidhAnAdihaivamapi vyAkhyA-sAko yadyAdezastadA'nvAdeza eveti nirako'nvAdeze'nanvAdeze cottareNAdAdezaH siddhaH / / 2.1.35 / /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 36-37.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 163 anaka // 2. 1. 36 // anvAdeza iti nivRttaM pRthaga yogAta, uttarArthaH / tyadAdisambandhini jaJjanAdau syAdau pare'gvajita idam 'ad' bhavati / prAbhyAm, ebhiH, prAbhiH; asmai, asyai; asmAt, asyAH; asya, asyAH; eSAm, AsAm; asmin, asyAm ; eSu, praasu| anigiti kim ? imakAbhyAm, imakebhyaH, 5 imakasmai, imikasyai, imakeSAm / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-atIdaMbhyAm, atIdaMsu, priyedaMbhyAm, priyedaMsu; iha tu bhavati-paramAbhyAm, paramaibhiH, paramabhyaH, paramAsmai, paramAsyai; paramAsmAt, paramAsyAH; atra pUrvottarayoH padayoH pUrvaM kArye kRte pazcAt saMdhikAryam, etacca "prAto nendravaruNasya" [7. 4. 26.] ityatra jJApayiSyate / abhedanirdezaH sarvAdezArthaH / / 36 / / 10 nyA0 sa0--anagiti / pRthag yogAditi-pRthag yogArambhAditi, bhAvaH anyathA sAko'nako'pyanvAdeze pUrvasUtreNeva sAmAnyavidhAnena siddhatvAt sUtrArambhavaiyarthyamiti / . anvAdezanivRttau tatsambaddhamavRttyanta iti ca nivRttam / nanu paramAbhyAmityAdau parA dapyadAdezAt samAse sati syAdyutpattisApekSatvena bahiraGgAdantaraGge "avarNasya." [ 1. 2. 6.] ityetve kRte idamrUpAbhAvAdadAdezAbhAvaH prApnotItyAha-atreti-kiJca,15 paramaibhirityAdiSu paramazabdasambandhinA'kAreNa saha yadi etvalakSaNa: saMdhiH prathamameva kriyate tadA ubhayasthAne yaH samutpadyate sa labhate'nyataravyapadezam iti nyAyAd yadA ekArasya idamzabdasambandhitA tadA ekAreNa saha idamo'tvaM syAt, tataH pUrvasya vyaJjanAntatAyAmaniSTarUpApattiH, yadA tu etvasya idamsambandhitA na bhavati tadA ekArasya sthitiH syAt, ityubhayathApyaniSTApattiH / etacceti-kathamAgnendramityatra prayoge AkArAd indra-20 varuNasthasya svarasya vRddhirna bhavatItyuktam, tatazca yadi pUrvameva sandhikAryaM syAt tadA niSedho'nena vyartha evetyarthaH / / 2. 1. 36 / / TosyanaH / / 2. 1. 37 / / tyadAdisambandhini TAyAmosi ca pare'gvajitasyedamaH sthAne 'ana' ityayamAdezo bhavati / anena, anayA; anayoH svam, anayonidhehi; paramAnena,25 paramAnayoH / tyadAdisambandhivijJAnAdiha na bhavati-pratIdamA, atIdamoH, priyedamA, priyedmoH| anaka ityeva-imakena, imikayA; imakayoH imikayoH / / 37 //
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite ayamiyaM puM-striyoH sau // 2.1.38 // tyadAM sambandhini sau pare puMlliGga strIliGgayoridamaH sthAne yathAsaMkhyam 'prayam, iyam' ityetAvAdezau bhavataH / ayaM pumAn iyaM strI; paramAyam, anayam; parameyam, aniyam / sAviti kim ? imau ime / tyadAdisambandhivijJAdiha na bhavati - pratIdaM pumAn strI vA evaM - priyedam / puM- striyoriti 5 kim ? puMsi 'iyam' striyAm 'ayam' mA bhUt / napuMsake tu nityatvAt prathamameva serlupi idaM kulamityatra prasaGga eva nAsti / sAko'pyayamiyamAdezau bhavataH - prayam, iyam; anye tvAdeze kRte pazcAdakamicchanti - zrayakam, iyakam || 38 // 164 ] [ pA0 1 sU0 38-40.] nyA0 sa0 - zrayamiyamityAdi - pUrvavadalaukiko nirdezaH, luptaprathamAdvivacanAntaM 10 padam / puM- striyoriti kim ? puMsi iyaM striyAmayaM mA bhUditi - nanu kathamidamuktam yAtA napuMsake ayamayamA deza nivRttyarthaM pu- striyoriti vacanaM syAt, tatrAha - napuMsake tu nityatvAdityAdi / prapekSAto'dhikAra iti "anak" [ 2.1.36. ] ityatra na sambadhyate, tena matAntare sAko'pyAdezaH / keSAJcinmate - prakArAnta AdezaH, se: sthAne m / / 2.1.38 / / 15 do maH syAdau // 2. 1. 36 // tyadAM sambandhini syAdau parata idamo dakArasya makArAdezo bhavati / imau, paramemau, ime imam, imau imAn, imakau, imakena, imakAbhyAm / tyadAdisambandhivijJAnAdiha na bhavati - pratIdamau, priyedamau / / 36 / / nyA0 sa0 -- do maH syAdAviti / syAdyadhikAre syAdAvityupAdAnAt syAdi-20 revA'nuvarttate, na kiJcit tadvizeSaNamityAha - syAdAviti / / 2. 1 36 // kimaH kastasAdau ca // 2. 1. 40 // tyadAdisambandhini syAdau tasAdau ca pratyaye pare kimzabdasya sthAne 'ka' ityakArAnta prAdezo bhavati / kaH, kau, ke; kam, kau, kAn; kena, kAbhyAm, kaiH; striyAm - kA, ke, kAH; kAm, ke, kAH; napuMsake- ke, kAni; paramaka: 25 paramakau, akaH, akau; sAko'pi kaH, kau; tasAdau -kadA, kahi / tasAdau ceti
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 41-42.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 165 kim ? kiM tiSThati, kiM pazya, kiMtarAm / tyadAdisambandhivijJAnAdiha na bhavati-pratikim, pratikimau, atikimaH; priyakim, priyakimau, priyakimaH / Adizabdasya vyavasthAvAcitvAt tasAdayasthamavasAnA grAhyAH / / 40 / / nyA0 sa0-kimaH ka iti / na ca vAcyamidaM sUtraM kimartham ? yataH "pA dvarastasAdau ca" agre "imaH" iti kriyamANe sAkasyAniSTa rUpaM syAta-kakaH, kkau| nanvatra 5 tasAdAviti kimartham ? tasi tAvat "ito'taH kutaH" [7. 2. 60.] iti nipAtanaM vakSyate, satyam-uttarArthamidam, athavA thamantArtha tasAdigrahaNam, anyathA'navadhikaM jJAyeta / atra pUrvasUtrAt syAdAvityanuvartamAnena saha tasAdAvityasya samuccayArthazcakAraH, yathA "vizeSyaM vizeSeNa." [ 3. 1. 66. ] ityatra, ata eva "pA dvaraH" [2. 1. 41 ] ityatra syAdAvityasyAnuvRttiH, anyathA cAnukRSTatvAnnAnuvarteta / thamavasAnA iti-tena kiMtarAmityAdau10 taduttareSu na bhavati / / 2. 1. 40 / / A dveraH / / 2. 1. 41 // dvizabdamabhivyApya tyadAdInAmantasya tatsambandhini syAdau tasAdau ca pratyaye pare'kAra Adezo bhavati / syaH, tyau, tye ; saH, tau, te; yaH, yau, ye; amU, amI; imo, ime ; eSaH, etau, ete; ekaH, evam-dvau, tyakau, paramatyau; 15 striyAm-syA, tye, tyAH, dve'; napusake-tye, tyAni, dve; tasAdau-tataH, tatra, tadA, tathA, tarhi, yataH, yatra, yadA, yathA / tyadAdisambandhivijJAnAdiha na bhavati-atitad, atitadau, atitadaH; priyatad, priyatadau, priyatadaH / zrA dvariti kim ? bhavAn / / 41 / / nyA0 sa0--A vara. iti / dvAvicchati kyani kvipi tayorlope sau anenekA-20 rasyAtvaM na, .tyadAdisambandhisyAdyabhAvAd dvIrityeva bhavati / eka iti-rUpanirNayArthamidaM darzitaM na tu kiJcit phalam / / 2. 1. 41 / / taH sau saH // 2. 1. 42 // A dvastyadAdInAM sambandhini sau pare takArasya sakArAdezo bhavati / syaH, syA, syakaH, paramasyaH; saH, sA, sakaH, paramasaH; eSaH, eSA, eSakaH,25 parameSaH; he sa ! , he paramasa !, he paramaiSa ! / ta iti kim ? yaH / sAviti
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 43-44.] kim ? tyad, tad, tyau, tau / tyadAdisambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyatyad, priyaitat pumAn / prA dvarityeva-bhavatI / / 42 / / nyA0 sa0--taH sau sa iti / bhavatIti- nAmagrahaNe0* iti nyAyAdatrApi satve bhavasIti syAt, napusake serabhAvAt pulliGga tu se: sthAnitvena satve kRte'pi "padasya" [ 2. 1. 86. ] iti salope vizeSAbhAvAt striyAmudAhRtam / / 2. 1. 42 // 5 adaso daH sestu Dau // 2. 1. 43 // tyadAdisaMbandhini sau pare'daso dakArasya sakArAdezo bhavati, sestu ddau| . asau, asakau; he asau !, he asakau vidvan ! ; asau, asakau strI; he asau ! , he asakau stri ! / sAvityeva-adaH, amU / tyadAdisaMbandhivijJAnAdiha na bhavati-atyadAH / DitkaraNamantyasvarAdilopArtham, tena "autA"10 [1. 4. 20.], "edApaH" [1. 4. 42.], "dIrghaGayAbvya JjanAt seH" [1. 4. 45.], "asyAyattatkSipakAdInAm" [2. 4. 110.] iti kAryANi na bhavanti, anyathA sestvaurityeva kriyeta / / 43 / / nyA0 sa0-adaso0 / asAviti-seranena Dau "DityantyasvarAdeH" [2. 1. 114.] . ityeva kArya, na tu "pA dvaraH" [ 2. 1. 41. ] iti prakriyAlAghavArthaM DitkaraNasya sarva-15 kAryabAdhakatvena vyAkhyAsyamAnatvAcca / he asau! he asakau vidvanniti-patra aurityapi kRte tadAdezA0% iti se: sthAnitve'pi "adetaH syamo:0" [ 1. 4. 44. ] ityasya na prasaGgaH, sidvAreNA'mo'pi lupi siddhAyAM yat amgrahaNaM tadanyasya syAdezasya nivRttyarthamiti tatra vyAkhyAnAt / kAryAriNa na bhavantIti-etAni ca striyAM prApnuvanti, tathAhiadasazabdAt sau anena praukAre "pA dvaraH" [2.1.41.] ityatve Api auvyapadeze20 "autA" [ 1. 4. 20. ] ityasya, sivyapadeze tu Amantrye "edApaH" [ 1. 4. 42. ] ityasya, anAmantrye tu "dIrghaDyAb0" [ 1. 4. 45. ] ityasya, aki tu "asyAyattat" [ 2. 4. 111.] ityasya prAptiH / aya "autA" [ 1.4.20.] ityatra prathamAdvitIyAdvivacaneneti vyAkhyAnAta kathaM sisthAnaukArasya prAptiH, satyam-atraivaM sthite tatraivaM vyAkhyAtamiti "aautA" [ 1. 4. 20. ] prApnotyeva / / 2. 1. 43 / / 25 asuko vAki // 2. 1. 44 // tyadAdisaMbandhini sau pare'daso'ki sati 'asuka' iti dasya saH sakArAt parasyAkArasyokAraH sezca DautvAbhAvo vA nipAtyate / asukaH,
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 45-46.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 167 asakau; he asuka !, he asakau !; asukA, asakau strii| kecit tu 'asukas' iti sAntaM sinA saha nipAtayanti / / 44 / / nyA0 s0--asuko0| asuka iti-patra paratvAnnityatvAcca "abhvAde:0" [1. 4. 60.] iti bAdhitvA sasya "zrA dvaraH" [ 2. 1. 41. ] "lugasyA0" [2. 1. 113. ] ityalopaH, so ruH / kecit tvasukasiti-tanmate saMbodhane striyAM ca 'asuka:' 5 iti visargAnta eva, svamate tu. striyA'sukA iti, strIsaMbodhane tu he asuke ! iti / / 2. 1. 44 // mo'varNasya // 2. 1. 45 // avarNAntasya tyadAdisaMbandhino'daso dakArasya makAra Adezo bhavati / amU narau, striyau, kule vA; amI narAH, amUH striyaH, amUni kulAni; 10 amu naram, amU striyam, amUH strIH, amUn narAn, amUni kulAni; amukau narau, amuke striyau kule vA; paramAmum; amUdRk, amUdRzaH, amUdRkSaH, atra "anya-tyadAderAH" [3. 2. 152.] ityAtve satyavarNAntatvam / avarNasyeti kim ? adaH kulam, adasyati / / 45 / / . nyA0 sa0-mo'varNasya / nanu adaH kulamicchatItyasmin vAkye adaszabdAnna-15 pusakAdamo lupi "so ruH" [ 2. 1. 72. ] iti rutve "roryaH" [ 1. 3. 26. ] iti yatve "svare vA" [ 1. 3. 24. ] iti yalope'varNAntatvAnmatvaprasaGga iti, satyampadAntarApekSatvena yalopasya bahiraGgatvAt tadanapekSatvena matvaviverantaraGgatvAd *prasiddha bahiraGgam iti lopasyAsiddhatve'navarNAntatvAd makArAbhAvaH / / 2. 1. 45 / / vaadrau|| 2. 1. 46 // 20 __ adaso'drAvante sati dakArasya makAro vA bhavati / dvAvatra dakArau tatra vikalpe sati cAtUrUpyaM bhavati-adamuyaG, amudyaG, amumuyaG, adadyaG; tadAha-- "parataH kecidicchanti, kecidicchanti pUrvataH / ubhayoH kecidicchanti, kecidicchanti nobhayoH / / 46 / / " 25 nyA0 s0--vaadrau| adaso'vayavasyA'dyAgamasya tadgrahaNena grahaNAt tasmin
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 47.] satyadasa ikArAntatvena avAntatvAbhAvAdaprApte'yaM yogH| pramumuyaGiti-'samudAye pravRttA api zabdA avayave'pi vartante' iti mAtrAzabdo'rdhamAtrAyAmapi, tena amumuyaGityatra arddhamAtrikasyApi ra: sthAne ekamAtrika ukArAdezo bhavati / atra vA vyavasthitavibhASArthoM na vikalpArthaH tena kvApi kathaJcid vikalpaH pravartate, yadi tu vikalpArthaH syAt tadA prathamameva prayogadvayaM syAta, tattvanenaiva vikalpasya caritArthatvAt / adaso 5 dakArasyeti-anerAgamatvAdadasgrahaNena grahaNAdadaso dakArasyetyukta'pi adaso'drezca dasya maH siddhaH / dakArasyetyatra ekavacanAntatvAdekasyaiva dasya ma iti tu na vAcyam, dajAtyAzrayaNAt / cAtUrUpyamiti-catvAri rUpANyeva, svArthe bheSajAditvAt TayaNa , caturNAM rUpANAM bhAvaH "patirAjAnta0" [ 7. 1. 60.] ityanena vA / / 2. 1. 46 / / mAduvarNo'nu // 2. 1. 47 // 10 aMdasaH saMbandhino makArAt parasya varNamAtrasyovarNa Adezo bhavati, anu-pazcAt kAryAntarebhyaH; AsannatvAd mAtrikasya sthAne mAtrikaH, dvimAtrasya dvimAtraH, trimAtrasya trimAtraH / amum, amU, amU3 iti; "prazne ca pratipadam" [7. 4. 68.] iti plutaH / amumuyaG, amumuIcaH, adamuIcaH, adamuIcA; "adomu-mI" [1. 2. 35.] iti saMdhipratiSedhaH / anviti kimartham ? 15 'amuSmai, amuSmAt, amuSya, amuSmin, amUSAm ; amuyA, amuyoH,' ityAdiSu smaiprabhRtikAryeSu kRteSUvarNo yathA syAdityevamartham / / 47 / / nyA0 s0--maaduv0| nanu paJcamyA nirdezAd uvarNaH pratyayaH kathaM na bhavati ?, satyam-"ado mu-mI" [ 1. 2. 35. ] iti sUtranirdezAd varNamAtrasya sthAnitvaM labdhamiti anu-pazcAditi-atrAnunA pUrva saMbandhaH, tasya ca pazcAdarthatvAt' "prabhRtyanyArtha0"20 [2. 2. 75. ] iti digyogalakSaNA paJcamI, yadi tu pUrva pazcAdityanena yogo vivakSyate tadA "ririSTAt0" [2. 2. 82.] ityanena 'kAryAntarebhyaH' ityatra SaSThI syAt, pazcAditi akhaNDamavyayaM vA / athAtrAnugrahaNaM kimarthaM ? yato yadi kAryAntarAt prAguvarNo bhavati tadA inAdevetyuttarasUtre niyamArthe vyAkhyAyamAne'nvarthasya labdhatvAt, satyam-evamapi niyamAzaGkA syAt, inAdezastAvat pratyayAdezastato'nyasmAdapi pratyayAdezAdeva pazcAduvarNaH prakRtyA-25 dezAt paratvAt pUrvamapi bhavet, tathA cAmuyA amuyorityAdayo na sidhyeyuH / amuSmai itinanvatra "Gityaditi" [ 1. 4. 23. ] iti protvaM smaipAdeze kRte kathaM na bhavati ? ucyateaditItyatra natraH paryudAsAzrayaNAt, sa hi sadRzagrAhI, tato yatra sAkSAt svaro'gre bhavati tava pUrvasyokArasya prokArastatrAditi sAkSAt svaravarjanAta, iti kakkalasya vyAkhyA / tathA'ditIti viSayasaptamyAM prakRterapi vizeSaNAd dakArAt eti-utpadyate yastadviSaya-30 varjanAnmakArasya tadAdezatvena dakAratvAt, ata eva 'daidAs' ityatra aiditi na kRtamiti
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 48-50.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 166 nyAsakAravyAkhyA / / 2. 1. 47 // prAginAt / / 2. 1. 48 // adaso mAt parasya varNamAtrasyenAdezAt prAguvarNo bhavati, anvityasyApavAdo'yam / amunA pusA kulena vaa| inAditi kim ? amuyA striyA / / 48 // bahuverI // 2. 1. 46 // . bahuSvartheSu vartamAnasyAdaso makArAt parasyaikArasya sthAne IkAra Adezo bhavati / amI, amIbhiH, amIbhyaH 2, amISAm, amISu / bahuSviti kim ? am kanye, am kule| eriti kim ? amUH kanyAH , amUn narAn / mAdityeva-amuke, amukebhyaH / / 46 / / 10 nyA0 s0-bhussverii0| amukebhyaH atrAkaH tanmadhyapatitasya tadgrahaNena grahaNe'pi ukAreNa vyavadhAnAd anena ItvAbhAvaH / / 2. 1. 46 // dhAtorivarNovarNasyeyuva svare pratyaye // 2. 1. 50 // dhAtusaMbandhina ivarNasyovarNasya ca sthAne svarAdau pratyaye pare yathAsaMkhyam 'iy ut' ityetAvAdezau bhavataH / niyau, niyaH; luvau, luvaH; 15 adhIyAte, adhoyate; luluvatuH, luluvuH; nunuvatuH, nunuvuH; svamicchati kayan kvip-svIH, sviyau, sviyaH; evaM-striyau, striyaH; adhIyan / dhAtoriti kim ? lakSmyAH / ivarNovarNasyeti kim ? mlAyati, vAcaH / svara iti kim ? nI:, lUH / pratyaya iti kim ? nyarthaH, lvarthaH / iyubhyAM guNa-vRddhI paratvAd bhavataH-nayanam, lavanam ; nAyakaH, lAvakaH / / 50 / / nyA0 s0--dhaaterivrnno0| yuvarNasyeti karttavye yadi varNovarNasyeti kRtaM tad vicitrA sUtrakRtiriti darzanArtham / pratyaye iti-pratyayApratyayayo:0% iti nyAyena pratyaya eva bhaviSyati, kiM tadgrahaNena ? satyam-OMnyAyAnAM sthavirayaSTi* nyAyena pravRtteH / niyo, niyaH, iti-nanu gauraNamukhyayo:0* iti mukhyasyaiveyuvau prApnutaH, naivam"syAdau vaH" [2. 1. 57.] iti sUtrasyaitadapavAdatvAd gauNasyApi bhavati / striyAviti-25 20
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 51-53.] pAlata nanu "striyA:" [2. 1. 54. ] ityanenApi iy siddha: kimatrodAharaNena ? satyam-tena nAmna iy bhavati, anena tu dhAtoH, ata eva yatra klibantaH strIzabdo bhavati tatrAnena "vA'm-zasi" [2. 1. 55.] iti vikalpo bAdhyate / / 2. 1. 50 / / iNaH // 2. 1. 51 // iNo dhAtoH svarAdau pratyaye pare 'iy' ityayamAdezo bhavati, yatvApa-5 vAdaH / IyatuH, IyuH / kathaM yanti, yantu ? paratvena "hi vaNorapviti vyau' [4. 3. 15.] iti yatvasyaiva bhAvAt / 'ayanam aAyakaH' ityatrApi paratvAd guNa-vRddhI eva / / 51 // nyA0 s0-innH| atra vyabhicArAbhAve'pi dhAtorityuttarArthamanuvartanIyam / yatvApavAda iti-"yo'nekasvarasya" [ 2. 1. 56. ] iti prAptasya / paratveneti-zitIti 10 vizeSavihitatvAta prakRSTatvenetyarthaH, paratvaM ta spardhAbhAvAnna ghaTate / paratvAditi pUrve'pavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn iti "yo'nekasvarasya" [2. 1. 56.] iti prAptaM yatvaM bAdhate, na tu guNa-vRddhI / Iyaturityatra dvitve kRte vArNAt prAkRtaM . balIyaH iti nyAyAt prathamamiyAdezastato dIrghaH / / 2. 1. 51 / / 15 saMyogAt // 2. 1. 52 // dhAtusaMbandhina ivarNasyovarNasya ca dhAtusambandhina eva saMyogAt parasya svarAdau pratyaye pare iyuvAvAdezau yvorapavAdau bhavataH / yavakriyau, yavakriyaH; kaTapruvau, kaTapruvaH; zizriyatuH, zizriyuH / dhAtunA saMyogasya vizeSaNAdiha na bhavati-unnyau, unnyaH,; sakRllvau, sakRllvaH / / 52 / / nyA0 sa0--saMyogAt / yvorapavAdAviti-"kvibvRtteH0" [2. 1. 58. ]20 "yo'nekasvarasya" [ 2. 1. 56. ] iti vihitayoH / / 2. 1. 52 // bhU-noH // 2. 1. 53 // 'bhrU znu' ityetayoruvarNasya saMyogAt parasya svarAdau pratyaye pare uvAdezo bhavati / bhra vau, bhra vaH, kyankvibantasya "dhAtorivarNovarNasya." [2. 1. 50.] ityAdinaivovAdezaH / prApnuvanti, rAdhnuvanti, takSNa vanti 125
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 54-55.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 171 saMyogAdityeva-sunvanti, cinvanti / svara ityeva-bhra :, ApnutaH / pratyaya ityeva-bhra vagram / / 53 / / nyA0 sa0-bhraznoH / saMyogAt parasyeti vizeSaNaM znorna tu bhrUzabdasyAvyabhicArAt / / 2. 1. 53 / / striyAH // 2. 1. 54 // . strIzabdasaMbandhina ivarNasya svarAdau pratyaye pare iyAdezo bhavati / striyau, striyaH, striyAm; paramastriyau, atistriyau narau / zastrIzabdasaMbandhinastvanarthakatvAda na bhavati / svara ityeva-strobhiH / pratyaya ityevastryarthaH / katham 'atistrayaH, atistriNA, atistraya, atistraH 2, atistrau' ? "iduto'strerIdUt" [1. 4. 21.] ityatra strIzabdavarjanAt paro'pIyAdezo10 baadhyte| strINAmityatra tu prAgeva nAm, etacca "veyuvo'striyAH" [1. 4. 30.] ityatroktam / pRthagyoga uttarArthaH / / 54 / / nyA0 s0--striyaaH| striyAmityatra niranubandhagrahaNe0* iti nyAyAd "hrasvApazca" - [1. 4. 32.] ityanena nAm na / paramastriyAviti- grahaNavatA0% iti nopatiSThate "veyuvaH0" [ 1. 4. 30. ] ityatra 'astriyAH' iti nirdezAt, yadvA svarAdi-15 pratyayena prakRterAkSepAt striyA iti tasyA vizeSaNatvena tadantasaMpratyayAt tadantasyApyudAharaNam / tahi zastrIzabdasyApi stryantatvAdiyAdezaH prApnotItyAha- anarthakatvAditi / etacceti- 'astriyAH' iti nirdezAt parAdapi iyuvyatvAdikAryAt 'prathamameva strIdUdAzritaM kAryaM bhavati' ityAdyukta tatretyarthaH / / 2. 1. 54 / / vA'm-zasi // 2. 1. 55 // 20 strIzabdasaMbandhina ivarNasyAmi zasi ca pare iyAdezo vA bhavati / striyam, strIm; striyaH, strIH; paramastriyam, paramastrIm ; paramastriyaH; paramastrIH; atistriyam, atistrim naram ; atistriyaH, atistrIn narAn / kyannAdyantasya tu dhAtutvAt "dhAtorivarNa0" [2. 1. 50.] ityAdinA nityamiyAdeza:-strImicchati strIvAcarati vA-strI brAhmaNaH, taM striyam, tAn25 striyaH / / 55 / /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 56-58.] 10 nyA0 sa0-vA'm-zasi / atra SaSThIbahuvacanasya nAm viSayatvena svarAditvAbhAvAt zassAhacaryAcca tulyAyAmapi saMhitAyAM dvitIyakavacanasyaiva grahaNam, strIzabdasya saMkhyakArthatvAbhAvAda taddhitazaso'natpatteH saGa khyakArthatvayogAdutpattau vA svarAditvAbhAvAd dvitIyAbahuvacanasyaiva zaso grahaNAt, atastasyA'vyabhicArAt tena sAhacaryam / kayannAdyantasyeti-atha dhAturUpasyaiva strIzabdasya vikalpArthamidaM kasmAnna bhavati ? kathamukta- 5 "dhAtorivarNovarNa0" [ 2. 1. 50.] ityAdinA nityamiyAdeza iti, ucyate- "striyAH" [2. 1. 54. ] iti prAgArambhAdadhAtoreva strIzabdasya grahaNam, sa eva cA'nuvartate, na cAnuvartamAnasyAnyathAtvaM bhavati, yadAha zrIzeSarAja:-'nahi godhA sarpantI sarpaNAdahirbhavati' iti, tasmAdyuktamukta- "dhAtorivarNovarNa" [2. 1. 50.] ityAdinA iyAdeza iti / / 2. 1. 55 / / yonekasvarasya // 2. 1. 56 // dhAtorityanuvartate, anekasvarasya dhAtoH saMbandhinaH pratyAsatterivarNasya sthAne svarAdau pratyaye pare yakArAdezo bhavati / cicyatuH, cicyuH; ninyatuH, ninyuH / sakhAyamicchati kyan kvip-sakhIH, sakhyuH; evaM-patyuH, sakhyi, patyi / anekasvarasyeti kim ? niyau, niyaH, paramaniyau, paramaniyaH / "riM15 pit gatau" riyati, piyati / ivarNasyetyeva ? luluvatuH, luluvuH / / 56 / / nyA0 sa0--yo'neka0 / dhAtorityanuvartata iti- vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAghate iti nyAyAd iybAdhakamidam / paramaniyAviti-atra samAsasyAnekasvaratvaM na dhAtoH / / 2.1.56 / / 20 syAdau vaH // 2. 1. 57 // . anekasvarasya dhAtoH saMbandhinaH pratyAsatteruvarNasya sthAne svarAdau syAdau pratyaye pare vakArAdezo bhavati / vasumicchati kyan kvip-vasUH, vasvau, vasvaH / syAdAviti kim ? luluvuH / / 57 / / nyA0 sa0---syAdau vaH / ubAdhanArthamidam / vasumicchatIti-devamagni rAjAnaM vetyarthaH, dravyavRttistu napuMsakaH / / 2. 1. 57 / / 25 kvinvRtterasudhiyastau // 2. 1. 58 // kvibantenaiva yA vRttiH-samAsaH, tasyA asudhiyaH-sudhIzabdavajitAyAH
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 56.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 173 saMbandhinoM dhAtorivarNovarNasya sthAne svarAdau syAdau pratyaye pare tau-yakAravakArAdezau bhavataH / unnyau, unnyaH; sulvau, sulvaH; tironyau, tironyaH; tirolvau, tirolvaH; grAmaNyau, grAmaNyaH; khalapvau, khalapvaH; eSu syAdyutpatteH prAgeva kvibantena samAsaH / evaM nayanazIlo-nI:, senAM netA-senAnIH, senAnyau, senAnyaH; yadvA nayatIti-nIH, pazcAt sAdhanena yogaH; paramasya netA-paramanI:, 5 paramanyau, paramanyaH; kvibagrahaNAdiha na bhavati-paramazcAsau nIzca-paramanI:, paramaniyau, paramaniyaH; syAdyantenAtra vizeSaNasamAso na tu kvibantena / vRttigrahaNAdiha na bhavati-brAhmaNasya . niyau / asudhiya iti kim ? suSThu dhyAyati dadhAti vA-sudhIH "didyud" [5. 2. 83.] ityAdinA kvip dhIbhAvazca, sudhiyau, sudhiyaH / supUrvasyaiva varjanAdiha bhavatyeva-pradhyau, prAdhyau,10 uddhayau / / 58 / / nyA0 sa0--kvimvRtte / kvibantenaiveti-nanvatrAvadhAraNaM kasmAllabdham ? ucyate vRttisthasya dhAtoH syAdau kAryavidhAnAt tasya ca kevalasya vRttyasaMbhavAd vRttigRhaNAdeva kvipi labdhe kvingrahaNamavadhAraNArtham, ata evAvadhAraNasya zabdAzrayatvAdasAmarthyamapi nAsti / senAnIriti-senA netetyarthakathanam, yAvatA senAzabdasya SaSThyantasya15 gatikAraka0 iti nyAyena nIzabdena kvibantena "kRti" [3. 1. 77.] iti samAsaH, na ca vAcyaM "na nAmyaika0" [ 3. 2. 6. ] iti niyamena dvitIyaiva prApnoti, na SaSThI, tat kathaM ? "kRti" [3. 1. 77. ] iti samAsaH, ucyate- "Dasyukta kRtA" [ 3. 1. 46. ] ityasyaiva viSaye'yaM niyamo na "kRti" [ 3. 1. 77. ] ityasya / yadApi nayatIti-nI:, pazcAt tu paramazabdena karmaSaSThayantena kArakatvAt syAdyutpatteH pUrva kvibantena samAsastadApi 20 yatvaM bhavatItyAha-yadva tyAdi-ubhayatrApyarthabhedAbhAvAt prakriyAbhedamAtrametadupadarzitamiti, paramArthastu sopapadAdeva kvip / nanu bahavaH senAnyo yasyeti kRte yatvaM bhavati vA na vA ? bhavatyeva, yataH senAnIzabdasya kvibantena vRttirasti / paramanIriti-paramazabdasyAkArakatvAt kvibantena samAsAbhAvAt kvingrahaNAdiha yatvaM na bhavati / / 2. 1. 58 / / 25 ham-puna-varSA-kArravaH // 2. 1. 56 // 'dRn punar varSA kAra' ityetaiH saha yA kvibvRttistatsaMbandhino bhuvo dhAtoruvarNasya svarAdau syAdau pratyaye pare vakArAdezo bhavati / dana-hiMsan bhavatIti-dRnbhUH-saviSaH kITavizeSaH, dRnbhvau; dRnbhvaH / punarbhU:-punarUDhA
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 60. ] strI, punavauM, punardhvaH / varSAbhUH - proSadhIvizeSo dardurazva, varSAbhvau, varSAbhvaH / kAre kAreraNa vA bhavatIti - kArabhUH, kArabhvau, kArabhvaH / karazabdenApIcchantyeke - karabhvau, karabhvaH / kArAzabdenApyanye- kArAbhvau. kArAbhvaH / dUnAdibhiriti kim ? svayaMbhuvau pratibhuvau, mitrabhuvau, vibhuvau, zrAtmabhuvau / pUrveNaiva siddhe niyamArthamidam - etaireva bhuvo nAnyairiti / / 56 / / nyA0 sa0 -- vRn - puna0 / dUn hiMsaniti - "dRha dRhu" iti dhAtuH, dRhatIti kvipi tallope silope ca "padasya' [ 2. 1. 86. ] iti halope dRn iti rUpam / varSAbhUriti "bhekyAM punarnavAyAM strI, varSAbhUdu du re naSastrINa pumAn / iti vaijayantIkAraH / kAreti - kriyata iti-kAraH, rAjalabhyo bhAgaH / karamvAviti ubhayaM zAkaTAyanaH, sa hi karazabda paThitvA kara-kArazabdayorekArthatvAd ekadezavikRtaM tadeva iti kArazabde - 10 nApIcchati, kArAzabdaM tu devanandI | svayaMbhuvAviti atrApi "didyuddadRt0" [5. 2. 83.] ityAdinA kvip na tu " zaMsaMsvayam 0" [ 5. 2. 84.] ityAdinA DuH, tadA hi dhAtutvaM na syAt / etaireveti prakRtiniyamo'yam, etairyoge bhuva eva nAnyasya dhAtoriti tUpapadaniyamo na bhavati, "asvayaMbhuvo'v" [7. 4. 70.] iti sUtranirdezAt, evaMvidhe hi niyame kriyamANe etairbhuva eva nAnyasyetyanye dhAtavo niyantritAH syuH, bhuvastu etairanyaizca yoge vatvaM 15 syAt, tathA ca 'asvayaMbhuvaH' iti na syAt / / 2. 1. 56 // Na - Samasat pare syAdividhau ca / / 2. 1. 60 / / itaH sUtrAdArabhya yat paraM kAryaM vidhAsyate tasmin pUrvasmizca syAdyadhikAravihite vidhau kartavye NatvaM SatvaM ca prasad - prasiddhaM draSTavyam, etatsUtranirdiSTayozca raNatvaSatvayoH pare Satve tvamasad draSTavyam, raNa- zAstraM vA pare20 syAdividhau ca zAstre pravarttamAne'sad draSTavyam / pUSNaH, takSNaH, atra NatvasyAsattvAdano'kAralopo bhavati / pipaThI:, atra SatvasyAsattvAt sakArasya rurbhavati / syAdividhau ca prarvAraNau, sarpISi; atra gatva- SatvayorasiddhatvAdupAntyadIrghatvaM siddham / asat para ityadhikAro "rAt saH " [2. 1. 60.] iti yAvat syAdividhau ceti tu "normyAdibhyaH " [21 66.] iti 25 yAvat / / 60 / nyA0 sa0 -- -- Sama0 / go vidheyatvena eSvastItya bhrAdyakAre gazabdena gatvavidhAyakAni sUtrANyucyante, evaM SazabdenApi SatvavidhAyakAni / etatsUtraniddaSTayoriti
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 61.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 175 yadi tu saptamapAdoktakrameNa 'Sa-Na' iti kriyate tadA Natvamasad draSTavyam, pUrvaM kRtasya NatvasyAsattvAt pranaSTa iti siddham , na ca 'za' iti vyAvRttyA pUrvameva na bhaviSyati, dhAtoH pazcAdupasargasaMbandha iti mate vyAvRttezcaritArthatvAd 'abhiSuNoti' ityAdi na siddhayati, "upasargAt sug0" [2. 3. 36.] ityanena vihitasya Satvasya Natve pare'sattvAt, tadAbhiSuNotItyAdi na sidhyati, "upasargAt sug0" [2. 3. 36.] ityanena vihitasya Satvasya 5 Natve pare'sattvAt "raghuvarNAt" [2. 3. 63.] ityanena SakArAt vidhIyamAnaM NatvaM na syAt / raga-SazAstraM veti-ayamabhiprAyaH-zAstrasyavAsiddhatvaM yuktam, kAryAsiddhatvAzrayaNe hi yathA devadattasya hantari hate'pi na punardevadattasya prAdurbhAvo bhavati tathA kArye'siddhatvamApAdite'pi na prakRteH punaH pratyApattirbhavati, tataH pUSNa ityatra NatvasyAsiddhatve'pi nakArapratyApatterabhAvAnnAnantA prakRtiriti tanibandhano'no'kAralopo na syAt, zAstrA-10 siddhatve tvakAralopazAstrameva tAvat pravartate, na NatvazAstramiti / adhikAra iti-adhiupari, kriyate-anuvartyata ityadhikAro ghani / / 2. 1. 60 / / ktA dezoSi // 2. 1. 61 // kakAreNa upalakSitasya takArasya sthAne ya prAdezaH sa SakArAdanyasmin pare kArye syAdividhau ca karttavye'sana draSTavyaH / kSAmimAna, atra ":-zuSi-15 paco ma-ka-vam" [ 4. 2. 78. ] iti ktAdezasya makArasyAsattvAt "mAvarNAnta0" [2. 1. 64.] ityAdinA matormo vo na bhavati ; zuSkiko, atra kakArasyAsattvAt "svajJAja0" [2. 4. 108.] ityAdinetvavikalpo na bhavati, "asyAyattatkSipakAdInAm" [2. 4. 110.] iti tu nityameva itvaM bhavati; pakvam, atra vatvasyAsattvAd dhuTi katvaM bhavati; buddhvA, dagdhvA, atra20 ktAdezasya dhakArasyAsattvAt "ga-Da-da-bAdeH0" [2. 1. 77.] ityA dinA Adezcaturtho na bhavati / syAdividhau ca-lUnyuH, pUnyuH, atra ktAdezasya natvasyAsattvAt tyAzrita ur bhavati / aSIti kim ? vRkNaH, vRkNavAn, atra ktAdezasya natvasya sattvAt "yajasRja0" [2. 1. 87.] ityAdinA dhuNnimittaH So na bhavati, katve tvasattvAt tad bhavatyeva / pare syAdividhau cetyeva-lagnaH,25 magnaH, atra syAdividhau pUrvasUtrakArye "aghoSe prathamo'ziTa:" [1. 3. 40.] iti prathamatve natvasyAsattvAbhAvAdaghoSanimittaH prathamo na bhavatyeva; evaM kSAmeNa, zuSkeNetyAdau pUrva NatvaM prati matva-katvayoH sattvAt takAreNa vyavadhAnaM nAstIti NatvaM bhavati // 61 / /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 62. ] nyA0 sa0 -- tAdezo'Si / kakAreNa upalakSitastaH kta iti vyutpattikaraNAt kta ktavatu-kti ktvAnAM grahaNaM siddhaM, kakAropalakSitasya takArasya sarveSveSu vidyamAnatvAt / pare kArya iti - paratvametatsUtrApekSaM vijJAyate, na ktAdezavidhAyakasUtrApekSam, pratiSedhAt etatsUtrApekSe hi paratve "yaja-sRja0" [2. 1. 87.] iti Satvamapi param, tasminnapyasattve prApta 'pIti pratiSedho yujyate / kSAmimAniti - kSAmasyApatyam " prata iJ " 5 [ 6. 1. 31. ] tato matuH yadvA kSAmo'syAsti in, tataH kSAmyatrA'sti matuH / lUnyuH, pUnyuriti-lUnaM pUnaM cecchati kyan " kyani" [ 4. 3. 112. ] iti IkAraH, tato Gas ; yadApi lavanaM- nUniH, tAmicchati yA strI kyan lUnIyatItyAdiprakriyA kriyate, tadApi grAmaNIzabdavad vizeSeNa nityastrItvAbhAvAd " yo'nekasvarasya" [2. 1. 56. ] iti yatve lUnyu:, pUnyurityeva bhavati yadA tu lunimicchati yaH pumAn ityAdi kriyate, tadA yo 10 nizabdaH strIliGgaH sa Idanto na bhavati, yastu kyannantaH sa IdantaH sa na strIliGga iti "strodRtaH" [1. 4. 26. ] ityasya prAptireva nAstIti yatve - lUnyuH, pUnyurityeva; yadA tu ktyantAdeva Gas tadA striyA GitAM vA [1.4. 28 ] iti dAsi tatpakSe tu "Gityaditi" [1. 4. 23.] ityetve lUnyA lUneriti rUpadvayam / nanu praSIti kimarthaM ? yataH SatvarUpe pare kArye karttavye kAdezasyA'sattvaM prAptamanena niSidhyate tacca 'pare kArye' iti bharaNanAnna 15 prApnoti Natva - SatvayoH pUrvasUtre graharaNAditi, satyam - ata eva pratiSedhAt pUrvatra gatvasahacaritaM saptamapAdaniddiSTaM SatvaM gRhyate, tena zradrAkSIdityAdi siddham, anyathA yadi pUrvasUtre sAmAnyena SatvamaGgIkriyate tadA'tra "Sa DhoH kassi" [2. 1. 62. ] iti pare kArye karttavye SatvasyA'sattvAt katvaM na syAditi / magna iti - " masjeH sa:" [4 4 110.] iti sasya "no vyaJjana0 [ 4. 2.45 ] iti lup / / 2.1.61 / / " naH, 20 176 ] Sa - DhoH kaH si / / 2. 1. 62 / / SakAra-DhakArayoH sthAne sakAreM pare kakAra prAdezo bhavati / piSpekSyati, pipikSati; dRz - adrAkSIt; sRj - prasrAkSIt ; yaj - prayAkSIt / Dha - liha - lekSyati, lilikSati; vaha vakSyati ; guhau - nighokSyati / sIti kim ? pinaSTi / 'asat pare' ityadhikArAd nighokSyatItyatra DhasthAnasya 25 kakArasyAsattvAccaturthAntalakSaNa prAdezvaturthI bhavati / / 62 / / nyA0 sa0--Sa-DhoH kassi / nighokSyati syatipratyaye guNe "ho dhuT-padAnte" [ 2. 182. ] iti Dhatve nityasyApi kAdezasya pare'sattvAt "ga-Da-da-bAde: 0 [2. 177.] ityAdezcaturthatve tato'nena katvaM siddham / kazcicchAserapi sau vikalpena kakAra micchati, tanmate - zAkSi, zAssi / / 2. 1. 62 / / 30
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 63-64.] zrIsiddha hemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 177 bhvAdernA mino dIrghA vayajane // / 2. 1. 63 / / bhvAderdhAtoravayavabhUtau yau repha-vakArau tayoH parayostasyaiva bhvAdernAmino dIrgho bhavati, vyaJjane - tAbhyAM cet paraM vyaJjanaM bhavati / hUrcchA, hUcchitA, mUrcchA, mUcchitA, AstIrNam, prastIrNam, pUrtam, pravagUrNam, kUrdate, UrdidiSate, cikIrSati, vuvarSati bubhUSati, dIvyati, sIvyati, dIvyAt, sIvyAt / sadvidhau 5 svarAdezasya lopasya sthAnivadbhAvapratiSedhAt - pratidIvnA, pratidIvne / vAriti kim ? catubhiH, caturthaH, kurkuramicchati - kurkurIyati, evaM caturyati, divyati / nAmina iti kim ? smaryate, bhavyam / variti kim ? budhyate / vyaJjanaM iti kim ? vikirati / rvordhvAdisaMbandhivizeSaNaM kim dIvyateH kvanipi vakAralope - divan divnA, divne / nAmino bhvAdisaMbandhivizeSaNaM 10 kim ? dadhivrajyA / pratyAsattyA tasyaiveti vizeSaNaM kim ? grAmaNi vrajyA / / 63 / / " nyA0 sa0--bhvAdernAmino0 / "radAdamUrcha0 " [4. 2. 66 . ] iti sUtre 'mUrcha' iti nirdezAt pratyayApratyayayoH iti nAzrayate / vAderiti pravRttyA nAmina ityanena rvorityanena ca sambadhyate / hUrcchati pratrAc / mUrcchati pratra bhidAdyaGa / vuvarSati 15 " ivRdha 0' [ 4. 4. 47 ] iti veT / dIvyAt pratrAzIH kyAt saptamyAM tu - dIvyet / sIvyet / asadvidhAviti prathAtra dIrghadvAreNaiva sthAnivadbhAvapratiSedho bhaviSyati, kimanena sUtreNA'sadadhikAravihitena ? navam- 'ormA, mormA' ityatra sArthakatvAt, tathAhi - UrvatIti mUrcchatIti mani "rAllug" [ 4. 1. 110 . ] iti vakAra- chakArayorlope etatsUtravihitadIrghasyAsadvidhitvenAsattve "laghorupAntyasya " [4. 3. 4.] iti guraNo bhavati, anyathA laghva - 20 bhAvAt sa na syAt / divnA, divne, iti-ya-la-vAnAM sAnunAsika - niranunAsikatve'pyatra niranunAsikatvaM vivakSitamiti "anunAsike ca0 ' [ 4. 1. 108. ] ityUT na bhavati / " man van kvanib0 " [ 5. 1. 147 ] iti kvanividhAyake sUtre kvacidgrahaNasya sarvopAdhivyabhicArArthatvAt kvacidayaM svarUpeNa na bhavati, kvacit pAnubandho na bhavatIti tAgamAbhAvaH / pratyAsatyeti traikena prayatnena dvayorupAdAnaM pratyAsattiH, zabdAntaraM pratItya 25 zabdAntarasyAsattiriti vyutpatteH, iyameva hi zabdasya zabdAntareNa pratyAsattiH - yadekaprayatnenoccAraNaM nAma, ekavAkyopAttalakSaNapratyAsattirnehopayujyate / / 2. 1. 63 / / "1 padAnte / 2. 1. 64 // padAnte vartamAnayordhvAdisaMbandhino repha-vakArayoH parayostasyaiva
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 65.] bhvAdernAmino dIrgho bhavati / gIH, gIAm, gIrSu, gIstarA, gIrarthaH; dhUH, dhUrmAn ; AzIH, AzIbhiH; sajUH, sajUHSu; pipaThIH, pipaThIryaH / padAnta iti kim ? girau, giraH; luvau, luvaH / nAmina ityeva-ajAgaH / UrityevamadhuliT / bhvAderityeva- agniH, vAyuH, catubhiH / / 64 // nyA0 s0--pdaante| pipaThIriti-nanu 'bhvAdeH saMbandhino nAmino dIrghaH' 5 ityuktam, tat kathamatra 'pipaThiS' ityasyA'bhvAdirUpasya saMbandhino nAmino dIrgha iti ? satyam-svAdyavayavena 'paTh' ityanena yogAt samudAyo'pi 'pipaThiS' ityevaMrUpo bhvAdiH; yadyeva pUrvasUtrodAhRteSu 'caturbhiH, caturthaH' ityAdiSvapyanena prakAreNa mvAdisaMbandhitvamastyeva tad kathaM na dIrghaH ? satyam-dhAtutve sati bhvAdyabhvAdicintA kriyate, atra tu dhAtutvasyApyabhAvaH, tarhi 'kukurIyati, caturyati, divyati' ityAdiSu dhAtutvamasti tato'nena 10 prakAreNa bhvAditvamapyasti tato dIrghaH syAta, satyam-yadyapyeSAM pratyayAntAnAM dhAtutvamasti tathApi pipaThIrityAdivadeteSu na mvAdyavayavAt pratyayo vidhIyate, kiM tahi ? nAmna eva, tato bhvAdyavayavayogAbhAvAt 'kukarIya' ityAdeH samudAyasya na bhvAditvam / AzIriti atra nityamapi visarga bAdhitvA nityAdantaraGgam iti nyAyAt prathamamanena dIrghaH, tato visargaH / / 2. 1. 64 / / 15 na yi taddhite // 2. 1. 65 // yakArAdau taddhite pare yo vauM tayoH parayo mino dIrgho na bhavati / dhuraM vahati-dhuryaH, giri sAdhuH-giryaH; vakArAnto dhAtu myupAntyastaddhite na saMbhavati / yIti kim ? gIrvat, dhUrvat / taddhita iti kim ? giramicchatigIryati, dhUryati; gIrivAcarati-gIryate, evaM-dhUryate; kye-kIryate, gIryate; 20 dIvyati, sIvyati; kIryAt, gIryAt, dIvyAt, sIvyAt / kecit tu kyankyaGorapi pratiSedhamicchanti, tanmate-giryati, giryate; dhuryati, dhuryate,' ityeva bhavati / iha kasmAnna bhavati ?- puryAm, giryo:, kiryoH, bahiraGgalakSaNasya yatvasyAsiddhatvena vyaJjanasyAbhAvAt / / 65 / / nyA0 sa0-na yi ta / nAmyupAntya iti-ayamarthaH-yadA 'div' ityAdeH kvip25 tadA UTA bhAvyamiti na vakArAntatvam, yadA tu vic tadA guNe kRte ekArasya dIrgharUpasya dIrghakaraNaM vyartham ; nana divyamityatra saMbhavati vAnto nAmyUpAntyazca dhAtuH, satyam-atrApi DivapratyayAntasya prauNAdikatvAd divo na dhAtutvamiti na vAnto nAmyupAntyazca dhAtuH saMbhavati / puryAmiti-purazabdAjjAtitvAd GyAM "pRz pAlana-pUraNayoH" ityasmAt
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 176 "nAmyupAntya-kR-gR-zR - pR. - pUGabhyaH kit" [ uNA0 606. ] iti kiti ipratyaye vA; evaM giryoH, kiyoriti / bahiraGga- lakSaNasyeti pratyayAzritatvena yatvaM bahiraGga N dIrghatvaM tu prakRtimAtrAzritatvenAntaraGgam / / 2. 1. 65 / [ pA0 1. sU0 66. ] kuru-cchura : : / / 2.1.66 // ; kuru-cchuroH saMbandhino nAmino rephe pare dIrgho na bhavati / kUryAt, 5 kurvaH, kurmaH; churyAt, churyate / kuvityukAraH kim ? " kurat zabde" - kuryAt, kUryate kecidasyApi pratiSedhamicchanti / pratha dvirvacane pUrvasya kasmAd dIrgho na bhavati ? - rIH rirvA -- riryatuH, riryuH; vI : - vivyatuH, vivyuH ; bahiraGgalakSaraNasya yatvasyAsiddhatvena vyaJjanasyAbhAvAt 'saMvivyAya vivyAdha' ityAdI tu nAmino'siddhatvAt / / 66 / / 10 nyA0 sa0 - kuru0 / kuvityukAraH kimiti - anyathA pratipadoktatvAt "kurat zabde" ityasyaiva grahaNaM syAt; tahi "ku churaH" iti nirvivAdaM kriyatAm, na ca vAcyaM "kR-churaH" iti kRte "kRgT hiMsAyAm" ityasyApi graharaNaM syAt, kRNotItyAdau rephAbhAvAt kariSyatItyAdau tu nAmyabhAvena dIrghatvaprApterabhAvAcceti, ucyate - evaMvidhe sUtre kRte cikIrSatItyAdau dIrghaniSedhaH syAt / saMvivyAya, vivyAdheti - "vyeMg vyadhaMc" AbhyAM 15 ravi " vyasthav - mavi [ 4 2. 3. ] ityAtvapratiSedhe dvitve pranAdivyaJjanalope "hrasvaH " [ 4. 1. 36. ] ityanena hrasvatve tasya ca kAryAntarabAdhanArthaM " jyA vye- vyadhi0 [4.1.71.] iti ikArasyApItve prathame prayoge "nAmino'kali-haleH" iti eta aitve prAyi ca siddhan / nAmino'siddhatvAditi - dvitve kRte pratyayAzritatvena bahiraGgasya prakRtyAzritatvenAntaraGga dIrghatve kartavye " hrasvaH " [ 4. 1. 36 ] ityanena kRtasya ikArasya 20 ' ityarthaH, na tu yvRdvAghanArthaM " jyA vye- vyadhi0 " [ 4. 1.71 ] iti kRtasya ikArasyApi madhye ikArasyAsiddhatvaM, yatastasyAsiddhatve "hrasvaH" [ 4. 1. 36. ] ityanena kRta ikAraH siddha: syAt, tasya ca nAmitvAt tato 'nAmino'siddhatvAd' iti yaduktaM tad vyAhataM syAt / nanu 'nAmino'siddhatvA' iti kimityukta ? yAvatA yadyapyatrAnena dIrgho bhaviSyati tathApi "hrasva:" [ 4. 1 36 ] ityanena hrasve kRte saMvivyAyetyAdi setsyati, 25 satyam - hrasvarUpe parasmin kArye vidheye dIrghatvaM dIrghatvazAstraM vA'siddhaM bhavatIti ; yadApi nityatvAd vizeSavidhAnAda vA " hrasvaH " [ 4. 1 36 ] iti bAdhitvA jyA vye- vyadhi0' [ 4. 1.71 ] iti pravartate tadApi pratyayAzritatvena bahiraGgatvenAsiddhatvAnnAmino'bhAvAd dIrghA'bhAvaH / kurdate, kurdanetyAdiSu 'Tvos, rjA' iti jJApakAd dIrghatvaM na bhavati, kathaM ? yadi rephopAntyAnAM dIrghaH syAt tadA "Tvos rjA vajranirghoSe " ityasyApi dIrgha : 30 siddha iti dIrghoccAraNaM na karttavyam, tasmAdatra dIrghaM kurvan jJApayati-svAderityayaM vidhiranityaH / / 2.1.66 // "
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 67-68.] mo no m-vozca // 2. 1. 67 // makArAntasya bhvAderantasya padAnte vartamAnasya makAra-vakArayozca parayonakArAdezo bhavati, sa cAsan pare / prazAn, pratAn, pradAn, pariklAn ; prazAnbhyAm, pratAnbhyAm, pradAnbhyAm, pariklAnbhyAm ; natvasyAsattvAnnalopAbhAvaH / m-voH khalvapi-jaGganmi, jaGganvaH, jaGganmaH, jaganvAn; nannanmi, 5 nannanvaH, nannanmaH / mvozceti kim ? prazAmau, pratAmau / ma iti kim ? chit, bhit / bhvAderityeva-idam, kim / / 67 / / nyA0 sa0--mo no0| padAnta ityanuvarttamAnena samuccayArthazcakAro na tu padAnta ityasyA'nukarSaNArthaH / vidhAnasAmarthyAllopAbhAvo nAzaGkanIyo mvovidhAnasya caritArthatvAdityAha-natvasyAsattvAditi / khalvapIti-apyarthe'khaNDamavyayan / / 2. 1. 67 / / 10 sansa-havans-kvassanaDDahodaH // 2. 1. 68 // srans-dhvansoH kvaspratyayAntasya sakArAntasyAnaDuha zabdasya ca yo'ntyastasya padAnte vartamAnasya dakAro bhavati / ukhAsrat, ukhAsrad; parNadhvat, parNadhvad; vidvad, vidvat kulam ; upasedivad, upasedivat kulam; svanaDud, svanaDut kulam; ukhAsradbhyAm, parNadhvadbhiH, vidatsu, vidvattA, upasedivattamaH, 15 anaDudbhayAm / kvassiti dvisakArapAThaH kim ? sAntasyaiva yathA syAt, iha mA bhUt-vidvAn, he vidvan !, upasedivAn, he upasedivan ! ; sakArasya "padasya" [2. 1. 86.] iti lopena nivartitatvAt / evaM tarhi 'anaDvAn, he anaDvan' ityatra nakArasyApi prApnoti, tatra vizeSaNAbhAvAt, naivamnakAravidhAnasAmarthyAnna bhaviSyati / etacca datvaM yena nAprApte021 iti 20 nyAyAd rutva-Dhatvayoreva bAdhakam, saMyogAntalope punaH prApte cAprApte cArabhyata iti tasya bAdhakaM na bhavati / padAnta ityeva-ukhAsrasau, parNadhvasau, vidvAMsau, anaDvAhau / / 68 / / nyA0 sa0--saMs-dhvaMs-kvassa0 / ukhAnaditi-ukhayAputena sthAlyA vA srasate / nanu dakArakaraNaM kimarthaM ? takAra eva kriyatAm, yatastakAre'pi kRte "dhuTastRtIyaH"25 [2. 1. 76.] ityanena dakAro bhaviSyati, naivam-takAre vidhIyamAne pare'saditi vacanAi
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 66.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 181 "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti datvAbhAvAd dakArasya zravaNaM na syAt / svanaDuditiatra bahutve vAkyaM kArya, ekatve tu "pumanaDunnau0" [7. 3. 173.] iti kac syAt / kvassitIti-kvasoH kakAro "vasaM nivAse" "vasika AcchAdane" anayovyU dAsArthaH, tena vaseH kvipi yajAditvAd yvRti dIrghatve-UH, kSaumaM vaste kvipi-kSaumavaH / atha vasativastyoH sakArantatvAvyabhicArAd vyabhicAre ca vizeSaNasyArthavattvAd vyabhicAriNaH kvasa 5 eva grahaNaM bhaviSyati, kutaH ? vassiti sakAropAdAnAt, naivam-anyathApi pratItiH syAt, yaGa lubantayoretayoreva hyastanIsivantayovizeSavihitatvena "seH s-da-dhAM ca0" [4. 3. 76.] iti sivalopAbhAve vassiti dviHsakArarUpaM grahaNaM syAt, itIha mA bhUditi kakArakaraNam / rutva-Dhatvayoreva bAdhakamiti-anaDuha zabde "ho dhuTa-padAnte" [2. 1. 82.] ityanena Dhatvasya zeSeSu rutvasya prAptiH / prApte cAprApte ceti-klIbe vidvat kulamityA-10 diSvaprApte, puMstve tu vidvAnityAdau prApte iti tasya na bAdhakam / / 2. 1. 68 / / - Rtvij-diza-dRza-spRza-saj-dadhuriNaho gaH // 2.1.66 / / eSAM padAnte vartamAnAnAM go'ntAdezo bhavati / Rtum Rtau Rtave Rtuprayojano vA yajate-Rtvika, Rtvig; dizyate iti-dik, dig,; pazyati15 darzanaM vA dRk, dRga; anya iva dRzyate-anyAdRg, anyAdRk ; evaM-yAdRg, yAdRk; tAdRg, tAdRk ; ghRtaM spRzati-ghRtaspRga, ghRtaspRk; mantreNa spRzatimantraspRga, mantraspRk; sRjyata iti krut-saMpadAditvAt kvip, ata eva nirdezAd Rto ratvaM ca, "sR gatau" ityasya vA kaj-srag, srak; dhRSNotIti-dadhRS, ata eva nirdezAd dvitvam-dadhRga, dadhRk ; UrdhvaM snihyati nahyati vA, ata eva 20 nirdezAd udo dakArasya lope sasya SatvaM, nahernakArasya ca SNirAdezaH-uSNig, uSNik; RtvigbhyAm, digbhyAm, ghRtaspRgbhyAm, sragbhyAm, dadhRgbhyAm, uSNigbhyAm / padAnta ityeva-Rtvijau, dizau, dRzau, ghRtaspRzau, srajau, dadhRSau, uSNihau / / 66 / / nyA0 sa0--Rtvij0 / Rtvigiti-prayojanaM pravartako yasyeti vAkye "mayUra0"25 [3.1.116. ] iti prayojanazabdalopaH, ata eva nipAtanAda vA Rtaprayojana iti kathanaM vA, tatra pakSe RtunA hetubhUtena yajata ityarthaH / nanu 'Rtvig-dig- ga' iti gAntA nipAtA: kriyantAM, kiM gavidhAnena ? satya n-ganipAtane gatvasaMniyogaziSTataiva jJAyeta, tato vyAvRttau dadhRSau, uSNihAviti na syAtA, gatve tu vihite nipAtanaM sarvatra bhavati, gatvaM tu padAnta eva bhavatIti / sragiti-sarati mastakAdikamiti "Rdhi-pRthi0" [ uNA0 874.]30
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 70-73.] ityanena bahuvacanAt kidaj / / 2. 1. 66 / / nazo vA // 2. 1. 70 // nazeH padAnte go'ntAdezo vA bhavati / jIvasya nazanam-jIvanag jIvanak; pakSe-jIvanaD, jIvanaTa; jIvanagbhyAm, jIvanaDbhyAm / padAnta ityeva-jIvanazau // 70 // nyA0 sa0-nazo vaa| jIvatIti ac, jIvasya ko'rthaH ? jIvasya jIvato vA nazanaM "bhyAdibhyo vA [5. 3. 115.] iti kvip / / 2. 1. 70 / / yujaJca-RJco no chaH // 2. 1. 71 // yuj-aJc-kruJcAM nakArasya padAnte vartamAnasya GakAra Adezo bhavati / yunakta: kvipi, ghuTi nAgame, saMyogAntalope-yuGa; aJcateranarcAyAM nalope,10 ghuTi nAgame, arcAyAM tu nalopAbhAve-prAG, prAGbhyAm, prAIM, prAkSu; kruJcerata eva nirdezAd "no vyaJjanasyAnuditaH [4. 2. 45.] iti nalopAbhAve-kruG, kruGbhyAm, kruSu; krukssu| padAnta ityeva-yujau, yujaH; prAJcau, prAJcaH; kruJcau, kruJcaH / / 71 / / / nyA0 sa0--yujaJca / nanu na iti kimarthaM ? "SaSThyAntyasya" [7. 4. 106.] 15 iti sarveSAmantasyaiva nasya bhaviSyati, satyam-"yujic samAdhau" ityasyApi padAnte 'yuGa' ityaniSTa m, apadAnte "kruJca gatau" ityasya 'krucau kuca' ityapi aniSTe syAtAm, adhunA tu nakAre kRte sUtrasAmarthyAnna tasya luga, ityapi phalam / / 2. 1.71 / / so ruH // 2. 1. 72 // padAnte vartamAnasya sakArasya rurAdezo bhavati / mitrazI:, AzI:,20 agniratra, vAyuratra, agnirgacchati, payaH, payobhyAm payovat / ukAraH "aroH supi raH' [1. 3. 57.] ityatra vizeSaNArthaH / / 72 / / sajuSaH // 2. 1. 73 // 'sajuS' ityetasya padAnte vartamAnasya rurantAdezo bhavati / sardevaiH,
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 74-75.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 183 sajUrR SibhiH; sahapUrvasya juSeH vipi sahasya sabhAve rUpametat / sAm, sarvat / padAnta ityeva ? sajuSau / / 73 / / ___ nyA0 s0-sjussH| ddtvaapvaadH| sajUriti-prathame sarvajJavacanaH, dvitIye munivacanaH / sabhAve iti-asmAdeva nirdezAt / / 2. 1. 73 / / anaH // 2. 1. 74 // ahanazabdasya padAnte rurityayamAdezo bhavati, sa cAsan pare syAdividhau c| dIrghANyahAnyasmin-he dIrghAho nidAgha !, dIrghAhA nidAghaH, atra rutvasyAsattvAd nAntalakSaNo dIrgho bhavati / kazcit tu dIrghatvaM necchati, tanmate-dIrghAho nidAghaH / ahobhyAm, ahassu / ahan zatrumityatrAhanzabdasya tyAdyantasya lAkSaNikatvAnna bhavati / / 74 / / nyA0 sa0--prahnaH / kazcit tviti-durgasiMhaH / lAkSaNikatvAditi-ayamabhiprAyaH-uNAdayo'vyutpannAni nAmAni ityasmin pakSe nAmnaH pratipadoktasya saMbhavAllAkSaNikasya na grahaNamiti, vyutpattipakSastu iha nAzritaH / / 2. 1. 74 / / 10 ro lapyari // 2. 1. 75 // ahanzabdasya lupi satyAmarephe pare padAnte ro'ntAdezo bhavati, rorapa-15 vAdaH / aharadhIte, ahareti, .ahardadAti, aharbhuGkta, dIrghAhAzcAsau mAsazca dIrghAharmAsaH, ahaH-kAmyati, aharvAn / lupIti kim ? he dIrghAho'tra / arIti kim ? ahorUpam, ahorAtraH, gatamaho rAtrirAgatA, kRtsnamaho rathantaraM gAyati, sarvamaho ramayasva, yAtaM zanaiH sarvamaho rathena / anye tu rAtrirUpa-rathantareSveva rephAdiSu pareSu rephapratiSedhamicchanti / / 75 // 20 nyA0 sa0--ro lupyri| aharadhIte iti-"kAlA'dhvano:0" [2. 2. 42.] dvitiiyaa| ahaHkAmyatIti-"roH kAmye" [2. 3. 7.] iti niyamAt "pratyaye" [2. 3. 6.] ityanena na sakAraH / he dIrghAho'veti-atra vAkye vibhakta luMbasti tat kathaM ro na bhavati ? satyam-lupIti pratyAsattyA vyAkhyeyam-yadapekSayA lUpa, padatvamapi yadi tadapekSayA bhavati, atra tu vAkyavibhaktyapekSayA lup, sAkSAdvibhaktyapekSayA tu padatvam ; 25 vAkyavibhaktyapekSayaiva padatvamapIti na ca vAcyam, "vRttyanto'saSa" [1. 1. 25.] iti
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 76-77.] nibaMdhAt / rathantaramiti-rathaM-rathasthaM tarati-atikrAmati "bhR-vRji0" [5. 1. 112.] iti khaH, sAmavizeSaH / yAtamiti-karmaNi ktaH / / 2. 1.75 / / ghaTastutIyaH / / 2. 1. 76 // dhuTAM padAnte vartamAnAnAM tRtIyo bhavati / vAg, vAgbhiH ; aj, ajbhiH; SaD, SaDbhiH; vidyud, vidyudbhiH; kakub, kakubbhiH; viD, 5 vibhiH / kecit tu visarga-jihvA mUlIyayorapyalAkSaNikayostRtIyatvaM gatvamicchantIti tanmate-supUrvAd duHkhayaterdu khayatervA kvipi saMyogAntalope'sudug, sudugbhyAm' iti siddham / padAnta ityev-vaacau| kazcarati, kaSTIkate, kastaratItyAdiSvAdezavidhAnasAmarthyAt, SaSTha ityatra tu "SaSThI0" [2. 2. 108.] iti nirdezAnna bhavati / / 76 / / 10 nyA0 sa0--dhuTaH / abhiriti-atra saMjJAzabdatvAt "ca-jaH ka-gam" [ 2. 1. 86. ] iti na bhavati / alAkSaNikayoriti-"raH ka-kha-pa-pha0" [1. 3. 5.] ityAdilakSaNenAkRtayorityarthaH / duHkhayate-khayateveti-"sukha duHkharaNa 0" ityatra du:khadhAtuvisargAnvito matAntareNa jihvAmUloyAnvitazca paThyate / saMyogAntalope iti-nanu vyaJjananarantaryaM saMyogaH, na ca visarjanIya-jihvAmUlIyayovyaMjanasaMjJAsti, tat kathaM ? 15 "padasya" [2. 1. 86.] ityantalopaH, satyam-kasyAdi:-kAdiriti vyutpattyA 'aM-aH' ityetayorvyaJjanatve tatazca "aM-a:-ka." [ 1. 1. 16. ] iti sUtre 'aM-aH' iti sAhacaryAt 'ka' ityasyApi vyaJjanatve saMyogAntalopo bhavati, kaNThyatvAcca sthAnyAsanno gakAraH, na tu ) (pa' ityanena sAhacaryAd varNamAtratvanibandhano vyaJjanatvAbhAvaH, kuta: ? 'aM-a:-) (pa-ka' ityakaraNAt / kazcaratIti-yadyapyatra katvasya pare'sattvA :20 tRtIyasyAprAptistathApi mAtazvaratItyAdiSu prApnotItyAha-vidhAnasAmarthyAditi / / 2. 1.76 / / gaDa-da-bAdezcaturthAntasyaikasvarasyAdezcaturthaH svozca pratyaye // 2. 1. 77 // ga-Da-da-bAdezcaturthAntasyaikasvarasya dhAturUpAvayavasyAdezcaturtha Asanno25 bhavati, padAnte sakArAdau dhvazabdAdau ca pratyaye pare / parNaghuTa, parNaghuDbhyAm, parNaghuTtvam ; tuNDibhamAcaSTe Nau kvipi-tuNDhip, tuNDhibbhyAm, tuNDhiptvam ; godhuk, godhugbhyAm, godhuktvam ; gardabhamAcaSTe Nau kvip-gardhap, gardhabbhyAm,
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 77.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 185 gardhapatvam; dharmabhut, dharmabhudbhayAm, dharmabhuttvam / sdhvoH -guhau-nighokSyate, nyaghUDhvam ; duha -dhokSyate, adhugdhvam; budh-bhotsyate, bubhutsate, abhuddhvam / ga-Da-da-bAderiti kim ? kut, krotsyati; jambheryaGlupi-ajaMjhap ajaMjap / caturthAntasyeti kim ? sugaNa , dAsyati / ekasvarasyeti kim ? dAma leDhi kvip, dAmalihamicchati kyan, dAmalihyati kvip-dAmaliT / sdhvozceti / kim ? dharmabudhau, boddhaa| varNavidhitvena sthAnivadbhAvo nAstIti 'prabuddha, abuddhAH' ityatra sijluki na bhavati / dhakArasya vakAropazliSTasya grahaNaM kim ? "dadhi dhAraNe" ityasya yaGlupi hau dhibhAve-dAdaddhi / pratyaya iti kim ? dhAg vas dvitvam, "znazcA''taH" [4. 2. 66.] ityAkAralope "adIrghAd virAmaikavyaJjane" [1. 3. 32.] iti dhakArasya dvirbhAve-davaH,10 daddhvahe / / 77 / / nyA0 sa0-ga-Da-da-bAde0 / dhAturUpAvayavasyeti-atra dhAturUpAvayavasyeti vizeSyam asya ca samAsadvayaM-'parNadhuD' ityAdau sisAdhayiSite dhAturUpazcA'sau avayavazva 'guha,' ityAdiH, avayavazcAvayavyapekSayAbhidhIyata iti 'parNaguha,' ityAdisamudAyo'vayavI; 'tuNDhib' ityAdau tu sAdhayitumiSTe dhAturUpasyAvayava iti SaSThIsamAsaH, dhAturUpaM 'tuNDibh'15 ityAdi, tasyA'vayavo 'Dim' ityAdiH; samAsadvaye'pi ca kuNDamumbhati-'kuNDob' iti nirastam, nahi 'kuNDob' ityasya samudAyasya madhye 'Dob' iti dhAturUpo'vayavo nApi dhAturUpasya avayava iti AdicaturthatvAbhAvaH; yadvA dhAturUpasyAvayava ityevaM SaSThIsamAsa eva kriyate, evaM ca kriyamANe 'tuNDib' ityAdIni yAdyantavadekasmin * iti nyAyanirapekSANi sidhyanti, parNadhuDityAdIni tu yAdyantavadekasmin iti nyAyena; 20 anyacca-sdhvau pratyayau dhAtoravyabhicAriNAviti cAnukRSTatvenAnayoH sAhacaryAt padAnta ityapi dhAtoreveti dhAturUpAvayavasyeti, tasyaiva yuktatvAditi, rUpazabdastu mvaadybhvaadidhaatumaatrprigrhaarthH| sakArAdau ceti-dhvastyAdipratyayastadekavibhaktinirdiSTatvena sakAro'pi tyAdireveti / tuNDibheti-"tuDuGa toDane" asya "uditaH svarAnno'ntaH" [ 4. 4. 68. ] iti nAgame "kili-pili." [ uNA0 608. ] iti ipratyaye-tuNDi:,25 sA'syA'stIti "vali-vaTi-turbhaH" [7. 2. 16. ] iti bhaH / nyaghUdavamiti-adyatanyA dhvami saki "duha-diha0" [ 4. 3. 74. ] iti tasya luki aTi Dhatve ghatve "tavargasya." [ 1. 3. 60. ] iti dhasya Dhatve "DhastaDDhe" [ 1. 3. 42. ] iti Dhalope rUpamidam / varNavidhitveneti-varNe sakArarUpe parato vidhiH / siluki na bhavatIti-nanu sijlopAta pUrvameva kimiti nAdicaturthatvam ? naivam-parasmin sicloparUpe kArye vidheye Adi-30 caturthatvasyA'sadadhikAravihitatvenA'sattvAt / pratyaya iti kimiti-nanu pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva0 * iti nyAyena pratyaye eva bhaviSyati, kiM pratyayagrahaNena ? satyan
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite . . [pA0 1. sU0 78-79.] 'da dhvaH, daddhvahe' ityatra yadA ubhayoH sthAne0* iti nyAyena 'dhva' ityasya prakRtipratyayasthAnaniSpannasya pratyayavyapadeza: syAt tadA AdicaturthatvaM bhavet, sati tu pratyayagrahaNe nyAyanirapekSo yaH pratyayastasminneva bhavati netarasmin pratyayagrahaNasAmarthyA / / 2. 1. 77 // dhAgasta-thozca // 2. 1. 78 // dadhAtezcaturthAntasya dakArAderAderdakArasya ta-thayoH sdhvozca pratyayayoH parayozcaturtho bhavati / dhattaH, dhatte, dhatthaH, dhattha, dhatse, dhatsva, dhaddhve dhaddhvam ; atrAsadvidhitvAd vacanasAmarthyAd vA''to lopasya svarAdezatve'pi sthAnivadbhAvo / na bhavati / gakAraH kim ? dhayatermA bhUt, TdheryaGlupi-dAttaH, dAtthaH, dadhAterapi yaGlubantasya mA bhUt, 10 *"tivA zavA'nubandhena nirdiSTaM yadgaNena ca / . ekasvaranimittaM ca paJcaitAni na yaGlupi / / " iti nyAyAt-dAttaH, dAtthaH / kecit tu yaGlubantasyApIcchanti-dhAttaH, dhAtthaH, dhAttha / tathozceti kim ? dadhvaH, dadhmaH / caturthAntasyetyeva-dadhAti, dadhAsi / / 78 / / 15 nyA0 s0--dhaagH| nanvatra cakArakararaNaM kimarthaM ? sdhvoH pUrveNaiva siddhatvAta, satyam-yaGa lUpi "kriyAvyatihAra0" [ 3.3.23. 1 iti pAtmanepade se 'vyatidhAtse' iti syAt, kRte cakAre 'vyatidAtse' ityeva, na tvAdezcaturthaH tivA zavA 0* iti nyAyAt / / 2. 1.78 / / adhazcaturthAt ta-thodhaH // 2. 1. 76 / / 20 caturthAt parayostakAra-thakArayordhArUpavajitAd dhAtovihitayoH sthAne dhakAra Adezo bhavati / dogdhA, dogdhum, adugdha, adugdhAH; leDhA, leDhum, alIDha, alIDhAH; boddhA, boddham, abuddha, abuddhAH; labdhA, labdham, alabdha, alabdhAH / adha iti kim ? dadhAteryaGlubantadhayatezca mA bhUt-dhattaH, dhatthaH, dAnaH, dAtthaH / kecit tu yaGlubantadhayaterapIcchanti-dAddhaH, dAddha / vihita-25 vizeSaNaM kima ? jJAnabhuttvam, atra nAmavihite tve mA bhUt / / 76 / /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 80-81.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 187 nyA0 s0--prdhshcturthaa0| pUrvasUtre nimittatvenopAdAnAd iha ta-thorityasya punarupAdAnaM kAyitvArthama / catarthAditi-nan "ga-Da-da-bAde:0" [2.1.77. ] ityatazcaturthAntasyetyadhikAro'nuvartyaH, arthavazAd iti paJcamyantaM kRtvA rUpANi sAdhayiSyante, kiM caturthAdityanena ? satyam-kliSTA pratipattiriyamiti sukhArtham / yaGlubantadhayatezceti-kevalasya tu zavA vyavadhAnAccaturthAntatvAbhAvaH / nAmavihite iti- 5 kvibantA dhAtutvaM na tyajanti iti nyAyAdapi na bhavati, 'adhaH' iti varjanena paryudAsAzrayaNAcchuddhadhAtoreva parigrahAt / / 2. 1. 76 / / rnAmyantAt parokSA-adyatanyAziSodho DhaH / / 2. 1.80 // rephAntAnAmyantAcca dhAtoH parAsAM parokSAdyatanyAziSAM vibhaktInAM yo dhakArastasya DhakAra prAdezo bhavati / atIvam, tIrSIDhvam, tuSTuDhve, cakRDhve,10 adiDhvam, adhiDhvam, aceDhvam, acyoDhvam, akRDhvam ceSIDhvam, kRSoDhvam / namyintAditi kim ? apagdhvam, pakSIdhvam / myintAditi dhAtovizeSaNaM kim ? vavasidhve, Asidhvam, AsiSIdhvam / parokSAdyatanyAziSa iti kim ? studhve, studhvam, astudhvam / / 80 / / nyA0 s0--nmyintaat| dhAto mIti vizeSaNAd vizeSaNena ca tadanta-15 virbhAvAt tadantatve labdhe antagrahaNaM sukhArtham / rAntAdaniTa: parokSA na saMbhavati, seTastu 'tatvaridhve' ityAdiSUttareNa vikalpa eva, tathA'tra ragrahaNAbhAve'pi nAmyantAdityatra vihitavyAkhyAne kriyamANe paratvAt "RtAM kDintIr" [ 4. 4. 116.] ityanena irAdeze satyapi 'atIvam' ityAdIni sidhyanti, kintu 'adiDhvam' adhivam' ityAdIni na sidhyantIti ragrahaNamiti / atIDhvamityatra "RvarNAt" [ 4. 3. 36. ] iti sica:20 kittvam, 'adivam' ityAdau "izca sthA-da:" [ 4. 3. 41. ] ityanena itvaM sicaH kittvaM ca; itvavidhAnAdeva guNo na bhaviSyati, kiM kittveneti na vAcyam, vidhAnasya 'adita' ityAdau hasvadvAreNa sico lupi caritArthatvAditi / akRTvaM, kRSIDhvamityanayoH "RvarNAt" [4. 3. 36.] ityanena sica-sIdhvamoH kittvAd guNAbhAvaH / apagdhvamiti-"so dhi vA" [4. 3. 72.] iti vikalpena sico luppravRtteH pakSe25 'apagDDhva m' ityatrA'dyatanIdhvami sici dhAtucakArasya "ca-ja: ka-gam" [ 2. 1. 86. ] iti katve "nAmyantasthA0" [ 2. 3. 15. ] ityanena sicaH Satve "tRtIyastRtIya0" [ 1. 3. 48. ] iti Sasya Datve "tavargasya0" [ 1. 3. 60. ] iti dhvamo dhasya Dhatve ca siddhiH / / 2. 1. 80 // hAntasthAnIDbhyAM vA // 2. 1. 81 // 30 hakArAdantasthAyAzca parAoriTazca parAsAM parokSAdyatanyAziSAM saMba
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 82.] ndhino dhakArasya DhakAro vA bhavati / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / agrAhiDvam, agrAhidhvam ; grAhiSIDhvam, grAhiSIdhvam ; anAyiDhvam, anAyidhvam; nAyiSIDhvam, nAyiSIdhvam ; akAriDhvam, akAridhvam ; kAriSIDhvam, kAriSIdhvam ; alAviDhvam, alAvidhvam ; lAviSIDhvam, lAviSIdhvam ; parokSAyAM jina saMbhavatIti nodAhRtaH / iTa:-jagRhiDhve, jagRhidhve ; agrahI- 5 Dhvam ; agrahIdhvam ; grahISIDhvam, grahISIdhvam ; upadidIyiTve, upadidIyidhve; Ayitvam, Ayidhvam; ayiSoDhvam, ayiSIdhvam ; tatvariDhve, tatvaridhve; atvariDhvam, atvaridhvam ; tvariSIDhvam, tvariSIdhvam ; vavaliDhave, . vavalidhve; avaliDhvam, avalidhvam ; saMvaliSIDhvam, saMvaliSIdhvam ; luluviDhve, luluvidhve; alaviDhvam, alavidhvam; laviSIDhvam laviSIdhvam / 10 hAntasthAditi kim ? dhAniSIdhvam, AsiSIdhvam / / 81 / / nyA0 sa0--hAnta0 / triTa: svatantratvAt, iTastu pratyayAvayavatvena pratyayatvAd dhAtornAmyantatvAbhAve pUrveNa na prApnotItyaprApta vibhASeyam / / 2. 1. 81 // ho dhuda-padAnte // 2. 1. 82 // hakArasya dhuTi pratyaye pare padAnte ca DhakArAdezo bhavati / leDhA,15 . lekSyati; voDhA, vakSyati / padAnte-madhuliT, madhuliDbhyAm, madhuliDbhiH, madhuliTtvam, madhuliDvat, madhuliTkalpaH / dhuTa-padAnta iti kim ? mdhulihau| asat para ityeva-guDaliNmAn atra Dhatva-tRtIyatvayorasattvAt "mAvarNA0" [2. 1. 64.] ityAdinA matormo vatvaM na bhavati / UDhamAkhyat aujaDhat, atra DhatvadhatvayorasattvAdantyasvarAdilopasya ca dvitve sthAnivad-20 bhAvAdakAreNa saha 'ha ta' iti dvivacanam / kecit tvantyasvarAdilopasya sthAnitvamanicchanto 'ha ti' iti dvitve UDhamUDhiM vAkhyat-aujiDhaditi manyante / / 82 / / nyA0 sa0--ho dhutt0| madhulihAviti-yadA *gatikAraka0 iti nyAyAd madhuzabdasya 'liha,' ityanenA'vibhaktyantena samAsastadA'ntarvativibhaktyabhAvAt padatvaprAptireva 25 nAstIti yadApi 'loDhaH' iti kRtvA madhuno lihAviti vibhaktyantena samAsastadApi "vRttyanto'saSe" [ 1. 1. 25. ] iti padatvAbhAva ityubhayathApyapadatvaM 'liha,' ityasyeti /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 83-84] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 186 dvitve sthAnivattvAditi-nanu kathamatra sthAnitvam ? akAreNa saha kta ti dvirvacane kartavye pUrvavidhitvAbhAvAt, satyan-nimittApekSayApIha prAvidhiriSyate; yadvA hat' ityanayoH prAvidhitvamastyeva, avayavayozca samUdAyopacArAt 'hata' ityasyApi svarAdezasthAnyantasya prAgvidhitvamiti; yadi nimittApekSayA prAvidhiriSyate, tahi nayanamityatra svarAdezasya guNasya sthAnitve'yAdezo na prApnoti, satyama-nimittApekSayA prAvidhitvaM prAyikamiti / 5 kecit tviti-candragomi-devanandyAdayaH / / 2. 1. 82 / / bhvAdedadirghaH // 2. 1. 83 // . bhvAderdhAtoryo dakArAdiravayavastadavayavasya hakArasya dhuTi pratyaye pare padAnte ca ghakArAdezo bhavati, DhasyApavAdaH / dagdhA, dagdhum, dhakSyati ; dogdhA, dogdhum, dhokSyati ; eSu vyapadezivadbhAvAd dhAtoravayavasya dAditvam, adhA-10 kSIt / padAnte-adhog, godhuk, kASThadhak, godhugbhyAm, kASThadhagbhyAm, godhukSu, kASThadhakSu / bhvAderiti kim ? dAmalihamicchati kyan kvip-dAmaliT, evaM dRSaghuTa / dAderiti kim ? soDhA, madhuliT / ha ityeva-adAt / dhuTpadAnta ityeva-goduho, goduhaH / / 83 / / _____ nyA0 s0-bhvaade0| yadi bhvAderityasya dAderiti samAnAdhikaraNaM vizeSaNaM15 bhavet tadA'dugdhetyAdayo'DAgame kRte dAditvAbhAvAnna sidhyeyuriti bhvAderityasya dAderiti vyadhikaraNaM vizeSaNaM vyAkhyAtam / nanvatra sarveSvapi prayogeSu ghasya gaH kriyate, tato ga eva kriyatAm, kiM karaNeneti, satyam-gakAre kriyamANe caturthAntatvAbhAvAdadhogityAdau "ga-Da-da-ba0" [ 2. 1. 77. ] ityAdinA caturthatvaM na syAt / / 2. 1. 83 / / muha-duha-snuha-sniho vA // 2. 1. 84 // 20 eSAM saMbandhino hakArasya dhuTi pratyaye padAnte ca dhakArAdezo vA bhavati, druhaH prApte'nyeSAmaprApte vikalpaH / muha -mogdhA, moDhA; unmuk, unmuTa ; unmugbhyAm, unmuDbhyAm ; druha-drogdhA, droDhA; mitraghraka, mitraghra T; mitradhra gbhyAm, mitradhra DbhyAm ; snuha, -snogdhA, snoDhA; utsnuk, utsnuT; utsnugbhyAm, utsnuDbhyAm ; sniha -snegdhA, sneDhA; celasnik, celasniTa; 25 celasnigbhyAm, celasniDbhyAm / dhuTa-padAnta ityeva-unmuhau, unmuhaH / muhAderiti gaNanirdezamakRtvA dhAtuparigaNanaM yaGlupyapi vidhyartham-momogdhi, momoDhi vA, dodrogdhi, dodroDhi / / 84 / /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 62.] nyA0 sa0--muha / celasnika celaM snihyati-siJcatItyarthaH, secanArthatvaM tvasya "svasnehana0" [5. 4. 65. ] iti sUtre snihyate'neneti snehanamudakAdIti darzanAda vijJAyata iti / nanu kiM muhAdayaH svarUpeNopAdIyante ? muhAderityevocyatAm, na caivaM kRte'dhikAnAM prasaGgastadanantaraM vRtkaraNAt, taddhi puSpAdivad muhAdiparisamAptyarthamapi bhaviSyatItyAha-muhAderiti / / 2. 1. 84 / / nahA- hotau // 2. 1. 85 // nahebaeNgasthAnasyAhazca dhAtoH saMbandhino hakArasya dhuTi pratyaye padAnte ca yathAsaMkhyaM dhakAra-takArAvAdezau bhavataH / naddhA, natsyati, upAnat, ' parINat, upAnadbhyAm, upAnatkalpaH; Aha -prAttha, pAheniyataviSayatvAt padAntatA nAsti / dhuTa-padAnta ityeva-upanahyati, upAnahau, upAnahaH; Aha,10 AhatuH, paahuH| aAherAdezAntarakaraNam "adhazcaturthAt ta-thodhaH" [2. 1. 76.] iti thakArasya dhatvanivRttyartham / / 85 // nyA0 s0--nhaa''ho| brasthAnasyeti-anyasyAsaMbhavAt / AtthetinanvAherapi dhakAre "aghoSe prathama." [ 1. 3. 50. ] iti takAre kRte 'pAttha' iti sidhyatItyubhayorapi dhakAra eva kriyatAM, kiM takArakaraNenetyAha-AherAdezAntaretyAdi-na ca15 sivasthavidhAnAdeva dhatvaM na bhaviSyati, anyathA sivo dhatvameva vidadhyAditi vAcyam, yato lAghavArthaM tad bhave, anyathA 'bra gaH paJcAnAm0" [4. 2.118.] ityatra "sivo dhaH" iti sUtrAntare kRte gauravaM syAt, tasmAt sUkta-dhatvanivRtyarthamiti / / 2. 1. 85 // ca-jA ka-gam // 2. 1. 86 // cakAra-jakArayodhuTi pratyaye pare padAnte ca kakAra-gakArAvAdezau20 bhavataH / vaktA, vakta m, vakSyati, prodanapak, tvak, vAk, vAgbhiH, vAktvam ; jaH-tyaktA, tyakta m, tyakSyati, ardhabhAga, svapnag, tRSNak / dhuT-padAnta ityeva-vacmi, vAcau, vAcaH / pratyaya ityeva-icchati, majjati / kathaM taccuJcuH, taccaraNaH, taccarati ?, ucyate-atra dasya paratvAt tRtIyatve pazcAccavargatve prathamatvam, tatastRtIyasya "ca-jaH ka-gam" [2. 1. 86.] iti pare'sattvena25 ca-jayorabhAvAt katva-gatve na bhavataH; ajjhalAvityatra tu saMjJAMzabdatvAnna bhavati / / 86 / /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 87.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 161 nyA0 s0-c-jH| 'dhuTa-padAnta' ityasya ca-jAbhyAM ka-gAbhyAM pratyekamabhisaMbandhAd yathAsaMkhyAbhAvaH, pratyekamabhisaMbandhazca "prAginAt" [2. 1. 48.] "styAdivibhaktiH" [ 1. 1. 16. ] iti sUtraniddiSTakatva-gatvarUpajJApakA, kiJca yadi 'dhuT-padAnta' ityanena saha yathAsaMkhyamabhipretaM syAt tadA "Rtvig0" [2. 1. 66. ] ityadhikAre jagrahaNaM kRtvA gatvaM vidadhyAditi / athAtra sUtre kimarthamAdezadvayavidhAnam ? yAvatA 5 kavidhAnaM gavidhAnaM vA kriyatAma, yathAlakSaNaM kasya gatve gasya katve ca sarvasAdhyasiddheH, satyam-gA'bhAve lagnAdayaH, kA'bhAve pakvAdayo na sidhyeyuriti ka-gagrahaNam / / 2.1.86 / / yaja-sUja-muja-rAja-bhAja-bhrasja vrazcaparivrAjA zaH SaH // 2. 1. 87 // . yajAdInAM dhAtUnAM ca-jaH zakArasya ca dhuTi pratyaye pare padAnte ca10 SakAra Adezo bhavati / yaj-yaSTA, yaSTum, deveTa, upayaTa, upayaDbhyAm ; sRj-sraSTA, sraSTum, tIrthasRTa, tIrthasRDbhyAm ; mRj-mArTA, mASTuMm, kaMsaparimRT, kaMsaparimRDbhyAm ; rAj-samrAT, samrADbhyAm ; bhrAj-vibhrAT, vibhrADbhyAm ; rAja-bhrAjoH ktireva dhuT, anyastu iTAvyavadhIyate, rASTiH, bhrASTiH, kecit tu kti necchanti ; bhrasj-bhaSTA, bhraSTum, bhA, bhaSTum, dhAnAbhRD, dhAnA-15 bhRDbhyAm ; vazca-vraSTA, vraSTum, mUlavRTa, mUlavRDbhyAm ; parivrAj-parivrAD, parivADbhyAm, "didyuddadRd" [5. 2. 83.] ityAdinA kvibantasyaiva nipAtanAd dhuvyasaMbhavAnnodAhRtam / zakArAnta-liz-leSTA, leSTum, liT, liDbhyAm ; chAdezo'pi zakAro gRhyate-praSTA, praSTum, zabdaprAD, zabdaprADbhyAm / rAjisahacaritasya bhrAjergrahaNAta "ejuG bhejuG bhrAji dIptau"20 ityasya gatvameva-vibhrAk, vibhrAgbhyAm ; ata eva bhrAjerAtmanepadino'pi "rAjRg TubhrAji dIptau" ityubhayapadiSu punaH pAThaH sAhacaryArtham / dhuT-padAnta ityeva-devejau, devejaH, rajjusRjau, kaMsaparimRjau, samrAjau, vibhrAjau, dhAnAbhRjjau, mUlavRzcau, parivrAjau, zabdaprAzau, uccht-smushau| yajAdidhAtusAhacaryAt zakArasyApi dhAtoH saMbandhina eva grahaNAdiha na bhavati-nizAzabda-25 syAntalope "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti jakAre-nijbhyAm, supi tu jakArasya prathamatve "sasya za-Sau" [1. 3. 61.] iti supaH sakArasya zatve "prathamAdadhuTi zazchaH" [1. 3. 4.] iti chatve-nicchu, jakArasya tu pare
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 88.] gatve'sattvAt "ca-jaH ka-gam" [2. 1. 86.] iti gatvaM na bhavati / ca-ja ityeva-vRkSavRzcamAcaSTe Nau vici-vRkSav, atra vakArasya mA bhUt / kathamasRg, asRgbhyAm, rajjusRg, rajjusRgbhyAm ?, asRjrajjusRjazabdayoroNAdikayorbhaviSyati / kazcit tu "anunAsike ca cchvaH zUTa" [4. 1. 108.] iti zatvavidheranityatvajJApanArthaM chakArasyApi Satvamicchati, tanmate-pathiprAcchau, 5 pathiprAcchaH, zabdaprAcchau zabdaprAcchaH / "ucchet vivAseM" samucchau, samucchaH / / 87 / / nyA0 s0--yj-sj0| ktireva dhuDiti-"tergrahAdibhyaH" [ 4. 4. 33. ] iti niyamAt ktau iDabhAva ityarthaH, nanu yaGa lubantayoranayoranyo'pi tivAdidhuMT saMbhavati, tat kathaM ktireva dhuDiti, satyam-yaGa lubantayoranayordhAtupArAyaNikAnAmeva mate prayoga iSyate, 10 na vaiyAkaraNAnAmiti ktirevetyuktam / sAhacaryArthamiti na cAtmanepadAnityatvajJApanArthaM punaH pATha iti vAcyam, tadA hyAtmanepadiSveva punaH paThyeta, nApyekasya TvanubandhatvAdathurbhavatyanyasya neti vAcyam. yataH TvanubandhAdapi "asarUpa0" [ 5. 1. 16. ] iti sUtrAd utsargaH pravatiSyate, tasmAdekenApi dhAtunA'rthAbhedena prayogadvayaM sidhyati, paraM sAhacaryAya dviH pATha iti / kathamasRgiti-napUrvasya sRjeH kvibantasya Satvena bhAvyam, tat kathaM 15 gatvamityAha-auraNAdikayoriti-asyata iti na sRjyata iti vA "rudhipRthi0" [uNA0 874.] iti kidaji bAhulakAdekatrAsya Rtve'nyatra jakArA-kArayorlope cA'sRjzabdasiddhiH / pathiprAcchAviti-panthAnaM pRcchataH "didyut0" [ 5. 2. 83. ] iti kvip / dhuTi padAnte ca pUrvANyevodAharaNAni, vyAvRttau tu vizeSaH / svamate tu pathiprAzAvityAdyeva bhavati / / 2. 1. 87 // saMyogasyAdau skola k.|| 2. 1. 88 // dhuTi pratyaye padAnte ca yaH saMyogastasyAdau vartamAnayoH sakArakakArayorlug bhavati / aolasjaiti-lagnaH, lagnavAn, sAdhulak, sAdhulagbhyAm ; masj-sAdhumak, sAdhumagbhyAm ; aovrazcaut-vRkNaH, vRkNavAn, mUlavRTa, mUlavRDbhyAm ; bhrasj-bhRSTaH, bhRSTavAn, yavabhRT, yavabhRDbhyAm ; k-takSau-taSTaH,25 taSTavAn, kASThataTa, kASThataDbhyAm, akSau aSTaH, aSTavAn, tRNATa, tRNADbhyAm' tRNATakalpaH; cakSi-prAcaSTe / nanu skolakaH parasminnasattvAt "padasya" [2. 1. 86.] iti saMyogAntasya lopaH syAt, naivam-skoH padAnte luko vidhAnAdasattvAbhAvaH, anyathA hi samudAyasyaiva lopaM vidadhyAt / / 20
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 86.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 163 saMyogAntasyeti kim ? sAtA, kRtm| prAdAviti kim ? zaGkarvakezca yaGlupi-zAzakti, vaavngkti| skoriti kim ? narnati / "adDa abhiyoge", "advi hiMsA'tikramayoH" anayoH kvipi uttarasUtreNa DakAraTakArayorluki dakArasya ca prathamatve-kSetraprAt, gRhaprAt / anye tvaTi topAntyaM paThanti, tanmate-kvipi at, ad / anyastvadDateH saMyogAderdakArasyApi 5 lopamicchati, tanmate-aTa, aDbhyAm, tathA "aTTa atikrama-hiMsayoH" iti paThan saMyogAdeSTakArasyApi lopamicchati-aT, aDbhyAm / dhuT-padAnta ityeva-sAdhumajjau, kaasstttkssau| pratyaya ityev-pRthksthaataa| vAsyarthaM kAkyarthamityatra tu yatvasya bahiraGgatvenAsiddhatvAt saMyogAditve'satyanenAderuttareNa cAntasya lug na bhavati / kathaM mAMsaM pipakSati kvip-mAMsapipak,10 vaco vivakSate-vacovivak ?, katvasya parasmillope'sattvAnna bhavati / / 88 / / nyA0 s0--sNyog| saMyujyante varNA atreti "vyaJjanAd" [5. 3. 132.] iti dyatri saMyogaH, sa ca vaiyAkaraNasaMpradAyAd "vyaJjananairantaryamucyate, dantyApadiSTamka iti nyAyAt tAlavyazasya luga darzitaH, dantyasya tu sasya 'avAvag' ityatra "kakUGa zvakUGa 0" iti paThitasya vaskehUya iti| samudAyasyaiva lopaM vidadhyAditikayA yuktayA ? saMyogeti prathama, padasyeti dvitIyam, ante ceti tRtIyaM sUtraM kuryAt, tatrAdyasyArthaH-dhuTi pratyaye saMyogAdisthayoH sakAra-kakArayoluMga bhavati, dvitIyasyArthaHpadAnte vartamAnasya sakArakakArAdisaMyogasya sakalasyApi luka, tRtIyasyArthaH- "padasya" ityataH padAnta ityanuvartate, tataH padAnte saMyogasambandhino'ntasya lug bhavatItyakaraNAllukaH sthAnitvaM na bhavati / anye tu prakTimiti-tanmata-svamatayoH "na badanam 0" [4. 1. 5.]20 ityatra vizeSaH, tanmate-atiTTiSate, svamate tu-aTTiTiSata iti ! pRthksthaateti| pRthakzabdaH kAnto'vyayam, na tu "rudhi-pRdhi0" [uNA0 874.] ityanenAjantaH, tadA "ca-ja:0" [2. 1.86.] iti gatvasya pare'sattvAt tadAdezasya katvasyApyasattve dvayaGgavikalatA syAt / mAMsapipagiti-nanvatra "svarasya0" [7. 4. 110.] iti sthAnivadbhAvena padAnte saMyogasyAbhAvAt kakAralopo na prApnoti, na cAsadvidhau sthAnitvaniSedha iti25 vAcyam, asklukIti bharaNanAt, satyam-nanirdiSTasyAnityatvena sthAnitvAbhAvAt prAptividyate, yathA madhugityatra / / 2. 1. 88 / / padasya // 2. 1.86 // padAnte vartamAnasya saMyogasya lugantAdezo bhavati, sa ca pare syAdividhau ca pUrvasminnasan draSTavyaH / pumAn, pumbhyAm, pumbhiH , pumbhyaH , puMsu, puMvat,30
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 ] bRha vRtti-laghunyAsasaMvalite / [pA0 1. sU0 60.] puMrUpyaH, puMmayaH, puMjAtIyaH; evaM- 'gomAn, anaDvAn, mahAn, bhUyAn, kurvan, zreyAn' ityAdau saMyogAntalopasya parakArye'sattvAduttarasUtreNa nalopo na bhavati, syAdividhau cAsattvAdatvAdilakSaNo dIrgho bhavati / padasyeti kim ? skantvA, syantvA; 'bhavAJc zete' ityAdau tu JcAdezavidhAnasAmarthyAnna bhavati // 86 // - 5 nyA0 s0-pdsy| padAnte vartamAnasyeti-padasya vizeSyasya "vizeSaNamantaH" [7. 4. 113.] iti paribhASayA saMyogAntasyeti sthite padAnte vartamAnasyeti vyAkhyAtam, atra padAnte saMyogasya luga bhavatItyucyamAne'pi saMyogAntasya padasyaiva lopa ityarthasya. siddhatvAt padasyeti vacanaM padAntasambaddhadhunivRttyartham, tena skantvetyAdau dhuDAdau luka na bhvti| bhUyAniti apadasaMjJake'pi taddhite "asvayaM tavo'v" [7. 4. 70.] na, "bhUluk10 ca0" [7. 4. 41.] ityatra UkAraprazleSAt, na ca bhUvidhAnAdeva na bhaviSyatIti vAcyam, vidhAnaM bhUmetyatra padasaMjJake caritArtham / sAmarthyAnna bhavatIti-anyathA prakriyAlAghavArtha trakArameva vidadhyAdityarthaH / / 2. 1.86 // rAt saH // 2. 1. 60 // padAnte vartamAnasya saMyogasya sambandhino rephAt parasya skaarsyaiv| 5 lug bhavati / cikIH, cikIAm, cikIrSu; atra cikIrSatIti kvipi "ataH" [4. 3. 82.] ityakAralope Satvasya pare'sattvAt sakArasyaiva lopaH; evaMjihIH, jihIAm, jihIrSu; kaTacikIH, paTajihIH / pUrveNaiva siddhe niyamArthaM vacanam, tena rAt parasya saMyogAntasya sasyaiva lopo nAnyasya-U, UnAm, nyamA; gRdheH spardhezca yaGlupi dvitve "rirau ca lupi" [4. 1. 56.] iti 20 pUrvasya rAgame "pAguNAvanyAdeH" [4. 1. 48.] iti dIrghatve ca hyastanyAH sivi Adezcaturthatve "laghorupAntyasya" [4. 3. 4.] iti guNe "seH raddhAM ca rurvA' [ 4. 3. 76. ] iti sivluki dhakArasya ca rutve "ro re lug dIrghazcAdidutaH" [1. 3. 41.] iti ralope pUrvasya dIrghatve aDAgame ca siddhamajarghAH, apAspAH / rAdeva sasyeti tu viparItaniyamo na bhavati-"puMvat25 karmadhAraye" [3. 2. 57.] ityatra puMvaditi nirdezAt // 60 // . nyA0 s0--raatsH| rAt parasya sasyaiveti-yadyevam 'abibhaH, ajAgaH' ityAdau bibharterjAgartezca zastanyA divi "havaH0" [4. 1. 12.] iti dvitve atve "pR.bhR0"
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 165 [ 4. 1.58. ] itItve "dvitIya0 " [ 4. 1.42. ] iti batve guNe ca niyamAllopo na prApnotIti, naivam-prakaraNAt pUrvasUtravihitasyai-vAyaM niyamo na "vyaJjanAdde: 0 [4.3.78.] ityuttarasUtravihitasya yadvA sUtre dvitakAranirdezo jJAtavyaH, dvitakAranirdeze'pi na kosyuccAraNakRto bhedo'sti, tatazca rAt parasya takAra - sakArasyaiva lug nAnyasyeti sUtrArthaH samajani; yadyevaM tarhi kIrtayateH kvipi koriti prApnoti, atra bhASyaM - loke prayuktAnAmida - 5 manvAkhyAnaM, loke ca 'kIrtI' ityeva dRzyate, na kIriti / ajarghA iti - nanvatra "se: sddhAm 0' [ 4. 3. 76 ] iti seluM ki rutve ca kartavye "ga-Da-da-bA0 " [ 2. 1. 77. ] iti ghatvasyAsattvAt kRte rutve caturthAntatvAbhAvAt kathaM thakAraH ? satyam prasiddhaM bahiraGgam 0* iti bhaviSyati, anvityadhikArAcca "ro re lug0" [1. 3. 41.] iti na pUrvaM lugiti prAptiH / / 2.1.60 / / 10 nAmno nosnahnaH // 2. 1. 61 // padAnte vartamAnasya nAmno nakarasya lug bhavati, anahnaH sa cedahanzabdasambandhI na bhavati, sa cAsan syAdividhau para iti nivRttam / rAjA, vRtrahA, daNDI, vAgmI, rAjapuruSaH, rAjakAmyati, rAjakalpaH / syAdividhAvasattvAd 'rAjabhyAm, rAjabhiH, rAjasu' ityAdau dIrghatvaistvaitvAnya- -15 kArAntatvAbhAvAnna bhavanti / anahna iti kim ? prahareti, praharadhIte, ahorUpam dIrghAhA nidAghaH; atra paravidhau repha - rutvayorasattvAnnalopaH syAt, sAvakAzaM ca tadubhayaM saMbodhane - he grahaH ! he dIrghAhaH ! | padasyetyeva - rAjAnau / syAdividhAvityeva - rAjAyate, carmAyate, atra kyavidhau sattvAt " dIrghazciyaGgyakyeSu ca " [ 4. 3. 108 ] iti kye'ntyAkAradIrghaH siddhaH / nAmna iti 20 kim ? ahannahitam, kurvIran, sarvasmin ; vRkSAn / vRtrahabhyAm, vRtrahabhirityatra tu *asiddhaM bahiraGgamantaraGga iti nalopasyAsiddhatvAt " hrasvasya taH pitkRti" [ 4: 4. 114.] iti to'nto na bhavati / / 61 / / 1 nyA0 sa0 -- nAmno0 / nanvatra vizeSavidhAnAt "ro lupyari" [ 2. 1. 75. ] iti "ahnaH" [ 2. 1. 74. ] iti ca repha-rutve eva bhaviSyataH, kimahan pratiSedhena ? 25 ityAha- prasasvAditi / na caivaM tayoranavakAzatetyAha - sAvakAzamiti tadubhayamiti repharutvalakSaNam / sambodhana iti - "nAmantrye" [ 2. 1. 62. ] iti nalopapratiSedhAt / ahannahitamiti-labharaNa - pratipadoktayoH 0 iti pratipadoktasyaivAha nuzabdasya niSedha ityatra prAptiH; paraM nAmna iti vyAvRttyA niSidhyate / vRtrahamyAmiti - ghAtumAtrAzritatvena to'nto'ntaraGgo bAhyasyAdyapekSaraNAnnalopo bahiraGgaH / / 61 / / 30
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 ] bRhavRttiladhunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 62-64.] nAmanye // 2. 1. 62 // aAmantrye'rthe vartamAnasya nAmna: sambandhino nakArasya lug na bhavati / he rAjan ! , he takSan ! , he sIman ! , he bahurAjan ! ; etadeva pratiSedhavacanaM jJApakam-silukaH sthAnivadbhAvena "adhAtuvibhakti0" [1. 1. 27.] iti nAmasaMjJApratiSedho na bhavatIti / 'he rAjavRndAraka !' ityatra samudAyArtha 5 Amantryo nAvayavArtha iti nalopapratiSedho na bhavati, avayavArthasya / tvAmantryatve'sAmarthyAt samAsa eva na syAt / / 62 / / nyA0 sa0--nAmantrye / 'aAmantrye' ityekavacanAt 'paJca, sapta' ityAdInAM nalopaniSedho na bhavatIti candragomIyamatam / anye tveteSAmAmantraNamapi necchanti, amumevArthaM nyAsakAraH spaSTayati-atrAmantrya iti sAmAnyAbhidhAne'pi au-jaso kArasya padAntatvA-10 bhAvAd dravyasyaiva sambodhanArhatvAt saMkhyAyAzcA'sattvarUpatvAt pariziSTaH sireva labhyate, saMkhyeye'pi vartamAnAyAH saMkhyAyA AmantraNAdarzanAt, darzane tu 'Amantrye' ityekatvasya vivakSitvAd dvivacana-bahuvacanayona lopAbhAvaH; 'aAmantrye' ityekavacanAd yatraka evAmantryastatraivAnena lopaniSadho yatra bahavastatra na, yathA 'he paJca puruSAH' ityAdau / nanu he. rAjanityAdau siluka: sthAnivadbhAvena "adhAtuvibhakti0" [ 1. 1. 27. ] ityanena 15 nAmatvAbhAve pUrveNa prAptireva na, kiM pratiSedhena ? ityAha-etadeveti / na ca vAcyaM siluka: sthAnivattvena "nAma sid0" [1.1.21.] iti padatvaM prApnoti, tasmizca sati naluka bhaviSyatIti, yataH "sthAnIvA'varNavidhau" [7. 4. 106. ], atra tu vyAnalakSaNo varNavidhiriti sthAnitvaM na pravartata iti / / 2. 1.62 / / klIbe vA // 2.1. 63 // AmantryaviSayasya nAmnaH klIbe-napuMsakaliGga vartamAnasya nasya lug vA bhavati / he carma !, he carman !; he dAma !, he dAman ! / / 63 / / mA-varNAntopAntA-paJcamavargAnmatormo vaH // 2.1.64 / / mazcAvarNazca mAvaNauM, tau pratyekamantopAntau yasya tasmAt-makArAntAnmakAropAntAccAvarNAntAdavarNopAntAcca, paJcamarahitavargAntAcca nAmnaH25 parasya matormakArasya vakAra Adezo bhavati / makArAntAt-kiMvAn, idaMvAn, zaMvAn-makAropAntAt-zamIvAn, lakSmIvAn, dADimIvAn; avarNA; ntAt
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 65.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 197 vRkSavAn, plakSavAn, khaTvAvAn, mAlAvAn; avarNopAntAt-aharvAn, sugaNvAn, payasvAn, dRSadvAn, vArvAn, bhAsvAn; apaJcamavargAt-marutvAn, vidyutvAn, udazvitvAn, taDitvAn, samidvAn / mA-'varNAntopAntA-'paJcamavargAditi kim ? agnimAn, vAyumAn, pitRmAn, nRmAn / nRmatorapatyaM nArmata ityatra tu vRddhe bahiraGgalakSaNatvAnna bhavati / / 64 // nyA0 s0--maavrnnaa| atra makArA-'varNayorantopAntAbhyAM saha yathAsaMkhyaM na "noAdibhyaH" [ 2. 1. 66. ] iti niSedhasya vyarthatvAt, yata UmimAnityatra mAntatvasya yavamAnityatrAvarNopAntatvasyAbhAvAt, "bhogavadgaurimato:0" [3. 2. 65. ] iti nirdezAd vaa| bahiraGgAlakSaNatvAditi-taddhitApekSatvena vRddhirbahiraGgA, tadanapekSaM tu vatvamantaraGgamiti / / 2. 1. 64 / / 10 nAmni // 2. 1. 65 // ___ nAmni-saMjJAyAM viSaye matormakArasya vakArAdezo bhavati / ahIvatI, kapIvatI, maNIvatI, munIvatI, RSIvatI; evaMnAmAno nadyaH; "nadyAM matuH" [7. 2. 72.] iti cAturathiko matuH / AsandIvAn nAma grAmaH / / 65 / / nyA0 sa0--nAmni / nAma dvividhaM, devadattAdi nirUDhalakSaNAkaM laukikaM yat15 saMjJeti prasiddham, "adhAtuvibhakti0" [ 1. 1. 27. ] iti zAstrIyaM ca, tatra pratyAsannatvAcchAstrIyasyaiva grahaNe prApte nAmAdhikAreNaiva tadarthasya lAbhAnnAmnItyatiricyamAnamadhikArthaparigrahAya bhavallaukikameva jJApayatItyAha-saMjJAyAmiti / prAsandIvAniti-pAsate janA asminnityAsanaM, tad vidyate yasmin grAme ityAsanazabdasya pRSodarAditvAdAsandIbhAve'nena matorvatve AsandIvAn grAmaH, Asandovad ahisthala; saMjJAyA anyatra-20 AsanavAnityeva bhavati, yathA ca saMjJAyA abhAvAd vatvA-''AsandIbhAvayorabhAvastathA "anajirAdibahusvarAdi0" [3. 2. 78.] dIrghatvasyApi / apare tvAsandIzabdo'stIti manyante, Asam-AsikriyAM nandati-aNi pRSodarAditvAt, AserdhAtoH "kumuda0" [6. 2. 66. ] iti vA-AsandI-vetrAsanaM, sA'trAsti madhvAdiH [ "madhvAdeH 6. 2. 73. iti matuH ]; vede yathA-AsandImAruhya UdgAteti, loke yathA-audumbarI rAjAsandI25 bhavati, udumbarasya vikAra:-audumbarI, rAjJa AsandI-rAjAsandI, somAsanamityarthaH / / 2. 1. 65 //
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] bRhavRttila vunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 66-68.] 10 carmaNvatya-96ThIvac-cakrIvat-kakSIvad-rumaNvat // 2. 1. 66 // ete zabdA matvantA nAmni viSaye nipAtyante / carmanzabdasya nalopAbhAvo NatvaM ca nipAtyate--carmaNvatI nAma nadI, asthizabdasyASThIbhAvaH-- aSThIvAn jaGghorusaMdhiH, cakrazabdasya cakrIbhAvaH-cakrIvAn nAma gardabhaH, 5 cakrIvAn nAma rAjA, kakSyAzabdasya kakSIbhAva:--kakSIvAn nAma RSiH, lavaNazabdasya rumaNbhAvaH-rumaNvAn nAma prvtH| anye tvAhuH--rumanniti prakRtyantaramasti, tasyaitannipAtanaM nakAralopAbhAvArthaM gatvArthaM ca, vatvaM tu yathAyogamastyeva / nAmnItyeva-carmavatI, asthimAn, cakravAn, kakSyAvAn, lavaNavAn / / 66 / / nyA0 s0-crmnnvtysstthiiv0| kakSyAzabdasyeti kakSe bhavA kakSAya hitA vA kakSe sAdhurvA "digAdidehAMzAdya:0" [ 6. 3. 124. ] ityAdibhirye-kakSyA brahmaNaH sAdRzyamudyogazcetyarthaH / lavaNasyeti-lunAti vairasyaM nandyAdyanaH, ataeva gaNapAThANNatvam / / 2. 1. 66 / / udanvAnandhau ca // 2. 1. 67 // Apo dhIyante'sminnityabdhiH, abdhau nAmni codanvAniti udakazabdasya matAvudanbhAvo nipAtyate / udanvAn ghaTaH, udanvAn meghaH, yasminnudakaM dhIyate sa evamucyate; nAmni-udanvAn samudraH, udanvAn nAma RSiH, yasyaudanvataH putraH; udanvAn nAma AzramaH / abdhau ceti kim ? udakavAn ghaTaH, atra ghaTasyodakasambandhamAtraM vivikSitaM, na dadhAtItyarthaH / / 67 / / 20 nyA0 s0-udnvaan| udanbhAvasAmarthyAnnalopo na, anyathA udabhAvo nipAtyeta / / 2. 1. 67 // rAjamvAn surAjJi // 2. 1. 68 // zobhano rAjA yasya tasminnabhidheye rAjanvAniti matau nalopAbhAvo nipAtyate / rAjanvAn dezaH, rAjanvatI pRthvI; rAjanvatyaH prajAH / surAjJIti25 kim ? rAjavAn dezaH / / 68 / / 15
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 66.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 166 nyA0 sa0-rAjanvAn / surAjJIti-zobhananRpatau vAcye / yadA tu rAjanzabdena candro'bhidhIyate tadA rAjavAna deza ityeva, nipAtanasyeSTaviSayatvAt / / 2. 1. 68 / / noA dibhyaH // 2. 1. 66 // Urmi ityevamAdibhyo nAmabhyaH parasya matormakArasya vakArAdezo na bhavati / UrmimAn, dalmimAn, bhUmimAn, timimAn, krimimAn, ebhyo / mopAntyatvAt prApte ; yavamAn, kruJcAmAn, drAkSAmAn, dhrAGkSAmAn, vAsAmAn, ebhyo'varNAntatvAt prApte; haritmAn, garutmAn, dhvajitmAn, kakudmAn, ebhyo'paJcamavargAditi prApte; jyotiSmatI, mahiSmAn, gomatI, kAntimatI, zimbImatI, harimatI, cArumatI, ikSumatI, bandhumatI, madhumatI, bindumatI, indumatI, dramatI, vasumatI, aMzumatI, zramatI, hanUmatI, sAnumatI, bhAnumatI; 10 ebhyaH "nAmni" [2. 1. 65.] iti prApte pratiSedho'yam / Umi, dalmi, bhUmi, timi, kRmi, yava, kruJcA, drAkSA, dhrAGkSA, vAsA, harit, garut, dhvajit, kakud, jyotis, mahiSa, go, kAnti, zimbI, hari, cAru, ikSu, bandhu, madhu, bindu, indu, dra, vasu, aMzu, zru, hanu, sAnu, bhAnu, ityAdiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena yasya sati nimitte matorvatvaM na dRzyate sa 15 UryAdiSu draSTavyaH / / 66 / / - nyA0 s0--noaadibhyH| dalmimAniti-dalmirindraH praharaNavizeSo vA, so'syaasti| timimAna, krimimAniti-"krami-tami0" [uNA0 613.] iti dvayorapi nipAtanam, krimi:-kSudrajantuH, timirmahAmatsyaH / garura -picchaM, tadasyAsti / dhvajitmAniti-adhvAnaM jayati kvip, pRssodraadiH| kakumAniti-kakaterbAhulakAdut-20 pratyaye gaNe dvidakArapAThAnmatau nAnunAsikaH / mahiSmAniti--"naDakumuda0" [6. 2. 74.] iti Diti matau prasiddhaM bahiraGgam 2 ityakAralopasyAsiddhatvAnna "dhuTastRtIyaH" [ 2. 1.76. ] na ca vAcyaM "svarasya pare0" [7. 4. 110.] iti sthAnitvaM, tasyAsadvidhau "na sandhi0" [7. 4. 111.] iti niSedhAt / kAntimatIprabhRti bandhumatI yAvat sarveSu "nadyAM matuH" [ 6. 2. 72. ] zimbomatI "DI-nI-bandhi-zRdhi0" [ uNA0 325. ]25 iti DidimbaH, gauraadingoH| madhamato "madhvAdeH" [6. 2. 73.] iti mtH| zototi kvip AgamazAsanamanityam / iti tAgamAbhAve-zruzabdaH / hanUmAniti-"anajirAdi" [3. 2. 78.] iti dIrghaH / / 2. 1. 66 / / ga
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 ] bRha vRttiladhunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 100-101.] mAsa-nizA-99sanasya zasAdau luga vA // 2. 1. 100 // eSAM zasAdau syAdau pare lugantAdezo vA bhavati / mAsaH, mAsAn ; mAsi, mAse; nizaH, nizAH; nizi, nizAyAm ; nibhyAm, nizAbhyAm ; nicchu, nizAsu; Asani, aasne| zasAdAviti kim ? mAsau, mAsAH, mAsarUpyaH / / 100 / / / nyA0 s0-maas-nishaa0| syAdAviti-syAderanyaH zasAdirna sambhavatIti syAdAvudAhAri, atha "saMkhyaikArthAt0" [7. 2. 151.] iti zassaMbhavastadAdizabdasyAkalAdInAmasaMbhavenAnarthakyam, yadvA maNDUkapluta0* nyAyena syAdiranuvartanIya iti, Adizabdasya vyavasthAvAcitvAd vA syAdireva labhyate / mAsazabdasya bhyAmyanenAntalope prasiddha bahiraGgama0% iti akArasthAnitvena "so ruH" [2.1.72.] iti rutvAbhAve10 "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti datve tu nyAyAnityatvAt-mAdbhayAmiti manyate bhASyakRt, durgastu-mAsbhyAmiti, svamate tu dvayamapi bhavati / nijmyAmiti-patra nizzabde satyapi nizAgrahaNaM nijmyAmityasya sidhyarthaM, nizzabdasya hi bhyAmi niDabhyAmityeva bhavati, kvibantatvAd dhAtutve "yajasRja0" [ 2. 1. 87. ] ityAdinA SatvaprApteH // 2. 1. 100 // data-pAda-nAsikA-hRdayA-suga-yUSodaka-doryakRcchakRto dat-panna ma-hAsan-yUSannudan-doSan yakaz-zakana vA // 2. 1. 101 // dantAdInAM yathAsaMkhyaM zasAdau syAdau pare dat ityevamAdaya AdezA vA bhavanti / danta-dataH, dantAn pazya; datA, dantena ; dadbhyAm 3, dantAbhyAm 3; 20 dadbhiH , dantaiH; datsu, danteSu; pAda-padaH, pAdAn; padA, pAdena; nAsikAnasaH, nAsikAH; nasA, nAsikayA; hRdaya-hRdi, hRdaye; asRj--asnA, asRjA; yUSa--yUSNA, yUSaNa; udaka--unA, udakena; dos--doSNA, doSA; yakRt--yaknA, yakRtA; zakRt-zaknA, zakRtA; zakni, zakani, zakRti / zasAdAvityeva-dantau, dantakalpaH / / 101 / / nyA0 sa0-dantapAda0 / nanu pUrvezchandoviSayatvameSAmuktamiti "mAsa-nizA." [2. 1. 100.] ityAdi sUtraM nirarthakam, satyam-bhASAyAmapi kvacit padAdayaH prayujyanta iti jJApanArthatvAt , ata eva praviralaprayogaviSayatvAt sarvAsu vibhaktiSu nodAhriyate / 25
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 102.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 201 ata eva cAndra-bhojau manyete-pAda-padzabdAbhyAmapi padA, pAdenetyAdi siddhaM, paraM pazabdazcaraNavAcyeva, pAdazabdasya tvanekArthasyApi 'padA, pAdena' ityAdi siddhayarthaM pAdazabdopAdAnam / hRdaya-hRdbhayAM siddhe hRdayopAdAnamRSau vizeSArtham-hRdaH hRdayAn RSIn / hRdzabdastu RSivacano nAsti / / 2. 1. 101 / / ya svare pAdaH padaNi kya-zuTi // 2. 1. 102 // 5 pAditi pAdazabdasya luptAkArasya pAdayatervA kRtariNalopasya nirdezaH, pAdantasya nAmno Ni-kya-ghuDvajite yakArAdau svarAdau ca pratyaye pare padityamAdezo bhavati; sa ca nirdizyamAnasyAdezA bhavanti 4 iti pAcchabdasyaiva bhavati na tadantasya sarvasya / vyAghrasyeva pAdAvasya--vyAghrapAt, tasyApatyam-- vaiyAghrapadyaH; dvau pAdAvasya dvipAt--dvipadaH pazya, dvipadA, dvipade, tripadI gAthA; 10 vyAghrapadI strI kule vA; dvau dvau pAdau dadAti--dvipadikAM dadAti, dvipade hitam-- dvipadIyam; pAdamAcaSTe padyamAnaM prayuGkte veti pAdayateH kvipi pAd-padaH pazya, padA, pade, padI kule; atra vyapadezivadbhAvena pAdantatvam / ya-svara iti kim ? dvipAdbhyAm, dvipAdbhiH, dvipAtkAmyati / aNi-kya-ghuTIti kim ? pAdamAcaSTe--pAdayati; kyeti kyan-kyaGoravizeSeNa grahaNam, vyAghrapAdamicchati 15 sa ivAcaratIti ca--vyAghrapAdyati, vyAghrapAdyate, dvipAdau, dvipAdaH, dvipAndi kulAni / nAmna ityeva--upapadyata ityevaMzIla upapAdukaH / pAdayateH kvibantasya prayogo nAstIti kazcit / / 102 / / nyA0 s0-y-svr0| pAdantasya nAmna iti-pUrvasUtreSu nAmna ityadhicakrANo'pi nA'dhyAhAri, dhAtostatrAsambhavAt, atra dhAtusambhave nAmna iti vizeSaNaM20 cakre / anekavarNatvAt sarvasya pAdantasya prApnotItyAha-nirdizyamAnasyeti / dvipadikAmiti-"saMkhyA samAhAre ca0" [3. 1. 66.] iti suprakhyAderityakal (?) ["susaMkhyA da" 7. 3. 150. iti pAd, "saMkhyAde." 7. 2. 152. ityakal ] alopazca, nanu "avarNevarNasya" [7. 4. 68.] iti siddhe'kalsanniyoge kimallopena, satyam-sthAnitvAbhAvArtham, anyathA "svarasya0" [7. 4. 110.] iti sthAnitve pAdazabdAbhAvAnna syAt25 padAdezaH / pAdamAcaSTe pAdayatIti-atra vyakhanAntaH pAcchabdo likhyate, sasvare ta Nijyallope "svarasya." [7. 4. 110.] iti sthAnitve pAcchabdAbhAvAd dvayaGgavikalatvaM syAt, tahi pAdamAcaSTa iti vAkye padaH pazyeti yad darzitaM tat katham ?, ucyatepratyAsattinyAyAd, yasmin pratyaye'kAralopastasmin yadyAdezo'pi prApnoti, atra tu
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite . [pA0 1. sU0 103-104.] NAvakAralopaH zasi tvAdezaH, yadA vyaJjanAntANij tadA "naikasvarasya' [ 7. 4. 44. ] ityntysvraadilopaabhaavH| kazciditi-devanandI / / 2.1.102 / / udaca udIca // 2. 1. 103 // udaciti utpUrvasyAJcateH kRtanalopasya nirdezaH, udaco nAmno'riNakya-ghuTi yakArAdau svarAdau ca pratyaye pare 'udIc' ityayamAdezo bhavati / 5 udIcyaH; udIcaH pazya, udIcI strI kule vA, udIcA, udIce / ya-svara ityeva-udagbhyAm, udakkAmyati / aNi-kya-ghuTItyeva--udaJcamAcaSTe- . udayati; udaJcamicchati-udacyati, udagivAcarati--udacyate; udaJcau, udaJcaH, udaJci kulAni / aca iti luptanakArasyAJcenirdezAd--udaJcA, udaJce, kvipyarcAyAM niSedhAnnalopAbhAvaH / / 103 / / . 10 ___ nyA0 s0--udc0| udayatIti-nanu riNavarjanaM kimartham ?, na ca vAcyaMriNavarjanAbhAve udIcAdezaH syAta, yato bhavata-udIcAdezaH, tathApi "tryantyatasvarAdeH" [7. 4. 43.] iti lope udayatIti bhaviSyati, atrocyate-vizeSavihitatvAllukaM bAdhitvA prathamamevAdezaH syAta, tathA ca sakRdgate spardhe0 iti nyAyAt pazcAdapi na .. syAt / / 2. 1. 103 / / 15 acc prAga dIrghazca / / 2. 1. 104 // aciti--anakArasyAJcenirdezaH, aciti nAma Ni-kya-ghuDvajite yakArAdau svarAdau ca pratyaye pare cakAramAtraM bhavati, prAk--pUrvo'nantarasvarazca dIrgho bhvti| prAcyaH, pratIcyaH; prAcaH, prAcA; dadhIcaH, dadhIcA; madhUcaH, madhUcA; pitR caH, pitR cA; prAcI, pratIcI strI kule vA / anvAcayaziSTatvAd20 dIrghatvasya tadabhAve'pi cAdezo bhavati-dRSaccA, dRSacce; atra *svarasya hrasvadIrgha-plutAH iti nyAyAd dRSado dIrgho na bhavati / ya-svara ityevapratyagbhyAm, madhvagbhyAm / aNi-kya-ghuTItyeva-dadhyaJcamAcaSTe-dadhyayati; dadhyacyati, dadhyacyate; dadhyaJcau, dadhyaJcaH, dadhyaJci kulAni / aca iti luptanakArasyAJcergrahaNAdiha na bhavati-sAdhvaJcaH pazya, sAdhvaJcA,25 sAdhvaJce / / 104 / /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 105-106.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 203 / 10 nyA0 sa0--acca prAga0 / atha dRSadamaJcatIti kvipi TAdAvanantarapUrvasvarAbhAve dIrghatvAbhAvAdekayoganirdiSTatvAdAdezasyApyabhAvAt kathaM dRSaccetyAdi sidhyatItyAhaanvAcayaziSTatvAditi-atha vyavahitasyApi kathaM na bhavati? satyam-prAkzabdasyAnantarArthatvAt, ata eva pUrvazabdamapAsya prAkzabdopAdAnamanantarArtham, anu-pazcAd, AcayanaMmIlanam-anvAcayaH, tena ziSTo'nvAcayaziSTa: / dIrgho na bhavatIti-sthAnyAsannatvAda 5 la kAraH / dadhyayatIti-paratvAt "samAnAnAM0" [1. 2. 1.] iti dIrgha bAdhitvA guNaH, tathA'tra matAntarAbhiprAyeNa "na vRddhizcAviti0" [4. 3. 11. ] iti dadhIkAravRddhiniSedhaH, kiGillope satyaviti pratyaye pare guNa-vRddhI na bhavata iti matAntare vyAkhyA / athavA svara-vyaJjanayorabhedanyAyena "svarasya0" [ 7. 4. 110. ] iti acsthAnitvamato vRddherabhAvaH // 104 / / kvasuSa matau ca // 2. 1. 105 // riNa-kya-ghuDvajite yakArAdau svarAdau matau ca pratyaye pare kvas uS bhavati / viduSi sAdhuH--viduSyaH, pecuSi sAdhuH-pecuSyaH; viduSaH; viduSA, viduSe, viduSI strI kule vA, viduSa idaM-vaiduSam, pecuSaH, pecuSA, pecuSe, pecuSI strI kule vA, pecuSa idaM--paicuSam ; viduSmAn, pecuSmAn / matau ceti kim ? 15 vidbhiH, pecivadbhiH, vidvatkAmyati / aNi-kya-ghuTItyeva--vidvAMsamAcaSTevidvayati; vidvasyati, vidvasyate; vidvAMsau, vidvAMsaH, vidvAMsi kulAni / / 105 // nyA0 sa0-kvasuSma0 / pecuSya iti / AgamA yad guNIbhUtA0* itITsahitasya kvasa uS / uSiti SakArasya "nAmyantasthA0" [2. 3. 15.] iti siddhe prakriyA-20 lAghavArthaM SakArakaraNam / / 2. 1. 105 // zvana-yuvana-maghono DI-syAdyavare va uH // 2. 1. 106 // zvan yuvan maghavannityeteSAM sasvaro vakAro GI-syAdyaghuTsvare pare urbhavati / zunI strI, priyazunI kule, zunaH, zunA, zune; atiyUnI strI,25 priyayUnI kule, yUnaH, yUnA, yUne; maghonI, atimaghonI strI, priyamaghonI kule, maghonaH, maghone / GIsyAdyaghuTsvara iti kim ? zauvanam, yauvanam, mAghavanam / aghuTiti kim ? zvAnau, yuvAnau, maghavAnau, atizvAni, atiyuvAni, ati
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 ] bRhavRtti-ladhunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 107.] maghavAni kulAni / svara iti kim ? zvabhyAm / nakArAntanirdezAdiha na bhavati--goSThazvena, yuvatIH pazya, yuvatyA, maghavataH pazya, maghavatA / arthavadgrahaNAdiha na bhavati--tattvadRzvanA, mAtarizvanA / / 106 / / nyA0 sa0--zvan-yuvan / DIgrahaNAt syAdAvaghuTsvare labdhe syAdigrahaNama vuTsvarasyApratyayatvazaGkAnirAsArthan, zaGkA hi katham ?, GIpratyayo'yusvaro'pi pratyaya 5 eveti nAzaDUnIyana, DIgrahaNAta, apratyayA'ghuTasambhavazca zvaudana ityAdiSu, athA'vuDityatra paryudAsAt syAdirlakSyate, tanna-prasRjyavRttinirAkaraNe hetorabhAvAt / priyazunI iti striyAM tu bahuvrIhI "nopAntyavataH" [ 2. 4. 13. ] iti trayANAmapi GIpratiSedhaH, upAntyavattA ca zvanazabdasya "na va-manta0" [2. 1. 111.] iti pratiSedhAt, itarayostvanenotvavidhAnAt, yat tu priyazunIti dRzyate tat-prathamameva DyAM karmadhAraye / zauvanam-10 zuna idamiti kArya, vikAre tu "ekasvarAt" [ 6. 2. 48. ] iti mayaT syAt / atizvAnoti-atikrAntaH zvA yairiti vAkyam, tatpuruSe tu "gauSThA'teH zunaH" [7. 3. 11.] iti samAsAntaH syAt / goSThazveneti-goSThe zveva "saptamI zauNDAdyaiH" [ 3. 1. 88. ] [iti ] saH, "goSThA'te:0" [7. 3. 11.] itytt| nanvatra samAsAntaH samAsasyAvayavo bhavati, tatazcAnenAdhuTsvarAdipratyayasya vyavadhAnAt prAptireva nAstIti kimukta-nakA-15 rAntanirdezAditi, atrocyate-bhASyakAravacanAd yathA samAsAnta: samAsAvayavo bhavati, evamuttarapadAvayavo'pISyate, tatazca zvangrahaNena tadavayavatvAdasyApi grahaNamityadhuTasvarAdipratyayasya na vyavadhAnamato yadukta nakArAntanirdezAditi tat sAdhveva / maghavata iti-magho jJAnaM sukhaM vA'syA'stoti, maghA vA ArAdhakAH santyasya "DyApo bahalan" [ 2. 4. 66.] iti hrasvaH / mAtarizvaneti-mAM tarati vica, mAtari-antarikSe zvayati20 "zvan-mAtarizvat 0" [ uraNA0 602.] iti sAdhuH, ata eva nirdezAt sAmyalup / / 2.1.106 / / lagAtonApaH // 2. 1. 107 // prApvajitasyA''kArasya GIsyAdyaghuTsvare pare lug bhavati / kIlAlapaH, kIlAlapA, kIlAlape, zubhaMyaH, zubhaMyA, zubhaye, ktvaH, zne; hAhe dehi| prAta25 iti kim ? nadIH / anApa iti kim ? khaTvAH, zAlAH, mAlAH pazya / GI-syAdyaghuTasvara ityeva--kIlAlapAstiSThanti, kIlAlapAM pazya, kIlAlapAbhyAm / / 107 / / nyA0 s0--lugaa0| ktvA-TAzabdayoH kecidastrItvaM kecit strItvaM cecchanti, tatra, strIttve'nApa iti vacanAdanena lugabhAve-ktvAyAH TAyAH, ityeva bhavati, astrItve 30
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 108-111.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 205 / tvanena luki-ktvaH, Ta:, ityAdyeva / hAhe vehIti-"mohAMGa k gatau" hAzabdaM jihItegItakAle kartavyatayA prApnotIti vic / / 2. 1. 107 / / ano'sya // 2. 1. 108 // ano'kArasya DI-syAdyaghuTsvare pare lug bhavati / rAjJI, rAjJaH, rAjJA, rAjJe; takSNaH, takSNA, tkssnne| GI-syAdyaghuTsvara ityeva--rAjAnau, rAjAnaH,5 surAjAni kulAni ; rAjabhyAm / / 108 / / - IDau vA // 2. 1. 106 // . ano'kArasyekAre Gau ca pare luga vA bhavati / sAmnI, sAmanI; dAmnI, dAmanI; surAjJI, surAjanI kule; rAjJi, rAjani; dadhni, dadhani / / 106 / / nyA0 sa0-I-Do veti / DivibhaktistatsAhacaryAdIkAro'pi vibhaktirUpa eva10 grAhyaH, tenaukArasthAninIkAre'nena vikalpaH; GIpratyaye tu rAjJItyAdiSu pUrveNa nityameva, niranubandhagrahaNa0 nyAyAd vA / / 2. 1. 106 // dhAdi-han-dhutarAjJo'Ni // 2. 1. 110 // SakArAderano han dhRtarAjannityetayozcAkArasyANi pratyaye pare lug bhavati / aukSaNaH, tAkSaNaH, bhrauNaghnaH, vAtraghnaH, dhArtarAjJaH / SAdInAmiti15 kim ? sAmanaH, vaimanaH / araNIti kim ? tAkSaNyaH / / 110 / / nyA0 sa0--pAdihan / tAkSNa iti-"senAnta0" [ 6. 1. 102. ] ityanena kArudvArA prAptasya Jyasya bAdhaka: "zivAderaNa" [ 6. 1. 60.] ityaraNa sAmana itidvayorapi devatArthe, vettyadhIte vetyarthe, idamarthe vA'Na , "aNi" [7. 4. 52.] ityano lopAbhAvaH / tAkSaNya iti-atra "kurvAdervyaH" [ 6. 1. 100. ] / / 2. 1. 110 // 20 na vamantasaMyogAt // 2. 1. 111 // vakArAntAnmakArAntAcca saMyogAt parasyAno'kArasya lug na bhavati / parvaNA, parvaNe; tattvadRzvanA, tattvadRzvane; karmaNA, karmaNe; bhasmanA, bhasmane; azmanA, azmane; parvaNI, karmaNI, parvaNi, karmaNi / saMyogAditi kim ? pratidInA, sAmnA / vamanteti kim ? takSNA, mUrnA / / 111 // 25
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 112-114.] nyA0 sa0--na va-manta / atra vakAra makArayoH saMyogavizeSaNatvena "vizeSaNamantaH" [7. 4. 113. ] iti tadantatve labdhe'ntagrahaNaM spaSTArthan, anyathA va-masaMyogAditi samastanirdeze'nayoreva saMyogAdityAzaGkA syAta, vamaH saMyogAditi vyastanirdeze'pi vakAra-makArAbhyAM paro yaH saMyogastasmAdityapi pratIyeteti nyAsakAraH / pratidInnetipratidivA-ahaH, aparANhazca / / 2.1.111 / / kAra-makArAbhyAM paro yaH saya 5 hano hano ghanaH // 2. 1. 112 // hanteH'hna,' ityevaMrUpasya ghna ityayamAdezo bhavati / bhrUNaghnI strI, bhra NaghnA, bhra gaghne, bhrUNaghnI kule, bhrUNaghni, ghnan, ghnanti, aghnan / hana / iti kim ? plIha naH, ahnaH, aha nI; ahi na / hna iti kim ? vRtrahaNau, vRtrahayati / / 112 / / - 10 nyA0 sa0--hano0 / bhra raNanIti-"navA zoNAde:" [ 2. 4. 31. ] iti DIH pratyayaH / plIha na ityAdiSu han iti hanteranukaraNAt, arthavagrahaNaiti nyAyAd vA'nyasya na bhavati / / 2. 1. 112 / / lugasyAdetyapade // 2. 1. 113 // apade'padAdAvakAre ekAre ca pare'kArasya lug bhavati / saH, tau, te; 15 . yuSmabhyam, asmabhyam, pacanti, paThanti, vivakSan, pace, yaje / asyeti kim ? adanti, Ase / adetIti kim ? zramaNe, saMyate / apada iti kim ? daNDAnam, tavaiSA / / 2. 1. 113 / / . nyA0 s0-lugsyaa| apada iti adetovishessnnm| daNDAgramiti-nanvatra "vRttyanto'saSe" [1. 1. 25.] iti pratiSedhAdagra ityasya padatvAbhAvAt kathaM nAkAralopaH,20 satyam-sAvadhAraNavyAkhyAnAt-apada eveti, atra vRtteH pUrvaM padatvamAsIditi; tarhi prAyaNamityatra gatikAraka0% iti nyAyAdavibhaktyantenA'yanetyanena samAse prApnoti, satyam-apada ityuttarapadamapi gRhyate, "te luga vA" [3. 2. 108.] ityuttarazabdalopAditi, yathA "vedUto'navyaya0" [2. 4. 68.] ityatra / / 2. 1. 113 / / DityantyasvarAdeH // 2. 1. 114 // 25 svarANAM sanniviSTAnAM yo'ntyaH svarastadAdeH zabdarUpasya Diti pare
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 115-116.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 207 lug bhavati / munau, sAdhau; pituH, mAtuH; pitA, mAtA; eSu vyapadezivadbhAvAdantyasvarAditvam / mahatyAH karaH-mahAkaraH, mahAghAsaH, upasarajaH, mandurajaH, triMzatA. krItam-trizakam, AsannAzcatvAro yeSAmAsannacatAH, adUracatAH / DitIti kim ? dRSadau, dRSadaH 114 / / nyA0 sa0-Dityantya0 / sati yasmin yasmAt pUrvamasti paraM nArita so'ntastatra 5 bhavo'ntyaH / manau atra sarvatra "ivarNAderasva0" [ 1. 2. 21.] iti prApte paratvAdanavakAzatvAcca Gittvasya lugeva / upasaraja iti-upasare deze jAtaH / manduraja iti-mandure mandurAyAM vA jAtaH "DyApo bahulaM nAmni" [2. 4. 66.] iti hrasvaH / / 2. 1. 114 / / avarNAdazno'nto vAsturI-DayoH // 2. 1. 115 // znAvajitAdavarNAt parasyAtuH sthAne'nta ityAdezo vA bhavati, I-yoH-10 Ipratyaye GIpratyaye ca pare / tudantI tudatI kule; tudantI tudatI strI; kariSyantI kariSyatI kule; kariSyantI kariSyatI strI; bhAntI bhAtI kule; bhAntI bhAtI stro; psAntI psAtI kule; psAntI psAtI strI / avarNAditi kim ? adatI sunvatI rundhatI tanvatI strI kule vA, eSu zatRH; adhIyatI strI kule vA, atrAtRz; jaratI strI kule vA, atrAtaH / azna iti kim ? krINatI15 lunatI strI kule vaa| I-yoriti kim ? tudatA kulena / avarNAditi vizeSaNAdazna iti pratiSedhAcca lopa-dIrghAbhyAM pUrvamevAnenAntaH, bhUtapUrvatayA vA pazcAt / 'dadatI strI, dadatI kule' ityatra tu kRte'pyantAdeze "anto no luk" [4. 2. 64.] iti nalopaH // 115 / / nyA0 s0-avrnnaadshno0| nanu tudantI bhAntItyAdAvIGayoranapekSatvena varNa-20 mAtrAzrayatvena cAntaraGgatvAt "lugasyAdetyapade" [2. 1. 113.] iti "samAnAnAm 0" [ 1. 2. 1. ] iti ca akAralopa-dIrghatvayoH kRtayoravarNAt paratvaM zatRpratyayasya nAsti tara kathamakArA'varNazatRpratyayaGIbhAvApekSatvena bahiraGgo'nta ityAdeza ityAha-avarNAdityAdi / bhUtapUrvatayeti-vArNAt prAkRtaM balIyaH iti tu nehopatiSThate, bhinnakAlatvAt, tathAhi-I-DayoH sadbhAve'ntAdeza: prApnoti, lopa dIghauM tu tataH prAgeva, yatra hi vArNa-25 prAkRtayoyugapat prApti: 'kArakaH' ityAdau tatredamupatiSThata iti / / 2. 1. 115 / / zya-zavaH // 2. 1. 116 // zyAcchavazca parasyAturI-GayoH parato'nta ityAdezo bhavati / dIvyantI
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 1 sU0 117- 118 . ] sIvyantI strI kule vA bhavantI, corayantI strI kule vA; dhArayantI zAstra strI kule vA / zya- zava iti kim ? caratI strI kule vA / I-GayorityevadIvyatA, bhavatA // / 116 / / 208 ] diva aura sau // 2. 1. 117 // divo'ntasya sau pare prarbhavati / dyauH, priyadyauH, he dyau: !, zratidyauH ! | 5 * niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya iti dhAtorna bhavati - prakSairdIvyati kvip UT - akSadyUH / sAviti kim ? divaM pazya / dyAmiti tu dyozabdasya " grA. am-zaso'tA" [1. 4. 75. ] ityAkAre rUpam / / 117 / / nyA0 sa0 - diva prauH sau / dyauriti pratra "u: padAnte0 " [2. 1. 118.] iti prApte'pyacaritArthatvAt sAviti vizeSavidhAnAd vA aurevAnena pravartate na tUkAra: 110 diva praukAreNa sambandhAt seH paratvamAtravijJAnAt tatsambandhinyanyasambandhinyapyudAharatipriyadyaurityAdi / zrakSadya riti ekadezavikRtam 0 iti prAptiH / / 2. 1. 117 / / upadAntenUt / / 2. 1. 118 // padAnte vartamAnasya divo'ntasyokArAdezo bhavati, sa cAnUt-tasya tUkArasya dIrghatvaM na bhavatItyarthaH / dyubhyAm, dyubhiH, dyubhyaH, dyuSu pratidyubhyAm, 15 paramadyubhyAm, dyugataH, dyukAmaH, dyutvam, dyukalpaH, vimaladyu dinam / padAnta iti kim ? divyati, divyam, divau, divam, divi / anUditi kim ? adyau - dyaurbhavati- dyubhavatItyatra "dIrghazciyaGgyakyeSu ca" [4. 3. 108.] ityanena ccau dIrghatvaM na bhavati / UkArasya pratiSedhAd vRddhirbhavatyeva - dyukAmasyApatyaM dyaukAmiH / divAzrayaH, divaukasa iti tu pRSodarAditvAdakArAgame bhaviSyati, 20 vRttiviSaye vA'kArAnto divazabdo'sti / / 118 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau dvitIyasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH / / prAvaD jAteti he bhUpAH, mA sma tyajata kAnanam / hariH zete'tra na tveSo, mUlarAjamahIpatiH / / 25
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH. [ 206 nyA0 sa0--uH pdaante| divamiti-kalApake'sya divazabdasyAmi sati antyayAtvaM vikalpena bhavati, tato dyAmityapi bhavati, zasyapi vikalpenAkAramicchanti kecit / antarvattinIM vibhaktimAzritya padatve'nenotve kathaM divAzraya ityAdItyata AhaakArAgame bhaviSyatIti-akArAgame cAkArAgamakaraNasAmarthyAdeva urna vibhakta: pUrva vA'kArAgame padAntatvAbhAvAdeva vaa| vRttiviSaya iti-samAsaviSaye prayujyate, kevalastu 5 . na prayujyata ityarthaH / / 2. 1. 118 / / / / iti dvitIyAdhyAyasyasya prathamaH pAdaH / / atha dvitIyaH pAdaH kriyAhetuH kArakam // 2. 2. 1 // kriyAyAH hetu:-kAraNaM karnAdi kArakasaMjJaM bhavati, tacca dravyAraNAM10 sva-parAzrayasamavetakriyAnivartakaM sAmarthya zaktirityAcakSate; zaktizca sahabhUryAvaddavyabhAvinI ca kriyAkAla evAbhivyajyate / karotIti kArakamityanvarthasaMjJAsamAzrayaNAccAnAzritavyApArasya nimittatvamAtreNa hetvAdeH kArakasaMjJA na bhavati / kArakapradezA:-"kArakaM kRtA" [3. 1. 68.] ityevamAdayaH // 1 // nyA0 s0-kriyaahetuH0| kriyata iti kriyA "kRgaH za ca vA" [5. 3. 100.]15 "kyaH ziti" [3. 4. 70.] "riH za-kyA-''zIrye' [4. 3. 110.] bhAva-karmaNoriti vyutpattiH; yadA tvapAdAnAdau zapratyayastadA kyo nAsti, tadeyAdezaH / kriyAyAH kArakamityukta kriyAyAM kamakhyatvA tasyaiva kArakatvaM syAt gauraNamUkhyayo:0% iti nyAyAt / hetu: kArakamityukta tu dravyasya mukhyatvAt taddhatoreva kaTaM karotItyAdau kArakatvaM syAt, na tu caitro yaatiityaadau| kArakazabdaH kartR mAtraparyAyaH, kAdItyatra20 kartR zabdastu kartR vizeSavacanaH / yathAha pANiniH svavyApAre tu kartRtvaM, sarvatraivAsti kArake / vyApArabhedApekSAyAM, karaNatvAdisaMbhavaH / / 1 / / phalArthI yaH svatantraH san, phalAyArabhate kriyAm / niyoktA paratantrANAM, sa kartA nAma kArakam / / 2 / / 25
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 2.] pravRttau ca nivRttau ca, kArakANAM ya IzvaraH / aprayuktaH prayukto vA, sa kartA phalasAdhakaH / / 3 / / tena kAdi kArakasaMjJamiti vizeSaNa-vizeSyabhAva upapadyata iti, anyathA vRkSo vRkSasaMjJa itivadanupapannaH syAditi / tacca dravyANAmiti-dravyANAM sAmarthya kArakamiti sambandhaH, dravyasya tu kArakatve pratibandhakamantrAdisannidhAnA-'sannidhAnAbhyAM dahanAderdAhAdi-5 kriyotpattyanutpattI na syAtAm, tatsvarUpasya sarvadA vidyamAnatvAdutpattireva syAt, tasmAcchaktireva kArakamiti zreyaH, caitrAdestu kArakatvaM shkti-shktimtorbhednyen| svaparAzrayeti-ayamarthaH-trayI kriyA, sA ca caitra prAsta iti svAzritA, kaTaM karotIti parAzritA, anyo'nyamAzliSyata ityubhyaashritaa| zaktiriha dravyasya dharmaH, tasya catuSTayI gatiH-kazcit sahabhUryAvaddavyabhAvI ca, yathA sphaTikasya nairmalyaM, suvarNasya pItatvam 1,10 kazcit sahabharayAvadravyabhAvI, yathA-apakvaghaTe zyAmikA 2, kazcidasahabhUryAvadravyabha yathA-tasyaiva ghaTasya pAkajA rUpAdayaH, yathA-lAkSAraktasya kambalasya rAgaH 3, kazcidasahabhUrayAva idravyabhAvI, yathA-meSayo: sayogaH, yathA-paTe haridrArAga: 4 / kriyAkAla itikriyAyAH zakti prati jJApakaH kAlaH, tatra kriyAkAle samavahitasakalopakaraNe zaktirabhivyajyate-prakaTIkriyate-avagatA bhvti| abhivyajyata iti karmaNi kartRkarmariNa vA,15 tathAhi-kriyayA kA zakti: prakAzyate-prakaTIkriyate, abhivyakti-prakaTIkaroti kriyA kI zakti, saivaM vivakSyate,-nAhamabhivyanajmi svayamevAbhivyajyate shktiH| anvarthasaMjJAsamAzrayaNAcceti-cakAra evArthe / hetvAderityAdizabdAt sambandhasya sahArthasya cAkArakatvaM, tena vidyayoSita ityAdau "kArakaM kRtA" [ 3.1.68. 1 iti na samAsaH, bahUnAmidaM vastramityAdau "bahvalpArtha0" [7. 2. 150.] iti zas nAbhUt / / 2. 2. 1 / / 20 svatantraH kartA // 2. 2. 2 // kriyAhetubhUto yaH kriyAsiddhAvaparAyattatayA prAdhAnyena vivakSyate sa kArakavizeSaH kartR saMjJo bhavati / devadattaH pacati, jinadattena kRtam, sthAlI pacati, caurastha rujati rogaH, preSitaH karoti; asya ca kartu radhizrayaNAdayaH pacikriyAyAmavAntaravyApArA bhavanti, etAn kurvan devadattaH pacatItyucyate / 25 prayojako'pi kartava-pacantaM devadattaM prayukta-devadattena pAcayati caitraH / atra svazabda AtmavacanaH, tantrazabdaH pradhAnArthaH, svaM tantramasya svatantra AtmapradhAnaH / kiM punaH kArakAntarebhyaH kartuH prAdhAnyam ?, yat karaNAdIni prayukta, na taiH prayujyate; tAni nyatkaroti, na taiya'tkriyate; tAni nirvartayati, na tainirvaya'te; tAni pratinidhatte, na taiH pratinidhIyate; tebhyaH sa prathamamAtmalAbhaM labhate, na30
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 211 tAni tasmAt ; sa taivinA'pi dRzyate, na tAni teneti / kartR pradezAH-" iDitaH kartari" [3. 3. 22.] ityAdayaH / / 2 / / nyA0 sa0--svatantraH / atra kArakatvAdeva svAtantrye labdhe punaH svAtantryazrutiniyamArthA, tena svAtantryameva yasya tasya kartR saMjJA, na tu paartntryshitsvaatntryyuktsy| aparAyattatayeti-prAdhAnyaM ca kayA hetubhUtayA? aparAyattatayA, yadvA 5 sAmAnAdhikaraNyaM prAdhAnyena kirUpeNa? apraaytttyaa| preSitaH karotIti-prayojyAvasthAyAmapi svAtantryasyA'hAne: kartRtvam, yaduktam---- "yaH kriyAM karma-kartRsthAM, kurute mukhyabhAvataH / / aprayuktaH prayukto vA, sa kartA nAma kArakam / / " prayojako'pi kataiveti-svatantratvAditi shessH| tantrazabdaH pradhAnArtha iti-na vitatatantu-10 vacanaH, vitatA hi tantavastantram ; yasyA'guNabhAvena dhAtunA vyApAra ucyate sarvo'sau svatantra iti rUr3hizabdo'yam, svazabda aAtmavacana ityAdyavayavArthakathanaM tu padaghaTanAmAtrArthamiti, tena yatraiva karaNAdInyapradhAnAni santi-'devadattaH sthAlyAM kASTharodanaM pacati' ityAdau tatraiva kartR saMjJetyevaM na, kintu tadabhAve'pi, tena 'pAste, zete' ityAdAvapi / sthAlI pacatIti-adhikaraNarUpAyAH sthAlyAH svAtantryasya vivakSitatvAt kartRtvam / rujatIti-15 atra rogalakSaNasya-bhAvasya kartRtvAt "rujArthasyAjvarisaMtA." [2. 2. 13.] iti karmaNo vikalpitatvAccaurAt sssstthii| tAni pratinidhatta iti-pratibimbIkaroti kartA hi karmAdIni kartRtvena, yathA-prodanaH pacyate svayameva, asizchinatti, brAhmaNo dadAti, kuzUlaH pacati, sthAlI pacatItyAdi; na tu karmAdibhiH kartA karmAditvena pratibimbyate / / 2. 2. 2 // 20 katu yApyaM karma // 2. 2. 3 // kA kriyayA yad vizeSeNAptumiSyate tad vyApyaM, tat kAraka karmasaMjJaM bhavati, prasiddhasyAnuvAdenAprasiddhasya vidhAnaM lakSaNArthaH; tena tat karma-yat ka; kriyate tad vyApyasaMjJaM bhavatotyapi sUtrArthaH / tat tredhA-nirvaya'm 1, vikAryam 2, prApyaM. 3 c| tatra yadasajjAyate janmanA vA prakAzyate25 tannivartyam-kaTaM karoti, putraM prasUte; prakRtyucchedena guNAntarAdhAnena vA yad vikRtimApAdyate tad vikAryam-kASThaM dahati, kANDaM lunAti; yatra tu kriyAkRto vizeSo nAsti tat prApyam-AdityaM pazyati, grAmaM gacchati / asya tu
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 3.] trividhasyApi yathAkramamavAntaravyApArA:-nivartate, vikurute, AbhAsamupagacchatItyAdayaH / trividhamapyetat punastrividham-iSTam 1, aniSTam 2, anubhayaM 3 ca; yadavApta kriyA''rabhyate tadiSTam-kaTAdi; yad dviSTaM prApyate tadaniSTamahiM laGghayati, viSaM bhakSayati, kaNTakAn mRdnAti, caurAn pazyati; yatra necchA 5 na ca dveSastadanubhayam-grAmaM gacchan vRkSamUlAnyupasarpati, vRkSacchAyAM laGghayati / punastat karma dvividhaM pradhAnetaraprabhedAt, tacca dvikarmakeSu dhAtuSu duhi-bhikSirudhi-pracchi-cig-aMg-zAsvartheSu yAci-jayati-prabhRtiSu ca bhavati-duhyartha-gAM dogdhi payaH, gAM srAvayati payaH, gAM kSArayati payaH; bhikSyarthapauravaM gAM bhikSate, pauravaM gAM yAcate, caitra zataM mRgayate, caitraM zataM prArthayate; evaM-10 gAmavaruNaddhi brajam ; chAtraM panthAnaM pRcchati, chAtraM vAkyaM codayati ; vRkSamavacinoti phalAni; ziSyaM dharma brUte, ziSyaM dharmamanuzAsti; kruddhaM yAcate zamAvasthAma, avinItaM yAcate vinayam, yAcirihAnunayArthaH, tena bhikSyarthAd bhedaH; gargAn zataM jayati, gargAn zataM daNDayati, grAmaM zAkhAM karSati, kAzAn kaTaM karoti, amRtamambunidhiM mathnAti, ajAM grAmaM nayati, grAmaM bhAraM harati,15 upasarajamazva muSNAti; grAma bhAra vahati, zatAnIkaM zataM gRhNAti, taNDulAnodanaM pacati, atra yadarthaM kriyA''rabhyate tat payaHprabhRti pradhAnaM karma, tat-siddhaye tu yadanyat kriyayA vyApyate gavAdi tadapradhAnam ; yadA tu payo'rthA pravRttiravivakSitA tadA pradhAnasyAsannidhAnAd gavAdereva prAdhAnyam, yathAAzcaryo gavAM doha iti / 20 tatra duhAdInAmapradhAne karmaNi karmajaH pratyayo bhavati-gau? hyate dugdhA dohyA vA payo maitreNa, yAcyate pauravaH kambalam, avarudhyate gAM vrajaH, pRcchayate dharmamAcAryaH, bhikSyate gAM caitraH, avacIyate vRkSaH phalAni, ucyate ziSyo dharmama, ziSyate ziSyo dharmam, jIyate zataM caitraH, gargAH zataM daNDyantAm, "devAsurairamRtamambunidhirmamanthe" ityAdi / nI-vahi-harati-prabhRtInAM tu pradhAne karmaNi-25 nIyate nItA netavyA vA grAmamajA, uhyate bhAro grAmam, hriyate kumbho grAmam, kRSyate grAma zAkheti /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 213 gatyarthAnAmakarmaNAM ca riNagantAnAM pradhAna eva karmaNi-gamayati maitraM grAmam, gamyate gamito gamyo vA maitro grAmaM caitreNa, prAsayati mAsaM maitram, Asyate mAsaM maitrazca treNa / anyastvapradhAne'pIcchati-gamyate maitraM grAmazca treNa, prAsyate mAso maitraM caitreNa / bodhA-''hArArtha-zabdakarmakANAM tu NigantAnAmubhayatra-bodhayati ziSyaM dharmam, bodhyate ziSyo dharmam, bodhyate ziSyaM dharma iti / vA, bhojayatyatithimodanam, bhojyate'tithirodanam, bhojyate'tithimodana iti vA, pAThayati ziSyaM grantham, pAThyate ziSyo grantham, pAThyate ziSyaM grantha iti vA; sarvatra cokta karmaNi dvitIyA na bhavatIti vakSyate / karturiti kim ? mASeSvazva badhnAti, azvana karmaNA bhakSaNakriyayA sparzanakriyayA vA mASAraNAM vyApyAnAM karmaNAM karmasaMjJA mA bhUt / vIti kim ? payasA prodanaM bhuGkta ,10 atra karaNasya mA bhUt / karma-vyApyapradezA:-"karmaNo'Na" [ 5. 1. 72. ] . "vyApyAccevAt" [5. 4. 71.] ityAdayaH / / 3 / / . nyA0 sa0--kartuLa0 / karturityatra prathamavyAkhyAne vyApyetyasya kRtpratyayAntasya yoge "kRtyasya vA" [2. 2. 88. ] iti kartari sssstthii| nanu yadA dvatIyIkaM vyAkhyAnakartu: karma vyApyamiti kriyate tadA karmaNA yoge kartR zabdAt kena sUtreNa SaSThI vartiSTha ?,15 ucyate-kRccheSA uNAdaya iti kRtvA karmazabda auNAdikapratyayAnto'pi kRdantaH, tatastadyoge "kartari" [2. 2. 86. ] iti sssstthii| vikAryamiti-vikAryate svabhAvocchedenAnyathAtvaM labhyata iti / nivartata iti-- "nirvRttyAdiSu yat pUrvamanubhUya svatantratAm / kaJantarANAM vyApAre, karma saMpadyate tataH" / / 20 vikuruta iti-anyathA vikRtimanupagacchato vajrasyeva vikAryatvAyoga: syAt / prAbhAsamupagacchatIti-tathA''bhAsA'yogyasya paramanikRSTaparamANvAderivAbhAsyatvavirahaH syAditi vyApyasyAbhAsagamanamavAntaravyApAra iti / viSaM bhakSayatIti-yadAjJAtaM sA bhakSyate tadaivAniSTam, yadA tu rAjabhItena vyAdhyatikrAntena vA bhakSyate tadA iSTameva / gAM dogdhi paya iti-antarbhUtaNyarthatvenAmISAM dvikarmakatvam, antarbhUtaNyarthAH sakarmakA:25 sarve, tenAmayartha:-gauH karbo payaH karma muJcati, tAM gAM mocytiiti| gAM strAvayati paya iti-"gatibodhA0" [2. 2. 5.] ityatra bahuvacanAdanyeSAmapi ariNakkatu: karmatvam, tena gavAdInAmapi karmatvaM yUkta, nAtra niyamaH pravatate, ete'pi IzA api dvikarmakA ucyante iti / yadvA "bahulametannidarzanam" [ dhAtupArAyaNam ] iti NijantatA sarvatra / pauravaM gAM bhikSate-asti rAjA pururnAma, tadapatyaM-"puru-magadha0" [6. 1. 116.] ityaNi30
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 / bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 3.] pauravaH, ayaM ca yAcyamAno hRSTo mlAno vA bhavatIti vikArya karma, bhikSate ko'rthaH ? yAcanApUrvakaM gAM dApayati viyojayatIti vetyarthaH / gAmavaruNaddhIti-vrajaM sevamAnaM sevytiityrthH| pRcchati kathApayati / codayatIti vAdayatItyarthaH / vRkSamavacinotItivRkSaH phalAni viyuGa kta, taM viyojayatItyarthaH / brUte kathayantaM kathApayati / anuzAsti jJApayati / yAcate kArayate / anunayArtha iti-tena bhikSyarthamadhye yAcidvArA'nunayArthAnAM 5 na grahaH, bhikSiyacyAyAmeva, yAcistUbhayArtha iti / jayati mocayati / karSati karSayati / / karoti yojayati / mathnAti-viyojayati / nayati praapyti| harati viyojayati prApayati vaa| muSNAti tyAjayati, upasaraH-puruSavizeSo dezo vA, tatra jAtaH, ko'rthaH ? . parasvAmika santamAtmasvAmikaM kroti| vahati prApayati / gallAti tyAjayati / taNDulAnodanaM pacati taNDulAn vikledayan vikurvan prodanaM karotItyartho dhAtUnAmanekArtha-10 tvAditi / duhAdInAmiti "duhAdegauMraNakaM karma, nIvahAdeH pradhAnakam / riNagante kartR karmaivamanyad vA vakti karmajaH" / / 'yenApaviddhasalilasphuTanAgasadmA, devAsurairamRtamambunidhimaMmanthe / vyAvartanairahipaterayamAhitAGkaH, khaM vyAlikhanniva vibhAti sa mandarAdriH / / " 15 netavyA vA grAmamajeti-ajAdeH prAdhAnyAne tuzca pUrvaM tatraiva kriyApravartanAdantaraGgatvAcca tatraiva pradhAne karmaja iti / kecidAhaH-na amI nayatyAdayo dvikarmakA anyakarmatvAt, tathAhi-ajAM nayati grAmam-ajAM gRhItvA grAmaM yAtIti hyatrArthaH, nayatistu prAtimAtra vAcI, gamyamAnakriyApekSayApi karmatvaM dRzyate, yathA-'praviza, piNDI, dvAran' iti, bhakSaNakriyApekSayA pidhAnakriyApekSayA ceti, naivam-evaM sati 'ajA nIyate grAma n'20 ityatra karmaNyutpadyamAnenAtmanepadenAjAkarmaNo'bhidhAnaM na prApnoti, yato gRhNAte rajA karma, na nayateriti, tasmAdanyakarmatvamajAyA naiSTavyamiti / akarmaNAmiti-nityAkarmakANAmavivakSitakarmakANAM cetyarthaH / pradhAna eva karmaNoti-kartRkarmaNi karmajaH pratyayo bhavatIti sambandhaH, prAdhAnyaM ca tasya "gatibodhAhArArtha0" [2. 2. 5.] iti karmasaMjJAyA vidhIyamAnatvena kRtrimatvAt kartu: prathamapravRttiviSayatvAd vaa| pradhAna eveti-anyastvapradhAne'-25 pIcchati tnmtkssepnnaayaatraivkaarH| prAsayati mAsaM maitramiti-prAste mAsaM maitraH, tamAsInaM paraH prayuGa kta, mAsasya "kAlA-'dhva-bhAva." [2. 2. 23.] iti karmasajJA, kAlA'dhva-deza-bhAvaizca sarve'pi dhAtavaH sakarmakA ityanyakarmApekSayA akarmakA iha grAhyAH / bodhayati ziSyaM dharmamityatra vAkyasya dharmapratipAdanaparatve dharmasya prAdhAnyaM ziSyAderguNabhAvaH, ziSyAdisaMskAraparayAM tu pravRttau ziSyAdeH prAdhAnyaM dharmasya guraNabhAva ityUbhayatra 30 karmajaH pratyaya iti| pAThayati ziSyaM granthamiti-arthasya zabdena pratipAdyatvAcchabdasya prAdhAnyaM, zabdasyArthaparatvAdarthasyaiva prAdhAnyamiti samarthayante garIyAMso vidvAMsaH / payasA odanamiti-atra paya iti na vyApyamodanApekSayA'nyAGgatvAt. yaccA'nanyAGga tadeva vyApyamiti / / 2. 2. 3 / / .
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 4-5.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 215 vAakarmaNAmaNikkartA Nau // 2. 2. 4 // avivakSitakarmANo'karmANa uttaratra nityagrahaNAt, teSAmaNigavasthAyAM yaH kartA sa gau-Nigi sati karmasaMjJo vA bhavati / pacati caitraH, pAcayati caitraM caitreNa vA; likhati maitraH, lekhayati maitraM maitreNa vA / gatyarthAdInAM tu paratvAnnitya eva vidhiH-gacchati caitraH, gamayati caitramityAdi / kiM karotIti5 vyApAramAtravivakSAyAM cAvivakSitakarmANo bhavanti / / 4 / / ___nyA0 sa0--vA'karma / avivakSiteti-nanvevaM tahiM gatyarthAdInAmapyavivakSitakarmakatvena vikalpaH prApnototyAha-gatyarthAdInAmiti / / 2. 2. 4 // gati bodhAsshArArtha-zabdakarma-nityAakarmaNAma-nI khAdyadi-havA-zabdAya krandAm // 2. 2. 5 // 10 gatiH-dezAntaraprAptiH, bodhaH-jJAnamAtraM tadvizeSazca, zabdaH karma-kriyA vyApyaM ca yeSAM te zabdakarmANaH, nityA'karmANa:-sarvathA'vidyamAnavyApyAH; gatyartha-bodhArthA-''hArArthAnAM zabdakarmaNAM nityA'karmaNAM ca dhAtUnAM nIkhAdyadihvayati-zabdAyati-krandajitAnAmariNagavasthAyAM yaH kartA sa Nau sati karmasaMjJo bhavati / gatyarthaH-gacchati maitro grAmam, gamayati maitraM grAmam ; yAti15 maitro grAmam, yApayati maitraM grAmam ; dezAntaraprApteranyatra na bhavati-striyaM gamayati maitreNa caitraH, bhajanArtho'tra gamiH / sAmAnyabodhArthaH-budhyate ziSyo dharmam, bodhayati guruH ziSyaM dharmam ; jAnAti ziSyo dharmam, jJApayati guruH ziSyaM dharmam ; evamupalambhayati, avagamayatItyAdi / vizeSabodhArtha:-pazyati rUpatarkaH kArSApaNam, darzayati rUpatarka kArSApaNaM vaNika; evaM ghrApayati maitra-20 mutpalam, sparzayati maitraM vastram, zrAvayati ziSyaM dharmam, smArayati ziSyaM dharmam, adhyApayati ziSyaM zAstram / anye tu bodhavizeSArthasya dRzerevecchanti nAnyeSAm, tanmate-'jighratyutpalaM caitraH, ghrApayatyutpalaM caitreNa maitraH, evaM sparzayati caitreNa vastram, zrAvayati dharma ziSyeNa' ityAdau prayojyakartari tRtIyaiva bhavati / 25
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 5.] AhArArthaH-bhuGkte baTurodanam, bhojayati baTumodanam ; aznAti baTurbhaktam, prAzayati baTuM bhaktam / zabda kriyaH-jalpati maitro dravyam, jalpayati maitraM dravyam; evamAlApayati mitraM maitram, saMbhASayati maitraM bhAryAm, zabdavyApyaH-zRNoti zabdaM maitraH, zrAvayati zabdaM maitram, adhIte baTurvedam ; adhyApayati baTu vedam ; evaM-jalpayati mitraM vAkyam, vijJApayati guruM 5 vAkyam, upalambhayati ziSyaM vidyAm / nityAkarmakaH-prAste maitraH, prAsayati maitraM caitraH; zete maitraH, zAyayati maitraM caitraH / nityagrahaNaM pUrvatrAvivakSitakarmakaparigrahArtham, anyathA vibhAgo na jJAyeta / kAlA-'dhva-bhAva-dezaizca sarve'pi dhAtavaH sakarmakA evetyanyakarmApekSayA nityAkarmakA veditavyAH / gatyarthAdInAmiti kim ? pacatyodanaM caitraH, pAcayatyodanaM caitreNa maitraH / - 10 ___ ariNakkartetyeva-gamayati caitro maitram, tamaparaH prayukta -gamayati caitreNa maitraM jinadattaH / nayatyAdivarjanaM kim ? nayateH prApaNopasarjanaprAptyarthatvena gatyarthatvAt khAdyadyorAhArArthatvAt hvAzabdAyakrandAM ca zabdakarmakatvAt karmatve prApte pratiSedhArtham-nayati bhAraM caitraH, nAyayati bhAraM caitreNa ; khAdayatyapUpaM maitreNa, prAdayatyodanaM maitreNa, ha vAyayati caitraM maitreNa, zabdAyayati caitraM maitreNa,15 krandayati mitraM maitreNa; karmasaMjJApratiSedhAt svavyApArA''zrayaM kartRtvameva / preSaNA-'dhyeSaNAdinA prayojakavyApAreNa NigantavAcyenANikkartuApyatvAt karmasaMjJA siddhava, niyamArthaM tu vacanam-prayojakavyApAreNa vyApyamAnasya gatyarthAdisambandhina eva prayojyasya kartuH karmasaMjJA bhavati ; tenA'nyadhAtusambandhinaH kartR tvameva bhavati // 5 // 20 nyA0 sa0--gatibodhA0 / na vidyate karma yeSAM te'karmANaH, nityamakarmANa iti vispaSTapaTuvat samAsaH, tato dvandvAt SaSThIbahuvacanam / AhArasya suprasiddhatvAd gatibodhayoH svarUpamAha-gatiH-dezAntaraprAptiriti / budhyate ziSyo dharmam-atra hi budhyAdayazcakSurAdIndriyasAdhanajJAnavizeSasyApratipAdanAt sAmAnyabodha eva vartanta ityarthaH / darzayati rUpatarkamiti-rUpaM tarkayatIti "karmaNo'N" [ 5. 3. 14. ] ityariNa rUpatarkaH,25 karSaNApyata iti "bhuji-patyAdibhyaH0" [ 5. 3. 128. ] iti karmaNyanaTi "pUrvapadastha0" / 2. 3.64. [iti gatve prajJAditvAt svAtha'Ni kArSAparaNaH, atra dRzyAdInAM cakSarAdisAdhanajanitajJAnavizeSavRttInAM vishessbodhaarthtetyrthH| anye viti-te hi gatyAdisUtre
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 6-7 . ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 217 " zimupAdAya bodhArthatvenaiva siddhe dRzigraharaNA: dRzereva vizeSabodhArthasya parigraho nAnyeSAmityAcakSate / khAdayatyapUpamiti - atra "calyAhArArtheGa 0' [ 3.3.108. ] iti parasmaipadan / Adayatyodanamiti zratra phalavattvAbhAvAt "parimuha0" [3. 3. 64.] iti nAtmanepadan, matAntareNa vA prayogo'yam, te hi "parimuha0" [ [ 3. 3. 64. ] ityatrAddhAtumapaThanta zrAtmanepadaM necchanti / / 2.2.5 / / 5 bhakSaihiMsAyAm // 2. 2.6 // bhakSeH svArthikaNyantasya hiMsArthasyANikkartA gau karmasaMjJo bhavati / bhakSayanti sasyaM balIvardAH, tAn prayuGkte - bhakSayati sasyaM balIvardAn maitraH ; ukta ca karmariNa - bhakSyante yavaM balIvardAH, bhakSyate yavo balIvardAn maitreNeti vA | vanaspatInAM prasava - praroha - vRddhayAdimattvena cetanatvAt tadvizeSasya sasyasya 10 prANaviyogastadbhakSaNAt svAmyupaghAto vA'tra hiMseti bhakSUhiMsArthatA | hiMsAyAmiti kim ? bhakSayati piNDI zizuH taM prayuGkta - bhakSayati piNDIM zizunA; bhakSayati rAjadravyaM niyuktena bhakSayati putrAn gArgyA, bhakSayatiratrAkroze / zrAhArArthatvAt prApte niyamArthaM vacanam / / 6 / / nyA0 sa0 - bhakSehisA0 / bhakSyante yavaM balIvardA iti yavAnadatAM yavAnAM vinA-15 zyatvena hiMsA / nanu hiMsA hi prAraNavyaparopaNalakSaNA, sA ca prAriNanyeva sacetane sambhavati, kathamacetane sasye ? nahi tatrAyurindriyabalocchvAsalakSaraNA rasamaladhAtUnAM pariNatihetavaH prANAH santItyata Aha- vanaspatInAmiti / vRddhaghAdimatveneti - vanaspatayaH sacetanA vRddhAdimattvAt, yo yo vRddhimAn sa sa sacetanaH, yathA puruSaH, vRddhayAdimantacaM te, tasmAt saMcetanA iti paJcAvayavamanumAnamiti / bhakSayati putrAniti - nanu putrabhakSaNasya hiMsAtma-20 katvAd bhakSayati putrAn gArgyati kathaM karmatvAbhAvaH ? ityAha-bhakSayatiratreti nAtra gArgI svayaM putrAn bhakSayati, na ca tAmanyastatra prayuGkta e, api tvevamAkrozati - bhakSaya putrAniti bhakSirna hiMsAviSayaH / / 2.2.6 / / vaheH praveyaH // 2. 2. 7 // pravIyate prAjatikriyayA vyApyate yaH sa praveyaH, vaheraNikkartA praveyo 25 gau karmasaMjJo bhavati / vahanti balIvardA bhAram tAn prayuGkte niyoktAvAhayati bhAraM balIvardAn; vAhayitA balIvardAnAM bhAram ; vAhyante bhAraM balIvardA: / praveya iti kim ? vAhayati bhAraM maitreNa, nAtra maitro balIvardA
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 8.] divat praveyaH / prAptyarthasya prApaNArthasya ca vahergatyarthatvAd, akarmakasya ca nityA'karmakatvAt pUrveNa siddhe niyamArtham, avivakSitakarmakasya tu pakSe vidhyarthaM cedam / / 7 / / nyA0 sa0--vaheH pr0| sUtratAtparyamAcaSTe-prAptyarthasyeti-tatra vahatiH prAptyartho yathA-vahanti balIvardA:-dezAntaraM prApnuvantIti, atrAnekArthatvAt prAptyarthaH, yadvA'riNa- 5 gantasyAnaTi prApaNamiti rUpe prAptyarthatvam ; prApaNArtho yathA-grAmaM bhAraM vahati balIvarda:grAmaM prApayatIti, atrApi prAparaNopasarjane [naM] prAptirastyeva tena gatyarthatvam ; akarmako yathA-vahati nadI-syandata ityarthaH, anekArthatvAt syandyarthaH / vAhayitA bhAraM balIvAnAmiti-atra balovardazabdAn "vaikatra dvayoH" [2.2.85. ] iti prAhaSaSThIvikalpAd dvitIyA, tadvimuktapakSe bhArasyetyatra "karmaNi kRtaH" [2. 2. 83 ] ityanena SaSThI, dvitIya-10 prayoge tvetadviparyayaH; "vaikatra dvayoH" [2. 2. 85.] iti SaSThIpravRttyudAharaNaM tu-vAhayitA bhArasya balIvardAnAmiti gamyamapi jJeyam, atra tu niSprayojanatvAnna darzitam / / 2. 2. 7 / / ha-kronavA // 2. 2. 8 // harateH karotezcAriNakartA Nau karmasaMjJo vA bhavati, prApte cAprApte cAyaM vikalpaH / prApte-viharati dezamAcAryaH, vihArayati dezamAcAryamAcAryeNa vA; 15 evam-pAhArayatyodanaM bAlakaM bAlakena vA; vikurvate saindhavAH, vikArayati saindhavAn saindhavairiti vA; vikurute svaraM kroSTA, vikArayati svaraM kroSTAraM kroSTunA vA; atra gatyarthA-'hArArtha-nityAkarmaka-zabdakarmakatvena yathAsaMkhyaM prAptiH / aprApte-harati dravyaM maitraH, hArayati dravyaM maitraM maitreNa vA; karoti kaTaM caitraH, kArayati kaTaM caitraM caitreNa vA; atra haratizcauryArtho na prAparaNArtha20 ityaprAptiH / prAparaNArthatve tu prApte vibhaassaa| kArayitA kaTasya devadattaM devadattena vA, kArayitA kaTaM devadattasya devadattena vA / / 8 / / / nyA0 s0--h-ko| hasAhacaryAca kRdhAtorapi bhvAdereva grahaH, tena "kR t vikSepe' "kRgaTa hiMsAyAm" ityanayorvyavacchedaH / prApte ceti-yadA haratirgatau vartate'bhyavahAre vA, karotizca valganAdAvakarmakaH zabdakarmakazca, tadA pUrveNa prApte, yadA harati:25 steyAdau vartate, karotizca sakarmako bhavati, tadA'prApte vizeSAnupAdAnAdubhayatra viklpo'ymiti| kArayitA kaTasya devadattaM devadattena veti-prathamaprayoge devadattazabdAd dvitIyaprayoge tu kaTazabdAt "vaikatra dvayoH" [2. 2. 85.] ityanena prAptaSaSThIvikalpAd dvitIyA, tadvimuktakarmaNi "karmaNi kRtaH" [2. 2. 83.] ityanena SaSThI, yadyatra "vaikatra dvayo:"
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 . ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 216 [2. 2. 85.] ityanena SaSThIpravRttiH syAnna vikalpastadA dvitIye karmariNa "karmariNa kRtaH" [2. 2. 83.] ityanena nityaM SaSThI syAt kartR' pradhAnadevadattazabdAt tu "dvihetorastryaNakasya vA" [2. 2. 87.] ityanena prAptakartR SaSThI vikalpAt tRtIyA; "vaikatra dvayoH " [ 2. 2. 85. ] ityasya " dvihetora stryaraNakasya vA " [2. 2. 88 . ] ityasya ca pravRttyudAharaNaMkArayitA kaTasya devadattasya, kaTaM devadattasya veti gamyamapi jJeyam, atra tu niSprayojannatvAnna 5 darzitam / / 2. 2.8 / / dRzyabhivadorAtmane / 2. 2. 9 // dRzerabhipUrvasya vadate'zvA'tmanepadaviSaye'rikkartA gau karmasaMjJo vA bhavati / pazyanti bhRtyA rAjAnam, tAn rAjaivAnukUlAcaraNena prayuGkta - darzayate rAjA bhRtyAn bhRtyairvA ; abhivadati guru ziSyaH, abhivAdayate guruH ziSyaM ziSyeNa 10 vA; athavA - abhivadati guru ziSyaH taM maitraH prayuGkte - abhivAdayate guru ziSyaM ziSyeNa vA maitraH; evaM darzayamAno rAjA bhRtyAn bhRtyairvA, abhivAdayamAno guruH ziSyaM ziSyeNa vA ; athavA - prabhivAdayamAno guru ziSyaM ziSyeNa vA maitraH / Atmana iti kim ? pazyati rUpatarkaH kArSApaNam, darzayati rUpatarka kArSApaNam; abhivadati guru ziSyaH, abhivAdayati guru ziSyeNa 115 dRzerbodhArthatvena nityaM karmatve prApte, abhivadestu nityamaprApte vikalpaH ; yadA abhivadirna praNAmArtha:, kintu zabdakriyastadA - abhivAdayati guru ziSyaM maitra iti nityaM prApte vibhASeti / NijantasyApi vaderiMNagIcchantyeke - abhivAdayati gururdevadattam, tasminnAziSaM prayukta ityarthaH, abhivAdayate guru devadatto guruNeti vA; AtmanyAziSaM prayojayatItyarthaH / rigantasyApIti kacit prabhivadati 20 guru: svayamAziSam, taM ziSyaH prayuGkta - abhivAdayati gurumAziSaM ziSyaH, taM maitraH prayuGkte - prabhivAdayate gurumAziSaM ziSyaM ziSyeNa vA maitraH / nAmadhAtorabhivAdayaterapIcchatyanyaH / / 6 / / nyA0 sa0 - - dRzya bhi0 / darzayate rAjeti - atra "aNikkarma0 " [3. 3.88.] ityAtmanepadam / abhivAdayate guru ziSyaM ziSyeNa vA maitra iti - phalavattvavivakSAyA-25 mAtmanepadam / abhivAdayati gururdevadattamityatra " yujAdernavA" [3. 4. 18. ] vikalpena rici rijabhAvapakSe AtmanepadaM caritArthaM, vAkyAvasthAyAM parasmaipadamatra / kazciditi durgasiMhamatam / anya iti ratnamatiH, tathA ca sa prAha -subdhAturnAmadhAturityarthaH / / 2. 2. 6 / /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 ] bRhadvRttiladhunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 10-11.] nAthaH // 2. 2. 10 // aNikkartA NAviti nivRttaM pRthagyogAt, AtmanepadaviSayasya nAthateApyaM karma vA bhavati, AtmanepadaviSayatvaM cAsyAziSyeveti tatraivAyaM vidhiH / sarpiSo nAthate, sapi thate, sapi bhUyAdityAzAsta ityarthaH; sarpiSo nAthamAnaH, sapi thamAnaH sapiSo nAthiSyamANaH, sapi thiSyamANaH; saMpiSo nAthyate, 5 sapi thyate / Atmana ityeva-putramupanAthati pAThAya, upayAcata . ityarthaH / / 10 / / nyA0 sa0--nAthaH / karma vA bhavatIti-"kartu Apyam0" [2. 2. 3.] ityanena nityaM prApte pakSe niSedhaH saadhyH| AtmanepadaviSayatvaM ceti-katrapekSayedamukta, bhAvakarmaNostu sarvadhAtUnAmapyAtmanepadamastyeva / sarpiSo nAthata ityAdiSu sarveSu karmAbhAvapakSe 10 "zeSe" [ 2. 2. 81. ] ityanena SaSThI / / 2. 2. 10 / / smRtyarthadayezaH // 2. 2. 11 // smaraNArthAnAM dayaterIzazca vyApyaM karma vA bhavati / mAtuH smarati, mAtaraM smarati; mAtuH smaryate, mAtA smaryate; mAtuH smartavyam, mAtA smartavyA; mAtuH smRtam, mAtA smRtA; mAtuH susmaram, mAtA susmarA; mAtuH smRtaH15 putraH, mAtA smRtA putreNa ; evaM-mAturadhyeti, mAtaramadhyeti; mAtuAyati, mAtaraM dhyAyati; mAturutkaNThate, mAtaramutkaNThata ityaadi| sarpiSo dayate, sarpirdayate; lokAnAmISTe, lokAnISTe / nanu karmAvivakSAyAM pakSe mASANAmaznIyAdityAdivat zeSe SaSThI siddhava, tat kimanena ? satyam-kintu "SaSThyayatnAccheSe' [3. 1. 76.] ityayatnaje zeSe SaSThyAH samAso vakSyate,20 tato mAtuH smRtamityAdau samAso mA bhUdityanena prakAreNa yatnAccheSo vidhIyate, niyamArthaM ca, tenaiSAM dhAtUnAM karmaiva zeSatvena vivakSyate, na kArakAntaraM, tena 'mAtrA smRtam, manasA smRtam' ityAdau kartR-karaNayoH zeSavivakSAbhAvAt SaSThI na bhavati / vyApyamityeva-kathAsu smarati, guNaiH smarati / / 11 / / nyA0 s0--smRtyrthH| sAmAnyena cintanArtha ukto'pi smRdhAturanubhUtasyArthasya25 viziSTe cintane vartamAno gRhyate, evaMvidhAzcAdhyetyAdayo'pi gRhyante, tena manasA pari
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 12 - 13.] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 221 kalpitacintanArthAnAM samIkSAdInAM vyudAsaH / lokAnAmISTe iti - vyApAreSu niyuGkta svAyattIkarotItyarthaH / / 2. 2. 11 / / kRgaH pratiyatne // 2. 2. 12 // punaryatnaH- pratiyatnaH, sato guNA''dhAnAyA'pAyaparihArAya vA samIhA ; tasmin vartamAnasya karotervyApyaM vA karma bhavati / edhodakasyopaskurute, 5 edhodakamupaskurute, zastrapatrasyopaskurute, zastrapatramupaskurute / pratiyatna iti kim kaTaM karoti / kim ? vyApyamityeva - edhodakasyopaskurute buddhayA, karaNasya mA bhUt / / 12 / / nyA0 sa0-- kRgaH pra0 / pratizabdaH punararthe'vyayam, "avyayaM pravRddhAdibhi:" [ 3.1.48. ] [ iti ] saH / sato guNAdhAnAyeti - nanu yatnadvaye sati punaryatna ityupa- 10 yujyate, tat kathamatra pratiyatnaH ? ucyate - prathamaM tAvadarthasyAtmalAbhAya yatno bhavati, labdhAtmano yo yatno'dhikAn guNAnutpAdayituM paripUrNaguraNasya vA tAdavasthyaM rakSitu N saH pratiyatnaH / kaTaM karotIti-prabhUtaH san nirvartyaH kaTo'tra, yatra tu vaSNikayA rakta kaTaM karoti, tatrApi vikAryameva karma na pratiyatnaH upapUrvasyaiva karoteH pratiyatnaviSayatvAt, "gandhanA0 [ 3. 3. 76. ] ityAtmanepadaM copapUrvasyaiva, ata eva mUlodAhaNeSvapi - 15 upapUrva eva darzitaH / edhodakasyeti - edhAzvodakAni ca " zraprANipazvAdeH " [3. 1. 136.] ityekatvam / / 2. 2. 12 / / 33 rUjArthasyAjvari-saMtAperbhAve kartari / / 2. 2.13 // rujA-pIDA, tadarthasya dhAtorjvari-saMtApivarjitasya vyApyaM vA karmasaMjJa bhavati, bhAve kartari - bhAvazva dra jArthasya kartA bhavati / caurasya rujati, cauraM 20 rujati roga : ; apathyAzinAM rujyate rogeNa, apathyAzino rujyante rogeNa ; caurasya rugNaM, cauro rugNa ityAdi / caurasyAmayati, cauramAmayati roga: ; caurasya vyathayati, cauraM vyathayati rogaH ; caurasya pIDayati, cauraM pIDayati rogaH / rujArthasyeti kim ? "eti jIvantamAnandaH " [ viSNu purANe ] / jvari-saMtApivarjanaM kim ? prAdyUnaM jvarayati, aMtyAzinaM saMtApayati / kartarIti 25 kim ? caitraM rujatyatyazane vAtaH / bhAva iti kim ? maitraM rujati zleSmA, atra zleSmA dravyaM, na bhAvaH ; rogo vyAdhirAmayaH ziro'rtirityAdayo bhAvarUpAH karttAra iti / / 13 / /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 ] bRhadvRttiladhunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 14.] nyA0 sa0--rujArthasya0 / "rujoMt bhaGga" ityasmAd bhidaadyngi-rujaa| bhAvazcediti-sAdhyarUpasya bhAvasya kartRtvAnupapatteH sAmAnyazabdo'pi bhAvazabdaH siddharUpe bhAve vartata iti tAtparyArthaH / "eti jIvantamAnando naraM varSazatAdapi / kalyANI bata gAtheyaM laukikI pratibhAti me // " [viSNupurANe / ] 5 caitraM rujatyatyazane vAta iti-atra yo'tyazanarUpo bhAvo na sa kartA, yastu vAtarUpaH kartA sa dravyaM, na bhAvaH / atra sUtre vyathitapyorgatyAdisUtreNANikkatu : karmatvam / / 2.2.13 // jAsa-nATa-krAtha-piSo hiMsAyAm // 2. 2. 14 // eSAM hiMsAyAM vartamAnAnAM vyApyaM vA karma bhavati / "brUsa pisa jasa10 barhaNa hiMsAyAm' "jasaNa tADane" iti curAdI gRhya te, na "jasUc mokSaNe" iti devAdikaH, tasyA'hiMsArthatvAt, caurasyojjAsayati, cauramujjAsayati ; caurasyojjAsyate, caura ujjAsyate caitreNa ; tathA "naTaNa avasyandane' iti, ayamapi curAdirna tu "gaTa nRttau" iti bhvAdiH, caurasyonnATayati, cauramunnATayati; evaM-krAthirghaTAdiH-caurasyotkrAthayati, cauramutkathayati ; caurasya 15 pinaSTi, cauraM pinaSTi / jAsa-nATa-kAthAnAmAkAropAntyanirdezo yatrAkArazrutistatra yathA syAdityevamarthaH, teneha na bhavati-dasyumudajIjasat, cauramanInaTat ; dasyumudacikrathat ; ata eva ca kAtheH karmasaMjJApratiSedhapakSe hrasvatvAbhAvaH, karmaNi tu hrasvatvameva / hiMsAyAmiti kim ? cauraM bandhanAjjAsayati-mocayatItyarthaH, naTaM nATayati-nartayatItyarthaH / abhAva-20 kartR kArthaM vacanam / / 14 / / / nyA0 s0--jaas-naatt0| "naTaraNa avasyandane" iti-avasyandanaM hiMsAbhedaH / na tu "rapaTa nRttau" iti atrApyahiMsArthatvAdityeva hetuH| AkAropAntyanirdeza iti-nanu jAsanATa-kAthetyAkAraH kimarthaH ? yato jasa-naTa-kratheti dhAtavaH paThyante, teSAM nirdeze tathaiva nirdaSTavyam / atha Nyantanirdezastahi jAsi-nATi-krAthIti bhavitavyamityAha-25 yatrAkArazratistatreti / evaM-kAthirghaTAdiriti-evam-amUnA prakAreNAparamapi niIyate, kiM tat ? krAthirghaTAdirga hyate, na tu "kratha adiNa hiMsAyAm" iti yaujAdikaH, iti vaiyAkaraNAnAM matam ; dhAtupArAyaNakAraistu upalakSaNatvAd yaujAdiko'pi / nanu yathA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 15-16.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 223 "ghaTAdehrasvaH" [ 4. 2. 24. ] pakSe niSidhyate, tathA dasyumudajIjasadityAdau "upAntyasya." [ 4. 2. 35. ] ityasyApi ki na niSedhaH ? satyam-* yasmin prApta eva0 iti nyAyAt "ghaTAde:0" [4. 2. 24. ] ityasyaiva nissedhH| nanu hiMsAyA rujArUpatvAt "rujArthasya0" [ 2. 2. 13. ] ityanenaiva karmavikalpo bhaviSyati, kimaneneti ? atha jAsa-nATa-krAthetyAkArazravaNArthamidaM sUtraM vidhIyate, tadA piSgrahaNamanarthakaM syAt, tasmAt 5 pUrveNaiva siddhamityAha-abhAvakartR kArthamiti / / 2. 2. 14 / / ni-prebhyo naH // 2. 2. 15 // ni-prAbhyAM parasya hiMsAyAM vartamAnasya hanteApyaM vA karma bhavati, bahuvacanaM samasta-vyasta-viparyastasaMgrahArtham / caurasya niprahanti, cauraM niprahanti ; caurasya cauraM vA nihanti; caurasya cauraM vA prahanti ; caurasya10 cauraM vA praNihanti; caurANAM niprahaNyate, caurA niprahaNyante rAjJA / ni-prebhya iti kim ? cauraM hanti, cauramAhanti / hiMsAyAmityeva-rAgAdIn nihanti / / 15 / / nyA0 s0-niprebhyo| ninA sahitaH pro nipraH, preNa sahito niH praniH, niprazca nizca prazca pranizca, yadA ta pra-nibhyAM pUrvamupasargAntaraM prayujyate tadA na bhavati,15 bahuvacanena jJApitatvAt, anyathA "vAbhyavAbhyAm" [4. 1. 66.] itivad dvivacanenApi samastAdigrahaNamAtraM bhavet / saMgrahArthamiti-yadyetadarthaM tahi na pradeyaM, yatrApi vyastaviparyastau ni-prau bhaviSyataH, tatrApi neH prAg vA paro hannastIti, ucyate-tahi-anyopasargapUrvasya hantervA karmasaMjJAnivRttyartham, tena cauraM viprahanti vinihanti vetyAdau pUrveNa nityaM karmasaMjJA / prahantIti-atra "mnAM." [1. 3. 36.] iti bahuvacanAt "hanaH" [2. 3. 82]20 ityanena NatvAbhAvaH / rAgAdIn nihantItyatra rAgAdInAmacetanatayA prANavyaparopaNalakSaNAyA hiMsAyA abhAvAnna bhavatItyarthaH / / 2. 2. 15 / / vinimeya-dyatapaNaM paNa-vyavaho // 2. 2. 16 // vinimeya:-kraya-vikreyo'rthaH, dyUtapaNo-dyUtajeyam ; paNatervyavapUrvasya ca harateyApyau vinimeyadyUtapaNau vA karmasaMjJau bhavataH / zatasya paNAyati, zataM25 paragAyati ; sahasrasya sahasra vA paNAyati, kraya-vikraye dyUtapaNatve vA tad viniyukta ityarthaH; evaM-dazAnAM vyavaharati, daza vyavaharati ; paJcAnAM paJca vA vyavaharati / vinimeya-dyUtapaNamiti kim ? sAdhUna paNAyati-stautI
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 17-18.] tyarthaH, zalAkAM vyavaharati-vigaNayan gopAyatItyarthaH / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / / 16 / / nyA0 s0--vinimey0| zataM paNAyatIti-prakRti-grahaNe svArthikapratyayAntAnAM grahaNam iti sUtre paNetyukta'pi paNAyateriha grahaH AtmanepadaM tu prati ayaM nyAyo'nityaH, idaM ca kutolabhyate ? "kameriNaGa" [3. 4. 2.] ityatra riNaGiti DakAro- 5 pAdAnAt / gopAyatItyartha iti-anekArthatvAd dhAtUnAm / / 2. 2. 16 / / upasargAd divH||2. 2. 17 // upasargAt parasya divo vyApyau vinimeya-dyUtapaNau vA karmasaMjJau bhvtH| zatasya pradIvyati, zataM pradIvyati; zatasya pradIvyate, zataM pradIvyate; zatasya pradyUtam, zataM pradyUtam ; zatasya pradevitavyam, zataM pradevitavyam; zatasya10 supradevam, zataM supradevam / vinimeya-dyUtapaNamityeva-zalAkAM pratidIvyativigaNayannapaharatItyarthaH / upasargAditi kim ? zatasya dIvyati / / 17 / / na // 2. 2. 18 // vinimeya-dya tapaNau divo vyApyau karmasaMjJau na bhavataH, upasargapUrvasya vikalpavidhAnAdanupasargasyAyaM nissedhH| zatasya dIvyati, sahasrasya dIvyati,15 niSiddhe ca karmaNi SaSThaya va bhavati; 'zatasya dIvyate, zatasya dyUtam, zatasya devitavyam, zatasya sudevam', ityAdau bhAve-Atmanepada-kta-kRtya-khalaH siddhAH; 'zatasya dyUto maitraH' ityatra ca kartari ktaH / vinimeya-dyUtapaNamityeva-jinaM dIvyati-stautItyarthaH, bhUmi dIvyati-saMdhinA vijigISata ityarthaH, sandhipaNo'tra na dyUtapaNaH; dyUtaM dIvyati, akSAn dIvyati, atra kriyA tatsAdhanaM ca vyApyaM 20 na tu paNaH / / 18 / / nyA0 s0--n| sandhinA vijigISata iti-samarthana sandhi kRtvA'nyeSAM bhUmi vijigISata ityarthaH, tathA ca nIti: "samarthena samaM rAjJA, sandhi kRtvA vicakSaNaH / svalpo'pi dhanasaMyuktAn, rAjanyAnavamAnayet // 1 // " 25
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 16.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 225 . atra kriyetyAdi-kriyA dyUtarUpA, tatsAdhanaM cAkSA ityarthaH / zatasya sudevamitiatra 'su' iti nipAtAntaraM, nopasargaH, ata eva susthitaM duHsthitamityAdau "sthA-seni0" [2. 3. 40.] ityanena SatvaM na bhavati / / 2. 2. 18 / / karaNaM ca // 2. 2. 16 // dIvyateH karaNaM karmasaMjJaM cakArAt karaNasaMjJaM ca bhavati, karma-karaNasaMjJe 5 yugapad bhajatItyarthaH / akSAn dIvyati, akSANAM devanam, akSA dovyante, akSA devitavyAH, akSAH sudevAH, akSadevaH, akSA dyUtAzca treNa; eSu karmatve dvitIyASaSThayAtmanepada-tavya-khalaNa -ktapratyayAstannimittAH siddhAH / akSardIvyati, akSardevanam, akSardIvyate, akSardevitavyam, akSaiH sudevaM maitreNa, akSardUtaM caitreNa, akSA devanAH; eSu karaNatve tRtIyA'naTau, bhAve-AtmanepadAdayazca siddhAH / 10 prAtmanepadAdibhizcoktayoH karma-karaNayoH dvitIyA-SaSThI-tRtIyA yathAyogaM na bhavanti / karaNaM vetyeva siddhe cakAraH saMjJAdvayasamAvezArthaH, tenAkSairdevayate maitrazca treNetyatra karaNatvAt tRtIyA bhavati, karmatvAcca gatyAdisUtreNa nityAkarmakalakSaNamaNikkartu: karmatvam, devayatezca "ariNagi prANi0" [3. 3. 107.] ityAdinA'karmakaMlakSaNaM parasmaipadaM na bhavati / athAkSAn dIvyatItyatra satyapi15 saMjJAdvayasamAveze paratvAt karaNatvanimittayA tRtIyayaiva bhavitavyam, naivamspardhe hi paraH, samAnaviSayayozca spardhaH, na ca dvitIyA-tRtIyayoH pratiniyatakarmakaraNazaktyabhidhAyinyoH samAnaviSayatvamastIti dvitIyA'pi bhavatyeva, pratikArya saMjJA bhidyante iti vA darzane'navakAzatvAt saMjJAdvayasya vibhaktyoH paryAyeNa pravRttiraviruddhA / diva ityeva-dAtreNa lunAti / karaNamiti kim ? 20 gRhe dIvyati / / 16 / / nyA0 s0--kr0| cakArasyAnyat samuccetavyaM nAstIti karaNameva pratIyate, karaNasya karmasaMjJAyAmaprAptAyAM vidhIyamAnAyAM nirvAdayo dharmA na cintyA asambhavAt / yugapad bhajatIti-phalaM bhavatu mA vA, saMjJAdvayaM tu sarvaprayogeSu veditavyam ; na ca saMjJAdvayaM yugapanniravakAzamiti vAcyam, akSairdevayata ityatra caritArthatvAt, atrAkSAn devayata ityapi25 prayogo bhavati / karaNaM vetyeveti-na ca vikalpe'pi yugapat saMjJAdvayaM bhaviSyatIti vAcyaM vikalpasya pAkSikapravRtti-nivRttiphalatvAt / pratikAryamiti-ekasyApi karmaNaH karaNasya vA kArya kArya prati saMjJA'bhidhAyakAni sUtrANi bhidyanta ityrthH| iti vA darzana iti
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 20-22.] - 10 zAkaTAdInAM pANinezca, teSAM paramubhayaprAptAviti sUtrAbhAvaH, viSNuvArtika eva sUtrasadbhAvaH / / 2. 2. 16 / / adhe| zIG-sthA-99sa AdhAraH // 2. 2. 20 // adheH sambaddhAnAM 'zIG sthA As' ityeteSAM ya AdhArastat kAraka karmasaMjJaM bhvti| grAmamadhizete, grAmasyAdhizayanam, grAmo'dhizayyate, 5 grAmo'dhizayitaH; grAmamadhitiSThati; grAmamadhyAste / adheriti kim ? zayane zete, gRhe tiSThati, kaTe Aste / AdhAra iti kim ? grAmo'dhizayito maitreNa, pauruSeNAdhitiSThati; kartR-karaNe na bhavataH / akarmakA api hi dhAtavaH sopasargAH sakarmakA bhavantIti siddhaM sakarmakatvam, AdhArabAdhanArthaM tu vacanam / / 20 / / upAnvayAvasaH // 2. 2. 21 // upa-anu-adhi-prAbhiviziSTasya vasaterya AdhAraH sa karmasaMjJo bhavati / grAmamupavasati, grAmamupoSitaH, grAmasyopavasanam, grAma upoSyate, parvatamanuvasati; puramadhivasati; AvasathamAvasati / anvAdisAhacaryAdupasya sthAnArthakasyaiva grahaNaM nAzananivRttyarthasya; tena grAme upavasati-bhojananivRtti15 . karotItyatra na bhavati / adAdyanadAdyoranadAdereva grahaNam iti vasterna bhavati // 21 // nyA0 s0--upaanvdhyaa0| upAdibhirdvandva kRtvA tataste pUrve yasmAt sa cAsau vasazceti bahuvrIhigarbho vizeSaNasamAso mayUravyaMsakAditvAt pUrvasya lopazca, ebhyaH paro ta vA samAsaH / zabdazaktiprAmANyAdanvAdipUrvo vasatiH sthAnArthamAcaSTe, tatsAha-20 caryAdupapUrvasyApi sthAnArthasya parigraho na tu bhojananivRttivacanasyetyata Aha-anvAdisAhacaryAditi / sthAnArthadyotakatvAdupazabdo'pi sthAnArtha ityukta-sthAnArthasyeti / / 2. 2. 21 // vAbhi-nivizaH // 2. 2. 22 // abhi-ninopasargasamudAyena viziSTasya vizerAdhAraH karmasaMjJo vA bhavati 125 grAmamabhinivizate, parvatamabhinivizate, grAmo'bhinivizyate; grAmo'bhiniviSTaH /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 23. ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 227 vyavasthitavibhASeyaM tena kvacit karmasaMjJaiva kvacidAdhArasaMjJaiva bhavatikalyANe'bhinivizate, yA yA saMjJA yasmin yasmin saMjJinyabhinivizate, eteSAM zabdAnAmeteSvartheSvabhiniviSTAnAm, arthe'bhiniviSTaH / / 22 / / , nyA0 sa0 -- vA'bhini0 / abhiH pUrvo yasmAnna e: so'bhipUrvazcAsau nizva - abhiniH, tataH paro viT tasya, " mayUravyaMsaka0 " [3. 1. 116. ] iti pUrva - parayorlopaH; abhenistena 5 yukta viT iti vA ; na tu dvandvaH, abhizca nizva tyevaMrUpe dvandva hyabhi - nizabdayoH pratyekamabhisambandhaH syAt, yathA- " upAnvadhyAGa vasa:" [ 2.2.21. ] ityatra / vyavasthitavibhAbeyamiti - nAtra vAzabdo vikalpArtho yena samakakSatayA dvitIyAsaptamyau kiM tarhi ? prayogavyavasthayeti / / 2. 2. 22 / / kAlA-sdhva-bhAva-dezaM vAskarma cAkarmaNAm 37 / / 2. 2. 23 // 10 kAlo - muhUrtAdiH, adhvA - gantavyaM kSetraM krozAdi, bhAvaH - kriyA godohAdiH, dezo - janapada-grAmanadI - parvatAdiH ; akarmakANAM dhAtUnAM prayoge kAlAdirAdhAraH karmasaMjJo vA bhavati, akarma ca yatrApi pakSe karmasaMjJA tatrAkarmasaMjJA'pi vA bhavatItyarthaH / kAlaH--mAsamAste, mAsa prAsyate; saMvatsaraM 15 svapiti, saMvatsaraH supyate; divasaM zete, divasaH zayyate; adhvA - krozaM svapiti, krozaH supyate; yojanamAste, yojanamAsyate ; bhAvaH - godohamAste, godoha Asyate; prodanapAkaM zete, odanapAkaH zayyate ; deza: - kurUn prAste, kurava Asyante ; grAmaM vasati, grAma uSyate / avivakSitakarmANaH sakarmakA apyakarmakAH - mAsaM pacati, mAsaH pacyate ; krozamadhIte, krozo'dhIyate ; 20 prodanapAkaM paThati, zrodanapAkaH paThyate ; kurUn paThati, kuravaH paThyante; pakSerAtrau supyate, rAtrau nRttaM ca drakSyasi, kroze supyate, godohe Aste, odanapAke svapiti, paJcAleSu vasati, grAme vasati, grAme vAsaH, grAme vAsI, tathArAtrAvadhItam, divase bhuktam / kAlA-'dhva-bhAva - dezamiti kim ? prAsAde Aste, zayyAyAM zete / akarma ceti kim ? mAsamAsyata, krozaM supyate, 2 godohamAsitaH, idaM godohamAsitam, godohamAsyate, kurUn supyate; eSu "tat sApyAnApyA0 [ 3. 3. 21. ] iti, "gatyarthA-'karmaka- piba-bhujeH "
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 23.] [5. 1. 11.] "adyarthAccA''dhAre" [5. 1. 12.] iti bhAve kartaryAdhAre ca yathAyathamAtmanepada-ktau siddhau / akarmaNAmiti kim ? rAtrAvudde zo'dhItaH, ahanyadhyayanamadhItam / kathaM pacatyodanaM mAsam, bhakSayati dhAnAH krozam, pibati payo godoham, bhajati sukhaM kurUn ? dvikarmakatvAt "kartuApyaM karma" [2. 2. 3.] ityeva bhaviSyati / anye tu sakarmakANAmakarmakANAM ca prayoge 5 kAlA-'dhva-bhAvAnAmatyantasaMyoge sati nityaM karmatvamicchanti-mAsamAste, divasaM pacatyodanam, krozaM svapiti, krozaM paThati vedam, godohamAste, godohaM pacatyodanam / anena karmasaMjJAyAM karmaNi tyAdyAdayo'pi-prAsyate mAsaH, supyate krozaH, Asito mAsaH, zayitaH kroza ityAdi / "kAlA-'dhvanoAptau" [2. 2. 42.] iti ca guNadravyayoge evecchanti na tu kriyAyoge; atyantasaMyo-10 gAdanyatra tu-rAtrau zete, adhvani sthita ityAdAvAdhAratvameva / / 23 / / .. nyA0 s0--kaalaa-'dhv0| mAsa prAsyata ityatra vyAptivivakSAyAmapi gauNAdhikArAt "kAlA-'dhvano0" [2. 2. 42.] ityanenApi dvitIyA na bhavati / adhvAgantavyamiti gamanAha, tenAdhvazabdAbhidheyasyAdhvanaH karmasaMjJA na bhavati, nahyasAvadhvavizeSakroza-yojanAdivad gamanamarhati, yadvA'rthapradhAno'yaM nirdezaH, tena kAlA'dhva-bhAva-15 dezAnAM sAkSAtprayoge na bhavati, api tu tadarthapratipAdakazabdaprayoge / bhAvaH-kriyeti-kriyA ghatrAdivAcyA siddhatAkhyA na tu sAdhyamAnetyarthaH / parvatAdiriti-pAdizabdAt kheTakarbaTa-maDambAdirga hyte| godohamAste atra sAmIpyaka prAdhAraH, yadA tu godohaviziSTaH kAlo vivakSyate tadA naimittiko'pi / evam-odanapAka itytraapi| mAsaM pacatoti-- akarmaNAmityatra nityAkarmaNAmavivakSitakarmaNAM ca sAmAnyena grahaNam, ityavivakSita-20 krmkaanudaahrti| "ulUkhalarAbharaNaH, pizAcIvadabhASata / etat tu te divAnRttaM, rAtrau nRttaM ca drakSyasi" // 1 / / idaM godohamAsitamiti-atra bAhulakAt SaSThIprAdhi prati na karmatA, tena "karmaNi kRtaH" [2. 2. 83. ] ityanena na SaSThI, idaM saktUnAM pItamitivadatrAdhAre ktaH pratyayaH / 25 kathamiti-pacAdonAM sakarmakatvAnna prApnotItyAzaGkArthaH / pacatyodanaM mAsamityAdidhAtUnAM svabhAvena dvikarmakatvam, athavA sarve'pyamI dhAtavaH prAptyupasarjane svArthe vartante, tato mAsAdi prApyetyAdiroM bhavati dvikarmakatA ca / anyetviti-vishraantvidyaadhraadyH| nanUttareNa "kAlA-dhvanoAptau" [2. 2. 42.] ityanena sAmAnyena sakarmaNAmakarmaNAM ca prayoge dvitIyA bhaviSyati kimanena karmasaMjJAvidhAnasUtreNetyAha-anena karma-30
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 24.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 226 saMjJAyAmityAdi-kAlA'dhvApekSayedamukta bhAvApekSayA tu dvitIyArthamapi / yadyatyantasaMyoge 'kAlA-'dhva-bhAva" [2.2.23.] iti pravartate tahi "kAlA-'dhvanoAptau" [2. 2. 42. ] iti kva pravartyatItyAha-kAleti / "kAlA-'dhvano:0" [ 2. 2. 42. ] iti guNadravyayoge, kriyAyoge tu "kAlA-'dhva-bhAva0" [2. 2. 23.] iti pravartata ityanayostanmate vibhAgaH / / 2. 2. 23 / / sAdhakatamaM karaNam // 2. 2. 24 // kriyAsiddhau yat prakRSTopakArakatvenAvyavadhAnena vivakSitaM tat sAdhakatama kArakaM karaNasaMjJaM bhavati / kASThaH sthAlyAM pacati, dAtreNa lunAti, dAnena bhogAnApnoti; asya pAkAdikriyAsu jvalanAdayo'vAntaravyApArAH, vivakSayA ca 'prakRSTopakArakatvAt sAdhakatamatvam / tamagrahaNamapAdAnAdisaMjJAvidhau10 taratamayogo nAstIti jJApanArtham, tena-kusUlAt pacati, gaGgAyAM ghoSaH prativasatIti vyavahitopacaritayorapi apAdAnatvamadhikaraNatvaM ca bhavati / asya ca kArakAntarApekSayA prakarSo na svakakSAyAm, tenaikasyAM kriyAyAmanekamapi karaNaM bhavati-nAvA nadIsrotasA vrajati, rathena pathA dIpikayA yAti, sUpena sarpiSA lavaNena pANinaudanaM bhuGkte / karaNapradezAH-"karaNaM ca"15 [2. 2. 16.] ityAdayaH // 24 // ___ nyA0 s0-saadhktmN0| sidhyateNigi "sidhyaterajJAne" [4. 2. 11. ] ityAtve raNake tamapi ca siddham / prakRSTopakArakatveneti-prakarSaNaM prakRSTaM, tenopakArakam, yadvA prakRSyate sma prakRSTaH, tataH prakRSTaM ca tadupakArakaM ceti karmadhArayaH / prakRSTopakArakatvasya ko hetuH ? avyavadhAnam, yadvA prakRSTopakArakatvamapi kisvarUpam, avyavadhAna-20 miti; anyeSu militeSvapi lavanAdikriyA dAtrAdi vinA na zakyata iti kA avyavahitaM dAtrAdi karaNamapekSyata iti tasya prakRSTatvam, yat prakRSTopakArakatvena sthAlyAdikamapi kartA'vyavahitamapekSyate tadapi karaNameva; nanu prakRSTopakArakatvaM karturapyasti tasyApi karaNatvaM prApnoti, naivam-tasya svAtantryaM lkssnnmsti| sAdhakatamamiti-nanu sAmagrIta: kriyAsiddhistatra kathaM kiJcit sAdhakatamaM kiJcit tadviparItam ? anvaya-vyatirekAbhyAM25 hi tatra sarveSAM sAmAnyaM sAdhAraNyamevAvagamyate, tasmAt kriyAsiddhau sAdhakatamasya saMbhavo nAstIti saMbhavaM kalpanayA darzayati-vivakSayeti-paramArthavRttyA sAdhakatamatvasya sambhavo nAsti, yadvayApArAnantaryeNa tu kriyAsiddhirvivakSyate tasya kalpanayA sAdhakatamasyeyaM saMjJA / asyeti-jvalanarUpa utpAtanipAtarUpa: puNyarUpazca yathAkramaM prayogatraye'pyavAntaravyApAraH / gauraNa-mukhyayo0 iti nyAyAt sAdhakatamasyaiva bhaviSyati kiM tamagrahaNenetyAha-tama-30
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 ] bRha vRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 25.] grahaNamiti / apAdAnAdIti-anyairapAdAdAnaM prathamamuktamiti tanmatApekSayetyuktam, yadvA svamatApekSayA'pi "kAdirvyaJjanam" [ 1. 1. 10. ] itivat / taratamayoga iti-sAhacaryAt taratamagataH prakarSo lakSyate / svakakSAyAmiti-svakakSA svavarga iti yAvat / nanu yadi svavarge'pi prakarSo'pekSyate tadA'nyeSAM karaNAnAM kiM syAt ? ucyate-tadA karaNAntarANAM sambandhe SaSThI syAt / / 2. 2. 24 // karmA'bhipreyaH saMpradAnam // 2. 2. 25 // karmaNA-vyApyena kriyayA vA karaNabhUtena, yamabhipreyate-zraddhAnugrahAdikAmyayA yamabhisaMbadhnAti, sa karmAbhipreyaH kArakaM saMpradAnasaMjJaM bhavati / devAya baliM dadAti, dvijAya gAmutsRjati, yAcakAyArthaM prayacchati, ziSyAya dharmamupadizati, rAjJe kAryamAvedayati; asyAvAntaravyApArAH-anirAkaraNam,10 preraNam, anumatizca ; tAn kurvastyAgAdau kArakatvaM labhate / kriyA'bhipreyaH khalvapi-patye zete, zrAddhAya nigalhate, yuddhAya sannahyate, devebhyo namati, praNamya zitikaNThAya, nivedyatAM mahArAjAya sugrIvAya / abhigrahaNAdiha na bhavatighnataH pRSThaM dadAti, rajakasya vastraM dadAti, rAjJo daNDaM dadAti ; iha ca. bhavati-vAtAya cakSurdadAti, chAtrAya capeTAM prayacchati / sampradAnapradezAH-15 "dAmaH saMpradAne'dharmya Atmane ca" [2. 2. 52.] ityAdayaH / / 25 / / nyA0 s0--krmaa0| IGa ca "ya eccAtaH" [5. 1. 28.] ye guNe "upasargasyA0" [1. 2. 16.] ityalope-abhipreyaH, karmaNA'bhipreyaH "kArakaM kRtA" [3. 1. 68.] saH, vRttau tu yamabhipreyata ityarthakathanameva, saMpradIyate tasmai bAhulakAdana, zraddhA-'nugrahAdikAmyayeti-tathetipratyayaH zraddhA, anugraha upakAraH, AdizabdAt kIrtyapAyAbhAvAdigrahaH / 20 zrAddhAya nigalhate svayaM zrAddhaM katu yajamAnenAkAritaM dvijAntaraM nindatItyarthaH / "praNamya zitikaNThAya, vibudhAstadanantaram / caraNau rakSayantvasyAzcUDAmaNimarIcibhiH // 1 // " agretanaM rAmAyaNagadyam / abhigrahaNAditi-abhirabhimatArthaH, pra prArambhArthaH, kevalasya hi IyatergamanaM vAcyaM, nAbhisambandhaH, tato'bhigrahaNaM viziSTasambandhapratipattyartha25 viziSTazca sambandhaH kartR: zraddhA-'nugrahA-'pAyApagamakAmanAjanitaH, sa cAtra nAstIti; preya iti sUtre kriyamANe karmaNA kriyayA yaH sambadhyamAno bhavati sa sampradAnasaMjJa ityukta ghnataH pRSThaM dadAtItyatrApi syAt / nivedyatAmiti-"vidiNa cetnaakhyaane"| rajakasya vastraM dadAtIti-paripUrNa mUlyamalabhamAnasya rajakasya parAGa mukhatvam / chAtrAya capeTAM prayacchatIti-capeTayA AhataH san chAtro'bhimukho vinayaparo bhavati / 30
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 26-27.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 231 "anumantranirAkartRprerakaM tyAgakAraNam / vyApyenAptaM dadAtestu sampradAnaM prakIrtitam / / 1 / / saMpradAnaM tadeva syAt, puujaanugrhkaamyyaa| dIyamAnena saMyogAt, svAmitvaM labhate yadi // 2 // " // 2. 2. 25 / / spRheApyaM vA // 2. 2. 26 // spRhayaterdhAtorvyApyaM vA sampradAnasaMjJaM bhavati / puSpebhyaH puSpANi vA spRhayati / vyApyamiti kim ? puSpebhyaH spRhayati vane, AdhArasya mA bhUt / saMpradAnasaMjJApakSe dhAtorakarmakatvam, tena puSpebhyaH spRhyate maitreNa, puSpebhyaH spRhayitavyam, puSpebhyaH suspRham, puSpebhyaH spRhito maitraH; eSu bhAve-prAtmane-10 pada-tavya-khalaH kartari ca ktaH siddhaH / / 26 // kada-vheyA-sUyAthairya prati kopaH // 2. 2. 27 // .. amarSa:-krodhaH, apacikIrSA-drohaH, IrSyA-parasampattau cetaso vyAroSaH, guNeSu doSA''viSkaraNamasUyA; etadarthairdhAtubhiryoge yaM prati kopastat kAraka saMpradAnasaMjJaM bhavati / maitrAya krudhyati, maitrAya kupyati, maitrAya ruSyati; maitrAya15 druhyati, maitrAyApacikIrSati, maitrAyApakaroti; maitrAyerNyati, maitrAyemaMti, maitrAya sUryati ; caitrAyAsUyati / yaM prati iti kim ? manasA krudhyati, manasA dru hyati, manaseya'ti, manasA'sUyati; karaNasya mA bhUt / pratigrahaNaM kim ? yasminnityucyamAne karturapi syAt-maitreNa krudhyate / kopa iti kim ? ziSyasya kupyati vinayArtham, dhanino dru hyati dhanArthI, bhAryAmIrNyati-20 mainAmanyo'drAkSIditi, caitramasUyati lipsyaa| saMpradAnasaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhitatvAd bhAve AtmanepadAdayaH kartari ca ktaH siddhaH-maitrAyerpyate, maitrAyAsUyyate, maitrAyeSyitavyam, maitrAyAsUyitavyam, maitrAya durIrNyam, maitrAya durasUyam, maitrAyeSyitazcai traH, maitrAyAsUyitaH / kathaM caurasya dviSan ? yo'smin dveSTi, yaM ca vayaM dviSmaH ? iti; dviSeraprItyarthatvAnna bhaviSyati / / 27 / / 25
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 ] bRhadavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 28-26.] nyA0 s0-kud-duheaa| zabdazaktisvAbhAvyAt krudhidruho akarmakAveva, sambandhaSaSThayAM prAptAyAM saMpradAnam / manasA krudhyatIti-nAtra manasa upari kopaH kintu tena kRtvA'nyasya puruSAdeH / karturapIti-na kevalaM viSayasaptamyAM yaM prati kopastasya saMpradAnatvam, AdhAramAtratvena kartu rapi syAdityarthaH / ziSyasya kupyatIti-ziSyasambandhino'vinayasyopari kopo na tu ziSyasya / dhanino druhyatIti-atra dhanasyopari droho 5 na tu prANAnAm / bhAryAmIrNyatIti-anyenAvalokyamAnAM na sahate, vRttau mainaamititaatpryaartho'kyi| dviSeraprItyarthatvAditi-aprItimAtrameva vivakSitaM na tu krudhAdaya ityarthaH / atredaM vicAryate-kopAd drohAdayo bhinnasvabhAvA vyAkhyAtAH, tat kathaM tadathAnA yaM prati kopa iti sAmAnyenaitad vizeSaNamupapadyate, teSAM hi yaM prati droho yaM pratIA yaM pratyasUyetyeva ghaTate, naiSa doSaH-krodhastAvat kopa eva, drohAdayastu dviprakArA:-kecit10 kopahetukA: kecid vastvantarahetukAH, tatreha pUrveSAM grahaNaM yathA syAduttareSAM mAbhUdityevamarthaM 'yaM prati kopaH' iti sAmAnyena vizeSaNamupAttam, anyathA'vyabhicArAdidamanupAdeyaM syAt / / 2. 2. 27 // nopasargAt kada-dahA // 2. 2. 28 // upasargAt parAbhyAM krudhi-dra hibhyAM yoge yaM prati kopastat kAraka15 saMpradAnasaMjJaM na bhavati / maitramabhikrudhyati, maitramabhidra hyati; krudhi-dra hI sopasagauM sakarmakAviti dvitiiyaa| upasargAditi kim ? maitrAya krudhyati, maitrAya dra hyati / / 28 / / nyA0 sa0-nopasargAta kd-drhaa| maitramabhikrudhyatItyatra abhivyApya kopavAn / apacikIrSAvAn, abhivyAptyupasarjane vRttiH kopAdau / / 2. 2. 28 // apAye'vadhirapAdAnam // 2. 2. 26 // sAvadhikaM gamanamapAyaH, tatra yadavadhibhUtamapAyenAnadhiSThitaM tat kArakamapAdAnasaMjJaM bhavati / grAmAdAgacchati, parvatAdavarohati, sArthAddhInaH, vRkSAt parNa patati, dhAvato'zvAt patitaH, patato devadattAd dhAvatyazvaH, meSAnmeSo'pasarpati / tadetat trividham-nirdiSTaviSayam, upAttaviSayam, apekSitakriyaM ca; yatra25 dhAtunA'pAyalakSaNo viSayo nirdiSTastanirdiSTaviSayam, yathA-grAmAdAgacchati; yatra tu dhAturdhAtvantarA'rthAGga svArthamAha tadupAttaviSayam, yathA-balAhakAd vidyotate vidyut, atra hi niHsaraNAGga vidyotane vidyutirvartate, yathA vA
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 26. ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 233 kuzUlAt pacati, atrApyAdAnAGga pAke pacirvartata iti ; yatra tu kriyAvAci padaM na zrUyate kevalaM kriyA pratIyate tadapekSitakriyam, yathA- sAMkAzyakebhyaH pATaliputrakA prabhirUpatarAH / apAyazva kAyasaMsargapUrvako buddhisaMsargapUrvako vA vibhAga ucyate, tena "buddhayA samIhitaikatvAn, paJcAlAn kurubhiryadA / buddhayA vibhajate vaktA, tadA'pAyaH pratIyate / / iti, 5 atrApAdAnatvaM bhavati; evam - zradharmAjjugupsate, adharmAd viramati, dharmAt pramAdyati, atra yaH prekSApUrvakArI bhavati sa duHkhahetumadharmaM, buddhayA prApya nAnena kRtyamastIti tato nivartate, nAstikastu buddhayA dharmaM prApya nainaM kariSyAmIti tato nivartata iti nivRttyaGgaSu jugupsA-virAma pramAdeSvete 10 dhAtavo vartanta iti buddhisaMsargapUrvako'pAyaH / tathA caurebhyo bibheti, caurebhya udvijate, caurebhyastrAyate, caurebhyo rakSati, atra buddhimAn vadhabandhapariklezakAriNazcaurAn buddhayA prApya tebhyo nivartate, caurebhyastrAyata ityatrApi kazcit suhRd yadImaM caurAH pazyeyurnUnamasya dhanamapahareyuriti buddhayA taM cauraiH, saMyojya tebhyo nivartayatItyapAya eva / adhyayanAt parAjayate, bhojanAt 15 parAjayate, atrAdhyayanaM bhojanaM vA'sahamAnastato nivartata ityapAya eva / yavebhyo gAM rakSati, yavebhyo gAM niSedhayati, kUpAdandhaM vArayati, ihApi gavAderyavAdisamparkaM buddhayA samIkSyAnyatarasya vinAzaM pazyan gavAdIn yavAdibhyo nivartayatItyapAya eva / upAdhyAyAdantardhatte, upAdhyAyAnnilIyate, mA mAmupAdhyAyo'drAkSIditi tirobhavatItyatrApyapAyaH / zRGgAccharo jAyate, 20 gomayAd vRzciko jAyate, golomA - 'vilomabhyo dUrvA jAyate, bIjAdaGkuro jAyate, atra zRGgAdibhyaH zarAdayo niSkrAmantIti sphuTa evApAyaH ; yadi niSkrAmanti kiM ? nAtyantAya niSkrAmanti santatatvAdanyA'nya prAdurbhAvAd vA / himavato gaGgA prabhavati, mahAhimavato rohitA prabhavati, atrApyApaH saMkrAmantItyapAyo'sti yadyapakrAmanti kiM ? nAtyantamapakrAmanti santatatvA- 25 danyAnyaprAdurbhAvAd vA / valabhyAH zatruJjayaH SaD yojanAni SaTsu vA yojaneSu bhavati, atra valabhyA niHsRtya gatAni yojanAni, gateSu vA teSu, ,
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 26.] bhavatItyarthaH; kArtikyA prAgrahAyaNI mAse, tataH prabhRti mAse gate bhavatItyarthaH; ubhayatrApAyaH pratIyate / caitrAnmaitraH paTuH, ayamasmAdadhikaH, ayamasmAdUnaH, mAthurAH pATaliputrakebhya ADhacatarAH, atra maitrAdayaH pustvAdinA saMsRSTAH paTutvAdidharmeNa tato vibhaktAH pratIyante iti sarvatrApyapAyavivakSA / vivakSAntare tvapAdAnatvAbhAve yathAyogaM vibhaktayo bhavanti-balAhake vidyotate, balAhakaM / vidyotate, adharma jugupsate, adharmeNa jugupsate, mauryeNa pramAdyati, caurairbhayam, cauraibibheti, caureSu bibheti, caurANAM bibheti, bhojanena parAjayate, zatrUn parAjayate, yaveSu gAM vArayati; zRGga zaro jAyata iti / / 26 / / nyA0 s0--apaaye'vdhiH| "iNk" apAyanaM "yuvarNa0" [ 5. 3. 28. ] ityali, "ayi-vayi0" dhAtunA bhAvAkoMrghatri vaa| avadhIyate-maryAdIkriyate buddhayA10 "upasargAhaH ki:" [ 5.3.87.] / gamana miti-apAyahetatvAd gamanamapyapAyaH, upalakSaNaM cedaM, tena-paramArthato vibhAgo'pAya iti siddham / graamaadaagcchtiiti-graamaaderaudaasiinymevaantrvyaapaarH| sArthAddhInaH karmakartari karmaNi vA'tra ktapratyayaH / upAttaviSayamiti-upa-samIpe dhAtunA dhAtvantarasyAttaH-svIkRto viSayo'rtho yatra tt| dhAtvantarArthAGgamiti-dhAtvantarArtho'Gga-vizeSaNaM yasya, dhAtvantarArthasya vA'Ggam / niHsaraNAGga15 iti-ni:saraNaM cApAyarUpamiti bhAvaH / yadA ta balAhakAnniHsatya kazalAdAdAyeti niHsRtyA-''dAyazabdavantau prayogau kriyete tadA vidyuti-pacidhAtU kevale svArthe vidyotane vikledane ca vartete, 'niHsarati, prAdadAti' kriyApekSayA tu balAhaka-kuzUlayonidiSTaviSayamapAdAnatvam / sAMkAzyakebhya iti-saMkAzena nirvRttaM "supanthyAdeyaH" [ 6. 2. 84. ], tatra bhavA:-"prasthapura0" [ 6. 3. 43. ] ityakaJ, atra nirdhAryanta iti kriyA20 pratIyate / apAyazceti nanu kAyasaMsargapUrvako vibhAgo mUkhyo buddhiparikalpitastu gauraNaH, tatazca *gauraNa-mukhyayomukhyasyaiva parigrahAtra sAMkAzyakebhya ityAdau kArakazeSatvAt SaSTho prApnoti, naivam-"sAdhakatamaM karaNam" [ 2. 2. 24. ] ityatra tamagrahaNena gauNagrahaNasyApi jJApitatvAbhayarUpasyApi apAyasya parigraha iti| atra mAhezvaravyAkaraNazloka:-"buddhayetyAdi / tathA-caurebhyo bibhetIti-atra buddhikRtApAyasya vidyamAna-25 tvAd "bhotrANArthAnAM dhAtUnAM bhayahetukamapAdAnam" iti yadanyairukta tadatra na vaktavyam, bhayam-AkulIbhAvaH, trANam-anarthapratIghAta iti / tebhyo nivartata iti--nivRttyaGga bhaye bibhetyAdayo vartanta ityupAttaviSayametadapAdAna / adhyayanAt parAjayate, bhojanAt parAjayata iti-atra parAjirasahane vartate, 'duHkhamadhyayanaM durvacaM, guravazca durupacArAH, bhojanamapi vyAdhitasyAtRpta ktavato vA virasatvAdinA duHkham' iti tato nivartata iti30 "parAjerasoDhe'rthe" iti na vaktavyama, tatrAsoDhagrahaNAt parAjayatirasahanArtho gRhyate na tu 'zatrUn parAjayate' itivadabhibhavavRttiH / yavebhyo gAM rakSatIti-atra "vAragAArthAnA
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 30. ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH mIpsitam" iti na vaktavyam / sphuTa eveti-kAyasaMsargapUrvaka ityarthaH / zRGgAMccharo jAyata iti uktaM ca gopurANe "golomAjjAyate dUrvA, gomayAd vRzcikaH smRtaH / godohAd gorasaM prAhurgezRGgAducyate zara: / / 1 / / " [ 235 yadi niSkrAmantIti prayamarthaH yat kila yato'pakrAmati tara punastatra na dRzyata 3 iti prasiddham, iha tu taMtra tasyAsti darzanamityAha - zratyantAyeti - pratyantamityarthe'vyayaM, kriyAvizeSaNatvAdam / santatatvAditi - niSkramaNasyeti gamyate, prayamarthaH - eke'vayavA niSkrAntA anye niSkrAmantaH santIti yathA bilAi dIrghabhogo bhogI niSkrAmannapi santatatvAt tatropalabhyate tathA zarAdayo'pItyarthaH / anyAnyaprAdurbhAvAd veti- pranyAvayavayogAt samudAyo'pyanyaH, tato'nyazcAsAvanyazca eti kAryam samAhAre tu "tyadAdiH " 10 [3. 1. 120.] ityanenaikazeSaH syAt / gaGgA prabhavatIti tataH prathamamupalabhyata ityarthaH, atrApi bhuvaH kartu : prabhavo'pAdAnam" ityapi na vaktavyam / zratyantamiti zrantamatikrAntam / SaD yojanAnIti pratra SaDyojanarUpasyAdhvanaH zatruJjaya ityanenAdhvano'ntena saha "gate gamye0" [2. 2. 107.] iti sUtreNa sAmAnAdhikaraNyaM tasmAcca zatruJjaya ityasmAda yA prathamA vibhaktiH sA yojanAnItyatrApIti / gatAnIti - caitreraNa kartrA SaD yojanAni 15 gatAni - pratikrAntAnIti yojanAnAM karmatvam, upacArAd yojanasthanaragatApekSayA yojanAnyapi gatazabdenocyanta iti teSAM kartRtvaM vA / gateSviti - pratikrAnteSvityarthaH / agrahAyaNIti -graM hAyanasya " pUrvapadasthAt." [2. 3. 64.] iti Natvam, agrahAyaNenamRgazirasA candrayukta ena yuktA paurNamAsI "candrayuktA 0" [6.2.6.] ityaN / balAhakamititaM prApyAntarbhUtaNyarthI vA / / 2. 2. 26 / / kriyAsszrayAsyAssdhAro'dhikaraNam // 2. 2.30 // 20 kriyA''zrayasya kartuH karmaNo vA ya AdhArastat kArakamadhikaraNasaMjJaM bhavati, atrApi prasiddhA'nuvAdenAprasiddhasya vidhAnamiti yat kriyA'zrayasyAdhikaraNaM tadAdhArasaMjJaM bhavatItyapi sUtrArthaH / kaTe Aste, sthAlyAM pacati; caitrasamavAyinyamAsikriyAyAM tadAzrayaM caitraM dhArayan kaTAdirhetutAM pratipadyate, 25 taNDulasamavAyinyAM ca vicaTanakiyAyAM tadAzrayAMstaNDulAn dhArayantI sthAlI hetutvaM pratipadyata ityubhayatra kArakatvam / tat SoDhA-vaiSayikam, zrapazleSikam, abhivyApakaM sAmIpyakam, naimittikam; aupacArikaM ca / tatra ananyatra bhAvo viSayaH, tasmai prabhavati - vaiSayikam - divi devAH, nabhasi tArakAH, bhuvi manuSyAH, pAtAle pannagAH / ekadeza mAtra saMyoga upazleSaH, tatra bhavam - praupazleSikam - 30 kaTe graste, paryaGke zete, zAkhAyAM lambate, gRhe tiSThati / yasyAdheyena
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 30.] samastAvayavasaMyogastad-abhivyApakam, taddhi prAdheyenAbhivyApyate, AdheyaM vA'bhivyApnotIti kRd "bahulam" [5. 1. 2.] iti karmaNyapi NakaH; tileSu tailam, dadhni sapiH, gavi gotvam, tantuSu paTa: / yad aAdheyasannidhimAtreNa kriyAhetustat-sAmIpyakam-gaGgAyAM ghoSaH, kUpeSu gargakulam, bandhuSvAste, gurau vasati / nimittameva-naimittikam-yuddhe sannahyate, zaradi puSpyanti saptacchadAH, 5 prAtape klAmyati, chAyAyAmAzvasiti / upacAre bhavam-praupacArikamaGgulyagre karizatamAste, sa me muSTimadhye tiSThati, yo yasya dvaSyaH sa tasyA'kSNoH prativasati, yo yasya priyaH sa tasya hRdaye vasati / adhi-. karaNA-''dhArapradezAH-"saptamyadhikaraNe' [2. 2. 65.], "adyarthAccAdhAre" [5. 1. 12.] ityAdayaH // 30 // 10 nyA0 s0-kriyaa''shrysy0| AzrIyata ityAzrayaH "bhUthyada0" [5. 3. 23.] ityali, kriyAyA Azraya kriyAzrayaH, kriyAsampAdaka ityrthH| Adhriyete avatiSThete kriyAzrayo kartR-karmaNI asminniti "nyAyAvAya." [5. 3. 134.] ityAdinA ghani-- aadhaarH| victtnkriyaayaamiti--victtnmvyvaanaamucchntaa| hetutvaM pratipadyata iti yadukta "kartR karmavyavahitAmasAkSAddhArayat kriyAm / upakurvat kriyAsiddhau zAstre'dhikaraNaM smRtam' / / 1 / / viSayAya prabhavati "tasmai yogAdeH zakta" [ 6. 4. 64. ] itIkariNa-vaiSayikam / aupazleSikamiti-"adhyAtmAdibhya ikaNa" [ 6. 3. 78.] / gavi gotvamitianavayavasyApi gotvAdervyaktyAdyavayavAn vyApyA'vatiSThamAnasya vyaktyAdirabhivyApaka 20 evaadhaarH| sAmIpyakamiti-bheSajAdiTayaNantA svArthe kaH / nanvAzraya AdhAro bhavati, prAzrayazca saMyoga-samavAyAbhyAM bhavati, na cAvasthitikriyAzrayeNa ghoSAdinA gaGgAdeH saMyoga-samavAyau staH, naiSa doSa:-yadAyattA hi yasya sthitiH sa vinA'pi saMyogasamavAyau tasyAzrayo bhavati, yathA-rAjapUruSa ityatra na rAjJA saha saMyogasamavAyau sta:, atha ca tadadhonasthititvAd rAjAzraya puruSa iti loke vyapadizyate / naimittikamiti-atra25 "vinayAdibhyaH" [7. 2. 166.] itIkaraNa / yuddhe sannAta iti-sannahanAdayo'nyatrApi kenacinimittena sambhavantoti na yuddhA divaiSayikaH / aupacArika miti-atra "adhyAtmAdibhya ikaraNa" [ 6. 3. 78. ], anyatrA sthita syAnya trAdhyAropa upcaarH| agulyagre karizatamiti-atra hi karizatAdInAmanyatrAvasthitAnAM kenApi prayojanAdinAGa gulyagrAdAvadhyAropyamANAnAmaGa gulyagrAdiraupazleSikAd bhinna aupacArika AdhAra ucyate, yadA30 tvaGa gulyagrAdizabdenopacArAdAdheyAdhiSThito deza evocyate tadA praupazleSika evAdhAraH; ata evAha
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH "AdhArastrividho jJeyaH kaTA -''kAza - tilAdiSu / pazleSiko vaiSayiko'bhivyApaka eva ca / / 1 / / " [pA0 2. sU0 31.] [ 237 akSNoH prativasatIti- yathA akSisthaM tRNAdi duHkhakAri tathA yo'pItyarthaH / / 2. 2.30 / / nAmnaH prathamaika-vi-bahau / / 2. 2. 31 / / ekatva-dvitva-bahutvaviziSTe'rthe vartamAnAnnAmnaH parA yathAsaMkhyaM 'si-ojas' lakSaraNA prathamA vibhaktirbhavati / karmAdizaktiSu dvitIyAdivibhaktInAM vidhAsyamAnatvAdiha vizeSAnabhidhAnAcca pariziSTe'rthamAtre prathameti vijJAyate / tatra dvitIyAdivinirmuktaH svArtha- dravya - liGga - saMkhyA - zaktilakSaNo'samagraH samagro vA paJcako nAmArtho'rthamAtram, teSu zabdasyArthe pravRttinimittaM svarUpa - jAti- 10 guNa-kriyA dravya-sambandhAdirUpaM tva- talAdipratyayAbhidheyaM svArthaH, sa ca bhAvo vizeSaNaM guNa iti cAkhyAyate - DitthaH, DavitthaH, gauH, azvaH, zuklaH, kRSNaH; kArakaH, pAcakaH, daNDI, viSAraNI, rAjapuruSaH, aupagavaH, gargAH, paJcAlAH ; yat punaridaM tadityAdinA vastUpalakSaNena sarvanAmnA vyapadizyate, svArthasya vyavacchedyaM liGga-saGkhyA- zaktyAdyAzrayaH sattvabhUtaM tad dravyaM vizeSyamiti cAkhyAyate - iyaM 15 jAtiH, ayaM guNaH, idaM karmeti yadarthe sadasad vA zabdata evAvasIyate tat GAbAdisaMskAra hetuH strI pumAn napuMsakamiti liGgam - strI, pumAn, napuMsakam, paTvI, khaTvA, yuvati:; yasyAmekavacana dvivacana bahuvacanAni bhavanti sA bhedapratipattiheturekatvAdikA saGkhyA - ekaH dvau bahavaH, vRkSaH, vRkSau, vRkSAH, "nimittameka ityatra vibhaktyA nAbhidhIyate / . tadvatastu yadekatvaM vibhaktistatra vartate" / / 1 / / 20 yasyAM tyAdibhiranabhihitAyAM dvitIyAdyA vyatirekavibhaktayaH SaSThI ca bhavati, sA svaparA''zrayA''zritakriyotpattihetuH kArakarUpA tatpUrvakasambandharUpA ca zaktiH, sA cAbhihitA'rthamAtram - kriyate kaTaH kRtaH kaTaH, pacati caitra, snAnIyaM cUrNam, dAnIyo brAhmaNaH, goghno'tithiH, prasravaNo giriH, bhayAnako 25 sthAnIyaM nagaram, godohanI pArI, gomAn maitraH, citragutraH / vyAghraH,
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 31.] arthamAtraM copacaritamapi, yathA sAhacaryAt - kuntAH pravizanti chatriNo gacchanti; sthAnAt - maJcAH krozanti; girirdahyate; tAdarthyAt - indraH sthUNA, pradIpo mallikA; vRttAt - yamo'yaM rAjA, kubero'yaM rAjA; mAnAt - prastho vrIhiH, khArI mudgAH, dharaNAt - tulA candanam ; sAmIpyAt- gaGgAtaTaM gaGgA; yogAt-raktaH kambalaH; sAdhanAt - anna prAraNAH, AyurdhRtam ; AdhipatyAt - 5 grAmAdhipatigramaH / aliGgamapi tvam, aham, paJca, SaT, kati, aliGgasaGkhayamapi - uccaiH, nIcaiH, svaH, prAtaH; zaktipradhAnamapi yataH, yatra, yathA, yadA; dyotyamapi prapacati, pratiSThate, pratIkSate, pratipAlayati ; svarUpamAtramapi - adhyAgacchati, paryAgacchati, pralambate, niSiJcati / tadayaM vastusaMkSepaHtyAdyantapadasAmAnAdhikaraNye prathameti, yatrApi tyAdyantaM padaM na zrUyate - vRkSaH, 10 plakSa iti, tatrApi gamyate, yadAha - 'yatrAnyat kriyApadaM na zrUyate tatrAstirbhavantIparaH prayujyate' iti / nAmna iti kim ? nirarthakAd varNAd dhAtuvAkyAbhyAM ca mA bhUt / eka-dvi-bahAviti ca saGkaranivRttyartham / cAvyayebhya ekatvAdyabhAvAdanena prathamA na prApnoti, satyam - lubvidhAnAt tu vibhaktInAM vidhivijJAyate tadantargatatvAcca prathamAyA api tasya ca phalam - 15 atho svaste gRham, atho svastava gRhamityAdiSu "sapUrvAt prathamAntAd vA " [2. 1 32. ] iti vibhASayA 'te - me' pradezau padasaMjJA ca " avyayasya " [ 3. 2. 7. ] ityatra vakSyate / eka-dvi-bahAvityAdivibhaktividhAnAditi / / 31 / 238 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite nanu nyA0 sa0 -- nAmnaH pratha0 / tatreti evaM sthite satItyarthaH / teSviti paJcakasya 20 nAmArthasya krameNa lakSaNamAha-jAtiriti nityatvaikatve satyanekatra samavetA jAtiH, atra jAtilakSaNe nityapadAbhAve paTena vyabhicAra:, ekatvAbhAve vizeSeSu vyabhicAraH, anekatrAbhAve paramANau vizeSeNa vyabhicAraH / sambandhAdIti - prAdizabdAnnityadravyavRttayo'ntyA vizeSA pratIndriyadRSTigamyA yogisaMvedanIyAH, te'pi svArthaH / svArtha iti-svasyaivArthaH svArtho vizeSaNamasAdhAraNo'rthaH pravRttinimittamiti / gauriti-jAtiranuvRttapratyaya hetu:, 25 tadviziSTasya dravyasya pratoterjAtiH svArthaH / zukla iti guNaH zuklatvAdiH, zuklaH paTa ityAdau tadviziSTasya dravyasya pratIterguNaH svArthaH / gargA iti gargasyApatyAni "gargAdiryaJ" [6. 1. 42. ], "yatratrau 0 ' [6. 1. 126. ] ityanena lopaH / iti paJcAlAnAM rASTrasya rAjAnaH, paJcAlasya rAjJo'patyAni vA "rASTra-kSatriyAt 0" " paJcAlA
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 31.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 236 [6. 1. 114. ] any| svArthasya vyavacchedyamiti-atra kartari SaSThI, svArthena vyvcchidyte| zaktyAdyAzraya iti-pAdizabdAt svarUpAdisvArthaparigrahaH / iyaM jAtiritijAtivyamekatvaM nityatvaM vyApakatvaM ca svArthaH / ayaM guraNa iti-tena karmAdibhyo vyavacchidyate, rUpa-sparza-gandhAdayo dravyaM guNatvaM svArthaH / idaM karmeti-tena guNAdibhyo vyavacchidyate, karmatvaM pravRttinimittam / yadarthe sadasadveti-zabdadharmo liGgamiti matA- 5 pekSayA / bhedapratipattiheturiti-bhedo vizeSajJAnotpattirUpaH, tayA hi padArthAnAM bhedaH pratIyate, bhedaH parigaNanaM saMkhyeti lakSaNatvAt tsyaaH| nanu nAmArthavyatirekeNAnyeSAmekatvAdInAM vizeSaNabhUtAnAmabhAvAdeka ityAdau prathamAyA abhAvaH prApnotItyAha-nimittamiti-nimittamekatvasaMkhyAlakSaNam, tadvatastvekatvasaGkhyAvato yadekatvaM tatra vibhaktipravRttiH, yathA vakSa ityatra vakSatvavato dravyasyaikatvaM pratipAdyate, tathA'trApyekena sAmAnyamekatvaM10 sinA tvekatvasaGkhyAvata ekatvaM pratipAdyate, yathA-sAmAnyaM daNDamAnaya daNDino dnnddmaanyeti| tyAdibhiriti-tizabdena tivAdaya AkhyAtapratyayA Adizabdena ca kRt taddhita-samAsA ucyante / vyatireketi-vyatiricyata iti vyatirekastasmin vyatireke. nAmArthAdatireke Adhikye dvitIyAdyA vibhaktayo vyatirekavibhaktayaH, vizeSavibhaktaya ityrthH| tatpUrvakasambandharUpA' ceti-te kriyAkArake pUrve yasya sa cAso sambandhazca sa15 eva rUpaM yasyAH zakteH sA tthaa| snAnIyaM cUrNamityAdiSu sarveSu bAhulakAt karaNAdiSvanIyAdayaH / upacaritamapoti-adhyAropitamityarthaH, sahacaraNa-sthAna-tAdarthyavRttamAna-dharaNa-sAmIpya-yoga-sAdhanA-''dhipatyebhyo brAhmaNa-maJca-kaTa-rAja-sakta -candana-gaGgAzATakA-'nna-puruSeSvatadbhAve'pi tdvdupcaarH| chatriNo gacchanti-chatrisahacaritA: puruSA yAntItyarthaH / zaktipradhAnamapIti-yata ityAdibhyo'pAdAnAdizaktInAM pratIyamAnatvaM na20 zaktimato'to'rthamAtraM shktiprdhaanm| dhotyamapIti-prAdyupasargANAM kriyArthadyotakatvAd anyathopasargatvAbhAvAt tadarthamAtraM dyotyameveti / svarUpamAtramapIti-sopasargA-'nupasargadhAtvarthasyAdhyAdibhirvaiziSTyApratIteH; AgacchatItyAdikriyApadArtha eva tadartha ityarthaH / nAmna iti kimiti-nanu varNasya nirarthakatvAd dhAtu-vAkyArthayozcAsattvarUpatvAt saMkhyAyAH sattvadharmarUpatvena pravRttyabhAvAt sattvavAcino nAmna eva prathamA bhaviSyati, kiM nAmna 25 ityanena ? ucyate-yathA dhAtorasattvavAcitve'pi sAdhanAzrayAmekatvAdisaGkhyAmAzritya 1. ayamartha:-rAjJaH puruSa ityatra yo'yaM rAja-puruSayoH sambandho nAyaM kAraNAntaranairapekSyeNAkasmAdupajAyate, api tu, antarbhUtakriyAkArakasambandhanibandhanaH, yataH puruSo yogakSemakAmo rAjAnamupasarpati, rAjApi tamabhilaSitadhanadAnAdinA biti; kriyAntaraM vA prakalpanIyaM, tato rAjJA'sau sambandhIbhUta iti rAjJaH puruSa iti / upagorapatyamityatrApi30 janikriyAjanitaH sambandhaH-upagurapatyaM janayati, tadapi tato jAyata ityupagorapatyamiti / pazoH pAda ityatrApi-avasthitikriyAlambhitaH sambandhaH, yataH pazu pAde'vasthito'taH pazo: pAda iti / evaM vRkSasya zAkhetyAdAvapyavayavakriyAjanitatvaM sambandhasyeti / /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 ] bRhadvRttiladhunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 32-33.] tivAdInAmekavacanAdIni pravartante tathA syAdInAmapi pravarteran, evaM vAkyAdapyavayavagatAM varNAcca nirarthakAdapi svarUpagatAM saGkhyAmAzritya prathamA syAdityAha-nirarthakAd varNAd dhAtu-vAkyAbhyAM ceti-upalakSaNatvAt padAdapi / nanvarthamAtre prathametyuktatvAnmAtragrahaNasya cAdhikArthavyavacchedakatvAd vIrapuruSa ityAdau sAmAnAdhikaraNyenArthamAtrAd vizeSaNavizeSyabhAvasyAdhikasya pratIteH prathamA na prApnoti, samAsavidhAnamapi prathamo- 5 tpatteliGga na bhavati, vIrapuruSamAnayeti dvitIyAdyantAnAmapi samAsasambhavAditi prathamA na vidheyA, naiSa doSaH-Adhikyasya vAkyArthatvAd vIranAmno'napekSitazabdAntarArthasaMsargopavizeSaNabhAvAt svArthamAtraniSThAt prathamA vidhIyate, evaM puruSazabdAdapi / / 2. 2. 31 // Amanye // 2. 2. 32 // prasiddhatatsambandhasya kimapyAkhyAtumabhimukhIkaraNamAmantraNam, tadviSaya10 AmantryaH; tasminnarthe vartamAnAnnAmna eka-dvi-bahau yathAsaMkhyaM prathamA vibhaktirbhavati / he devadatta !, he devadattau !, he devadattAH !; he pacan !, he pacamAna ! / Amantrya iti kim ? rAjA bhava, atra rAjA nA''mantryaH, kintu sa eva vidhIyata iti pUrveNaiva prathamA / SaSThIprAptau vacanam / / 32 / / __ nyA0 s0--aamntrye| prasiddhatatsambandhasyeti-tena-pANDitya-devadattatvAdinA15 pravRttinimittena sambandhaH, yadvA tena-AmantryavAcinA devadattAdizabdena sambandho vAcyavAcakabhAvalakSaNaH, prasiddhastatsambandho yasya devadattAdestasya karmatApannasya, yena zabdena AtmA niravadhAna: sAvadhAnaH kriyate tadAmantraNamiti spaSTArthaH / tadviSaya Amantrya iti-AmantryapadaM hi kriyAyA vizeSaNaM bhavati; he devadatta ! vrajAmyahamityatrAbhimukhIkRtadevadattaviziSTA vrajyA pratIyate, yadAha hariH-- "AmantritapadaM yacca, tata kriyAyA vizeSakam / vrajAmi devadatteti, nighAto'tra pratIyate" / / 1 / / 20 tatazca devadattAdeH kriyAvizeSaNAta karmAdyatiriktAmantraNasambandhe zeSarUpe vartamAnAd gauraNAt prathamApavAdaH SaSThI prApnoti tadbAdhanArthamidamucyate, sambandhazcAmantryAmantraNabhAvo viSayaviSayibhAvo vA / / 2.2.32 / / 25 gauNAt samayA-nikaSA-hA-dhigantarAntareNA-ati. yena-tenaidivatIyA // 2. 2. 33 // AkhyAtapadenAsamAnAdhikaraNaM gauNam gauNAnAmnaH samayAdibhirnipA
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 33.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 241 tairyuktAdeka-dvi-bahau yathAsaGkhayam amauzasrUpA dvitIyA vibhaktirbhavati; SaSThayapavAdaH / samayA parvataM nadI, nikaSA parvataM vanam, hA devadattaM vardhate vyAdhiH, dhig jAlmam, antarA niSadhaM nIlaM ca videhAH, antareNa gandhamAdanaM mAlyavantaM cottarAH kuravaH, antareNa dharmaM sukhaM na bhavati, ati vRddhaM kurUn mahad balam, kurvatikrameNa vRddhamityarthaH; yena pazcimAM gataH, tena pazcimAM niitH| 5 antarA'ntareNazabdau sAhacaryAnnipAtau gRhya te, tathA'ntarAzabdo madhyamAdheyapradhAnamAcaSTe, antareNazabdastacca vinArthaM ca; teneha na bhavati-rAjadhAnyA antarAyAM puri vasati, kiM te kezavA'rjunayorantareNa gateneti / 'hA tAta !, dhig jAlma !, hA subhra ! ityAdAvAmanyatayA vivakSA, na hAdiyuktatveneti na bhavati / hA kRtaM caitrasya, dhik kRtaM maitrasyetyatra ca hA-dhikzabdAbhyAM kRtazabde10 nyagbhUtatvAnna caitrAdeH sAkSAd yogaH, kiM tarhi ? tadviziSTena kRtazabdena / bahuvacanAdanyenApi yuktAd bhavati-na devadattaM prati bhAti kiJcit, bubhukSitaM na prati bhAti kiJcit, "vRNISva bhadra ! prati bhAti yastvAm," "yo'kSapAdamRSi nyAyaH, pratyabhAd vadatAM varam", dhAtusambaddho'tra pratistena "bhAgini ca pratiparyanubhiH" [2. 2. 37.] iti na sidhyati / gauNAditi kim ? antarA15 gArhapatyamAhavanIyaM ca vediH, atra pradhAnAd vedizabdAnna bhavati / / 33 / / nyA0 sa0--gauraNAt sa0 / gauraNAditi-"tata Agate" [6. 3. 146.] prajJAdyaNi vaa| atra sUtre yena-tenau muktvA'nye vaackaaH| samayA parvataM nadI nikaTe nikaTA vaa| nikaSati darabhAvaM "samiNa-nikaSibhyAmAH" [uNA0 568.], jahAti saukhyaM vic, dhayati nindAbhAvaM "drAgAdayaH" [uNA0 870.] iti nikaSA-hA-dhikzabdAnAM 20 vyutpttiH| hA devadattamiti-hA-kaSTaM devadattasya, yato varddhate vyAdhiH / antarA niSadhamiti-antaM rAti "Dit" [ uNA0 605. ] ityaaH| antareNa gandhamAdanamitiantare-madhye nayati "kvacit" [5. 1. 171.] iti De "tatpuruSe kRti" [ 3. 2. 20. ] ityulupi "pUrvapadastha0" [ 3. 3. 64. ] iti Natve ca; yadvA-antareti "izuvizAveNi." [uNA0 182. ] iti pratyayaH / ati vRddhamiti-kurUNAmatikrameNa pANDavAnAM mahad-25 bRhad balaM vartata ityarthaH / yena pazcimAmiti-atra yena-tenau lakSyalakSaNabhAvaM dyotayataH, pazcimAM prati lakSyIkRtya gata ityarthaH, ayaM gataH, kAM prati ? pazcimAM, pazcimayA lakSaNena devadattasyAprasiddha gamanaM lakSyate / antarA'ntareNeti-athA''ntarAzabdaH striyAmAbanto'pyasti, avyayaM ca; antareNetyapi antarAzabdAt tRtIyAyAM bhavati, avyayaM ca; tatra vizeSAnupAdAnAt sAmAnyenobhayasyApi grahaNaM kuto na bhavatItyAha-sAhacaryAditi samayA-30
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 34-36.] dibhinipAtaiH sahaikavAkyopAttatvAdetAvapi nipAtAvityarthaH / anyenApIti-dvidhA vyAkhyeya-samayAdivyatiriktana yAvacchabdAdinA nAmnA nAmavyatirikta na dhAtvAdinApi yoge gauraNAnAmno dvitIyA bhvtiiti| akSa-tRtIyanetraM pAde yasya sa tathA / / 2.2.33 / / divatve'dho-dhyuparibhiH // 2. 2. 34 / / adhas-adhi-uparibhiryuktAd gauNAnAmna eSAmeva dvitve ,sati dvitIyA 5 bhavati, SaSThyapavAdaH; bahuvacanameka-dvi-bahAviti yathAsaGghayanivRttyartham / adho'dho grAmaM grAmAH, adhyadhi grAmaM kSetrANi; uparyupari grAmaM grAmAH / dvitva iti kim ? adhaH prAsAdasya, harmyasyopari prAsAdaH ; asAmIpyAcca dvitvaM na bhavati // 34 // nyA0 s0--dvitve'dho0| "sAmIpye'dho'dhyapari" [7.4.76.1 iti dvitvam / 10 asAmIpyAcceti-atrauttarAdharyamAnaM vivakSita na sAmIpyamiti dvitvAbhAvaH / / 2. 2. 34 / / sarvobhayA-abhi-pariNA tasA // 2. 2. 35 // sarvAdibhistasantairyuktAd gauNAnnAmno dvitIyA bhavati, SaSThyapavAdaH / sarvato grAmaM vanAni, ubhayato grAmaM vanAni, abhito grAma kSetrANi, parito grAmaM kSetrANi / / 35 / / 15 nyA0 sa0--sarvobha0 / sarvAdivizeSaNatvAt "vizeSaNamanta:" [7. 4. 113.] iti nyAyAt sarvAdibhistasantairiti // 2. 2. 35 / / lakSaNa-vIpsyetthaMbhUteSvabhinA // 2. 2. 36 // lakSyate darzyate yena tallakSaNaM-cihnam, avayavazaH samudAyasya kriyAdinA sAkalyena prAptIcchA-vIpsA, tatkarma vIpsyam; kenacid vivakSitena vizeSeNa20 bhAva itthaMbhAvaH, tadviSaya itthaMbhUtaH; eSvartheSu vartamAnAdabhinA yuktAd gauNAnnAmno dvitIyA bhavati / vRkSamabhi vidyotate vidyut, atra vRkSo lakSaNam, vidyotamAnA vidyullakSyam, anayozca lakSyalakSaNabhAvaH sambandho'bhinA dyotyate; vRkSaM vRkSamabhi sekaH, ekaikasya vRkSasya seka ityarthaH; sAdhurdevadatto mAtaramabhi, mAtRviSaye sAdhutvaprakAraM prApta ityarthaH / lakSaNAdiSviti kim ? yadatra25
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 37-38.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 243 mamA'bhi syAt tad dIyatAm, atrAbhinA bhAgasambandho dyotyate, yo'tra mama bhAgaH syaadityrthH| atrApi bahuvacanaM yathAsaGkhayA'bhAvArtham, evamuttaratra / / 36 / / nyA0 s0--lkssnn| samudAyasyeti-vanAderityarthaH / sAkalyeneti-sahArthe tRtIyA / itthaMbhUta iti-anena sAdhutvAdinA prakAreNa [prakAra:-sAmAnyasya bhedako 5 dharmo vizeSa ityarthaH] itthaM bhavanaM "klIbe" [5. 3. 123. ] ktaH, itthaMbhUtamatrAsti "abhrAdibhyaH" [ 7. 2. 46. ] ; yadvA-itthaM devadatto bhavatyasmin mAtrAdau "adyarthAt" [ 5. 1. 12. ] iti kta-itthaMbhUto mAtrAdiH, "avyayaM pra0" [ 3. 1. 48. ] iti saH / vRkSaM vRkSamabhiseka iti-atra vRkSasya vRkSasya seka iti sekena vRkSANAM vIpsyamAnAnAM sekaM prati yasteSAM sAdhyasAdhanabhAvalakSaNaH sambandhaH so'bhinA dyotyate; vIpsA tu dvivacana-10 dyotyaiveti / anye tvanyathA varNayanti-vIpsA-vipsyamAnayoH sambandho dvivacanenaiva dyotyate, na tvabhinA, iti sambandhamadyotayatApi tena yoge vacanAd dvitIyeti / / 2.2.36 // bhAgini ca prati paryanubhiH // 2. 2. 37 // - svIkriyamANoM'zo bhAgaH, tatsvAmI bhAgI, tatra lakSaNAdiSu cArtheSu vartamAnAt prati-paryanubhiryuktAd gauNAnAmno dvitIyA bhavati / bhAgini-15 yadatra mAM prati mAM pari mAmanu syAt, yo'tra mama bhAga Abhavati sa dIyatAmityarthaH; lakSaNe-vRkSaM prati vRkSaM pari vRkSamanu vidyotate vidyut ; vIpsye-vRkSaM vRkSaM prati vRkSaM vRkSaM pari vRkSaM vRkSamanu secanam ; itthaMbhUte-sAdhurdevadatto mAtaraM prati mAtaraM pari mAtaramanu / eteSviti kim ? anu vadanasyAzanirgatA, samIpa ityarthaH / / 37 / / nyA0 sa0--bhAgini ca0 / aAbhavatIti-AGa pUrvako bhUdhAturbhAgAgame vartata iti hi dhAtupArAyaNavidaH / svIkriyamAraNa iti-yastvasvIkriyamANe'pyaMze bhAgazabdaH prayujyate-"nagarasya bhAgaH, priyaGgorbhAgaH' iti sa svIkriyamANabhAgasAdRzyAditi / / 2.2.37 // 20 hetu-sahAthaitunA // 2. 2. 38 // 25 heturjanakaH, sahArthastulyayogo vidyamAnatA ca, tadviSayo'pi sahArtha upacArAt; tayorvartamAnAdanunA yuktAd gauNAnnAmno dvitIyA bhavati /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 36-40.] jinajanmotsavamanvAgacchan surAH, devendropapAtA'dhyayanamanvAgacchad devendraH, tena hetunetyarthaH; parvatamanvavasitA senA, nadImanvavasitA purI; parvatanadIbhyAM saha sambaddhetyarthaH anye tu tRtIyArthamAtra icchanti-parvatamanvavasitA senA, parvatena ka; karaNena vA kRtAntetyarthaH / tRtIyA'pavAdo yogaH / / 38 / / nyA0 s0--hetus0| hetudvividhaH- janako jJApakazca, tatra jJApakasya lakSaNatvA 5 "bhAgini ca0" [ 2. 2. 37. ] iti sUtreNa dvitIyA siddheti janaka eveha gRhyata ityAhaheturjanaka iti| tulyayoga iti-nanu tulyayogAdyarthe sahAdaya eva zabdA vartante na parvatAdizabdA iti kathaM tato dvitIyetya'ha-tadviSayo'poti / devendrampapAtayati karmaNo'NidevendropapAtam / avasiteti-avasinoti sma, karmakartari vA'vasIyate sma "gatyarthaH" [5. 1. 11.] iti ktaH / tulyayogo'bhinna : saha vidyamAnatA tu bhinna rityanayorbhedaH,10 vidyamAnatAyAm-anu karmANi saMsArItyudAharaNaM jJAtavyam / / 38 / / utkRSTenUpena // 2. 2. 36 // utkRSTe'rthe vartamAnAdanUpAbhyAM yuktAd gauraNAnnAmno dvitIyA bhavati / anu siddhasenaM kavayaH, anu mallavAdinaM tAkikAH, upomAsvAti saGgrahItAraH, upa jinabhadrakSamAzramaNaM vyAkhyAtAraH, tasmAdanye hInA ityarthaH / / 36 / / 15 nyA0 s0--utkR0| svayameva utkRSyate sma karmakartari ktaH, utkRSTazabdo honApekSaH, tena honotkRSTasambandhe'nunA dyotye dvitIyAmena vidhIyate / umAM-kIti sRSTha atatAti "pAdAcvAtyajibhyAm" [uNA0 620.] iti i: Nit; yadvA-umA-kItiH svAti rivojjvalA yasya ; yadvA-umA-mAtA, svAti:-pitA, tayorjAtatvAt putro'pyumAsvAtiH / / 2. 2. 31 / / 20 karmaNi // 2. 2. 40 // gauNAnnAmna: karmaNi kArake dvitIyA bhavati / kaTaM karoti, prodanaM pacati, aAdityaM pazyati, ahiM laGghayati, grAmaM gacchan vRkSamUlAnyupasarpati, ajAM nayati grAmam, gAM dogdhi payaH / atheha kasmAnna bhavati ? -kriyate kaTaH, kRtaH kaTaH, zatena krIta:-zatyaH paTaH; ArUDho vAnaro yaM sa prArUDhavAnaro vRkSa25 iti; tyAdi-kRt-taddhita-samAsairabhihitatvAlloka-zAstrayozcAbhihite'rthe zabdaprayogAyogAt / yadyavaM kaTaM karoti bhISmamudAraM darzanIyamiti bhISmAdi
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 40. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 245 vizeSaNaviziSTasya kaTasya karotikriyayA vyApyatvAt karmatvam, tacca kaTazabdAdevotpannayA dvitIyayA'bhihitamiti bhISmAdibhyo dvitIyA na prApnoti, yathA - kRtaH kaTo bhISma udAro darzanIya iti karoteH kta pratyayeneti, naivambhISmatvAdiyuktasya kaTasya sambandhikarmatvaM pratipAdyam, na ca jAtizabdAH sambhavino'pi guNAn pratipAdayituM samarthA iti tatpratipAdanAya yathA bhISmA - 5 dizabdaprayogo bhavati tathA dvitIyA'pi tebhyo bhaviSyati, nahi sAmAnyavAcinaH kaTazabdAdutpadyamAnAM dvitIyA bhISmAdInAmaniyatAdhArANAM guNAnAM karmatvabhidhAtuM zaknoti yadi vA kaTo'pi karma bhoSmAdayo'pi yathaiva hyayaM kaTaM karotyevaM tadgatAn bhISmAdonapi, tatra yad yat karotinA vyAptumiSTaM tat sarvaM dravyaM guNazca karmeti sarveSAM pRthak karmatve pratyekaM dvitIyA, pazcAt tvekavAkyatayA 10 vizeSaNavizeSyabhAva iti; yadivA dravyasya kriyAsu sAkSAdupayogAdastu kaTasyaiva karmatvam, bhISmAdInAM tu na kevalA prakRtiH prayoktavyA iti niyamAd avibhaktikAnAmaprayogArhatvAdekavibhaktimantareNa ca sAmAnAdhikaraNyavizeSaNatvAyogAd, yathA - IzvarasuhRdAM svayaM nirdhanatve'pi tadekayogakSematvAt taddhanenaiva phalabhAktvaM bhavatyevamakarmaNAmapi kaTakarmatvenaiva dvitIyA bhaviSyati ; 15 kRtaH kaTo bhISma udAro darzanIya ityAdau tu karoterutpadyamAnaH kto yasya yasya tayA kriyayA sambandhastasya tasya sAkalyena karmatvamabhidadhAtIti kvacidapi dvitIyA na bhavati kathaM tarhi 'kRtaM pazya, grAhRtamAhara, kartrA kriyate, dAtreNa lunAti dAnIyAya dadAti bhImAd bibheti prAsAde prasIdati, zayane zete,' ityAdiSu ktAdibhirabhihiteSu karmAdiSu dvitIyAdayo bhavanti ?, ucyate - 20 karmAdisAmAnyaM kRdbhirabhihitaM tatrApyabhihitaH so'rtho'ntarbhUto nAmArthaH sampanna iti karmAdizaktiyuktaM dravyameva tadantaiH zabdairabhidhIyate, yathedaM karma, idaM karaNamiti, tatra yA'sau svarUpa - kAlabhinnAyAM kriyAyAM savyApAratayA karmAdirUpatA tadabhidhAnAya yathAyathaM dvitIyAdayo bhavanti, yatra punarekadravyAdhArA pradhAnA'pradhAnakriyAviSayA'nekA zaktirbhavati tatra pradhAnakriyAviSayAyAM zaktau 25 pratyayairabhihitAyAmapradhAnakriyAviSayA zaktiH pradhAnazaktyanurodhAdabhihitavat prakAzamAnA vibhaktyutpattau nimittaM na bhavati, yathaudanaH paktvA bhujyate devadatteneti bhAvA'bhidhAyinA ktvApratyayenaudanAdhikaraNApradhAnapacikriyAviSayA
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 41.] karmazaktiranabhihitA'pi pradhAnabhujikriyAviSayA''tmanepadenAbhihiteti tadvat prakAzamAnA dvitIyotpattau nimittaM na bhavati, yathA ca grAmo gantumiSyate devadatteneti grAmasya pradhAneSikriyAviSayAM karmazaktimAtmanepadenAbhidadhatA'pradhAnamabhikriyAviSayA'pi karmazaktirupabhukta ti tadabhidhAnAya dvitIyAcatuthyauM na bhavata iti / iha ca gauNatvaM kriyA'pekSaM, tenA'jAM nayati grAmamityAdau 5 grAmAdyapekSayA'jAdeH pradhAnatve'pi gauNatvaM na vihanyata iti / iha tu-kRtapUrvI kaTaM, bhuktapUrvI prodanam, vyAkaraNa sUtrayatItyAdau yaH kRtAdibhiH kaTAderabhisambandhaH sa pratyaye'rthAntarA'bhidhAyinyutpanne kRtAdInAmupasarjanatvAnnivartate, kriyayA tu saha sambandho'stIti vyApyatvAd dvitIyA bhavati / / 40 / / nyA0 s0--krmnni| zabdaprayogAyogAditi-arthapratyAyanAya hi loke zabda:10 prayujyate, sa cArtho yadA zabdAntareNa pratipAditaH syAt tadA prayojanAbhAvAcchabdAntaraprayogo na krtvyH| aniyatAdhArANAmiti-nahi bhISmatvAdInAM karTa evAdhAraH ki tvnye'pi| na kevalA prakRtiriti-nApadaM prayukhoteti nyAyAt / tadekayoga-kSematvAditialabdhalAbho yogaH, labdhArthaparirakSaNaM kSemaH, tasya devadattAderyAvako yoga-kSemau tayorbhAvaH / karmAdisAmAnyamiti-karaNAdikriyAmAtrayogyamityarthaH / tatrApIti-sAmAnyakarmAbhi-15 dhAne'pi / antarbhUta iti-tatrAbhihito'pi kazcinnAntarbhavati, yathA-rAjJaH puruSa ityatra vAkye SaSThayA sambandho'bhidhIyate, na tu kvacidantarbhAvamupayAtIti dvayorupAdAnam / tatreti-karmAdizaktiyukta dravya ityarthaH / svarUpakAlabhinnAyAmiti-kRtAhRtetyAdikriyApekSayA svarUpeNa kAlena ca pazyAharetyAdikA kriyA bhinnaa| savyApAratayetikArakatvenetyarthaH / yathAyathamiti-yA yasya svA ityarthaH / pradhAnApradhAnakriyeti-20 ekasmin vAkye yUgapadanekapradhAnakriyANAmasambhavAt pradhAnApradhAnakriyAviSayaivAnekA zaktiriti tatkriyApekSayA zakta rapi guragapradhAnabhAvo bhavatItyata paah-prdhaanshktynurodhaadityaadi| atraivodAharaNAntaraM darzayati-yathA ca grAmo gantumiSyata iti / nanu gauraNAnAmnaH karmaNi dvitIyetyuktama, ajAM nayati grAmamityAdau tu grAmAdyapekSayA ajAde: pradhAnatvAnna tato dvitIyA prApnotItyAha-iha ceti / kriyApekSamiti-AkhyAtapadenA-25 samAnAdhikaraNaM gauNamiti gauNatvasya dvayorapi karmaNorbhAvAt kriyApekSaM gauNatvamAzritam / na vihanyata iti-tena gauNatvAjAzabdAdapi dvitIyA siddhA / / 2. 2. 40 / / kriyAvizeSaNAt / / 2. 2. 41 // kriyAyA yad vizeSaNaM tadvAcino gauNAnAmno dvitIyA bhavati / mRdu pacati, stokaM pacati, mandaM gacchati, sukhaM zete, duHkhaM jIvati, sayuktika bhASate,30
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 41.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 247 atho pacati zobhanaM te bhAryA, atra "sapUrvAt prathamAntAdvA" [2. 1. 32.] iti vikalpo na bhavati / dvitIyArthaM ca vacanaM na karmasaMjJArthaM, tena kRdyoge karmanimittA SaSThI na bhavati; aodanasya zobhanaM paktA, sukhaM sthAtA, kaSTaM sthAtA, ciramAsitA, tathA mandaM gantA grAmAyetyAdau caturthI na bhavati / / 41 / / nyA0 sa0--kriyAvi0 / pratyAsatteH kriyAvizeSaNaM yat samAnAdhikaraNaM tasmAdeva dvitIyA / nanvidaM sUtra prathamAdhikAre kriyatAM, prathamayA'pi sarvANyapi rUpANi setsyanti, ucyate-pUNyavAMstvamatho pacati zobhanaM te bhAryetyAdau vikalpaH praapnoti| nanu rUpAdyapAdhivat kriyA dravyasyaivopAdhina copAdherupAdhyantarasambhavaH, nirguNA guNAH kriyA ceti vacanAt, tat kathaM kriyAyA vizeSaNasambhavaH ? satyameta -kintu sajAtIyasya 10 dravyopAdherapekSayotkarSo dRzyate, yathA-zuklaH, zuklataraH, zuklatama iti, rUpa-rasAdInAM kalA iti pravibhAgapracayApacayAbhyAmutkarSApakarSavRttitvaM bhavati, tat tUpAdhyantarayogAt, tadAhustadvidaH "bhaveda dviguNamAdhuryamanantaguNakAlaka / dravyaM caturguNodbhUtagandhamAmraphalAdikam // 1 // ". 15 yathA ca rUpAdInAM tathA kriyANAmapi parasparApekSayA vizeSasambhavAcchobhanaM pacatItyevaM vizeSaNayogaH syAt, kathamanyathA pApacyate pacatitarAmityAdau tAsAmekarUpatvAd yaGAdipratyayavidhiH syAt / nanu cAsattvabhUtA kriyA. tadupAdhistu sutarAmasattvabhUtaH, tat katha sattvAbhidhAyinA nAmnA pratipAdyata iti, ucyate-dhAtuprakRtivAcyA'sattvabhUtaiva kriyA yathA kriyAzabdena nAmarUpeNa sattvarUpApannA pratipAdyate tathopAdhirapi20 sattva rUpAnnaH shobhnaadishbdenetydossH| mandaM ganteti-mandazabdasya hi karmatve 25 1. kathaM punarasattvabhUto'rthaH sattvarUpeNa prakAzyata iti cet ? svavAcakaprakAzabalAditi brama:, svazaktiriyaM-vAcakAnAM yadasattvaM sattvarUpatayA prakAzayanti; padArthasya vA svarUpamidamIdRzaM yad viziSTena vAcakenAbhidhIyamAno'sattvarUpatayA prakAzate, taduktam "vyapadeze padArthAnAmanyA sttaupcaarikii| sarvAvasthAsU sarveSAmAtmarUpanizinI / / 1 / / sphaTikAdi yathA dravyaM, bhinna rUpairupAzrayaiH / svazaktiyogAt sambaddhaM, tAdrUpyeva gamyate / / 2 / / iti / / 41 / /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 42-43.] "gaternavAnApte" [ 2. 2. 63 ] ityanena tatazcaturthI syAt; yadA gantetyatra tRc tadA matAntareNa grAmazabdAccaturthI, svamate tu "karmariNa kRta:" [ 2. 2. 83. ] ityanena paratvAt SaSThyeva bhavati, yadA tu tRt tadA " tRnnudanta" [2. 2. 60. ] iti SaSThIniSedhAt svamate'pi caturthI // / 2. 2. 41 / / kAlA - sdhvanorvyAptau / / 2. 2. 42 / / svena saMbandhinA dravya - guraNa - kriyArUpeNa kArtsnyena saMbandho vyAptiH, atyantasaMyoga iti yAvat, tasyAM dyotyAyAM kAle'dhvani ca vartamAnAd gauNAnnAmno dvitIyA bhavati / mAsaM guDadhAnAH, mAsaM kalyANI, mAsamadhIte; krozaM parvataH, krozaM kuTilA nadI, krozamadhIte / kAlA -'dhvanoriti kim ?, sthAlyAM pacati / vyAptAviti kim ? mAsasya mAse vA dvayahaM 10 guDadhAnAH, mAsasya mAse vA ekarAtraM kalyANI, mAsasya mAse vA dviradhIte; kozasya kroze vA ekadeze - parvataH krozasya kroze vA ekadeze kuTilA nadI, krozasya kroze vA ekadeze'dhIte / SaSThyA saptamyA vA prayamapavAda:, tena mAsamadhIte, krozamadhIte ityakarmakatve idamudAharaNam, karmatve "karmariNa" [ 2. 2. 40. ] ityeva dvitIyA siddhA / bhAvAdapIcchantyanye--godohaM vakraH, 15 godohaM budbudAH / / 42 / / 248 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite 5 nyA0 sa0-- kAlA-'dhvano0 / svena saMbandhinetyatra "dviheto0" [2. 2. 87.] ityanena vikalpena SaSThIvidhAnAt kartari tRtIyA / kArtsnyeneti sahArtha tRtIyA / saMbandha iti pratra kAlAsdhvanoH karmatApannayoriti gamyam / mAsasya mAse yA dvayahaM guDadhAnA iti tra dvahazabdAdanena dvitIyA, mAsazabdAt tu vyApta rabhAvAnna, evamuttareSvapi 120 krozasya kroze vA ekadeza iti pratraikadezazabdAd vyApta: saMbhave'pi adhvano'bhAvAdanena dvitIyA na / karmakatva idamiti prayamarthaH yadA zAstrAdikarmaraNA iGa dhAtuH sakarmako vivakSyate tadA " kAlA'dhva-bhAva- dezaM vA0" [ 2. 2. 23. ] ityasya prAptireva nAsti, tatrA'karmaNAmiti bharaNanAt, yadA tvavivakSitakarmatvenAkarmako dhAtuvivakSyate tadA "kAlA-dhva-bhAva- dezaM vA0" [ 2. 2. 23. ] ityasya prAptAvapyakarmasaMjJApakSa prazrIyate, 25 karmatvapakSe hi "karmariNa [ 2. 2. 40. ] ityeva siddheH / / 2.2.42 / / siddhau tRtIyA // 2. 2. 43 / / siddhau - kriyAphalaniSpattau dyotyAyAM kAlAsdhvavAcino gauraNAnnAmnaH
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 44.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 246 'TA-bhyAm-bhis' lakSaNA yathAsaMkhyameka-dvi-bahau tRtIyA vibhaktirbhavati, vyAptau gamyAyAm / mAsena mAsAbhyAM mAsairvA''vazyakamadhItam, krozena krozAbhyAM, krozairvA praabhRtmdhiitm| siddhAviti kim ? mAsamadhIta prAcAro nAnena gRhItaH, atra vyAptimAtraM gamyate na siddhiH / bhAvAdapIcchantyanye-godohena kRtaH kaTa: / dvitIyA'pavAdo yogaH / / 43 / / nyA0 sa0-siddhau tR0| siddhAviti-yadyapi triprakArA vyApti: prastutA tathApi sAmarthyAt kriyAvyApta reva siddhAviti vizeSaNam, yasya hyArambhastasya siddhiH, dravyaguNayozca siddharUpayoH zabdenApratipAdanAnna tAvArabhyete, nApi niSpadyate iti na tAbhyAM vyApta': siddhayA sNbndhH| nanu yadi kriyA siddhi vyabhicaret tadA yujyeta etadvizeSaNaM kriyAvyApta:, na ca kAcit kriyA'parisamAptA'sti, satyametat-kintu kAcit phalaM saMpAdya10 samApyate, kAcidanyathA, tatra vizeSaNopAdAnasAmarthyAdadhigataphalA yA samApyate tadvayAptI dvitoyAbAdhikA tRtIyetyAha-kriyAphaletyAdi / mAsenAvazyakamiti-atra AvazyakaM nAmaadhyayanavizeSaH, adhItamiti siddhaM gRhItaM zikSitamiti yadarthamadhyayanaM tatphalaniSpattirgamyate / dvitIyApavAda iti-kAlA-'dhvanoApta vidyamAnatvAt pUrveNa dvitIyAyAM prAptAyAM tabAdhanArtho yogaH, tena yaducyate kaizcid-'mAsenA'nuvAko'dhItaH, krozenAnuvAko'dhIta iti karaNa eva15 tRtIyA itIda nArambhaNIyam' iti tadasamyagiti / / 2. 2. 43 / / hetu-kata karaNetthambhUtalakSaNe // 2. 2. 44 // phalasAdhanayogyaH padArthoM hetuH, imaM-kaJcit prakAraM bhUtaH-ApannaHitthambhUtaH, sa lakSyate yena sa itthambhUtalakSaNaH; hetvAdiSvartheSu vartamAnAd gauNAnnAmnastRtIyA bhavati / hetau-dhanena kulam, anna na vasati, vidyayA yazaH,20 kanyayA zokaH, tIkSNena parazunA chinatti; kartari-caitreNa kRtam, maitreNa bhujyate; karaNe-dAtreNa lunAti, manasA meruM gacchati, samena dhAvati-samena pathA grAmaM dhAvatItyarthaH, evaM-viSameNa dhAvati, AkAzena yAti; AdhAravivakSAyAM tu saptamyapi-same dhAvati, viSame dhAvati, AkAze yAti; itthambhUtalakSaNe-api bhavAn kamaNDalunA chAtramadrAkSIt, cUlayA parivrAjaka-25 madrAkSIt; chAtratvAdikaM prakAramApannasya manuSyasya kamaNDalvAdi lakSaNam / itthambhUtagrahaNaM kim ? vRkSaM prati vidyotanam / api bhavAn kamaNDalupANi chAtramadrAkSIdityatra tu lakSyapradhAno nirdezo na lakSaNapradhAna iti na bhavati /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ] bRhadvRttilaghunyAsasavalite [pA0 2. sU0 44.] "sahArthe" [2. 2. 45.] ityeva tRtIyA sidhyati, lakSyalakSaNabhAve tu SaSThI mA bhUditItthaMbhUtalakSaNagrahaNam / tathA 'dhAnyenArthaH, dhAnyenA'rthI, mAsena pUrvaH, mAsenA'varaH, asinA kalahaH, vAcA nipuNaH, guDena mizraH, prAcAreNa zlakSNaH, mASeNonaH, mASeNa nyUnaH, mAsena vikalaH, puMsA'nujaH, zakulayA khaNDaH; giriNA kANaH' ityAdau hetau kRta-bhavatyAdigamyamAnakriyA'pekSayA kartari 5 karaNe vA tRtIyeti / / 44 / / __ nyA0 sa0-hetu-ka0 / phalasAdhanayogya' iti-phalaM-kArya, tasya sAdhanaM-niSpAdanaM karaNamiti yAvA, tatra yogyaH-sAmAnyato dRSTasAmarthyaH, yogyagrahaNamantareNa phalasAdhana ityucyamAne yaH phalaM sAdhayati kriyAviSTastava pratipattiH syAt, yogyagrahaNena tu yogyatAmAtrapratipattAvakurvannapi tatphalaM heturiti, yogyo'tra nirvyApAro gRhyate, savyApAratve tu10 kartRtvameva, dhanAdIni kulAdikamakurvantyapi yogyatAmAtreNa tRtIyAmutpAdayanti, annana vasatItyAdAvapi kriyAyAmannAderyogyatAmAtravivakSaiveti hetAveva tRtiiyaa| imamitipratyakSam, kaJciditi-vivakSitam, prakAramiti thanpratyayArthaH, pApanna iti bhUtArthaH, bhUGa: prAptyarthasya pryogaat| sa lakSyate yeneti-lakSayate: karaNe'naTa, itthambhUtasya lakSaNamiti karmaSaSThyA samAsaH, vRttau sa lakSyate yeneti tvarthakathanamAtram / 15 itthambhUtagrahaNaM kimiti-nanu itthambhUtagrahaNaM kimartham ? yato 'lakSaNe' ityukta 'pi 'api bhavAn kamaNDalunA chAtramadrAkSIda' ityAdhudAharaNAni bhaviSyanti, athetthaM bhariNaSyanti bhavantaH vRkSaM prati vidyotanamityatrApi tRtIyA syAt, tanna-yato "bhAgini0" [2. 2. 37.] iti sUtreNa pratinA yoge dvitIyA bhaviSyati, evaM sati praterayoge'pi dyotakatvAd vRkSaM vidyotanaM syAt, na tu vRzeNeti, satyam-itthaMbhUtagrahaNamevaM jJApayati-yatra20 sAkSAt pratinA yogo bhavati tatra "bhAgini ca pratiparyanubhi:" [ 2. 2. 37. ] iti sUtreNa dvitIyA bhavati, atra tu vRkSasya vidyotanamityeva bhavati / api bhavAna kamaNDalupANimiti-"vizeSaNasarvAdi0" [3. 1. 150.] iti sUtreNa vizeSaNadvAreNa pANe: pUrvanipAte prApta "na saptamIndvAdibhyazca" [ 3.1.155. ] iti niSedhAt kamaNDalo: prAgnipAtaH / nanu vAkyAvasthAyAM kamaNDaluzabdAt kimiti na tRtIyA ? ucyate-vAkye25 AkhyAtapadena sAmAnAdhikaraNyamiti pradhAnatvena gauNatvAbhAvAt tahi samAse sati kathaM na ? ucyate-tadA lakSyapradhAnatvAnna; nanu samAse sati vibhaktyantavarjanAnnAmatvAbhAve 1. kartRprayojakasyApi zAstrakRtAM hetutvena vyavahArAdubhayagatatve'pi laukika eva heturiha gRhyate, kartu : prayojake hi kartRtvAt kartR dvAreNaiva tRtIyAsiddherityAha-phalasAdhanayogya iti / 30
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 45.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 251 nAmno vihitAyAstRtIyAyAH kathamatra prAptiH ?, naivam-'nAmantrye" [2. 1. 62.] iti pratiSedhasatrakaraNAta, taddhi he rAjanityAdiSa nalopAbhAvArthama, tanna yuktam-prAptipUrvako hi pratiSedhaH, atra tu "nAmno no'nahnaH" [ 2. 1. 61.] ityanena he rAjannityAdiSu vibhaktidvArA nAmatvAbhAve nalopaprAptireva nAsti, tasmAd "nAmantrye" [ 2. 1. 62. ] iti pratiSedhasUtrakaraNAnnAmakArya pratipannam, tataH samAsamadhye'pi prApti:; tahi dharmazrita 5 ityAdAvapi samAse dvitIyAdiprasaGgaH syAt, tanna-karmAdizakta: saMbandhasya ca samAsenavAbhihitatvAt ; tarhi nAmArthamAtre prathamA bhavatu, tadapi na-AkhyAtapadasAmAnAdhikaraNye prathamA; tahi nIlotpalamityAdiSu nIlena sahAkhyAtapadasAmAnAdhikaraNye kathaM prathamA ?, ucyate-tatrApi sAmAnAdhikaraNyaM nAsti, anyathA sApekSatve samAso'pi na syAditi; tahi kamaNDalupANizabdAt upasarjanIbhUtalakSaNAt tRtIyA prApnoti, na-lakSaNasya prAdhAnye 10 tRtIyA na lakSyasya iti na bhavatIti zAkaTAyanaH / / 2. 2. 44 / / . sahAthai // 2. 2. 45 // sahArthastulyayogo vidyamAnatA ca, tasmin zabdAdarthAd vA gamyamAne gauraNAnnAmnastRtIyA bhavati / putreNa sahA''gataH, putreNa saha sthUlaH, putreNa saha gomAn, ziSyeNa saha brAhmaNaH, tilaiH saha mASAn vapati, "sahaiva dazabhiH15 putrairbhAra vahati gardabhI / " arthagrahaNAt-putreNa sAkam, putreNa samam, putreNa sAdhaM, putreNAmA, putreNa yugapad; arthAd gamyamAne-putreNA''gataH, vRddho yUnA, nyakSeNa karoti; evaM-kAtsnyena, sAkalyena, anavayavenetyAdAvapi sahArtho'sti / 'sukhenAste, duHkhena jIvati, kaSTena krAmati, anAyAsena karoti' ityAdAvAsyAdikriyAbhiH saha sukhAdeH sahArtho'sti, kriyAvizeSaNatvavivakSAyAM20 tu dvitIyaiva-sukhamAste, duHkhaM jIvati, kaSTa kAmati, anAyAsaM karotItyAdi / gauNAdityeva-sahobhau carato dharmam, caitramaitrAbhyAM saha kRtamiti tu kartaryeva tRtIyA / / 45 // nyA0 sa0--sahArthe / tulyaH-sAdhAraNo'pradhAnasya pradhAnena kriyAdinA' yaH saMbandhaH s-tulyyogH| vidyamAnatA ceti-nanu ca vidyamAnatAyAmapi tulyayogo'styeva, sattayA25 sahobhayoH sambandhAt, tathAhi-"sahaiva dazabhiH putra raM vahati grdbhii|" iti sahaiva dazabhiH putraiH satIti zakyaM pratipattum, tatra vidyamAnatA ceti tulyayogAt kiM pRthag 1. Adi zabdAt sthaulyAdiguNo gavAdidravyaM brAhmaNyAdi jAtigrahaH /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 46.] nidizyate, ucyate-vivakSitayogAbhAvAt, sahaiva dazabhirityatra vahanamAtraM vivakSitaM, tad gardabhyA eva na tatputrANAM, yathA putreNa sahAgata ityAgamanamubhayorapIti tulyayogAd vidyamAnatA bhinnA / nyoNa sAmastyenetyarthaH / / 2. 2. 45 / / , yadbhedaistadvadAkhyA // 2. 2. 46 // yasya-bhedinaH prakAravato'rthasya, bhedaiH-prakAraivizeSaiH, tadvataH-tatprakAra-5 vadarthayuktasya, AkhyA-nirdezo bhavati, tadvAcino gauNAnAmnastRtIyA bhavati / akSaNA kANaH, pAdena khaJjaH, hastena kuriNaH, zirasA khalvATaH, prakRtyA. darzanIyaH, prAyeNa vaiyAkaraNaH, gotreNa kAzyapaH, jAtyA brAhmaNaH, jAtyA suzIlaH, svabhAvenodAraH, nisargeNa prAjJaH, varNena gauraH, sparzena zItaH, vacanena mRduH, rasena svAduH, mukhena surUpaH, urasA vizAlaH, bAhubhyAM dRDhaH-sarvatra10 puruSastadvAn saMbadhyate / yadgrahaNaM prakRtinirdezArtham, tata ityAkSepAt / bhedagrahaNaM kim ? yaSTI: pravezaya, kuntAn pravezaya / tadvadgrahaNaM kim ? akSi kAraNaM pazya / AkhyAgraharaNaM prasiddhiparigrahArtham, tenA'kSaNA dIrgha iti na bhavati / kRta-bhavatyAdikriyA'dhyAhAreNa kartR-karaNayostRtIyA siddhava, saMbandhaSaSThInivRttyarthaM tu vacanam / / 46 / / 15 nyA0 s0--ydbhvaiH| avayavAvayavilakSaNasaMbandhe SaSThIprAptau vacanam / yasyabhedinazcakSurAdeH, bhedaiH-kAraNatvAdibhiH, tadvataH caturAdimataH puruSAdestatprakAravadarthayuktasya, ko'rthaH ? sa:-prakAravAn akSyAdirarthaH, tena yuktasya caitrAdeH, AkhyA-nirdezo bhavati tadvAcina akSyAdivAcina:, tRtIyA bhvtiityrthH| akSaraNA kAraNaH akSi kAraNaM cAkAraNaM ca bhavatIti kANatvabhedena tadvAMzcaitrAdinirdizyate / zirasA khalvATaH khalanti-apagacchanti 20 kezA asmAditi "kapATa0" [ uNA0 148. ] ityAdizabdAt sAdhuH / prakRtyA darzanIyaH prakRtiH-svabhAvaH, tadbhadaH-darzanoyatvam, svabhAvo hi darzanIyatvamadarzanIyatvaM ca bhavati, tadbha dena darzanIya iti prakRtimAnAkhyAyate / praitIti "tanvyadhi0" [5. 1. 64.] iti Ne-prAyaH, tadbhado vaiyAkaraNatvaM tAkikatvaM ceti tadbha dena vaiyAkaraNa iti tadvAn nirdishyte| nanu ca 'prakRtyA darzanIyaH, prAyeNa vaiyAkaraNaH' iti yuktaH prayogaH, darzanI-23 yatvaM hi prAkRtaM vaikRtaM cAsti, vaiyAkaraNatvaM ca prAyikamanyacca, tatretaravyudAsArthaM prakRtyA prAyeNeti cArthava, kAraNa ityAdiprayoge tvakSaNetyAdiravyabhicAreNa pratIterayuktaH prayogo'rthasya gatatvAt, ucyate-loko'tra paryanuyoktavyaH yo'rthavato'narthakatAmanapekSya pratIte'pi zabdAn prayuGa kta, loke ca na sarva evaM sUkSmekSikayA zabdAn prayuGakte, yadvA sUkSmekSikayA prayoge'pi upacaritArthanivRttirakSNetyAdiprayoge prayojanaM-satyamayaM kANo na tUpacAreNeti 130
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 47-48.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 253 gotreNa kAzyapaH kAzyapo mAThara iti ca gotrabhedaH, tena gotramAnAkhyAyate-kAzyapa iti / bhedagrahaNaM kimiti-yadi bhedagrahaNaM na kriyate tadA 'yena tadvadAkhyA' ityucyamAne yaSTI: pravezayetyatraiva syAt, atra hi yaSTyAdinA tadvAnupacAreNAkhyAyate, akSaNA kANa ityAdI ca na syAt, natrAkSyAdizabdena tadvAnirdizyate / akSi kAraNaM pazyeti-kAraNazabdena hi akSibhedenAkSyAkhyAyate, na tadvAn caitrAdiH / SaSThInivRttyarthaM tu vacanamiti-tathApi na 5 vidheyametat sUtra, mA bhUt karnAdau tRtIyA, itthaMbhUtalakSaNatvAdakSyAderbhaviSyati, yadAha "itthaMbhUtasya kANasya, lakSaNaM hyakSi budhyate / tatastRtIyA tenaiva, tatra sUtreNa sidhyati / / 1 // atrocyate-akSyAderitthaMbhUtasya kANAdilakSyasya bhedAbhAvAllakSaNatvAnupapattiH, yadAha uddyotakaraH 10 "lakSyalakSaNabhAvo hi, bhede satyupapadyate / yathA chAtra-kamaNDalvozchAtropAdhyAyayoryathA / / 1 / / lakSaNAdAtapatrAdestatra lakSyaM tu bhidyate / iha tvevamasaMbhAvyamabhedAdakSi-kAraNayoH // 2 // yat tat kANaM tadevAkSi, lakSyate tatra tena kim ? / . tat kANaH puruSa ityetat kathaM tUpacArataH / / 3 / / " 2. 2. 46 / / katAH // 2. 2. 47 // kRta ityevaMprakArainiSedhArthairyuktAd gauNAnnAmnastRtIyA bhavati / kRtaM tena, bhavatu tena, alamatiprasaGgena, kiM gatena / kRta, kRtam, bhavatu, alam kim ; evaMprakArAH kRtAdayaH / / 47 / / 15 20 kAle bhAnavAssdhAre // 2. 2. 48 // kAle vartamAnAnnakSatravAcino gauNAnAmna AdhAre tRtIyA vA bhavati / puSyeNa pAyasamaznIyAt, puSye pAyasamaznIyAt; maghAbhiH palalaudanam, maghAsu palalaudanam / kAla iti kim ?, puSye'rkaH, maghAsu grahaH, adhvani mA bhUt / citrAsu jAtA citrA mANavikA, tasyAM-citrAyAmAste, atra mANavikAyAM mA25 bhUt / bhAditi kim ? "tilapuSpeSu yat kSIraM, tilacchedeSu yad dadhi / " atra tilaSuSpa-tilacchedazabdau svA'vacchinne kAle vartete iti prApnoti / AdhAra
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 46. ] iti kim ? puSyaM viddhi / 'sthAlyA pacyate ' ityAdivat zrAdhArasya karaNavivakSAyAM tRtIyA sidhyati saMbandhavivakSAyAM tu SaSThI mA bhUditi vacanam / / 48 // nyA0 sa0-- kAle bhA0 / svArthikapratyayA nAtivartante prakRtiliGgavacanAnIti kAle'pi nakSatrazabdo nakSatraliGgasaMkhya eva / puSyeNa pAyasamaznIyAt puSyeNa candrayukta - 5 netyAdiprakriyAyAM puSyazabdaH kAle vartate, payasi saMskRtaM bhakSyaM "saMskRte bhakSye" [ 6.2. 140. ] aNa uu, payasA saMskRtamiti tu kRte tRtIyAdhikAranivezitena "saMskRte" [ 6. 4. 3. ] iti sUtreNa ikaNeva bhavati / adhvani mA bhUditi pratra viziSTatArakAvachinna kSetre puSya- maghAzabdau vartete, na kAle iti / citrA mANavikA iti yadyapi citrAzabdo mANavikAyAM varttamAnaH kAlamapyupAghitvenopAdatte, yatazcitrAsu jAtA yA sA citrA 10 iti vizeSaNatvena pratIyamAnatvAt kAle'pi vRttiH saMbhAvyate, tathApi tatra kAlasya gauNatvAt gauraNa-mukhyayozca mukhye kAryasaMpratyayAt na bhavati / svAvacchinna kAle iti - svena zrAtmanA, avacchidyate yastilacchedatilapuSpaviziSTa: kAla:, - ko'rthaH ? -yatra kAle tilAH puSyanti tilAnAM chedazca bhavatItyarthaH / "tilapuSpeSu yat kSIraM, tilacchedeSu yad dadhi / tilavApeSu yat toyaM tena vRddho na jIvati" / / 1 / / iti suzrutamatam, sAroddhAramate pUrvArddhaM tadeva, uttarArddhaM tu- "mAghamAse ca yad bhukta, tena vRddho vinazyati / " ko'rtha ? punarnavo bhavati / / 2.2.48. / / 15 prasitotsukA-zvabaddhaiH / / 2. 2. 46 / / etairyuktAdAdhAre vartamAnAd gauNAnnAmnastRtIyA vA bhavati / kezaiH prasitaH, kezeSu prasitaH; prakarSeNa sito baddhaH prasitaH, nityaprasakta ityarthaH ; gRheNotsukaH, gRhe utsukaH; kezairavabaddhaH, kezeSvavabaddhaH / zradhAra ityeva - manasA prasitaH, manasotsukaH, manasA'vabaddhaH / karaNa tRtIyAyA vikalpo mA bhUt / avabaddhotsukazabdasAhacaryAt tadartha eva prasitazabdo'tra gRhyate / pUrvavat SaSThI - 25 bAdhanArthaM vacanam / bahuvacanameka- dvi-bahAviti yathAsaMkhyanivRttyartham // / 46 / / nyA0 sa0 -- prasito0 / prasitazabdo'yaM guNavacano'pyasti prakRSTaH sita: zukla iti kriyAvacano'pyasti yaH syateH sinotervA bhavatIti tatrotsukA'vabaddha zabda sAhacaryAt 20
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 50-51.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 255 tadarthaH sinotireva ktAnto gRhyata ityAha-prakarSaNetyAdi / nanu prasitazabdasya zuklaguNavacanasya kriyArthasya ca saMbhavAdubhayArthasyApi grahaNaprasaGga ityAha-avabaddhotsukasAhacaryAditi / / 2.2.46 / / vyApye vidroNAdibhyo vIpsAyAm // 2. 2. 50 // vyApye vartamAnebhyo dvidroNAdibhyo gauNanAmabhyo vIpsAyAM tRtIyA vA 5. bhavati / dvidroNena dhAnyaM krINAti, dvidroNaM dvidroNaM krINAti, tRtIyA vIpsAyAM vihiteti tRtIyAntasya padasya dvivacanaM na bhavati, dvitIyA tu karmaNi vihitA na vipsAyAmatastadantasya dvirvacanaM bhavati / evaM-paJcakena pazUn krINAti, paJcakaM paJcakaM kriraNAti; sahasraNA'zvAn krINAti, sahasra sahasra krINAti, dvidroNAdayaH prayogagamyAH / / 50 / / 10 nyA0 sa0-vyApye dvi0| dvidroNena dhAnyaM kroNAti, dvau droNau mAnamasya dhAnyasya "mAnam" [ 6. 4. 166. ] itIkaraNa, tasya "anAgnya." [6. 4. 141.] iti lup, yadvA dvau droNo meyAvasya dhAnyasya, ko'rthaH ? anena dhAnyena dvau droNo mIyete, tadA ikaNa nAgacchati meyavAcitvAd droNasya, yadvA dvayordoNayoH samAhAro dvidroNam , pAtrAditvAt strItvAbhAvaH, atra droNo vrIhiroDhako vrIhiritivata droNazabdo meyavattiH,15 tena dhAnyasya samAnAdhikaraNo dvidroNazabdaH / evaM-paJcakena pazana koraNAtIti-paJcati saMkhyA mAnamasya "sakhyAyAH saMghasUtra0" [6. 4. 171.] iti yathAvihitaH "saMkhyADateH0" [ 6. 4. 130. ] iti kaH, paJcakaM paJcakaM saMgha pazUn krINAtItyarthaH, paJcakaM paJcakamityatra pazusAmAnAdhikaraNye'pi paJcakazabdAd brAhmaNAH saMgha itivad ekavacanam / dvidroNAdaya iti-pAdizabdasya prakArArthatvAd yebhyo vIpsAyAM prayoge tRtIyA dRzyate te dvidroNAdayaH,20 na tu gargAdivat sanniviSTA iti // 2. 2. 50 // samo jJo'smRtau vA // 2. 2. 51 // asmRtau vartamAnasya saMpUrvasya jAnAteryad vyApyaM tatra vartamAnAd gauNAnAmnastRtIyA vA bhavati / mAtrA saMjAnIte, mAtaraM sNjaaniite| sama iti kim ? mAtaraM jAnAti / jJa iti kim ? mAtaraM saMvetti / asmRtAviti25 kim ? mAtaraM saMjAnAti, mAtuH saMjAnAti ; smaratItyarthaH / vyApya ityevamAtaraM svareNa saMjAnIte, karaNe vikalpo na bhavati / mAtuH saMjJAteti kRtiparatvAt sssstthii| navAdhikAre vAgrahaNamuttaratra tannivRttyartham // 51 //
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 52-53.] nyA0 sa0-samo jo0 / saMjAnIte iti-"sampraterasmRtau" [3. 3. 66.] ityAtmanepadam / / 2. 2. 51 // dAmaH saMpradAnedhayaM Atmane ca // 2. 2. 52 // saMpUrvasya dAmaH saMpradAne'dharmyarUpe vartamAnAnnAmnastRtIyA bhavati, tatsaMniyoge ca dAma AtmanepadaM bhavati / dAsyA saMprayacchate, vRSalyA saMprayacchate, 5 kAmukaH san dravyaM dAsyai dadAtItyarthaH / dAma iti kim ? dAsya saMdadAti / saMpradAna iti kim ? dravyaM vRSalyA saMprayacchate, karmaNi mA bhUt / adharmya iti kim ? patnyai saMprayacchati / sama ityeva-dAsyai prayacchati / iha saMpUrvasya dAmaH prazabdavyavadhAnamantareNa prayogA'bhAvAt tadvayavadhAne'pi bhavati / / 52 / / 10 nyA0 sa0--dAmaH sampra0 / nanvanena brAhmaNena dAnaM pravRttamityAdivat sampradAnasya karaNatvavivakSAyAM 'dAsyA saMprayacchate ityAdau tRtIyotpatteH kimarthamidamArabhyate, yadvA sahArthe iyaM tRtIyA, tathAhi-dAsyai svayaM dhanaM dadAti, sApyAtmAnaM tasmai dadAtIti, dAnapUrvake sambhoge dAm vartate, dattvA dAsyA saha sambhuGakta iti, evaM cAtra kriyAvyatihAropapattestadvAreNaivAtmanepadam, atrocyate-evaM hi dhAtvantare'pi vinApi samupasargeNA-15 dharmyatvAbhAve'pi syAt, dravyaM vRSalyA samprayacchata ityatrApi sampradAnavivakSAyAM caturthI syAt, ata iha caturthIpratyudAharaNeSu ca tRtIyA mA bhUdityevamarthamidaM vaktavyam, vivakSayApi na sidhyati, vivakSAniyamo hi vinA vacanena duradhigama itIdamArabhyata iti / nanu sama iti paradigyogalakSaNA paJcamI, tatazca "paJcamyA nirdiSTe parasya" [7. 4. 104. ] taccAnantarasyeti prazabdasya vyavadhAne na prApnotItyAha-iha sampUrvasyeti / yadvA sama iti pUrvatra 20 paJcamyantamapIha lakSyavazAt SaSThayantaM vijJAyate, tatra vyavadhAne'pi samA dyotamAnArthatvAd dAmaH sambandhopapatterbhavatyeva vidhiH / / 2. 2. 52 / / caturthI // 2. 2. 53 // saMpradAne vartamAnAd gauraNAnAmno De-bhyAM-bhyas-lakSaNaika-dvi-bahau yathAsaMkhyaM caturthI vibhaktirbhavati / dvijAya gAM dadAti, ziSyAbhyAM dharmamupa-25 dizati, munibhyo bhikSAM dadAti, patye zete, rAjJe vijJapayati, rAjJe daNDaM dadAti / saMpradAna ityeva-ajAM nayati grAmam / / 53 / /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 54-55.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 257 tAdaTayeM // 2. 2. 54 // kiJcid vastu saMpAdayituM yat pravRttaM tat tadartham, tasya bhAve tAdayeMsaMbandhavizeSe dyotye gauNAnnAmnaH SaSThyapavAdazcaturthI bhavati / yUpAya dAru, kuNDalAya hiraNyam, randhanAya sthAlI, avahananAyolUkhalam / / 54 / / nyA0 s0-taadrthye| yUpAya dAru atra yUpAdihetubhUtasya dArvAderhetutRtIyA na, 5 agauNatvAt // 2. 2. 54 // rucikRpyarthadhAribhiH preyavikArottamaNeSu // 2. 2. 55 // . rucyarthaiH kRpyarthairdhAriNA ca dhAtunA yoge yathAkramaM preye vikAre uttamarNe ca vartamAnAd gauNAnnAmnazcaturthI bhavati, vacanasAmyaM yathAsaMkhyArtham; bahuvacanaM tu eka-dvi-bahAviti yathAsaMkhyA'bhAvArtham / rucyarthaH preye-prIyamANe-jinadattAya10 rocate dharmaH, gurudattAya svadate dadhi; tasyAbhilASamutpAdayatItyarthaH / preya iti kim ? caitrAya rocate modako mAdhuryeNa, mAdhuryazabdAt na bhavati / preyasaMbandhAdabhilASakaraNArthasya rucergrahaNam, teneha na bhavati-sarveSAmetad rocate, kathaM vA taveti, pratibhAtItyarthaH / kathaM rocate mama ghRtaM saha mudgaH zAlayo dadhizaraM kukurAzca ?, ghRtameva mamApi rocate zRtazItaM ca sazarkaraM payaH ?,15 saMbandhamAtravivakSAyAM SaSThaya va bhaviSyati / kRpyavikAre-mUtrAya kalpate yavAgUH, uccArAya saMpadyate yavAnnam, zleSmaNe jAyate dadhi, tadvikArarUpamApadyata ityarthaH / vikAra iti kim ? caitrasya kalpante dhanAni, saMpadyante zAlayaH / gauNAdityeva-mUtramidaM saMpadyate yavAgUH, uccAro'yaM saMpadyate yavAnnam, zRGgAccharo 'jAyate, gomayAd vRzcikaH prabhavati, mUtraM saMpadyate yavAgvAH; 20 yavAgvA iti ca paJcamI apAvivakSAyAm / dhAriNottamaNe-caitrAya zataM dhArayati / uttamarNa iti kim ? zatazabdAnna bhavati / uttamo dhanikaH / / 55 / / nyA0 s0--ruci-klpyrthH| sambandhamAtreti-patra satyapi preyatve peyatA na vivakSitA, api tu tatkriyAsaMbandhamAtramiti na caturthI / mUtrAya kalpate yavAgUH yavAgU:25 kI saMpadyate. kiM saMpadyate ? mUtra-mUtrarUpamityarthaH / nanu mUtra-yavAgUzabdayo yorapi
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 ] bRha vRtti laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 56-57.] saMpadyate iti kriyayA saha sambandhAd gauNatvAbhAvAt kathaM mUtrazabdAccaturthI ?, ucyateetatsUtrasAmarthyAdevAtra gauNamukhyabhAvena kriyAsaMbandhAt mUtrasya gauNatvana, tathAhi-prathama yavAgvA saha kriyAyAH saMbandhaH pazcAnmUtrasyeti / gauNAditi vyAvRttyudAharaNe tu mUtrAdevizeSyArthaM mUtrAdikaM prathamaM kriyayA saMbandhanIyam, yadvA mUtrAyeti ko'rthaH ? mUtrarUpavikArasaMbandhitvena yavAgUH saMpadyata ityarthaH / tadvikArarUpamiti-atra tasya yavAgvAdevikArastasya 5 rUpaM karmatApannamApadyate-prApnoti, mUtraM kartR, akarmako'pi padistadA tadvikArarUpaM mUtraM kartR Apadyate sampadyate ityarthaH, atra prathamAyAH prAptau cturthii| caitrasya kalpante' ityatra caitro dhanAdInAM svAmI na vikAra iti na bhavati / mUtraM saMpadyate yavAgvA iti-yavAgvA apagacchadidaM mUtraM saMpadyata itypaayH| caitrAya zataM dhArayatIti-"dhRGat avasthAne" dhriyatetiSThati svarUpAnna pracyavate zataM kartR, tat dhriyamAraNaM prayuGa kta iti Nig, aparapaThi-10 tazcurAdau vaa| uttamo dhanika iti-yo hi dhanaM prayuGakta sa loke uttamatvena prasiddhaH, yastu gRhNAti so'dhamatvena, uttamAdhamAbhyAM saMbaddhamRNamapi tathaiva vyapadeSTavyamityuttamamRNaM yasyeti kAryam / / 2. 2. 55 / / pratyAchA zra vAthini // 2. 2. 56 // pratyAbhyAM pareNa zRNotinA yuktAdathiniabhilASuke vrtmaanaad|5 gauraNAnnAmnazcaturthI bhavati / dvijAya gAM pratizRNoti, dvijAya gAmAzRNoti ; yAcito'yAcito vA pratijAnIte ityrthH| pratyAGa iti kim ? caitrasya zRNoti / athinIti kim ? dvijAya gAM pratizRNotItyatra gavi mA bhUt // 56 / / nyA0 s0--prtyaangH0| athinIti-arthayate ityarthI-abhilASukaH, "arthariNa20 upayAcane" iti paatthaat| yAcito'yAcito veti-adhamatvAda yAcamAne mahattvAdayAcamAne'pi kenApyAkArAdinA svAbhilASaM samarpayaryAta dvijAdau omiti tasya pratijAnItepratipadyate, abhyupagacchatItyarthaH / / 2. 2. 56 / / pratyanoguNAoyAtari // 2. 2. 57 // pratyanubhyAM pareNa gRNAtinA yoge AkhyAtari vartamAnAd gauNAnnAmna-25 zcaturthI bhavati / prAcAryAya pratigRNAti, prAcAryAyAnugRNAti; prAcAryoktamanuvadati, prazaMsantaM vA protsAhayatItyarthaH / pratyanoriti kim ? AcAryaM gRNAti / AkhyAtarIti kim ? prAcAryAya manasA pratigRNAtItyatra manasi mA bhUt / / 57 / /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 58.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 256 nyA0 sa0--pratyano0 / prAcArya garaNAtIti-prAcaSTe ityarthaH, atrAcAryamAcakSANamiti pratipattavyam, anyathA dvayaGgavikalatvaM syAt / / 2. 2. 57 / / yadvIkSye rAdhIkSI // 2. 2. 58 // vIkSya-vimatipUrvaka nirUpaNIyam, vipraznaviSaya iti yAvat, tadviSayA kriyApi vIkSyam, yatsaMbandhini vIkSye rAdhyatirIkSatizca vartate tasmin vartamAnAd 5 gauNAnnAmnaH sAmarthyAd rAdhIkSibhyAmeva yuktAccaturthI bhavati / maitrAya rAdhyati, maitrAyekSate; tasya daivaM paryAlocayatItyarthaH / strIbhya IkSate-strINAmabhiprAyaH kIdRza iti vimatipUrvakaM nirUpayatItyarthaH / "IkSitavyaM parastrIbhyaH svadharmo rakSasAmayam" parastrINAmabhiprAye yat saMdehAdIkSitavyaM-nirUpayitavyaM-kimevaM karoSi naveti, tad rakSasAM kuladharmo na doSaH / daive evekSye icchantyeke 110 rAdhIkSyarthadhAtuyoge'pIcchantyeke, maitrAya rAdhayati, sAdhayati, pazyati, jAnIta iti codAharanti / yadgrahaNaM kim ? maitrasya zubhAzubhamIkSate, zubhA'zubhAt mA bhUt, maitrAt tu rAdhIkSibhyAM yogAbhAvAdeva na bhavati / vIkSyagrahaNaM kim ? maitramIkSate / , rAdhIkSyarthaviSayAd vipraSTavyAdicchatyanyaH-lAbhAya rAdhyati, lAbhAya rAdhayati, lAbhAya sAdhayati, lAbhAyekSate, lAbhAya pazyati / / 58 / / 15 nyA0 s0--ydviikssye| vividhA-vizeSAnupalambhAdekasmin vastuni sAdRzyAdinimittAdanekapakSAlambanAnavadhAraNAtmikA mati:-vimatiH, saMdehajJAnamiti yAvat, tatpUrvakaM nirUpaNIyam adRSTamiSTAniSTaphalaM puNyapAparUpam, apratyakSaM parAbhiprAyAdikaM vA, tasyaiva nirUpaNAhatvAt / punaH spaSTayati-viprazna viSaya iti-vicAraviSayo devAdilAbhAlAbhAdirvA / kriyaa'piiti-pryaalocnaadikaa| tasya devmiti-shubhaashubhmityrthH| 20 "IkSitavyaM parastrIbhyaH, svadharmo rakSasAmayam / saMkrudhyasi mRSA kiM tvaM, dikSu mAM mRgekSaNe ! / / 1 / / " deve evekSye iti-na tvabhiprAyAdAvityarthaH / eke iti-zAkaTAyanAH / eke iticAndrAH / rAdhiraparapaThitazrAdiNiganto vA / sAdhiNiganta eva / rAdhIkSibhyAM yogAbhAvAditi-evaM tarhi maitrAya rAdhyatItyAdAvapi saMbandhAbhAvAnna syAt, na-tatra maitreNeva25 saha rAdhIkSyoH saMbandho vivakSito'nyasyAzrutatvAt / anya iti-ratnamatibauddhaH / 2. 2. 58 / /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 59-60.] utpAtena jJApye / / 2. 2. 56 / / utpAtaH-aAkasmikaM nimittam, tena jJApye-jJApyamAne'rthe vartamAnAd gauNAnnAmnazcaturthI bhavati / "vAtAya kapilA vidya daatpaayaa'tilohinii| pItA varSAya vijJeyA, durbhikSAya sitA bhavet // 1 // " vAtAdayaH svakAraNebhya evotpadyante, vidya tA tu jJApyanta iti tAdarthya naasti| utpAteneti kim ? rAjJa idaM chatramAyAtaM viddhi rAjAnam / SaSThayapavAdo yogaH // 56 / / nyA0 s0--utpaaten0| utkramya prasiddha nimittaM patatIti bAhulakAt sopasargAdapi "vA jvalAdi" [5. 1. 62.] iti NaH / nimittaM dvidhA-janakaM jJApakaM ca,10 yatra tAdarthyaM tatra janaka eva hetu:, yathA-randhanAya sthAlI, atra tu tAdarthyAbhAvAt jJApaka eva hetuH / SaSThacapavAda iti-jJApyajJApakasaMbandhavivakSAyAmityarthaH / / 2.2.56 / / zlAgha-hanu-sthA-zapA prayojye // 2. 2. 60 / / jJApya ityanuvartate, zlAghAdibhirdhAtubhiryuktAd jJApye prayojye'rthe vartamAnAd gauNAnAmnazcaturthI bhavati / maitrAya zlAghate, maitrAya ha nute, maitrAya15 tiSThate, maitrAya zapate, zlAghA-hnava-sthAna-zapathAn kurvAraNa AtmAnaM paraM vA jJApyaM jAnantaM maitraM prayojayatItyarthaH / prayojya iti kim ? maitrAyA''tmAnaM zlAghate, maitrAya zataM ha nute; AtmAdau mA bhUt / kecit tvaprayojyo yo jJApyo ya AkhyAyate tatraivecchanti / / 60 // nyA0 sa0--ilAghaha nu0| "yujaNa saMparcane' prayojyata iti "ya eccAtaH"20 [5. 1. 28.] iti ye, prayoktu zakya iti vA "zaktAhe" [5. 4. 35.] iti dhyariNa "niprAd yujaH zakye" [4. 1. 116.] iti gatvAbhAve-prayojyaH / dvitIyAprAptau vacanam / maitrAya tiSThate atra "jJIpsAstheye" [ 3. 3. 64. ] Atmanepadam, sthAnenAtmAnaM jJApayatItyarthaH maitrAya zapate "zapa upalambhane" [3. 3. 35.] Atmanepadam, vAcA mAtrAdizarIrasparzanena nAhaM jAne na mayA kRtamiti maitraM jJApayatItyarthaH / kecit tviti-bhoja-25 zAkaTAyanAH / yastu maitrAdirjAnan jJApyate tatra na bhavatIti, tathA ca anyeSAM granthe
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 61-62.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 261 dvikarmako'yaM jJApiH, tatra kecid yasmai AkhyAyate tat jJApyaM saMpradAnatvena pratipannAH, kecid ya AkhyAyate tamiti, tanmate-maitramAtmane zlAghate ityudAharaNam / / 2. 2. 60 / / tumo'rthe bhAvavacanAt // 2. 2. 61 // kriyAyAM kriyAyAmupapade tum vakSyate, tasyA'rthe ye bhAvavAcino ghabAdayaH pratyayA vidhAsyante tadantAd gauNAnAmnaH svArthe caturthI bhavati / 5 pAkAya vrajati, paktaye vrajati, pacanAya vrajati, ijyAyai vrajati; pakta yaSTuM vA vrajatItyarthaH / tAdarthyasya pratyayenaivoktatvAt caturthI na prApnotIti zeSaSaSThI hetuhetumadbhAvavivakSAyAM vA hetutRtIyA syAditi caturthyarthaM vacanam / tumo'rthe iti kim ? pAkasya, tyAgasya, pAkena vartate, tyAgena vartate, adhyayanena vasati; nA'tra kriyAyAM kriyArthAyAmupapade pratyayo vihitaH, ki tarhi ? bhAvamAtre,10 pazcAt tu kriyayA'bhisaMbandha iti hetau tRtIyaiva bhavati / bhAvavacanAditi kim ? pakSyatIti gAM dAsyatIti ca pAcakasya vrajyA, godAyasya parisaryA / tuma iti vyastanirdeza uttarArthaH / / 61 / / nyA0 s0--tumo'rthe| bhavanaM bhAvaH "bhAvAkoMH " [ 5. 3. 18. ] ghan, vaktIti bravItIti vA "ramyAdibhyaH" [ 5. 3. 126. ] karttaryanaT , bhAvasya vacano15 bhAvavacanastasmAt / pAkAyeti-paktu pakSyate iti vA vAkye "bhAvavacanAH" [5. 3. 15.] iti ghaJAdayaH / / 2. 2.61 // . gamyasyAsdhye // 2. 2. 62 // yasyArtho gamyate na ca zabdaH prayujyate sa gamyaH, tasya tumo yadApyaM-vyApyaM tatra vartamAnAd gauNAnnAmnazcaturthI bhavati / dvitIyA'pavAdaH / edhebhyo vrajati,20 phalebhyo vrajati; edhAn phalAni cA''hartuM vrajatItyarthaH / gamyasyeti kim ? edhAnAhartuM vrajati / prApya iti kim ? edhebhyo vrajati zakaTena, karaNAt mA bhUt / tuma ityeva-praviza piNDI dvAram, atra bhakSayeti pidhehIti ca gamyam // 62 // nyA0 s0--gmysyaa0| zabdo'rthavAnapyaprayujyamAnaH prayujyamAnazca bhavati,25 aprayujyamAnazvArtha-prakaraNa-zabdAntarasannidhAnaH pratIyamAnArthaH, sa ca gamya ityucyate /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 63-64.] edhebhyo vrajati nanu edhArthaM vrajatIti tAdarthya eva caturthI bhaviSyati, kimanena ? ucyate-vrajyAyA edhAharaNArthatAyAM vizrAmo'sti, na tvedhArthatAyAmiti na sidhyati / / 2. 2. 62 / / gatenavAnApte // 2. 2. 63 // gatiH-pAdaviharaNaM, tasyA gaterApye'nApte-asaMprApte, vartamAnAd 5 gauraNAnnAmnazcaturthI vA bhavati / grAmaM gacchati, grAmAya gacchati; nagaraM vrajati, nagarAya vrajati ; vipranaSTaH panthAnaM gacchati, pathe gacchati, utpathena panthAnaM pathe vA gacchati / gateriti kim ? AdityaM pazyati, meru zRNoti, striyaM gacchati; manasA meru gacchatItyatra jJAnArtho gamiH / Apya ityevagrAmAdAgacchati / anApta iti kim ? panthAnaM gacchati / kRdyoge tu paratvAt10 SaSThaya va bhavati-grAmasya gantA / dvitIyaivetyanye-grAmaM gantA / caturthI cetyanye grAmaM gantAgrAmAya ganteti / / 63 / / nyA0 s0--gtenvaa0| gatizabdasya jJAnAdyarthatve'pyanApta iti vacanAt . pAdaviharaNarUpaiva gatigRhyate, jJAnAdivyApyasyA'nAptatvA'saMbhavAdityAha-gatiH pAdaviharaNamiti / striyaM gacchatIti-bhajanArtho'tra gamirna gatyartha iti na caturthI / panthAnaM15 gacchatIti-anApta-asaMprApta kammaNi catuthI, panthAstu saprApta iti catuthyabhAvaH / dvitIyavetyanya iti-sArasaMgrahakArAdayaH, te hi-"gatyarthakarmaNi dvitIyA-catuthyauM' iti sUtreNa karmaNi dvitIyAyAM prAptAyAM tadapavAdo vaikalpikI caturthyArabhyate iti pakSe dvitIyA siddhaiveti dvitIyAgrahaNAta gromaM gantetyatra kRtaH karmaNi apavAdabhUtAmapi SaSThIM bAdhitvA dvitIyaiva bhavati, caturthI tu SaSThayA paratvAd bAdhyata eveti manyante / caturthI cetyanya20 iti-utpala ityarthaH, sa hya vaM manyate-dvitIyAviSaya iyaM vaikalpikI caturthyArabhyate, dvitIyAyAzcAtrApavAdAt kuto'pi viSaya upanata iti tadviSaye pakSe caturthI pravartata eva-grAmaM gantA, grAmAya ganteti / eteSu cAyamasmadabhimataH SaSThIpakSa: zrIzeSabhaTTArakasyApi saMmataH, kathaM hi zabdAnAM sAdhutvaM yuktibalena zakyaM vyavasthApayitu, yatra tulyapadArthe uSNaM ca tadudaka ca uSNodakamiti sAdhuH, uSNaM ca tat pAnIyaM ca uSNapAnIyamiti kAladRSTo'pazabdaH,25 tApasazcAyaM kumArazca tApasakumAra iti sAdhuH, tApasI ceyaM kumArI ca tApasakumArIti acikitsyo'pazabdaH, pAnIyoSNa kumAratApasI ceti sAdhureva / / 2. 2.63 // manyasyAnAvAdibhyotikutsane // 2. 2. 64 // atIva kutsyate'nenetyatikutsanam, tasmin manyaterApye vartamAnAt
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 64.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 263 nAvAdigaNavarjitAd gauraNAnnAmnazvaturthI vA bhavati / na tvA tRNAya manye, na tvA tRNaM manye; na tvA busAya manye, na tvA busaM manye; na tvA loSThAya manye, na tvA loSThaM manye; na tvA zune manye, na tvA zvAnaM manye; tRNAdyapi na manyetRNAderapi nikRSTaM manya iti kutsayate / manyasyeti kim ? na tvA tRNaM cintayAmi / zyanirdezaH kim ? na tvA tRNaM manye / anAvAdibhya iti kim ? s na tvA nAvaM manye, na tvA annaM manye, na tvA zukaM manye, na tvA zRgAlaM manye, na tvA kAkaM manye; nAvannayorapi parapraNeyatA'nAyAsocchedyatAdibhiratikutsanatvaM bhavati / kutsana iti kim ? na tvA ratnaM manye, na te mukhaM candra N manye, na te mukhaM padma manye; ratnAdibhyo'pi tvadAdIn pradhikAn manya iti prazaMsA / kutsyate'neneti karaNAzrayaNaM kim ? na tvA tRNAya manya iti yuSmado na 10 bhavati / pratigrahaNaM kim ? tvAM tRraNaM manye, suvarNaM tRNaM manye; atra prayogAbhAve sAmyamAtraM pratIyate na tvatikutsA kutsAmAtre'pIcchantyeketRNAya tvAM manye, tRNAya manyamAnaH sarvAn, harimapi zramaMsata tRNAyeti / tvA tRNasya manteti kRdyoge paratvAt SaSThI / caturthyapIti kazcit na tava busAya mantA, na tava busasya mantA, na caitrasya zune mantA, na caitrasya zuno15 manteti / uktakarmaNi tu - na tvaM buso manyase mayA, na caitraH zvA manyate mayA, nAhaM buso manye vRSalenetyatikutsanAt prathameti / gaNArtham / / 64 / / na bahuvacanamAkRti busyati - tyajati na tvA busAya manye "busac utsarge" [ 5. 1. 54 ] iti ke busam / "1 nyA0 sa0 - manyasyA0 / upAdeyabhAvamiti " "nAmyupAntya 0 na tvA nAvaM manye 20 nAvAdayo lakSyadarzanenA nusattavyAH / atha nAvannayoratyantopakArakatvAt kathamatikutsanatvaM gamyata ityAha-nAvannayorapIti - pareNa svecchayA abhimataM sthAnaM prakarSaNa nIyate parapraNeyaH, parAdhInapravRttirityarthaH, tasya bhAvaH parapraNeyatA / anAyAsocchedyatAdibhiriti-prAdizabdAdacetanatvavinazvaratvAdigrahaH / na tvA zukamiti - zukaH pAThito bharagati tvaM tadapi na / na tvA ratnamiti yato ratnaM pASANaH / na te mukhaM candramiti - candre kalaGkaH, 25 tvanmukhaM niSkalaGkam / na te mukhaM padmamiti - padmasya rAtrau saMkoca:, tvadAsyasya na kadApi / yuSmado'pi manyavyApyatvAt pakSe caturthI prApnotItyAha- kutsyate'neneti / "harimapyamaMsata tRNAya, kurupatimajIgaraNannavA | mAnatulita bhuvanatritayAH saritaH sutAdabibhayurna bhUbhRtaH " / / 1 / /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 65-66.] paratvAt SaSThIti-"karmaNi kRtaH" [ 2. 2. 83. ] ityanena tRNazabdAd nityaM paSThI, yuSmacchabdAt tu "vaikatra dvayoH" [ 2. 2. 85. ] iti SaSThIvikalpAd dvitIyA, yadA tu yuSmadagrata: "karmaNi kRtaH" [ 2. 2. 83.] ityanena nityaM SaSThI tadA tRNazabdAd "vaikatra dvayoH" [ 2. 2. 85. ] ityanena vikalpena SaSThI, tadvikalpapakSe caturthyapi-na tava tRNAya mantA, tRNasya mantA, tRNa manteti vaa| catuthyapIti kazciditi-ajitayazovAdI 5 durgasiMhazca, "karmaNi kRtaH" [2. 2. 83.] ityanena SaSThIprAptau, "vaikatra dvayoH" [ 2. 2. 85.] ityasya tu pakSe siddhaveti / na tvaM buso manyase iti-atra vizeSaNavizeSyabhAvena ubhayamapi karma uktam, yathA-kaTa: kriyante vIraNAni / / 2. 2. 64 / / hitamukhAbhyAm // 2. 2. 65 // __ hita-sukhAbhyAM yuktAd gauNAnnAmnazcaturthI vA bhavati / AturAya 10 Aturasya vA hitam, AmayAvine AmayAvino vA hitam, caitrAya caitrasya vA sukham / / 65 / / tadbhadrA-yuSya-kSamA-arthA'rthenAziSa // 2. 2. 66 // . taditi hita-sukhayoH parAmarzaH, arthazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate; hitAdyarthairyuktAd gauNAnAmna AziSi gamyamAnAyAM caturthI vA bhavati / 15 hitArthe-hitaM jIvebhyo bhUyAt, hitaM jIvAnAM bhUyAt ; pathyaM maitrAya bhUyAt, pathyaM maitrasya bhUyAt ; sukhArthe-sukhaM prajAbhyo bhUyAt- sukhaM prajAnAM bhUyAt; zaM prajAbhyo bhUyAt, zaM prajAnAM bhUyAt; zarma bhavatAd bhavyebhyaH, zarma bhavatAd bhavyAnAm ; bhadrArtha-bhadramastu jinazAsanAya, bhadramastu jinazAsanasya; madramastu jinazAsanAya, madramastu jinazAsanasya; kalyANamastu jinazAsanAya, kalyANa-20 mastu jinazAsanasya ; AyuSyArthe-AyuSyamastu caitrAya, AyuSyamastu caitrasya ; dIrghamAyurastu maitrAya, dIrghamAyurastu maitrasya ; ciraM jIvitamastu maitrAya, ciraM jIvitamastu maitrasya ; kSemArthe-kSemaM bhUyAt saMghAya, kSemaM bhUyAt saMghasya ; kuzalaM bhUyAt saMghAya, kuzalaM bhUyAt saMghasya; nirAmayaM bhUyAt sAdhubhyaH, nirAmayaM bhUyAt sAdhUnAm ; arthArthe-artho bhUyAt maitrAya, artho bhUyAt maitrasya; prayojanaM25 bhUyAt maitrAya, prayojanaM bhUyAt maitrasya ; kAryaM bhUyAt maitrAya, kArya bhUyAt maitrsy| AziSIti kim ? AyuSyaM prANinAM ghRtam, tattvAkhyAne na
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 67.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 265 bhavati / hita-sukhazabdAbhyAM pUrveNa vikalpaH siddha eva, tadarthArthaM tu tadgrahaNam / / 66 / / nyA0 sa0-- tdbhdraa0| bhadra-kSemArthayoranyatraikArthatve'pi kSemam-Apado'bhAvaH, bhadraM-saMpadutkarSa ityarthabhedAda dvitIyopAdAnam / AyuSyamastu caitrAyeti-AyuH prayojanamasya ghRtAderAyuSyaM-ghRtAdi; tatazca dIrghamAyurastu maitrAyetyAdau caturthI na prApnoti, yata AyuH 5 zabdena jIvitamevAbhidhIyate, na tu jIvitakAraNaM ghRtAdikam, ucyate-kArye kAraNopacArAt, yathA-indraH sthUNA, yadA tvAyureva bheSajAdi[tvAt] svArthe TayaNi AyuSyazabdo niSpAdyate tadA nirvivAdaM siddhameva / AmayasyAbhAvaH-nirAmayam "vibhaktisamIpa0" [ 3. 1. 36.] iti smaasH| prAyuSyaM prANinAmiti-atra AyuSi sAdhu "tatra sAdhau" [7. 1. 15. ] yaH / tadgraharaNamiti-tarhi prAgapyarthagrahaNamastu, satyam-tadarthA-10 nAmAziSi niyamArthamidam / / 2. 2. 66 / / parikrayaNe // 2. 2. 67 // parikrIyate-niyatakAlaM svIkriyate yena tat parikrayaNaM vetanAdi, tasmin vartamAnAd gauraNAnnAmnazcaturthI vA bhavati / zatAya parikrItaH, zatena parikrItaH; "saMbhogAya parikrItaH kartA'smi tava nApriyam / " saMbhogena vA; zatAdinA15 niyatakAlaM svIkRta ityarthaH / parIti kim ? zatena krINAti, krayasyAtra karaNaM na parikrayasya / karaNAzrayaNaM kim ? zatAya parikrIto mAsam, mAsAt mA bhUt // 67 / / nyA0 sa0--parikra0 / svIkAro hyAtmasAtkaraNaM parikraya ucyate, parizabdo'tra pratyAsatti dyotayati. yathA-parisahasrA gAva iti sahasrapratyAsannAH saMbhAvya parisahasrA gAva20 ucyante, evamatrApi krayapratyAsanno'lpakAlo vetanAdinA svIkAraH parikraya ucyate, tatra yat karaNaM parikrayakriyAyAM sAdhakatamaM vetanAdi tat karaNavyutpattyA parikrayaNamucyate / vetanAdIti-zrAdipadAd bhaattkaadiprigrhH| karaNAzrayaNaM kimiti-karaNAzrayaNaM vinA parikrIyate'sminnityanayA vyutpattyA mAsAdapi syAccaturthI / zatAya parikroto mAsamitikrIta iti rUpaM karmaNi kartari vA, tathAhi-parikrIyate sma parikrItaH, ka: karmatApannaH ? 25 caitra:, kaM ? mAsam, ko'rthaH ? mAse; yadvA parikrINIte sma kartari ktaH karmaNo'vivakSitatvAt; athAtra mAsamiti karma vidyate tat kathaM kartari ktaH, ucyate-mAsamityatra "kAlAdhvabhAva0" [ 2. 2. 42. ] ityanenAdhArasya yugapat karmasaMjJA'karmasaMjJA ca, tatra karmasaMjJAyAM karmaNi dvitIyA, akarmasaMjJAyAM tu kartari ktaH / / 2. 2. 67 / /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 68.] zaktArtha-vaSaD-namaH svasti-svAhA-svadhAbhiH // 2. 2. 68 // zaktArthairvaSaDAdibhizca zabdairyuktAt gauNAnAmnazcaturthI bhavati, pRthagyogAd veti nivRttam / zakto maitrazca trAya, zaknoti maitrazca trAya, prabhavati maitrazca trAya, pralaM mallo mallAya, samartho mallo mallAya, prabhumallo mallAya; 5 vaSaT-vaSaDagnaye, vaSaDindrAya ; namas-namo'rhadbhyaH , namaH siddhebhyaH; svastisvasti prajAbhyaH, svasti saMghAya; svAhA-indrAya svAhA, agnaye svAhA; svadhA-pitRbhyaH svadhA / svastizabda: kSemArthaH, tadyoge AziSyapi paratvAd nityameva-svasti saMghAya bhUyAt, svasti prajAbhyo bhUyAt / tRtIya yA yogA'bhidhAnAdiha na bhavati-namo jinA''yatanebhyaH, nAtra jinAnAM namasA10 yogaH; namasyati jinAnityatrApi namasyadhAtunA yogo na namasA / yadyavaM kathaM svayaMbhuve namaskRtyeti ? nAnenAtra caturthI, kintu namaskRtilakSaNayA kriyayA'bhipreyamANatvAt saMpradAnatve "caturthI" [2. 2. 53.] ityanenaiva ; . svayaMbhuvaM namaskRtyetyatra tu kriyA'bhipreyatvAvivakSAyAM dvitIyaiva / / 68 / / nyA0 sa0-zaktArtha / pRthagyogAda veti nivRttamiti-tatra kazcit sAmastyena 15 . pRthagyogaH, kazcidekadezena saMbhavati, atra tAvadekadezena, tathAhi-"hitasukhAbhyAm" [ 2. 2. 65. ] ityanena svastizabdasyaikayogAkaraNAt, ekayoge ca kRte'nAzaMsAyAM "hitasukhasvastibhiH" ityanena, AzaMsAyAM tu "tadbhadra0" [ 2. 2. 66. ] ityanena taditi pUrvavastuparAmarzana kSemadvAreNa vA vikalpaH siddha eva, tadakaraNAd 'vA' iti nivRttamityarthaH / nanu kathamatraikadezena pRthagyogo na sAmastyena ? ucyate-"tadbhadra" [ 2. 2. 66. ] ityatra 20 vyabhicArA, tathAhi-"tadbhadra0" [2. 2. 66. ] ityatrArthaparo nirdezaH, ayaM tu zabdaparaH eveti; "parikrayaNe" [ 2. 2. 67. ] ityanena tu ekayogatvaM na vyAkhyeyamarthasyA'saMgateH, tatra hi parikrayaNe vartamAnAnnAmna ityuktam, anena tvekayoge vaSaDAdivat parikrayaNazabdasvarUpaparigrahaH syAditi / paratvAnnityameveti-nanu "sparddha" [ 7. 4. 116. ] paraH, samAnaviSayayozca spardha iti, samAnaviSayatvaM "tadbhadra0" [ 2. 2. 66. ] ityasya darzayati,25 tathAhi-svasti jAlmAyetyatra jAlmatvenAzIrabhAvAt tattvAkhyAnamidamiti svasticaturthyA avakAzaH, kSemaM bhUyAt saMghAyetyatra tu kSemacaturthyA avakAzaH, svasti prajAbhya ityatrobhayaprAptau paratvAdAziSyapi nityaM svasticaturthI bhavatItyarthaH / namaseti-yadvA'stu namasA yogaH, tathApi nama:zabdasyArthavato grahaNAdanarthakayoge na bhavati, atra hi namasyadhAturarthavAnna tu tadekadezo nama:zabda iti; athavA padAntarasaMbandhAnapekSaraNAdantaraGgayA dvitIyayA kAraka-30
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 69-71.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 267 vibhaktyA upapadavibhaktistadapekSaNAd bahiraGgA caturthI bAdhyate upapadavibhakta : kArakavibhaktirbaloyasIiti nyAyAt, nanu kArakavibhaktirapi kriyApadApekSiNIti kathamantaraGgA? naiSa doSaH-kArakasya kriyAmAtrasaMbandhAvyabhicArAt svarUpAntargataiva saapekssaa| yadyavamiti-kArakavibhaktyA dvitIyayA bAdhyamAnA kathamatra caturthIti praznArthaH / "svayaMbhuve namaskRtya, brahmaNe'mitatejase / munipraNItAn vividhAn, mantrAn vyAkhyAmi zAzvatAn / / 1 / / " / / 2. 2. 68 / / paJcamyapAdAne / 2. 2. 66 // apAdAne kArake gauNAnAmno yathAsaMkhyameka-dvi-bahau 'si-bhyAM-bhyas' lakSaNA paJcamI vibhaktirbhavati / grAmAdAgacchati, parvatAdavarohati,10 godAbhyAmAgacchati, yavebhyo gAM vArayati, kusUlAt pacati, balAhakAd vidyotate vidyut, caurAd bibheti / / 66 / / AGAvadhI // 2. 2. 70 // avadhirmaryAdA, abhividhirapi tadvizeSa eveti tasyApi grahaNam ; avadhau vartamAnAt aAGA yuktAd gauNAnAmnaH paJcamI bhavati / A pATaliputrAd15 vRSTo meghaH, pATaliputramavadhIkRtya tadvayApyA'vyApya vA vRSTa ityarthaH; zrA kumArebhyo yazo gataM gautamasya / / 70 / / nyA0 s0--aangaav0| pravRttasya yatra nirodhaH sa maryAdA, maryAdAbhUtameva yadA kriyayA vyApyate tadA'bhividhiH / pATaliputramavadhIkRtyeti-etAvAnartha prAGA dyotyate / / 2.2.70 / / 20 paryapAbhyAM vajya // 2. 2. 71 // vaye-varjanIye'rthe vartamAnAt paryapAbhyAM yuktAd gauNAnnAmnaH paJcamI bhavati / pari pATaliputrAd vRSTo meghaH, pari pari pATaliputrAd vRSTo devaH; apa pATaliputrAd vRSTo devaH, pATaliputra varjayitvetyarthaH / vayaM iti kim ? apazabdo maitrasya / / 71 / / 25
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 72-73.] nyA0 sa0--paryapA0 / vayaM-vaya'kasaMbandhaH paryapAbhyAM dyotyata iti / "vAkyasya parivarjane' [ 7. 4. 88.] ityanena pari parItyatra vA dvitvam / apazabdo maitrasya apagataH zabdAt, tatpuruSasya pUrvapadapradhAnatvAt pUrvapadena 'apa' ityanena saha maitrazabdasya yogo'stIti na vayaM iti vyAvRttedvarthaGgavikalatA, atra maitrazabdAnmA bhUt / / 2. 2. 71 / / yataH pratinidhi-pratidAne pratinA // 2. 2. 72 // pratinidhIyata iti pratinidhimukhyasya sadRzo'rthaH, pratidAnaM-gRhItasya pratyarpaNaM vizodhanamiti yAvat ; pratinA yoge yataH pratinidhiryatazca pratidAnaM tadvAcino gauNAnAmnaH paJcamI bhavati / pradyumno vAsudevAt prati, abhayakumAraH zreNikataH prati, sadRza ityarthaH; tilebhyaH prati mASAnasmai prayacchati, tilAn gRhItvA mASAn dadAtItyarthaH; evaM-sarpiSo'smai tailaM prati siJcati,10 sarpiSo'smai tailaM prati siktvA vrajati / yata iti kim ? 'tilebhyaH prati mASAn prayacchati' ityatra mASazabdAnmA bhUt / pratinidhi-pratidAna iti kim ? vRkSaM prati vidyotate vidyut / / 72 / / nyA0 s0--ytHprti0| yasmAt "kimadvayAdi0" [7. 2. 86.] ityapAdAne tas "pA dvaraH" [2. 1. 41.] yadA yasya yataH, tadA "prAdyAdibhyaH" [7. 2. 84.]15 "pRSodara0" [3. 2. 155.] iti dalopaH / pratinidhipratidAnazabdAt prathamA au dIyate / pratinidhIyata iti-pratItaH san mukhyasthAne nidhIyate-pAropyate, sadRzaH kriyate iti tAtpayarthiH / pratidAnamiti-tulyajAtIyenA'tulyajAtIyena vA vizodhanamiti zeSaH / pradyumno vAsudevAt prati dyubhirmIyate "dhusunibhyo mAGo Dit" [uNA0 266.] naH, prakRSTaM dyumnaM kramo yasya pradyamnaH, sadRzaH kriyate, . kena saha? vAsadeveneti, "talyArtha: "20 [2. 2. 116.] iti tRtIyA-SaSThayoH praaptiH| zreNIH kAyati prasannacakSuSeti-zreriNakaH, tasmAt "pratinA paJcamyA:" [7. 2. 87.] iti tsuH| tilebhyaH pratIti-prayacchatipradadAti, kAn ? mASAn, kathaM bhUtAn ? prati-pratidAnabhUtAn, keSAM? tilAnAmiti, pratizabdAt dvitIyakavacanam / prati siJcati nAtra sicaH pratinA yogo'pi tu sarpiSa iti "sthAseni0" [2. 3. 40.] ityanenopasargatvAbhAvAnna Satvam / / 2. 2. 72 / / 25 AkhyAtayupiyoge // 2. 2. 73 / / pAkhyAtA-pratipAdayitA, tatra vartamAnAd gauraNAnAmnaH paJcamI bhavati upyoge-niympuurvkvidyaagrhnnvissye| upAdhyAyAdadhIte, prAcAryAdAgamayati,
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 266 zrAvakAt zRNoti ; pratyekabuddhAdadhigacchati / AkhyAtarIti kim ? upAdhyAyAt zAstramAgamayati, atra zAstrAnmA bhUt / upayoga iti kim ? naTasya zRNoti, upayogavivakSAyAM tvatrA'pi bhavati - naTAd bhArataM zRNoti / apAdAnatvenaiva siddhe upayoga eva yathA syAdityevamarthaM vacanam / / 73 / / [pA0 2. sU0 74.] 0 nyA0 sa0 -- zrAkhyAtayuM / niyamapUrvaketi-niyamo vidyAgrahaNArthaM guruzuzrUSAdikaM 5 ziSyavRttamAkhyAyate, na tUpayogamAtraM yata upayogamAtraM naTAdapi bhavatyatastasmAdapi syAt paJcamI / zrAvakAditi-zrAvayatIti ekaH / pratyeketi - pratyekam - indradhvajAdikaM nimittamAzritya buddhaH - pratyekabuddha: / / 2. 2.73 / / mamyayapaH karmA-ssdhAre / / 2.2. 74 // gamyasya-aprayujyamAnasya, yapo - yabantasya yat karma AdhArazca tatra 10 vartamAnAd gauNAnnAmnaH paJcamI bhavati ; dvitIyA - saptamyorapavAdaH / prAsAdAt prekSate, AsanAt prekSate; prAsAdamAruhya''sane copavizya prekSate ityarthaH / gamyagrahaNaM kim ? prAsAdamAruhya zete, prAsane upavizya bhuGkta e ; nahyatra yabantasyA'prayoge tadarthaH pratIyate / yagrahaNaM kim ? praviza piNDIm praviza tarpaNam, vRkSe zAkhA, grAme caitraH ; atra hi bhakSaya kuru - asti - vasatInAM 15 gamyatA na tu yapaH / nanu yathA kuzUlAdAdAya pacatita-kuzUlAt pacatItyatrAdAnA'Gga e pAke pacervartanAdupAttaviSayametadapAdAnamiti paJcamI bhavati, evamahA'pi apakramaNA'Gga darzane dRzervartanAd bhaviSyati ; tathAhi - tat tato'pakAmati, apakrAmaddhi na viSayaM gRhNIyAt satyam - kintu prAruhya upavizyeti yabantArtho'pi gamyate, tato yathA yabante prayujyamAne karmA - 'dhikaraNayodvitIyA-20 saptamyau bhavatastadvadaprayujyamAne'pi tadarthapratIteste prasajyeyAtAmiti sUtramArabhyate / / 74 / / * , nyA0 sa0--- gamyayapaH / evamihApIti prayamarthaH - prAsAdAnniH sRtyApakramya cakSU razmidvArA prekSate, prAsAdAnnissaratA cakSuSA kRtvA devadattaH prekSate vA / tat tatto'pakrAmatIti, ayamarthaH- tataH prAsAdAdeH, tat - cakSurAdi, prapaiti - nissaratIti tasyApAye - 25 safdhabhUtatvAdapAdAne paJcamI siddhaiva / anapakrAmaddhIti - etannaM yAyikamatAbhiprAyeNokta, hi prApyakArINIndriyANi manyante / dRzervartanAditi dRzeriti ko'rthaH ? dRzisamAnArthasya IkSerityarthaH / / 2. 2. 74 / /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - lavanyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 75. ] prabhRtyanyArtha-dikzabda - bahirArAditaraiH // 2. 2. 75 // prabhRtyartheH anyArtheH dikzabdaiH 'bahis prArAt itara' ityetaizca zabdairyuktAd gauraNAnnAmnaH paJcamI bhavati / prabhRtyarthaH - tataH prabhRti, kAttikyAH prabhRti, Arabhya grISmAt, grISmAdArabhya / anyArthaH - zranyo maitrAt, bhinnazcaitrAt, arthAntaraM ghaTAt, vyatiriktaH paTAt, vilakSaraNo'zvAt pRthag gajAt, 5 hirug gArgyAt / dikzabdaH - grAmAt pUrvasyAM dizi vasati, grAmAduttarasyAM dizi vasati; dizi dRSTA: zabdA dikzabdA iti deza - kAlAdivRttinApi bhavati-pUrva ujjayinyA gonarda:, uttaro vindhyAt pAriyAtraH pUrvo grISmAd vasantaH, pazcimo rAmAd yudhiSThiraH, etadarthameva ca zabdazabdopAdAnam; gamyamAnenA'pi ca dikzabdena bhavati - krozAllakSyaM vidhyati, pareNeti gamyate, 10 "kameriNaG" [3. 4. 2. ] paro bhavatIti gamyate ; prAg grAmAt, pratyag grAmAt, udag grAmAt, prAcInaM grAmAdAmrAH, dakSiNAhi grAmAt, uttarAhi grAmAt, dakSiNA grAmAt, uttarA grAmAt nyag maitrasyA'vasthita ityupasarja - natvAnna dikzabdatA / bahis- bahirgrAmAt, bahiSpurAt, ArAdityavyayaM dUrasamIpayorvAcakam, tena tadyoge vakSyamANasya " ArAdartheH " [ 2. 2. 78.] iti 15 vikalpasyApavAdo'yam-prArAd grAmAt kSetram, prArAt maitrAt pITham ; itarazabdo dvayorupalakSitayoranyataravacana:, tenAnyArthAd bhidyate - itarazcaitrAt, tasya dvitIya maitrAdirityarthaH / atha 'jinadattAdanyo'yaM maitrasya, jinadattAditaro'yaM caitrasya, chAtrANAM pUrvamAmantrayasva, kAyasya pUrvam' ityAdau maitra- caitra cchAtrakAyazabdebhyaH kathaM na bhavati ? ucyate- pratyAsatteryasyaivAnyatvAdidharmanimitto - 20 'nyazabdAdinA yogastata eva jinadattAdeH paJcamI bhavati, na maitrAderiti // 75 // 270 ] nyA0 sa0-- prabhRtya 0 / dizaH zabdAH, dizi dRSTA: zabdA vA tadA "mayUra vyaMsaka0' [ 3. 1. 116. ] iti dRSTalopaH, dizi ye vAcakatvena dRSTAste iha dikzabdAH iti vijJAyante, na tu dizi vartamAnA eva tena dizo vAcakatvena dRSTasya zabdasya deze 25 kAle AdizabdAt bhAve dravye ca vRttAvapi tadyoge paJcamI / grISmAdArabhyeti zrArabhyeti ktvAntam, aktvAntamavyayaM vA / arthAntaramiti - arthamantarayati, athavA ekasmAdarthAditi vA / pRthagiti - pRthiH sUtradhAtuH " rudhi-pRthi" [ uNA 0 874.] iti dik / hiruk
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 76-77.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 271 15 iti-hriyate iti "drAgAdayaH" [ uNA0 870.] / pAriyAtra iti-pAriyAturayaM "tasyedam" [ 6. 3. 160. ] aNa, athavA pariyAtA devatA asya "devatA" [ 6. 2. 101. ] aNa, yadvA parigatA yAtrA yasyAsau pariyAtraH, pariyAtra eva pAriyAtra:-parvataH, parvatasamIpadezo'pi / prAgeva "adistriyAm 0" [ 7. 1. 107. ] iti svArthe InaH, napusakatvaM tu sAmAnyabhAvena, tathA ca vartate, kiM tat ? kartR prAcInaM, kiM tat ? AmrA 5 iti, yathA prAkzabdaH kevalo'pi digvAcI tathA svAthikenapratyayAnto'pi, tatastadantayoge'pi paJcamIti / aJcatyantayoge yathA prAga grAmAdityAdau paJcamI tathA'trApIti kaJcinmuhya t taM pratyAha-nyag maitrasyeti-nyak-upasarjanaM yathA bhavati evamavasthita ityarthaH / anyArthAda bhidyate iti-ayamartha:-anya iti prakRtivilakSaNo'rtha ucyate, itara iti ca dRzyamAnapratiyogItyarthaH, chAtrANAmiti-chAtrANAmavayavazchAtrastasmAt pUrva chAtramAmantra-10 yasveti pUrvatvaM chAtrAntarApekSaM, na chAtrANAmiti samudAyApekSa , samudAyasya hi ekadezaH saH, na tasya samudAyApekSayA pUrvatva , tatra pUrvatvena yogazchAtrAntarasya, samudAyasya tvekadezatveneti / kAyasya pUrvamiti-kAyasyAvayavino yadbhAgAntara, kiM viziSTaM ? pUrva, kasyAH sakAzAt ? nAbheH kAyasya saMbandhi yadavayavAntaraM pUrvaM tasya nAbhirUpeNA'vayavAntareNa saha saMbandhaH, kAyasya tvavayavatvena / / 2. 2. 75 / / RNAddhetoH // 2. 2. 76 // phalasAdhanayogyaH padArtho hetuH, hetubhUtaM yad RNaM tadvAcino gauNAnAmnaH paJcamI bhavati'; tRtIyA'pavAdaH / zatAd baddhaH, sahasrAd baddhaH / hetoriti kim ? zatena baddhaH, zatena bandhitaH, zatena caitreNa bandhitaH; kartari prayojye prayojake ca kartR lakSaNA tRtIyA bhavati, hetuhi phalasAdhanayogyaH padArthaH20 kAdibhyo'nya ucyate iti kathaM karturhetutvam ? // 76 // guNAdastriyAM navA // 2. 2. 77 // astriyAM vartamAnAd hetubhUtaguNavAcino gauNAnnAmnaH paJcamI vA bhavati / jADyAd baddhaH, jADayana baddhaH; pArikhyAtyAd muktaH, pArikhyAtyena muktaH; mohAd baddhaH, mohena baddhaH; jJAnAd muktaH, jJAnena muktaH / guNAditi25 kim ? dhanena kulam / hetorityeva-jADyasyaitad rUpam / astriyAmiti kim ? buddhyA muktaH, prajJayA muktaH, vidyayA yazaH / astyatrAgni--mAt, nAstIha ghaTo'nupalabdheH, sarvamanekAntAtmakaM sattvA'nyathAnupapatterityAdau nA'gnyAde mAdirhetuH, kasya tarhi ? tajjJAnasya, kathaM tarhi paJcamI ?
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 78-79.] "gamyayapaH karmA''dhAre" [2. 2. 74.] iti bhaviSyati, dhUmAdikamupalabhyA'gnyAdiH pratipattavya iti hyatrA'rthaH, jJAnahetutvavivakSAyAM tu hetutvalakSaNA tRtIyA bhavati-dhUmenAgniH, anupalabdhyA ghaTA'bhAvaH, sattvAnyathAnupapattyA sarvamanekAntAtmakaM pratipattavyamiti / / 77 / / nyA0 s0-gunnaad| jaDasya bhAvaH-dRDhAditvAt TyaNa / parikhyAtasya bhAvaH 5 "patirAjAnta." [7. 1. 60.] iti TayaNa / astyatrAgni--mAdityudAharaNatrayaM yathAkramaM zaiva-bauddha-jainamatena / sattvAnyatheti-sattvam-utpAda-vyaya-dhrauvyayuktatvam, tasya sattvasya, anyathA-anekAntAtmakatvamantareNa, anupapatteH-aghaTanAt / / 2. 2. 77 // ArAdathai // 2. 2.78 // ArAd dUrA-'ntikayoH, tantreNobhayagrahaNam ; dUrA, rantikAzca zabda-10 yuktAd gauNAnnAmnaH paJcamI vA bhavati / dUraM grAmAt, dUraM grAmasya; viprakRSTaM grAmAt, viprakRSTaM grAmasya; antikaM grAmAt, antikaM grAmasya ; abhyAzaM grAmAt, abhyAzaM grAmasya; saMnikRSTaM grAmAt, saMnikRSTaM grAmasya / aArAtzabdayoge tu prabhRtyAdisUtreNa nityameva paJcamI / atha dUraM hitaM grAmAt, dUraM hitaM grAmasya bhUyAdityAdau hitAdiyoge paJcamyabhAvapakSe "hita-15 sukhAbhyAm" [2. 2. 65.] iti caturthI kasmAnna bhavati ?, ucyate-hitasukhAdiyoge sA caturthI, iha tu dUrAntikAdinaiva yogo na tadvizeSaNena hitAdineti na bhavati, yadA tu hitAdinA vizeSyatayA yogastadA caturthI bhavatyeva / anye tvasattvavacanairevA''rAdarthaM ricchanti / / 78 / / nyA0 s0--aaraadrthH| dUrAntikAdinaiva yoga iti-kathaM ? vartate, kiM tat 20 kartR ? dUra, kasya ? grAmasya, kiM bhUtaM dUraM ? hitamiti dUrazabdenaiva grAmasya saMbandho vivakSito na tu hitazabdena / asttvvcnairiti-dhrmmaatrvRttibhiH| kArakazeSatvAt SaSThIprAptau vacanam / / 2. 2. 78 / / stokA-alpa-kaccha-katipayAdasattve krnne|| 2. 2. 76 // yato dravye zabdapravRttiH sa paryAyo guNo'sattvam, tenaiva vA rUpeNA'bhi-25 dhIyamAnaM dravyAdi; tasmin karaNe vartamAnebhyaH stokAdibhyaH paJcamI vA
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 273 bhavati / stokAd muktaH, stokena muktaH ; alpAd muktaH, alpena muktaH; kRcchrAd muktaH, kRcchra eNa muktaH; katipayAd muktaH, katipayena muktaH / sattva iti kim ? stokena viSeNa hataH, alpena madhunA mattaH, kRccheNa bhojanena nirviNNaH ; viSAdidravyasAmAnAdhikaraNyAdatra sattvavRttitA / karaNa iti kim ? kriyAvizeSaNe mA bhUt - stokaM calati / iha ca stokAdInAmasattva - 5 vAcitvAd dvitva-bahutvA'saMbhave ekavacanameva / [ pA0 2. sU0 80.] " stokasya cA'bhinirvR tteranirvR ttezca tasya vA / prasiddhi karaNatvasya, stokAdInAM pracakSate / / 1 / / " 76 / / nyA0 sa0 -- stokAlpa0 / yataH stokatvAdernimittAd dravye vizeSye stokAdizabdapravRttiH sa guggo'sattvaM zabdasya pravRttinimittamityarthaH / tenaiva veti - prasattvarUpeNa, 10 ayamartha:- tirohitadhanAdi vizeSyaM stokAdirUpeNaiva sAmAnyAtmanA'bhidhIyamAnaM ghanAdirUpavyAvRttaM stokAdirUpApanna dravyaM guNaH kriyA vA yadA pratIyate tadA dravyAdyasattvamiti / zrasattvavAcitvAditi-dravyasyaiva vizeSasaMkhyAyogitvAditi zeSaH / ditvabahusvAsaMbhave iti - ekatvanibandhanaikavacanasyApi asaMbhave protsargikamekavacanam / stokAlpAdizabdAnAM stokatvAdyarthAbhidhAyakatvenAsattvavAcitvAt kriyAM prati sAdhakatama 15 tvAbhAvAt karaNatvAbhAve kathamanena paJcamItyAzaGkAyAmamISAM pUrvAcArya prasiddhayA karaNatvamAha / yadvA stokena rAhuNA muktaH zazItyAdau mocanAmocanalakSaNaM kriyAdvayaM vidyate, yataH stokena mukta iti, ko'rthaH ? kiJcinmuktaH kiJcidamukta ityarthaH, tatazca kasyAH kriyAyA apekSayA atra karaNasaMjJetyAha - stokasyetyAdi - stokasyA'bhinirvRtti niSpatti, stokasya cAnivRttimaniSpattimAzritya karaNatvaprasiddhimAcakSate 20 stokAdInAM, pUrvAcAryA: / / 2. 2. 76. / / ajJAne jJaH SaSThI // / 2. 2. 80 // ajJAne'rthe vartamAnasya jAnAteH saMbandhini karaNe vartamAnAd gauraNAnnAmna eka-dvi-bahau yathAsaMkhyaM 'GasosAm' lakSaraNA SaSThI vibhaktirbhavati / veti nivRttam / sarpiSo jAnIte - sarpiSA karaNabhUtena pravartata ityarthaH, pravRttiratra jAnAterarthaH ; 25 evaM sarpiSorjAnIte, sarpiSAM jAnIte; athavA - sarpiSi rakto virakto vA cittabhrAntyA sarvamevodakAdi sarpIrUpeNa pratipadyata iti mithyAjJAnavacano'tra jAnAti:, mithyAjJAnaM cAjJAnameva bhavati / ajJAna iti kim ? svareNa putraM
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite jAnAti / karaNa ityeva - tailaM sarpiSo jAnAti tailaM sarparUpeNa pratipadyata ityarthaH, atra tailAt karmaNo mA bhUt, sarpiSastu karaNatvAd bhavatyeva / tRtIyA'pavAdo yogaH / / 80 / / 274 ] [ pA0 2. sU0 81.] nyA0 sa0-- ajJAne0 / veti nivRttamiti - bhinnavibhaktividhAnAditi zeSaH / sarpiSo jAnIte atra "jJaH" [3. 3. 82.] ityAtmanepadam / atra karaNasya saMbandhirUpa - 5 vivakSayA sarpiSa idaM jJAnaM nAnyasyeti SaSThI sidhyatIti kimartho'yaM yoga ityAhatRtIyApavAdo yoga iti prayamarthaH - sidhyati SaSThI, kintu karaNavivakSAyAM tRtIyA mA bhUdityayaM yogaH / sarpiSAmiti - Aja gavya mAhiSANAM ghRtAnAmityarthaH / / 2. 2. 80 / / zeSe / / 2.2. 81 // karmAdibhyo'nyaH kriyAkArakapUrvakaH karmAdyavivakSAlakSaNo'zrUyamANakriyaH 10 zrUyamANakriyo vA'syedaMbhAvarUpaH svasvAmibhAvAdiH saMbandhavizeSaH - zeSaH, tatra gauraNAnnAmnaH SaSThI bhavati / rAjJaH puruSaH, upagorapatyam, pazoH pAdaH, vRkSasya zAkhA, kSIrasya vikAraH, gavAM samUhaH, kumbhasya samIpam, pRthivyAH svAmIti, - na mASANAmaznIyAt, subhASitasya zikSate, na te sukhasya jAnate, na tasya sAyamaznIyAt, annasya no dehi, akSAraNAM dIvyati, ghnataH pRSThaM dadAti, naTasya 15 zRNoti, vRkSasya parNaM patati, mahatAM vibhASate / kathaM punaH karmAdInAM satAmapyavivakSA ? yathA - anudarA kanyA, alomikA eDaketi / gauNAdityeva - rAjJaH puruSaH, atra saMbandhasya dviSThatve'pi pradhAnAt puruSAnna bhavati, prAdhAnyaM cAsyA''khyAtapadasAmAnAdhikaraNyam tena tataH prathamaiva bhavati, yadA tu puruSo rAjAnaM prati guNatvaM pratipadyate tadA puruSasya rAjeti bhavatyeva / kathaM rAjJa: 20 puruSasya kambala iti ? rAjA'pekSayA puruSasya prAdhAnye'pi kambalApekSayA gauNatvAd bhavati / prathamA'pavAdo yogaH / / 81 / / nyA0 sa0 - - zeSe0 / sarasvatIkaNThAbharaNe karmAdikArakAriNa, indra- cAndrAbhyAM karaNaprAdhAnyaM zrutapAlena kalApake cA'pAdAnasya prAdhAnyaM zakaTAbhiprAyeNa svamate ca kartuH prAdhAnyat / kriyAkArakapUrvaka iti kriyA ca kArakaM ca kriyAkArake, te pUrve yasya 25 sa tathA, yathA - rAjapuruSaH, rAjA kartA puruSaM birbhAta ato rAjapuruSa ityucyate / karmAdyavivakSAlakSaraNa iti - karmAdibhyo'nya iti tu vizeSebhyo'nyatvaM vivakSitu na tu sAmAnyAdanAzritavizeSAt kArakAdapi / azrUyamAraNa kriyaH yathA - rAjJaH puruSa ityAdi /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 82-83.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 275 zrUyamAraNakriyaH, yathA-na mASANAmaznIyAditi / asyedaMbhAvarUpa iti-asyedaMzabdasya yo bhAvaH-pravRttinimittaM sH| saMbandhavizeSa iti-atra kArakasaMbandhAd bhidyamAnaH sambandhaH saMbandhavizeSa ucyate, yAvatA saMbandha ityukta 'pi siddhayet, vizeSasthApanAyoktam / rAjJaH puruSa ityAdiSu yathAkramaM saMbandhaH kathyate-svasvAmibhAvasaMbandhaH, janya-janakasaM0, avayavA-'vayavisaM0, prAdhAra-''dheyasaM0, prakRtivikArabhAvasaMbandhaH, samUha-samUhibhAvasaM0, 5 samIpa-samIpibhAvasaM0, . pAlya-pAlakabhAvasaM0, prAzyAzanabhAvasaM0, zikSaNIyazikSaNabhAvasaM0, jJAna-jJeyabhAvasaM0, prAsyAsanabhAvasaM0, bhakSya-bhakSaNabhAvasaM0, devanadyUtabhAvasaM0, dAna-dAniviSayasaM0, zravaNa-zravaNAvadhibhAvasaM0, patana-patanAvadhibhAvasaM0, vibhASya-vibhASaNabhAvasaMbandhaH, ityaadiH| prathamApavAda iti-eka-dvi-bahAviti saMkhyAmAtramupAdAya nAmnaH pradhAnAdapradhAnAcca sAmAnyena prathamA vidhIyate, tatrA'yaM SaSThIvidhi-10 gauMNAditi vizeSamupAdAya pravarttamAnastadapavAdo bhavati / / 2. 2. 81 // ririSTAta-stAdastAdasatasAtA // 2. 2. 82 // 'ri - riSTAt - stAt - astAt - as-atas-At' pratyayAntairyuktAd gauNAnAmnaH SaSThI vibhaktirbhavati / ri-upari grAmasya, riSTAt-upariSTAd grAmasya, stAt-parastAd grAmasya, avarastAd grAmasya ; astAt-purastAd15 grAmasya, avastAd grAmasya, adhastAd grAmasya; as-puro grAmasya, avo grAmasya, adho grAmasya; atas-dakSiNato grAmasya, uttarato grAmasya, parato grAmasya, avarato grAmasya ; prAt-adharAd grAmasya, dakSiNAd grAmasya, uttarAd grAmasya, pazcAd grAmasya; dakSiNapazcAd grAmasya / paJcamyapavAdo yogaH / / 82 // 20 nyA0 s0--ririssttaa0| parastAditi-paraH parA vA prakRtiH "parAvarAt stAt" [7. 2. 116.] "sarvAdayo'syAdau" [3. 2. 16.] iti pubhAvaH / dakSiraNapazcAditi-dakSiNA ca sA'parA ca dakSiNAparA tasyAM vasati / riprabhRtayaH pratyayAH svArthikA dikzabdebhyo vidhIyante, atastadantA api dikazabdA eva iti "zeSe" [2. 2. 81. ] ityasyApavAda: "prabhRtyanyArtha0" (2. 2. 75.] iti paJcamI vidhIyate / 25 ata eva dakSiNA gromAd ramaNIyam, dakSiNAhi grAmAd ramaNIyamiti "pAhI dUre" [7. 2. 120. ] iti pratyayadvayayoge SaSThI na labhyata ityAha-paJcamyapavAda iti / / 2. 2. 82 // karma Ni kRtH||2. 2. 83 // kRta:-kRdantasya saMbandhini karmaNi gauNAnAmnaH SaSThI bhavati, dvitIyA-30
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 ] bRhadvRttiladhunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 84.] 'pavAdaH / apAM sraSTA, purAM bhettA, varSazatasya pUrakaH, putrapautrANAM darzakaH, yavAnAM lAvakaH, aodanasya bhojakaH, vizvasya jJAtA, tIrthasya kartA, udakasya pibaH, grAmasya gamanam, gavAM dohaH / karmaNIti kim ? zastreNa bhettA / kriyAvizeSaNasthApi karmatvAbhAvAnna bhavati-sAdhu paktA, stokaM paktA / kRta iti kim ? kaTaM karoti, kRtapUrvI kaTam, bhuktapUrvI prodanam ; tyAdi- 5 taddhitayoH karmaNi mA bhUt / kathamarthasya tyAgI ?, sukhasya bhogI ?, viSayANAM jayI ?, vIrANAM prasavinIti ? atra tAcchIlikayodhinariNanoH karmeti bhavati / / 83 / / potrA vA iti vidheyaputra." [ 6. 1. 39.10 3. 1. 144.] iti samAna nyA0 sa0--karmaNi kRtH| dvitIyApavAda iti-"karmaNi" [ 2. 2. 40. ] ityanena praaptaayaaH| putrapautrANAmiti-putrasyApatyamanantaraM "punarbhU putra0" [6. 1. 36.] 10 ityaJ, putrasya pautrAH putrasahitA: pautrA vA iti vidheyam, dvandve tu "gavAzvAdiH" [3. 1. 144.] iti samAhRtiH syAt / pibatIti pibaH "ghrAdhmA0" [ 5. 1. 58. ] iti shH| kRta iti kimiti-ayamarthaH-nanu karma kArakaM, tacca kriyAmantareNa na sabhavati, yataH kriyAyAH kAraka kArakaM bhavati, kriyA ca pratyayasahitaM dhAtumAkSipati, dhAtozca dvaye eva pratyayA vidhIyante-tyAdayaH kRtazca, tatra "taM pacati0" [ 6. 4. 161. ]15 ityAdijJApakAt tyAdiprayoge dvitIyAvidhAnAt kRtprayoga eva SaSThI bhaviSyati, ki kRdgrahaNeneti, naivam-kRdgrahaNamantareNa taddhitaprayoge'pi yat karma tatrApi SaSThI syAt taniSedhArthaM kRtgrahaNam / kRtapUrvI kaTamiti-vartate, kaH kartA ? kRtapUrvI, pUrva kRtavAnityarthaH, kaM kRtapUrvI ? kaTam, tatra yathA citragurityAdau bahuvrIhiNA svAmisAmAnye'bhihite vizeSAbhidhAnAya caitrAdiH prayujyate tathA'trApi sAmAnyakarmaNyabhihite viziSTa-20 karmAbhidhAnAya kaTAdeH ktanA'nabhihitasya dvitIyAntasya prayogaH, sAmAnyena vyavahArAsaMbhavAd vizeSaNAvazyaM nirvAhaH kAryaH / kamiti-tyAgo'syAsti iti ini taddhitapratyaye'rthasyetyAdi karmaNi SaSThI na praapnotiityaashngkaarthH| "yUja-bhuja." [5.2. 50.] iti ghinaNa / "jINa -dRkSi0" [ 5. 2. 72. ] iti "prAtsUjorin" [5. 2. 71.] iti yathAkrama tyAgItyAdiSu pratyayAH / / 2. 2. 83 / / 25. didvaSo vAtuzaH / / 2. 2. 84 // atRzpratyayAntasya dviSaH karmaNi gauNAnnAmna: SaSThI vA bhavati / caurasya dviSan, cauraM dviSan ; "tRnnu0" [2. 2. 60.] AdisUtreNa pratiSedhe prApte vikalpo'yam / / 84 //
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 85-86.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 277 nyA0 sa0-dviSo vaa'tRshH| vikalpo'yamiti-anye tu saMbandhavivakSAyAmeveyaM SaSThIti pratiyantaH sUtraM nArabhante, evaM-"vA klIbe" [2. 2. 62.] ityapi / / 2. 2. 84 / / vaikA dvayoH // 2. 2. 85 // dvikarmakeSu dhAtuSu dvayoH karmaNorekatraikatarasmin vA SaSThI bhavati, anyatra pUrveNa nityameva / ajAyA netA sa ghnam, ajAyA netA sraghnasya, 5 athavA-ajAM netA sraghnasya, ajAyA netA sra ghnasya; payaso dohako gAm, payaso dohako goH; yadi vA gordohakaH payaH, gordohakaH payasaH / anye tu nIvahyAdInAM dvikarmakANAM gauNe karmaNi, duhAdInAM tu pradhAne vikalpamicchanti; ubhayatrApi nityamevetyanye / / 85 / / nyA0 s0-vaiktr| dvayoH karmaNoriti-nanu kRta ityasyaiva SaSThyantasya 10 dvayoriti kasmAnna vizeSaNam ?, tatrApi hi dvayoH kRdantayorekaM yat karma tatra SaSThI vA bhavatItyayaM sUtrArtho ghaTate, tathA ca apAM sraSTA bhettA ca maitra ityAdAveva vikalpa: syAditi, naivam-evaM sati "karmaNi kRto dvayozca vA" ityekameva yogaM kuyot, eva ca sati ekasya kRtaH karmaNi nityaM SaSThI bhavati, dvayostu kRdantayorvA bhavatIti sUtrArthe samastArthasya siddhatvAt, tasmAt pRthagyogAt karmaNa eva vizeSaNaM na kRta ityasya / 15 anyatreti-yata: "karmaNi kRtaH" [2. 2. 83. ] ityanena dvayorapi karmaraNoH SaSThI prAptA pakSe'nena niSidhyate / ajAyA netA sughnamiti-ekatreti sAmAnyena nirdezAt pradhAnApradhAnakarmaNoravizeSeNa grahaNamityubhayatravodAharati / nanu karmaNItyadhikRtatvAdekazabdasya ca dvitIyasavyapekSatvAt ekatretyukta'pi dvayoH karmaNorekatarasminniti gamyata eva, kiM dvayorityanena ? naivam-evaM sati pradhAnApradhAnasaMnidhau pradhAne kAryasaMpratyayaH iti20 nyAyAt pradhAna eva kamariNa syAt; yadvA goraNAdityadhikArAta kamIpekSayApi guNakamaNyeva syAditi dvayorapi pradhAnApradhAnakarmaNoH paryAyeNa SaSThIvikalpArthaM dvayorityupAdAnamityadoSaH / / 2. 2. 85 / / kartari // 2. 2. 86 // kRdantasya kartari gauNAnAmnaH SaSThI bhavati, tRtIyA'pavAdaH / bhavata25 prAsikA, bhavataH zAyikA, bhavataH svApaH, bhavata AsanA, bhavato'gragAmikA / kartarIti kim ? gRhe shaayikaa| kRta ityeva-tvayA zayyate / / 86 / /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 87.] nyA0 s0--krttri0| Asitu paryAyaH "paryAya0" [5. 3. 120.] iti NakaH, aasikaa| Asanam, AsanA "Nivetti0" [5. 3. 111. ] ityanaH / / 2.2. 86 / / / divahetorastrayaNakasya vA // 2. 2. 87 // stryadhikAravihitAbhyAmakAra-NakAbhyAmanyasya dvayoH kartR-karmaSaSThayoH 5 prAptihetoH kRtaH kartari SaSThI vA bhavati, nityaM prApte vibhASeyam / vicitrA sUtrasya kRtirAcAryasyA''cAryeNa vA, sAdhu khalvidaM zabdAnAmanuzAsanamA- . cAryasyA''cAryeNa vA, sAdhvI saMgrahaNyAH kRtiH kSamAzramaNasya kSamAzramaNena vA, Azcaryo gavAM doho'gopAlakasya agopAlakena vA, sAdhu khalu payasaH pAnaM maitrasya maitreNa vA, sAdhvI khalvanekAntajayapatAkAyAH kRtirAcAryaharibhadrasyA-10 ''cAryaharibhadraNa vaa| gamyamAne'pi karmaNi bhavati-antaddhauM yenA'darzanamicchati, yasyA'darzanamicchatIti vA; atrA''tmana iti karma gamyate / dvihetorityekavacananirdezaH kim ? Azcaryamodanasya nAma pAko'tithInAM ca prAdurbhAva iti, bhinnakRtoH kartR-karmaSaSThIhetutvamatreti na bhavati / astryaNakasyeti kim ? cikIrSA maitrasya kAvyAnAm, bhedikA caitrasya kASThAnAm ; 15 riNagantabhidestu bhedikA caitrasya maitrasya kASThAnAm / kartarItyeva-sAdhu khalvidaM zabdAnAmanuzAsanamAcAryasyA''cAryeNa vetyatra zabdazabdAt karmaNi vikalpo na bhavati / anye tu ghaalpratyayayodvihetvoH karmaNyeva SaSThImicchanti na kartari-pAzcaryo gavAM doho'gopAlakena, Azcarya indriyANAM jayo yUnA / / 87 / / nyA0 s0--dviheto0| nityaM prApte iti-"karttari" [ 2. 2. 86. ] ityanena / 20 khalvidamiti-"khala saMcaye ca" khalatIti "bhR-mR-tR 0" [uNA0 716.] iti bahuvacanAduH / [saMgrahaNyAH] saMgahyante stokazabdairbahavo'rthA asyAmiti "R-ha-sa." [ uNA0 638. ] ityaNiH / agopAlakeneti-pAlayatIti NakaH, gavAM pAlaka: "akena krIDAjIve0" [ 3. 1. 81. ] samAsaH / antaddhau yenAdarzana micchatIti-paJcamIvidhAyaka pANinisUtramidam', asya cAyamarthaH-antaddhauM-antaddhiviSaye AtmanaH karmatApannasya yeno-25 pAdhyAyAdinA kartR bhUtena yadadarzanaM tadicchatItyarthaH / bhinnakRtoriti-nanu pAka ityatrApi bhAvA-koMrghatra, prAdurbhAva ityatrApi sa eva, tala kathaM bhinnakRtorityucyate, satyamdhAtubhedA: tasyApi bheda itydossH| bhedikA caitrasya maitrasya kASThAnAmiti-bheyitu
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 88-86.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 276 paryAya ityeva kArya, bhAve tu "Nivetti0" [5. 3. 111. ] ityanenA'napratyaya eva syA / nanvatra prayojya-prayojakakoMH pradhAne prayojake SaSThI prApnoti gauNa-mukhyayo: iti nyAyAt, satyam- yathA ekavAkyasthayoH karbostRtIyA syAt tathA tadvAdhikA SaSThyapi / anye tu ghaleti-lalitasvabhAva ityarthaH / kAzikAkArastu stryadhikAravihitayoraNakayo: pratiSedhAdanyasminnapi strIpratyaya eva SaSThImicchati / apare tu NakAkArayorbhAvAbhi- 5 dhAyakayoH kRtoH pratiSedhAzaMsanAdanyasmin bhAvAbhidhAyaka eva SaSThImicchanti / / 2.2.87 / / katyasya vA // 2. 2.88 // kRtyasya kartari gauraNAnnAmna: SaSThI vA bhavati / bhavataH kAryaH kaTaH, bhavatA kAryaH kaTaH; kartavyaH, karaNIyaH, deyaH, kRtyo vA kaTaH / kartarItyevageyo mANavako gAthAnAm, pravacanIyo gurubhadazA'Ggasya / / 88 // nyA0 sa0-kRtasya vaa| geyo mAraNavako gAthAnAmiti-atra vyAvRttergAthAnAmityatra karmaNi sAphalyaM, mANavakAt tu agauNatvAt prAptireva nAsti / / 2. 2.88 // nobhayohaMtoH // 2. 2. 86 // ubhayoH-kartR-karmaNoH SaSThIhetoH kRtyasya saMbandhinorubhayoreva SaSThI na bhavati / netavyA grAmamajA maitreNa, RSTavyA grAmaM zAkhA caitreNa; jetavyaH15 zataM maitrazcaitreNa / ubhayorhetoriti kim ? ekaikahetormA bhUta-upasthAnIyaH putraH pituH, upasthAnIyaH pitA putrasya / / 86 / / nyA0 s0--nobhyoH0| nanu dvikarmakeSu dhAtuSu tAvadayaM pratidhaH, tatraivobhayaprAptisaMbhavAta, tatra pradhAnakarmaNaH kRtyenaivAbhihitatvAt SaSThyaviSayatvA pradhAnA'pradhAnasaMnidhau pradhAna eva saMpratyayaH iti nyAyAt tavyAdivat apradhAnAdapyaprasaGgAt20 kartaryeva pratiSedho nyAyya ityubhayagrahaNamatiricyate, naivam-dvitIyAbAdhikA hi kRtprayoge SaSThI vidhoyane, dvitIyA cApradhAnAd yathA bhavati tathA'tra SaSThayapi bhaviSyati / upasthAnIyaH putraH pituH upatiSThate "pravacanIyAdayaH" [5. 1. 8.] iti kartaryanIyaH, atra pituH zabdAt "karmaNi kRtaH" [ 2. 2. 83. ] iti karmaNi SaSThI, dvitIye tu upasthIyate iti karmaNi "tavyA-'nIyau [5. 1. 27.] "kRtyasya vA" [2.2.88. ] iti kartari25 putrAt SaSThI / / 2. 2. 86 / /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 60-61.] tannudantA-vyaya-kvasvAnA-atR-zatuGi-Nakaca khalarthasya / / 2. 2. 60 // tRna udantasya avyayasya kvasorAnasya atRzaH zatuH u: ekacaH khalarthasya ca kRtaH saMbandhinoH karmakoMH SaSThI na bhavati / tRn-vaditA janA'pavAdAn; udanta-kanyAmalaMkariSNa :, ripUna jiSNa :, zarAn kSipNa :, 5 prodanaM bubhukSuH, devAn vandAruH, dhArurvatso mAtaram, zraddhAlustattvam ; avyayakaTaM kRtvA, payaH pAyaM pAyaM vrajati, prodanaM bhoktaM vrajati; kvasu-prodanaM pecivAn, tattvaM vidvAn ; Aneti utsRSTA'nubandhanirdezAt kAna-zAnA-''nazAM grahaNam, kaTaM cakrANaH, vacanamanUcAnaH; zAna-malayaM pavamAnaH, katIha kavacamudvahamAnAH, katIha zatrUn nighnAnAH, katIha vapurbhUSayamAraNAH; Anaz-10 prodanaM pacamAnaH, caitreNa pacyamAnaH, kaTaM kariSyamAraNaH, atRz-adhIyaMstattvArtham, dhArayannAcArAGgam ; zatR-kaTaM kurvan, kaTaM kariSyan; Di-parISahAn sAsahiH, kaTaM cakriH, dadhizcittam; Nakaca-edhAnAhArako vrajati, kaTaM. kArako vrajati ; cinnirdezAt ekasya na bhavati-varSazatasya pUrakaH, putrapautrasya darzakaH; khalarthaH-ISatkaraH kaTo bhavatA, sujJAnaM tattvaM bhavatA / / 60 / / 15 nyA0 s0--tRnnudntaa0| "karmaNi kRtaH" [ 2. 2.83. ] "kartari" [ 2. 2. 86. ] iti ca prAptAyAH SaSThyA apavAdaH / pAyaM pAyaM "rUNam cAbhIkSNye" [5. 4. 48.] "bhRzA0" [7. 4. 173.] iti dvitvaM c| bhoktuM vrajatIti-atra hetuhetumadbhAve tRtIyA, "tumo'rthe0" [2. 2. 61. ] ityanena caturthI vA, saMbandhavivakSAyAM SaSThI vaa| pariSadyante "sthAdibhyaH kaH" [ 5. 3. 82. ] "asoGasivasahassaTAm" [ 2. 3. 48. ]20 Satvam-parISahAH, "ghaJyupasargasya0" [3. 2. 86.] iti diirghH| AhariSyatIti "kriyAyAm 0" [ 5. 3. 13. ] iti ekaci-AhArakaH / / cha / / 2. 2. 60.] ktayorasadAdhAre // 2. 2. 61 // sato vartamAnAdAdhArAccAnyasminnarthe vihitau yo ktau-ktaktavat tatsaMbandhinoH karma-koM: SaSThI na bhvti| kaTaH kRto maitreNa, kaTaM kRtavAn ; 25 gato grAmaM caitraH, grAmaM gatavAn / asadAdhAra iti kim ? rAjJAM jJAtaH, rAjJAM buddhaH, rAjJAM mataH, rAjJAmiSTaH, rAjJAM pUjitaH, "kAnto harizcandra iva
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 62-63.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 281 ] prajAnAm ;" "jJAnecchA0" [5. 2. 62.] ityAdisUtreNa satyatra ktaH / kathaM zIlito maitreNa ?, rakSitazcaitreNa ?; bhUte'yaM ktaH, vartamAnatApratItistu prakaraNAdineti / anye tu jJAnecchAIrthatAcchIlyAdibhyo'tIte kta necchanti, tnmte-apshbdaavetau| AdhAre-idamodanasya bhuktam, idaM sakta nAM pItam, idamaheH sRptam, idameSAmAsitam; "adyarthAccA''dhAre" [5. 1. 12.] 5 iti ktaH / / 61 / / __ nyA0 sa0--ktayora0 / nanu san dhAtvarthaH, tatra dhAtureva varttate, kR pratyayastu "kartari" [ 2. 2. 86.] ityAdinA kArake bhAve ca vidhIyate, tatra sati pratyayavidhireva nAsti kathaM pratiSedhaH-sato'nyasminnartha iti, naiSa doSaH-sadarthasahacArI pratyayArtho'pi sannityucyate; yadvA dhAtvartho'pi sanniti pratyayata eva vijJAyate, nahi dhAtutaH kriyAlakSaNo10 dhAtvartho bhUto bhavan bhaviSyanniti vA jJAtu zakyaH, dhAturhi kriyAmAtramAha, na tvamu vizeSama, sa ta pratyayAdeva pratIyata iti kAdikArakavattirapi pratyayaH satIti vijJAyate / kathamiti-zIlito maitraNetyAdAvapi-"jJAnecchA0" [5. 2. 62.] iti ktaH, vartamAnatApratItirapyasti, tat kathaM niSedha ityAzaGkArthaH / bhUte'yaM kta iti-yadyayaM bhUte ktaH kathaM vartamAnatApratoti: ? ucyate-vartamAnamadhye bhUto bhaviSyaMzca kAlo'styato bhUte ktaH, yathA15 kaTa karotItyatra kaTasya ye'vayavA niSpannAstadapekSayA'tItatvaM, ye ca niSpadyamAnAstadapekSayA vartamAnatvaM, ye ca niSpatsyante tadapekSayA bhaviSyatvam / aheH saptamiti-sadAdhArAdanyatra cAtuHzabdyaM bhavati, yadA kartari ktastadA-imamahiH sRpto dezaM, yadA karmaNi tadA-ayamahinA sRpto dezaH, bhAve tu "vA klIbe" [2. 2. 62.] iti vA SaSThayAmaheH sRptamahinA sRptamiti / / 2. 2. 61 / / . 20 . .vA klIbe // 2. 2. 62 // klIbe yo vihitaH ktastasya kartari SaSThI vA na bhavati / chAtrasya hasitam, chAtreNa hasitam; mayUrasya nRttam, mayUreNa nRttam ; kokilasya vyAhRtam, kokilena vyAhRtam ; ihAheH sRptam, ihAhinA sRptam / klIba iti kim ? caitreNa kRtam, "ktaktavatU" [5. 1. 174.] iti bhAve ktaH 125 pUrveNa pratiSedhe prApte vikalpo'yam / / 62 // akamerukasya // 2. 2. 63 // kameranyasyokapratyayAntasya karmaNi SaSThI na bhvti| AgAmukaM
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 ] bRhavRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 64-66.] vArANasI rakSa pAhuH, bhogAnabhilASukaH / akameriti kim ? dAsyAH kAmukaH / / 63 / / nyA0 sa0--akame0 / vArANasIti-varaNA ca asizca varaNAsI nadyau, te vidyate asyAm "aharAdibhyo'J" [ 6. 2. 87 ] pRSodarAditvA / hrasvadIrghavyatyaye'antatvAd DyAm ; yadvA varANa iti vIraNasyAkhyA, varANAstRNavizeSAH sannyasyAM "tRNAdeH sal" 5 [ 6. 2. 81. ] "liminyani" [ liGgAnuzAsane ] iti strItve varANasAyA adUrabhavA "nivAsA-dUra0" [ 6. 2. 66. ] ityaNa / / 2. 2. 63 / / eSyahaNenaH // 2. 2. 64 // eSyatyarthe RNe ca vihitasyenaH karmaNi SaSThI na bhavati / ina iti in-NinorgrahaNam / grAmaM gamI, auNAdika in, grAmamAgAmI auNAdiko10 Nin ; zataM dAyI, sahasra dAyI, kArI me'si kaTam, hArI me'si bhAram ; eSvAdhamaye gin / eSyadRraNeti kim ? avazyaMkArI kaTasya, sAdhudAyI vittasya / / 64 // nyA0 sa0--eSyadR0 / zataM dAyI zataM dhArayan dadAti "Nin cAvazyaka." [5. 4. 36.] iti Nin / karoSIti harasIti [kArI, hArI] pUrvavaNNin 15 / / 2. 2. 64 / / 20 saptamyadhikaraNe // 2. 2. 65 // gauraNAnAmna eka-dvi-bahAvadhikaraNe kArake 'Gi-pos-sup' lakSaNA yathAsaMkhyaM saptamI vibhaktirbhavati / divi devAH, paryaGka prAste, tileSu tailam, gurau vasati, yuddhe saMnadyate, amulyagre karizatam / / 65 / / nyA0 sa0-saptamyadhi0 / atra satyarthe vaiSayike vA sa mI / / 2. 2. 65 / / navA sujathai kAle // 2. 2. 66 // suco'rtho vAralakSaNo yeSAM pratyayAnAM tadantairyuktAt kAle'dhikaraNe vartamAnAd gauraNAnnAmnaH saptamI vA bhavati / dviraha ni bhukta, pakSe zeSe SaSThI-dviraha no bhuGkta; mAse paJcakRtvo bhuGkta, mAsasya paJcakRtvo25
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 67-68 . ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 283 bhuGkta e ; bahudhA'hani bhuGkta, bahudhAha no bhuGkta e / sujarthairiti kim ? graha, ni bhuGkte, rAtrau zete / bahuvrIhyAzrayaNaM kim ? sujarthapratyayasyAprayoge gamyamAne tadarthe mA bhUt / kAla iti kim ? dvi: kAMsyapAtryAM bhuGkte / adhikaraNe ityeva-dvirahvA bhuGkte / zrAdhArasyA''dhAratvA'vivakSAyAM pakSe zaiSikI SaSThI siddhaiva niyamArthaM tu vacanam, tena pratyudAharaNeSu zeSe SaSThI na 5 bhavatyeva / / 66 / nyA0 sa0 -- navA su0 / adhikara nityaM sa mI siddhaiva, pakSa SaSThIvidhAnArthaM tuM sUtram / bahuvrIhyAzrayaNaM kimiti - anyathA SaSThItatpuruSAzrayeNa "sujarthe kAle" iti kRte yadArthAdinA dvibhuGkta' iti dvistrirveti pratIyate tadApi syAt, tadA mA bhUdityevamarthaM tadAzrayaNamityarthaH / dviH kAMsyapAzyAmiti - kaMsAyedaM kaMsIyaM " pariNAmini 10 -tadarthe" [ 7. 1 44. ] itIya:, tataH kaMsIyasya vikAraH "kaMsIyAJJyaH" [ 6. 2. 41. ] iti yo luk ca / dvirahnA bhuGkte iti praharadhikaraNamapi zratrA'zane karaNavivakSAmanubhavatIti tRtIyaiva bhavati / niyamArthaM tu vacanamiti - sujarthereva yoge kAle saptamI vA bhavati, suryoge kAla eva vA sa mI bhavatItyubhayathApi niyamAt pratyudAharaSu AdhArasa. myeva na SaSThIti / / 2.2.66 / kuzalA-99yuktenAsssevAyAm // 2. 2. 67 / / kuzalo - nipuNa:, zrayukto - vyApRtaH; zrAbhyAM yuktAdAdhAre vartamAnAd gauNAnnAmnaH saptamI vA bhavati zrAsevAyAM - tAtparye gamyamAne / kuzalo vidyAgrahaNe, AyuktastapazcaraNe; pakSe adhikararaNA'vivakSAyAM zeSaSaSThI - kuzalo * vidyAgrahaNasya, prayuktastapazcaraNasya / zrAsevAyAmiti kim ? kuzalazcitra - 20 karmariNa, na ca karoti; Ayukto gauH zakaTe - prAkRSya yukta N ityarthaH, " adhikaraNe" [ 2. 2. 65 ] ityeva nityaM saptamI / pakSe prAdhArasyA'vivakSAyAM vikalpe siddhe'nAsevAyAmAdhArA'vivakSAnivRttyarthaM vacanam / / 67 / / nyA0 sa0 - - kuzalAyukte0 / Ayukta iti - "yujaM pI" AyuGkta e sma, "yujiMc" prayujyate sma kartari ktaH / / 2. 2. 67 / / svAmIzvarA-'dhipati - dAyAda - sAkSipratibhU-prasUtaiH 15 / / 2. 2. 68 // ebhiryuktAd gauraNAnnAmnaH saptamI vA bhavati ; pakSe - zeSaSaSThI / goSu 25
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 ] bRhavRttilavunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 66-100.] svAmI, gavAM svAmI; goSvIzvaraH, gavAmIzvaraH; goSvadhipatiH, gavAmadhipatiH; goSu dAyAdaH, gavAM dAyAdaH; goSu sAkSI, gavAM sAkSI; goSu pratibhUH, gavAM pratibhUH, goSu prasUtaH, gavAM prasUtaH / "svAmIzvarA'dhipati0" iti paryAyopAdAnAt paryAyAntarayoge na bhavati-grAmasya rAjA, grAmasya patiH; SaSThya va bhavati / saptamyarthaM vacanam / / 68 / / 5 nyA0 sa0-svAmIzvarA0 / adhipatIti-adhirUDhaH pati "prAtyava0" [3. 1. 47.] iti saH, adhikazcA'sau patizca vaa| prasUte sma "gatyarthaH" [ 5. 1. 11. ] iti ktH| saptamyarthaM vacanamiti-ayamartha:-svAmyAdInAM gavAdisaMbandhitvaM, tannivRttau hi teSAM svAmyAdibhAvAbhAvaH, tatrAstyeva SaSThI, saptamo tu kriyApratItyabhAvAnnAstIti pakSe saptamIprApaNArtha vacana miti / / 2.2.98 / / 10 vyApye ktenH|| 2. 2. 66 // iSTAdibhyaH ktAntebhya iSTamanenetyAdyarthe taddhita in vakSyate, ktapratyayantiAd ya in tadantasya vyApye vartamAnAd gauNAnnAmnaH saptamI bhavati; . veti nivRttam / adhItaM vyAkaraNamaneneti vAkyA'vasthAyAmabhidhAyA'dhItIti vRttyokta nA'nabhihite karmaNi pratyAyArthakartR keNa ca dhAtvarthena vyaapymaane| 5. kRtapUrvI kaTamityAdAviva dvitIyAyAM prAptAyAM tadapavAdo'yam / adhItaM vyAkaraNamanenA'dhItI vyAkaraNe, AmnAtaM dvAdazAGgamanenA''mnAtI dvAdazAGga, parigaNitaM jyotiranena parigaNitI jyotiSi; iSTo yajJo'neneSTI yajJe / ktana iti kim ? kaTaM karoti / ktagrahaNaM kim ? kRtapUrvI kaTam, bhuktapUrvI odanam / ingrahaNaM kim ? upazliSTo gurUn maitraH / vyApya iti kim ?,20 mAsamadhItI vyAkaraNe, atra mAsAnmA bhUt, mAsasya hi na karmatvam, dvitIyA tu "kAlA-'dhvanoAptau" [2. 2. 42.] ityanena / / 66 / / nyA0 sa0-vyApye ktenaH / veti nivRttamiti-vyApyopAdAnAt, tena hyadhikArabhedaH, pRthagyogAditi vaa| pratyayArthenyAdi-pratyayasyArthaH pratyayArthaH, pratyayArthaH kartA yasya dhAtvarthasya adhyayanalakSaNasya sa tathA, tena vyApyamAne vyAkaraNa iti / / 2. 2 66 / / 25 tadyukte hetau // 2. 2. 100 // hetunimittaM kAraNam, tena-vyApyena yukta-saMyukta hetau vartamAnAd
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 101.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 285 gauNAnnAmnaH saptamI bhavati / hetutRtIyA'pavAdaH / / "carmaNi dvIpinaM hanti, dantayorhanti kuJjaram / kezeSu camarI hanti, sImni puSpalako hataH" / / 1 / / tadyakta iti kima ? vetanena dhAnyaM lunAti, nA'tra vetanaM dhAnyena saMyuktam, dhanena vasati / hetAviti kim ? devasya pAdau spRzati / / 100 // 5 nyA0 sa0-tadyukteH / tena vyApyena yujyate sma / tathAtra nAnAdezajavineyAnugrahArthaM yukta-hetunimittaM kAraNamiti bahutaraparyAyakathanam,hetuzabdopAdAnAt tviha viziSTa meva nimittamabhipretaM, na nimittamAtram, anyathA "tadyukta nimitte" iti kRte dAtreNa dhAnyaM lunAtIti nimittamAtravAcino dAtrAdapi syAt saptamo, na copapadavibhakta : kArakavibhaktibaloyasI iti na bhaviSyatoti vAcyam, yato yathA kartR-karaNayostRtIyA vihiteti 10 tRtIyAyAH kArakavibhaktitvaM tathA'tra saptamyA api 'vyApyena yuktaH' iti kArakazrutyA kArakavibhaktitvam ; sA hya papadaviktiyatra kArakagandho'pi nAsti, yathA zaktArthavaSaDAdibhiryoge caturthIti, tasmAddhatazabdAbhidheyaM viziSTameva nimittaM, yadarthaH kriyArambhastadevAtra nimittamabhipretaM na nimittamAtra, tena dAbAnna saptamI, nahi dAvArthA lavanakriyeti / dvIpinamiti-dvidhA gatA Apo yatra "RktaH0' [7. 3. 76.] "dvayantaranavarNa0"15 [ 3. 2. 106. ] itoyAdeze dvIpamasyAsti in, ayaM nantaH pulliGgaH, yadA tu dvIpamAcaSTe Niji "vipina0" [ uraNA0 284. ] iti nipAtyate tadA'kArAnta: "abhidhAnadvIpinau" iti pratipadapAThAt puklIbaH / kukhau dantAvasya sto "madhvAdibhyo raH" [ 7. 2. 26. ] puSpaM lAtoti De jJAtAdyarthavivakSAyAM ke ca-puSpalakaH / devasya pAdAvitiastyatra pAdalakSaNena karmaNA devasya yogo hetutvaM tu nAstIti / / 2. 2. 100 / / 20 apratyAdAvasAdhunA // 2. 2. 101 // asAdhuzabdena yuktAd gauraNAnnAmno'pratyAdau-pratyAdiprayogA'bhAve saptamI bhavati / asAdhumaitro mAtari / apratyAdAviti kim ? asAdhumaitro mAtaraM prati, mAtaraM pari, mAtaramanu, mAtaramabhi / / 101 / / nyA0 sa0--apratyAdA0 / ihAdizabdasya vyavasthAvAcitvAt prati pari anu?5 abhi ityeta evApratyAdAvityanena grAhyAH / nanu sAdhuzabdena sadAcAra ucyate, AcaraNaM ca kriyAviSayamiti mAtRzabdena tatsthA paricaryAdikriyA ucyate iti mAtRparicaraNAdikriyANAM samyagAcaritA mAtari sAdhurityucyate, tadva parotyenAsAdhurmAtarIti, tatazcAssAdhumaitro mAtarIti mAtRviSayasya sAdhutvasya niSedhAt prathama mAtrA sAdhoryogAdanta
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 ] [ pA0 2. sU0 102-104.] raGgatvAduttareNaiva siddhA sapamo, kimaneneti netram - padAntarasaMbandhAdekapadavatitvena natrsaMbandhasyAntaraGgatvAdasamarthanaJsamAsasya ca niyataviSayatvAdarthAntarAbhidhAyinA nansamAsenava mAtuH saMbandho yukto'brAhmaNamAnayetyAdivaditi "sAdhunA " [ 2.2.102. ityuttareNa na sidhyatIti vacanam / nanvabhiyoge "lakSaNavIpsya0" [ 2. 2. 36. ] ityanena pratyAdiyoge tu " bhAgini0 " [ 2. 2. 37 ] ityanena ca dvitIyAyA vizeSa - 5 vidhAnAt saptamI na bhaviSyati, kimapratyAdAvityanena, satyam - asAdhuzabdAbhAve'pi dvitIyA caritArthA iti pratyAdiprayoge saptamI syAt / / 2.2. 101 / / . bRhaddavRtti-lavunyAsasaMvalite sAdhunA // 2.2. 102 // sAdhuzabdena yuktAd gauraNAnnAmno'pratyAdau saptamI bhavati / sAdhumaitro rAjani, sAdhurmAtari / apratyAdAvityeva sAdhumaitro rAjAnaM prati, rAjAnaM pari, 10 rAjAnamanu, rAjAnamabhi / uttaratrArcAyAM vidhAnAt anayAM tu vyAvRttestattvAkhyAne vidhirayam / kathaM tarhi sAdhurbhRtyo rAjJa iti ? bhRtyApekSA tra SaSThI na sAdhvapekSA, sAdhvapekSAyAM tu saptamyeva bhavati / / 102 / / nyA0 sa0 - sAdhunA / uttaratreti pUrve tvarcAgrahaNamuttaratra nipuNavizeSaNArthameva pratiyantaH sarvatra sAdhuzabdayoge saptamIM pratiyanti yadutpala :- evaM cArcAgrahaNaM nipuNa - 15 vizeSaraNArthaM saMpadyate iti / / 2. 2. 102 / / nipuNena cArcAyAm // 2. 2. 103 // nipuNazabdena sAdhuzabdena ca yuktAd gauNAnnAmno'pratyAdau saptamI bhavati, arcAyAM gamyamAnAyAm, SaSThyapavAdaH / mAtari nipuNaH, pitari sAdhuH / arcAyAmiti kim ? nipuNo maitro mAtuH, sAdhumaitraH pituH, mAtaivainaM 20 nipuNaM manyate, pitaiva sAdhumityanarcAyAM na bhavati / apratyAdAvityeva - nipuNo maitro mAtaraM prati mAtaraM pari, mAtaramanu, mAtaramabhi / / 103 / / nyA0 sa0 -- nipuNena0 / arcAyAmiti - "aciraNa arcane" " bhISibhUSi0' [5. 3. 106.] ityaJ bahuvacanAt / mAtari nipuNaH atra mAtari suSThu vartata iti maitrAdeH prazaMsA gamyata iti / / 2. 2. 103 / / 25 sveze'dhinA // 2. 2. 104 // sve - Izitavye, Ize ca svAmini vartamAnAdadhinA yuktAd gauraNAnnAmnaH
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 105-106.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 287 ___ 15 saptamI bhavati, adhiH svasvAmisaMbandhaM dyotayati, tatra sva-svAmivAcinoryada gauNatvena vivakSyate tato bhavati / sve-adhi magadheSu zreNikaH; adhyavantiSu pradyotaH; Ize-adhi zreNike magadhAH, adhi pradyote'vantayaH; SaSThIbAdhanArtho yogaH / / 104 / / nyA0 s0--sveshe0| Izitavya iti-yatheSTaM viniyojye| adheruparibhAva- 5 svasvAmisaMbandhayo?takatve'pi 'sveze' iti vacanAdatra svasvAmisaMbandhadyotI gRhyate / saMbandhasyobhayaniSThatve yugapadubhayatra sa mI syAdityAha-yadgauNatveneti / adhi magadheSvityAdiSu "vibhaktisamIpa0" [ 3. 1. 36. ] iti nAvyayIbhAvo vibhaktyathatvAbhAvAt, yato vibhaktivibhaktyarthaH kArakam, atra ca SaSThyapavAda: saptamI iti na vibhaktyarthatvam ; yadi ca samAsa: syAt tadA vAkyaM nivartata nityasamAsatvAt 'adhistri' ityAdiva; 10 yadA tu saptamyartha evAdhizabdastadAtrApyavyayIbhAva eva-adhyavanti pradyota iti / nanvatra krameNa parasparamAdhArAdheyabhAvavivakSAyAM paryAyeNa "saptamyadhikaraNe' [ 2. 2. 65. ] eva sa mI bhaviSyati, kimananeti, satyam-saMbandhavivakSayA SaSThayapi syAdinyAha-SaSThIbAdhanArthoM yoga iti / / 2. 2. 104 / / upenAdhikini // 2. 2. 105 // upena yuktAdadhikini vartamAnAd gauNAnnAmnaH saptamI bhavati, upetyadhikAdhikisaMbandhaM dyotayati / upa khAryAM droNaH, droNo'dhika: khAryA ityarthaH / upa niSke kArSApaNaH, kArSApaNo'dhiko niSkasyetyarthaH / upeneti kim ? khAryA upari droNaH / adhikinIti kim ? adhike mA bhUt, tenopa droNa khArIti na bhavati / / 105 / / 20 nyA0 s0--upenaa| atrApi yadadhikaM tadadhikinyArUDhamityAdhAravivakSAyAM saptamo siddhaiva, paraM pUrvava vibhaktyantarabAdhanArtham / adhiko niSkasyeti-sAdhu tyo rAjJa itivanniSkazabdasyAdhikazabdena saha saMbandhAbhAvAt "adhikena bhUyasaste" [ 2. 2. 111. ] ityanena niSkazabdAnna paJcamI / / 2. 2. 105 / / yadbhAvo bhAvalakSaNam // 2. 2. 106 // bhAvaH-kriyA, prasiddha lakSaNamaprasiddhaM lakSyam; yasya saMbandhinA bhAvenakriyayA bhAvo'parakriyA lakSyate, tasmin bhAvavati vartamAnAd gauNAnAmnaH saptamI bhavati / goSu duhyamAnAsu gataH, dugdhAsvAgataH; atra kAlataH 25
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 107.] prasiddhena gavAM dohena bhAvenA'nyasya gamanamaprasiddhaM lakSyate; evaM - devA'rcanAyAM kriyamANAyAM gataH kRtAyAmAgataH / gamyamAnenA'pi bhAvena bhAvalakSaNe bhavati-prAmraSu kalAyamAtreSu gataH, pakveSu grAgataH ; pratra jAteSviti gamyate / gamyamAnamapi hi vibhakta nimittaM bhavati, yathA- vRkSe zAkhA, grAme caitraH; atra bhavati, vasati cetyAdhAranimittaM gamyate / yatra kriyAshariNAM kArakatvaM 5 tadviparyayo vA, yathA-RddheSu bhuJjAneSu daridrA asate, RddheSvAsIneSu daridrA bhuJjate, yatra ca kriyAnarhANAmakArakatvaM tadviparyayo vA yathA - daridra SvAsIneSu RddhA bhuJjate, daridreSu bhuJjAneSu RddhA prAsate; tatrA'pi bhAvo bhAvasya lakSaNaM bhavatItyanenaiva saptamI / yadgrahaNaM prakRtyartham / bhAva iti kim ? yo jaTAbhistasya bhojanam / bhAvalakSaNamiti kim ? yasya bhojanaM sa maitra: 110 tRtIyAspavAdo yogaH / / 106 / / 288 ] nyA0 sa0-- yadbhAvo0 / kalAyamAtreSviti - kalAyo mAlavakaprasiddho'ghamaghAnyavizeSo mAnameSAM syAt "mAtra" [ 7. 1. 145 ] ityanena mAtraT / yatreti prayamarthaHyatra RddhAnAM daridrANAM ca bhujikriyAmAsanakriyAM ca prati yathAsaMkhyaM kArakatvaM, ko'rthaH ? tAM prati kartRtvaM tadviparyayo'kArakatvaM vA tatrApi bhAvo bhAvasya lakSaNamityanenaiva saptamI 15 siddheti, yadanyaiH- "kriyAharaNAM kArakatvaM tadviparyayo vA" ' yatra kriyAnaharaNAmakArakatvaM tadviparyayo vA " iti saptamIvidhAyakaM sUtradvayaM kRtaM tannArambhaNoyam, yasya bhAvo bhAvasya lakSaNaM tato bhAvavataH saptamISyate, yadgraharaNamantareNa caitanna labhyate ityAha-yadgrahaNaM prakRtyarthamiti / yo jaTAbhirupalakSitastasya bhojanamityatra na bhAvo bhAvasya lakSaNamapi tu dravyam / tRtIyApavAda iti - itthaMbhUtalakSaNe'rthe / / 2. 2. 106 / / 20 gate gamyeseano'ntenaikArthya vA / / 2. 2. 107 / / kutazcidavadhevivakSitasyA'dhvano'vasAnamantaH, yadbhAvo bhAvalakSaNaM tasyA'dhvano'dhvavAcizabdasyA'dhvana evA'ntenA'ntavAcinA sahaikArthyaM sAmAnAdhikaraNyaM vA bhavati, tadvibhaktistasmAd bhavatItyarthaH ; gate gamyegatazabde'prayujyamAne ityarthaH / gavIdhumataH sAMkAzyaM catvAri yojanAni, caturSu 25 yojaneSu gateSu bhavatItyarthaH ; evaM lokamadhyAllokAntamuparyadhazca sapta rajjUnAmananti, pakSe - pUrveNa saptamI; gavIdhumataH sAMkAzyaM caturSu yojaneSu, gateSviti gamyate / gata iti kim ? dagdheSu lupteSviti vA pratItau mA bhUt / gamya
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 108. ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH iti kim ? gatazabdaprayoge mA bhUt - gavIdhumataH sAMkAzyaM caturSu yojaneSu gateSu bhavati, traikArthyaM na bhavati; saptamI tu pUrveNa nityaM bhavati / adhvana iti kim ? kArtikyA AgrahAyaNI mAse, atrApyaikArthyAbhAve pUrveNa nityaM saptamI / anteneti kim ? adya nazcaturSu gavyUteSu bhojanam, bhojanaM hi bhoktRdharmo nA'dhvano'nta iti pUrvavat saptamyeva / nanvantena sahA'dhvano'bhe- 5 dopacArAt siddhamevaikArthyaM kimanena ? - kAle'pyevaM mA bhUditi satyam-ka vacanam / / 107 / / [ 286 nyA0 sa0 gate gamye0 / kutazcidavadheH gavIdhumata ityAdilakSaraNAt, vivakSitasya iyattAparicchedAyopAttasyAdhvano'vasAnaM - sAMkAzyAdyantaH / yadbhAva iti-yasyAdhvAnazcaturyojanarUpasya bhAvena gamanarUpeNA'paro bhAvaH sAMkAzyabhavanarUpo lakSyate tasyetyartha: 110 aikArthyamiti - eko'rtho dravyamanekabhedA'dhiSThAnaM yasya sa ekArthastasya bhAva aikArthyam / tadvibhaktiriti - anyathaikavibhaktimantareNa sAmAnAdhikaraNyaM na ghaTeta / gavAmI:- zrIH tAM dadhAti "pR. kAhRSi0 " [ uNA0 726. ] iti kiduH, so'trA'sti matu:, avyutpanno vAgavIdhucchandaH / zradya nazcaturSu gavyUteSviti gavyUtiratrAsti viSayatayA'vayavitayA vA "abhrAdibhyaH" [7. 2. 46.] a:, gavyUtaM kroza ekaH / nanvanteneti - caturSu yojaneSu 15 yat sAMkAzyaM taccatvAri yojanAni / / 2. 2. 107 / / SaSThI vAznAdare // / 2. 2.108 // yadbhAvo bhAvalakSaNaM tasmin bhAvavati vartamAnAd gauraNAnnAmno'nAdare gamyamAne SaSThI vA bhavati, pakSe pUrveNa saptamI / rudato lokasya prAvrAjIt, rudati loke prAvrAjIt; krozato bandhuvargasya prAvrAjIt, krozati bandhuvarge 20 prAvrAjIt; rudantaM krozantaM vA'nAdRtya prAvrAjIdityarthaH / / 108 / / nyA0 sa0-- SaSThI vA0 / pakSe pUrveNa saptamIti - vAzabdamantareNAnAdare paSThayA'pavAdatayA saptamI bAdhyeta / nanu " yadbhAva : 0 " [2. 2. 106. ] iti bhAvalakSaNe sAmAnye saptamI, tatrAnAdara iti vizeSe SaSThI, saptamyAmanAdarapratItirarthaprakaraNAderityarthabhedAnna bAdhyabAdhakabhAvo'stIti kiM pakSe saptamyarthena vAzabdeneti, ucyate - yathA'nAdarAdanyatra 25 sAmyataH saptamyasti, evaM "zeSe" [2. 2. 81.] ityanena SaSThyapi, tatrobhayatrApi pravrajan rudatApi lokena nivarttyamAnastadrodanamanAdRtya prAvrAjIdityanAdaraH prakararaNAdeH pratIyata iti sAmAnye'rthe SaSThI saptamIM bAdheteti pakSe tadarthaM vAvacanam // / 2. 2. 108 / /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 106.] saptamI cA'vibhAge nirdhAraNe // 2. 2. 106 // jAti-guNa-kriyAdibhiH samudAyAdekadezasya buddhayA pRthakkaraNaM nirdhAraNam, tasmin gamyamAne gauNAnnAmna: SaSThI saptamI ca bhavati; avibhAge-nirdhAryamANasyaikadezasya samudAyena saha kathaJcidaikye zabdAd gmymaane| kSatriyaH puruSANAM puruSeSu vA zUratamaH, zAlayaH zUkadhAnyAnAM 5 zUkadhAnyeSu pathyatamAH, kRSNA gavAM goSu vA saMpannakSIratamA, dhAvanto gacchatAM gacchatsu vA zoghratamAH, yudhiSThiraH zreSThatamaH kurUNAM kuruSu vaa| avibhAga. iti kim ? mAthurAH pATaliputrakebhya ADhayatarAH, paJcAlAH kurubhyaH saMpannatarAH, maitrazca trAt paTuH, ayamasmAdadhikaH; atra hi zabdAt bheda eva pratIyate, na tu kathaJcidaikyamiti na bhavati / paJcamIbAdhanArthaM vacanam,10 anye tu paJcamImapIcchanti-gobhyaH kRSNA saMpannakSIratamA / / 106 / / nyA0 sa0--saptamI0 / kSatAt trAyate "sthA-pA0" [ 5. 1. 142. ] iti kaH, pRSodarAditvAdalope kSatra, tasyApatya "kSatrAdiyaH" [6. 1. 63.], kSatriyaH puruSANAmityAdiSu kSatriyatva-zAli vajAtyA kRSNatvaguNena dhAvanakriyayA, AdizabdA yudhiSThiraprabhRtisaMjJayA ca nirdhAraNam / nanu nirdhAryamAraNasyAvayavasya samudAyAbhyantaratvAt tatazca 15. samudAyasyA'dhikaraNavivakSa yAM vakSe zAkhetivat sa myA: siddhatvAt sabandhavivakSAyAM tvavayavasya vakSasya zAkhetivat SaSThayA api siddhatvAt kimaneneti, naivam-vibhAge pratiSedhArthatvAdasya sarvatraiva nirdhAraNasya vibhAgarUpatvenA'vibhAgapUrvakatvAdavibhAgagrahaNasya nirarthakatvAdavibhAgagraharaNasAmarthyAdavadhAraNamAzrIyate-avibhAgo yatra zabdata eva pratoyate tatra nirdhAraNe saptamI-SaSThayAviti, yathA kSatriyaH puruSAraNAM puruSeSvityatra nirdhAryamAraNasya.0 kSatriyasya puruSatvenA'vibhAgapratotiH; tena mAthurA: pATaliputra kebhya pADhayatarA ityatra na bhavati, natra kenacit prakAreNa mAthurANAM pATaliputrakeSva vibhAga: zabdataH pratIyate, nahi pATaliputrakA mAthurA nApyADhayatarA iti vAkyAd bheda eva pratIyate ityAha-zabdAd gamyamAne iti / gavAM kRSNetyAdau vibhajyamAnA gaugoM-vena samUdAyAdavibhaktA, kASNyana tu vibhaktA, tasmAd vibhajyamAnasyaikadezasya vibhAgAzrayasya ca samUdAyasya yatra vibhAgA-25 vibhAgau sa evAnayoviSayaH, yatra tu tayovibhAga eva, na kathaJcidaikyaM tatra paJcamyeva bhavati, ata evAha-paJcamobAdhanArthamiti-ayamartha:-nirdhAraNasya vibhAgarUpatvAd yasya hi yato vibhAgastasya tadapekSayA'vadhirUpatvAda apAdAnatvAt "paJcamyapAdAne" [ 2. 2. 66. ] iti paJcamyA praptAyAM yatra vibhAgo'pi tatra tadapavAdo yoga ityarthaH, yadyevaM sarvathA samUdAyabhAvAnApanna nirdhAraNameva na yUjyate, samUdAyAddhi ekadezasya pRthakkaraNaM nirdhAraNamityukta-30
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 110.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 261 tvAt, satyametat-buddhayA hi kenacid dharmeNa kalpitena mAthurAH pATaliputrakAzca samudAyabhAvamApadyanne iti sidhyati nirdhAraNamityadoSaH / / 2.2.106 / / kriyAmadhye vakAle paJcamI ca // 2. 2. 110 // kriyayormadhye yo'dhvA kAlazca tasmin vartamAnAd gauNAnAmnaH paJcamI, cakArAt saptamI ca bhavati / ihastho'yamiSvAsaH krozAllakSyaM vidhyati, 5 kroze vA lakSyaM vidhyati ; iha dhAnuSkA'vasthAnamiSumokSo vaikA kriyA, lakSyavyadhazca dvitIyA, tanmadhye krozo'dhvA; adya bhuktvA munidvarya hAt bhoktA, dvayahe vA bhoktA; atra dvayorbhuktikriyayormadhye dvayahaH kAlaH / nanu ca 'kroze sthitaM lakSyaM vidhyati' dvayahe pUrNe bhuGkte, ityadhikaraNa eva saptamI; 'krozAt niHsRtya sthitaM lakSyaM vidhyati, dvayahamatikramyA'nu bhuGkte' ityapAdAne10 "gamyayapaH karmA''dhAre" [2. 2. 74.] iti paJcamI siddheva, satyam-yadA tvasyaiva kriyAkArakasaMbandhasya phalabhUtA zeSasaMbandhalakSaNottarAvasthA vivakSyate, yathA-dviraha no bhuGkte, yojanasya zRNotIti, tadA'pi kriyAmadhye SaSThI mA bhUditi vacanam / / 110 / / . nyA0 s0--kriyaamdhye0| ihastho'yamiti-nanviSvAsa iti dhanurucyate, yathA-15 aGgarAjo maheSvAsa iti, mahAn iSvAso yasyeti vyutpatteH, dhanuzca vyadhane karaNaM, kartA tu maitrAdiH, tat kathamuktam-iSvAso vidhyatIti, ucyate-iSvAsa iti kriyAzabdo'yamiti yaH kazcidiSunasyati-kSipati sa maitrAdirapyucyate; yadvA rUDhizabdatve'pi karaNasya svAtantryavivakSAyAmiSvAso vidhyatIti upapadyata eva, yathA sthAlIkaraNasya kartR vivakSAyAM sthAlI pacatItyucyate / adya bhuktveti-nanvihastho'yamiSvAsa ityAdi kriyAbhedAd yuktamidamudA-20 haraNa , idaM tvayuktamadya 'bhuktvA munidvaryahAd bhokte ti bhujikriyAyA ekatvAt, satyam jakriyAyA ekasyA api kAlabhedAda bhedasya siddhatvAdAdhAro'pi tasyA bhidyate / adhikaraNa eva saptamIti-kriyAmadhyavyavasthitasyAdhvano'dhikaraNatvAt saptamI siddhA, krozaikadezasyAdhikaraNatvAt kroze'pyadhikaraNatvasya vakta zakyatvAt ; evaM kAlAdapi dvayahe pUrNe ityatra pUrNadvayahasya yadupazliSTamahastatra bhokta tyarthAvasAyAdaupazleSikI saptamI 25 siddhA, paJcamI tvadhvano'pAdAnatvAt krozAnirgacchadbhiH zarairlakSyaM vidhyatItyarthAvagamAt; kAlAt tu "gamyayapaH0" [ 2. 2. 74. ] iti dvayahamatikramya bhokta tyarthapratIte:, kimartho'yaM yoga ityAkSepArthaH; yathA ca zaranirgamanasya dhanurapAdAnaM tathA kozo'pi tasmAdapi hi te nirgacchanti, yadvA krozasthaM dhanurapi krozenAbhidhIyate upacArAt, maJcAH krozantItivat / asyaiveti-apAdAnasyAdhArasya vetyarthaH / phalabhUteti-kriyAkArakasaMbandho30
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 111-113.] hi kaTaM karotItyAdAvapyasti / tadvayavacchittyai zeSasaMbandhalakSaNA phalabhUtA kAryabhUtottarAvasthA ityktm| SaSTho mA maditi vacanamiti-ayamartha:-yadA bhojana-zravaNAdau kAlA'dhvano: kriyAkArakajanyaM zeSasaMbandhitvameva kevalaM vivakSyate na tvapAdAnAdhikaraNatve tadA tAbhyAM SaSThayeva syAditi suutraarmbhH| kiJca yadA dvayaha-krozazabdau dvayahakrozaviSayAveva na tadekadezaviSayau tadA nApAyo nApyAdhArateti SaSThI prApnoti, krozaM 5 vAhayitvA vidhyati, dvayahaM vAhayitvA bhokta ti vA pratotedvitIyA prApnoti tadabAdhanArtho'yaM yoga Arabhyate, vRttau tu SaSThI mA bhUditi SaSThIgrahaNamupalakSaNArtham, tena dvitIyA'pi mA bhUdityarthaH siddho bhavati / / 2. 2. 110 / / adhikena bhUyasaste // 2. 2. 111 // adhirUDha ityarthe'dhikazabdo nipAtyate, adhirUDha iti kartari karmaNi ca10 kto bhavati, tatra yadA kartari tadA'dhika ityanenA'lpIyAnucyate, yadA tu karmaNi tadA bhUyAn, tatra sAmarthyAdalpIyovAcinA'dhikazabdena yuktAd bhUyasobhUyovAcino gauNAnnAmnaste-saptamI-paJcamyau bhvtH| adhiko droNaH khAryAm, adhiko droNaH khAryAH / / 111 / / nyA0 s0--adhiken| bhUyasa ityupAdAnAt adhikazabdenAlpIyAnevocyata 15 ityAha-sAmarthyAditi / atrAdhikAdhikisaMbandhasya vidyamAnatvAt khArIzabdAt ' zeSe" [ 2. 2. 81. ] ityanena SaSThI prApnoti, tathA'dhikazabdasya kartR sAdhanAdhyArUDhArthatvAt "karmaNi" [ 2. 2. 40.] iti dvitoyA ca, atastayorbAdhike saptamI-paJcamyAvanena vidhIyate / / 2. 2. 111 / / tRtIyAlpIyasaH // 2. 2. 112 // adhikazabdena sAmarthyAd bhUyovAcinA yuktAdalpIyovAcakAd gauNAnAmnastRtIyA bhavati / adhikA khArI droNena / / 112 / nyA0 s0-tRtiiyaa0| sAmarthyAditi-alpIyasa ityupAdAnAt karmasAdhano bhUyo'rtho'dhikazabdaH pratipattavya iti / kartari tRtIyA siddhaiva SaSThIbAdhanArthaM tu vacanam / / 2.2.112 / / pRthaga-nAnA paJcamI ca // 2. 2. 113 // pRthag-nAnAzabdAbhyAM yuktAd gauNAnAmnaH paJcamI tRtIyA ca bhavati / pRthaga maitrAt, pRthaga maitreNa; nAnA caitrAt, nAnA caitreNa / yadA pRthag-nAnA 20 25
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 114-116.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 263 zabdAvanyAthauM tadA prabhRtyAdisUtreNa paJcamI siddhaiva tRtIyavA'nena vidhIyate, yadA tvasahAyAau~ tadA paJcamIvidhAnArthamapodam / anye tu dvitIyAmapIcchanti / / 113 // Rte divatIyA ca // 2. 2. 114 // Rte ityetadavyayaM varjanArtham, tena yuktAd gauNAnnAmno dvitIyA paJcamI 5 ca bhavati / citraM yathAzrayamRte, nahyaGga vikriyate rAgamate, Rte dharmAt kutaH sukham / dvitIyAM necchantyeke / / 114 / / nyA0 sa0-Rte dvi0 / nAGga vikriyata iti-viSayAdibhiH kartRbhirityarthaH, vikriyata iti karmaNyayaM prayogaH, karmakartari tu "bhUSArtha." [3. 4. 63.] iti kirAditvAt kyapratiSedhaH syAt / / 2. 2. 114 / / 10 vinA te tutIyA ca // 2. 2. 115 // vinAzabdena yuktAd gauraNAnnAmnaste-dvitIyApaJcamyau tRtIyA ca bhavati / vinA bAtam, vinA varSam, na vinA zabdabhAvanAm, yAJcAM vinA viddhi, vinA vAtAt, vinA vAtena / dvitIyAM necchantyanye / / 115 // nyA0 sa0-vinA te0 / vineti tRtIyAntamavyayam / "prAdyaH karaNavinyAsaH, prANasyocaM samoraNam / sthAnAnAmAbhighAtazca, na vinA zabdabhAvanAm" / / 2. 2. 115 / / 15 tulyArtha stutIyA-SaSThayau // 2. 2. 116 // tulyArthairyuktAd gauNAnAmnastRtIyA-SaSThyau bhavataH / mAtrA tulyaH, mAtustulyaH; pitrA samAnaH, pituH samAnaH; guruNA samaH, guroH samaH; caitreNa20 sadRzaH, caitrasya sadRzaH / arthagrahaNaM paryAyArtham / upamA nAsti kRSNasya, tulA nAsti sanatkumArasyetyAdAvupamAdayo na tulyArthA iti na bhavati / gauraNAdhikArAcca gauriva gavayaH, yathA gaustathA gavaya ityAdau na bhvti| tRtIyAmavikalpya SaSThIvidhAnaM saptamIbAdhanArtham, tena gavAM tulyaH svAmI, gobhistulyaH
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 117-118.] svAmItyatra "svAmIzvarA0" [2. 2. 18.] ityAdinA saptamI na bhavati / / 116 / / nyA0 sa0--tulyArthaH / na tulyArthA iti-tulyAdayo hi dhamivAcakAH, tulopamAdayastu tulyatvAdidharmavacanA iti na tulyArthAH / goragAdhikArAcce ta-pradhAnA gozabdAnna bhavatItyarthaH, tulyArthatApi nAstIti cakAreNa parihArAntaraM samuccIyata iti 5 zeSaH / nanvanantarAt pUrvasUtrAt tRtIyA'nuvartate, tata: "tulyArthairvA" iti tadvikalpe kRte "she|" [ 2. 2. 81. ] ityanena pakSe zeSalakSaNA SaSThI siddhava, kimarthaM tadvidhAnamityAhatRtIyetyAdi / gavAM tulyaH svAmIti-gavAM tulya ityarthaH, yadyasmatsvAmI gavAM tulya ityartho vivakSyate tadA gozabdasya svAmizabdenAyogAta saptamIprAptireva nAstIti / gavaya iti- / 10 "kI g gavaya ityevaM pRSTo naagrikairydaa| vadatyAraNyako vArtA yathA gaurgavayastathA / / 2.2.116 / / " divatIyA-SaSThayAvenenAnaJceH // 2. 2. 117 // enapratyayAntena yuktAd gauraNAnnAmno dvitIyASaSThayau vibhaktI bhavataH, na cet so'JceH paro vihito bhavati / pUrveNa grAmam, pUrveNa grAmasya ; apareNa grAmam, apareNa grAmasya; dakSiNena vijayArdham, dakSiNena vijayAdhasya ; 15 uttareNa himavantam, uttareNa himavataH / anaJceriti kim ? prAg grAmAt, pratyag grAmAt ; udag grAmAt / / 117 / / nyA0 sa0--dvitIyA / pUrveNeti-pUrvasyAmadUravartinyAM dizi "pradUre enaH" [7. 2. 122.] / / 2. 2. 117 // hetvathai stRtIyAdyAH // 2. 2. 118 // 20 hetunimitta kAraNamiti paryAyAH, etadarthaH zabdayuktAt pratyAsatta staireva samAnAdhikaraNAd gauNAnnAmnastRtIyAdyAstRtIyA-caturthI-paJcamI-SaSThIsaptamyo bhavanti / dhanena hetunA vasati, dhanAya hetave vasati, dhanAd hetorvasati, dhanasya hetorvasati, dhane hetau vasati; evaM-dhanena nimittena, dhanena kAraNena, dhanenA'padezena; dhanena pryojnenetyaadyo'pi| tatsAmAnAdhika-25 raNyAcca hetvarthebhyo'pi tA eva bhavanti / pratyAsattestaireva samAnAdhikaraNA
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 116-120.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 265 diti kim ? annasya hetuH / anye tu hetvarthazabdayoge necchanti, hetuzabdaprayoge tu SaSThImevecchanti / asarvAdyarthamidam / / 118 / / / nyA0 sa0--hetvathaiH / pratyAsatteriti-hetvaSaistu vyadhikaraNa'd hetusaMbandhe SaSThayevAsti, na tatra tRtIyAdyA iti sAmarthyA hetvathaiH samAnAdhikaraNAd hetoreva tRtIyAdyA bhavantIti / nanuttarasUtraNa sarvA vibhaktaya iti sarva vabhaktyantagatatvAt 5 tRtIya dyA api siddhAH, kimarthamida matya ha-asarvAdyarthamiti / hetau tRtIyAyAM "RNAddhano:" [2. 2. 76.]. "guNAdastriyAM navA" [2. 2. 77.] iti paJcamyAM prAptAyAmayaM vidhirArabhyata iti / / 2. 2. 118 / / sarvAdaH sarvAH // 2. 2. 116 // hetvathairyuktAt pratyAsattestatsamAnAdhikaraNAt sarvAdegauMNAnnAmna: sarvA10 vibhaktayo bhavanti / ko heturvasati caitraH, kaM hetuM vasati, kena hetunA, kasmai hetave, kasmAd hetoH, kasya hetoH, kasmin hetau; evaM yo hetuH, yaM hetum, yena hetunA, yasmai hetave, yasmAd hetoH, yasya hetoH, yasmin hetau; sa hetuH, taM hetum, tena hetunA, tasmai hetave, tasmAd hetoH, tasya hetoH, tasmin hetau; sarvo hetuH, sarvaM hetum ; bhavAn hetuH, bhavantaM hetum, bhavatA hetunA; ubhau15 hetU, ubhAbhyAM hetubhyAmityAdi; evaM kiM kAraNaM ?, kiM nimittaM ?, ki prayojanamityAdi / tatsamAnAdhikaraNAdityeva-kasya hetuH / prathamAM necchantyeke, dvitIyAmapare / / 116 / / nyA0 s0-srvaadeH| priyAH sarve yasyeti bahuvrIhau hetvarthayoge'pi na sarvA yaH anya padArthapradhAnatvena sarvAdegauNatvAta, gauNe makhye ca makhye kAryasaMpratyaya: 20 kamadhAraye paramasarvaM hetu vasatItyAdi tu bhavati, * grahaNavatA nAmnA0 iti tu nopatiSThate'tra / / 2. 2. 116 / / / asattvArAdarthATTAsiyam // 2. 2. 120 // sattvaM-dravyaM, tato'nyadasattvam, pArAd dUrA'ntikayoH, tantreNobhayograhaNam ; asattvavAcino dUrAdintikArthAcca 'TA Gasi Gi am' ityete25 pratyayA bhavanti, gauNAditi nivRttam / dUreNa grAmasya grAmAd vA, dUrAd grAmasya grAmAd vA, dUre grAmasya grAmAd vA, dUraM grAmasya grAmAd vA vasati;
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 121.] evaM viprakRSTena, viprakRSTAt, viprakRSTe, viprakRSTaM grAmasya grAmAd vA tiSThati; antikArthaH-antikena, antikAt, antike, antikaM grAmasya grAmAd vA vasati; evamabhyAzena, abhyAzAt, abhyAze, abhyAzaM grAmasya grAmAd vaa| kecidArAdarthaiH paJcamyantairyuktAt paJcamI necchanti, tenadUrAd grAmasya, antikAd grAmasyetyeva bhavati, na tat sarvasaMmataM paJcamyA 5 api darzanAt "dUrAdAvasathAnmUtraM, dUrAt pAdAvasecanam / / dUrAcca bhAvyaM dasyubhyo, dUrAcca kupitAd guroH" / / 1 / / iti / asattveti kim ? dUraH panthAH, antikaH panthAH, dUrAya pathe dehi, antikAya pathe dehi, dUrasya pathaH, antikasya pathaH svam / kathaM ciraM?, cireNa?,10 cirAya ?, cirAt ?, cirasyeti ? ; vibhaktipratirUpakA nipAtA ete, yathAparasparam, paraspareNa, parasparasyetyAdayaH / / 120 / / nyA0 s0--asttvaa0| asattve ArAdarthaH, na vidyate sattvaM yasya sa cA'sau pArAdarthazca vaa| gauraNAditi nivRttamiti-vibhaktisaMbaddhatvAt tannivRttAvityarthaH, atra hi / TAdoni vacanAnyupAttAni, na tRtIyAdyA vibhktyH| dUreNa grAmasya grAmAt vA ityAdi-15 . idaM taditi sarvanAmapratyavamarzayogyArthAbhidhAyakatve'pyeteSAM dharmamAtreNa prayogAdasattvarUpArthAbhidhAyakatvaM na virudhyate, tathA'tra grAmazabdAt "pArAdartha:" [ 2. 2.78.] iti vA paJcamyAM pakSe "zeSe" [2. 2. 81.] iti sssstthii| antikAya pathe iti-atropapadavibhakta: kArakavibhaktiriti paJcamI bAdhitvA caturthI / na tat sarvasaMmatamiti-yataH kAzikAkAro'pyAha-paJcamyA api darzanAt lokaacaargrnthe| kathamiti-pArAdarthatvA-20 bhAvAt kathamebhyo dvitIyAdyA ityAzaGkArthaH / / 2. 2. 120 // jAtyArakhyAyAM navaiko saMkhyo bahuvat // 2. 2. 121 // jAterekatvAdekavacana eva prApte pakSe bahuvacanArthaM bahuvadbhAva ucyate, jAterAkhyA-abhidhAnaM jAtyAkhyA; tasyAmeko'rtho jAtilakSaNo'saMkhyaH-saMkhyAvAcivizeSaNarahito bahuvad vA bhavati / saMpanno yavaH, saMpannA yavAH; saMpanno25 vrIhiH, saMpannA vrIhayaH; jAtyarthasya bahuvadbhAvAt tadvizeSaNAnAmapi bahuvadbhAvaH; tathA cobhayavAcibhyo bahuvacanam / jAtigrahaNaM kim ? caitraH, maitraH /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 122.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 297 AkhyAgrahaNaM kim ? kAzyapapratikRtiH kAzyapaH, bhavatyayaM jAtizabdo na tvanena jAtirAkhyAyate, kiM tahi ? pratikRtiH / eka iti kim ? saMpannau vrIhi-yavau, "magadheSu stanau pInau, kaliGga SvakSiNI zubhe" ityAdAvapi savyetaratvalakSaNA'vAntarajAtidvayopAdhiyogAdekatvaM nAstIti bahuvadbhAvo na bhavati; jAtimAtravivakSAyAM tu bhavatyeva-magadheSu stanAH pInAH, stanaH pInaH; 5 kaliGgaSvakSINi zubhAni, akSi zubhamiti / asaMkhya iti kim ? eko vrIhiH saMpannaH subhikSaM karoti, atra vizeSaNabhUtasaMkhyAprayogo'stIti 'eke vrIhayaH saMpannAH subhikSaM kurvanti' iti na bhavati / / 121 / / nyA0 s0--jaatyaakhyaayaaN| vaiSayike'dhikaraNe saptamI nimittasaptamI vaa| jAtyarthasyeti-na jAtizabdasya, tathA sati saMpannA yavA iti yavazabdAdeva jAtizabdAd10 bahuvacanaM syAt, na saMpannazabdAt tadvizeSaraNabhUtAditi, jAtyarthasya bahuvadbhAve saMpannAdivizeSaNAnyapi sAmAnAdhikaraNyAd yavAdizabdopAtte jAtyarthe vartanta iti tebhyo'pi bahutvAzrayaM bahuvacanamupapannamiti / caitraH, maitra iti-neha jAtirabhidheyA yadRcchAzabdatvAdamayoH, jAtihi sAmAnyamucyate, yacchabalazAbaleya-dhavaladhAvaleyAdyanekavyaktibhedeSu gaugauMrityAdyanuvRttapratyayakAraNamiti, yadi ca bAlakumArAdibhede'nuvartamAnamabhinna rUpaM jAti-15 rucyate tathA sati nAjAtiH kazcicchabdArtho'sti, iti jAtigrahaNamanarthakaM syAt, tasmAt sAdRzyasAmAnyamiha jAtirna svarUpasAmAnyamiti / bhavatyayaM jAtizabda iti-"gotraM ca caraNaH saha" iti lakSaNena paramAkhyAgrahaNAt prAdhAnyena jAtAvabhidheyAyAM bhavati, iha tu tadviziSTA pratikRtirAkhyAyate iti / "magadheSu stanau pInau, kaliGgeSvakSiNI shubhe| 20 bAhU pralambAvaGgaSu, vaGgeSu caraNau dRDhau" / / 2. 2. 121 // avizeSaNe dvau caasmdH|| 2. 2. 122 // asmado dvAvekazcArtho vA bahuvad bhavati, avizeSaNe-na cet tasya vizeSaNaM prayujyate / AvAM brUvaH, vayaM brUmaH, ahaM bravImi, vayaM brUmaH / avizeSaNa iti kim ? AvAM gAgyauM brUvaH, ahaM paNDito bravImi, ahaM caitro25 bravImi / kathaM nATaya ca dakSA vayam ?, "tvaM rAjA vayamapyupAsitaguruprajJA'bhimAnonnatAH" ?, "sA bAlA vayamapragalbhamanasaH" ? ityAdi; dakSatvAdInAM vidheyatvenA'vizeSaNatvAd bhaviSyati, yadanUdyamAnamavacchedakaM tadvizeSaNamiti /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 123-124.] ekA'nekasvabhAvasyA''tmano'nekasvabhAvavivakSAyAM bahuvacanaM siddhameva, savizeSaNapratiSedhArthaM tu vacanam / / 122 / / nyA0 s0--avishe0| na vizeSaNamavizeSaNam, yadvA vizeSagasyAbhAvaH / asmadaH ityatra anukaraNatvAdasmacchabdakAryApravattiH / avizeSaNe ityatra pratiSadhapradhAnaH prasajyo natra, yadyatra pa! dAsaH syAd-vizeSaNAdanyasminniti tadA vizeSaNena vidhirnApi 5 pratiSedho vizeSaNe tato'nyasmistu prayujyamAne vidhiH, ko'rthaH ? satyapyasmadarthasya vizeSaNe tato'nyasmin prayujyamAne syAdityarthaH, tatazcAhaM maitro bravImItyatrApi mivantasya vizeSyasya bhAvAd maitra iti vizeSaNe satyapi syAdityAha-na cet tasyeti / aAvAM brava iti-patra dvayormadhye eko brate tatazca kathamAvAM brava iti, ucyte-dvyorpybhedopcaaraat| vidheyatveneti-ajJAtajJApanoyatvenetyarthaH / ekAnekasvabhAvasyeti-ayamartha:-eko'pyAtmA 10 yathaikatvenAnubhUyate tathA draSTA zrotA mantetyAdinAnAtvenApi, nahya kAntenaikatvenAnekatvena vetaravinirmaktana pratipattirasti, tatra yathaikatvena dvitvena ca tasmina vivakSite ekavacanaM dvivacanaM ca tathA bahutvavivakSAyAM bahuvacanaM siddham / naTAnAM nRttaM "naTAnnRttaM jyaH" [ 6. 3. 165. ] nATyam // 2. 2. 122. / / phalgunI-proSThapadasya bhe|| 2. 2. 123 // 15 phalgunIzabdasya proSThapadAzabdasya ca bhe-nakSatra vartamAnasya dvAvathauM / bahuvad vA bhvtH| kadA pUrve phalgunyau, kadA pUrvAH phalgunyaH; kadA pUrve proSThapade, kadA pUrvAH proSThapadAH; udite pUrve phalgunyau, uditAH pUrvAH phalgunyaH; udite pUrve proSThapade, uditAH pUrvAH proSThapadAH / bha iti kim ? phalgunISu jAte phalgunyau maannvike| dvAvityeva-tenaikasmin jyotiSi na20 bhavati-dRzyate phlgunii| ekavacanAntaH prayoga eva nAstItyanye / phalgunIproSThapadasyeti zabdaparo nirdezaHkim ? tatparyAyasya mA bhUt-adya pUrve bhadrapade / / 123 / / nyA0 s0--phlgu0| proSThapade iti-pravRddhaH proSTho yasya proSTho gaustasyeva pAdau yasyA yayorvA "suprAta0" [ 7. 3. 126. ] iti nipAtyate / / 2. 2. 123. // 25 gurAvekazca / / 2. 2. 124 // gurau-gauravAhe'rthe vartamAnasya zabdasya dvAvekazcA'rtho bahuvad vA bhavati /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 124.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 266 tvaM guruH, yUyaM guravaH; yuvAM gurU, yUyaM guravaH; sa kAruNika upAdhyAyaH, te kAruNikA upAdhyAyAH; tau kAruriNakAvupAdhyAyau, te kAruNikA upAdhyAyAH; eSa me pitA, ete me pitaraH; ayaM tapasvI, ime tapasvinaH; guruziSyau, guruziSyAH; iha bhavAnAha, iha bhavantastvAhuH / prApaH, dArAH, gRhAH, varSAH, paJcAlA: janapadaH, godau grAmaH, khalatikaM vanAni, harItakyaH phalAni, 5 paJcAlamathure, caJcA'bhirUpo manuSya iti / sarvaliGgasaMkhye vastuni syAdvAdamanupatati mukhyopacaritArthA'nupAtini ca zabdA''tmani rUDhitastattalliGgasaMkhyopAdAnavyavasthA'nusatavyA / / 124 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM zrIsiddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau dvitIyasyA'dhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / / 2 / 2 / / 10 mUlArkaH zrUyate zAstre, sarvakalyANakAraNam / adhunA mUlarAjastu, citraM lokeSu gIyate / / 6 / / nyA0 sa0--gurA0 / kAruNika iti-karuNA prayojanamasya karuNayA vA carati / ayaM bhavAn ihabhavAn "bhavatvAyu:0" [7. 2. 61.] ityadhikArAt "trap ca" [7.. 2. 62.] iti trap, "kvakutra0" [7. 2. 63.] iti pazcAnnipAtyate / ime bhavanta:15 ihbhvntH| paJcAlAnAM dezo'pi paJcAlA upcaaraat| godau-hradau tatsamIpagrAmo'pi godau| khalatikaM vanAnIti-khalatIti "kuzika0" [ uNA0 45. ] ityAdinA nipAtyata ityAmnAyaH, yadvA khalAn tiknoti "mUlavibhujAdayaH" [5. 1. 114. ] kaH, khalati. kAkhyaparvatasamIpavartivanAnAmapi khalatika ityaakhyaa| harati rogAniti "haruhi0" [uNA0 76.] iti iitke-hriitkii| paJcAlAzca mathurA ca pnycaalmthure| cIyate20 upacoyate tRNairiti cnycaa| "cameoMcaDaJcau" [ uNA0 122. ] abhimataM rUpaM yasya abhimataM rUpyate vA abhirUpo manuSyazcaJca va akiJcitkaratvAt anupatatIti-anuyAti anuvrajatItyarthaH / anusatavyeti-liGgAni ca saMkhyAzca tAstAzca tAH liGgasaMkhyAzca tAsAmupAdAnaM tasya vyavasthA saa'nusrtvyaa| nanvApa ityekasyAtmApi jalakaNikAyAM bahuvacanAnto'pzabda : prayujyate, dArazabdazcaikasyAmapi yoSiti pulliGgo bahuvacanAntaH,25 evaM gRha-zabdo'pyekasminnapi gRhe, evaM varSA ityekasminnapi Rtau, evaM paJcAlA iti bahuvacanAntenaiko'rtha ucyate janapadaH, tatra bahutvAbhAvAd bahuvacanA'yogaH, yadyasau bahutvasaMkhyAyogI syAt tadaikavacanAnupapattiH janapada iti ekatvAbhAvAt, nahya ko'rtha eko bhavati anekazca, virodhAt, kathaJcit tathAbhAve tubhayamapyubhayasaMkhyAyogi syAt, na caitadiSyata iti, evaM godau grAma iti dvitvaikatvaniyamA'yogaH, khalatikaM vanAnItyekavaca-3
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 124.] nAntena baha vabhidhAnamanupapannam, tathA harItakyaH phalAnIti strInapusakayoliGgayorayogaH, tathA paJcAlamathure ityanuttarapadasya dezavRtterbahuviSayasya bahuvadabhAvaprati dhAnupapattiH, evaM caJcAbhirUpa ityAdAvapi caJcAdiliGgatA syAdityatra yatnaH karttavyaH, yena sarvaM samaJjasaM syAdityAzaGkAyAmAha- sarvaliGgasaMkhye vastunItyAdisarvANi- trINyapi liGgAni, sarvAzcaekatva-dvitva-bahatvalakSagagA: saMkhyA ekasminna va vastUni santi, tathAhi-vastvartho mAtreti 5 zabdAH sarvatra vastutattve- ghaTavastu ghaTArtho ghaTamAtreti pravartante iti liGgAni dRzyante ; guNaguriNa-dravyaparyAyA-'vayavAvayavirUpe vastuni ghaTa ityabhedavivakSAyAmekatvasaMkhyA, guNaguriNanau dravya-paryAyau avayavA-'vayavinau ghaTau naikakamAtra iti dvitvasaMkhyA, guNa-paryAyA'vayavAnAM bahutvAt tadbhadavivakSAyAM guNAzca guNI ca guNaguNino ghaTA iti bahutvasaMkhyA; na caitadekasmin vastUni syAdvAdAnupAtini viruddha syAt, yata: kathaJciditi vAda: syAdvAda:10 tathAhi-sa evAyaM maitra ityAjanmamaraNamaviccheda: pratIyate, tanna bhedamAtraM vastu, bAlo'yaM na yUvA, yUvA'yaM na bAlaH, sUptA'yaM na utthitaH, utthito'yaM na sapta iti vicchedazca pratIyate tannAbhedamAtram, na ca tayorbheda eva 'maitro bAlo maitro yuvA' ityekatvena pratibhAsanAt, gaurazcetivad bhedapratibhAsAbhAvAt, ekAntena bhede'nyataravilopaH, tathA ca bhedAbhedapratibhAsAyogaH, na cAnyatarasya mithyAtvamitarAvizeSAta, tasmAdantarAlAvasthaM vastu, tadetat15 syAdvAdAnupAtIti nAvAnekarUpatA virudhyate, tadevaM kramAkramabhAvyanekabhedAtmake vastuni sarvamupapadyate, tatrApa iti naikasyAM vyaktau pravartate, api tu bahuvyaktiviSaya ev| evaM dArAdayo'pi pulliGgAH, yathA dvau traya iti bhedaviSayA eva naikaika viSayA eva, ekadravyaviSayatve'pi guNaparyAyAvayavabhedopa'dAnAd vastusAmarthyAd bahutvopapattiH / evaM paJcAlA iti vastuzaktisvAbhAvyAdavayavadvAreNa pravatate, janapada iti samudAyadvAreNa / 20 - evaM godau grAma ityaadaavpyekaaneksNkhyoppttiH| harItakyaH phalAnIti liGgabhedazca sarvaliGgatvAd vastunaH / paJcAlamathure iti paJcAlAdonAM bahutvaviSayANAM samAse uttarapadAdanyatra samUdAyAbhidhAnaM na tvavayavAbhidhAnamiti bahatvAbhAvaH, niyataviSayAzca zabdazaktayo bhavanti, yathA-rAjJaH pUruSa iti vAkye rAjazabdo vizeSaNAdiyoginamarthamAcaSTe, vRttau tu tadvilakSaNaM rAjapuruSa iti / caJcAbhirUyo manuSya iti sA zyAnmanuSyavRttezca tadrUpaM25 yanna vizeSaNayogi / paJcAlAdizabdAnAM ca kSatriyAdyarthavRttInAmapi so'yamityabhisambandhAdupacArarAjjanapadAdyarthe'pi vRttirityukta -mukhyopcritaarthaanupaatiniityaadi| atra ca rUDhiH pramANaM. yato vaddhavyavahArAcchabdArthavyatpattirityucyate-rUDhita iti-rUDhiH ziSTavyavahAre prasiddhiH / tattalliGgasaMkhyopAdAnavyavastheti-sA sA yedAnI pradarziteti / / 2. 2. 124 / / // dvitIyasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH // .. 30
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 1-3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 301 8 pratha tatIyaH pAda: 8 namas-puraso gate ka-kha-pa-phi ra saH // 2. 3. 1 // gatisaMjJakayoH 'namas puras' ityetayoH saMbandhino rephasya ka-kha-pa-pheSu pareSu sakArAdezo bhavati / namaskRtya, namaskaroti, namaskartA, namaskartum, namaskartavyam / puraskRtya, puraskaroti, puraskartA, puraskartum, puraskartavyam ; 5 puraskhAdaH, puraskhAdanam ; puraspAtaH, puraspatanam, purasphakkaH, purasphakkanam / gateriti kim ? namaH kRtvA, namaH karoti; namaHzabdamuccArayatItyarthaH, namaHzabdasya kRgyoge vikalpena gatisaMjJAvidhAnAd vA tisraH puraH karoti / / 1 / / nyA0 sa0--namasa-puraso0 / namaskRtyeti-anamo namaHkaraNaM pUrva'sAkSAdAdiH." [ 3. 1. 14. ] iti gatisaMjJAyAM "gati-kvanyaH0" [3. 1. 42.] iti 10 saH / namaH kRtveti-atra namaH zabdAntaraM na tvavyayamiti amaH "anato lup" [ 3. 2. 6.] / pura iti-"pRk" pipartIti bhrAjAdinipAtanAt kvipi dIrghatve ca "aoSThyAdur" | 4. 4. 117. ] ityuri-pUH, tataH zas / / 2. 3. 1 / / tiraso vA // 2. 3. 2 // 'gatisaMjJakasya tiraHzabdasya saMbandhino rephasya ka-kha-pa-pheSu pareSu sakArA-15 ''dezo vA bhavati / tiraskRtya, tiraHkRtya; tiraskaroti, tiraHkaroti; tiraskartA, tiraHkartA; tiraskartum, tiraH kartum / gaterityeva-tiraH kRtvA kASThaM gataH, antardhAvapi "kRgo navA" [3. 1. 10.] iti vikalpena gatisaMjJAvidhAnAt tiraH kRtvA / agaterapyantardhAvicchatyanyaH tiraskRtvA / / 2 / / pusaH // 2. 3. 3 // 20 pumszabdasaMbandhino rephasya ka-kha-pa-pheSu pareSu so bhavati / puMskokilaH, puskhananam, puMspAkaH, puMsphalam, puMskAmyati, puMskaH, puMspAzaH / / 3 / /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 4-5. ] nyA0 sa0-- puMsaH / nanu "pumo'ziTayaghoSe0 " [ 1. 3. 9. ] ityatra ramapahAya satvameva vidhIyatAM kimaneneti ? satyam etad vinA 'puzcaraH, puSTiTTibha:' ityAdayo na siddhayantIti Arabhyate; na ca vAcyaM " so ru: " [ 2.1.72. ] iti rutve tasya zatvaSatvAdau ca kRte sarvANi setsyanti ? vidhAnasAmarthyena rutvAbhAvAt / puMskAmyati tra "roH kAmye" [ 2. 3. 7 ] iti niyamAt "nAminastayoH SaH " [ 2.3.8. ] iti SatvaM 5 na, 'pu MskaH, puspAzaH' ityatra tu kRtamapi SatvaM parasmin "pu MsaH " [ 2. 3. 3. ] iti satve kartavye "Samasat 0 [ 2.1.60 ] ityanenAsiddha, tataH saptamapAde satvApekSayA paramapi SatvaM " gaSam 0" [2. 160. ] ityatra jJAtavyam, ataH SatvamarvAcInaM satvaM tu paravidhiriti / / 2. 3. 3. / / 33 302 ] bRha vRttila dhunyAsasaMvalite ziro-sdhasaH pade samAsaikye / / 2. 3.4 / / 'ziras pradhas' ityetayoH saMbandhino rephasya padazabde pare so bhavati, samAsaktau cennimittanimittinAvekatra samAse bhavataH / ziraspadam, adhaspadam ; "avyayaM pravRddhAdibhiH " [ 3. 1. 48. ] iti samAsaH / pada iti kim ? ziraHkhaNDam / samAseti kim ? ziraHpadam adhaH padam / aikya iti kim ? paramaziraH padam, paramAdhaH padam / / 4 / / 10 15 nyA0 sa0 -- ziro'dhasaH0 / padazabde para iti na vAcyaM svaM rUpaM zabdasya ityanena kRtrimAkRtrimayoH 0 ityanena yA " tadantaM padam " [ 11.20 ] ityAdi sUtra: paribhASitasya grahaNaM prApnotIti, samAsa iti vacanAduttarapadamantareNa ca samAsasyAsambhavAt tasya sAmarthya labdhatvAt padagrahaNAnarthakyaprasaGgAditi / ziraspadam atra "saptamI zauNDAdyai:" [ 3. 1.88 ] iti saH, SaSThItatpuruSo vA / adhaH padam ityatra 20 "avyayaM pravRddhAdibhiH" [ 3.1.48 ] iMti nityaM se prApte bAhulakAd vAkyamapi / "Rte tRtIyAsamAse" [1. 2. 8. ] itivat samAsa ityukte'pi to zAbdyA vRtyA nirdizye iti na ko'pi doSaH / / 2. 3.4 / / ataH kR-kami kaMsa- kumbha* kuzA- karNIpAgre'navyayasya / / 2. 3. 5 1125 akArAt parasyAnavyayasaMbandhino rephasya kR kamyAdistheSu ka-kha-pa-pheSu pareSu so bhavati, tau cennimittanimittinAvekatra samAse bhavataH / kR - ayaskRt, ayaskRtam; kami - yazaskAmaH, payaskAmaH; kaMsa - ayaskaMsaH, ayaskAraH,
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 5.] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 303 pAtra-ayaspAtram, 1 payaskaMsaH; kumbha-prayaskumbhaH payaskumbha:; dvandva e - payaskumbhakapAlAni; kuzAayaskuzA; payaskuzA; karNI - zrayaskararNI, payaskarNI; payaspAtram; nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNAt - ayaskumbhI, payaspAtrI ; zunaskarNa iti tu kaskAdiH / ata iti kim ? gIHkAraH, dhUH kAraH, bhAHkararaNam, vAHpAtram, bhAskara iti tu kaskAdiH / kRkamyAdiSviti kim ? 5 yaH kIlaH payaHpAnam / anavyayasyeti kim ? svaH kAraH, prAtaH kAmaH / samAsa ityeva - yazaH karoti / aikya ityeva - upapayaH kAraH, paramayazaH kAmaH / ayasaH kumbhakapAlam - prayaH kumbhakapAlam, payasaH pAtrakhaNDaM - payaH pAtrakhaNDam ; atra hi nimittanimittinau naikasamAsasthau yadA tvevaM samAso'yasaH kumbho - yaskumbhastasya kapAlaM tadA bhavatyevAyaskumbhakapAlamityAdi / iha kR kamyoH 10 kevalayoH samAso na bhavatIti pratyayAntayorgrahaNam / atha kvibantA dhAtutvaM na jahatIti kvintayoreva kasmAt na bhavati ? " gatikArakasya" [ 3. 2. 85.] ityAdisU kvibgrahaNAt, nahyanyapratyayAntAnAM dhAtUttarapadAnAmagraharaNe 'kvibgrahaNamarthavad bhavati / kamigrahaNAt kAmayaterna bhavati - payaH kAmayate payaH kAmA "zIli - kAmibhakSyAcari " [ 5. 3 87 ] ityAdinA NaH 115 kamestvaripayaskAmIti bhavati, kathaM payaskAmA ? kamanaM kAmaH, payasi kAmossyA iti bahuvrIhiNA bhaviSyati / kamigrahaNenaiva kaMse labdhe pRthak kaMsagrahaNaM jJApakam-grastIdamapi darzanam - * uraNAdayo'vyutpannAni nAmAni iti / / 5 / / nyA0 sa0-- zrataH kR0 / ayaskAra iti - atrAyaH karotIti arthakrathanamidaM. 20 yato'yas praskR aNa iti samAsaH, tato'Nyoge karmanimittA SaSThI na bhavati "na nAmyekasvarAt0" [ 3. 2. 6 ] ityatra sUtre'mo'lupsamAsavidhAnAt / yazaskAma itifust vikalpena vidhAnA kamirbhavati vAkyaM tu riGantasyaiva kAryaM yato'zaviSaye sa vikalpaH zatruviSaye tu nityameva / ayaskaMsa ityatra prayasA mizraH kaMsa iti vRttipadenaiva kriyAyAH prakhyApanAnnAstyasAmarthyaM, vikArivikArasaMbandhaSaSThIsamAso vA, pulliGgAzraye 25 va dRzyata iti striyAM nodAhriyate / "kamUGa " " mA vA vadyami0" [ uNA0 563. ] iti saH, kaMste iti vA ac kaMsaH / ayaskuzeti prayovikArasyAvivakSitatvAt "bhAjagoNa0" [ 2. 4. 30. ] iti Gorna cAsau kuzA ceti karmadhArayaH / zrayaskararNIti - zraya iva karaNa yasyA iti bahuvrIhau prayaH pradhAna yasyAH sA praya pradhAnA, sA
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 6-7.] "nAsikodara0" [2. 4. 36.] iti vaikalpiko GI:, samudAyasya tu jAtivAcitve pratipAye "pAkakarNa0" [ 2. 4. 55. ] iti nityaH; aya iva karNAyati iti tu kRte'ci gaurAditvAd GI: / ayaskumbhI ityatra gaurAditvAd DIH / zunaskarNa ityatra uSTramukhAditvA se "SaSThyAH kSepe' [ 3. 2. 30. ] alup / nanvayaskRtamityAdau kRgdhAturuttarapadaM nAsti ta. kathaM sakAra ityAha-iha kR-kamyoriti / kathaM payaskAmeti-kameNiGi5 "zolikAmi0" [6.1.73.] iti Ne-payaHkAmA, riNaGabhAve tu karmaNo'Ni payaskAmIti prApnoti, tat kathaM payaskAmetyAha-kamanamityAdi / / 2. 3. 5 / / pratya ye / / 2. 3. 6 / / anavyayasya yo rephastasya pratyayaviSayeSu ka-kha-pa-pheSu so bhavati / pAza-kalpa-kAH prayojayanti, kAmye vizeSavidhAnAdanyasya cAbhAvAt / payaspA-10 zam, yazaspAzam ; payaskalpam, yazaskalpam ; payaskam, yazaskam / anavyayasyetyeva-svaHpAzam, prAtaHkalpam / pratyaya iti kim ? pAzo bandhaH, kalpo vidhiH, kaM ziraH, payaHpAzaH, payaHkalpaH, payaHkam / / 6 / / nyA0 s0--prtyye| ata itIha nAzrIyate tena payaskalpetyAdi siddham / iha pratyayena samAsAsambhavA samAsa iti sambaddhamaikya iti ca nAnuvartate / pratyaya iti15 kimiti-atra pratyayagrahaNAbhAve roH kAmye ceti kArya tasya cAyamarthaH-roH sthAne kAmye cakArAt kakhapaphi ca so bhavati, tahi niyamaH kathamiti ? ucyate-kakhapaphamadhyapAtitvAt kAmyagrahaNe labdhe yat kAmyagrahaNaM karoti tad jJApayati-roreva kAmye, tatazca pratyayagrahaNaM vinA aya:pAza ityAdiSvapi "roH kAmye" [2. 3. 7.] iti sUtreNa satvaM syAt, tanmA prasAGa kSIditi pratyayagrahaNam / svaH- pAzamityAdiSu prautsargikaM npuNsktvm| payaH-20 kamityatra payasi kamiti kAryaM na tu SaSThIsamAsaH, "tRptA0" [3.1. 85.] iti niSedhAt / / 2. 3. 6 / / roH kAmye // 2. 3. 7 // anavyayasaMbandhino rephasya roreva kAmyapratyaye pare so bhavati / payaskAmyati, yazaskAmyati / roriti kim ? dvAHkAmyati, vAHkAmyati; 25 ahaHkAmyati / pratyaya ityeva-puruSaiH kAmyam / anavyayasyetyeva-adhaHkAmyati / pUrveNaiva siddhe roreveti niyamArthaM vacanam / / 7 / / nyA0 sa0-roH kaamye| niyamArthamiti-viparItaniyamastu "varcaskA."
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU08-6.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 305 [3. 2. 48.] iti nirdezAt pratyaye roH kAmye cetyekayogAbhAvAd vA na // 2. 3. 7 // nAminastayoH SaH // 2. 2. 8 // tayoriti pratyayasUtrasaMgRhItAnAM pAza-kalpakAnAM, roH kAmye iti yathAnirdiSTasya kAmyasya ca grahaNam ; tayoH parayo mina uttarasya rephasya SakAra Adezo bhavati / sarpiSpAzam, yajuSpAzam, dhanuSpAzam, gISpAzA, 5 dhUSpAzA; sarpiSkalpam, dhanuSkalpam; gISkalpA, sarpiSkam, sArpiSkaH, dhAnuSkaH; sarpiSkAmyati, dhanuSkAmyati / nAmina iti kim ? ayaskalpam / tayoriti kim ? muniH karoti, bhindyuH pApAni / roH kAmya ityeva ? gIHkAmyati, dhUHkAmyati / / 8 / / __ nyA0 s0-naamin| atra anavyayasyeti vartate, yataH pUrvasUtrAbhyAM sakAre10 prApte'yaM Sa iti, tena uccaiSka ityAdi na bhavati, uccaiSkAmyatItyAdi ca / sApiSka iti-"pratyaye" [2. 3. 6.] iti sUtre pAza-kalpa-kA ityupalakSaNatvAdikaNo'pi grahaNam yadvA ikAre lupte'yamapi ka ityanenAtrApi SatvaM, sarpiSA saMskRtaH "saMskRte" [6. 4. 3.] itIkaraNa , saptamIvAkye tu "saMskRte bhakSye' [ 6. 2. 140. ] ityanenANa syAt / / 2. 3. 8 / / nidubai hirAviSprAduzcaturAm // 2. 3. 6 // nirAdInAM saMbandhino rephasya ka-kha-pa-pheSu pareSu So bhavati / bahuvacananirdezo nisdusonirdurozca parigrahArthaH / niSkRtam, niSpItam ; duSkRtam, duSpItam ; bahis-bahiSkRtam, bahiSpItam ; Avis-AviSkRtam, AviSpItam ; prAdus-prAduSkRtam, catur-catuSkaNTakam, catuSpAtram / kathaM ni3 Skula! 20 du3 SpuruSa !, naiSkulyam, dauSkulyam ?, ekadezavikRtasyAnanyatvAd / / 6 / / ___ nyA0 s0-nirbhiH| prAduSkRtamiti-atra anye tu nibandhakArAH prAduSpItamityapyavIyate, tacca na yukta, tathAhya dyotakaraH-prAduSpItamityasadetadudAharaNaM virodhAt, prAdU:zabdasya kRbhvastiviSaya evopalambhAditi / catuSkaNTakamiti-atra bahuvrIhiH samAhAro vA, samAhAre'pi pAtrAditvAt strItvapratiSedhAd GIna bhavati / kathamiti-ayamAzaya:-25 nirduroH SatvamucyamAnamanyatvAt kathamatra, tathAhi-atra paratvAt SakarAt pUrva "durAdAmantryasya0" [7. 4. 66.] iti pluta: ghyaNi vRddhizceti / / 2. 3. 6 / /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..... bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite. [pA0 3. sU0 10-11.] suco vA // 2. 3. 10 // sujantAnAM saMbandhino rephasya ka-kha-pa-pheSu pareSu SakAro vA bhavati / dviSkaroti, triSkaroti, triSkhanati, catuSpacati, catuSphalati; pakSe jihvAmUlIyopadhmAnIyau visarjanIyazca bhavati-dvi) (karoti, dviH karoti; tri) (khanati, triH khanati; catu pacati, catuH pacati; catu phalati, catuH 5 phalati / sujantasya caturaH paratvAdanena vikalpo na tu pUrveNa nityo vidhiH / kakhapaphItyeva-dvizcarati, tristarati / / 10 / / nyA0 sa0-suco vaa| suca iti na rephasya vizeSaNaM, tena catuSpacatItyatrApi vikalpaH, nahyatra sucaH sthAne repha: "rAt saH" [2. 1. 60.] iti suco lopAt, ataH sujiti prakRtevizeSaNaM, tatra ca tadantavijJAnamityAha-sujantAnAmiti-evaM hi vijJAyamAne 10 suco lope'pi sthAnivadbhAvena sujanta evAyaM catuHzabda iti / na caivaM triSkarotIti trizabdasyApi sujantasambandhitvAt kasmAnna bhavatIti vAcyam, anantare kRtArthatvAditi // 2.3.10 // vessaso'pekSAyAm // 2. 3. 11 // is uspratyayAntasya yo rephastasya ka-kha-pa-pheSu pareSu So vA bhavati,15 apekSAyAM-sthAninimittapade cet parasparApekSe bhavataH / sarpiSkaroti, sapikhAdati, sarpiSpibati, sarpiSphanAyate; dhanuSkaroti, dhanuSkhaNDayati, dhanuSpatati, dhanuSphalati; paramasarpiSkaroti, paramasapiSpibati, paramadhanuSpatati, paramadhanuSpaThati ; pakSe sapiH karoti, paramasarpiH karotItyAdi / isusa iti kim ? paya) (karoti, paya-pibati; isusoH pratyayayorgrahaNAdiha na bhavati, muniH20 karoti, nadIbhiH kriyate, muhuH paThati, bhindya : pApAni; muhurityavyutpannamavyayam / isA sAhacaryAdusa auraNAdikasya grahaNam, teneha na bhavati-cakruH kulAni / tyAdya syapIcchatyanyaH / apekSAyAmiti kim ? tiSThatu sapiH, piba tvamudakam / ekArthIbhAve ca na bhavati-paramasarpiHkuNDam / / 11 / / nyA0 sa0--vesu0 / pratyayayorgrahaNAditi-iha pratyayA-pratyayayo:0%25 *lakSaNapratipadoktayo:0% arthavadgrahaNe nAnarthakasya* ityanena ca isusoH pratyayayograhaNAdiha na bhavatItyarthaH / / 2. 3. 11 / /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 12-13.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 307 nekArthe kriye // 2. 3. 12 // na vidyate kriyA pravRttinimittaM yasya tasminna kArthe-samAnAdhikaraNe pade yat kakhapa] tasmin pare isuspratyayAntasya saMbandhino rephasya So na bhavati, "vesuso'pekSAyAm" [2. 3. 11.] ityasyAyaM pratiSedho nAnyasya, tadviSaya evArambhAt sapi) (kAlakam / yaju pItakam / ekArthe iti kim ? 5 sarpiSkumbhe, sarpi) (kumbhe; dhanuSpuruSasya, dhanu-puruSasya / akriya iti kim ? sapiSkriyate, sapiH kriyate, dhanuSprAptam, dhanuH prAptam / / 12 / / ___ nyA0 sa0-naikArthe'kiye ekArthe ityatra ekazabdaH samAnArthaH, yathA caitramaitrayorekamAteti, ekA-samAnetyarthaH, arthazabdastu idaM-tadityAdi sarvanAmnA vyapadizyamAne'nekasya yugapat prayujyamAnasya bhinnapravRttinimittakasya zabdasyAdhikaraNe dravye vartate / sapikAlaka-10 mityAdi-kAlakaM pItakamiti guNavacanamakriyAvAci samAnAdhikaraNamataH pratiSedhaH / potakamiti-pItazabda: pAvaditvAt svArthe kaH, yadvA pItena raktamiti "nIlapItAdakam" [6. 2. 4. ] iti kaH / / 2. 3. 12 // samAse'samastasya // 2. 3. 13 // pUrveNAsamastasya isuspratyayAntasya saMbandhino rephasya ka-kha-pa-phe pare So15 bhavati, samAse-tau cenimittanimittinAvekatra samAse bhavataH / sarpiSkumbhaH, asarpiH sapiH kRtvA sarpiSkRtya, sarpiSkhaNDam, sarpiSpAnam, sarpiSphalam ; dhanuSkRtya, dhanuSkhaNDam, dhanuSpRSTham, dhanuSphalam / samAsa iti kim ? tiSThatu sapiH, piba tvamudakam / asamastasyeti kim ? paramasapiHkuNDam, indradhanuHkhaNDam ; pUrveNApi na bhavati samAse satyapekSAyA abhAvAt / idamevAsamasta-20 syeti vacanaM jJApakam-isusoH "pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. 115.] ityayaM niyamo na bhavati, tena paramasarpiSkaroti, paramasarpiH karotItyatra "vesuso'pekSAyAm" [2. 3. 11.] ityanenAdhikasyApi vikalpo bhavati / bahusapiekuNDam, bahupiSpAtramityatra tu bahupratyayAderapi asamastatvAdanena nityaM bhavati / / 13 // nyA0 sa0-samAse / sapiSpAnamiti-"pAnasya bhAvakaraNe" [2. 3. 66.] iti gatve prApte "SAt pade" [ 2. 3. 12. ] iti niSedhaH / idameveti-nanu paramasarpiSkaroti 25
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 14. paramadhanuSkarotIti paramapi:-paramadhanuHzabdayorisusantatvAbhAvAnmA bhUt SakAraH, paramuttarapadArthapradhAnatvAt samAsasya sapi-rdhana:zabdayorisusantatvAt tadAzraya: So bhaviSyati, kiM tadarthena jJApakena; na caivaM sati paramasapiH kuNDamityatrApi prApnoti, sarpiHzabdasya kuNDenAsamAsAt, kintu paramapiHzabdaH, ucyate-yadyapi paramapiHkarotyuttarapadArthapradhAne samAse pradhAnasyApekSayA yogAt SatvaM siddhacati, tathApi paramaM sapiryasya sarpiSaH samIpaM 5 sarpiSo niSkrAntamiti-paramasapiSkaroti, upasapiSkaroti, niHsapiSkarotItyatra na siddhayati, sapi:zabdasya karotikriyAyAzca vyapekSAbhAvAditi tadarthamidaM jJApakamiti bhAvaH / / 2. 3. 13 / / dhaatussputr-kskaadyH|| 2. 3. 14 // bhrAtuSputrAdayaH kaskAdayazca ka-kha-pa-pheSu pareSu rephasya sthAne yathAsaMkhyaM10 kRtaSatva-satvAH sAdhavo bhavanti / bhrAtuSputraH, "RtAM vidyA-yonisaMbandhe" [3. 2. 37.] iti SaSThyA alup , paramasarpiSkuNDikA, paramadhanuSkapAlam , paramabahiSpUlaH, paramayajuSpAtram ; atra sarpiSkuNDikA-dhanuSkapAla-bahiSpUlayajuSpAtrANAM pUrveNa Satve siddhe'pi samastArthamiha pAThaH, anye tveSAM samastAnAM SatvaM na manyante, tanmate tu-paramasapiHkuNDiketyAdiSu SatvaM na bhavati / kaskaH-15 vIpsAyAM dvivacanam ; kutaH kutaH AgataH kautaskutaH; zunaskarNaH- "SaSThayAH kSepe" [3. 2. 30.] ityalup; sadyaskAlaH- bahuvrIhirasamAso vA; sadyaH krayaNaM sadyaskrIH, tatra bhavaH-sAdyaskraH / bhrAtuSputra, sarpiSkuNDikA, bahiSNUla, yajuSpAtra iti bhrAtuSputrAdayaH / kaskaH, kautaskutaH, zunaskarNaH, sadyaskAlaH, sadyaskrIH, sAdyaskraH, bhAskaraH, ahaskaraH, ayaskANDaH, tamaskANDaH, ayaskAnta:,20 ayaskuNDaH, medaspiNDaH; ayaspiNDa iti kaskAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena yathAdarzanamanye'pi bhavanti / sarvatra nAminaH parasya rephasya Satvamanyatra satvaM draSTavyam // 14 / / nyA0 s0-bhraatussputr| sAdyasnaH sadyaskrIzabdAdeva sAdyaskrasya siddhatvAt pRthagupAdAnaM pratyayAntaranivRttyarthaM, tena sadyaskriyo bhAvaH-sadyaHkrItA ityatra na satvam / 25 kautaskutaH gaNapAThAdaNa , anyathA "kvehAmAtra0" [ 6. 3. 16. ] iti tyac syAt, kiJca tasantasya prathamAntatvena "tataH0 [6. 3. 146. ] iti paJcamyantAd vidhIyamAno na prApnoti / kecit tvapaJcamyantAdadhi amicchanti, satastanmatena "tata Agate" [ 6. 3. 146. ] ityanena vA'Na / nanu dvitve tata ekapadatvAbhAvAt kathaM "tata Agate"
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 15.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 306 [6. 3. 146.] ityaNa ? satyam-bhUtapUrvakanyAyAd bhaviSyati / ahaskaraH-ahaH kirati lihAdyaciti kArya, kRgastu "ataH kRkami0" [2. 3. 5.] iti siddhameva / ayaskAnteti-kanai ityasya rUpaM, kAmapatestu "ataH kRkami0" [2. 3. 5.] iti siddhameva, kAmapatervA samastArthamiha pAThaH, tena paramAyaskAnta ityapi bhvti| kaska iti-yadyevaM "kaH kaH kutra na ghurdurApitadhurIghoro curet sUkaraH" ityAdi katham ?, yatastatrApi kaska: 5 iti syAt, satyam-paramatAbhiprAyeNa, te hi "bhrAtuSputra0" [ 2. 3. 14. ] iti sUtraM sandhividhau vidadhati, tato virAme vivakSite sati "na sandhiH" [1. 3. 52.] ityasya pravRtterna satvam / / 2. 3. 14 // nAmyantasthA-kavargAt padAntaH kRtasya saH ziDnAntare'pi // 2. 3. 15 // 10 nAmino'ntasthAyAH kavargAcca parasya padAnta:-padamadhye kRtasya-vihitasya kRtasaMbandhino vA saH sakArasya So bhavati, ziTA nakAreNa cAntare'pivyavadhAne'pi / nAminaH-aAziSA, agniSu, nadISu, vAyuSu, vadhUSu, pitRSu, eSA, goSu, nauSu, siSeve, ziSyate, cicISati, suSvApa, lulUSati, jeSyati, anaiSIt , acyoSTa, akauSIt ; 'sarpiSmAn , yajuSmAn, doSmAn' ityAdau "na15 staM matvarthe " [1. 1. 23.] iti padapratiSedhAt padamadhyatvam / antasthAyAHgIrSu, dhUrSu, cikIrSati, pupUrSati, halSu / kavargAt-vAkSu, tvakSu, pipakSati, zikSati, apASu, kruSu / ziDnAntare'pi-sarpiSSu, haviSSu, atra sakAreNa vyavadhAnam; sarpiHSu, dhanuHSu; sISi, yajUMSi, bahvAzIMSi kulAni nakArasyAvazyamanusvArabhavanAt ziTgrahaNenaiva siddhe nakAropAdAnaM nakArasthAnenaivAnu-20 svAreNa yathA syAdityevamartham, tena makArAnusvAreNa na bhavati- puMsu / ziTA nakAreNa contare iti pratyekaM vAkyaparisamApterubhayavyavadhAne na bhavati"riNasuki cumbane" nisse / nAmyantasthAkavargAditi kim ? asau, dAsyati / padAnta iti kim ? padAdau padAnte ca mA bhUt-dadhisek , dadhisecau; ISadaparisamAptaH sek-bahusek , bahusecau; atrAntarvatinyA vibhaktyA sek-25 zabdasya padatvAt sakArasya padAditvam ; ante-agnistatra / kRtasyeti kim ? bisam, musalam, sisAdhayiSati / atha bisaM bisaM, musalaM musalamityAdau dvitve kRte sakArasya SatvaM kasmAd na bhavati ? ucyate-nAtra kRtaH sakAraH kintu
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 3. sU0 16-16.] tatsaMpRktaH samudAyo dviruccAryate / tisRbhirityatra tu vidhAnabalAt na bhavati / adhikArazcAyamA Satva vidheH / / 15 / / nyA0 sa0-nAmyantasthA0 / anusvArabhavanAditi-nityatvAdantaraGgatvAccetyarthaH / bisamiti-avyutpanno grAhyaH, na tu "paTi-vIbhyAM DisaDisau" [ uraNA0 576. ] iti; yadvA "visac preraNe" visyati "nAmyupAntya0" [ 5. 1. 54. ] iti ke-visam ; 5 yadA tu Disa-Disau tadA vidhAnasAmarthyAnna bhavati / / 2. 3. 15 // samAsegame stutaH // 2. 3. 16 // agnizabdAt parasya stutzabdasaMbandhinaH sakArasya samAse So bhavati / agniSTut, agniSTutau; agniSTutaH / / 16 / / nyA0 s0-smaase| asaSa iti vacanAt sakArasya padamadhyatvaM nAstIti 10 vacanam / / 2. 3.16 / / jyotirAbhyAM ca stomasya // 2. 3. 17 // jyotirAyuHzabdAbhyAmagnezca parasya stomazabdasaMbandhinaH sakArasya samAse So bhavati / jyotiHSTomaH, Ayu:STomaH; agniSTomaH / samAsa ityeva- . jyotiH stomaM darzayati / / 17 / / 15. nyA0 s0--jyotiraayuH0| jyotiH stomaM darzayatIti-jyotiH pradIpAdi kartR samUhaM darzayatItyarthaH / / 2. 3. 17 // mAtR-pituH svasuH // 2. 3. 18 // mAtRpitRbhyAM parasya svasRzabdasaMbandhinaH sakArasya samAse So bhavati / mAtRSvasA, pitRSvasA / samAsa ityeva-mAtuH svasA, pitaH svasA / / 18 / / 20 nyA0 s0--maatR-pituH| akRtatvAt padAditvAccAprAptavidhAnam / , mAtRpitarityatra sUtratvAta "pA dvandva" [2.2.36.] iti na pravartate / vandiratnamatistaAkArasyAnirdeza RkArAntasvarUpaparigrahArthaH, RkArAntasvarUpaM SaSThItatpuruSa eva na tu dvandva iti manyate / / 2. 3. 18 // alapi vA // 2. 3. 16 // . 25 mAtRpitRbhyAM parasya svasRzabdasaMbandhinaH sakArasyA'lupi samAse So vA
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 20-22.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 311 bhavati / mAtuHSvasA, mAtuHsvasA; pituHSvasA, pituHsvasA; -"svasRpatyorvA" [3. 2. 38.] iti SaSThayA alup / samAsa ityeva-mAtuH svasA, pituH svasA / / 16 / / ___nyA0 sa0-alupi vaa| pUrveNa prApte vibhaasseymaarbhyte| mAtuHzvaseti"zaSase zaSasaM vA" [ 1. 3. 6. ] iti pAkSike rasya satve cAtUrUpyam / / 2. 3. 16 // 5 ni-nadyAH snAte. kauzale // 2. 3. 20 // ninadIzabdAbhyAM parasya snAteH saMbandhinaH sakArasya samAse So bhavati, kauzale-naipuNye gmymaane| niSNaH kaTakaraNe, niSNAtaH kaTakaraNe; nadISNaH prataraNe, nadISNAtaH prataraNe; kuzala ityarthaH / nadyAH snAtasya necchantyeke / kauzala iti kim ? nisnAtaH, nadIsnaH, yaH srotasA hriyate // 20 // 10 ___ nyA0 sa0--ni-nadyAH / nadISNAtaH prataraNe ityAdiSvavayavArtho vyutpattyarthamevAzrIyate, kRtaSatvena tvanena kriyAsu tAtparyeNAnuSThAtocyate-'nadyAH snAtasya' ityatra / eka iti-candraprabhRtayaH, te hi nadyAH snAtasya neH snAtasya vecchanti / / 2. 3. 20 // prateH snAtasya sUtre // 2. 3. 21 // prateH parasya snAtasaMbandhinaH sakArasya samAse So bhavati, sUtre'bhidheye,15 vizeSAnupAdAnAt corNAdisUtraM vyAkaraNAdisUtraM ca gRhyate / pratiSNAtaM sUtram-UrarNAdisUtraM kSAlanena zuddham, vyAkaraNAdisUtraM tvativyAptyAdidoSAbhAvena zuddhamityarthaH / sUtra iti kim ? pratisnAtamanyat / pratyayAntopAdAnaM pratyayAntaranivRttyartham-pratisnAtR sUtram, pratisnAyakaM sUtram // 21 // nyA0 sa0--prateH snaa0| pratyayAntaranivRttyarthamiti-anyathA pUrvasUtrAt snAti-20 ranuvatiyata eva kiM tadupAdAnena ityarthaH / / 2. 3. 21 / / snAnasya nAmni / 2. 3. 22 // prateH parasya snAnasaMbandhinaH sakArasya samAse So bhavati, sUtraviSaye nAmni-samudAyazcat sUtraviSayaM nAma bhavatItyarthaH / pratiSNAnaM sUtramityarthaH / nAmnIti kim ? pratisnAnamanyat / / 22 // ___ 25
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 23-25.] nyA0 sa0--snAnasya naamni| pratiSNAnamiti-pratisnAtIti nandAdibhyo ramyAdibhyo vA'naH, athavA pratisnAti teneti karaNe'naT / / 2. 3. 22 / / ve. strAH // 2. 3. 23 // veH parasya stRNAteH sakArasya samAse So bhavati, nAmni-samudAyazcet saMjJAviSayo bhavati / viSTaro vRkSaH, viSTaramAsanam, viSTArapaGktizchandaH; 5 viSTArabRhatI chandaH / nAmnItyeva-vistaro vacasAm, vistAraH paTasya / / 23 / / nyA0 sa0-veH strH| viSTaramAsanamiti atra viSTaro'tarI, napusakatvam / viSTArapaGktiriti-vistIryate "chandonAmni" [5. 3. 70.] iti gha, vistarasya paGktiH , vistarasya bRhatIti tu vAkye na ghaJ saMjJAyA abhAvAt, samudAyena hi saMjJA10 gmyte| saMjJAviSayatvaM ca sAmastyena ekadezena ca bhavatIti krameNodAharati-viSTara ityAdi-vistIryata iti "yuvarNa0" [5. 3. 28.] ityali-viSTaraH / viSTAra iti hi chandonAmno'vayavaH, viSTArapaGktiH / / 2. 3. 23 / / abhiniSTAnaH // 2. 3. 24 // 'abhinis' ityetasmAt paraH, STAnazabdaH samAse kRtaSatvo nipAtyate,15 . nAmni-samudAyazcet saMjJAviSayo bhavati / abhiniSTAno varNaH, visargasyaiSA saMjJA, varNamAtrasyetyanye / nAmnItyeva-abhiniHstanyate abhinistAno mRdaGgaH / / 24 / / nyA0 s0--abhi-ni0| atropalakSaNatvAnniro'pi grahaH / "vyatyaye lug vA" [ 1. 3. 56. ] raluk / / 2. 3. 24 / / gavi-yudhe. sthirasya // 2. 3. 25 // 'gavi yudhi' ityetAbhyAM parasya sthirazabdasaMbandhinaH sasya samAse So bhavati, naamni| gaviSThiraH, asmAdeva nirdezAt saptamyA alup yudhiSThiraH / / 25 / / nyA0 sa0-gavi-yudheH / anayoH saptamyantAnukaraNayorapi yudhzabdasya yathA-25 prApta: "avyazcanAt0" [ 3. 2. 18. ] ityanenaivAlup / / 2. 3. 25 / / 20
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 26-28.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 313 etyakaH // 2. 3. 26 // kakArajitAnnAmyantasthAkavargAt parasya sakArasya eti-ekAre pare samAse So bhavati, nAmni / hariSeNaH, zrISeNaH, vAyuSeNaH, mAtRSeNaH / etIti kim ? harisiMhaH / aka iti kim ? viSvaksenaH, zatabhiSaksenaH / nAmnItyeva-pRthvI senAsya-pRthusenaH / nAmyantasthAkavargAdityeva-sarvasenaH, 5 mahAsenaH / / 26 / / ___nyA0 s0--etykH| viSvaksenaH viSuvati parasenAM viSUH, prerakaH, tamaJcati kvipi Ga yAM viSacI; viSuzabdo'vyayaM vA nAnAtve vartate, tadaJcati; yadvA viSvagityavyayaM sAmastye ca vartate, pazcAt triSvapi bahuvrIhiH // 2. 3. 26 // bhAdito vA // 2. 3. 27 // ___ bhaM-nakSatraM, tadvAcina ikArAntAt parasya sakArasyakAre pare samAse So vA bhavati, nAmni / rohiriSeNaH, rohiriNasenaH; revatiSeNaH, revatisenaH; bharaNiSeNaH, bharaNisenaH; "DyApo bahulaM nAmni" [2. 4. 66.] iti hrasvaH / ita iti kim ? punarvasuSeNaH, atra pUrveNa nityameva, zatabhiSaksenaH / / 27 / / nyA0 sa0--bhAdi0 / bibharti karaNe'naTi, "R-ha." [uNA0 638.] ityAdyaNau vA bharaNiH / rohiNya iva revatya iva bharaNya iva kalyANinI senA yasyeti / punarvasuSeNa ' ityAdi-punarvasvanayorArAdhitayoH punarvasU, zatabhiSaj nakSatramato bha iti vyAvRtterna dvayaGgavaikalyam / / 2. 3. 27 // vi-ku-zami-pare sthalasya // 2. 3. 28 // vi-ku-zami-paribhyaH parasya sthalazabdasaMbandhinaH sakArasya samAse So bhavati / nAmnIti nivRttam / vigataM vInAM vA pakSiNAM sthalaM-viSThalam, kutsitaM koH-pRthvyA vA sthalaM-kuSThalam, zamInAM sthalaM zamiSThalam, "DyApo bahulaM nAmni" [2. 4. 66.] iti hrasvaH, sUtre hrasvasya zamizabdasyoccAraNAd dIrghAnna bhavati-zamIsthalam, dIrghAdapyeke ; parigataM sthalaM pariSThalam / 25 ebhya iti kim ? bhUmisthalam / / 28 / / 15 1. 2.28 // 20
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 26-30.] nyA0 s0-vi-ku-shmi0| nAmnIti nivRttam viSThalAdizabdAt saMjJAyA apratIte: uttaratra gotragrahaNAd vaa| sthalamiti-tiSThatyatra sikatAdikamiti "stho vA" [ uraNA0 473.] al:-sthlH| zamiSThalamiti-zamizabdaH zamazabdo vA, zameH "ito'ktya0" | 2. 4. 32. ] iti GIH / atra zamAd gaurAditvAd ngii:| vi-kuzabdAvavyayA-'navyayau vizeSAnupAdAnAd dvAvapi gRhyate, tatrAvyayapakSe "gatikvanya0" [ 3. 1. 5 42. ] iti "prAtyava0" [ 3. 1. 47. ] iti ca tatpuruSo'nyatra SaSThIsamAsa ityAhavigataM vInAM veti| dIrghAnna bhavatIti-bAhulakAnna hrasva ityarthaH / / 2. 3. 28 / / kapegotra // 2. 3. 26 // kapizabdAt parasya sthalazabdasaMbandhina: sakArasya samAse So bhavati, gotre'bhidheye / kapiSThalo, nAma gotrasya pravartayitA, yasya kApiSThaliH putraH / 10 gotramiha laukikaM gRhyate, loke cAdyapuruSA ye'patyasaMtateH pravartayitAro yannAmno'patyasaMtatirvyapadizyate te'bhidhIyante / gotra iti kim ? kapInAM sthalaM kapisthalam // 26 // nyA0 s0-kpeH| kapibhirAvRtaM sthalamasya tasyApatyaM "bAha vAdibhyo gotre" [6. 1. 32. ] iJ pratyayaH / gotramihetyAdi-na tu svApatyasantAnasyetyAdi-lakSaNaM 15 zAstrIyam / / 2.3.26 / / go-mbA-S9mba-savyA-apa-diva-ni-bhUmyagni-zeku-zaDakukvaGagu-maji-puJji-bahiHparame-diveH sthasya / / 2. 3. 30 // 'go ambA Amba savya apa dvi tri bhUmi agni zeku zaku ku agu maJji puJji bahis parame divi' ityetebhyaH parasya sthazabdasaMbandhinaH sakArasya20 samAse So bhavati / goSTham, ambASThaH, "DyApo bahulaM nAmni" [2. 4. 66.] iti hRsvatve ambaSThaH, zliSTanirdezAdubhAbhyAmapi bhavati-prAmbaSThaH; savyaSThaH, apaSThaH, dviSThaH, triSThaH, bhUmiSThaH, agniSThaH, zekuSThaH, zakuSThaH, kuSThaH, aGguSThaH, maJjiSThaH, puJjiSThaH, bahiSThaH, parameSThaH, diviSThaH, ata eva nipAtanAt saptamyA alup, "tatpuruSe kRti" [3. 2. 20.] iti tu "nem-25 siddhasthe" [3. 2. 26.] iti pratiSedhAt nopatiSThate / / 30 / / nyA0 sa0-go'mbAmba0 / pAmbaSThaH ambyate apahnavakAritayA ghatri, athavA
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 31-33.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 315 amyate iti "zamyameriNadvA" [ uNA0 318.] ambo'pahnavakartA, tasyAyaM kAryabhUtaH aNi-prAmbo'pahnavarUpo dharmaH, tatra tiSThatItyatra sarvatra "sthA-pA-snA-traH kaH" [ 5. 1. 142. ] apatiSThatItyatra tu "upasargAdAto Da:" [5. 1. 56.] iti Da: prtyyHapsstthH| adhikaraNe tu goSThamityatra "sthAdibhyaH kaH" [5. 3. 82.] zoDak zamUca ityanayo: "kezI-zami0" [ uNA0 746. ] iti ko-zekurudbhivizeSaH, zaGa kustu / "zaGa kuH patra-zirAjAle sngkhyaa-kiilkshmbhussu|" savanIyaH savyaH "ya eccAtaH" [5. 1. 28. ] mazaH sautrasya "padi-paThi0" [uNA0 607.] iti ipratyaye maJjiH / "pUGa pavane" ityasmAt "puvaH puna ca" [uNA0 128.] iti je-pukhaH, sa ivAcarati "kartu: kvip0" [ 3. 4. 25. ] tasya lup / pukhatIti "svarebhya i:" [ 1. 3. 30.] pukhiH / / 2. 3. 30 // 10 nissoH sedha-sandhi -sAmnAm // 2. 3. 31 / / nirAdibhyaH pareSAM sedhAdInAM sasya samAse So bhavati, vacanabhedAd yathAsaMkhyAbhAvaH / niHSedhaH, duHSedhaH, suSedhaH; niHSandhiH, duHSandhiH, suSandhiH; niHSAma, duHSAma, suSAma / / 31 / / nyA0 sa0-nidssoH / atra rephasya sakAre'nena ziDantaratvAt parasakArasya 15 Satve pUrvasakArasya ca "sasya za-Sau" [1. 3. 61.] iti Satve-niSSedhAdayaH / / 2.3.31 / / praSTho'grage // 2. 3. 32 // prAt parasya sthasakArasya So nipAtyate, agrage-agragAmiNyabhidheye / praSTho'gragAmI, prastho'nyaH // 32 / / nyA0 sa0--praSTho'gra0 / pratiSThate-praSThaH, "upasargAdAto Da:0" [ 5. 1. 56. ]20 na tu "sthA-pA0" [5. 1. 142. ] iti kaH, tasya nAmapUrvAddhAtovihitatvAt nAmagrahaNe ca prAyeNopasargasya na grahaNamityasyArthasya jJApayiSyamANatvAt / / 2. 3. 32 / / bhiirusstthaanaadyH|| 2. 3. 33 / / bhIruSThAnAdayaH zabdAH samAse kRtaSatvAH sAdhavo bhavanti / bhIrUNAM sthAnaM-bhIruSThAnam, aGgulInAM saGgaH-aGguliSaGgaH; aGguliSaGgA yavAgUH 125 'bhIruSThAna, aGguliSaGga, savyeSTha, parameSThin, suSThu, duSThu, apaSTha, vaniSThu,
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 34.] gauriSaktha, pratiSNikA, nauSecikA, dundubhiSevaNa' iti bhIruSThAnAdayaH / samAsa ityeva-bhIroH sthAnamityAdi / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 33 // nyA0 s0--bhiirusstthaan| savye tiSThati "savyAt sthaH" [uNA0 855.] iti Diti Rpratyaye-savyeSTha, "tatpuruSe kRti" [ 3. 2. 20. ] iti saptamyalup, asau savyeSThAsArathiH / anye-RpratyayAntasya cchandoviSayatvAdAkArAntaH kvibanto'yamiti manyante, 5 tanmate-'savyeSTAH' iti visargAntaH, "tatpuruSe kRti" [ 3. 2. 20.] ityalup / parameSThinityatra gaNapAThasAmarthyAdalup / suSTha ityAdi-atra "duHsvapa-vanibhyaH sthaH" [ uraNA0 732. ] iti upratyaye suSThvAdayaH / zobhanaM sthAnaM yatra tat suSThu duSThu iti pRSodarAditvAd vA, kriyApradhAnAvetau suSTha karoti duSThu karotIti kriyApadasaMnidhAvevetayoH prayogAt / gauriSakthaH gauryA iva sakthinI yasya "sakthyaH0" [7. 3. 126.] 10 iti Ta: "DyApo bahulam0" [2. 4. 66. ] iti hrsvH| pratiSNiketyatra pratisnAtIti "upasargAdAtaH0" [5. 1. 56. ] iti pratisnA, yadvA pratisnAntyasyAM "sthAdibhya:0" [5. 3. 82.] iti ke "gati-kvanya0" [ 3. 1. 42. ] iti saH; tataH svArthe ke "yAdIduta:0" [ 2. 4. 104.] iti hrasvatve "iccApuso'ni0" [2. 4. 107.] itItve sstve| prAkRtigaNArthamiti-atra nauSacanaM dundubhiSecanamityAdi jJeyam15 // 2. 3. 33 // hasvAnAmnasti / 2. 3. 34 // nAmno vihite takArAdau pratyaye pare hrasvAnnAmina uttararaya sakArasya So bhavati / tal-tva-tas-tya-taya-tarap-tamapaH prayojayanti / sarpiSTA, yajuSTA; sarpiSTvam, yajuSTvam ; sarpiSTaH, yajuSTa:; niSTayaH catuSTayaH; sarpiSTaram,20 vapuSTaram; sarpiSTamam, vapuSTamam / prasiddhaM bahiraGgamantaraGga iti plutatvasyAsiddhatvAdihApi bhavati-sarpi3STvam, catu3STayaH, sarpi3STaram, yaju3STamam / hrasvAditi kim ? gIstvam, dhUstvam, gIstarA, dhUstamA, uccastarAm, uccastamAm nAmina ityeva-tejastA, tejastvam, payastA, payastvam, tejastaram, tejastamam / nAmna iti kim ? . bhindya starAm / 25 vihitavizeSaNaM kim ? sapistatra, sarpiSastaraNaM tamanaM vA-sapistaraH, sapistamaH / tIti kim ? sarpissAd bhavati // 34 // nyA0 sa0-hrasvAnnA0 / sarpiSTa ityatra "ahIyaruha0" [7. 2. 88.] iti tas /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 35-36.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 317 antaraGga iti-ayamarthaH-paratvAd pUrvamapi lupte AmantryAdyAzrayatvena bahiraGgatvaM lupasya / sapistatreti-nana sapistatretyAdau "vesuso'pekSAyAm" [2. 3. 11.] ityasya kakhapaphIti vyAvRttyaiva SatvavyAvRtteH siddhatvAt kimanena ? navam-apekSAyAM prAptiranena tu anapekSAyAmapi zaGkayate, yathA-pazyAtra sapistatra yajurvartata iti / / 2. 3. 34 / / nisastapenAsevAyAm // 2. 3. 35 // nisaH saMbandhinaH sakArasya takArAdau tapatau pare So bhavati, anAsevAyAmarthe, punaH punaH krnnmaasevaa| niSTapati suvarNam, sakRdagni sparzayatItyarthaH / anAsevAyAmiti kim ? nistapati suvarNaM suvarNakAraH, punaH punastapatItyarthaH / 'niSTaptaM rakSo niSTaptA arAtayaH' ityatra tu sadapyAsevanaM na vivkssyte| tItyeva-niratapat / zanirdezo bhauvAdikaparigrahArthaH, yaGlub-10 nivRttyarthazca, nistAtapti, nistAtapIti / *"tivA zavA'nubandhena nirdiSTaM yad gaNena ca / ekasvaranimittaM ca paJcaitAni na yaGlupi" // * // 35 / / nyA0 sa0--nisastape0 / niratapaditi-atra pUrva kRtamapi SatvaM parasminnaDAgame "NaSamasat0" [ 2. 1. 60. ] ityanena asiddham / nistAtapIti-atra bhRzaM niSTapatIti 15 vAkyaM kAryam, AbhIkSaNye tu anAsevAyAmiti vyAvRttyaiva nirastatvAd / antyatvAdaprApte vacanam / / 2. 3. 35 / / ghas-vasaH // 2. 3. 36 // nAmyantasthAkavargAt parasya ghaservasezca dhAtoH saMbandhinaH sakArasya So bhavati / jakSatuH, jakSuH, jakSivAn; USatuH, USuH, uSitaH, uSitavAn / 20 ghasiriha prakRtyantaram, Adezasya kRtatvenaiva siddhatvAt, akRtasakArArthaM vacanam / ziDnAntare'pi-bahUMSi, bahuSu vasantIti nagarANi / nAmyantasthAkavargAdityeva-jaghAsa, vasati / / 36 / / nyA0 s0-ghsvsH| atra vaso bhauvAdikasya grahaH, "vasika AcchAdane" ityasya tu yvRdabhAvena nAminaH sasyAsaMbhavAt, pradAdyanadAdyo:* iti nyAyAd vA 125 bahUMSIti-vasantIti kvipi yvRti uSaH, bahavaH uSo vAstavyA yeSu tAni, atra nAgamarUpe
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 ] bRhadvRttiladhunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 37-38.] syAdividhau prathamaM kRtamapi SatvaM nivartata iti prAg nAgamaH, tasmin ca nAmino vyavadhAne'pi ziDnAntare'pi iti Satvam / / 2. 3. 36 / / Ni-storevAsvada-svida-sahANi // 2. 3. 37 // svada-svida-sahavajitAnAM NyantAnAM stautereva ca saMbandhinaH sakArasya nAmyantasthAkavargAt parasya SaNi-SatvabhUte sani pare So bhavati, nAnyeSAm / 5 siSevayiSati, suSvApayiSati, siSedhayiSati; tuSTUpati / svadAdiparyudAsaH kim ? sisvAdayiSati, sisvedayiSati, sisaahyissti| stautisAhacaryAt svadAdiparyudAsena sadRzagrahaNAcca NyantAnAmapi SopadezAnAmeva grahaNam, tathA ca kRtatvAt sakArasya "nAmyantasthAkavargA0" [2. 3. 15.] AdisUtreNaiva siddhe niyamArthaM vacanam-Nistoreva pariNa SatvaM nAnyasya, teneha na bhavati-10 susUSati, sisikSati, siseviSati / evakAraH SaNyeva Nistoriti viparotaniyamanivRttyarthaH, tenehApi bhavati-asISivat, tuSTAva / SaNIti kim ? siSeva, suSvApa / SatvaM kim ? suSupsati, tiSThAsati / nakAraH kim ? vytisussupisse| kathaM pratISiSati ?, adhISiSati ? SaNi nimitta dhAtoH Satvaniyama uktaH, iha tu sana eva dviruktasya SatvaM na dhAtoriti na pratiSedhaH / 15 'soSupiSate, seSiviSate' ityAdau tu yaGi dvitvaM pazcAt sanniti na pratiSedhaH / yeSAM tu darzane dvitve'pi punaH sani dviruktiH, tanmate-susoSupiSata ityatra pariNa suzabdAt parasya sasya SatvaM na bhavatyeva // 37 / / nyA0 s0--nnisto| pratoSiSaMtIti-atra "iNk gatau" iti likhyate, tasya ca jJAnArthatvAt "sanIGazca" [ 4. 4. 25. ] iti na gamvAdezaH / "iMka smaraNe"20 "iMGaka adhyayane" ityanayostu ajJAna iti vizeSaNaM nAsambhavAt, ato'nayorgamvAdeza: prApnotItyetau na likhyete, "iNaM ka gatau" ityasyApyajJAnArthatvavivakSAyAmAdezaprAptiH / "iMduH" ityasya tu jJAnArthatvavivakSAyAmavivakSAyAmapi nAdezaH, "iNikoI:" [4. 4. 23.] ityata iNikozcAnukRSTatvAt "sanIGazca" [ 4. 4. 25. ] iti cakAreNa / sosupiSata iti-atra yaGo'kArasya sthAnitvena na guNaH, tathA "nAmyantasthA0" [2.3.15.]25 ityasyaivAyaM niyamaH, etadviSaya evArambhAt / / 2. 3. 37 / / sajervA // 2. 3. 38 // ikArAntanirdezAt saJja iha Nyanto gRhyate, saJjayate myantasthAkavargAt
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 36.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 316 parasya SaNi pare sasya So vA bhavati / sisaJjayiSati, siSaJjayiSati / nityaM etvamityeke / / 38 / / nyA0 sa0--sajervA / ikArAntanirdezAditi-ata eva iha ikAra uccAraNArtho na kvacidapi vihitaH / / 2. 3. 38 // upasargAt suga-suva-so-stu-stubho vyapyadivatve // 2. 3. 36 // advitve-dvirvacanAbhAve sati sunoti-suvatisyati-stauti-stobhatInAM sakArasyopasargasthAt nAmyantasthAkavargAt parasya So bhavati, aTayapiaDAgame'pi sati, aDvyavadhAne'pItyarthaH / sug-abhiSuNoti, pariSuNoti / ziDnAntare'pItyadhikArAt-niHSuNoti, duHSuNoti; abhiSuNvantaM prayukta-10 abhiSAvayati, atropasargasaMbandhe sati riNaH / NyantAnAM dhAtUnAmupasargasaMbandhe na bhavati-abhisAvayati, parisAvayati; aTayapi-abhyaSuNot, paryuSuNot / ginnirdezAt sautisavatyormA bhUta-abhisauti, abhisavati / suva-abhiSuvati, pariSuvati; aMTayapi-abhyaSuvat, paryaSuvat, zanirdezAt, sUtisUyatyorna bhavatiabhisUte, abhisUyate / so-abhiSyati, pariSyati, aTayapi-abhyaSyat, paryaSyat / 15 stu-abhiSTauti, pariSTauti; suSTutam, suSTavam, duHSTavam; aTayapiabhyaSTaut, pratyaSTaut / stubha-abhiSTobhate, pariSTobhate; aTayapi-abhyaSTobhat, paryaSTobhat / upasargAditi kim ? dadhi sunoti, madhu sunoti / pUjAyAM soH pUjA-'tikramayozcAterupasargatvA'bhAvAdiha na bhavati-sustutam, atistutam / yena dhAtunA yuktAH prAdayastameva pratyupasargasaMjJA iti dhAtvantarayoge na20 bhavati-nirgatAH sAvakA asmAdasau niHsAvako dezaH, abhisAvakIyatItyatra sAvakIyaterabhinA yogo na bhavati / ziDnAntare'pItyadhikArAt aTA vyavadhAne na prApnotItyaTayapIti grahaNam, apizabdo'bhAvArthaH; anyathATya va syAt / advitve iti kim ? abhisusUSati, abhyasusUSat ; parisusUSati, paryasusUSat; abhisiSAsati, abhyasiSAsat; atra pUrvasakArasya SatvaM na bhavati, mUladhAtostu25 yathAprAptaM SatvaM bhavatyeva / kecit tUpasargapUrvANAM sunotyAdInAM paJcAnAmapi
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 40.] sannanta-stauti-vajitAnAM dvitve sati mUlaprakRterapi SavaM necchanti-abhyasUsavat, abhisusAva, abhisosUyate; so-abhyasIsayat, abhisesIyate, abhisisAsati; stu-abhitostUyate, abhitustAva, abhyatustavat ; stubh-abhitustubhe, abhitostubhyate, abhyatustubhat; ityAdi; padAdau pratiSedhe prApte vacanam / / 36 / / nyA0 s0--upsrgaa0| atra pratyaSTaut na paryaSTaut paripUrvasya "stu-svaJja." 5 [2. 3. 46.] iti vikalpabhaNanAt / NyantAnAmiti-dhAtvantaratvAditi zeSaH / aTayapIti-vizeSavihitatvena pUrva kRtamapi SatvaM parasmin aDAgame'siddhaM syAditi / sauti-savatyoriti-"k prasave", "suprasavaizvaryayoH" ityanayoH / sUti-sUyatyoriti"SUDauk, SUGauc" ityanayoH / suSTutamiti-sAtizayaM stUyate sma vAkyam, pUjAyAM tu sorupasargatvAbhAvAt / / 2. 3. 36 / / 10 sthA seni-sedha-sica-sajA divatve'pi // 2. 3. 40 // upasargasthAt nAmyantasthAkavargAt pareSAM sthAdInAM sakArasya So bhavati, dvitve'pi aTayapi-dvivacanenA'TA dvAbhyAM ca vyavadhAne'pItyarthaH / sthAadhiSThAsyati, pratiSThAsyati, adhitaSThau, pratitaSThau, adhyaSThAt, adhyaSThAsyat; seni-senayA abhiyAti-abhiSeNyati, abhiSiSaNayiSati, abhyaSeNayat,15. abhyaSiSeNayiSat; sedha-pratiSedhati, pratiSiSedhiSati, pratyaSedhat, pratyaSiSedhiSat; sic-abhiSiJcati, suSikta nAma kiM tavAtra, abhiSiSikSati, abhyaSiJcat, abhyaSiSikSat; saJja-abhiSajati, abhiSaSaJja, abhiSiSaGkSati, abhyaSajat, abhyaSiSaGkSat; NyantAnAmapi bhavati-pratitiSThantaM prayuGkte pratiSThApayati, evaM pratiSedhayati / upasargAdityeva-adhisthAsyati,20 gatArthatvAnnAtrAdhirupasargaH, vRkSaM vRkSaM pari siJcati, atra vIpsyasaMbaddhasya parerdhAtanA saMbandhAbhAvAt nopasargatvam, nirgatAH secakA asmAniHsecako dezaH, atra yena dhAtunA yuktAH prAdayastameva pratyupasargasaMjJA iti na bhavati / sedheti kRtaguNasya nirdeza: sidhyatinivRttyarthaH-abhisidhyati, akArastUccAraNArtho na tu zanirdezaH; tena yaGlupyapi bhavati-pratiSeSidhIti 125 seneraSopadezArthaM sthA-saJjoravarNAntavyavadhAne'pi vidhyarthaM sica-saJja-sedhAM SaNi niyamabAdhanArthaM sarveSAmaDvyavadhAne padAdau ca SatvArthaM vacanam / / 40 / /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 41-42.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 321 nyA sa-sthA-seni / atha susthito dusthita ityAdau kathaM SatvAbhAvaH? ucyateupasargapratirUpakA nipAtA ete ityupasargatvAbhAvAt SatvAbhAvaH / NyantAnAmapIti-riNagaH prAgevopasargasaMbandhAt / aSopadezArthamiti-aSopadezatvaM ca saha inena vartate iti vyutpattI, sarve'pi sAdhitasyApi vA vyutpttipksse| sthA-saJjoriti-upasargasthasya nAmino'varNAntena dvivacanenetyarthaH / niyamabAdhanArthamiti-senestu "riNa-storevA0" [2. 3. 37.] 5 iti siddhaM, tiSThatestu san SatvarUpo nAstIti / / 2. 3. 40 // aGapratistabdha-nistabdhe stambhaH // 2. 3. 41 // upasargasthAt nAmyantasthAkavargAt parasya stambhaH sakArasya dvitve'pi aTyapi So bhavati, na cedasau stambhitrai pratistabdhe nistabdhe ca viSaye bhavati / viSTabhnAti, pratiSTabhnAti, vitaSTambhaH, pratitaSTambhaH, pratitASTabhyate,10 abhitiSTambhiSati, vyaSTabhnAt pratyaSTabhnAt / aGa-pratistabdha-nistabdha iti kim ? vyatastambhat, pratyatastambhat, pratistabdhaH, nistabdhaH // 41 / / nyA0 sa0--aGa prti0| STabhuGa ityasya lAkSaNikatvAt na grahaNamiti naiyAsikAH prAhuH, pArAyaNakAraistu asyApi SatvaM kRtam, evamuttarasUtre'pi jJeyam // 2.3.41 // 15 avAccAyo vidUre // 2. 3. 42 // . avAdupasargAt parasya stambhaH sakArasyAzrayAdiSvartheSu gamyamAneSu dvitve'pi aTayapi So bhavati, aDe-viSayazcat stambhina bhavati / AzrayaHAlambanam-durgamavaSTabhnAti, durgamavaSTabhyAste, avataSTambha durgam, durgamavASTabhnAt ; Urja-Urjitvam-aho vRSalasyAvaSTambhaH, avaSTabdho ripuH zUreNa ; 20 avidUramanativiprakRSTam-AsannamadUrAsannaM ca gRhyate-avaSTabdhA zarAt, avaSTabdhA senaa| avAditi kim ? prastabdhaH / cakAro'Ga ityasyAnuvRttyartho'nuktasamuccayArthazca, tena-'upaSTambhaH, upaSTambhakaH, upaSTabdhaH' ityAdAvupAdapi bhavati / upAvAdityakRtvA cakAreNa sUcanamanityArthaM, tenopastabdha ityapi bhavati / prAzrayAdiSviti kim ? avastabdho vRSalaH zItena / aGa ityeva-25 avAtastambhat / / 42 / /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 43-44.] nyaa0s0--prvaaccaa0| samudAyAnuvRttAvapi vyabhicArAdaGa ityasyaiva graha ityAhapra iti / dargamiti-daHkhena gamyate asmina iti "sagadargamAdhAre" [2.1.132. iti siddhiH, karmavyutpattau tu khal syAt, durga nagarAdi bahulaM vRtteti klibatvam, duHkhena gamyate'tra tatra vaacylinggH| pArAyaNakAraistu bhauvAdikasyAsya avaSTambhate daNDamiti na tu naiyAsikAH / anityArthamiti-yadyevaM tahi vopAdityevaMvidhamataH sUtrAt pRthageva kathaM 5 na kRtam, satyam-vicitrA suutrkRtiH| avastabdho vRSalaH zIteneti-saGa kucita ityarthaH // 2. 3.42 / / vyavAt svano'zane // 2. 3. 43 // veravAccopasargAt parasya svano dhAtoH sakArasyAzane-bhojane'rthe dvitve'pi aTayapi So bhavati / pUrvasUtre cAnukRSTatvAdihAGa iti nAnuvartate / 10 viSvaNati, avaSvaraNati, bhuGkta ityarthaH; sazabdaM bhuGkte ityartha ityanye, bhujAnaH kaJcicchabdaM karotItyartha ityapare / viSaSvANa, avaSaSvANa, viSaSvaNyate, avaSaSvaNyate, viSiSvaNiSati, avaSiSvariNaSati, vyaSvaraNat, avASvaNat, vyaSiSvaNat, avASiSvaNat / vyavAditi kim ? atisvanati, atyasisvanat / azana iti kim ? visvanati, avasvanati mRdaGgaH; vividhaM15 zabdaM karotItyarthaH / / 43 / / sado prateH parokSAyAM tvAdeH // 2. 3. 44 // prativarjitopasargasthAt nAmyantasthAkavargAt parasya sado dhAtoH sakArasya dvitve'pyaTayapi So bhavati, parokSAyAM tu dvitve sati AdeH pUrvasyaiva bhavati / niSIdati, viSIdati, niSApadyate, viSASadyate, niSiSatsati, nyaSIdat, vyaSIdat,20 parokSAyAM tvAdereva-niSasAda, visssaad| aprateriti kim ? pratisIdati, pratyasISadat, pratisiSatsati; atra prateH parasyAdyasakArasya SatvaM na bhavati / prakRtisakArasya tu nAminaH parasya "nAmyantasthA0" [2. 3. 15.] ityAdisUtreNa bhavatyeva; asyApi necchantyeke-pratyasIsadat, pratisisatsati / turvizeSaNArthaH, parokSAyAmeSa vizeSo'nyatra tUbhayatrApi bhavati / / 44 / / 25 nyA0 s0--sdo| "Sadlu vizaraNa." ityasya "Sadlut avasAdane" ityasya
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 45-46.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 323 ca grahaNam / ' upasargAdityanuvartate / vyavAdityanuvRttau tu tayoreva vidhAnAt prativarjanAnarthakyaM syAt / / 2. 3. 44 // sva jazca // 2. 3. 45 // upasargasthAt nAmyantasthAkavargAt parasya svajeH sakArasya dvitve'pyaTyapi So bhavati, parokSAyAM tu dvitve satyAdereva / abhiSvajate, pariSvajate 5 pratiSvajate, abhiSiSvaGkSate, pariSiSvaGkSate, pratiSiSvajhate, abhiSASvajyate, abhyaSvajata, pratyaSvajata, abhyaSaSvaJjata; parokSAyAM tvAdereva-abhiSasvaje, abhiSasvaje; pariSasvaje, pariSasvaje; pratiSasvaje, pratiSasvaje / yogavibhAgAdaprateriti nAnuvartate, cakAraH parokSAyAM tvAderityasyAnukarSaNArthaH, tatazcottaratrAnanuvRttiH / / 45 / / 10 nyA0 sa0-svaJjazca / abhiSiSvaGkSate nanvatra "riNastoreva0" [ 2. 3. 37. ] iti nigamAd mUladhAtusakArasya SatvaM na prApnoti, ucyate-"sparddha" paraH, [7. 4. 116.] iti nyAyAt idameva pravartate / abhiSasvaja iti-atra "svakharnavA" [ 4. 3. 22. ] parokSAyA vA kittvam, pakSe kidvadabhAvAt nalopAbhAvaH / yoga vibhAgAdityAdi-nanu yogavibhAgAt parokSAyAM tvAderiti nAnuvartate iti kathaM na vijJAyate ? satyam-vyAkhyAnato15 vizeSapratipattiriti / / 2.3.45 / / pari-ni-ve sevaH // 2. 3. 46 // parinivyupasargasthAt nAmyantasthAkavargAt parasya sevaterdhAtoH sakArasya dvitve'pyaTyapi So bhavati / pariSevate, pariSiSeviSate, pariSeSevyate, pariSiSeve, paryaSevata; 'niSevate, niSiSeviSate, niSiSeve, nyaSevata, viSevate, viSiSeviSate,20 viSiSeve; vyaSevata / pariniveriti kim ? anusevate, pratisiSeve, pratiseSevyate, pratyasiSevat atropasargAzritaM SatvaM na bhavati, dhAtostu dvitvAzritaM bhavatyeva ; ubhayatra necchantyeke-pratisiseve, pratisesevyate, pratyasisevat / / 46 / / nyA0 sa0--pariniveH / seva iti sAmAnyokta'pi 'SevRGa' iti gRhyate, na tu 'sevRGa' iti / kRtasyetyanuvRttiriti pArAyaNamatam, nyAsakArAstu SevRGa-sevRGau saSopa-25 dezau agrahISuH / / 2. 3. 46 / /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU0 47-48.] saya- sitasya // / 2. 3. 47 / / pari-ni-vibhyaH parayoH saya-sitayoH sakArasya So bhavati / pariSayaH, niSayaH, viSayaH pariSitaH, niSitaH, viSitaH; saya iti sinoteralantasyAjantasya ghAntasya vA sita iti ktAntasya rUpam / syatervA niyamArthaM - pariniviparasyaiva ktAntasya syateryathA syAditi, tenopasargAntarapUrvasya " upasargAt sug0" s [2. 3. 36 ] ityAdinApi na bhavati; tena- pratisitaH niHsitaH, ityAdi siddham | yogavibhAgAd dvitve'pi zraTayapIti nivRttam, tena - mA viSasayadityatra dvitve sati pUrveNa vyavadhAnAduttarasya na bhavati, pUrvasya tvavyavahitatvAd bhavatyeva - vyasayIyat, paryasitAyata / kathaM mA pariSiSayat ? dvitve sati upasargAt parasya pUrvasyAnena Satvam, uttarasya tu " nAmyantasthA0' [2.3.15] 10 ityAdineti na doSaH / / 47 / / 17 nyA0 sa0 --saya-sita0 / syatervA niyamArthamiti-udyotakarastvAha-sinotereva grahaNaM nyAyyaM sayetyanena sAhacaryAt, kizva syatigrahaNe niyamArthatA jAyate, sinotigrahaNe tu vidhyarthatApi syAditi, yato vidhi-niyamasambhave ca vidhireva jyAyAn / na ca vAcyamekenaiva sitagrahaNena syati - sinotyubhayasya upAdAnAt vidhyarthatA niyamArthatApi syAditi, 15 to'rthe tvAdekavAkyamiti keSAJcid vAkyalakSaNam, athaikatvAcca sayasita iti vAkyasamAptau syatigraharaNArthaM vAkyAntaraM karaNIyaM bhavatIti sinotereva grahaNam / mA viSasayaditi-viSamAkhyat "Nij bahulam 0" [ 3.4.42.] atra dvitve karttavye "rASamasat ' [ 2.1.60 ] ityanena SatvanivRttau " anyasya " [ 4.1 8. .] iti dvirvacanam / vyasayIyaditi - viSayamaicchat kyani I: / paryasitAyateti pariSita ivAcarat kyaGa- 20" dIrgha 0 " [4. 3. 108. ] iti dIrghaH / / 2. 3. 47 / / 12 aso-i-sivU-saha-ssaTAm // 2. 3. 48 // pari-ni-vibhyaH parasya sivU-sahordhAtvoH ssaDAgamasya ca saMbandhinaH sakArasya So bhavati, na cet sivUsahau so - GaviSayau bhavataH / pariSIvyati, niSIvyati, viSIvyati; pariSahate, niSahate, viSahate; pariSkaroti, viSkaraH 25 zakuniH; nestu paraH saD nAstIti nodAhriyate / asoGeti kim ? parisoDhaH ; parisoDhavyaH ; nisoDhaH, nisoDhavyaH ; visoDhaH, visoDhavyaH ; Ge-mA parisISivat, mA parisISahat; mUladhAtostu SatvaM bhavatyeva / sopratiSedhastu sahereva na
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 46-50.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 325 sivastasya sorUpAsaMbhavAt, sivo'nubandhanirdezAt yaGlupi na bhavati-pariseSivIti / bahuvacanaM pari-ni-vibhiH saha yathAsaMkhyanivRttyartham // 48 // nyA0 s0--asong| soGa tyetayordvandva pazcAt natrA'nyapadArthe sivUsahalakSaNe bahuvrIhI karmadhAraye ca punardvandvaH / / 2. 3. 48 / / stu-svajazcATi navA // 2. 3. 46 // pari-ni-vibhyaH parasya stu-svajordhAtvorasoDa-siva-saha-ssaTAM ca sakArasyATi sati So vA bhavati / paryaSTaut, paryastot; nyaSTaut, nyastot; vyaSTaut, vyastaut ; paryaSvajata, paryasvajata; nyaSvajata, nyasvajata; vyaSvajata, vyasvajata; paryaSIvyat, paryasIvyat ; nyaSIvyat, nyasIvyat ; nyaSIvyat, vyasIvyat; paryaSahata, paryasahata, nyaSahata, nyasahata; vyaSahata, vyasahata ; 10 paryaSkarot, paryaskarot / asoGasivUsahetyeva-paryasoDhayat, paryasISivat, paryasISahat / stu-svajonityaM prApte sivU-saha-ssaTAM cAprApte vibhASA // 46 / / nyA0 s0--stu-svnyjH0| stu-svajonityaM prApta iti-"upasargAt sug0" [ 2. 3. 36. ] iti "svaAzca" [ 2. 3. 45. ] ityAbhyAmityarthaH / / 2. 3. 46 / / nirabhyanozca syandasyAprANini / 2. 3. 50 // 15 nirabhyanubhyazcakArAt parinivibhyazca parasyAprANikartR ke'rthe vartamAnasya syandeH sakArasya So vA bhavati / niHSyandate tailam, niHsyandate tailam ; abhiSyandate; abhisyandate; anuSyandate, anusyandate; pariSyandate; parisyandate, niSyandate, nisyandate; viSyandate, visyandate / zanirdezAd yaGlupi na bhavatiabhisAsyandIti tailam / nirabhyanozceti kim ? atisyandate tailam / 20 aprANinIti kim ? parisyandate matsya udke| paryudAso'yaM na prasajyapratiSedhaH, tena-yatra prANI cAprANI ca kartA bhavati, tatrA'prANyAzrayo vikalpo bhavati, na tu prANyAzrayaH pratiSedhaH-anuSyandete matsyodake, anusyandete vaa| ninibhyAM necchantyeke / / 50 / / nyA0 s0-nirmynoH0| eke iti-devanandi-zakaTalalitasvabhAvAH, nestu25
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 51-53.] caandraadyH| paryudAso'yamiti-ayamarthaH-aprANinIti paryu dAsatvAda vidheH prAdhAnyAt, sambhavati caikavAkyatve vAkyabhedAzrayaNasyAyuktatvAt, prasajyapratiSedhe tu na cedityAdivAkyabhedasyAvazyaMbhAvitvAta, yato yatra prANI cAprANI ca bhavati / prasajyapratiSedha iti-prasaGga kRtvA pratiSedhaH prasajyapratiSedhaH "avyayaM pravRddhAdibhiH" [ 3. 1. 48.] iti saH, "prasajyastu niSedhakRt" ityatra tu "te lug vA" [ 3. 2. 108. ] iti pratiSedha- 5 lopa: / nanu tadA "avyayasya" [3. 2. 7.] iti kathaM sena lup ? ucyate-samAsasambandhI siratra nAvyayasyeti na bhavati / / 2. 3. 50 // veH skandoktayoH / / 2. 3. 51 // vipUrvasya skandeH saMbandhinaH sakArasya So vA bhavati, aktayoH-na cet ktaktavat pratyayau bhavataH, dvivacanAdarthavadgrahaNAnapekSamubhayaparigrahaH / viSkantA,10 viskantA; viSkantum, viskantum / aktayoriti kim ? viskannaH, viskannavAn / / 51 / / pare / 2. 3. 52 // paripUrvasya skandeH sakArasya So vA bhavati pariSkantA, pariskantA, pariSkantum, pariskantum / yogavibhAgAdaktayoriti nAnuvartate, tena-ktayorapi15 vikalpo bhavati-pariSkaNNaH, pariskannaH; pariSkaNNavAn, pariskannavAn / kecit tu paripUrvasya skanderajantasya ghaantasya vA prAcyabharataviSaye prayoge nityaM Satvamanyatra vikalpamicchanti, anye tu prAcyabharataviSaye prayoge SatvAbhAvamanyatra tu vikalpamicchanti; tadubhayaM nArambharaNIyamanenaiva siddhatvAditi / / 52 / / 20 nyA0 s0--preH| yogavibhAgAditi-viparibhyAM skando'ktayorityevaMrUpAt anye viti / candrapANinidevanandiprabhRtayaH anenaiveti-vetItyasya vyavasthitavibhASArthatvAditi zeSaH / / 2. 3. 52 / / ni-naH sphura-sphuloH // 2. 3. 53 / / ninibhyAM parayoH sphurati-sphulatyoH sakArasya So vA bhavati / 25 niHSphuratiH, niHsphurati ; niSphurati, nisphuratiH; niHSphulati; niHsphulati, niSphulati nisphulati / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / / 53 / /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 54-56. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH nyA0 sa0 -- nirneH sphu0 / nisphuratIti-nisaH sakArasya rutve "za-Sa-se0 " [ 1. 3. 6. ] iti tasya satvamanena dhAtusakArasya SatvaM "sasya za SI" [ 1. 3. 61. ] iti Satvam, satvAbhAvapakSe kadAcida visargaH kadAcit " vyatyaye lug vA" [ 1.3. 56. ] iti lopa:, mUrdhanyAbhAvapakSe kadAcit sakAradvayazravaNaM kadAcid visarga-lopau / / 2. 3. 53 / [ 327 ve / / 2. 3. 54 // veH parayoH sphurati - sphulatyoH sakArasya So vA bhavati / viSphurati, visphurati ; viSphulati, visphulati / yogavibhAga uttarArthaH / / 54 / / nyA0 sa0 -- veH / sphura-sphulo nirniverityekayogabhAvo'tra / / 2. 3. 54 / / skabhnaH // 2. 3. 55 / / veH parasya skabhnAteH sakArasya nityaM So bhavati / yogavibhAgAd veti nivRttam, anyathA hi veH svabhnazcati kriyeta / viSkabhnAti, viSkambhitA, viSkambhakaH, viSkambhayati / znAnirdezaH kim ? saznormA bhUt -viskabhnoti / skambhUH sautro dhAtuH aSopadezaH / / 55 / / 5 10 nyA0 sa0 -- skamnaH / nanu znAnirdezAd yatra znApratyayastatraiva SatvaM prApnoti, 15 na tu tadabhAve viSkambhatetyAdau ? naivam-znAnirdezasya znuniSeghaparatayA vyAkhyAtatvAt / frosmnAtItyatra kSumnAditvANNatvAbhAvaH / saznormA bhUditi yadAha candra: - yadyatrApi syAt tadA skambha iti nirdizet, tasmAt znA nirdezAdanyatra ziti pratyaye na SakAra iti / zakaTastu - znAnirdeza: STabhuGa skabhuGiti bhauvAdikanivRttyarthamiti, ata evotpalenApi viSkamnAti viSkabhNotIti znupratyaye'pi SatvaM gaNapAThAbhAvANNatvaM ca udAhRtam 20 / / 2. 3. 55 / / ni-du-su-ve sama-sUteH / / 2. 3. 56 / / nirduH suvibhyaH parasya samasUtisaMbandhinaH sakArasya So bhavati / niHSamaH, duHSamaH, suSamaH, viSamaH niHSUtiH, duHSUtiH suSUtiH, viSUtiH / samasUtIti nAmnorgrahaNAd dhAtorvairUpye ca na bhavati - niHsamati, duHsamati, susamati, 25 visamati; niHsUtam, duHsUtam susUtam, visUtam / anye tu sama
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 57-58.] 10 sUtyordhAtvorevecchanti, tanmate-niHSamati, duHSamati, niHSUtaM, duHSUtamityAdAveva bhavati / / 56 / / nyA0 s0-ni-ii-sH-veH0| sameti saha mayA vartate iti samaH "gozAnte." [2. 4. 66.] / nirgato nizcito vA samAt, sama iti samatIti prayogaikadezaH, "Sama STama" ityajantasya ca bhavati / sUtItyAdAdikasya "i-ki-zti" [5. 3. 138.] 5 iti ztivyapi bhavati, sUti-sUyati-suvatInAM ktyantAnAM c| tatra "avaH svapa0" [2. 3. 57.] ityanena pRthag yogAnnAmnoreva grahaNaM na dhAtvorityAha-nAmnorgrahaNAditinAmagrahaNe ca liGgaviziSTasyApi, tena suSamA ityAdidhAtvorevecchantItyuktvA kathaM niHpUtamityAdyudAhRtam ? satyam-ktapratyayAt prAgeva sUterupasargeNa yogAd bhaviSyati / / / 2. 3. 56 / / ava svapaH / / 2. 3. 57 // ni-1H-su-vipUrvasya vakArarahitasya svaperdhAtoH sakArasya So bhavati / niHSuSupatuH, duHSuSupatuH, suSuSupatuH, viSuSupatuH; niSSuptaH, duHSuptaH; suSuptaH; viSuptaH / ava iti kim ? niHsvapnaH, duHsvapnaH, susvapnaH, visvapnaH; visuSvApa / / 57 / / nyA0 sa0--pravaH svapaH niHSupta ityAdau "jJAnecchA0" [5. 2. 62.] iti ktaH / / 2. 3. 57 // prAdurupasargAda ya-svare'steH // 2. 3. 58 // prAduHzabdAdupasargasthAcca nAmyantasthAkavargAt parasyAsteH sakArasya yakArAdau svarAdau ca pratyaye pare So bhavati / prAduHSyAt, niSyAt,20 viSyAt, abhiSyAt ; prAduHSanti, niSanti viSanti, abhiSanti; ziDnAntare'pi-niHSyAt, niHSanti / prAdurupasargAditi kim ? dadhi syAt, madhUni santi, yadatra mAM prati syAt tad dIyatAm, sarpiSo'pi syAt / ya-svara iti kim ? prAduHstaH, nistaH, anustaH, anusvaH, anusmaH / asteriti kim ? visRtam, anusRtam, anusUteH kvipi anusUstasyApatyaM zubhrAditvAdeyaNa 25 UlopaH-prAnuseyaH / prAduHzabdasya tu kRbhvastiSveva prayogAt pratyudAharaNaM nAsti / / 58 / / 15
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 56-61.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 326 nyA0 sa0--prAduru0 / zubhrAditvAditi-nyAse tu "catuSpAt0" [ 6. 1. 83. ] iti eya, vRttau tu sArasaMgrahAdyabhiprAyeNa "subhra vAdibhyaH" [7. 3. 182.] ityuktam / visRtamityAdi-visaratIti kvipi to'nte kvibantA dhAtutvaM na tyajanti iti nyAyAt 'visRt' ityevaM rUpAd dhAtumAtrAdamrUpe svarAdau pratyaye'steriti kimiti vyAvRtterna dvayaGgavaikalyan, yadA tu ktastadApi astau sati svarasya pratyayeti cinteti na dvayaGga- 5 vikalatA / / 2.3.58 / / . na ssaH // 2. 3. 56 // kRtadvirbhAvasakArasaMbandhinaH sakArasya So na bhvti| supissyate, sutussyate; atra supUrvasya pisestusezca sakArasya kye "adIrghAt0" [1. 3. 32.] ityAdinA dvirbhAvaH / nanu 'dadhisyate, madhusyati, samaciskarat, agnisAt10 karoti' ityAdiSu pratiSedhAbhAvAt SatvaM prApnoti ? ucyate-ssassaDAgamayo ssAt pratyayasya ca dviHsakArapAThasya SatvapratiSedhArthatvenAbhidhAsyamAnatvAt SatvaM na bhavati / / 56 / / ____ nyA0 sa0--na ssH| supissyata ityAdiprayogastho dviruktaH sakAraH ssa ityanukriyate ityAha-kRtetyAdi / dadhisyate atra "as ca laulye" [4. 3. 115. ] ssa:15 / / 2. 3. 56 / / sico yahi // 2. 3. 60 // siJcaterdhAtoH sakArasya yaGi pratyaye parataH So na bhavati / sesicyate, abhisesicyate; paratvAdupasargalakSaNamapi SatvaM bAdhate / evamuttaratrApi / yaGIti kim ? abhiSiSikSati / GakAraH kim ? abhiSicyate / / 60 / / 20 nyA0 s0--sico0| Satvamiti-"sthA-seni0" [ 2. 3. 40. ] ityanena // 2.3.60 // gatau sedhaH // 2. 3. 61 // gatau vartamAnasya sedhaterdhAtoH sakArasya So na bhavati / abhisedhati, anusedhati gAH, abhigacchati-anugacchatItyarthaH; abhisedhayati, anusedhayati-25 gamayatItyarthaH; abhisisedhiSati, anusisedhiSati abhijigamiSati, anu
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 ] jigamiSatItyarthaH / vArayatItyarthaH // 61 // bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite gatAviti kim ? pratiSedhati, niSedhati - pApAnni [ pA0 3. sU0 62-63.] nyA0 sa0----gatau se0 / nanu krasara dhUsara - kesarAdiSu pratyayasakArasya SatvapratiSedho vaktavyaH, naivam - uNAdayo'vyutpannAni nAmAni ityabudhabodhanArthaM, vyutpAdyamAnAnyapraNAdayo vyutpattikAryaM na labhante / itthaM tahi vRkSa ityatrApi SatvaM na prApnoti ucyate- 5 tarhi bAhulakAt SatvAbhAvaH / / 2. 3. 61 / / suga sya sani // / 2. 3. 62 / / sunoteH saMbandhinaH sakArasya sye sani ca pratyaye pare So na bhavati / abhisoSyati parisoSyati, abhyasoSyat, paryasoSyat ; sani - susUSate : kvipi -- susUH, susUSatIti tu nodAhriyate, riNastoreva SariNa iti niyamenaiva vyAvartitatvAt, 10 abhisusUSatItyapi nodAhriyate dvitve iti vyAvRttyaiva nivartitatvAt / syasanIti kim ? suSAva abhiSaraNoti / / 62 / / nyA0 sa0 - - sugaH sya0 / susUriti - varNavidhau sthAnitvAbhAvAt SaraNItyabhAvaH / abhyasoSyadityatrApyavyapIti vacanAt "upasargAt sug0 [ 2. 3. 36. ] iti prAptaM niSidhyate / / 2. 3. 62 / / 15 raTuvarNAnno Na ekapade'nantyasyAla-ca-Ta-tavarga-za sAntare // 2. 3. 63 // repha-SakAra-RvarNebhyaH parasyAna parasyA'nantyasya nakArasya raSRvarNairevaikapade vartamAnasya No bhavati, na cennimittanimittinorantare lakAra- cavarga- Tavarga-tavargazakAra - sakArA bhavanti; zeSavarNa-vyavadhAne'pItyarthaH / tIrNam, caturNAm,20 puSNAti, nRNAm, nRNAm; vyavadhAne'pi bhavati - karaNam, vRkSANAm, kariNAm, RSINAm, guruNA, gurUNAm, kareNa, vRMharaNam, arkeNa, mUrkherA, svargeNa, argheNa, darpeNa, repheraNa, darbheNa dharmeNa prAryeNa, sarveNa; graheNa / 11 , ravarNAditi kim ? tena / ekapada iti kim ? agnirnayati, nRbhirnRbhiH, netRbhinetRbhiH / pada ityetAvataivaikapade labdhe ekagrahaNaM niyamArtham, ekameva 25 yannityaM tatra yathA syAt; yadekaM cAnekaM ca tatra mA bhUt - carmanAsikaH,
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 64.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 331 messnaasikH| anantyasyeti kim ? vRkSAn / lAdivarjanaM kim ? viralena, arcanam, mUrchanam, arjanam, jhanam, kirITena, karmaThena, mRDena, dRDhena, karNena, kIrtanam, tIrthana, nardena, krodhena, razanA, rsnaa| adhikArazcAyamA ragatvavidheH / / 63 / / nyA0 sa0--raSavarNA0 / nanu RvarNagrahaNaM kimartham ? yata RvarNAdapi tanmadhya- 5 vyavasthitarephAzrayaM NavaM bhaviSyati, ata eva pANininApi raSAbhyAmityevoktam, ucyatenahi varNakadezA varNagrahaNena gRhyante tadbhinnatvAd varNabuddheranupAdAnAt, tathAhi-mAMsaM na vikreyamiti satyapi niSedhe gAvo vikriyante, tatra mAMsabuddherabhAvAt / zeSavarNavyavadhAne'poti-prasajyapratiSedhAditarairvyavadhAne'pi bhavati / puSNAtIti-atra "tavargasya0" [1. 3. 60.] ityanenaiva gatve siddhe SakAragrahaNaM kaSaNamityAdau vyavahitArtha, tadarthaM ca sat10 paratvAta "tavargasya" [ 1.3.30.] iti bAdhitvA NatvaM pravartayati / nabhinabhiritidviSprayogo dvivacanamityAzrayaNAd bhinnapadatvamityarthaH / viraleneti vipUrvAdrameH "murala." [ uNA0 474. ] iti nipAtanAt ddityle| RSINAmityAdau dIrgharUpe syAdividhau kartavye pUrvakRtamapi NatvamasiddhaM bhavati / / 2. 3. 63 / / pUrvapadasthAnAmnya gaH // 2. 3. 64 // pUrvapadasthAd raSavarNAdagakArAntAt parasya sAmarthyAduttarapadasthasya nakArasya NakAra prAdezo bhavati, nAmni-saMjJAyAM viSaye / guNasaH, khuraNasaH, kharaNAH, khuraNAH, zUrpaNakhA, candraNakhA, vAINasaH, harivAhaNaH, naravAhaNa:, puSparagandI, zrINandI strii| nAmnIti kim ? meSanAsikaH, carmanAsikaH / aga iti kim ? Rgayanam / ekasminna va pade iti pUrvasUtre vijJAnAduttara-20 padasthasya samAse na prApnotIti vacanam / kharapasyApatyaM khArapAyaNaH, mAtR-- bhogAya hito mAtRbhogINaH / gargabhago'syA astIti gargabhagiNItyAdau tu.' uttarapadasaMbandhI nakAro na bhavatIti ekapadatvAt pUrveNaiva gatvaM bhavati, yadA tu gargANAM bhaginIti vigrahastadaikapadatvAbhAvAd gargabhaginItyeva bhavati / kathaM 'devadAruvanam, kuberavanam, manoharavanam, prabhaGkaravanam', ityAdisaMjJAyAM gatvaM25 na bhavati ? ucyate-"koTara-mizraka-sidhraka-puraga-sArikasya vaNe"[3.2.76.] iti NatvanipAtanasya niyamArthatvena vyAkhyAsyamAnatvAt saMjJAyAM koTirAdibhya eva vanazabdasya ragatvaM bhavati nAnyebhya iti / / 64 / /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 3. sU065-66.]] nyA0 s0-puurvpdsthaa0| sAmarthyAditi-ayamartha:-rUDhena pUrvapadamAkSipyate tadantareNa tasyAsambhavAt, tacca nakArasya vizeSaNam / puSpaNandIti-"puSpac" puSpyantIti aci-puSpANi2 nandayati araNa GI:-puSpaNandI prAcAryaH, vatsa-RSabhakArpaTainizcikye, digambareNa tu yopAntyaH, sa ca na ziSTasammataH / vA/raNasaH vadhasyeyaM "tasyedam" [ 6. 3. 160.] aNa DI: "taddhitasvare0" [ 2. 4. 62.] iti puva-5 niSedhaH / Rgayanamiti-zikSAdiSu RgayanapAThAdeva NatvaniSedhe siddhe kimaga ityanena ? satyam-abAdhakAnyapi jJApakAni bhavanti / uttarapadasambandhI nakAro na bhavatIti"pratyayaH prakRtyAdeH" [ 7. 4. 115] iti nyAyAt / pUrvegava Natvamiti-nanu pUrveNApi katham ? yataH kharapazabdasyAntarvatinI vibhaktimAzritya padatvamasti, tatsthatvAd rephasya caikapadatvAbhAvAditi, atrocyate-yatra dvAvapi nimittanimittinAvekapadatvaM vyabhicaratastatra10 NatvAbhAvaH iha tu rephasya vyabhicAre'pi nakArasya ekapadasthatvAvyabhicAraH, yadvA sityeveti niyamena AyanaNpratyaye kharapazabdasya padatvasya nirastatvAt pUrveNaiva bhavatyeva / manoharA vRkssvishessaaH| prabhareti-prabhAM karoti "saGkhyAhadivA0" [5. 1. 102.] iti Te "navA khit-kRdanta0" [ 3. 2. 117. ] iti pRthagyogAddhvasvatve mo'ntaH / . koTaramizraketyAdi-kuTat "Rcchi-caTi." [ uNA0 367. ] ityare bAhulakAd guNe, mizraNa 15 Nake, sidhyate: sedhatervA "Rjyaji." [uNAdi0 388. ] iti re yAvAditvAt svAthike kutsitAdau vaa| puraM gacchatIti "nAmno gamaH0" [ 5. 1. 131. ] iti / zRNAte: "kRzRkuTi0" [uNAdi0 616.] iti Nidi pratyaye-zAriH, svAthike ke zAri kAyatIti vA // 2.3.64 / / . 20 nasasya // 2. 3. 65 / / pUrvapadasthAd raghuvarNAt parasya nasazabdasaMbandhino nakArasya No bhavati / pragatA pravRddhA vA nAsikA yasya sa praNasaH, evaM nirNasaH; praNasaM mukhaM, nirNasaM mukham / / 65 / / niSpA-gre-antaH-khadira-kAryA-mazarekSa-plakSa pIyukSAbhyo vanasya // 2. 3. 66 // 25 nirAdibhyaH parasya vanazabdanakArasya NakAra Adezo bhavati / bahuvacanaM vyAptyartham, tena saMjJAyAmasaMjJAyAM ca bhavati; anyathA hi "koTaramizrakasidhraka0" [3. 2. 76.] ityAdivakSyamANaniyamabalena saMjJAyAM na syAt / nirvaNam, pravaNam, agrevaNam, "pAremadhye'gre'ntaH SaSThyA vA" [3.1.30.] itya
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 67.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 333 vyayIbhAvaH, tatsaMniyoge ca pUrvapadasyatvam / antarvaNam, khadiravaNam, kAryavaraNam, vacanasAmarthyAt zakAravyavadhAne'pi bhavati; AmravaNam, zaravaNam, ikSuvaraNam, plakSavaNam, pIyukSAvaNam, pIyukSAzabdo'vyutpanna prAbantaH / / 66 / / nyA0 s0-nisspraagre0| niSprAntaro nauSadhivacanA nApi vRkSavacanAH, tebhyaH 5 saMjJAyAM koTarAdiniyamena vyAvartitatvAdaprAptaM NatvaM vidhIyate, asaMjJAyAmapyekapadatvAbhAvAdaprAptameva / ikSu-zarazabdAvauSadhivacanau, zeSA vRkSavacanAsteSAM saMjJAyAM koTarAdiniyamena gatvasya vyAvartitatvAduttareNAprApte vidhyarthamasaMjJAyAM tUttareNa vikalpe prApte nityArtham / kAryavaraNamiti-kAryazabdo vRkSavizeSavAcI avyutpanno'thavA kRzyate: "nAmyupAntya0" [ 5. 1. 54. ] iti ke TayaNi dharma-dharmiNorabhedopacArAt kAryaguNa-10 yukto vRkSo'pi kAryaH / pIyukSeti-pIyukSAzabdo drAkSAparyAyaH, drAkSAvizeSo vaa| "pIGa c" kvipi pI:, piyaM yAti "pImRga0" [uNA0 741.] iti kiduH, pIyukSAyati "prAto Do0" [5. 1. 76.] iti DaH / / 2. 3. 66 / / diva-bisvarauSadhi-vRkSebhyo navAnirikAdibhyaH // 2. 3. 67 // 15 dvisvarebhyastrisvarebhyazca irikAdivajitebhya poSadhivAcibhyo vRkSavAcibhyazca parasya vanazabdasaMbandhino nakArasya No vA bhavati / aoSadhiHdUrvAvaNam, dUrvAvanam ; mUrvAvaNam, mUrvAvanam ; vrIhivaNam, vrIhivanam ; mASavaNam, mASavanam ; nIvAravaNam, nIvAravanam ; kodravavaNam, kodravavanam ; priyaGgravaNam, priyaGguvanam ; aoSadhyaH / vRkSa-zivaNam, zigruvanam ; dAru-20 vaNam dAruvanam ; karIravaNam, karIravanam ; zirISavaraNam, zirISavanam ; badarIvaNam, badarIvanam ; priyaGaguvaNam, priyaGguvanam / "aoSadhyaH phalapAkAntA, latA gulmAzca vIrudhaH / ___ phalI vanaspatijJeyo, vRkSAH puSpaphalopagAH / / 1 / / " iti yadyapi bhedo'sti tathApyatibahutvArthabahuvacanabalAd vRkSagrahaNe25 vanaspatInAmapi grahaNaM bhavati, ata eva ca yathAsaMkhyamapi na bhavati, tathA saMjJAyAmasaMjJAyAM ca bhavati / dvi-trisvareti kim ? devadAruvanam, bhadradAruvanam / oSadhivRkSebhya iti kim ? vidArIvanam, pitRvanam, zirISANAmadUrabhavo .
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU0 68. ] grAmo'pi zirISAsteSAM vanaM zirISavanam / anirikAdibhya iti kim ? irikAvanam, mirikAvanam, timiravanam, cIrikAvanam, karmAravanam, kSIravanam ; harivanam / irikAdirAkRtigaraNaH / irikAdivizeSavarjanAd vizeSANAmeveha vidhi:, teneha na bhavati - dra mavanam, vRkSavanam / / 67 / / 334 ] nyA0 sa0-- dvitrisvarau0 / kodravaraNamiti - kena - ambhasA udyante "kairava 0" 5 [ uNA0 516. ] iti sAdhuH, keno dutrantyucchabdAyante'ci vA / zroSadhyaH phalapAkAntA iti - uSyate'neneti "vyaJjanA ghaJ" [ 5. 3. 132. ] iti ghatri - proSa:, proSo dhIyate'syAmiti - proSadhi: ' vyApyAdAdhAre" [ 5. 3.88 ] iti kau " ito'ktyarthAt [ 2.4 32. ] iti GayAm-proSadhyaH, "uSeradhiH" [ uNA0 675. ] iti vA / phalasya pAkenAnto vinAzaH zoSo yAsAM tAH phalapAkAntAH / latAH pratAnavatyo mAlatyAdaya:, 10 latA vallI karkoTyAdikA / gulmAH hrasvaskandhAstaravo bahukANDapatrAH ketakyAdayaH / etallatAgulmarUpaM dvayaM vIrudhaH ; utpalastvevaM vyAcaSTe - latA gulmAstebhyo vilakSaNA vIrudhaH / puSpaM vinA phalameva yasya sa plakSAdiH phalI / puSpaM ca phalaM ca upagacchanti - puSpaphalopagAH nAmno gamaH 0' [ 5. 1. 131. ] iti De vRkSAH puSpapalopagA iti / na cobhayameva upagacchanti ta eva vRkSAH kiM tarhi ? ye'pyanyatarat puSpaM phalaM vA upagacchanti 15 te'pi vRkSA eva tatra vetasAdayaH puSpameva, plakSAdayaH phalameva, AmrAdayastUbhayamapyupagacchanti, tatra vRkSo vanaspatitvamavakozitvaM ca na vyabhicarati / vanaspatiravakezI tu vRkSatvaM vyabhicarataH, yataH phalI vanaspatirjJeyaH phalavandhyastvavakezIti, ata eva ca vanaspa tyAdigrahaNamakRtvA vRkSagraharaNaM kRtaM tadantargatatvAd vanaspatityAderiti / vidArI latAvizeSaH / / 2. 3. 67 / / "" 20 girinadyAdInAm // 2. 3. 68 // girinadItyAdInAM nakArasya vA go bhavati / girigadI, girinadI; giriNakhaH, girinakhaH; giriraNaddha:, girinaddhaH; giririNatambaH, girinitambaH ; vakraraNadI, vakranadI; vakrariNatambA, vakranitambA; cakrariNatambA, cakranitambA; mASoNa:, mASonaH; tUryamANaH, tUryamAnaH; zrArgayaNaH, prAgayana: ; - RgayanaM 25 vettyadhIte vetyaNa, Rgayanasya vyAkhyAnaM tatra bhavo vA zikSAditvAdaNa / bahuvacanAd yathAdarzanamanye'pi bhavanti // 68 // nyA0 sa0 - giri na0 / tUryamAraNa iti turyaM mAnamasyeti vAkye nimitta - nimittinorekapadasthatvAbhAvAdaprApte vikalpaH, tUryatestvAnazi zye mAgame ca " raSRvarNA 0 "
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 69-70.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 335 [ 2. 3. 63. ] iti nityaM prApte / zikSAditvAditi-anyathA bahusvaratvAt prAyo bahusvarAdikaraNa syAt / / 2. 3. 68 / / pAnasya bhAva-karaNe // 2. 3. 66 // pUrvapadasthebhyo raSavarNebhya parasya bhAve karaNe ca yaH pAnazabdastatsaMbandhino nakArasya No vA bhavati / kSIrapANaM, kSIrapAnaM vartate; kaSAyapANaM, kaSAyapAnaM 5 vartate; sauvIrapAraNaM, sauvIrapAnaM vrtte| karaNe-kSIrapANaM, kSIrapAnaM bhAjanam ; kaSAyapANaH, kaSAyapAnaH kaMsaH / bhAvakaraNa iti kim ? pIyate'sminniti pAnaH, kSIrapAno ghoSaH / / 66 / / . nyA0 s0-paansy0| sauvIrapAraNamiti-sauvIreSu prAyo bhavaM bAhulakAdakatraM bAdhitvA bhave'Na , suvIrANAmidaM "tasyedam" [ 6. 3. 160. ] iti vA sauvIraM10 kAlikam / / 2. 3. 66 // deze // 2. 3. 70 // pUrvapadasthAd raSavarNAt parasya pAnazabdanakArasya No nityaM bhavati, deze-samudAyena ced dezo gamyate; yogavibhAgAd naveti nivRttam / pIyata iti pAnam, kSIraM pAnaM yeSAM kSIrapANA uzInarAH, surApANAH prAcyAH, sauvIrapANA15 vAhIkAH kaSAyapANA gAndhArayaH; tAtsthyAt manuSyAbhidhAne'pi dezo gmyte| deze iti kim ? dAkSINAM pAnaM dAkSipAnam, kSIrapAnA gopAlakAH / / 70 // nyA0 s0--deshe| yogavibhAgAditi-anyathA "pAnasya bhAvakaraNadeze" iti kriyeta, tathA'tra karmasAdhanapAnazabdo gRhyate bhAvakaraNapradhAnasya tu pUrveNa vikalpa eva / 20 uzInarA iti-uzyata iti "sthAdibhyaH kaH" [5.3. 82.] vaSTIti kvipi vA yvati gaurAdiGayAm-uzI nagarI, tasyA narAH; yadvA vaSTe: "padi-paThi." [ uNA0 607. ] iti ipratyaye bAhulakAt kittve yvRti-uzayaH, teSAM naraH, bahulavacanAd dIrghatve-uzInaraH, tasyApatyAni "rASTrakSatriyAt" [6. 1. 114.] iti vihitasya "bahuSvastriyAm" [ 6. 1. 124. ] iti ratro lup / sauvoreti-ajateH "Rjyaji." [uNA0 388.]25 iti kiti re "aghakya0" [4. 4. 2.] iti vIbhAve ca-vIraH, vIrayate'ci-vIraH, zobhanA vIrA yasmAt tat suvIraM, tasyedaM tata AgataM vaa| gAndhArayaH gandhArasyApatyaM vRddham "ata iJ" [6. 1. 31.] gAndhAri:-rASTrakSatriyasarUpaH, tato gAndhArINAM
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU0 71-72.] rAjAnaH, gAndhAre rAjJo'patyAni vA " gAndhArisAlveyAbhyAmaJ " [ 6. 1. 115. ] " yaJaJozyA0" [ 6. 1. 126. ] iti "bahuSvastriyAM" [ 6. 1. 124 ] lup / nanu kSIrapANAdayaH zabdA manuSyeSu vartante, tatsAmAnAdhikaraNyAduzInarAdayo'pi tatraiva tat kathamiha dezo gamyate ityAha- tArasthyAditi prayamarthaH - uzInarAdayo hi zabdA: saMjJAtvena pUrvaM dezeSveva pravRttAH, pazcAt tu tatsthAnasaMbandhAt manuSyeSu tena manuSyAbhidhAne'pi dezA- 5 bhidhAnaM gamyate / dAkSINAM pAnamiti pratra kartari SaSThI / / 2. 3. 70 / / grAmA-ogrAnniyaH / / 2. 3. 71 / / grAmA'grAbhyAM parasya niyo nakArasya No bhavati / grAmaNIH, agraNIH / grAmAgrAditi kim ? kharanI: meSanIH / / 71 / / nyA0 sa0 -- grAmAgrA0 / nanu RgatikAraka0 iti nyAyAd vibhaktyutpatteH 10 prAgeva samAse nimitta - nimittinorekapadasthatvAt " raSRvarNA 0" [ 2. 3. 63. ] ityanenaMva gatvaM siddhameva kimaneneti ? satyam - niyamArthaM yadi niyo NatvaM syAt tadA grAmAgrAdeva, tena kharanI- meSanItyAdau pUrveNApi na bhavati / / 2. 3. 71 / / vAhyAd vAhanasya // / 2. 3.72 / / voDhavyaM vAhyam, tadvAcino rephAdimataH pUrvapadAt parasya vAhanazabda - 15 saMbandhino nakArasya No bhavati / udyate'neneti vahanam, prajJAditvAt svArthikoNa, ato vA nipAtanAdupAntyadIrghatvam; ikSuvAhaNam, zaravAhaNam / vAhyAditi kim ? suravAhanam, saMbandhamAtramatra vivakSitam ; naravAhanaH, nAtra vAhyAt paraM vAhanam, kiM tarhi ? vAhanAt / / 72 / / nyA0 sa0--bAhyAd vA0 / voDhavyaM vAhyamiti vaherahe'rthe ghyaNi-vAhya vahanAI - 20 mikSvAdi, tena yadApi vAhane vahanArthamikSvAdi vAhya nAropitaM bhavati, tadarthaM tu kevalamupakalpitaM bhUtalasthaM tadApi bhavatyeva / sambandheti-svasvAmibhAvalakSaNe'tra SaSThI na tu vahanakriyApUrvake karmakaraNasambandhe, yadA tu surA api vAhyatvena vivakSyante tadA tvaM bhavatyeva / yadA tu naravAhanazabdaH kuberavAcakastadA "pUrvapadasthA0" [ 2. 3. 64. ] iti prAptasya Natvasya "kSumnAdInAm" [ 2. 3. 96. ] ityanena niSedha:, yadA tu yaugiko 25 na saMjJAzabdastadA "pUrvapadasthA0" [2. 3. 64.] iti na gatvaM yathA vyAvRttyudAharaNe / / 2. 3. 72 / /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 73-75.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 337 ato'hanasya // 2. 3. 73 // rephAdimato'kArAntAt pUrvapadAt parasyAhnazabdasaMbandhino nakArasya No bhavati / pUrvAhnaH, aparAhnaH / ata iti kim ? nirahnaH, duraha naH / aha na ityakArAntanirdezAdiha na bhavati-dIrghAha nI zarat / / 73 / / nyA0 sa0--ato'hnasya0 / dIrghAha nI zaraditi-dIrghAhrI dIrghAhAH dIrghAhA 5 rUpatritayam / / 2. 3. 73 / / catustreyinasya vayasi // 2. 3. 74 // 'catur tri' ityetAbhyAM pUrvapadAbhyAM parasya hAyanazabdasaMbandhino nakArasya vayasi gamyamAne No bhavati / caturhAyaNo vatsaH, caturhAyaNI vaDavA; trihAyaNo vatsaH, trihAyaNI vaDavA / vayasIti kim ? caturhAyanA, trihAyanA10 zAlA, DIrapi vayasyeva bhavati / catustreriti kim ? sahasrahAyanaH puruSaH, lakSahAyana: pkssii|| 74 / / votarapadAntanasyAderayuva-pakvA-hanaH // 2. 3. 75 // , pUrvapadasthAd raSavarNAt parasyottarapadAntabhUtasya tathA nAgamasya syAdezca nakArasya No vA bhavati, na cet sa nakAro yuvan-pakvA-'hanazabdasaMbandhI15 bhavati / uttarapadAnta-vrIhivApiNau, vrIhivApinau; mASavApiNI, mASavApinau; vrIhivApiNI, vrIhivApinI kule; mASavApiNI, mASavApinI kule; vrIhivApiNaH, vrIhivApinaH; mASavApiNaH, mASavApinaH; vrIhivApIriNa, vrIhivApIni * kulAni; vrIhivApiNA, vriihivaapinaa| na-vrIhivApANi, vrIhivApAni kulAni; mASavApANi, mASavApAni kulAni; "iva vyAptau"20 ityasyAnaTi-preNvanaM, prenvanaM; "hivu prINane, pivu secane' ityanayoH zatariprahiNvan, prahinvan; prapiNvan, prapinvan; hivoreva hyastanyAM-prAhiNvan prAhinvan; bahulavacanAdanAmnApi samAsaH, samAse hi pUrvottarapadavyavahAraH; puruSazca vAri ceti puruSavAriNI ityatra tu paramapi vikalpaM bAdhitvA'ntaraGgatvAdekapadAzritaM "raghuvarNAt" [2. 3. 63.] ityAdinA nityameva Natvam 125
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 76.] syAdi-vrIhivApeNa, vrIhivApena; mASavApeNa, mASavApena; vrIhivApANAm, vrIhivApAnAm ; mASavApAraNAma, mASavApAnAm ; vrIhivApAna, mASavApAnityatra tu anantyasyetyadhikArAd na bhavati / uttarapadeti kim ? gargANAM bhaga:gargabhagaH, so'syA astIti samAsAdin-gargabhagiNI, atrottarapadasyAnto nakAro na bhavatIti vikalpo na bhavati, ekapadasthatvAt tu mAtRbhogoNa ityAdi- 5 vannityameva raNatvaM bhavati / antAdigrahaNaM kim ? gargANAM bhaginI gargabhaginI, evaM dAkSibhaginI; atra na nakAro'ntaH kintu GIpratyayaH / yadyevaM mASavApiNI, mASavApinItyatra nakArasyottarapadAntatvAbhAvAt vikalpo na prApnoti, ucyate*gatikArakopapadAnAM kRdbhiH samAsavacanaM prAk pratyayotpatteH iti nyAyAt prAgeva strIpratyayAdantaraGgatvAdazvakrItItyAdAvakArAnteneva krItazabdena nakA-10 rAntena vApinzabdenopapadasamAsaH pazcAt strIpratyayaH, vibhaktyantatvAbhAve'pi ca rUDhatvAduttarapadatvam, tatazcottarapadasyAnto nakAra iti Natvavikalpo bhavati / ayuvapakvAha na iti kim ? AryayUnA, kSatriyayUnA; prapakvAni, paripakvAni; prapakvena paripakvena; prapakvAnAm, paripakvAnAm ; dIrghAha nI zarat, dIrghAha nA nidAghena, vyaha ni, caturahani "saMkhyA-sAya-veraha nasyAhan Gau vA"[1. 4. 50.] 15 iti aha nasyAha naadeshH| alacaTatavargazasAntara ityeva-gardabhavAhinau, gardabhavAhinaH / / 75 / / nyA0 sa0-vottara0 / prAptAprAptavibhASeyam, tathAhi-likhiteSu prayogeSu saMgatikAraka* iti nyAyAt syAdyutpatteH prAgeva samAsa ityekapadatvAt prApte; vyAghrIvat pAmA yeSAM tAni vyAghrIpAmANi, vyAghrIpAmAni vetyAdiSu tvadaziteSvaprApte; pANi-20 nistu aprApte vibhASAM manyate, manmate'pi vApo'styanayo:-vApinau, vrIhINAM vApinAviti yadA kriyate tadA prApte, vyaktivivakSAyAm "ajAte: zIle" [ 5. 1. 154. ], sAdhvarthavivakSAyAM "sAdhau' [5. 1. 155. ], bhRzAbhIkSNyArthavivakSAyAM "bhRzAbhIkSNye0" [7. 4. 73. ] Nin / atrottarapadasyAnto'nakAro na bhavatIti-kintu "pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. 115.] iti nyAyena gargabhaga ityevaM samudAyasya / gardabhaM vahata 25 ityevaMzIlau, gardabhavad vahata iti vA "kartuNin" [5. 1. 153.] / / 2. 3. 75 / / kavargakasvaravati // 2. 3. 76 / / pUrvapadasthAd ravarNAt parasya kavargavati ekasvaravati cArthAduttarapade
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 77.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 336 sati uttarapadAntasya tathA nAgamasya syAdezca nakArasya po bhavati, na cet sa nakAraH pakvazabdasaMbandhI bhavati / svargakAmiNo, mokSakAmiNau ; svargagAmiNau, vaSagAmiNau; svargagAmiNI, vRSagAmiNI; svargakAmANi, mokSakAmANi kulAni; uraHkeNa, ura) (keNa; gurumukheNa, RSimukheNa ; kSIrameghANAm, puSpameghANAm / ekasvara-brahmahaNau, vRtrahaNau; kSIrapANi, yUSapANi; 5 kSIrapeNa, yUSapeNa; uraHpeNa, ura peNa; kSIrapANAm, yUSapANAm / purogAn paramamRgAnityatra tu anantyasyetyadhikArAd na bhavati / apakvasyetyevakSIrapakvAni, yUSapakvAni, kSIrapakvena, yUSapakvena, kSIrapakvAnAm, yUSapakvAnAm, alacaTatavargazasAntara ityeva-mASatyAginaH, dravyatyAgena, mASajAni, mASajena / nityArthaM vacanam / / 76 / / 10 nyA0 s0--kvrgk0| na cediti-satyapi tritayAnuvartane pratiSedhasya prAptipUrvakatvAt kavargavattvAt pakvazabdasyaiva pratiSedha iti / svargakAmiNAviti-sukhena puNyakarmabhirarvyata iti pani nyaGa kvAditvAd ge taM kAmayete ityevNshiilau| mokSakAmiNAviti-mucyante prANinaH karmamalakalaGkenAti "mAvAvadyami0" [ uNA0 564. ] iti se| mASajAni mASeSu jAtAni "saptamyA Da:" [ 5. 1. 169.] na tu mAsAjjAtAni15 jAtitvAt / nityArthamiti-ayamartha:-* gatikAraka0* iti nyAyena nimitta-nimittinorekapadasthatvAt "raSavarNAt0" [2. 3. 63. ] iti nityaM prAptaM "vottara0" [2. 3.75.] iti vikalpitaM punaranena nityaM vidhIyata ityarthaH / / 2. 3. 76 / / adurupasagaDintaro Na-hinu-mInA-neH // 2. 3. 77 // durvapasargasthAdantaHzabdasthAcca rapRvarNAt parasya NakAra-hinu-mInA-20 AnisaMbandhino nakArasya No bhavati, aiti gopadezA dhAtavo gRhyante, upasargANNatvavidhAnAt / praNamati, pariNamati ; praNayati, pariNayati ; praNAmakaH, pariNAmakaH; praNAyakaH, pariNAyakaH; antar-antarNayati, anta rNAyakaH; hinu-prahiNoti, prahiNa taH; mInA-pramINAti, pramINItaH; hinumInAgrahaNe vikRtasyApi bhavati, ekadeze vikRtasyAnanyatvAt ; Ani-prayANi,25 pravayANi prApayAriNa / pAnItyarthavata eva grahaNAdanarthakasya na bhavati-pravRddhA vapA yeSAMtAni pravapAni maaNsaani| aduriti kim ? durnayaH, durnItam / upasargAntariti kim ? prAtarnayati, punrnyti| * yena dhAtunA yuktAH prAdayastameva pratyupasarga
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 78.] saMjJA bhavanti itIha na bhavati-pragatA nAyakA yasmAt praNAyako deza iti / raNa-hinu-mInA-''neriti kim ? pranRtyati, aNopadezatvAt gatvaM na bhavati / alacaTatavargazasAntara ityeva-pratinamati, pradadAni / parinadanamityatra tu kSubhnAditvAt na bhavati / / 77 / / nyA0 sa0--adurupa0 / hinu-mInA-''nigrahaNAt samAssayAsambhavAt pUrvapadasthA- 5 dityasya nivRttAvavizeSeNopasargANNatvavidhiH / hinu-mInAgrahaNe iti-atha 'prahiNoti pramINIte' ityatra guNe ikAre ca kRte hinu-mInetyetadrUpavirahAt "sthAnIvA0" [7. 4. 106.] ityasyApyasadvidhau svarasya sthAnivadbhAvapratiSedhAta kathaM gtvmityaah-vikrtsyaapoti| pravapAni mAMsAnIti-upyata iti vapA bhidAdyaGa / AnItyarthavata iti yena dhAtunA yukta0* iti nyAyo dhAtorjJAtavyo na nAmna iti nAmna upasargatvaM 10 bhavatyeva, pravapAnIti samudAyasyArthavattvAdAnItyasya pRthagarthAbhAvAdanarthakatvam, upasargatvAbhAvAd vA, ata eva pravRddhA iti vigraho vRttau darzitaH, nadyatrAninA sahopasargayogaH / yadyevaM prayANItyatrApi na prApnoti, nahyatrApi Ani prati upasargayogaH, kintu dhAtuprati, naivama-yogasyArthadvArakatvAt tatra prayogaviSayasyaiva dhAtorAzrayaNAt tasya ca na kvacidasaMpRSTasya bhAvAt samudAyasthasyaivAzritatvAdityAnizabdAntaM samudAyaM prati ya upasargastasmAt15 parasya samudAyasya ya Anitastasya gatvamiti suutraarthsNprtyyaaddossH| evaM raNakAre'pi draSTavyam, anyathA raNakAramAtra pratyUpasargatvAbhAvANNatvAsiddhiH syAditi / / 2. 3.77 / / nazA zaH // 2. 3. 78 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raMSavarNAt parasya nazeH zakArAntasya saMbandhino nakArasya No bhavati / praNazyati, pariNazyati; praNAzaH,20 pariNAzaH; antarNazyati / za iti kim ? pranaSTaH, parinaSTaH; pranakSyati; parinakSyati / nazeraNopadezAt pUrveNAsiddhe vidhyarthamidam / / 78 / / nyA0 s0--nshHshH| pranaSTa iti-atra "nazo dhuTi" [ 4. 4. 106. ] iti nAgamasya "no vyaJjanasya0" [ 4. 2. 45. ] iti luk / punajhyatItyAdi-atra pare'sadityantaraGgatvAt pUrvaM kRtamapi NatvaM SatvAdAvasattvAt Satve kRte'pyekadezavikRsyAnanyatvAt25 prAptamapi za iti vacanAt sAkSAcchakArAntatvAbhAvAnivartyate / nazeraNopadeza itiasmAka mata'yamaraNopadeza ityathaH, kalApake tuNopadezaH // 2. 3.78 / /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 76.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 341 mermA-dA-pata-pada-nada-gada-vapI-vahI-zamU-ciga-yAti vAti-drAti-psAti-syati-hanti-degdhau // 2. 3. 76 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raSavarNAt parasyopasargasya nernakArasya mAGAdiSu dhAtuSu pareSu No bhavati / GakAropalakSito mA mAG, tena mAGmeGograhaNam, na mAti-mInAti-minotInAm / praNimimIte, pariNimimIte; 5 praNimayate, pariNimayate / GakAranirdezazca nAnubandhArthaH, kintu mAtyAdinivRttyarthaH, tena yaGlupyapyudAhariSyate / dA iti saMjJAparigrahAt dadAti-dayatiyacchati-dyati-dadhAti-dhayatInAM grahaNam-praNidadAti, pariNidadAti; praNidayate, pariNidayate; praNiyacchati, pariNiyacchati; praripadyati, pariNidyati; prariNadadhAti, pariNidadhAti; praNidhayati, pariNidhayatipata-praNipatati,10 pariNipatati ; pada-praNipadyate pariNipadyate; nada-praNinadati, pariNinadati; gada-prariNagadati, pariNigadati; vapI-praNivapati, pariNivapati; vahIprariNavahati, pariNivahati; zamU-praNizAmyati; pariNizAmyati; cigaprariNacinoti, pariNicinoti; yAti-praNiyAti, pariNiyAti; vAtipraNivAti, pariNivAti; drAti-prariNadrAti, pariNidrAti ; psAti-praNipsAti,15 pariNipsAti; syati-prariNasyati, pariNisyati; hanti-praNihanti, pariNihanti; degdhi-praNidegdhi, pariNidegdhi; tRci-praNimAtA, prariNadAtetyAdi; antaraH khalvapi-antariNamimIte, antariNadegdhi / ___ aDAgamasya dhAtvavayavatvena vyavadhAyakatvAbhAvAt praNyamimItetyAdAvapi bhavati, praNyAsyatItyAdau tu AGA vyavadhAne'pi pratiSedhAbhAvAd bhavati 120 adurityev-dunimaataa| upasargAntara ityeva-prAtarnimimIte / vapyAdInAmanubandhena tivA ca nirdezo yaGlunivRttyarthaH, tena 'pranivAbapIti' ityAdau na bhavati, pUrveSu tu bhavati-praNimAmAti, praNimAmetItyAdi / GmAdiSviti kim ? pranimAti, pranimInAti; praniminoti, pranidAyante vrIhayaH; pranidAyante pAtrANi / / 76 / / 25 nyA0 sa0-neI maadaa| na mAtItyAdi-nanu minotimInAtyormArUpAbhAvAd
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 80-81.] grahaNAzaGkApi kutaH ? ucyate-"migmIgo'khalacali" [4. 2. 8.] ityanenAtvavidhAnAt / nAnubandhArtha iti-yayA rItyA dhAtupAThe mAGityapAThi tayA rItyA yadi sUtre'pi kriyeta tadA'nubandhanArthaH syAt, atra tu vizeSaNaM-GakAreNa upalakSito mA-iti / nanu "saptamyA nirdiSTe pUrvasya" [7. 4. 105. ] taccAnantarasya na vyavahitasyeti nyAyAt praNyAsyatItyAdau prAGA vyavadhAne na prApnotItyAha-prAGA vyavadhAne'pIti- 5 ayamartha:-"pade'ntare0" [2. 3. 63.] iti NatvaniSedhakasUtre prADo varjanAt AGA vyavadhAne'pi bhavati / / 2. 3.76 / / aka khAdyaSAnte pAThe vA // 2. 3.80 // pAThe-dhAtUpadeze kakAra-khakArAdiH SakArAntazca yo dhAtustAbhyAmanyasmin dhAtau pare'durupasargA-'ntaHzabdasthAd raSavarNAt parasya ne kArasya 10 No vA bhavati / praNipacati, pranipacati; pariNipati, parinipacati; praNibhinatti, pranibhinatti; pariNibhinatti, parinibhinatti; praNipApacyate, pranipApacyate; praNipApacIti, pranipApacIti ; praNipipakSati, pranipipakSati; praNyapIpacat, pranyapIpacat; praNiSTabhnAti, praniSTabhnAti; stambheH sautreSu pAThAt pAThaviSayatvam / pUrvasUtrArambhasAmarthyAt pUrvasUtra-15 vibhakto'sya viSayaH, tena 'praNimayate, prariNadayate' ityAdau pUrveNa nityameva Natvam / aka-khAdoti kim ? pranikaroti, pranikirati, pranikhanati, pranikhAdati / aSAnta iti kim ? pranidveSTi, pranipinaSTi / pATha iti kim ? iha ca pratiSedho yathA syAt-pranicakAra, pranicakhAda, pranipekSyati / iha ca mA bhUt-praNiveSTA, praniveSTA; pariNadeSTA, pranideSTA; yaGlupi necchantyeke-20 pranipApacIti, pranisAsatti ityAdi / / 80 / / nyA0 sa0--akakhA0 / atrAkakhAdiSAnta iti siddhe navayaM sukhArtham, nadvaye hi sati kakhAdeH SAntasya ca varjanaM pratIyate, ekasmistu kakhAde: kiMviziSTasya SAntasyeti pratItiH syAt ; asaMbhavAnna bhaviSyatIti na ca vAcyam, "kaSaziSa" ityAdAvevaMvidhasyApi darzanAt / sautreSu pAThAditi-nanu stambherdhAtuSvapAThAt kathaM pAThaviSayatvam ? ucyate-25 sautrANAM sUtrameva dhAtUpadezaH / praniveSTeti-"vizaMt pravezane" ityasya rUpam / / 2. 3.80 / / didvatve'pyante'pyaniteH parestu vA // 2. 3. 81 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raSavarNAt parasyAniternakArasya dvitve
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 82.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 343 cAdvitve cAnte cAnante ca vartamAnasya No bhavati, paripUrvakasya tu vA bhavati / dvitve-prANiNiSati, prANiNat; advitve-prANiti, parANiti; ante-he prANa !, he parANa !; parestu vA, dvitve-paryaNiNiSati, paryaniniSati; paryArigaNat, paryAninat; advitve-paryariNati, paryaniti; ante-he paryaNa , he paryan; paripUrvakasya dvitve ante ca nityaM Natvamicchantyeke, anye tu ante'nante 5 ca necchantyeva; ye tu dvitve kRte'pi punarditvamicchanti tanmate'pi 'dvitve' iti vacanAt dvayorevAdyayorNatvaM bhavati, na tu tRtIyasya-prANiNiSayate. prANiNiniSat / anantyasyetyadhikArAt ante na prApnotIti antavacanam / anitIti. tivA nirdezo devAdika-nivRttyarthaH, na tu yaGlunivRttyarthaH, yaGo'saMbhavAt / / 81 / / 10 nyA0 sa0-dvitve'pyante / prANiNiSatItyAdau dvayorapyananenaiva NatvaM dvitva iti vacanAt / 'prANiriNaSati' ityatra pare dvitve kartavye rASazAstramasad draSTavyamiti nyAyAd dvitve kRte Natvam / he prANa ! ante "nAmantrye" [2. 1. 62.] iti nalopaniSedhAt nAntatvaM saMbhavatItyAmantrye dazitam / nanu dvitve'pi kRte'nte'pIti vacanAdante'pi zabdAdanante'pi bhaviSyati, ki dvitve'pItyanena ? naivam-dvitve'pItyasyAbhAve prANiriNaSatItyatra15 prathamanakAre'nte'pItyasya caritArthatvAd dvitIyanakArasya gatvaM na syAt TavargeNa vyavadhAnAt, ante'pItyatrApizabdAbhAve dvitve'pyanta eva syAditi, na tu prANiNiSatItyAdyanante'pi / nanu dvitve sati antastho nakAraH kva sambhavati ? ucyate-prANiteH sani prANiNiSantaM prayuGakta Nigi allope kvipi prANiNiSamAcaSTe Niji punaH "tryantyasvarAdeH" [7. 4. 43.] ityanena isiti lope kvipi he prANiNa ! ityAdau Amantrya-20 tvAcca nalopAbhAvaH / / 2. 3. 81 / / hanaH // 2. 3. 82 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raghuvarNAt parasya hanternakArasya No bhavati / prahaNyate, parAhaNyate, nihaNyate, antahaNyate, prahaNanam, parAhaNanam, nirhaNanam, parihaNanam ; antarhaNanam / praghnanti, prAghAnItyAdau "hano ghi" [2. 3. 64.]25 iti pratiSedhAnna bhavati / adurityeva-durhanaH / / 82 / / nyA0 s0-hnH0| praghnantItyAdau han ityucyamAne'pyekadezavikRtasyAnanyatvANNatvaM prApnotItyAha-hano ghIti / / 2. 3. 82 //
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 83-85.] va-mi vA // 2. 3. 83 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raghuvarNAt parasya hanternakArasya vakAre makAre ca pare go bhavati / prahaNvaH, prahanvaH; prahaNmaH, prahanmaH; prahaNmi, prahanmi ; prAhaNvahe, prAhanvahe, prAhaNmahe, prAhanmahe; antarhaNvaH antarhanvaH; antarhaNma:; antarhanmaH / / 83 // nyA0 sa0--vami vaa| pUrveNa nityaM prApte vikalpArtham / 'prAhaNvahe' ityatra "prAGo yama-hanaH0' [ 3. 3. 86. ] ityAtmanepadam / / 2. 3. 83 / / 5 nisa-nikSa-nindA kRti vA // 2. 3.84 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raghuvarNAt parasya nisAdInAM dhAtUnAM nakArasya kRtpratyaye pare No vA bhavati / praNisanam, pranisanam ; praNikSaNam,10 pranikSaraNam ; praNindanam, pranindanam / kRtIti kim ? praNiste, pariNiste; praNikSati, pariNikSati; praNindati, pariNindati; NopadezatvAnnityaM bhavati // 84 / / ___ nyA0 s0--nis-nikss| nityaM bhavatIti-"adurupasarga." [2. 3. 77.] / ityaneneti shessH| gopadezatvAt "adurupasarga0" [2. 3.77.] ityanena, gati-15 . kArakaGasyuktAnAM0* iti nyAyAdavibhiktyantaiH kRdantaiH saha prAdInAM samAse sati nimitta-nimittinorekapadasthatvAt "raSavarNA0" [ 2. 3. 63. ] ityanena vA nityaM Natve prApte vikalpArthamidam / / 2.3.84 // , sva rAt // 2. 3.85 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raghuvarNAt parasya kRdviSayasya nakArasya20 svarAduttarasya No bhavati / prahANaH, prahANavAn ; prahINaH, prahINavAn ; parihINaH, parihINa vAn; pragUNaH, pragUNavAn ; prayAraNam, pariyAraNam ; pravapaNam, parivapaNam ; prayAyamAraNam, pariyAyamANam ; prayAyiNau, pariyAyiNI; aprayANiH, apariyAriNaH; prayANIyam, pariyANIyam; pravahaNIyam, parivahaNIyam; yathAsaMbhavaM 'kta ktavatu ana Ana in ani anIya' ityete25
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 86.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 345 pratyayAH pryojynti| svarAditi kim ? prabhugnaH, prabhugnavAn / adurityevaduryAnaH panthAH / kRtiityev-prvaapen| alacaTatavargazasAntara ityevapraklRpyamAnam, priklRpymaanm| preNvanam, prenvanam ; pradAnam, pradhAnam / / 85 // nyA0 s0--svraat| gatikAraka0% iti nyAyAt "raSavarNA0" [2. 3. 5 63.] iti siddhameva, kintu prayAyiNau pariyAyiNAvityatra "vottara0" [2. 3. 75. ] iti vA ragatvaM syAt tannivRttyarthamidamArabhyate / kRdviSayasyeti-kRtIti viSayasaptamIyaM, na nimittasaptamI, tasyAM hi svat parasya dhAtornasya kRti nimitte Natvamiti sUtrArthaH syAt, na caitat, asaMbhavAt, nahi khyAdInAM kRti nimittabhUte svarAt paro dhAtunakAro'sti, yena prAptau prati dho'rthavAn syAditi svarAditi kRnnakArasya vizeSaNam, na "adurupa-10 sargAntara0" [ 2. 3. 77. ] ityasya, dhAtorvA, "deze'ntaro yama-hanaH" [ 2. 3. 61. ]" iti pratiSedhAd anena hi prApasya sa pratiSedhaH / na cAntaHzabdo dhAturvA svarAnto yena pratiSedho'rthavAn syAditi, kviJcopasargavizeSaNe pramugna ityatrApi syAt / kRvizeSaNamapi na, tasminnapi kRte kRto yaH svarastataH parasya nakArasyeti sthite prayANIyamityAdI prAptiH, prahINa ityAdau na syAditi / praklapyamAnamiti-varNaikadezasya varNa-15 grahaNena grahaNAt samudAyavyApAre cAvayavasya lakArasyApyuccAraNamityalacaTeti pravartata eva, yata lukArasya madhye'rdhamAtro lakAro'gre, pazcAcca turIyaH svarabhAgo'sti / / 2. 3. 85 / / nAmyAdereva ne // 2. 3. 86 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raghuvarNAt parasya nAgame sati nAmyAdereva20 dhAtoH parasya svarAduttarasya kRdviSayasya nakArasya No bhavati / preGkSaNam, preGgaNam ; preGkhamANaH, preGgamANaH; atra zAnaH, preGkhiNau, preGgiNau; apreriNaH, apreGgaNiH; preGkhaNIyam, prekSaNIyam / nAmyAderiti kim ? pramaGganam, prakampanam / evakAra iSTAvadhAraNArthaH, na eva sati nAmyAderiti hi niyame iha No na syAt-prehaNam, prohaNam ; pUrveNa siddhe niyamArthaM vacanam / 25 nagrahaNaM nAgamAdezopalakSaNArtham / nakArasya vyavadhAne hi prAptireva nAstipreNvanam / vyaJjanAntAdevAyaM niyamaH, NyantAt tu "raNe;" [2. 3. 88.] iti paratvAt vikalpa eva-pramaGgaNA, pramaGganA / / 86 / / nyA0 s0--naamyaadere0| preraNamityAdau "kavargaka." [ 2. 3. 76. ] iti
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 87-88.] nAgamasya na NatvaM "mnAM." [ 1. 3. 36. ] iti bahuvacanena bAdhitatvAt / paratvAd vikalpa iti prevaNamityAdau "nAmyAde0" [2. 3. 86.] ityasyAvakAzaH, prayApaNetyAdau "NervA" [2. 3. 88. ] ityasya, preraNA, preGkhanA' ityAdau tUbhayaprAptau paratvAd vikalpa eva, ata eva pramaGgaNamityAdau niyamApravRttiH / / 2. 3.86 / / vyaJjanAde myupAntyAd vA // 2. 3.87 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raghuvarNAt paro yo vyaJjanAdi myupAntyo dhAtustataH parasya kRdviSayasya svarAduttaranakArasya No vA bhavati / prameharaNam, pramehanam ; prakoparaNam, prakopanam ; pragupyamAraNam, pragupyamAnam ; prakopiNau, prakopinau; aprakopaNiH, aprakopaniH; prakopaNIyam, prakopanIyam / vyaJjanAderiti kim ? prehaNam, prohaNam / nAmyupAntyAditi kim ? pravapaNam,10 pravahaNam / svarAdityeva-prabhugnaH, paribhugnaH / adurityeva-durmohanaH, durgRhanaH / alacaTatavargazasAntara ityeva-prabhedanam ; prabhojanam / "svarAt" [2. 3. 85.] ityanena nityaM prApte vibhASeyam / / 87 / / nyA0 sa0--vyaJjanAde0 / durmohana iti-durmu hyate'nenAsmin vA "karaNAdhAre" [ 5. 3. 126. ] anaTa, durmu hyatIti nandyAdibhyo vaa| durgahana ityatra "gohaH svare"15 [ 4. 2. 42. ] Ut / / 2. 3. 87 / / NervA // 2. 3. 88 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raghuvarNAt parasya NyantAd dhAtovihitasya svarAduttarasya kRdviSayasya nakArasya go vA bhavati / pramaGgaNA, pramaGganA; prayApaNam, prayApanam prayApiNau; prayApinau; aprayApaNiH, aprayApaniH; 20 prayApaNIyam, prayApanIyam / vihitavizeSaNaM kim ? prayApyamANaH, prayApyamAna iti kyena vyavadhAne'pi yathA syAt / alacaTatavargazasAntara ityeva-pradApanam, pratiyApanam / anAmyAdibhyo dhAtubhyo nAgame sati "nAmyAdereva ne' [2. 3. 86.] iti niyamenA'prApte, zeSebhyastu "svarAt" [2. 3. 85.] ityanena nityaM prApte ubhayatra vibhASeyam / / 88 / / nyA0 sa0--NervA / zeSebhyastviti-nAgamarahitebhyaH / / 2. 3.88 / / . 25
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 86-60.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH nirviNNaH // / 2. 3. 86 // nirpUrvAd videH sattA- lAbha - vicArArthAt parasya ktanakArasya NatvaM nipAtyate / nirviNNaH prAvrAjIt / kazcit tu vetterapIcchati - nirviNNavAniti ca / / 86 / / nyA0 sa0-- nirviNNaH / sattetyAdi - ete trayo'pi dhAtUnAmanekArthatvAd vairAgye 5 vartante / nirviNNa iti - "vidak jJAne" ityasya seTtvAnna / gatikAraka 0 iti nyAyAt " raSRvarNa 0 " [2. 3. 63 ] iti siddhameva, kimanena ? satyam - alacaTeti vyAvRttyA'prAptau ktanakArasya NatvaM nipAtyate, dhAtunakArasya tu " tavargasya0 ' [ 1.3. 60.] iti, "varNA 0 " [ 2. 3. 63. ] ityanena vA siddhameva / / 2. 3. 86 // " . na khyA- pUga-bhU-bhA-kama-gama-pyAya- vepo Nezca [ 347 " / / 2. 3. 60 // adurupasargA-'ntaH zabdasthAd raSRvarNAt pare ye khyAdayo'NyantA NyantAzca dhAtavastebhyaH parasya kRdviSayasya nakArasya No na bhavati / prakhyAnam, prakhyAyamAnam, prakhyAyinau, praprakhyAniH prakhyAnIyam pUg - prapavanam prapUyamAnam, prapAvinau, aprapavaniH, prapavanIyam; bhU-prabhavanam prabhUyamAnam, prabhAvinau, 15 aprabhavaniH, prabhavanIyam; bhA-prabhAnam, prabhAyamAnam, prabhAyinau, aprabhAniH, prabhAnIyam; kam - prakamanam, prakamyamAnam, prakAminau, aprakamaniH, prakamanIyam `gam-pragamanam, pragamyamAnam, pragAminauM, apragamani:, pragamanIyam; pyAyprapyAnaH prapyAnavAn, prapyAyanam prapyAyamAnam, prapyAyinau, aprapyAyaniH, prapyAyanIyam;, vep-pravepanam, pravepamAnam, pravepinau, apravepani, pravepanIyam 20 Nyantebhyo'pi - prakhyApanam, prapAvanam, prabhAvanA, prabhAvanam, prabhApanA, prakAmanA, pragamanA, prapyAyanA, pravepanam ; praNyantebhyo nityaM vepo Nyantebhyazca vikalpena prApte pratiSedhaH / pUgo gakAra: kim ? pavatenivRttyarthaH tena prapavaraNam, prapUyamAraNam, ityAdi / khyAterNatvamiti kazcit - prakhyAraNam, prakhyAya mAraNam / / 60 / / 10 25 nyA0 sa0--na khyA- pUg0 / khyA iti niranubandhopAdAnaM khyAdezasya "khyAMk
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 ] bRhavRttilacunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 61-62.] prakathane" ityasya ca parigrahArtham / nityamiti-"svarAt" [2. 3. 85.] ityanena / vepo vikalpeneti-"vyaJjanAde myupA0" [2. 3. 87. ] ityanena / Nyantebhyazceti"NervA" [ 2. 3. 87. ] ityanena / / 2. 3. 60 // deze'ntaro'yana-hanaH / / 2. 3. 61 // antaHzabdAt parasyAyanazabdasya hantezca saMbandhino nakArasya deze'bhidheye 5 No na bhavati / antarayyate'sminniti-antarayano dezaH, evamantahanano dezaH / deza iti kim ? antarayaNaM vartate, antarhaNanam, antaheNyate / antarghaNo deza iti tu nipAtanAt / antara iti kim ? prAyaNo dezaH, prahaNano dezaH / ayana-hana iti kim ? antarNamano dezaH / / 61 / / nyA0 sa0--deze'ntaro0 / "svarAt" [ 2.3 85.] iti "hanaH" [2.3.82.] 10 iti ca yathAsaMkhyaM prApte pratiSedhaH / antarghaNa iti-"hano'ntarghanAnta0" [ 5. 3. 34. ] ityalanto nipAtyate, vAhIkeSu dezavizeSasyeyaM sNjnyaa| prAyaNo deza iti-iM du, iNk vA, preyate'sminniti anaTi "svarA" [ 2. 3. 85. ] iti Natve, ayatau tu "upasargasyAyau" [2.3.100.] iti latvaM syAt / / 2. 3.61 // 15 SAt pade // 2. 3. 62 // pade parato yaH SakArastasmAnimittAt parasya nakArasya No na bhavati / sarpiSpAnam, yajuSpAnam, duSpAnam ; atra "pAnasya bhAva-karaNe" [2. 3. 66.] iti, niSpAnamiti "svarAt" [2. 3. 85.] iti, niSpAyanamiti "garvA" [2. 3. 88.] iti prApta pratiSedhaH / SAditi kim ? nirNayaH, niryANam / pada iti kim ? puSNAti, sarpiSkeNa / / 62 / / 20 nyA0 sa0--SAt pde| sarpiSpAnamiti-nanvatra SakArAzritaM mA bhUNNatvaM, sapistharephAzritaM kathaM nahi ? ucyate-yatrotpadyamAnasya gatvasya nimittadvayaM bhavati tatra pratyAsattyA'nantarameva gahyate iti / sapiSkeraNeti-sapiH kAyatIti sapisa am kAdhAtUH agre iti sthite ka ityasyAvibhaktyantatvAt padatvAbhAva iti nAnena gatvapratiSedhaH / nanUttarapadamapi padamucyate yathA "vedUto'navyaya0" [2. 4. 68.] ityatra pade ityukta 'pi 25 uttarapade iti vRttikRtA vyAkhyAnAt, tadvadihApi pade ityukta 'pi uttarapadamapi lapsyate, tat kathaM sarpiSkeNetyatra vyAvRttiH ? satyam-nAniSTArthA zAstrapravRttiH iti nyAyAdevaM
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 63-64.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 346 vidhaM vyAkhyAnaM na sarvatrApi yukta, kiM tvabhipretasiddhayartha kvacideva ; yadvA kutsitAdyarthe kap tadA nirvivAdameva / / 2. 3. 62 / / / pade'ntare nAyataddhite // 2. 3. 63 // prAGantaM taddhitAntaM ca varjayitvA'nyasmin pade nimitta-nimittinorantare vyavadhAyake nakArasya No na bhavati / prAvanaddham, paryavanItam, mASakumbhavApena, 5 vrIhikumbhavApena, caturaGgayogena, bhartR bAhayugmena, roSabhImamukhena / atra yadA mASakumbhasya vApa iti, mASAH kumbho vApo'syeti vA samAsastadA "vottarapadAntanasyAde0" [2. 3. 75.] iti vikalpe prApta pratiSedhaH, yadA tu mASasya kumbhavApa iti tadA "kavargakasvaravati" [2. 3. 76.] iti nitye prApte; evaM zeSeSvapi yathAsaMbhavaM vAcyam / anye tu mASANAM kumbhavApa iti10 vyavadhAyakasyottarapadAvayavatve pratiSedhaM necchanti, tanmate-mASakumbhavAperaNetyAdau nityameva Natvam / apare tu mASakumbhasya vApa iti vyavadhAyakasya pUrvapadAvayavatve pratiSedhaM necchanti, tanmate-mASakumbhavApeNa, mASakumbhavApenetyAdau vikalpa eva bhavati / anAGIti kim ? prANaddham, paryANaddham ; praNyAsyati, praNyApacati / ataddhita iti kim ? Ardra gomayeNa, zuSkagomayeNa, paramApUpamayeNa,15 yUSayAvakeNa / / 63 / / nyA0 sa0--pade'ntare0 / caturaGgayogena-atra "kavargaka0" [ 2. 3. 76. ] iti prApta niSidhyate / 'mASakumbhasya vApaH, mASasya kumbhavApaH' ityasmizca vAkye "vRttyanto'saSe" [ 1. 1. 25. ] iti padasaMjJAniSedhe'pi bhUtapUrvakapadatvamAzrIyate / kavargakasvaravati iti-kavargAzena vizeSavihitatvAta, na ta "vottara0" [2.3.75. ] vikalpaH / yUSayAvakeNeti-yavAnAM vikAraH "vikAre" [6. 2. 30.] aNa vRddhiH, yAva eva "yAvAdibhyaH kaH" [7. 3. 15. ] yUSeNa-mAMsamudgAdirasena, mizraH, yAvaka:alaktakaH-yUSayAvakastena / / 2. 3. 63 / / hano ghi / / 2. 3. 64 // hanternakArasya ghakAre nimitta-nimittinorantare sati No na bhavati / 25 vRtraghne, vRtraghnA, vRtraghnaH; brahmaghnaH; shtrughnH| saMjJAyAM "pUrvapadasthAnnAmnyagaH" [2. 3. 64.] iti, asaMjJAyAM tu "kavargakasvaravati" [2. 3. 76.] iti ;
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 65-66.] prajjanti, prAghnan, prAdhAni, praghAniSyate ityAdiSu tu "hanaH " [2. 3. 82. ] iti prApte pratiSedhaH / hana iti kim ? argheNa parigheNa / vRtrahaNau, prahaNanam / / 64 / / ghIti kim ? 350 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite nRteryaGi // 2. 3. 65 // nRterdhAtornakArasya yaviSaye No na bhavati / narInRtyate, narinarti, 5 narnati, narInRtIti; atra " raSRvarNAt 0 " [2. 3. 63 ] ityAdinA prAptiH / yaGIti kim ? haririva nRtyatIti hariNartI nAma kazcit, "pUrvapadasthAnnAmnyagaH" [2. 3. 64.] iti Natvam / / 65 / / nyA0 sa0 - nRteryaGi / harigarttItyatra "kartu Nin " [ 5.1.153. ] / / 2.3.e5|| kSubhnAdInAm // 2. 3. 66 / / 10 kSubhnA ityevamAdInAM nakArasya No na bhavati / kSubhnAti kSubhnItaH, kSubhnanti, kSubhnan, kSubhnAnaH; tRpnoti, tRpnutaH, tRpnuvanti, tRpnuvan, tRpnuvAnaH ; AcAryasya bhAryA - AcAryAnI, AcAryasya bhoga AcAryabhogastasmai hita AcArya bhogIna:; eSu " raSRvarNAt " [ 2. 3. 63 ] ityAdinA prApte, sarvanAma, nRnamana:, parinRttam, gurunRttam, parivartanam, grAmanaTaH, zaranadaH, zaranadI, giri- 15 nagaram, parinivezaH, zrInivAsaH, zabarAgniH, darbhAnUpaH, harinandI, harinandanaH, girigahanam ; eSu "pUrvapadasthAt 0" [2. 3. 64 ] ityAdinA prApte, parinadanam - atra "adurupasargAntaro0" [ 2. 3. 77.] ityAdinA prApte; suprakhyena, atra " kavargekasvaravati" [2. 3. 76 ] iti prApte pratiSedhaH / kSubhnA, tRpnu, AcAryAnI, prAcAryabhogIna, sarvanAman, nUnamana, nRnametyeke ; 20 nRtta, nartana, naTa, nada, naDa ityeke; nadI, nagara, niveza, nivAsa, agni, anUpa, nandin, nandana, gahana, nadana; khyAg iti kSumnAdi: / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 16 / / nyA0 sa0 - kSumnAdInAm / kSumneti luptatinirdezena dhAtugrahaNaM, na tu yaGalu nivRttyartham, anubandhanirdeze hi kSobhaNamityatrApi syAt, evaM tRpnu ityatrApi 125
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 67-68.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 351 yadyevaM tahi kSumnIta ityAdau NatvazAstrasya pare'sattvAdIkArAdau kRte kSumneti rUpAbhAvAnna prApnoti. ucyate-svarAdezasya sthAnivaddhAvAdekadezavikRtasyAnanyatvAda vA bhaviSyatItyadoSaH / bahuvacanena cAsyAkRtigaNatA dyotyate, tenAnyo'pyavihitalakSaNo NatvapratiSedhaH kSumnAdiSu draSTavyaH, tena dhanadavAcakanaravAhanazabdasya na eNatvam / nunametyeka itiavibhaktiko nirdezaH, akArAntastvayaM jJAtavyaH / / 2. 3. 66 / / pAThe dhAtvAdeNoM naH // 2. 3. 67 // pAThaviSaye dhAtvAderNakArasya nakAra Adezo bhavati / NIg-nayati, Nam-namati, Naha-nahyati / pATha iti kim ?, NakArIyati / dhAtviti kim ? . NakAraH / prAderiti kim ? bhaNati / sarve ca nAdayo NopadezAHnRti, nandi, nadi, nazi, nATi, nakki, nAdhR, nAtha, nR varjam / nATIti "naTaNa 10 avasyandane" ityasya varjanam, bhauvAdikasya tu "NaTa nRttau" ityasya-praNaTati, prnnaattyti| Nopadezazca SAM "NahinumInAneH" ityasya viSayavyavasthArthaH / / 67 / / nyA0 sa0--pAThe dhaa| nanvAdigrahaNaM kimarthaM ? tamantareNApi NopadezabalAnnatvaM na bhaviSyati, anyathA bhanityeva paThyeta, naivam-Nopadezasya "adurupasarga." [ 2. 3. 77. ] iti Natve phalamasti, tathAhi-upasargapUrvasya prabhaNati, anyatra tu bhanatIti15 syAdityAdigrahaNaM kartavyameva / pATha iti kimiti-pATha ityanena dhAtUpadezasya grahaNApaNakArIyateranupadezAnnatvAbhAvaH / athaite nAdaya eva paThyantAM, tathA ca sati nedamArabdhavyaM bhavatItyAha-popadezazceti, evamuttaratra Sopadeze'pi / / 2. 3. 67 / / ghaH so'STaye-STiva-svaSkaH // 2. 3. 98 // pAThe dhAtvAdeH SakArasya sakAra Adezo bhavati, na cet SakAraH STya -20 STiva-SvaSkasaMbandhI bhavati / Sahi-sahate / Sica-siJcati / pATha ityevaSaNDhIyati / dhAtvityeva-SaNDhaH / Aderityeva-laSati / STayAdivarjanaM kim ? STayAyati, STIvati, STIvyati, SvaSkate / svara-dantyaparasakArAdayaH smi-svidisvadi-svaJji-svapayazca SopadezA, sRpi, sRji, styA, stR., stR, sU, sekRvarjam / Sopadezazca SAM SatvaviSayavyavasthArthaH / / 68 / / 25 nyA0 sa0--SaH so'STaca / na ca vAcyamatrApyAderityadhikArAbhAve'pi pAThabalAdeva laSatItyAdau satvaM na bhaviSyati, anyathA las iti kuryAt, yataH SakaraNasyAnyadapi
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 66-100.] phalamasti, yathA kRtatvAt parokSAyAM Satve vileSurityAdi siddhayati, na-AdigrahaNAbhAve prastute lasatIti syAt / / 2. 3.68 / / R-ra lU-laM kRpokapITAdiSu // 2. 3. 66 // kRperdhAtoRkArasya lukAro rephasya ca lakAra Adezo bhavati, sa cet kRpiH kRpITAdiviSayo na bhavati / klRptaH, klRptavAn, klRpyate, ciklapsati, 5 acIklapat, kalpate, kalpayati, kalpitA, kalptA, kalpakaH, kalpaH, calIklRpyate, calokalpti / akRpITAdiSviti kim ? kRpITam, kRpaNaH, kRpANaH; kRpaH, karpUraH, karparaH; karpaTaH, karpaTiH; ityAdi / bahuvacanamAkRtigaraNArtham / / 66 / / nyA0 sa0--Rra lalam / atha 'varNaikadezA varNagrahaNena gRhyante' ityasyApi10 pakSasyAzritatvAd lakAra-lakArayorepha-lakAragrahaNenaiva grahaNAt kiM dvayorupAdAnena ? "kRpe ro laH" ityeva kriyatAm, naivam-kvacid varNaikadezAnAM varNagrahaNenAgrahaNamiti jJApanArthan / "dUrAdAmantryasya0" [ 7. 4. 66. ] ityatra Rjitasya svarasya plutatvaM vadan svaradvAreNaiva siddhe punarapi yata lakAragrahaNaM karoti tadeva bodhayati-RtpratiSedhe luto'pi pratiSedhaprasaGga iti RkArApadiSTaM kArya lakArasyApi iti / acoklapat atra "RvarNasya"15 [4. 2. 37.] "Rto't" [ 4. 1. 38. ], ata eva ca 'calokRpyate' ityAdau -- RmatAM rIH" [4. 1. 55.] "ri-rau ca lupi" [4. 1. 56.] iti siddham / / 2. 3. 66 / / upasargasyA'yau // 2. 3. 100 // upasargasaMbandhino rephasya "ayi gatau" ityasmin dhAtau pare lakArAdezo bhavati / plAyate, palAyate, palyayate, platyayate; atrAnekavarNavyavadhAnAnna -20 cchantyeke / pratipUrvasya prayoga eva nAstItyanye-nilayanam, dulayanam / kathaM nirayate ? dUrayate ? rutvasyAsiddhatvAt niso dusazca na bhavati / upasargasyeti kim ? parasyAyanaM-parAyanam / ayAviti kim ? "iMNk gatau" al-prAyaH, parAyaH / ayIti ikAranirdezo'yi gatAvityasya parigrahArthaH / / 100 / / nyA0 s0--upsrgsyaayo| dulayanamiti-dulayyate nindArthavRttitvAt khalabhAve-25 'naTi siddham / / 2. 3. 100 / /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 101-104.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 353 gro yati // 2. 3. 101 // yaGi pratyaye pare girate rephasya lakArAdezo bhavati / gahitaM nigiratinijegilyate / gRNAtestu yaGeva nAsti / kecit tu tasyApIcchanti, latvaM tu necchanti / yaGIti kim ? nigIryate / / 101 / / nyA0 sa0--pro yngi| nijegilyata iti-patra "bhvAde:0" [ 2. 1. 63. ] 5 ityasya pare latve'sattvam / yaGeva nAstIti-"na gRNA-zubha-rucaH" [3. 4. 13. ] iti niSedhAt / tasyApIcchantIti-tanmate nijegIryate iti bhavati / / 2. 3. 101 // navA svare // 2. 3. 102 // - girate rephasya svarAdau pratyaye vihitasya lakAro vA bhavati / gilati, girati; nigalanam, nigaraNam ; nigAlakaH, nigArakaH / svara iti kim ? 10 nigIrNaH, nigIrNavAn / vihitavizeSaNaM kim ? iha ca yathA syAt-nigAlyate, nigAryate; iha ca mA bhUt-girI, giraH / / 102 / / nyA0 sa0--navA svre| nigAlyata iti-atra nipUrvAt ga to Nau vRddhau lakAro NilopazcetyubhayaprAptau nityatvAt pUrva NilopaH, na ca pratyayalope pratyayalakSaNam iti nyAyena latvasyApi prAptau tasyApi nityatvaM varNAzraye pratyayalakSaNasya pratiSedhAt15 / / 2. 3. 102 / / pareC-sGka:yoge // 2. 3. 103 // parisaMbandhino rephasya 'gha aGka yoga' ityeteSu zabdeSu pareSu lo vA bhavati / palighaH, parighaH; palyaGkaH, paryaGkaH; paliyogaH, pariyogaH / / 103 / / nyA0 s0--pre_yoge| palya iti-aGkayatyac, aGka parigato'Gkana vA20 parigataH, evaM-pariyogaH / / 2. 3. 103 / / RphiDAdInAM Dazca laH // 2. 3. 104 // RphiDa ityAdInAmR-ro lu-lau DakArasya ca lo bhavati vA / luphiDaH, luphilaH; RphilaH, RphiDaH; latakaH, RtakaH; kapalikA, kaparikA; tilpilIkam, tipirIkam ; kapilakam, kapirakam ; lomAni, romANi; 25
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 ] bRhadvRtti-ladhunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 104.] aGguliH, aguriH; puluSaH, puruSaH; talunaH, taruNaH; salilam, sariram ; alam, aram; mUlam, mUram; kalIlaH, karIraH; kalma, karma ; mukulam, . mukuram ; pAMsulaH, pAMsuraH; lekhA, rekhA; likSA, rikSA; lohitam, rohitam, ityAdi / arthabhede'pi-ilA bhUmiH, irA amRtam ; talpalo gajapRSThakadezaH, tarparaH pazUnAM kaNThaghaNTaH; kalabho bAlahastI, karabha uSTraH; zalabhaH pataGgaH, 5 zarabho'STApadaH; kAlo varNaH, kAro rakSAnirvezaH; vAlaH kezaH; vAraH kriyAbhyAvRttiH; laghurapacitapariNAmaH, raghuH rAjA; galaH prANyaGgam, garo viSam ; evaM-mudgala-mudgara, maNDala-maNDara; kandala-kandarAdayo'pi draSTavyAH / / aikAh'pi dRzyate-galaM garaM ca; baDizam, balizam ; Dazca laH; RphilaH, RphiDaH; valabhI, vaDabhI; cUlA, cUDA; ilA, iDA; vyAlaH, vyADa:; 10 purolAzaH, puroDAzaH; SolazaH, SoDazaH; balizam, baDizam; pulinam, puDinam, pIlA, piiddaa| yathAdarzanamanye'pi RphiDAdau draSTavyAH / saMyuktasya Adezca na dRzyate-pANDuH, kaNDUH, DAmaraH, DInaH, DuNDubhaH; DiNDimaH / / 104 / / nyA0 sa0--RphiDAdInAM0 / aterbAhulakAt phiDakpratyaye-RphiDaH / artereva 1 5 .. kta kutsAdau ca ke RtakaH, RtaM satyaM kAyati "prAto Do0" [ 5. 1. 76. ] iti De vaa| kaM-sukhaM paraM yasyAM "zeSAd vA" [7. 3. 175.] iti kaci Api itvekprikaa| tapauca "saNIkAstIkA0" [uNA0 50.1 iti-tarparIkaM gandhadravyavizeSaH / kapirazabdAt ke-kapirakaM, kampayatIti vA "kIcaka0" [uNA0 33.] iti nipAtaH / romANIti-ruvantIti man / aguri iti-"agu gatau" "masyasi0" [uNA0 666.] 20 iti ddrau| napUrvAd rAte: "gamijani0" [uNA0 637.] iti bahulavacanADDityami arm| mUramiti-"mUGa bandhane" "Rjyaji0" [uNA0 388.] iti kiti re / karIra iti-"kR za.pU.." [ uNA0 418. ] iti Ire-karIraH / pAMsura iti-"madhvAdibhyo raH" [ 7. 2. 26. ] / likheH samAnArthAd rikho bhidaadyngi-rekhaa| likSetiriSeH "RjiRSi0" [ uNA0 388. ] iti kiti se| gara iti-girati prANAn25 lihaadyci| maNDara iti-maNDe: "jaThara0" [uNA0 403.] iti are| kandara iti"kaduGa vaiklavye" "RSi-caTi0" [uNA0 367.] ityre| aikArthya iti-eko'bhinno'rtho yayostayorbhAve / valabhIti-vaDeH sautrAt "kR -ga za -zali" [uNA0 326.] ityabhe gaurAdiGayAM c-vddbhii| cuDeti-cudaN NijantAd bhidAdyaGi nipAtaH / iDeti-IDyate-stUyate prAtmA'syAM "mlecchIDa0" [ uNA0 3. ] iti / vyADa iti-vyaMg30
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 105.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 355 "R-sR-tR.-vyA-lihyavi0" [ uNA0 171. ] itydde| puroDAza iti-puro dAzyate ghatri "pRSodarAdayaH" [ 3. 2. 155.] / vaDe: sautrAt "kulikani0" [ uNA0 535. ] iti kishe-vddishm| pulinamiti-"pula mahattve" "vRji-mahi0" [uNA0 283.] kidine-pulinm| nirdezasya samAnatvAt kvacillakArasya DakAro'pi-puDinam / pIDeti"bhISi-bhUSi0" [ 5. 2. 109. ] ityAdinA bahuvacanAdaGa / pANDuriti-"panerdIrghazca" 5 [ uNA0 766. ] iti huprtyyH| kaNDuriti-"kaSeNDadvau ca SaH" [ uNA0 831. ] iti / DAmara iti-'dameriNadvA dazca Da:" [ uNA0 402.] | DIna iti-DIGaca "sUyatyAdyoditaH" [ 4. 2. 70. ] iti nakAre "DIyazvyaiditaH" [ 4. 4. 61. ] iti inissedhe-ddonH| DuNDubha iti-DuNDuzabdena bhAtIti DuNDubhaH / DiNDima-zabdamatatIti "kvacit" [ 5. 1. 171. ] iti De-DiNDimaH, athavA "DibheH kit" [ uNA0 356. ]10 / / 2. 3. 104. / / japAdInAM po vaH // 2. 3. 105 // japAdizabdasaMbandhinaH pakArasya vakAradezo vA bhavati / javA, japA; pArAvataH, pArApataH triviSTapam, tripiSTapam; pArAvAraH, pArApAraH; kavATaH, kapATaH; viSTavam, viSTapam ; kavalaH, kapalaH; avAcI, apaacii| japAdayaH15 prayogato'nusartavyAH // 105 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM zrIsiddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRhadvattau dvitIyasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH samAptaH / / 2 / 3 / / mUlarAjAsidhArAyAM, nimagnA ye mahIbhujaH / unmajjanto vilokyante, svargagaGgAjaleSu te / / 2 / 3 / 3 / / 20 nyA0 sa0-japAdInAM po vH| japati japataH (?) so "vyadha-japa-madbhyaH " [ 5. 3. 47. ] ityal / pArApata iti-parAd viprakRSTAdApatatIti kvipi parApat, tasyApatyam / triviSTapamiti-viSlu kI "viSTapolapa." [ uNA0 307. ] iti tRtIyaM viSTapaM, prAcyA stripiSTapamiti paThanti / pArApAra iti-pArayatIti pAraH, na pAro'pAraH, apAraH pAro'sya pArApAraH, rAjadantAditvAt pArasya prAg nipAtaH / kapATa iti-25 "kapuGa calane" "kapATavirATa0" [ uNA0 148. ] iti nipAtaH / viSTapamiti-viSTaM pAtIti "kvacit" [ 5. 1. 171. ] iti De / kavala iti-ke-tAluni palati / / 2.3.105 // iti dvitIyasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH // 2 // 3 //
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 1-2.] pratha caturtha: pAda: striyAM nato'svasrAdeDI // 2. 4. 1 // striyAM vartamAnAnnakArAntAd RkArAntAcca svasrAdivajitAnnAmno DIH pratyayo bhavati / rAjJI, atirAjJI, takSNI, daNDinI, chatriNI; kI, hIM / striyAmiti kim ? paJca sapta daza nadyaH, nAntAyAH saMkhyAyA yuSmada-5 smadorivAliGgatvAt; ata eva nakAralope'pi "prAt" [2. 4. 18.] ityAbapi na bhavati / asvasrAderiti kim ? svasA, atisvasA, paramasvasA, duhitA, nanAndA, yAtA, mAtA, tisraH, catasraH; tisR-catasrAdezasya vibhaktyAnantaryanimittatvAt saMnipAtalakSaNatvena tadvighAtakatvAbhAvAdeva DInivRttau siddhAyAM svasrAdiSu tayoH pAThaH saMnipAtalakSaNanyAyasyAnityatvajJApanArthaH, 10tenAtidadhanyA kanyayetyAdau vibhaktinimitte'nAdeze sati GIH siddho bhavati; evaM-yA setyAdiSu akArAdeze aAbapi / / 1 / / nyA0 sa0--striyAM nto0| striyAM vartamAnAditi-'strItvayukta 'rthe vartamAnAt svArthe yAbAdayaH' iti mataM sammataM nirvahati, yathAha-vArtikaM "siddhaM tu prAtipadikavizeSaNAt svArthe ttaabaadyH"| atirAjJIti-pUjito rAjA strI cedatirAjJI, "pUjA-15 svate:0" [ 7. 3. 72. ] iti samAsAntapratiSedhaH / rAjAnamatikrAntetyapi kRte samAsAntavidheranityatvamiti kAzikA / / 2.4.1 / / adhAtUhaditaH // 2. 4. 2 // dhAtuvajito ya udit Rdicca pratyayo'pratyayo vA tadantAnnAmnaH striyAM vartamAnAd GIH pratyayo bhavati / udit-bhavati, gomatI, yavamatI, preyasI,20 vidussii| Rdit-pacantI, dIvyantI, mahatI; eSu pratyaya udit tadantaM nAma / atibhavatI, atimahatI; atra nAmAvyutpattipakSe udRdit, tadantaM smaasnaam| bhavatI, mahatIti tu vyapadezivadbhAvena tadantam / nirgomatI, atipuMsotyatra pratyayasyodittvAt gomadAdizabdo'pi udit tena tadantaM
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 3-4.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 357 samAsanAma / adhAtviti kim ? sukan, sukaMsau; suhin, suhiMsaustriyau / / 2 / / nyA0 sa0--adhAtU0 / adhAtviti paryudAsAzrayaNAt tasya ca vidhipradhAnatvAt pratiSedhasyAnumitatvena gauNatvAd gomantamicchatIti strI gomatyatIti vidhiniSedhaprAptau adhAtutvAzrito vidhireva, na tu dhAtutvAzritaH pratiSedhaH / gomadAdizabdo'- 5 pyudiviti-avayadharmeNa samudAyo'pi vyapadizyate, atrAvayava udit taddharmeNa samudAyo'pItyarthaH / sukannityAdi-"nsmahato0" [ 1. 4. 86. ] ityatra mahatsAhacaryAt kvibantasya kaMso na grahaNamityarthasya jJApitatvAdatra na diirghH| pratyayasyodittvAditi-"ajAdeH" [ 2. 4. 16. ] ityatra vRttivyAkhyAnena tadantasya grahaNe siddhe yadidaM vyAkhyAnaM tada yuktyantarasyApi darzanArtham, yata ekasyApi sAdhyasya siddhayarthaM bahvayo'pi yuktaya 10 upanyasyante / / 2. 4. 2 // aJcaH // 2. 4.3 // aJcantAnAmnaH striyAM DIbhavati / prAcI, pratIcI, apAcI, udIcI / / 3 / / nyA0 s0-anycH| aJca iti kRtanalopAbhAvasya dhAturUpasyAJca nirdeza:,15 tenA vivakSaNe nalopAbhAve tadavivakSaNe lope DI: siddhaH / "acaH" iti nirdeze tu "acc prAgdIrghazca" [2. 1. 104.] itivat kRtanalosyaiva syAt / itthaM ca prAJcI pratyaJcItyAdau DI gacchet / / 2. 4. 3 / / Na-svarA-ghoSAd vano razca // 2. 4. 4 // vana iti van-kvanip-vanipAmavizeSeNa grahaNam, raNakArAntAt20 svarAntAdaghoSAntAcca yo vihito van pratyayastadantAnAmna: striyAM GIrbhavati, vano'ntasya ca tatsaMniyoge ro bhavati / raNa-'proNa'-avAvarI / svara-'dhA'dhIvarI, atidhIvarI; 'pA'-pIvarI, 'kR'-sahakRtvarI, rAjakRtvarI; sutvrii| aghoSa-'dRz'-merudRzvarI / NasvarAghoSAditi kim ? 'yudh'-sahayudhvA, 'yaj'yajvA strI / vihitavizeSaNaM kim ? zRNAtIti zarvarI, svarAd vihitatvAd25 guNe kRte ghoSavato yathA syAt / vana iti kim ? zvayate: "zvanmAtarizvan0" [uNA0 602.] ityAdinAni pratyaye'ntalope ca sati-zunI, atizunI;
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite maGgharnalope'vAgame ca maghonI / nAntatvAdeva GIH siddhastanniyamArthaM ravidhAnArthaM ca vacanam / / 4 // 358 ] [ pA0 4. sU0 5-6 . ] nyA0 sa0-- ragasvarAdho0 / vanateH kvibantasya " hanpazvamasya 0 " [4. 1. 107.] iti dIrgha ve vanniti rUpAbhAvAd, vijantasya ca prayogAdarzanAt pratyayasyaiva grahaNamityAhavana iti van kvanipityAdi - nanu niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya iti kvanip - 5 GavaniporgrahaNaM na prApnAti ucyate-niranubandhagrahaNe kvacit sAnubandhasya grahaNam iti nyAyAnna doSaH / vano'ntasyeti - nanu " pratyayasya" [ 7. 4. 108.] iti sarvasyApi prApnoti tat kathamuktamantasyeti ? satyam -vAt n van iti kRne bhaviSyati / pratizunI pUjitaH zvA'tizvA, strI cedatizunI, yadvA pratikrAntaH zvA yayeti bahuvrIhiH, zvAnamati-krAnteti kRte "goSThAteH zunaH " [ 7. 3. 110. ] iti samAsAntaH syAt / maghonIti- 10 maghono bhAyabhedopacAreNa maghonI / niyamArthamiti - NasvarAghoSAdeva vano GIrbhavati, tena sahayudhvetyAdau pUrveNApi na bhavati / viparItaniyamastu "striyAM nRtaH" [ 2. 4. 1.] ityasyArambhAnna, viparItaniyame hi rAjJItyAdau svarAt parasya nakArasyAvasthAnAt "striyAM nRtaH0" [ 2. 4. 1. ] ityanena GIrna syAt / / 2. 4. 4 / / vA bahuvrIheH / / 2. 4. 5 // NasvarAghoSAt paro yo vihito van pratyayastadantAd bahuvrIheH striyAM pratyayo vA bhavati, razcAntAdezaH / priyAvAvarI, priyAvAvA strI; bahudhIvarI, bahudhIvA; bahu merudRzvarI, bahumerudRzvA strI / NasvarAghoSAdityeva - priyayajvA strI / / 5 / / 15 nyA0 sa0 -- vA bahu0 / bahumerudRzvarIti - anye candragomyAdayo "nopAntyavataH " 20 [2.4. 13. ] iti pratiSedhamicchanto bahumerudRzvetyeva kathayanti / svamate tu vyaktyA sUtrasya pravartanAnna niSedhaH / / 2. 4. 5 / / vA pAdaH // 2.4.6 / / bahuvrIhestannimittakapAcchabdAntAt striyAM GIrvA bhavati / dvipadI, dvipAt; tripadI, tripAt; bahuvrIhinimitto yaH pAditi bahuvrIhiNA pAcchabdasya 25 vizeSaNatvAdiha na bhavati - pAdamAcaSTe pAd, trayaH pAdo'syAH - tripAt strI // 6 //
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 7-8.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 356 nyA0 sa0--vA paadH| iha na bhavatIti-atha "padic gatau" ityato NyantAt kvipi kRte yat pAditi rUpaM tadiha kasmAnna vijJAyate ? ucyate-pAdayate: kvibantasya prayogAdarzana miti; prayoge'pi vA kriyAkArakasambandhamAtraM pAda: kvibantAt pratIyate na tu viziSTArthapratIti:, dvipAcchabdazca viziSTArthAvayava iti / / 2. 4. 6 // UhanaH // 2. 4. 7 // Udhanniti kRtanakArAdezasyodhaso grahaNam, tadantAnnAmno bahuvrIheH striyAM GIrbhavati / kuNDodhnI, ghaTonI, mahodhnI; piivrodhnii| "ano vA" [2. 4. 11.] iti vikalpe prApte vacanam / samAsAntavidhau 'Udhn' ityAdeze nAntatvAdeva GIH sidhyati, kintu paJcabhiH kuNDonIbhiH krIta itIkariNa tallupi ca 'paJcakuNDodhn' iti prakRteH sau paJcakuNDoditi syAt paJca-10 kuNDodheti ceSyate / / 7 / / nyA0 s0-uudhnH| Udhn ityAdeza iti-ayamartha:-yadi samAsAntavidhau UdhnisyAdezaM na kuryAt kintu na ityeva tataH "ano vA" [ 2. 4. 11. ] ityanena vikalpaH syAt, na tu "striyAM nRta0" [ 2. 4. 1. ] ityanena nityaM GIriti / paJcakuNDodhetinanu lupaH pittvAt "kyaGamAni0" [ 3. 2. 50. ] ityanena puvadbhAvaH kathaM na bhavati ? 15 ucyate-"kauNDinyAgastyayo:0" [6. 1. 127. ] ityatra kauNDinyanirdezAnna bhavati; yadvA "striyAmUdhaso n" [7. 3. 166.] ityatra striyAM viSaye vyAkhyAnAt, viSayavyAkhyAnaM hi ninimittatvArtham, tato yadi vadbhAvo'bhipreta: syAt tadA DyAmUdhaso'niti sanimittakameva kuryAt ; nanu GyAmiti kRte GIrapi katham ? ucyate-tadA gaurAdau paThyeta * UdhaszabdaH; yadvA udhasa iti sUtra kriyeta / nanu GyAmiti kRte DIrapi kathaM ? nimittaka-20 vyAkhyAnameva kriyatAM, tasminnapi na kiJcid vinaGa kSyati, nimittavyAkhyAne hi "mUlyaiH krIte" [6. 4. 150.] ikariNa tallupi "yAdeH0" [ 2. 4. 65. ] iti GInivRttI tannimittakasamAsAntasyApi nivRttiH prApnoti, tatazca paJcakuNDodhA iti visargAntaM rUpaM prApnuyAditi samAsAntavidhau sanimittaka Adezo nAkAri / / 2. 4.7 / / azizoH // 2. 4. 8 // 25 azizu ityetasmAd bahuvrIheH striyAM GIrbhavati / avidyamAnaH zizurasyA azizvI / bahuvrIherityeva-na zizuH-azizuH / / 8 / / nyA0 s0-ashishoH| nanu UdhanzabdasyAzizuzabdasya ca bahuvrIhivizeSaNatvena
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 6-12.] samAnArthatvAdekayoga eva kriyatAm ? ucyate-bahuvrIhAvapyUna iti tadantasya vidhiH, azizoriti ca svarUpasyeti yogavibhAgaH // 2. 4.8 / / saMkhyAderhAyanAd vayasi // 2. 4. 6 // saMkhyAdehAyanazabdAntAnnAmno bahuvrIheH striyAM vayasi gamyamAne ngiirbhvti| dvihAyanI, trihAyaNI, caturhAyaNI; atra "catustreyinasya vayasi" 5 [ 2. 3. 74. ] iti Natvam / saMkhyAderiti kim ? atItahAyanA / hAyanAditi kim ? dvivarSA kanyA / vayasIti kim ? dvihAyanA, trihAyanA, caturhAyanA zAlA, kAlakRtA prANinAM zarIrAvasthA vaya iti Natvamapi na bhavati / bahuvrIherityeva-zate hAyaneSu saMbhUtA jAtA bhavA veti ikaNi tallupi ca-zatahAyanA strI / / 6 / / / nyA0 s0--sngkhyaade0| ikariNa tallupi ceti-"varSAkAlebhyaH" [6. 3. 80.] ityasya, zakaTAbhiprAyeNedamuktam / tantrodyotastu zatahAyanazabdasya kAlavAcakatvAbhAve "tatra kRta0" [ 6. 3. 64. ] ityanenANevetIcchati // 2. 4. 6 / / 10 dAmnaH // 2. 4. 10 // saMkhyAdemanzabdAntAnAmno bahuvrIheH striyAM GIrbhavati / dvidAmnI,15 tridAmnI / saMkhyAderityeva-uddAmAnam, uddAmAm, uddAmnI vaDavAM pazya, "ano vA" [2. 4. 11.] iti vikalpasyApavAdo yogaH / / 10 / / ano vA // 2. 4. 11 // annantAd bahuvrIheH striyAM GIS bhavati / uttaratropAntyavataH pratiSedhAdupAntyalopina evAyaM vidhiH / bahurAzyau, bahurAje, bahurAjAnau; dIrghANi20 ahAni yasyAM dIrghAha nI, dIrghAhA, dIrghAhAH zarat; bahutakSNyau, bahutakSe, bahutakSANau / bahuvrIherityeva-atirAjJI, nistakSNI / / 11 / / nAmni // 2. 4. 12 // annantAd bahuvrIheH striyAM-nAmni saMjJAyAM nityaM DIbhavati / adhirAjJI,
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 13-14.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 361 surAjJI nAma grAmaH; bahurAjJI, bahusAmnI nAma purI; ayamapyupAntyalopavata eva vidhiH, nityArtha vacanam, tena pakSe DAp vikalpena na bhavati // 12 // nopAntyavataH // 2. 4. 13 // yasya upAntyalopo nAsti sa upAntyavAn, tasmAdannantAd bahuvrIheH striyAM GIna bhavati / nAyam "ano vA" [2. 4. 11.] iti sUtravihitasyaiva 5 pratiSedhaH, kintu "striyAM nRto0" [2. 4. 1.] ityasyApi / suparvA, suparvANau; suzarmA, suzarmANau; priyazvA, priyshvaanii| upAntyavata iti kim ? bhuraajnyii| bahuvrIherityeva-atiparvaNI yaSTiH / ana ityevasadaNDinI // 13 // nyA0 sa0-nopAnsya0 / upAntyalopo nAstIti-"na vamantasaMyogAt" [ 2. 1.10 111.] iti nissessenetyrthH| striyAM nata ityasyApIti-anyathA "ano'nupAntyavato vA" ityekayogaH kriyet| pratiparvaNItyatrAvyutpattipakSAzrayaNAt "svarAghoSa" [ 2. 4. 4. ] iti GI razca na bhavati, kintu nAntatvAt "striyAM nRtaH0" [2. 4. 1.] ityanena [GI:] / sadaNDinIti-atra "inaH kac" [7. 3. 170.] iti kac prApta: "sahAt tulyayoge" [ 7. 3. 178. ] iti niSidhyate / / 2. 4. 13 / / 15 manaH // 2. 4. 14 // manantAnAmnaH striyAM GIna bhavati / sImA, sImAnau; pAmA, pAmAnau / kAninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayanti, tena mahimAnamatikrAntA-atimahimetyAdAvapi GIpratiSedho bhavati / bahuvrIheriti nivRttaM, yogavibhAgAt / / 14 / / 20 nyA0 s0-mnH| DonaM bhavatIti-bahuvrIhau mannante'pi annantadvArA DIbhavatyeva, yathA "dAtu pradAnocitabhUridhAmnIm" [ kirAtA0 sa. 3.] iti / pratimahimetyatra atikrAnto mahimA yayeti bahuvrIhI "ano vA" [2. 4. 11. ] ityasya "manaH" [2. 4. 14. ] ityasya ca dvayoranyatra caritArthatvAt paratvAt prAptamapi pratiSedhaM bAdhitvA vizeSavihitatvAd "anovA" [ 2. 4. 11.] iti vikalpa eva / yogavibhAgAditi-na25 mannupAntyavadbhyAmityevaMrUpAt / / 2. 4. 14 / /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 15-16.] __ tAbhyAM vApaDit // 2. 4. 15 // mannantAnAmno'nnantAcca bahuvrIheH striyAmAp pratyayo vA bhavati, sa ca Dit; pakSe yathAprAptam / sIme, sImAH; suparve, suparvAH; pakSe pUrvAbhyAM pratiSedhAd DIna bhavati-sImAnau, sImAnaH; suparvANau, suparvANaH / upAntyalopinastu bahuvrIhemarapi bhavati-bahurAje, bahurAjAH; bahurAjAnau, bahurAjAnaH; 5 bahurAzyau, bahurAjyaH / uddAmAm, uddAmAnam, uddAmnI vaDavAM pazya / "dAtuM pradAnocita-bhUridhAmnImupAgataH siddhimivAsmi vidyAm / " [kirAtA sa0 3.] / evamupAntyalopino'nnantasya bahuvrIheH striyAM DIDApvikalpAbhyAM trairUpyam / upAntyavatastu DAppratiSedhAbhyAM dvai rUpyaM bhavati / DitkaraNamantyasvarAdilopArtham / DAp ityakRtvA DidvidhAnamuttaratrApa evAnu-10 vRttyartham / / 15 // __nyA0 sa0--tAbhyAM vaa| pUrvAbhyAmiti-"manaH" [2. 4. 14.] "nopAntyavataH" [ 2. 4. 13. ] ityetAbhyAm / "mahattvayogAya mahAmahimnAmArAdhanI tAM nRpadevatAnAm / dAtuM pradAnocitabhUridhAmnImupAgataH siddhimivAsmi vidyAm / / " 15 rUpyamiti-"vA bahavIheH" [2. 4. 5. 1 iti vacanAt vannantasyApi trairUpyaM, tena sudhIve, sudhIvAnau sudhIvayauM / 2. 4. 15 // ajAdeH // 2. 4. 16 // ajAdibhya AvRttyA'jAdInAmeva striyAM vartamAnebhya prAp pratyayo bhavati, bAdhakabAdhanArthamanakArArthaM ca vacanam / ajA, eDakA, azrA, caTakA, mUSikA,20 kokilA; ebhyo jAtilakSaNasya GIpratyayasyApavAda Apa ; bAlA, hoDA, pAkA, vatsA, mandA, vilAtA, kanyA, madhyA, mugdhA; vilAtetyanye na paThanti, tenavilAtItyapi, ebhyo vayolakSaNasya; jyeSThA, kaniSThA, madhyamA; ebhyo dhavayogalakSaNasya ca; pUrvApahANA, aparApahANA, nipAtanAd gatvam, saMprahANA, paraprahANetyapyanye, eSu TillakSaNasya; trINi phalAni samAhRtAni25 triphalA, atra dvigulakSaNasya / kruJcA, devavizA, uSNihA; eSu vyaJjanAnta
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 17.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 363 tvAt "pAt" [ 2. 4. 18. ] ityanenAprApterajAdipAThaH, kazcidetebhyo vikalpenecchati; tanmate-kruGa, devaviTa, uSNik / anye tu-kruJcAnAlabheta, uSNihakakubhau, devavizazca manuSya iti prayogadarzanAt akArAntA evaita iti manyante / ajAderityAvRttyA SaSThIsambandhaH kim ? ajAdisambandhinyAmeva striyAmabhidheyAyAM yathA syAt, teneha na bhavati-paJcAnAmajAnAM samAhAraH-5 paJcAjI, dazAjI; atra samAhAraH samAsArthaH strI; nAsAvajazabdasaMbandhinI; ata eva ca jJApakAdatra strIprakaraNe tadantAdapi bhavati, tena-mahAMzcAsAvajazca ti sAmAnyena vigrahe strIvivakSAyAM mahAjA paramAjeti siddham, evamatibhavatI, atimahatI, atidhIvarI, atipIvarI, paramazUdretyAdi / / 16 / / - nyA0 sa0-prajAde: / eDaketyatra 'IDik' "kIcaka." [uNA0 33.] iti 110 bAleti-"bala prANane" balatIti vA jvalAdiraNaH / hoDA ityatra "harata nimajjane" NyantAdaci uNAdyapratyayo vaa| mandeti-'maduGa' aci, uNAdyapratyayo vaa| mandAvilAte iti-madhyamavapasau striyau| madhyeti-"zikyAsyAjyamadhya0" [ uNA0 364. ] iti nipAtanAt mdhyaa| vipUrvAllAteH kta-vilAteti nyaasH| pUrvApahANetipUrvazcAsau apahAnazca pUrvApahAnaH, strI cet pUrvApahAraNA, evam aparApahAraNA iti-yadvA15 pUrvamapahIyate'syAmiti "karaNa0" [ 5. 3. 126.] ityanaTa, yadvA apahIyate'syAmanayA vA "karaNAdhAre" [5. 3. 126. ] anaT / apahAnazabdo'pi TidvAreNa GIpratyayAbhAvArthamajAdau draSTavyaH, tena pUrvA ca sA'pahAnA ceti pAbantena vAkyaM kAryam, kriyAzabdatvAcca "pUrvapadasthA0" [ 2. 3. 64. ] iti nntvaabhaavH| saMprahIyate pareNa prahIyate bhujipatyAdinA'naTa, svarANNatvam / kuJcA, uSNihA, devavizetyAdi-atra trayo'pi20 kvibantAH, chAndasA ete iti pUrve iti na matavyakta nibandhaH kRtH| OMnAmagrahaNe na tadantasya iti nyAyAdajAdyantAdApaH prAptireva nAsti kimAvRttivyAkhyAnenetyAha-prata eva ceti / / 2. 4. 16 // Rci pAdaH pAt-pade // 2. 4. 17 // pAditi kRtapAdbhAvaH pAdazabdo gRhyate, tasyAbantasya RcyabhidheyAyAM25 pAt padeti nipAtyate / tripAt catuSpAt Rk, tripadA gAyatrI, catuSpadA paGktiH / RcIti kim ? dvipAd, dvipadI; catuSpAd, catuSpadI / / 17 / / ___ nyA0 sa0--Rci paadH| nanu "Rci pAdo vA" iti kriyatAm, Rci abhidheyAyAM vAp bhavatIti sUtrArthaH, na-vikalpapakSe RcyabhidheyAyAmapi "vA pAdaH"
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 18-16.] [ 2.4. 6. ] iti GIH syAt / "vA pAda:" [ 2.4. 6. ] iti prApte'yamArabhyate / / 2. 4. 17 // At // 2.4. 18 // akArAntAnnAmnaH striyAM vartamAnAdAp pratyayo bhavati / khaTvA, sarvA, yA, sA / khaTvAdInAmakArAntatvam - pratikhaTvaH, priyakhaTvaH paJcabhiH s khaTvAbhiH krItaH - paJcakhaTva ityAdiprayogadarzanAt, upadezAcca nizcIyate / Aditi kim ? somapAH strI, dRSad, samid, prAdityadhikRtamuttaratra yathAsambhavaM yojanIyam / / 18 / / nyA0 sa0-- zrAt / nanu yA setyAdInAM 'yaH, sa:' ityAdAvakArAntaprayogadarzanAdakArAntatvanirNayAdastu tata Ap, khaTvAdInAM tu nityaM striyAM varttamAnatvAdakArAnta-10 prayogAdarzanAt tadanizvayAt kathaM tebhya zrAvityAzaGkayAha- khaTvAdInAmiti / upadezAcceti yadyakArAnto na syAt tato nAbanta iti tasyApadvAreNa hrasvo'pi na syAdityarthaH / zrAditi kimiti pravarNAditi kriyatAmityarthaH / somapAH strIti-somaM pibatIti vic, prAditi vacanAdatrAp na bhavati / nanu cAtrApbhAvAbhAvayorAkArazrutestathaivaM vidyamAnatvAt kiM tadbhAvena vinazyatIti ? ucyate - Api sati "dIrghaGayAb0" 15 [ 1. 4. 45 . ] iti serlopaH syAt, tathA somapaH kanyAH pazyetyatra " lugAto'nApaH " [2. 1. 107.] iti zasi lugna syAt // 2. 4. 18 / / gaurAdibhyo mukhyAnGI' // 2. 4. 16 // gaurAdergaNAnmukhyAt striyAM GIH pratyayo bhavati, mukhyAdityadhikAro'yam / gaurI, zabalI / gaura, zabala, kalmASa, sAraGga, pizaGga, hariNa, 20 pANDura, amara, sundara, vikala, viSkala, puSkala, niSkala; gaurAdInAM guNavacanatvenAjAtivAcitvAdaprApte pAThaH / yastu vikaleti kAlavizeSavAcI prAbantaH sa vigatA kaleti bhaviSyati / dAsa, ceTa, viTa, bhikSuka, bandhaka, putra, gAyatra, zrAnanda, TeTa, kaTeTa, naTa; eSAmajAtivacanatvAdaprApte pAThaH / kAvya, zaivya, matsya, manuSya, mukaya, haya, gavaya, Rzya, druNa, prakaraNa; eSAM jAtivAcitve'-25 pyaSTAnAM yAntatvAd dra gaukaraNayonityastrIviSayatvAdaprApte pAThaH / bhauriki, bhaulika, bhauliGgi, praudgAhamAni prAlambi Alacci, kAlacci, saudharma,
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 365 AyasthUNa, AgTTa; bhauriki- bhaulikyoH krauDaghAditvAt zeSANAM tvariNamantAnAM gurUpAntyatvAt Sye prApte pAThaH / kathaM bhaurikyA ?, bhaulikyA kauDAdipAThAt Syo'pi / [ pA0 4. sU0 16. ] 10 pacciko rASTrasarUpaH kSatriyastasyApatyaM strI prapaccikItyatra zakAditvAt Jyalope'pi jAtivAcitvAd GIrbhavati, evaM doTI / varaTa, nATa, 5 mUlATa, pATa, sapATa, peTa, paTa, paTala, puTa, kuTa, phANTaza, dhAtaka, ketaka, tarkAra, zarkAra, badara, kuvala, lavaraNa, bilva, Amalaka, mAlata, vetasa, atasa, ADhaka, kadara, kadala, guDUca, bAkuca, nAca, mAca, kumbha, kusumbha, yUSa, metha, sUSa, mUSa, karIra, sallaka, vallaka, mallaka, mAlaka, medha, pippala, harItaka, kozAtaka, zama, tama, susava, zRGga, bhRGga, bimba, barbara, pANDa, lohANDa, zaSkaNDa, piNDa, 1 maNDara, maNDala, yUpa, sUpa, sUrpa, sUrma, maTha, piThara, Urda, garda, sUrda, khAra, kAkaraNa, droNa, araharaNa, ukaraNa, vRza, Asanda, alinda, kandala, salanda, deha, dehala, zaSkula, zaca, sUca, maJjara, alaja, gaNDaja, vaijayanta, zAlUka, uparatasa, cheda; eSAM nityastrIviSayatvAdaprApte pAThaH / kroSTu, saras; anayoranakArAntatvAdaprApte pAThaH / anaDvAhI, anaDuhI; ata eva pAThAdanaDuha zabdasya GayAmukArasya 15 pakSe vAzabdAdeza: sau nityaM nAgamAbhAvazca / pratyavarohiNI, pRthivI, AgrahAyaNI; sapratyayapAThaH puMvadbhAvaniSedhArthaH / anaDvAhIbhAryaH, anaDuhI vRndAraketyAdi taddhitalope'pi lugabhAvArthazca / paJcAnaDvAhiH, dazAnaDuhiH, AzmarathyaH ; gotrayaJantAd DAyan mA bhUt, Gaya e va yathA syAdityasya pAThaH / ehi, paryehi; zranayoridantatvAd vikalpe prApte 20 nityArthaH pAThaH / bahuvacanamAkRtigaraNArtham, tena - nada, maha, bhaSa, plava, cara, gara, tara, gAha, deva, sUda, arAla, udavaDa, caNDa, umAbhaGga, harIkaraNa, vaTara; adhikAra / eSaNa karaNe iti kecit iSyate - anviSyate'nayA doSa iti " iSo'nicchAyAm" [5. 3. 112. ] ityane sati eSaNI - vaidya zalAkA; karaNAdanyatraiSaNA, anveSaNA ; Abeva; tadanye na manyante / mukhyAditi kim ?,25 bahudA bhUmiH / / 16 / /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 16.] nyA0 s0--gauraadibhyo0| gaureti-gUyate upAdeyatA "khara-kSura0" [uNA0 366.] iti nipAtaH, yadvA "guraitgurati mano'smin ghatri gora eva gaura iti kssiirsvaamii| zAmyati ekatvamiti "zamerva ca vA" [ uNA0 470. ] ityanenA'lapratyayaH, makArasya vH| kalayati "kulezca mASaka" uraNA0563. kalmASa | sarati varaNabha "sR-vR-na bhyo Nit" [ uNA0 66. ] aGgaH [saarngg]| "pizat avayave" pizatIti 5 "viDi-vili-kRri-mRdi-pizibhyaH kit" [uNA0 101. ] aGga pishngg| haratIti"ha-vRhi-dakSibhya iNaH" [ uNA0 164.] [hariNa] paNDate mano'ti "jaThara0" [ uNA0 403. ] iti sAdhuH [paannddur]| suSTu nandayatyac "pRSodara0" [3. 2. 155.] iti sundara, athavA sundiH sautraH saundarye vartate / vipUrvAt kale: "aH" [ uraNA0 2. ] ityapratyaye, yatra vikalA sAmagrI tatra vigatA kalA lezo yasyAH, anyatra vikalpe ca / 10 viSkala iti-gaNapAThasAmarthyAt SakAraH, yadvA "varcaskAdi0" [ 3. 2. 48.] iti sskaarH| [puSkala] puSkalArthe puSaH kalak / niSkaletyatra nispUrvAt kalerapratyaye "nirdu" [2. 3. 56.] iti Satvam / ceTatIti lihaadyci-cettH| "viTa zabde" ityato "nAmyupAntyaH" [ 5. 1. 54. ] iti ke-vittH| Tekate "aH" [uNA0 2.] ityakAre bAhalakatvAt kasya Tatve ttettH| aTa paTa iTa eTatIti "nAmyUpAntya0"15 [ 5. 1. 54. ] iti ke iTaH, kaTazabdena sssstthiismaasH| "naTa nRttau" naTatItyac, ete trayo'pi nartakAH / kaveH ziverapatyaM "kurvAdi0" [6. 1. 100.] "dunAdi0" [6. 1. 118. ] iti jye-kAvya zaivya, tato yAM "vyaJjanAttaddhitasya" [2. 4. 88. ] iti yalope-kAvI shaivii| mukaya iti-vesrH| drunneti-kcchpii| okaNeti-"ucac samavAye" cikkaraNAdinipAtanAdaNe katve ca-pokaraNa, DyAmokaraNI, zrIkaraNAdivyA-20 pArAnantaraM guptyAdau paryantabandhanasya kilaakhyaa| bhaurikItyatra-bhavateH "bhU-sU-kuzi0" [uNA0 663.] iti kiti ripratyaye svAthike ke ca-bhUrika, RphiDAditvAllatvebhUlika, tayorapatyam "ata iJ" [6. 1. 31.] / bhauliGgIti-"bhali paribhASaNAdau" "bhaleridutau cAtaH" [ uNA0 103.] iGgaki akArasyokAre-bhuliGga, athavA bhuvi liGga kIrtirasyeti vA pRSodarAditvAt muMvo hrasvatve-bhUliGga, tasyApatyaM bhauliGgi-25 "sAtvAMza0" [ 6. 1. 117. ] iti iJ / AlaccItyatra "alI bhUSaNa0" zatR, kalaNa zatR alantaM kalantaM cinoti "kvacit" [ 6. 2. 145. ] alaccasyApatyaM kalaccasyApatyam "ata iJ" [6. 1. 31.] / saudharmeti-sudharmasyApatyam RSyaNa tadA GI: siddha eva, athavA zobhano dharmo yasyA: "dvipadAddharmAdan" [7. 3. 141.] ityan, "tAbhyAM vApa Dit" [2. 4. 15. ]30 DApi-sudharmA, sudharmAyA apatyaM "DyAptyUGa:" [6. 1. 70.] iti eyaNbAdhakaH "adonadI0" [6. 1. 67. ] ityaNa, yadvA sudharmaNo'patyaM "Gaso'patye" [ 6. 1. 28. ] aN / AyasthUNeti-ayasthUNasyApatyaM zivAderaNa, yadvA "RSi-vRSNyandhaka." [ 6. 1. 61. ] kurudvAro'Na, AyasthUNa RSiH / aradasyApatyam "RSi-vRSNyandhaka0" [6.1.61.]
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 16. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 367 iti kurudvAro'N / ApaccikIti - ApadaM cinvanti pareSAM "kvaciDDaH " [uraNA0 168.] ApaccAH puruSAste asya santi "ato'neka0 " [ 7.2. 6. ] iti ikaH / A samantAt piccayati zatrUn "kuzika 0" [ uraNA0 45. ] iti vA sAdhuH / apaccikasyApatyaM "dunAdi 0 " [6. 1. 118 ] iti JyaH, zakAditvAllup / doTIti - doTasyApatyaM " puramagadha 0" [ 6. 1. 116. ] ityaN "dveraJaraNo'prAcya0" [ 6. 1. 123. ] iti 5 lup / nATI proSadhiH / mUlATI proSadhiH / pATeti gariNatam / supATeti-chedapATI / peTI samUhaH / phANTazI proSadhiH / dhAtakI vRkSavizeSaH / tarkarI proSadhiH / zarkArI vR0 vi0 / lavaNI o0 / kadarIkadalyo - vRkSau / guDUcI pro0 / bAkucI "kUrca 0 ' [ uNA0 113. ] iti sAdhuH / bAvacI | nAcI mAcyau zroSadhyau / kumbhI prAdhAra: zAkavizeSazca / kusumbhI pro0 / pUSI pro0 yavAgUvizeSo vA / meSI pro0 / sUSI 10 zAkavi0 / mUSI- mUSikA karIrI dantamUlam / vallakI vINA / mallakI vicikilaH / mAlakI oSadhiH, grAmAntarATavI ca / methI vAlI zakaTanyAse / "muralorala 0" [ uNA0 474.] iti piSpalaH / koSAtaka iti kecit / koSaM kozaM cAtati ke| zamI zivA vRkSazca / suSavI zAkabhedaH kRSNajIrakaM kAravellaH kapikacchUzca / susavIti pATha iti kecit / zobhanaH savo'syAH / zRGgI viSaM kAravellazca / bhRGgI pro0 / barbarI 15 0, kuJcitakezA ca / pANDI pro0 / lohANDeti - lohamivANDaM yasyA lohANDI nAma zakuniH, zroSadhizca / zaSkaNDI pro0 / maNDarI pro0 / maNDalI pro0 pUpI sUpI sUpa proSadhyaH / sUrmI lohamayI pratimA / piTharI sthAlI / vizeSaH / gUdda krIDA / sUdda pra0 / samudAyazca / Urdo vimAna kAkaraNeti - kAkAn nayatIti "kvaciDDa :" [ uNA0 168. ] " pRSodara 0 "20 [ 3. 2. 155. ] iti Natvam / droNI jalakSepaNI kuNDikA / aroharaNI pro0 / ukaNI pro0 kSudrajantuzca / vRsI tAlavyopAntyo'pi / AGa sam- dadAte: "upasarga 0" [ 5. 3. 110. ] iti De - AsandaH / zralindI saMnipAtahantrI proSadhiH / kandalI prarohaH / salandI dehI proSadhyau / makha eH sautrAt maJjarI / alajI pro0 / gaNDAjjAyate iti "pRSodara0" [3. 2. 155. ] iti gaNDajI pro0 / vijayantasyeyaM vaijayantI / zAlUkI 25 o0 / upari tasyatIti gaNapAThAderatvam - uparatasI pro0 / chedI pro0 / pratyavarohatItyevaMzIlA kriyAzabdaH pratyavarohiNI / nanu tathApi pRthivIzabdasyAgrahAyaNIzabdasya ca svataH strItvAt " parata: strI0 ' [ 3.2.46 ] iti puMvadbhAvo na bhaviSyati kimarthamanayostathApAThaH, ucyate - nahi sapratyayapAThasya puMvadbhAva eva prayojanaM kintu taddhitalope lugabhAvo'pi tatra kvacidvayaM yathAsaMbhavamUhanIyam / zranaDvAhIbhArya iti-30 anaDvAhI zabdo vyaktau pravartitaH, jAtivAcitve tu "svAGgAnGI0 " [ 3. 2. 56. ] ityanena puMvanniSedhaH siddhaH / AGa pUrvasya "Ihi ceSTAyAm" ityasya ehate iti vAkye " manyAdibhyaH kiH" iti kau - ehiH, evaM paryehate paryehiH / carI gUDhapuruSI / garI bhakSikA | tarI taritrI strI / gAhI zravagAhikA / sUdI sUpakAriNI / zrarAla iti I
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 20.] pakSivizeSArtho'tra draSTavyaH, vakrArthastu zauraNAdau draSTavyaH / udavaDa iti-"vaDa AgrahaNe" sautro dhAtaH, udakaM vaDati iti udavaDa: pAnIyahAriNIvAcaka: kRmijAtivizeSo vA / caNDa iti-gaurIvAcakazcaNDazabdo'tra draSTavyaH, kopanAvAcakastu zoraNAdau draSTavyaH / umAyA bhaGga iva bhaGgo yasyAH / harI oSadhistasyA iva kaNA yasyAH, harayaH suvarNavarNAH kaNA yasyA vaa| baTaraH kSudrajantuH, adhikAraM kArayati yA strii| karaNe iti-5 karaNakArake ityrthH| "ii| " || 2.4. 16 // aNayekaNa-naJ snara TitAm // 2. 4. 20 // aNAdipratyayAnAM yo'kArastadantAnAmnaH pratyAsattesteSAmevANAdInAM . vAcyAyAM striyAM vartamAnAd GIrbhavati / aNa-upagorapatyamaupagavI, tapo'syA astIti tApasI, kumbhakArI, kANDalAvI yAti; aJ-utsasyApatyamautsI,10 bidasyApatyaM pautrI-baidI, chatra-curA-tapaHzIleti chatrAditvAdaji-chAtrI, caurI, tApasI; eyaNa -supA apatyaM sauparNeyI, vainateyI; eyac-zilAyAstulyA zileyI, eyaJ-zaileyI, "zilAyA eyacca" [7. 1. 113.], niranubandhanirdezaH sAmAnyagrahaNArthaH / ikaNa -akSardIvyati AkSikI, prasthena krItA prAsthikI; naJ-striyA apatyamiyaM vA straiNI; snaJ-puMso'patyamiyaM vA pauMsnI; Tit-15 jAnu UrdhvaM pramANamasyA jAnudaghnI, jAnudvayasI, jAnumAtrI, paJca avayavA yasyAH paJcatayI, evaM dvayI, trayI; zaktirAyudhamasyAH zAktIkI, evaM yASTIkI; hyo bhavA hyastanI, evamadyatanI, zvastanI, cirantanI, paruttanI; bhUtapUrvA bhikSuH-bhikSucarI, sakta dhAnI, gAyanI, kurucarI; pratyayasAhacaryAdAgamaTito na bhavati-paThitA vidyaa| zunindhayI, stanandhayItyAdau tu dhAtoSTi-20 karaNasyAnanyArthatvAdaTito'pi bhavati / aNAdInAM SaSThInirdezenAkArasya vizeSaNaM kim ? pANininA prokta pANinIyam, "tadadhIte0" [6. 2. 117.] ityaNa, tasya "proktAt" [6. 2. 126.] iti lope-pANinIyA kanyeti GIryathA mA bhUt / pratyAsattyA tairevAraNAdibhiH striyA vizeSaNaM kim ? gautamena proktA nItigautamIti, tAm "adhIte" [6. 2. 117.] ityaNa ,25 tasya "proktAt" [6. 2. 126.] iti lope "DyAde0" [2. 4. 65.] ityAdinA DIlope ca GIryathA na syAt-gautamA kanyA, astyatrANo'kAro na tu tadabhidheyA nItilakSaNA strIpratyayArhA, yadabhidheyA tu kanyAlakSaNA strIpratyayAre
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 21-22.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 366 na tasyAkAro'sti iti / tathA bahukumbhakArA nagarI, bahukurucaretyAdi / / 20 // ___ nyA0 sa0-araNaneyekaNa / kANDAn laviSyAmIti kANDalAvI "karmaNo'N" [5. 3. 14.] / pANinIyamiti-paNanaM paNa: "paNermAne" [5. 3. 32.] ala, so'syAstIti paNI, tasyApatyaM vRddhaM "Gaso'patye" [ 6. 1. 28.] aN, pANinasyApatyaM 5 yuvA "ata iJ" [ 6. 1. 31. ], pANininA prokta "tena prokta" [ 6. 3. 181. ] iti viSaye "yUni lup" [ 6. 1. 137. ] iti itro lup, anyathA "vRddhatraH" [6.3.28.] iti syAt, yato "vRddhAdhuni" [6. 1. 30..] ityatra yUno'pi vRddhasaMjJAkAryadarzanAdityuktam, tato'trApi ijantasyAvRddhe'pi varttanaM jJeyaM, tato "dorIyaH" [6. 3. 32.] / bahukumbhakArA nagarIti-atra bahavaH kumbhakArA yasyAmiti kAryam, yadA tu bahvaya:10 kumbhakAryo yasyAmiti kriyate tadA "RnnityaditaH" [ 7. 3. 171. ] iti kaci bahukumbhakArIketi bhavati / / 2. 4. 20 // vayasyanantye // 2. 4. 21 // prANinAM kAlakRtA zarIrAvasthA bAlyayauvanAdi vayaH, tasminnanantye'carame vartamAnAdakArAntAnAmnaH striyAM GIrbhavati / kumArI, kizorI, varvarI,15 kalabhI, taruNI, talunI, vadhUTI, cirinnttii| dhavayogAbhAvaviziSTaM vayaH kumArIzabdasya pravRttinimittam, na tu dhavayogAbhAvamAtram; vRddhakumArI tu upamAnAt / anantya iti kim ? vRddhA, sthviraa| Adityeva-zizuH / kathaM dvivarSA ?, trivarSA ?, uttAnazayyA ?, lohitapAdiketi ? naitA vayaHzrutayo'rthAt tu vayo gamyate / bAlA vatsetyAdayastvajAdau / / 21 / / 20 nyA0 s0-vysy| kumArIti-eteSAM kumArAdayazcatvAraH prathamavayovacanAH, kiJca tadantAdapi vidhiriSTaH, paramazcAsau kumArazca, strI cet prmkumaarii| taruNItitaruNAdayastu tAvanta eva kaumArAdutkramya nayayauvanavacanA iti / dvivarSA iti-dve varSe bhUtA "prANini bhUte" [ 6. 4. 112. ] ityH| uttAnazayyeti-uttAnA zete "UrdhvAdibhya:0" [5. 1. 136. ] aH / / 2. 4. 21 // 25 vigo samAhArAt // 2. 4. 22 // samAhAradvigusaMjJakAnnAmno'kArAntAt striyAM kIrbhavati / paJcapUlI,
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 ] bRhavRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 23.] paJcAjI, dazarAjI, dvikuDavI, pnyckumaarii| kathaM triphalA ? ajAdipAThAt / / 22 / / nyA0 sa0-dvigoH smaa0| samyagAharaNamekIkaraNaM smaahaarH| samAhAradvigusaMjJeti-samAhAravizeSitena dvigunA nAma viziSyate, ayamartha:-samAhRti vinA paJca rAtrayaH priyA asya paJcarAtrapriya ityAdAvapi GI: syAt / nanu dvandvasamAhArasya "dvandva - 5 katva0" [liGgAnuzAsane] iti napuMsakatvavidhAnena strItvAbhAvAt samAhArAdityukte'pi dvigo: samAhArAditi lapsyate, kiM dvigugrahaNena ?, athottarArthamityapi na vAcyam, taddhitaluko ti karaNAt, naivam-samAhArAdityuktau samAhArAntAnnAmna ityAzaGkayeta, tatazca vAqatvacamatikrAntA ativAqatvacIti syAt, iSTaM ca ativAkatvaceti // 2.4.22 / / 10 parimANAt taddhitalukyabistAcita-kambalyAt // 2. 4. 23 // paritaH-sarvato mAnaM parimANam, tacca rUDhivazAt prasthAdi, yadAhuH "UrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM tU sarvataH / / AyAmastu pramAraNaM syAt saMkhyA bAhyA tu sarvataH" / / 1 / / 15 bistAdibhyo yadanyat parimANaM tadantAd dvigorakArAntAt taddhitaluki striyAM GIrbhavati / dvAbhyAM kuDavAbhyAM krItA-dvikuDavI, trikuDavI; dvayADhakI, tryADhakI / parimANAditi kim ? paJcabhirazva: krItA-paJcAzvA dazAzvA; dvizatA, trishtaa| taddhitalukIti kim ? dvipnnyaa| abistA-''citakambalyAditi kim ? dvAbhyAM bistAbhyAM krItA-dvibistA, tribistA,20 dviparamabistA; dvayAcitA, tryAcitA; dvikambalyA, trikambalyA / / 23 / / nyA0 sa0--parimAraNA0 / sarvata Aroha-pariNAhAbhyAM mIyate paricchidyate'neneti parimANam, paricchittikriyAkaraNamAtraM parimANaM neha grAhya, mAnAdityakaraNAdityAhatacceti / tadantAditi-arthe kAryAsambhavAdiha, parimANavAcI yaH zabdastadantAdityarthaH / ADhaukate mAnAya aci pRSodaretyAdinA sAdhuH, athavA "kocaka0" [ uNA0 33. ]25 iti saadhuH| dvizatetyAdi-"zatAdyaH" [ 6. 4. 145. ] ityasya vidhAnasAmarthyAnna lupa, tasya ca vikalpena pravRtteH pakSe "saMkhyA-Date:0" [ 6. 4. 130. ] iti kaH, "anAmanyadviH pluS" [ 6. 4. 141.] / dvipaNyeti-"paNapAda0" [ 6. 4. 148. ] iti ye tasya ca
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 24-25.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 371 vidhaansaamrthyaadlupi| nanu bistAdaya unmAnavacanAH, tathAhi-bistazabdena SaSTiH palazatAnyucyante, Acitazabdena taulakam, kambalyazabdenApyUrNApalazatam, tatrA'parimANatvAd DIprasaGgAbhAvAt kiM niSedhena ?, naivam-anekArthAni hi mAnAni bhavanti, tatra dezavizeSa parimANArthAnyapi tAni santi, tadarthaM yujyate eva nissedhH| "dvitribahoniSkabistAt" [ 6. 4. 114. ] iti ikaNlopo dvibistAzabde / / 2. 4. 23 / / / kANDAt pramANAdakSetre // 2. 4. 24 // pramANavAcikANDazabdAntAdakSetraviSayAda dvigostaddhitalUki sati striyAM GIrbhavati / AyAmaH-pramANam, dve kANDe pramANamasyA:-dvikANDI, trikANDI rajjuH / pramANAditi kim ? dvAbhyAM kANDAbhyAM krItA-dvikANDA, trikANDA zATI / apramANAdapIcchantyanye, tanmate-dvikANDI, trikANDI zATItyeva bhavati / 10 prakSetra iti kim ? dve kANDe pramANasyA:-dvikANDA, trikANDA kSetrabhaktiH / akSetra iti dvigovizeSaNaM kim ? kANDasya kSetraviSayatve'pi yathA syAtdvAbhyAM kANDAbhyAM kSetrasaMjJitAbhyAM krItA dvikANDI vaDavA, nAtra dviguH kSetraviSayaH, ki tahi ? kANDazabda iti / / 24 / / . nyA0 sa0-kANDAt pra0 / kSiyanti nivasantyuptAni bIjAni vRddhi vA gacchantya-15 sminniti "hu-yA-mA0" [uNA0 451.] iti |-kssetrm, SoDazahastapramANaM kANDam / kSetrabhaktiriti-bhaktigrahaNaM taddhitArthasya strItvArtham / kSetrasaMjitAbhyAmiti-yakAbhyAM kANDAbhyAM kSetra paricchinna te te kANDe api kSetrasaMjJite / / 2. 4. 24 / / puruSAd vA / / 2. 4. 25 // pramANavAcipuruSazabdAntAd dvigostaddhitaluki striyAM GIrvA bhavati / 20 dvau puruSau pramANamasyA:-dvipuruSI, dvipuruSA; tripuruSI, tripuruSA prikhaa| pramANAdityeva-dvAbhyAM puruSAbhyAM krItA-dvipuruSA, tripuruSA vaDavA / taddhitalukItyeva-paJcapuruSA-rajjuH, pramANabhUtAH paJca puruSAH samAhRtAH-paJcapuruSI "dvigoH samAhArAt" [2. 4. 22.] iti nityameva / / 25 / / / nyA0 sa0--puruSAd vaa| dvipuruSoti-mAtraTo "hastipuruSAd vANa" [ 7. 1.25 141. ] ityaraNo vA "dvigoH saMzaye ca' [ 7. 1. 144. ] iti lup / / 2. 4. 25 / /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 26-28.] revata-rohiNAd bhe // 2. 4. 26 // bhaM-nakSatram, revata-rohiNAbhyAM nakSatrazabdAbhyAM striyAM GIrbhavati / revatI, rohiNI / yadApi "citrArevatI-rohiNyAH striyAm' [6. 3. 108.] iti jAtA yasyANo luki DIpratyayasyApi lug bhavati, tadApi nakSatrazabdatvAt punaranena GIrbhavati-revatyAM jAtA-revatI, rohiNyAM jAtA-- 5 rohiNIti / bha iti kim ? revatA, rohiNA / kathaM "revatIramaNo balaH, revatI, zuSkarevatI ?" revacchabdo matvarthIyAnto'sti, tata udillakSaNo GIH / kathaM rohiNI ?, kaTurohiNI ? rohiNazabdaH prakRtyantaramasti, tato jAtilakSaNo DIbhaviSyati // 26 // nyA0 s0-revt-ro0| revatyAM jAtA revatIti-atra kanyA vAcyA, tato10 gauNo'pi revatIzabdo nakSatre vrtte| nanu "gaurAdibhyaH" [2. 4. 16.] ityato mukhyAdhikAre mukhyAdeva prApnoti, tat kathamatra gauNAt ?, satyam-mukhyAdhikAre'pi kvA'pi zAbdayA vRttyA kvA'pyArthyA vRttyA prAdhAnyaM grAhyam, atra tAvadArthyA vRttyA prAdhAnyam, kathaM? nakSatralakSaNo'rtho yadi vAcyo na bhavet tadA kathaM tadviziSTaH kAlo vAcyaH syAdamunA prakAreNeti / kathaM revatIti-rIGaca rIyate vica guNaH, rematho'syAsti15 mat "nAmni" [ 2. 1. 65. ] vatvam / rohiNIti-strIparyAyatvAdatra rohiNazabdasyAnakSatrArthAd DIna praapnotiityaashngkaa| prakRtyantaramiti-arthabhedAt prakRtibheda ityarthaH / 2. 4. 26 // nIlAt prANyauSadhyoH // 2. 4. 27 // nIlazabdAt prANini auSadhau. ca striyAM ngiirbhvti| nIlI vaDavA,200 nIlI gauH, nIlI auSadhiH / prANyauSadhyoriti kim ? nIlA zATI // 27 / / nyA0 s0-nii0| nIlItyatra jAtizabdAdapi jAtau nityastrItvAta "jAte:0" [ 2. 4. 54. ] ityaprApte'ne naiva ngiiH| ye tu nIla: paTa ityarthAntare'stryarthasyApi darzanAdanityaM strItvamabhyupagacchanti teSAM guNazabdasyaivedamudAharaNam , jAtizabdAt tu "jAte:"25 [ 2. 4. 54. ] iti DIH siddha eva / / 2. 4. 27 / / ktAcca nAmni vA / / 2. 4. 28 // nIlazabdAt tAntAcca zabdarUpAt striyAM GIrvA bhavati, nAmni
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 26-30.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 373 saMjJAyAm / nIlI, nIlA; prabaddhA cAsau vilUnA ceti prabaddhavilUnI, prabaddhavilUnA / / 28 / / nyA0 sa0-0ktAcca0 / prabaddhA cAso vilUnA cetIti-arthakathanamidaM, prabaddhazcAsau vilUnazca strI cediti tu kAryam, anyathA gauNatvAbhAvAt "gozcAnta0" [ 2. 4. 66. ] ityatrApravRttAvadantatvAbhAvAd DIna syAt, auSadhivizeSaH, akhaNDa: saMjJAzabdaH, vyutpatti- 5 mAtramidam / / 2. 4. 28 / / kevala-mAmaka-bhAgadheya-pApA-apara samAmA-aryakRta sumanala-bheSajAt // 2. 4. 26 // ebhyaH striyAM GIrbhavati, naamni| kevalI nAma jyotiH, mAmakI, bhAgadheyI, pApI, aparI, samAnI, AryakRtI, sumaGgalI, bhessjii| nAmnIti10 kim ? kevlaa| mAmakazabdAdabantatvenaiva GIsiddhau nAmni niyamyate, tenamAmikA buddhirityasaMjJAyAmaJlakSaNo'pi DIna bhavati / / 26 / / nyA0 s0-kevl-maam| kevalIti-kevyate-sevyate kevalibhiriti "mRdikandi-kuNDi0" [ uNA0 465. ] itylH| mAmakazabdAditi-nanu kathaM mAmakagrahaNaM niyamArtha ? zobhano mAmako'syAH sumAmaketyatra tadantavidheriSTatvAd vidhyarthatApyupapadyata 15 eva, vidhi-niyamasaMbhave hi vidhereva jyAyastvAt; satyAmapi vA niyamArthatAyAM viparItaniyamaH kasmAnna bhavati-mAmakazabdasyaiva nAmnIti; atrocyate-iha prakaraNe tadantavidheriSTatve'pi mukhyAdhikArAdamukhyamAmakazabdAntAnna GI:, kevalaireva cetaiH saMjJApratItirna tvamukhyatadantaiH, ata eva kevalA eva kevalAdaya udAhRtA na kRtasamAsA ityupapadyata eva niyamArthatA; viparItaniyamo'pi na bhavati, tadA hi kevalAdInAmapi saMjJAyAM DInivattita:20 syAt, saMjJApi bAdhyeti teSAM vaiSamyaM syAt, yathoktaniyame tu na kiJcinnopapadyata iti / aparIti-pipartIti aci paraH, tasya nsmaase'prii| meSajIti-"bheSag bhaye" ghatri bheSaM jayati "kvacit" [5. 1. 171. ] iti dde| maamkii-maatulii| bhAgadheyI-baliH / pApI, aparI 'prossssyo| samAnI chandaH / AryakRtI kriyaavishessH| sumaGgalI chanda oSadhirvA / meSajI oSadhiH / / 2. 4. 26 / / 25 bhAja-goNa-nAga-sthala-kuNDa-kAla-kuza kAmuka-kaTakabarAt pakvA-vapana-sthUlA-akRtrimA-amatra-kRSNA-ayasI riraMsu-zroNi kezapAze // 2. 4. 30 // bhAjAdibhyo dazabhyo yathAsaMkhyaM pakvAdiSvartheSu striyAM GIrbhavati, nAmni /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 ] bRhavRtti-ladhunyAsasaMvalite pA0 4. sU0 31.] bhAjyata iti bhAjI pakvA cet, bhAjAnyA; goNI AvapanaM cet, goNAnyA; nAgI sthUlA cet, nAgAnyA; jAtau tu nAgyeva, tasyAH sthaulyAbhAvAt / sthalI akRtrimA cet, sthalAnyA; kuNDI amatraM cet, kuNDAnyA; kAlI kRSNA cet, kAlAnyA; kuzI prAyasI cet, kuzAnyA; kAmukI riraMsuzcet, kAmukAnyA; kaTI zroNI cet, kaTAnyA; kabarI kezapAzazcat kabarAnyA; jAnapadazabdAdapi 5 vRttAvicchatyanyaH-jAnapadI vRttiH, vRtteranyatra-jAnapadA madirA // 30 / / nyA0 s0--bhaaj-gonn| bhAjIti-"bhajaN vizrANane" ityasya bhAjyatevizrANyate dIyate "NivettyAsa." [5. 3. 111] ityane prApte bAhulakAt "zaMsi.". [ 5. 3. 105. ] iti aH. athavA "sthAdibhyaH kaH" [ 5. 3. 82. ] iti kaH / kuNDIti-iha kuNDazabdasya DIvidhAnaM vispaSTArthameva, jAtivacanAt "jAte:0" [ 2. 4.10 54. ] ityanenaiva siddhatvAt / kuNDAnyeti-"kuDuGa dAhe" "kta Ta0" [ 5. 3. 106. ] ityapratyaye "prAt" [ 2. 4. 18.] ityApi kriyAzabdo'yam / kAlayati mana iti aci [kaalo]| kuzAnyeti-kASThamayI tadAkRtirvalagA vaa| kezapAza iti-"klizaH ke ca" [uNA0 530.] iti ze-kezaH / "pAMk rakSaNe" "pA-dA-vami0" [ uNA0 527. ] iti ze-pAzaH / kezapAzaH kezaveSaH kezAnAM veSaH kezaracanAvizeSa ityrthH| nAgeti-na15 agaH "nakhAdayaH" [3. 2. 128.] / / 2. 4. 30 / / navA zoNAdeH // 2. 4. 31 // zogAdergaNAt striyAM GIrvA bhavati / zoNI, zoNA; caNDI, caNDA / zoraNa, caNDa, arAla, kamala, kRpaNa, vikaTa, vizAla, vizaGkaTa, bharUja, dhvaja, kalyANa, udAra, purANa, bahu, bahuH, baha vI;-evaMnAmA kAcit, guNavacanAt20 tUttareNaiva bhaviSyati / han-vRtraghnI, vRtrhaa| candrabhAgAnnadyAm-candrabhAgI, candrabhAgA nAma nadI, nadyA anyatra candrabhAgA nAma devtaa| anadyAmiti kecit-candrabhAgI, candrabhAgA kAcit, anadyAmityeva-candrabhAgA nAma ndii| aNNantAnadyAmityeke-cAndrabhAgI, cAndrabhAgA nAma nadI; aNNantAnnityaM prApte vikalpaH / anadyAM tu nityaM GI:-cAndrabhAgI chAyA / anye tu aNNantA-25 devArtha bhedena vikalpamicchanti-nadyAmAppratyayo'nyatra GIpratyayaH-cAndrabhAgA nadI, cAndrabhAgI vanarAjiH / / 31 / / nyA0 sa0-navA sho0| zoNIti-"zoNa varNe" asyA'ci-zoNa ujjvalo
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 375 [ pA0 4. sU0 32. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH varNaH, nirdoSaraktavarNa ityarthaH / caNDIti - kopanAyAmanenaiva vikalpaH, gauryAM tu gaurAdipAThAnnityaM GI / arAlazabdo vakrArtho'tra dRSTavyaH, pakSivizeSe tu gaurAdau / lakSmyAM kamalI kamalA / bharoRRSerjAta : - bharujaH - RSivizeSaH / bharujeti tu pAThAntaram, tadA "bhRjaiGa - bharjane" rigagantAdaci, ata eva pAThA rephAt parato dIrgha UkArAgame - bharUjA:snehabhRSTAH kila tandulAH / dhvajI dhvajA kalpapAlabhAryA dazavakrA ca / vRtraghnIti - 5 kevalasya hanzabdasyAprayogAt tadantamudAharati / candrabhAgIti- candrabhAgayoH parvatayoradUrabhavA nadyapi candrabhAgI / araNantAnnadyAmityeke / cAndrabhAgIti- candrabhAgAbhyAM giribhyAM prabhavati aN / / 2. 4. 31 / / ito'ktyarthAt // 2. 4. 32 / / ikArAntAnnAmnaH striyAM GIrvA bhavati, na cet tat ktyarthapratyayAntaM 10 syAt / bhUmI, bhUmiH ; graGgulI, aGguliH ; dhUlI, dhUliH; grAlI, AliH; dhamanI, dhamaniH; dava, daviH; zroNI, zroNiH; rAjI, rAji: ; prAvalI, AvaliH; yaSTI, yaSTiH; zArI, zAriH; saraNI, saraNiH; azanI, azaniH; araNI, arariNaH, zakRtkarI, zakRtkariH; AtmaMbharI, AtmaMbhariH; kapI, kapiH ; ahI, ahiH; tArI, tAriH, munI, muniH praJcatI, praJcatiH ; 15 aGkatI, aGkatiH; zraMhatI, saMhatiH; zakaTI, zakaTiH; zastrI, zastriH, rajanI, rajaniH; dharaNI, dharaNiH, rAtrI, rAtriH / aktyarthAditi kim ? kRti; hRtiH, ajananiH, akarariNaH, jyAniH glAniH hAniH / kathaM sAtI ?, sAtiH ? - tigantAd bhaviSyati / anye tu Jcati prati-zraMhati zakaTizastri-zAri-tAri-ahi- kapi-muni-rAtri yaSTibhyaH kaTi zroNi prabhRtiprANyaGga-20 vAcibhyaH ktivajita kRdantebhyazca kArAntebhya icchanti, nAnyebhyaH, tanmate - zobhano gandho yasyAH sA sugandhiH, surabhigandhiH; nirgatA kauzAmbyA niSkauzAmbiH, prAriNaH, zAriNaH - ityAdiSu na bhavati, ktimAtravarjanAccAkarariNa ajanani jyAniglAniprabhRtiSu na pratiSedhaH / / 32 / / " nyA0 sa0 - ito'ktyarthAt / AvalIti prAGapUrvAdvale: "padi paThi0 "25 [ uraNA0 607 . ] iti ikAre / saraNIti - striyate gamyate'nayA "R- hR-sR0" [ uNA0 638. ] ityAdinA'riNaH / araNIti - zragninirmathanakASTham / janapade bhavA jAtA vA "utsAderaJ" [6. 1. 16.] / terbhAryA'bhedopacAreNa aJcatIti zragnibhAryA, aprAptamapi dhavayogAt strItvam / aGkatiH - vAyurbrahmAgniH teSAM bhAryA'bhedopacAreNa
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 33-35.] aGkati / ahaMtIti-dAne'pi "tirayoM-'hati-zANI" [liGgAnuzAsane] iti strItvam / zastrIti-"zasU hiMsAyAM" "rA-zadi0" [uNA0 666.] iti bahuvacanAdatrau / sAtiriti-"vana SaNa bhaktau" sanyAdityAzAsyamAnA "tika-kRtau0" [5.1.71.] iti tiki "na tiki dIrghazca" [ 4. 2. 66.] iti Atvam / zAriNariti-zyate: "kA-vA-vI." [ uNA0 634. ] iti bhuvcnaannnnau| ktimAtreti-na tu ktyarthavarjanAdityarthaH / katha- 5 miti-atrApi ktipratyayo'stotyAzaGkArthaH / anye viti-pANineH puurve| nanu 'kRccheSA uNAdayaH' iti nyAyAt kRdantebhyazcetyanenaivAJcatiprabhRtInAmuNAdInAM DIbhaviSyati kiM teSAM pRthagupAdAnena ? satyam-tanmate uNAdInAmaJcatiprabhRtizoNyantAnAmeva bhavati, tenANItyAdISu DIna bhavati / / 2. 4. 32 // paddhateH // 2. 4. 33 // 10 paddhatizabdAt striyAM DIrvA bhavati / paddhatI; paddhatiH / ktyartha prArambhaH / / 33 // nyA0 s0--pddhteH| pAdAbhyAM hanyate "vAdibhyaH" [5. 3. 62.] ktiH, "hima-hati0" [3. 2. 66.] padAdezaH, athavA hananaM-hatiH, pAdasya hatiH // 2. 4. 33 / / . zakteH zastre // 2. 4. 34 // 15 zaktizabdAcchastre striyAM GIrvA bhavati / zaktI, zaktiH / zastra iti kim ? zaktiH -sAmarthyam / / 34 / / nyA0 sa0--zaktaH shstre| zaktizabdasya ktyantatvAdaktyarthAditi pratiSedhe prApte zastravAcino vikalpa prArabhyata iti / / 2.4.34 / / svarAduto guNAdarakharo // 2. 4. 35 // 20 svarAt paro ya ukAraH sAmarthyAdekavarNavyavahitastadantAd guNavacanAt kharuvajitAnAmnaH striyAM GIrvA bhavati / guNAditi sAmAnyoktAvapi kevalaguNavRtteH strItvAyogAt tato dravyavRtteH pratyayaH / paTvI, paTuH; mRdvA, mRduH; baha vI, bahuH; sAdhvI, sAdhuH; tanvI, tanuH; laghvI, laghuH; vibhvI, vibhuH / svarAditi kim ? paannddurbhuumiH| uta iti kim ? zvetA pttii| guNAditi 25 kim ? pAkhuH strI, cicISuH strii| akharoriti kim ? kharuriyam /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 36.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 377 "sattve nivizate'paiti, pRthagjAtiSu dRzyate / prAdheyazcAkriyAjazva, so'sattvaprakRtirguNaH" / / 1 / / iti guNamiha paribhASante / sattvaM-dravyam, tatraiva nivizate-tadevAzrayati yaH sa guNa iti saMbandhaH / dravyAdapaityapagacchati-yathA''mrannIlatA pItatAyAmupajAtAyAm, pRthagjAtiSu-bhinnajAtIyeSu dRzyate, yathA saiva nIlatA Amra 5 dRSTA taruNatRNeSu dRzyate, etena sarveNa jAtirguNo na bhavatItyukta bhavati / Adheya-utpAdyo yathA kusumayogAd gandho vastre, yathA vA'gnisaMyogAd ghaTe rkttaa| prakriyAjo-nityaH, tadyathA''kAzAdiSu mahattvAdiH / tadevaM guNasyotpAdyatvA'nutpAdyatvaprakAradvayapradarzanenotpAdyatvaikaprakArasya karmaNo vyvcchedH| asattvaprakRtiH-dravyasvabhAvarahitaH, anena dravyasya10 vyavacchedaH / / 35 / / / nyA0 s0--svraaduto0| arthe kAryAsambhavAduta ityAdivizeSaNAyogAccopacArAd guNavacanaH zabdo guNa ityucyte| strItvAyogAditi-ukArAntasya puMstvavidhAnAdityarthaH / kharariyamiti-krUrA mUrkhA darpiSTA zvetA vA strI, "kharuH syAdazva-harayordarpadantasiteSu ca" / ' yadyapi mahatvarUpasyAkAzaguNasyApaitIti vizeSaNaM na ghaTate tathApyA-15 mrAdisthitanIlAdiguNasya ghaTamAnaM sarvasyApi vizeSaNaM bhavati, yathA kasyacid gozcandraka iti vizeSaNaM cihna kRtaM candrako'yaM gauriti, pazcAd gosamUho'pi candrako'yamityucyate tathA'trApi bhaviSyati // 2.4.35 / / zyetaita-harita-bharata-rohitAd varNAt to nazca // 2. 4. 36 / / 20 ebhyo varNavAcibhyaH striyAM GIrvA bhavati, tatsaMniyoge takArasya nakArazca bhavati / zyenI, zyetA; enI, etA; hariNI, haritA; bharaNI, bharatA; rohiNI, rohitA; latve-lohinI, lohitaa| varNAditi kim ? zyetA, etaa| cakAro nakArasya DosaMniyogaziSTatArthaH / / 36 // nyA0 s0-shyett| vA'dhikAraH pradhAnatvAt pratyayavidhinaiva saMbadhyate 125 shyeniiti-shubhraa| enI karburA zubhrA vaa| hariNI niilaa| bharaNI pATalA dhUsarA ghRtavarNA vA rohiNI raktA ityarthaH / / 2. 4. 36 / /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 ] bRhavRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 37-38.] knaH palitA-sitAt // 2. 4. 37 // ta iti ceti cAnuvartate, palitAsitAbhyAM striyAM DIrvA bhavati, tatsaMniyoge takArasya knAdezazca / paliknI, palitA; asiknI, asitA // 37 // nyA0 sa0-knaH plitaa0| DIpratyayasambandhe paJcamI, tasyaiva ca vikalpa 5 ityAha-Gorveti / asiknIti-asitazabdenAdharmAnRtanyAyena sitapratipakSo varNa ucyate, tadaiva GIpratyayaH knAdezazca, yadA tu sitA-baddhA, na sitA'siteti tadA na sa varNa iti tatra dvayamapi na bhavati / palitazabdo'pi kezarogaviSaye varNe, palitamasyA asti abhrAdyaH, yA gaurlavyapi garbha dadhAti sA asiknI antaHpuradUtI ca / / 2. 4. 37 / / asaha-na-vidyamAnapUrvapadAt svAkSAdakroDAdibhyaH 10 // 2. 4. 38 // saha-natra -vidyamAnavajitapUrvapadaM yat svAGga, tadantAt kroDAdigaNavajitAnnAmno'kArAntAt striyAM GIrvA bhavati / pInastanI, pInastanA; atikrAntA kezAnatikezI, atikezA mAlA; niSkrAntA kezebhyo niSkezI, niSkezA yUkA; svaDI, svaDA vRzcikI, aDo nAma vRzcikAdyavayavaH / asahana -15 vidyamAnapUrvapadAditi kim ? sahakezA, akezA, vidyamAnakezA / svAGgAditi kim ? bhuyvaa| akroDAdibhya iti kim ? kalyANI kroDA asyAH kalyANakroDA, koDa-zabdaH strIklIbaliGgaH; kalyANakhurA, pInagudA, ekazaphA, dIrghabAlA, bhavyabhAlA, sugalA, subhagA; kalyANI ukhA-sphik yasyAH sA kalyANokhA, klyaanngokhaa| bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena-20 kizalayakarA, mRNAlabhujetyAdi / Adityeva-paramazikhA / "avikAro'dravaM mUrta, prANisthaM svAGgamucyate / cyutaM ca prANinastattannibhaM ca pratimAdiSu / / 1 / / " ___ iti ca svAGgam / avikAra iti kim ? bahuzophA / adravamiti kim ? bhukphaa| mUrtamiti kim ? bahujJAnA / prANisthamiti kim ? 25
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 39.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 376 dIrghamukhA zAlA / cyutaM ca prANinastaditi kimartham ? aprANisthAdapi pUrvoktAd yathA syAt - bahukezI, bahukezA rathyA / tannibhaM ca pratimAdiSviti kimartham ? prAriNasthasadRzAdapi pUrvoktAd yathA syAt - pRthumukhI, pRthumukhA pratimA / kathaM kalyANaM pANipAdamasyAH kalyANapANipAdA ityatra na bhavati ? svAGgasamudAyo hi na svAGgam, bahusvaratvena vakSyamANaniyamabalAd vA na 5 bhavatIti / dvipAdI, tripAdItyatra tu "dvigoH samAhArAt" [2. 4. 22. ] iti vizeSavidhAnAd nityameva GIrbhavati / prasvAGgapUrvapadAdevecchantyanye-pANI eva pAdau yasyAH sA pANipAdA, mukhameva nAsikA yasyAH sA mukhanAsikA / / 38 / / nyA0 sa0 - asahana0 / saha-naJ-vidyamAnazabdAnAM pUrvapadarUpANAM varjanAt 10 madhyapadena svAGgasya vyavadhAne'pi GIpratiSedhaH, yathA - vidyamAnaM kalyANaM mukhaM yasyAH sA vidyamAna kalyANamukheti / pInagubeti - "nAmyupAntya0 " [ 5. 1. 54 ] iti ke-gudaM strIraNAmapAGgam - apakRSTamaGgam, kalyANaM gudamasyA iti nyAsaH / bhavyabhAleti - " bhali bhalli paribhA0 " ghatri - bhAla: lalATaH / kalyANagokheti - ukhAzabdasAnnidhyAt strItvaM jJAyate / goriva kham-iMdriyaM yasyAH sA gokhA, kalyANA gokhA yasyA iti, avayava - 15 vizeSo jaghanarUpaH / avikAra iti - vikAro vAtAdijanmazophAdiH / adravamitidravaNaM dravaH, na dravo'syetyadravam, dravatIti dravaM na dravamadravaM vA / mUrttamiti - rUpAdiyogo mUrtiH sarvagatadravyaparimANaM vA tadyogAnmUrtaM pud galadravyam / cyutaM ca prANina itiaparaM lakSaNadvayamucyate, tad-avikArAdilakSaNayukta prANinaH cyutamapi svAGga bhavati / / 2.4. 38 // 20 nAsikodaroSTha-jaGghA-danta-karNa-zRGgAGgagAtra kaNThAt // 2. 4. 36 // saha- natra - vidyamAnapUrvapadebhya ebhyaH svAGga ebhyaH striyAM GIrvA bhavati, pUrveNa siddhe niyamArthamidam, tena - nAsikodarAbhyAmeva bahusvarAbhyAm, oSThAdibhya eva ca saMyogopAntyebhyo bhavati, nAnyebhyaH / tuGganAsikI, tuGganAsikA ; 25 kRzodarI, kRzodarA, bimboSThI, bimboSThA; dIrghajaGghI, dIrghajaGghA; samadantI, samadantA; cArukarNI, cArukarNA; tIkSNazRGgI, tIkSNazRGgA; mRdraGgI, mRdvaGgA; sugAtrI, sugAtrA; snigdhakaNThI, snigdhakaNThA / asaha-naJ
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 40-42.] 10 vidyamAnapUrvapadAdityeva-sahanAsikA, anAsikA, vidyamAnanAsikA; sodarA, anudarA; vidyamAnodarA; ityAdi / niyamaH kim ? pRthujaghanA, sulalATA, dRDhahRdayetyAdau bahusvarAd na bhavati; kalyANagulphA, supArvA ityAdau saMyogopAntyAnna bhavati / aGga-gAtra-kaNThebhyo GIpratyayaM necchantyanye / kecit tu dIrghajihvazabdAdapIcchanti-dIrghajiha vI, dIrghajihvA kanyeti / / 36 / / / nyA0 s0--naasiko0| sahanAsiketi-sahasya so vikalpena bhavatItyatra na / tuGganAsikIti-"tuju valane ca" ityasya ghani udgAditvAd ge-tunggaa| smdntiitismshbdo'jntH| kalyANagulpheti-"gala adane" "kali-galerasyocca" [ uNA0 315. ]. iti phe-gulphaH, kalyANI gulphAvasyAH / / 2. 4. 36 // nava-mukhAdanAmni // 2. 4. 40 // asaha-na-vidyamAnapUrvapadAbhyAM svAGgAbhyAM nakha-mukhazabdAbhyAM striyAM GI; bhavati, anAmni-asaMjJAyAmeva / zUrpanakhI, zUrpanakhA; atinakhI, atinakhA; candramukhI, candramukhA; atimukhI, atimukhA / anAmnIti kim ? zUrpaNakhA, vyAghraNakhA, vajraNakhA, gauramukhA, zlakSNamukhA, kAlamukhA; saMjJAzabdA ete / / 40 // 15 nyA0 sa0--nakhamu0 / saMjJAzabdA ete iti-na tu yaugikA ityarthaH / / 2.4.40 // pucchAt / / 2. 4. 41 // asaha-na-vidyamAnapUrvapadAt svAGgAt pucchAt striyAM GIrvA bhavati / dIrghapucchI, dIrghapucchA; atipucchI, atipucchA / asaha-na-vidyamAnapUrvapadAdityeva-sapucchA, apucchA, vidyamAnapucchA / / 41 / / / 20 nyA0 sa0-pucchAt / nAsikAdiniyamAnnivRttau vacanam / yadyevaM nAsikAdisUtra eva kuto na paThyate ? kimarthaM pRthuguddizyata iti, ucyate-pucchAdityasyaivottaratrAnuvRttyartham / / 2. 4. 41 / / kabara-maNi-viSa-zarAdeH // 2. 4. 42 // kabarAdipUrvAt pucchAt striyAM nityaM GIrbhavati, punarvidhAnaM nityArtham / 25
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 43-44.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 381 kabaraM-karburaM kuTilaM vA pucchamasyAH-kabarapucchI, maNiH pucche'syA maNipucchI, viSaM pucche'syA viSapucchI; zaraM pucche'syAH zarapucchI / / 42 / / nyA0 sa0-kabarama0 / "na saptamIndvAdibhyazca" [ 3. 1. 165. ] ityanena maNipucchItyAdiSu maNyAdizabdAnAM pUrvanipAtaH / / 2. 4. 42 / / pakSAccopamAnAdeH // 2. 4. 43 // upamAnapUrvAt pakSazabdAt pucchazabdAcca striyAM GIrbhavati / ulUkasyeva pakSAvasyA ulUkapakSI zAlA, ulUkasyeva pucchamasyA ulUkapucchI senA // 43 / / nyA0 sa0-pakSAcco0 / upamIyate'nayeti bAhulakAt "upasargAdAtaH" [5. 3. 110.] ityaGa, prasiddhasAdhAdaprasiddhaviSaye yena jJAnamupajanyata iti / "kabara-maNi-10 viSa-zarAdeH pakSAccopamAdestu" ityekayogAkaraNAt svAGgAderiti nivRttam / ulakasyeva pakSAvasyA iti-patra ulUkazabda ulukapakSe ulUkapucche ca varttate, yathoSTramukhe uSTrazabdaH, atazcolUkazabda upamAnaM bhavatItyulUka iva pakSAvasyA ityAdivigrahaH, ulUkasyeva pakSAvityAdi tvarthakathanam / / 2. 4. 43 / / krItAt karaNAdeH // 2. 4. 44 // karaNamAdiravayavo yasya tasmAt krItAntAd nAmno'kArAntAt striyAM 'DIbhavati / azvana krIyate sma azvakrItI, dhanakrItI, vastrakrItI, vibhaktyuttpatteH pUrvameva kRdantena samAsaH; manasAkrItI, alup / karaNagrahaNaM kim ? sukrItA, dusskriitaa| . AdigrahaNaM kim ? azvana krItA, nahyatra karaNaM krItAntasya nAmna Adiravayavo bhavati, aikapadyAbhAvAt / kathaM "sA hi tasya dhanakrItA20 prANebhyo'pi garIyasI" iti, dhanaM ca sA krItA ceti karmadhArayo'yam, karaNavivakSAyAmapaprayoga ev| kecit tu dhanena krItetyatrAbantenApi samAsamicchanti bahulAdhikArAt, tadA'kArAntatvAbhAvAt GIna bhavati / / 44 / / nyA0 sa0-kItAt kr| kecit tviti-tanmate'pi pratyayotpatteH prAgiti samAso bahulAdhikArAllabhyate, manmate'pi bahulAdhikArAzrayaNe tathaiva / / 2. 4. 44 // 25
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 45-47.] ktAdalpe // 2. 4. 45 // ktapratyayAntAd nAmnaH karaNAderalpe'rthe striyAM ngiirbhvti| abhraviliptI dyauH, sUpaviliptI sthAlI; alpAbhrA, alpasUpetyarthaH / alpa iti kim ? candanAnuliptA strI, analpena candanena liptetyarthaH / / 45 / / nyA0 s0--ktaadlpe| abhraviliptIti-pUrvavadasyAdyantena smaasH| sUpavi-5 liptIti-alpArthasya gamyamAnatvAdalpa-zabdasyAprayogaH / / 2.4.45 / / svAGgAderakata-mita-jAta-pratipannAd bahuvrIhe // 2. 4. 46 // svAGgAdeH kRtAdijitAt tAntAd bahuvrIheH striyAM DIrbhavati / zaGkhau bhinnAvasyAH zaGkhabhinnI, UrubhinnI, kezavilUnI; glkotkRttii| kRtA-10 divarjanaM kim ? dantakRtA, dantamitA, dantajAtA, dantapratipannA / bahuvrIheriti kim ? hastAbhyAM patitA hastapatitA, pAdapatitA / / 46 / / nyA0 sa0--svAGgAdeH / pUrvavat pAribhASikaM svAGgam / ktAntAd bahuvrIheriti-kRtAdivajito yaH-taH ktAnta iti vizeSaNamantaH" | 7.4.113.1 nyAyAt, so'nte yasya bhuvriiheH| "jAtikAla" [3. 1. 152.] iti zaGkhAdeH prAga15 . nipaatH| hastAbhyAM patita iti kAryamanyathA adantatvAbhAvenaiva GIprApti sti / / 2. 4. 46 // anAcchAdajAtyAdernavA // 2. 4. 47 / / AcchAdavajitA yA jAtistadAdeH kRtAdivajitaktAntAd bahuvrIheH striyAM GIrvA bhavati / zAGgaro jagdho'nayA zAGgarajagdhI, zAGgarajagdhA; palANDu-20 bhakSitI, plaannddubhkssitaa| anAcchAdagrahaNaM kim ? vastracchannA, vasanacchannA / jAtyAderiti kim ? mAsayAtA, saMvatsarayAtA, bahuyAtA, ayAtA, suyAtA, sukhayAtA, duHkhayAtA; pUrveNApi na bhavati, asvAGgAditvAt / akRtAdyantAdityeva-kuNDakRtA, kuNDamitA, palANDujAtA, vRkssprtipnnaa| ktAdityevazAGgarapriyA // 47 // 25
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 48-46.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 383 nyA0 s0--anaacchaa0| AcchAdazabdaH karaNasAdhanakapratyayAntaH, tasya ca naviziSTasya jAtyA karmadhArayaH, tata AdizabdenAvayavArthena bahuvrIhiH kaaryH| zAGgarajagdhIti-zAGgarazabdastAlavyAdiravyutpanna: / mAsayAtetyAdiSu mAsa-saMvatsarazabdayoH kAlavacanatvAd bahu-sukha-duHkhAnAM ca guNavacanatvAnnastvabhAvavacanatvAdajAtyAderiti vyAvRttyA nissidhyte| vRkSapratipanna ti-vRkSAt prtipnnmnyaa| zAGgarapriyeti-zAGgaraM 5 priyamasyAH / / 2. 4. 47 // patyunaH // 2. 4. 48 // patyantAd bahuvrIheH striyAM DIrvA bhavati, tatsaMniyoge'ntasya nakArAdezazca / dRDhaH patirasyA dRDhapatnI, dRDhapatiH; sthirapatnI, sthirapatiH; sthUlapatnI, sthUlapatiH; vRddhapatnI, vRddhptiH| mukhyAdityeva-bahusthUlapatiH purI,10 atra hi patyanto bahuvrIhirmukhyo na bhavati, yastu mukhyaH sa patyanto na bhavati; yadApi sthUlazcAsau patizceti karmadhAraye sati bahavaH sthUlapatayo yasyAmiti bahuvrIhistadApi sthUlapatyanto bahuvrIhirna patyanta iti na bhavati / / 48 // nyA0 s0--ptyunH| patyuriti paJcamyantamadhikRtasya bahuvrIhevizeSaNaM, tena ca tadantavidhirityAha-patyantAditi / bahusthUlapatiH purIti-syUlAH patayo yAsAM tA:15 sthUlapataya iti kRte "patyunaH" iti navikalpanAd bahavaH sthUlapatayo yasyAm / mukhyo na bhavatIti-dvitIyena bahuvrIhiNA bAdhitatvAt / patyanto na bhavatIti-kiM tahi ? sthUlapatyantaH / / 2. 4. 48 / / sAdaH // 2. 4. 46 // sapUrvAta patizabdAt striyAM DIrvA bhavati, asya ca nakAro'ntAdezaH; 20 pUrveNaiva siddhe punarvacanaM bahuvrIhinivRttyartham / grAmasya patiH-grAmapatnI, grAmapatiH; AzApatnI, AzApatiH; adhiSThAtrI pati:-adhipatnI, adhipatiH; ISadUnA patiH-bahupatiH, bhuptnii| sAderiti kim ? patiriyam, grAmasya patiriyam / mukhyAdityeva-atikrAntA patimatipatiH / gauNAdapIcchantyanyeatipatnI, atipatiH / yadA tu patnIzabdasya SaSThayantena samAsastadA rAjapatnI25 zUdrapatnItyAdyeva bhavati // 46 / / nyA0 s0-saadeH| saha vidyamAnavacano na tu tulyayogavacanaH sapatnyAdAviti
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 50-52.] nirdezAt, tulyayoge hi pUrveNa zabdena saha patizabdasya nakAro bhavatIti sUtrArthe sapatnIti nirdezo na syAt / nanu 'sAdeH patyunaH' ityekayogo vidhIyatAM, sAditvena bahuvrIhAvapi anyasmin vA bhaviSyati, navam-mukhyAdityadhikArAt sAdAveva syAt, na tu bahuvrIhau, pRthagyoge tu pUrvasUtre mukhyAditi bahuvrIhisamAsasyaiva vizeSaNaM, na patyuH / / 2. 4. 46 / / sapatnyAdau // 2. 4. 50 // sapalyAdau yaH patizabdastasmAt striyAM DIbhavati, nakArazcAntAdezaH; punavidhAnaM nityArtham / samAnaH patirasyAH samAnasya patiriti vA-sapatnI, evam-ekapatnI, vIrapatnI, piNDapatnI, bhrAtRpatnI, putrapatnI; * SaDete sapatnyAdayaH / samudAyanipAtanaM samAnasya sabhAvArtham, puMvadbhAvapratiSedhArthaM casapatnIbhAryaH, sapanyA ayaM-sApatnaH / / 50 / / / 10 nyA0 s0--sptnyaadau| sabhAvArthamiti-dharmAdiSu patnIzabdasyApAThAdityarthaH / puMvaddhAvapratiSedhArtha ceti-"parata: strI0" [ 3. 2. 46. ] iti "jAtizca Ni." [ 2. 3. 51. ] iti ca prAptasya / / 2. 4. 50 / / UDhAyAm // 2. 4. 51 // patyuH kevalAdUDhAyAM-pariNItAyAM striyAM GIrbhavati, nakArazcAntAdezaH / 15 patnI, yajamAnasya patnI, vRSalasya ptnii| UDhAyAmiti kim ? patiriyaM saMgRhItA, abhAryA vetyarthaH // 51 / / nyA0 sa0--UDhAyAm / yA'gnisAkSipUrvakeNa pANigrahaNena pariNItA seha gahyate / tadantavidhizca nAmagrahaNe nAzrIyata ityAha-kevalAditi / saMgahItetyatra anagi sAkSikaM kAmAditamadArakarmatve prigRhiitetyrthH| prabhAryA cetyatra bhAryAyA anyA20 apradhAnabhUtA bhaginyAdirucyate / / 2. 4. 51 / / pANigRhItIti // 2. 4. 52 // itizabdaH prakArArthaH, pANigRhItIprakArAH zabdA UDhAyAM striyAM yantA nipAtyante / pANigRhIto'syAH pANau vA gRhItA-pANigRhItI, evaMkaragRhItI, pANyAttI, kraattii| UDhAyAmiti kim ? yasyA yathAkathaJcit25 pANiguhyate sA pANigRhItA / bahuvrIhAvevecchantyanye // 52 //
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 53-54.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 385 nyA0 sa0--pANi / pANigRhItI iti prakAro yeSAM te tathA, jasaH sUtratvAllup / / 2. 4. 52 / / pativamyantarvanyau bhAryA-gabhiNyoH // 2. 4. 53 // bhAryA-avidhavA strI, tasyAmabhidheyAyAM patimacchabdAda DIrasya ca pativatnAdezaH, tathA garbhiNyAM striyAmabhidheyAyAmantarvacchabdAd DIrasya 5 cAntarvatnAdezo nipAtyate; nipAtanAdeva ca adhikaraNapradhAnAdapyantaHzabdAnmatvarthIyo maturbhavati / bhAryeti kim ? patimatI pRthvI / garbhiNIti kim ? antarasyAM zAlAyAmasti / / 53 / / / nyA0 sa0--pativanyanta0 / adhikaraNapradhAnAdapIti-"tadasyAstyasmin" { 7. 2. 1. ] ityatra taditi prathamAntAd vihitatvenAprApta ityarthaH / / 2. 4. 53 / / 10 jAterayAnta-nityastrI.zUdAt // 2. 4. 54 // jAtivAcino'kArAntAnAmnaH striyAM DIrbhavati, na cet tad yAntaM nityastrIjAtivAci zUdrazabdo vA bhavati / tatra jAtiH kAcit saMsthAnavyaGgayA, yathA-gotvAdiH, sakRdupadezavyaGgayatve satyatriliGgA'nyA, yathAbrAhmaNatvAdiH, atriliGgatvaM devadattAderapyastIti sakRdupadezavyaGgayatve satI-15 tyuktam, gotra-caraNalakSaNA ca tRtIyA, yadAhuH "prAkRtigrahaNA jAtiliGgAnAM ca na sarvabhAk / sakRdAkhyAtanirgrAhyA, gotraM ca caraNaiH saha" / / 1 / / iti / kukkuTI, sUkarI, taTI, pAtrI; tathA brAhmaNI, vRSalI; tathA nADAyanI, cArAyaNI; kaThI, baha vRcii| jAteriti kim ? muNDA, zuklA, kRtA,20 devadattA / ayAnteti kim ? ibhyA, kSatriyA, vaizyA, aryA; gavayI, hayI, mukayI, manuSI, matsI, RzyI iti gaurAdipAThAt / antagrahaNaM sAkSAtpratipattyartham, tena-vataNDasyApatyaM pautrAdi strIti yana, tasya lope sthAnivadbhAve'pi vataNDItyatra yAntalakSaNaH pratiSedho na bhavati / nityastrIjAtivarjanaM kim ? makSikA, yUkA, khaTvA / kathaM tarhi droNI ?, kuTI ?, atra hi zabdayonitya-25
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 55.] strItvAbhAve'pi droNI-kuTIjAtenityastrItvAt pratiSedhaH prApnoti ;-naivamgaurAdipAThAd bhaviSyati / zUdravarjanaM kim ? shuudraa| kathaM mahAzUdrIAbhIrajAtiH ?, nAtra zUdrazabdo jAtivAcI, kiM tarhi ?-mahAzUdrazabdaH, yatra tu zUdra eva jAtivAcI tatra bhavatyeva DIniSedhaH-mahatI cAsau zUdrA ca mahAzUdra ti / jAtilakSaNasya cAyaM pratiSedhaH, tena-dhavayoge bhavatyeva zUdrasya / bhaaryaa-shuudrii| Adityeva-yAkhuH, tittiriH; koyaSTiH / mukhyAdityevabahuzUkarA bhUmiH, bahubrAhmaNA shaalaa| kathaM suparNI ? suparNazabdasyApi jAtivAcitvAt, tasya ca mukhyatvAt / / 54 / / nyA0 s0--jaateryaa0| jAti: sAmAnyamabhinnabuddhidhvaniprasavanibandhanamarthaH, tatra ca kAryAsambhavAt tadvAcino grahaNamityAha-jAtivAcina iti / sakRdupadezavyaGgayatve 10 iti-ubhayorapi sNbdhyte| AkRtigraharaNetyatra gRhyate'neneti prAkRti:-avayavaracanA grahaNaM ysyaaH| liGgAnAM ceti-liGgAnAM sarva-sarvatvaM bhajati liGgasamudAyaM vA, sarva bhajate vaa| sakRdAkhyAtetyatra sakRdAkhyAtA satI niyamena graahyaa| pAtrIti-avyutpanno'yaM, "hu-yA-mA0" [ uraNA0 451. ] iti trapratyayAnto vA, baDantasya tu TidvArA GI: siddha eva / brAhmaraNIti-ayamapyavyutpannaH, "cikkaraNa" [ uraNA0 160.] iti 15 nipAto vA, brahma aNati karmaNo'Ni pRSodarAdinipAte, apatyAriNa vA'NantatvAd DI: siddha eva / baha vacIti-"nApriyAdau" [ 3.2 53. ] ityanena na pUvanniSedhaH, tatra pUraNyabantasya grahaNAt / yadyapi kaThAdayo'pi brAhmaNavizeSAstathApi kaThAdInAmatriliGgatvaM na, yathA-kaThena prokta vettyadhIte vA-kaThaM brAhmaNakulamiti turya jAtilakSaNaM vidheyameva / kuTIti-matAntareNa kuTIzabdasya nitya-srItvaM, svamate "gRhe kuTa:"20 [ liGgAnu0 pustrI0 zlo0 2 ] iti lakSaNena pustrItvamiti matAntareNedaM darzitam / kathaM mahAzUdrIti-kevalAt zUdrAt GyAM mahatI cAsau zUdrI ceti mahAzUdrIti prsyaabhipraayH| mahAMzcAsau zUdrazceti vyutpattimAtramidam, yathA-paliknItyatra vattinimittaM jAtiH, jAtidvAreNa GI: / AbhIrajAtiriti-vaizyabheda eva, AbhIro gvaadyupjiivii| kathaM suparNIti-parNazabdasyaiva jAtitvaM, tasya ca kRte samAse amukhyatvamityabhi-25 prAyaH / / 2.4.54 / / pAka-karNa-parNa-vAlAntAt / / 2. 4. 55 / / pAkAdyantAjjAtivAcino nAmnaH striyAM GIrbhavati / prodanasyeva pAko'syA:-podanapAkI, kSaNaM kSaNena vA pAko'syA:-kSaNapAkI, pAkhukarNI, zakukarNI, mudgaparNI, sAlaparNI, gauriva vAlA asyAH-govAlI, azvavAlI; 30
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 56 - 58 . ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH saMjJA etA oSadhI jAtInAm / jAterityeva - bahupAkA yavAgUH / prAsAM jAtInAM nityastrIrUpatvAd vacanam, evamuttarasUtratraye'pi / / 55 / / [ 387 nyA0 sa0- - pAkakara0 / AkhukararNIti - AkhoH karNa iva karNaH patraM yasyA:, zaGa kuriva kararNo'syAH, mudgasyeva pararNAnyasyA:, "sala gatau " salyata iti ghatri - sAla:, dantyAdiH, sAlasyeva pararNAnyasyAH / / 2. 4. 55 / / asat-kANDa-prAnta-zataikAJcaH puSpAt // 2. 4. 56 // sadAdirahita zabdapUrvo yaH puSpazabdastadantAjjAtivAcino nAmnaH striyAM GIrbhavati / zaGkhapuSpI, suvarNapuSpI, hiraNyapuSpI / sadAdipratiSedhaH kim ? satpuSpA, kANDapuSpA, prAntapuSpA, zatapuSpA, ekapuSpA, prAkpuSpA, pratyakpuSpA / / 56 / / 1 nyA0 sa0---zrasatkANDa0 / zaGkhapuSpIti-zaGkhAdivarNaH zaGkhAdizabda:, tena zaGkhAdi puSpaM yasyAH / satpuSpetyAdi - atra santi kANDe prAnte zatamekaM ca puSpaM puSpANi vA yasyA iti vigrahaH prAkpuSpeti- prazvati tavApratyayAntaH prAk pratyak puSpaM yasyAH / / 2. 4. 56 / asaM-bhastrA- jinaika-zaNa-piNDAt phalAt / / 2. 4. 57 // samAdipratiSedhaH samAdivajitazabdapUrvo yaH phalazabdastadantAjjAtivAcino nAmnaH striyAM GIrbhavati / dAsIphalI, pUgaphalI; dADimaphalI / kim ? saMphalA, bhastrAphalA, grajinaphalA, ekaphalA; ekAnna e cchantyanye, zaraNaphalA, piNDaphalA; auSadhijAtivizeSAraNAM saMjJA etAH / / 57 / / anaJo mUlAt // 2. 4. 58 / / naJvajitazabdapUrvo yo mUlazabdastadantAjjAtivAcino nAmnaH striyAM 5 10 15 nyA0 saM0-- asaMbhastrA0 / dAsIphalIti - dAsIva pUgo dADimaM ca phalaM yasyA iti / saMphaleti-saMgataM bhastreva ajinamiva ekaM ca phalamasyAH / zaraNaphaleti-zaraNasyeva phalAnyasyA: / piNDaphaleti - piNDAkArANi phalAnyasyAH piNDaphalA kaTutumbI, yannighaNTu:-"kaTukA'lAbutI tumbI lavA piNDaphalA tathA " / / 2. 4. 57 / / 20 25
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 56.] GIrbhavati / darbhamUlI, zIrSamUlI / anatra iti kim ? amUlA / / 58 / / nyA0 s0--anmo0| darbhamUlItyatra darbhasyeva zIrSe ca mUlaM ysyaaH| amUletyatra na vidyante mUlAni yasyAH / / 2. 4. 58 / / dhavAd yogAdapAlakAntAt // 2. 4. 56 // . dhavo-bhartA, tadvAcino'kArAntAd yogAt-saMbandhAt striyAM vartamAnAt / pAlakAntazabdajitAnnAmno GIrbhavati / praSThasya bhAryA-praSThI, evaM pracarI, gaNakI, mahAmAtrI, kumAryAM bhavo bhartA-kaumAraH, tasya bhAryA-kaumArI praSThAdayo hi zabdA dhavavAcino'pi yogAt-so'yamityabhedopacAreNa bhAryAyAM vartante, yadA tu "tasyedam" [6. 3. 160.] iti vyatirekavivakSA tadA taddhito bhavatiprASThI, praacrii| dhavAditi kim ? parisRSTA, prajAtA, prasUtA; sarvatra 10 viniluMThitagarbhetyarthaH, astyatra yogastena vinA prasavAbhAvAt, na tu dhavavAci nAma / yogAditi kim ? devadatto dhavaH, devadattA bhAryA svata eva, na tadyogAt / apAlakAntAditi kim ? gopAlakasya bhAryA-gopAlikA, evaMpazupAlikA, avipaalikaa| Adityeva-sahiSNorbhAryA-sahiSNa / kathaM / jyeSThasya bhAryA-jyeSThA ?, evaM kaniSThA ?, madhyamA ? ajAdi-15 pAThAt / / 56 // nyA0 sa0--dhavAd yogaa| sambandhAditi-sambandhazca saMbandhinamapekSate, sa ca pratyAsannatvAd dhavasyaiva vijJAyate, tena dhavena striyA sambandhAdityarthaH / kaumArItikumArI eva prtiiyte| yogAt so'yamiti-atra so'yamityabhisambandhena vRttirveditavyA, nahyayamevAbhisambandhastasyedamiti, kintu so'yamityapi, abhedAcca bhedasya nivRtatvAt20 taddhitAnupapattiH / vyatirekavivakSeti-praSThasyeyamiti bhedavivakSetyarthaH / astyatra yoga iti-parisarga-prasavau sambandhanimittau, na ca tau pumAMsamAcakSAta ityAha-astyatreti / anye tvAhuH-parisargo dohada ucyate, tena parisRSTA saparisargA, jaatdohdetyrthH| prajana:prathamaM garbhagrahaNaM, prasavastu garbhaviniluNThanam, etaizca yoSita eva sambandho na pusaH, puruSasaMyoganimittA ete, na tadvAcina ityarthaH / gopAlakasyeti-pAlayatIti pAlaka:,25 gavAM pAlaka iti "akena krIDAjIve" [3. 1. 81.] iti karmaSaSThIsamAsaH // 2.4.56 / /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 60-62.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 386 pUtakratu-vRSAkapyaThima-sita-sidAdai ca // 2. 4. 60 // ebhyo dhavanAmabhyastadyogAt striyAM vartamAnebhyo GIrbhavati, tatsaMniyoge aikArazcAntAdezaH / pUtakrato ryA-pUtakratAyI, evaM-vRSAkapAyI, agnAyI, kusitAyI, kusidaayo| yogAdityeva-pUtAH kratavo yayA sA pUtakratuH, evaMvRSAkapi ma kAcit / / 60 // nyA0 s0-puutkrtu0| nanu kusidAdai ceti paJcamInirdezAdaikAraH pratyaya eva vijJAyate, tatazca GI aikArazca pratyayau bhavata iti sUtrArthaH kathaM na labhyate, kathamuktamaikArazcAntAdeza iti, naiSa doSaH-"eye'gnAyI" [ 3. 2. 52. ] iti nirdezAt, na hya kArasya pratyayatve agnAyIti bhavati / vRSo dharmaH, kapirvarAhastAdrUpyAt pRSodarAditvAd dIrghavRSAkapiH, vRSaM dAnavamAkampitavAn vA "ambhi-kuNThi" [ uNA0 614. ] iti i: / 10 kusitakusidau RSI / / 2. 4. 60 / / manorau ca vA // 2. 4. 61 / / manordhavanAmnastadyogAt striyAM vartamAnAd DIrvA bhavati, tatsaMniyoge aukAra aikArazcAntAdezo bhavati / manorbhAryA-manAvI, manAyI, manuH / / 61 / / 15 nyA0 s0--mnorau0| pratyayasaMniyogArthaM cakAro'nuvarttate / vAzabdaH prathama vidheyatayA pradhAnena GIpratyayena saMbadhyate, na tvaukAreNa tatsaMniyogavidhAnenApradhAnatvAditi / / 2.4.61 // varuNendra-rudra-bhava-zarva-muDAdAn cAntaH // 2. 4. 62 // ebhyo dhavanAmabhyastadyogAta striyAM vartamAnebhyo GIrbhavati, tatsaMniyoge20 ca Ananta Agamo bhavati / varuNasya bhAryA-varuNAnI, evam-indrANI, rudrANI, bhavAnI, zarvANI, mRddaanii| kazcit tvAhitAgnerbhAryA-AhitAgnyAnI, evaM-prajApatyAnI, vaNijAnItyAdAvapIcchati; indramAcaSTe indra , tadbhAryAindrANI, evaM-mAtulAnItyaparaH / / 62 / / nyA0 sa0--varuNendra0 / Ananta Agamo bhavatIti-Aniti dIrghoccAraNaM25
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 63-65.] matasaMgrahArtham, antagrahaNAbhAve tu prAnapi bhinnapratyayaH syAt / kiJcAntagrahaNabhAve "anekavaNaH sarvasya" [ 7. 4. 107. ] iti sarvasyAdezaH syAt / / 2. 4. 62 / / mAtulAcAryopAdhyAyAd vA / / 2. 4. 63 // ebhyo dhavanAmabhyastadyogAt striyAM vartamAnebhyo GIrbhavati, tatsanniyoge cA''nanto vA bhavati / mAtulasya bhAryA-mAtulAnI, mAtulI ; evam-prAcAryAnI, 5 kSubhnAditvANNatvAbhAvaH, prAcAryA, AcArTIti necchantyanye, upAdhyAyAnI, upAdhyAyI; anye tu-mAtulA, prAcAryA, upAdhyAyetyapIcchanti, tadarthaM GIrapi vikalpanIyaH / / 63 / / sUryAda devatAyAM vA // 2. 4. 64 // sUrya zabdAd dhavanAmnastadyogAd devatAyAM striyAM vartamAnAd DI10 bhavati, tatsaMniyoge prAn caantH| sUryasya bhAryA-sUryANI, pakSe Abeva-sUryA / devatAyAmiti kim ? sUryasyAdityasya manuSyasya vA bhAryA maanussii--suurii| sUryANIti necchantyanye / / 64 / / ___ nyA0 sa0--sUryAde0 / sUryasyAdityasyeti-bhagavato'pi hi sUryasya varapradAnena . mAnuSI yA bhAryA yA-sUrI, ythaa-kuntii| sUryANIti necchantyanye iti-pUrve, sUryANI tu15 zakaTa eva / / 2. 4. 64 / / yava-yavanA-araNya-himAd doSalipyurumahattve // 2. 4. 65 // dhavAd yogAditi ca nivRttam, yavAdibhyaH zabdebhyo yathAsaMkhyaM doSAdau gamyamAne striyAM DIrbhavati, tatsaMniyoge An cAntaH / doSe-duSTo yavo--20 yavAnI, yavAnAM doSakAri sahacaritaM dravyAntaram, aprasavadharmA yava evetyanye / lipau-yavanAnAmiyaM lipiH--yavanAnI, uktArthatvAt "tasyedam"[6. 3. 160.] ityaraNa na bhavati / urutve-urvrnnym-arnnyaanii| mhttve-mhddhim-himaanii| lipIti kim ? yAvanI vRttiH, yavanasya bhaaryaa-yvnii| yavA-'raNyahimAnAM tu doSAdyabhAve strItvameva nAstIti na pratyudAhriyate, saMjJAyAM tu bhavatyeva-25
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 66-68.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 361 yavA, yavanA, araNyA; himA nAma kAcit / / 65 / / nyA0 sa0--yava-yavanA0 / yauteraci yavaH, nandyAditvAdane ca yavanaH / dhavAd yogAditi ca nivattamiti-doSAdyarthavizeSopAdAnAditi zeSaH / dRSTo yava iti-atrAvayavArtha evaMvidho'sanna va vyutpattaye parikalpyate, yavajAtehi jAtyantaraM yavAnItyarthaH dravyAntaramiti-rAlaka ityarthaH / uru-mahattvayorekArthatve'pi pRthugupAdAnaM yathAsaMkhyArtham / 5 aNa na bhavatIti-tadviSaye GovidhAnAdityarthaH / / 2. 4. 65 / / Arya-kSatriyAd vA // 2. 4. 66 // prAbhyAM striyAM GIrvA bhavati, tatsaMniyoge prAn cAntaH / prAryANI, AryA ; kSatriyANI, kSatriyA; adhavayoge'yaM vidhiH, dhavayoge tu vizeSavidhAnAt pUrveNa nityaM DIreva--Aryasya bhAryA--prArthI, evN--ksstriyii| dhavayoga evAyaM10 vidhiriti kazcit, tanmate-Aryasya bhAryA--AryANI, AryA; evaM-kSatriyANI, kSatriyA; dhavayogAdanyatra AryA kSatriyetyeva bhavati // 66 / / yo DAyan ca vA // 2. 4. 67 // yapratyayAntAt striyAM GIrbhavati, tatsaMniyoge DAyan cAnto vA bhavati / gArgI, gAryAyaraNI; vAtsI, vAtsyAyanI / / 67 / / / nyA0 sa0--yajo DA0 / DAyan cetyatra DitkaraNamAsurAyaNItyatra prayojanArtham / DAyan cAnto vA bhavatIti-sAkSAnirdiSTasya DAyana eva vAzabdena sambandho, nA'numitena GIpratyayena pratyAsatteH, "SAvaTAd vA" [ 2. 4. 66. ] iti sUtrakaraNAd vA // 2.4.67 / / 15 lohitAdizakalAntAt // 2. 4. 68 // lohitAdibhyaH zakalAntebhyo yabantebhyaH striyAM DIbhavati, tatsaMniyoge20 DAyan cAntaH / lauhityAyano, sAMzityAyanI, kAtyAyanI, zAkalyAyanI / / 68 / / / nyA0 sa0--lohitA0 / atra yadi yatra iti nAdhikriyate tadA 'lohitA' ityatra "zyetata." [2. 4. 36. ] iti GIvikalpapakSe, sakalasya bhAryA-zakalItyatra cAnena DI DAyan ca syAt, lohityAyanItyAdau ca yatrantAna syAdata Aha-yajantebhya iti / kAyate:25
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA04. sU0 69-71.] "pRSi-raji." [uNA0 208.] iti kityate AkAralope ca-kataH / / 2. 4. 68 / / pAvaTAd vA // 2. 4. 66 // SakArAntAnAmno'vaTazabdAcca yajantAt striyAM vA GIrbhavati, tatsaMniyoge DAyan caantH| pautimASyAyaNI, pautimASyA; zArkarAkSyAyaNI, zArkarAkSyA; gaukakSyAyaNI, gaukakSyA; pAvaTayAyanI, pAvaTayAM / / 66 // 5 nyA0 sa0-SAvaTAd vA / atra DI-DAyanorubhaya t prAdhAnyAt GIpratyayenaiva vAzabdasya sambandho, nA'nvAcIyamAnena DAyanetyAha-striyAM vA DIbhavatIti / / 2.4.66 / / kauravya-mANDUkA-99sureH // 2. 4. 70 // ebhyaH striyAM DIbhavati, tatsaMniyoge DAyan cAntaH / kauravyAyaNI,10 mANDUkAyanI, prAsurAyaNI / / 70 / / nyA0 s0--kaurvy0| kauravyAyaNIti-yadA kurorbrAhmaNasyApatyaM tadA "kurvAdervyaH" [6. 1. 100.], yadA tu kuro rAjJo'patyaM tadA "dunAdi." [ 6. 1. 118. ] ityanena, ayaM cAnayovizeSaH-dunAdItyasya drisaMjJatvAd bahuSu lup bhavati / maNDUkasyApatyaM . "pIlA-sAlvA0" [7. 1. 87.] ityaN / asurasya RSerapatyaM strI "bAhvAdi0"15 . [6. 1. 32.1 itra // 2.4.70 / / itra itaH / / 2. 4.71 // ipratyayAntAnAmna ikArAntAt striyAM GIrbhavati / sutaMgamena nirvatteti iJi sautaMgamI, evaM maunicittI ita iti kim ? iJaAdezAt SyAd mA bhUt-varAhasyApatyaM-vArAhyA, evaM-bAlAkyA, kArISagandhyA, kaumuda-20 gandhyA / / 71 // nyA0 sa0--ina itaH / ikArAntAditi-taddhitaprakaraNasAhacaryAt "praznAkhyAne ve" [5. 3. 116.] iti iJ na gRhyate, pUrvasUtre AsurigrahaNAt / DAyan nAnuvartate, anyathA iJantadvAreNa siddham / apatyeAntasya manuSyajAtivacanatvAduttareNaiva siddhe'jAtyartho'mArambhaH / / 2. 4.71 // 25
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 72-73.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 363 surjAtaH / / 2. 4. 72 // __nurmanuSyasya yA jAtistadvAcina ikArAntAnAmnaH striyAM GIrbhavati / avanteH kuntezcApatyamiti jyaH, tasya lope-avantI, kuntI, dAkSI, plAkSI, taikAyanI, glucukaaynii| ita ityeva-vizo'patyamityatra tasya ca lope--viT, evaM-darad; avantIyateH kvip, tasya lope-avantIH strii| nuriti kim ? 5 tittiriH / jAteriti ? niSkauzAmbiH kanyA / / 72 / / / nyA0 s0-nurjaateH| avantI, kuntI, "dunAdi0" [ 6. 1. 118. ] iti bhyaH "kuntyavante:0" [ 6. 1. 121. ] iti lup / taikAyanI "tikAderAyanin" [ 6. 1. 107. ] / glucukAyanI "aderAyaniH" [6. 1. 113.] / tasya ca lope iti"rASTrakSatriyAt" [ 6. 1. 114. ] iti vihitasya "dreratraNa:0" [6. 1. 123.] 10 ityanenetyarthaH / evaM-daraditi "puramagadha0" [ 6. 1. 116. ] iti vihitasyANaH, evaM cAsya "gotraM ca caraNaiH saha" iti jAtitvam ; yadvA manuSyaparyAyatvAt svayameva jAtitvam / avantIH strIti-avanterapatyaM bahavo mANavakA: "dunAdi0" [6. 1. 118.] jyaH, "bahuSu0" [ 6. 1. 124. ] iti lup, avantInicchati yA strI kyan, avanterapatyaM yA strIti tu kRte "dunAdi0" [6. 1. 118.] Jyasya "kuntyavante:0" [ 6. 1. 121. ]15 ityanena lupi kyanaH prAgeva DIH syAt / / 2. 4. 72 / / uto prANinazcAyurajjvAdibhya UG // 2. 4. 73 // ukArAntAnna jAtivAcino'prANijAtivAcinazca nAmnaH striyAmUG pratyayo bhavati, yuzabdAntaM rajjvAdIMzca vrjyitvaa| kurU:, ikSvAkUH, brahmabandhUH, dhIvabandhuH; aprANinazca-alAbUH, karkandhUH; brahmA bandhurasyA ityatroGaH pUrva20 "zeSAda vA" [7. 3. 175.] iti kac pratyayaH paro'pi na bhavati, tatra bahulAdhikArAt / uta iti kim ? viT, vadhUH, UGi hi sati vadhUmatikrAnto'tivadhUrityatra hRsvaH syAt, yathA--atibrahmabandhurityatra / aprANinazceti kim ? pAkhuH, kRkvaakuH| jAterityeva-paTuH, cikIrSuH-strI; kAku:svarabhedaH, zakuH--saMkhyAvizeSaH / ayurajjvAdibhya iti kim ? adhvaryuH strI,25 caraNatvAjjAtiH; rajjuH, hanuH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / kathaM tahi bhIru ! gataM nivartata iti ? bhIruzabdasya hi kriyAvAcitvAjjAtilakSaNasyoDo'bhAve saMbodhane protvaM prApnoti, naivam-tAcchIlikAnAM saMjJAprakAratvAnmanuSyajAti
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 74-75.] vacanatvam, tathA coGi sati hrasvatvaM siddham / anye tu "asUryapazyarUpA tvaM kimabhIrurarAryase' iti prayogadarzanAjjAtivacanatvamanicchanta UDaM na manyante / / 73 / / nyA0 s0--uto'praa0| UGiti dIrghanirdeza uttarArthaH, tena "nArI sakhI0" [2.4.76. ] ityatra zvazrariti dIrghAnto nipAtaH siddhaH / karUriti-tasyApatyaM 5 "dunAdi0" [ 6. 1. 118. ] iti vihitasya Jyasya "kurorvA" [ 6. 1. 122 ] iti lupi "gotraM ca caraNaH saha" iti jAtitvAduGa / ikSvAkUriti-"rASTrakSatriyAt0" [ 6. 1. 114. ] iti aJ, tasya "dreratraNa0" [6. 1. 123.] lup / brahmabandhUritiatra ca "liGgAnAM ca na sarvabhAk" iti jAtitvam / tatra bahulAdhikArAditisamAsAntaprakaraNe ityarthaH, yadvA UzcAsAvUGa ceti dvividhAnAdanyaH pratyayo na bhavatIti 10 kaiyaTamatam / / 2. 4. 73 // 15 bAvanta-kada-kamaNDalornA mni // 2. 4. 74 / / bAhuzabdAntAnnAmnaH kadra -kamaNDalubhyAM ca nAmni viSaye striyAmUGa pratyayo bhavati / madrabAhUH, bhadrabAhUH, kadra :, kamaNDalUH; saMjJA etAH / nAmnIti kim ? vRttau bAhU asyA vRttabAhuH / / 74 / / nyA0 s0--baahvntH| antagrahaNaM tadantavidhyartham, akriyamANe hi tasmin yaH . strIsaMjJAyAM bAhuzabdastasmAt kevalAdUG vidhIyate, yathaiva hi devadattazabdaH strI-pu sayoH saMjJA, evaM bAhuzabdo'pi; aprANinazcetyanena bhujAbhidhAyakAd bAhuzabdAdUGa siddho na tu saMjJAzabdAt, antagrahaNAt tu tadantAd bAhuzabdAt kriyate, na tu kevalAt / madrabAhUrityatra madrau bhadrau bAhU yasyA ityavayavArthakalpanA yathAkathaJcit samudAyasya saMpAdanArtha20 kriyate / kamaNDalUrityatra kamaNDaluzabdasya cAprANijAtitvAdaprANinazcetyUGi prApte niyamaH kriyate, rajjvAdipAThena ca UGa pratipadhe prApte vidhiH kriyata iti / nanvasyAprANijAtivacanatvAt "catuSyAca eya" | 6.1.83. | ityatra kAmaNDaleya iti kathamudAharati, catuSpAjjAtivAcitvAt prANijAtitvamavyabhicaritameva, satyam-aprANijAtivacano'yaM zabdAntarameva, AnantyAt zabdAnAmiti / / 2. 4. 74 / / 25 upamAna-sahita-saMhita-saha-sapha-vAma-lakSmaNAgharo upamAnAdipUrvapadAdUruzabdAt striyAmUG pratyayo bhavati / karabha iva
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 76-77.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 365 UrU yasyAH sA-karabhorUH, evaM--nAganAsorUH, kadalIstambhorUH, sahitorU:, saMhitorU:, sahorU:, saphorU:, vAmorU:, lakSmaNorU: / upamAnAdyAderiti kim ? vRttoruH, pInoruH / kathaM svAmina UrU-svAmyUrU, hastina iva svAmyUrU yasyAH sA-hastisvAmyUruH vaDavA ? evaM--karabhamAtruH; nAtroruzabda upamAnAdipUrvo'pi tu svAmyUrumAtrUruzabdau / / 75 / / nyA0 sa0--upamAna / kutsitau apalakSaNau UrU yasyAH, zatruparyAyAvetau / saphazabda: saMkliSTArtho'vyUtpanno dantyAdiriti nyAsakRt / lakSmaNAdUroriti kRte 'sahitA UruH, he saMhita ! Ururvarttate' ityAdAvapi syAt / prAdizabdaH pUrvAvayavavacanaH, tena ca samAsalAbhAdUroruttarapadatvaM gamyate, ata Aha-upamAnAdipUrvapadAditi / nAganAsorUriti-nage bhavA ariNa-nAgAH, nAsyata iti "ktaTa:" [5. 3. 106.] ityapratyaye--10 naasaa| kadalIstambhoruriti-kadalazabdAd gaurAditvAd DyAm / kathamiti-yadyatrAdigrahaNamakRtvA'ntagrahaNaM kriyeta tadA UrvantAditi vijJAyamAne'trApyUGa prasajyeta, asti hyatropamAnAt paro'yamUrvantaH-svAmyUruzabdaH, hastisvAmyUruriti / vaDavetyAdi-yathA hastinaH sambandhitvena svAmyUrU AyAtastathA vaDavAyA api, etAvatA uccastvaM vaDavAyA niveditam // 2. 4. 75 / / 15 nArI sarakhI paNU zvazU // 2. 4. 76 // ete zabdAH striyAM GayantAzca UGantAzca nipAtyante / na-narayoGar2yAM naaraadeshH--naarii| sakhizabdAt sakhazabdAcca bahuvrIherDI:--sakhI, saha khena vartate yA sApi--sakhI; nipAtanasAmarthyAd dhavayoge'pi bhavati--sakhyuH strI-- skhii| paGgazabdAdajAtAvUG--paGkaH / zvazurazabdAcca jAtilakSaNe dhavayoga-20 lakSaNe ca GIpratyaye prApte U ukArAkArayorlopazca-zvazrUH / / 76 / / nyA0sa0--nArI sakho0 / paGguzabdAdajAtAGiti-yadyapyayaM guNavacanastathApi nAtraikavarNavyavahitasvarAt para ukAra iti "svarAdutaH0" [2. 4. 35. ] iti, amanuSyajAtitvAdaprAriNajAtitvAbhAvAcca "uto'prANina:0" [ 2. 4.73. ] iti vA'prApte'nenoG / zvabhUrityatra dvAvapi taalvyau| ayaM ca yadvA zvazurazabdaH saMjJAzabdastadA api25 zvazurA ityeva bhavati, na tu zvazrUriti / / 2. 4. 76 // yUstiH // 2. 4. 77 // yuvanzabdAt striyAM tiH pratyayo bhavati, nakArAntatvAd DIpratyaye prApte
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 78.] tadapavAdo yogaH / yuvatiH / yUnItyapi kazcit, na tacchiSTasaMmatam / kathaM yuvatI ?, yauterauNAdikakidatipratyayAntAt "ito'ktyarthAt" [2. 4. 32.] iti DIbhaviSyati / mukhyAdityeva--atiyUnI, nithunI / / 77 / / nyA0 sa0--yUnastiH / yuvatirityatra GIriti jAtigrahaNe sakRd bAdhita iti nyAyAt pazcAt "ito'ktyarthAt" [2. 4. 32.] ityapi na // 2. 4. 77 / / 5 anAI vRddheNiJo bahusvaragurupAntyasyAntyasya vyaH // 2. 4. 78 / / anArSe vRddhe vihitau yAvariNau pratyayau tadantasya sato bahusvarasya gurUpAntyasya nAmno'ntyasya striyAM Sya ityAdezo bhavati, gurugrahaNAdanekavyaJjanavyavadhAne'pi bhavati; gurugrahaNaM hi dIrghaparigrahaNArthaM saMyogaparapari-10 grahArthaM ca, anyathA dIrghopAntyasyetyucyeta / karISasyeva gandho'sya karISagandhiH, tasyApatyaM pautrAdi strI ityaraNa, tasya SyAdeza:-kArISagandhyA, evaM-kaumudagandhyA / devadattasyApatyaM pautrAdi strI itIja , tasya SyAdeza:--devadattyA, evaMvArAhyA, baalaakyaa| anArSa iti kim ? vAsiSThI, vaishvaamitrii| vRddha iti kim ? varAhasya prathamApatyaM strI-vArAhI, ahicchatre jAtA--prAhicchatrI, evaM--15 . kAnyakubjI / ariNatra iti kim ? RtabhAgasyApatyamiti bidAdhitvAdana - ArtabhAgI, evam--prASTiSeNI / bahusvareti kim ? dAkSI, plAkSI / gurUpAntyasyeti kim ? praupagavI, kaapttvii| aNiJantasya sato bahusvarAdivizeSaNaM kim ? dvArasyApatyaM pautrAdi strI itIJi--dauvAryA, tathA-uDulomno'patyamitIji--auDulomyA, sAralomyA; atrejaH pUrvamabahusvaratve'gurUpAntyatve ca20 satyapIji sati bahusvaratvAd gurUpAntyatvAcca yathA syAt / striyAmityeva-- kArISagandhaH, vArAhiH pumAn / mukhyasyetyeva--bahavaH kArISagandhA yasyAM sA-- bahukArISagandhA, nirvArAhiH / kathaM saudharmI ?, AyasthUNI ?, bhauliGgI ?, AlambI ?, AlaccI ?, kAlaccI praudgrAhamAnI ? ; --gaurAdipAThAt / SitkaraNaM "SyA putrapatyoH0" [2. 4. 83.] ityatra vizeSaNArtham / / 78 / / 25 nyA0 sa0--anArSe0 / antyasya vya iti-aNantamitrantaM ca bahusvaraM nAma
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 76.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 397 nirdiSTamiti nirdizyamAnAnAm iti nyAyena sakalasyApyAdeza prApte'ntyagrahaNam, uttarArthaM ca, tena "bhojasUtayo:0" [ 2. 4. 81.] ityatra "anekavarNaH sarvasya" [ 7. 4. 107. ] iti nyAyAnna sarvayorbhoja-sUtazabdayoH SyAdezaH / devadattyeti-zabdazaktisvAbhAvyAt SyAdeza Abantasahita eva strIliGgamabhivyanakti, evaM-kAroSagandhyetyatrApi / kAnyakubjItyatra kanyA kubjA yatreti "DyApo bahulam0" [ 2. 4. 66.] 5 iti hrasvaH, yadvA kanyAzabdaM kecit parata: strIliGga manyante / prAtabhAgIti-nanu ca RSivacana evAyamRtabhAgaH, tatrAnArSatvamapi nAstIti dvayaGgavikalatvam, satyam-zAstre'smin pradezAntare'pi RSizrutyA vihitaH "RSi-vRSNyandhaka0" [6. 1. 61.] iti pratyaya ArSa iti rUDhaH, ayaM tu "bidAdibhyaH" [6. 1. 41.] ityevaM vihitatvAdanArSa iti pratyudAhriyate; RtaH-prApto bhaga:-puNyaM yena, athavA Rtena-satyena bhajyate vA / 10 aupagavIti-upagatA gAvo'syAnena vetyupaguH / bahukArISagandhA nirvArAhirityatrANiantasya strIvRttitve'pi mukhyAdhikArAt tasyAnyapadArthe guNIbhUtatvena mukhyatvAbhAva iti / nanvate yAbAdayaH strIpratyayAH strItvasya dyotakA na tu vAcakAH, tatra yathA vidyudAdayaH zabdAH strIpratyayamantareNa svamahimnava strItvaM pratipAdayanti tathA khaTavAdayo'pi pratipAdayiSyanti, kimebhyaH strIpratyayavidhAnena ? ucyate-vicitrazaktayo hi bhAvA bhavanti, te'tra 15 yathA-ghanataratimiranikaraniruddhapadArtha-sArthe'pi nizIthe gaganatalaprasRmarAMzuracirAMzuritaranirapekSatayaivAtmAnaM prakAzayati, na caivaM stambhAdayaH, te'pi cAsmadAdInAM pradIpAdiprakAzakasavyapekSA prAtmAnaM prakAzayantyeva, saMzliSTAnAM tu pradIpAdinirapekSA eva; yathA vA sopalazcaNDAMzakaranikarasaMparkasamAsAditamAhAtmyaH svayaM zIto'pi sAntaramavasthitaM dAhya dahati, na tu pratyAsanna, pratyuta, tatra zaityamupadarzayati, tathA zabdA api zaktivaicitryAt 20 kvacit padatvena padAntarasApekSeNa padAntarAnapekSeNa ca strItvaM pratipAdayanti, tatra padAntarasApekSeNa yatheyaM gaurityAdi, atra gavAdyarthasyobhayaliGgatvAdiyamiti padAntarApekSeNa gavAdipadena strItvaM pratipAdyate. tasya strItvApratipAdane iyamiti na syAta / padAntarAnapekSeNa nAmamAtreNAdeza-pratyayAbhyAM ca, tatra nAmamAtreNa yathA-svasA duhitetyAdayaH, atra nAmamAtrameva strItvapratipattau samarthamiti strIpratyayAbhAvaH, Adezena sapratyayenA-25 pratyayena ca, sapratyayena-kroSTrI, kArISagandhyeti, apratyayena-tisraH, catasra iti ; pratyayenaikenAnekena ca, tatraikena-rAjJI, khaTveti; anekena sAntareNa nirantareNa sAntaranirantareNa ca, sAntareNa-kAlitarA hariNitareti, nirantareNa-AryANI bhavAnI, sAntaranirantareNaAryAriNatarA bhavAnitareti / tadevamanekaprakArAyAM liGgapratipatto naika: prakAraH zakyo niyantam, zabdazaktisvAbhAvyAt / / 2.4.78 / / 30 kulAraNyAnAm // 2. 4. 76 // puNika-bhuNika-mukharaprabhRtayaH kulAkhyAH, kulamAkhyAyate Abhiriti kRtvA, tAsAmanArSe vRddhe'riNajantAnAmantasya striyAM Syo bhavati; abahusvarA
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 80.] gurUpAntyArthaM vacanam / puriNakasyApatyaM pautrAdi strI-pauNikyA, bhauNikyA, maukharyA, gauptyA / vRddha ityeva-pauriNakI, bhauNikI;-atra prathamApatye itra / anArSa ityeva-gautamI / gaurAditvAt tu bhaurikI, bhaulikI / / 76 / / nyA0 s0-kulaakhyaanaam| kulamAcakSate-vyapadizanti yataH kulAkhyAH, yadvA kUlamAkhyAyate Abhiriti "sthAdibhyaH kaH" [5. 3. 82.] bAhalakAta strItvaM svaprabha- 5 vasyApatyasaMtAnasya vyapadezikA: puNika-bhuriNaka-mukharaprabhRtayaH / pauriNakyetyatra puraNati bhaNati ac, "pRSoda0" [ 3. 2. 155. ], puNo bhuNo'syAstIti "ato'neka0" [ 7. 2. 6. ] iti ikH| gaurAditvAt tu bhaurikI bhaulikoti-ayamarthaH-prathamamanena prAptAvasya bAdhanArtha gaurAdau pAThaH, tatastatra pAThAd DIreva kevalI mA bhUditi krauDyAdo pAThaH / / 2. 4. 76 / / 10 kroDyAdInAm // 2. 4. 80 // abahusvarAgarUpAntyArtho'nantarApatyArthazcArambhaH, 'krauDi' ityevamAdInAmaNijantAnAmantasya striyAM SyAdezo bhavati / kroDasyApatyaM krauDiH, strIkrauDayA, laaddyaa| kauDi, lADi, vyADi, ApakSiti, Apizali, saudhAtaki, bhauriki, bhauliki, zAlmali, zAlAsthali, kApiSThali, rauDhi, daivadatti,15 yAjJadatti ityAdaya iantAH / caupayata, caikayata, caiTayata, bailvayata, zaikayata; ete'raNantAH / SyasyAdezatvAt krauDeyaH caupayateya ityAdiSu Apatyasya yasya lopaH siddhaH, anye tvatra Syasya pratyayatvamicchanto yalopaM necchanti-krauDya yaH, caupayatyeyaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 80 / / nyA0 sa0--kroDyAdInAm / loDasyApatyabhityatra karoteH "vihaDa-kahoDa0"20 [ uNA0 172. ] ityaDe'kArasya nipaatnaadokaare| vyADItyatra vividhamaDatIti vyaDaH / bhaulikotyatra bibhataH "kuzika0" [ uNA0 45. ] ityAdinA bhurika, RphiDAdilatvebhulika, kroDyAdipaThitayobhurika-bhulikayobhaurikyA bhaulikyA, gaurAdipAThAd bhaurikI bhaulikI c| zAlmalItyatra zADa: "ruci-kUTi" [ uraNA0 502. ] iti malak, zAlmayo'sya santi vA "abhrAdibhyaH" [7. 2.46. ], zAlmalasyApatyamitra / zAlAsthalI-25 tyatra zAlAyAH sthalamiva sthalamasya; evaM-kapiSThala: / ijantA ityatra kroDAdibhyastasyAspatyamityarthe "ata:0" [ 6. 1. 31. ] iti itri kRte, sudhAtRzabdAt tu "vyAsa-varuTa0" [ 6. 1. 38. ] iti itri antasyAki kRte-kauDi ityAdayo bhavanti [caupayata] "cupa mandAyAM" riNagantAt zatRpratyayaH / caikayatetyatra "cIka zIkaraNa" "ciTa preSye" "kakuGa"
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 81-83.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 366 yathAsaMbhavaM Nij riNag vA, pazcAt zatR, tato'patyArthe'Na / bailvayata ityatra bilvamAcaSTe "riNaj bahulam" [ 3. 4. 42. ] iti Nici zatrAdau ca / vyasyAdezatvAditi-patra krauNDyAdInAmiti SaSThInirdezAdantasyetyadhikArAcca Sya ityAdezo'yam, tena yat siddha ta darzayati / / 2.4. 80 / / bhoja-sUtayoH kSatriyA-yuvatyoH // 2. 4. 81 // bhoja-sUtazabdayorantasya kSatriyA-yuvatyorabhidheyayoH striyAM SyAdezo bhavati / bhojyA-bhojavaMzajA kSatriyA, sUtyA--prAptayauvanA mAnuSItyarthaH, anye sUtasaMbandhinI yuvatiH--sUtyA, na sarvetyAhuH / kSatriyA-yuvatyoriti kim ? bhojA, sUtA / / 81 / / __ nyA0 sa0--bhoja-sUta0 / "jAte:0" [ 2. 4. 54. ] iti GIpratyayApavAdo'nena 10 ssyaadeshH| mUlodAharaNe sUtastaruNa ucyte| sUtasambandhinI yuvatiriti-kSatriyAd brAhmaNyAM jAtaH sUtaH, prAjanakarmaNi prAjitRtve sUtazabdaH, tasya karmaNaH sambandhinI tatkI sUtyeti, ko'rthaH ? rathaprAjitrI / / 2. 4. 81 // daivajJi-zaucivRkSi-sAtyamuni kANThevidyA // 2. 4. 82 // 15 eSAmiJantAnAM striyAmantasya dhyAdezo vA bhavati, iantamAtranirdezAt pautrAdau prApte prathamApatye tvaprApte vibhaassaa| devayajyA, daivayajJI; zaucivRkSyA, zaucivRkSI; sAtyamugyA, sAtyamugrI; kANTheviddhayA, kANTheviddhI // 82 // __nyA0 sa0--daivatrajJi / devayajyeti-deva eva yajJaH pUjanIyo yasya sa tathA / 20 zaucivRkSyetyatra svamate zucirvRkSo'syeti, udyotakarastu-zuceH "nAmyupAntya0" [5. 1. 54. ] iti ke-zuco vRksso'syetyaah| sAtyamugyeti-satyamugraM yasya asau satyamugraH, ata eva nirdezAd mo'nta: mAntamavyayaM vA, satyaM muJcati kvipi satyamucaM rAtIti vA De / kANTheviddhayati-yadA kaNThe vidhyate sma tadA "tatpuruSe kRti" [3. 2. 20.] iti alup, yadA tu kaNThe viddhamanena tadA "amUrddhamastakAt" [3. 2. 22.] ityalup // 2. 4. 82. / / 25 vyA putra-patyoH kevalayorIca tatpuruSe // 2. 4. 83 // mukhya AbantaH SyaH putra-patizabdayoH kevalayoH parayostatpuruSe samAse
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 84.] Ic bhavati, cakAro "vedUto0" [2. 4. 68.] ityAdau vizeSaNArthaH / kArISagandhyAyAH putraH--kArISagandhIputraH, evaM--kArISagandhIpatiH; kaumudagandhIputraH, kaumudagandhIpatiH; paramakArISagandhIputraH, paramakArISagandhIpatiH / Syeti kim ? gaukakSyAputraH, ibhyAputraH, kSatriyAputraH / putra-patyoriti kim ? kArISagandhyAkulam / kevalayoriti kim ? kAroSagandhyAputrakulam, kArISa- 5 gandhIputrasya kulamiti vigrahe tu-kArISagandhIputrakulamityapi bhvti| tatpuruSa iti kim ? kArISagandhyApatirasya kArISagandhyApatirayaM grAmaH / mukhya ityeva--atikrAntA kArISagandhyAmatikArISagandhyA, tasyAH putro'tikArISagandhyAputraH / / 83 / / nyA0 sa0-dhyA putr| SyAzabdAd "dIrghaDyAp0" [ 1. 4. 45. ] sUtratvAd / 0 vA selup| putrapatyorityatra sautranirdezAt "laghvakSara0" [ 3. 1. 160. ] iti patizabdasya na pUrvanipAtaH / atra kevalagrahaNamantareNa SyAntasyeti vidhIyamAne putra-patyostadAdAvatiprasaGgaH syAt, ayamabhiprAya:-putrapatyorityaupazleSike'dhikaraNe saptamI, upazleSazca yathA tAbhyAM kevalAbhyAM SyAntasyAstyevamuttarapadAdibhUtAbhyAmapIti / atha SyAntasya putrapatyozcAdhikaraNatayA tatpuruSasya nirdizyamAnatvAt pratyAsatteryasyaiva tatpuruSasya15 SyAnto'vayavastasyaiva yau putra-patI avayavau, na tatpuruSAntarasya, tayoH Syasya Ij bhavati, tadA tu putra-patI anyasyAvayavau, anyasya tu SyAnta iti Ija na bhaviSyati / evaM tahi tatpuruSeNa sannidhApitasyottarapadasya putra-patizabdAbhyAM vizeSaNAd vizeSaNena tadantavijJAnAt putra-patizabdAntayoruttarapadayoratiprasaGgaH syAt, yato vidhi-vidhAna-vidhibhAjAM saMnidhAne tadantavidhirbhavati, tatra vidhirIjbhAvo, vidhAnaM putra-patI, vidhibhAk ca SyAnta iti 20 tadantagrahaNanirAkaraNArtha kevalagrahaNam / / 2. 4. 83 / / bandhau bahuvrIhI // 2. 4. 84 // mukhya pAbantaH Syo bandhuzabde kevale parato bahuvrIhau samAse Ij bhavati / kArISagandhyA bandhurasya--kArISagandhIbandhuH, kaumudagandhIbandhuH; paramakArISagandhIbandhuH, paramakaumudagandhIbandhuH / bandhAviti kim ? kArISagandhyA-25 patimiH / kevala ityeva--kArISagandhyAbandhukulaH; kArISagandhIbandhukula ityatra kArISagandhIbandhuH kulamasyeti vigrahaH / bahuvrIhAviti kim ? kArISagandhyAyA bandhuH-kArISagandhyAbandhuH / mukhya ityeva-atikArISagandhyA bandhurasya--atikArISagandhyAbandhuH / / 84 / /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU. 85-87.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 401 mAta-mAtu-mAtuke vA // 2. 4. 85 // mukhya prAbantaH Syo mAtAdiSu kevaleSu pareSu bahuvrIhau samAse Ij vA bhavati / kArISagandhyA mAtA yasya sa kArISagandhImAtaH kArISagandhyAmAtaH, paramakArISagandhImAtaH, paramakArISagandhyAmAtaH; kArISagandhyA mAtA yasya sa kArISagandhImAtA, kArISagandhyAmAtA; kArISagandhImAtRkaH, kArISa-5 gandhyAmAtRkaH; mAteti nirdezAd mAtRzabdasya putraprazaMsAmantryamantareNApi pakSe mAtAdezaH, anyathA mAtRzabdenaiva gatatvAd mAtazabdopAdAnamanarthakaM syAt / mAtR-mAtRkazabdayozca bhedenopAdAnAdRdantalakSaNaH kac pratyayo'pi vikalpyate / / 85 / / asya vyA luka // 2. 4. 86 // ____10 GIpratyaye pare pUrvasyAkArasya lug bhavati / kurucarI, mdrcrii| asyeti kim ? daNDinI, kI / / 86 / / nyA0 sa0--asya DyAm / IjAdhikAre samAnadIrghatvenaiva prayogajAtaM setsyati, ki luko grahaNena ? satyam-yadA paJcabhiH kumArIbhiH krota iti ikaNo lupi ubhayoH sthAne0% iti nyAyAdIco'pi GIvyapadeze DInivRttI vyaJjanAntatA, Ijvyapadeze tu15 ikArAntatA, [tadA] mA bhUditi lukgrahaNam / / 2. 4. 86 // matsya sya yaH // 2. 4. 87 // matsyazabdasaMbandhino yakArasya yAM lug bhavati / mtsii| kathaM matsyo nAma kazcit tasyApatyaM strIti iJ GI-mAtsI ? GInimittAdezasyApi GIgrahaNena grahaNAt / / 87 / / 20 nyA0 sa0---matsyasya yH| matsIti-nanu GyAmiti "saptamyA nirdiSTe pUrvasya" [ 7. 4. 105. ] taccAnantarasyeti nyAyAnmatsItyatra "svarasya pare prAgvidhau" [ 7. 4. 110. ] ityakAralucaH sthAnivadbhAvAd DyA nimitte yakArAsaMbhavAt kathaM lugiti, naivam-vacanAdekena varNena vyvdhaanmaashriiyte| nanu bhavetvevaM paraM matsyasyeyaM "tasyedam" [6. 3. 160.] ityaNi mastyAkAralope aNantatvAd DyAm "asya DyAm 0"25 [2. 4. 86. ] ityaNo'kAralope dvayorakArayoH sthAnivadbhAvAd mAtsItyatra yaluk na
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 88-86.] prApnoti, naivam-"na sandhi0" [ 7. 4. 111. ] iti sthAnivadbhAvapratiSedhAt, prathamapakSe tu "na sandhi0" [7. 4. 111. ] ityasya cintApi na kRtA, uttarAntareNaiva siddhatvAt / / 2. 4. 87 / / 10 vyaJjanAt taddhitasya // 2. 4. 88 // vyaJjanAt parasya taddhitasya yakArasya yAM lug bhvti'| manorapatyaM / strI-manuSI, gargasyApatyaM pautrAdi strI-gArgI, somo devatA asyAH-saumI dik, ucitasya bhAva aucitI, cAturI, vRkAt TeNyariNa-vArkegI; samidha prAdhAne ttennyrinn-saamidhenii| vyaJjanAditi kim ? kArikAyA apatyaMkArikeyI, haarikeyii| taddhitasyeti kim ? vaizyasya bhAryA-vaizyI ? GyAmityeva-pAvaTayA / / 88 / / nyA0 s0--vynyjnaa0| taddhitasyetyatra taddhitasambandhino yaMkArasyeti vaiyadhikaraNye SaSThI, yakArasya kiMviziSTasya ? taddhitasya taddhitarUpasyeti tu sAmAnAdhikaraNye sAmidhenItyAdau na syaat| aucitIti-"ucaca samavAye" ucyati-samavaiti prakRtaH svabhAvai: "kruzI-pizi0" [uNA0 212.] iti kiditH| [vArkeNI] vRkAH zastrajIvinasteSAM saMhatiH / saamidheniiti-smidhaamaadhaanii| vaizyIti-vizati adhyayanArthaM 15 yajJazAlAyAmiti "zikyA-''syA''Dhaya0" [ uraNA0 364. ] iti sAdhaH, yeSAM mate vizo'patyamiti "vizo jAtau" iti sUtreNa TyaNpratyaye vaizyazabdaH sAdhyate tanmate yalopaH praapnotyev| patanaM-pataH, tato'nyat-apataH, tatra sAdhu-apatyam, evaM-vidantyanayeti vidyA, tAmadhIte strI aNantatvAd DyAM kRdyakAratvAllopAbhAve-vaidyI, asyaiva suprasiddhatvAt pUrvaM buddhAvupArohAt tatpradarzanaM nyAyyaM, na tu vaidyasya strI-vaidyIti nyAsakAra:20 / / 2. 4. 88 / / sUryA-agastyayorIye ca // 2. 4. 86 // anayoryakArasya DIpatyaye Iyapratyaye ca lug bhavati / sUryasya bhAryA maanussii-suurii| sUryasyeyamityariNa-saurI prbhaa| agastyasyeyam-prAgastI, sauryasyAyaM-saurIyaH, evamAgastIyaH / Iye ceti kim ? sUryo devatA'sya-25 sauryaH, agastyasyAyam-AgastyaH / / 86 / / nyA0 sa0--sUryA0 / saurIyAgastIyazabdayoH prathamaM devatArthe'N , idamarthe pazcAdIyaH / / 2. 4. 86 / /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 60-61.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 403 tiSya-puSyayorbhANi // 2. 4. 60 // bhasya-nakSatrasya saMbandhyaNa -bhAraNa , yo bhAt ityullekhena vidhIyate, tiSya-puSyayoryakArasya bhANi parato lug bhavati / tiSyeNa candrayukta na yuktAtaiSI rAtriH, taiSamahaH; pauSI rAtriH; pauSamahaH; tiSyeNa gurUdayavatA yuktaH saMvatsaraH-taiSaH saMvatsaraH, evaM-pauSaH; tiSye bhava:-taiSaH zizuH, evaM-pauSaH / 5 tiSya-puSyayoriti kim ? sidhyena candrayukta na yukta-saidhyamahaH / bhAraNIti kim ? tiSyo devatA'sya-taiSyazcaruH, puSyasya mANavakasyedaM-pauSyam / anye tU tiSya-puSyayornakSatre vartamAnayoH sAmAnye'Ni nityaM sidhyazabdasya tu vikalpena yalopamicchanti, tanmate tiSyo devatA'sya-taiSya ityatrApi prApnoti / tathA sidhyena yukta-saidhamahaH, saidhyamahaH, saidhI rAtriH, saidhyI rAtri-10 rityapi / / 60 / / nyA0 sa0--tiSya-puSya0 / taiSaH zizuH, atra bhavArthe "bhartu-saMdhyA0" [6. 3. 89.] iti aNa. jAtArthe ta "bahalA-nirAdhA0" [6.3.107. ] iti lupa syAta / anye rivati-yadAcAryaratnamati:-nakSatra iti tiSyapuSyayovizeSaNaM, 'tanmate' ityAdinA teSAmaniSTamudbhAvayati / / 2. 4. 60 // 15 Apatyasya kya-vyoH // 2. 4. 61 // vyaJjanAt parasyApatyasya yakArasya kye cvau ca parato lug bhavati / gArgyamicchati-gArgIyati, evaM-vAtsIyati; gArya ivAcarati-gAIyate, evaMvAtsAyate; agAgaryo gAgryo bhUtaH-gArgIbhUtaH, evaM-vAtsobhUtaH / aApatyasyeti kim ? saMkAzena nirvRttaM-sAMkAzyaM, tadicchati-sAMkAzyIyati; sAMkAzyAyate,20 sAMkAzyIbhUtaH / vyaJjanAdityeva-kArikeyIyati, kArikeyAyate, kArikeyIbhUtaH / / 61 // nyA0 sa0--Apatyasya0 / apatye bhava ApatyaH, tasya sthAnasambandhe sssstthii| gArgIyatIti-yena nAvyavadhAnam 0* iti nyAyAdIkArA'kArAdinA vyavahitasyApi yasya luk / gAyate iti-yadA gArya ivAcarati "katu : kvip0" [ 3. 4. 25. ] iti 25 kvipi tallupi tepratyaye "kyaH ziti" [3. 4. 70.] iti kya AnIyate tadA'nena yalopo na bhavati, visAhacaryAt, yatazcvirnAmna eva parato vihito gRhyate, ayaM tu nAma
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 62-63. ] dhAtoriti / sAMkAzyIbhUta iti - prasAGkAzyaH sAGkAzyo dezo bhUtaH / / 2. 4. 61 / / taddhitaya-svaredhnAti // 2. 4. 62 // vyaJjanAt parasyApatyayakArasya yakArAdAvAkArAdivarjite svarAdau ca taddhite lug bhavati / gArgya sAdhuH - gArgyaH, gargANAM samUho - gArgakam, evaMvAtsakam; gArgyasyAyaM - gArgIyaH, evaM vAtsIyaH / Apatyasyetyeva-saMkAzena 5 nirvRttaM - sAMkAzyam, tatra bhavaH -- sAMkAzyaka ; evaM - kAmpIlyakaH / taddhiteti kim ? gArgyaNa, vAtsyena / ya-svara iti kim ? gArgyarUpyaH / anAtIti kim ? gArgyAyaNaH / vyaJjanAdityeva - kArikeyiH, hArikeyiH / / 62 / / 404 ] nyA0 sa0 -- taddhitaya0 / gArgaka miti - gargasyApatyAni yaJ, tasya prAgjitIye0 " [ 6. 1. 135 ] ityanena niSedhAt " yaJaJozyApararNAnti0" [ 6.1.126.]10 iti na lup, tato gargANAM samUho gArgakaM " gotrokSa0" [6. 2. 12. ] akaJ / gArgIya iti - gArgyasyAyaM ziSyazcet, anyathA "gotrAdadaNDa0 " [ 6. 3. 166. ] ityakaJ syAt / kAmpIlyeti - kampanaM kampaH, kampo'syAstIti - kampI, kampina milati "mUlavibhujAdayaH " [ 7. 1. 144. ] kaH, samAnadIrghatvam / gArgyarUpya ityatra bhUtapUrvo gArgasyeti vigRhya "SaSThyA rUpyapcaraT" [ 72.80 ] iti rUpyapi ; athavA gArgyAdAgataH "nR-hetubhyaH " 15 [ 6. 3. 156. ] iti rUpya: / / 2 4 62 / / bilvakIyAderIyasya // 2. 4. 63 // naDAdiSu bilvAdayaH paThyante teSAM kIyapratyayAntAnAmiha nirdeza:, bilvakIyAdInAM dazAnAM zabdAnAmavayavasyeyasya tadvitayasvare pare luMg bhavati ; nAti iti nAnuvartate; prato'saMbhavAt / bilvAH santyasyAmiti - bilvakIyA 20 nAma nadI, tasyAM bhavA - bailvakAH; evaM -- vairaNa kAH, vaitrakAH, vaitasakAH, traikAH, tAkSakAH, aikSukAH, kASThakAH; kApotakAH; krauJcakA: / bilvakIyAderiti kim ? nADakIyaH, plAkSakIyaH / taddhitayasvara ityeva - bilvakIyAH, bilvakIyarUpyam / / 63 / / nyA0 sa0 -- bilvakIyA0 / nanu bilvakIyAdayo dvidhAkecinnaDAdeH kIye sati, 25 apare kutsitAdyarthakappratyayantAdIye sati, tat keSAmiha grahaNamityAzaGkaya prAdizabdasya vyavasthAvAcitvAdityAha - naDAdiSvityAdi / bilvo veNavo vetrANi vetasAstrayastakSAraNa
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 64-65.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 405 ikSavaH kASThAni kapotAH kruzcAH santyasyAmiti vigrahe "naDAdeH kIyaH" [6. 2. 62.] "At" [ 2. 4. 18. ] ityAp, tato bhavArthe'Na / kASThakIyA ityatra tu kASThakIyazabdaH kacchAdau draSTavyaH, tataH kacchAdipAThAt "kopAntyAccAraNa" [6. 3. 56. ] anyathA "dorIyaH" [ 6. 3. 32. ] syAt / krauJcakA iti-kruJcAzabdasya kIye naDAdipAThAd hrasvaH, kruJcakIyAyAM bhavAH / nanvatra IyagrahaNaM kimartham ? bilvakIyAderityeva 5 kriyatAm, evamapi kRte bailvakA ityAdInyaNi "avarNevarNasya" [ 7. 4. 68.] iti IyAkAralope tato "bilvakIyAdeH" ityanenAdhikArAyAtasya yakAramAtrasya lope punaH "avarNevarNasya" [7. 4. 68.] iti IkAralope setsyanti; na ca vAcyaM bilvakIyAderityanena yakAralope kartavye "svarasyaH" [7.4.110.] iti paribhASayA'kAralopasya sthAnitvam, "na saMghi0" [ 7. 4. 111. ] iti yavidhau sthAnitvaniSedhe'pi IkAralope10 sthAnitvamastyeveti IyagrahaNam / nanu tahi "bilvakIyAderyasya" iti kriyatAm, evaM kRte yakArAdhikAre punaryat grahaNaM karoti tadevaM jJApayati-atra sasvarasyaiva yasya luk, sasvaralope ca svaravyaJjanasamudAyatvAt "svarasya0" [7. 4. 110.] iti sthAnitvAbhAve sarva bhaviSyati, satyam-evaM kRte eSApyAzaGkA syAt-anena yakAralope IkArasya lug na bhavatIti, yadIkAralopo'pi sammataH syAt tadA Iyasyeti kuryAditi / / 2. 4. 63 / / 15 na rAjanya-manuSyayorake // 2. 4. 14 // rAjanya-manuSyazabdayoryakArasyAkapratyaye parato lug na bhavati / rAjanyAnAM samUho-rAjanyakam, evaM-mAnuSyakam / "taddhitayasvare'nAti" [2. 4. 62.] iti yalope prApta pratiSedho'yam / / 14 / / nyA0 sa0--na raajny0| rAjanyakamiti-rAjJo'patyamiti "jAtau rAjJaH"20 .[6. 1. 62] iti ye "ano'Taye ye" [7. 4. 51.] iti niSedhAdano lugabhAve rAjanyAnAM samUhaH "gotrokSa." [ 6. 2. 12. ] iti akaJ / / 2. 4. 64 / / yaadegaunnsyaakvipstddhitlukygonnii-suucyo| // 2. 4. 65 // yAdeH pratyayasya gauNasyAkvibantasya taddhitaluki sati lug bhavati,25 goNI-sUcIsaMbandhinastu na bhavati / sapta kumAryo devatAsya-saptakumAraH, paJcabhivarIbhiH krIta:-paJcadhIvA, paJcendrANyo devatAsya-paJcendraH, evaMpaJcAgniH; eSu DInivRttau tatsaMniyogaziSTayorAgamA-''dezayorapi nivRttiH / dvistraH, paJcabhiryuvatibhiH krIta:-paJcayuvA, evaM-paJcakhaTvaH, paJcasakhaH,
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 66.] dvipaGgaH, trikarabhoruH; kuvalyA vikAraH phalaM-kuvalam, evaM-badaram, Amalakam / yAderiti kim ? paJcabhiH preyobhiH krItaH-paJcapreyAn / gauNasyeti kim ? avanterapatyaM strI-avantI, evaM kuntI, kurU:; atra hi taddhitaluki kRte jAtau Ga Gau ityagauNatvam / akvipa iti kim ? kumArImicchati kyan, kumArIyatIti kvip, tasya lope-kumArI, tataH paJca 5 kumAryo devatA asya-paJcakumArI; evaM-paJcendrANI, pnycyuvtii| taddhitalukIti kim ? aupagavItvam / kathaM harItakyAH phalaM vikAro'vayavo vA harItakI ?, evaM kozAtakItyAdi ?; atra lubantasya strItvAt punagaurAdilakSaNo ddiiH| agoNI-sUcyoriti kim ? paJcabhirgoNIbhiH krIta:paJcagoriNaH, dazagoNiH, paJcasUciH, dazasUciH / / 65 / / 10 nyA0 s0--ddyaadegaurnn| lugiti lupa eva upalakSaNaM, tenA'gomatI gomatI bhUtA-gomatIbhUtetyatra cverabhAve'pi lubabhAvAd DInivRtterabhAvaH / punagaurAdilakSaNo Goriti, evaM-vidArI mUlam, AmalI phalamityAdi / tathA vizAkhAbhizcandrayuktAbhiryuktaH kAlaH "candrayuktAt0" [ 6. 2. 6. ] ityaNo lupi DyAdinivRttau punarApi vizAkhA kAla iti| [dvistraH] dve striyau devate asya, aNa , "dvigorana." [6. 1. 24.] 15 lk| paJcasakha iti yadA sakhizabdAda DyAM paJcabhiH sakhIbhiH krIta iti vAkye kRte. ikaNo lope'nena GInivRttau tadA "rAjan-sakhe:0" [ 7. 3. 106. ] iti samAsAntaH; yadA tu sakhazabdAt "nArI sakhI." [2. 4. 76.] iti DIstadA DInivRttau siddhameva / / kuvala-badarAbhyAM gaurAdiGayantAbhyAM hemAdyAJ "prANyauSadhi0" [ 6. 2. 31. ] ityaNa yathAsaMkhyena, AmalakAt "doraprANinaH" [6. 2. 46.] iti mayaTa "phale" [ 6.2.58. ]20 lupa / taddhitaluki kRte ityatra paJcabhirdhIvarIbhiH krItA itIkaNi luki "yAdeH" [ 2.4.65. ] iti uyabhAve pUnaGA~ priyA paJca dhIvaryo yasyetyapi kRte "DyAde:0" [ 2. 4. 65. ] iti GyabhAvaH-priyapaJcadhIvA / / 2. 4. 65 / / / gozcAnte hrasvosnaMzisamAseyobahuvrIhau // 2. 4. 66 // gauNasyAkvipo gozabdasya yAdyantasya ca nAmno'nte vartamAnasya25 hrasvo bhavati, na cedasAvaMzisamAsAnta IyasvantabahuvrIhyanto vA bhavati / citrA gAvo'sya-citraguH, zabalaguH, paJcabhirgobhiH krItaH-paJcaguH, zataguH, kauzAmbyA nirgato-niSkauzAmbiH, evaM-nirvArANasiH, niHzreyasiH; khaTvAmatikrAnto'tikhaTvaH, priyA khaTvA yasya sa priyakhaTvaH, atibrahmabandhuH,
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 66.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 407 ativAmoruH / gauraNasyetyeva-sugauH, kiMgauH, rAjakumArI, paramabrahmabandhUH; nksstrmaalaa| akvipa ityeva-gAmicchati kyan, gavyatIti kvip-gauH, tataH priyA gauH asya priyagauH; kumArImicchati kyan, kvip-kumArI, tataH priyazcAsau kumArI ca-priyakumArI caitraH / gozceti kim ? atitantrIH, ati lakSmIH, atizrI:, atibhra : / anta iti kim ? gokulam, kumArIpriyaH, 5 kanyApuram ; atra gozabdo yAdyantaM ca samAsArthe nyagbhUtatvAd gauNam / sugopriyaH, rAjakumArIpriyaH; evaM-paJcazAlApriya ityAdau tu yadyapi gozabdAntaM yAdyantaM ca nAmAnyapadArthe guNIbhUtaM tathApi na tadapekSayA'ntyatvam, yadapekSayA cAntyatvaM na tadapekSayA gauNatvamiti na bhavati / nanu ca GyAdInAM pratyayatvAt "pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. 115.] iti yasmAt sa vidhi-10 stadAdergrahaNam, itIha na prApnoti-atirAjakumAriH, atiratnamAla iti, satyam--"gauNo DyAdiH" [7. 4. 116.] iti mukhye strIpratyaye'yaM nyAyo nopatiSThate, rAjakumArI-ratnamAlAzabdayozca strIpratyayAntayormukhyatvameva, tenaGyAdipratyayAntamAtraM vidhAnAnapekSamiha gRhyate / iha kasmAnna bhavati ? - bahukumArIkaH, bahubrahmabandhUka iti; paratvAt prathamameva kaci 15 kRte'ntyatvAbhAvAt / anaMzisamAseyobahuvrIhAviti kim ? ardhaM pippalyA:ardhapippalI, evaM--turyabhikSA, baha vyaH zreyasyo yasya sa-bahuzreyasI puruSaH, evaM-- priyazreyasI / / 66 // nyA0 s0-goshcaante| aMzisamAsavarjanAt samAsasyAnta eva hrasvaH / nanvarddhapippalIti-'anaMzisamAseyobahuvrIhau' iti vyAvRttau kimiti darzitaM ? yato20 hrasvatve'pi kRte'pi "paraliGgo dvandvoM'zI." [ liGgAnuzAsane ] iti vacanAt pippalIliGga "ito'ktyarthAt" [2. 4. 32.] iti DyAM rUpaM tathaiva, satyam-'itoktyarthAt" [2. 4. 32. ] iti vaikalpiko DIH, tato'rddhapippaliH, ardhapippalIti rUpadvayaM syAt, iSyate cArddhapippalItyeva / nanu tahi-turyabhikSeti kimarthaM darzitam ? yato'trApi "paraliGgo dvandvoMzI0" iti vacanAd bhikSe tyuttarapadasya strItve hrasvatve kRte'pi punarApi sati25 'turyabhikSA' ityeva bhavati, satyam-turyabhikSeti sidhyatyeva, paraMtu turyabhikSAmatikAnto yaH so'titurya bhikSa iti hrasvatvaM syAt, yatasturyabhikSeti uttarapadaliGgatve punarApi turyabhikSetyAbantaH, "pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. 115. ] iti nyAyAt, varjane ca sati bhi:vAvantaH, tataH pUrvapadArthapradhAnatvAdaMzisamAsasya "gaurago DyAdiH" [2. 4. 65. ] iti
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0.67-68.] nyAyopaDhaukanAt "gauzcAnte." [ 2. 4. 66.] iti hrasvAbhAvAdatituryabhikSA iti bhavati, etadeva sAdhu / / 2. 4. 66 / / klIbe // 2. 4. 67 // klIbe-napuMsake vartamAnasya svarAntasya nAmno hrasvo bhavati / kIlAlapaM, grAmaNi, natabhra , atihi, atiri, atidhu, atinu kulam, adhistri, 5 upavadhu / kANDe, kuDya, yugavaratrAya yugavaravendra ityAdAvetvadIrghatvAdenimittAntarApekSatvena bahiraGgasyAsiddhatvAd hrasvatvaM na bhavati / kANDIbhUtaM, zuklIbhUtamityAdAvavyayAnAmaliGgatvAcca / / 67 / / nyA0 s0--kliibe| adhistrIti-AdhArArthapradhAnatvAt prathamA, sAmAnyavizeSabhAvena saptamI vA, vizrAntanyAsakArastu yatra tatrApi sptmiissttaa| kANDe, kuDaye, iti-10 nanvatra "padaM vAkyamavyayaM ca0" [liGgAnu0] iti vacanAdaliGgatve hrasvatvaprAptireva nAsti, tat kathamuktam-asiddhatvAditi, satyam-padasyAliGgatve'pi kANDakuDyayoravayavayoryalliGga tad yadA samudAye 'kANDe kuDaye' ityevaMrUpe upacaryate tadA prAptiH, yadvA 'kANDe kuDaye' ityatra yo'sya sthAne pareNa ikAreNa saha ekAraH sa kvacid napusakAkArasambandhI kvacit padasambandhI kathyate, ubhayoH sthAne niSpannatvAt / yugeti-yujyate iti 15 "varSAdayaH klIbe [ 5. 3. 29. ] al guNAbhAvo gatvaM ca nipAtyate / / 2. 4. 67 // vedUto'navyayasvadIcaGIyuvApade // 2. 4. 68 // IkArokArayoruttarapade parato hrasvo vA bhavati, na cet tAvavyayau yavRt--IjrUpau DIrUpau iyusthAnau ca bhavataH / lakSmiputraH, lakSmIputraH; grAmaNiputraH, grAmaNIputraH; brahmabandhuputraH, brahmabandhuputraH; khalapuputraH,20 khlpuuputrH| IdUta iti kim ? khaTvApAdaH, gokulam / avyayAdivarjanaM kim ? avyaya--kANDIbhUtam, vRSalIbhUtam, UrIkRtya, urarIkRtya ; yvRt-- indrahUputraH, zakahUputraH; Ic-kArISagandhIputraH, kaumudagandhIpatiH; DI-- gArgIputraH, vAtsIputraH; iyuk-zrIkulam, bhra kulam, yavakrIkulam, kaTaprUkulam / uttarapada iti kim ? agnI pazya, paTU pazya / / 68 / / 25 _ nyA0 s0-veduuto'n| indrahaputra iti-indraM hvayati "asarUpopavAde." [5. 1. 16. ] ityaNapavAde kvipi "yajAdivace:0" [4. 1. 76. ] iti yvRti
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 66-100.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 406 "dIrghamavo'ntyam" [ 4. 1. 103. ] indrahvaH putraH / zakahaputra iti-zakasyApatyAni "purumagadhaH0" [ 6. 1. 116. ] ityaN "zakAdibhyo0" [ 6. 1. 120. ] lup zakAn hrayati, zeSaM pUrvavat / vRSalIbhUtamiti-avRSalaM vRSalaM bhUtaM, matAntareNedaM vAkyam, anyathA atriliGgatvAnna prApnoti, "atriliGgA'nyA" iti ca jAtilakSaNe likhitatvAdasyAtriliGgatvam / / 2. 4. 68 / / DyApo bahalaM nAmni // 2. 4. 66 // Gayantasya prAbantasya ca nAmna uttarapade parato nAmni-saMjJAyAM viSaye hrasvo bhavati bahulam / bharaNiguptaH, rohiNimitraH, mahitrAtaH, mahidattaH, mahiguptaH, zilavaham, zilaprastham ; kvacid vikalpa:--revatimitraH, revatImitraH; pRthividattaH, pRthivIdattaH; pRthiviguptaH, pRthivIguptaH; gaGgamahaH,10 gaGgAmahaH; gaGgadevI, gaGgAdevI; ziMzapasthalam, zizapAsthalam / kvacinna bhavati-phalgunImitraH, nAndImukham, nAndItUryam, nAndIkaraH, nAndIghoSaH, mahIphalam, mahIkaraH, mahIvizAlaH, lomakAgRham, lomakAkhaNDaH, lepikAgRham, lepikAkhaNDaH, gaGgAdvAram / jhyApa iti kim ? zrIpurama, viSTApuram / uttarapada ityeva--bharaNyAH, rohiNyAH / nAmnIti kim ? nadIsrotaH,15 khaTvApAdaH / / 66 / / nyA0 s0--upaapo0| GIsAhacaryAdApaH pratyayasya grahaNaM, na tu kvibantasyApnoterityAha-Abantasya ceti / nande: "padipaThi." [uNA0 607. ] iti i:, bAhulakAd dIrgha-nAndI, tasyA mukham / viSTApuramiti-vizaM tAyate kvipi "yvoH pvavyaJjane" [ 4. 4. 121. ] lup, pRSodarAditvAt DatvAbhAveviSTA, viSTa: pUH,20 "RktaH0" [ 7. 3. 76. ] at samAsAntaH / rohiNIti-"revata-rohiNAd bhe" [ 2. 4. 26. ]. GI:, gavi vAcyAyAM tu "jAterayAnta0" [2. 4. 54. ] iti vA GI: / lomabhiH kAyatIti lomakA / bhariNyA iti-yadyanena hrasvaH syAt tadA 'bhariNyAH, bhariNeH' iti rUpaM syAt, idAnIM tu 'bhariNyAH' ityekameveSTam / / 2. 4. 66 / / tve // 2. 4. 100 // yAbantasya tve pratyaye bahulaM hrasvo bhavati / rohiNyA bhAvaH-- rohiriNatvam, rohiNItvam ; ajatvam, ajAtvaM vA / / 100 // nyA0 s0--sve| atha "DyApo bahulaM tve nAmni" ityekayoga eva kathaM na 25
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite : [pA0 4. sU0 101-103.] kriyate, tatraivaM vijJAsyate-tvapratyaye nAmni ca hrasvo bhavatIti; naivam-tatra hya ttarapada ityasti, tatazca tvapratyaye nAmni cottarapade hasvo bhavatIti vijJAnAda rohiriNatvaphalamajatvaphalamityatra syAt, iha na syAt-rohiriNatvamiti pRthugucyate / / 2. 4. 100 / / bhavocca sa-kuTyoH // 2. 4. 101 // bhra zabdasya kuMsa-kuTayoruttarapadayoH parayohra svo'kArazca bhavati / 5 bhrakusaH, bhrakuMsaH, bhra kuTiH, bhrakuTiH, bhra kuMsa-bhrU kuTizabdAvapIcchantyanye / / 101 / / nyA0 sa0-bhra vo'cc0| bhra vau kusayati "karmaNo'N" [ 5. 1. 72. ] iti, bhravaH kuTi: kauTilyaM vA / bhRkusa-bhRkuTizabdAvapi nArAyaNakaNThI manyate / / 2. 4. 101 / / 10 mAleSIkeSTakasyAnte'pi bhAri-tUla-cite // 2. 4. 102 // mAlA-iSIkA-iSTakAzabdAnAM kevalAnAmante vartamAnAnAM ca bhArintUla-citazabdeSUttarapadeSu pareSu hrasvo bhavati yathAsaMkhyam / mAlAM bibhartItye- . vaMzIlaH--mAlabhArI, utpalamAlabhArI; mAlabhAriNI, utpalamAlabhAriNI; 15 iSIkatUlam, mujeSIkatUlam ; iSTakacitam, pakveSTakacitam / idamevAntaHgrahaNaM jJApakam grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiH iti, tenadigdhapAdopahataH sautranADirityAdau padAdezA-''yanaraNa pratyayAdayo na bhavanti // 102 // nyA0 s0-maalesso0| mAlAdibhiH prakRtasya nAmno vizeSaNAt tadantalAbhAt20 kevalasya vyapadezivadbhAvAd hrasvasiddhau kimarthamantagrahaNamityAzaGkAyAmAha-idameveti / / 2.4.102 / / goNyA meye // 2. 4. 103 // goNIzabdasya mAnavAcina upacArAnmeye vartamAnasya hrasvo bhavati / goNyA mito goNiH / meya iti kim ? goNI // 103 / / 25
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 104-105.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 411 nyA0 sa0--goNyA0 / vinaiva taddhitena goNIzabdo goNIpramite'rthe vrIhyAdAvupacArAd vartate, yathA prasthapramite prastha iti, tasya cAyaM hrasva iti sUtrArambha ityarthaH / satyAmapi vA taddhitaluci 'agoNIsUcyoH' iti pratiSedhe "gozcAnte." [ 2. 4. 66. ] iti ca samAse hrasvasya vijJAnAdiha nAstIti tadarthamidamArabhyate // 2.4.103 / / vyAdIdataH ke // 2. 4. 104 // ___ GIpratyayasyA''kArekArokArANAM ca ke pratyaye ha svo bhavati / kumArikA, pavikA, somapakaH, kIlAlapakaH, somapikA, kIlAlapikA, lakSmikA, tantrikA, vadhukA, yavAgakA, brhmbndhukaa| DIgrahaNaM puMvadbhAvabAdhanArtham / kAka: pAka ityAdau tu pratyayA-pratyayayoH pratyayasyaiva10 grahaNam iti nyAyAnna bhavati / / 104 / / nyA0 sa0--DyAdIdU0 / somapiketyAdau hrasvasya dAradiketyAdau ca piti puvadbhAvasya sAvakAzatvAt paTviketyAdau cobhayaprApto paratvAt puMvadbhAve paTivaketyAdi na sidhyatItyAha-GIgrahaNamityAdi-GIgrahaNamanavakAzatvAt puvadbhAvaM bAdhata ityarthaH / pratyayApratyayoriti nyAyAnna bhavatIti-kakateraci pRSodarAdyAtvaM-kAkaH, pacanaM-pAkaH,15 pani "kta 'niTa:0" [ 4. 1. 111. ] iti katvam / atha kAyateH pibatezca "bhINazali-vali." [uNA0 21. ] iti yadA kastadA hrasva: kasmAnna bhavati ? ucyateuNAdInAmavyutpannatvAt, vyutpattipakSe tu bahulavacanAnna bhavati / / 2. 4. 104 // na kaci // 2. 4. 105 // yAdIdUtaH kaci pratyaye pare hrasvo na bhavati / bahukumArIkaH,20 bahukIlAlapAkaH, bahulakSmIkaH, bahubrahmabandhUkaH; khAryA krItaM--khArIkam, evaM-- kAkaraNIkam, "khArIkAkaNIbhyaH kac" [6. 4. 146.] iti kac / "na kaci" [ 2. 4. 105. ] iti pratiSedhaH pUrvasUtre niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya* iti nyAyasyAbhAvajJApanArthaH, tena-niSAdakA jAto-- naSAdakarSukaH, evaM--zAbarajambuka ityAdAvikaNi hrasvaH siddhaH / / 105 // 25 nyA0 sa0-na kci| bahulakSmIka ityatra ekatve "pumanaDunnau0" [ 7. 3. 173. ] bahutve tu 'zeSAd vA' [7. 3. 175. ] kc| pUrvasUtre ka iti niranubandhe
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 ] bRhadvRttila ghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 106 - 107.] kaci prAptireva nAstItyAha-na kacIti pratiSedha iti - naiSAdakarSukaH, zAbarajaM0 / / 2.4. 105 // navApaH / / 2.4. 106 // ApaH kaci pare hrasvo vA bhavati pUrveNa pratiSedhe prApte pakSe hrasvArthamidam / priyakhaTvakaH, priyakhaTvAkaH ; bahumAlakaH, 5 bahumAlAkaH / / 106 / / iccAsy' sosnitkyAppare // 2. 4. 107 // Abeva paro yasmAd na vibhaktiH sa prApparaH, apuMliGgArthAcchabdAd vihitasyApaH sthAne ikAro hrasvazca vA bhavataH, anito'nakArAnubandhasya pratyayasyAvayavabhUte ki -- kakAre prAppare parataH / alpA khaTvA -- khavikA, 10 khaTTTakA, khaTvAkA; paramakhadvikA, paramakhaTvakA, paramakhaTvAkA; priyA khaTvA yasyAH sA-- priyakhadvikA, priyakhaTvakA, priyakhaTvAkA / cakAro hrasvAnukarSaNArthaH, 'tenobhayavikalpe trairUpyaM siddham / puMsa iti kim ? sarvikA / na vidyate khaTvA asyA iti "govAnte0 " [2. 4. e6. ] ityAdinA hrasvatve strIpuMsasAdhAraNAt punarApi -- akhaTvA, saivAlpA-15 akhavikA, tathA khaTvAmatikrAntA - pratikhaTvA, saivAlpA - pratikhavikA, atrApuMskAd vihita prAp na bhavatIti trairUpyaM na bhavati / " GayAdIdUtaH ke" [2. 4. 104. ] ityanena tu hrasve kRte " asyA0" [ 2. 4. 11.] ityAdine - tvameva bhavati, kazcit tvapuMskAd vihita prAbastIti bhavatyeva rUpatrayam--na vidyate khaTvA yasyAH sA - akhaTvikA, akhaTkA, akhaTvAkA / aniditi 20 kim ? anukampitA durgAdevIti kapni-durgakA, "GayAdIdUta: ke" [ 2. 4. 104.] ityanena hrasva eva bhavati / kIti kim ? khaTvAtA, maalaataa| Appara iti kim ? priyarakhaTvAkaH puruSaH / beva paro yasmAditi bahuvrIhiH kim ? priyakhaTvAkamatikrAntA'tipriyakhaTvAkA, atra hi prathamaM dvitIyA parA pazcAdAbiti | Apa ityeva - mAtRkA / / 107 / / 25
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 108.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 413 nyA0 s0-iccaapuNso0| n it-anubandho yasya pratyayasyA'sau-nit, na nit-anit, tasya sambandhI k-anitk, tasmin / priyA khaTvA yasyAH "zeSAdvA" [7. 3. 175. ] vikalpena kaci-priyakhaTivaketyAdi rUpatrayaM bhavati / ApIti kRte upazleSasaptamyaiva prAbupazliSTe kakAre itvamityarthasya siddheH paragrahaNaM niyamArthamityAhaprAbeva para iti / saviketi-sarvA nAma kAcita, tataH svArthe "yAvAdibhyaH kaH" 5 [ 7. 3. 15. ] "yAdIdUtaH ke" [ 2. 4. 104. ] hrasvatve "asyAyattat" [ 2. 4. 111.] ikaarH| sarvAdeH sarvazabdasya tu "tyAdisarvAde:0" [7. 3. 26. ] ityanenA'ntyasvarAt prAgaki-saviketi-atrApaH sthAnitvamapi na syAt / mAtRketinanu yathA ihAp nAsti tathA mimote iti dhAnyamAturapi mAtRzabdenAbhidhAnAt 'apusaH' ityapi na syAt, tato dvayaGgavikalatvAnne draM pratyudAharaNaM yujyate, pratyudAharaNaM hi10 tadaGgAbhAve kAryAbhAvaM pradarzayat tadaGgasAmarthyapradarzanArthamupAdIyate, tatrAGgadvayavaikalpye'syAGgasya vaikalpyAdiha kAryAbhAva iti nirNayAbhAvAdekasyApyabhAva iti; naiSa doSa:jananIvacanasyAnyasyaivAvyutpannasya mAtRzabdasya grahaNAt, yadvA pratyudAharaNadigmAtramidaM, tena svasRketyAdi pratyudAharaNaM draSTavyam // 2. 4. 107 / / sva-jJA-ja-bhastrA -dhAtutyayakAt / / 2. 4. 108 // 15 sva-jJA-5-ja-bhastrebhyaH, adhAtoratyapratyayasya ca yAvavayavau yakAra-kakArau tAbhyAM ca, parasyApaH sthAne'nitpratyayAvayave kakAre Appare parata ikAro vA bhavati / kutsitA svA jJAtiH-svikA, svakA; asvikA, asvakA; niHsvikA, niHsvakA; bahusvikA, bahusvakA; jJAtidhanAkhyAyAmasarvAditvAdako'bhAve kapratyayAntaH svazabdaH / jJikA, jJakA; ajJikA, ajJakA; nikSikA,20 nirjakA; bahujJikA, bahujJakA; ajikA, ajakA; anajikA, anajakA; nirajikA, nirajakA; baha vajikA, baha vjkaa| bhastragrahaNaM strI-puMsasAdhAraNavRttergrahaNArtham-avidyamAnA bhastrA yasyAH sA-abhastrA, saivAlpAabhastrikA, prabhastrakA; evaM-nirbhastrikA, nirbhastrakA; bahubhastrikA, bahubhastrakA; atibhastrikA, atibhastrakA; atra hi gauNasya hrasvatve kRte25 samAsAt strI-puMsasAdhAraNAdAbiti pUrveNa na sidhyati; yadA tvapuMskAdAp vidhIyate tadA pUrveNa trairUpyameva-bhastrikA, bhastrakA, bhastrAkA; na bhastrAabhastrA, sA'lpA cet-abhastrikA, abhastrakA, abhastrAkA; evaM-paramabhastrikA, paramabhastrakA, prmbhstraakaa| yakAra-ibhyikA, ibhyakA; kSatri
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghumyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 106. ] yikA, kSatriyakA; AryikA, AryakA / kakAra - caTakikA, caTakakA; mUSakikA, mUSakakA elakikA, elakakA / dhAtutyavarjanaM kim ? sunayikA, suzayikA; azokikA, supAkikA; dAkSiraNAtyikA, pAzcAtyikA, ihatyikA, amAtyikA / Apa ityeva - kutsitA svA AtmA AtmIyA vA sarvAditvAdaki- svikA / sAMkAzye bhavA yopAntyalakSaNe'kaJi - sAMkAzyikA, evaM kAmpIlyikA, hRdikaM 5 bhajati hArdikikA; atra "gotrakSatriyebhyo'kaJ prAyaH ' [6. 3. 208. ] ityakaJ, evaM - zvAphalkikA, sarvatrottareNa nityamikAraH / kathaM baha vapatyakA ? bahupatyakA ? ; nAtra tyapratyayaH, pratyayA 'pratyayayozca pratyayasyaiva grahaNam / atha zuSkiketyatra kathaM na vikalpaH ? ktAdezasya kasyAsiddhatvAt / / 108 / / 414] nyA0 sa0 -- svajJAja0 / dhAtuzca tyazva - dhAtutyau, na dhAtutyo- pradhAtutyau yazca 10 kazva-yakam zradhAtutyayoryakam - pradhAtutyayakam, svazva jJazca prajA bhastrazca pradhAtutyayakaM ca - svajJAjabhastrAdhAtutyayakaM tasmAt / atra sUtre'pusa iti nAnuvartate'saMbhavAt, ArambhasAmarthyAcca / [ kutsitA ] svA jJAtiH - svikA iti yadyapi svazabda: "svo jJAtAvAtmani klIbe, triSvAtmIye dhane'striyAm" iti paThyate tathApi kutsitAdyarthaviSaye jJAtAvapi strItvamata eva pAThAt bhavati hya upAdhibhedAd hrasve kRte liGgayogastadanya- 15 liGgatvaM ca yathA pacatirUpamityaliGgasyApi napuMsakaliGgatvam, kuTIramiti strIliGgasyApi napuMsakaliGgatvam / vicitrA hi zabdazaktayaH; yadvA jJAtiratra strIrUpA vivakSitA, tena yonimannAmatvAt svazabdasya strItvam / na vidyate svA yasyA iti kRte kapi zrasvikA, prasvaketi rUpe, kapi nimittabhUte vikalpapakSe "prasyAyattat0" [ 2..4. 111. ] iti na vikalpasAmarthyAt, kaci tu "navApa: " [ 2. 4. 106. ] iti hrasve 20 kRte " asyAyattat 0 " [ 2. 4. 111. ] bhavatyeva, na ca sUtravikalpaH pravarttate, sUtraM vinApi svikA asvaketi sidhyatIti asvikeli rUpamekarUpeNeva gatArthamiti / dAkSiraNAtyiketi - dakSiNasyAM bhavA "dakSiNApazcAt 0" [ 6. 3. 13. ] iti tyaN, atra "sarvAdayo'syAdau" [ 3. 2. 61. ] iti puMvadbhAvo na bhavati, "dakSiNApazcAt 0" [ 3. 2. 61. ] ityatra prakAranirdezAt; yadvA "kauNDinyAgastyayo : 0 " [ 6. 1.25 127. ] iti jJApakAt / svA zrAtmA zrAtmIyA veti - strIsambandhyatrAtmA vivakSitaH, tasya ca yonimatA strIzarIreNAbhedopacArAd yonimannAmatvAt 'svA' ityatra strItvam, bAhulakAd vA strItvam / zvAphalkiketi zvAnaM phAlayati zvaphalkaH, andhakavizeSaH / / 2. 4. 108 // dvaye Sa- sUta-putra - vRndArakasya // 2. 4. 106 // prApa iti nivRttaM pRthag yogAt, eSAmantasyAnitpratyayAvayave kakAre 30
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 110.] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 415 Appare parata ikArAdezo vA bhavati / dvike, dvake; eSikA, eSakA ; kevalayorevAnayorvikalpenekAraH / yadA tu na dva e, na eSA, na dvake, na eSakA' ityAdivigrahe kRte vibhakta luMpi satyAM punaH samAsAd vibhaktau tAmAzritya tyadAdyatvaM tata prAp, sa ca sthAnivadbhAvena vigrahakAlabhAvinyA vibhakta: paro na tu kAt, tadA 'aneSakA, advake' ityatrekAro na bhavati / svityAdau tu 5 na vibhakta para Ap, kintu kAdeva / sUtikA, sUtakA putrikA, putrakA; vRndArikA, vRndArakA / dvizabdasAhacaryAdeSeti sarvAdeH kRtavikArasyaitado nirdeza:, teneSerNakAdipratyayAntasyAvikRtasyaitacchabdasya ca na bhavati - icchatIti- eSikA, etA eva - etikAH / / 106 / / nyA0 sa0 - - dvaSasUta0 / yadA tu na dva ena eSeti eSadvizabdo naJpUrvAvitva - 10 vikalpaM na prayojayataH, tatrApi kRte naJsamAse'naJsamAse vA'giti dvayI gatiH, ubhayorapi ca pakSayorvibhakta: para Abiti, yataH antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgApi lup bAghate iti samAsArthAyA vibhakta styadAdyatvAt pUrvaM lupA bhAvyaM pratyayalakSaNaM ca nAstIti 'samudAyAd yA vibhaktistAmAzritya tyadAdyatve satyApA bhAvyam, sa ca vigrahakAlabhAvinyA vibhaktyA vyavadhIyate / tahi dvike iti mUlaprayoge'pi kutsite dva e iti 15 taddhitavRttI "tyAdisarvAde: " [ 7. 3. 26. ] ityaki praukArasya lope taddhitAntAt prakAre tadAzraye tyadAdyatve api ca taddhitavRttinimittasya prakArasya sthAnivadbhAvAd na prApnoti, navam ubhayorapi praukArayorekapadabhaktatvena vyavadhAnaM na bhavati, 'advake' ityatra tu samAsabhaktasya praukArasya prathamena dvizabdabhakta ena prakAreNa vyavadhAnaM bhavatyeva / sUtiketi - supUrvAdvayateH ktaH, sUte smeti vA ktaH, tata prabantAt kutsitAdau kap 120 putriketi putrazabdAt kutsitAdau kapi AbAdI ca, kRtrimaH putra iti vA "tanuputrA'NubRhatI0" [7. 3. 23.] iti kaH / vRndAriketi - prazastaM vRndamasyA astIti vRndArakaH, tato "jAterayAnta 0 [ 2. 4. 54 ] iti bAdhAyai " prajAde: 0 ' [ 2. 4. 16. ] " ityAp / / 24. 106 // vau vartikA // 2. 4. 110 // - zakunAvabhidheye vartiketIttvaM vA nipAtyate / vartate iti raNakevartikA, vartakA - zakuniH / vAviti kim ? vartikA - bhAgurirlokAyatasya vyAkhyAtrItyarthaH / / 110 / / nyA0 sa0-vau vartikA0 / vartikA bhAguririti vartayatIti gake "asyA 25
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 ] bRhavRttiladhunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 111-112.] yattat0" [ 2. 4. 111. ] iti ikaarH| bhAguriH prAcAryaH, bAhulakAt strIliGgaH, loke AyataM lokAyataM nAstikazAstram / / 2. 4. 110 / / asyA'yat-tat-kSipakAdInAm // 2. 4. 111 // yat-tat-kSipakAdivajitasya nAmno yo'kArastasyAnitpratyayAvayave kakAre Appare parata ikAro bhavati, veti nivRttaM pRthagyogAt / jaTilikA, badhirikA, 5 muNDikA, kArikA, pAcikA, mudrikA / asyeti kim ? gokA, naukA / anitkItyeva-jIvakA, nandakA "AziSyakan" [5. 1. 70.] / anita iti paryudAsena pratyayagrahaNAdiha na bhavati-zaknotIti-zakA, tkaa| Appara ityeva-kArakaH, hArakaH / Abeva paro yasmAditi niyamaH kim ? bahuparivrAjakA mathurA, bahumadrakA senA, vibhaktyantAdayamAbiti pratiSedhaH / yat-tat-10 kSipakAdivarjanaM kim ? yakA, sakA, kSipakA, dhruvakA, dhuvakA, lahakA, carakA, caTakA, iSTakA, eDakA, erakA, karakA, avakA, alakA, daNDakA, piSpakA, kanyakA, menakA, dvArakA, revakA, sevakA, dhArakA, upatyakA, adhityaketyAdi / bahuvacanamAkRtigaNArtham // 111 / / nyA0 sa0--asyAyatta / pRthagyogAditi-ayamarthaH-yadyatrApi vikalpaH syAt 15 tadA 'svikA, svakA' ityAdau "yAdIdUtaH0" [ 2. 4. 104. ] iti hrasvatve'nena vaikalpikasya itvasya siddhatvAt "svajJAjabhastrA0" [ 2. 4. 108. ] ityAdInAM pRthugupAdAnamanarthakaM syAdityarthaH / muNDiketi-muNDayatIti "Naka-tRcau" [5. 1. 48.] iti NakaH / madriketi-mAdyatIti rapratyayaH, tato "vrajimadAd dezAt kaH" [6. 3. 38.] iti k-prtyyH| pratyayagrahaNAditi-athavA pratyayaparigrahe ca "narikAmAmikA"20 [2. 4. 112.] iti jnyaapko| bahuparivrAjaketi-nanu cAtra kakArAdAbeva zrUyate nAnyaditi kathaM pratiSedha ityAha-vibhaktyantetyAdi / eDaketyAdi-atra IDik Irik prAbhyAM "kIcaka0" [ uraNA0 33. ] iti nipAtanAd guNe-eDakA, erkaa| kSipakA AyudhavizeSaH / dhra vakA dhuvaketi AvapanavizeSau / lahakA savilAsA strii| carakA RSiH / eDakA prajAvizeSaH / erakA tRNam / karakA ghanopala:, trilinggH| avakA zevAlaH / 25 alakA daNDakA nagayauM / piSpakA azvatthasya phalam / menakA gaurImAtA apsarAzca / dvArakA nagarI / / 2. 4. 111 // narikA mAmikA // 2. 4. 112 // narakazabdasya mAmakazabdasya cApratyayAvayave kakAre Appare parato'kAra
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 113. ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 417 sttvaM nipAtyate / narAn kAyatIti-narikA " Ato Doha, vA-vA-maH" [5. 1.76. ] iti DaH / mameyaM - mAmikA, ani mamakAdezaH, "kevalamAmaka0 [ 2. 4. 26 . ] ityAdinA saMjJAyAM GIpratyayasya niyamAdAp, kakArasyApratyayasambandhitvAt pUrveNA'prApte vacanam / / 112 / / 13 tArakA-varNakA-STakA jyotistAntarvApitRdevatye 3 / / 2. 4. 113 // tArakAdayaH zabdA yathAsaMkhyaM jyotirAdiSvartheSu ikArAdezarahitA nipAtyante / taraterNake-tArakA-jyotiH, tacca nakSatraM kanInikA ca, nakSatramevetyanye, anyatra - tArikA / varNayatIti Nake - varNakA - tAntavaH prAvaraNavizeSaH, anyatra variNakA - bhAgurI lokAyatasya / praznoterauNAdike 10 takaki- praSTakA - pitRdevatyaM karma, anyatrASTau droNAH parimANasyA iti keaSTikA khArI / pitRdevatArthaM karmeti "devatAntAt tadarthe" [ 7. 122.] iti ye - pitRdevatyamiti siddham / / 113 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM zrIsiddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRhadvRttau [ tattvaprakAzikAyAM ] dvitIyasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH [2. 4. ] 15 zrImUlarAjakSitipasya bAhubirbhAta pUrvAcalazRGgazobhAm / saMkocayan vairimukhAmbujAni yasminnayaM sphUrjati candrahAsaH / / 8 / / samApto'yaM dvitIyo'dhyAyaH / / nyA0 sa0--tArakA va0 / NijantAd varNyata iti saMjJAyAM Nake - varakA, 20 varNayatIti tu caurAdikapratipattyarthaM tivA nirdezo, na tu NakArambhakaH, athavA varNayatiAdhAravizeSagatamAdheyaguNaM vAdayatIti / / 2. 4. 113 / / ityAcArya0 dvitIyasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH saMpUrNaH // / / samApto'yaM dvitIyo'dhyAyaH //
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH pratha prathamaH pAda: dhAtoH pUjArthasvatigatArthAdhiparyatikramArthAtiva prAdirUpasargaH prAkca // 3. 1.1 // dhAtoH saMbandhI tadarthadyotI cAdyantargataH prAdiH zabdagaNa upasargasaMjJo / bhavati, tasmAcca dhAtoH prAk prayujyate na paro na vyavahitaH pUjAau~ svatI gatArthAvadhiparI atikramArthamatiM ca vrjyitvaa| praNayati, pariNayati, abhiSiJcati, niSiJcati, pralambhaH, upalambhaH / eSUpasargasaMjJAyAM . gatvaSatvanAgamAH siddhAH / dhAtoriti kim ? vRkSavRkSamabhisiJcati / pragatA nAyakA yasmAtsa pranAyako dezaH ityatra tu satyapi dhAtusaMbandhe yenaiva 10 dhAtunA saMbaddhAH prAdayastaM pratyevopasargasaMjJA iti gamisaMbandhe'pi nayati. pratyanupasargatvAt NatvaM na bhavati / evaM prarchako deza ityatrArAdezo na bhavati / pUjArthasvatyAdivarjanaM kim ? pUjAthauM svatI-susiktam bhavatA, sustutaM bhavatA, atisikta bhavatA-atistutaM bhavatA, dhAtvarthaH prazasyate,-atropasargasaMjJAyA abhAvAt SatvaM na bhavati / pUjAgrahaNaM kim ?-suSikta nAma kiM tavAtra ?-15 dhAtvartho'tra kutsyate / gatArthAvadhiparI-adhyAgacchatyAgaityadhi, paryAgacchati Agacchati pri| uparibhAvaH sarvatobhAvazcAnyataH prakaraNAdeH pratIyata iti gatArthatvam, atra praaktvniymaabhaavH| adhyAgamanaM prayojanamasyAdhyAgamanikaH, paryAgamanikaH-patra 'prayojanam' [6. 4. 117.] itIkaNi adhiparizabdayorAderakArasya vRddhirna bhavati / upasargatvAbhAvena gatisaMjJAyA abhAve20 samAsAbhAvena pRthakpadatvAt / paryAnItam-atrAnupasargatvANo na bhavati /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU. 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 416 gatArthagrahaNaM kim ?-adhyAgacchati, paryAgacchati-atroparibhAvasya sarvatobhAvasya ca prakaraNAderapratItasya dyotane upasargasaMjJAstyeveti prAktvaniyamaH / atikramArtho'tiH-yadartha kriyA tasmin niSpanne kriyApravRttiratikramaH-atisikta bhavatA, atistutam bhavatA,-atikrameNa sekaH stutizca kRtetyarthaH, atra SatvaM na bhavati / atisiktvA, atistutvA,-atra samAsAbhAvAdyabAdezo na bhavati / 5 atikramagrahaNaM kim ? atizayya / prAdigrahaNaM kim ?-punarnamati, sAdhu siJcati / "dhAtvarthaM bAdhate kazcit, kazcittamanuvartate / tameva vizinaSTayanyo'narthako'nyaH prayujyate" / / 1 / / bAdhate yathA-pratiSThate, prasmarati, pravasati, pralIyate, pratIkSate,10 pratipAlayati, tamanuvartate yathA-adhIte, adhyeti, prAcAmati, prAcaSTe, anurudhyate, pralokayati, tameva vizinaSTi yathA-prapacati, prakaroti, prANiti, prAznAti, nirIkSate, niSTapati, anarthako yathA-pralambate, prArthayate, vijayate, vijAnAti, nimIlati, nikhaJjati, nirajati, eSAM cA''paJcabhyaH prAyeNa prayogo bhavati, Aharati, vyAharati, abhivyAharati, samabhivyAharati,15 prasamabhivyAharatIti / __ atha kiM dhAtuH pUrva kriyAvizeSakeNopasargeNa yujyate uta sAdhanAbhidhAyinA pratyayeneti ?-sAdhaneneti kecit / sAdhanaM hi kriyAM nivartayati tAmupasargoM * vizinaSTi, abhinirvRttasya copasargeNa vizeSaH zakyo vaktuM nAnabhinirvRttasya, tadayuktam, yo hi dhAtUpasargayo rabhisaMbandhasta20 mabhyantarIkRtya dhAtuH sAdhanena yujyate / yasmAdviziSTava kriyA sAdhanena sAdhyate, na tu sAdhanAllabdhasvarUpAnyato vizeSaM labhate, tasmAtpUrvamupasargeNeti yuktam / tathA ca samaskarotsaMcaskAretyatrAntaraGgatvAt ssaTi kRte pratyayanimitte aDAgamadvivacane bhavataH, atazca vam / pUrva hi dhAtoH sAdhanena saMbandhe Asyate guruNetyakarmakaH, upAsyate gururiti sakarmako dhAtuH kena syAt ? na25
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 ] bRha vRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU 1.] caitadvAcyam pratyayasaMbandhamantareNa kriyAvizeSasyAnabhivyaktane dhAtoH pUrvamupasargeNa saMbandho yujyate / yataH "bIjakAleSu saMbaddhA, yathA lAkSArasAdayaH / varNAdipariNAmena, phalAnAmupakurvate / / 1 / " "buddhisthAdabhisaMbandhAttathA dhaatuupsrgyo| abhyantarIkRto bhedaH, padakAle prakAzyate / / 2 / / " yadyevamupetyAdhItyetyAdAvantaraGgatvAdetvadIrghatvayoH kRtayohrasvAbhAvAtto'nto na prApnoti, satyam ; 'asiddhaM bahiraGgamantaraGga' iti bhaviSyati / prejuH propuH ityatra tu yajvaporvRti dvitve ca sati antaraGgatvAtsamAnadIrghatve pshcaadedotau| yadvA pUrvamedoto tato'yavAdeze. 'vyaJjanasyAnAderluk'.. [4. 1. 44.] iti luki punredotau| nanu kartuM prakarSaNecchati pracikIrSati ityAdau dhAtvantarasaMbaddhasyopasargasya tadarthapratipAdakapratyayAdeva prAkprayogaH prApnoti, naivam, tasyAdhAtutvAt, samudAyasyaiva dhAtutvAt / evaM manaHzabdAt subhavato, durbhavatI, abhibhavatau, kyapratyaye sumanAyate, durmanAyate, abhimanAyate, hastinAtikAmati-pratihastayati, senayA abhiyAti; 15 abhiSeNayatItyAdAvapi draSTavyam / dhAtoriti prAkceti cAdhikAro gatisaMjJAM yAvat / pra parA apa sam anu ava nis dus nir dur vi AG ni adhi prati pari upa ati api su ut abhi iti prAdiH // 1 // nyA0 sa0--dhAtoH puujaarth| anekArthatvAddhAtUnAM kutrApi zrUyamANArthabAdhayA-20 'rthAntaraM dyotayati, kutrApi zrUyamANamevetyukta-tadarthadyotIti / prAkzabdasyA'vyavahite varttanAdAha-na para iti / dhAtvarthaH prazasyate iti-zobhanatvobhAvanena sicistautyorarthasya kartu: pUjA pratAyata ityarthaH / gatArthAva'dhiparI iti gato jJAto'rtho'bhidheyaM yayostau gatAthauM, yo'rtho'nayo?tyastasya prakaraNAdivazAda'vagame niSprayojanAvetAvucyate iti gatArthatvaM, yadyevaM prakaraNAdinoktatvAttadarthasya tayoH prayogA'yogaH ? ucyate, prakaraNAdivazAda-25 'vagatArthAnAma'pi sphaTatarArthA'vagatyarthaH prayogo loke bhavati / yathA-aprapau dvau brAhmaNau
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 2. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH samAsAbhA dvAvAnayetyapUpAvityAdI dvivacanAdavagate'pi dvitve dvizabdasya prayoga iti / vAditi / gatisaMjJAyA prabhAvAt 'gatikvanya0' [ 3. 1. 42. ] ityanena / 'pratiratikrame ca' [ 3. 1. 45. ] ityapi bAhulakAnna / vRkSavRkSama'bhisiJcatIti- vIpsyArthenA'bhinA yogAt 'lakSaNavIpsya' [ 2.2.36. ] iti dvitoyA / dhAtvarthaM bAdhata iti, prAderavyayatvAdanekArthatAM darzayati dhAtupA yo'rthastadapekSayA ghAtvarthaM bAdhate ityukta, anyathA - 5 'nekArthatvAd dhAtUnAmayamartho na syAt / atizayyeti- jitvA ityarthaH / pratiSThate ityAdi - atra tiSThatyAdayozcatvAro gatinivRttyAdilakSaNaM prasiddhamarthaM parityajya tatpratipakSabhUte prasthAnavismaraNapravAsapralayalakSaNe varttante, taduttarau tvarthAntaramAtre pAlane iti / zrAcAmatIti idaM matAntareNokta, svamate tu bAdhA dhAtvarthasya / zrabhyantarIkRtyeti-buddhisthI kRtyetyarthaH / yasmAdviziSTaiva kriyeti / kriyAyA: kSaNikatvAt, sAmAnyakriyAyA 10 utpattyanantarameva vinAzAdupasargayoge na syAd viziSTatvamityarthaH / [ 421 antaraGgatvAdetvadIrghatvayoriti saMpannakAraNatvAdetvadIrghatvayorantaraGgatvaM masya tu saMpatsyamAnakAraNatvAd bahiraGgatvam, kRte ca yabAdeze ekapadatvAttAgamasyaivAntaraGgatvam / 'vyaJjanasyAnAderluk' [4. 1. 44.] itIti - ubhayoH sthAne niSpannatvAt kAravakArayordhAtuvyapadezAt punarapi ' vyaJjanasyAnAderlu' k' [4. 1.44.] bhavati 115 tasyAdhAtutvAditi sannAdeH pratyayasya kriyArthatve'pi na dhAtutvaM mvAdisAhacaryAt bhvAdayo'pratyayA eva dhAtavo 'nye'pi tathA / amano manaH subhavati durbhavati abhibhavatIti vAkyaM karttavyaM 'vyarthe bhRzAdeH sto:' [ 3. 4. 26. ] kyaGa salopazca suzabdasya bhavatinA saMbandha iti yadA tu asumanAH sumanA iti manasA saMbandhastadA suzabdasya prAktvaM siddhameva / nanu sukaTaMkarANi vIraraNAni, duSkaTaMkarAriNa vIraNAnItyatra gatisaMjJakasya suzabdasya dhAto: 20 prAk prayogaH prApnoti ? naivam, 'duHsvISataH kRcchrAkRcchrArthAt khal' [5.3.136.] 'cvyarthe kartrApyAdbhUkRga:' [5. 3. 140.] ityatra ca khitkaraNAt tasya hya etat prayojanaM khiti monto yathA syAt, yadi ca suzabdasya prAg dhAtoH prayogaH syAttadA khitkaraNamanarthakaM syAditi, suzabdAdinA kaTAdervyavadhAnAt, suzabdAttvavyayatvAnna bhavati / / 3. 1. 1 / / UryAdyanukaraNacviDAcazca gatiH // 3.1.2 // UryAdaya, anukaraNAni cvyantA, DAjantAzca zabdA, upasargAca dhAtoH saMbandhino gatisaMjJA bhavanti, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyante / UryAdiH - UrIkRtya, urarIkRtya, UrIkRtam, urarIkRtam / anukaraNakhATkRtya, phUtkRtya, kathaM khADiti kRtvA niraSThIvaditi ? - iti zabdena vyavadhAnAnna bhavati / cvyantaH:- zuklIkRtya, ghaTIkRtya / DAjanta - paTapaTAkRtya, 30 sapatrAkRtya / upasargaH- prakRtya, parAkRtya, prakRtam, parAkRtam / UrI, urarI, tAga 25
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 2.] aGgIkaraNe, vistAre ca, ururI-aGgIkAre,-ete trayo bhRzArthaprazaMsayorapi / pAmpI-vidhvaMsamAdhuryakaruNavilApeSu / tAlI, AtAlI, vrnnottmaarthyoH| dhUzI-kAntikAGkSayoH / pAmpyAdayo vistAre'pi / zakalA, zaMsakalA, dhvaMzakalA, bhrazakalA, pAlambI, kevAzI, zevAlI, pArdAlI, masmasA, masamasA,-ete hiMsAyAm, AdyAzcatvAraH 5 paribhave'pi, tataH pare catvArazcAviSkAre'pi, antyau ca dvau-cUrNasaMvaraNayorapi / pArdAlI-zabdArthe'pi, masmasA, masamasAnukaraNe'pi kecittu masmasetyatra RkArau nipAtya masmaseti paThanti, kecidAlambIsthAne AloSThIti paThanti / gulugudhA-krIDApIDayoH / gulagudhetyanye manyante / sajUH-sahArthe / phalU, phalI, . viklI, prAklI,-ete vikAre / Adyau kriyAsaMpattikarmasiddhacakaNTakeSvapi,10 antyau tu vicAra vibhAgayorapi / zrauSaT, vaSaT, vauSaT, svAhA, svadhA,devatAsaMpradAnadAnamAtrayoH, vaSaT-pUjAyAmapi, svadhA tRptiprItipratyabhivAdaneSvapi, zrat zraddhAne zIghra ca / prAdus, Avis, prAkAzye-pazU kevAlI,-hiMsAyAm / vetaalii-vistaare| kecittu dhUlI varSAlI pAmpAlIvicAlIzabdAnapyadhIyate, ityUryAdayaH / eSAM viDAcsAhacaryAt15 kRbhvastibhireva yoge gatisaMjJA / zratazca dadhAtikarotibhyAm / prAdurAviHzabdau kRgyoge vikalpArthaM sAkSAdAdAvapi paThya te gatipradezAH "gatiH" [1. 1. 36.] ityAdayaH / / 2 / / nyA0 sa0--UryAdya0 / so'yamityabhedopacAreNa kutazcit sAdRzyAt yenAnukriyate tadanukaraNamityAha-anukaraNAnIti-cciDAcoH pratyayatvAt prakRterAkSepAt pratyayamAtrasya20 dhAtusaMbandhAsaMbhavAcca tadantapratipattirityAha-ccyantA iti / DAjiti citkaraNAptitA kRtvetyAdau pitRzabdAt 'Rduzanas' [1. 4. 84.] ityanena DA iti tadantasyAgatitvAttato yabAdezAbhAvaH / khADiti kRtveti-kRtvetyasya itinA saMbandhaH, itezca khATityanena ato dhAto: khATazca parasparaM na sNbndhH| khAkRtyetyatra-khADiti mUrdhanyAnto'nukaraNazabdo'vyutpannaH, evaM puucchbdo'pyvyutpnnH| vistAre ceti-atra ekatrAvasthitasya25 svAvayavairaniyatadigdezavyAptivistAraH / ururItyatra 'mahattyurca' 737 (uNAdi) iti 'u' pratyaye uruH taM rIyate / mAdhuryakaruNetyatra-rasanendriyagrAhyo manaH prItijanako guNavizeSo mAdhuryam, iSTaviyogajanitaM zabdaM rodanaM karuNavilApaH / pAmpItyatra ca pibateH 'artIristu' 338 (uNAdi) iti me pAmastatpUrvAtpIyateH kvipi nipAtanAt
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 423 pUrvapadAntalope pAdhAtorlekhane tu AkArasya IkAre vA pAmpI / tAlItyatra-kevalAdAGa pUrvAcca tAlayateH 'tR stR tandritantrI' 711(uNAdi) iti bahuvacanAdIkAre tAlI pAtAlI ca / dhUzItyatra dhUnote: kvipi dhUstatra zete iti kvipi zI, kAntistejasa utkarSataH, kAGakSA abhilASaH / zakaletyatra zazi plutigatAvityaci zazaH, khalateraci khalaH zazAH khalA asyA pRSodarAdidarzanAdata eva nipAtanAdekasya zasya 5 lope khasya ca katve Api shklaa| saMzakaleti hatvA hatvA zazAH saMcIyante'syAmiti hiMsocyate, saMgatA zakalA saMzakalA, dhvastA zakalA bhRzaM zakalA pRSodarAditvAt pUrvapadayobhAve bhrabhAve ca dhvaMzakalA bhrNshklaa| prAGa pUrvAllambeH 'tR stR tantri' 711 (uNAdi) iti bahuvacanAdIkAre aalmbii| 'kevaGa secane' aci kevaH, tatpUrvAt 'zoMca takSaNe' ityato bAhulakAt kitIkAre pRSodarAditvAt pUrvapadAntasyAkAre keshaavii| zete:10 'zIGApaH' 506 (uNAdi) iti vaH tadAlIyate iti kvipi shevaalii| pArayatIti kvipi pAH, pAraM dadAti vici pArdAH, taM lIyate iti paardaalii| masmasetyatra 'masaica pariNAme' kvipi aci ca maso masA iti SaSThItatpuruSe masmasA, pUrvasyApyaci msmsaa| cUrNasaMvaraNayorapIti / atrAvayavinaH sUkSmAvayavibhAgazcUrNam, sarvatra apizabdo hiMsAsaMbandhadyotanArthaH / 'gut purISotsarge' tato vici kuTAditvAt guNAbhAve guvaM lunAtIti 15 kvipi taM gudhnAtIti 'mUlavibhujAdayaH' [5. 1. 144.] (iti) ke nipAtanAdUkArasya hrasvatve Api gulugudhA phalaniSpattAvityato bAhulakAdUkAre IkAre ca phalU phlii| vipUrvAdAGa pUrvAcca krINAteH kvipi RpiDAditvAllatve viklI AklI / kriyAsaMpattikarmasiddhyakaNTakeSvapItyatra-kriyAsaMpAdanaM pAThAdikriyAyAH phalaprApti:, kaNTakarahito dezAdiH / vibhAgayorapItyatra vibhAgo vibhaktapratyayanimittaM guNavizeSaH / 20 auSaDityatra zrUyate, vAti, ucyate ca bAhulakAt kvibantAH sAdhavaH / devatAsaMpradAnetyatra devatAsaMpradAnaM devatAbhyaH saMpradIyamAnaM havirdravyaM dAnamAtra dAnasAmAnyaM svadhA pitRbhya iti zruteH / kathaM svadhA devatAsaMpradAne vartate ? ucyate, pitR NAmapi devatArUpatvAdadoSaH / svadhA tuptiprItItyatra tRpti: zraddhocchedaH, prItirAnandaH, pratyabhivAdanaM pratinamaskriyA / zraddhAne ityatra dharmakarmaviSayo'bhilASaH zraddhAnaM, kevAlItyatra 'kevaGa sevane' ityaci25 kevalamAlIyate kvipi kevaalii| yoge gatisaMjJeti viDAcoH kRmvastibhireva yoge bhAvAt tadekavAkyatayA caiSAM nirdezAttadyoga eva gatitvamityarthaH / zratazca dadhAtikarotibhyAmiti / 'mRgayecchayA' [5. 3. 101] ityatra zraddhetinirdezAt tathaiva prayogadarzanAcchAstrasyAnuvAdakatvAditi zeSaH / / 3. 1. 2 / / kArikA sthityAdau // 3. 1. 3 // kArikAzabdaH sthityAdAvarthe dhAtoH saMbandhI gatisaMjJo bhavati / tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / sthitimaryAdA vRttirvA, AdizabdAdyatnadhAtvarthanirdezau 30
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 ] bRhavRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 4-5.] gRhyate / kArikAkRtya,-sthitiM yatnaM kriyAM vA kRtvetyarthaH / sthityAdAviti kim ? kArikAM kRtvA,-kIM kRtvA ityarthaH / / 3 / / nyA0 sa0--kArikA-kArikAkRtyeti karaNaM kArikA bhAve NakaH, kArikA karaNaM pUrva iti vAkye'pi anena gatisaMjJAyAM 'avyayasya' [3. 2. 7.] iti SaSThyA lup, evaM sarvatra / zlokavAcinastu kArikAzabdasya satyapi dhAtusaMbandhasaMbhave prayogA- 5 darzanAt grahaNAbhAva iti // 3. 1. 3 // bhUSAdarakSepelaMsadasat // 3. 1. 4 // alaM, sat, asat ityete zabdA yathAsaMkhyaM bhUSAdarakSepeSvartheSu vartamAnA dhAtoH saMbandhino gatisaMjJA bhavanti tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyante / bhUSAmaNDanam-alaMkRtya, alaMkRtam, prItyA saMbhrama-Adara:-satkRtya, satkRtam,10 kSepo'nAdaraH-asatkRtya, asatkRtam / bhUSAdiSviti kim ? alaM kRtvA mAkArItyarthaH, sat kRtvA, vidyamAnaM kRtvetyarthaH, asatkRtvA-avidyamAnaM. kRtvetyarthaH / / 4 / / agrahAnupadezeantaradaH / / 3. 1. 5 // antar adas ityetau zabdau yathAsaMkhyamagrahe'nupadeze cArthe gamyamAne15 dhAtoH saMbandhinau gatisaMjJau bhavataH, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / agraho'svIkAraH / antarhatya, madhye hiMsitvA zatrUn gata ityarthaH / svayaM parAmarzo'nupadezo vizeSAnAkhyAnaM vaa| adaHkRtyaitatkariSyatIti cintayati / agrahAnupadeze iti kim ? antarhatvA mUSikAM zyeno gataHparigRhya gata ityrthH| adaH kRtvA gata iti parasya kathayati / 20 adaszabdastyadAdau / avyayamiti kecit / / 5 / / nyA0 s0-agrhaanu0| madhye hiMsitveti-antaHzabdo madhye'dhikaraNabhUte vartate parigrahe ca, tatra parigrahe pratiSedhAditaratra gatisaMjJA vijJAyate iti darzayati, vizeSAnAkhyAne cintayatItyasya sthAne kathayatIti prayogo jJeyaH / / 3.1.5 / /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 6-8.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 425 kaNemanastuptau // 3. 1. 6 // kaNe manas ityete avyaye tRptau gamyamAnAyAM dhAtoH saMbandhinI gatisaMjJe bhavataH, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / tRptiH-zraddhocchedaH / kaNehatya payaH pibati / manohatya payaH pibati, tAvat pibati yAvattRptaH ityarthaH / tRptAviti kim / tandulAvayave karaNe hatvA gataH, mano hatvA gataH, 5 ceto hatvetyarthaH / / 6 / / nyA0 sa0--karaNemanaH kaNateraci saptamyAM kaNe iti saptamIpratirUpakamavyayamazraddhAyAM vrtte| avyaye iti avyayaH san tRpti vakti, ata eva vRttI avyayamiti saMbhavavizeSaNaM suutre'vyymitysyaakrnnaat| kaNe-manasa ityete avyaye iti svarUpanirUpaNamAtrameveti, tRptAviti vyAvRtterna dvayaGgavaikalyam / / 3. 1. 6 // . 10 puro'stamavyayam // 3. 1. 7 // puras astam ityete avyaye dhAtoH saMbandhinI gatisaMjJe bhavataH, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyete, pUrvaparyAyaH-puraHzabdaH, anupalabdhyartho'staMzabdaH / puraskRtya gataH-puraskRtam, astaMgatya punarudeti savitA-astaMgatAni duHkhAni / avyayamiti kim ? puraH kRtvA,-nagarIrityartheH / astaM kRtvA15 kANDaM gataH-kSiptamityarthaH / sakAro'pyatra na bhavati / / 7 / / nyA0 s0--purost0| puraHkRtvetyatra purzabda: zasi sakArAnto'styeveti na dvayaGgavaikalyam / nanvatra gatisaMjJAyAmapi gatisamAse sati syAdinivRttibhAvAt purasiti asantasya saMjJirUpasyAsaMbhavAt saMjJAyA nivRttestannimittasya samAsAdikAryasyApi nivRtteH kimavyayavizeSaNeneti ? naivaM, syAdinivRttApyekadezavikRtasyAnanyatvAt sa evAyaM saMjJIti 20 saMjJA na nivartate, yasmin vA tadrUpaM na nivartate tatpratyudAharaNaM yathA puraH karotIti nAnArthakamavyayavizeSaNamuttarArtham / / 3. 1.7 / / gatyarthavadocchaH // 3. 1.8 // acchetyavyayamabhizabdArthe dRDhArthe ca vartate, tat gatyarthAnAM vadazca dhAtoH sambandhigatisaMjJaM bhavati, tebhyazca dhAtubhyaH prAgeva prayujyate / acchagatya,25
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite acchavrajya, acchodya / gatyarthavada iti kim ? avyayamityeva / - udakamacchaM gatvA // 8 // [ pA0 1. sU0 2 - 11.] accha kRtvA gataH / nyA0 sa0 gatyarthavado0 / atra samAsAntavidheranityatvAdata eva nirdezAd vA 'cavargadaha : ' [ 7. 3. 18. ] iti samAsAnto na bhavati, avateraci pRSodarAditvAd vakArasya chatve 'svarebhya:' [1. 3. 30. ] iti dvitve accha iti abhyAdAvarthe'vyayaM 5 nirmalAdAvanavyayam // / 3. 1.8 / / tiro'ntarthau // 3. 1. 6 / / tiraH zabdo'ntardhI vyavadhAne vartamAno dhAtoH saMbandhigatisaMjJo bhavati tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / tirobhUya, tirodhAya / antardhAviti kim / tiro bhUtvA sthitaH - tiryagbhUtvetyarthaH // 8 // 10 kRgo navA // 3.1. 10 // tiras ityavyayamantadhauM vartamAnaM kRgo dhAtoH saMbandhigatisaMjJaM vA bhavati tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / tiraskRtya tiraHkRtya, tiraskaroti, tira: karoti, pakSe - tiraH kRtvA / antardhAvityeva / tiraH kRtvA kASThaM gataHtiryagityarthaH / / 10 / / madhyepadenivacanemanasyurasyanatyAdhyAne / / 3. 1. 11 / / anatyAdhAne'rthe 15 etAni saptamyekavacanAntapratirUpakANyavyayAni vartamAnAni kRgo dhAtoH saMbandhIni gatisaMjJAni bhavanti vA, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyante, atyAdhAnam upazleSa AzcaryaM ca tato'nyadanatyAdhAnam / madhyekRtya, madhye kRtvA, padekRtya, pade kRtvA, nivacanekRtya, nivacane kRtvA, -20 nivacane - vacanAbhAvaH, vAcaM niyamyetyarthaH, manasi kRtya, manasi kRtvA, urasi kRtya urasi kRtvA - ubhayatra nizciMtyetyarthaH / anatyAdhAna iti kim ? madhye kRtvA dhAnyarAzi sthitA hastinaH pade kRtvA ziraH zete, manasi kRtvA sukhaM urasi kRtvA pAriMga zete / avyayamityeva / madhye kRtvA vAcaM gataH, tiSThatItyAdi / / 11 / / 25
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 12-13.] zrIsiddhahemacandrazandAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 427 nyA0 s0-mdhyepde| anatyASAne iti atra 'vibhaktisamIpa' [ 3. 1. 36.] ityanenArthAbhAve'vyayIbhAvaH, tasminnapi 'saptamyA vA' [3. 2. 4.] iti vikalpAdam bhAvAbhAvaH, tatpuruSo vaa| saptamyekavacanAntapratirUpaketyatra-pratigataM sAdRzyena pratipanna rUpaM zabdasya tattvaM zrutiryastAni pratirUpakAriNa saptamyA ekavacanaM tadantAnAM pratirUpakAriNa saptamyekavacanAntAni pratirUpakANyeSAmiti vA vigrhH| upazleSa ityatra sannipatyayoga: 5 sarvaprakAraM sAdhAraNamucyate, na tu saMyogamAtraM madhye ityAdInAM avyayatvAt pRSodarAdinipAtanAdekArAntatvamikArAntatvaM ca / nivacana ityatra tu brago vacervA 'karaNA''dhAre' [ 5. 3. 126. ] iti anaTi vacanasyAbhAva iti nizabdenA'vyayIbhAve pRSodarAditvAdekAre ca nivacane iti / madhye kRtvA vAcaM tiSThatIti madhye iti aupacAriko'yamAghAra iti vAco'natyAdhAnamasti, vacanaM hi zabdaprakAzanaphalaM na kenA'pi saha samavaiti // 3. 1. 11 / / 10 upAjenvAje // 3. 1. 12 // ete avyaye saptamyekavacanAntapratirUpake svabhAvAha balasya bhagnasya vA balAdhAne vartamAne kRgo dhAtoH saMbandhinI gatisaMjJe vA bhvtH| tasmAcca dhAtoH prAgeva pryujyte| upAjekRtya, upAje kRtvA, anvAjekRtya, anvAje kRtvA,-durbalasya bhagnasya vA balAdhAnaM kRtvetyarthaH / / 12 / / nyA0 sa0--upAje0 / 'upa anu' ityevaM pUrvAdajatetri pRSodarAditvAdekAre upAje anvAje |bhgnsy vA balAdhAnamityatra zakaTasya dhuro'kSasya vA bhagnasya yatkASThamupadhIyate tadupAje anvAje iti cocyate // 3. 1. 12. / / 15 svAmyedhiH // 3.1.13 // adhItyetadavyayaM svAmitve gamyamAne kRgo dhAtoH saMbandhigatisaMjJaM vA20 bhavati, tasmAcca dhAtoH prAgeva pryujyte| caitraM grAme'dhikRtyAdhi kRtvA vA gataH,-svAminaM kRtvetyarthaH / svAmya iti kim ? cintayA grAmamadhikRtya, uddizyetyarthaH / sArthakatve upasargasaMjJakatvAt nityaM prApte pakSe pratiSedhArthaM vacanam, anarthakatve tu vidhAnArtham / prAdirupasarga iti vartate, tenopasargasaMjJApi vikalpyate iti25 kRtvAdhIti prAktve'pyaniyamaH // 13 // nyA0 sa0--svAmye'SiH / prAdirupasarga iti vartate iti / atra va sUtre maNDUka
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 ] bRhadvRttiladhunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 14.] plutinyAyena prAdirupasarga iti vartate, na UryAdisUtreSu, tena UryAdInAM na upasargasaMjJA, tatazca UrI syAdityAdau 'prAdurupasargA,' [2. 3. 58] iti na Satvam / prAktve'pyaniyama iti na kevalaM samAsa evetyarthaH / nanvadhipUrvaH karotiviniyoge varttate, tatkathaM svAmitve gamyamAna ityucyate ? satyaM, viniyogo'pi cet svAmitvaviSayo bhavati / / 3. 1. 13 / / sAkSAdAdizvya rthaM // 3. 1. 14 // sAkSAdAdayaH zabdAzcvyarthe vartamAnAH kRgo dhAtoH saMbandhino gatisaMjJA vA bhavanti, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyante / sAkSAtkRtya, sAkSAt kRtvA,asAkSAdbhUtaM sAkSAdbha taM kRtvetyarthaH, evaM-mithyAkRtya, mithyA kRtvA / vyartha iti kim ? yadA sAkSAdbhUtameva kiMcit karoti, tadA sAkSAtkRtvetyeva bhavati / cvyantAnAM tu 'UrI'-[3. 1. 2.] aAdisUtreNa nityameva gatisaMjJA, lavaNIkRtya10 ussnniikRty| sAkSAt, mithyA, cintA, bhadrA, rocanA, locanA, amA, AsthA, agdhA, prAjaryA, prAjurA, prAjaruhA, bIjaryA bIjaruhA, saMsarpA / artheagnau, vaze, virUpane, prakapane, visahane, prasahane, prtpne| artheprabhRtayaH saptamyekavacanAntapratirUpakAH svabhAvAt nipaataadvaa| lavaNam, uSNam, zItam, udakam, Ardram,-lavaNAdInAmetatsUtravihitagatisaMjJAsaMniyoga eva15. mAntatvaM nipAtyate / prAdus Avis, namas iti sAkSAdAdiH / / 14 / / . nyA0 s0--saakssaadaadi0| vyantAnAM tviti arthagrahaNAt cvyantAnAM vikalpo na bhavati, sAkSAditi sAdRzyapratyakSayoH / mithyA iti aloke, cintA iti mAnase vyApAre, bhadrAdayaH trayaH prazaMsAyAm, amA iti sahArthe, AsthA iti AdarapratijJayoH, agdhAdayaH SaT zobhArthe, prAjaryA iti rahaH samavAya-saMyoga-sAmarthyeSu, bIjaryA bIjarahA iti20 bIjaprasavane'pi, saMsarpA iti prayojanasaMvaraNayoH, agnau iti taikSNye, vaze iti asvAtantrye, vikapane prakapane iti ubhau vairUpye, vikapane hiMsAyAM prakapane ityanye / visahane prasahane iti utsAhe sAmarthya ca, nipAtAti AkArAntAnAM dhvanInAM nipAtanAdAkArAntatvaM, na tu pAbantatvam, lavaraNama iti rucyartha, uSNaM iti abhibhave, zItaM iti anAdare, udakaM iti klede drave ca, Ardra iti sodakAbhinavayoH / mAntatvaM nipAtyata iti tena lavaNI-25 kRtyetyAdau pUrvasUtravihitagatisaMjJAsanniyoge na bhavati, tathA lavaNaM kRtvA yavAgU bhuGkta, zItaH kRtaH, zItA kRtA, zItAH kRtAH ityAdAvabhidheyavalliGga gatisaMjJAyA. abhAvAnmAntAbhAvaH // 3. 1. 14 //
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 15-17.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH nityaM haste pANAvu vAhe // 3.1.15 // haste pAraNAvityetau saptamyekavacanAntapratirUpakAvavyayau, saptamyantAvanavyayAvityeke, tAvadvAhe dArakarmaNyarthe gamyamAne kRgo dhAtoH saMbandhinau gatisaMjJau nityaM bhavataH, tasmAcca dhAtoH prAk prayujyete / hastekRtya, pANaukRtya - bhAryAM kRtvetyarthaH / udvAha iti kim ? haste kRtvA kArSApaNaM 5 gataH / nityagraharaNAdvAnivRttiH / / 15 / / [ 426 prAdhvaM bandhe // / 3. 1. 16 // vartate prAdhvamityetanmakArAntamavyayamAnukUlye taccAnukUlyaM yadA bandhahetukaM bhavati, tadA bandha ityucyate, anekArthatvAdvA nipAtAnAM mukhya evAsya bandho'rthaH, tatra vartamAnaH prAdhvaMzabda: kRgo dhAtoH saMbandhI gatisaMjJo bhavati, 10 tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / prAdhvaMkRtya, bandhanenAnukUlyaM kRtvetyarthaH / - bandha iti kim ? prAdhvaM kRtvA zakaTaM gataH / / 16 / / nyA0 sa0-- prAdhvaM bandhe / bandhahetukamiti bandhajanitamityarthaH, duSTAzvAdiha bandhanenAnukUlye vyavasthApyate / bandha ityucyate iti kArye kAraNopacArAt, kAraNaM bandhaH, kAryamAnukUlyaM bandha evAnukUlye vartate / / 3. 1. 16 / / 15 jIvikopaniSadaupamye // / 3. 1. 17 // jIvikopaniSacchabdau aupamye gamyamAne kRgo dhAtoH saMbandhinau gatisaMjJau bhavataH tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyete / jIvikAkRtya, upaniSatkRtya, jIvikAmivopaniSadamiva kRtvetyarthaH / aupamya iti kim ? jIvikAM kRtvA, upaniSadaM kRtvA gataH / / 17 / / 20 iti nyA0 sa0 - jIvikopaniSadaupamye jIvanaM jIvikA 'bhAve' [ 5. 3. 122. ] eka:, tata prapItve ca jIvikA athavA jIvyate'nayA iti 'nAmni pu Msi ca ' [5. 3. 121.] iti ke jIvikA jIvanopAyaH, aupamya ityatra upamIyate'nayeti 'upasargAdAta:' [ 5. 3. 110. ] iti aGi bhidAditvAd vA upamA, tasyA bhAva zraupamya, upamAnopameyabhAvalakSaNa saMbandhaH, samAsakRttaddhiteSu saMbandhAbhidhAnamiti saMbandhe 25 bhAvapratyayotpAdAt / / 3. 1. 17 / /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 18.] nAma nAmnaikAyeM samAso bahulam // 3. 1. 18 // nAma nAmnA sahakArye ekArthIbhAve sati samAsasaMjJaM bhavati bahulam, aikArthyaM ca sAmarthya vizeSaH / sa ca pRthagarthAnAM padAnAM kvacitparasparavyapekSAlakSaNaM sAmarthyamanubhUya bhavati, yathA-rAjJaH puruSo rAjapuruSaH, nIlaM ca tadutpalaM nIlotpalam / kvacit ananubhUyaiva bhavati, yathA-upakumbham, 5 kumbhakAraH, vAkyAntareNa tvarthaH pradarzyate kumbhasya samIpaM-kumbhaM karotIti / kvacinna bhavatyeva, yathA chAtrANAM paJcamaH, rAmo jAmadagnyaH iti lakSaNaM cedamadhikArazca / tena bahuvrIhyAdivizeSasaMjJAbhAve yatraikArthatA dRzyate, tatrAnenaiva samAsasaMjJA bhavati-vispaSTaM paTuH, vispaSTapaTuH, vicitraM kaTukaH; vicitrakaTukaH, evaM-viviktakaSAyaH / vyaktalavaraNaH, saMpannamadhuraH, paTavamlaH,10 nipuNapaNDitaH, kuzaladakSaH, capalavatsalaH ityAdiSu guNavizeSaNasya guNavacanena samAsaH / kASThA paraM,prakarSamadhyAyakaH-kASThAdhyAyakaH / dAruNamadhyAyakaHdAruNAdhyAyakaH, amAtAputramadhyAyaka:-amAtAputrAdhyAyakaH, niSThuramadhyAyaka : ityarthaH, vezaM subhgmdhyaaykH-veshaadhyaaykH| evamanAjJAtAdhyAyakaH, ayutAdhyAyakaH, adbhatAdhyAyakaH bhRzAdhyAyakaH, ghorAdhyAyakaH, paramAdhyAyakaH,15 svadhyAyakaH, atyadhyAyakaH ityAdiSu kriyAvizeSaNasya kriyAvatA samAsaH / tathA-sarvazcarmaNA kRtaH sarvacarmINo rathaH, adya zvo vA vijAyate adyazvInAM gauH, dazabhirekAdaza gRhNAti dazaikAdazikaH, UvaM muhUrtAdbhavam-UrdhvamauhUrtikam, evamaurdhvadehikam, praurdhvadamikam ; kRta: pUrvaM kaTo'nena kRtapUrvI kaTam, bhuktapUrvI prodanam, gatapUrvI grAmamityAdiSu taddhitArthe samAsaH / tathA20 kanyeiva, daMpatIiva, vAsasIiva, rodasIivetyAdiSvivenAlup samAsaH / ekapadyaM ca samAsaphalam / tathA-bhUtaH pUrvaM bhUtapUrvaH, evaM dRSTapUrvaH, zrutapUrvaH / sarveSu caiSu vizeSasaMjJAprAptau anenaiva samAsaH / bahulamiti ziSTaprayogAnusaraNArtham nAmeti kima ? caranti gAvo dhanamasya / nAmneti kim ? caitraH pacati / bahulavacanAdeva kvacidanAmApi samasyate,-bhAtyarko'treti bhAtyarka nabhaH, nabhasA25 sAmAnAdhikaraNyaM samAsaphalam / kvacidanAmnApi-anuvyacalat, anuprAvarSat, yad vyakarot, yat pariyanti / atra nityasaMdhyAdiH samAsaphalam, samAsasya ca
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 18.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 431 nAmatve'pi saMkhyAyAstyAdibhirevoktatvAtsyAdayo na bhavanti, padatvArthamutpannasya vA prathamaikavacanasya tyAdyantArthaprAdhAnyAt napuMsakatve lopo bhavati / samAsapradezA 'vauSThautI samAse' [1. 2. 17.] ityAdayaH / / 18 // nyA0 sa0-nAma nAmnakAh0 / nanu cAtra sahagrahaNaM karttavyaM, sahabhUtayoH samAsasaMjJArtham, na ca nAmneti tRtIyayA sahayogAkSepAt 'vRddho yUnA' [ 3. 1. 124. ] " itivat ekaikasya na bhaviSyatIti vaktavyaM, yathA putreNa sahAgata iti dvayorapi tAtaputrayorAgamanena saMbandha evamekaikasya samAsasaMjJA syAt, sahagrahaNAttvekA samAsasaMjJA sahabhUtayorbhavati, doSAbhAvAt (ekaikasya samAsasaMjJetizeSaH) bhavatviti cet, yadyapi samudAyarUpavAkyavarjanAt paryudAsAt samAsasamudAyasya nAmatve doSAbhAvaH, tathApi RkpAda ityAdI samAsAnte doSaH ? satyaM, yathA pratyavayavaM vAkyaparisamAptidRSTA yathA yajJadattadevadatta-10 viSNumitrA bhojyantAmiti, na cocyate pratyekamiti pratyekaM ca bhUjikriyA samApyate, evamatrA'pi (sa) pratyekaM samAsasaMjJA satyapi nocyate, yad vA samAsa iti mahatIyaM saMjJA anvarthA vijJAyate, samasyante, saMkSipyante padAnyasminniti, samudAyaviSayAyAM tu saMjJAyAM pUrvottarapadayorekatvena nyasanaM bhavati, tasmAt samAsa iti samudAyasyaiveyaM saMjJA vijJAyate, .na pratyekamiti, sahagrahaNamantareNApi tadarthalAbhAt sahagrahaNaM na karttavyamiti / 15 kvaciditi yatra sarvANi satvArthAbhidhAyIni padAni bhavanti, yatra tvekamasatvArthAbhidhAyyupakumbhamityAdau tatra sAmarthyamananubhUyaiva samAso'ta pAha-kvacidityAdi / sAmathryamanubhUya bhavatIti nanu anubhUyetyatra bhavanakriyAyAH sAmarthyavizeSa: kartA anubhavanakriyAyAstu padAni katR 'Ni iti bhinnakartR katAyAM ktvA na prApnoti ? naivaM, varttanakriyA'pekSayA tulyakartRtvaM, vartanakriyAyAstu padAnyeva katR riNa ko'rthaH-padAnAM sAmarthyamanubhUya varta-20 mAnAnAM sAmarthyavizeSo bhavati, na ca vAcyamanubhavanakriyAyA bhavanakriyAyAzca sAmarthyavizeSa eva karteti tulyakartRtvaM, yataH parasparavyapekSA padAnAmeva saMbhavatItyanubhavanakriyAyAH padAnyeva katR 'rinn| ananubhUyaiveti nityasamAsatvAditi zeSaH, jAmadagnya iti prathamApatyasyA'pi pautrakAryakaraNAd vRddhatvavivakSAyAM 'gargAderya' [ 6. 1. 42. ] | rAjapuruSa iti nanu dvidhA vRttirajahatsvArthA jahatsvArthA ca tatrAdyAyAM rAjapuruSa ityAdau viziSTasya23 puruSasyAnayanaM ghaTate dvitIyAyAM tu puruSamAtrasya na jAtucid rAjaviziSTasya ? naitadasti, jahadapi rAjazabdaH svArthaM nAtyantAya jahAti, tadyathA takSA rAjakarmaNi pravarttamAnaH svaM takSakarma rAjakarmavirodhi jahAti, nA'viruddha hasitakaNDUyitAdi, tathA rAjazabdo'pi vizeSyArthavirodhinamarthaM jahAti na tu vizeSaNatvam / athavA'nvayAd rAjaviziSTasya grahaNaM yathA campakapuTo mallikApuTa iti / sumanomAlAstIti niSThitAsvapi sumanassu30 vyapadezo'nvayAd bhavati, tathehApi, tena rAjaviziSTasyAnayanaM na puruSamAtrasyeti, kvacidananubhUyetyatra tadayaM vastusaMkSepaH rAjapuruSAdIni zabdAntarANyeva na jAtucid rAjJaH puruSaH iti vAkyagamyo vyapekSAlakSaNo'rthastasmAt pratIyate, bhinnArthAnyeva hi etAni zabdarUpANi
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 16.] nityatvAcchabdArthasaMbandhAnAmadUraviprakarSaNa hi bAlavyutpattaye vAkyamupadarzyate, na hi vAkyameva samAsIbhavati, vibhakta rapi svayameva tadarthAbhAvAt yA nivRttiH sA aikAyeM ityanenAnUdyate, na tu vidhIyate / lakSaNaM cedamiti nanu adhikAro'yaM lakSaNaM vA ubhayamapi bramaH, adhikArastAvad devadattaH pacatItyatra vizeSasamAsanivRtyarthaH, anyathA hi pacatItyanena kartR sAmAnyaM yadupAttaM 5 taddevadatta ityanena kartR vizeSeNa vizeSyate iti sAmAnAdhikaraNyena vizeSaNavizeSyabhAvo'sti, nanityAdAvuttarapadAnupAdAne uttarapadopasthAnArthazca, lakSaNaM ca yasya samAsasyAnyallakSaNaM nAsti tasyedaM lakSaNaM, tena vispaSTAdIni guNavizeSaNAni guNavacanena vispaSTaM paTuH vispaSTapaTuH iti samasyante, paTavAdayaH zabdAH paTutvAdiguNayogAt . mukhyatayA guNini vartamAnA api gauNatayA pATavAdAvapIti / vispaSTAdayaH paTavAdInAM10 pravRttinimittasya pATavAdevizeSaNAni, na tu dravyasyeti vispaSTamiti napuMsakatvaM, ata eva mukhyaM sAmAnAdhikaraNyaM nAsti iti karmadhArayatatpuruSAbhAvaH / kASThA paraM prakarSamiti kASThAzabdasya strIliGgasya kriyAvizeSaNatvAnnapusakatve 'anato lup' [ 1. 4. 56. ] bhavati, hrasvatvaM tu bAhulakAnna bhavati, somapaM kulamityatra kulasya vizeSaNatve klobatvameveti hasvatvaM bhavatyeva / 15 UrdhvamauhUttikamiti UrdhvaM muhUrtAdayo bhavaH kAlaH tatra bhavaH 'adhyAtmAdibhya ikaN' [6. 3.78.] ikaN, saptamo cordhvamohUrtika iti nirdezAduttarapadavRddhiH / vAsasIiveti atrottarapadaprAdhAnyAt se 'avyayasya' [3. 2. 7.] iti lup / evaM dRSTapUrva iti pUrva dRSTA ityapi kRte nipAtanAt hrasvatvaM, tena na me zrutA, nApi ca dRSTapUrvati siddham / sAmAnyena samAsaM kRtvA pazcAi strItve vaa| caranti gAvo dhanamasyeti atra20 samAse caranti guriti syAt / nityasaMdhyAdiriti aikapadyAt "hrasvo'pade vA' [.1. 2. 22. ] iti hrasvavikalpApravRttenityaM yatvAdi bhavatItyarthaH, anye tvAhuH eko dvAvityAdivaduktaSvapyekatvAdiSu nAmArthatvAt kevalAyAzca prakRteH prayogAbhAvAd bhAvyamatra prathamaikavacanena tasya ca 'dIrghaGa yAb' [ 1. 4. 45. ] ityanena lup 'anato lup' [ 1. 4. 56. ] iti tnmtgrhnnaayaah-pdtvaarthmiti| tyAdyantArthaprAdhAnyAditi tyAdyantasya sAdhyArtha-25 dhAnatvAdasattvavAcitvaM asattvaM ca sAmAnyaM, sAmAnyaM ca napusakaM tataH 'anato lupa' [ 1. 4. 56. ] / / 3. 1. 18 / / sujvArthaM saMkhyA saMkhyeye saMkhyayA bahuvrIhiH / / 3. 1. 16 // suco'rtho vAraH, vArthoM vikalpaH saMzayo vA, sujvArthe vartamAnaM 30 saMkhyAvAci nAma saMkhyeye vartamAnena saMkhyAvAcinA nAmnA sahaikArthye samAsasaMjJaM
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 1. sU0 20.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 433 bahuvrIhisaMjJaM ca bhavati / dvirdaza dvidazAH, trirdaza tridazAH, dviviMzatiH dviviMzAH,evaM trivizA vRkSAH, sujarthasya samAsenaivAbhihitatvAt suco'prayogaH / dvau vA trayo vA dvitrAH, tricaturAH, paJcaSAH, saptASTAH / sujvArtha iti kim ? dvAveva na trayaH / saMkhyeti kim ? gAvo vA daza vaa| saMkhyayeti kim ? daza vA gAvo vaa| saMkhyeye iti kim ? dviviMzatirgavAm / bahuvrIhipradezA 'vA 5 bahuvrIhe' [2. 4. 5.] ityAdayaH / / 16 / / ( 1400 2.30 ) nyA0 sa0-sujvArthe / vikalpaH saMzayo veti nanu vikalpasaMzayayoH ko bhedaH ? ucyate, nirNaye sati vikalpaH, yathA devadatto bhojyatAM caitro vA, yadvA vikalpe kriyApravRttiH saMzaye tu n| vikalpe kriyApravRttiryathA dvitrebhyo dehi bhojanaM, tatazca dvAbhyAM tribhyo vA dehIti vikalpo gamyate, asmin sati kriyApravRttiH, saMzaye kriyApravRttyabhAvo 10 yathA puruSebhyo dehItyukta tribhyo dApitaM caturyoM veti saMzete, na jAne trayazcatvAro vA AgatA iti ca saMzayaH anirNayarUpaH pratibhAsaH, nanu dvidazA ityAdau vA'rthe dvitrA ityAdau tu sannikRSTasaMkhyAbhidhAyini sujaphai samAsaH kasmAnna kriyate ? ucyate, yadi neSyate tadA'nabhidhAnAt / / 3. 1. 16 / / AsannAdUrAdhikAdhyarthArdhA dipUraNaM divatIyAdyanyArthe 15 // 3. 1. 20 // Asanna, adUra, adhika, adhyardha ityetAni ardhazabdapUrvapadaM ca pUraNapratyayAntaM nAma saMkhyAvAcinA nAmnaikArthya samasyate dvitIyAdyantasyAnyasya padasyArthe saMkhyeyarUpe'bhidheye sa ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhvti| AsannA dazA dazatvaM yeSAM yebhyo vA te AsannadazAH, navaikAdaza vA, evamAsannaviMzAH,20 ekonaviMzatiH, ekaviMzatirvA, AsannatriMzAH, ekonatriMzadekatriMzadvA, evamadUradazAH, adUraviMzAH, adUratriMzAH, adhikA daza yebhyo yeSu vA te'dhikadazAH, ekAdazAdayaH, adhikatvaM ca dazAnAm ekAdyapekSam / avayavena vigrahaH samudAyaH smaasaarthH| evam-adhikaviMzAH ekaviMzatyAdayaH, adhikatriMzAH ekatriMzadAdayaH, adhyardhA vizatiryeSAM te'dhyardhaviMzAH, triMzadityarthaH, evamadhyardhatriMzAH,25 adhyardhacatvAriMzAH / ardhapaJcamA viMzatayo yeSAM te ardhapaJcaviMzAHnavatirityarthaH, evamardhacaturthaviMzAH-saptatirityarthaH, ardhtRtiiyviNshaaHpnycaashdityrthH| aAsannAdigrahaNaM kim ? saMnikRSTA daza yeSAM te
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite 434 ] [ pA0 1. sU0 20. ] dvitIyA zrI vIrabha saMnikRSTadazAnaH / pUraNasyArdhapUrvatvavizeSaNaM kim ? paJcamI viMzatiryeSAM te paJcamIviMzatayaH UnapaJcamA vizatayo yeSAM te UnapaJcamaviMzatayaH / pUraNamiti kim ? dvAvizatyo yeSAM te'rdhadvayaviMzatayaH / dvitIyAdhanyArtha iti kim ? AsannA daza, adhikA dazabhiH / tathAdhikA SaSTivarSANyasyeti vAkye'dhikaSaSTizabdayoranena dvipado bahuvrIhirna bhavati, yadi 5 syAt, samAsAnto DaH prasajyeta, na cAsAviSyate, uttareNa tu tripado bahuvrIhirbhavatyeva / adhikaSaSTivarSaH - adhikA SaSTiryeSAM varSANAmityatra tvanyArthatve'pi anabhidhAnAnna bhavati / 'ekArthaM cAnekaM ca' [ 3. 1. 22. ] ityanenaiva siddhe pratipadavidhAnaM pratyayavidhAvetatsaMpratyayArtham, evamuttarasUtramapi / / 20 / / nyA0 sa0-- prasannAdUrA0 / pUraNamabhidheyatvena vidyate yasya pratyayasya yasmin 10 vA abhrAditvAdakAre pUraNArthavihitaH pratyaya ucyate, tasya ca kevalasyAsaMbhavAttadantaH zabdastasya cArddhAdIti vizeSaNamityAha - pUraNapratyayAntamiti zrarddha Adiryasya sa cAsau pUraNazca dvitIyA pradiryAsAM vibhaktInAM tA dvitIyAdayaH dvitIyAdayazca tat pranyacca tasya arthaH / prasannadazA iti pra dazabhya: saMkhyetyasya prAyikatvAdatra dazan zabdaH saMkhyAne varttate, ' paraM saMkhyeyena saha prabhede bahuvacanaM, yadi saMkhyeyavRttinA dazanzabdenAsannA daza yeSAmityeva 15 vAkyaM kriyate, na dazatvamiti tadA saMkhyAvAcineti vRttyaMzena niSedhAnna syAdanena samAsaH / navaikAdaza veti paryAyazva vighaTeta, yata itthaM kRte ekonaviMzatyaikaviMzatisaMkhyApratItiH, yathA dazazabdo dazatve saMkhyAne vRttastathA viMzatyAdayo'pItyAha-evamAsannaviMzA iti prAsannadazA ityAdiSu ktAH ityanena pUrvanipAtaH siddha eva / zradUradazA ityAdiSu tu 'vizeSaraNa savrvvAdi' [ 3. 150. ] iti saMkhyAyAH pUrvanipAto na bhavati, 'pramANIsaMkhyADDa: ' [ 7. 3. 128. ]20 iti saMkhyAyA: samAsAntavidhAnAt / adhikA daza yebhyo yeSu veti ekAdyavayavApekSayA yaddazAnAmadhikatvaM tat ekAdazAdisamudAyApekSayA'pi jJeyaM tena adhikayoge 'adhikena bhUya saste' [ 2. 2. 111. ] iti saptamIpaJcamyoH siddhaye yacchabdena bahUnAmekAdazA dInAmabhidhAnAt paJcamIsaptamyorbahuvacanamityAha-yebhyo yeSu veti ekAdazAdiSu dazAnAmadhikatvaM kimapekSamityAha-ekAdyapekSamiti nanu tarhi katharmAdhakA daza yasyetyekavacanena vAkyaM na kRtam ? 25 ucyate, bahuvacanamavayavAvayavinorabhedavivakSayA, ekAdazAdayo'vayavAH, tata upacArAdavayavayaikasyAvayavinAM bahuvacanaM pazvAdavayave ca na vigrahaH kriyate'dhikazabdena ekAdaya prAkSipyante ityeko'vayavaH daza iti dvitIyo'vayavastayorvigrahaH yeSAmiti samAsArthaH, sa tu samudAya ekAdazAdiH / ko'rthaH ? yebhyo yeSu vA ekAdazAdisamudAyeSu ekAdyapekSayA'dhikA daza ityarthaH / 30 adhikavizA iti avyutpanno'yamadhikazabdastena ' taddhitAka' [ 3. 2. 54 ] iti
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 21.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 435 na puvaniSedhaH, anyathA kopAntyadvArA taniSedhaH syAt, evamadhikatriMzA ityapi / arddhapaJcavizA iti yadyapyadhyarddhasyA dipUraNasya ca 'kasamAse'dhyarddha:' [1. 4. 41.] 'arddhapUrvapadaH pUraNaH' [1. 1. 42.] ityAbhyAM saMkhyAsaMjJA'sti, tathApi pUrveNa sujvArthe saMkhyAyAH samAsasyAvidhIyamAnatvAnna sidhyatItyupAdAnaM, 'pratyayaH prakRtyAdeH' [7. 4. 115.] iti nyAyena pUraNapratyaye maTi paJcamItyasya pUraNapratyayAntatA nArddhapaJcametyasya 5 tena 'taddhitAka' [ 3. 2. 54. ] iti na puvanniSadhaH:, ardhapaJcamI viMzatiryAsu 'pUraNIbhyastat prAdhAnye'p' [7. 3. 130. ] arddha paJcamyAH catasro viMzataya pUrNAH paJcamI virzAtararddhamityarthaH / saMnikRSTa dazAna iti atra 'pramANIsaMkhyADDaH' [7. 3. 128.] iti na bhavati, tatra pratipadoktasya samAsasya grahaNAt / arghadvayA viMzatayo yeSAmiti arddha dvayaM vizatiryAsu10 eka dazakalakSaNamarddha dvitIyaM tu dvibhAgIkRtaM kiM bhavati paJca / adhikaSaSTivarSa ityatra aMdhikA SaSTirvarSANyasya iti vigrahe 'digadhikaM saMjJA' [ 3. 1. 98.] iti karmadhArayatatpuruSa iti 'puvat karmadhAraye' [ 3. 2. 57.] ityAdinA bAdhakabAdhanArthaH puvadbhAvo bhavati, yadA tu 'AsannAdUrA' [ 3. 1. 20.] ityamunA dvipado bahuvrIhiH syAttadA 'taddhitAka' [3. 2. 54. ] ityAdinA puvanniSedhaH syAt / nanu yathA bahuvrIhiraNA15 vibhaktyarthasyAbhidhAnAt SaSThyAdayo na bhavantyevaM liGgasaMkhyayorabhidhAnAt tayo?takatvAt yAdayo na prApnuvanti / svArthikatvAt yAdonAM samAsena abhihite'pi strItvAdI taddyotanAya bhavanti, striyAM yadvarttate nAma tasmAt GyAdayo bhavantIti hi tatrArthaH, tathA citraguriti samAsena nAmArthamAtrasya karmAdizaktirahitasyaikatvAdaya uktAstataH karmAdigataikatvapratipAdanAya vacanAni bhavanti, citragupazya citraguNA kRtamiti prathamA20 tahi na prApnoti samAsena saMkhyAyA abhidhAnAt ? naivaM, sApi na kevalA prakRtiH prayoktavyA, na ca kevalaH pratyaya iti samayAd bhaviSyati, athavA yadA citragurekatvaviziSTo nAmArthaH pratipipAdayiSitastadA vibhaktyA vinA'sau na zakyate pratyAyayitumiti prathamaikavacana vidheyamevaM dvitvabahutvayodvivacanabahuvacanavidhiH / / 3. 1. 20. / / 25 avya yam // 3. 1. 21 // avyayaM nAma saMkhyAvAcinA nAmnaikArthya samasyate dvitIyAdyanyArthe saMkhyeye'bhidheye sa ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / upa samIpe daza yeSAM te upadazAH, navakAdaza vA, evamupavizAH, upatriMzAH, upacatvAriMzAH / yogavibhAga uttarArthaH / / 21 / / 30
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite ekArthaM cAnekaM ca // / 3. 1. 22 / / ekaH samAno'rtho'dhikaraNaM yasya tadekArtham samAnAdhikaraNam ekamanekaM caikArthaM nAmAvyayaM ca nAmnA dvitIyAdyantasyAnyasya padasyArthe samasyate sa ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / ArUDho vAnaro sa ArUDhavAnaro vRkSaH, UDhaH rathaH yena sa UDharatho'naDvAn, upahRto balirasyai sA upahRtabaliryakSI, S bhItAH zatravo yasmAt sa bhItazatrurnRpaH, citrA gAvo yasya sa citraguzca etraH, ke sabrahmacAriNo'sya kiMsabrahmacArI, ardhaM tRtIyameSAmardhatRtIyAH, vIrAH puruSAH santyasmin vIrapuruSako grAmaH, anekaM ca - prArUDhA bahavo vAnarAyaM sa zrArUDhavahuvAnaro vRkSaH, UDhA bahavo rathA anena UDhabahuratho'naDvAn / zobhanAH sUkSmajaTAH kezA asya susUkSmajaTakezaH, zobhanaM natarmAjane'vAso'sya 10 sunatAjinavAsAH, saMjAtAni anteSu zitIni randhnANyasmin samantazitirandhraH, paJca gAvo dhanamasya paJcagavadhanaH, paJca nAva: priyA zrasya paJcanAvapriyaH, mattA bahavo mAtaGgA yatra tanmattabahumAtaGga vanam paJca pUlA dhanamasya paJcapUladhanaH, paJca kumAryaH priyA asya paJcakumArIpriyaH, 'nAma nAmnA0 ' [ 3. 118. ] iti vivakSitasaMkhyatvAdanekasya samAso na syAdityaneka - 15 grahaNam / avyayaM khalvapi - uccairmukhamasya uccairmukhaH, evaM nIcairmukhaH, - antaraGgAnyasyAntaraGgaH, evaM bahiraGgaH - katu kAmo'sya kartukAmaH, mano'sya hartumanAH / vyadhikaraNatvAdavyayasya na praapnotiityvyyaanukrssnnaarthshvkaarH| sAmAnAdhikaraNye tu 'ekArtham ' [ 3. 1. 22.] ityanenApi sidhyati / asti kSIramasyA astikSIrA gauH astidhanA rAjadhAnItyAdi 120 kriyAvacanatve tvastyAdInAM 'nAma nAmnA' - [ 3 1 15 ] ityAdinaiva bahulavacanAt siddham)ekArthagrahaNaM kim ? paJcabhirbhuktamasya / dvitIyAdyanyArtha ityeva, vRSTe meghe gataH, yathA me mAtA tathA me pitA, susnAtaM bhoH / iha kasmAnna bhavati - vRSTe meghe gataM pazya, vahiraGgAtra dvitIyAntateti / zabde kAryAsaMbhavAdarthe labdhe yadarthagrahaNaM tadanyapadArthasya yA liGgasaMkhyAvibhaktayastA yathA25 syurityevamartham / bahulAdhikArAt rAjanvatI bhUranena, prAggrAmo'smAt paJca bhuktavanto'sya, ityAdiSu na bhavati / / 22 / ha [ pA0 1. sU0 22. ]
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 22.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 437 nyA0 sa0--ekArtha c0| atra bahuvrIhereva grahaNamata Aha-eka: samAnetyAdi / upahatabaliya'kSIti atropahatikriyAkarmaNA saMbadhyamAnAyA yakSyAH saMpradAnatvamupaharaNasya dAnarUpatvAt / samAno'rtho'dhikaraNamiti yathA ArUDho vAnaro yamityatra prArUDho'pi saH vAnaro'pi saH / citraguzcatra iti nanu citrA gAvo yasyetyatra hi devadattaHrtho vizeSaNaM, citragavyo vizeSyaM, vRttau ca citragavyo vizeSaNaM, devadattArtho vizeSyaM tadetat kathamucyate ?- 5 vicitrA hi zabdazaktayaH iti / nanvanyasya padasyArthAbhidhAne citraguzcaitra ityAdAva'nuprayogAnupapattiH caitrapadasya hi yAvAnarthastAvAn bahuvrIhiNA vaktavyo, dvitIyAdyanyArthe tasya vidhAnAttato gatArthatvAdanuprayogo na prApnoti, yathA cArthe dvaMdvavidhAnAd dvadve cakArasyAprayogaH / naiSa doSaH, citraguzabdena tadvan mAtrasAmAnyamucyate, na tu vizeSa iti tatrAvazyaM10 vizeSaNArthinA vizeSArthinA vizeSo'nuprayoktavyaH / citraguH kaH ? caitra iti / nanu bhavatu citrA gAvo'syetyevaM sAmAnyena samAse kRte'nyapadArthasAmAnyasya bahuvrIhiNA'bhidhAnAd vizeSasyA'nuprayogaH / yadA tu citrA gAvo'sya devadattasyeti viziSTe'nyapadArthe bahuvrIhiH kriyate, tadA'nuprayogAsiddhiH ? naivaM, yato nedamubhayaM yugapad bhavati vA samAsazca, laukike prayoge vRttivAkyayoryugapatprayogAbhAvAdekenaivArthasya pratyAyitatvA-15 ditarAprayogAt, tatra yadA tu vAkyaM na, tadA samAsaH sAmAnyena tadA vRttiH zabdazaktisvabhAvAdanyapadArthasAmAnyamabhidhAtu zaknoti na tu vizeSamiti / vA vikalpena naraH vane ramate 'kvacit' [5. 1. 171.] iti De vanarastasyAyamiti vA vAnaraH, anteSu zitInIti arthakathanamidaM vigrahastu antazitInIti, avAntaraH samAsa: kAryaH / sUkSmajaTAH kezA ityatra sUkSmA jaTA yeSAM kezAnAmiti tatastripado bahuvrIhiH, zobhanaM nataM tata:20 sunatamajinaM vAso'syeti bahuvrIhiH, vRttau tUbhayasamAsapradarzanAya sAmAnyena vAkyamukta, anyathaikArthatvaM na syAt / paJcanAvapriya ityatrATi samAsAntAt DIna bAdhante svArthakAH kvacidityataH akArAntAnAmno DIvidhAnAt samAsamadhye DIna bhavatIti nyAsakAraH, tahi kathaM pUrvagavIpriya ityAdi ? kazcittu madhye'pi GIpratyayamicchati / yathA me mAtA tathA me piteti. me mAtetyAdyarthakathanamAtraM yAvatA me mAtA mana-25 mAteti tu vigrahaH, tato yatheti manmAtriti tatheti ca trayANAM padAnAM matpitrA saha samAsaH (prAptaH na ca vAcyaM ekArthatvAbhAvAnna samAsaH), yato sa eva mAtRsadRzaH sa eva matpitetyekArthatvamasti / susnAtaM bhoriti anyapadArtho'sti iti samAsaH prApnoti, atrocyate-pratyAsatteH samasyamAnayoreva padayoranyapadArtha samAso'tra tu samudAyasya tasya vAkyasya tAtparyA nAvayavabhUtayoH padayorvAcyo'nyo'rtha iti na bhavatyeva samAsaH, samAse hi yathAmanmAtR tathAmatpitRkaH syAt, dvitIyAdyanyArtha iti prathamA vyavacchedyA tathA vAkyArthazca, tena vAkyArthe na bhavati yathA me mAtA tathA me pitA susnAtaM bhoriti, etadevaM bhAvyate /
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 23.] asyodAharaNasyAyamarthaH yathA kazcit kenacit pRSTaH kIdRzaH kulazIlAdinA tatra piteti ? sa Aha-yathA me mAteti, athavA snAhIti kazciduktaH sa Aha yathA me mAteti, yathA zuddhA me mAtA tathA pitApItyabhijanazuddhirapi snAnaM kiM bAhyana snAnena, tataH susnAtaM bho iti / nanu dvitIyAdyanyArtha ityatra kimarthagrahaNam ?, anyapadaM hi zabdaH, zabdasya ca kArya na saMbhavatItyartho lapsyate ? ityAha-zabde kAryetyAdi satyametat, lapsyata evArthaH kiMtu tat 5 sadravyasya saliGgasya sasaMkhyasya kRtsnasya abhidhAnaM yathA syAdityevamartha kRtamastryAropAbhAve iti liGgAnuzAsananirapekSam / / 3. 1. 22 / / 10-YEA uSTramukhAdayaH // 3. 1. 23 / / uSTramukhAdayo bahulaM bahuvrIhisamAsA nipAtyante / uSTramukhamiva mukhamasya uSTramukhaH, vRSaskandha iva skandho'sya, vRSaskandhaH, hariNAkSiNI10 ivAkSiNI yasyAH sA hariNAkSI, haMsagamanamiva gamanaM yasyAH sA haMsagamanA, ibhakumbhAviva stanau yasyAH sebhakumbhastanI, evaM nAganAsoruH, candramukhI, kamalavadanA, bimboSThI, cakranitambA, pituriva sthAnamasya pitRsthAnaH, pitarIva sthAnIyamasmin pitRsthAnIyaH, ityAdi / atropamAnamupameyena sAtyavAcinA ca saha samasyate / upameyasarUpasya copamA padasya yathAsaMbhavaM lopaH-kaNThe15 sthitA ityalupsamAsaH / tataH kaNThesthitAH kAlA yasya sa kaNThekAlaH, evamurasisthitAni lomAnyasyorasilomA, evamudaremaNiH, vahegaDuH ityAdiSu saptamIpUrvapadaM samAnAdhikaraNaM samasyate uttarapadasya ca lopH| vyadhikaraNo vA kaNThekAlAdiSu bahuvrIhiH / kezasaMghAtazca DA asya kezacUDa: suvarNavikAro'laMkAro'sya suvarNAlaMkAraH ityAdiSu saMghAtavikArApekSayA SaSThyA20 samastaM samAnAdhikaraNaM samasyate uttarapadalopazca / kezasaMghAtacUDaH, suvarNavikArAlaMkAraH ityapyanyaH / tathA prapatitAni parNAnyasya praparNaH, pratitaparNaH, prapalAzaH, prapatitapalAzaH / udrazmiH, udgatarazmirityAdiSu prAdipUrvaM dhAtujaM padaM samasyate tasya ca vikalpena lopH| tathA avidyamAnaH putro'sya aputraH, avidyamAnaputraH ityAdiSu napUrvamastyarthaM padaM samasyate tasya25 ca vA lopaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 23 / / nyA0 s0-ussttrmukhaadyH| upamAnamupameyena samasyamAnaM na ekArthatAM bheje sa eva candrastadeva mukhaM na bhavatyato bhinnasUtram / sAmAnyavAcinA ceti sAdhAraNadharma
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 24-25.] zrIsiddhahemacandrazadAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 436 vAcinAvasthAnAdinA rUpeNetyarthaH, AdipadAd gurusthAnamiva sthAnamasyetyAdi / vahegaDuriti gaDuzabdasyokArAntatvAt pustvam, nyAsakArastu klIbatvamapi. tathA eSu gamyamAnArthatvAd dvitoyamukhAdi zabdAprayogaH, mandamativyutpAdanAyedamucyate, na hi vAkyopamardaina samAso vidhIyate nityatvAcchabdAnAM puruSaprayatnanirvA hi zabdAH, na hi yena prayatnenoSTramukhazabdo nirvaya'te tenaivoSTramukhamivetyAdiko'pi bhinnAdhikaraNa prayatnatvAd 5 bhinnAvaitAviti, ata evocyate'nAdizabdapravAha iti| anuvAdakaM ca smRtizAstraM na vidhAyakamatiprasaGgAcca, anyathA dadhnA upasikta prodano dadhyodanaH, guDena mizrA dhAnA guDadhAnA ityAdau samAse' 'zyamAnAnAmupasikta ityAdInAM lopArthaM yatnaH kartavyaH syAttasmAvRttiviSaye dadhizabda upasiktArthavRttiguMDazabdo mizrArthavRttiriti vAkyenopadaya'te / / 3. 1. 23 // 10 sahastena // 3. 1. 24 // saha ityetanAma tulyayoge vidyamAnArthe ca vartamAnaM teneti tRtIyAntenanAmnA'nyapadArthe samasyate sa ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / tulyayoge-saha putreNa saputra AgataH, sanchAtra AgataH,-Agamanamubhayostulyam, vidyamAnArthesahakarmaNA vartate sakarmakaH, evaM salomakaH, sapakSakaH, sadhanaH, samadaH, sadarpaH,15 savidyaH,-vidyamAnatAtra sahArtho na tulyayogaH / saha iti kim ? sAkaM sArdhaM satrA amAputreNa / bahulAdhikArAt vidyamAnArthe kvacinna bhavati / sahaiva dazabhiH putrairbhAra vahati gardabhI, sahaiva dhanena bhikSAM bhramati / prathamAntAnyapadArthArtha prArambhaH / evamuttaratrApi / / 24 / / nyA0 sa0-sahastena teneti tRtIyAntapratirUpakAnipAtAt tRtiiyaa| na tulya-20 yoga iti-nanu tulyayogavidyamAnArthayoH ko bheda: ? ucyate, kriyAguNadravyairubhayoH sazaH saMbandhastulyayogaH, vidyamAnArthatA tu na tathA, tathAhi-sakarmakAdAtmanepadamityukta yathA dhAtorAtmanepadaM bhavati, na tathA karmaNo'pi, tathA salomako bhojyatAmiti yathA devadatto bhojyate, na tathA lomAnyapi, tathA sapakSaka: khago hata ityatra yathA pakSI hato, na tathA pakSA apoti bhAvaH / kvacinna bhavatIti tulyayoge tu bhavatyeva / vahati gaIbhIti atra25 tatputrANAmastitvameva vivakSitaM, na tu vahanakriyeti vidyamAnArthatA / / 3. 1. 24 / / dizo rUDhayAntarAle // 3. 1. 25 // rUDhayA dizaH saMbandhi nAma rUDhayava dizaH saMbandhinA nAmnA'ntarAle'nya
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 26.] padArthe'bhidheye samasyate sa ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / dakSiNasyAzca pUrvasyAzca dizoryadantarAlaM sA dakSiNapUrvA dika, evaM pUrvottarA, uttarapazcimA, dakSiNapazcimA, 'sarvAdayo'syAdau' [3. 2. 61.] iti pUrvapadasya puMvadbhAvaH / kathaM pazcimadakSiNA, pshcimottraa| karmadhArayo'yam / bahuvrIhau hi sarvanAmnaH pUrvanipAtaH syAt / rUDhigrahaNaM yaugikanivRttyartham / tenendrayAzca 5 kauberyAzca dizoryadantarAlamiti vAkyameva / / 25 / / nyA0 sa0---dizo rUDhayA0--dizi vartamAnA nityastrIliGgA eveti 'parataH strI puvat' [3. 2, 46.] na prApnotIti sarvAdayo'syAdAvityuktam / ye punardizi dRSTAH . zabdAsteSAM strItde parataH strIti bhavati vAcyaliGgatvAt / samAsastvanena bhavati rUDhigrahaNAt / antarAlasyAnyapadArthatve'pi prathamAntatvAt 'ekArthaM ca' [ 3. 1. 22. ]10 ityanena na prApnotIti vacanaM kajabhAvArthaM ca, kathamiti cet ? ucyate, 'zeSA. vA' [7. 3. 175.] ityatra hi ze / sAmAnyavihite bahuvrIhI na tvanyasminniti vyAkhyAnAt atha anya padArthatvAdidamapi na karttavyaM syAt, dvitIyAdyanyArtha iti dvitIyAdigrahaNamakRtvA'nyapadArtha iti kRte sAdhyasiddheH, aniSTaviSayaparihArastu bahulagrahaNAd bhaviSyati, tasmAdidaM sUtra kajabhAvArthameva, evaM 'sujvArthe' [ 3. 1. 16. ] ityAdisUtratrayamapi / / 3.1.25 / / 15 tatrAdAya mithastena prahRtya sarUpeNa yudhe vyayIbhAvaH // 3. 1. 26 // tatreti, saptamyantaM nAma, mitha prAdAyeti kriyAvyatihAre, teneti tRtIyAntaM, mithaH prahRtyeti kriyAvyatihAre, sarUpeNa samAnarUpeNa nAmnA yuddhaviSaye'nyapadArthe samasyate, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / kezeSu ca20 kezeSu ca mitho gRhItvA kRtaM yuddhaM kezAkezi, evaM kacAkaci, bAhUbAhavi, daNDaidaNDaizca mithaH prahRtya kRtaM yuddhaM daNDAdaNDi, evaM yaSTAyaSTi, muSTAmuSTi, asyasi / tatreti teneti ca kim ? kezAMzca kezAMzca gRhItvA kRtaM yuddham, mukhaM ca mukhaM ca prahRtya kRtaM yuddham / prAdAyeti prahRtyeti kim ? kezeSu ca kezeSu ca sthitvA kRtaM yuddhaM gRhakokilAbhyAm, daNDaizca daNDaizcAgatya kRtaM25 yuddhametAbhyAm mitha iti kriyAvyatihAraH kim ? kezeSu ca kezeSu ca gRhItvA yuddhamanena / sarUpeNeti kim ? haste ca pAde ca gRhItvA kRtaM yuddham / yuddha iti kim ? haste ca haste ca gRhItvA kRtaM sakhyam, yuddha iti viSaya
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 27.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 441 nirdezAt yuddhopAdhikAyAmanyasyAmapi kriyAyAM bhavati-bAhUvAhavi vyAsajetAmiti / avyayIbhAvapradezAH 'amavyayIbhAvasyAto'paJcamyAH' [3. 2. 2.] ityAdayaH / / 26 // nyA0 sa0-tatrAdAya0 / kAkAkSigolakanyAyena mithaH pratyekamabhisaMbandhyate, ata eva sUtre madhye paThitaH / prahRtyeti iti zabdo vAkyasvarUpaparAmarzArthaH, sa ca pratyekaM 5 saMbadhyate, tatrAdAya mitha iti mithastena prahRtyeti / avyayIbhAvasaMjJa iti nanu 'saMjJA saMjJAntarabAdhikA na' iti nyaayaa| bahuvrIhisaMjJApyastu ? naivaM, dviguzceti cakArakaraNAd dvitIyA saMjJA na / nanu yuddhakriyAyAmevAyaM samAsa: sa cAnyapadArtha iti 'ekArthaM ca [3. 1. 22.] iti bahuvrohiNava siddhayatIti kiM saMjJAntareNa ijantazca, paramadaNDAdaNDoti padAntaraNa samAsavyudAsArthaM tiSThadgvAdiSu paThanIyaH, tasya ca avyayatvaM kimanena, na ca10 anyapadArthasya prathamAntatvAt kathaM tena samAsa iti vAcyaM, kezAnAM ca kezAnAM cAnyo'nyasya grahaNaM yasmin yuddha iti vigrahAt, dvitIyAdigrahaNaM vA bahuvrIhividhAnasUtre na vidhAsyAmaH ? ucyate, ekazeSabAdhanAtha, tathAhi kezeSu ca kezeSu ca gRhItvA yuddha, daNDaizca daNDaizca prahRtya yuddhaM, grahaNapraharaNe ca sahavivakSitatvAt rUpatvAdekazeSaprAptau vacanasAmarthyAt samUhAnyathA'nupapattyA samUhaviSayayA'nayA'vyayIbhAvasaMjJayA'navakAzayA bAdhyate, pUrveNa tu15 bahuvrohAvekazeSo na zakyeta bAdhitumanyatra saavkaashtvaattsy| vRkSA iti dvaMdvavat / kezAkezIti nanvanyacikIrSitAyAH kriyAyA anyena karaNaM kriyAvyatihAraH, tatazca yadekena kezagrahaNamakAri tat aparo na vidhatte paracikIrSitamiti, kriyAvyatihAro nAstIti kathaM samAsaH ? ucyate, evamatrApi kezeSu ca sthitvetyatra kezeSu ca sthitvetIjeSu ityarthaH / kezeSu ca kezeSu ca gahItvA yUddhamaneneti, ekazca sakezaH anyazca muNDo'to na mithobhAvaH / 20 haste ca pAde ca gRhItveti yadA tu hastazca pAdazceti kRtvA 'prANitUryAGgANAm' [ 3. 1. 137. ] ityekatve hastapAde ca hastapAde ca mitho gRhItvA kRtaM yuddhamiti kriyate, tadA hastapAdAhastapAdIti bhavati / vyAsajetAmiti bAhvozca bAhvozca mitho gRhItvA vyAsaGgaH kRtaH, kriyAvyatihAre AtmanepadaM hyastanI AtAm vyAsaGgakRtavantAvityarthaHroSAvezAdAbhimukhyena kaucitpANigrAhaM raMhaso vopayAntau / 25 hitvA hatImallavanmuSTighAtainantau bAhAbAhavi vyAsajetAm / / 1 ||maadhe|| 3. 1. 26 / / nadIbhirnA mina // 3. 1. 27 // nadIvAcibhirnAmabhirnAma samasyate, nAmni saMjJAyAmanyapadArthe, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / unmattA gaGgA yatra sa unmattagaGgaM dezaH,
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU. 28-29.] evaM lohitagaGgam, tUSNIgaGgam, zanairgaGgam, imAni dezanAmAni / nadIbhiriti bahuvacananirdezAt tadvizeSANAM svarUpasya ca grahaNam / nAmnIti kim ? zIghragaGgo dezaH, anya padArtha ityeva ? kRSNA cAsau veNNA ca kRSNaveNNA, evaM zuSkatApI / / 27 / / nyA0 sa0-nadIbhirnAmni / zanairgaGgamiti zanaryogAt gaGgA'pi zanaiH sA vidyate / yatra / svarUpasya ca grahaNamiti uttarasUtre paJcanadamityatra svarUpagrahaNAcca paryAyANAM . srotasvinonimnagAsindhuprabhRtInAM na grahaH / / 3. 1. 27 / / saMkhyA samAhAre // 3. 1. 28 // anyapadArtha iti nivRttam / saMkhyAvAci nAma nadIvAcibhirnAmabhiH saha samasyate, samAhAre gamyamAne, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / 10 dvayoryamunayo: samAhAro dviyamunam, evaM triyamunam, paJcanadam, saptagodAvaram, atrAvyayIbhAvatve samAsAnto'mbhAvazca siddho bhavati / samAhAra iti kim ? ekA nadI ekndii| dvIrAvatIko dezaH, dvigubAdhanArthaM vacanam / anye tu pUrvapadaprAdhAnye'vyayIbhAvaH-godAvaroNAM saptatvaM saptagodAvaram, samAhAre tu dvigurevetyAhuH, saptAnAM godAvarINAM samAhAraH saptagodAvari, digodAvari15 ityAdi / / 28 / / nyA0 sa0-saMkhyA samA0 / nivRttamiti samAhAre iti bhaNanAt, ubhayapadapradhAnaH samAso'nena vidhoyate, samAhAra iti kimiti samAhRti vinA dvIrAvatIko deza ityAdau dvigoriva bahuvroherapi bAdhakaH syAt / dviguvAdhanArthamiti nanu tahi tasya kvAvakAzaH ? satyaM, nadInAmno'nyatra / godAvarINAM saptatvamiti A dazabhyaH saMkhyA saMkhyeye vartate 20 ityasya prAyikatvAd vRttiviSaye dvayAdayaH saMkhyAne'pi vrtnte| saptagodAvarIti, anyastu sarvo napusakatve 'klIbe' [2. 4. 67.] iti hrasvaH, evaM dvigodAvari / / 3. 1. 28 / / vaMzyena pUrvArthe // 3. 1. 26 // vidyayA janmanA vA prANinAmekalekSaNasaMtAno vaMzaH, tatra bhavo vaMzyaH, sa ihAdyaH kAraNapuruSo gRhyate, tadvAcinA nAmnA saMkhyAvAci nAma samasyate,25 pUrvasya padasyArthe'bhidheye'vyayIbhAvazca samAso bhavati / eko munirvaMzyo 2- 04
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 30. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH vyAkaraNasya ekamuni vyAkaraNasya evaM dvimuni vyAkaraNasya, trimuni vyAkaraNasya / yadA tu vidyayA tadvatAmabhedavivakSA tadaikamuni vyAkaraNaM, dvimuni vyAkaraNamityAdi sAmAnAdhikaraNyaM bhavati, sapta kAzayo vaMzyA rAjyasya saptakAzi rAjyasya evaM trikozalaM rAjyasya, ekaviMzatibhAradvAjaM kozalasya / pUrvArtha iti kim ? dvau munI vaMzyAvasya dvimuni, dvimunikaM 5 vyAkaraNam, dvimunirAgataH / anyapadArthe bahuvrIhireva / anye tu pUrvArtha iti vizeSaM necchanti, tanmate - ekazcAsau munizca eti karmadhArayaprasaGga, dvau munI samAhRtAviti dviguprasaGge, eko munirvaMzyo'syeti bahuvrIhiprasaGga cAvyayIbhAva eva samAso bhavati // 26 // [ 443 nyA0 sa0 - vaMzyena0 / sa ihAca iti nanu vaMze bhavA iti vyutpattyA sarve'pi pAThakAH 10 kArakAzca kathaM na labhyante, zrAdya eva kathaM gRhyate ? ucyate, 'gauraNamukhyayo:' iti nyAyAt / ekamuni vyAkaraNasyeti eko munirvaMzya etAvAneva vigrahaH, vyAkaraNasyetyetattu bhinnapadamato'nyapadArthAbhAvAnna bahuvrIhiH, pUrvapadArthaprAdhAnyAcca yathAkramamekavacana dvivacana bahu'vacanAni teSAM ca 'anato lup' [ 3. 2. 6. ] abhedavivakSAyAmanenaiva samAsaH paraM vyAkararaNAt prathamA bhavati zrayaM vizeSaH / sapta kAzaya iti kAze rAjJo'patyAni 'dunAdi' [ 6.1.118] 15 iti ya: 'bahuSvastriyAM' [ 6. 1. 124. ] lup / ekaviMzatibhAradvAjamiti bharadvAjasyeme ityeva kAryaM 'tasyedam' [ 6. 3. 160. ] ityaN, apatye tu bidAdyatro 'yatritra:' [ 6. 1. 54 ] iti bahuSu lopaH syAt, yadyapyatraikaviMzatizabdasya vizeSalakSaNenaikatvaM tathApi pUrvapadArthasyaikaviMzatizabdavAcyasya bahutvAd bhAradvAjA iti bahutvameva zabdazaktisvAbhAvyAt / Agata iti atra grantha iti gamyate, anyathA vaMzya iti vizeSaraNaM na ghaTate / / 3. 1. 26 / / 20 pAremadhye'gre'ntaH SaSThyA vA // 3. 1. 30 // pAreprabhRtIni nAmAni SaSThyantena nAmnA saha pUrvapadArthe vA samasyante'vyayIbhAvazca samAso bhavati, tatsaMniyoge cAdyAnAM trayANAmekArAntatA nipAtyate / pAraM gaGgAyAH pAregaGgam, pArasamudram, madhyaM gaGgAyAH madhyegaGgam, madhyesamudram, agraM vanasya agrevaraNam, agresenam, antargire: 25 antargiram, antagiri / vAvacanAtpakSe SaSThIsamAso'pi bhavati, gaGgAyAH pAram gaGgApAram, gaGgAmadhyam, vanAgram, giryantaH / SaSThyati kim ? pAraM zobhanam / / 30 / /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 31.] nyA0 sa0 paaremdhye0| samAse nipAtayiSyamANakArAntAnAmidamanukaraNam / pAraM gaGgAyA iti vigrahaH, digmAtrametat gaGgAyAH pAramityapi kRte pAregaGgamiti bhavatyeva 'prathamokta' [ 3. 1. 148. ] itytH| pAregaGgamiti nanu ekArAntatAnipAtanaM kimarthaM bahulavacanAdalupyapi siddhayati ? naivaM, sidhyati yadA pAraM gaGgAyA iti, saptamI yadA tu pAre gaGgAyAH kRtamityAdau saptamyarthAbhAvAt saptamyA abhAvAnna siddhyati / vAvacanAditi nanu / 'nityaM pratinAlpe' [3. 1. 37.] iti nityagrahaNalabdhayA vibhASayaiva sarvatra pAraM gaGgAyA ityAdau vAkyasya siddhatvAttatpakSe ca gaGgApAramiti SaSThIsamAsasyA'pi siddhAvacanamatiricyate, na ca SaSThIsamAse prApte'vyayIbhAvasyArambhAttasyA'pi bAdhA syAditi vAcyaM, yato vibhASAdhikArAd vikalpenA'sya bAdhanAta SaSThIsamAsasiddhestasyA'pi vikalpena vidhAnAd vAkyasya siddhiH ? . 10 ucyate, vikalpasyAvacane pUrvakAyavadaMzisamAsavimukta pakSe yathA SaSThIsamAso na bhavati kiMtu vAkyameva, evamatrA'pi na syAt / kiM punaH kAraNamaMzisamAsena mukta SaSThIsamAso na bhavati ? ucyate, samAsataddhitAnAM vRttivikalpena vRttiviSaye nityaivApavAdapravRttiH, iha punaH vAvacanenaikena vRttavibhASA apareNa vRttiviSaye'pavAdavikalpaH, ayaM vastvarthaH iha vAkyenAbhidhAne prApte vRttirArabhyamANA vAkyasya bAdhikA prApnoti iti 15 vikalpena pakSe tasyAbhyanujJAnaM kriyate, tatrApavAde'pi vikalpena vidhIyamAne vikalpo vAkyasyaivAbhyanujJAnaM karototyatsargasya nityameva bAdhena bhAvyaM, tatra vA grahaNenotsargo'pi pakSe'bhyanujJAyata iti trarUpyaM siddhyatIti, idameva vAvacanaM 'vodazvitaH' [ 6. 2. 144. ] iti ca jJApakamutsargo bhavatoti, vA iti pratyeka saMbadhyate, tena yatra SaSThIsamAsaH prApnoti, tatrAnujJAyate / giryantaH ityatra tu tRptArtha' [ 3. 1. 85. ] ityAdinA niSiddho'pi20 vAvacanAd vidhIyate // 3. 1. 30 // yAvadiyattve // 3. 1. 31 // iyattvamavadhAraNam-tasmin gamyamAne yAvaditi nAma nAmnA samasyate, pUrvapadArthe'vyayIbhAvazca samAso bhavati / yAvantyamatrANi yAvadamatram yAvAnodano yAvadodanam, yAvAnavakAzo yAvadavakAzam,-atithIn bhojaya 125 yAvantyamatrANIti nitiparimANenAmatrAdinA tAvanta iti atithiparimAraNamihAvadhAryate / iyattva iti kim ? yAvaddattaM tAvadbhaktam, kiyadbhaktamiti nAvadhArayati / yAvadityavyayamanavyayaM ceha gRhyate / avyayamevetyanye / / 31 / / nyA0 s0-yaavdiyttve| iyatAM paricchinnasaMkhyAnAmiyato vA paricchinnapari-30 mANasya bhAva iyattvaM tasmin / yAvantoti avyaye tu yAvadamatrANIti kAryam /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 32.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 445 yAvadamatramiti pUrvArthapradhAnatvAdavyayatve siH, anavyayatve tu jas samAsAt / yAvaddattamiti asamastamidam, ata eva tAvadityupAdIyate, samAse hi guNIbhUtatvAttAvadityasyopAdAnAbhAvaH syAdyathA yAvadamatramityatra / / 3. 1. 31 / / paryapAbahirac paJcamyA // 3. 1. 32 // paryAdIni nAmAni paJcamyantena nAmnA sahaikAkSaM pUrvapadArthe'bhidheye 5 samasyante sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / pari trigartebhyaH paritrigartam, apatrigartebhyaH apatrigatam, prA grAmAt prAgrAmam, bahirgAmAt bahirgAmam, prAg grAmAt prAggrAmam, pratyaggrAmAt pratyaggrAmam, apAggrAmAt apAragrAmam, udag grAmAt udaggrAmam vRSTo meghaH / paryAdisAhacaryAdaJcatirdhanalubanto'vyayaM gRhyate, teneha na bhavati-prAG grAmAt caitraH / pratipadavihitAyAzca paJcamyA 10 grahaNAdihAvyayIbhAvo na bhavati-apagataH zAkhAyAH apazAkhaH / paJcamyeti kim ? pari vRkSaM vidyotate vidyut, yadatra mAM pari syAt / / 32 / / nyA0 sa0-paryayAGa / paJcamyA prahaNAditi nanu paJcamIgrahaNaM kimarthaM tadantareNA'pi viziSTapaJcamIpratipattestathAhi- apaparizabdo parasparasAhacaryAd varjanAthoM grahISyete, tadyoge ca paJcamyeva vihitA, prAGa zabdo'pi DidatropAttaH, vAkyasmaraNayostu 15 GittvAbhAvAdISadAdiSu caturvartheSu vartamAno grAhyaH, tatrApISadartha 'pAGalpe' [3. 1. 46.] iti paratvAttatpuruSavidhAnAt pArizeSyAnmaryAdAbhividhyarthavRttergrahaNam, bahirgato grAmAdityAdAvapAdAnapaJcamyantAdasAmarthyAnna bhaviSyati |praaggraam ityAdau ca pUrvapadArthaprAdhAnya eva sati saMbhave'vyayIbhAvasya vidhAnAt samAsAbhAva iti paJcamyantenaiva samAsasya siddhatvAt kiM tadupAdAneneti ata Aha- paJcamyeti kimiti 'lakSaNavIpsyetthaMbhUte'20 [ 2. 2. 36 ] ityadhikRtya 'bhAgini ca' [2. 2. 37] ityanena pariyoge dvitIyA, tayA saha mAbhUdityarthaH / athAtra varjanArthaparigrahaNAcca na bhaviSyatIti cettarhi nyAyAnuvAdakameva paJcamIgrahaNaM bhavati / paritrigatamiti paJcamyarthapradhAnAt prathamA, kriyAvizeSaNatvavivakSAyAM tu dvitIyA yathA AmekhalaM saMcaratAmityatra evaM sarvatra / prAGa prAmAccaitra iti yadA gamanArthasyAJcate:25 kvipi karmaNi SaSThI tadA prAGa grAmasyetyapi prayogo bhavati, ko'rthaH ? gcchngraammityrthH| pratipadavihitAyAzceti lakSaNapratipadoktayoriti nyaayaat| apazAkha iti na ca vAcyaM zAkhAyA apena saha saMbandhAbhAvAdeva na bhaviSyati samAsaH, yato gatArthasyApenavAbhidhAnAdastyapena zAkhAyAH saMbandha iti, na ca paratvAt 'prAtyava' [ 3. 1. 47 ] iti tatpuruSagAsya bAdhA iti vAcyaM, tatrAnyagrahaNAt // 3.1.32 / / 30
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 33-34.] lakSaNenAbhipratyAbhimukhaye // 3. 1. 33 // lakSaNaM cihnam, tadvAcinA nAmnA Abhimukhye vartamAnAvabhipratItyaikArthya sati pUrvapadArthe'bhidheye samasyete'vyayIbhAvazca samAso bhavati / abhi agnimabhyagni, pratyagni-pratyagni zalabhAH patanti, agni lakSIkRtyAbhimukhaM . patantItyarthaH / lakSaNeneti kim ? sra gghnaM prati gataH-pratinivRtya puna: 5 sra gghnamevAbhimukhaM gata ityarthaH / abhipratIti kim ? yenAgnistena gataH / Abhimukhya iti kim ? vRkSamabhi vidyotate vidyut / pUrvapadArtha ityeva ? . abhimukho'Gko yAsAM tA abhyaGkA gAvaH / / 33 / / nyA0 sa0--lakSaraNenA0 / abhiprapanno mukhamabhimukhastasya bhAvaH karma vA patirAjAnta' [7. 1. 70.] iti dhyaNa Abhimukhyam / pratyagni miti vaicitryArthaM sasandhi vAkyam / 10 abhyagnoti atrAgninA zalabhapAto lakSyate ityagnirlakSaNaM bhavati, tasya cAbhipratibhyAmAbhimukhyaM pratipAdyate, agnau hi zalabhAH saMmukhA eva patanti, nanu lakSIkRtya ityayukta lakSaNIkRtyeti bhaNanIyaM na lakSIkRtyeti ko'rthaH, agniM lakSaNatvena lakSyokRtyetyarthaH / . ko'rtho darzanakriyA'pekSayA'gnirlakSyaH patanakriyApekSayA lakSaNaM yataH pUrvaM pazyanti tataH patanti, avyayIbhAvAt kriyAvizeSaNatvAdutpannasyAmo lUpa / na raghnaM prati gata iti15. pratigatasya madhye pratizabdo'rthavAnasti iti tenA'pi saha saMbandho'stIti samAsaH syAta / punaH stra gnamiti atra pratigato'yaM devadattaH ko'rthaH ? abhimukhaM gata ityarthaH, kiM kRtvA ? punarapi nivatya iti, atra sra gghnAdanyannagarAntaraM gantakAmaH pathi vyAmohAttameva pratyAgata iti nAsti gamanaM prati sra raghnasya lakSaNatA, yaduddizya hi gamanaM kriyate tallakSaNaM bhavati, atra tu vyAmohAdevetthaM gataH, gatakriyApekSayA ca sa raghnasya karmatvam yenA'gnistena20 gata iti yenatenau pratyathauM, agnirityubhayavA'pi saMbandhanIyaM yenA'gnirgatastenA'gnirgata ityudAharaNadvayaM draSTavyaM, gato devadattaH kimatra lakSaNaM yenA'gniH agnirlakSaNamityartha,: evaM tenA'gniriti bhinna ca yathA ekamevedamudAharaNamityarthaH, gata iti lakSyaM teneti lakSyasya dyotakamagnirlakSaNaM yeneti lakSaNasya dyotakamiti lakSyalakSaNabhAvaH / / 3.1.33 / / daighyenuH // 3. 1. 34 // 25 anu ityetanAma dairghya AyAmaviSaye yallakSaNaM tadvAcinA nAmnaikArthya sati pUrvapadArthe'bhidheye samasyate, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJaH / anu gaGgA dIrghA anugaGga vArANasI, gaGgAyA lakSaNabhUtAyA AyAmena vArANasyA
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 35-36.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 47 AyAmo lakSyate, evamanuyamunaM mthuraa| dairghya iti kim ? vRkSamanu vidyotate vidyut / lakSaNenetyeva ? lakSyeNa vArANasyAdinA mAbhUt / / 34 / / nyA0 s0-dairye'nuH| vRkSamanuvidyotata iti / atra vRkSo vidyotanasya lakSaNanvena vivakSyate na dairdhyasyeti / / 3. 1. 34 / / samIpe // 3. 1. 35 // anu ityetanAma samIpe'rthe vartamAnamarthAt samIpivAcinA sahaikArthya sati pUrvapadArthe'bhidheye samasyate, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJaH / anu vanasya aMnuvanamazanirgatA, anunRpaM pizunAH anoravyayatvAt 'vibhaktisamIpa'[3. 1. 36.] ityAdinaiva samAse siddhe vikalpArtham, tena vAkyamapi bhvti|0 pRthagvacanaM lakSaNenetyasya nivRttyartham / / 35 / / bhyA0 s0-smiipe| samApazabdo'vyutpannaH varNAnupUrvInirjJAnArthaM ca saMgatA prApo yatreti / anuvanamanirgateti samAsAccAtra gamanakriyAkarmabhUtasAmIpyAbhidhAyakAt amo'mbhAvaH, saptamI vA / nivRttyarthamiti pUrve tu atrA'pi lakSaNenetyanuvarttayanti, yadutpalaH / anuzabda: samIpasamopinorlakSyalakSaNasaMbandhadyotakastathA hi vanasAmIpyagatAyA ashnervnN| 5 lakSaNam // 3. 1. 35 / / tiSThadigavatyAdayaH // 3. 1.36 // tiSThadguprabhRtayaH samAsazabdA avyayIbhAvasaMjJA bhavanti, yathAyogamanyapadArthe pUrvapadArthe caabhidheye| tiSThanti gAvo yasmin kAle garbhagrahaNAya dohAya vAhAya vatsebhyo nivAsAya jalapAnArthaM vA sa kAlastiSThadgu, vahanti20 gAvo yasmin kAle sa kAlo vahadgu, Ayanti gAvo yasmin sa kAla AyatIgavam,-atra pUrvapadasya puMvadbhAvAbhAvaH samAsAntazca nipAtanAt ete'nyapadArthe kAle / tathA-khale yavA yasmin sa kAlaH khaleyavam, khalebusam, nipAtanAtsaptamyA alup lUnayavam, lUyamAnayavam, pUnayavam, pUyamAnayavam, saMhRtayavam, saMhriyamANayavam, saMhRtabusam, saMhriyamANabusam,-ete prathamaika-25 vacanAntA evAnyapadArthe kaale| deze'pItyanye-tena khaleyavaM pazya, khaleyavena
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 36.] kRtam, khaleyave kRtam ityAdayaH prayogA prasAdhavaH, dvitIyAdivibhaktyantA api ete sAdhava ityanye / nAbheradhaH adhonAbham nipAtanAdat samAsAntaH, pUrvapadArthapradhAno'yam / tathA - samatvaM bhUmeH samabhUmi, - evaM samapadAti, pakSe pUrvapadasya mAntatvamapi nipAtyate - samabhUmi, samaMpadAti / bhAveSvanyapadArtheSvityanye, uttarapadArthaprAdhAnye tu samA samapadAtiriti karmadhAraya eva / zobhanA samA yaMtra suSamam, evaM uttarapadArthaprAdhAnye tu tatpuruSa eva / etau dezakAla - bhUmiH samabhUmi 5 tathA - zobhanatvaM samasya zobhanatvaM samAyA: viSamam niSSamaM, duSSamam, aparasamam / zobhanA samA suSamA / zobhane same samazabdenAvyayIbhAva ityanye, tathA - samAyA AyatItvam prAyatI samA yatra yatI sameti vA prAyatIsamam, evaM pApasamam, puNyasamam, samazabdena 10 tRtIyAsamAsa ityanye / AyatyA samam - AyatIsamam / evaM pApasamam, puNyasamam, tathA prakRSTatvaM cAhnaH prAhNam nipAtanAdahnAdezaH, evaM praratham, pramRgam, pradakSiNam / kAlabhAvalakSaNe'nyapadArthe'pItyanye, - prakrAntamaharasmin suSa 448 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite prAha maNam, pragatA rathA asmin praratham, pranaSTA mRgA asmin pramRgam, prakRtA dakSiNA asmin pradakSiNam, anyatra pragatA mRgA asmAt pramRgo dezaH, 15 deze'pyanye / uttarapadArthaprAdhAnye tu tatpuruSa eva, prAhNaH, prarathaH, pramRgaH, pradakSiNA / tathaikatvamantasya eko'nta iti vA ekAntam, deze'nyapadArthe'pItyanye / evaM prAntaM samapakSam, samAnatIrtham, samAnatIram, tathA - saMpratyasaMpratyapradakSiNAni yathAsaMkhyaM vartamAnAvartamAnavAmeSu / tathA - yuddhe ijantaM ca, kezAkezi, tosrafs, dvidaNDa, dvimusali / 'tiSThadgu' - ityatretizabdaH svarUpaparigrahArtha : 120 teneha samAsAntaraM na bhavati - paramaM tiSThadgu tiSThadgu priyamasyeti vAkyameva bhavati / ata eva pradakSiNasaMpratibhyAM saha naJsamAsena siddhAvapradakSiNAsaMpratyoH pAThaH / ijantasya ca tiSThadgvAdipAThaH 'ic yuddhe' [7. 3. 74.] ityanene jantasya samAsAntarapratiSedhArthaH, dvidaNDayAderavyayIbhAvArthazca / anye tu parapadenaiva samAsaM pratiSedhanti tanmate - paramatiSThadgu, pratiSThadgu, japan25 sandhyAmityAdayo'pi sAdhavaH / tiSThadgvAdirAkRtigaNaH - tena prasavyam, apasavyam, yatprabhRti, tatprabhRti, itaH prabhRti ityAdi siddham / / 36 //
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 37-38.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 446 nyA0 sa0-tiSThagviti / prAyatIgavamiti iMNak Ayanti zatari 'hviNorap' [4. 3. 15.] iti yatve GayA~ Ayatyo gAvo yasminniti kAryam, vRttau tvarthakathanamAtramevaM pUrvatra tiSThagvityatrApi / asAdhava iti dvitIyAdyantA iti shessH| samA zaba saMvatsaravAcI / prAyatIsamamiti atra yadA zatrantAt GIstadA gaNapAThAt puMvadbhAvAbhAvaH, yadA tvAyatizabdaH nityastrI DyantastadA puMvatprAptirnAsti / tRtIyAsamAsa ityanye iti 5 tRtoyAtatpuruSa ityarthaH, pIyate puruSasya mAhAtmyamanena pAti rakSati zubhasthAne pravarttamAnaM puruSamiti vA pApam / prAha Namiti napusakAd vA' [7. 3. 86] iti vikalpenAti prApte'nhAdezaH / evaM prAntamiti pragatatvamantasya pragato'ntaH pragato'nto'sminniti vA, samatvaM samAnatvaM vA pakSasya tIrthasya tIrasya ceti vigrahatrayaM darzanIyaM, evaM prAntamiti svamataM paramataM cehApi draSTavya-10 mityevaM zabdArthaH / tathA saMpratItyAdi saMbhUtiridAnI na saMbhUtiridAnIM na prakRSTatvaM dakSiNatvasya na pragataM dakSiNenetyAdivAkyAni, tathA dvau daNDau asmin praharaNe dve musale praharaNamasya dvidaNDyAdiH, in / prasavyamityAdi pragatattvaM savyasya savyAdveti vAkyaM, yasmAt prabhRti iti vAkyaM yatprabhRtyAdiSu itikaraNAcca kRtApasavyAdiSu samAso na bhavati, yatra ca dRzyate tatra cintanIyam / AtiSThadgu iti tiSThadgu prA iti saH // 3. 1. 36 / / 15 nityaM pratinAlpe // 3. 1. 37 // alpe'rthe vartamAnena pratinA nAmnA nAma nityaM samasyate'vyayIbhAvazca samAso bhavati / zAkasyAlpatvaM zAkaprati, sUpasya mAtrA-sUpaprati / alpa iti kim ? vRkSaM prati vidyotate vidyut / nityagrahaNaM vAkyanivRttyarthamtenAnyatra samAso vAkyaM ca bhavati / / 37 / / 20 nyA0 sa0--nityaM prti0| zAkapratIti pUrvArtha ityadhikAre'pyasaMbhavAdasyottarapadArthapradhAna evA'yaM samAsaH, athavA'vyayAnAM doSAmanyamahardivAmanyA rAtriritivadvRttiviSaye satvapradhAnatvadarzanAnmAtrAvati pratizabdasya vRtteravirodhAdalpaH sUpa iti vigrahaH / / 3. 1.37 / / saMkhyAkSazalAkaM pariNA dhUte'nyathAvattau // 3. 1.38 / / 25 saMkhyAvAci nAmAkSazalAke ca dyUtaviSaye'nyathAvartane vartamAnena pariNA nAmnA sahakArye nityaM samasyante'vyayIbhAvazca samAso bhavati, vartane caiSAM kartRtvAttRtIyAntatvam, akSazalAkayostvekavacanAntayoreveSyate / paJcikA nAma
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 36.] dyUtaM paJcabhirakSaH zalAkAbhirvA bhavati, tatra yadA sarve uttAnA avAJco vA patanti tadA pAtayiturjayaH anyathApAte parAjayaH / ekanAkSeNa zalAkayA vA na tathAvRttam yathA pUrvaM jaye ekapari, dvipari, tripari, parameNa catuSpari, paJcasu tvekarUpeSu jaya eva bhavati / akSeNedaM na tathA vRttam yathA pUrvaM jaye akSapari, shlaakaapri| saMkhyAdIti kim ? pAzakena na tathA vRttam / 5 pariNeti kim ? akSeNa parivRttam / dyUta iti kim ? rathasyAkSeNa na tathA vRttam / anyathAvRttAviti kim ? paJcaparIti mAbhUt / kecit samaviSamadyUte samamityukta yadA viSamaM bhavati, tadA akSapari zalAkAparIti prayujyata ityaahuH| anye pUrvaM padamAhUtaM tacca patitamiSTaM siddhaM punastadAhUtaM yadA na patati, tadAyaM prayogo'kSapari zalAkAparItyAhuH / / 38 / / / 10 nyA0 sa0-saMkhyAkSazalAkaM0 / nanu 'nAma nAmnaikArthya' [3. 1. 18.] ityataH sUtrAt aikAyeM satItyanuvartate, tata aikAkSaM sati samAsaH aikArthyaM ca aikapadyaM tacca samAse sati bhavati, tata itaretarAzrayadoSe samAsaH katham ? ucyate, yatra yatra yena sUtreNa samAsaH kartuM miSyate tatra tatra tasmAdeva aikArthyaM prathamaM jJAtavyam. tataH samAsaH, anyathA hi sarvANyapi sUtrANi nirarthakatAM bhajeran iti hi nyaasvidH| SaDAdibhi taabhaavaat|| SaTparItyAdi na bhavati, utkarSatastu catuSparItyeva nityasamAso'yamiti pariprayogo vAkye nA'kathi, kiMtu na tathA vRttamiti paryAyaH / samaviSama te iti ekikaadvikaaruupe| anye pUrvamiti tasminne va dyUte / / 3. 1. 38 / / vibhaktisamIpasamRddhivyUddhyarthAbhAvAtyayAsaMprati. pazcAtkamakhyAtiyugapatsahakasaMpatsAkalyAnte'vyayam 20 // 3.1.36 // vibhaktyAdiSvartheSu vartamAnamavyayaM nAma nAmnA sahaikArthye sati pUrvapadArthe'bhidheye nityaM samasyate, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / vibhaktivibhaktyarthaH kArakam, adhistri nidhehi-strISu nidhehItyarthaH, evamadhikumAri, samIpe-upakumbha, kumbhasya samIpa ityarthaH, evamupAgni, upazaradam,25 RddharAdhikyaM samRddhiH-sumadram, madrANAM samRddhirityarthaH, evaM sumagadham, subhikSam, vigatA RddhiH vyRddhi:-RddhayabhAvaH, duryavanaM-yavanAnAmRddhayabhAva
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 36.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 451 ityarthaH, evaM dubhikSam, arthAbhAvo miNo'sattvam-nirmakSikam-makSikAraNAmabhAva ityarthaH, evaM nirmazakam, amakSikam, unmazakam, nivAtam, pratyayo'tItatvam-sata evAtikrAntatvam, ativarSa-varSANAmatItatvamityarthaH, evamatizItam, nizitam, nihimam, atRNam, nitRNam, asaMpratIti vartamAnakAle upabhogAdeH pratiSedhaH,-atikambalaM, kambalasyopabhogaM prati nAyaM kAla ityarthaH, 5 evamatitaisRkam, atyAmram, pazcAdarthe,-anurathaM yAti-rathasya pazcAdityarthaH, evam anupAdAtam, krama-AnupUrvyam, anujyeSThaM pravizantu-jyeSThAnukrameNetyarthaH, evamanuvRddhaM sAdhUnarcaya, khyAti:-zabdaprathA, itibhadrabAhu, tadbhadrabAhu, ahobhadrabAhu, bhadrabAhuzabdo loke prakAzata ityarthaH, yugapadekakAlArtha:-sacakra dhehi-cakreraNa sahaikakAlaM cakrAriNa vA yugapaddhehItyarthaH, evaM sadhuraM prAjaH, sadRgartha-savratam-10 vratasya sadRzamityarthaH, evaM sazIlam, sakikhi, sadevadattam,-avyayIbhAve sahasya sabhAvaH / saMpat siddhi:-sabrahma sAdhUnAM-saMpanna brahmatyarthaH, evaM savRttaM munInAm, sakSatramikSvAkUNAm-sAkalyamazeSatA--satRNamabhyavaharati-na kiMcit tyajatItyarthaH, evaM satuSam, antaH-samApti:-sapiNDaiSaNamadhIte-piNDaiSaNAparyantamadhIta ityarthaH, evaM saSaDjIvanikAyamadhIte,-atra smaaptirskle'pydhyyne| pratIyata iti sAkalye anantarbhAvaH / pUrvapadArtha ityeva ? samRddhA madrA:sumadrAH / avyayamiti kim ? samIpaM kumbhasya / / 36 / / / nyA0 s0-vibhktismiip0| avyayaM nAma iti atra nAma nAmneti samudAyaH saMjJo samAsa iti saMjJA, samAsaH saMjJI avyayIbhAva iti saMjJA etAvatI pdyojnaa| samasyata iti anvartharUpatvaM samAsasaMjJAyA: pradAvyayIbhAvasaMjJo bhavatItyupasaMharatIti / 20 adhistrIti atrAdhizabdasya kluptAnekArthavRtterAdhArarUpavibhaktyarthavRttitvaM prakAzayitumuktAdhArasyA'pi saptamyantena strIzabdena samAsaH / RddhyabhAva iti RddharuttarapadArthadharmasyAbhAvo na tUttarapadArthasyeva dhammiNa ityarthAbhAvAd bhidyate, tatra hi dharmiNa evAbhAvaH yavanAnAM RddhyabhAvaH ityatra 'rASTrakSatriyAt' [3. 1. 114.] ityatro 'bahuSvastriyAm' [6. 1. 124.] iti lope| 25 dharmiNo'sattvamiti dhammiNo'nutpattireva na tu sato'bhAva ityarthAbhAvo'tyayAd viziSyate. pratyayo hi sato'tikrAntakAlasaMbandhinI sattavocyate / upabhogAdeH pratiSedha iti na tu vastuna iti tada'bhAvAdbhidyate na sAMpratikavastvabhAva ityarthAbhAvAdbhidyate / nanu ca varSANAmatyayo nAma varSANAmabhAva eva pradhvaMsAbhAvo hi saH, tatrArthAbhAva ityeva siddhe
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 40.] kimarthamatyayagrahaNam ? ucyate, arthAbhAva iti dhammiNo'bhavanamAtramucyate, tathAhi nirmakSikaM nirmazakaM vartate iti tatra makSikAdayo bhUtvA mAbhUvanabhUtvA vA sarvathA te tatra na santotyetAvanmAtrameva pratIyate, na tu prAk pazcAd veti vizeSaH, ato'tyayo nArthAbhAva iti / asaMpratIti atra na saMpratyasaMpratIti bAhulakAdasamarthasamAso'yaM yathA asUryapazyA:, saMpratIti hi idAnImityarthaH / taisakamiti trayo mukhyA prAsAM 'so'syamukhyaH' [7. 1. 160.] iti kaH, pRSodarAditvAttisrAdezaH, tisakAsa bhavo'raNa / anurathaM yAtIti nanu yathA nityasamAsatvAt pazcAdrUpeNArthAntareNAnvityavyayaM samasyate tathA pazcAcchabdo'pi avyayatvAdapyarthAntareNa samasyatAM nityasamAsatvAt prayogasamavAyi vAkyaM nApnoti ? ucyate, 'sarvapazcAdAdayaH [3. 1.80.] iti vacanAt pazcAcchabdasya avyayIbhAvasamAsaM pratyavyayatvaM nAGgIkAryam,10 avyayatve hi avyayobhAva: syAt tatra cAnya ityadhikArAt samAsAntara-prAptAvanyatvAbhAvAt tatpuruSo na syAt / anupAdAtamiti atra padAtInAM samUhaH pAdAbhyAmatatyaci vA pAdAtaM pAdAtaH / loke prakAzate ityartha iti atreti tat aho'vyayAni zabdaM pradyotayanti, avyayAnAmanyatrA'satva-vRttitve'pi vRttiviSaye niSkauzAmbiratikhaTvaH prakaTo vikaTa ityaadivt| 5 sattvavRttidarzanAt / yugapaddhehIti zabdazaktisvAbhAvyAccAnyapadArthapradhAno'yam / sakikhIti lomazikA jovavizeSa: kikhiH, yasya loke lukaTIti prasiddhiH, yamagotravizeSazca / saMpatsiddhiriti siddhirAtmabhAvaniSpattiH samRddhistvanyabhAvaniSpattiriti siddhiH samRddheranyA / brahmaNaH saMpat sbrhm| piNDo bhaktamiti piNDo bhaktamiSyate'nviSyate kalpyAkalpyavibhAgena vicAryate'sminniti 'iSo'nicchAyAm' [ 5. 3. 112. ] iti20 vyutpatteH / saSaTjovanikAyamadhIta ityatra jIvAnAM nikAyA: SaT jIvanikAyA yatra paThitavye, athavA SaNNAM jovAnAM nikAyastataH SaTajIvanikAyenAntaH SaDajIvanikAyaM granthamantaM kRtvA na tu sklmityrthH| anantarbhAva iti atra zrutaskandhAdiranyapadArthaH, svabhAvAttatpradhAno'yaM samAsaH / / 3. 1. 36 / / yogyatAvIpsArthAnativRttisAhazye // 3. 1. 40 // 25 eSvartheSvavyayaM nAma nAmnakAkSaM pUrvapadArthe samasyate'vyayIbhAvazca samAsaH / yogyatAyAm-anurUpaM ceSTate-rUpasya yogyAM ceSTAM kurute / vIpsAyAm-pratyarthaM zabdA abhinivizante-arthamarthaM pratItyarthaH, evaM pratiparyAyam, vIpsAyAM dvitIyAyA vidhAnAt vAkyamapi bhavati--arthamarthaM pratIti / arthAnativRttiH padArthAnatikramaH-yathAzakti paTha-zakta ranatikramaNetyarthaH, evaM30
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 41-42.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 453 nAmA yathAbalam, nAtra vinyAsavizeSa iti kramAdbhadaH / sAdRzya-sazIlamanayo:zIlasya sAdRzyamityarthaH,evaM savratamanayoH, sakikhi-kikhyA sAdRzyamityarthaH / sadRgityanenaiva siddhe sAdRzyagrahaNaM mukhyasAdRzyaparigrahArtham / / 40 // __ nyA0 sa0--yogyatAvIpsA0 / pratyarthamiti 'vA'bhinivizaH' [2. 2. 22.] iti vikalpena karmaNa AdhArasaMjJA, samAsena vIpsAyA dyotitatvAt tannimittA dviruktirna 5 prvrtte| vAkye tu lakSaNAderanekasyArthasya dyotyasya saMbhavAd vibhaktimantareNa vIpsA dyotayitu na zakyeti / padArthAnatikrama iti padamuttarapadaM zaktyAdirUpaM tasyArthaH sAmarthya tsyaantivRttiH| vinyAsavizeSa iti mUrtasyAnekasya padArthasya niyatadezAdyapekSaM vyavasthApanaM vinyAsaH sa eva vizeSaH, yadi sahagityeva kuryAttadA sakikhi devadatta iti sAmAnAdhikaraNyameva syAdityAha-sAdRzyagrahaNamityAdi tena devadattasya sakikhIti10 vaiyadhikaraNyamapi siddham, sagazabdo hi dhamivAcI sAdRzyazabdastu dharmavAcI / / 3.1.40 // yathAsthA / / 3. 1. 41 // thApratyayarahitaM yathetyetadavyutpannamavyayaM nAma nAmnA sahakAkSaM nityaM samasyate, pUrvapadArthe'bhidheye sa ca samAso'vyayIbhAvaH / yathArUpaM ceSTate-15 rUpAnurUpamityarthaH, yathAvRddhamabhyarcaya-ye ye vRddhAstAnityarthaH, yathAsUtramanutiSThati-sUtrAnativRttyetyarthaH / athA iti kim ? yathA caitraH tathA maitraH / pUrveNaiva siddhe sAdRzye pratiSedhArthaM vacanam / / 41 / / nyA0 s0--ythaa'thaa| yathAvaddhamiti atra kramo'pi pratIyate tat kathamukta ye ye vRddhA ityAdi, ucyate, pratIyatAM kramo vIpsA'pi pratIyate, na hya ko'nekArtho na20 bhavati / pUrvaraNava siddha iti pUrvasUtropAtteSvevArtheSu asyA'pi pravRtteH / sAdRzye pratiSedhArthamiti nanu yathA caitra ityAdau caitrasadRzo maitra ityarthaH, tatazca thApratyayAnta: sAdRzye na pravartate'pi tu sadRzi tataH kimukta sAdRzye pratiSedhArtham ? ucyate, sAdRzyopAdhikatvAt sahagapi sAdRzya zabdenocyate'to vacanaM, sahazi tu 'vibhaktisamIpa' 3.1.36.] iti prApte niSedhaH avyatpannasya sAhazyaM vinA yogyatAdiSvartheSa 'yogyatA'25 [ 3. 1. 40. ] iti siddhaH samAsaH paraM vyutpannasya sahagarthe 'vibhakti' [ 3. 1. 36. ] ityAdinA samAsaH prAptastanniSedhArthaM vacanam // 3. 1. 41 / / gatikvanyastatpuruSaH // 3. 1. 42 // ku ityavyayaM pApAlpayorvartate, gatisaMjJakAH kuzca nAma nAmnA saha nityaM
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 43-45.] samasyante, sa ca samAso'nyo bahuvrIhyAdilakSaNarahitastatpuruSasaMjJo bhavati / UrIkRtya, khATkRtya, zuklIkRtya, paTApaTAkRtya, prakRtya, kArikAkRtya, kukutsito brAhmaNaH kubrAhmaNaH, evaM kupuruSaH, ISaduSNaM koSNaM, kavoSNaM, kaduSNam, evaM kAmadhuram / avyayamityeva kurvizAlA-pRthivItyarthaH / anya iti kim ? kutsitAH puruSA yasya sa kupuruSakaH,-atra bahuvrIhitvAt kac bhavati / 5 tatpuruSapradezAH 'gostatpuruSAt' [7. 3. 105.] ityAdayaH / / 4 / / nyA0 sa0--gati kvanya0 / ku ityavyayamiti gatisAhacaryAdavyayamityadhikArAd vA saMbhavavyabhicAreti nyAyAt kU ityasya vizeSaNaM na tu gatisaMjJAnAM teSAmavyabhicArAt / . kubrAhmaNa iti nityasamAsatvAt kutsito brAhmaNa ityasvapadavigrahaH / / 3. 1. 42 / / dunindAkRcchre // 3. 1. 43 // durityavyayaM nAma nindAyAM kRccha cArthe vartamAnaM nAmnA nityaM samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / nindita puruSaH duSpuruSaH, kRcchaNa kRtaM duSkRtam / anya ityeva ? ninditAH puruSA yasya sa duSpuruSaH,-atrApi. bahuvrIhitvAtkac / / 43 / / 10 20 su pUjAyAm / / 3. 1. 44 // su ityavyayaM pUjAyAM vartamAnaM nAmnA nityaM samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhvti| zobhano rAjA suraajaa| anya ityeva ? madrANAM samRddhiH sumadram,-atrAvyayIbhAvatvAdam / / 44 / / nyA0 sa0--su pUjAyAm / pUjAyA anyatrAtizayArthe'nuktA'pi vyAvRttidraSTavyA / / 3. 1. 44 / / atiratikrame ca // 3. 1. 45 // atItyavyayamatikrame pUjAyAM ca vartamAnaM nAmnA nityaM samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / pratistutaM bhavatA, atisikta bhavatA,atikrameNa stutiseko kRtAvityarthaH, atistutya, atisicya, pUjAyAm-zobhano rAjA atiraajaa| bahulAdhikArAdatikrame kvacinna bhavati-ati zrutvA,25 ati siktvA / / 45 / /
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 46-47.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 455 AThalpe // 3. 1. 46 // prAGityavyayamalpe'rthe vartamAnaM nAmnA nityaM samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / ISatkaDAraH-AkaDAraH, evamApiGgalaH / AbaddhamAyuktamityAdau tu kriyAyoge gatilakSaNa eva samAsaH / / 46 / / prAtyavaparinirAdayo gataMkrAntakaSTaglAnakrAntAdyarthAH / ___prathamAdyantaiH // 3. 1. 47 // prAdayaH zabdA gatAdyartheSu vartamAnAH prathamAntena, atyAdayaH krAntAdyartheSu dvitIyAntena, avAdayaH kruSTAdyartheSu tRtIyAntena, paryAdayo glAnAdyartheSu caturthyantena nirAdayaH kAntAdyartheSu paJcamyantena, nAmnA saha nityaM samasyante, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / prAdayaH pragata AcAryaH prAcAryaH, evaM10 prAntevAsI, pravRddho guruH praguruH, prakRSTo vIraH pravIraH, saMgato'rthaH samarthaH, viruddhaH pakSo vipakSaH, pratyarthI pakSaH pratipakSaH, pratibaddhaM vacaH prativacaH, / upazliSTaH patirupapatiH, upapanno'nukUlaH pratikUlo vA nAyaka:-upanAyakaH, anunAyakaH, pratinAyakaH, atyAdayaH-atikrAntaH khaTvAm atikhaTvaH, udgato velAm udvelaH, pratigatokSaM pratyakSaH, anugataH pratigato vA lomAni-anulomaH,15 pratilomaH, abhiprapanno mukhamabhimukhaH, avAdayaH-avakruSTa: kokilayA avakokilaH, pariNaddho vIrudbhiH parivIrut, saMnaddho vaNA saMvarmA, anugatamarthenAnvarthaM nAma, saMgatamakSeNa samakSam vastu, viyuktamarthena vyarthaM vacaH, saMgatamarthana samarthaM padam, paryAdayaH-pariglAno'dhyayanAya paryadhyayanaH, udyuktaH saMgrAmAya utsaMgrAmaH, zaktaH kumArya alaMkumAriH, zaktaH puruSebhyaH alaMpuruSINaH,20 alaMzabdasya caturthyantena vAkyamapIcchantyanye,-pralaM jIvikAyai-alaMjIvikaH, alaM kumArca-alaMkumAriH, nirAdayaH-niSkrAntaH kauzAmbyA niSkauzAmbiH, apagataH zAkhAyAH apazAkhaH, antargato'GgulyA antara'Ggulo nakhaH, utkrAntA kulAdutkulA kulaTA, evamudvalaH samudraH, ucchAstraM vacaH, utsUtro nyAyaH, ucchRGkhalaH kalabhaH, apagatamAdapArthaM vacaH, evamapakrama kAryam / bahulAdhi-25 kArAt SaSThyantenApi-antargato gAya'sya antargAryaH, evamantaragulo nakhaH,
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 48.] saptamyantenApi-pratiSThitamurasi pratyurasam / gatAdyA iti kim ? vRkSaM prati vidyotate vidyut, sAdhurdevadatto mAtaraM prati / anya ityeva / prAcAryako dezaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 47 / / nyA0 s0--praatyvpri0| gatAdyartheSu vartamAnA iti anena prAdInAM gamyAdikriyAviziSTasAdhaneSu pravRttirvRttiviSaye vijJAyate, tatrAsyAsminnarthe vRttiriti vizeSa- 5 nirNayo lakSyAnusAreNa bhavati, tatrA'pi prayogaparyAlocanayA viziSTArthavRttitvaM prAdInAM vAkyairAcaSTe / pragata prAcArya ityatra vAkye prAdeotakatvaM gamyamAnaprAdezapragatArthasya vAcakatvaM prArthatvAd gatasya prAcAryo deza iti na bhavati / prAntevAsIti ante vasatItyevaM vratI 'vratAbhIkSNye' [ 5. 1. 157. ] Nin 'zayavAsivAseSu' [ 3. 2. 25. ] ityalup / anuloma iti 'pratyanvava' [ 7. 3. 82. ] iti at samAsAntaH, 'nopadasya'10 [7. 4. 61.] ityantyasvarAdilopaH / antaragula iti 'saMkhyAvyayAdaGa gule' [7. 3. 124. ] iti DaH / pratyurasamiti 'pratyurasaH' [ 7. 3. 84. ] ityat samAsAntaH / / 3. 1. 47 // avyayaM pravAdibhiH // 3. 1. 48 // avyayaM nAma pravRddhAdibhirnAmabhinityaM samasyate, sa ca samAso'nya-15 statpuruSasaMjJo bhavati / punaHpravRddhaM bahiH, punarutsyUtaM vAsaH, punaniSkrAnto rathaH, punarukta vacaH, punarnavaM vayaH, punaHzRtaM payaH, svaryAtaH, antarbhUtaH, prAtaHsavanam, uccai?SaH, nIcairgatam, adhaspadam, anadvApuruSaH, asazaktaH puruSaH, prAyazcittam, sadyaskrIH, prAgvRttam, purAkalpaH,. zvaHzreyasam, zvovasIyasam iti / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 48 / / 20 nyA0 sa0--avyayaM pr0| punaH pravRddhamiti kAlavAcakAt punaH zabdAt 'kAlAdhvabhAva' [ 2. 2. 23. ] iti vikalpena dvitIyA saptamI vA sarvatra, punaH pravarddha te smeti kArya, na tu bhUyaH pravRddhamiti tasyApyavyayatvAdanenaiva nityasamAsatvAt samudAyasyevA'yaM paryAyo bhavati, evamuttareSvapi, zrAti zrAyati vA payaH svayameva tad zrAyad vA caitreNa prayujyate sma, tata: punaH zrapyate sma / antarbhUta ityatra antaHzabdena 25 madhyastho'pyucyate tadA prthmaa| adhaspadamiti adhasthAne padamityeva kArya na tvadhastAditi tasyApyavyayatvAt, anirNayo'nad vA tena puruSaH na vidyate dvA saMzayo'syeti vyutpattyAd vA dharmI ucyate, na advA anan vA saMzayitaH puruSaH sasaMzayaH puruSo vA anan vA purussH| bhrAtuSputrakaskAditvAt satve sdyskoH| 'nisazca zreyasaH' [7. 3. 122. ] iti
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 46-50.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 457 zvaH zreyasam / zvovasIyasamiti vasuzabdAnmato Iyasi 'vinmato:' [7. 4. 32. ] iti matlope zobhanaM vasIyaH 'zvaso vasIyasaH' [7. 3. 121.], at / / 3. 1. 48 / / syuktaM kRtA // 3. 1. 46 // kRtpratyayavidhAyake sUtre GasinA paJcamyantena nAmnokta Gasyuktam / tat kRdantena nAmnA nityaM samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / kumbhaM 5 karoti kumbhakAraH, zaralAvaH, agnicit, somasut anyathAkAraM bhuGkta, atithivedaM bhojayati, iha ca gatikArakaGasyuktAnAM vibhaktyantAnAmeva kRdantaivibhaktyutpatteH prAgeva samAsa iSyate-tena pras stha ityAdau, carman TA krIta, abhra TA vilipta ityAdau, kaccha am pa ityAdau ca samAse ca sati akArAntatvAt GI: siddhaH-praSThI, carmakrItI, abhraviliptI, kacchapI ityAdi 110 yadi punarvibhaktyantaiH kRdantaiH samAsaH syAt tadAntaraGgatvAdvibhakta : prAgeva ApaH prAptAvakArAntatvAbhAvAt GIna syAt / tathA-mASAn vApin vrIhIn vApin ityAdau samAse nakArasyAnantatvANNatvaM siddham-mASavApiNI, vrIhivApiNI / vibhaktyantena tu samAse'ntaraGgatvAdvibhaktaH prAgeva DIprAptau nakArasyAntyatvANNatvaM na syAt / pUrvapadasya ca vibhaktyantatvaniyamAt15 carmakrItItyAdiSu padakArya nakAralopAdi siddhaM bhavati / Gasyuktamiti kim ? kArakasya vrajyA, kArakasya gatiH, alaM kRtvA, khalu kRtvA / kRteti kim ? dharmo vo rakSatu / / 46 / / nyA0 sa0--GasyuktaM / kRdanteneti pratyAsatyA tatsUtravihitanaiva / prApaH prAptAviti prAp kila strItvamAnimittaH, syAdistu kazcit saMkhyAnimittaH kazcit20 karmAdinimittaH / kArakasyeti 'kriyAyAM kriyArthA' [ 5. 3. 13. ] iti sa myuktatvANNakaca abhANi Gasyukta yadi na bhaNyate tadA vrajyAkArakagatikArako iti syAtAm / / 3. 1. 46 // tutIyoktaM vA // 3. 1. 50 // 'daMzestRtIyayA' [5. 4. 73.] ityArabhya yattRtIyokta nAma tat kRtA25 nAmnA, vA samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / mUlakenopadaMzaM, mUlakopadaMzaM bhuGkte, daNDenopaghAtaM, daNDopaghAtaM gAH kalayati, pArzvayoH
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 ] bRhaddavRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 51.] pArzvabhyAM vopapIDaM, pArzvopapIDaM zete / vAzabdo nityasamAsanivRttyarthaH tenottareSu vAkyamapi bhavati / / 50 / / nyA0 sa0 - tRtIyoktaM 0 / vAzabda iti iha pRthagyogAdeva nityatvasya nivRttirvA - zabdastu nityasamAsAdhikAra nivRttyartha iti / 3. 1. 50 / / naJ // 3.1.51 / / avatana pra najityetannAma nAmnA samasyate sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / na gauH agauH, anuccaiH, prasaH nivartyamAnatadbhAvazcottarapadArthaH paryudAse" | naJsamAsArtha::- sa cAyaM caturdhA - tatsadRza:, tadviruddha:, tadanyaH, tadabhAva iti / abrAhmaNaH, azukla iti tatsadRzaH - kSatriyAdiH pItAdizca pratIyate, adharmaH, asita iti tadvirodhI - pApmA kRSNazca pratIyate, anagniH avAyurityagni- 10 vAyubhyAmanyaH pratIyate, pravacanam pravIkSaraNamiti vacanavIkSaraNAbhAvaH pratIyate / nanvasyottarapadArtha prAdhAnyena talliGgasaMkhyatve sati kathaM 'bhavantyane ke jaladherivormayaH' ityAdI aneke iti bahuvacanam - prasAdhava evedRzAH zabdAH / prasahyapratiSedhe tu naJ padAntareNa saMbadhyata iti uttarapadaM vAkyavat svArtha eva vartate tatrAsAmarthye'pi yathAbhidhAnaM bahulakAt samAsaH - sUryamapi na pazyanti 15 sUryaM pazyA rAjadArAH, punarna gIyante punargeyAH zlokAH, zrAddhaM na bhuGkta azrAddhabhojI, alavaraNa- bhojI bhikSu, tathA karNaveSTakAbhyAM na zobhate sarvathA bhinna kriyA ke sAtha namakA samAsa) kArNaveSTakikaM mukham,- 'zobhamAne' [6. 4. 102. ] itIkaraNa, vatsebhyo na hito'vatsIyo godhuk - 'tasmai hita:' [7 1 35.] itIya:, vadhaM nArhatyavadhyo brAhmaNaH, 'daNDAderyaH' [6.4. 178. ] iti yaH, saMtApAya na zakta asAMtApika: 20 sadupadezaH, -' tasmai yogAdeH zakte' [6. 4. 64.] itIkaraNa / anya ityeva ? na vidyante makSikA so'makSikAkaH, makSikANAmabhAvo' yatra makSikamiti / / 51 / / nyA0 sa0 -- naJ / nanu na ityeva niranubandha: paThyatAM kiM sAnubandhena naJityupAdAnena ? satyaM cAdiSu JakAropadezaM smArayituM trakAro niddizyate pratigha-zaGkA-25 vyudAsArthaM ca netyukta hi samAsasya pratiSedhaH sambhAvyate / agauriti natrA vizeSita AropitagavAdisvarUpo gavayAdirityarthaH / nivarttyamAnatadbhAva iti / ghaTAdeH paTAdibhAvo
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 52.] zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 456 yaH kutazcid vyAmohAdAzaGkitaH sa nivartyamAnastiraskriyamANo yatrottara padArthe sa nivartyamAnatadbhAvaH, nivartyamAno yastasya uttarapadasya bhAva uttarapadapravRtti-nimittagotvabrAhma gatvAdi ta vAnihArtha uttarapadasyaivArthaH / naJ samAsasyApi nivRttiviziSTottarapadArtha-prAdhAnyamityarthaH / sa cAyamiti uttarapadArtha ityarthaH / avacanaM ityAdiSu kazcid vacanamavacanaM ca ekameva jAnAti pazcAdvacanaM na bhavati, ko'rthaH ? yad vacanaM varttate / tadvacanaM na bhavati / etena kimukta bhavati ? avacanasya vacanAbhAvaH pratIyate ityarthaH, evaM avIkSaraNam ityatrA'pi jJeyam / pratIyate iti sarvatra ,zabdazaktisvAbhAvyAditi yojyam / prazrAddhabhojI-ityAdiSu 'vratAbhIkSNye' [5. 1. 157.] iti Nin, kaNauM veSTyete AbhyAmiti nAmni pusi ca NakaH / akArNaveSTakikam ityAdiSu natraH zubhikriyayava saMbandhAnnAkArasya vRddhiH, evaM sarvodAharaNeSu jJAtavyam / nanvidaM sUtraM vinApyabrAhmaNa10 ityAdayo vizeSaNamityanena karmadhAraye'pi setsyanti, yato naJ vizeSaNam brAhmaNo vizeSyamiti ? ucyate, pUrvAparabhAvaniyamArthaM vacanaM, yatra dvau guNazabdau bhavataH, tatrAniyamena pUrvanipAtaH, yathA akhajaH, naJ ni dhamAtre vartate, khaJjazabdo'pi guNamAtre ityaniyamena prApnotIti vacanam / prasaGga kRtvA prati padhaH prasajyapratiSedhaH 'avyayaM pravRddhAdibhiH' [3. 1. 48.] saH / 15 hRtA guNarasya bhayena vA mune-stirohitAzcit praharanti devatAH / kathaM tvamI saMtatamasya sAyakA, bhavantyaneke jaladherivormayaH // 1 // kirAte aneke iti atra na eka iti kRtvA vizeSyaliGgasaMkhyAM cAzritya aneka ityapi samarthyate utpalena / kazcidekazabdasyAnyArthasya ekazeSAdeka iti sAdhayitvA pazcAnnasamAsaM manyate / / 3. 1. 51 / / 20 pUrvAparAyarottaramabhanne nAzinA // 3. 1. 52 // aMza. ekadezastadvAnaMzI, pUrvAdayaH zabdAH sAmarthyAdazavAcino'zinA samasyante, abhinna na 'na cetsoM'zI bhinnaH pratIyate' tatpuruSazca samAso bhavati / pUrvaH kAyasya pUrvakAyaH, evam aparakAyaH, adharakAyaH, uttarakAyaH, pUrvAdigrahaNaM kim ?, dakSiNaM kAyasya / abhinna neti kim ? pUrva chAtrANAmAmantrayasva / 25 prasajyapratiSedhaH kim ? pUrvaM pANipAdasya-atra hi samAhArasyaikatve'pi pANiH pAda iti bhedapratItenaM bhavati / pUrvagrAma ityAdau tu na grAmazabdAtprAsAdAdibhedapratItiH / aMzineti kim ? pUrvo nAbheH kAyasya / / 52 / /
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU 53.] nyA0 s0-puurvaapraadh| pUrvaH kAyasyeti pUrvo bhAgaH kasmAt ? nAbhyAdeH, kasya ? kAyasyeti saMbandhAddikpaJcamI kAyazabdAnna bhavati / pUrva chAtrANAmiti bahuvacanAt bhedapratotiH, chAtrANAM saMbandhinaM kasmAdapi chAtrAt pUvamityarthaH / prasajya pratiSedhaH kimiti ; yadyatrAbhinna na bhavatIti paryudAsaH syAttadA samAhArasyakatvAdatrApi samAsaH syAta, bhinnena na bhavatIti prasajyapratiSadhe tu vijJAyamAne samAhAradvadvasya 5 bhedapUrvakatvAt bhedanimittaH prati gho'pIti smaasaabhaavH| aMzineti kimiti nanu nAbheryaH pUrvo bhAgo vyavasthitaH, sa kAyasya zobhano rikto vetyAdyartho'tra vivakSitastatra pUrvasya kAyApekSatvenAsamarthatvAdeva nAbhyA saha samAso na prApta: kimaMzivarjanena ? satyaM, . yadyapi kAyApekSatvaM pUrvasya tathApi pradhAnasApekSatve'pi vRttirbhavatIti asatyaMzinetyasminnavadhibhUtayA nAbhyA samAsaH saMbhAvyeta, amunA kAyenAM'zinA saha samAso yathAbhidhAnamasti 10 tata: pravartate pUrvakAyo nAbheriti / / 3. 1. 52 / / sAyAhanAdayaH // 3. 1. 53 // sAyAhnAdayaH zabdA aMzinA tatpuruSeNa sAdhavo bhavanti / sAyamahnaH sAyAhnaH, madhyamahnaH madhyAhnaH, madhyaM dinasya madhyaMdinam, madhyaM rAtreH madhyarAtraH, upAratAH pazcimarAtragocarAt ityAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham-pUrve15 paJcAlAH, uttare paJcAlAH itivatsamudAyavA cinAmaMze'pi pravRttidarzanAt sAmAnAdhikaraNye sati karmadhArayeNaiva siddham / pUrvazcAsau kAyazca pUrvakAyaH, sAyaM ca tadahazca sAyAhna iti / tatpuruSavidhAnaM tviha pUrvatra cAhnaH sAyaM kAyasya pUrvamiti SaSThIsamAsabAdhanArtham / / 53 un ) nyA0 s0--saayaahnaadyH| syatezi auraNAdiko vA sAyazabdaH, mAntamavyayaM 20 vaa| sAyamahna iti nana 'sAyama' zabdenA'haranta ucyate ityuktArthatvAta sAyamahai vigrahe'hanazabdasya prayogo na prApnoti ? satyaM, dinAnte yAni kAryANi kriyante tAnyapyupacArAt 'sAyam' zabdenocyante, tataH saMdehaH kiM kAryANyabhidhIyante uta dinAnta ityahanzabdaH prayujyate, sUtrasAmarthyAt vA tasmAcca dinAnta eva labhyate / upAratAH pazcimarAtragocarA-dapArayanta: patitujavena gAm / / 25 tamutsukAzcakruravekSaNonmukhaM, gavAM gaNAH prasnutapIvarodhasaH / / 1 // kirAte SaSThosamAsabAdhanArthamiti nanu sAyamo'vyayatvAt 'tRpra' [3. 1. 85.] ityAdinA SaSThosamAsasya niye pena prAptireva nAsti kimucyate SaSThIsamAsabAdhanArthamiti ?. ucyate, yadA'kArAntaH sAyazabdo'navyayaM napuMsakaliGgastadA prApnoti / / 3.1.53 / /
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 54-55.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 461 . sameMzedha navA // 3. 1. 54 // ardhamityetatsameM'ze vartamAnamaMzinA abhinna na vA samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / ardhaM pippalyAH ardhapippalI, pakSe-pippalyardham / evamardhakozAtakI, kozAtakyardham, ardhapaNaH, paNArdham, ardhavediH, vedyardham, ardhacApam cApArdham, ardhasvaraH, svarArdham, ardhagrAmaH, grAmArdham, ardhApUpaH, 5 apapArdham, sameM'za iti kim ?... grAmAdhaH, nagarAdhaH, / ardhaM ca sA pippalI ceti karmadhArayeNaiva siddhe bhedavivakSAyAM pakSe SaSThIsamAsabAdhanArthamasamAMze cArddhazcAsau grAmazceti karmadhArayaniSedhArthaM vacanam / aMzinetyeva ? pippalyA ardhaM caitrasya, atra caitreNa samAso na bhavati / abhinna netyeva ? ardhaM pippalInAm / kathamapippalyaH, ardhaM pippalyA ityabhinna na samAse10 satyekazeSAt, ardharAzirityatra rAzerabhedapratibhAsAdbhaviSyati, atra sameM'ze vartamAno'rdhazabda aAviSTaliGgI napuMsakaH, asamAM'ze tu puMliGgaH / anye tvasamAse vAcyaliGgamenamAhuH / asamAMza eva ca SaSThIsamAsaM, samAMze tu nityamaMzitatpuruSamicchanti / / 54 / / - nyA0 sa0-sameM'ze / praddhaM pippalyA ityatrArddhazabdasya tulyabhAge'rddhamiti klIbatvaM,15 arddhapippalIti samudAyasya tu paraliGgo dvadvo'zIti vacanAt strItvam, evamuttaratra / atulyabhAge tu grAmArddha ityAdAvarddhasudarzaneti pustvam / SaSThIsamAsabAdhanArthamiti ayamarthaH sUtrAbhAve bhedAbhedavivakSAyAM prayogadvayaM siddhyati / sUtrakRtau tu bhedavivakSAyAmeva pakSe SaSThIsamAsaM bAdhitvA prayogadvayaM siddham, anyathA bhede SaSThIsamAsa eva syAt / addhaM pippalonAmiti pippalyAkhyasyAMzino'nekadravyasvabhAvatvAdabhinnatvAbhAvAt samAsA-20 bhAvaH, SaSThIsamAsastu bhavatyeva pippalyarddhamiti / prakaraNAdinA bahutvasyApyantargatabahuvacanAntasyApi pravRttiraviruddhA / / 3. 1. 54 / / jaratyAdibhiH // 3. 1. 55 // asamAMzArtha prArambhaH, ardhazabdo jaratyAdibhiraMzibhirabhinna : saha vA samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / a? jaratyA ardhajaratI tattulyam 25 ardhajaratIyam, ardhavaizasam, ardhoktam, ardhavilokitam,-pakSe jaratyardha
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 56-57.] ityAdyapi bhavati / bahuvacanamAkRtigaNArtham / idamapi SaSThIsamAsabAvanArtham / / 55 / / nyA0 sa0--jaratyAdi / arddhajaratIyamityatra 'kAkatAloyAdayaH' / avaMzasam iti 'zasU hiMsAyAm' vizasanaM 'krutsaMpadAdibhyaH' [5. 3. 114.] vizasaiva prajJAdyaN ajhai vaizasasyA maraNamityarthaH / / 3. 1. 55 / / divatricatuSpUraNAgrAdayaH // 3. 1. 56 // dvitricatur ityete pUraNapratyayAntA agra ityAdayazca zabdA aMzavAcinoMszinA'bhinna na vA samasyante, tatpuruSazca samAso bhavati / dvitIya bhikSAyA / dvitIyabhikSA, evaM tRtIyabhikSA, caturthabhikSA, turyabhikSA turIyabhikSA, agraM hastasya agrahastaH, evaM talapAdaH, UrdhvakAya ityAdi, pakSe bhikSAdvitIyam,10 bhikSAtRtIyam, bhikSAcaturtham, bhikSAturyam, bhikSAturIyam, hastAgram, pAdatalam, kaayordhvmityaadi| nityAdhikArAbhAvAdeva pakSe vAkyasya siddhatvAdvAnuvRttiH pakSe SaSThIsamAsArtham-tena pUraNena niSiddho'pi SaSThIsamAso bhavati / dvyAdigrahaNaM kim ? paJcamaM bhikssaayaaH| pUraNeti kim ? dvau bhikSAyAH / . azinetyeva ? bhikSAyA dvitIyaM bhikSukasya, bhikSukeNa samAso na bhavati / 15 abhinna netyeva ? dvitIyaM bhikSANAm / agrAdirAkRtigaNaH / / 56 / / nyA0 s0--dvitrictuH| dvizca trizca catvArazca dvitricatustacca sUtratvAt pUraNazabdasya vizeSaNasyApi na pUrvanipAtaH / paJcamaM bhikSAyA iti| SaSThIsamAso'pi vA grahaNena yasyaivAyamaMzisamAsastasyaiva prApnotItyatra na bhavati / dvitIyaM bhikSANAmiti atra bahutvAd bhikSA bhinnA // 3. 1. 56 / / kAlo divagau ca meyeH // 3. 1. 57 // aMzAMzinivRttau tatsaMbaddhaM veti nivRttm| kAlavAci nAmaikavacanAntaM dvigau ca viSaye vartamAna meyavAcinA nAmnA samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / mAso jAtasya mAsajAtaH, mAsajAtau, mAsajAtAH, mAsajAtA strI, evaM saMvatsarajAtaH mAsamRtaH, saMvatsaramRtaH dvigau-eko mAso jAtasya25 ekamAsajAtaH, dve ahanI suptasya dvayahnasuptaH, tryahrAdhyApitaH / kathaM 20
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 58.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 463 . - - dvayahajAta: yahajAtaH ? samAhAradvigorjAtana kAla ityaMzena samAsena bhaviSyati / iha ca yadyapi vigrahe jAtAdi kAlasya vizeSaNam tathApi zabdazaktisvAbhAvyAt samAso jAtAdipradhAnastena samAse liGga saMkhyA ca tadIyatadIyameva bhavati / kAla iti kim ? droNo dhAnyasya, kAla iti caikavacanaM dvigoH anyatra prayojakama-tena mAsau mAsA vA jAtasyetyatra na 5 bhavati / dvigau tu dvau trayo vA mAsA jAtasya dvimAsajAtaH trimAsa jAta ityapi bhavati, dvigugrahaNaM tripadasamAsArtham / anyathA nAma nAmnetyanuvRtteDha yoreva syAt / cakAro dvigurahitakAlaparigrahArthaH / meyairiti kim ? mAsazca trasya / jAtAdereva hi meyatvam janmAdeH prabhRti jAtAdisaMbandhitvenaivAdityagateH paricchedAta, na dravyamAtrasya, ktAntenaiva ca meyena praayennaay| samAsa iSyate-tena mAso gacchataH, varSamadhIyAnasya, mAso gantu vartate ityAdau na bhavati, ayamapi SaSThIsamAsApavAdo yogaH / / 57 / / nyA0 sa0--kAlo dvi| aMzAMzinivattAviti kAlameyarityabhinavArthagrahaNAt, jAtottarapadAni mAsajAta ityAdIni bahuvrIhAvapi sidhynti| paraM mAso mRtasya mAsamRta ityatrA'nyapadArthA'saMbhavAt dvigau ca yahnasupta ityAdAviti vacanam / zabda 15 zaktisvAbhAvyAditi anyathA mAso jAtAyA iti strItvavivakSAyAM mAsajAtA ityatra hrasvatvaM syAt, pUrvapadaprAdhAnyAcca pazcAdAp na syAt / dve ahanI suptasyeti dva iti cAhanI, iti ca nAmadvayaM suptasyeti nAmnA samasyate / tatastripade samAse jAte supta ityattarapade pare 'sakhyA samAhAre ca' [3.1 66. ] iti dvigasaMjJAyAM dvigaviSaye duruttarapadanimitta dvigau bhAvini trayANAM tatpuruSaH / anyatra prayojakamiti anyatra caritArtha-20 mityarthaH, dvigau tu dvivacanAdyantamapi samasyate iti bhAvaH / mAsazcaitrasyeti atra na mAsazcaitrasya paricchedakatvena saMbandhI kiM tUtsavAspadatvenA'nyena vA prakAreNeti / / 3. 1. 57 / / svayaMsAmI ktena // 3. 1. 58 // svayaM sAmi ityete avyaye ktAntena nAmnA saha samasyete, tatpuruSazca samAso bhavati / svayaMdhautau pAdau, svayaMvilonamAjyam-AtmanetyarthaH,25 sAmikRtam, sAmibhuktam, ardhamityarthaH / samAse satyaikapadyAdekavibhaktistaddhitAdyutpattizca bhavati / svAyaMdhautiH, sAmikRtiH, sAmikRtAyani: ityAdi / kta neti kim ? svayaM kRtvA, sAmi bhuktvA / / 58 / /
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite. [pA0 1. sU0 56-60.] nyA0 sa0--svayaM saamii0| dhauta ityatra karaNe karmakartari vA ktaH, yataH karaNazakta: kartRzaktarvA vAcaka: svayaMzabdaH / Atmanetyartha iti atra karaNe kartari vA tRtIyA / sAmikRtamityatra 'vizeSaNaM vizeSyeNa' [ 3. 1. 66. ] ityanena karmadhArayeraNava sidhyati, paraM yadRcchayA pUrvAparabhAvaH syAt tadbAdhanArthamihopAdIyate / / 3.1.58 // didvatIyA khaTvA kSepe // 3. 1. 56 // khaTvA ityetanAma dvitIyAntaM kSepe gamyamAne ktAntena nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / kSepaH samAsArtho na vAkyena gamyate iti nitya evAyaM samAsaH / khaTvArUDhaH, khaTvApluto jAlmaH-utpathaprasthita evamucyate / khaTvA, palyaGka, prAcAryAsanaM vA, adhItya gurubhiranujJAtena hi:0 khaTvAroDhavyA, yattvanyathA khaTvArohaNaM tadutpathaprasthAnam, upalakSaNaM ceha khaTvArohaNamutpathaprasthAnasya, tena sarvo'pi vimArgaprasthitaH khaTvArUDha ityucyate / kSepa iti kim ? khaTvAmArUDha upAdhyAyo'dhyApayati / / 56 / / nyA0 sa0--dvitIyA khttvaa0| kSepaH samAsArtha iti tatraiva tasya prasiddhaH / nitya eveti yattu khaTvAmArUDha iti vAkyaM tatpUrvottarapadavibhAgamAtra15 darzanArtham / / 3. 1. 56 / / kAlaH // 3. 1. 60 // kAlavAci nAma dvitIyAntaM nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / rAtrimatisRtA:-rAtryatisRtAH, evaM rAtryArUDhAH, rAtrisaMkrAntAH, aharatisRtAH-SaD muhUrtAzcarAcarA:-te hi dakSiNAyane rAtriM gacchanti,20 uttarAyaNe tvahariti, mAsaM pramito mAsapramitaH, pratipaccandramAH-mAsaM pramAtumArabdha ityarthaH / avyAptyartha prArambhaH / / 60 / / nyA0 s0--kaalH| kAlayati bhUtAni ac / avyAptyartha iti / kta neti nivRttamiti pRthagyogAditi zeSaH / sarvarAtrakalyANoti yadyapi sarvazabdo na kAlavattistathApyattarapadapradhAnatvena samAsasya sarvarAtra iti samUdAyo'pi kaalH| mAsaM25 pUraka iti pUrayiSyatIti 'kriyAyAM kriyA' [ 5. 3. 13.] iti ekaci Nake tu 'karmaNi kRtaH' [ 2. 2.83. ] iti SaSThI syAt Nakaci tu 'tRnnudanta' [2. 2. 60. ] iti niSedhAnna / / 3. 1.60 //
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 61-63.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 465 vyAptau // 3. 1. 61 // vyAptirguNakriyAdravyaratyantasaMyogaH, vyAptau yA dvitIyA tadantaM kAlavAci nAma vyApakavAcinAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati, kta neti nivRttam / muhUrta sukhaM-muhUrtasukham, muhUrtaramaNIyaH, sarvarAtrakalyANo, sarvarAtrazobhanA, muhUrtAdhyayanam, muhuurtguddH| vyAptAviti kim ? mAsaM 5 pUrako vrajati / kAla ityeva ? kozaM kuTilA nadI / / 61 / / zritAdibhiH // 3. 1. 62 // ' dvitIyAntaM nAma zritAdibhirnAmabhiH samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / dharma zrita:-dharmazritaH, zrIzritaH, saMsArAtItaH, narakapatitaH, nirvaanngtH| zrita, atIta, patita, gata, atyasta, prApta, pApanna, gamin,10 gAmin, AgAmin iti zritAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena prodana- / bubhukSuH, hitAzaMsuH, tattvabubhutsuH, sukhecchuH ityAdi siddham / / 62 / / . nyA0 sa0--zritAdibhiH / dharma zrita iti prAptyarthatvAt 'gatyarthAkarmaka' [ 5. 1. 11. ] iti ktaH prApta ityarthaH, yadyapi bahuvrIhiNava dharmazrita ityAdIni sidhyanti, tathApi yattatpuruSaM zAsti tat jJApayati yatra samAse'rthe vigrahabhedAttatpuruSabahuvrIhI15 prApnutastatra tatpuruSa eva, tena rAjasakha ityAdau na bahuvrIhiH, kiM ca bahuvrIhI kac syAt / saMsArAtIta ityatra atyeti sma ullaGghate sma 'gatikvanya' [ 3. 1. 42. ] iti samAsaH, atikramArthAtivarja ityanena nopasarga iti na vAcyaM, yadarthaM kriyA tasminniSpanne kriyApravRttiratikramaH, yathA'tisikta puSpaphalAdau niSpanne'pi punaH sekakriyApravRtteH / nirvANagata iti kta nirvAti sukhIbhavatyatra tyanaTi vA, prAptA jIvikA yayetyAdi20 bahuvrIhiNA'pi sidhyati / prAptagavItyAdau tu samAsAnto na syAditi vacanam / stroliGgArthamiti stryekArthottarapadA bhAvAt 'parataH strI' [3. 2. 46.] iti pubhAvo na prApnotItyatkaraNam / / 3. 1. 62 // prAptApatrau tayAcca // 3. 1. 63 // prAptApannau sAmarthyAt prathamAntau tathA dvitIyAntena nAmnA saha samasyete,25 tatpuruSazca samAso bhavati tatsaMniyoge cAnayorantasyAkAro bhavati / prAptA
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 64-65.] jIvikAM-prAptajIvikA, ApannA jIvikAm-ApannajIvikA, evaM prAptagavI, ApannagavI strI, prApto jIvikAM-prAptajIvikaH, ApannajIvikaH, prAptagavaH, ApannagavaH-puruSaH, prAptaM jIvikAM-prAptajIvikam, ApannajIvikaM kulam / advacanaM strIliGgArtham, prAptApannayoH prathamoktatvAt pUrvanipAtArthaM vacanam / zritAditvAccAnayodvitIyAyA api prathamoktatvena prAgnipAta:-tena 5 jIvikAprAptaH, jIvikApanna ityapi bhavati / / 63 / / ISaguNavacanaiH // 3. 1. 64 // ISadityetadavyayaM guNavacanairnAmabhiH saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati, ye guNe vartitvA tadyoge guNini vartante te guNamuktavanto guNavacanAH / ISadalpaM piGgalaH ISatapiGgalaH-evamoSatkaDAraH, ISadvikaTaH, ISadunnataH,10 ISadraktaH / guNavacanairiti kim ? ISatkArakaH, ISadgAryaH, guNaiH kriyayA vA hIno gArgya evamucyate / samAse taddhitakAmya samAsAntarANi ca vasAdhAdezAbhAvAdayazca prayojanam-ISatpiGgalasyedamaiSatpiGgalam, aiSatpiGgalakAmyat, kopeneSadraktaH, kopeSadraktaH, ISatpiGgala yuSmAkamatho putra iti / / 64 / / 15. nyA0 sa0--ISad guNa / guNaM vacantIti ramyAdyanaTi guNavacanAH / ISapiGgala iti piGgatvamasyAsti sidhmAditvAllaH / na ca vAcyamISatpaiGgalyayogAt puruSo'pISat. sa cAso piGgalazceti karmadhArayeNa siddhyati, yatastatra pUrvanipAtakAmacAraH, ISatzabdAt kriyAvizeSaNatvAdAm, unnataraktazabdAvoraNAdiko putapiteti sAdhU tato guNavacanau, kte tu kriyAvacanau syAtAm / samAsAntarAraNIti 20 anyathA 'nAma nAmnA' [ 3. 1. 18. ] ityanuvartamAne kopena ISadrakta iti tripado na syAt, kopeSadrakta ityatra 'UnArtha' [ 3. 1. 67. ] iti samAsaH, ISadrakta iti na guNavacanaH, tenottareNa na samAsaH / / 3. 1. 64 / / tRtIyA tatkRtaiH // 3. 1. 65 // tRtIyAntaM nAma tatkRtaistRtIyAntArthakRtairguNavacanairnAmabhiH saha samasyate,25 tatpuruSazca samAso bhavati / zakulayA kRtaH khaNDaH-zakulAkhaNDazcaitraH,
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 66-67.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 467 eva girikANaH, madapaTuH, kSArazuklaH, kusumasurabhiH, kRtArtho vRttAvantarbhUta iti kRtazabdo na prayujyate / tatkRtairiti kim ? akSaNA kANaH, pAdena khajaH, zakulayA hetunA khaNDaH, kANatvAdi hyatra kANDAdinA kRtam, nAkSyAdinA, akSyAdinA paraM saMbandhamAtram, yadA tu tatkRtatvavivakSAyAM kartari karaNe vA tRtIyA tadA9, bhavatyeva samAsaH / akSikANa ityAdi 5 guNavacanairityeva ? gobhirvapAvAn, dedhnA paTuH pATavamityarthaH, na hyatau pUrva guNamuktvA sAMprataM dravye vartete iti guNavacanau na bhvtH| ata eva zuddhaguNavAcinApi samAso na bhavati-ghRtena pATavam, vidyayA dhASTaryam-atrApi samAso 'bhavatIti kazcit / anye tu guNavacanairguNamAtravRttibhirapi samAsamicchanti-zakulAkhaNDazca trasya, girikANazca trasyeti / / 65 / / 10 nyA0 s0-tRtiiyaa| pratyayaH prakRtyavinAbhAvIti tRtIyAntaM nAmeha gRhyate / ata eveti guNavacanatvAbhAvAdevetyarthaH / / 3. 1. 65 // - catastrAddham // 3. 1. 66 // arddhazabdastRtIyAntastatkRtArthena catasRzabdena saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / ardhena kRtAzcatasro'rdhacatasro mAtrAH, evamardhacatasraH khAryaH 115 catasrati kim ? ardhena kRtAzcatvAro droNAH / / 66 / / UnArthapUrvAyaiH // 3. 1. 67 // tRtIyAntaM nAma UnArtheH pUrvAdibhizca nAmabhiH samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / mASeNonam-mASonam, evaM kArSApaNonam, mASavikalam, kArSApaNavikalam, pUrvAdya:-mAsena pUrva:-mAsapUrvaH, saMvatsarapUrvaH, evaM mAsAvaraH,20 saMvatsarAvaraH / pUrva, avara, sadRza, sama, kalaha, nipuNa, mizra, zlakSNa, iti pUrvAdayaH / prAkRtigaNo'yam-tena dhAnyenArtho, dhAnyArthaH, hiraNyArthaH, . AtmanApaJcamaH, AtmanASaSThaH, 'etAvalupsamAsau' mASeNAdhikaM-mASAdhikam, kArSApaNam, evaM droNAdhikA khArI bhrAtrA tulyAH-bhrAtRtulyAH, ekena dravyavattvam-ekadravyavattvam ityAdi siddham / pUrvAdiyoge yathAyogaM hetvAdau25 tRtIyA / / 67 / / ( Atya
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 ] . bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU068-66.] nyA0 s0-uunaarth0| pUrvAdiyoge ityatra pUrvAdInAM hi pUrvAdibhAve mAsAdiheturiti atra heto tRtiiyaa| hetvAdAviti AdizabdAttulyAthai rityAdi / ekena dravyavattvamiti ekaM ca tat dravyaM ceti karmadhAraye ekadravyamasyAstIti kRte 'ekAdeH karmadhArayAt' [ 7. 2. 58. ] itIkaN syAdityevaM samAsaH / / 3. 1. 67 // kArakaM kRtA // 3. 1. 68 // kArakavAci nAma tRtIyAntaM sAmarthyAtkartRkaraNarUpaM kRdantena nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhvti| kartR-prAtmanA kRtam-prAtmakRtam, parakRtam, 'kRtsagatikArakasyApi' [7. 4. 117.] caitreNa nakhanibhinnaH caitranakhanibhinnaH, evaM sujanasulabhaH, durjanadurlabhaH, aridurjayaH, karaNe,-parazunA chinnaHparazucchinnaH, evaM nakhanibhinnaH-pAdaprahAraH, pAdAbhyAM hriyate-pAdahArakaH,10 talAhRtiH, zastraprahRtiH, bahulAdhikArAt stutinindArthatAyAM prAyeNa kRtyaH samAsaH / kartR-kAkapeyA nadI, evaM nAma pUrNetyarthaH, zvalehyaH, kUpaH evaMnAmAsannodaka ityarthaH, kukkuTasaMpAtyA grAmAH, evaM nAmAsannA ityarthaH / karaNakaNTakasaMceya prodanaH / evaM nAma vizada ityarthaH, vASpacchedyAni tRNAni evaM nAma mRdUnItyarthaH, anyatrApi buzopendhyam, tRNopendhyam,-tejasaH alpatA khyApyate,15 ghnghaatyH-kRcchrsaadhytvmucyte| kArakamiti kim ? vidyayoSitaH, anne - noSitaH, tena hetunetyarthaH / putreNa gataH, chAtreNAgataH, tena sahetyarthaH / kRteti kim ? gobhirvapAvAn, dhAnyena dhanavAn / bahulAdhikArAdeva ktavatunA ktvayA tavyAnIyAbhyAM ca na bhavati, dAtreNa lUnavAn, parazunA chinnavAn, dAtreNa kRtvA, parazunA chittvA, kAkaiH pAtavyaH, zvabhirleDhavyaH / / 68 / / - 20 nyA0 sa0--kArakaM0 / AtmanA kRtamiti arthakathanamAtramidam / prAtmanA kriyate smeti kArya gatikAraketi nyAyAt / kAkapeyA nadI ityAdiSu nindA sugamauveti na drshitaa| alpatA khyApyate iti nA'tra nindA stutirvA kiMtu svarUpakathanam / ghanaghAtya iti ghAtyasya kAThinyaM prtipaadyte| tena sahetyartha iti / evaM zikSayA parivrAjaka itItthaMbhUtalakSaNe'pyuktamapi jJeyam / anIyaprayoge zvabhirlahanIya25 ityAdyapi draSTavyam / / 3. 1. 68 // naviMzatyAdiko'ccAntaH // 3. 1. 66 // ekazabdastRtIyAnto naviMzatyAdinAmnA saha samasyate, tatpuruSazca
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 70-71.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 466 samAso bhavati ekazabdasya cAdanto bhavati / ekena naviMzatiH-ekAnaviMzatiH, pakSe ekAdnaviMzatiH, evamekAnnatriMzat, ekAdna triMzat, ekAnnacatvAriMzat, ekAdnacatvAriMzat / naviMzatyAdineti nirdezAt 'natrat' [3. 2. 125.] na bhavati / / 66 / / nyA0 s0-nviNshtyaadin| nat na bhavatIti 'natravyayAt saMkhyAyA Da:'5 [7. 3. 123. ] ityapi na bhavati, vidhAnasAmarthyAt 'lugasya' [2. 1. 113 ] ityAdinA alopo na bhavati, anyathA tU iti kuryAt iti / / 3. 1. 66 // caturthI prakRtyA // 3. 1. 70 // prakRtiH-pariNAmi kAraNam, caturthyantamarthAdvikRtivAci nAma prakRtivAcinA nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / yUpAya10 dAru-yUpadAru, kuNDalahiraNyam / prakRtyeti kim ? randhanAya sthAlI, avahananAyolUkhalam, mUtrAya saMpadyate yavAgUrityAdau tu vikArasyApradhAnasya saMpadyate ityAdikriyAsApekSatvAt na bhavati / / 70 // nyA0 s0--cturthii0| prakriyate pariNAmarUpatayeti vA prakaroti kAryamiti vA bAhulakAt ktiH, prakriyAditi vA 'tikkRtau nAmni' [ 5. 1. 71. ] / prakRtiH,15 pariNAmi ityatra tena rUpeNa yUpAdilakSaNena bhavanaM tadbhAvaH pariNAmaH so'syA'stIti / randhanAya sthAlIti / yathA yUpAdyAtmanA dAdi pratiSThamAnaM yUpAdeH prakRtitvena vijJAyate, naivaM randhanAde: sthAlyAdIni / mUtrAya saMpadyate iti yadyapyArthyA vidheyatayA mUtrasya prAdhAnyaM tathApi zAbdyA prathamaM yavAgvA saha kriyAsaMbandhaH / yathA rAjJaH puruSa iti ArthyA rAjJaH prAdhAnye'pi zAbdyA puruSasyeva iti aprAdhAnyaM / tatazca apradhAnasApekSe samAso20 na bhavati, pradhAnasApekSe tu bhavatyeva // 3. 1. 70 / / hitAdibhiH // 3. 1. 71 // caturthyantaM nAma hitAdibhiH saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / gobhyo hitaM-gohitam, evaM gosukham, gorakSitaH, hita, sukha, rakSita, bali, iti hitAdayaH / prAkRtigaNanAyam-tena azvaghAsaH, zvazrUsurA, zvazrUsuram,25 hastividhAnam, dharmaniyamaH, dharmajijJAsA, nATayazAlA, Atmanepadam, parasmaipadam
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 72-73.] ityAdi siddham / kRtyapratyayAntaM ceha paThyate-devadeyam, brAhmaNadeyam, varapradeyA kanyA, iha na bhavati brAhmaNAya dAtavyam / / 71 / / nyA0 s0--hitaadi| gobhyo hitamiti 'hitasukhAbhyAm' [2. 2. 65. ] ityanena caturthI, prAzIvivakSAyAM tu tadbhadrAyuSya' [2.2.66.] iti AzaMsAyAM hitayoge yA caturthI tadantasya samAso na bhavati samAsAdAziSo'navagamAditi / prAtmane- 5 padamiti pacata ityevamAdInAmAtmA svabhAvastadarthaM padaM te Ate ityAdinA Atmanepadam / tivAdyavayavApekSayA prakRtipratyayasamudAyaH pacatItyAdilakSaNaH paro'rthastadarthaM tivAdikaM / padaM parasmaipadam / / 3. 1.71 / / ( tdrthaarthn)|| 3. 1. 72 // tasyAzcatujhaM artho yasya sa tadarthaH, caturthyantaM nAma tadarthenArthazabdena10 nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / pitre idaM-pitrarthaM payaH, mahadarthaM dhanam, udakArtho ghaTaH, AturArthA yavAgUH / 'Dartho vAcyavat' iti vAcyaliGgatA, nityasamAsazcAyam, caturthaiva tadarthasyoktatvAt arthazabdAprayogevAkyAsaMbhavAt, samAsastu vacanAdbhavati / tadarthetyarthavizeSaNaM kim ? pitre'rthaH, mAtre'rthaH, tadarthaM dhanamityarthaH / / 72 / / nyA0 s0-tdrthaaH| tasyAzcaturthyA artho yasya ityuSTramukhAditvAd vyadhikaraNo bahuvrIhistatastadarthazcAsAvarthazceti karmadhArayaH, yadvA tasyA arthastadarthastasmin arthastena tadarthA'rthena / samAsastviti pitrartha ityAdisamAse arthazabdaprayogaH ityarthaH / / 3. 1. 72 / / 15 . paJcamI bhayAdyaiH // 3. 1. 73 // paJcamyantaM nAma bhayAdyairnAmabhiH saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / vRkAdbhayam-vRkabhayam, evaM vRkabhItaH, bhybhiitaa| bhaya, bhIta, bhIti, bhI, bhIru, bhIluka, nirgata, jugupsu, apeta, apoDha, mukta, patita, apatrasta iti bhayAdayaH / AkRtigaNazcAyam-tena dvIpAntarAnItaH, sthAnabhraSTaH, tAtparaH, taparaH ityAdi siddham / bahulAdhikArAdiha na bhavati / prAsA25 dAtpatitaH, bhojanAdapatrastaH / / 73 //
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 74-76.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 471 ktenAsattve // 3. 1. 74 // 1 asatve vartamAnA yA paJcamI tadantaM nAma ktapratyayAntena nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / stokAnmuktaH, alpAnmuktaH, kRcchrAnmuktaH, katipayAnmuktaH, dUrAdAgataH viprakRSTAdAgataH zrantikAdAgataH abhyAzAdAgataH, kRcchrAllabdham, 'asatve Gase : ' [ 3. 2. 10. ] ityalup / kteneti kim ? s stokAnmokSaH / asatve iti kim ? stokAt vaddhitaH - stokAddravyAdityarthaH, evamalpAt pravRddham samAse taddhitAdyutpattiH phalam - stokAnmuktiH ityAdi / / 74 / / para zatAdi // 3. 1. 75 // paraHzatAdiH paJcamItatpuruSaH sAdhurbhavati / zatAtpare - paraH zatAH, 10 sahasrAtpare - paraH sahasrAH, lakSAllakSAyA vA pare parolakSAH - parazabdasya pUrvanipAtaH sakArAgamazca nipAtanAt / parazabdena samAnArthaH paraszabdaH sakArAnto'pyastItyanye / / 75 / / SaSThayayatnAccheSe // / 3. 1. 76 // zeSe yA SaSThI tadantaM nAma nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso15 bhavati / prayatnAt - na cet sa zeSo 'nAtha : ' [ 2. 2. 10 . ] ityAderyatnAdbhavati / rAjJaH puruSaH - rAjapuruSaH, yatikambalaH, rAjJo gokSIraM rAjagokSIram, rAjagavIkSIram / Rddhasya rAjJaH puruSaH, jinabhadragaNeH kSamAzramaraNasya bhASyamityAdau sApekSatvAnna bhavati / kathaM devadattasya gurukulam ? jinadattasya dAsabhAryeti, sApekSatve'pi gamakatvAdbhavati / prayatnAditi kim ? sarpiSo20 nAthitam, mAtuHsmRtam, sarpiSo dayitam, mAturIzitam, edhodakasyopaskRtam, caurasya rugNam, caurasyojjAsitam, zatasya dyUtam, zatasya dyUtazcaitraH, kaTakaraNasyAyuktaH zeSa iti kim ? sarpiSo jJAnam, rudataH pravrajita, manuSyANAM kSatriyaH zUratamaH, gavAM kRSNA saMpannakSIratamA, adhvagAnAM rathagAmI zIghratamaH / kathaM sarpirjJAnam ? mAtRsmaraNamityAdi, kRdyoge'tra SaSThItyuttareNa bhaviSyati, 25
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 77-78.]] saMbandhe tvanenaiva / gosvAmI, pRthivIzvaraH, vidyAdAyAda ityAdiSu tvayatnajA zeSa eva sssstthii| 'svAmIzvarA'-[2. 2. 68.] disUtrasya nityaM SaSThIprAptau pakSe saptamIvidhAnArthatvAt / saMghasya bhadra bhUyAt, zAsanasya bhadra bhUyAdityAdau tvAziSi SaSThayAH samAso na bhavati, asAmarthyAt anbhidhaanaadvaa| nahi saMghabhadra bhUyAdityukta saMghasya bhadra bhUyAdityarthaH 5 pratIyate, api tu saMghabhadra nAma saMghasaMbandhitayA prasiddhaM kiMcidbhadra kasya / cidbhUyAditi / / 76 / / nyA0 s0-sssstthyy0| prayatnAna cediti tulyArthayoge yatnajAyA api SaSThyAH samAso bhavati, tulyArthAnAM yaajkaadidRsstteH| gamakatvAditi avazyasApekSatvAdityarthaH / manuSyANAmityAdiSu triSu yogeSvapAdAnapaJcamIprasaktau 'saptamI cA'vibhAge' 10 [ 2. 2. 106.] iti sssstthii| asAmarthyAditi tattvaM bhUyAditi sApekSatvAt / anabhidhAneti abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsA bhavantIti nyAyAt vivakSitArthApratipAdanAt // 3. 1.76 / / kati // 3. 1. 77 // 'karmaNi kRtaH' [2. 2. 83.] 'kartari' [2. 2. 86.] iti ca yA15 kRti kRtpratyayanimittA SaSThI vihitA tadantaM nAma nAmnA samasyate, tatpuruSazca . samAso bhavati / siddhasenakRtiH, gaNadharoktiH, idhmavrazcanaH, palAzazAtanaH, dharmAnusmaraNam, tattvAnucintanam, sarpinim, edhodakopaskaraNam, caurojjAsanam / / 77 / / nyA0 s0--kRti| caurojjAsana miti 'karmaNi kRtaH' [ 2. 2. 83. ]20 'karttari' [2. 2. 86.] vA'syA vidhAnAt yatnajAyA api SaSThyAH samAsaH // 3. 1. 77 / / / yAjakAdibhiH // 3. 1. 78 // SaSThayantaM nAma yAjaka ityevamAdibhirnAmabhiH saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / brAhmaNAnAM yAjaka:-brAhmaNayAjakaH, evaM gurupUjakaH, yAjaka,25 pUjaka, paricAraka, pariveSaka, snApaka, adhyApaka, AcchAdaka, unmAdaka,
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 79-81.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 473 10 udvartaka vartaka hotR bhartR / prAkRtigaNo'yam-tena tulyArthA api-gurusadRzaH, gurusamaH, dAsyAHsadRzaH, vRSalyAHsamaH 'SaSThayAH kSepe' [3. 2. 30.] ityalup / tathA-anyatkArakam, vizvagoptA, tIrthakartA, tatprayojako hetuzca, janikartuH prakRtiH, ityAdi siddhaM bhavati / 'karmajA tRcA ca' [3. 1. 83.] iti pratiSedhApavAdo yogaH, tulyArthaiH vidhyarthazca / / 78 / / nyA0 s0--yaajkaa0| yAjaketi yAjaka: Rtvik / bhatriti bhatR zabdasya pativAcakasyaivAtra pAThaH, kratItyanenaiva siddhe kimartho'yaM yogaH ? ityAha kamajA tacA cetIti / vidhyarthazceti tulyArthe riti yA SaSThI sA zaiSikA na bhavatIti aprAptau / / 3. 1. 78 / / patirathau gaNakena // 3. 1. 76 // pattirathazabdau SaSThayantau gaNakena nAmnA samasyete, tatpuruSazca samAso bhavati / pattInAM gaNaka:-pattigaNakaH, evaM rathagaNakaH / pattirathAviti kim ? kArSApaNAnAM gaNaka: / gaNakeneti kim ? rathasya darzakaH, kathaM jyotigaNakaH ? 'akena krIDAjIve' [3. 1. 81.] iti bhaviSyati / 'karmajA tRcA ca' [3. 1. 83.] ityasyApavAdo'yam / / 76 / / sarvapazcAdAdayaH // 3. 1.80 // sarvapazcAdityAdayaH SaSThItatpuruSAH sAdhavo bhavanti / sarveSAM pazcAt sarvapazcAtpadaM vartate, sarvaciraM jIvati, tadupariSTAt rukmaM nidadhAti ityAdi,avyayena pratiSedhaM vakSyati tasyApavAdo'yam / bahuvacanaM ziSTaprayogAnusaraNArtham / / 80 / / 20 nyA0 sa0--sarvapa0 / sarveSAM pazcAditi yadA saMbandhe SaSThI tadA niSedhe prApte samAsaH, yadA tu ririSTeti tadA aprApte samAsaH / pratiSedhaM vakSyatIti yadA saMbandhe SaSThI tadA ityarthaH, tatra saMbandhaSaSThIgrahaNAt, upalakSaNamidaM tena yadA ririSTeti SaSThI tadA'prApte samAsaH / / 3. 1. 80 / / akena krIDAjIve // 3 1.81 // AjIvo jIvikA, SaSThyantaM nAmAkapratyayAntena nAmnA samasyate, 25
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 82-83.] krIDAyAmAjIve ca gamyamAne tatpuruSazca samAso bhavati / uddAlakapuSpabhaJjikA, vAraNapuSpapracAyikA, zAlabhajikA,-kasyAzcit krIDAyAH saMjJA / AjIve, dantalekhakaH, nakhalekhakaH, avaskarasUdakaH, ramaNIyakArakaH, dantalekhanAdirasyAjIvo gamyate / krIDAjIvau vAkyena na gamyete iti nityasamAsA ete| krIDAjIva iti kim ? aodanasya bhojakaH, payasaH pAyakaH, 'karmajA 5 tRcA ca' [3. 1. 83.] iti pratiSedhe prApte vacanam / / 81 / / nyA0 s0--aken| 'karmajA tRcA ca' [ 3. 1. 83. ] ityasyApavAdastatazca bhanaktIti bhaJjikA uddAlakapuSpANAM bhaJjiketi kRte 'kRti' [ 3. 1.77. ] iti / prApnoti, tata uttareNa niSedhastadA'sya sUtrasya phalaM, yadA tu uddAlakapuSpANi bhajyante yasyAM krIDAyAmiti vigrahastadA niSedhAbhAve 'kRti' [ 3. 1. 77. ] ityanenaiva siddha-10 tvAdasya na kiJcit phalam / nanu bhanaktIti bhaJjiketi kartari kathaM sAdhayanti yata uhAlakapuSpabhaJjiketi krIDAnAma tatastasyAH krIDAyA bhaGga kartatvaM na saMgacchate api tu krIDAkAriNAm, ucyate / asyAM krIDAyAM bhajanakriyAkaraNAdupacArAt sApi kI bhaNyate, zAlazabdo'pi tAlavyAdyo vRkSavAcako'sti / / 3. 1. 81 / / na kartari // 3. 1. 82 // 15 kartari vihitA yA SaSThI tadantaM nAmAkapratyayAntena nAmnA na smsyte| . bhavataH zAyikA, bhavata AzikA, bhavato'gragAmikA kartarIti kim ? ikSu- 1. bhakSikAM me dhArayasi, payaHpAyikAM me dhArayasi / / 82 / / nyA0 sa0-na krtri0| agragAmiketi kRt sagatikArakasyeti nyAyAdagragAmiketi asyApi kRdantatvam / / 3. 1. 82 // karmajA tucA ca // 3. 1. 83 // kartarItyanuvartate taccAkasya vizeSaNam, karmaNi vihitA SaSThI karmajA, tadantaM nAma kartari vihito yo'kapratyayastadantena tRjantena ca nAmnA saha na samasyate / aodanasya bhojakaH, saktUnAM pAyakaH, apAM sraSTA, purAM bhettaa| karmajeti kim ? saMbandhaSaSThayAH pratiSedho mAbhUt, guNo guNivizeSaka:-25 guNinaH saMvandhI vizeSaka ityarthaH kartarItyeva ? ikSubhakSikAM me dhArayasi, payaHpAyikAM me dhArayasi / kathaM bhUbhartA ? vajrabhateti,-bhartR zabdo yaH
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 84-85.] patiparyAyastena saMbandhaSaSThyA yAjakAdipAThAt karmaSaSThyA vA'yaM samAsaH, kriyAzabdasya tu tatrAgrahaNAdanena pratiSedhaH bhuvo bhartA, vajrasya bhartA / / 83 / / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 475 nyA0 sa0 -- karmmajA0 / taccAkasyeti tRco'vyabhicArAt 'akasyA'pi ' grahaH tRc sannihitasya / guraNItyatra zikhAditvAdin / kriyAzabdasya tviti bibhartIti 5 bharaNakriyAmAtramupAdAya varttamAnasyetyarthaH, patiparyAyabhartRzabda prauNAdiko'vyutpanno'pyasti / / 3 1 83 / / tRtIyAyAm // / 3. 1. 84 // kartari yA tRtIyA tasyAM satyAM karmajA SaSThI na samasyate / Azcaryo gavAM doho'gopAlakena, sAdhvidaM zabdAnAmanuzAsanamAcAryeNa / tRtIyAyAmiti 10 kim ? sAdhvidaM zabdAnuzAsanamAcAryasya, sAdhvI kaTacikIrSA caitrasya, kartari SaSThyAmapi na samAsa iti kazcit - vicitrA sUtrasya kRtirAcAryasya / kartarItyeva ? sAdhvidaM zabdAnuzAsanamAcAryasya naH puNyena / karmajetyeva ? maitrasya saMbandhI kRto maitrakRtavatreNa / kathaM godoho gopAlakena ? saMbandhaSaSThyA bhaviSyati / / 84 / / 15 nyA0 sa0 - - tRtIyAyAm / maitrasya saMbandhI kRta ityatra zrodano'nyo vA'rtha - prakararaNAdinA nijJatiH / / 3. 1. 84 / / tRptArthapUraNAvyayAtRzzazrAnazA // 3. 1. 85 / / tRptArthaiH pUraNapratyayAntairavyayairatRzantaiH zatrantairAnazantaizca nAmabhiH SaSThyantaM nAma na samasyate / tRptArthA: - phalAnAM tRptaH, phalAnAM suhitaH, 20 saktUnAM pUrNaH, odanasyAzitaH, payaso ghrANaH / pUraNa - tIrthakarANAM SoDazaH, cakradharANAM paJcamaH zAntiH, cakradharANAM dvitIyaH sagaraH, vAsudevAnAM tRtIyaH svayaMbhUH / avyaya-rAjJaH sAkSAt, grAmasya purastAt, caitrasya kRtvA, maitrasya prakRtya, avyayIbhAvasyApyanvarthAzrayaNAtkvacidavyayatvam - tena caitrasyopakumbhamityatra samAso na bhavatIti kecit / az- rAmasya dviSan, rAvaraNasya dviSan 125
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 86.] zatR-caitrasya pacan, adhvagAnAM dhAvantaH zIghratamAH, caitrasya pakSyan / aAnazcaitrasya pacamAnaH, caitrasya pakSyamANaH, sarvatra saMbandhe SaSThI / etairiti kim ? brAhmaNasya kartavyaM brAhmaNakartavyam / ibhatrazcanaH, palAzazAtanaH rAjJaH pATaliputrakasya dhanam, zukasya mArAvidasya zabdaH, sapiSaH pIyamAnasya gandhaH, sUtrasyAdhIyamAnasyArtha ityAdau sAmAnAdhikaraNye dhanAdipadApekSA SaSThItyasA- 5 marthyAtsamAso na bhavati, vizeSaNasamAsastu nirapekSatvena sAmarthyAdbhavatyeva, pATaliputrakazcAsau rAjA ca tasya pATaliputrakarAjasyetyAdi / SaSThIsamAse tu aniyamena pUrvanipAtaH syAt / / 85 / / nyA0 sa0-tRptArtha / tRpto'rtho'bhidheyo yeSAM, pUraNetyatra abhedopacArAt pUraNapratyayA gRhynte| sati tRptasuhitayoH 'jJAnecchA' [5. 2. 62. ] iti ktaH pUNe karmaNi 10 ktH| Azite zIlyAditvAt ktaH ghrANe 'gatyarthA' [ 3. 4. 11. ] iti ktaH / grAmasya purastAditi avyutpannamavyayaM vyutpattau tu 'ririSTa' [ 2. 2. 82. ] iti SaSThyA vidhAnAt samAso na prApnotyeva / adhvagAnAmiti atrA'pi saMbandhe SaSThI na nirdhAraNe tasya sto'pyvivkssaa| mArAvidasyeti mAramAvetti mAravit tasyA'patyaM 'Gaso'patye' [6. 1. 28.] aN / sarvatra saMbandhe SaSThIti karmajaSaSThyapi na samasyate, caitrasya karmatva-15 bhRto dviSan / aniyamena pUrvanipAtaH syAditi 'SaSThyayatna' [ 3. 1. 76. ] ityatra / vizeSaNavizeSyayordva yorapi prathamoktatvAt vizeSaNasamAse tu pradhAnAnuyAyino vyavahArA iti na prAgnipAtaH / pATaliputrakasyeti caturdA udAharaNeSu yathAsaMkhyaM dhanaM gRhaM gandhaH arthazca jJeyAni / / 3. 1. 85 / / jJAmecchArthAidhAraktena // 3. 1. 86 // 20 jJAnArthAdinchArthAdarcArthAcca vartamAno yaH kto yazca 'adyarthAccAdhAre' [5. 1. 12.] ityAdhAre vihitastadantena nAmnA SaSThayantaM nAma na samasyate / rAjJAM jJAtaH, rAjJAM buddhaH, rAjJAmiSTaH, rAjJAM mataH, rAjJAcitaH, rAjJAM pUjitaH, idameteSAM yAtam, idameSAM yAtam, idameSAmAsitam, idameSAM bhuktam, idameSAM pItam / kathaM rAjapUjitaH rAjamahitaH, rAjasaMmataH, kalahaMsarAmamahitaH ? 25. kRtavAn iti bahulAdhikArAt iSTena bhUtakAlakta na tRtIyAsamAsA eta iti kecit / anye tu kRdyogajAyA eva SaSThayA iha samAsapratiSedha iti saMbandha SaSThIsamAsA eta ityAhuH / / 86 / /
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 87.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 477 nyA0 s0--jnyaanecchaa0| jJAnecchArthAizca AdhArazca teSAM kta iti zakaTanyAsaH, sarvatra kartari SaSThI, satyAdhAre ca ktavidhAnAt 'ktayorasadAdhAre' [2. 2. 61.] iti SaSThyA na niSedhaH / iSTeneti 'tena prokta' [6. 3. 181. ] ityatastRtIyAdhikAre yadupajJAta ityarthe yathAvihitaM pratyayaM vidhatte tat jJApayati, na vartamAne kAle vihito'yaM ktapratyayaH kiMtu bhUte kAle, tathA rAjapUjita ityAdAvapi / tRtIyAsamAsA iti atra bhUte 5 ktavidhAnAt 'ktayorasadAdhAre' [2. 2. 61. ] iti SaSThIniSedhAt tRtIyAsamAsA ityarthaH / kRdyoga jAyA iti kartR karmavihitAyA ityarthaH / / 3. 1. 86 // asvasthaguNaH // 3. 1.87 // ye guNAH svAtmanyevAvatiSThante na dravye te svasthAH, tatpratiSedhenAsvasthaguNavAcibhirnAmabhiH saha SaSThayantaM nAma na samasyate / paTasya zuklaH,10 kAkasya kRSNaH, guDasya madhuraH, candanasya surabhiH, ghRtasya tIvraH, kuGkumasya mRduH-atra arthAtprakaraNAdvApekSyasya varNAdernirzAne ya ime zuklAdayaste paTAderiti sAmopapatteH samAsaH prApnotIti pratiSidhyate / tathA-paTasya zauklyam, kAkasya kArNyam, guDasya mAdhuryam-eSu pUrveSu ca zuklAderguNasya zuklaH paTa ityAdau dravye'pi vRttipradarzanAt asvAsthyamastyeva / guNazabdena ceha15 lokaprasiddhA rUparasagandhasparzaguNA abhipretAstataH tadvizeSairevAyaM pratiSedhaHtena yatnasya gauravaM-yatnagauravam, vacanagauravam, prakriyAlAghavam, buddhikauzalam, mativaiguNyam, karaNapATavam, puruSasAmarthyam, aGgasauSThavam, hastacApalam, vacanamArdavam, uttarapadArthaprAdhAnyam, kriyAsAtatyam, vartamAnasAmIpyam, satsAmIpyam, adhikaraNaitAvatyam, prayogAnyatvam, gatatAcchIlyam, paTahazabdaH,20 nadIghoSaH, vacanaprAmANyam, zabdAdhikyam, vAGmAdhuryam, goviMzatiH, gotriMzat, gozatam, gosahasram, samAhAraikatvamityAdiSu pratiSedho na bhavati / asvasthaguNairiti kim ? ghaTavarNaH, kanyArUpam, kapittharasaH, candanagandhaH, stanasparzaH, bahulAdhikArAtkaNTakasya taikSNyam, vRSalasya dhASTarya mityAdiSu samAso na bhavati, kusumasaurabhyam, candanasaurabhamityAdiSu25 bhavatIti / / 87 / / nyA0 sa0--asvasthagu0 / svAtmanyevAvatiSThanta iti nanu dravyAzrayI guNa iti guNalakSaNaM tataH kathamidamiti ? satyaM, abhidhAvyApArApekSayA svasthatvaM guNAnAM yataH
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 ] [ pA0 1 sU0 88. ] zauklyAdizabdairddharmmamAtramevAbhidhIyate / surabhiriti suSThu rabhate 'padipaThi' 607 ( uNAdi ) iti i pratyaya:, AgamasyAnityatvAt 'rabho'parokSA' [ 4. 4. 102. ] iti na / arthAt prakararaNAd veti nanu zuklAdirvarNAdivizeSaNam, paTasya zuklo varNa iti tatazca paTAdervarNAdinA saMbandho na tu zuklAdivizeSaNeneti paSThyantasya samAsaprAptireva nAstItyAzaGkA / prasvAsthyamastyeveti guNagrahaNena ye guraNA dravyasya vizeSaNaM bhavanti, 5 zuklaH paTa ityAdau ye ca bhUtapUrvvagatyA TyaraNAdyantAH zauklyAdayaste'pi gRhyante, yataH zukla zauklyamiti, evaM madhuramAdhuryAdInAmapi / nanu anenaiva vyAkhyAmena paTasya zukla ityAdiSveva niSedhaH prAptaH yato yathA zuklaH paTa ityAdI dravye'pi vRttistathA na zauklyazabdasya dravye vRttiryataH zauklyazabdena guraNamAtramevAbhidhIyate na dravyam ? ucyate, yadyapi zauklyazabdo dravye na varttate tathApi zauklyazabdo guraNavacanaH, tato yadyapyayaM dravyaM vaktu 10 na zaknoti tathApi zrAtmIyazuklalakSaNena zabdena yadi vAdayati tarhi bhavatyeva, grAtmIyatvaM cAnayorguNamAtravRttitvAt, yathA kazcit pumAn bhAryAyAH pArzvAt pitrorbhakti kArayati tato yadyAtmanA na karoti tathApi bhakti kurvvannabhidhIyate evamatrA'pi bhaviSyati / tadvizeSarevAyamiti tadvizeSAzva zuklAdayo madhurAdayaH surabhyasurabhI zItAdayazca guraNA gRhyante, teSAmeva dravya vizeSaNatvasaMbhavAt tena rUpAdInAM na grahaH, na hi te dravyasya vizeSaNaM bhavanti 15 paTo rUpaM, guDo rasaH, candanaM gandhaH stanasparzaH iti / rUpAdivizeSA ye zuklAdayasta eva gRhyante tena gauravAdayaH saMkhyAdayo vaizeSikaprasiddhAzca na gRhyante / vAGmAdhuryamiti rasanendriyagrAhya eva raso loke madhurazabdasya rUDho'tra tUpacArAditi na guDasya mAdhuryamitivanniSedhaH, yato gauraNa mukhyanyAyena mukhyo laukiko guNaH samAsAbhAvaM prayojayatIti / bahulAdhikArAditi nanu kaNTakasya taikSNyamityAdau taikSNyaM sparzanena cakSuSA'pi ca gRhyate, tato 20. dvIndriyagrAhyANAM na guNatvaM kiM tvekendriyagrAhyAraNAmeveti vaizeSikamatam, tataH samAsaH prAptaH, kusumasaurabhyamityAdau ca paTasya zauklyamitivat samAsAbhAvaprasaGgastadetadubhayaM kathamityAzaGkA // / 3. 187 / / bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite saptamI zauNDAdyaiH // 3. 1. 88 // saptamyantaM nAma zauNDAdyairnAmabhiH saha samasyate, tatpuruSazca samAso25 bhavati / pAne prasaktaH zauNDa : - pAnazauNDaH, pAnazauNDo madyapaH, prakSeSu prasakta:zauNDa iva prakSazauNDaH, zauNDazabda iha gauNo vyasanini vartate, vRttau prasaktikriyAyA antarbhAvAdaprayogaH, akSadhUrtaH / akSakitavaH / zauNDa dhUrta, kitava, vyAla, savya, Ayasa, vyAna, savIraNa, antara, adhIna, paTu, paNDita kuzala, capala, nipuNa, siddha, zuSka, pakva bandha, bahuvacanamAkRtigaraNArtham 130 tena ziraH zekharaH, hastakaTakaH, prApAta ramaNIyaH, avasAnavirasaH, pRthivIviditaH,
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU086-61.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 476 pRthivIpraNataH, anteguruH, madhyeguruH, 'RNe'dhama'-adhamarNaH, 'RNe uttamaH'uttamarNaH, rAjadantAditvAtparanipAta ityAdi siddhaM bhavati / / 88 / nyA0 s0-sptmii0| vyAleti vyAGa pUrvAdaDateraci latve ca / prAyaseti AyasyatItyaci alasa ityarthaH / vyAneti aniterghatri Anastato vivRddha prAno balamasya Asakta ityarthaH / savIraNeti saha vINa iva dakSiNa ityarthaH, iha gauNa iti 5 paramArthato madyapa: zauNDa ityucyate vyasanI tu gauNavRttyA, ApatanaM bhAve ghatri ApAte prArambhe ramaNIya ApAtaramaNIyaH // 3. 1. 88 / / siMhAthai pUjAyAm // 3. 1. 86 // saptamyantaM nAma siMhAdyairnAmabhiH saha samasyate, pUjAyAM gamyamAnAyAm, tatpuruSazca samAso bhavati / samare siMha iva-samarasiMhaH / evaM raNavyAghraH,10 bhUmivAsavaH, kaliyudhiSThiraH, upamayAtra pUjAvagamyate bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 86 // kAkAyaiH kSepe // 3. 1. 60 // . saptamyantaM nAma kAkAdyairnAmabhiH saha samasyate, kSepe gamyamAne, tatpuruSazca samAso bhvti| tIrthe kAka iva tIrthakAkaH, evaM tIrthadhvAGkaH,15 tIrthavAyasaH, tIrthabakaH, tIrthazvA, tIrthasArameyaH, tIrthakukkuTaH, tIrthazRgAlaH,anavasthita evamucyate, upamayA cAtra kSepo gamyate / kSepa iti kim ? tIrthe kAkastiSThati, vahuvacanamAkRtigaNArtham / / 60 / / nyA0 s0--kaakaa| tIrthasArameya iti sAro meyo'sya yadvA saramA zunI tasyA apatyaM 'catuSpAdya eyaJ' [ 6. 1. 83. ] kukura ityrthH| anavasthita iti20 yathA kAkAdistIrthaphalamajAnan acirasthAyI bhavatyevaM yo devadattAdiH kAryANyArabhya teSvanirvAhakaH sa tIrthAdhAreNa kAkAdinopamIyamAnaH kSipyata ityasti kSepasya gamyamAnatetyAha-anavasthitetyAdi / 3. 1. 60 / / pAtrasamitetyAdayaH // 3. 1. 61 // pAtresamitAdayaH saptamItatpuruSA nipAtyante, kSepe gamyamAne / pAtra eva 25
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 61.] samitAH, pAtresamitAH, evaM pAtrabahalAH, gehezUraH, gehedAhI, gehekSveDo, gehenardI, gehenartI / gehameva vijitamanena gehevijitI,-'iSTAdeH' [7. 1. 168.] itIni 'vyApyekta naH' [2. 2.66.] iti saptamI, evaM gehevicito, gehevyAlaH, gehepaTuH, gehepaNDitaH, gehepragalbhaH, goSThezUraH, goSThekSveDI, goSThenardI, goSThevijitI, goSThevyAlaH, goSThepaTuH, goSThepaNDitaH, goSThepragalbhaH,-eSu avadhAraNena kSepo 5 gmyte| udumbare mazaka iva udumbaramazakaH, evamudumbarakRmiH, kUpakacchapaH, kUpamaNDUkaH, avaTakacchapaH, avaTamaNDUkaH, udapAnamaNDUkaH, alpadRzva vamucyate, nagarakAkaH, nagaravAyasaH, nagarazvA, etaiH sadRzo dhRSTa . ucyate, udumbaramazakAdiSUpamayA kSepo gamyate / gehemehI, piNDIzUraH,-ya AvazyakArthamapi bahirna nirgacchati, bhojana eva ca saMrabhate sa evamucyate,10 atrAvadhAraNena nirutsAhatA tayA ca kSepo gmyte| pitarizUraH, mAtaripuruSaH,-yaH sadAcAraM bhinatti sa evamucyate,-atra pratiSiddhAsevanena kSepo gamyate / garbhadhIraH, garbhazUraH, garbhesuhitaH, garbhetRptaH, garbhedaptaH, yo'lIkAbhimA- . nitvAdanucitaceSTaH sa evamucyate,-tata eva ca kSepo gamyate / karNeTiriTiriH,15 karNecurucuraH, karNeTiriTirA, karNecurucurA,-cApalenAnucitaceSTocyate,TiriTirIti gatyanukaraNam, curucurviti vaakyaanukrnnm| tat karoti riNajantAdapratyayo nipAtanasAmarthyAccAno na bhavati / itizabdaH samAsAntaranivRttyarthaH-tena paramAH pAtresamitAH, pAtresamitAnAM putraH ityAdiSu samAso na bhavati / nipAtanAt saptamyA alup, bahuvacanam prAkRtigaNArtham,20 tena-vaNakRmiH, gRhasarpaH, gRhakalaviGkaH, AkhanikabakaH ityAdayo gRhyante / / 61 / / nyA0 s0--paatres0| gehezveDIti trividAG iti dhAtau kSvidaH sthAne viDaM kecit paThanti, gehe eva kSveDate 'grahAdibhyo riNan' [5. 1. 53. ] evmgretndvye| gehameva vijitamaneneti 'vyApye ktanaH' [2. 2. 66.] ityanena ktapratyayAntAt yastaddhita 25 in tadantasya vyApye vartamAnAt saptamI vihiteti prathamAntena vigrahaH, yadvA arthakathanamidaM gehevijItItyeva kriyte| gehevicitIti-gehameva vicitaM gaveSitamanena, yathAdRSTaM
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 62-63.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 481 vicinvatA tena gaveSayatetyarthaH / avadhAraNeneti pAtresamitA ityatra pAtrazabdena pAtrasahacAribhojanaM lakSyate tato bhojana eva samitA militAH santi na kAryAntare ityavadhAraNAt kSepo gamyate / udapAnamaNDaka iti / udakaM pIyate'smin 'nAmnyuttara' [ 3. 2. 107. ] iti udaadeshH| bhojana eveti piNDIzabda: khyApayitavyopalakSaNamityukta bhojana eveti / garbhadhIra iti / garbha eva sthairyAdiyukto garbhAnniHsRtya tu cApalAdidoSayukta: 5 ityarthaH / cApalenAnviti-kaNe kimapi jalpitvA jIvati nAsya vikramAdguNa iti kSepo gamyate / prAkRtigaraNArthamiti patra prAkRtiH sAdRzyaM tatpradhAno gaNa AkRtigaNaH, athavA prAkRtizabdena jAtirucyate sA yathA sakalA vyaktIApnoti tadvat yaH pracurazabdaviSayaM vyApnoti sa jAtisAdRzyAdAkRtigaNaH / saptamyA alubiti nanu pAtresamitetyAdi-10 kRtpratyayAnteSu 'tatpuruSe kRti' [ 3. 2. 20. ] iti zeSeSu 'advyaJjanAt' [3. 2. 18.] ityalup prAptastat kiM nipAtAzrayeNa? satyaM, tAbhyAM bahulaM saMjJAyAM cAlubukta tyAhanipAtanAditi / / 3. 1. 61 / / kte na // 3. 1. 62 // saptamyantaM nAma ktAntena nAmnA saha samasyate, kSepe gamyamAne, tatpuruSazca15 samAso bhavati / bhasmanihutam, pravAhemUtritam, udakevizIrNam,-niSphalaM kRtamevamucyate, avataptenakulasthitam, kAryeSvanavasthitatvamucyate,-sarvatropamAnena kSepo gamyate / nityasamAsAzcaite pAtresamitAdayazca / / 62 / / nyA0 s0--ktn| nityasamAsAzcate iti vAkyasya kriyAkArakasaMbandhamAtrapratyAyakatayA kSepapratipAdane sAmarthyAbhAvAt samAsasyaiva tatra sAmarthyAt / / 3. 1. 62 / / 20 tatrAhorAtrAMzam // 3. 1. 63 // pRthagyogAtkSepa iti nivRttam / tatretyetatsaptamyantaM nAmAharavayavA rAtryavayavAzca saptamyantAH ktAntena nAmnA saha samasyante, tatpuruSazca samAso bhavati / tatrakRtam, tatrabhuktam, pUrvAha Ne kRtaM pUrvAha NakRtamevamaparAha NakRtam / pUrvarAtrakRtam, apararAtrakRtam, taddhitAdyutpattiH25 smaasphlm-taatrkRtiH| tatrAhorAtrAMzamiti kim ? ghaTe kRtam / kathamanyajanmakRtaM karmeti ? 'kArakaM kRtA' [3. 1. 66.] iti tRtIyAsamAso'yam / ahorAtragrahaNaM kim ? zuklapakSe kRtam,-pakSo mAsAMzaH /
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 64-65.] aMzagrahaNaM kim ? ahani bhuktam / etattu te divA vRttaM rAtrau vRttaM tu drakSyasi / kathaM rAtrivRttam saMdhyAgajitamiti-bahulAdhikArAt / kta netyeva ? tatra bhoktA, pUrvAha Ne bhoktA / / 63 / / nyA0 s0--ttraahoraa0| pRthagyogAviti tatrAhorAtrAMza ca kta neti cakArAdanyat nAma / tatreti saptamyantamiti saptamIsAghAt ap pratyayo'pyatra sahamIsAdharmya 5 punastrapo'dhikaraNArthatA yathaiva hyadhikaraNArthapratyAyanAya saptamI prayujyate tathA trabapIti / / 3. 1.63 // nAmni / / 3. 1. 14 // saptamyantaM nAma nAmnA samasyate, nAmni saMjJAviSaye, samadAyazcetsaMjJA bhavati sa ca samAsastatpuruSasaMjJo bhavati / araNyetilakAH, araNyemASakAH,10 vanekazerukAH, vanevalvajAH, kUpepizAcikAH, vaneharidra kAH, pUrvAha gasphoTakAH, aparAhaNesphoTakAH, tathA stUpezANaH, mukuTekArSApaNaH, haledvipadikA,saptamyA alup, nityasamAso'yam, nahi vAkyena saMjJA gamyate / / 64 / / nyA0 sa0--nAmni / araNyetilakA iti tilaprakArA mASaprakArAH 'koNvAde:' [ 7. 2. 76. ] iti kH| kazerukavalvaja vRkSavizeSau tRNe ca / pizAcikA bhaTTArikA / 15 . saptamyA alubiti araNyetilakA ityAdiSu 'avyaJjanAt' [ 3. 2. 18.] ityanena stUpezAraNa ityAdiSu tu 'prAkkArasya' [3. 2. 16.] ityanena / / 3. 1. 64 / / kRonAvazyake // 3. 1. 65 // saptamyantaM nAma 'ya eccAtaH' [5. 1. 28.] iti kRdyapratyayAntena nAmnA samasyate, Avazyake'vazyaMbhAve gamyamAne, tatpuruSazca samAso bhavati / 20 mAse'vazyaM deyam-mAsadeyam, evaM saMvatsaradeyam, pUrvAha Negeyam, prAtaradhyeyam, grAmadeyam, nagaradeyam / kRditi kim ? mAse pitryam / ya iti kim ? mAse stutyaH, mAse pAcyam, mAse dAtavyA bhikssaa| saMvatsarakartavyamiti tu bahulAdhikArAt / Avazyaka iti kim ? mAse deyA bhikSA / / 65 / / nyA0 sa0--kRdya naa0| mAse'vazyamiti 'yadbhAvo bhAvalakSaNam' [2. 2.25 106.] iti saptamI mAse gate deyamiti hi mAsAdibhAvo lakSyate iti / athavA mAsAdyeka
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 96. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 483 deze mAsAdizabda ityAdhAra eva saptamI / anyathA upacAraM vinA samagre'pi mAse deyamiti yadi vivakSyate tathA 'kAlAdhvanorvyAptau ' [ 2.2.42. ] iti dvitIyA syAt / mAsadeyamiti mAsasya pUrake triMzattame dine deyamityarthaH / zrayamapi nityasamAso yato na samAse avazyaMzabdasya prayoga iti nyAsaH / tatpuruSe kRti ' [ 3. 2. 20. ] ityalupprAptI bAhulakAt saptamyAH lopaH, niranubandhanyAyAt kyapdhyaNorgrahaNAbhAve mAse stutyetyAdau na 5 samAsaH / mAse dAtavyA bhikSeti prarthavadgrahaNe iti nyAyAt kRttavyapratyayaikadezasya yakArasya na graharaNam / / 31.65 / / vizeSaNaM vizeSyeNaikArtha karmadhArayazca / / 3. 1. 66 / / viziSyate'nekaprakAraM vastu prakArAntarebhyo vyavacchidyate'neneti vizeSaraNaM, vyavacchedyaM vizeSyam, bhinnapravRttinimittayoH zabdayorekasminnarthe vRtti raikArthyaM 10 sAmAnAdhikaraNyamiti yAvat tadvadekArtham / vizeSaraNavAci nAmaikArthaM vizeSyavAcinA nAmnA saha samasyate sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / nIlaM ca tadutpalaM ca nIlotpalam, kRSNAzca te tilAzca kRSNatilAH, pumAMzcAsau gauzca puMgavaH, moSikA cAsau gauzca moSikagavI / vizeSaNavizeSyayoH saMbandhizabdatvAdekataropAdAnenaiva dvaye labdhe dvayorupAdAnaM paraspara-15 mubhayorvyavacchedyavyavacchedakatve samAso yathA syAdityevamartham, teneha na bhavati, - takSakaH sarpaH, lohitastakSaka iti, na hyasarpo'nyavararNo vA takSako'sti / kathaM tahi AmravRkSaH ? zizapAvRkSo'staparvata ityAdau samAso na hyavRkSa AmraH zizapA vA bhavati ? - nAtrAmrAdayaH zabdA vRkSavizeSAraNAmeva vAcakAH kiM taha phalAderapi tatsahacaritamAdhuryasthairyAderguNavizeSasya ca evaM ca takSakAhi : 20 zeSAhirityAdayo'pi bhavanti / yadi vA pramrANAM phalAnAM saMbandhI vRkSaH AmravRkSaH, evaM zizapAvRkSa:, astasya parvato'sta parvataH, evamudayaparvataH, ityAdayaH SaSThIsamAsA draSTavyAH / yadyevamubhayorvizeSaNatve ubhayozca vizeSyatve sati vizeSyasyApi vizeSaraNatvamityutpalazabdasyApi nIlAdinA samAsaprasaGgaH tathA ca 'prathamoktaM 25 prAk' [ 3. 1. 148. ] iti vacanAdutpalanIlamityapi syAt, naivam, vizeSe'pi vizeSaNavizeSyabhAvasya ' pradhAnAnuyAyyapradhAnam' iti nyAyAt
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 ] : bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 66.] MANO apradhAnasyaiva pradhAnena samAsaH / prAdhAnyaM ca dravyazabdAnAM dravyasyaiva sAkSAtkriyAbhisaMbandhAt, yadyapi cotpalAdizabdA jAtizabdAstathApi utpatteH prabhRtyAvinAzAdravyeNa jAterabhisaMbandhAdravyazabdA ucyante, guNakriyayostu tathA dravyeNa saMbandhAbhAvAnna tannimittAH zabdA dravyazabdA iti nIlotpalamityAdyeva bhavati, na tUtpalanIlAdIti / yastu guNAdizabdAnAmeva samAsastatrobhayorapi / padayorapradhAnatvAtkAmacAreNa pUrvAparanipAta:-khajazvAsau kuNTazva khaJjakuNTaH, evaM kuNTakhaJjaH, zuklakRSNaH, kRSNazuklaH, evaM rohitapANDuH 2, haritababhra : 2, pUrvA cAsAvuttarA ca pUrvottarA, evamuttarapUrvA, dakSiNapUrvA, pUrvadakSiNA-vidik,. pAcakapAThaka, pAThakapAcakaH-puruSaH, kRSNasAraGgaH, kRSNazabalaH, kRSNakalmASaH ityAdau tu guNazabdatve'pi sAraGgAdizabdAnAM samudAyavAcitvAtprAdhAnyam10 kRSNAdizabdAnAM tvavayavavAcitvenAprAdhAnyam iti kRSNAdInAmeva pUrvanipAtaH / ekArthamiti kim ? vRddhasyokSA vRddhokssaa| karmadhAraye tu samAsAntaH syAtbahulAdhikArAtkvacitsamAso na bhavati-rAmo jAmadagnyaH, arjunaH kArtavIryaH, dIrghazcArAyaNaH, kvacinnityaH-kRSNasarpaH, lohitazAliH, gaurakharaH, lohitAhiH; : narasiMhaH, puruSamRgaH, karimakaraH, bakaTiTTibhaH, nakulasarpaH, pakSimArjAraH,15 kukkuTasarpaH,-jAtivizeSavAcitvAnnityasamAsA ete| na hi vAkyena jAtirgamyate, jAtizabdAnAM cAvayavadvAreNa samudAye'pi vRtteH sAmAnAdhikaraNyam, bhUyo'vayavAbhidhAyinazca prAdhAnyAdvizeSyatvamitarasya tu vizeSaNatvam / cakArastatpuruSakarmadhArayasaMjJA samAvezArthaH / karmadhArayapradezAH 'kaDArAdayaH karmadhAraye' [3. 1. 158.] ityAdayaH / / 66 / / 20 nyA0 sa0--vizeSaNaM / vRttirekArthyamiti ekaH sAdhAraNo'rthoM dravyalakSaNastadatadAtmako yasya tadekArthaM tasya bhaavH| takSakaH sarpa iti / sarpa iti vizeSyaM takSaka iti vizeSaNam, vyatikrameNa tu takSako vizeSyameva, na hyasya sarpo vizeSaNaM ghaTate'saMbhavAt / lohitastakSaka iti lohita iti vizeSyaM takSako vizeSaNaM vyatyayena tu takSako vizeSyameva lohita iti vizeSaNaM na bhavati tasya raktatvAvyabhicArAt / zizapA vA bhavatIti na ca25 vAkye'pi, tahi vRkSAdiprayogo na syAditi vAcyaM, dvau dviradAvitivadgatArthasyA'pi loke prayogadarzanAt, yadvA pUrva vRkSaprayogAt sAmAnyAvagatevizeSAvagamAya zizapeti prayujyate / evaM ca takSakAhiriti yatastakSakazeSazabdAvahiguNAdAvapi varttate / takSakaH sarpa ityAdau tu tadguNavivakSAyAmapi bAhulakAnna bhavati, vizeSaNavizeSyadvayopAdAnaM hi bAhulaka
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 67.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 485 prapaJcArtham / prAdhAnyaM ca dravyazabdAnAmiti nIlAdi anyAzritatvAdapradhAnamutpalaM tu tasyAzrayatvAt pradhAnaM / utpalaM hi dravyarUpatvAt kriyAsiddhaye sAkSAdupayujyamAnaM prAdhAnyena vivakSyate, nIlastu guNatvAt dravyavyavadhAnena kriyAyAmupayogAdutpalasya vizeSaNaM saMpadyate iti / nanu prAdhAnyaM ca dravyazabdAnAmityuktamutpalAdayastu jAtizabdAstatkathamityAhayadyapIti / yastu guNAdIti AdizabdAt dravyakriyayorgrahaH, kriyA pAcaka ityAdikA 5 darzitaiva, dravyaM yathA daNDI cAsau dhanvI cAtrA'pi pUrvanipAte kAmacAraH / padayorapradhAnatvAditi dravyavyavadhAnena kriyAyAmupayogAt / pUrvottareti raviparivartanasaMyogena diza ucyante ato'trApi guNaH pravRttinimittam / pUrvadakSiNA vidigiti vidigityupalakSaNaM tatsaMbandhinyanyatrA'pi dezAdau bhavati / sAraGgo varNasamUhaH, arjunaH kArtavIrya iti kRtaM vIrya yena tasyApatyamiti 'RSivRSNi' 10 [6. 1. 61.] ityaNa / kRSNasarpa ityAdiSu caturyu udAharaNeSu guNavacanatvAt kasya pUrvanipAtaH ? ityAha-bhUyovayavAbhidhAyina ityAdi / jAtizabdAnAmiti yadyevaM kathaM kRSNasarpazabdayoH samAnAdhikaraNyaM dvayoreva tayorjAtivizeSavAcakatvAdityAzaGkA cakArastatpuruSeti atra anuvartate yA tatpuruSasaMjJA tayA asyAH karmadhArayasaMjJAyAH samAvezo yathA syaadityevmrthshckaarH| samAvezArtha iti / yadi ca cakArastatpuruSa ityasyAnukarSaNArtha15 ityucyeta tadA cAnukRSTaM nottaratra iti vijJAyeta / / 3. 1. 66 / / pUrvakAlekasarvajaratpurANanavakevalam // 3. 1.67 // pUrvakAla ityarthanirdezaH pUrvaH kAlo yasyArthasya sa pUrvakAlaH, tadvAci nAmaikAdIni caikArthAni pareNa nAmnA saha samasyante, tatpuruSaH karmadhArayazca samAso bhavati, pUrvakAlaH saMbandhizabdatvAdaparakAlena / pUrvaM snAtaH20 pazcAdanuliptaH-snAtAnuliptaH, evaM liptavAsitaH, kRSTamatIkRtA bhUmiH, chinnaprarUDho vRkSaH, ekazabda: saMkhyAnyasahAyAdvitIyeSu vartate,-ekA zATIekazATI, zATazabdena tvanabhidhAnAnna bhavati-ekaH zATaH, ekarSayaH, ekacauraH, ekadhanurdharaH, sarvazabdo dravyAvayavaprakAraguNAnAM kAtsnyeM vartate-sarvazailAH, sarvarAtraH, sarvAnnam, / sarvazuklaH, jarat-jaradgavaH, jaradrAjaH, jaradvalinaH,25 purANa-purANavaiyAkaraNaH, nava-navodakam, navoktiH, kevala-kevalamasahAyaM jJAnaM-kevalajJAnam, kevalajarat, .- kevalapurANam / ekArthamityeva ? snAtvAnuliptaH,-snAtvetyasattvavAcino nAnuliptapadenaikArthyam / pUrveNaiva siddhe punarvacanaM spaH paramiti pUrvanipAtasya viSayapradarzanArtham pUrvAparakAlavAci
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 18.] noradravyazabdatvAdaniyame prApte pUrvakAlavAcina eva pUrvanipAtanArthaM ca / / 67 / / nyA0 s0-puurvkaalek0| pUrvakAletyasya kRtadvadva rekAdibhidaH, yadi 'punarekAdibhirakRtadvadva : pUrvakAletyasya dvaMdva: kriyeta tadaikazabdasya svarAdyadantatvAt pUrvanipAtaH syAttathA ca sarveSAmekarUpatAyAM svarUpagrahaNe pUrvakAletyarthanirdeza iti yad vakSyate tadupapanna 5 na syAt / matIkRteti matamasyA astIti matinI kSetrabhUmiH, amatinI matinI kRteti cvau pravaddhAve dIrghatve ca matIkRtA, athavA mataM loSTamaInakASThaM tadasyA asti abhrAdi-. tvAdapratyayaH, tato'matA matA kRteti, adravyazabdatvAditi zeSaH, etaccopalakSaNamekAdInAmapi, yadA kriyAzabdena vA sAmAnAdhikaraNyaM tadA pUrveNa samAse khacakuNTAdivat pUrvanipAtasyAniyamaH syAdubhayorapi pUrvottarapadayovizeSaNatvAditi, kevalaM na ceti kRte 10 akevalameva bhavati, yato'yaM yogo 'vizeSaNaM vizeSyeNa' [3. 1. 66.] iti prAptau tatsamAsazca sarvatra vizeSaNam' [ 3. 1. 66.] iti sUtrasya bAdhakaH, ato natrA saha sarvo'pi karmadhArayo na bhavati / / 3. 1.67 / / digadhikaM saMjJAtaddhitottarapade // 3. 1. 68 // digvAci adhikamityetacca nAmaikArthaM pareNa nAmnA saha samasyate,15 saMjJAyAM taddhite ca pratyaye viSayabhUte uttarapade ca parataH sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / dakSiNA: kozalA:-dakSiNakozalAH, uttarakozalAH, dakSiNapaJcAlAH, uttarapaJcAlAH,-evaMnAmAno janapadAH, pUrveSukAmazamI, apareSukAmazamI, pUrvakRSNamRttikAH, aparakRSNamRttikAH,evaMnAmAno grAmAH, saMjJAyAM nityasamAsaH, nahi vAkyena saMjJA gamyate,20 pUrvottaravibhAgapradarzanArthaM tu vigrahavAkyam, taddhite-dakSiNasyAM zAlAyAM bhavaHdAkSiNazAlaH, evamauttarazAlaH, paurvazAla:, AparazAlaH, adhikaM khalvapiadhikayA SaSTyA krItaH-adhikAM SaSTi bhUto bhAvI vA adhikaSASTikaH, evamadhikasAptatikaH,-ayamapi nityaH samAsaH, na hi taddhite vAkyamasti, uttarapade, dakSiNo gaurdhanamasya dakSiNagavadhanaH, evamuttaragavadhanaH, pUrvagavIpriyaH,25 aparagavIpriyaH, adhikagavapriyaH, adhikagavIpriyaH,-eSu tatpuruSalakSaNa: samAsAntaH, uttarapade'pi nityasamAsaH, trayANAmekArthIbhAva evottarapadasaMbhavAt-tatra ca dvayorvyapekSAbhAvAt / saMjJAdigrahaNaM kim ? uttarA vRkSAH /
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 6e.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 487 'vizeSaNaM vizeSyeNa' - [ 3. 1. 96. ] ityeva siddhe niyamArthaM vacanam / digadhikaM saMjJAtaddhitottarapada eva samasyate nAnyatreti / dakSiNA gAvo'sya santi dakSiNagurityAdau santItyetadanapekSayAntaraGgatvena bahuvrIhibhAvAduktArthatvena matvarthIyataddhitaviSayabhAva eva nAstItyanena samAso na bhavati / / 68 / / nyA0 sa0-- digadhi0 / digvAcIti etadapi ca na dizyeva varttamAnamapi 5 tu tadvAreNa janapadAdau ca vastvantara iti arthapradhAno nirdezaH / saMjJAyAM taddhite ceti ekApi saptamyutpannA viSayabhedAt yathAlakSyaM bhidyate iti / vigrahavAkyamiti vibhinna gRhyate'nena'smin vA bAhulakAt 'punnAmni ghaH ' [ 5. 3. 130. ] vigrahaM ca tat vAkyaM ca vigrahavAkyam / yadvA vigraharaNaM 'yuvarNa' [ 5.3.28. ] ityal vigrahastasya vAkyaM / na hi taddhite vAkyamastIti taddhitA hi nAmna utpadyante na tu samAsArambhakAt vAkyAt / 10 pUrvagavIpriya iti matAntareNedamudAharaNaM svamate tu zraraNAdyantAnnAmno GIrukto'tra tu pUrvagavIpriya ityevaMrUpasya nAmatve pUrvvagavItyasya nAmatvAbhAve GIrna syAt / / 3. 1. 68 / / saMkhyA samAhAre ca divaguzcAnAmnyayam // 3. 1. 66 / / " anekasya kathaMcidekatvaM samAhAraH / saMkhyAvAci nAma pareNa nAmnA saha samasyate, saMjJAtaddhitayorviSayabhUtayoruttarapade pare samAhAre cAbhidheye sa ca 15 samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / ayameva cAnAmni prasaMjJAyAM dvigusaMjJazca bhavati / saMjJAyAm - paJcAmrAH, dazAmrAH, paJcarSayaH, saptarSayaH, dazArhAH, paJcavaTA, dazavaTA, phalita ekaH paJcAmraH puSpitau dvau paJcAmrau uditAstrayaH saptarSayaH, taddhite-dvayormAtrorapatyaM dvaimAturaH pAJcanApitiH, paJcasu kapAleSu saMskRta prodanaH paJcakapAla zrodanaH, paJcabhyo janebhyo hita: 20 paJcajanInaH, adhyardhena kaMsena krItaH adhyardhakaMsaH, evamadhyardhazUrpaH, ardhatRtIyaiH zUrpai: krItaH ardhatRtIyazUrpaH, evamardhapaJcamazUrpaH, uttarapade - paJca gAvo dhanamasya paJcagavadhanaH, paJca nAva: priyA yasya sa paJcanAvapriyaH, dva e ahanI jAtasya dvacanhajAtaH, adhyardhA naurdhanamasya adhyardhanAvadhanaH, ardhatRtIyA nAvo dhanamasya ardhatRtIyAnAvadhanaH, samAhAre, - paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH paJcapUlI, 25 dazapUlI, paJcAnAM rAjJAM samAhAraH paJcarAjI, dazarAjI, evaM paJcakumAri, dazakumAri, adhyardhAnAM pUlAnAM samAhAraH adhyardhapUlI, ardhapaJcamapUlI / samAhAre ceti kim ? aSTau pravacanamAtaraH, - ' vizeSaraNaM vizeSyeNa'
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsa saMvalite. ityAdinApi na bhavati, niyamArthatvAdasya / ekasya samAhArAyogAdapUpena samAse kathamekApUpI- ekasyApyanekaparyAyopanipAtino'nekatvasaMbhave samAhAropapatteH / dviguzceti cakAraH karmadhAraya tatpuruSasaMjJA samAvezArthaH / anAmIti kim ? paJcarSINAmidaM pAJcarSam, evaM dAzArham,- - atra dvitve'napatyapratyayasya lup syAt / ayaMgrahaNamuttaratra dviguzcetyasyAnanuvRttyartham / dvigupradezAH 'dvigo: 5 samAhArAt' [2. 4. 22. ] ityAdayaH / / 66 / / 488 } [ pA0 1 sU0 9e. ] nyA0 sa0-- saMkhyA sa0 / paJcAnA iti sannivezAdivizeSaviziSTAnAM paJcA nAmAtrANAmiyaM saMjJA / phalitaH ekaH paJcAtra iti samudAyeSu hi vRttAH zabdA zravayaveSvapi varttante iti bahusaMkhyAkA mrAdyabhidhAyako'pi paJcAmrAdizabda ekasminnapyAnAdau prayujyata iti / adhyarddha kaMsa iti atra 'kaMsArddhAt' [ 6. 4. 135 ] itIkaT 10 krIte'rthe 'anAmnyadviH plup' [ 6.4. 141. ] / paJcanAvapriya iti matAntare'pi bAhulakAd bAdhante, svArthikAH kvacidityato vA GIrna, svamate tu araNantAnnAmno vihiteti na prApnotyeva / dvahnajAta: trimAsajAta ityAdyarthamuttaragrahaNaM karttavyameva anyathA dviguviSayAbhAvAt 'kAlo dvigau ca meyai:' [ 3. 1. 57.] iti samAsA'pravRttiH syAdato na vAcyaM taddhitaviSaye'pyeSu samAso bhaviSyatIti / paJcAnAm pUlAnAM samAhAra iti 15 samAhAraH samUhaH iti sAmUhikapratyayaH prApnoti ? na samAsenaiva tasyoktatvAt / nanu samAhArasamUhayorekArthatvAt taddhita ityeva samAso bhavitA kiM samAhAragrahaNena, atha taddhitotpattiH prApnotIti cet utpadyatAM dvigutvAt 'dvigoranapatye' [ 6. 1. 24.] iti lup bhaviSyati iti na kAcid hAniriti ? satyaM, 'parimANAttaddhita' [ 2. 4.23. ] iti niyamAt paJcapUlItyAdI 'dvigoH samAhArAt' [ 2.4. 22. ] iti GIrna syAt, 20 tathA paJcakumAri ityAdI 'GayAdegauraNasya' [ 2. 4. 65 ] iti GayAderlopaH syAt / paJcagavamiti vAcaleraluka : ' [ 7. 3. 101. ] ityadhikRte 'gostatpuruSAt [ 7. 3. 105. ] ityaT na syAt / paJcamIti saMjJAtaddhitottarapadeSu nityasamAsaH, samAhAre tu vikalpastatra vAkyamapi hi bhavati, paJcAnAM pUlAnAM samAhAra iti / samAvezArthaM iti tena gostatpuruSAt 25 paJcasarvavizvAdityAdi siddham / zrayaMgrahaNamiti yadyayamiti sUtrAMzo na syAttato yathA karmmadhArayazcetyanuvarttate tathA dviguzcetyupyuttaratrAnuvarttateti vakSyamAraNA api samAsA dvigusaMjJAH syuH, tataH paramA nauH paramanoriti 'nAva:' [ 7. 3. 104.] iti samAsAntaH syAt, samAhAre dikzabdo na saMbhavati, samAhAro hi mUrttAnAM yugapatkAlAnAM saMbhavati iti samAhArodAharaNaM digzabdena na darzitam, paJca ca te gAvazcetyapi kRte samAsAnta - 30 viSaye'pi kRte samAsAntaviSaye samAso bhavatyeva, tataH paJcagavA ityAdayo'pi / / 3. 1. 66 //
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 100-101.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 486 nindyaM chatsanairapApAyaiH // 3. 1. 100 // nindyavAci nAmaikArthaM pApAdivajitaiH kutsanainindAhetubhiH saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / vaiyAkaraNazcAsau khasUcI ca vaiyAkaraNakhasUcI, yaH zabdaM pRSTaH sanniSpratibhatvAt khaM sUcayati sa evamucyate, vaiyAkaraNakhasUcirityanye,yAjJikakitavaH, ayAjyayAjanAttRSNAparaH,mImAMsakadurdu-5 rUDhaH, durdurUTo nAstikaH, kSatriyabhIruH, bhikSuviTaH, munikheTa:, brAhmaNacelaH, brAhmaNabruvaH, rAkSasahatakaH, brAhmaNajAlmaH, tApasApazadaH, kANDIrakANDapRSTaH, grAmyadhRSTaH, munidhUrtaH, kavicauraH, prArakSitaskaraH, pASaNDicANDAlaH / nindyamiti kim ? vaiyAkaraNazcauraH-pratyAsattenindyazabdapravRttinimittakutsAyAmayaM samAsa iSyate, na cAtra cauryeNa vaiyAkaraNatvaM kutsyate, kiM tahi ? tadAzrayo10 dravyam,-vaiyAkaraNatvaM tadupalakSaNamAtram, tenAtra vizeSaNasamAso bhavati-cauravaiyAkaraNaH khalavaiyAkaraNaH / kutsanairiti kim ? kutsito brAhmaNaH / bahulAdhikArAdvizeSaNasamAso'pyatra na bhavati, bhavatItyanye-kutsitabrAhmaNaH / apApAdyairiti kim ? pApavaiyAkaraNaH, aNakavaiyAkaraNaH,-pravRttinimittameva kutsyate, evaM pApakulAlaH, aNakanApitaH, hatavidhiH, dagdhadaivam, duSTAmAtyAH,15 kSudratApasa ityAdi / vizeSyasya pUrvanipAtArthaM vacanam / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / / 100 / / nyA0 s0--nindy| kANDIrakANDapRSTa iti zastrAjIvaH kANDaspRSTaH / ArakSI ityatra 'grahAdibhyo Nin' [ 5. 1. 53. ] kutsito brAhmaNa iti / na hi brAhmaNaH kutsanavacanaH, api tu kutsya eveti vyAvRttibalAnna samAsaH, brAhmaNazcAsau kutsitazcetyapi20 kRte kutsitazabdasya pApAdyaGgIkArAdanenA'pi na samAsaH, pApavaiyAkaraNANakavaiyAkaraNayoH pUrvanipAte kAmAraH zeSeSu jAtizabdeSu pUrvanipAta eva vizeSaNasya / / 3. 1. 100 / / upamAnaM sAmAnyaiH // 3. 1. 101 // upamIyatenenetyupamAnam, upamAnopameyayoH sAdhAraNo dharmaH sAmAnyam, upamAnavAci nAmaikArthaM sAmAnyavAcibhirnAmabhiH saha samasyate sa, ca samAsa-25 statpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / zastrIva-zastrI, zastrI cAsau zyAmA ca zastrIzyAmA-zastrIva zyAmetyarthaH, evaM nyagrodhaparimaNDalA, zarakANDagaurI,
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 102. ] zukariNI, kumudazyenI, taDitpazaGgI, tittirikalmASI, kumbhakapAlalohinI, mRgIva mRgI sA cAsau capalA ca mRgacapalA, evaM haMsagadgadA, kAkavandhyAatra zastryAdayaH zabdAH zyAmAdayazca zyAmAdikaM guraNamupAdaya yadopameye vartante tadaikArthA bhavanti / evaM ca puMvadbhAvo'pi siddho bhavati / upamAnamiti kim ? devadattA zyAmA | sAmAnyairiti kim ? agnirmANavaka: / gaurvA - 5 hIka:, phAlAstandulAH, parvatA balAhakAH / ' vizeSaNaM vizeSyeNa' [ 3. 1. e6.] ityeva samAse upamAnopameyayoH sAdhAraNadharmapratItyanyathAnupapattyai / pUrvanipAte ca siddhe upamAnaM sAmAnyaireveti niyamArthaM vacanam -te - tenAgnirmANavaka ityAdau vizeSaraNasamAso'pi na bhavati / / 101 / / nyA0 sa0 -- upamAnaM / samAnasya bhAvaH varNadRDhAditvAt TyaraNa, phAlAstandulA 10 iti phAlA iva dIrghatvAd vizadatvAt kharatvAd vA upameyametanna punaH sAdhAraNadharmavAci / nyagrodhazcAsau parimaNDalA ca anayA rItyA vAkyaM kAryam / kumudaM ca tat zyenI ca kumudazyenI / niyamArthamiti zastrIzyAmetyAdau guraNamupAdAya pravarttamAnena zastryAdinA zyAmAdevizeSaNAcchyAmazastrItyuktepi sAdhAraNadharmmapratItyabhAvAdupamAnasya samAse pUrva - nipAte ca siddhe vidhirArabhyamANo vidhyasaMbhavAnniyamArtho bhavati / / 3. 1. 101 // 15 upameyaM vyAghrAdyaiH sAmyAmuktau // 3. 1. 102 / / upameyavAci nAmaikArthaM sAmarthyAdupamAnavAcibhirvyAghrAdyairnAmabhiH saha samasyate, sAmyAnuktau na cedupamAnopameyayoH sAdhAraNadharmavAcI zabdaH prayujyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazva bhavati / vyAghra iva vyAghraH puruSaH sa cAsau vyAghrazca puruSavyAghraH, evaM puruSasiMhaH, puruSavRSabhaH, vRSabhasiMhaH, 20 rAjJI cAsau vyAghrI ca rAjavyAghrI, zunI cAsau siMhI ca zvasiMhI, atrApi karmadhArayAt puMvadbhAvaH / sAmyAnuktAviti kim ? puruSavyAghraH zUra iti mA bhUt / idameva ca pratiSedhavacanaM jJApakam - pradhAnasya sApekSatve'pi samAso bhavati-tena rAjapuruSo darzanIya ityAdi siddham / vyAghra, siMha, RSabha, vRSabha, mahiSa, candana, vRka, varAha, hastin, kuJjara, ruru, pRSata, puNDarIka, palAvikA 25 kruJcA | bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena - vAgvajraH, mukhapadma pANipallavaM, karakisalayaM, vadanenduH pArthivacandraH, vAnarazvA, kucakumbhastanakalazAdayo'pi 1
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 103-104.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 461 bhavanti / upamAnaM sAmAnyairevetyavadhAraNena vizeSaNasamAse pratiSiddhe samAsavidhAnArthaM vacanam // 102 // nyA0 s0---upmeyN0| zabdaH prayujyata iti / yadA prakaraNAdivazAniyatasAdhAraNaguNapratipattau vyAghrAdizabda: zauryAdau puruSArthe eva vartate tadA sAmyAnuktI sAmAnAdhikaraNye sati samAso bhavati / yadA tu guraNAntaravyavacchedAya viziSTasAdhAraNa-5 guNapratipattaye zUrAdizabdaprayogastadA sAmyAnuktigrahaNAt smaasaabhaavH| puruSavyAghraH zUra iti / nanvatra vyAghraH zUra iti vyAghrapadasya zUrapadA'pekSayA'pi samAso na bhaviSyati ki pratiSedhena ? ityAha-idameva ceti / palAviketi palateraci tasyAvikA palAvikA pakSiraNI / / 3. 1. 102 // ' pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIram 10 // 3. 1. 103 // pUrvAdIni nAmAnyekArthAni pareNa nAmnA saha samasyante, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / pUrvazcAsau puruSazca pUrvapuruSaH, evamaparapuruSaH, prathamapuruSaH, caramapuruSaH, jaghanyapuruSaH, samAnapuruSaH, madhyapuruSaH, madhyamapuruSaH, vIrapuruSaH / 'vizeSaNaM vizeSyeNa'-[3. 1. 66.] ityAdinaiva15 siddhe spardhe paramiti pUrvanipAtasya viSayapradarzanArthamadravyavAcinoraniyamena pUrvAparabhAvaprasaktau pUrvanipAtaniyamArthaM vacanam-tena pUrvajaran, vIrapUrvaH, pUrvapaTuH / kathamekavIra ityAdau vIrAdeH parasya spardhe pUrvanipAto na bhavati ? bahulAdhikArAt / / 103 // nyA0 sa0--pUrvA'para0 / pUrvapuruSa ityaadi| digavAcakatve'pi sUtropAdAna-20 sAmarthyAt samAsaH, na tu digadhikamityanena nissedhH| pUrvapaTuriti pUrvazabdo digyogena kAlayogena vA dravyaM vizinaSTi, paTuzabdazca pttutven| tatra vizeSaNasamAse dvayorapi guNavacanavizeSaNatvAt khaJjakuNTAdivadaniyamena pUrvanipAtaH syAt / bahulAdhikArAditi atra sudhAkarastvAha yadyapyekavIra iti ziSTaprayuktastathApi ziSTaprayogAt sAkSAt smRtireva balIyasItyasAdhurevAyamiti / / 3. 1. 103 / / zreNyAdi kRtAyaizvya rthe // 3. 1. 104 // zreNyAdi nAmaikArthaM kRtArnAmabhiH saha samasyate, cvyarthe gamyamAne, sa 25
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 104.] ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / azreNayaH zreNayaH kRtAHzreNikRtAH puruSAH, anUkA UkAH kRtA UkakRtAH,-rAzisthAnIkRtA ityarthaH, evaM pUgakRtAH, zreNimatAH, zreNimitAH, zreNibhUtAH / vyarthe iti kim ? zreNayaH kRtAH, kiMcit nigRhItA anugRhItA vetyarthaH-cvyantAnAM cvyarthasya vinaivoktatvAnnAnena samAsaH, ccyarthe hi samAsenAbhidheye'yaM samAso bhavati, 5 gatyAdisUtreNa tu nityasamAso bhavatyeva, zreNIkRtAH, UkIkRtAH, zreriNa, Uka, pUga, kunduma, kanduma, rAzi, nicaya, viziSTa, nidhana, kRpaNa, indra, deva, muNDa, bhUta, zramaNa, vadAnya, adhyAyaka, adhyApaka, brAhmaNa, kSatriya, paTu, paNDita, kuzala, capala, nipuraNa-iti shrennyaadiH| kRta, mata, mita bhUta, upta, ukta, samAjJAta, samAkhyAta, samAmnAta, saMbhAvita, avadhArita, avakalpita, nirAkRta,10 upakRta, apakRta, kalita, udAhRta, udIrita, udita, dRSTa, vizruta, vihita, nirUpita, AsIna, Asthita, avabaddha iti kRtAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / yatra sAmarthyaM nAsti tatretizabdAdhyAhAro draSTavyaH-anirdhanA nirdhanA ityupakRtA, acapalAzcapalA-ityapAkRtA, abhUtA bhUtA iti niraakRtaaH| zreNikRtA ityAdau kriyAkArakasaMbandhamAtraM na vizeSaNa 15 vizeSyabhAva iti vacanam / / 104 / / nyA0 s0--shrennyaadi0| ekazilpapaNyajIvinAM saMghaH zreriNaH / vyarthaH prAgatattattvalakSaNaH sa cet sasya bhavati na viprtyyH| vyarthe gamyamAne iti / yadyapyUttarapadArthapradhAno'yaM samAsastathApyupasarjanatayA vyartho'pi prtiiyte| upasarjanamapi hyoM bhavati / Uketi avateH 'vicipuSi' 22 (uNAdi) iti kit kaH, kukeH kundumaH / kandu svedanikAM20 mimIte kandumaH kAndavikaH / nicayaH samUhaH gandhadravyaM ca / brahma aNatIti karmaNo'Ni pRSodarAditvAt akAralope dIrghave ca / yatra sAmarthyamiti atha capalApAkRtA ityAdI capalAdInAM cvyarthavRttInAmapAkRtAdibhiH sAmarthyAbhAvAt kathaM samAsaH ? ityAzaGkA zreriNakRtA ityAdAviti nanvatrApi vizeSyabhAvo'sti, yataH kRtAH ke karmatApannAH zreNayaH tanna yato na hi zreNayaH evaMvidhaM vizeSaNaM kiMtu azreNyaH zreNaya iti pazcAt zreNaya 25 ityukta azreNaya ityapekSate iti zreNaya iti na bhavatyeva kintu karaNakriyApekSayA kArakameveti kriyAkArakasaMbandha eva / yato yathA nIlotpalamiti nIla eva vizeSaNazabdo'sti, tathA'tra zreNaya evaMvidho na yato azreNaya ityapekSate iti / / 3.1.104 //
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU. 105-106.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 463 ktaM nAdibhiH // 3. 1. 105 // nanAdayo naprakArAH taireva bhinna rnAmabhiH saha ktAntaM nAmaikArthaM sAmarthyAdanaJ samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / kRtaM ca tadakRtaM ca kRtAkRtam, evaM bhuktAbhuktam, azitAnazitam / iTaH ktAvayavatvAdvikArasya tvekadezavikRtAnanyatvAnna bhedakatvam, tena 5 kliSTAklizitaM,pUtApavitaM, zAtAzitaM, chAtAcchitam, AdigrahaNAtkRtApakRtam, bhuktavibhuktam, pItAvapItam / ktamiti kim ? kartavyamakartavyaM ca / natrAdibhinna riti kim ? kRtaM prakRtam / kRtAkRtAdiSu hi ISadasamAptidyotakasya naJaH prayogAt tadAdayo'pISadasamAptidyotina evApAdayo gahyante / nAdibhireva bhinna rityavadhAraNaM kim ? kRtaM cAvihitaM ceti prakRtibhede,10 kRtaM cAkartavyaM ceti pratyayabhede, gatazca prApto'gatazcAjJAta ityarthabhede, siddha cAbhuktaM ceti prakRtyarthayorbhede ca mAbhUt / avayavadharmeNa samudAyavyapadezAt kRtAkRtAdiSvaikArthyam / 'vizeSaNaM vizeSyeNa'-[3. 1. 66.] ityeva samAsaH siddhaH kiMtu kriyAzabdatvAdaniyamena pUrvAparanipAte prApte pUrvanipAtaniyamArtha vacanam,-tenAkRtakRtam anazitAzAtamityAdi na bhavati / / 105 / / / nyA0 sa0--ktaM nmaa0| na hi natrAdayaH paThyante ityAdizabdaH prakAravAcItyAha-nanAdayo naprakArA iti / visamAptivacano'tra naJ / tena visamAptidyotino nnyprkaaraaH| visamAptizca ISanniSpattirISadaparisamAptirvA natrAdibhinnairityatra vinA'pyeva* kAreNa tadarthAvagatirasti sAvadhAraNAdhikye bhinnazabdasya vartamAnatvAt / yathA devadatto yajJadattAt svAdhyAyena bhinna iti, atra svAdhyAyenaiva bhinno viziSTo'dhika iti sarvamanyadADhya-20 tvAdi tulyamiti prtiiyte| taireveti na prakRtyA pratyayena zabdAntareNArthena cetyarthaH / kartavyamakartavyaM akarttavyaM kartavyaM ceti, ubhayatrApi vizeSasamAso bhavatyeva / natrAdibhinnairiti kimiti / anyathA bhinnairityevocyeta / kRtAkRtAdiSviti nanu natrAderapaThitatvAnnamo'vyayatvAttadAdigrahaNe prazabdasyAvyayasya kuto na grahaNaM yenApAdaya eva darzyante ? ityAzaGkA-avayavadhamaNeti ayamarthaH ekamanekAvayavaM bhavatItyekasyAvayavasya kRtatvAdava-25 yavAvayavinoH kathaM citabhedAttadekaM kRtamucyate ? avayavAntarasya tvakRtatvAdakRtamityekasya kRtatvAkRtatvayoH saMbhavAdaikArthyAt kRtAkRtavyapadezo yujyata ityarthaH / / 3. 1. 105 / / seDnAniTA // 3. 1. 106 // seT ktAntaM nAma natrAdibhinna nAniTA nAmnA na samasyate, puurvsyaapvaadH| 15
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite ... [pA0 1. sU0 107-108.] klizitamakliSTam, pavitamapUtam, igrahaNamarthabhedAhetovikArasya upalakSaNam,tena zitAzitam, chitAcchAtamityAdi na bhavati / kathaM vinAvittaM trANAtrAtam ?"" 'ktAdezo'Si' [2. 1. 61. ] iti pare samAse natvasyAsattvAdbhaviSyati / seDiti kim ? kRtAkRtam / zAtAzAtam, chAtAcchAtam / aniTeti kim ? azitAnazitena jIvati,-zitAzitam, 5 chitAcchitam / / 106 / nyA0 s0--seddnaa| upalakSaNamiti tena savikAramavikAreNa na samasyate ityapi siddham / kathaM vinAvittamiti ?-nanvatra vikArI zabdasAdRzyAsAdRzyakRto. nAnyakAryApekSA ityatrA'pi niSadhaH prApnotItyAzaGkA / / 3. 1. 106 / / sammahatparamottamotkRSTa pUjAyAm // 3. 1. 107 // 10 sadAdIni nAmAnyekArthAni pUjAyAM gamyamAnAyAM sAmarthyAtpUjyamAnavacanairnAmabhiH saha samasyante, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / saMzcAsau puruSazca satpuruSaH, evaM mahApuruSaH, paramapuruSaH, uttamapuruSaH, utkRSTapuruSaH / pUjAyAmiti kim ? san ghaTaH vidyamAna ityarthaH, utkRSTo gauH kardamAdudRta ityarthaH / kathaM mahAjana: mahodadhiH iti vaipulyaM hyatra gamyate15 . na pUjA ? bahulAdhikArAdbhaviSyati pUjAyAmeveti niyamArthaM vacanam pUrvanipAtavyavasthArthaM ca, tena sacchukla ityAdau khaJjakuNTAdivadaniyamena pUrvanipAto na bhavati / paramajaran mahAvIraH paramamahAn ityAdau ca spardhe paramiti yathAparaM pUrvanipAtazca siddho bhavati / / 107 / / nyA0 s0--snmht0| paramapuruSa iti atra paramaM cAsau na ceti kRte aparama-20 meva bhavati, yato'yaM yogo 'vizeSaNaM vizeSyeNa' [ 3. 1. 66.] iti sUtrasya bAdhakaH ato natrA saha sarvo'pi karmadhArayo n| uttamapuruSa iti uttAmyatIti aci uttama / udgatArthavRtterucchabdAd vA tamap / dravyaprakarSavRttitvAccAmabhAvaH / / 3. 1. 107 / / vandArakanAgakuJjarI // 3. 1. 108 // pUjAyAM gamyamAnAyAmebhirnAmabhiH sAmarthyAtpUjyamAnavacanaM nAmaikArtha25 samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / vRndAraka iva
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 106.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 465 vRndArakaH, gauzcAsau vRndArakazca govRndArakaH, evamazvavRndArakaH, gonAgaH, azvanAgaH, gokuJjaraH, azvakuJjaraH, vRndArakAdInAM jAtizabdatve'pi upmaanaatpuujaavgtiH| pUjAyAmityeva ? zobhanA sImA sphaTA yasya sa susImo nAgaH,-nAtra nAgazabdaH pUjAM gamayati kiMtu jAtimAtram / devadatto nAga iva mUrkha ityatra tUpamAnenApi nindaiva gamyate / vyAghrAderAkRtigaNatvAt 5 'upameyaM vyAghrAdyaiH sAmyAnuktau' [3. 1. 102.] ityeva siddha pUjAyAmeveti niyamArthaM sAmyoktAvapi vidhAnArthaM ca vacanam-tena gonAgo balavAnityAdi siddham / / 108 / / nyA0 s0--vRndaark0| vRndArakAdInAmiti nanu vRndArakAdayo jAtizabdA na te sadAdivat pUjAvacanAH kathaM taiH samAse pUjA gamyate ? ityAha-upamAnAditi / 10 ayamarthaH vRndArakAdigatAH kecit pUjAnimittA guNAH svapravRttinimittaikArthasamavAyitayA vRndArakAdizabdairucyante tadgataguNoktAveva copameyatA'pi / yathA saMgrAme vicaratyeSa puruSaH puruSo yathA / evaM vRndArakAdiguNapratipAdanapare prayoge upamAnagatyA pUjA gamyata ityarthaH / susImo nAga / iti atra susImaH saMjJAzabdastasya nAgenAbhidheyaM paricchidyate na tu pUjA pratipAdyata ityAha-nAtretyAdi / idaM tu pUrvairdazitatvAddazitaM paramArthatastu nedaM pratyudAharaNam 115 yadupAdhyAyaH susImo nAga iti tvanAgasya susImatvAbhAvAt susImasya nAgavizeSasaMjJAtvAd vizeSyatvAbhAvAnna pratyudAharaNamiti / ata eva dvitIyaM pratyudAhriyate devadatto nAga iva mUrkha iti / hastova mUrkha ityarthaH / atropamAnenA'pi nindaiva gamyate na pUjA / kuJjarazabdasya vyAghrAdipATha prayojanaM cintyam / / 3. 1. 108 / / . katarakatamaujAtiprazne // 3. 1. 106 // 20 katarakatamAvityetAvekAyauM jAtiprazne gamyamAne sAmarthyAjjAtivAcinA nAmnA saha samasyete, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / katarazcAsau kaThazca-katarakaThaH, evaM katarakAlApaH, katamakaThaH, katamakAlApaH, kataragAryaH katamagAryaH / jAtiprazna iti kim ? guNakriyAdravyaprazne na bhavatikataraH zuklaH, katamaH zuklaH, kataro gantA, katamo gantA, kataraH kuNDalI, katamaH25 kuNDalI,-'vizeSaNaM vizeSyeNa'-[3. 1. 66.] ityeva siddhe jAtiprazna eveti niyamArthaM vacanam // 106 / / nyA0 s0--ktrk0| katamagArgya iti kaTha ityAdi caraNaM gArya ityAdi
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 110-111.] gotraM, tato gotraM ca caraNaiH saheti jaatiH| kuNDalIti jyotsnAdyaNaprAptau 'zikhAdimya in' [7. 2. 4.] / / 3. 1. 106 / / ki kSepe // 3. 1. 110 // kSepo nindA, tasmin gamyamAne kimityetanAmaikArthamarthAtkSipyamAraNavAcinAmnA saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / 5 ko rAjA kiMrAjA yo na rakSati, evaM kiMgauryo na vahati, kiMsakhA yo'bhidra hyati, sa kiMvaiyAkaraNo yaH zabdaM na brUte, sarvatra tatkAryAkaraNAt kSepo gamyate, tathA kutsito narozvamukhatvAt kiMnaraH, evaM kiMpuruSaH, kutsitaH zukaH kiMcinnIlatvAtkizukaH palAzaH, evaM kijalkaH, kiMkirAtamityAdi'na kimaH kSepe' [7. 3. 70.] iti smaasaantprtissedhH| kSepe iti kim ? 10 ko rAjA mathurAyAm / 'vizeSaNaM vizeSyeNa'-[3. 1. 66.] ityeva siddhe kSepe eveti niyamArthaM vacanam / / 110 / / nyA0 sa0-ki kssepe| jalkazcUrNaH-kirAtaM / kAJcanAravRkSasya puSpamityarthaH / / 3. 1. 110 // poTAyuvatistokakatipayaguSTidhenuvazAvehabaSkayaNI-15 . pravaktuzrotriyAdhyAyakadhUrtaprazaMsAsadairjA tiH // 3. 1. 111 // jAtivAci nAmaikArthaM poTAdibhirnAmabhiH prazaMsArUDhazca saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / ibhyA ca sA poTA ca ibhyapoTA, AryapoTA, puruSaveSavAriNI strI poTA garbha eva dAsyaM prAptA vA ubhayavyaJjanA vA bhujiSyadAsI vA, ibhyA cAsau yuvatizca ibhyayuvatiH,20 nAgayuvatiH, vRndArakayuvatiH, agnizcAsau stokaM ca agnistokam, viSastokam, dadhi ca tat katipayaM ca dadhikatipayam, takrakatipayam, gauzcAsau gRSTizceti gogRSTiH, ajagRSTiH, gRSTiH sakRtprasUtA, gozcAsau dhenuzca godhenuH, ajadhenuH, dhenurnavaprasUtA, govazA, ajavazA, vazA vandhyA, govehat, ajavehat, vehadgarbhaghAtinI, gobaSkayaNI ajabaSkayiNI,-baSkayeNa vRddhavatsena yA duhyate sA25 baSkayiNI, kaThapravaktA kAlApapravaktA, pravaktA upAdhyAyaH, kaThazrotriyaH,
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 111.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 467 kAlApazrotriyaH, zrotriyazchando'dhyAyI, kaThAdhyAyakaH, kAlApAdhyAyakaH, adhyAyako'dhyetA, mRgadhUrtaH gAryadhUrtaH,-'nindyaM kutsanaiH'-[3. 1. 100.] ityatra zabdapravRttinimittakutsAyAM samAsa ukta iha tu tadAzrayakutsAyAM samAso yathA syAditi dhUrtagrahaNam / prazaMsAyAM rUDhA matallikAdaya prAviSTaliGgAstaiH samAsaH,-gauzcAsau matallikA ca gomatallikA, evamazvamatallikA, gomacacikA, 5 goprakANDam, puruSodghaH, gokumArI, azvakumArI, gotallajakaH, kumAratallajakaH, tAtapAdAH, AryamizrAH, kezapAzaH, kezahastaH, aMsabhittiH, vakSasthalam, kapolapAlI, uraHkapATaH, stanataTam, rUDhagrahaNAdiha na bhavati, gauH ramaNIyA, gauH zobhanA, jAtiriti kim ? devadattA poTA, kAlAkSI vazA, caitraH pravaktA, maitro matallikA, vizeSyasya jAteH pUrvanipAtArthaM vacanam / / 111 // 10 nyA0 s0--pottaayuvti| vandArakayavatiriti atra 'vandArakanAgakakSaH [3. 1. 108.] iti bAdhitvA paratvAda'yameva vidhiH| agnistokamiti stocanaM bhAve ghatri nyaDa kvAditvAt katve stokaH / so'syAstItyatrAbhrAdyapratyaye stokam / bhinnaliGgayorapi sAmAnAdhikaraNyaM varaM virodha itivat / sAmAnyavizeSabhAvenA'yaM prayogaH / tenA'gnistoka ityapi / vehaditi vihanti garbhamiti 'saMzcat' 882 (uNAdi) iti15 nipAtaH / bakayiNIti baskateradhipRSodarAditvAt 'niSkaturaSka' 26 (uNAdi) iti vA baSkA tAM yAtIti ye baSkayaH prauDhavat saH, so'syA asti / tadAzrayakussAyAmiti na cAtra kaThaproktagranthA'dhyetRtvaM veditRtvaM vA kaThazabdapravRttinimittaM tena kutsyate, kiM tahi prvRttinimittaavcchinnmbhidheym| prazaMsAyAmiti-asati tu rUDhagrahaNe jAtiguNazabdA api paraM stotumupAdIyamAnAH prazaMsAyAM vartante iti te'pi gRhya ran / AviSTaliGgA iti20 upalakSaNatvAdAviSTavacanAzca tena tAtazca te pAdAzceti siddhaM / AviSTaM AgRhItamaparityakta svaM liGga yaiH / liGgAntarasaMbandhe'pi na vizeSyaliGgamupAdadate / matalliketi mayA lakSmyA tallAtIti 'kuzika' 45 (uNAdi) iti nipAtaH / maciketi mAM lakSmI carcayatIti ke 'GyApo vA' [2. 4. 66. ] iti hrasvatve / prakANDamiti prakRSTatayA kaNyate 'kaNyariNa' 166 (uNAdi) iti Niti dde| gomatalli-25 kAdayo nityasamAsAH paramarthapradarzanArthamalaukikaM vAkyaM kriyate / na hi vAkyena pUjA gmyte| kumArI ityatra vayo'bhAvAt gaurAditvAt 'DI' pratyayaH / talle pAkhyAtasarasi jAtaH saptamyA De tallajaH / tasya tulye kapratyaye tallajakaH / yadA dvirUpo jakArastadA lajjate kartari gakaH, sa lajjako yasya asau tlljjkH| rUDhagraharaNAditi rUDhagraharaNasyoktarUpamatallikAdiparigrAhakatvAd ramaNIyazobhanazabdayozca ramaNIyatvAdiguNamupAdAya 30 prazaMsAyAM vartamAnAtvAdAmyAM jAtirna samasyata iti / / 3. 1.111 //
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 112-114.] catuSpAdgarbhiNyA // 3. 1. 112 // catvAraH pAdA yasyAH sA ctusspaadgvaadijaatiH| tadvAcinAmaikArthaM gabhiNyA garbhiNIti nAmnA saha samasyate sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / gauzcAsau garbhiNI ca gogbhirnnii|| evmjbhirnnii| ashvgrbhinnii| mhissgbhinnii| catuSpAditi kim ? 5 brAhmaNI garbhiNI, jAtirityeva ? kAlAkSI garbhiNI, svastimatI gabhiraNI, saMjJAzabdAvimau / jAtevizeSyasya pUrvanipAtArthaM vacanam / / 112 // nyA0 sa0-catuSpAda / brAhmaNI garbhiNIti samAse hi sati brAhmaNIzabdasya puvabhAvaH syAt / saMjJAzabdAvimAviti etau catuSpAdamAhaturna tu jAti / / 3.1.112 / / yuvA khalatipalitajaradvalinaiH // 3. 1. 113 // . 10 yuvannityetannAmaikArthaM khalatyAdibhirnAmabhiH saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / yuvA cAsau khalatizca yuvakhalatiH, evaM yuvapalitaH, yuvajaran, yuvavalinaH, valayo'sya santi valinaH, aGgAditvAnnaH / nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti yuvatizcAsau khalatizca yuvakhalatiH, evaM yuvapalitA, yuvajaratI, yuvvlinaa| yuvazabdasya15 vizeSyatvAtparanipAte prApte dvayorvA guNavacanatvAtkhaJjakuNTAdivadaniyame pUrvanipAtArthaM vacanam // 113 / / nyA0 sa0--yuvA0 / yuvajaraniti atra jaratyutsAhAdiyuvadharmopalambhAt yUni vAlasyAdijaradharmopalambhAt tadrUpAropAt sAmAnAdhikaraNyam / vizeSyatvAditi vizeSyo yuvA zabdo'nayA rItyA yuvatvamagre'pi prasiddha / tato yuvazabdena puruSa evAbhidhIyate,20 tatastasya khalatItyAdi vizeSaNaM tataH paranipAte prApte / athavA dvayorapi guNavacanatvaM tadA yuvatvamaprasiddhaM tato yuvazabdena yuvatvaviziSTo naro'bhidhIyate, tato guNavacanatvAt kAmacAreNa pUrvanipAte prApte / athavA dvayorapi pUrvanipAtanArthaM vacanamiti / / 3.1.113 / / katyatulyArakhyamajAtyA // 3. 1. 114 // kRtyapratyayAntaM tulyAkhyaM ca tulyaparyAyaM nAmaikArthamajAtyAjAti-25
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 115.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 466 vAcinAmnA saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / bhojyaM ca taduSNaM ca bhojyoSNam, evaM bhojyalavaNam, pAnIyazItam, pAnIyoSNam, haraNIyapUrNo ghaTaH, peyAmlam, bhRtyabharaNIyaH-eko'tra kRtyoharthei'parazca zakyArthe, stutyapaTuH puruSaH / tulyAkhya,-tulyazvetaH, tulyasan, tulyamahAn, sadRzazvataH, sadRzamahAn / prajAtyeti kim ? bhojyaH 5 aodanaH, tulyo vaizyaH / sadRzI kanyA voDhavyA / kathaM zItapAnIyam / pAnIyazabdo'yamauNAdiko jalavAcI tasyAyaM vizeSaNasamAsaH / jAtyA samAsasyAjAteH pUrvatvasya ca pratiSedhArthaM vacanam // 114 / / nyA0 s0--kRtytulyaa0| AkhyAyante AbhirityAkhyAH nAmadheyAni / tulyasyAkhyAstulyAkhyAH, athavA tulyamAcakSate tulyAkhyAH 'dazcAGa' [ 5. 1. 78. ] iti GaH / 10 AkhyAgrahaNAd ye padAntaranirapekSAstulyamarthamAcakSate iha te gRhyante samAnasadRzatulyaprabhRtayo na tu ye padAntarasAnnidhyena yathA'gnirmANavaka iti / atrA'pi tulyatA pratIyate / parArthe prayujyamAnAH zabdA: sAdRzyaM gamayantIti / na tvatra tulyatA padArtha iti / bhojyaM ca taduSNaM ceti / bhojanArha bhoktu vA zakyamityarthe ghyrinn| lavaraNamiti nandyAdyano gaNapAThAt NatvaM ca / bhojya odana iti prodanatvalakSaNAyA jAterodanazabdo vAcakaH 115 pIyate taditi 'gayahRdaya' 370 (uNAdi) iti pAnIyam / / 3. 1. 114 / / kumAra zramaNAdinA // 3. 1. 115 // -- kumAra ityetanAmaikArthaM zramaNAdinA nAmnA saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / kumArI cAsau zramaNA ca kumArazramaNA, evaM kumArapravajitA, kumArazcAsAvadhyAyakazca kumArAdhyAyakaH,20 kumArI cAsAvadhyAyikA ca kumArAdhyAyikA, evaM kumArAbhirUpakaH, kumArAbhirUpikA, zramaNA, pravrajitA, kulaTA, garbhiNI, tApasI, bandhakI, dAsIete sapta strIliGgA eva / adhyAyaka, abhirUpaka, paTu, mRdu, paNDita, kuzala, capala, nipuNa,-ye'tra strIliGgAstaiH saha strIliGga eva kumArazabdaH samasyate shessaistuubhylinggH| nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti hi nyAyaH25 zramaNAdInAM strIliGgAnAM pAThAt / puMliGga : pUrvanipAte kAmacAraH-kumArazramaNaH, tApasakumAraH, kumArazabdasya pUrvanipAtaniyamAthaM vacanam / iha kecit
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 1 bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite 'pUrvakAlai kasarvajaratpurANana va kevalapUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIrapUjArthasanmahatparamottamotkRSTA' iti, vRndArakanAgakuJjarairiti yuvA khalatipalitajaradvalinairiti kRtyatulyAkhyamajAtyeti, kumAraH zramaNAdineti, paJcasUtrIM viracayya tasyAmeva prathamAntAnAM samAveze parasUtranirdiSTameva prathamAntaM pUrvaM nipatati, tRtIyAntAnAM samAveze parasUtranirdiSTameva tRtIyAntaM paraM nipatati, 5 ekasUtroktAnAM tu prathamAntAnAM tRtIyAntAnAM ca samAveze pUrvAparanipAte kAmacAra itIcchanti - prathamAntasamAveze, tulyayuvA, sadRzayuvA, kumAraparamaH, kumAraparamA, kumArasan, kumArasatI / evaM mahajjaghanya prathamacaramamadhyamadhyamAdayo'pi kumArayuvA kumAratulyaH, kumAratulyA / tRtIyAntasamAveze, - vRndArakapalitaH, vRndArakavalinaH, nAgajaran, vRndArakazramaraNA, khalatizramaNA, 10 vRndArakapravrajitA, khalatipravrajitA, jaratkulaTA, jarattApasI ityAdi / zramaNAdInAM puMliGgatve tvaniyamaH, -tena vRndArakazramaNaH, zramaNavRndArakaH, nAgatApasaH, tApasanAgaH kuJjaradAsaH, dAsakuJjaraH, tathA zramaraNakhalatiH, khalatizramaraNaH / palitatApasaH tApasapalitaH ityAdi / [ pA0 1. sU0 115.] adhyAyakAdayastu liGgAntare'pi paranipAtanA eva / vRndArakAdhyAyakaH 115. vRndArikAdhyAyikA / khalatyadhyAyakaH, khalatyadhyAyikA, palitAbhirUpakaH, palitAbhirUpikA, ekasUtroktAnAM prathamAntAnAM samAveze, - prathamavIra: vIraprathamaH, caramajaghanyaH jaghanyacaramaH ityAdi, tulyabhojyaH, bhojyatulya ityAdi / ekasUtre tRtIyAntAnAM samAveze, - khalatipalitaH, palitakhalatiH, jaradbalinaH balinajaran ityAdi / / 115 / / 20 nyA0 sa0 -- kumAraH / zramaNeti zramaM samastannayatIti De ' pUrvvapadasthAt' [2. 3. 64.] iti saMjJAyAM gatve zrAmyatIti nandyAditvAdane vA zramaNA / kulaTetyatra kulAt kulaM cATatIti kulaTA pRSodarAdiH / abhirUpayatyAtmAnamiti ke zrabhirUpakaH / nanu kumArazabdasya puMliGgasya nirdezAt kathaM strIliGgasya samAsa ? ityAha- nAmagrahaNe ityAdi / hi zabdo'tra yasmAdarthe, yadyevaM nAmagrahaNaparibhASayaiva strIliGga'pi samAsasya 25 siddhatvAt kimarthaM strIliGgAnAM zramaraNAdInAM pATha: ? ityAha-zramaraNAdInAmityAdi / kumArazabdasyeti 'vizeSaNaM' [ 3. 1. e6. ] iti samAse hi zramaNAdInAM pUrvanipAtaH syAt kriyAzabdatvAt teSAM na kumArazabdasya pUrvanipAta ityarthaH / / 3. 1. 115 / /
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 116.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 501 mayUravyaMsaketyAdayaH // 3. 1. 116 // mayUravyaMsakAdayastatpuruSasamAsA nipaatynte| vigatAvaMsAvasya vyaMsastattulyo vyaMsakaH, vyaMsayati vA chalayati vyaMsakaH, vyaMsakazcAsau mayUrazca mayUravyaMsakaH, evaM chAtravyaMsakaH, muNDazcAsau kambojazca kambojamuNDaH, evaM yavanamuNDaH, vyaMsakA cAsau mayUrI ca mayUravyaM sakA, karmadhArayalakSaNaH puMvadbhAvaH, 5 eteSu vizeSyasya puurvnipaatnm| 'ehIDAdayo'nyapadArthe' ehi iDe stri iti jalpo yasmin karmaNi kAle vA tat ehIDaM vartate, ehi yavairiti jalpo yatra karmaNi kAle vA tadehiyavaM vartate, etau nipAtanAnnasakau, ehi vANijeti jalpo yasyAM kriyAyAM saihivANijA, evaM prehivANijA, apehivANijA, ehi svAgatA, apehisvAgatA, ehidvitIyA, apehidvitIyA, ehipraghasA, apehipraghasA,10 ehivighasA, apehivighasA, ehiprakasA, apehiprksaa| proha kaTamiti jalpo yasyAM sA prohakaTA kriyA, evaM prohakardamA, prohakapardA / uddhama cUDe uddhama cUDAmiti vA jalpo yasyAM soddhamacUDA kriyA, Ahara celamiti yasyAM sA AharacelA kriyA, evamAharavasanA, prAharavitatA, kRndhi vicakSaNeti kRndhi vicakSaNamiti vA yasyAM sA kRndhivicakSaNA kriyA,15 bhindhi lavaNamiti yasyAM sA bhindhilavaNA, evaM pacalavaNA, uddharotsRjeti jalpo yasyAM soddharotsRjA, evamuddharAvasRjA, uddhamavidhamA, udvapanivapA, utpatanipatA, utpcnipcaa| kRndhi vikSiNIhiti kRndhi vikSaNa iti vA yasyAM sA kRndhivikSaNA / unmajAvamRjeti yasyAM sonmRjAvamRjA, ata eva nipAtanAdihaiva ca mRjehauM zo bhavati / 'pAkhyAtamAkhyAtena sAtatye'-praznIta20 pibateti sAtatyenocyate yasyAM sAznItapibatA, aznItapacatA, evaM khAdatamodatA, pacatabhRjjatA, lunItapunItA, khAdAcAmA, AharanivapA, AvapaniSkirA, pacaprakUlA, iha dvitIyeti yasyAM kriyAyAM sehadvitIyA, evamihapaJcamI, adyadvitIyA, adyapaJcamI / ehire yAhire iti yasyAM kriyAyAM saihireyAhirA, evamehiregaccharA,25 aho ahaM puruSa iti yasyAM kriyAyAM sAhopuruSikA, ahaM pUrva iti yasyAM
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 116.] sAhapUrvikA, evamahaMprathamikA, ahamahamiti yasyAM sAhamahamikA, vikRtaM ca prakRtaM ca yasyAM sA vicaprakA, nizcitaM ca pracitaM ca yasyAM sA nizcapracA, yA icchA yasyAM sA yadRcchA, eSu sarveSu kriyaivAnyapadArthaH / 'hyantaM svakarmaNA bahulamAbhIkSNye kartari samAsAbhidheye'-jahi joDamityabhIkSNaM ya prAha sa ucyate jahijoDaH / evamujjahijoDaH, jahistambaH, ujjahistambaH, kurukaTa: bahulavacanAnna 5 ca bhavati-pacaudanamitya bhIkSNamAha, snAtvA kAlIbhUtaH snAtvAMkAlakaH, evaM pItvAsthirakaH, bhuktvAsuhitaH, proSya viprayukto bhUtvA pApIyAnniHsneho bhavati sa proSyapApIpAn, utpatyAkAze bhUtvA yA pAkalA pANDurbhavati sotpatyapAkalA, nipatya bhUmau nipatitA rohiNI yA raktA bhavati sA niphtyarohiNI, niSadya niSaNNA satI zyAmA jAtA niSadyazyAmA, niSaNNA zyAmA jAtA niSaNNa-10 zyAmA, udaka cAvAk ca uccitaM cAvacitaM ceti vA uccAvacam, uccaizca nIcaizca uccitaM ca nicitaM ceti vA uccanIcam, AktiM copacitaM ca prAcopacam, prAcitaM ca avacitaM ca prAcovacam, AcitaM ca parAcitaM ca arvAk ca parastAcceti vA pAcaparAcam, nizcitaM ca pracitaM ca nizcapracam, niSkuSitaM ca nistvacaM ca nizcatvacam na bhavati kiMcana na kvacidupayujyata15 iti akiMcanam, nAsya kuto'pi bhayamastItyakutobhayam, 'gatapratyAgatAdayaH'gataM ca tatpratyAgataM ca gatapratyAgatam, evaM yAtAnuyAtam, mahAnkrayo'lpaH RyikA krayAvayavayogAt krayaH krayikAvayavayogAt krayikA krayazcAsau kayikA ca krayakrayikA samudAyaH, evaM puTApuTikA, phalAphalikA, mAnonmAnikA,-eSu vyavasthitapUrvottarapadasamAsaH / 20 ___'zAkapArthivAdayaH'-zAkapriyaH zAkabhojo zAkapradhAno vA pArthiva:pRthorapatyaM zAkapArthivaH, pRthivyA IzvaraH pArthivaH iti vA tena zAkapArthivaH kutapavastrasauzrutaH, suzruto'patyaM sauzrutaH, kutapasauzrutaH ajApaNyastaulvaliH, ajAtaulvaliH, yaSTipraharaNo yo maudgalyaH yaSTimaudgalyaH, evaM parazurAmaH, ghRtapradhAnA roTi: ghRtaroTiH, evamodanapANiniH, prANimANDavyaH balAkAkauzikaH,25 vidarbhIkauNDinyaH, sahasrabAhurarjuna: sahasrArjunaH, tryavayavA vidyA trividyA, ekAdhikA daza ekAdaza, evaM dvAdaza, SoDaza, ekaviMzatiH, dvAviMzatiH, eka
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 116.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 503 zatam, dvizatam, dadhyupasikta prodano dadhyodanaH, evaM ghRtaudanaH, guDamizrA dhAnA guDadhAnAH, evaM tilapRthukAH, azvayukto rathaH-azvarathaH, evaM gajarathaH, ghRtapUrNo ghaTa:-ghRtaghaTaH,-atra zAkapArthivAdiSu priyAderuttarapadasya lopaH / tRtIyo bhAgaH tribhAgaH, tRtIyabhAgaH tryaMzaH tRtIyAMzaH, SaDbhAgaH SaSThabhAgaH, SaDaMzaH, SaSThAMzaH, tridivaM, tRtoyadivam, triviSTapaM, tRtIyaviSTapa- 5 mityAdiSu pUraNapratyayasya vA lug bhavati / tathA sarveSAM zvetataraH-sarvezvetaH, evaM sarvamahAn-atra guNena tarabantena nirdhAraNaSaSThIsamAsastarablopazca, evamavihitalakSaNastatpuruSo mayUravyaMsakAdiSu draSTavyaH / yacceha lakSaNenAnupapanna tat sarvaM nipAtanAtsiddham / itizabda: svarUpAvadhAraNArthaH-tena paramo mayUravyaMsaka iti samAsAntaraM na bhavati / uttarapadena bhavatyevetyanye-mayUra-10 vyaMsakapriya ityAdi / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena-vispaSTaM paTuH-vispaSTapaTuH, punA rAjA-punArAjaH, evaM punargavaH, pAdAbhyAM hriyata iti pAdahArakaH, gale copyata iti galecopakaH, sAyaMdohaH, prAtardohaH, punardohaH, sAyamAzaH, prAtarAza, ityAdayo draSTavyAH / / 116 / / samA - nyA0 s0--myuurvyNsk0| tatpuruSasamAsA iti karmadhArayasamAsA ityapi15 draSTavyam / nipAtyanta iti atra yAdRzAH paThitAstAdRzAH evA'bhyanujJAyante sAdhutvena, tena lakSaNAnanvitahaSTakAryANAmapi sAdhutvaM prati vicikitsA na kAryetyarthaH, vyaMsayatIti matAntareNa dantyaH / mayUravyaMsaka iti prathamavyutpattau tathAbhUtA mayUraprakRtirucyate, yadA tU vyasayati chalayati curAdeAkaH kriyate tadA yo lUJcakAnAM mayUro gahItazaikSo bhavati anyAnanyAn mayUrAn chalayati sa ucyate / tadarUpeNa lokasyA'pi vaJcakaH, vyaMsako20 vizeSaNaM mayUro vizeSyamiti vizeSaNasamAse prApte mayUravyaMsaka ityayaM samAsa iti darzayati / kambojamuNDa iti kambazcAsau jazca bAhulakAt vibhakta ralup, muNDanaM muNDaH / so'syAstIti abhrAdyaH, kaMbojayavanazabdAbhyAmapatye 'rASTrakSatriyAt' [ 3. 1. 114. ] ityatraH 'zakrAdibhyo dreH 6.1.120. | iti lopaH / evaM ca gotra ca caraNaH saheti jAtitvamanayorityatrA'pi guraNazabdasya pUrvanipAte prApte jAtizabdasya pUrvanipAtArtho'-25 yamArambhaH / ehi iDe stri itItyatra 'mlecchoDehra svazca vA' 3 (uNAdi) iti apratyaye vA hrasvatve iDA ilA strItyarthaH, yathA mahatI ilA maheleti, tadAmantraNamiDe iti / anukAryAnukaraNayorbhede vibhaktirapi zabdarUpeti 'anato lup' [ 1. 4. 56. ] athavA na dIyate vibhaktiH / ehi svAgatA ityatra svAGa pUrvAt garbhAve ktaH / tata ehi svAgatamiti yasyAmiti bahuvrIhiH / ehipraghasetyAdiSu prAttItyAdivAkye ghaslAdeze saMbodhane vAkyAni 30
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU 116. ] bhavanti / kapa iti pardateraci kutsitaH pardaH pRSodarAditvAt kuzabdasya kabhAve / kRndhivikSaraNetyatra kRndhItyatra 'dhuTodhuTi' [ 1.3.48 ] iti talope samAse sati nipAtanAt 'i u' ityavayavayorakAraH / tataH strIliGgatvAdAp / unmRjAvamRjeti zrAkhyAtayoH kriyAsAtatye samAsasya vakSyamANatvAdasAtatyArtho'yamArambha:, bahuvrIhau kacpratyayaprasaGgaH syAt / 'AkhyAtamAkhyAtena sAtatye' ( ) iti 5 sUtraM zAkaTAyanasya / hyantaM svakarmaNetyAdi pANinIyaM sUtrametat / 'gatapratyAgatAdayaH' ) pANineridamapi sUtram / 'zAkapArthivAdayaH' ( 2) zAkaTAyanasUtram / modateti prAtmanepadasyAnityatvAt parasmaipadam, 'mudaNsaMsarge' vikalpariNajantAd vA, ihapaJcamItyatra nipAtanAt hrasvatvAbhAvaH / ehireyAhirA ityatra nipAtanAdekArasyAkAraH, evamanyatrA'pi / hopuruSikA ityatra nipAtanAccaurAditvAd vAkatra, grahopuruSa AtmasaMbhAvitatvAttasya 10 bhAvaH kriyA grahopuruSikocyate / zrahaM pUrviketyatra ahaMzabdo vibhaktyantapratirUpako nipAtaH / ahaM pUrvamahaM pUrvamahaM pUrvaM pravarte ityarthaH / nipAtanAdakaJyapi vRddhyabhAvaH / evamahaM prathamikAdayo'pi / nizcapracA ityatra eSu sarveSu yallakSaNenAnupapannaM tatsarvvaM nipAtanAt karttavyam | joDamiti 'juDaN preraNe' ityato'ci joDo dAsaH, stambheH 'stambatumbAdaya:' ( ) iti be nipAtanAt bha-lope stambaH / ityatra kAlAt kap pratyayaH / pItvAsthiraka ityatra tu nipAtanAt kaH / bhuktvAsuhita ityatra yo yatkiMcidazitvA tRpto bhavati, sa evamucyate / snAtvAkAlaka 15 utpatyapAkalA latAvizeSaH, evaM sarvatrApyabhyUhyam / proSyapApIyAniti pravasate: / ktvi yabAdeze vRti 'ghasvasaH ' [ 2. 3. 36. ] iti Satve, niSadyazyAmAnteSu snAtvAkAlakAdiSvaikArthyAbhAvAt 'avyayaM pravRddhAdibhi:' [ 3.1.48 ] iti niyamAt 20 ktvApratyayasyAvyayasya samAsAprAptAvanenA'yaM samAso nipAtyate / 'vizeSaNaM' [ 3. 1.66 ] iti samAse pUrvanipAte'niyamaH syAt / ityatra tvacazabdo'kArAnto'pyasti akiMcanamiti natra syAdyantena samAsa prAramyamANaH samudAyasyAnAmatvAt syAdyantatvAbhAvAnnatra samAsApravRttAvanena samAsa: / gatapratyAgatam ityatra ekadezasya pratyAgatatvAt / evaM pUrvaM yAtaM pazcAdanuyAtamiti / niSaNNazyAmeti nizcatvacam 25 yAtAnuyAtam / phalAphalikA ityatra eSu sarveSvata eva nipAtanAt pUrvapadasya dIrghatvam / atrAvayavadharmeNa samudAyavyapadezAt sAmAnAdhikaraNyAt vizeSaNasamAsasiddhAvatra pAThasya phalamAha - eSvityAdi zAkapriya ityatra, kutsitaM tapatItyaci kuteH sautrAt "bhujibhRti' 305 ( uNAdi ) ityape vA kutapaM mRgAjinaM, goromamayaM kecit kambalaM kutapaM vidustadvastraM yasya / ajAtautvalirityatra 'tulaN unmAne' NijantAt 30 'tulavale' 500 ( uragAdi) iti kiti vala pratyaye rigajlope nipAtanAd guNAbhAve tulvalastasyApatyam 'prata iJa' [ 6.1.31. ] / AriNImANDavya ityatra AriNazabda. TiparyAyAdiSu vartate / vidarbhI kauNDinya ityatra vidarbhazabdAt gaurAditvAt GIpratyayaH /
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 505 kuNDinIzabde grahAditvAt gini GayAmapatye gargAdiya 'kauNDinyAgastyayo:' [6. 1. 127.] iti nirdezAt puMvadbhAvAbhAve siddham / sarvaM nipAtanAt siddhamiti nipAtyante gamyante'nurUpANyavihitAnyapi lakSaraNAnyasminniti nipAtanaM sUtre lakSyasya svarUpeNopAdAnamiti / / 3. 1. 116 / / [ pA0 1. sU0 117.] cArthe dvaMdvaH sahoktau // 3. 1. 117 // nAma nAmnA saha sahoktiviSaye cArthe vartamAnaM samasyate, sa ca samAso dvaMdvasaMjJo bhavati / plakSazca nyagrodhazca - plakSanyagrodhau, evaM dhavAzvakaraNa, vAkca tvakca-vAktvacam, chatropAnaham, nAma nAmnetyanuvartamAnepi 'laghvakSarA'[3: 1. 160.] disUtre ekagrahaNAdbahUnAmapi dvadvo bhavati - dhavazca khadirazca palAzazca dhavakhadirapalAzAH - evaM hotRpotRneSTodgAtAra, dvayordvayordvandva e hi 10 hotApotAneSTodgAtAraH ityeva syAt, pIThacchattropAnaham, cArtha iti kim ? vIpsA hotau mAbhUt, grAmo grAmo ramaNIyaH / sahoktAviti kim ? plakSazca nyagrodhazca vIkSyatAm, vAk ca tvak ca gRhyatAm, khaJjazcAsau kuNTazca khaJjakuNTaH, iha samuccayAnvAcayetaretarayogasamAhArabhedAccatvArazcArthAH- tatraikamarthaM prati dvyAdInAM kriyAkArakadravyaguNAnAM 15 tulyabalAnAm avirodhinAmaniyata kramayaugapadyAnAm AtmarUpabhedena cIyamAnatA samuccayaH - yathA caitraH pacati paThati ca, caitro maMtrazca paThati, rAjJo gauzcAzvazca, rAjJo brAhmaNasya ca gauH, zuklazcAyaM kRSNazca, nIlaM ca tadutpalaM ceti' cazabdamantareNApi cAyaM saMbhavati yathAharaharnayamAno gAmazva N puruSaM pazuM vaivasvato na tRpyati surAyA iva durmadI / guNapradhAnabhAvamAtraviziSTaH samuccaya evAnvAcayaH - yathA vaTo bhikSAmaTa gAM cAnaya, sa hi bhikSAM tAvadati yadi ca gAM pazyati tAmapyAnayati / 5 20 dravyANAmeva parasparasavyapekSAraNAmudbhUtAvayavabhedaH samUha itaretarayogaHyathA caitrazca maitrazca ghaT kurvAta, caitramaitrau ghaTaM kurvAte, caitrazca maitrazca dattazca paTaM kurvanti, caitramaitradattAH paTaM kurvanti, pratrAvayavAnAmudbhUta-25 tvAttatsaMkhyAnibandhanaM dvivacanaM bahuvacanaM ca bhavati, sa eva tirohitAvayavabhedaH saMhati pradhAnaH samAhAraH / dhavazca khadirazca palAzazca tiSThati, dhavakhadira
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 ] bRhavRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 117.] palAzaM tiSThati, atra tu samUhasya prAdhAnyAt tasya caikatvAdekavacanameva bhavatieSu cAdyayoH sahoktyabhAvAtsamAso na bhavati-uttarayostu cArthayoH sahokta vidyamAnatvAtsamAso bhvti| kA punariyaM sahoktiH-yadvartipadaiH pratyekaM padArthAnAM yugapadabhidhAnaM sA sahoktiH / plakSanyagrodhAvityatra hi plakSo'pi dvayarthaH, nyagrodho'pi dvayarthaH / plakSazca nyagrodhazceti vAkye'pi cakAreNAyamevArthaH kathyate-uttarapadena samudAyena vA yadvatipadArthAnAM yugapadabhidhAnaM sA sahoktirityanye / vartipadArthAnAmeva saha kriyAdisaMbandhasya yat vAkyenAbhidhAnaM sA sahoktirityapare / ekaviMzatiH dvAviMzatirityAdisaMkhyAdvadvaH samudAyasaMkhyaikatvAnurodhena viMzatyAdivatsaMkhyeyamAcaSTe itItaretarayoge'pyekavacanAnto bhavati / samAhAre'pi 10 cAzatAdvandva iti lakSaNAtstrIliGgo bhavati / saMkhyAdvadvAdanyatra tu eko devadattAya dIyatAM viMzatizcaitrAyeti ekaviMzatI anayordehi, evaM triMzazcatvAriMzatau, SaSTisaptatyazItaya ityAdau dvivacanabahuvacanAntatA dvandvapradezAH 'dvadva vA' [1. 4. 11.] ityAdayaH / / 117 / / nyA0 sa0-cArthe dvaMdvaH / ekagrahaNAditi taddhyanekasya pUrvanipAtaprasaktAvekasya 15 pUrvanipAtaniyamArthaM dvayozca dvadve'nekasya pRrvanipAtaprasaGgAbhAvAdekagrahaNamanarthakaM syAta / yadvA nAma nAmneti vyaktiH padArtho nAzrIyate / api tu jAtiH, anuvRttasya hi rUpasya yathA lakSyA'nugraho bhavati / tathA'rthakalpanA kriyate iti bahUnAmapyayaM samAsaH / ityeva syAditi pUrvapadasyottarapade pratyekaM 'pA dvadve' [2. 2, 36.] ityAkAraH syAdityarthaH / udgAtAra ityatra matAntareNa pArAdezaH / grAmo grAma iti atra ca vIpsAyAM sahoktisaMbhave'pi20 cArthAbhAvAt dvdvaabhaavH| sahoktAviti kimiti-yatra samAse dvayorddharmayordhamiNovA bhinnayoH prAdhAnyaM vivedyate sA sahoktiH, karmadhAraye tu miNa Azrayasyaiva prAdhAnyAttasya caikatvamataH khaJjakuNTAdau na sahoktiH / plakSazca nyagrodhazca vIkSyatAmiti pUrvavatthaM saMbandhaH, itaretarayoge tiSThataH kaska: plakSazca nyagrodhazca samAhAre tu plakSazca nyagrodhazceti samudAyastiSThati, iha tu pratyekaM 25 kriyayA saMbandha iti sahoktyabhAva ityarthaH / iha samuccayeti atra cArthasyAnuvAdena dvadvo vidhIyate, aprasiddhasvarUpasya cAnuvadanaM nopapadyate, atastatsvarUpaM pradarzayati, cArthAnAM lakSaNapUrvamudAharaNanyAha-tatraikamarthaM pratItyAdi arthaH kriyaakaarkdrvyruupH| dvacAdInAM kriyAkArakadravyaguraNAnAmiti tatrakasmin kArake'nekakriyANAmekasyAM kriyAyAmaneka
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 117.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 507 kArakANAmekasmin dravye'nekakArakANAmekasmin kArake'nekadravyANAmekasmin dharmiNyanekadharmANAM DhaukanaM samuccaya iti, yathA caitra: pacati ca paThati cetyAdiSu yathAkrama darzayati / ekamarthaM prati dvayAdInAmAtmarUpabhedena cIyamAnatA samuna manyastasyaiva prapaJcaH / tathA avirodhinAmiti yathA zItoSNAdi viruddhaM tathA na viruddhA bhavanti, yathA bAlyayauvanAdInAM niyataH kramaH yathA ca zabdarUparasagandhasparzAnAM niyataM 5 yogapadyaM, tathA yeSAM niyate kramayogapadyena bhavatasteSAmityarthaH / AtmarUpabhedeneti tanupravRttinimitteneli, anvAcayo'pyevaMvidha eva / iyatA tu bhidyate yat samuccaye samuccIyamAnAH kriyAkArakAdivizeSAH sarve tulyakakSAH, anvAcaye tu ekasya guragabhAvo'nyasya pradhAnabhAvaH / tadyathA 'rudhAM svarAcchno n luka ca' [3. 4. 82.] iti, atra hi vidhIyamAnaM znaM na lopo'pekSate yatra znastatra na lopo yathA10 'bhaMjoMpa Amadane' bhanakti / znastu na lopaM nApekSate tadabhAve'pi pravRtteryathA yunaktIti / dravyAraNAmeva parasparetyatra itaretarayogaH parasparApekSANAM kriyAM prati dravyANAM DhokanaM, samAhAro'pi tathaiva / etAvAMstu bheda udbhatAvayavabhedA hi saMhatiritaretarayogaH / ata eva dvayAtmakatve tasyAvayavArthagate dvitve dvivacanaM caitramaitrAviti / bahvAtmakatve tu bahutve bahuvacanaM caitramaitradattA iti / nyagbhUtAvayavabhedA tu saMhatiH samAhAro'tastasyA eka-15 tvAdekavacanameva na tvavayavagatasamAzrayaNena dvivacanabahavacane, avayavAnAmatyantamanamIya mAnasvarUpatvAt, na hi yathetaretarayoge udbhUtasvarUpopadarzanapUrvakaM samudAyamavayavArthA upakurvanti tadvat samAhAre / - dhavazca khadirazca palAzazca tiSThatItyatra 'tarutRNadhAnyamRga' [3. 1. 133.] iti samAhAro bhavati / etAvatA cAdInAM dyotakAnAM vyudAsaH / eSu cAdyayoH sahoktya-20 bhAvAditi nanu samuccayAnvAcayayoH sAmarthyAbhAvAdeva samAso na bhaviSyati ki sahoktigrahaNena / tathAhi parasparAnapekSANAmaniyatakramayogapadyAnAM kriyAkArakAdInAM samuccayo dRSyate / yathA gAmazvamityatra nayanakriyAyAM gavAdInAM, anvAcaye'pi gauraNasya pradhAnaM pratyapekSA na pradhAnasya gauNaM pratItyatra sAmarthyAbhAvaH? naiSa dossH| yataH kArakAriNa kriyayopazliSyante, na paraspareNa kriyA caupazleSikA samuccayAnvAcayayorapi saMbhavati25 tatkathaM samuccaye'nvAcaye cAsamarthAni nAmAni syuH parasparApekSA tvavidyamAnApi na sAmarthyasya vighaatikaa| sA hina zrautI kiMta vaakyprkrnnaadismdhigmyaa| tatkathaM zrautasya sAmarthyasya saMbhave viparItasya sAmarthyasyAsaMbhavaH samAsApravRttau nimittamiti sahoktigrahaNamiti / yattipadarityAdi ayamarthaH yugapat dvadvavAcyaM samudAyarUpaM yadocyate tadA dvadvo bhavati / gAmazvamityAdau tu parasparaM nirapekSAH svatantrA gavAdayo bhinna reva zabdai:30 pRthak pratyAyyanta iti / yugapadvAcitvAbhAvAt dvaMdvAbhAva iti / yadyevaM paTvImRdvayau ityatra ekaikena zabdenArthadvayasyAbhidhAnAtsasAmAnAdhikaraNyAtpuvadbhAvaprasaGgaH / atrocyate / atheha darzanIyAyA mAtA darzanIyAzabdasya vRttAvekArthIbhAvAnmAtrarthavRttitvAt sAmAnAdhikaraNyasadbhAvAt
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 117.] puvadbhAva : kasmAnna bhavati / atha vRttau yatsAmAnAdhikaraNyaM tasya vyabhicArAbhAvAt vAkyaviSayaM sAmAnAdhikaraNyamAzrIyate iti cettadA paTavImavyAvityatrA'pi na doSaH / yato laukikaM yadvAkyaM prayogArha tatra sAmAnAdhikaraNyamAzrIyate na tvalaukike prakriyAvAkye pavyau ca mRvyau ceti / plakSo'pi dvayartha iti nanvatra plakSanyagrodhAviti zabdakramAt kramavadarthAnugamAnna saMbhavati ekaikenAnekasyAbhidhAnam ? na, tarhi dvivacanabahuvacanAnupapattiH, 5 plakSanyagrodhau plakSanyagrodhA iti / yataH plakSazabdaH sArthako nivRtto'nyo nyagrodhazabdaH upasthitaH / tatra nyagrodhArthapratipattikAle yadi plakSArthasyAvagatirna syAttadA nyagrodhazabdAdekArthatvAdekavacanaM syAttasmAt dvivacanabahuvacanAnyathAnupapattyA plakSanyagrodhAvityAdAvekaiko'nekArthAbhidhAyItyabhyupagantavyam, tatazca ekaikena yugapadanekasyArthasyAbhidhAnAt plakSo'pi dvayartho nyagrodho'pi dvayartha ityAha-plakSanyagrodhAvityatretyAdi nanvevaM tahi kathaM plakSazca 10 nyagrodhazcetyekavacanAntayorvAkyaM vRttau pradarzitaM dvivacanAntayohi nyAyyam ? satyaM, laukikametat vAkyaM na prakriyAvAkyam, yadA tu parasparazaktyanupravezena dvadvo bhaviSyatItyabhidhitsayAtivAhikazarIrasthAnIyaM vAkyaM kriyate tadA khalvalaukikaM samIpagatapadAntaravastukhacitaM dvivacanAntayorvAkyaM kriyate, yadabhASyaM sati pradarziyitavye varamevaM vAkyaM dhavau ca khadirau ceti, alaukikatvAcca vRttau na pradarzitam / na caivaM plakSanyagrodha-15. yoxikadvayasaMkalpanenAnekArthatvAd bahuvacanaM prApnotIti vAcyaM, yato nA'tra catvAro'rthAH, kiM tahi dvAvevAau~ yakAbhyAmevAtraika: zabdo dvayarthastAbhyAmaparo'pi / na hi dvAbhyAM lakSAbhyAmavibhaktau bhrAtarau caturlakSaubhavataH / samudAyarUpo hi dvadvArthaH pratyavayavamavayavivat pratisaMkrAnta iti, yathA vanaviTapivilokane vanaM vilokitamityekaikastathArUpapratibhAsabhAg bhavati / tadukta 20 anusyUte ca bhedAbhyAmekA prakhyopajAyate / yadvA sahavivakSAyAM, tAmAhudvazeSayoH / / 1 // iti / nanu laukikAt prayogAt zabdAnAmarthAvadhAraNaM tatra yathA ghaTazabdaH paTArthaM na pratyAyayati tathA plakSanyagrodhazabdau parasparArthasya pratyAyako na yuktau ? na, plakSasya zabdasya nyagrodhArthatvAt nyagrodhasya ca plakSArthatvAt svArthasyaivAbhidhAnAnnatayorarthAntarA-25 bhidhAyitvamucyate / vRttiviSaye ekaikasya dvAvarthAviti svArthAveva tau| nanu parasparasannidhAnena yadvayoH sAmarthyamAhitaM tadanyataravigame'pi na hIyate vahninivRttAvapi vahnisaMpAditapAkajarUpAdivaditi plakSeNoktatvAnyagrodhasyAprayogaH prApnoti ? naivaM, nyagrodhArthasya plakSeNA'nuktatvAnnyagrodhazabdaprayogaH / ukta hya tat dvadvAvayavAnAmevAnekArthAbhidhAyitvaM na kevalAnAM yathA vahnisannidhAveva tAmra dravarUpaM bhavati na tu ta nivRttAviti / 30 evamihA'pi sahabhUtAvevAnyo'nyasyArthamAhaturna tu pRthagbhUtau bhArodvAhakavat sahabhUtAnAM parasparazaktyAvirbhAvAditi / tatazca plakSasya nyagrodhasya cAnekArthatve yadyapi bahutvaM prApta tathApi dvadvA'vayavatvena bAhyamato gauraNaM na tu mukhyamiti na bahuvacanam /
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 118.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 506 vAkyenAbhidhAnaM sA sahoktiriti / nanvastu yathAkathaMcit sahoktiH samAhAre tu na saMbhavati tasyaikatvAt sahokta zca bhedanibandhatvAditi ? ucyate, samAhAro hi saMghAtaH / sa ca saMhanyamAnAnAM dharmaH / saMhanyamAnAzca sahocyamAnA eva, na pRthagucyamAnA iti tatrApi sahoktisaMbhava itydossH| ekavizatirityAdi saMkhyAdvadvo yadyavayavapradhAnastadekaviMzatiriti dvivacanaM prApnoti, dvAviMzatiriti bahavacanam / atha samudAyapradhAnastadA 5 napuMsakatvaM syaadityaa''shngkaa| ekaviMzatI iti atrA'pi samAhAro yadA kriyate tadA ekatvaM strItvaM ca, yathA ekaviMzatimanayordehi / / 3. 1. 117 / / samAnAmarthanekA zeSaH // 3. 1. 118 // arthena samAnAM samAnArthAnAM zabdAnAM sahoktau gamyamAnAyAm ekaH ziSyate arthAdanye nivartante, tatra vizeSAnupAdAnAtparyAyeNa zeSo bhavati,10 bahuvacanamatantram-tena dvayorapyekaH ziSyate / vakrazca kuTilazca vakrI kuTilau vA, vakradaNDazca kuTiladaNDazca vakradaNDau kuTiladaNDAviti vA, evaM lohitAkSau raktAkSAviti vA, sitazca zuklazca zvetazca sitAH zuklAH zvetA vA, arthena samAnAmiti kim ? plakSanyagrodhau, dhavakhadirapalAzAH, sahoktAvityeva ? vakrazca kuttilshc| dvadvApavAdo yogaH / / 118 / / . nyA0 sN0--smaanaa0| samAnAmiti nirdhAraNaSaSThyantaM samudAyisamudAyasaMbandhaSaSThayantaM vA na tu sthAnaSaSThyantaM / tatra hi samAnAM sthAne eka: ziSyata ityeka Adezo bhavatIti / avizeSe'pi yastadabhidhAne samarthaH sa eva teSAmanyatamaH syAt / tatazca bise bisAnIti kRtasakArasya SatvaM syAditi / nirdhAraNaSaSThyAM tu samAnAmityekasaMkhyAka: samAnArtho vizeSyate / samudAyisamudAyasaMbandhaSaSThayAM ca samAnArthArabdhe samudAye samAnArtha20 evAvayavo viziSyata ityadoSaH / ziSe: karmariNa ghani kartaryaci vA zeSaH / ekaH ziSyata iti-nanu jAti: zabdenAbhidhIyate, sA caikA tato bahUnAM prayogAprAptau nArtha ekazeSeNa ? na, pratyarthaM zabdanivezAd dravyaM dravyaM prati zabdaprayogAdekena zabdenAnekasya dravyasyAbhidhAnaM nopapadyata ityanekasyArthasya pratipAdane'nekazabdAnAM vAcakAnAM prayogaH prApnotIti dravyapadArthadarzane ekazeSArambhaH / atha zeSa ityekavacanAdeka eva zeSa iSyate kimekagrahaNena ? 25 ucyate, zeSasya vidhIyamAnatvena prAdhAnyAt pradhAne ca saMkhyAyA avivakSaNAt dvayostrayANAM vA zeSaprasakta statrApi zeSaprakriyAgauravApattyA ekasyaiva zeSasya vidhIyamAnatvena prAdhAnyAt pradhAne ca saMkhyAyA api saMpattyarthamekagrahaNaM sukhArthaM vA / nanu samagramevedaM sUtraM nArambhaNIyaM samAnArthaiH zabdaranekasyArthasyAbhidhitsAyAM vyaktAvapi padArthe ekasyaiva tatpratyAyane zaktatvAdanye nivartante uktArthAnAmaprayoga iti / 30 prArabdhe'pyekazeSe nivartamAnArthapratyAyane svAbhAvikI zaktiryAvannAnusRtA tAvat kathamasau 15
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 116.] nivartamAnAnAmarthamabhidadhIteti ? satyaM, evaM sati arthaanuvaadtvaaddossH| plakSanyagrodhAviti arthena samAnAmiti vacanAllaukikyA: samAnArthatAyAH samAzrayaNAdihaikazeSo na bhavati, laukikI tu samAnArthatA dvadvAdanyatra vijJAyate, dvadvapadAnAM tu parasparArthasaMkramAt samAnArthatve vijJAyamAne'rthena samAnAmityanarthakaM syAdanuktAvapyatraikazeSasya siddhatvAditi / dvadvApavAdo yoga iti ihaikazeSe SaT pakSA saMbhavanti / tatra pratyekameva vibhaktau parato 5 vibhaktiparityAgena nAmaikazeSi syAt (1) athavA savibhaktikAnAM vRkSas vRkSas iti sthite ekasya vRkSas ityasya zeSaH anye nivartante (2) athavA vRkSazca vRkSazca vRkSazca iti dvadve kRte satyekasya vRkSa ityasya zeSaH apare nivartante (3) athavA vibhaktimanutpAdyaiva nAmamAtreNa vRkSavRkSetyevaMvidhAnAmeva zeSaH kAryaH, tato vibhaktiH (4) athavA sahoktau ceti dvadva prApte ekazeSaH (5) athavA nAmasamUdAyasyaivArthavattvAnnAmasaMjJAyAM 10 dvivacanAdyutpattau ekazeSaH (6) iti SaT pkssaaH| tatrAdyaM pakSatrayaM sAvadyakamiti tatparihAreNetarat pakSatrayamihAzrIyate / yathA hi tatra prathame pakSe nAmaikazeSe'nekavibhaktizravaNaM syAditi prathamapakSa doSaH / dvitIye vibhaktyantasya lope kRte vibhaktabhrAtRdhananyAyena ziSyamANasya nivarttamAnapadasaMkhyAsaMbandhe'pi vibhaktyantatvAd dvivacanabahuvacanAnupapattiH syAt / tatazca vRkSa15 iti nityameva syAditi dvitIyapakSe doSaH / tRtIye tu samAsAntadoSaH, tathAhi Rk ceti Rk ceti dvaMdva tata ekazeSe 'cavargadaSahaH' [7. 3. 68. ] iti samAsAntaH syAt, iti prathamapakSatrayaM duSTaM, itaratra tu pakSatraye na kazciddoSaH, tathA hi vRkSaM vRkSaM iti sthitAnAM nAmnAM vibhaktimanutpAdyaivaikazeSapravRttiriti prathamapakSo nirdoSaH, tathA tulyakAlaM nAmAni yadA bhArodyantRnyAyena parasparazaktyanupravezAdabhidheyamAhustadA dvaMdva kazeSau iSTAviti20 dvivacana bahuvacanaM copapannamiti dvitIye'pi na doSaH / tRtIyapakSe'pi na kazciddoSaH / nAmasamudAyasyaivArthavattvAnnAmatvAd vibhaktyutpatteriti so'pohAzrIyate iti pakSatraye'pi dvadvaH prApto'nenApodyate ityAha dvadvApavAdo yoga iti / / 3. 1. 118 / / syAdAvasaMkhyeyaH // 3. 1. 116 // sarUpArthaM vacanam sarvasmin syAdau vibhaktau samAnAM tulyarUpANAM sahoktau25 gamyamAnAyAmeka: ziSyate, asaMkhyeyaH saMkhyeyavAci zabdarUpaM varjayitvA / akSazca zakaTAkSaH akSazca devanAkSaH akSazca vibhItakAkSaH akSAH, evaM pAdAH, mASAH, zyenI ca zyenI ca zyenyau, evaM hariNyau, rauhiNyau, vRkSazca vRkSazca vRkSau, vRkSazca vRkSazca vRkSazca vRkssaaH| syAdAviti kim ? mAtA ca jananI mAtA ca dhAnyasya mAtRmAtArau, yAtA ca devarajAyA yAtA ca gantA30 yAtRyAtArau, atra hya katra mAtarau yAtarAvityanyatra mAtArau yAtArau iti
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 116. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 511 prakAre rUpaM bhidyate / anye tu yasminsyAdo ye zabdAstulyarUpA bhavanti tasmin syAdau teSAM syAdyantare virUpANAmapyekaH zeSo bhavati - tena mAtRbhyAM mAtRbhi: mAtRbhyaH mAtroH mAtRNAM mAtRSu ityAdyapi bhavatItyAhuH / apare tvatrApi bahuvacane tAbhistairityAdyanuprayogavaiSamyAnna bhavitavyamekazeSeNa dvivacanena tu tAbhyAM tayorityanuprayoga sAmyAdbhavitavyamevetyAhuH / asaMkhya 5 iti kim ? ekazca ekazca dvau ca dvau ca catvArazca catvArazca dvandvo'pi na bhavatyanabhidhAnAt / saMkhyeya iti karmanirdezAtsaMkhyAnavAcino bhavatyevaviMzatizca viMzatizca viMzatI, navatizca navatizca navatizca navatayaH, dvandvApavAdo'yaM vidhiH - tenAkRtadvandvAnAmevaikazeSe vAk ca vAk ca vAcAvityAdi siddham, anyathA dvandva e kRte paratvAtsamAsAnte kRte vairUpyAdekazeSo na 10 syAt / / 116 / nyA0 sa0 -- syAdAvasaM0 / sarUpArthamiti anyathA arthasAmyasya syAdAvapyabhidyamAnatvAt pUrveNA'pi siddhyati / pAdA iti pAdo'hizlokacaturthAMzarazmi pratyantagiriSu / mASo mAne dhAnyabhede mUrkhatvagdoSabhidyapi / zraukAre rUpaM bhidyata iti ayamarthaH 'tRsvasR' [ 1. 4. 38. ] iti sUtre tRgrahaNenaiva naptrAdigrahaNe siddhe yannaptrAdInAM 15 pRthagupAdAnaM tadevaM jJApayati atra sUtre prauNAdikAnAmeSAmeva graharaNamiti jananIdevarajAyAvAcino mAtRyAtRzabdayorauNA dikayoraukAre Ar na prApnoti / dvitIyayostu tRjantayostRjdvArA prApnotIti rUpabhedaH / vAcAvityAdIti atra samAhAradvadvaviSaye'pyekazeSe vAgazabdAt dvivacanameva bhavati / kuta: 'klo manyenaikaM ca vA' [ 3.1.128. ] ityatra samAhAretaretaravivakSayA 20 vikalpenaikatve siddhe'pyekagrahaNAt / tena vizeSAbhAve sarvatra ekazeSe dvivacanAdyeva bhavati / asaMkhya iti karmopAdAnaphalamAha-viMzatizcetyAdi / asaMkhyeya iti karmmapradhAnasya niSedho vizatyAdayastu na saMkhyeyapradhAnAH viMzatirgAva iti saMkhyeyasamAnAdhikaraNA api bhavanti / saMkhyeyaM saMkhyAnarUpamevAsAdya tanniSThA eva santo bhavanti na saMkhyeyarUpa niSThAH / ata eva vizatirgavAmitya sAmAnAdhikaraNyavat sAmAnAdhikaraNye'pi guNaliGgasaMkhyA eva naikA 25 divat saMkhyeyaliGgasaMkhyA ityasaMkhyeyavAcitvAdekazeSaH / rUpasAmye'pyanekazabdasya sahoktau dvadvaH prApnotItyayamapi tadapavAda evetyAha-dva dvApavAdo'yaM vidhiriti / ekazca ekazceti ' tyadAdi:' [ 3. 1. 120 ] ityanenApi na bhavatyekazeSaH, vyAvRttibalAt / nanu pranyasya saMkhyAvAcino vyAvRttizcaritArthA bhaviSyati ? naivaM vyAvRttervyaktyA vyAptyA vA pravRtteH // / 3. 1. 116 / / 30
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 120.] tyadAdiH / / 3. 1. 120 // tyadAdi nAnyena ca sahoktau tyadAdirevaikaH ziSyate / sa ca caitrazca tau, yazca maitrazca yau, ayaM ca caitrazca imo, kazca maitrazca ko, spardhe paramiti tyadAdInAM mithaH sahoktau yadyatpAThe paraM tattadevaikaM ziSyate-sa ca yazca yau, yazca eSa ca etau, eSa ca ayaM ca etau, sa ca tvaM ca yuvAm, tvaM ca bhavAMzca 5 bhavantau, bhavAMzca ahaM ca AvAm, ahaM ca kazca kau, ahaM ca sa ca tvaM ca vayam / bahulAdhikArAt kvacit pUrvamapi sa ca yazca tau, ayaM ca eSa ca imau, tvaM ca bhavAMzca yuvAm / tyadAdeH kRtaikazeSasya strIpuMnapuMsakaliGgAnAM yugapatprayogAt paryAyaprAptau ziSyamANaliGgaprAptau vA strIpuMnapuMsakAnAM saha vacane syAtparamiti yathAparameva liGga bhavati-sA ca caitrazca tau, sa ca devadattA ca tau,-atra10 strIpuMsaliGgayoH paraM puMliGgameva bhavati, sA ca kuNDe ca tAni-patra strInapuMsakayoH paraM napuMsakameva bhavati, sa ca kuNDaM ca te,-tacca caitrazca te,-atra punapuMsakayoH paraM napuMsakameva bhvti| kathaM sa ca kukkuTaH sA ca mayUrI te kukkuTamayUyauM ? ucyate, paraliGgo dvandvo'zIti samAsArthasya liGgAtidezAt tadvizeSaNasya tyadAderapi talliGgataiva nyAyyeti / / 120 / / 15 . nyA0 sa0 tydaadiH| anyena ceti sahoktAviti vartanAt sahArthasya ca dvitoyamantareNAbhAvAt dvitIyo labhyate, sa ca vizeSAnupAdAnAt tyadAdiranyazca grahyate, ityAha-tyadAdinAnyena cetyAdi / anyatvaM ca pratyAsattestyadAdyapekSyameva / sa ca caitrazceti nanu ca tyadAdeH sAmAnyazabdatvAccaitro'pi sa ceti nirdeSTra zakyo na ca tAvityukta sa ca caitrazceti pratyayaH kintu sa ca sa ceti tatra ca syAdau sarUpatvAt pUrveNaiva sidhyatIti20 vyartho'syopanyAsa: ? na vyarthaH, sa ca caitrazcetyevaMvivakSAyAMdvaMdvaH prApnotIti, tathAhitacchabdo yathA caitravyatiriktArthaparAmarzIti prakaraNAdinA'vagataM tadA gobalIvarddha vattaccaitrAviti syAdvAkyavattacchabdasya vRttAvapyapekSA pratIyate iti dvadvanivRttipradarzanArtho'syopanyAsa ityadoSaH / pUrvamapIti na kevalaM tAvat sparddha yatparaM tacchiSyata iti kvacicca pUrvamapItyarthaH / 25 ziSyamANasya liGgAnuzAsane liGgasya cintAyAM kRtAyAmapi vismaraNazolaM prati smArayatumAha-tyavAdeH kRtaikshesssyetyaadi| kathamiti yadi liGgAnAM sahavivakSAyAM parameva liGga bhavati, kathaM te kukkuTamayUyauM iti strIliGgatA? ityAzaGkArthaH / ucyateityAdinA'tra parihAramAha-ayamoM dvadvasya paraliGgatvAt tyadAdezcAtra dvadvazeSatvAt
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 121-122.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 513 dvadvaliGganeva draSTavyA / dvadvAbhAve tu sahoktau tau kukkuTo mayUrIti cArthe gamye tau kukkuTo mayUro cetyekacayoge to kukkuTazca mayUrI ceti cakAradvayayoge ca bhavati, strIpunapusakAnAmiti vacanAt / aMzIti taccAddhaM pippalyA iti arddhakathanam / tat pippalyarddha sA ca arddhapippalItyapi kRte 'samAnAmarthe' [ 3.1.118.] iti sUtreNAMzisamAsavAcinaH zeSe tasya ca paraliGgatvAt tavizeSaNAnAmapi talliGgataiva / SaSThItatpuruSavAcitatpadadeze tu uttara-5 padaprAdhAnyAnnapusakatvaM tataH tada vizeSaNAnAmapi tathaiva bhavati / paraM te iti klIbe striyAM ca na viziSyate digambarasamAdhivat / tatazca svAvyau ardhapippalyau svAdunI pippalyaH iti yukta udAharaNe / pippalyarddhasya arddhapippalyAzca zeSatvAbhAve tadvizeSaNAnAmekazeSe tu napusakaliGgataiva strInapusakAnAM saheti bhaNanAt / / 3. 1. 120 / / dhAtuputrAH svasaddhAhatubhiH // 3. 1. 121 // bahuvacanaM paryAyArtham svasrarthena sahoktau bhrAtrarthaH zabdo duhitrarthena sahoktau putrArtha ekaH ziSyate / bhrAtA ca svasA ca bhrAtarau, sodaryazca svasA ca sodayauM, bhrAtA ca bhaginI ca bhrAtarau, putrazca duhitA ca putrau, sutazca duhitA ca sutau, putrazca sutA ca putrau / / 121 / / nyA0 sa0--bhrAtRputrAH0 / bahuvacana miti nanu bhAtRputrayoH svasRduhitozca dvayartha-15 svAt dvivacanena bhAvyaM kimarthaM bahuvacanam ? ityAzaGkA, bahuvacanA'bhAve hi 'pitA mAtrA' [ 3. 1. 122. ] itivad uccAritarUpasya parigrahaH syAnna tadarthazabdAntarANAm / bahuvacane tu dvayorbahutvAyogAt bhrAtarazca putrAzceti tadarthapratipattau tadarthazabdA niddizyanta iti / bhrAtarAvityatra strIpunapusakAnAM sahavacane syAt paramiti puMliGgameva bhavati / bhrAtarau zobhanAviti, evaM ca bhrAtA ca bhrAtA ca bhrAtarau, bhrAtA ca svasA ca bhrAtarA-20 vityubhayapratipattAvapi prakaraNAdinA vishessaavgtiH| sodayetyatra samAnodare jAto nipAtanAt samAnasya sabhAvo yazca pratyayaH / / 31.121 / / pitA mAtrA vA // 3. 1. 122 // mAtRzabdena sahoktau pitRzabda eka: ziSyate vaa| pitA ca mAtA ca pitarau, pakSe-mAtApitarau / mAturaca'tvAtpUrvanipAtaH / / 122 / / 25 nyA0 sa0--pitA mAtrAH / pitRzabdasAhacaryAt saMbandhizabdatvAjjanayitryA eva mAtuH parigraho na dhAnyamAturiti / / 3. 1. 122 / /
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA. 1. sU0 123-124.] zvazura zvabhUbhyAM vA // 3. 1. 123 // zvazrUzabdena sahoktau zvazurazabda eko vA ziSyate / zvazurazca zvazrUzcazvazuro, zvazrUzvazurau / . dvivacanaM jAtau dhavayoge ca vartamAnayoH zvazrvoH parigrahArtham, tena-jAtau tanmAtrabhede 'puruSaH striyA' [3. 1. 126.] iti nityavidhina bhavati / / 123 / / nyA0 s0-shvshurH| dvivacanamiti ata eva pUrveNa yogavibhAgaH pitRzvazurau mAtRzvazrUbhyAM cetyekayoge hi dvivacanaM zvazrUzabdadvayaparigrahArthamiti vijJAtuM na zakyamiti / tena jAtAviti ghavayoge tu tanmAtrabhedo na bhavati / dhavayogAdilakSaNasyArthasyApi bhinnatvAt iti jAtAvityuktam / / 3. 1. 123 / / vRddho yUnA tanmAtrabhede // 3. 1. 124 // . 10 vRddhaH pautrAdiryuvA jIvada zyAdiH / vRddhasya yUnA sahoktau vRddhavAcyeka: ziSyate, tanmAtra eva cedbhado vizeSo bhavati, na cetprakRtibhedo'rthabhedo vAnyo bhavatItyartha / gArgyazca gAAyaNazca gAgyauM, vAtsyazca vAtsyAyanazca vAtsyau, dAkSizca dAkSAyaNazca dAkSI, aupagavazca praupagavizca aupagavau vRddha iti kim ? gargazca gAAyaNazca grggaaaaynnau| yUneti kim ? gArgyazca15 gargazca gaargyggauN| tanmAtrabheda iti kim ? gArgyavAtsyAyanau-atra prkRtirnyaa| bhAgavittibhAgavittikau-atra ... kutsA sauvIradezatvaM cAnyo'rthaH / / 124 / / nyA0 sa0--vRddho yUnA0 / loke'pUrvavayA vRddha ucyate / zAstre tu vyavahitamapatyaM pautraprabhRti / tatazca kRtrimAkRtrimayoriti paribhASayA pautraprabhRtyapatyAbhidhAyina eva20 vRddhazabda bdasya grahaNa na vayovRdvasya, evaM yuvazabdasyApi / nanu 'pautrAdi vRddham / 6.1.2. / iti sUtre vRddhamiti napusaMkamatra tu puliGgastat kathaM so'yaM bhavati ? ucyate, sarvvavastunaH sarvaliGgayogitvasyoktatvAt svavAcye prasave vRddhazabdena liGgadvayopAdAnAdadoSaH / tanmAtra eva cet bheda iti / atra anayA'pi rItyA mAtrazabdasyA'vadhAraNaM yAti tAveva tanmAtram, taccAsau bhedazceti / vRttau tu tau vRddhayuvAnAveva mAtraM svabhAvo yasyeti25 kartavyamanyathA pustvaM na syAt, vRddhayuvamAtra evetyarthaH / gAAvityatra gArgyazca gAya'zca gAryAviti siddhyati, gArgyazca gAAyaNazceti vivakSAyAM tu dvaMdvaH syAditi zeSArambhaH /
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 125-126.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 515 gArgyagargAviti atra laghvakSarAdyabhAvAt puurvnipaataaniymH| yadA tu gargasyAya'tvavivakSA tadA tasya puurvnipaatH| bhAgavitItyatra bhAgena vittastasyApatyamata itri bhaagvittiH| tasya sauvIravRddhasyApatyaM yuvA gahita iti 'bhAgavittitAparNabindavaH' [ 6. 1. 105. ] iti ikaNa tato dvadvaH // 3. 1. 124 / / strI vacca // 3. 1. 125 // vRddhastrIvAcI zabdo yuvavAcinA sahoktAvekaH ziSyate puMvat puMliGgA ceyaM bhavati, stryarthaH pumartho bhavatItyarthaH, tnmaatrbhede| gArgI ca gAAyaNazca gAgyauM, vAtsI ca vAtsyAyanazca vAtsyau, dAkSI ca dAkSAyaNazca daakssii| gArgI ca. gAAyaNau ca gargAH,-atra puMvadbhAvAt DInivRttau yatro lup,-gargAniti 'zaso'tA sazca naH puMsi' [1. 4. 46.] iMti natvaM ca / imau gAryAvityanu-10 prayogasyApi puMstvam / / 125 / / __ nyA0 sa0--strI puNvcc0| nanvatra puvadgrahaNaM kimarthaM, strItyevocyatAM tatazca strIvAcino yuvavAcinA pusA ekazeSe strIpunapusakAnAmityeva pustvaM bhaviSyati / na ca vAcyaM yuvavAcino yadA strItvaM tadA kiM bhaviSyatIti / astrI yuveti bhaNanAt strIvAcino yuvatvasaMjJAyA prabhAvAt. nApi yuvavAcino napuMsakatvaM vAcyaM / Apatyataddhitasya15 strIpUstvasyaivoktatvAt tataH pUstvasya siddhatvAta pUvagrahaNamatiricyate? na, strIpunnapusakAnAmityasya prAyastyadAdiviSaya eva pravartanAttena prAyikatvAt niyamArtha vacanam / kiM ca aruNAcAryeNa apatyapratyayAntAnAmAzrayaliGgatvamukta tatazca gArgI ca gAAyaNaM cetyapi kRte tanmate'pi pustvaM yathA syAt / syarthaH pumartho bhavatIti strIlakSaNo'rtho yasya zabdasya sa pumarthaH / yadvA zabdasyeti vRttAvadhyAharttavyaM tasya saMbandhI20 strIlakSaNo'rthaH pumarthaH / arthagrahaNAcca vizeSaNAnAmapi pustvaM siddha, zabdasyaiva pustve vizeSaNAnAM na syAt / gAAvityatra puvadbhAvenAnuprayoge vizeSaH, zobhanau gAgyauM / / 3. 1.125 // puruSaH striyA // 3. 1. 126 // puruSazabdo'yaM prANini puMsi rUDhaH, strIvAcinA zabdena sahoktau25 puruSavAcI zabda ekaH ziSyate, tanmAtrabhede strIpuruSamAtrabhedazcedbhavati / brAhmaNazca brAhmaNI ca brAhmaNau, kukkuTazca kukkuTI ca kukkuTau, mayUrazca mayUrI ca mayUro, kArakazca kArikA ca kArako, gomAMzca gomatI ca gomantau,-paTuzca
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 126.] paTavI ca paTU, gauzcAyaM gauzceyam imau gAvau / puruSa iti kim ? toraM nadanadIpateH, ghaTaghaTIzarAvodaJcanAni / tanmAtrabhede ityeva ? haMsazca varaTA ca haMsavaraTe, azvavaDavau, puruSayoSitau, druNIkacchapau, Rzyazca rohicca Rzyarohitau, kSemadhRtayazca kSatriyAstanukezyazca tatstriyaH kSemadhRtitanukezyaH, aGgArakAzca zakunayaH kAlikAzca tatstriyaH kAlikAGgArakA:-eSu prakRti- 5 bhedaH / gaNakagaNakyau, indra ndrANyau, bhavabhavAnyau, eSu dhavayogalakSaNo'rthabhedaH, kukkuTamayUyauM, ajAvarkarau, azvAkizorau, kalabhahastinyau, govatsau-eSu prakRtyarthayorbhedaH / kathaM brAhmaNavatsA ca brAhmaNIvatsazca brAhmaNavatsAbrAhmaNIvatsau-na hyatra strIpuruSamAtrabhedAdanyo bhedo'sti ? satyam-tadityanena pradhAnastrIpuruSau parAmRzyete tena pradhAnastrIpuruSamAtrakRta eva bhede bhavati, atra tu10 vizeSaNIbhUtApradhAnastrIpuruSakRto'pi bhedo'stIti na bhavati / andhe tu tanmAtrabhedAdadhike prakRtibhede evaikazeSaM necchanti, arthabhede vicchantyeva / indrazca indrANI ca indrau, tathA varuNAvindrau bhavau zavauM rudrau mRDAviti, evaM pUrvasUtre'pi bhAgavittizca bhAgavittikazca bhAgavitto / / 126 / / nyA0 sa0--puruSaH striyaa0| atra vRddho yUneti nAnuvartate aghaTanAt, tadanuvRttau15 . hi vRddhaH puruSo yUnA yuvasaMjJayA striyeti syAt, na caitadasti / astrIti vacanAt striyA yuvasaMjJAyA abhAvAt iti saamaanyenaah-striivaacinetyaadi| brAhmaNAviti brAhmaNazca brAhmaNI ca brAhmaNAvityAdau jAtisAmAnyavivakSAyAma'vivakSitavizeSatvAt 'samAnAmarthena' [3. 1. 118.] ityekazeSaH siddhyati / bhedavivakSAyAM tu dvaMdvaH prApnotIti vacanam / kArakazca kArikA cetyatra yadyapi 'asyAyattata' [2.4.111.120 iti prati ritvaM bhavati / tathApi prakRtirekaiva na tvanyA / imau gAvAviti 'syAdAvasaMkhyeyaH' [3. 1. 116.] ityanena tvekazeSe kadAcidimAviti syAt / kadAcidime iti atha strIpunapusakAnAM sahavacana iti paraM bhaviSyati ? satyaM, brAhmaNazca brAhmaNI ca brAhmaNAvityAdisiddhyarthamavazyakarttavyenA'nenaiva paratvAdihA'pyekazeSa ityadoSaH / tIraM nadanadIpateriti nanvatra 'nadIdeza' [3. 1. 142.] iti sUtreNekArthatA25. kathaM na bhavati / tathA ca 'klIbe' [ 2. 4. 67. ] iti hrasvatve nadanadipateriti syAt ? ucyate, nadItyukta nadIvizeSo gRhyate, ayaM tu saamaanyvaaciiti| ghaTaghaTIzarAvodaJcanAnoti caturNAmapi sahoktau dvayorapi sahoktirastIti ghaTaghaTyorekazeSe ghaTaza rAvodaJcanAnIti prAptaM / evaM pUrvasUtreSvapi bahUnAmapi sahoktau yathAprAptayoH padayorekazeSo bhavatyeva / medo'stIti na bhavatIti tathAhi brAhmaNavatsazabdo bhidyate kathamityucyate30
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 127.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 517 ekatra brAhmaNasya vatsA brAhmaNavatseti pumartho vizeSaNam / anyatra tu brAhmaNyA vatso brAhmaNIvatsa iti stryartha ityartho'pyanya iti tanmAtrabhedAbhAvAdekazeSAbhAvaH / yadupAdhyAya: strIpuMsayoH sahoktAvekazeSaH sA ca pradhAnayoreva bhavatIti yatra pradhAnastrIpusakRto vizeSastatraikazeSaH, iha tvapradhAnastrIpuMsakRto'pi vizeSa ityekazeSAbhAvaH / brAhmaNavatsazca brAhmaNIvatsA cetyapi kRte'vAntarastrIliGgabhedAnnaikazeSaH brAhmaNavatsA i tu kRte bhavatyeva / / 3. 1. 126 / / 5 grAmyAzizuvizaphasaMghe strI prAyaH // 3. 1. 127 // grAmyA azizavo ye dvizaphA - dvikhurA arthAtpazavaH teSAM saMghe strIpuruSAraNAM sahoktau prAya: strIvAcyekaH ziSyate, strIpuruSamAtra bhedazcedbhavati / pUrveNa puruSazeSe prApte strIzeSArthaM vacanam / gAvazca striyaH gAvazca puruSAH imA10 gAvaH, ajAzceme prajAzcemA imA prajAH, evaM meSya imAH, mahiSya imAH / grAmyeti kim ? AraNyAnAM mA bhUt, - ruravazceme ruravazcemA ime ruravaH, pRSatAzca pRSatyazca pRSatA ime prazizugraharaNaM kim ? vatsAzcemA vatsAzceme ime vatsAH, varkaryazca varkarAzca varkarAH / dvizapheti kim ? prazvAzceme zrazvAzcemA : ime'zvAH, gardabhAzca gardabhyazca gardabhAH, manuSyazcemA manuSyAzceme ime manuSyAH, pakSiNyazca 15 pakSiNazca pakSiNaH / saMghagrahaNaM kim ? gauzcAyaM gauzceyam imau gAvau evametAvajI, prAya iti kim ? uSTrayazca uSTrAzca uSTrAH, chAgyazca chAgAzca chAgAH, vyAvRttau sarvatra pUrveNa puruSazeSa eva bhavati / tanmAtrabheda ityeva ? . govalIvardam, prajAvikam / / 127 / / saar nyA0 sa0 - - grAmyA zizu0 / mahiSya imA iti / nanu gAvo'jAzca zizavo20 bhavanti tatkathamatrAzizava ityucyamAnaH strIzeSaH ? naiSa doSaH / yadyapi gAvo'jAzca zizavo bhvnti'| tatrAzizutvakRto'yaM vidhirna tu zizutvanibandhanaH pratiSedhaH / ityAdi eSvazvAdInAM khurasaMbandhe'pi vRttaikakhuratvAt manuSyAdInAM khurarahitatvAt dviduratvAbhAvAt sarvatra puruSazeSa eva / imau gAvAviti nanu samudAyasya saMgharUpatvAttasya ca dvayorapi saMbhavAt kathaM saMgha iti vacanAt dvayorapi na bhavati ? satyaM dvitIyena vinA25 sahoktarabhAvAt sahoktigrahaNAdeva dvayoH saMghe siddha saMghagraharaNaM saMghaprakarSArtham / uSTrA iti kecidatroSTrA na grAmyA ityAhuH / tathApi chAgA ityetadarthaM prAya iti vaktavyam / avikamiti pravikazabda uraNAdau vyutpannaH / gobalovarddamityatra 'pazuvyaJjanAnAm ' [ 3.1.132. ] iti, prajAvikamityatra tu 'gavAzvAdi:' [ 3. 1. 144 ] iti caikatvam / / 3. 1. 127 / / 30
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 128-126.] klIbamanyenaikaM ca vA // 3. 1. 128 // klIba-napuMsakaM nAma anyenAklIbena sahoktAvekaM ziSyate, tanmAtrabhede klIbAklIbamAtra eva cedbhado bhavati, tacca ziSyamAraNamekamekArthaM vA bhavati, arthasyaikatve tadvizeSaNAnAmapi tathAbhAvaH / zuklaM ca vastram zuklazca kambalaH tadidaM zuklam, te ime zukle vaa| zuklaM ca vastraM, zuklA ca zATI 5 tadidaM zuklaM te ime zukle vA, zuklaM ca vastraM zuklazca kambalaH zuklA ca zATI tadidaM zuklaM tAnImAni zuklAni vaa| klIbagrahaNaM kim ?. strIpuMsayorapi zeSaH syAt / anyeneti kim ? zuklaM ca zuklaM ca zukle, zuklaM ca zuklaM ca zuklaM ca imAni zuklAni,-'syAdAvasaMkhyeyaH'[3. 1. 116.] ityeka zeSaH, anena tvekazeSe vikalpenaikArthatvaM prasajjyeta / tanmAtrabheda ityeva ? 10 mahaddhimaM himAnI, himaM ca himAnI ca himahimAnyau, mahadaraNyamaraNyAnI, araNyaM ca araNyAnI ca araNyAraNyAnyau, akSAzca devanAdayaH akSANi cendriyANi akSAkSANi, padmazca nAgaH padmA ca lakSmIH padma ca jalajaM padmapadmApadmAni, eSu pravRttinimittalakSaNArthabhedo'pyastIti naikazeSaH // 128 / / __15. nyA0 s0-klobm0| nanu samAhAretaretaravivakSAyAmekatvavikalpo bhaviSyati kimekagrahaNena ? satyaM, idamekagrahaNaM jJApayati, yat anyatraikazeSe samAhAravivakSAyAmapi ekatvaM na bhavati, klIbApekSayA anyatvamityAha-anyenAklIbeneti / prakrAntenaivaikazeSeNaikaprayogasya siddhatvAdekaM prayujyamAnaM klIbaM vijJAyate / tasyaikatvaM cArthadvArakameva vAgrahaNaM cakatvenaiva saMbadhyate na tvekazeSeNetyAha-taccetyAdi / zuklAnItyatra ca klIbAklIbArtha-20 yorbhedAt 'samAnAm' [3. 1. 118.] ityekazeSAbhAvaH / strIpuMsayorapIti klIbagrahaNamantareNa yathA klIbasyAklIbena sahoktAvekazeSastathA strIpusayorapi strIpusAbhyAM saha vacane syaadityrthH| mahadityAdi nanu ca eteSu prakRterekatvAt strItvAdiliGgaviziSTasyaikasyaivArthasyAbhidhAnAt ko bhedaH ? ityAzaGa kyAha-egvitvAdi / / 3. 1. 128 / / puSyArthAjhe punarvasuH // 3. 1. 126 // 25 ekazeSo nivRttaH, ekamityanuvartate, puSyArthAcchabdAr3he nakSatre vartamAnAtparo bhe eva vartamAnaH punarvasuzabdaH sahoktau gamyamAnAyAM sAmarthyAt
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 130.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 516 5 dvayarthaH sanne ka-ekArtho bhavati / uditau puSyapunarvasU, arthagrahaNaM paryAyArthamtiSyapunarvasU, sidhyapunarvasU, samAhAre tu puSyapunarvasu / puSyArthAditi kim ? ArdrApunarvasavaH / punarvasuriti kim ? puSyamaghA: bha iti kim ? puSyapunarvasavo mANavakAH / sahoktAvityeva / puSyaH punarvasU yeSAM te puSyapunarvasavo mugdhAH / / 126 / / nyA0 sa0-puSyArthA0 / ekazeSo nivRtta iti bhinnasUtrakaraNAt ityarthaH / anyathA klIbamanyenaikaM ca vA puSyArthAr3he punarvasuzca nityamityekameva yogaM kuryAt / me nakSatre vartamAnAditi ekasyApyAvRttyA ubhayasyApi vizeSaNatvam / samAhAre sviti samAhAre tvekatvAnekatvayornAsti vizeSa iti / puSyapunarvasavo mAraNavakA iti / puSyeNa candrayukta na yuktaH kAlaH 'candrayuktAt kAle' [6. 2. 6.] ityaN evaM punarvasuzabdAdapi,10 tato 'luptvaprayukta' ( ) iti lup, evaM kAlavRttibhyAM puSye jAtaH punarvasvorjAtAviti 'bhartu saMdhyAdeH' [6. 3. 86.] ityaN 'bahulAnurAdhA' [6. 3. 107.] iti tasya lopaH / tata: puSyazca punarvasU ceti dvaMdvaH / puSyapunarvasavo mugdhA iti / mugdhA iti muhyanti janA eSviti 'adyarthAccAdhAre' [5. 1. 12. ] iti kta sAdhyaH / tato yeSAM puSyapunarvasvAdInAM mugdhAnAM ko'rthaH ? mohotpAdakAnAM madhye puSyaH punarvasU jJAyate lokaste 15 puSyapunarvasavaH mugdhA iti / kartari kta tu viparyAsapratipattAraH puruSAH ucyante / tataH punarvasvarthasyaikatve'pi anyapadArthatayA puruSabahutve sati bahuvacanamupapadyata eva / atrAvayavena vigrahaH samudAyaH samAsArthaH / tataH puSya ityeko'vayavaH punarvasU iti dvitIyaH / yeSAmiti samudAyaH samAsArthaH / / 3.1. 126 / / virodhinAmadravyANa navA dvandvaH ravai // 3. 1. 130 / / 20 dravyaM gunnaadyaashryH,| virodhivAcinAM zabdAnAM dravyamapratipAdayatAM dvadvo vA eka-ekArtho bhavati, sa cet dvadvaH svaiH sajAtIyairevArabhyate / sukhaduHkham, sukhaduHkhe, zItoSNam, zItoSNe, jananamaraNam, jananamaraNe, lAbhAlAbham, lAbhAlAbhau, saMyogavibhAgam, saMyogavibhAgau virodhinAmiti kim ? rUparasagandhasparzAH, kAmakrodhau, adravyANAmiti kim ? sukhaduHkhAvimau25 grAmau, zItoSNe udke| svairiti kim ? buddhisukhaduHkhAni / samAhAre cArthe ekatvasyetaretarayoge cAnekatvasya siddhatvAdvikalpe siddhe sarvamidaM vikalpAnukramaNaM niyamArtham-virodhinAmevAdravyANAmeva svaireveti, tathA ca pratyudAharaNe itaretarayoga eva bhavati / / 130 / /
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 131-132.] nyA sa0 -- virodhinAmadravyANAmiti / atra guNAdInAmAzrayo dravyaM gRhyate na tu vaiyAkaraNaprasiddhamidaM tadityAdilakSaNam / tasmiMstu gRhyamANe sukhaduHkhAdInAmapi dravyatvaprasaGgaH / chAyAtapamiti na bhavati tayordravyatvAt / sajAtIyaireveti samAnajAtIyamavirodhi yadyavayavAntaramasya na bhavatItyarthaH / etAvatA virodhipadArabdhatvena dva Mdvasya sajAtIyArabdhatvamuktam / rUparasagandhasparzAH ityatra rUpAdInAmekasminnapi nAraGgAdipadArthe 5 sahAvasthAnAda virodhAbhAvAnnAyaM vidhiriti / sukhaduHkhAvimau ityatra sukhaduHkhau zItoSNau upacArAd dravye varttete / buddhisukhaduHkhAnIti atra sukhaduHkhe virodhinI buddhistvavirodhinIti avirodhyavayavo'pyasau dvaMdva iti vacanAnna kavadbhAvaH / samAhAre cetyAdi anekazca niyamo vAkyabhedena samarthyate, sarvatrA'pi ca pratyudAharaNaM vyavacchedyam / / 3. 1. 130 / / 520 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite azvavaDavapUrvAparAdharottarAH // 3. 1. 131 // azvavaDaveti pUrvApareti adharottareti trayo dvaMdvA ekArthA vA bhavanti, svaiH / azvazca vaDavA cAzvavaDavam grazvavaDavau - prazvavaDaveti nirdezAdevetaretarayoge hrasvatvaM nipAtyate, pUrvAparam, pUrvApare, adharottaram adharottare, pazuvikalpenaiva siddhe'zvavaDavagrahaNaM tatparyAyanivRttyartham, hayavaDave / svairityeva ajAzvavaDavAH nyAyAdeva vikalpe siddhe pUrvAparAdigrahaNaM padAntaranivRttyartham - 11 tena pUrvapazcima, dakSiNAparau, adharamadhyamau uttaradakSiNAvityatra vikalpo na bhavati / / 131 / / 10 nyA0 sa0-- azvavaDava0 / ajAzvavaDavA iti atretaretara eva anyathA azvavaDavetyasya pazudvAro vikalpaH siddha evAto vyAvRttyarthaM grahaNam / nyAyAdevati samAhAretaretaralakSaNAt / / 3. 1. 131 / 20 - pazuvyaJjanAnAm // 3. 1. 132 / / pazUnAM vyaJjanAnAM ca svairdvandva eka ekArtho vA bhavati / gauzca mahiSazca gomahiSam gomahiSI, azvabalIvardam azvabalIvardI, vRSNistabham vRSNistabhau, mahAjorabhram mahAjorabhrau, vyaJjana - dadhighRtam, dadhighRte, zAkasUpam, zAkasUpau / azva mahiSamityatra tu paratvAt 'nityavairasya' 25 [ 3. 1. 141. ] iti nityamekatvavidhiH / svairityeva ? gonarau, dadhivAriNI, dadhyuSTrau / / 132 / /
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 133.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 521 nyA0 s0--pshuvynyj0| atrAvayavAvayavisaMbandhe SaSThI, tena pazvavayavo vyaJjanAvayavazca dvadva ityarthaH / atra pazavo grAmyA gavAdayo grAhyA na tvAraNyA: kuraGgAdayaH / uttaratra mRggrhnnaat| vyaJjanamiti vyaJjanaM yenAnna rucimApadyate tdddhighRtshaaksuupaadi| svairiti atrApi pazutvena vyaJjanatvena ca svatvam / vRSNistabhamityatra stabheH sautrAdaci stabho'jaH, pazuvyaJjanAnAmiti bahuvacanAt bahUnAM 5 pazuddha dve senAGgAnAM yadekatvaM nityaM tadanena bAdhyate / tena hastyazvaM hastyazvA bhavatIti nyAsaH / / 3.1.132 // tarutUNadhAnyamUgapakSiNAM bahUtve // 3. 1. 133 // eteSAM bahutve vartamAnAnAM pratyekaM svairdvandva eka ekArtho vA bhavati / taru, plakSAzca nyagrodhAzca plakSanyagrodham plakSanyagrodhAH, evaM dhavAzvakarNam10 dhavAzvakarNAH, tRNa-kuzakAzam, kuzakAzAH, mujavalvajam, mujavalvajAH, dhAnya-tilamASa, tilamASAH, vrIhiyavam vrIhiyavAH, mRga-rurupRSatam, rurupRSatAH, RzyaNam, RzyaiNAH, pakSin-haMsacakravAkam, haMsacakravAkAH, tittirikapiJjalam, tittirikapijalAH / ekasyApi padasya bahutve bhavati-plakSazca nyagrodhAzca plakSanyagrodham plakSanyagrodhAH, plakSau ca nyagrodhAzca plakSanyagrodham plakSanyagrodhA15 ityAdi / bahutva iti kim ? plakSazca nyagrodhazca plakSanyagrodhau, plakSau ca nyagrodhau ca, plakSazca nyagrodhau ceti vA plakSanyagrodhAH / svarityeva ? plakSayavAH, gopRSatAH AraNyAH pazavo mRgA iti mRgANAmapi pazutvAt pazuvikalpenaiva siddhe mRgANAmihopAdAnam amRgairabahutve caikatvAbhAvArtham / / 133 / / nyA0 s0--trutRnn| taruriti sAmAnyenokta'pi taruvizeSA gRhyante / tena taravazca vRkSAzceti dhavAzca vRkSAzceti vA kRte itaretarayoga ev| plakSAzcetyAdi nanu vRttau vattipadArthAnAmabhedaikatvasaMkhyAyA eva bhAvAt kathamatra bahutvam ? naivaM, yatra saMkhyA bhedapratipattI nibandhanamasti tatra vattipadAnyapi tameva sNkhyaabhedmupaaddte| bahutvaparigrahe cA'tra ekavaddhAvo nibandhanaM tatraiva tasya bhAvAdityadoSaH / haMsacakravAkamityatra cakra-2: vAkamityatra cakra iti vAka pAkhyA yasya / athavA vacanaM vAkazcakrasyeva vAko yeSAM te ckrvaakaaH| plakSau ca nyagroSau ceti tarutRNAdInAM dvadvAvayavAnAmeva bahutva iti vizeSaNAt dvaMdvasya bahutve'pi na smaahaarH| amRgairabahutve ceti yadA grAmyapazUnAmaraNyapazubhiH sahoktirbhavati tadA mAbhUdityarthaH / / 3. 1. 133 / / 20
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 134.] senAkSa dajantUnAm // 3. 1. 134 // senAGgAnAM kSudrajantUnAM ca bahutve vartamAnAnAM svairdvandva eka ekArtho nityaM bhavati, pRthagyogAdvati nivRttam / senAGgam, azvAzca rathAzcAzvaratham, rathikAzvAroham, hastyazvam, kecittu senAGgAnAM pazUnAM pazulakSaNaM vikalpamicchanti-hastyazvam hastyazvAH / kSudrajantavo'lpakAyAH prANina prAnakulamiha 5 smaryante, yUkAlikSam, yUkAmatkuNam, daMzamazakam, zatazvazcotpAdakAzca zatazUtpAdakam / kITapipIlikam / bahutva ityeva ? sAdiniSAdinau, azvarathau, yUkAlikSe, svairityeva ? hastimazakAH // 134 / / nyA0 s0-senaanggkssudr0| atrApi senAGgatvAdinA svatvaM / eSu sarveSu bahuvacanamekArthavidheH kvacidanyatvakhyApanArthamityupAdhyAyasaMpradAyaH / pRthagyogAditi anyathA-10 rthasya samAnatvAt pUrveNaikayogaH syaadityrthH| atra yathAzvarathamiti bhavati tathA hastyazvArohamiti na svakIyatvAbhAvAt / na ca vAcyaM senAGgatvena svatvamiti / yato senAGgaSvapi prArohyANAmArohyaNArohakANAmArohakeNa ca svatvamiSyate / atra ca tatheti / evaM prANitUryAGgANAmityatrA'pi tUryAGgeSu vAdyAnAM vAdyena vAdakAnAM vAdakena ca svatvaM dRzyam / kecittvityatra jayAdityaH, idaM tu 'pazuvyaJjanAnAm' [3. 1. 132.] 15 iti sUtre bahuvacanAt saMgRhItam / kSudrajantava ityatra kSudrazabdo'nekArthaH, kvacidaGgahIne . shiilhiine| zolahIne'tra vartate yathA 'kSudrAbhya eraNvA' [6. 1. 80] iti, atra hi zIlahInA aGgahInAzca striyo vijJAyante / kvacit kRpaNe vartate yathA kSudro devadattaH, kvacidalpaparimANe-yathA kSudrAstandulA iti / tatreha pratiSedhaviSaye prArambhopayogAt kSudrAH prANina eva pratipAdyante iti jantugrahaNamatiricyate, tasmAttadupAdAnasAmarthyAdalpa-20 parimAraNA: prANivizeSAH kSudrajantuzabdenocyante ityAha-kSudrajantava iti / 25 kSudrajanturanasthiH syAdathavA kSudra eva yaH / zataM vA prasRtiryeSAM kecidA nakulAdapi / / 1 // kSudrajanturakAGkAlo, yeSAM svaM nAsti zoNitam / nAbaliyat sahasraNa kecidA nakulAditi / / 2 // dve apyekArthe / Anakulamiha smaryante ityatra nakulAdArabhya ye hInakAyA vA nakulAdayastato'pyapacitaparimANAzca yAvat kunthava iti kSudrajantavaH ziSTaH smaryante / yUkAlikSamityatra 'RjiRSi' 567 (uNAdi) iti kit sapratyaye RphiDAditvAd rasya latvam / / 3.1.134 / /
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 135-136.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 523 phalasya jAtau // 3. 1. 135 // phalavAcinAM zabdAnAM bahutve vartamAnAnAM jAtau vivakSAyAM svairdvandva eka ekArtho bhavati / badarANi cAmalakAni ca badarAmalakam, kuvalAmalakam / phalasyeti kim ? brAhmaNakSatriyAH / jAtAviti kim ? vyaktiparacodanAyAM mA bhUt-etAni badarAmalakAni tiSThanti / bahutve ityeva ? 5 badarAmalake, badarAmalakam / svairityeva ? badarazRgAlAH / / 135 // nyA0 s0--phlsy0| badarAmalakamiti badaryA vikAraH phalaM 'hemAdibhyo'J' [6. 2. 45.] aAmalakyA vikAraH phalaM 'doraprANinaH' [6. 2. 46.] mayaT / dvayorapi 'phale lup" [6. 2. 58.] / vyaktipareti vyaktiH paraM pradhAnaM yasyAM sA tathA codanA uktistatra / / 3. 1. 135 / / 10 aprANipazvAdeH // 3. 1. 136 // bahutva iti nivRttam, pUrvayogArambhAt, prANibhyaH pazvAdisUtrokta bhyazca ye'nye dravyabhUtAH padArthAsteSAM jAtau vartamAnAnAM zabdAnAM svairdvandva eka ekArtho bhavati / ArA ca zastrI ca pArAzastri, dhAnA ca zaSkulI ca dhAnAzaSkuli, evaM yugavastram, kuNDabadaram, taruzailam, jAtAvityeva / vindhyahimAlayau,15 nandakapAJcajanyau, jAtivivakSAyAmayaM vidhiH, vyaktivivakSAyAM tu yathAprAptam-pArAzastri paaraashstryaavime| prANipazvAdijAtivarjanaM kim ? * brAhmaNakSatriyaviTazUdrAH, brAhmaNakSatriyaviTzUdram, gomahiSau, gomahiSam, dadhighRte, dadhighRtam, plakSanyagrodhau 2, kuzakAzau 2, vrIhiyavau 2, rurupRSatau 2, haMsacakravAkau 2, azvarathau 2 / aprANIti prANino dravyasya paryudAsenA-20 prANino dravyasya grahaNAdiha na bhavati-rUparasagandhasparzAH, utkSepaNApakSepaNAkuJcanaprasAraNagamanAni / svairityeva / badarazRgAlau / / 136 / / nyA0 s0--apraarinn| pUrvayogArambhAditi phalasyAprANitvena anenaiva siddhatvAt / na ca pUrvayogamantareNAtra jAtAviti na syAditi vAcyaM / atraiva jAtigrahaNaM kariSyAma iti / dravyabhUtA ityatrAprANIti paryudAsena tattulyasya dravyasya pratipattisteSAM25 ca jAtAviti vizeSaNamityAha-dravyabhUtA ityaadi| ArAzastrIti atra pArAzabdo bhidAdiH zastrIvizeSavAcakaH / tena gobalIvardanyAyena sAmAnyavizeSayoratra dvaMdvo draSTavyaH /
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 137.] yatrAprANIti vacanAt prAptiste pazvAdisUtroktA vyaJjanAdayo graahyaaH| na tu pazavastatra 'aprANi' [ 3. 1. 136. ] ityanenaiva nissedhsiddheH| dhAnA ca zaSkulI ca ityatra zaSkulIzabdo gaurAdau vyutpAditaH / anye tvimaM pRSodarAditvAnmUrddhanyAdi paThanti / nandakapAJcajanyAvityatra nandatAt 'AziSyakan' [5. 1. 70.] paJca ca te janAzca paJcajanAH / 'saMkhyA samAhAre ca' [ 3. 1. 28.] iti samAse kRte paJca janA yasyeti 5 vA bahuvrIhI 'gambhIrapaJcajana' [ 6. 3. 135. ] iti nyyH| saMjJAzabdAvetAvanAdinidhanayorveSNavayoH zaGkhakhaDgayorvatate / brAhmaNakSatriyaviTzUdrA iti atra prANivajanAt brAhmaNAdInAM ca prANitvAdayaM nityo vidhina bhavati / dadhighRte ityAdiprayogeSu ca pazvAdivarjanAt dadhighRtAdInAM ca pazvAdisUtrAktatvAdanena nityakavadbhAvAbhAvaH, tatazca yathAprAptameva bhavati / kuzakAzAviti 10 vA bahutva iti vyAvRttirvyaktivivakSAyAM caritArthA iti jAtAvekArthatA prasajyeta / azvarathAviti nanvatra yathA pazvAdisUtroktavarjane dadhighRte dadhighRtamityAdiSu yathAprAptasya vidhAnaM darzitamevaM 'phalasya jAtau' [ 3. 1. 135.] ityasyA'pi vyavacchinnatvAt kathamatra yathAprAptaM na darzitam ? ucyate, pazvAdimadhye pUrvasUtraM na gaNyate, asyaiva sUtrasya prapaJcAt / tataH pUrvasUtravyAvRttyaiva samAhAraniSedhAt jAtau ekatvadvitvayoritaretaro bhavati15 na samAhAraH / ato na darzitaM pratyudAharaNam / aprANIti atra jAtipradezeSu dravyajAtegugajAteH kriyAjAtezcAvize praNa grahaNadRSTAntAdihA'pi tadvadeveti yaH zaGkate taM pratyAha apraanniiti| rUparasagandhasparzA ityatra vaikalpiko'pi samAhAro na 'virodhinAm' [ 3. 1. 130. ] iti niyamasya vyaakhyaantH| badarazagAlAviti atra badarapramANI zRgAla: prANIti / / 3. 1. 136 // 20. prANitUryAjANAm // 3. 1. 137 // prANyaGgAnAM tUryAGgANAM ca svairdvandva eka ekArtho bhavati / prANyaGgadantAzca oSThau cedaM dantoSTham, idaM zirogrIvam, idaM pANipAdam, idaM karNanAsikam, tUryAGga-zaGkhazAGghikAdisamudAyastUryam aGgAnyavayavAH, idaM zaMkhapaTaham, idaM bherImRdaGgam, zAMkhikamaurajikam, mArdaGgikapANavikam,25 vINAvAdakaparivAdakam / svairityeva ? pAriNagRdhrau, pIThapaTahau, pANipaNavau / prANyaGgAnAM tUryAGgeSu ca zaMkhapaTahAdInAmaprANijAtitvAt pUrveNa siddha vyaktivivakSAyAM vidhAnArtham jAtivivakSAyAM prANyaGgAprANyaGgAdisaMbheda ekatva nirAkaraNArthaM ca vacanam, etajjJApanArthameva ca bahuvacanam / / 137 / / nyA0 sa0-prAriNatUryA0 / prANyate ebhiriti 'vyaJjanAd ghaJ' [5. 3. 132.]30
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 138.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 525 prANAstato matvArthIyaH / prANI ca tUyaM ceti samAhAre itaretarayoge vA dvaMdva : tatastasyAGgazabdena tatpuruSaH / tatra samAhAradva dva e samAhArasyAGgAyogAt samahAriNa evAGgasaMbandho vijJAyate, itaretarayoge tu dvaMdvasyAvayavapradhAnatvAt spaSTa evAvayavasyAGgasaMbandhaH / zaGkhazAGkhikAdisamudAyeti zaGkhAdIni vAdyAni zAGkhikAdayo vAdakA: / 'bhIvRthi' 387 ( ugAdi ) iti rephe Ga yAM ca bherI / yadA mRdaGgava zaGkhapaTahaM ceti kriyate tadA samAhAro 5 na bhavati, tUryAGgasamudAyatvAt / nirAkaraNArthamiti pANiparaNavAvityatra 'praprANipazvAde:' [ 3. 1. 136. ] iti prAptasya pANiparaNavayoraprANitvena svatvAt / / 3.1.137 / / caraNasya stheNo'dyatanyAmanuvAde // 3.1.138 / / -10 zAkhAdhyayananimittakavyapadezabhAjo dvijanmAnazcaraNAH kaThAdayaH, pramANAntarapratipannasyArthasya zabdena saMkIrtanamanuvAdaH, yajJakarmaNi zaMsitAnu- 1 zaMsanamityeke, anukaraNamityapare adyatanyAM parabhUtAyAM yau stheraNau tayoH anukathane kartRtvena saMbandhino ye caraNAstadvAcinAM zabdAnAM svairdvandvo'nuvAdaviSaya eka ekArtho bhavati / pratyaSThAt kaThakAlApam, udagAt kaThakauthum pratyaSThAt maudapaiSpalAdam eSAmudayapratiSThe kazcidanuvadati / caraNasyeti kim ? udagustAkikavaiyAkaraNAH / stheNa iti kim ? agamankaThakAlApAH 115 adyatanyAmiti kim ? atiSThankaThakAlApAH / anuvAda iti kim ? udaguH kaThakAlApAH, aprasiddhaM kathayati / anye tu stheraNodyatanI prayogAdanu pazcAdvAdazcaraNadvandvasyetyanuvAdastatrecchanti, tanmate iha na bhavati - kaTakAlApAH pratyaSThuH, kaThakauthumA udaguH / / 138 / / nyA0 sa0 -- cararaNasya / pramANAntarapratipanneti zabdAt pramANAdanyat pratya- 20 kSAdi pramANAntaraM tena pratipannam / zaMsitAnuzaMsanamiti zaMsanaM zaMsaH taM karoti Nic, tataH ktaH, anyathA 'veTospata:' [ 4. 4. 62. ] itITo niSedhaH / zaMsitasya kathitasyAnuzaMsanam / anukaraNamiti pUrvakRtasya pazcAt sAdRzyena vA karaNaM kriyA / anukathane kartRtveneti gauNamukhyayoH iti nyAyAt mukhyavRttyA karttA labhyate / tena yadA bhAve prayogastadA pratyaSThAyi kaThakAlApAbhyAmiti bhavati na tu samAhAraH / kaThakAlApamiti 25 karena kalApinA proktaM vedaM vidantya'dhIyate vA 'tena prokta' [ 6.3.181. ] 'tadvetyadhIte' [ 6. 2. 117. ] ityaN / tasya proktArthasya 'kaThAdibhyaH ' [ 6.3.183. ] iti cANo lup / kAlApa ityatra tu 'kalApikuthumi' [ 7. 3. 24.] iti ino lupi vRddhau kAlApaH / horauthumamiti kuthe: 'udvaTikulyali' 351 ( uNAdi ) iti kityume kuthumaM 30
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 136.] vamI tato matvarthIye ini 'tena prokta' [6. 3. 181.] ityaadyvidhiH| maudapaiSpalAdamiti mudasya modasya vA piSpalAdasya cApatyaM 'RSivRSNyaNa' [ 6. 1. 61. ] maudena paiSpalAdena ca proktamiti vAkye Iyasya bAdhako 'maudAdibhyaH' [6. 3. 182.] ityaNa 'tavettyadhIte' [6. 2. 117.] ityaraNa tasya 'proktAt' [ 6. 2. 126. ] iti lup / tAkiketi tarkeNa carati tarkaH prayojanamasyeti vA 'carati [6.4.11.] 'prayojanam' 5 [6.4.117.] iti vA ikariNa, yadvA takaM vettyadhIte vA 'nyAyAderikaraNa' [6.2.118.] paraM tadA nyAyAdiSvapaThito'pi dRzyaH / / 3. 1. 138 / / aklIbevayukratoH // 3. 1. 136 // adhvaryavo yajurvedavidaH, teSAM vedo'pyadhvaryuH, tatra vihitAH kratavo'zvamedhAdayo'dhvaryukratavaH, sasomako yAgaH kratuH, adhvaryukratuvAcinAM zabdAnAM 10 svairdvandva eka ekArtho bhavati, aklIbe klIbe cedadhvaryukratuvAcI zabdo na bhavati / arkazcAzvamedhazcArkAzvamedham, sAhnAtirAtram, pauNDarIkAtirAtram, arkAdayaH puMliGgAH / aklIbagrahaNaM kim ? gavAmayanAdityAnAmayane / prasajyapratiSedhaH kim ? rAjasUyaM ca vAjapeyaM ca rAjasUyavAjapeye, imau RtU puMliGgAvapi sta iti paryudAsAzrayaNe'trApi syAt / adhvaryugrahaNaM kim ? iSuvajrau,15 udbhidvilabhidau, iSvAdayaH sAmavede vihitaaH| kratugrahaNaM kim ? darzapaurNamAsau / / 136 / / nyA0 s0--akliibe0| sAhrAtirAtramiti saha ahnA vartate pRSodarAditvAt mahAdeze 'nAmni' [3.2.144.] iti nityaM sAdezaH / yadavA ahnAM samUhaH 'azvAdibhyo'J' ( ) anInAdyahno'no'sya lup / sahAhnana bhavati te sAhnazvAtirAtrazca / 20 puNDarIko devatA'sya 'devatA' [ 6. 2. 101. ] ityaNa / gavAmayanAdityAnAmayane iti AmInAtIti ac, amaraNa 'kuguvali' 365 (uNAdi) ityayo vaa| aAmayaM karoti 'riNajbahulaM' [ 3. 4. 42. ] aAmayyante sarogIkriyante'nenAnaTi / tato gavAmAmayanaM gavAmayanam / ayanazabde vA uttarapade bAhulakAt SaSThyA alup / tathA aditerapatyAni AdityA devAH na pAmayanaM zeSaM pUrvavat / prasajyapratiSedhaH kimiti klobe cedadhvaryukratu-25 vAcI na bhavatIti yaH prasajyapratiSedho vRttau darzita: sa kimrthH| prasajyo hi naJ kriyayA saMbadhyate, itarastu naamnaa| rAjJA sotavyo rAjA vA'tra sUyate iti 'saMcAyyakuNDapAyya' [5. 4. 22.] iti nipaatH| vajyata iti vAjaH / karmaNi patra, kta seTtvAd gatvAbhAvaH pAtavyaH peyo vAjo yasya /
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 140-141.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 527 kratugrahaNaM kimiti / atra Rtuzabdasya sasomake yAge rUDhatvAddarzapaurNamAsayozcAnAmnAtasomapAnatvAdyajurvedopadiSTatve'pi RtuzabdenAnabhidhAnAnnaikavadbhAva ityarthaH / yatra tvasomapAne'pi RtuzabdaH zrUyate darzapaurNamAsayoryajJakratvozcatvAra Rtvija iti sa prazaMsArtha aupacArika itydossH| darzapaurNamAsAviti dRzyate'nena vyaJjanAd ghatri darzo'mAvasyA upacArAdarzabhavo yAgo'pi drshH| pUrNo mAzcandro'syAM pUrNamAso'Na 5 GI:, paurNamAsyAM yAgaH 'bhartu saMdhyAderaNa' [ 6. 3. 86. ] / / 3. 1. 136 / / nikaTapAThasya // 3. 1. 140 // nikaTaH pATho yeSAmadhyetR NAM te nikaTapAThaH, tadvAcinAM dvandva eka-ekArtho bhavati svaiH / padamadhIte padakaH, evaM kramakaH, padakazca kramakazca padakakramakam,padAnantaraM kramasya pAThAt pAThayonikaTatvam, evaM kramamadhIte kramakaH, vRttimadhIte10 vArtikaH, kramakazca vArtikazca kramakavArtikam, carcA pArayatIti carcApAraH, sa ca khaNDikazca carcApArakhaNDikam nikaTeti kim ? yAjJikavaiyAkaraNau / pATheti kim ? pitAputrau / / 140 // ___ nyA0 s0--niktt0| iha pAThazabdo bhAve karmaNi vaa| bhAvapakSe pAThazabdena pAThakriyocyate tena pAThakriyayA nikaTavyapadezAnAmityartho jAyate / nikaTatvaM ca kAlarUpaM 15 prasiddhameva / yathA sUtrAdhyayanasamAptisamanantarameva dhAtavaH paThyante / tathaiva padAnyadhItya kramo'dhIyate ityartho bhavati / yadA karmaNi paThyate iti pATho grantho dravyAtmA ucyate / sa ca grantha eko'pi padakramasaMhitAbhedakalpanayA bhinnastatazca paThyamAnaikagranthanimittaM kAlarUpato naikaTayaM saMbhavati / tena pAThayoriti pAThakriyayoH / paThayamAnagranthayorvetyarthaH, vRttimadhIte nyAyAditvAdikariNa-vAttikaH yajJamadhIte 'yAjJikaukthika' [6. 2. 122.] 20 iti nipAtaH / yAjJikaH atra pAThakriye paThitavyau ca granthau atyantaM saMnikRSTau iti tannimittau zabdAvapIti / pitAputrAviti atra nikaTA jananakriyA na tu pATha iti // 3. 1. 140 / / nityavairasya // 3. 1. 141 // nityamanimittaM jAtinibaddhaM vairaM yeSAM tadvAcinAM zabdAnAM svaidvaMdva eka ekArtho bhavati / ahinakulam, mArjAramUSikam, brAhmaNazramaNam, 'zvAvarAham-25 'zunaH' [ 3. 2. 10.] iti dorghatvam, zvacaNDAlam, pazuvikalpaH pakSivikalpazca paratvAdanena bAdhyate-azvamahiSam, kAkolUkam / nityavairasyeti kim ? kauravapANDavAH, kauravapANDavam, devAsurAH, devAsuram:,-naiSAM
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 142.] ninimittaM vairamapi tu rAjyApahArAdikRtam / anye tu vaira evAbhidheye samAhAramicchanti-zvAvarAham, mArjAramUSikam vairamiti, vairiSu tu yathAprAptam, dakSiNAdvAmagamanaM prazastaM zvazRgAlayovidyate loka autpattiko virodho yathA mArjAramUSikayoH / / 141 / / nyA0 s0--nityvrsy| 'gavAzvAdiH' [ 3. 1. 144. ] ityatra nityavairA-5 bhAvapakSe zvacaMDAlamityukta tacca paramate jJAtavyam, kecidabhyadhu nayonityaM vairaM kiMtu kRtakaM vairam / tathAhi-caNDAlaH zvAnaM hanti prathamaM tataH zvA pRSThato dhAvati iti kRtakaM vairam / nityamanimittamiti jAteranyadarthAdi nimittaM na vidyata ityrthH| pazuvikalpa iti pazuddhadvavikalpo mahAjorabhramityAdau sAvakAzo'yaM tu nityavidhirbrAhmaNazramaNamityAdI azvamahiSaM kAkolUkamitya tUbhayaprAptau paratvAdayameva vidhirityrthH| kaurava-10 pANDavA iti kuruzabdAdidamarthe 'utsAderaJ' [ 6. 1. 16.] pANDuzabdAdapatye 'zivAderaNa' [ 6. 1. 60.] / vaira eveti taccopacArAt zvAvarAhAdikRtaM vairamapi zvAvarAham / zvAvarAhaM vairamiti zvA varAhazcetyupacArAd vaire vrtte| autpattika ityatra utpattI bhavaH 'adhyAtmAdibhya ikaN' [6. 3. 78.] janmaprabhava ityarthaH / / 3. 1. 141 / / nadIdezapurA viliGgAnAm // 3. 1. 142 // 15 vividhaM liGga yeSAM teSAM nadIdezapurAbhidhAyinAM zabdAnAM svairdvandva eka ekArtho bhavati / nadI uddhyazca irAvatI ca udhyerAvati, gaGgA ca zoNazca gaGgAzoNam, vipAT ca strI cakrabhicca napuMsakam vipATcakrabhidam / dezakuravazca kurukSetraM ca kurukurukSetram, kurukurujAGgalam, varendrImagadham, purammathurApATaliputram, kAJcokanyakubjam / purAM dezatvAttadgrahaNenaiva siddhe pUrgrahaNaM20 grAmaniSedhArtham jAmbavazca zAlUkinI ca jAmbavazAlUkinyau grAmau / svairityeva? zauryaM ca nagaraM ketavatA ca grAmaH zauryaketavate, pUrNAmasaMbhede'pIcchatyanya:zauryaketavatam, pUrdezasaMbhede'pItyapare-zrAvastImadhyadezam, magadhazrAvasti / nadIdezapurAmiti kim ? kukkuTamayUyauM / dezagrahaNena ceha janapadAnAM grahaNam pRthagnadIpUgrahaNAt-teneha na bhavati-gaurI ca kailAsazca gaurIkailAsau parvatau,25 kailAsazca gandhamAdanaM ca kailAsagandhamAdane parvatau / viliGgAnAmiti kim ? gaGgAyamune, madrakekayAH mathurAtakSazile // 142 //
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 143-144.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 526 - nyA0 sa0 nadIdeza0 / udhyerAvatIti ujjhatyudakaM 'kupyabhidya' [ 5. 1. 36. ] iti, hradasyA'pi nadItvaM stokavizeSAt yadvA nadanadyorabhedopacAro'tra, yato nadIvizeSo nadaH, irA vidyate'syAmiti, 'nadyAM matuH' [ 6.2. 72. ] vipAT ca strIti viziSTaM pAzitavatI kvipi pRSodarAditvAd vipADiti nyaasH| tena yatra viprADiti dRzyate tanna sAdhu / kurukurukSetramiti kurorapatyAni 'dunAdi' [6.1.118.] iti Jyasya 'bahuSvastriyAm' 5 [6.1.124.] iti lupi kuravastatazca kurUNAM kSetram / evaM kurujAGgalamiti / kAJcIkanyakubjamiti kanyA kubjA yatra bAhulakAt hrasvatvam / purAM dezatvAditi purAmapyupabhogasthAnatvasya dezalakSaNasya vidyamAnatvAt kimarthaM pUrgrahaNam ? upalakSaNaM cedaM nadIgrahaNamapi grAmaniSedhArthameva / jAmbavazAlakinyAviti jambUnAmadUrabhavo 'nivAsAdUrabhave' [6. 3. 66.] ityaNa / zAlUkAnyutpalAdimUlAnyatra santi / zauyaM ceti zUrANAM nivAsa: 'supanthyA-10 dervyaH' [ 6. 2. 84. ] 'zrAMka pAke' iti zrAntIti zrAsteSAM vastiriva saMkIrNatvAt zrAvastI 'ito'ktyarthAt' [2. 4. 32.] GI ngrii| gaurIkalAsAviti gaurI nAma parvataH, kaM jalaM ilA bhUmistayorAste ac / ke jale lAso lasanamasyeti vA kelAsaH sphaTikastasyAyam // 3. 1. 142 // 20 pAvyazUdasya // 3. 1. 143 // yairbhukta pAtraM, saMskAreNa zudhyati te pAtramahantIti pAtryAH, pAtryazUdravAcinAM zabdAnAM, dvadva eka ekArtho bhavati svaiH| takSAyaskAram, rajakatantuvAyam, kulAlavaruTam, kiSkindhagandhikam, zakayavanam / pAtryeti kim ? jnNgmbukksaaH| zUdragrahaNaM kim ? brAhmaNakSatriyavizaH / / 143 / / ' nyA0 s0--paatryshuu0| bhukta pAtramiti pAtraM kAMsyAdi, saMskAreNa bhasmodvatanAdinA 'zuddhyati bhasmanA kAMsyaM, tAmramamlena zuddhyati / ' ityAdimanvAdizAstroktana lokaprasiddhenaiva / zuddhyati viziSTalokAnAmupabhogyaM bhavati / takSAyaskAramiti pAtryazUdrA dviprakArAH AryAvartAntargatAstad bAhyAzca / atrA'pi AryAvarttajAnAM taiH svatvaM, tabAhyAnAM bAhya riti draSTavyam, ubhaye'pi krameNa takSAyaskAramityAdinA25 darzyante / kiM kiM dadhAtIti varcaskAditvAt kisskindhH| kiSkindhAdayazcatvAra AryAvartAda bAhyA mlecchbhedaaH| janaMgamabukkasA iti na hya tebhyastraivarNikAH svaM pAtraM prayacchanti / tai kta pAtrasya saMskAreNAzuddheriti // 3. 1. 143 // gavAzvAdiH // 3. 1. 144 // gavAzvAdirdvandva eka ekArtho bhavati / gauzcAzvazca gavAzvam,30
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 144.] gavAvikam, gavaiDakam, ajAvikam, ajaiDakam, kubjavAmanam, kubjakairAtam, kubjakairAtakam, putrapautram / nityavairAbhAvapakSe-zvacaNDAlam, strIkumAram, dAsImANavakam, zATIpacchikam, uSTrakharam, uSTrazazam, mUtrazakRt, mUtrapurISam, yakRnmedaH, mAMsazoNitam, darbhazaram, darbhapUtIkam, arjunapuruSam, tRNolapam, kuDIkuDam, dAsIdAsam, bhAgavatIbhAgavatam-triSveteSu 'puruSaH striyA' 5 [3. 1. 126.] ityekazeSo na bhavati nipAtanAt / ' gavAzvAdiSu yathoccAritarUpagrahaNAdanyatra nAyaM vidhiH go'zvau, go'zvam, goazvau, goazvam, go'vikau, go'vikam, gavelako, gavelakam, pazuvibhAva. bhavati / / 144 // nyA0 sa0--gavA0 / gavAzvAdiSvajaiDakaM yAvat 'pazuvyaJjanAnAm' [3 1.132.] 10 iti vikalpe nityArthaH paatthH| sarveSu ca 'svare vA'nakSe' [ 1. 2. 26. ] ityavAdezaH / kubjavAmanam-ityAdiSu caturdA nyAyasiddhe samAhAretaretarayoge nityArthaH / zvacaNDAlamiti nityavaire 'nityavairasya' [ 3. 1. 141. ] ityeva siddhamityAha-nityavairAbhAvapakSe iti / ye cANDAlapATake zvAno vasanti te'tra vivakSitAH / na ca teSAM caNDAlaiH saha vairmsti| yadvA caNDAlA: zvAnaM ghnanti ato'sau ghAvati iti nityavairAbhAvaH / padyate: 'tudimadi'15 124 (uNAdi) iti chaki gaurAditvAt Ga.yAM svAthike ke ca pacchikA chAjiketi - prsiddhiH| zATIpacchikamiti upAdhyAyastvAha satatamanimittavairiNAM kathamiva dvadvo . vairaM nAbhidadhyAt / na vivakSitamiti cet vastusthitasya kodRshyvivkssaa| tasyAmahinakulAvityAdayo'prayogA eva syuH| utpalodyotakarAdayo vyAvakSate zvacaNDAlamityasya pAThaH zunAM caNDAlAnAM ca nityavairitvAbhAvAt / na hi yathA zvapacA: zvAnazca nityavairiNastathA 20 zvAnazca caNDAlAzca / atra jAtitvAt 'aprANi' [3. 1. 136.] iti siddhAvapi vyaktiparanodanAyAmapi yathA syAdityasya pAThaH / / uSTrakharamiti pazutvAd vikalpe praapte| uSTrazazamityatra vitaretarayoge prApte / pazuvikalpazca nAsti zazasyAgrAmyatvAt / mUtrazakRditi dharmArthAditvAt zakRnmUtramapi, mUtrazakRdityAdau vyaktiparanodanAyAm 'aprANi' [ 3.1.136. ] iti na sidhyatItyU-25 pAdAnam / darbhazaramiti darbhAdInAM tRNajAtitvAdaprANIti nityavive: pazvAditvAttRNavikalpe bAdhake prApte'yaM vidhiH / arjunapuruSamiti puruSazabdo'tra tRNavizeSavAcI, paruSa ityapi dRzyate taccintyam / kuDI 'kuDat bAlye ca' 'nAmyupAntya' [5. 1. 54.] iti ke 'vayasyanantye' [ 2. 4. 21. ] iti GayAM kuDI bAlA, kuDo bAlaH / kuTIkuTamiti udyotakareNa To niriikssnniiyH| gavelakamiti 'svare vAnakSe' [ 1. 2. 26. ] ityavA-30 deze'pi latvasya vikRtatvAttvasaMhatiH / / 3. 1.144 / /
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 145. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 531 na dadhipaya Adi / / 3. 1. 145 / / dadhipaH prabhRtidvandva eka ekArtho na bhavati / dadhi ca payazca dadhipayasI, sarpirmadhunI, madhusarpiSI, harivAsava, brahmaprajApatI, zivavaizravaNau, skandavizAkhau, parijAkauzika, pravargyApasadau, AdyavasAne, sUryAcandramasau, mitrAvaruNau, agnISomau, somArudrau, nAradaparvatau, khaNDAmakauM, naranArAyaNau, 5 rAmalakSmaNau, bhImArjunau kambalAzvatarau, mAtApitarau, pitAputrau zraddhAmedhe, zuklakRSNe, idhmAbarhiSI, pUrvasya dIrghatvaM nipAtanAt, RksAme, vAGmanase, - atra 'RksAmargyajuSa' [7 3 67 ] ityAdinAkArAntatvam, yAjyAnuvAkye, dIkSAtapasI, zraddhAtapasI, zrutatapasI, medhAtapasI, adhyayanatapasI, ulUkhalamuzale - atrAdyeSu triSu vyaJjanavikalpe zuklakRSNe ityatra 'virodhinAma -10 dravyANAm' [3. 1. 130. ] iti vikalpe, idhmAbarhaSI, ulUkhalamuzale ityatra 'aprANipazvAde:' [ 3. 1.136.] iti nityamekatve, zeSeSu ca 'cArthe dvandvaH sahotau' [3. 1. 117 ] ityubhayasmin prApte pratiSedho'yam / caNDAlamRtapAdayazcAtra draSTavyAH / / 145 / / nyA0 sa0 - na dadhi0 / madhusarpiSIti dharmArthAditvAt paryAyeNa pUrvvanipAtaH 115 brahmaNo vyatiriktazcaturdazabhedabhinnaH / prajApatiH, skanda vizAkhAviti atra skandasya mittramapi skandaH / yavA skandazabdena vinAyaka ucyate / parijAkauzikAviti parijA nadI kauzikazca parvvataH / kuzo'syAsti kuzikasyApatyaM bidAdyatra / atra nadIdezeti svairiti vyAvRttyA nityasamAhAro nivAryate, nyAyena vaikalpikastu prApta eva sa cAnena niSidhyate / khaNDazca markazca khaNDAmako devatAvizeSau / 'vedasaha ' [ 3. 2. 41 ] ityAtvam, tau hi20 pUrvaM daityau santau rAkSasau prazastravadhyau / tatastadvAdhArthaM yAga prArabdhaH / khaNDAmarkAbhyAM yajeta anayA AhutyA zastrau devamadhyasthitau yajJahutasya grahaNAya prAgatau tato devau jAtAviti / naranArAyaNAviti narazabdAnnAdyAyanariNa nArAyaNaH / nRNAterbAhulakAt karmaNi ghaJi nArAH ApaH tA prayanaM yasyeti vA nArAyaNaH, yanmanuH - Apo nArA iti proktA, Apo vai narasUnavaH / tA yadasyAyanaM pUrvaM tena nArAyaNaH smRtaH / / 1 / / arcyatvAnnArAyaNasya pUrvanipAte prApte rAjadantAditvAnnarasya pUrvanipAtaH / bhImArjunAviti 'dharmArthAdiSu dve dve' [ 3. 1. 156 ] iti bhImasya pUrvanipAtaH / mAtApitarAviti mAturarcyatvAt pUrvanipAtaH / yadAha 25
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 ] bRhavRtti-ladhunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 146.]] sahasra tu piturmAtA, gauraveNAtiricyate / tat kiM pitRgirA rAmo, vidhatte reNukAvadham // 1 / / 5 tanna vicAryam / yadukta yatkRtaM parazurAmeNa piturvacanagauravAt / / tadanyaistu na karttavyaM na devacaritaM caret / / 2 / / . zraddhAmadhe iti yadyapi imAvadravyazabdau tathApyupacArAd dravye varttate tadA vyaktivivakSAyAM 'cArthe dvaMdvaH sahoktau' [3. 1. 117.] ityanena praapte| yAjyAnuvAkye iti 'yAjyA dAnaci' ijyate iti yAjyA yAjyA ca anuvAkyA ceti vAkyaM kAryam / zrutatapasI iti dharmArthAditvAttapaHzrute itypi| dokSAtapasI iti arcitatvAd dIkSAyAH pUrvanipAtaH evaM zraddhAtapasI ityAdyapi / / 3. 1. 145 / / 10 saMkhyAne // 3. 1. 146 // iyattAparicchedaH saMkhyAnam, vartipadArthAnAM saMkhyAne gamyamAne dvandva ekArtho na bhavati / daza gomahiSAH, etAvanti dadhighRtAni, bahavaH . plakSanyagrodhAH, daza hastyazvAH, zataM yUkAlikSAH, tAvanti badarAmalakAni, bahavaH pANipAdAH, kati mArdaGgikapANavikAH, udagurdazeme kaThakAlApAH,15 dvAvazvimedhau, dvAdaza padakakramakAH, dvau gaGgAzoNau, paJca takSAyaskArAH, iyanto gavAzvAH / / 146 / / .. nyA0 s0--sNkhyaane| iyattApariccheda iti / iyatAM bhAva iyattA tasyAH paricchedo daza dvAdaza ceti saMkhyApadairavaMdhAraNam / vattipadArthAnAmiti varttanaM varttaH, samAsArthaH so'sti yeSAM pUrvapadottarapadArthAnAM te vattinastadabhidhAyakAni padAni vatti-20padAni pUrvapadottarapadasvabhAvAni teSAmarthA abhidheyarUpAsteSAmiti / daza gomahiSA iti atra gomahiSalakSaNasya vattipadArthasya dazetyanena dazasaMkhyAyA: paricchedaH kriyate / bahavaH pANipAdA iti nanu dazetyAdinA bahvarthena gomahiSamityAdyekArthasya sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt dazetyAdisaMkhyAzabdaprayogAdeva ekavaddhAvasyAyogAdekavadbhAvo na bhaviSyatIti kimarthamasyArambha iti ? ucyate, asyAnArambhe vihitaikavadbhAvaprayoge dazAdi-25 saMkhyApadaprayogAyogAttat prayoge vihitaikavaddhAvasyAnivarttanAdasyArambha ityadoSaH / / 3. 1.146 //
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 147-146.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 533 vAntike // 3. 1. 147 // vartipadArthAnAM saMkhyAnasyAntike samIpe gamyamAne dvandva ekArtho vA bhvti| upagatA daza yasya yeSAM vA upadazaM gomahiSam, upadazA gomahiSAH, upadazAya gomahiSAya, upadazebhyo gomahiSebhyaH, dvandvArthasyaikatvAttadanuprayogasyApi bahuvrIherekavacanAntatvam / yadA tu dazAnAM samIpamupadazamitya- 5 vyayIbhAvastadopadazaM gomahiSAyeti bhavati / / 147 / / __ nyA0 sa0--vAntike0 / antike samIpa iti antikazabdasya samIpArthatvAt samIpasya samIpisApekSatvAt saMkhyAnameva vijJAyata iti / upadazaM gomahiSamiti yadyapyupadazaM gomahiSamityekavadbhAve samAhArasya dvadvAbhidheyasyaikatvAt sAkSAt tatsaMkhyAnaM nAsti tathApi tadavayavadvAreNa bhavatIti / / 3. 1. 147 / / 10 prathamoktaM praak|| 3. 1. 148 // . atra samAsaprakaraNe prathamayA prathamAntena padena yadukta nirdiSTaM tatprAk pUrvaM nipatati / AsannadazAH, saptagaGgam, UrIkRtya, kaSTazritaH, zakulAkhaNDaH, yUpadAru, vRkabhayam, rAjapuruSaH, akSazauNDaH, nIlotpalam, paJcAmrAH / vAkyavatsamAse'pyaniyamaH syAditi vacanam / / 148 / / 15 rAjadantAdiSu // 3. 1. 146 // rAjadanta ityAdiSu samAseSvaprAptapUrvanipAtaM prAk nipatati / dantAnAM rAjA rAjadantaH-'SaSThI' [3. 1. 76.] iti prathamoktatvena dantazabdasya pUrvanipAte prApte rAjazabdasyAnena pUrvanipAtaH, pUrvaM vAsitaM pazcAlliptaM liptavAsitam-atra 'pUrvakAla' [3. 1. 67.] iti prathamoktatvena vAsitasya20 pUrvanipAte prApte liptasya pUrvanipAtaH, evaM siktasaMmRSTaM, bhRSTaluJcitaM, nagnamuSitam, avaklinnapakvam, arpitotam, uptagADham, RNe'dhamo'dhamarNaH, atra 'saptamI' [3. 1. 88.] iti prathamoktatvena RNasya pUrvanipAte prApte adhamasya pUrvanipAtaH, evamuttamarNaH, ulUkhalaM ca muzalaM ca ulUkhalamuzale-patra muzalazabdasyAlpasvaratvAt pUrvanipAte prApte ulUkhalazabdasyAnena 25
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 146.] pUrvanipAtaH, evaM tandulakiNvam, citrarathavAhlIkau, srAtakarAjAnau, uzIrabIjazijAstham, pAraTvAyanicAndhani, adharoSTham / vaikArimatagAjavAjam, gaupAlidhAnapUlAsam, kuraNDasthalapUlAsam, dArajArau, dArazabda ekavacanAntopyasti atra niyame, dArArtham atra tu svarAdyadantatvAdarthazabdasya pUrvanipAte prApte dArazabdasya pUrvanipAtaH, evaM viSvaksenArjunau, zUdrAyauM, viSayendriyANi, 5 gavAzvam, avantyazmakAH, citrAsvAtI, mANavike, kezazmazru-atredudantatvena svAtizmazruzabdayoH pUrvanipAte prApte citrAkezayoH pUrvanipAtaH, evaM bhAryApatI, putrapatI, svasRpatI, jAyApatI, jaMpatI, daMpatI, gaNapAThAjjAyAzabdasya jaMbhAvo. daMbhAvazca vA nipAtyate, putrapaz, zirojAnu, ziroviju, naranArAyaNauaya'tvAnnArAyaNasya pUrvanipAte prApte narasya pUrvanipAtaH, evaM somarudrau,10 kuberakezavau, kAkamayUro, umAmahezvarI, pANDudhRtarASTrau, jyeSThabhrAtRtvena dhRtarASTrasya pUrvanipAte prApte pANDoH pUrvanipAtaH, evaM viSNa vAsavau / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena kvacidvikalpaH, puruSottamaH, uttamapuruSaH, madhyagRham, gRhamadhyam, adharabimbam, bimbAdharaH, proSThabimbam, bimboSThaH ityAdi / / 146 / / - 15 nyA0 sa0-rAjada0 / dantAnAM rAjeti tena rAjA ca dantAzceti dvadve rAjadantAH dantarAjAna ityvyvsthaiv| bhRSTaluJcitamiti 'RttRSamRSa' [4. 2. 24.] iti sUtre ktasyApi kittvavikalpaM kecidicchanti tanmatenedam / yadvA Nyantasya luJcA karoti Nic, tataH ktaH / nagnamuSitamiti na vaste iti 'divanagna' iti sAdhuH / yadvA na vidyante gnAH zriyazchandAMsi vA yasya sa nagnaH, athavA 'aolajaiG sthAne aonaGa kecit20 paThanti, tanmatena ktapratyaye nagnaH / apitotamiti UyaiGa ityasya Utam, veMga ityasya utaM vaa| uptagADhamiti upyate smAsminniti kAryam / tandulakiNvamiti kiNiH sautraH 'nighRSISyaSi' 511 (uNAdi) iti kiti vapratyaye kiNvaM surAbIjam / citraratho devavizeSaH, citrazcAsau rathazca vA, vedaM samApya 'snAtAva dasamAptau' [ 7. 3. 22. ] iti kprtyyH| uzIrabIjazijAsthamiti uzIraM bIjamasmin uzIravad bIjamasminniti25 vA, uzIrabIjo nAma parvataH / zikSAyAM tiSThatIti zikSAsthaH parvatastatodvadvaH / AraTvAyanicAndhanIti pAraTatIti 'prahvAhva' 514 (uNAdi) iti 'laTikhaTi' 505 (uNAdi) iti bahuvacanAd vA nipAtastasyApatyaM 'avRddhAddornavA' [6. 1. 110.] ityAyaniJ / 'camantIti kvip dIrghaH', cAmAM dhanamasya sa cAndhanaH, yadvA camyate
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 150.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 535 'zakitaki' [ 5. 1. 26. ] iti ye camyaM dhanamasya pRSodarAdiH / yadvA camatIti 'vidanagagana' 275 (uNAdi) cAMdhanaH tasyApatyaM 'ata iJ' [ 6. 1. 31. ] tato dvaMdvaH / vaikArimatagAjavAjamiti kara eva kaarH| vividhaH kAro yasya vikArayatIti vA vikAraH / tasyApatyamitra , vaikArermataH, gaja madane c| gajatItyac gajastasyA'yaM gAjaH gAjayatIti vA ac gAjaH / vajavajaNa gAjaM vAjayatItyaNa gAjavAjaH puruSavizeSastato 5 dvadvaH / gaupAlidhAnapUlAsamiti gopAlasyApatyamiti gaupAliH / sa dhIyate'smin gaupAlidhAnam, pUlAn syati pUlAsaH / kuraNDasthalapUlAsamiti kurat 'picaNDairaNDa' 176 (uNAdi) iti kuraNDaH, kuraNDAnAM sthalaM kuraNDasthalaM, yadvA kutsitA raNDA yatra bahuvrIhiH, tatra deze tiSThatIti kurnnddsthlH| dvau narau tacca pUlAsazca vaa| nanu dArazabdasya bahvarthatvena dvivacanAnupapattirityAha-dArazabda ityAdi / yathA dharmaprajAsaMpanna dAre nAnyaM 10 dAraM kurviit| evaM viSvaksenArjunAviti yathA dArArthazabdasya pUrvanipAta: prApta evamihApi viSvaksenasya vAsudevarUpatayA arjunAdaya'tve'pi tadarcyatve'pi tadavivakSAyAM pUrvanipAtArthaH paatthH| vAsudevAdanyo vA viSvaksenaH / azmAno'tra santi 'ko'zmAdeH [ 6. 4. 67. ] avantayazcAzmakAzca / citrAsvAtI iti| atra citrAsvAtizabdAt 'candrayuktAt kAle' [6. 2. 6.] 15 ityago 'luptvaprayukta' ( ) iti lupi tatastatra jAteti 'bhartu saMdhyAderaN' [6.3.86.] ityaNi 'citrArevatI' [ 6. 3. 108. ] iti 'bahulAnurAdhA' [ 6. 3. 107. ] iti ca lupi citrA ca svAtizca / mANavike ityanuprayogeNa nAyaM nakSatradvaMdva iti darzayati / tatra hi 'bhartutulyasvaram' [3. 1. 162.] ityeva siddham / jaMpatI iti na cAlpasvaratvAdeva jamdamo: pUrvanipAto bhaviSyatIti vAcyam / patyuracitatvAt pUrvanipAtaH syAdityadoSaH / 20 zirojAnu iti bhASyakAreNa jAnUzirasI ityapi / kaiyyaTena na vicArita ityUpekSitaH / ziroviju iti / vijAyate 'kevayu' 746 (uNAdi) ityAdinA Dityupratyaye vijuH kRkaattikaaprdeshH| adharabimbamiti adharo bimbamiva 'upameyaM vyAghrAdyaiH' [3. 1. 102.] smaasH| proSThabimbamiti proSTho bimbamiva // 3. 1. 146 / / vizeSaNasarvAdisaMkhyaM bahuvrIhau // 3. 1. 150 // 25 vizeSaNavAci sarvAdi saMkhyAvAci ca nAma bahuvrIhau pUrvaM nipatati / vizeSaNam-citraguH, zabalaguH, kaNThekAlaH, urasilomA, udaremaNiH, sarvAdisarvaM zuklamasya sarvazuklaH, sarvakRSNaH, sarvasAraH, sarvaguruH, sarvalaghuH, vizvadevaH, vizvAmitraH, ubhayacetanaH, saMkhyA-dvau kRSNau guNAvasya dvikRSNaH, dvizuklaH, caturha svaH, paJcadIrghaH, SaDunnataH, saptaraktaH, unnataraktazabdau na tAntAvapi tu30 guNazabdau-tena spardhe ktalakSaNaH pUrvanipAto na bhavati / zabdaspardhe
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU 151.] paratvAtsarvAdisaMkhyayoH saMkhyAyA eva pUrvanipAtaH, tryanyaH, dviyuSmatka, dvayaSmatkaH, ubhayostu sarvAditve spardhe parasya pUrvanipAtaH-dvayanyaH, bahuvrIhAviti kim ? upasarvam / 'prathamoktam' [3. 1. 148.] ityaniyame prApte niyamArthaM vacanam, sarvAdisaMkhyayovizeSaNatve'pi pRthagvacanaM zabdaparaspardhArtham / / 150 / / 5 nyA0 s0--vishessnn| kaNThekAla iti kaNThe sthitAH kaNThesthitAH alug saH / tataH kaNThasthitAH kAlA yasya / athavA kaNThe kAlA asyeti vaiyadhikaraNye'pi samAsaH prAdheyaM pratyAdhAro vizeSaNatvaM bhajata iti vaiyAkaraNAH / sarvazukla iti atra zuklazabdena sarvArthasya vizeSyamANatvAd vizeSaNatvAbhAve'pi sarvAditvAd sarvazabdasya puurvnipaatH| vizvadeva iti vizve devA yasyeti vizvadevaH / dravyazabdena vizeSyeNaiva bhavitavyamiti niyamAbhAvAt10 satyapi dravyazabdatve devA iti vizveSAM vizeSaNamiti sarvAditvAd vizvazabdasya puurvpryogH| evaM vizvAmitra ityatrA'pi / dvikRSNa iti atra dvayAdyarthasya vizeSyatvena vivakSitatvAt saMkhyAtvAdeva dvayAdizabdasya pUrvaprayogaH / caturhasva iti 'hrasvAni catvAri tu liGgapRSThaM, grIvA ca ja ca hitprdaani'| paJcadIrgha iti 'hana locanabAhanAsikAstanayorantaramatra paJcamam' / SaDunnata iti 'vakSoSThakakSAnakhanAsikAsyaM kRkATikA15 ceti pddunntaani'| saptarakta iti 'netrAntapAdakaratAlvadharauSThajihvA raktA nakhAH sapta sukhapradAni' / unnatarakta ti utpUrvanamateroM zca 'puttapitta' 204 (uNAdi) iti nipAtaH / zabdaspardhe paratvAditi asyA'yaM tAtparyArthaH alpasvaratvAt saMkhyAzabdasya pUrvaprayoge prApte lakSaNAtikrameNa 'vizeSaNasarvAdisaMkhyam' [ 3. 1. 150. ] iti nirdeza: zabdaparasparddhArthaH tena tatra saMkhyeti sarvAdIti cobhayoH prasaGge dvayoranyatra sAvakAzatvAt paratvAt20 saMkhyeti pUrvaprayogo bhavati / pUrvanipAta iti sAmAnye'pi sarvAditve pAThApekSayA ya paraH sarvAdistena bhAvyam / ubhayostviti saMkhyAzabdasya sarbAditve'sAditve ca pUrvanipAta eva sUtre paratropAdAnAt / dvayanya iti sarvAdigaNapAThApekSayA'pi yAtItyupAttamanyathA saMkhyApekSayA'pi yAti / yadi vA dvayanya iti saMkhyAsparddhana siddhAvapi gaNapAThaspardho'pyastIti jJApanArthamudAharaNadiktvenodAhRtam / gaNapAThaspardhasya tUdAharaNaM saMkhyA-25 " digityAdi draSTavyam / sarvAdisaMkhyayoriti nanU sarvAdisaMkhyAbhyAmArabdhe'pi bahuvrIhAvanyapadArthasyaiva prAdhAnyAttasya ca vizeSyatvAdetayovizeSaNatvAd vizeSaNagrahaNenaiva bhaviSyati kimarthaM pRthagupAdAnamityAzaGkA / / 3. 1. 150 / / ktAH // 3. 1. 151 // ktapratyayAntaM sarvaM bahuvrIhau pUrvaM nipatati / kRtaH kaTo'nena kRtakaTaH,30
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 152-153.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 537 bhikSitabhikSaH, ktAntasya vizeSaNatvAtpUrveNa siddhyati, vizeSyArthaM tu vacanamkaTe kRtamanena kRtakaTa:, spardhe paratvArthaM ca-kRtabhavyakaTaH, kRtavizvaH / kecittu sarvAdibhyaH ktAntasya pUrvaM nipAtaM necchanti kRtacatvAraH / bahuvacanaM vyAptyartham-tena kRtapriya ityatra pareNApi spardhe ktAntasyaiva pUrvanipAtaH / / 151 // 5 jAtikAlasukhAdenavA // 3. 1. 152 // jAtivAcibhyaH kAlavAcibhyaH sukhAdibhyazca zabdarUpebhyo bahuvrIhau samAse tAntaM vA pUrvaM nipatati / jAti-zAGgarajagdhI, jagdhazAGgarA, palANDubhakSitI, bhakSitapalANDuH, pANigRhItI, gRhItapANiH, kaTakRtaH, kRtakaTaH / vyaktivivakSAyAM tu 'ktAH' [3. 1. 151.] ityanena kRtakaTaH10 ityAdya va bhavati / anye tu prAkRtivyaGgayajAtivAcina eva ktAntasya pUrvanipAtamichanti-teneha na bhavati-pAhUtabrAhmaNaH, sevitakSatriyaH, tarpitadAkSiH, prINitakaThaH, kAla-mAsayAtA, yAtamAsA, saMvatsarayAtA, yAtasaMvatsarA, mAsagataH, gatamAsaH / sukhAdayo daza kyanvidhau nirdiSTAH-sukhayAtA, yAtasukhA, hInaduHkhA, duHkhahInA, tRptotpannA, utpannatRptA, sukha, duHkha, tRpta,15 kRccha, asra, alIka, karuNa, kRpaNa, soDha, pratIpa iti sukhAdiH / / 152 // nyA0 s0--jaatikaal0| zAGgarajagdhoti zAGgarasya vRkSasya vikAraH phalaM 'doraprANinaH' [ 6. 2. 46. ] iti mayaT, 'phale luk' [ 6. 2. 58. ] zAGgaraM jagdhamanayA 'anAcchAda' [ 2. 4. 47. ] iti GIH / palANDu bhakSitI iti palANDu bhakSitamanayA / anye tvAkRtIti prAkRtiH saMsthAnaM tayA vyaGagyA yA jAti!tvAdistadvAcina ityarthaH / 20 AhUta brAhmaNa iti brAhmaNAdijAtirupadezAdigamyA na tu saMsthAnavyaGa gyA // 3. 1. 152 // AhitAgnyAdiSTha // 3. 1. 153 // AhitAgnyAdiSu bahuvrIhisamAseSu ktAntaM vA pUrvaM nipatati / Ahito'gniryena sa AhitAgniH, agnyAhitaH, jAtaputraH, putrajAtaH, jAtadantaH,25 dantajAtaH, jAtazmazruH, zmazrujAtaH, pItatailaH, tailapItaH, pItaghRtaH, ghRtapItaH,
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ '538 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 154-155.] pItamadyaH, madyapItaH, pItaviSaH, viSapItaH, UDhabhAryaH, bhAryoDhaH, gatArthaH / arthagataH, chinnazoSaH, zIrSacchinnaH, bahuvacanamAkRtigaNArtham-tena pItadadhiH, dadhipIta ityAdayo'pi bhavanti / / 153 / / nyA0 s0-aahitaa0| nanvagnizabdasya jAtivAcitvAt, 'jAtikAla' [ 3. 1. 152. ] ityanenaiva siddhyati kimatra pAThaH ? satyaM, vyaktivivakSAyAmapi yathA 5 syAdityevamartham / / 3. 1. 153 / / praharaNAt // 3. 1. 154 // praharaNavAcinaH zabdAt ktAntaM bahuvrIhau vA pUrvaM nipatati / udyato'siranena udyatAsiH, asyudyataH, kalitapraharaNaH, praharaNakalitaH, utkhAtakhaDgaH, khaDgotkhAtaH, AkRSTadhanvA, dhanurAkRSTaH, udyatamuzalaH, muzalodyataH / / 1:54 / / 10 nyA0 sa0--praharaNAt / nanvasyAdInAM jAtizabdAt 'jAtikAla' [3.1.152.] ityanenaiva ktAntasya pUrvanipAta: siddhaH kimanena ? satyaM, vyaktivivakSAyAmapi yathA syAdityartham, jAtikAletyanena pRthagyoga uttarArthastenottaratra ca zabdena praharaNAdityAkRSyate // 3. 1. 154 // na saptamIndvAdibhyazca // 3. 1. 155 // . 15 . najupAdAnAdveti na saMbadhyate, indvAdeH praharaNavAcinazca zabdAtpUrva saptamyantaM na nipatati bhuvriihau| indumaulau yasya indumauliH, candramauliH, zazizekharaH, padmanAbhaH, UrNanAbhaH, padmahastaH, zaMkhapANiH, darbhapavitrapANiH, padmapANiH ityAdi / praharaNAt-asiH pANAvasya asipANiH, daNDapANiH, cakrapANiH, zUlapANiH, sAGgapANiH, dhanuSpANiH, dhanurhastaH, pAzahastaH,20 khaDgahastaH / vajrahastaH, vjrpaanniH| bahulAdhikArAt pAriNavajraH, hastavajra ityatra pUrvanipAto'pi, bahuvacanaM prayogAnusAraNArtham / evamuttaratrApi / / 155 // __ nyA0 sa0--na saptamI0 / UrNanAbha iti 'hyApo bahulam' [2: 4. 66.] iti hrasvaH, sarveSu uSTramukhAditvAt samAsaH / / 3. 1. 155 / /
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 156-158.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 536 gaDvAdibhyaH // 3. 1. 156 // vetyanuvartate, gaDvAdibhyaH zabdebhyo bahuvrIhau saptamyantaM vA pUrva nipatati / gaNDukaNThaH, kaNThegaDuH, evaM zirasigaDuH, gaDuzirAH, zirasyaruH, aruHzirAH, madhyeguruH, gurumadhyaH, anteguruH, gurvantaH / vyavasthitavibhASayA vahegaDurityeva bhavati / / 156 / / priyH|| 3. 1. 157 // priyazabdo bahuvrIhau samAse pUrva vA nipatati / priyaguDaH, guDapriyaH, priyavizvaH, vizvapriyaH, priyacatvAH, catuSpriyaH / / 157 / / nyA0 s0-priyH| priyaguDa iti / atra priyazabdasya guDAdervA vizeSaNatvena nityamekasya pUrvanipAtaprAptAvubhayatra priyazabdasya pAkSiko nipaatH| priyacatvA iti10 atra catuHzabdasya saMkhyAtvAnnityaM pUrvanipAtaH prAptaH / / 3. 1. 157 / / kaDArAdayaH karmadhAraye // 3. 1. 158 / / kaDArAdayaH zabdAH karmadhAraye samAse vA pUrvaM nipatanti / kaDArajaimini:, jaiminikaDAraH, gaDulagAlavaH, gAlavagaDulaH, kANadroNaH, droNakANaH, khaJjamaujAyanaH, maujAyanakhaJjaH, kuNTavAtsyaH, vAtsyakuNTaH, kheladAkSiH,15 dAkSikhelaH, khoDakahoDaH, kahoDakhoDa:, khalatikhArapAyaNaH, khArapAyaNakhalatiH, gauragautamaH, gautamagauraH, piGgalamANDavyaH, mANDavyapiGgalaH, vRddhamanuH, manuvRddhaH, bhikSukadAkSiH, dAkSibhikSukaH, baTharacchAndasaH, chAndasabaTharaH, tanutRNabinduH; tRNabindutanuH, kUTaplAkSiH, plAkSikUTaH / kaDArAdInAM guNavacanatvAt dravyazabdAnityaM pUrvanipAte prApte pakSe paranipAtArthaM vacanam / 20 yadA tu dvAvapi guNazabdau tatra nirzAtAniqhatAbhyAM vizeSaNavizeSyatve paryAyeNa pUrvanipAta ityuktameva / gaDulakANaH, kANagaDulaH, khaJjakuNTaH, kuNTakhajaH, khoDakhalatiH, khalatikhoDaH, gauravRddhaH, vRddhagauraH, piGgalabhikSukaH, bhikSukapiGgalaH, baTharatanuH, tanubaTharaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham-tena naTabadhirAdayo'pi draSTavyAH / / 158 / / 25
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 156. ] nyA0 sa0-- kaDArA0 / jaiminikaDAra iti jemantIti 'vibhujemAmina:' jeminaH, yadvA jeme : 'vipinAjinAdaya: 284 ( uNAdi ) itIne jeminastasyApatyaM RSitve'pi bAhvAderAkRtigaNatvAditri jaiminiH / gaDulagAlava iti gaDurasyA'sti sidhmAditvAt laH / gaDorapatyaM, RSNaN, RphiDAditvAllaH / / 3. 1. 158 / dharmArthAdiSu dvandve // 3. 1. 156 // dharmArthAdau dvandva e samAse prAptapUrvanipAtaM vA pUrvaM nipatati / dharmArthoM, arthadhamauM, kAmArthoM, arthakAmau zabdArthoMauM, arthazabdau prAdyantau antAdI, agnendra, indrAgnI, candrArko, arkacandrau, azvatthakapitthau, kapitthAzvatthau, ityAdiSu svarAdyadantatvAnnityaM pUrvanipAte prApte, sarpirmadhunI, madhusarpiSI, guNavRddhI, vRddhiguNau, dIrghalaghU, laghudIghauM, candrarAhU, rAhucandrau, ityAdiSvidu- 10 dantatvAnnityaM pUrvanipAte prApte tapaH zrute, zrutatapasI, droNabhISmau bhISmadroNauityAdiSvaryatvAnnityaM pUrvanipAte prApte, zakRnmUtram, mUtrazakRt, kuzakAzam, kAzakuzam, karabharAsabhau, rAsabhakarabhau ityAdiSu laghvakSaratvAtpUrvanipAte prApte, samIraNAgnI, agnIsamIraNau, Adityacandrau candrAdityau, pANinIya rauDhIyAH, rauDhIyapANinIyAH, jityAvipUyavinIyAH, vipUyavinIyajityAH, ityAdiSvalpa-15 svaratvAnnityaM pUrvanipAte prApte, brAhmaNakSattriyaviTzUdrAH zUdraviTkSattriyaviprAH, bhImasenArjunau arjuna bhImasenau, devApizaMtanU, zaMtanudevApI, iti varNabhrAtRlakSaNe'nupUrvaM nipAte prApte vikalpArthaM vacanam / bahuvacanamAkRtigaraNArtham / tena vasantagrISmau, grISmavasantau zukrazucI, zucizukau ityAdayo'pi draSTavyAH / / 156 / / 5 20 nyA0 sa0 -- dharmArthAdi0 / sarpirmadhunI iti na dadhi' [ 3. 1. 145.] iti na samAhAraH / tapaH zrute iti dadhipayazrAditvAnnityamatraikArthatvAbhAvaH / atrAyatvAttapobhISmayonityaM pUrvanipAtaH prApta iti nyAsaH / zakRnmUtramiti pratraikavadbhAvo 'gavAzvAdiH ' [ 3. 1. 144. ] ityanena / rauDhIyA iti rUDhasyApatyaM rauDhistasya chAtrA 'dorIya: ' [ 6.3.32. ] tena naTavadhIti naTasyApi jAtitvaM triliGgA ca yAnvitA Ajanmeti anena 25 kumArAdaya iva naTaM kulamiti / vipUyavinIyajityA iti yAdRza eva gaNe dRSTastAdRza eva prayogaH, na tu vinIyavipUyajityAdayaH jityAzabdasyaiva pUrvaparabhAvaH / / 3. 1. 156 / /
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 160.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 541 ladhvakSarAsarakhIdvatsvarAdyadalpasvarAya'mekam // 3. 1. 160 // pRthagyogAdvati nivRttam, laghvakSaraM sakhijitekArokArAntaM svarAdyakArAntamalpasvaramaya'vAci ca zabdarUpaM dvandva samAse pUrva nipatati, yatra cAnekasaMbhavastatraikameva / laghvakSara-zarasIryam, tRNakASTham / tilamASam / 5 zailau-malayadardurau, asakhodut, agnISomo, agnIdhUmam, patisutau, vAyutoyam, svAdutiktau / sakhivarjanaM kim ? sutasakhAyau, sakhisutau,-'grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiH' iti tadantasya pratiSedho na bhavati-bahusakhibahudhanau, spardhe parameva, vriihiyvau| asakhIdudityaikapadyAdidutoH spardhe kAmacAraH-pativasU, vsuptii| svarAdyat-astrazastram, indracandrau, uSTrameSam, azvaratham, Rzya-10 rohitau / spardhe parameva-uSTrakharam, uSTrazazam, indravAyU, indrAviSNa , arkendU, alpasvara-plakSanyagrodhau, spardhe parameva-dhavakhadirau, vAgagnI, vAgvAyU, vAgathauM, dhavAzvakaraNauM / arya-zraddhAmedhe, spardhe param-dIkSAtapasI, zraddhAtapasI, medhAtapasI, mAtApitarau, vadhUvaro, rudrAgnI, rudrandrau, vAsudevArjunau, laghvAdigrahaNaM kim ? 15 kukkuTamayUro, mayUrakukkuTau, adhyetRveditArau, veditradhyetArau, azvavRkSau, vRkSAzvau / ekamiti kim ? yugapadanekasya pUrvanipAte prApte ekasyaiva yathAprAptaM pUrva nipAtaH zeSANAM tu kAmacAra iti pradarzanArtham-zaMkhadundubhivINAH, vINAdundubhizaMkhAH, zaMkhavINAdundubhayaH, azvarathendrAH, indrAzvarathAH, indrarathAzvAH, dundubhizaMkhavINA iti rathendrAzvA iti ca na bhavati / kathaM dhanapati-20 rAmakezavAH mRdaGgazaMkhapaNavAH, rAmazaMkhazabdayoruttarAbhyAM samAse sati pUrveNa samAsaH / dvandva ityeva ? vispaSTaM paTuH vispaSTapaTuH / / 160 / / nyA0 s0--lghvkssraa0| atra akSarazabdena svaro'bhidhIyate / zarasIryamiti pAThaH, zarazIrSa miti tu pAThe 'prAriNatUrya' [ 3. 1. 137. ] iti svairabhAvAt samAhArAprAptiH / grahaNavateti satyapi 'vizeSaNamantaH' [7. 4. 113. ] iti nyAya iti zeSaH / 25 astrazastramiti atra astrazabdena sAmAnyadhanurucyate, zastrazabdena sAmAnyamAyudhaM tataH 'samAnAmarthana' [3. 1. 118.] iti naikazeSaH, aprANijAtitvAdekavadbhAvaH / zraddhAmedhe
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 161.] iti zrarthagrAhiNI zraddhA zabdagrAhiNI meghA / zraddhAmUlatvAdabhipretArthasiddherarcyatvam / dIkSAtapasI ityAdiSu tapaso laghvakSaratve'pi dIkSA zraddhAmedhAnAM bahUpakA ratvAnmUlabhUtatvAccAcitatvAt paratvAt pUrvvanipAtaH / mAtApitarAviti anubhUtagarbhAdiklezatvAt pitRto mAtAbhyarhitA / evaM strIpradhAnatvAda vivAhasya varAdvadhUriti evaM rudrAdAvarcyatvamUhyam / adhyetRveditArAviti atra svarAditvamasti na tvadantatvamityaniyamaH / ekasyaiva yathA- 5 prAptamiti dundubhizabdAdidantAt paratvAdalpasvaratvAt zaGkhavIraNAzabdayoryugapatpUrvvanipAtaprAptAveka graharaNAdekasyaiva krameNa pUrvanipAtaH / zeSAraNAM tviti zaGkhavIraNAzabdayoriva yugapat pUrvanipAtaprAptau ekasyaiva pUrvanipAtaH, dundubhirathAdInAM tu kAmacAra ityarthaH, ekasyaivetyukte'pi dundubhirathAdInAM na pUrvvanipAtaH zabdasparddhaparatvAt / tathAhi dundubhizabdo'sakhIdut zaMkhavIragAzabdau tu alpasvarAviti / evamazvarathendrA ityatrA'pi 1.0 rathazabdo laghvakSaraH, azvendrazabdau tu svarAdyadantau parau iti tayoH pUrvameva pUrvvanipAto na tu rathasya / 542 ] evaM 15 zaGkhadundubhivoraNA iti 'prANitUryAGgANAm' [ 3. 1. 137 ] iti bahuvacanaM kvacidekatvavidheranityArthaM / tenAtraikatvAbhAvaH, mAGgalyavAcakatvena zaGa khazabdasya vivakSatvAt svairityabhAvAd vA / yataH tUryAGgasya tUryAGga eNa svatvaM bhavatIti / mRdaGgazaGkhaparaNavA iti / athavA zaGkhadundubhivIraNA: mRdaGgazaGkhaparaNavA iti zaGkhAdonAM tUryAGgatvAdekavadbhAvaH kuto na bhavatIti ? ucyate, atra zaGkhAdizabdena zaGkhAdisamudAyasyAbhidhAnAt tasya cAtUryAGgatvAdajAtitvAcca naikavadbhAvaH, utpalastvAha tUryAGgatA zaGkhAdivAdakAnAM na tu zaGkhAdInAmiti tUryAGgatvAdatraikavadbhAvo yaH prApnoti sa nAzaGkanIyaH, ata eva 'prANitUryAGgANAm' [ 3.1.137. ] ityatra pUrvairmAdaGgika- 20 pANavikaM vINAvAdaka parivAdakamityevodAhriyate, na tu bherImRdaGgamityAdi / tadA tu prANirUpaM tUryAGga prANitUryAGgamiti vigrahaH / / 3. 1. 160 / / mAsavarNabhrAtra nupUrvam // / 3. 1. 161 // mAsavAci varNavAci bhrAtRvAci ca zabdarUpaM dvandva samAse anupUrvaM yadyatpUrvaM tattatpUrvaM nipatati, anugrahaNAdekamiti nivRttam / mAsa - phAlgunacaitrau, 25 vaizAkhajyeSThau, varNa-brAhmaNakSattriyau, kSatriyavaizyau, vaizyazUdrau, brAhmaNakSattriyavizaH, brAhmaNakSattriyaviTzUdrAH, bhrAtR - baladevavAsudevau yudhiSThirabhImArjunAH / / 161 / / nyA0 sa0 -- mAsavara0 / mAsazca varNazca bhrAtA ceti samAhAradvandvaH / anupUrvamiti padArthAnativRttau 'yogyatAvIpsA' [ 3.1.40 ] iti zravyayIbhAvaH 130
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 162 - 163.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 543 phAlguna caitrAviti phalgunazabdA: gaurAditvAt / GayAM phalgunIbhizcandrayuktAbhiryuktA paurNamAsI 'candrayuktAt' [ 6. 2. 6. ] ityaN / aprayuktakAladvAreNa lup prApnoti / caitra kAttikI phAlgunIti nirdezAt lup na bhavati, tataH phAlgunI paurNamAsI prasyeti vigrahe 'sAsya paurNamAsI' [ 6. 2. 68. ] ityaN / citrAbhizcandrayuktAbhiryuktA paurNamAsI caitrI candrayuktAdaN / tadanu caitrI paurNamAsI asya 'sAsya paurNamAsI' [6. 2. 98.] 5 ityaN / 'avavarNasya' [ 7. 4. 68 ] iti GIlup, vizAkhAbhiryuktA paurNamAsI, aN, caitrIkAttikItyupalakSaNAt lubatrA'pi na bhavati / brAhmaNakSatriyAviti atrAniyamaH prAptaH / kSatriyavaizyAvityatra tvalpasvaratvAd vaizyazabdasya pUrvvanipAtaH prAptaH / vaizyazUdrAvityatra apyaniyamaH / brAhmaNakSatriyaviTzUdrA ityatra tvalpasvaratvAd vizaH pUrvvanipAte prApte'nena 10 brAhmaNAdInAM manupUrvvaM pUrvvanipAtaH, atra anupUrvyaM ca janmakRtaM yadAha mukhato brAhmaNA jAtA, bAhubhyAM kSatriyAH smRtAH / UrubhyAM tu vizaH proktAH padbhyAM zUdro ajAyata / / 1 / / na cAtrAyatvAt pUrvanipAtaH siddhyatIti vAcyam / ninditasyA'pi brAhmaNAdeH saMbhavAditi / baladevavAsudevAviti bhrAtRdvandva niyame sati iSTapUrvanipAte vA prApte 115 yudhiSThirabhImArjunA iti pratrA'pi janmakRtamevAnupUrvyam / / 3. 1. 161 / bhatu tulyasvaram // 3. 1. 162 // bhaM nakSattram, tadvAci RtuvAci ca tulyasaMkhyasvaraM dvaMdva samAse'nupUrvaM pUrvaM nipatati / bha - kRttikArauhiNyaH, azvinIbharaNIkRttikAH, mRgaziraH punarvasu, RtuH - hemantazizirau, ziziravasantau, hemantaziziravasantAH / tulyasvaramiti 20 kim ? ArdrAmRgazirasI, puSyapunarvasU, tiSyapunarvasU grISmavasantau / / 162 / / nyA0 sa0-- - bhartu tulya0 / zratrA'pi nakSatrANAmRtUnAM cAnupUrvyaM lokaprasiddhyaiva veditavyam / mRgaziraHpunarvasu iti pratrodantatvAt punarvasuzabdasya pUrvanipAtaH prAptaH / hemanta zizirAviti laghvakSaratvAddhi zizirazabdasya prApta: / / 3. 1. 162. / / saMkhyA samAse / / 3. 1. 163 / / sarvA saMkhyA prathamoktetyaniyame AnupUrvyAH saMkhyAyAH pUrvanipAtArthaM vacanam, samAsamAtre saMkhyAvAcinAmanupUrvaM pUrvaM nipatati / bahuvrIhau - dvau vA yo vA dvitrAH, evaM tricaturAH, paJcaSAH, dvirdaza dvidazA, evaM tridazAH, 25
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 ] bRha vRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 1.] dvigau-dve zate samAhRte dvizatI, trishtii| dvandva -ekazca daza caikAdaza, evaM dvAdaza, trayodaza, saptatizatam, azItizitam, navatizatam / / 163 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsana bRhadvRttau tRtIyasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH / / asaMrabdhA api ciraM duHsahA vairibhUbhRtAm / ' caNDAzcAmuNDarAjasya pratApazikhina: kaNAH / / 1 / / nyA0 sa0--saMkhyA s0| dvitrAzca catvArazca caturbitrAH, dviti samudAya iti na saMkhyAkAryam, evaM catuSpaJcaSAH dvau ca ekaviMzatizceti kRte niymH| yadA tu ekazca viMzatizca ekaviMzatI aprasiddhA saMkhyA tadA'nayA saha samAse pUrvAparabhAve yathAprAptaM laghvakSarAdisUtreNa / dvidazA iti nanu dvidazA ityAdau 'sujvArthe' [ 3. 1. 16. ] ityanena 0 sujarthasamAsaH, tataH 'prathamokta prAk' [ 3. 1. 148. ] ityanenA'pi siddhyati kimeSAmupAdAnam ? satyaM, yadA dazanzabdaH sujarthaH samasyate tadApyanenAnupUrvyAH saMkhyAyAH pUrvanipAto bhavatIti phalaM ko'rthaH ? yadA dvirdazeti vAkyaM, tadA 'prathamoktama' [ 3. 1. 148. ] ityanenaiva siddham, yadA tu dazakRtvo dvau tadA phalam / evaM tridazA ityatrApi dazakRtvastraya iti vAkye phalam / / 3. 1. 163. / / ityAcAryazrIhemacandra0 tRtIyasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH / 0 pratha dvitIya: pAda: / parasparAnyonyetaretarasyAm syAdervApusi. // 3. 2. 1 // parasparAdInAmapuMsi striyAM napuMsake ca prayujyamAnAnAM saMbandhinaH syAdeH sthAne prAmAdezo vA bhavati / ime sakhyau parasparAM bhojayataH, parasparaM bhoja-20 yataH, AbhiH sakhIbhiH parasparAM bhojyate, paraspareNa bhojyate, imAH sakhyaH parasparAM prayacchanti, parasparasmai prayacchanti, imA: parasparAM parasparasmAdvA bibhyati, imAH parasparAM parasparasya vA smaranti, imAH parasparAM parasparasminvA snihyanti, ime .
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 1.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 545 kule parasparAM bhojayataH, parasparaM bhojayata ityAdi / ime sakhyau kule vA anyonyAmanyonyaM vA bhojayataH sakhIbhiH kulairvA anyonyAmanyonyena vA bhojyate, ime sakhyau kule vA itaretarAmitaretaraM vA bhojayataH sakhIbhiH kulairvA itaretarAmitaretareNa vA bhojyate / apuMsIti kim ? ime narAH parasparaM bhojayanti, naraiH paraspareNa bhojyate, naraiH parasparasmai dIyate / 5 aparo'rthaH parasparAdInAmapuMsi prayujyamAnAnAM saMbandhinaH syAderamAdezo vA bhavati / prabhiH sakhIbhiH kulairvA parasparaM paraspareNa vA bhojyate, strIbhiH kulairvA parasparaM parasparasmai vA dIyate / aparo'rthaH parasparAdInAM puMsi prayujya - mAnAnAM saMbandhinaH syAderamvA bhavati / ebhirnaraiH parasparaM paraspareNa vA bhojyate, ebhirnaraiH parasparaM parasparasmai vA dIyate / evaM ca strInapuMsakayoramAmau 10 dvAvAdezau vA bhavata iti trairUpyam / ime parasparAdayaH zabdAH svabhAvAdekatvapuMstvavRttayaH karmavyatIhAraviSayAH, prasmAdeva ca nirdezAt parAnyetara. zabdAnAM sarvanAmnAM dvirvacanAdi nipAtyate // 1 // nyazabdasya nyA0 sa0-- parasparAnyonyetaretareti / samAhAradvadvAt SaSThI, na cAnyosvarAdyadantatvAdalpasvaratvAcca parasparazabdAt pUrvaM prayoga AzaGkanIyaH 115 pUrvaM tasyetaretarazabdena dvaMdva e parasparazabdasyaivAlpasvaratvAditi / ime sakhyau parasparAM bhojayata iti bhuGkta e parasparaH karttA taM bhukhAnaM sakhyau prayuJjAte 'gatibodha' [ 2. 2. 5. ] ityariNakkartu : parasparasya karmmatvam, vidhAnasAmarthyAt sAm na bhavati, anyathA sAmityeva kuryAt / AbhiH sakhIbhiH parasparAM bhojyata iti zratra karaNe sahArthe vA yadA tRtIyA tadaiko Nig, kathaM bhuGkta e janastaM bhuJjAnaM sakhyaH prayuJjate rig, kena 20 saha kena kRtvA vA paraspareNeti yadA tu karttari tRtIyA, tadA NiggadvayaM kathaM bhuGkta janaH taM bhuJjAnaM parasparaH prayuGkte rig taM parasparaM bhojayantaM sakhyaH prayuJjate dvitIyo Nig tataH karttari tRtIyeti / itthamanuktasyApi janasya kartRtvaM bodhyamanyathA 'gatibodha' [ 2.2.5 ] ityAdinA parasparasya karmmatvameva syAt / athavA prathamaikavacanasyAyamAmbhAvaH / tadabhAvapakSe parasparo bhojyata ityAdi draSTavyam, evamanyatrApi grAmabhAvapakSe25 yathAyogamitarat sarvAdikAryaM draSTavyam / aparo'thaM iti nirdezasya samAnatvAt prAptamanyadarthadvayaM darzayati / nanu kathamime sakhyau parasparAM bhojayataH zrabhiH sakhIbhiH paraspareNa bhojyate iti dvayorbahuSu caikavacanaM kathaM ca striyAM Ap na bhavati, kathaM caiteSAM samudAyAnAM sarvvAdyapaThitAnAM sarvvAdikAryaM sarvvAditve vA kathaM na napuMsakasya 'paJcato'nyAde:' [ 1.4. 58. ] iti dAdeza 30
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 2-4.] ityAha- ime parasparAdaya ityAdi karmavyatihAraH kriyAvyatihAra ekasyAnyatarabhojanAdirUpaH sa viSayo yeSAmiti vigrahaH, para anya itara iti sarvvAdipAThAt sarvvAdikAryAvirodhaH, yadyevaM kathaM dvirvacanAdi kAryamityAha / asmAdevetyAdi napuMsake dvitIyaikavacanasya granyo'nyAm anyonyamityAdezadvaya sadbhAve prAdezAbhAve tu anyonyamiti bhavati / / 3. 2. 1. / 546 5 amavyayIbhAvasyAtospaJcamyAH // / 3. 2. 2 / / . avyayIbhAvasamAsasyAkArAntasya saMbandhinaH syAderamityayamAdezo bhavati 'apaJcamyAH' paJcamIM ca varjayitvA / upakumbhaM tiSThati, upakumbhaM pazya, upakumbhaM dehi, upakumbhaM svAmI / zravyayIbhAvasyeti kim ? kaSTazritaH / tatsaMbandhinaH syAderiti kim ? priyopakumbhastiSThati, priyopakumbhAya dehi 110 ata iti kim ? adhistri, upavadhu, upakartR / paJcamyA iti kim ? upakumbhAt / / 2 // nyA0 sa0 -- zramavyayIbhA0 / nanvatrAd graharaNaM kimarthaM yataH 'anato lup' [3.2.6.] iti sUtreNa yatrAkArAntatvaM tatra lubabhAvAt anenAm bhaviSyatIti ? satyaM pratrAdgrahaNaM vinA 'anata:' [ 3. 2. 6. ] ityatra paryu dAso naJ syAttatazca ataH svarasya varjanamityanya- 15 smAdapi svarAntAt lup syAttato yatra vyaJjanAntatvaM syAt tatrApyamavyayIbhAvasyApazJcamyA iti kRte'mAdezaH syAditi pratgraharaNamiti / 'ma' vidhAnenaiva siddhe 'am' vidhAnaM saMbodhane he upakumbha ityAdau 'pradeta: syamo:' [ 1. 4. 44 ] iti gramlopArthaM upajarasamiti jarasAdezArthaM ca // 3.2.2 // vA tRtIyAyAH / / 3. 2. 3. / / akArAntasyAvyayIbhAvasya saMbandhinyAstRtIyAyA: sthAne vA am bhavati / ki ta upakumbham, kiM taM upakumbhena / tatsaMbandhinyAstRtIyAyA iti kim ? kiM naH priyopakumbhena / / 3 / 20 saptamyA vA // / 3. 2.4 / / akArAntasyAvyayIbhAvasya saMbandhinyAH saptamyA zramAdezo bhavati vA 125 upakumbhaM nidhehi, upakumbhe nidhehi / tatsaMbandhinyAH saptamyA iti kim ? priyopakumbhe nidhehi / yogavibhAga uttarArthaH // 4 //
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 5-7.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 547 RddhanadIvaMzyastha // 3. 2. 5 // RddhaM samRddham, yasya samRddhiH suzabdAdinA dyotyate, tadantasya, nadyantasya, vaMzyAntasya cAkarAntasyAvyayIbhAvasya sambandhinyAH saptamyAH sthAne'mAdezo bhavati / RddhaM-magadhAnAM samRddhiH, sumagadhaM vasati, sumadra vsti,| nadIunmattA gaGgA yasminnunmattagaGga deze vasati, evaM lohitagaGgam, zanairgaGgam, 5 tUSNIMgaGga vasati, dve yamune dviyamunaM vasati, evaM saSThagodAvaram / vaMzya, ekaviMzatirbhAradvAjA vaMzyAH ekaviMzati bhAradvAjaM vasati / evaM tripaJcAzadgautamam, trikozalam, pratipadoktasyaiva grahaNAdiha na bhavati / upagaGga, upayamune pUrveNa tu vikalpo bhavatyeva / nityArthaM vacanam / / 5 / / nyA0 s0--Rddhndii0| bhAradvAjamiti bharantaM vAjayati bharadvAjaH 'tasyedam'10 [6. 3. 160. ] ityaNi / bidAdhani tu 'yAtraH' [ 6. 1. 126. ] iti lup syAt / bhAradvAjAdiSu triSu pUrvapadArthaprAdhAnyAd bahuvacanaM sup tasyA'm // 3. 2. 5 // anato lapa // 3. 2. 6 // akArAntaM varjayitvAnyasyAvyayIbhAvasya saMbandhinaH syAderlub bhavati / strISu adhistri, upavadhu, upakartR / anata iti kim ? upakumbhAt,15 upakumbhAbhyAm, upakumbhebhyaH, upakumbhena, upkumbhe| tatsaMbandhivijJAnAdiha na bhavati, priyopavadhuH / atyupavadhuH / / 6 / / avyayasya // 3. 2. 7 // avyayasaMbandhinaH syAderlup bhavati / svaH, prAtaH, uccaiH, paramoccaiH / kRtvaa| bhojabhojam vrajati, tataH, tatra, kathaM, brAhmaNavat, pacatitarAm,20 dvidhAsti / tatsaMbandhivijJAnAdiha na bhavati, atisvaraH, atyuccaisH| ata eva luvidhAnAdavyayebhyaH syAdayo'numIyante / tatazcAtho svaste gRham, athoccairmama (me) gRhamityAdau 'sapUrvAtprathamAntAdvA' [2. 1. 32.] iti vikalpena te me Adezau padasaMjJA ca siddhA bhavati / / 7 //
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 8-6.] aikATaya // 3. 2. 8 // aikAryam aikapadyaM tannimittasya syAderlup bhavati / citrA gAvo yasya citraguH, rAjapuruSaH, putramicchati putrIyati, putrakAmyati, kumbhaM karoti kumbhakAraH, upagorapatyamaupagavaH, eSu citra as go as, rAjan as puruSa s, putra am ya, putra am kAmya, kumbha as kAra, upagu am a iti sthite / aikAyeM sati tannimittasya syAderlup / ata eva ca lupvidhAnAt 'nAma nAmnA'-[3. 1. 18.] ityuktAvapi vibhaktyantAnAmeva samAso vijJAyate / aikAyeM iti nimittasaptamIvijJAnAdaikAryottarakAlasya na bhavati / citraguH / aikArthya iti kim ? citrA gAvo yasyetyAdivAkye na bhavati / / 8 / / nyA0 s0--aikaayeN| aikArthyamaikapadyamityukta tatazcaikArthyamityukta aikapadyaM10 kathaM labhyate, yata aikArthyamityukta ekArthatA evaM prApnoti paryAyaH ? ucyate, aikArthyahetutvAdakapadyamapi aikArthyaM / athavA aikAgemasyAstIti aikArthyamaikapadyamabhidhIyate, yatra parityaktasvArthAnyupasarjanIbhUtasvArthAni vA nirarthakAni arthAntarasaMkramAd dvayarthAni bhavanti tadaikArthyaM tacca aikapadyameva / arthAntarAbhidhAyitvAt ghaTapaTAdivat padAntarameveti / na hyasAvarthaH pUrvapadenottarapadena vA'bhidhIyate / prakriyArthaM tu pRthak padAni darzyante, ata eva15 tadarthasya nivRttatvAd vibhakta rapi svayameva nivRttelu pshaastrm'nuvaadkmbhidhiiyte| aikapadyamiti nanvaikArthyaM nimittaM kAraNaM kathamabhidhIyate yataH kAryamiti vaktavyam ? ucyate, kArye kAraNopacArAditi prjnyaakrguptH| kAryamapi kAraNamabhidhIyate yathA devadatto gacchati bhojanArthaM / atra bhojanaM kAryamapi kAraNamasti yathA evamatrApi kArya kAraNamabhidhIyate, aikapadyayogyatvAt aikAryamatrAstIti 'abhrAdibhyaH' [ 7. 2. 46.] iti vA / 20 ata eva ceti nanu nAmnaH samAsavidhAnAd vibhaktirahitasya ca nAmatvAt samAse vibhaktyabhAvAdeva vibhaktinivRtteH siddhatvAt putrIyatyaupagava ityAdisiddhyarthaM pratyaya ityeva kAryam ? naiSa doSaH, ata eva lumvidhAnAt samAse'pi vibhakta : saMbhava iti / nimittasaptamI vijJAnAditi aikArthyasya ca pUrvakAlavAcinyeva vibhaktinimittaM tasyAmaikArthyasya bhAvAduttarakAlabhAvinyAstu vibhakta raikArthyameva nimittaM satyaikapadye tasyA:25 saMbhavAditi // 3. 2.8 / / na nAmyekasvarAt khityuttarapadezamaH // 3. 2. 9 // samAsArambhakApatyaM padamuttarapadam / nAmyantAdekasvarAtpUrvapadAtparasyAmaH
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 10.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 546 khitpratyayAnte uttarapade pare lup na bhavati / strI striyaM vAtmAnaM manyate strImanyaH striyaMmanyaH, zriyaMmanyaH, bhra vaMmanyaH, naraMmanyaH, rAyaMmanyaH, gAMmanyaH, nAvaMmanyaH / atha zriyamAtmAnaM manyate zriyaMmanyaM kulamityatra napuMsakalakSaNo'mo lopaH kasmAnna bhavati ? ucyate-zrIzabdasyAtmasamAnAdhikaraNasya napuMsake vRttyabhAvAdAviSTaliGgatvAcca na bhavati, anye tvAhuH,-yathA praSThAdayaH zabdA 5 dhavayogAt striyAM vartamAnAH svaliGga vihAya strIliGgamupAdadate, tathA zrIzabdaH kule vartamAnaH svaliGgaparityAgena vartate, tato napuMsakalakSaNaM hrasvatvamamo lup ca bhavati, zriyaMmanyaM kulamiti / nacAyaM napuMsakalakSaNasya lopasyApavAdaH, kiMtu aikArthyalakSaNasyottarapadagrahaNAt / nAmigrahaNaM kim ? zaMmanyaH, kSmamanyaH, vAgmanyaH / ekasvarAditi kim ? haraNimanyA,10 budhmnyaa| khitIti kim ? strImAnI 'manyANNin' [5. 1. 116.] / / 6 / / nyA0 sa0-na naamye| nAmyantAditi vyAkhyAne nAmyavayavayogAt samudAyo'pi naamii| sa tu avayavo'ntarmadhye ca saMbhavatIti / tataH saMbhave vyabhicAre ca kavizeSaNamarthavat iti nyAyAt, 'vizeSaNamantaH' [ 7. 4. 113. ] ityantatvam / khitpratyayAnta iti nanvatra 'saptamyA AdiH' [7. 4. 114.] iti khidAdAvuttarapade iti15 prApnoti ? na, khidAderuttarapadasyAsaMbhavAditi / nanu 'striyaMmanya' ityatrA'lupi satyAM 'karmaNi kRtaH' [2.2.83.] iti sUtreNa SaSThI kathaM na bhavati yato'gre kRtpratyayo'sti ? ucyate, prata evAmo'labavidhAnAta SaSThI na bhavati / anyathA hyamo'lpa kathaM vidhIyata iti / na cAyamiti nanvanena niSedhaH prApnoti tatkathamamo'lubityuktamanyarityAzaGkA / aikAryalakSaNasyeti * ayamapavAda uttarapade eva prAptasya bAdhaka ityarthaH // 3. 2.6 // 20 asatve seH // 3. 2. 10 // asattve vihito yo GasiH tasyottarapade pare lup na bhavati / stokAnmuktaH, alpAnmuktaH, kRcchrAnmuktaH, katipayAnmuktaH, antikAdAgataH, abhyAzAdAgataH, savidhAdAgataH, dUrAdAgataH, vidUrAdAgataH, viprakRSTAdAgataH, 'kta nAsattve' [ 3. 1. 74. ] iti smaasH| asattve iti kim ? 25 stokabhayam stokaapetH| uttarapada ityeva ? niSkrAnta:-stokAnnistokaH / / 10 //
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 ] bRhadvRtti-laghugyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 11-12.] nyA0 s0-astve0| stokAnmukta ityAdau 'stokAlpakRccha' [ 2. 2. 76. ] iti pnycmii| antikAdAgata ityAdau tu 'asattvArAdartha' [ 2. 2. 120. ] iti paJcamI bhavati ityAdi svayamUhyam / / 3. 2. 10 / / brAhmaNAcchaMsI // 3. 2. 11 // brAhmaNAcchaMsItyatra useDhuMbabhAvo nipAtyate / brAhmaNAMdgranthAdAdAya 5 zaMsati brAhmaNAcchaMsI, brAhmaNAcchaMsinau, brAhmaNAcchaMsinaH,rUDhivazAdRtvigvizeSa ucyate / upAttaviSayameva tadapAdAnaM yathA-kusUlAtpacati / nipAtanasyeSTaviSayatvAdRtvigvizeSAdanyatra lup bhavati-brAhmaNazaMsinI strI / / 11 / / nyA0 s0--braahmnnaa0| brAhmaNAdgranthAt iti brahmaNA prokto grantho brAhmaNaM 10 tena prokta'Na / 'ariNa' [7.4. 52.] iti niSedhe'pi 'brahmaNaH' [7.4.57 ityanena brAhmamastramitivadatrAntyasvarAdilopo na bhavati / 'vedenbrAhmaNamatraiva' [6. 2. 130.] iti nirdezAt, ata eva nirdezAd vA / brAhmaNaH zrutAviti napuMsakatvaM, brAhmaNAdgranthAdAdAya zaMsatItyevaM brahma zaMs iti vAkye 'vratAbhIkSNye' [ 5. 1. 157. ] iti Nin prtyyH| upAttaviSayeti atra hi AdAnAGga zaMsane zaMsirvarttate ityAdAna-15 kriyApekSamapAdAnamityAdiH / / 3. 2.11 / / ojo jAsahombhastamastapasaSTaH // 3. 2. 12 // ebhyaH parasya TastRtIyaikavacanasyottarapade pare lub na bhavati / projasAkRtam, aJjasAkRtam, sahasAkRtam, ambhasAkRtam, tamasAkRtam, tapasAkRtam, tapasAprAptam / kathaM 'satatanaizatamovRtamanyata iti ? uttarapadasya20 saMbandhizabdatvAdyatra pUrvapadIbhUtastamaH zabdastatrAyaM niSedhaH / yatra tu padAntareNa samastastatra na pratiSedhaH / Ta iti kim ? projaso bhAvaH ojobhAvaH / tamaso necchantyeke / tapaso'nye / / 12 / / nyA0 s0-projo'nyjH0| projasAkRtamiti ojasA kriyate sma, eSu sarveSu kartari SaSThI na bhavati / 'ktayorasadAdhAre' [2. 2. 61. ] iti niSedhAt, tRtIyA tu25 kartari karaNe vA, sarvatra 'kArakaM kRtA' [ 3. 1. 68. ] iti samAsaH /
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 13-14.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 551 tapanamaNDaladIpitamekataH, satatanaizatamovRtamanyataH / hasitabhinnatamisracayaM puraH, zivamivAnugataM gajacarmaNA / / 1 / / satatanazatamovatamiti nizAyAM bhavaM 'nizApradoSAt' [ 6. 3. 83.] itIkaNo vikalpAd bhave'Na / naizaM ca tat tamazca satataM ca tannaizatamazca tena vRtamiti / / 3.2.12 // januSo'nujAndhe // 3. 2. 13 // pumszabdAjjanuHzabdAcca parasya TAvacanasya yathAsaMkhyamanujazabde'ndhazabde cottarapade pare lub na bhavati / puMsA karaNenAnujaH puMsAnujaH, januSA janmanAndhaH-januSAndhaH,-avikRtAkSo jAtyandha ucyate / anye tu jatuH zabdAttakArazrutericchanti / Ta ityeva ? pumAsamanujAtA pumanujA / / 13 / / nyA0 sa0---puMjanuSo0 / andhezcurAdiNijantAdacyandhaH andhanaM vA'ndhastada'sti 10 abhrAditvAt, ubhayoH karaNe tRtIyA 'kArakaM kRtA' [ 3. 1. 68. ] iti samAsaH . / / 3. 2. 13 // AtmanaH pUraNe // 3. 2. 14 // prAtmanaH parasya TAvacanasya pUraNapratyayAnte uttarapade pare lup na bhavati / aAtmanAdvitIyaH, prAtmanAtRtIyaH, AtmanAcaturthaH, AtmanApaJcamaH,15 AtmanASaSThaH, prAtmanaikAdazaH, pUrvAditvAtsamAsaH / kathaM janArdanastvAtmacaturtha eveti ? AtmA caturtho'syeti bahuvrIhiH // 14 / / nyA9 s0--praatmnH| atra pUraNArthAbhidhAyaka: pratyayaH pUraNazabdenocyata ityAha pUraNapratyayAnte iti / AtmanAdvitIya iti athAtra kena tRtIyA na hyatra karaNAdistRtIyA'rtho'sti, karaNAdeH kArakatvAt kriyAmantareNa ca tasyA'saMbhavAt / na cA'tra20 kAcit kriyAsti ? ucyate, 'yadbhadaiH' [2. 2. 46. ] ityatra tRtIyA / samAsastu pAditvAta / gamyakriyApekSayA karaNe vA tatIyA'stu tadA bAhalakAta smaasH| bahavrIhiriti nanu vattipadArthavyatirikta nA'nyapadArthena bhAvyaM citragvAdivat atra tu tasyaivAnyapadArthatvAt kathaM bahuvrIhiH ? ucyate, ekasyaiva vastuno buddhiparikalpitabhedasya vattipadArthatvamanyapadArthatvaM ca na virudhyate / yathA zobhanazarIraH zilAputraka iti25 // 3.2.14 / /
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 15-18.] manasazcAjJAyini // 3. 2. 15 // manaHzabdAdAtmazabdAcca parasya TAvacanasyAjJAyinyuttarapade pare lup na bhvti| manasAjJAtuM zolamasya manasAjJAyI, evamAtmanAjJAyI / prAtmano necchantyeke / / 15 / / nyA0 sa0--manasazcA0 / nanvidaM sUtramalubvidhAyakaM na karttavyaM, yato luki 5 kRte'pi sarvANi rUpANi bhaviSyanti ? ucyate, yadi lup vidhIyate tadA padAntatvAnnalopo rutvaM visargAdikaM ca kAryaM syAditi sUtram / / 3. 2. 15 / / nAmni // 3. 2. 16 // manasaH parasya TAvacanasyottarapade pare nAmni saMjJAyAM viSaye lup na bhvti| manasAdevI, manasAguptA, manasAdattA, manasAsaMgatA,-evaM nAmA10 kAcit / nAmnIti kim ? manodattA kanyA // 16 // nyA0 s0-naamni| manasA dIvyAdityAzAsyamAnA lihAditvAt 'tikakRtI nAmni' [ 5. 1. 71. ] ityac, gaurAditvAt GyAM 'kArakaM kRtA' [ 3. 1. 68. ] iti saH / / 3. 2. 16 / / parAtmabhyAM ho // 3. 2. 17 // parAtmazabdAbhyAM parasya uzcaturthyakavacanasyottarapade pare nAmni viSaye lup na bhavati / parasmaipadam, parasmaibhASA, Atmanepadam, prAtmanebhASA,'tAdarthya' [2. 2. 54.] caturthI, hitAditvAt samAsaH / nAmnItyeva ? parahitam, Atmahitam / kathaM parahito nAma kazcit ? neyamanAdisaMjJA / / 17 / / avyaJjanAtsaptamyA bahulam // 3. 2. 18 // 20 akArAntAdvayaJjanAntAcca parasyAH saptamyA bahulaM lap na bhavati, nAmni vissye| adantaH-araNyetilakAH, araNyemASakAH, vanekazerukAH, vanebalvajAH, vanekiMzulakAH, vaneharidrakAH, kUpepizAcikAH, pUrvAha NasphoTakAH, madhyAhnasphoTakAH, vyaJjana-yudhiSThiraH-bahulavacanAtkvacidvikalpaH-tvacisAraH, tvaksAraH, kvacidbhavati-jalakukkuTaH, graamsuukrH| advyaJjanAditi25 13
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 16.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 553 kim ? bhUmipAzaH nadIkukkuTikA / nAmnItyeva ? tIrthakAkaH, nagaravAyasaH, akssshaunnddH| saptamyA iti kim ? gaurakharaH / kathaM gaviSThiraH ? bidAdipAThAt 'gaviyudheH sthirasya' [2. 3. 25.] iti nirdezAdvA bhaviSyati / nanvantaraGgatvAdavAdeze kRte vyaJjanAntatvAdeva siddhaM kiM bidAdipAThAzrayaNena ? naivam, antaraGgAnapi hi vidhIn bahiraGgA'pi lup bAdhate ityuktam, anyathA 5 nadIkukkuTikAdiSvapyantaraGgatvAdyatve satyalup prasajjyeteti / / 18 / / nyA0 s0--avynyjnaaditi| kiM bhUmipAza ityAdi darzitaM / tatazca bhUmI pAzaH bhUmipAza ityatra svayameva na bhaviSyati alup yata: saMjJAzabdo'pi na bhavati ? ucyate, kvacitsAdhyamAnA kvacidasAdhyamAnA ca bhavati saMjJA tatazcA'tra sAdhyamAnAsti iti advyakhanAditi vyAvRttiH / vanekiMzulakA iti darzitaM tatazca kiM zyatIti adhvarvA-10 ditvA Didupratyaye kiMzuH, lAtIti De kiMzulaH, sa eva kiMzulakaH // 3. 2. 18 / / prAkkArasya vyaJjane // 3. 2. 16 // rAjalabhyo rakSAnirdezaH kAraH, prAcAM deze yaH kArastasya nAmni saMjJAyAM gamyamAnAyAmadvayaJjanAtparasyAH saptamyA vyaJjanAdAvuttarapade pare lup na bhavati / mukuTe mukuTe kArSAparaNo dAtavyaH mukuTekArSApaNaH, evaM stUpezANaH,15 haledvipadikA, haletripadikA, vyaJjana-dRSadimASakaH, samidhimASakaH,-vRttau vIpsAyA dAnasya cAntarbhAvaH / prAgiti kim ? yUthe yUthe deyaH pazu:yUthapazuH, evaM yUthavRSaH,-udIcAM deze kAro'yam na prAcAm / kAra iti kim ? abhyahite'bhyahite deyaH pazuH abhyarhitapazuH,-prAcAM deze kArAdanyasya deyasya nAmaitat / vyaJjana iti kim ? avikaTe'vikaTe uraNo dAtavyaH-20 avikaToraNaH, aviktto'vismuuhH| advayaJjanAdityeva ? nadhrayAM nadhrayAM doho dAtavyaH nadhrIdohaH / pUrveNaiva siddhe niyamArtho'yaM yogaH, trividhazcAtra niyamaH,-prAcAmeva, kArasyaiva nAmni, vyaJjanAdAveveti,-tathA ca pratyudAhRtam // 16 // nyA0 sa0--prAkkAra0 / kurvantyaneneti karaH, 'punnAmni ghaH' [ 5. 3. 130. ]25 aH iti vA, tataH prjnyaadynn-kaarH| mukuTekArSAparaNAdiSu sarveSu 'nAmni' [3. 2. 144.] iti sH| stUpo rAziH, zAraNa: karSacaturbhAgaH, hale hale dvau dvau pAdau dadAti / 'saMkhyAdeH
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 ] bRhadvRttita-nyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 20-22. ] pAdAdibhyaH [ 7.2 152. ] ityakal / nahyate'nayA 'nIdAv' [ 5.2.88 ] iti RT // / 3. 2. 16 // tatpuruSe kRti // 3. 2. 20 / / advayaJjanAtparasyAH saptamyAH kRdante uttarapade pare tatpuruSa samAse lub na bhavati, nAmnIti nivRttam / stambe ramate stamberama:, evaM karNejapa:, 5 pAtresamitaH, pravAhemUtritam, udakevizIrNam, pravataptenakulasthitam, vyaJjanabhasmanihutam, bhasmanimIDham / bahulAdhikArAtkvacidanyato'pi goSucara / kvacinniSedho na bhavati - madracaraH, grAmakArakaH / kvacidvikalpaH - khacaraH, khecaraH, vanecaraH, vanacaraH paGkeruham, paGkaruham, sarasiruham, saroruham, diviSat, dyusat / kvacidanyadeva - hRdayaM spRzati, hRdispRk, - dvitIyArthe'tra 10 saptamI, evaM divispRk / tatpuruSa iti kim ? dhanvani kArakA yasya sa dhanvakArakaH, evaM kalyANAbhinivezaH, dharmaruciH / kRtIti kim ? prakSazauNDaH, akSa kitavaH advyaJjanAdityeva ? kuruSu carati kurucaraH, evaM rAtricaraH, nadIcaraH, kathaM parame kArake uttame kArake iti vigrahe paramakArake uttamakArake tiSThatItyatra saptamyA lub bhavati ? ucyate - 15 antaraGgatvAtprathamAntayoreva paramottamazabdayoH kArakazabdena samAsa iti tAbhyAM saptamyeva nAsti, yadvA kRtIti kRnnimittAyA eva saptamyA luppratiSedhaH, iha tu tiSThatyAdikriyApekSeti lup bhavatyeva / / 20 / / madhyAntAdgurau // 3. 2. 21 / / madhyAntazabdAbhyAM parasyAH saptamyA guruzabde uttarapade pare lup na20 bhavati / madhyeguruH, anteguruH madhyaguruH, antagururityapyanye // 21 // nyA0 sa0 madhyAntA0 / atra samAsavizeSasyAnupAdAnAt yathA tatpuruSe luk na bhavati tathA bahuvrIhAvapi / / 3. 2. 21 / / amUrdhamastakAtsvAGgAdakAme // 3. 2. 22 // mUrdhamastakazabdavarjitAtsvAGgavAcino'dvayaJjanAntAcchandAtparasyAH 25
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 23-24.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 555 10 saptamyAH kAmazabdAdanyasminnuttarapade pare lub na bhavati / kaNThe kAlo'sya kaNThekAlaH, udaremaNiH, vahegaDuH, putevaliH, urasilomA, zirasizikhaH / amUrdhamastakAditi kim ? mUrdhazikhaH, mastakazikhaH / svAGgAditi kim ? akSazauNDaH, mukhapuruSA shaalaa| akAma iti kim ? mukhakAmaH / advayaJjanAdityeva ? agulivaNaH, jngghaavliH| bahulAdhikArAtkarakamalam, 5 galarogaH, galavaNaH, ityAdi siddham / / 22 / / nyA0 s0--amuurkh| zabdapradhAno nirdezo nA'rthapradhAna iti 'samAnAmarthe' [ 3. 1. 118. ] iti naikshessH| vahegaDuriti 'gaDvAdibhyaH' [ 3. 1. 156. ] ityanena vikalpito'pi bAhulakAt nityaM pUrvanipAtaH / / 3. 2. 22 / / bandhe ghaJi navA // 3. 2. 23 // bandhazabde ghaante uttarapade pare advayaJjanAntAtparasyAH saptamyA vA lub na bhavati, svAGgAdasvAGgAccAyaM vikalpaH / haste bandho haste bandho'syeti vA hastebandhaH, hastabandhaH, cakrebandhaH, cakrabandhaH / bandha iti kim ? puTapAkaH, mnoraagH| ghanIti kim ? ajante mAbhUt, badhnAtIti bandhaH cakrabandhaH, hastabandhaH, caarkbndhH| advyaJjanAdityeva guptibandhaH,15 kArAbandhaH / / 23 // nyA0 sa0--bandhe ghni0| cakrabandhaH, hastabandha ityAdiSvanena sUtreNa na bhavati tarhi mA bhavatu 'tatpuruSe kRti' [3. 2. 20.] iti anenAlup kathaM na bhavati ? ucyate, 'avyaJjanAt' [ 3. 2. 18. ] ityataH sUtrAd bahulamityanuvartate tatazca tatpuruSe kRtIti bahulamalup bhavati tatazcAtrAlup na bhavati, tarhi amUrdhamastakAdityanena sUtreNA'lup20 kathaM na bhavati ? ucyate, idaM sUtraM na pravartate yatra tatpuruSe kRtIti na prApnoti, niSedhastatredaM pravartate / atra tu tatpuruSe niSedhastatazca tena bahulaM bhavati / ato'lup na bhavati / / 3. 2. 23 / / kAlAttanataratamakAle // 3. 2. 24 // avyaJjanAntAtkAlavAcinaH zabdAtparasyAH saptamyAstanataratama-25 pratyayeSu kAlazabde cottarapade pare vA lup na bhavati / tana,-pUrvAha NetanaH, pUrvAha NatanaH, aparAha NetanaH, aparAhaNatanaH, tara-pUrvAha NetarAm, pUrvAha gatare,
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 25.] aparAhaNetarAm, aparAha Natare, tama-pUrvAha NetamAm, pUrvAha Natame, aparAhaNetamAm, aparAhaNatame, kAla, pUrvAha NekAle, pUrvAha NakAle, aparAhaNekAle, apraahnnkaale| kAlAditi kim ? zuklatare, zuklatame, / advyaJjanAdityeva ? rAtritarAyAm, nizAtamAyAm, rAtrikAle 'uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasya grahaNam, na tadantasya, 'navA khitkRdante'- 5 [3. 2. 117.] ityatrAntagrahaNAt, tenAtra tanataratamapratyayAnAM svarUpeNaiva grahaNaM bhavati / / 24 / / nyA0 s0-kaalaattn0| pUrvAhnatarAM pUrvAhnatare iti dvayormadhye prakRSTe vibhajye vA purvAle 'dvayovibhajye ca tarapa' [7.3.6.] yatra saptamyA alapa tatra pratha saptamyarthasya saptamyaivoktatvAt / yatra tu saptamyA lup tatra saptamyarthapratipAdanArthaM saptamI 10 punardIyate / pUrvAhnatamAmiti atha ka: prakarSo'tra pUrvAhNasya vivakSAvazAditi kecit, tathAhi yat suprabhAte kRtaM yacca praharaviratau tayoH suprabhAte kRtamatizayena pUrvAhna kRtamiti loke vyavahriyate, na tu paramArthato nAmArthasyA'tra kazcit prkrssyogH| anya pAha-nAmArtho'dhikaraNazaktI upasarjanabhAvAnna prakRSyate, zaktirapyAveyApekSatvAnna svataH prakarSamahatItyAdheyApekSayA'tra nAmArthAvacchinnAyAH zakta: prakarSoM varNanIyaH / 15 pUrvAhnakAla iti / saptamyantayovizeSaNasamAsaH, yadyapi pUrvAhnaH kAlaM na vyabhicarati tathApi bAhulakAt samAso yathA pRthivIdravyamiti / athavA pUrvAhna yaH kAlastasminniti vaiyadhikaraNye vA samAsaH, atra satre kAlagrahaNasAmarthyAda vA, evamaparA kAla ityAdi / rAtritarAyAmityAdi atra rAtraryadyapi svataH prakarSo nAsti tathA'pi gotara ityAdI yathA jAteH svataH prakarSAsaMbhave tatsahacaradohavAhAdyapekSayA prakarSastathAtrApi rAtrisahaca-20 rAndhakAraghoratvAdyapekSayeti / atra sUtre yadA tanotIti tAmyatIti taratIti kriyate tadA alup na bhavati pratyayApratyayayoritiM nyAyAt ! tena pUrvAhnatanaH pUrvAhnatamaH pUrvAhnatara ityAdyeva bhavati // 3. 2. 24 / / zayavAsivAseSvakAlAt // 3. 2. 25 // akAlavAcino'dvyaJjanAntAcchabdAtparasyAH saptamyAH zayAdiSUttarapadeSu25 lup na bhavati vaa| bilezayaH, bilazayaH, khezayaH, khazayaH, vanevAsI, vanavAsI, antevAsI, antavAsI, grAmevAsaH, grAmavAsaH / bahulAdhikArAnmanasizayaH, kuzezayamiti nityaM lubbhAvaH / hRcchayaH, cittazayaH ityatra tu nityaM lup / akAlAditi kim ? pUrvAha NazayaH, aparAha NazayaH / avyaJjanAdityeva ? bhUmizayaH, guhAzayaH / / 25 / / 30
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 26-26.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 557 varSakSaravarApsara zaroromanaso je // 3. 2. 26 // varSa, kSara, vara, ap, saras, zara, uras, manas ityetebhyaH parasyAH saptamyA je uttarapade vAlup bhavati varSejaH, varSajaH, kSarejaH, kSarajaH, varejaH, varajaH, apsujam, abjam, sarasijam, sarojam, zarejaH, zarajaH, urasijaH, urojaH, manasijaH, manojaH / / 26 / / nyA0 s0--vrss0| kSaratItyaci kSare meghe jAtaH kssrjH| kSarazabdena jalaM meghazca ucyate / / 3. 2. 26 / / dhupAvaDvarSAzaratkAlAt // 3. 2. 27 // yogavibhAgAdveti nivRttama, divaprabhUtibhyaH parasyAH saptamyA je uttarapade pare lup na bhavati / divijaH, prAvRSijaH, varSAsujaH, zaradijaH,10 kAlejaH / / 27 / / apo yayonimaticare // 3. 2. 28 / / . apazabdAtparasyAH saptamyA yapratyaye yonimaticareSu cottarapadeSu lub na bhavati / apsu bhavaH apsavyaH-digAditvAdyaH, apsuyoniH, apsumatiH, apsucaraH / / 28 / / mensiddhasthe // 3. 2. 26 // inpratyayAnte siddha stha ityetayozcottarapadayoH saptamyA alup na bhavati, bhvtyevetyrthH| in-sthaNDile vartate sthaNDilavartI, evaM sthaNDilazAyI, sAMkAzyasiddhaH, kAmpIlyasiddhaH, samasthaH, viSamasthaH, 'zayavAsI' [3. 2. 25.] tyAdiyogadvayavikalpo 'dhuprAvRT'-[ 3. 2. 27. ] Adiyogadvayavidhiranena20 pratiSedhazca, 'tatpuruSe kRti' [3. 2. 20.] ityasyaiva prapaJcaH / te vai vidhayaH susaMgRhItA bhavanti yeSAM lakSaNaM prapaJcazceti / / 26 / / nyA0 s0-nensiddh0| inpratyayAnte iti / ihottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe tadantavidhyabhAve jJApite'pi saamrthyaattdntvidhiH| inpratyayo hi dvividhaH kRttaddhitazca, 15
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 ] bRhadvRtti la nyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 30-33.] tatra kRddhAtovidhIyate taddhito'pi prathamAntAdasyAstyupAdhikastasmAt saptamyantAt tayovidhAnA'saMbhavAt tadante uttarapade saptamyA alup pratiSidhyata iti| te vai viSaya iti vaizabdo hetvarthe tato 'vai' ityasya yata ityarthaH / parAnugrAhakaM hi zAstraM tatra kecit tIkSNadhiyastAn prati saMkSepeNa praNayanam / kecinmandadhiyastAn prati prapaJca prArabhyate // 3. 2. 26 / / SaSThayAHkSepe // 3. 2. 30 // kSepe gamyamAne uttarapade pare SaSThyA lup na bhavati / caurasyakulam, dAsasyabhAryA, vRsslyaaHptiH| kSepa iti kim ? brAhmaNakulam / kathaM caurakulaM, dAsabhAryA, vRSalIpatiH / tattvAkhyAnametanna kSepaH / / 30 / / nyA0 sa0--SaSThayAH kssepe| atra pUrvapadAt kSepe alup iSyate tena bhUpasya 10 jAlmo bhUpajAlma ityatra lubeva bhavati / etattu *vyAkhyAnato vizeSapratipattiriti iti nyAyAt nyAyyam // 3. 2. 30 // putre vA // 3. 2. 31 // putrazabde uttarapade kSepe gamyamAne SaSThayA lup vA na bhavati / dAsyAHputraH, dAsIputraH, vRSalyA:putraH, vRSalIputraH / kSepe ityeva ? brAhmaNaputraH 115 dAsIputra iti tu tattvAkhyAne / pUrveNa nityaM niSedhe prApte vikalpaH / / 31 / / pazyadvAgdizo harayuktidaNDe // 3. 2. 32 // .. pazyadvAgdikzabdebhyaH parasyAH SaSThyA yathAsaMkhyaM harayuktidaNDeSUttarapadeSu lub na bhavati / pazyatoharaH, anAdare SaSThIyam, janaM pazyantamanAdRtya hartetyarthaH, vAcoyuktiH, dizodaNDaH, saMbandhaSaSThyau / / 32 // nyA0 s0-pshydvaag0| pazyatohara ityatra yadA pazyatAM hara iti kriyate tadA alup bhavati vA navA ? ucyate, zabdazaktisvAbhAvyAt samAsasyApyagamakatve samAsAbhAvAt lugapi na prApnoti / yadA tu arthAt prakaraNAd vA bahvartho jJAyate tadA bhavatyevA'lup / / 3. 2. 32 // adasokAyanaNoH / / 3. 2. 33 // 25 adasaH parasyA SaSThayA akaJpratyayaviSaye uttarapade AyanaNa pratyaye ca 20
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 34-35.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 556 pare lup na bhavati / amuSya putrasya bhAvaH prAmuSyaputrikA, evamAmuSyakulikA, caurAditvAdakam, amuSyApatyamAmuSyAyaNaH, naDAditvAdAyanaraNa , adaso'nantaramAyanaNo vidhAnAnna tatrottarapadasaMbhavaH / / 33 / / nyA0 s0-adso0| akaJpratyayaviSaye uttarapade ityukta tatazcAkaJpratyayaviSaya iti vizeSaNamuttarapada iti vizeSyaM tatazcAkapratyayaviSaya iti bhinnavizeSaNaM kathaM 5 kriyate / akaJpratyayAntaM yaduttarapadaM tasmin viSaye kathaM na bhaNyate ? ucyate, pratyayasyaiva grahaNaM bhavati, pratyayagrahaNaM ca 'navA khit' [ 3. 2. 117. ] ityatrAntagrahAt, tarhi 'nensiddhasthe' [ 3. 2. 26. ] iti sUtre inaH kathaM pratyayamAtrasyaiva grahaNaM na bhavati ? ucyate, asaMbhavAt, to trApi asaMbhavAt grahISyate akaJpratyayAnte uttarapada iti / naivaM graharaNaM bhavati asaMbhavAt / kiM tvatra pratyayasya saMbhavAtpratyayasyaiva grahaNaM bhavati, yato viSayavyAkhyAne 10 SaSThayantapUrvapadasya putrazabde uttarapade akaJpratyayaH saMbhavatyeva / na ca vAcyamanantare eva kimiti na bhvti| yato'dasaH paro nAstya'kaJ amuSyaputra iti caurAdipAThAt / atha caurikA ityatrAkAntamuttarapadaM saMbhavati tataH kathamakAnte uttarapade iti na bhaNitaM yathA amuSyacauriketi? ucyate, akAntasya niSedho'pi bhavati, SaSThayA lubabhAvasya yathA adshcaurikaa| pratyayagrahaNe saMbhave sati pratyayamAtrasyaiva grahaNaM bhavatItyAha-adasa ityAdi / 15 prAmuSyaputriketi nanu amuSyaputrA'muSyakulazabdayoH SaSThIsamAsayorakRtaSaSThIlopayozcaurAditvAdamuSyeti ca SaSThayantasya naDAdipAThasAmarthyAdevAkAyanaNoH, SaSThayA lubabhAvasya siddhatvAt kimarthamidamArabhyate / evaM cAmuSyaputrasyApatyamAmuSyaputriH prAmuSyaputrAyaNiH amuSyakulasyApatyamamuSyakulInaH amuSya putrasya bhAvo'muSya kulasya bhAva iti ca vAkyamamuSyaputrA'muSyakula iti ca kevalayorapi prayoga upapadyate / gaNapAThazca pUrvasUtrebhya iti20 sa eva pramANI kriyatAmiti ? satyaM, etadarthAnavAdArthamevedamitya'doSaH, etacca gamanikAmAtrameva uttaraM tu anyaccintanIyaM / tadetad asmin sUtre kRte'kamAyanaviSaya 'eva alup pravartate, sUtraM vinA tu sarvatrApi prAdaHputrItyAdiSu alup prasajyeta / idAnIM tu na bhavati / / 3. 2. 33 // devAnAMpriyaH // 3. 2. 34 // devAnAMpriya iti SaSThyA lubabhAvo nipAtyate, devAnAMpriyaH // 34 // nyA0 s0-devaanaaN0| kathaM devapriya iti ? ekatvadvitvayorbahuvrIhI vA bhaviSyati / devAnAMpriya R / / 3. 2. 34 // zepapucchalAGgleSTha nAmni zunaH // 3. 2. 35 // zvanzabdAt parasyAH SaSThayAH zepAdiSUttarapadeSu nAmni saMjJAyAM viSaye30
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 36-37.] lup na bhavati / zunaH zepamiva zepamasya zunaHzepaH, evaM zunaHpucchaH, zunolAGgulaH, zepaHzabda: sakArAnto'pyasti iha tvakArAntasya grahaNam / nAmnIti kim ? zvazepam, zvapuccham, zvalAGgalam / anye tu siMhasyazepaM siMhasyapucchaM siMhasyalAGglamityatrApi icchanti tanmatasaMgrahArthaM bahuvacanam anAmnyapi vidhyartham / / 35 / / nyA0 sa0--zepapuccha0 / anAmnyapi vidhyarthamiti prakRteranyato'pi ca iti zeSo jJeyaH, zepazabdasya liGgAnuzAsane puliGgatvamukta pAntatvAt / atra tu napuMsakatvaM cintyam / / 3. 2. 35 / / vAcaspativAstoSyatidivaspatidivodAsam // 3. 2. 36 // 10 vAcaspatyAdayaH zabdAH SaSThIlubabhAve nipAtyante nAmni viSaye / vAcaspatiH, vAstoSpatiH, divaspatiH, divodAsaH / nAmnItyeva ? vAkpatiH, vAstupatiH, dhupatiH, dhudAsaH / / 36 / / nyA0 s0-vaacsptiH| atra SatvaM satvaM ca nipAtanAt / / 3. 2. 36 // RtA vidyAyonisaMbandhe // 3. 2. 37 // RkArAntAnAM zabdAnAM vidyAkRte yonikRte ca saMbandhe nimitte sati vartamAnAnAM saMbandhinyAH SaSThyA vidyAyonisaMbandhe eva nimitte sati pravartamAne uttarapade lup na bhavati / hotuHputraH, hoturantevAsI, pituHputraH, piturntevaasii| RtAmiti kim ? prAcAryaputraH, maatulaantevaasii| bahuvacanaM vidyAsaMbandhanimitte yonisaMbandhanimitte iti yathAsaMkhyapratipatteDhuMdAsArtham / 20 Rdbhya iti nirdeza prApte SaSThonirdeza uttraarthH| vidyAyonisaMbandha iti kim ? bhartR gRham / pUrvapadavizeSaNaM kim ? bhartR ziSyaH, bhartR putraH / uttarapadavizeSaNaM kim ? hotRdhanam, pitRgRham / / 37 / / nyA0 s0-RtaaN-vidyaa0| atra yonizabdasyadantatvAt pUrvanipAte prApte'ta eva nirdezAt dharmArthAditvAd vA paranipAtaH / pUrvapadavizeSaNaM kimiti bhartR ziSya ityukta,25
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 38-36.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 561 tatazcAtra nAyakavAcako draSTavyaH, yadA tu bhartRvAcakastadA bhartR: ziSya ityeva bhavati / / 3.2.37 / / svasupatyorvA // 3. 2. 38 // vidyAyonisaMbandhe nimitte sati pravartamAnAnAmakArAntAnAM zabdAnAM saMbandhinyAH SaSThyAH svasRpatyoruttarapadayoryonisaMbandhanimittayoH parayorlub vA na 5 bhavati / hotuHsvasA, hotRsvasA, pituHSvasA, pituHsvasA, pitRSvasA, mAtuHsvasA, mAtuHSvasA, mAtRSvasA, duhituHpatiH, duhitRpatiH, svasuHpatiH, svasRpatiH, nanAnduHpatiH, nnaandRptiH| vidyAyonisaMbandha iti pUrvapadavizeSaNaM kim ? bhartR svsaa| uttarapadavizeSaNaM kim ? hotRpatiH / pUrveNa nityaM pratiSedhe prApte vikalpo'yam / / 38 / / 10 nyA0 s0--svsptyoH| dharmArthAditvAt svasRzabdasya pUrvanipAtaH / 3. 2.38 // A dvandve // 3. 2. 36 // vidyAyonisaMbandhanimitte sati pravartamAnAnAmRtAM yo dvandvastasminsatyuttarapade pare pUrvapadasyAkArontAdezo bhavati / hotA ca potA ca hotApotArau,15 neSTodgAtArI, prazAstApratihArau, mAtAduhitarau, mAtApitarau, nanAndAyAtarau / atheha prathamayoH kasmAnna bhavati hotRpotRneSTodgAtAra iti ? antyasyaivottarapadatvAt / kathaM tarhi hotApotAneSTodgAtAra iti ? dvayo yordvandva bhaviSyati / yadA ca hotA ca potA ca neSTodgAtArau ceti vigrahastadA hotRpotAneSTodgAtAra iti / RtAmityeva ? guruziSyau / RtAM20 dvandva iti kim ? pitRpitaamhau| vidyAyonisaMbandha ityeva ? kartR kaaryitaarau| vidyAyonisaMbandhazcaha prayAsatteH samasyamAnAnAmRdantAnAmeva parasparaM draSTavyo na yena kenacit, teneha na bhavati-caitrasya svasRduhitarau, nAtra svasRduhitroH parasparaM saMbandhaH, na hi svasA caitrasya svasA bhavantI duhitaramapekSate duhitA svasAramiti / yadyevaM kathaM caitrasya pitRbhrAtarAviti asti, hyatra25 parasparasaMbandhaH / ucyate-yadyapi caitrasya bhrAtA bhrAtA bhavan pitaramapekSate
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 40-41.] caitrapitRjanitasyaiva caitrabhrAtRtvAt, tathApi pitA pitA bhavanna bhrAtaramapekSate / yadyevaM kathaM mAtApitarau hotApotArau ? na hyatra parasparApekSastathAbhAvo'pi tu putrayajamAnApekSaH, naivam, atrApi mAtrAdInAM parasparasaMbandhAt / te hi svakarmaNi prajane yAge ca sahitA eva pravartante, tatkarmanimittazcAyaM teSAM vyapadeza ityadoSaH / kecittu svasAduhitarAvityatrApIcchanti / / 36 // nyA0 sa0--A dvaMdva / vidyAyonisaMbandhazceheti iheti bhaNanAt svasRpatyotyatra na pratyAsattiH / tena nanAnduH patirityAdi siddham / / 3. 2. 36 / / putre // 3. 2. 40 // putrazabde uttarapade dvandva samAse vidyAyonisaMbandhe nimitte sati pravartamAnAnAmRkArAntAnAmAkAro'ntAdezo bhavati / mAtAputrau, pitAputrau,10 hotAputrau // 40 // nyA0 s0--putre| uttarapadasya RdantatvAbhAvAt pUrveNA'prApte vacanam / duhitA putrAviti bhagnaM / tatazcAnena kAraNena bhagnaM yaduta 'bhrAtRputrAH svasRduhitRbhiH' [3. 1. 121.] ityekazeSaH prApnoti tatazca putrAvityeva syAt // 3. 2. 40 // vedasahazru tAvAyudevatAnAm // 3. 2. 41 // 15 vede sahazrutAnAM vAyuvarjitadevatAnAM dvandva pUrvapadasyottarapade pare zrAkArAntAdezo bhavati / indrAsomau, indrAvaruNau, indrAbRhaspatI, zunAsIrau, agnAmarutau, agnendrau, agnAviSNa , somArudrau, sUryAcandramasau, mitrAvaruNau / vedeti kim ? zivavaizravaNau, skandavizAkhau, brahmaprajApatI / saheti kim ? viSNa shkrau| zruteti kim / candrasUyauM ? divAkaranizAkarau / vAyuvarjanaM20 kim ? agnivAyU, vaayvgnii| devatAnAmiti kim ? yUpacaSAlau, ulUkhalamuzale / / 41 / / nyA0 sa0--vedasaha / zunAsorAviti vAyuravI ityarthaH / sUryAcandramasAviti rvicndraavityrthH| skando mahAsenaH, vizAkhastu tasyaiva muurtyntrvishessH| candrasUryAviti etau hi vede zabdAntareNa vidyate 'candrasUrya' ityAdizabdestu na zrutau // 3. 2. 41 / / 25
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 42-45.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 563 I. SomavaruNe'gneH // 3. 2. 42 // vedasahazrutAvAyudevatAnAM dvandva SomavaruNayoruttarapadayoragnizabdasya IkArAntAdezo bhavati, Someti nirdezAdIkArasaMniyoge SatvaM ca nipAtyate / agnISomau, agniivrunnau| SomavaruNeti kim ? agnendrau| devatAddva ityeva ? agnisomo, mAraNavakau, IkArasaMniyoge vidhAnAdiha Satvamapi na 5 bhavati / / 42 / / ivadhimatyaviSNau // 3. 2. 43 // viSNa vajite vRddhimatyuttarapade pare devatAdvadva'gnerikAro'ntAdezo bhavati, IkArAkArayorapavAdaH / agnIvaruNo devate asyA AgnivAruNImanaDvAhomAlabheta, agnISomau devatA'sya AgnisaumaM karma, evamAgnimArutam / 10 vRddhimatIti kim ? agnIvaruNau, agniimrutau| Agnendra karma, 'pAto nendravaruNasya' [7. 4. 26.] iti vRddhinissedhH| aviSNAviti kim ? agnAviSNU devatAsya agnAvaiSNavaM caru nirvapet / / 43 // nyA0 s0--iddhi| atra bahiraGgA'pi lup antaraGgAnapi vidhIn bAghate iti nyAyAt taddhitotpattibhAvinyA lupA bahiraGgayA'ntaraGgA api dIrghatvAdi-15 vidhayo bAdhyante / na cAtra vAcyaM vAkyavibhakta rapi tahi lubabhAvastadabhAve hi taddhitotpattirna syAt nAmno vidhIyamAnatvena vAkyAt taddhitasyAnupapatteriti / / 3. 2. 43 / / divo dyAvA // 3. 2. 44 // devatAdvadve divazabdasyottarapade pare dyAvA ityayamAdezo bhavati / dyauzca bhUmizca dyAvAbhUmI, dyAvAkSme, dyAvAnakta-naktazabdo'kArAnto'pyastya-20 navyayam / / 44 / / nyA0 sa0--divo dyaavaa| dyAvAzme iti / pRSodarAditvAdakAralope kSmeti rUpam / / 3. 2.44 / / divasdivaH pRthivyAM vA // 3. 2. 45 // divazabdasya pRthivyAmuttarapade pare devatAdvandva divas iti diva25
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 ] bRha vRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU 46-48.] ityetAvAdezau vA bhvtH| divaspRthivyau, divaHpRthivyau, dyAvApRthivyau / divaH iti visargAntasya nirdezAt divas iti sakArasya rutvaM na bhavati / / 45 / / uSAsoSasaH // 3. 2. 46 // devatAdvadve uttarapade pare uSaszabdasyoSAsA ityayamAdezo bhavati / 5 uSazca sUryazca uSAsAsUryam, uSAsAnaktam, uSAsAnakta / kecittu sUryazabdasyApIcchanti-sUryazca somazca uSAsAsomau / / 46 / / nyA0 s0-ussaasosssH| uSaH zabdaH prabhAtavAcako napusakaH / saMdhyAvAcakastu strIklIbaH / / 3. 2. 46 / / 10 mAtarapitaraM vA // 3. 2. 47 // mAtRpitRzabdayoH pUrvottarapadayordvandva mAtarapitareti RkArasya ara iti nipAtyate vaa| mAtA ca pitA ca mAtarapitarau, mAtarapitarAbhyAm, mAtarapitarayoH, pakSe-mAtApitarau, mAtApitRbhyAm, mAtApitroH, ekazeSe tu pitrau| zabdarUpApekSo napuMsakaikavacananirdeza uttarapadasya arabhAvAbhivyaktyarthaH / uttarapadasyAraM necchantyanye / / 47 / / . 15 nyA0 s0--maatr0| arabhAvAbhivya iti anyathA mAtarapitarAviti kRte 'aGauM ca' [ 1. 4. 36. ] ityarAdezo'pi saMbhAvyeta // 3. 2. 47 / / vrcskaadissvvskraadyH|| 3. 2. 48 // kutsitaM varko varcaskam tadAdiSvartheSvavaskarAdayaH zabdAH kRtazaSasAdyuttarapadAH sAdhavo bhavanti / varcaske'vaskaraH, avakIryate'vaskaraH-20 annamalam, tatsaMbandhAttaddezopyavaskaraH, avakaro'nyaH, apaskaro rathAGge, apakaro'nyaH / kutsitA tumburuH kustumbururauSadhijAto, tatphalAnyapi kustumburUNi, anyatra kustumburustinbukavRkSaH / avarasparA, aparasparA vA kriyAsAtatye,-avarasparAH sArthA gacchanti-satataM gacchantItyarthaH, anyatrAvaraparAH
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 48.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 565 sArthA gacchanti-avare ca apare ca sakRdeva gacchantItyarthaH / prAspadaM pratiSThAyAm-pratiSThA sthAnamAtmayApanApadam, anyatra A ISat padamA padAdvA Apadam, aashcrymdbhute| Azcarya nIlA dyauH, anyatra AzcaryaM karma zobhanam, pratiSkazaH sahAye-puroyAyini dUte vA, grAmamadhye pravakSyAmi bhava me tvaM pratiSkazaH, anyatra kazAM pratigataH pratikazo'zvaH, praskaNvaharizcandrAvRSau, / 5 pragataM kaNvaM pApamasmAditi praskaNvaH, harizcandra ivAha lAdako yasya harizcandraH, RSeranyatra prakaNvo dezaH, haricandro mANavakaH, maskaro veNa daNDayoH / mA kriyate pratiSidhyate'neneti maskaraH, makarazabdasya vA'vyutpannasya maskara iti rUpam, anyatra makaro grAhaH, maskarI parivrAjake-mAkaraNazIlo maskarI, sa hyAha mA kRSata karmANi zAntirvaH zreyasIti, makarinzabdasya vA maskarIti10 rUpam, anyatra makarIti, samudraH, kAstIrAjastunde nagare, ISattIramajasyeva tundamasyeti vyutpattimAtram, kAstIramajastundaM ca nagaram, anyatra kAtIram, ajatundam, kAraskaro vRkSe-kAra karoti kila kAraskaro vRkSaH, kArakaro'nyaH, vanaspatiH puSpaM vinA phalavati vRksse| sarvo haritakAyo vanaspatirityanye, vanapatiranyaH, , pAraskaro deze, pAraM karoti pAraskaro dezaH, pArakaro'nyaH,15 karaskaro girivRkSayoH, karaM karotIti karaskaro nAma giriH, karaskaro vRkSaH, karakaro'nyaH, rathaspA nadyAm / . rathaM pAti pibati vA rathaspA nAma nadI, rathapA'nyA, kiSkuruH praharaNekasya kuruH kiSkuruH nAma praharaNam, kimo makArasya SakArAdezaH, kiSkuH pramANe-kimapISatyarimeyA kurbhUmirasya kiSkuH vitastihasto vA, kiM20 karotIti vA kiSkuH, karoterDapratyayaH kimo makArasya ca SakAraH, kArya karotIti vA kiSkaH, DupratyayaH kAryazabdasya ca kiSbhAvaH, kiSkindha iti guhAparvatayoH-kimapyantardadhAti kiSkindhA nAma gahA, kimo dvirvacanaM pUrvasya ca makArasya SakAraH, kiM kiM dadhAti kiSkindhaH parvataH, pAskathaM nagare, AhRtAH kathA asminnityAskathaM nAma nagaram, taskarazcaure-tat karoti taskarazcauraH,25 bRhaspatirdevatAyAm, bRhatAM patiH bRhan patiriti vA bRhaspatiH, ubhayatra takArasya sakAraH, anyatra tatkaraH bRhatpatiH, prAyazcittaprAyazcitto pratIcAra
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 48.] zodhane-prakarSeNaityAgacchatyasmAdAcAradharma iti prAyo munilokaH, cintyate smaryate iti / cittam citizca vratam, prAyazcittaM cintitaM kilbiSavizuddhaye prAyazcittamaticArazodhanam AlocanapratikramaNAdi, evaM prAyazcittiH, pakSe visarjanIyapUrvaH zakAra ityanye, prAyaHzcittam, prAyaHzcittiH, anye su prAyaNaM prAyaH 5 tasya cittaM prAyazcittaM prAyazcittirityapi manyante, zaSkulI kRtAnna-zaSkulazabdAdgaurAditvAt GIH, kRtAnnAdanyatra zakulI matsyavizeSaH, goSpadaM gosevite pramANe ca-yatra gAvaH padyante sa gobhiH sevito grAmasamIpAdirdeza ucyate, pramANe goSpadapUraM vRSTo devaH, goSpadamAtraM kSetram-atra goH padamanyasyeyattAM paricchettumupAdIyamAnaM pramANaM bhavati, anyatra gopadam, agoSpadaM sevArahita, na10 vidyate goH padaM yeSu tAnyagoSpadAnyaraNyAni, agoSpadeSvaraNyeSu vizvAsamupajagmivAn nanu goSpadapratiSedhAdagoSpadamiti sidhyati, satyam, kiM tu yatra gavAM prasaGgo na tAbhiH sevitastatraiva syAt / yathA yatra zuklaguNaprasaGgaH sa evAzukla iti bhavati, naatmaakaashaadi| yatra tu gavAmatyantAsaMbhavastatra na syAt, tatrApi yathA syAdityevamarthaM nipAtanam / na vidyate goH padaM yatreti15 tripadabahuvrIhivivakSAyAM rUpAntaranivRttyartham ca bahuvacanamAkRtigaNArtham, tenAvovacaparovarAdayo'pi draSTavyAH / / 48 / / nyA0 s0--vrcskaa0| 'yuvarNa' [5. 3. 28.] ityali avaskaraH / kutsitA tumbururityatra bAhulakAt strItvam / Aspadamiti prApadyate prApyate sadbhiH vrssaaditvaadl| maskara iti 'punnAmni ghaH' [ 5. 3. 130. ] bAhulakAcca samAso20 'nAma nAmnA' [3. 1. 18.] ityanena 'ghRSodarA' [3. 2. 155.] iti mAGo hrasvaH, ku ISat tIraM kAstIraM 'alpe' [3. 2. 136.] kaadeshH| kAraskaro'yaM Tapratyaye'ci vA kiSkindhAzabdo'pratyaye / 'zIrIbhUdmUghRpAdhAg' 221 (uNAdi) ityAdinA auraNAdike kta vA cittam / aparatra 'vAdibhyaH' [5. 3. 62.] iti ktau, anye tu prAyaNaM prAya iti ko'rthaH ? paralokagamanaM bhojanatyAgo vA praayH| tasya cittaM prAyacittaM / gavAM padaM25 goSpadaM tasya puraNaM 'vaSTimAne' [ 5. 4.57. ] iti Nam / goSpadamAtramiti goSpada mAnamasya syAt 'dvigoH saMzaye ca' [ 7. 1. 144. ] itya'dhikAre 'mAtraT' [7. 1. 155.] iti mAtraT / rUpAntaranivRtyarthamiti agopadamiti rUpasyetyarthaH / gRhNAtIti vA 'jvalAdidunI' iti graahH| maskarIti riNanyArAdeze ubhayatrApi hrsvH| prAcovaca
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 46.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 567 parovarAdayo'pIti prAJcatIti avAJcatIti AGa ca avAGa ca 'cavargadaSahaH' [7.3.68.] at Acovacamiti nipAtyam, parazcA'varazca parAGa ca pravarAGa ca iti vA parovaram / / 3. 2 48 / / paratA strI puvat strye kArthe'nUcha / 3. 2. 46 // parato vizeSyavazAdyaH zabdaH strIliGgaH sa striyAM vartamAne ekArthe 5 tulyAdhikaraNe uttarapade pare puMvadbhavati 'anUG na cedUGanto bhavati / darzanIyA bhAryA yasya sa darzanIyabhAryaH, evaM paTubhAryaH, kalyANabhAryaH, zobhanabhAryaH, prasUtabhAryaH, prajAtabhAryaH, enI bhAryA yasya sa etabhAryaH, evaM zyetabhAryaH, yuvatirjAyAsya yuvajAniH, kalyANI cAsau paJcamI ca kalyANapaJcamI, paTvI ca mRdvI ca paTavImRdayau, te bhArye asya paTavImRdubhAryaH, atra dvadvapadAnAM10 parasparArthasaMkramAt dvayarthasya mRduzabdasya dvayarthena bhAryAzabdena sAmAnAdhikaraNyamiti puMvadbhAvaH, pUrvasya tu vyavadhAnAnna bhavati / parata iti kim ? duHNIbhAryaH, varaTAbhAryaH, vaDavAbhAryaH, atra puMvadbhAve arthataH pratyAsannAH kUrmahaMsAzvazabdAH prApnuyuH droNIbhAryaH, kuTIbhAryaH, pAtrIbhAryaH,-atra puMvadbhAve zabdataH pratyAsannA droNakuTapAtrazabdAH prApnuyuH / 15 strIti kim ? grAmaNi kulaM dRSTirasya grAmariNadRSTiH, khalapudRSTiH / stryekArthe iti kim ? kalyANyAH vastram, kalyANIvastram / strIgrahaNaM kim ? kalyANI pradhAnameSAM kalyANIpradhAnAH, gRhiNInetrAH / ekArtha iti kim ? kalyANyAH mAtA kalyANImAtA, drshniiyaamaataa| anUDiti kim ? brahmabandhUbhAryaH, krbhoruubhaaryH| anUGiti prasajjyapratiSedhAt iDaviDo'patyaM 20 strI aJ tasya lup, iDaviD sA cAsau bhAryA ca aiDaviDabhAryetyAdiSu uttareNa puMvadbhAvaH / paryudAse hi UGsadRzapratyayAntasyaiva puMvadbhAvaH syAditi / / 46 / / nyA0 sa0--parataH strii0| striyAmekArthaM strI ca tat ekArthaM ceti vA stryekArthaM tasmin / atra puMvaddhAve arthata iti druNI ityAdInAM trayANAmAviSTaliGgAnAM25 puliGge prayogAdarzanAt kirUpaH puMvadbhAvaH syaadityaashngkaa| nanu druNazabdasya vRzcikavAcakasya puMstvamapi dRzyate tatkathaM nityastrItvam ? satyaM, na tat vaiyAkaraNa
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 50.] sammataM api tvabhidhAnakArANAmeva / zabdataH pratyAsannA iti na tvarthata ityarthaH / nanu kuTapAtrazabdAvanyaliGgAvapi stastat kathamAviSTaliGgatvam ? satyaM, kuTazabdo gehe pAtrazabdastu bhAjane vartamAnaH strIliGga eva kaizciduktastadabhiprAyAzrayaNenedamucyate / anaGiti kimiti / nanvanUGiti niSedho'tra sUtre kimucyate 'nApriyAdau' [ 3. 2. 53. ] ityAdI prakramAyAte pratiSedhAdhikAre eva tu yuktaH ? satyaM, yadyatraitaM na kuryAt kiMtu 5 niSedhAdhikAre UGiti sUtrAntaraM vidadhyAt tato yathA nApriyAdInAM niSedhAnAM 'puvat karmadhAraye' [ 3. 2. 57. ] iti pratiprasava uktastathA'syApi sa bAdhakaH syAt sa mA bhUdityevamartham / uttareNa puvadbhAva iti / 'puvat karmadhAraye' [ 3. 2. 57. ] ityanenetyartho na tvanena 'svAGgAd GIrjAtizca' [ 3. 2. 56. ] iti niSedhAt / / 3. 2. 46 / / 10 kya mAnipittaddhite // 3. 2. 50 // kyaGi pratyaye mAnini zabde cottarapade piti taddhite ca pratyaye pare parataH strIliGgazabdo'nUG puNvdbhvti| kyaG--zyenIvAcarati zyetAyate, mAnindarzanIyAM manyate darzanIyamAnI ayamasyAH, darzanIyamAninIyamasyAH, mAningrahaNamastyuttarapadArtham asamAnAdhikaraNArthaM ca, darzanIyAmAtmAnaM manyate darzanIyamAninIti tu sAmAnAdhikaraNye pUrveNaiva bhavati, pittaddhita thyap-prajAyai15 hitam ajathyaM yUtham, pittithaT bahvInAM pUraNI bahutithI, pacaraT-bhUtapUrvA . paTavI paTucarI, pittas-bahvIbhyo bahutaH, trap-bahvISu bhutr| prazasbahvIbhyo dehi-bahuzo dehi, alpAbhyo dehi alpazo dehi, pAzapa-nindyA darzanIyA darzanIyapAzA, tamap-iyamAsAmatizayena pakvA pakvatamA, tarapaiyamanayoratizayena pakvA, pakvatarA, rUpap prazastA darzanIyA darzanIyarUpA,20 kalpap-ISadasamAptA darzanIyA-darzanIyakalpA, dezyap-evaM darzanoyadezyA, kaphrasvA darzanIyA darzanIyakA, kutsitA darad-dAradikA, kathaM paTivakA ? mRdvikA ? 'yAdIdUtaH ke' [2. 4. 103. ] ityatra DIgrahaNaM puMvadbhAvabAdhanArthamityuktam, tenAtra hrasvo bhavati / pidgrahaNaM kim ? paTvIrUpyam, paTvImayam, tanvIM tanvI khanati tanvIzaH khanati, 'saMkhyaikArthA-25 dvIpsAyAM zas' [7. 2. 157.] iti zas / taddhita iti kim ? paTvISu, bahvISu, kumArIvAcarati kvip-kumArayati, kumArIyateH kvip kumArI bAhmaNaH / paJcabhirgAbhiH gAAyaNIbhirvA krIta:-paJcagargaH, dazagargaH,
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 51.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 566 atrakaraNaH 'anAmnyadviH plup' [6. 4. 147.] iti plupaH, pittvAtpuMstvam, tato 'yozyA' [6. 1. 126.] ityAdinA yatroH lup bhavati / gatagatetyatrApi plupcAdAvekasya syAderityanuvartamAne 'pAbAdhe' [7. 4. 85.] iti dvirvacane AdeH syAderlupaH, pittvAtpuMstvam / / 50 // nyA0 s0-kyngmaani0| ajathyamiti patra 'svAGgAd kIrjAtizca' 5 [ 3. 2. 56. ] iti niSedhe'pi pitkaraNAt puMvadbhAvaH / varzanIyakA atrA'saMdehArthamikAro na kRtaH, tathAhi kimatra pravaddhAve sati 'prasyAyattatakSipakAdInAma' [2.4.111.] ityanena ikaarH| yadvA'kRte'pi puvadbhAve 'svajJAjabhastrA' [ 2. 4. 108.] ityanenApa eva sthAne iti puvadbhAvAbhAvayorna vizeSapratItiH syAt / dAradiketi daradAM rAjJI 'purumagadha' [ 6. 1. 116. ] ityaN / yadA tvapatyArthe'Na tadA 'svAGgAd GI'10 [ 3. 2. 56. ] iti gotraM caraNaiH saheti jAtitve puvadbhAvapratiSedhaH syAt / athedRze vAkye kRte'Na na prApnoti yato rAjya'bhiveye uktaH / atra tu strItvaviziSTo'stIti na prApnoti ? ucyate, nAmagrahaNe liGgaviziSTasyA'pIti bhaviSyati / / 3. 2.50 / / jAtizca Nitaddhitayaravare // 3. 2. 51 // anyA parataH strI jAtizca Nipratyaye yakArAdau svarAdau ca taddhite15 viSayabhUte utpatsyamAne tadvivakSAyAmeva puMvadbhavati, anUG / Ni, paTvImAcaSTe, paTayati, laghayati, evametayati, zyetayati / taddhitayaH, enyAM sAdhuH etyaH, evaM zyetyaH, enyAH bhAvaH aityam, evaM zyaityam, lauhityam / taddhitasvara, bhavatyA idaM bhAvatkam, bhavadIyam, iyamAsAmatizayena paTavI paTiSThA, pttiiysii| jAti,-taddhitaya-darado'patyaM strI aNa, lup-darat tasyAM sAdhuH dAradyaH, evam20 auzijyaH, puMvadbhAvAdaNo lup nivartate / taddhitasvare,-gAAyaNyA: kutsitamapatyaM, gArgyaH, gArgikaH, hastinInAM samUho hAstikam / jAtigrahaNaM jAtilakSaNapratiSedhanivRttyartham, sati tasmin cakAro'nyArthaH-jAti: parataH strI anyA ca parataH strI puMvadbhavatItyarthaH, akRte hi cakAre jAtereva puMvadbhAvaH syAt / taddhiteti kim ? hastinImicchati hastinIyati, hastinyaH, enIyati,25 enyaH / kathaM yauvatam ? bhikSAdau yuvatIti strIliGgapAThAt kauNDinya iti tu 'kauNDinyAgastyayoH'-[6. 1. 127.] iti nirdezena puMvadbhAvasyAnityatvAt, ata eva ca mAnAyya ityatrApi na bhavati / sApatna ityapi 'sapatnyAdau'
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 52.] [2. 4. 50] iti sUtre sapatnIti samudAyanipAtanAt, ata eva sapatnIbhArya ityatrApi na bhavati, sapatnasyAyaM sApatna iti vA bhaviSyati / taddhitayasvara iti viSayasaptamyAzrayaNaM kim ? paTavyAH bhAvaH-pATavam, atra pratyayotpatteH pUrvameva puMvadbhAve laghvAditvAt 'vRvarallaghvAdeH' [7. 1. 66.] ityaraNa bhavati / parasaptamIsamAzrayaNe tu paTvIzabdasya laghvAditvAbhAvAttatto'Na 5 na syAditi / yasvara iti kim ? paTTyA Agatam paTvIrUpyam paTvImayam / / 51 / / / nyA0 sa0--jAtizca rinn| paTayatIti Niji puMvadbhAve 'nAmino'kalihale.' [ 4. 3. 51. ] iti vRddhau antysvraadilope| yadyatra vRddhimakRtvaiva ukArasyaiva lopaM vidadhyAt tato'pIpaTadityAdau samAnalopitvAditvaM na syAt / aityamiti 'varNadRDhAdibhyaH' 10 [7. 1. 56. ] TyaNa / auzijya iti vazak0 vaSTi nyAyaM, vazeH kit ij 'vazerayaGi' [ 4. 1. 83. ] vRt uzijo'patyaM 'puruSamagadha' [6. 1. 116. ] ityaNa 'Trena' [ 6. 1. 123. ] lopaH uziji saadhuH| gArgya ityAdi 'vRddhastriyAH kSepe NekaNau' [6. 1. 87. ] tataH puvattve 'taddhitayasvare'nAdi' [ 2. 4. 62. ] iti yalopaH / puMvaddhAvasyAnityatvAditi gargAditvAd yatri puvadbhAve tu 'no'padasya' [ 7. 4. 61. ]15 ityantyasvarAdilope kauNDaya iti syAt / ata eva ceti anityatvAdevetyarthaH, manorbhAryA 'manorau ca vA' [ 2. 4. 61. ] GI aizca / manAyyA apatyaM 'gargAderyam' [ 6. 1. 42.] . maanaayyH| sapalyA apatyaM 'zivAderaNa' [6. 1. 60.] saapnnH| nanu manAyIzabdasya gargAdipAThAt svayameva na bhaviSyati / yathA yauvatamityatra bhikSAdipIThAta stroliGgasya yuvatizabdasya vadbhAvo na bhavati evamatrA'pi ? ucyate, gargAdigaNe'Ne-20 yayoH prAptAvasya pATha iti tatrApyukta tatazca puvadbhAvaH prApnoti sa mA bhUditi kauNDinyanirdezAt puvadbhAvo na bhavatItyuktam / sapatnasyAyamiti sapatnazabdazca sapatnyAstulyaH 'aH sapatnyAH ' [7. 1. 110.] Na auraNAdiko vaa| pATavamiti atra hyaviSaye puvadbhAvastato'Na / / 3. 2. 51 // eyevanAyI // 3. 2. 52 // 25 taddhite eyapratyaye pare agnAyyeva parataH strI puMvadbhavati / agnAyyA apatyam AgneyaH, agnAyI devatA'sya AgneyaH,-sthAlIpAkaH / pUrveNa siddha niyamArthaM vacanam-tena zyaneyaH, rauhiNeyaH-atra pUrveNApi puMvadbhAvo na bhavati // 52 //
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 53.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 571 nyA0 s0--eye'gnaayii| Agneya iti 'kalpagnereyaNa' [ 6. 1. 17. ] / zyaneyeti 'dvisvarAdanadyAH' rohiNeyeti 'DyAptyUGa:' [ 6. 1.70.] iti eyaNa / niyamArthamiti viparItaniyamastu na bhavati pratiSedhAdhikAre'gnyAyyaneye ityakaraNAt / atraiva vA Agneya ityanipAtanAt / viparItaniyame hi agnAyyai hitaH 'tasmai hite' [7. 1. 35. ] itIye 'jAtizca' [ 3. 2. 51.] ityanenA'pi puvat na syAt / 5 tatazcAgnAyIya iti syAt / sthite tva'gnIya ityeva bhavati / / 3. 2. 52 // nApriyAdau // 3. 2. 53 // pUraNyappratyayAnte stryekArthe uttarapade priyAdau ca pare parataH strI puMvanna bhavati / ap-kalyANI paJcamI prAsAM kalyANIpaJcamA rAtrayaH, evaM kalyANIdazamAH,-pUraNyabantasya grahaNAt iha puMvadbhAvo bhavatyeva, baha vya 10 Rco yasya sa baha vRcshcrnnH| priyAdi,-kalyANI priyA asya kalyANIpriyaH, evaM bhavyApriyaH, bhavyAmanojJaH, priyAkalyANIkaH, priyAsubhagaH, kalyANIdurbhagaH, kalyANIsvaH, priyAkSAntaH, darzanIyAkAntaH, priyAvAmanaH, darzanIyAsamaH, priyAsacivaH, priyAcapalaH, priyAbAlaH, kalyANItanayaH, kalyANIduhitakaH, kalyANIbhaktiH, giritanayA bhaktirasya giritanayAbhaktiH 115 kathaM dRDhabhaktiH sthirabhaktiH zobhanabhaktiH paripUrNabhaktirityAdi ? dRDhaM bhaktirasyetyevam astrIpUrvapadasya vivakSitatvAt / appriyAdAviti kim ? kalyANI paJcamI asmin kalyANapaJcamIkaH pakSaH, kalyANapramANI yeSAM te kalyANIpramANAH / priyA, manojJA, kalyANI, subhagA, durbhagA, svA, kSAntA, kAntA, vAmanA, samA, sacivA, capalA, bAlA, tanayA, duhita, bhakti iti priyAdiH 120 vAmetyapyanye-priyavAmaH / / 53 / / nyA0 s0--naapriyaa0| pUraNyapapratyayAnta iti / priyAdeH svarAntasyAbantasya uttarapadatvaM tatsAhacaryAdappratyayo'pi svarAntAdeva vihito gRhyate sa ca pUraNopratyayAntAdeva saMbhavati / yadvA abiti 'pUraNIbhyastatprAdhAnye'p' [ 7. 3. 130. ] iti sUtrazruto gRhyate natva'dhikArAnumitaH / zrutAnumitayoH zrautasyaiva grhnnaat| priyAkSAnta iti25 kSamate 'putapitta' 204 (uNAdi) iti nipAtyate, kSAntirasyA asti / abhrAdibhyo'pratyayo vaa| kta tu 'ktAH' [ 3. 1. 151. ] iti bahutvanirdezAt priya iti vikalpaM bAdhitvA nityameva prAk syAt, evaM kAnto'pi / giritanayAbhaktirityatra karmaNi ktiH / bhajyate sevyate'sau, giritanayA bhaktiH sevyA yasya / astrIpUrvapadasyeti nanu cAtra bhakto
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 54.] striyAM vizeSyAyAM guNavacanAnAmAzrayato liGgavacanAnIti dRDhAdibhiH strIliGgarbhAvyam ? satyaM, dRDhAdizabdo'trA'dADhyAdinivRttiparaH prayujyate / tatra cAdADharyAdinivRttiparAyAM nodanAyAM liGgavizeSopAdAnasyAnupakAritvAd bhakta : strItvavivakSAmantareNA'pi dADharyAdimAtravivakSayApyadADharyAdinivRtteH siddhatvAt strItvamatra na vivakSitamityautsargika napusakatvameva bhavati / kalyANI bhaktirityAdau tUttarapadasamAnAdhikaraNyAbhivyaktyarthaM 5 pUrvapade strItvamucyate / vivakSAdvayasabhave hi yathAkAma prayogo bhavatIti samAdhAnArtha: / / 3. 2. 53 / / taddhitAkakopAntyapUraNyAkhyAH // 3. 2. 54 / / taddhitapratyayasyAkapratyayasya ca yaH kaH sa upAntyo yAsAM tAstaddhitAkakopAntyAH, pUraNIpratyayAntA, prAkhyAH saMjJAstadra pAzca parataH striyaH puMvanna 10 bhavanti / taddhita-madrikAbhAryaH, vRjikAbhAryaH, lAkSikIbhAryaH lAkSikIbRhatikaH, lAkSikIdezyA, raucanikIcarI, madrikAyate, vRjikAmAninI / aka:-kArikAbhAryaH, hArikAbhAryaH, vilepikAyA dhayaM-vaile pikam, prAnulepikam, kArikAkalpA, pAcikArUpA, kArikAyate, paacikaamaaninii| pUraNIdvitIyAbhAryaH, paJcamIbhAryaH, dvitIyAkalpA, paJcamIdezyA, paJcamIyate,15 sssstthiimaaninii| AkhyA-dattAbhAryaH, guptAbhAryaH, dattArUpA, guptApAzA, guptaamaaninii| kasya taddhitAkavizeSaNaM kim ? pAkabhAryaH, mUkabhAryaH, jalpAkabhAryaH, kaamukklpaa| jAgarUkarUpA, luNTAkAyate, kuTTAkAyate, kuTTAkamAninI / / 54 / / nyA0 s0--tddhitaa| taddhitazcAkazca taddhitAko taddhitAkayoH kaH sa20 upAntyo yeSAM parata: strIrUpANAM zabdAnAmiti kRtyam / vattyabhiprAyeNa ta yAsAmiti kRte hrasvatvaM na syAt / atra Dyantebhyo rUpapkalpapau nodAhiyete, tayoH paratvAt 'yaH' [3. 2. 64. ] ityanena hrasvatvaM bhavati / evamuttarayorapi sUtrayordraSTavyam / vailepikam ityatra 'RnnarAde' [6. 4. 51.] evmgrtne'pi| kArikAkalpa iti bAdhante svArthikA: kvacidityAp na / nanu dattAgutAzabdo saMjJAzabdatvAt svataH strIliGgo25 tatkathamanena niSedhaH ? satyaM, etau saMjJAyAmapi vartamAnau dAnagopanakriyAsaMbandhAt sarvaSvapyartheSu strIpunnapusakeSu vartate ityatra strIvivakSaNAt parataH strIliGgatA / / 3.2.54 / /
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 55-56.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 573 taddhitaH svaravRddhiheturaraktavikAre // 3.2.55 / / svarasthAnAyA vRddheryo hetustaddhito raktAdvikArAccAnyatrArthe vihitastadantaH parataH strIliGgaH puMvanna bhavati / mAthurIbhAryaH sraughnIbhAryaH, vaidizIbhAryaH, vaidarbhIbhAryaH, sautaMgamIbhAryaH kArtavIrthIbhAryaH mAthurIdezyA, nAdeyIcarI, sautaMgamIyate, vaidarbhImAninI, sraughnImAninI / taddhita iti kim ? 5 kumbhakArI bhAryA asya sa kumbhakArabhAryaH, evaM kANDalAvabhAryaH / vRddhiheturiti kim ? ardhaprasthe bhavA ardhaprasthA, - ardhaprasthA bhAryA yasya saH ardhaprastha bhAryaH, zobhanatarabhAryaH, / madhyamabhAryaH svareti kim ? vaiyAkaraNabhAryaH / anye tu vRddhimAtra toNitastaddhitasya puMvatpratiSedhamicchanti, tanmate vaiyAkaraNIbhAryaH / raktavikAre iti kim ? kaSAyeNa raktA kASAyI sA bRhatikAsya kASAya- 10 bRhatikaH, evaM mAjiSThabRhatikaH, lohasya vikAro lauhI sA ISAsya lauheSaH, evaM khAdireSaH / / 55 / / nyA0 sa0 -- taddhitaH svara0 / vaidizobhAyaM iti / vidizAyAM bhavA jAtA vA / sautaGgamIbhArya iti sutaMgamasyApatyaM strI RSyaNa, tato GIpratyayaH sutaMgamAderitra nAnIyate 'deze nAmni' [ 2.3. 70. ] iti bharaNanAt, yato'sau sautaMgamIti kasyAzcit saMjJA sA 15 bhAryA'syeti / kArttavIryo bhArya iti kRtaM vIryamanena tasyApatyaM strI RSyaN / zrardhaprastheti 'arddhAt parimANasya' [ 7. 4.20 ] ityatrA'kArasya vRddhividhau varjanAt prAdyasya ca vAvacanAdatra vRddhya'bhAvaH / anye tviti tena vaiyAkaraNIbhArya ityatra svarasthAna vRddhyabhAve'pi puvanniSedhaH, na hyatraikAraH svarasthAnI / ISatIti 'nAmyupAntya' [ 5. 1. 54. ] iti ke ISA / / 3. 2. 55 / / 20 svAGgAnDIrjAtizcAmAnini // 3.2.56 // svAGgAdyo vihito GIstadanto jAtivAcI ca yaH zabdaH parataH strI sa puMvanna bhavati, amAnini mAninzabdazcetparo na bhavati / dIrghakezIbhAryaH, candramukhIbhAryaH, kalakaNThIdezyA, tanugAtrIcarI, candramukhIyate / jAtikaThIbhAryaH, baha mavRcIbhAryaH, kaThIdezyA, baha, vRcIcarI, zUdrAbhAryaH, kSattriyAbhAryaH, 25 zUdrApAzA, kSatriyAdezyA /
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU 57.] AkRtigrahaNA jAtiH, atriliGgA ca yaanvitaa| AjanmanAzamarthAnAM sAmAnyamapare viduH / / 1 / / atra prathamajAtilakSaNAnusAreNa kumArIbhAryaH, kizorIbhArya iti bhavati, dvitIyajAtilakSaNAnusAreNa kumArabhAryaH, kizorabhArya iti bhavati, na hi kumAratvAdi utpatteH prabhRtyAvinAzamanuvartate / svAGgAditi kim ? 5 paTubhAryaH / GIriti kim ? sakezabhAryaH / amAninIti kim ? dIrghakezamAninI, kaThamAninI--asamAsanirdezaH sukhArthaH / / 56 / / nyA0 s0--svaangaanddii0| zUdreti zIyate varjayati SaT karmANIti zUdraH 'zaderUcca' 364 (uNAdi) pUrvatra jAtilakSaNe ukta'pi atraivaMvidhA jAti hya ti vaicitryArthamAha-prAkRtigraharaNeti tatazca prAkRtigrahaNA jAtiriti prathamA jAtiH / anayA10 ca kumArIbhAryaH kizorobhArya iti siddham / atriliGgA ca yAnvitA prAjanmanAzama nAmiti dvitIyA, kecittu AjanmanAzamarthAnAmanvitA iti prAkRtigrahaNA jAtirityasya vizeSaNaM kurvanti, tanmatAbhiprAyeNa kumArabhAryaH kizorabhArya ityeva bhavati / na hi kumAratvAdi utpatteH prabhRti AvinAzama'nuvartate / / 3. 2. 56 / / puvatkarmadhAraye // 3. 2. 57 // 15 parataH stryanUG karmadhAraya samAse stryekArthe uttarapade pare puMvadbhavati, pratiSedhanivRttyartha prArambhaH / nApriyAdau [3. 2. 53.] ityukta tatrApi bhavati, kalyANI cAsau priyA ca kalyANapriyA, evaM kalyANamanojJA, 'taddhitAkakopAntyapUraNyAkhyAH' [3. 2. 54.] ityukta tatrApi bhavati,--madrikA cAsau bhAryA ca madrakabhAryA, lAkSikabRhatikA, pAcakavRndArikA, kAraka-20 vRndArikA, paJcamavRndArikA, SaSThavRndArikA, dattavRndArikA, guptavRndArikA, 'taddhitaH svaravRddhiheturaraktavikAre' [3. 2. 55.] ityukta tatrApi bhavati, mAthurI cAsau vRndArikA ca mAthuravRndArikA, srogghnavRndArikA, 'svAGgAnDIrjAtizcAmAnini' [3. 2. 56.] ityukta tatrApi bhavati,--candramukhI cAsau vRndArikA ca candramukhavRndArikA, dIrghakezavRndArikA, kaThavRndArikA, baha vRca-25 6." vRndArikA, vataNDasyApatyaM vAtaNDayaH, strI cet vataNDI, sA cAsau vRndArikA ca vAtaNDyavRndArikA, gargasyApatyaM gArgyaH strI cet gArgI, sA cAsau
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 58.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 575 vRndArikA ca gArgyavRndArikA,--kapotapAka eva kApotapAkyaH strI cet, kApotapAkA, sA cAsau vRndArikA-ca kApotapAkyavRndArikA, kuJjasyApatyaM kauJjAyanyaH strI cet kauJjAyanI, sA cAsau vRndArikA ca--kauJjAyanyavRndArikA, aGgasyApatyAni aGgAH, striyazcedAGgayaH, tAzca tA vRndArikAzca aGgavRndArikAH, evaM gargavRndArikAH / iDaviD, pRth, darad, uzij ete 5 janapadazabdAH kSatriyavAcinaH, ebhyo'patyapratyayasya striyAM lupi, iDaviT cAsau vRndArikA cetyAdivigrahe-aiDaviDavRndArikA, pArthavRndArikA, dAradavRndArikA, auzijavRndArikA iti bhavati / parataH strItyeva ? khaTvAvRndArikA, anUGityeva ? brahmabandhavandArikA / / 57 / / / __ nyA0 sa0--puMvat karma / puvat grahaNaM kimarthaM yato na karmadhAraye iti 10 kriyate tataH karmadhAraye puvanna na bhavati api tu bhavatyeva pAzcAtyasUtrAt naniti vartate ? ucyate, uttarArthaM kRtm| lAkSikabRhatikA iti araktavikAra ityanayA'pi vyAvRttyA siddhamidaM tatkathama'tra darzitam ? ucyate, yadi taddhitaH svaravRddhi' [ 3. 2. 55. ] iti niSedhaH kriyate tadAnIM siddhyati vyAvRttyA / yadA tu taddhitAkakopAntyeti niSedhaH prApnoti tadA'nenApi puvanna syAditi darzitam / sarvatra jAtilakSaNaDIbAghako vRndArikAzabde 15 ajAditvAdAp / 'vyeSasUtaputravRndArakasya' [2. 4. 106.] iti vikalpena itvaM bhavati / kApotapAkA iti kapotaM pacati aN / atrANalakSaNaM jAtinimittaM vA DIpratyayaM bAdhitvA 'majAde:' [2. 4. 16.] ityAp / / 3. 2. 57 / / riti // 3. 2. 58 // parataH stryanUG riti pratyaye jAtIye dezIye ca puMvadbhavati / paTvI20 prakAro'syAH paTujAtIyA, ISadaparisamAptA pavI paTudezIyA, madrakajAtIyA, madrakadezIyA, pAcakajAtIyA, pAcakadezIyA, paJcamajAtoyA, SaSThadezIyA, dattajAtIyA, guptadezIyA, mAthurajAtIyA, srogghnadezIyA, dArghakezajAtIyA, candramukhadezIyA, kaThajAtIyA, baha vRcadezIyA, vAtaNDayajAtIyA, gArgyadezIyA, kApotapAkyajAtIyA, kauJjAyanyadezIyA, anajAtIyA, gargadezIyA, aiDaviDa-25 jAtIyA, pArthadezIyA, dAradajAtIyA, auzijadezIyA, parataH strItyeva ? kuTIjAtIyA, drunniideshiiyaa| anUGityeva ? karabhorUjAtIyA, madrabAhUdezIyA / / 58 / /
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 56.] nyA0 s0-riti0| nanu rAnubandhA ye pratyayAH te pAnubandhAH kriyantAM tatazca 'kyaGamAni0' [3. 2. 50. ] iti puvadbhAvasiddhau ritIti sUtraM na kAryam ? satyaM, yadi pAnubandhAH kriyante tadA mAthurI prakAro'syA iti kRte 'taddhitaH svara' [3. 2. 55.] iti niSedhaH prApnoti tadbAghanAthaM vidhIyate / apraaptpraapnnaartho'ymaarmbhH| nanu madrakajAtIyA ityAdiSu 'taddhitAkakopAntya' [ 3. 2. 54. ] ityAdibhiH 5 bhavati ! ucyate, sarvabAdhanArthaM caitat vacanamanyathA kyaGamAniritpittaddhite ityekameva yogaM kuryAt / / 3. 2. 58 / / tvate guNaH // 3. 2. 56 // parataH stryanUG guNavacanaH zabdastvata ityetayoH pratyayayoH parayoH pumAn bhavati / pavyAH bhAvaH paTutvam, paTutA, enyAH bhAvaH etatvam, etatA,10 zyenyAH bhAvaH-zyetatvam, shyettaa| tvata iti kim ? paTvIrUpyam, paTvImayam / guNa iti kim ? kaThItvam, kaThItA, dattAtvam, dattAtA, kItvam, kiitaa| kecittu jAtisaMjJAjitasya vizeSaNamAtrasya puMvadbhAvamicchanti,pAcikAyAH bhAvaH-pAcakatvaM, pAcakatA, madrikAyAH bhAvaH-madrakatvam, madrakatA, AnukUlikyAH bhAva prAnukUlikatvam, prAnukUlikatA, pAkSikyAH-pAkSikatvam,15 AkSikatA, dvitIyAyAH dvitIyatvam, dvitIyatA, paJcamyAH paJcamatvam, paJcamatA, mAthuryA:-mAthuratvam mAthuratA, srogghnyAH -srogghnatvam, srogghnatA, candramukhyA:-candramukhatvam, candramukhatA, sukezyAH -sukezatvaM, sukezatA / . sainyAH zriyAmanupabhoganirarthakatva-mithyApavAdamamRjan vananimnagAnAm / sasnuH payaH papuranenijuramvarANi, jakSurbisandhRtavikAzibisaprasUnAH / / 1 / / 20 tadavitathamavAdIryanmama tvaM priyeti priyajanaparibhakta yadukalaM dadhAnaH / tadadhivasati mA gAH kAminAM maNDanazrI jati hi saphalatvaM vllbhaaloknen||2|| tathA-rasavatyA dhUmavattvam, bhuvastRNavattvam zAlAyA daNDitvamityAdau / / 56 / / nyA0 sa0--tvate gurnnH| anukUlaM varttate 'taM pratyanorloma' [7.4. 28. 125 iti ikaN / atra yathA 'bhAve tvatala' [7. 1.55.] iti vihitastal gRhyate tathA 'devAttala'
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 60-61.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 577 [ 7. 2. 162. ] ityapi / tena deva eva devatetivat nAmagrahaNe* iti nyAyAd devIzabdAdapi tali devateti siddham / aizvaryarUpaguNAbhidhAyakatvAd devIzabdo'pi guNavacanaH / jAtivAcitve tu devyeva devItA devyA bhAvo devItvaM devIteti bhavati / guNa iti guNadvAreNa guriNani vartamAno guNavacano gRhyate / guNamAtravRtterastrIliGgatvAt bhAvA'prAptiriti / kaThItvamiti nanu kaThotvamiti guNa iti vyAvRttau kathaM darzitaM yato'tra 5 guraNa ityasatyapi jAteH puMbhAvapratiSedhAdeva na bhaviSyati ? naivaM, sarvApavAdatvAdasya / kiMca kItvaM kItA ityAdikriyAzabdArthaM guNagrahaNaM karttavyameva tasmizca sati jAtAvapi pratyudAhriyate / kecitrivati tanmatasaMgrahArthaM guNo vizeSaNamityapi vyAkhyeyam / / 3. 2. 56 // cvI kvacit // 3. 2. 60 // 10 parataH strI anUG cvau puMvadbhavati, kvacillakSyAnurodhena / amahatI mahatI bhUtA mahadbhUtA kanyA, evaM bRhatkRtA, kvacidgrahaNAdagomatI gomatIbhUtA gomatIbhUtetyAdau na syAdeva, paTvIbhUtA paTUbhUtA, mRdrIkRtA mRdUkRtetyAdau vikalpaH / mahatIbhUtetyapi kecit / / 60 / / sarvAdayo'syAdau // 3. 2. 61 / / 15 sarvAdirgaNaH parataH strI puMvat bhavati, 'asyAdau' syAdizcettataH paro na bhavati / sarvAsAM striyaH sarvastriyaH, bhavatyAH putraH bhavatputraH, ekasyAH kSIramekakSIram, ekasyA AgatamekarUpyam, ekamayam, tayA prakRtyA, tathA, evaM yathA, tasyAM velAyAM-tadA, evaM yadA, kadA, sarvadA, anyadA, tarhi, yahi, kahi, sarvAmicchati, sarvakAmyati, bhavatkAmyati, ekakAmyati, paratvAtpratiSedha-20 viSaye'pi bhavati, sarvA priyA'sya-sarvapriyaH, evaM sarvamanojJaH, sarvikA bhAryA'sya sarvakabhAryaH, evaM vizvakabhAryaH / sarvAdaya iti kim ? kanyApuram, kumArInivAsaH / asyAdAviti kim ? sarvasyai, dakSiNapUrvasyai, uttarapUrvasyai / bahuvacanaM vyAptyartham tena bhUtapUrvasarvAderapi bhavati, dakSiNottarapUrvANAm iyAdi / / 61 // 25 nyA0 s0-srvaadyo| tayA prakRtyeti strItvavyaktyarthamidaM vAkyaM tena prakAreNeti vaktavye / atha cA'tra puvadbhAvaH kimarthaH samajani ? ucyate, atra vadbhAve sati
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 ] bRhadvRtti-laghumyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 62-63.] striyAmAp na bhavati / evaM yathA tdetyaadi| paratvAditi kalyANIpriyetyAdau 'nApriyAdau' | 3.2.53. ] ityAdipratiSedhaH saavkaashH| bhavatpatra ityAdau tvayaM / sarvA priyA'sya sarvapriya ityAdau tubhayaprAptau dvayoranyatra sAvakAzatve paratvAdanena pubhAva ityarthaH / kanyApuramiti kanyAzabdo vyAkaraNe kanya iti pumAnapi prasiddha iti 'parataH strI' [ 3. 2. 46. ] iti / asyAdAviti kimiti na ca syAdyutpatteH prAgevAtra pubhAvaH 5 kathaM na bhavatIti vAcyaM / asyAdAviti vacanAt / yataH paraH syAdiH prayujyate tasya pubhAvo na bhvti| anyathA'syAdAvityasyAnarthakyaM syAt / athottarapade pare ityanuvartanAt sarvasyai dakSiNapUrvasyai ityAdau nimittabhUtasyottarapadasyAbhAvAt pubhAvo na bhaviSyati kima'syAdAvityanena ? satyaM, ata eva sarvasya ityAdau nimittabhUtasyottarapadasyAbhAvAt pubhAvanivRttyarthAda'syAdAviti vacanAda'trottarapada iti nAstIti jJAyate / tena yathetyAdAvapi10 pubhAvaH siddhH| na ca asyAHputra ityAkroze SaSThyA alupyuttarapade pubhAvaniSedhArthama'syAdAviti vAcyaM, atra vibhaktyA vyavadhAnAdattarapade sarvAdya'bhAvAta / etadarthatve ca Da pratiSedha eva kartavyaH syAnAsyAdAviti / dakSiNottarapUrvANAmiti 'na sarvAdiH' [1. 4. 12.] iti sarvAditvAbhAvaH / sarvasya / dakSiNapUrvasyai ityukta tatazcAtra puvadbhAvaH svayameva na bhvissyti| sarvAderDa spUrveti svidhAnAt, anyathA AbantatvAbhAvAt sa15 na syAt ? ucyate, yadA sarvAzabdAda'gre bhyas tadApi puvat mAbhUt ityasyAdigrahaNam / / 3. 2. 61 / / mugakSIrAdiSTha vA // 3. 2. 62 // mRgakSIrAdisamAsazabdeSu parata: strIliGgamanekArthe'stryarthe cottarapade puMvadvA bhavati / mRgyAH kSIraM mRgakSIram-mRgIkSIram, evaM mRgapadam, mRgIpadam, 20 mRgazAvaH, mRgIzAvaH, kukkuTANDam, kukkuTayaNDam, mayUrANDam, mayUryaNDam, kAkANDaM, kAkyaNDam, kAkazAvaH, kAkIzAvaH / puMstrIliGgapUrvapadabhedena samAsavivakSAyAM sUtrAnArambhe mRgakSIrAdayo na siddhyanti, mRgakSIrAdayaH prayogato'nusartavyAH / / 62 / / nyA0 s0--mRgkssiiraa0| puMstrIliGgati nanu mRgasya padaM mRgapadaM mRgyAH padaM25 mRgIpadamiti kRte setsyati kimrthmidmityaashngkaa| mRgakSIrAdaya iti AdizabdAt mayUrANDamityAdi / etacca mRgyAH kSIramiti kRte draSTavyam / / 3. 2. 62 / / RduditaratamarUpakalpabruvacelagotramatahate vA hasvazca // 3. 2. 63 // Rdidudicca parataH strIliGgazabdastarAdiSu pratyayeSu bruvAdiSu ca30
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 64.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 576 stryekArtheSUttarapadeSu hrasvA'ntaH puMvacca vA bhavati / tara, pacantitarA, pacattarA, pacantItarA, zreyasitarA, zreyastarA, zreyasItarA, viduSitarA, vidvattarA, vidussiitraa| tama, pracantitamA, pacattamA, pacantItamA, zreyasitamA zreyastamA,zreyasItamA, viduSitamA, bidvattamA, viduSItamA, rUpa, pacantirUpA, pacadra pA, pacantIrUpA, zreyasirUpA, zreyorUpA, zreyasIrUpA, viduSirUpA, vidvad pA, vidussiiruupaa| kalpa, 5 pacantikalpA, pacatkalpA, pacantIkalpA, viduSikalpA, vidvatkalpA, viduSIkalpA, bruva, pacantI cAsau bruvA ca pacantibruvA, pacaDhuvA, pacantIbruvA, zreyasibruvA, zreyobruvA, zreyasIbruvA, viduSibruvA, vidvabruvA, viduSIbruvA, celaT, TidvacanaM Gyartham- pacantI cAsau celI ca pacanticelI, pacaccelI, pacantIcelI, zreyasicelI, zreyazcelI, zreyasIcelI, viduSicelI, vidvaccelI, viduSIcelI, gotra,10 pacantI cAsau gotrA ca pacantigotrA, pacadgotrA, pacantIgotrA, zreyasigotrA, zreyogotrA, zreyasIgotrA, viduSigotrA, vidvadgotrA, viduSIgotrA, mata, pacantI cAsau matA ca pacantimatA, pacanmatA, pacantImatA, zreyasimatA, zreyomatA, zreyasImatA, viduSimatA, vidvanmatA, viduSImatA, hata, pacantI cAsau hatA ca pacantihatA, pacaddhatA, pacantIhatA,zreyasihatA, zreyohatA,zreyasIhatA, viduSihatA,15 vidvaddhatA, viduSIhatA, evaM sudatitaretyAdi bruvAdayaH kutsAzabdA: 'nindyaM kutsanaiH' [3. 1. 100.] iti ca samAsaH / Rdudiditi kim ? kumAritarA, kizoritarA, kishoritmaa| ekArtha ityeva ? pacantyA hatA-pacantIhatA / viduSyA htaa-vidussiihtaa| tarAdiSviti kim ? pctpaashaa| vidvadvRndArikA / / 63 / / 20 nyA0 s0--Rdudi0| atra zreyas zabdAt kalpap nodAhriyate atamabAderiti vacanAt / pacantihateti hatazabdasya pApAditve'pi sUtratvAd bAhulakAd vA samAsaH / celeti 'cilat vasane' cilati guNAn iti 'lihAdibhyaH' [5. 1. 50 ] ityac / gotreti ahaM pacAmotyevaMrUpAM gAM vAcaM trAyata iti gotrA, 'mAto Da' [5. 1.76.1 Da: / mateti manyateH satyarthe 'jJAnecchA' [5. 2. 62. ] ityAdinA ktH| kumAritare-25 tyAdiSu 'GayaH' [3. 2. 64.] ityanena sUtreNa hrasvaH / / 3. 2. 63 / / DyA / 3. 2. 64 // Dyantasya parataH strIliGgasya tarAdiSu pratyayeSu bruvAdiSu cottarapadeSu
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 65-66.] ekArtheSu hrasvo'ntAdezo bhavati / gauritarA, gauritamA, nartakirUpA, kumArikalpA, brAhmaNibruvA, gAgicelI, brAhmaNigotrA, gArgimatA, gaurihtaa| paratvAdyathAprAptaM vadbhAvaM bAdhate / Gya iti kim ? madrikAtarA, kArikAtamA, dattArUpA, senAnIrUpA, grAmaNIkalpA / parataH striyA ityeva ? badarItarA, AmalakItarA / ekArtha ityeva ? brAhmaNyA hatA brAhmaNIhatA, 5 'navaikasvarANAm' [3. 2. 66.] ityuttaratra vacanAdatekasvarasyaivAyaM vidhi: / / 64 // nyA0 s0--ddyH| paratvAditi darzanIyatarA vidvadvandAriketyAdau pubhAva: sAvakAzaH, nartakirUpetyAdau tu kopAntyatvAt pubhAvapratiSedhAdayaM vidhiH gauritaretyAdau tubhayaprAptI 'sparddha paraH' [ 7. 4. 116. ] iti paratvAdayameva vidhirityarthaH / 'mali10 malli dhaarnne'| AmaliSISTa puSpaphalAnIti 'tikkRtau nAmni' [ 5. 1. 71. ] iti akaH / athavA amaNa prAmayati zleSmapradhAnamiti aamlkii| 'kIcaka' 33 (uNAdi) iti akAnto nipAtyate 'jAterayAnta' [2. 4. 54.] iti ngii| yanmate nityastrI tanmate gaurAditvAt DI / svamate tu triliGgaH / / 3. 2. 64 // bhogavadgorimato mni // 3. 2. 65 // 15 bhogavadgaurimato mni saMjJAyAM vartamAnayorDIpratyayasya tarAdiSu pratyayeSu bruvAdiSu cottarapadeSvekArtheSu hrasvo bhavati / bhogavatitarA, bhogavatitamA, gaurimatitamA, bhogavatirUpA, gaurimatikalpA, bhogavatibruvA, gaurimaticelI, bhogavatigotrA, gaurimatimatA, bhogavatihatA / nAmnIti kim ? bhogavatitarA, bhogavattarA, bhogavatItarA, evaM gaurimatitaretyAdi / udittvAtpUrveNa20 trairUpyam / / 65 / / nyA0 sa0--bhogavad / bhogavatIti bhogAH sarpakaJcukAH santyasyAM bhogAvatI nAma nadI 'anajirAdi' [3. 2.78.] iti dIrghatvaM tato'ta eva nirdezAt pUrvasya hrasvatvam / gaurimatItyatra tu 'DyApo bahulam' [2.4.66.] iti mato hrasvaH / gaurIti gaurasyApatyaM iJ 'nurjAte:' [ 2. 4. 72. ] iti GI: gaurAditvAdvA / / 3. 2. 65 / / 25 navaikasvarANAm // 3. 2. 66 // bahuvacanAtparataH strIti nivRttam, sAmAnyena tu vidhAnam, stryekArthe
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 67-68.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 581 ityanuvartate / ekasvarasya yantasya tarAdiSu pratyayeSu, bra vAdiSu cottarapadeSu stryekArtheSu hrasvo'ntAdezo bhavati vaa| stritarA, strItarA, jJasya bhAryA jJI, jJitamA, jItamA, asyApatya strI I, irUpA, IrUpA, kasya bhAryA kI, kikalpA, kIkalpA, jibra vA, jJobra vA, icelI, IcelI, kigotrA, kIgotrA, strimatA, strImatA, strihatA, strIhatA-ekasvaroNAmiti kim ? kuTItarA, druNItamA, 5 AmalakItarA, badarItamA, kavalIrUpA / Gya ityeva ? zrItarA, hItamA, dhIrUpA, ekArtha ityeva ? striyA htaa-striihtaa| nityaditAmanekasvarANAmapIcchantyeke, tanmate,--prAmalakitarA, badaritamA, kuvalirUpA, lakSmikalpA, tantritaretyAdyapi bhavati / / 66 / / nyaa0s0--nvaik0| jJItamA kIkalpA ityAdau hrasvavikalpapakSe puvana bhavati,10 dhavayoge yAM pazcAtsaMjJAvivakSAyAM 'taddhitAkako' [3. 2. 54.] iti niSedhAt kauNDinyAgastyayoriti jJApakena pubhAvA'nityatvAdvA / IrUpA ityatra tu gotraM ca caraNaH saheti jAtitve 'svAGgAnDI:' [ 3. 2. 56. ] iti niSedhAt rUpasAmyAdvA na puvat / IcelItyatrApi 'puvatkarmadhAraye' [ 3. 2.57. ] ityanena prApta: pUbhAvo'nityatvAnna bhavati / kuTItareti parataH strItvAbhAvAt 'DyaH' [ 3. 2. 64. ] ityapi nityaM hrasvo na15 bhavati / / 3. 2. 66 / / UDaH // 3. 2.67 // UGantasya tarAdiSu pratyayeSu, bra vAdiSu cottarapadeSu stryekArtheSu vA hrasvo bhavati / brahmabandhutarA, brahmabandhUtarA, vAmorutamA, vAmorUtamA, madrabAhurUpA, madrabAhUrUpA, kamaNDalukalpA, kamaNDalUkalpA, kadra bruvA, kad bruvA,20 pagucelI, paGgucelI, zvazrugotrA, zvazrUgotrA, kurumatA, kurUmatA, bhIruhatA, bhiiruuhtaa| ekArtha ityeva ? bhIrvA hatA-bhIrUhatA / / 67 / / mahataH karaghAsaviziSTe DAH // 3. 2. 68 // karAdiSUttarapadeSu mahato DA ityayamantAdezo vA bhavati / vaiyadhikaraNye iyaM vibhASA, sAmAnAdhikaraNye tu paratvAduttareNa nitya eva vidhiH / mahatAM25 karaH mahAkaraH, mahatkaraH, kara eva kAra iti mahAkAraH, mahatkAraH, mahAghAsaH,
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 69-70.] mahadvAsaH, mahAviziSTaH, mahadviziSTaH / mahata iti kim ? rAjakara:karAdiSviti kim ? mahataH putraH mahatputraH, DakAro'ntyasvarAdilopArthaH, sa ca uttarArthaH / / 68 / / striyAm // / 3. 2. 66 // striyAM vartamAnasya mahataH karAdiSUttarapadeSu nityaM DA prantAdezo bhavati / 5 kara:- mahAkaraH, evaM mahAghAsaH, mahAviziSTa: / 'nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam' iti pUrveNaiva siddhe, nityArthamidam / / 66 / / mahatyAH jAtIyaikArthe'cveH / / 3. 2. 70 / / mahato'cvyantasya jAtIyapratyaye, ekArthe cottarapade DAntAdezo bhavati / mahAn prakAro'sya ityAdi, mahAjAtIyaH, mahAjAtIyA / ekArthe, - mahAMzcAsau 10 vIrazca mahAvIraH / evaM mahAmuniH, mahAn bhAgo'sya - mahAbhAgaH / evaM mahAyazAH / mahatI cAsau devI ca - mahAdevI, evaM mahArAjJI, mahatI kIrtirasya mahAkIrtiH, mahAstutiH, mahAMzcAsau karazca, mahAn karo'syeti vA mahAkaraH, evaM mahAghAsaH, mahAviziSTaH, mahAntamAtmAnaM manyate mahAmAnI, evaM mahaMmanyaH - khazi DAhrasvatve mo'ntaH / jAtIya - ekArtha iti kim ? prakRSTo mahAn mahattaraH, mahatyA: 15 putro mahatIputraH mahatyAH patiH mahatIpatiH, acveriti kim ? mahAn mahAn saMpanno mahadbhUtazcandramAH, amahatI mahatI saMpannA mahadbhUtA kanyA / / 70 / / nyA0 sa0 -- jAtIyaikA0 / mahAkara iti karAdiSvapi sAmAnAdhikaraNya ( sAmAnAdhikaraNye paratvAditi pAThAntaram ) phalatvAnnityamasya pravRtti darzayitumAha - 20 ekArtha iti kimiti nanvekArthaM iti kimarthaM jAtIye ceti kRte'pi cakAreNa uttarapadAkarSaNAt tena ca samAsAkSepAt lakSaNapratipadokta paribhASayA ca 'sanmahatparama' [3.1.107.] iti pratipadoktasyaiva samAsasya graharaNAllAkSaNike SaSThItatpuruSe na bhaviSyati ? naivaM, SaSThItatpuruSavat mahAn bhAgo'syetyAdI bahuvrIhAvapi na syAt / mahAn saMpanna iti saMpanna ityarthakathanam, amahAn mahAn bhUta iti tu dRzyama'nyathA cvera'bhAvaH / / 3. 2.70 // 25
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU071 - 73.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 583 na puMvanniSedhe // / 3. 2. 71 // mahataH puMvanniSedhaviSaye uttarapade DA na bhavati / mahatI priyA asya mahatIpriyaH, mahatImanojJaH / / 71 / / icyasvare dIrgha Acca // / 3. 2. 72 // icpratyayAnte'svarAdAvuttarapade pare pUrvapadasya dIrgha AkArazcAntAdezo 5 bhavati / bAhuSu ca bAhuSu ca mitho gRhItvA vyAsaktaM bAhUbAhavi vyAsajetAm, bAhAbAhavi evaM kezAkezi, muSTibhizca, muSTibhizca prahRtya kRtaM yuddhaM muSTamuSTi, muSTAmuSTi, evaM yaSTAyaSTi, yaSTIyaSTi daNDAdaNDi, dIrghatvAtvayorakArAntAdanyatra vizeSaH / dIrgha sAhacaryAdAtvamapi svarAntAnAmeva bhavati, teneha bhavati, dordoSi dhanurdhanuSi / asvara iti kim ? asyasi, 10 na iSviSavi / / 72 / / nyA0 sa0-- icyasvare0 / sAhacaryAditi svarasya hrasvadIrghaplutAH iti nyAyAdityarthaH / / 3. 2. 72 / / haviSyaSTana' kapAle / 3. 2.73 / / 'haviSyabhidheye'STan zabdasya kapAle uttarapade dIrgho'ntAdezo bhavati 115 aSTasu kapAleSu saMskRtam - praSTAkapAlaM haviH / haviSIti kim ? aSTAnAM kapAlAnAM samAhAraH- graSTakapAlam, pAtrAditvAtstrItvAbhAvaH / kapAla iti kim ? aSTapAtraM haviH / / 73 / / aSTA nyA0 sa0-- havi0 / prAyogikasya bahusaMkhyArthAbhighAyakasyA'STan ityanukaraNam, tataH prAyogikasyaikasaMkhyasya zabdasyAbhidhAyakamiti SaSThyekavacanam / anukriyamANasya 20 svarUpavinAzaprasaGgAt 'ano'sya' [ 2.1.108. ] ityakAralopo na bhavati / kapAlamiti trASTano vyaJjanAntatvAvyabhicArAd dIrghe paravidhau nalopasyA ( kvacida'sattve'pIti pAThaH sa ca prakaTArthaH) bhAve'pi dIrghasya svaradharmatvAdakArasyopAntyasyApi svarApekSayAntyatvAdvA dIrgho'nena / / 3. 2. 73 //
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 ] bRhadvatti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 74-75.] gavi yukte // 3. 2. 74 // aSTanzabdasya gavyuttarapade yukta'bhidheye dIrgho'ntAdezo bhavati / aSTAgavaM zakaTam, aSTau gAvo yuktA asminniti tripade bahuvrIhau kRte uttarapade pare dvayodviguH 'gostatpuruSAt' [7. 3. 105.] ityaT samAsAntaH, tatra dIrghatvena yuktArthasaMpratyayAdgatArthatvAdyuktazabdasya nivRttiH, athavA-samAhAra- 5 dviguH, tatra sAhacaryAdupacArAdaSTagavena yukta zakaTamaSTAgavamucyate, gavIti kim ? aSTaturago rathaH / yukta iti kim ? aSTagavam brAhmaNadhanam, aSTaguzcaitraH / / 74 / / nyA0 sa0--gavi yukta / aSTau gAvo yuktA asmin zakaTe aSTAgavaM zakaTamiti ukta tatazca anyapadArtha zakaTe'bhidheye kimiti samAsaH kriyate yato'STo gAvo yuktA iti 10 kathaM na kriyate yata iti kRte'pi yukto'rtho gmyte| yato'STau gAvo. yuktAH ko'rtho'STau gAvaH saMbaddhA ityartha iti yukto'rtho'trApi gamyate tatkathama'nyapadArthe kriyate ? ucyate, pratyAsattinyAyAt yadA tairgobhiyukta vAcyaM zakaTaM bhavati tadA'nenAkAra iSyate / yatastairgobhiyukta zakaTamevAsannamastIti pratyAsattiH / tahi kathaM gavIti ki aSTaturaMgo ratha ityatra dvayaGgavikalatvaM vyAvRtteryato yukto'pyartho nAsti ? ucyate, aSTau turagA asya15 rathasyetyatra vidyate SaSThI sA ca yojyayojakasaMbandhe'sti / tatazca yojyAsturagAH saMbaddhAH kartavyAH kena ? yojakena devadattalakSaNena paraM sahasAmarthyAd rathenaivaiti yukto'rtho'stIti na / dvayaGgavikalatvaM vyAvRtteH / upacAro hyanekadhAnta aAha sAhacaryAditi / aSTaturago ratha iti / aSTAnAM turagANAM samAhAraH pAtrAditvAt aSTaturagamatrA'sti abhrAditvAdaH / idaM yadi na kriyate tadA dvayaGgavikalatA syAt / aSTagavamiti aSTAnAM gavAM samAhAre 'gostatpuruSAt'20 [7.3.105.] aT samAsAntaH / / 3. 2..74 / / nAmni // 3. 2. 75 / / aSTanazabdasyottarapade pare nAmni saMjJAyAM dIrgho'ntAdezo bhavati / aSTau padAnyatra aSTApadaH kailAzaH, aSTApadaM-suvarNam aSTAvakro muniH, aSTAviTapo nAma kazcit / nAmnIti kim ? aSTadaNDaH, aSTaguNa-25 maizvaryam / / 75 / / nyA0 s0-naamni| aSTApadamiti aSTasu loheSu padaM pratiSThA yasya tat / / 3.2.75 //
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 76-77.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 585 koTara mizraka sidhakapuranasArikasya vaNe / 3. 2. 76 / / koTarAdInAM kRtaraNatve vanazabde uttarapade dIrgho'ntAdezo bhavati 'nAmni' saMjJAyAM viSaye / koTarAvaNam, mizrakAvaraNam, sidhrakAvaraNam, puragAvaNam, sArikAvaNam, 'pUrvapadasthAnnAmnyagaH ' [ 2. 3. 65. ] iti raNatve siddhe kRtaraNatvasya vanazabdasya nirdezo niyamArtha:, tena pUrvapadasthAditi 5 sUtreNa vanazabdasya raNatvamAkArasaMniyoge eva bhavati, tatazca kuberavanam, zatadhAravanam ityAdau saMjJAyAmapi gatvaM na bhavati / / 76 / / nyA0 sa0 - koTara0 / pUrvapadasthAditi atha samAse kRte dIrghe ca nAmatvAd vanazabdasya pUrvapadasthAdityeva gatvaM bhaviSyati kimarthaM kRtaraNatvasya vanazabdasya nirdeza ityAzaGkA / puragAvaraNamiti puraM gacchatIti 'nAmno gama:' [ 5.1.131] iti Da: 110 sArikAvara miti sAro'styeSAM 'ato'neka' [ 7.2.6] iti ikaH kuberavanamiti / kutsitaM kuSThitvAt beraM zarIrama'sya / / 32.76 / / aJjanAdInAM girau / 3. 2. 77 / / aJjanAdInAM girAvuttarapade dIrgho'ntAdezo bhavati, nAmni | aJjanAgiriH, bhAJjanAgiriH, kiMzukAgiriH, kiMzulakAgiriH, sAlvAgiriH, 15 lohitAgiriH, kukkuTAgiriH, khadUnAgiriH, nalAgiriH, piGgalAgiriH / aJjanAdInAmiti kim ? kRSNagiriH, zva etagiriH / nAmnItyeva ? aJjanasya giriH - zraJjanagiriH / aJjana, bhAJjana, kiMzuka, kiMzulaka, sAlva, lohita, kukkuTa, khadrana, ( khaDUna) nala, piGgala ityaJjanAdiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 77 / / 20 nyA0 sa0 - zraJjanAdInAM / zraJjanAgiririti praJjanavRkSasya upacArAda giriraJjanAgiriH / bhAJjanAgiririti bhajyate'nena bhaJjanaH tatra kuzalaH kuzale'gi bhAJjano rAjA / sAlvAgiririti satyante vyavahAribhiriti 'salerid vA' 510 ( uNAdi ) iti ve sAlvA janapadaH / khadUnAgiririti praznute bhAvAn 'prazeDitkhaH ' 87 ( uNAdi) khaM namebhiH ? khadUnA vRkSAH / nalAgiririti gala gandhe'c / piGgalA - 25 giririti 'toDo'hvAvAma:' [ 5.1.76 ] iti Da: / / 3. 2. 77 /
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite anajirAdibahusvarazarAdInAM matau // 3.2.78 / / ajirAdivajitabahusvarANAM zarAdInAM ca matau pratyaye dIrgho'ntAdezo bhavati, nAmni / bahusvara, -- udumbarAvatI, mazakAvatI, vIraNAvatI, puSkarAvatI amarAvatI, zarAdi, - zarAvatI vaMzAvatI, zucImatI, kuzAvatI, dhUmAvatI, ahIvatI, kapIvatI, munIvatI, maNIvatI, vArdAvAnnAma giriH, 5 veTAvAnnAma giriH / zara, vaMza, zuci, kuza, dhUma, grahi, kapi, muni, mariNa, vArda veTa iti zarAdiH / bahuvacanamAkRtigaraNArtham / tena RSIvatI, mRgAvatI, padmAvatI, vAtAvatI, bhogAvatItyAdi siddham / bahusvarazarAdInAmiti kim ? vrIhimatI ikSumatI, drumatI, madhumatI / bahusvarasyAnajirAdivizeSaNaM kim ? jivatI, khadiravatI, khapuravatI, 10 sthaviravatI, pulinavatI, malayavatI, haMsakAraNDavavatI, cakravAkavatI, alaMkAravatI, zazAGkavatI / hiraNyavatI, ajirAdirAkRtigaNaH / nAmnItyeva ? valayavatI kanyA, zaravatI tUraNA / / 78 // 586 ] [ pA0 2. sU0 78-79.] nyA0 sa0 - anajirA0 / udumbarAvatIti udumbarAH santyasyAmityAdizcAtuthiko nadyAM matuH 'nAmni' [ 2.1.5. ] iti masya vaH / puSkarAvatIti puSkarazabdAt 15 matvarthavarjaM matuH matvarthe tu 'puSkarAderdeze' [ 7. 2. 70 ] itIn syAt / zucImatI ityatra zucirastyasyAM normyAditvAd vatvAbhAvaH / vArdAvAniti vAraM dadAtIti 'Ato Da' [ 5. 1. 76. ] iti Da: vArdA meghAste santyatra 'madhvAde:' [ 6. 2. 73. ] iti matuH / veTAvAniti veTanti pakSibhira'ci veTA vRkSAste santyatra / malayavatIti malayasya parvatasya adurabhavA 'nadyAM matuH ' 6. 2. 62. ] haMsakAraNDavavatIti haMsazca kAraNDavazca haMsakA- 20 usarassyAM staH matuH / yadA haMsakAraNDavatIti dRzyate / tadA karaNDa: 'prajJAdibhyo'N' [ 7. 2. 165. ] haMsasya kAraNDa: haMsakAraNDaH / cakravAkavatIti cakrasyeva vAko vAgyasya cakrazabdenocyate vA ghaJ / / 3. 2. 78 / / RSau vizvasya mittre // / 3. 2.76 / / viSaye, 25 vizvazabdasya mittre uttarapade, RSAvabhidheye nAmni nAmaSiH / RSAviti kim ? vizva mittramasya vizvamitro vizvAmitro nAmnItyeva ? dIrghA'ntAdezo bhavati / vizvamitro mANavakaH muniH / / 76 / /
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 80-84.] zrosiddhahemacandrazamdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 587 10 nare // 3. 2. 80 // vizvazabdasya narazabde uttarapade nAmni viSaye dIrgho'ntAdezo bhavati / vizva narA asya vizvAnaro nAma kazcit / nara iti kim ? vizvasenaH / nAmnItyeva ? vizvanaro rAjA / / 80 / / vasurAToH // 3. 2. 81 // . pRthagyogAnnAmnIti nivRttama, vizvazabdasya vasau, rATi cottarapade dIrgho'ntAdezo bhavati / vizva vasvasya vizvAvasuH, vizvasmin rAjate iti vizvArAT ! rADiti vikRtanirdezAdiha na bhavati / vizvarAjau, vizvarAjaH / / 81 / / valacyapitrAdeH // 3. 2. 82 // . valacpratyaye pare pitrAdijitAnAM svarAntAnAM zabdAnAM dIrgho'ntAdezo bhavati / prAsutiH surA sA'sthAstItyAsutIvalaH, evam kRSIvalaH, dantAvalaH, utsaGgAvalaH, putrAvalaH / apitrAderiti kim ? pitRvalaH, mAtRvalaH, bhrAtRvalaH, utsAhavalaH / cakAraH kim ? uttarapade mAbhUt kAyavalam, nAgavalam / / 82 // nyA0 s0-vlcy0| AsavanamAsutiH 'samiNAsugaH' [5. 3. 63.] ktiH pratyayaH / kRSyAdibhyo valac / cakAraH kimiti pratyayA'pratyayayoH iti nyAyastu kAdAcitka ityAha-uttareti / / 3. 2. 82 // cite. kaci // 3. 2. 83 / / citizabdasya kaci pratyaye pare dIrgho'ntAdezo bhavati / ekA20 citirasmin ekacitIkaH, dvicitIkaH, tricitIkaH // 83 // svAmicihnasyAviSTASTapaJcabhinnacchinnacchidrasa. vasvastikasya karNa // 3. 2. 84 // svAmI ciha nyate yena tatsvAmicihnam, tadvAcino viSTAdivajitasya 15
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 ] karNazabde uttarapade pare dIrgho'ntAdezo bhavati / dAtramiva dAtram, dAtraM cihna karNe yasya sa dAtramiva vA karaNa yasya sa dAtrAkarNaH pazuH, evaM zaGkakarNaH, dviguNAkarNaH, dvyaGgulAkarNaH / svAmicihnasyeti kim ? zobhanakarNaH / svAmigrahaNaM kim ? lambakarNaH praviddhakarNaH zizuH / cihnagrahaNaM kim ? vAhanasya karNaH vAhanakarNaH viSTAdivarjanaM kim ? viSTakarNaH, aSTakarNaH, 5 paJcakarNaH, bhinnakaH, chinnakaH, chidrakarNaH, sruvakarNaH, svastikakarNaH / karNa iti kim ? cakrasakthaH / / 84 / / bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 84.] nyA0 sa0-- svAmi0 / cihna karoti Nij tataH svAmI cihnayate yena 'varSAdaya: klobe' [5. 3. 26 ] ityal / tadvAcina iti karNasya yathA svarUperaNa grahaNaM naivaM svAmicihnasya / etacca viSTAdInAM cihnavAcinAM dIrghapratipadhAt jJAyate 110 svarUpagrahaNe hi viSTAdInAM pratiSedho vyarthaH syAt / dviguNAkarNa iti dviguNaM cihna karNe yasya / dvayaGgulAka iti dva e aGagule mAnamasya dva e aGagulI mAnamasyeti vA vAkye taddhitapratyaye viSayabhUte 'saMkhyAvyayAdaGa gule:' [ 7. 3. 124 ] iti DaH / pazcAnmAtraT, 'dvigoH saMzaye ca' [ 7. 1. 144.] iti lup dvayaGagulaM karNayoryasya yadvA dvayoraGgulyo: samAhAraH 'saMkhyAvyayAdaGa gulerDa : ' [ 7. 3. 124 ] dvyaGgulaM 15 karNe yasya / zobhanaka iti zobhanatvamanekavidhamiti taccihnamapi na bhavati / lambakatvaM tvekavidhamiti cihna bhavati paraM na svAmina iti parasparaM sAdRzyaM nAsti / vAhanaka , iti udyate tena karaNe'naT 'vAhyAdvAhanasya' [2. 3. 72. ] iti nirdezAd dIrghaH / yadvA vahanameva 'prajJAdibhyo'Na' [ 7. 2. 165 ] yavA vAhyate taditi rigantAt bhujipatyAditvAdanaTi vAhanam / viSTakaraNa ityAdi viSTaM praviSTaM20 vyAptaM vA cihna karNe yasya vizeviSarazauTezca karmariNa to viSTASTazabdau / saMkhyAvacano vA'STazabdaH / evaM paJcazabdo'pi / bhizchidezca kta 'radAdamUrccha' [ 4 2. 66. ] iti datayornatve chinnabhinno chide: 'Rjyaji' 388 ( uNAdi ) iti re chidraM sravatyasmAditi 'nighRSi' 511 ( uNAdi ) iti kiti vapratyaye stravaH / svastizabdo'vyayaM svasti kAyati svastikaH / viSTaM karNe yasya / praSTaM karNe yasya / saMkhyApakSe tu praSTau25 karNe'sya / aSTapaJcazabdau cA'tra praSTaguNe paJcaguNe ca cihnavizeSe varttate / bhinnau avitrea / chinnau kaNNau yasya bhedacchedau hi svAmivizeSajJApanAya karNayoH kriyete / evaM chidramapi / sravAkAraM cihna sruveNocyate / svastikaH sAkSAdeva cihna tatkarNe yasya / cakrasaktha iti cakraM sakthani asya 'sakthyakSNaH svAGga e Ta:' [ 7. 3. 126. ] / / 3. 2. 84 // 30
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 85-86.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 586 gatikArakasya nahitivRSiSyadhirucisahitanau kvI // 3. 2. 85 // gatisaMjJasya kArakavAcinazca nahyAdiSu kvibanteSattarapadeSu pareSu dIrgho'ntAdezo bhavati / upanahyati upanahyate vA upAnat. parINat, vRt,nIvRt, upAvRt, vRSa,-prAvRTa, parIvRTa, vyadh,-zvAvit, marmAvit, ruca,-nIruk, 5 atIruk, abhIruk, saha -turAsaTa, RtISaT, bhIruSThAnAditvAt Satvam, jalAsaTa, tan,-parItat, 'gamAM kvau' [4. 2. 58.] iti nalopaH / gatikArakasyeti kim ? paTuruk, tigmaruk, tIvraruk, zva taruk, kamalaruk kecittu rujAvicchanti na rucau,-tena rujarucyormatabhedena vikalpaH siddhaH, ruj,-niruk, nIruk, ruc,-atiruk, atIruka / kvAviti kim ? upanaddham, vitatam / iha kvigraha-10 NAdanyatra dhAtugrahaNe tadAdividhirlabhyate, tenAyaskRtam ayaskAra ityAdau sakAraH siddho bhavati, anyathA hyayaskRdityatraiva syAt / / 85 / / nyA0 s0--gtikaark0| pravarSanti meghA asyAM anaTabAdhaka: 'krutsaMpadA' [5. 3. 114.] iti kvip / turAsaDiti turerjuhotyAdipAThAt tutotti nAmyupAntya' [5. 1. 54.] iti kaH / turaM sahati turAsaT / turAsADiti tu chaandsH| RtISa Diti 15 araNamRtiH pIDA tAM shte| paTurugityAdi pratyAsattyA rucyAdikriyApekSaM kArakatvaM gRhyate tena paTavI tigmA tIvrA zvetA kamaleva rug yasyetyevaM vartataityAdikriyApekSe kArakatve na bhavati / / 3. 2.85 / / ghanyupasargasya bahulam // 3. 2. 86 // ghabante uttarapade pare upasargasya bahulaM dIrgho'ntAdezo bhavati / nIkledaH,20 nImedaH, nImArgaH, novAraH, prAvAraH, nIzAraH, kvacinna bhavati-niSAdaH, viSadanaM viSAdaH, pratapanaM pratApaH, prabhAvaH, prabhAraH, prahAraH, kvacidvikalpaHpratIvezaH, prativezaH, pratIpAdaH 2, pratIbodhaH 2, parINAmaH 2, pratIhAraH 2, pratIkAraH 2, atIsAraH 2, vIsarpaH 2, kvacidviSayabhedena-prAsAdo gRham, prasAdo'nyaH, prAkAro vapraH, prakAro'nyaH, apAmArga auSadhiH, apamArgo'nyaH,25 nIhAro himam, nihAro'nyaH, parIrodho mRgAvarodhaH, parirodho'nyaH, parIhAro dezAnugrahaH, parihAro'nyaH, vItaMsaH-pakSibandhanam, vitNso'nyH| upasargasyeti
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 87-88.] kim ? candanasAraH, khadirasAraH, mArgamatikrAnta: atimArgaH / ghanIti kim ? avasAyaH avahAraH pratyayo'yam / bahulavacanAdanupasargasyApi aghaJyapi ca bhavati dakSiNApathaH, uttarApathaH kvacidvikalpaH andhatamaH, andhAtamaH, andhatamasam, andhAtamasam / kvacidviSayabhedena adhIdantaH, adhIkarNa , adhIkaNThaH, adhIpAdaH-ete Adhikye, anyatra adhidanta ityAdi bhavati / 5 kvacidanuttarapade'pi vikalpaH pUruSaH, puruSaH, nArakaH, narakaH, sAdanam, sadanam, atizAyanam, atizayanam / kAzazabde ca ghaante vikalpaH-nIkAzaH, nikAzaH, pratIkAzaH, pratikAzaH, ajante tUttaro vidhiH / / 86 / / nyA0 sa0-ghaJyupa0 / dezAnugraho hiNDaH / uttarapadA'dhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasyaiva grahaNamiti jJApite'pi dhAtovidhIyamAnasya ghatra upasargaparatvAsaMbhavena 10 sAmarthyAta ghAntasyottarapadasya grahaNaM nyAyyam / vItaMsa iti bhUSatasU0 nonte vitasyate / ghana / andhAtamasamiti amatyanyenAkRSyamAraNa: 'skandyamibhyAM dhaH- 251 (uraNAdi) andhaM karoti riNaj / 'andharaNa dRSTayupasaMhAre' asmAd vA'c / andhaM ca tattamazca samavAndhAttamaso't samAsAntaH / kAzazabde ceti / bahulavacanAdeveti yadi ghatri vikalpaH tarhi uttaro nityavidhiH kva syAdityAha-ajante viti / / 3. 2. 86 / / 15 nAminaH kAze / / 3. 2. 87 // nAmyantasyopasargasya 'ac' [5. 1. 46.] ityajante kAzazabde uttarapade pare dIrgho'ntAdezo bhavati / nikAzate nikAzyata iti vA nIkAzaH, vikAzate iti vIkAzaH, anakAzaH, pratIkAzaH / bahulAdhikArAnnikAza ityapi / nAmina iti kim ? prakAzate iti prakAzaH / / 87 / / .. 20 dasti // 3. 2. 88 // dA ityetasya yastakArAdirAdezastasminpare nAmyantasyopasargasya dIrgho'ntAdezo bhavati / nIttam, vIttam, parIttam, parIttavAn, parotrimam, praNIttimam / da iti kim ? vitIrNam / tIti kim ? sudattam / nAmina ityeva ? prattam avattam / / 88 / / . 25 nyA0 sa0--dasti / nidIyate sma dAsaMjJAnAM caturNAmanyatamAt kta kRte
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 86-61.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 561 dadityasyApavAda: 'svarAdupasargAt' [ 4. 4. 6.] iti dA ityasya t ityAdezaH / dAgastu nidAtumArabdhaM 'prArambhe' [5. 1. 10.] ktaH / 'nivisvanvavAt' [4. 4. 8. ] vikalpena t // 3. 2. 88 / / apIlvAdervahe // 3. 2. 86 // pIlvAdijitasya nAmyantasya vahe uttarapade pare dIrgho'ntAdezo bhvti| 5 vahatIti vaham, 'ac' [5. 1. 46.] ityac / RSINAM vaham-RSIvaham, munIvaham, kapIvaham, evaM nAmAni nagarANi / ghAnte tu vahazabde RSIvahaH, munIvahaH, kapIvahaH / apIlvAderiti kim ? pIluvaham, dAruvaham, cAruvaham / nAmina ityeva ? piNDavaham, kASThavaham / / 86 / / nyA0 s0--apiilvaa0| atra vahazabdo'janto ghAntazca gRhyate liGgAcca10 vizeSo vAcyaH / / 3.2.86 / / . zunaH // 3. 2. 10 // zvana ityetasyottarapade pare dIrgho'ntAdezo bhavati / zuno dantaH zvAdantaH evaM zvAdaMSTrA, zvAkarNaH, zvAkardaH / zvAkUrdaH, zvAvarAham / bahulAdhikArAtkvacidvikalpaH zvApuccham, zvapuccham / kvacidviSayAntare-zunaH15 padamiva padamasya zvApadam vyAghrAdiH, zunaH padaM-zvapadam / kvacinna bhavatizvaphalkaH zvamukhaH / / 60 / / nyA0 s0--shunH| zvApadam ityatra bAhulakAnnapusakatvama'nyathA dehinAmatvAt pustvaM syAt / / 3. 2. 60 / / ekAdaza SoDaza SoDan ghoDhA SaDDhA // 3. 2. 61 // 20 ___ ekAdayaH zabdA dazAdiSu uttarapadAdiSu kRtadIrghatvAdayo nipAtyante / ekottarA daza, ekaM ca daza ca vA ekAdaza, atrakasya dazazabde uttarapade dIrghaH, SaDuttarA daza, SaT ca daza ca vA SoDaza,-atra SaSo'ntasyotvam uttarapadadakArasya ca DakAraH, SaD dantA asya SoDan, atra dantazabdasya datrAdeze kRte dasya DatvaM ca SaSo'ntasyotvam, evaM SoDantau, SoDantaH, striyAM tu SoDatI, anye tu datrAdeze25
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 2. ] 562 ] kRte SoDanniti zabdAntaraM nakArAntaM rAjanzabdavannipAtayanti / tatazca SoDAnamicchatIti kyani, nakAralope Itve ca SoDIyatIti siddhyatIti manyante / SaDbhiH prakAraiH SoDhA, SaDDhA, atra dhApratyaye SaSo'ntasya votvaM dhakArasya tu nityaM Dhatvam / yattu SaDdheti rUpaM na tat dhApratyaye kiM tu SaD dadhAti dhayati veti 'zrato Do'ha vAvAma:' [ 5.1.76 ] iti De kRte striyAmApi ca 5 bhavati, nipAtanasya ceSTaviSayatvAdatrotvaDhatve na bhavataH / / 61 / / nyA0 sa0 -- ekAdaza0 / uttarapadAdiSviti / pradipadAddhAprabhRtipratyayAnAM grahaH / ekottarA dazeti pratrottarazabdo'dhikavacanaH / nakArAntamiti svamate tu takAMrAnto nipAtaH // / 3. 2. 61 / / divatryaSTAnAM dvAprayoTA prAk zatAdanazItibahu- 10 vrIhau // 3.2. 62 // paJcadaza / dvitri aSTan ityeteSAM yathAsaMkhyaM dvA trayas aSTA ityete pradezA prAk zatAt saMkhyAyAmuttarapade bhavanti, 'anazItibahuvrIhau' azIti bahuvrIhisamAsaviSayaM cottarapadaM varjayitvA / dvAbhyAmadhikA daza dvau ca daza ceti vA dvAdaza, evaM dvAviMzatiH, dvAtriMzat, trayodaza, trayoviMzatiH, trayastriMzat, aSTAdaza, 15 aSTAviMzatiH, aSTAtriMzat / dvitryaSTAnAmiti kim ? prAkzatAditi kim ? dvizatam, trizatam, aSTazatam, dvisahasram / trisahasram aSTasahasram, anazIti bahuvrIhAviti kim ? dvayazItiH, tryazItiH, dvau vA trayo vA dvitrAH, tricaturAH, aSTanavAH, dvirdaza dvidazA, evaM tridazAH / prAkzatAdityavadheH saMkhyAparigrahAdiha na bhavati, dvaimAturaH, traimAturaH, 20 aSTamAturaH, dvimuni vyAkaraNasya, trimuni vyAkaraNasya / / 62 / / nyA0 sa0--- dvizyaSTAnAM0 | saMkhyAyAmuttarapade iti pUrvapadasya sAkSAdeva nirdezAt prAk zatAdityavadheranazItiparyudAsAdazIteH saMkhyAyAH pratiSedhAt saMkhyArUpasyaivottarapadasya grahaNam / viMzatiriti dvau dazatau mAnamasyA: 'viMzatyAdaya:' [6.4.173.] dezadarthe vimbhAvaH zatizca pratyayaH / / 3. 2. 92 / / 25
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0-2. sU0 63-64.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 563 catvAriMzadAdau vA // 3. 2. 63 // dvitryaSTAnAM prAkzatAccatvAriMzadAdau saMkhyAyAmuttarapade yathAsaMkhyaM dvA trayas aSTA ityete prAdezA vA bhavanti, anazItibahuvrIhau / dvAbhyAmadhikA dvau ca catvAriMzacceti vA dvAcatvAriMzat, dvicatvAriMzat, trayazcatvAriMzat, tricatvAriMzat, aSTAcatvAriMzat, aSTacatvAriMzat, dvApaJcAzat, dvipaJcAzat, 5 trayaHpaJcAzat, tripaJcAzat, aSTApaJcAzat, aSTapaJcAzat, dvASaSTiH, dviSaSTiH, trayaHSaSTiH, triSaSTiH, aSTASaSTiH, aSTaSaSTiH, dvAsaptatiH, dvisaptatiH, trayaHsaptatiH, trisaptatiH, aSTAsaptatiH, aSTasaptatiH, dvAnavatiH, dvinavatiH, trayonavatiH, trinavatiH, aSTAnavatiH, assttnvtiH| anazItibahuvrIhAvityeva ? dvayazItiH, vyazItiH, aSTAzItiH, dvizcatvAriMzat, dvicatvAriMzAH, evaM10 tricatvAriMzAH aSTau catvAriMzato'smin aSTacatvAriMzat / pUrveNa nityaM prApte vikalpArthamidam / / 63 / / hRdayasya hallAsalekhANye // 3. 2. 64 // hRdayazabdasya lAsalekhayoruttarapadayoraNi ye ca pratyaye pare hRdityayamAdezo bhavati / lAsa, hRdayasya lAso hallAsaH, lekha, hRdayaM likhatIti15 . hRllekhaH, aNa saMnidhAnAllekhazabdo'Nanto gRhyate, tena ghanante na bhavati, hRdayasya lekhaH hRdayalekhaH, araNa,-hRdayasyedaM hArdam,-sauhArdam, dauhArdam, ya,hRdayasya priyaH hRdyaH, hRdayasya bandhano mantraH hRdyaH, hRdaye bhavaM hRdayAya hitam hRdyam / araNItyeva siddha lekhagrahaNaM jJApakam 'uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM na bhavati / 'khityanavyaya-[3. 2. 111.] ityAdau tu asaMbhavAtta-20 dantagrahaNam-hRdayazabdasamAnArthena hRcchabdenaiva siddha hRdAdezavidhAnaM lAsAdiSu hRdayazabdaprayoganivRttyartham, anyatra tUbhayaM prayujyate, sauhAryam, sauhRdayyam, hRcchokaH, hRdayazokaH, hRdrogaH, hRdayarogaH, hRcchakuH, hRdayazaGakuH, hRcchU lam, hRdayazUlam, hRcchalyam, hRdayazalyam, hRddAhaH, hRdayadAhaH, hRdda kham, hRdayaduHkham, hRtkamalam, hRdayakamalam, hRtpuNDarIkam, hRdayapuNDarIkam ityAdi / / 64 / / 25
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 65-66.] nyA0 s0-hRdysy| sauhAImiti / suSTu hRdayaM yasya duSTaM hRdayaM yasya sa suhRdayaH, durha dayaH 'tasyedam' [ 6. 3. 160. ] ityaNa / hRdbhagasindhorubhayapadavRddhiH / suhRdayasya bhAva iti vAkye 'yuvAderaNa' [7. 1. 67. ] vaa| niddizyamAnatvAt hRdyshbdsyaivaadeshH| prathamavAkyadvaye 'hRdyapadya' iti yH| bhavArthe digAditvAt yH| hitArthe tu 'prANyaGga' [7. 1. 37.] iti yH| sauhAdya miti 'patirAjAnta' [7. 1. 60.] 5 iti TayaNa / / 3. 2. 64 // padaH pAdasyAjyAtigopahate // 3. 2. 65 // pAdazabdasyAjyAdiSUttarapadeSu pada ityayamAdezo bhavati / pAdAbhyAmajati atati ceti auraNAdike iNi-padAjiH, padAtiH, ata eva nirdezAt ajervI na bhavati / pAdAbhyAM gacchati-padagaH, 'nAmno gamaH'-[5. 1. 131.] ityAdinA10 DaH, pAdAbhyAmupahataH, pdophtH,| pAdazabdasamAnArthaH padazabdo'sti prAjyAdiSu tu pAdazabdaprayoganivRttyarthaM vacanam / kathaM digdhazcAsau pAdazca digdhapAdaH, tenopahataH digdhapAdopahataH-uttarapadasaMnidhApitena pUrvapadena pAdazabdo vizeSyate, na cAtra pAdazabdaH pUrvapadamapi tu digdhapAdaH, tenAtra na bhavati / / 65 / / 15 himahatikASiye pad // 3. 2.66 // himAdiSUttarapadeSu pAdasaMbandhini ye ca pratyaye pAdazabdasya padityayamAdezo bhavati / pAdayohimaM paddhimam, pAdAbhyAM hatiH paddhatiH, pAdau kaSatItyevaMzIlaH, punaH punaH pAdau kaSati, pAdAbhyAM sAdhu kaSatIti vA patkASI, paramazcAsau patkASI ca prmptkaassii| yadA ca paramau ca tau pAdau20 ca paramapAdau tatkaSaNazIlAdivivakSyate tadA pAdazabdasya pUrvapadatvAbhAvAt paramapAdakASItyeva bhavati, pAdau vidhyanti padyAH-zarkarAH, pAdayorbhavAH, padyAHpAMsavaH, pAdAbhyAM hitaM padyaM-ghRtam / kathaM pAdArthamudakaM pAdyam ? 'pAdyAye' [7. 1. 23] iti nipAtanAt / pAdazabdasaMbandhini ya iti kim ? dvigu samAsasaMbandhini mAbhUt, dvAbhyAM pAdAbhyAM krItaM dvipAdyam, tripAdyam, evaM25 tripAdyam, adhyardhapAdyam, 'paraNapAdamASAdyaH' [6. 4. 148.] iti yaH / yadvA prAjyAdiSu karaNabhAvaH prANyaGgasyaiveti pUrvatra pAdazabdaH prANyaGgavacanaH sa eva
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 67.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 565 cehAnuvartata iti parimANArthasya na bhavati / anye tu gopahatayorapIcchanti, pAdAbhyAM gacchatIti-padgaH, pAdAbhyAmupahataH padupahataH, kathaM hastipAdasyApatyaM hAstipada ityatra apatyANi padbhAvaH / 'kaupijalahAstipadAdaNa' [6. 3. 170.] iti nirdezAdbhaviSyati, pAdAbhyAM carati padika iti tu 'padikaH' [6. 4. 13.] iti nipAtanAt / / 66 / / / nyA0 s0--himhti0| pAdasaMbandhini ye ceti pratyAsattyA AvRttyA vA pAdasya yo yaH pratyayastasmin na tu smaassNbndhiniityrthH| 'vidhyatyananyena' [7.1.8.] 'digAdidahAMzAdyaH' [6. 3. 124. ] 'prANyaGgarathakhala' [7. 1. 37. ] ityAdinA padyA: zarkarA ityAdiSu triSu udAharaNeSu yathAkramaM jJAtavyAni / nipAtanAditi ayamarthaH yathA 'pAdyArpA' [7. 1. 23.] iti sUtranipAtanAt pratyayo'nukto'pyAnIyate tathA10 padbhAvAbhAvo'pi nipAtyata iti / samAsasaMbandhinIti ayamarthaH na hi pAdazabdAt kevalAdeva yapratyayo vidhIyate kiMtu pAdAntAd dvigoH| tatazca 'pratyayaH prakRtyAdeH' [7. 4. 115.] iti yasmAt pratyayo vidhIyate, tadAdereva grAhako na, tadavayavasyeti nA'yaM pAdasaMbandhI yaH kintu dvigoriti na bhavati / paNapAdamASAtha iti atra sUtre paNamASasAhacaryAt pAdazabdaH parimANArtha eva gRhyate na prANyaGgavacana iti / AjyAdiSviti15 yata AjyAdayaH kriyAvacanAH / Ajizabdo hi yuddhakriyAvacanaH upahatazabdazca hananakriyAvacanaH, tatra ca karaNabhAvaH prANyaGgasyaiva, na parimANArthasya pAdazabdasya caturbhAgArthasya / apatyAraNIti ata eva nirdezAd 'ata iJ' [6. 1. 31.] itIjaM bAdhitvA 'Gaso'patye' [6. 1. 28.] ityaNa pratyayo bhavati / / 3. 2. 66 / / 20 RcaH sa // 3. 2. 17 // ___ RcaH saMbandhinaH pAdasya zakArAdau zaspratyaye padityayamAdezo bhavati / pAdaM pAdaM gAyatryAH zaMsati, pacchAM gAyatrI zaMsati, vAkyagamyasya gAyatryAH pAdasaMbandhasya 'vRttau nivRttatvAt svAbhAvika zaMsanakriyApekSaM karmatvaM bhavati, Rca iti kim ? pAdaM pAdaM kArSAparaNasya dadAti pAdazaH kArSApaNaM dadAti, evaM pAdazaH zloka vyAcaSTe / zaso dviHzakArapAThAt vibhaktizasi na bhavati,25 RcaH pAdAn pazya / / 67 / / nyA0 sa0--RcaH zasi / RcaH pAdo nAmeyattAvacchinno'kSarapiNDa iti nAtra prANyaGgArthasya pAdazabdasya saMbhava iti sAmAnyena na grahaNam / vAkyagamyasyeti nanu ceha pAdaM gAyatryAH zaMsatIti gAyatryAH pAdazabdena saMbandhAd vAkyavavRttAvapi SaSThayA
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite . [pA0 2. sU0 68-101.] bhAvyamiti kathaM gAyatrImityatra dvitIyetyAzaGkA / zaMsanakriyApekSamiti vAkye hi pAdaM pAdaM gAyatryAH zaMsatIti gAyatryAH pAdazabdena saMbandho yaH sa paccha iti vRttau nivarttate / kevalaM paccha iti zaMsanakriyAvizeSaNatvenaivA'vatiSThate atastatra SaSThI na bhavati / tada'bhAve'pi kathaM dvitIyA ? ityAha-zaMsanetyAdi / / 3. 2. 17 // zabdaniSkaghoSamizre vA // 3. 2. 68 // zabdAdiSuttarapadeSu pAdasya padityayamAdezo vA bhavati / pAdayoH zabdaH pacchabdaH, pAdazabdaH, evaM panniSkaH, pAdaniSkaH, padghoSaH, pAdaghoSaH, pAdAbhyAM mizraH panmizraH, pAdamizraH / / 68 / / nas nAsikAyAsta kSa dre // 3. 2. 66 // __nAsikAzabdasya taspratyaye kSudrazabde cottarapade pare nasityayamAdezo10 bhavati / nAsikayA nAsikAyAM vA nastaH, nAsikAyAM nAsikayA vA kSudraH naHkSudraH / / 66 / / yevnne|| 3. 2. 100 // nAsikAzabdasya yapratyaye varNAdanyasminnabhidheye nasittyayamAdezo bhavati / nAsikAyai hitaM tatra bhavaM vA nasyam ya iti kim ? nAsikyaM 15 nagaram, cAturathiko'yaM yaH / niranubandhagrahaNe ca na sAnubandhasya grahaNaM bhavati / avarNa iti kim ? nAsikyo varNaH / / 100 / / zirasaH zIrSan // 3. 2. 101 // ziraszabdasya zIrSannityayamAdezo bhavati ye pratyaye pare / zirasi bhavaH zIrSaNyaH svaraH, evaM zIrSaNyo vraNaH, zirase hitaM zIrSaNyaM tailam ya ityeva ? 20 zirastaH, saziraskaH, niranubandhagrahaNe ca na sAnubandhasya grahaNaM tenehApi na bhavati / zira icchati zirasyati, tathA hastinaH zira iva ziro yasya (sa) hastizirAH, tasyApatyaM strI bAhvAditvAdini zIrSaH svare taddhite' [3. 2. 103.] iti zirasaH zo deze 'anArSe vRddhe'-[2. 4. 78.]
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 102 - 104.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 567 ityAdinA ceJaH SyAdeze hAstizIrSyA, evaM pailuzIrSyA / atra SyazIrSAdezayoH sthAnivadbhAvAt zIrSannAdezaH syAt / zirasa iti cAdezena saMbadhyate na pratyayena tena hAstizISirityAdau samAsasaMbandhinyapi taddhite uttarasUtreNa zIrSAdezo bhavati // 101 // nyA0 sa0 - zirasaH0 / sthAnivadbhAvAditi iJ pratyayastadAdezo'pi pratyaya 5 ityevaMrUpaM sthAnitvaM dRzyaM na tvitraH svarUpeNa tasyevarNarUpatvAt / zIrSAdezasya tu svarUpeNa varNasamudAyasya varNavidhitvAbhAvAt / / 3. 2. 101 / / keze vA // 3. 2. 102 // zirasaH keza viSaye yapratyaye pare zIrSannAdezo vA bhavati / zirasi bhavAH zIrSaNyAH kezAH, zirasyAH kezAH kecittu ilvalA mRgazIrSasya 10 zirasyAstArakAH smRtAH iti prayogadarzanAt, kezAdanyatrApi vikalpamicchanti, zAkhAdiyapratyaye ca zIrSanniti necchantyeva / zirasastulyaH zirasyaH, zAkhAditvAdyaH / / 102 / / zIrSI svare taddhite // 3. 2. 103 // ziraszabdasya svarAdau taddhite pare zIrSa ityayamAdezo bhavati 115 hastiziraso'patya hAstizIrSiH evaM sthaulazIrSiH, pailuzIrSiH, mRgazirasA candrayuktena yuktA mArgazIrSI paurNamAsI, sthUlazirasa idaM sthaulazIrSam, zirasi kRtaM zairSam, zirasA tarati zIrSikaH / svara iti kim ? ziraskalpaH / taddhita iti kim ? zirasA, sthUlazirasamAcaSTe sthUlazirayati / kathamalvalA mRgazIrSasyeti ? zIrSazabdaH prakRtyantaramasti / zIrSacchedyaM paricchidyeti, -2 anenaiva ca siddhe uktaviSaye zirasaH prayoganivRtyarthaM vacanam / / 103 / / nyA0 sa0-- zIrSaH svare0 / zIrSacchedyamiti zIrSacchedamarhati 'zIrSacchedAdyo vA' [ 6. 4. 184. ] yapratyayaH / / 32. 103 / / udakasyoda' peSaMdhivAsavAhane / 3. 2. 104 / / udakazabdasya peSamAdiSUttarapadeSu uda ityayamAdezo bhavati / udakena 25
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 105-107.] pinaSTi udapeSaM pinaSTi tagaram, udakaM dhIyate'sminniti udadhiH-ghaTaH, vAsaudakasya vAsaH udavAsaH, evam-udavAhanaH / anAmArthaM vacanam, nAmnyuttareNaiva siddham / / 104 // nyA0 sa0--udaka0 / udavAhana iti udakaM vAhanamasyeti kAryam / / 3.2.104 / / vaikavyaJjane pUrya / 3. 2. 105 // udakazabdasya pUrayitavyavAcinyekavyaJjane'saMyuktavyaJjanAdAvuttarapade udAdezo vA bhavati / udakumbhaH, udakakumbhaH, udaghaTaH, udakaghaTaH, udapAtram; udakapAtram / vyaJjana iti kim ? udakAmatram / eketi kim ? udakasthAlam / pUrya iti kim ? udakaparvataH, udakadezaH / / 105 / / nyA0 s0-vaikvynyjne| udakAdinA dravyeNa pUrayitavyaM ghaTAdi pUrva 10 tatrottarapade iti vaiyadhikaraNyena saMbadhyate / pUrye yaduttarapadaM vartate tasminniti / / 3.2.105 / / mandhodanasaktubinduvajrabhArahAravIvadhagAhe vA // 3. 2. 106 // manthAdiSUttarapadeSadakazabdasyodAdezo vA bhavati / udamanthaH udakamanthaH, udaudanaH, udakaudanaH, udasaktuH, udakasaktuH, udabinduH, udakabinduH, udavajraH,15 udakavajraH, udabhAraH, udakabhAraH, udahAraH, udakahAraH, udavIvadhaH, udakavIvadhaH, udagAhaH, udakagAhaH, apUryArtho yatnaH / / 106 / / / nyA0 s0-mnthaudn0| udamantha iti udakena mathyate karmaNi ghatri 'kAraka kRtA' [ 3. 1. 68. ] iti samAsaH / udaudana iti udakenopasikta prodanaH, 'mayUravyaMsaka' [ 3. 1. 116. ] iti samAsaH / upasiktakriyAyAzca vRttAvantarbhAvAdudakaudanayo:20 sAmarthyam / udakavIvadha iti vIvadhazabdo'vyutpannaH pathi paryAhAre ca vartate / 'hano vA vadh ca' [ 5. 3. 46. ] itya'li vadhAdeze bahuvrIhau bAhulakAd dIrghatve vA vIvadhaH / / 3. 2. 106 / / nAmnyuttarapadasya ca // 3. 2. 107 // udakazabdasya pUrvapadasyottarapadasya ca nAmni saMjJAyAM viSaye uda ityaya-25
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 108-110.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 566 mAdezo bhavati / udamegho nAma yasyaudameghiH putraH, udavAho nAma yasyaudavAhiH putraH, udapAnam nipAnam / udadhiH samudraH, uttarapadasya, lavaNodaH, kAlodaH, kSIrodaH, evaMnAmAnaH samudrAH, lohitodA, kSIrodA nAma nadI, acchodam, sitodam, aruNodam, lohitodam, evaMnAmAni sarAMsi / / 107 / / nyA0 s0-naamnyuttrH| uttarapadAdhikArAt pUrvapadasyaiva syAdityuttarapadasya- 5 tyucyte| cakArAbhAve ca pUrvapadasya na syAditi cakAraH / / 3. 2. 107 / / te lugavA // 3. 2. 108 // . nAmaviSaye ye pUrvottarapade te lugvA bhavataH / devadattaH, devaH, dattaH, satyabhAmA, satyA, bhAmA-zabda sAmye'pi prakaraNAderarthavizeSanizcayaH / / 108 / / nyA0 sa0--te lugvaa| nanu pUrvapadasyottarapadasya vA lope yaH samudAyamanu-10 vartate devAdizabdaH sa devadattAdyarthena ca tridazArthena ca samAna iti kathaM nizcayo bhavati ayaM devadattArtha eva na tu tridazAdyartha ityAha-zabdetyAdi / zabdAnAM bhinnArthAnAM sAmye'pi tulyarUpatve'pi // 3.2.108 // dvayantaranavarNopasargAdapa Ipa // 3. 2. 106 // dvi antar ityetAbhyAmanavarNAntebhyazcopasargebhyaH parasyAp ityetasyo-15 ttarapadasya Ip ityayamAdezo bhavati / dvidhA gatA Apo'sminniti dvIpam, evamantarIpam, nIpam, pratIpam, samIpam, anvIpam, vIpam / upasargAditi kim ? zobhanA ApaH svApaH, pUjitA ApaH atyApaH, svatI pUjAyAM nopasagauM, ata eva samAsAnto na bhavati / anavarNeti kim ? prApam, parApam, saMzliSTA AgatA Apo'smin samApo devayajanam / / 106 / / nyA0 sa0--dvacantara0 / dvIpamiti yathA dvIpamityatrA'svapadavigrahaH evamantargatAH nivRttA: pratyAvRttAH saMgatA: anugatA: Apo'sminniti asvapado bahuvrIhiH 'ekArthaM cAnekaM ca' [ 3. 1. 22. ] iti / sarveSu 'Rk pUH pathyapo't' [7. 3. 76. ] samAsAntaH // 3. 2. 106 // n 25 anodaMza upa // 3. 2. 110 // anoH parasyApo deze'bhidheye up ityayamAdezo bhavati / anugatA
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 111-112.] prApo'sminnanUpo dezaH / deza iti kim ? anvIpaM vanam / kathaM kUpaH sUpaH yUpaH ? pRSodarAditvAt / / 110 / / rikhatyanavyayAruSo mo'sto hrasvazca // 3. 2. 111 // anavyayasya arthAtsvarAntasyAruSazca khitpratyayAnte uttarapade mo'nto bhavati, yathAsaMbhavaM hrasvazcAntAdezo bhavati / jJamAtmAnaM manyate zaMmanyaH, 5 paNDitaMmanyaH, maMmanyaH, khaTvaMmanyA, mahaMmanyaH, rAtrimanyamahaH, dru riMgamanyaH, grAmaNimanyaH, vadhuMmanyaH, khalapuMmanyaH, kSemakaraH, meghaMkaraH, pADhaya bhaviSNa :, ADhaya bhAvukaH, subhagaMkaraNam / AzitaMbhavo vartate, mitaMgamaH vihaMgamaH, ptnggH| paratvAtpuMvadbhAvo hrasvatvena bAdhyate:-kAlimanyA, hariNimanyAH arus-aru tudaH, khitIti kim ? paNDitamAnI, subhagamAnI anavyayeti10 kim ? doSAmanyamahaH, divAmanyA rAtriH / avyayapratiSedhAt khiti tadantagrahaNam, na hyavyayAtparaH khitsaMbhavati / aruHzabdopAdAnAdanavyayasya vyaJjanAntasya mo na bhavati, gIrmanyaH / 'svarasya hrasvadIrghaplutAH' iti hrasvaH svarasyaiva / kRdgrahaNe sati gatikArakasyApi grahaNAt-kUlamadra jaH kUlamudvaha ityatrApi bhavati / / 111 / / nyA0 s0--khitynvyyaa0| grAmaNyaM khalapvamAtmAnaM manyate / arthAditi . arurgrahaNAdanavyayAnAM svarAntatvaM labhyate iti / aruMtuva iti 'bahuvidhvarur' [5. 1. 124.] iti khaz / atra mo'nte sati 'saMyogasyAdau' [2. 1. 88. ] iti 'sa' lopH| na zavyayAditi nanu yathA'vyayAt khinna saMbhavatyevama'navyayAdapi na saMbhavati? na, dhAtoranavyayAt syaat| tathA ca zaMmanya ityAdau jJamanya iti syAdityavyayapratiSedhaH samAzrIyate 120 gIrmanya iti nanvatra mo'nte'pi 'padasya' [2.1. 86.] iti lope gIrmanya iti bhaviSyati kiM montapratiSedhena ? ucyate, 'rAt saH' [ 2. 1. 60 ] iti niyamAllopo na syAditi pratiSedhaH / / 3. 2. 111 / / 15 satyAgadAsto kAre // 3. 2. 112 // satyAdibhyaH kArazabde uttarapade pare mo'nto bhavati / satyaM karoti25 satyasya kAra iti vA satyaMkAraH, evamagadaMkAraH, prastuMkAraH, astviti nipAtaH kriyApratirUpako'bhyupagame vartate // 112 //
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU. 113-115.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 601 nyA. s0--styaagdaa| astvitIti yadIdaM tuvantaM tadA 'nAma nAmnA' [ 3. 1. 18.] iti samAso na prApnoti tada'bhAve kathamuttarapadamityAzaGkA / // 3.2.112 / / lokaMpRNamadhyaMdinAnabhyAzamityam // 3. 2. 113 // ete zabdAH kRtapUrvapadamAntA nipAtyante / lokaM pRNati lokasya vA 5 pRNaH lokaMpRNaH, madhyaM dinasya madhyaM ca tat dinaM ceti vA madhyaMdinam, aznoterghaJyabhyAza iti rUpam, anabhyAzaM dUramityaM gantavyamasyAnabhyAzamityaH, dUrataH parihartavyaH, anabhyAzenetyo'nabhyAza mitya iti vA dUreNa prApyo na tvantikenetyarthaH / anye tu proNAteriNagantasyAci hrasvatvaM nipAtya lokapriNaH lokaprINaka ityartha ityudAharanti / kazcittvakRtahrasvatvameva manyate10 lokaMprINa / / 113 / / __ nyA0 sa0-lokaMpRNa / lokaM pRNatIti vAkye 'mUlavibhujAdayaH [5. 1. 144.] iti kaH, yadA lokasya pRNaH tadA 'nAmyupAntya' [ 5. 1. 54. ] iti kaH // 3. 2. 113 // dhASTrAgnerinthe // 3. 2. 114 // . bhrASTrAgnibhyAmindhazabde uttarapade pare mo'nto bhavati / bhrASTrasyendhaH15 bhrASTramindhaH, evamagnimindhaH / / 114 / / nyA0 s0--bhraassttraagne| bhrASTramindha iti indhAnaM prayukta Nig bhAve al, . indhyate'neneti vA 'punnAmni' [ 5. 3. 130.] iti ghH| indhayatItyaci vA, pani tu 'dazanAvoda' [ 4. 2. 54. ] iti 'na' lopaH syAt / / 3. 2. 114 // agilAdigalagilagilayoH / / 3. 2. 115 // gilAntazabdavajitAt pUrvapadAtpare gile gilagile cottarapade pare mo'nto bhavati / timi gilatIti timiGgilaH, evaM matsyaMgilaH, bAlaMgilo rAkSasaH, apatyaMgilA shishumaarii| timInAM gilagila: timigilagilaH, gilagilazabde gilazabdo nottarapadamiti gilagilopAdAnam / gilazabdasya svarAntasya paryudAsena svarAntAdvidhistena vyaJjanAntAnna bhavati, dhUrgilaH 125 agilAditi kim ? timigilaM gilati timi gilagilaH / gilaM gilati 20
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 116-117.] gilagila ityatra gilagileti nirdezAdeva mo'nto na saMbhavati / gilAditi tu niSedho gilAntasyApi nivRttyarthaH / / 115 / / 602 ] nyA0 sa0 - agilA0 / timiMgila iti bAhulakAt 'nAmyupAntya' [ 5. 1.54 . ] iti kaH, 'mUlavibhujAdaya:' [5. 1. 144.] iti vA / gilagilazabde iti / gilagila ityevaMrUpasyAkhaNDasya vidyamAnatvAt / nanva'gilAdityasya gilagila iti pratyudAharaNaM 5 yukta, atra gila : pUrvapadamastIti / timigilagila ityatra tu na gila : pUrvapadaM kintu gilAnta: zabda ityAha- gilaM gilatItyAdi / gilagileti nirdezAdeva gilagile mo'nto nAstIti na tadarthamagilAditya'tastadantasyaiva pratiSedhArtham / zranyathA''narthakyaM syAditi / gilAntasyApIti 'api' zabda uktasamuccaye na kevalaM gilAntasyA'pizabdAt kevalAdapi mo'nto na bhavatIti / api zabdo'vadhAraNe'nyathA varjanAnarthakyamiti tu nyAsaH / yaM 10 vAgilasyeti vizeSaraNatvAt tadantasya niSedha:, anyathottarapadasannidhApitapUrvapadasya kevalasyaiva niSedhaH syAt / yathA digdhapAdopahataH / gilasya gila: gilaM gilati gilagila ityatra tu AdyantavadupacArAt / / 3. 2. 115 / / I bhadoSNAtkaraNe // / 3. 2.116 // bhadrazabdAduSNazabdAcca kararaNazabde uttarapade mo'nto bhavati / bhadrasya 15 karaNaM bhadraM karaNam, evamuSNaMkaraNam / / 116 / / nyA0 sa0 - bhadroSNA0 / bhadraMkararaNamiti kRtiH karaNaM kriyate'neneti vA tato bhadroSNayoH karmmaSaSThyantayoH 'kRti' [ 3. 1.77 ] iti samAsa: / / 3. 2. 116. / / navAkhitkRdante rAtreH / / 3. 2. 117 / / rAtrizabdasya khidvajitakRdante uttarapade mo'nto vA bhavati / rAtrau 20 carati rAtricaraH, rAtricaraH, rAtricarI, rAtricarI, rAtrAvaTa:, rAtrimaTaH, rAtryaTaH, rAtrimaTati - rAtrimATaH, rAtryATaH, rAtraH karaNam - rAtrikaraNam, rAtrikaraNam / khidvarjanaM kim ? rAtrimanyamahaH, 'khityanavyaya'ityAdinA nityameva bhavati / kRdanta iti kim ? rAtrisukham / antagrahaNaM kim ? rAtririvAcarati kvip, luk, tRc, 25 rAtrayitA / idamevAntagrahaNaM jJApakam ihottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayasyaiva grahaNaM, na tadantasya tena 'kAlAttanataratama' - [ 3. 2. 24.] ityAdau pratyayamAtrasyaiva grahaNaM siddham, 'na nAmyekasvarAt khiti' - [ 3. 2. 8. ] ityAdI [ 3. 2. 111 ]
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 118-120.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 603 tvasaMbhavAttadantagrahaNam / kecittIrthaMkaraH tIrthakara ityatrApi vikalpamicchanti, tadarthaM navA'khitkRdante iti rAtreriti ca yogo vibhajanIyaH / / 117 / / nyA0 sa0-navAkhit / rAtrisukhamiti / atra sukhazabdo'vyutpanno na kRdanta iti mo'nto na bhavati / / 3. 2. 117 // 10 thenoThiyAyAm // 3. 2. 118 // 5 - dhenuzabdAdbhavyAzabde uttarapade mo'nto vA bhavati / dhenuzcAsau bhavyA ca dhenuMbhavyA, dhenubhavyA / kecittu nityamicchanti / / 118 / / nyA0 s0--dhenobhvyaa0| dhenubhavyA iti / dhenovizeSaNatvena vivakSitatvAt vizeSyatve'pi vA dheno vyAyAmiti bhavyAmiti bhavyAzabdasya nimittatvenopAdAnAt dhenoH pUrvanipAtaH // 3. 2. 118 // __ aSaSThItUtIyAdanyAho'rthe / 3. 2. 116 // aSaSThayantAdatRtIyAntAccAnyazabdAdarthazabda uttarapade do'nto vA bhavati / anyazcAsau arthazca, anyo'rtho'syeti vA anyadarthaH, anyArthaH, anyasmai idam-anyadartham, anyArtham, anyasminnarthaH anyadarthaH, anyArthaH, aSaSThItRtIyAditi kim ? anyasyArthaH anyArthaH, anyenArthaH anyArthaH / / 116 / / 15 AzIrAzAsthitAsthotsukotirAge // 3. 2. 120 // veti nivRttam pRthagyogAt / aSaSThItRtIyAntAdanyazabdAdAzis, AzA, Asthita, AsthA, utsuka, Uti, rAga ityeteSUttarapadeSu do'nto bhavati / anyA AzIH anyadAzI:, anyA AzA anyadAzA, anyamAsthitaH anyadAsthitaH, anyA AsthA anyadAsthA, anyasmin utsukaH anyadutsukaH, anyA20 UtiH anyadUtiH, anyatra rAgaH anyadrAgaH, aSaSThItRtIyAdityeva ? anyasyAzI: anyAzIH, anyenAsthitaH anyAsthitaH / / 120 / / nyA0 s0-aashiiraa| AzyatIti 'upasargAdAto' [ 5. 1. 56. ] pAzyatya'nayA vA 'upasargAdAta:' [5. 3. 110.] / / 3. 2. 120 //
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite IyakArake // 3.2. 121 // pRthagyogAdaSaSThItRtIyAditi nivRttam, anyazabdAdIye pratyaye kArakazabde cottarapade do'nto bhavati / anyasyAyamanyadIyaH, gahAditvAdIyaH, anyasmai hitamanyadIyam, anyasyAnyena vA kArakaH anyatkArakaH, anyaH kArakaH anyatkArakaH, anyatkArikA / / 121 / / 604 ] [ pA0 2. sU0 121-123.] 5 nyA0 sa0 -- IyakArake / anyasya anyena vA kAraketi yAjakAdibhiH ' [ 3. 1. 78. ] 'kArakaM kRtA' [ 3. 1. 68 ] ca samAsaH / / 32. 121 / / sarvA diviSvagdevAdraH kvyaJcau / 3. 2. 122 / / sarvAdiviSvagdevazabdAbhyAM ca paraH kvibante'JcatAvuttarapade pare Dadriranto bhavati / sarvamaJcati sarvadyuG, sarvaJcau sarvadyaJcaH, sarvadrIcaH, sarva - 10 drIcA, sarvadrIcI, evaM tadyuG, tadyuJcau tadyaJcaH, tadrIcaH, tadrIcA, tadrIcI, adadyuG, pradadyaJcau, pradadyaJcaH pradadrIcaH, pradadrIcA, pradadrIcI, kachaG, kadyuJcau, kayaJcaH, kadrIcaH, kadrIcA, dvadyaG, dvayaJcau dvayaJcaH, viSU avatIti viSa:, - viSvamaJcati viSvaG, viSvagityavyayaM vA viSvagaJcati viSvadyuG, viSvaJcau viSvadyaJcaH, viSvadrIcaH, viSvadrIcA, viSvadrIcI, 15 devAnaJcatIti - devadyuG, devadyaJcau, devadyaJcaH, devadrIcaH, devadrIcA, devadrIcI, sarvAdiviSvagdevAditi kim ? azvamaJcati zrazvAcI, viSvamaJcati viSUcI / aJcAviti kim ? vizvayuk, viSvagyuk, devayuk / kvIti kim ? viSvagaJcanam / 'dhAtugrahaNe tadAdeH samudAyasya grahaNaM prApnoti' iti kvItyuktam / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / / 122 / / 20 nyA0 sa0 - - sarvAdiviSvag / sarveSu 'Gasyuktam' [ 3. 146 ] ityupapadasamAsasya nityatvena nityamekapadatve 'hrasvo'pade vA' [ 1. 2. 22. ] iti na hrasvo safrakArasyeti / *nAmagrahaNe iti nyAyasyAnityatvAd viSUcIzabdAnna DadriH / tasmin sati hi viSUcadrayaGiti aniSTaM rUpaM syAt, yadA sarvA'maJcatIti devImaJcatIti kriyate tadA Dadrirbhavatyeva yato'trAmuLe nyAyaM manyante / / 3 2 122 / / sahasamaH sadhisami / / 3. 2. 123 / / sahasam ityetayoH sthAne'Jcatau kvibante uttarapade pare yathAsaMkhyaM sadhi 25
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 124-126.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 605 sami ityetAvAdezau bhavataH / sahAJcati sadhrayaG, sadhrayaJcau, sadhrayaJcaH, sadhrIcaH, sadhrIcA, sadhrIcI, sadhrIcInaH, samaJcati-samyaGa, samyaJcau, samyaJcaH, samIcaH, samIcA, samIcI, samIcInaH / sahasama iti kim ? prAG, prAJcau / aJcAvityeba ? sahayuk, saMyuk, kvItyeva ? sahAJcanam, samaJcanam / / 123 // tirasastiyati // 3. 2. 124 // tiraszabdasyAti akArAdAvaJcatau kvibante uttarapade pare tiri ityayamAdezo bhavati / tirastirako vA aJcati, tiryaG, tiryaJcau, tiryaJcaH, tiryagbhyAm, tiryagbhiH, tiryagbhyaH, tiryakSu / atIti kim ? tirazcaH, tirazcA, tirazcI. tirazcInaH // 124 / / 10 nyA0 sa0--tirasastiyati / zabdarUpApekSayA ca napusakatve 'anato lup' [ 1. 4. 56. ] seH sUtratvAd vaa| tiri itIti asaMdehArthamavibhaktiko nirdezaH / / / 3. 2. 124 // nAt // 3. 2. 125 / / nazabda uttarapade pare'kAro bhavati / acauraH panthAH, amakSiko dezaH,15 amazakaM vartate, amakSikaM vartate, ahiMsA, asteyam akAraH kim ? pAmanaputraH / / uttarapada iti kim ? na bhuGkta / / 125 // nyA0 sa0-nAt / akAraH kimiti / nanu cAdiSu niranubandha eva naJ paThyatAM sa eva cehA'nukriyatAmiti ? satyaM, niranubandhapAThe pAmanaputra ityAdau 'noGgAdeH' [7. 2. 26.] iti vihitasya 'na' pratyayasyA'tra grahaNaM syAt, yataH pratyayA'pratyayayo:20 pratyayasyaiva grahaNam iti nyAyaH / tataH sAnubandhapATho yukta eva / na ca anakriyamANe'pyanubandhe straiNaputra ityatra kathaM na bhavatIti vAcyaM / pratyayasyaiva grahaNamka iti nyAyaH / 'pratyaya' trittvasya vRddhau caritArthatvAnnipAtatrittvasyAnarthakyAt tasyaiva grahaNamiti / / 3. 2. 125 / / / tyAdau kSepe // 3. 2. 126 / / . 25 tyAdyante pade parataH kSepe gamyamAne naJ akAro bhavati / apacasi tvaM jAlma, akaroSi tvaM jAlma / tyAdAviti kim ? na pAcako jAlmaH /
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 127-128.] kSepa iti kim ? na pacati caitraH / a, mA, no, nA, pratiSedha ityakAreNa pratiSedhArthIyenaiva siddhau kSepe natraH zravaNanivAraNArtham, anuttarapadArtha ca vacanam / / 126 / / nyA0 sa0--tyAdau kssepe| na pAcaka iti asamAso'yaM nasamAsasya pAkSikatvAta pAcaka iti nottarapadamiti pUrveNApi na bhavati / anuttarapadArthamiti tyAdyantena 5 samAsA'bhAvataH samAse ca sati pUrvottarapadavyavahArAt / / 3. 2. 126 / / nagopANini vA // 3. 2. 127 // aprANinyabhidheye naga iti nipAtyate vaa| na gacchatIti nagaHparvataH, agaH parvataH, nagA vRkSAH, agA vRkSAH / aprANinIti kim ? ago vRSalaH zItena / pUrveNa nityamAdeze prApte vikalpo'yam / / 127 // 10 nakhAdayaH // 3. 2. 128 // nakhAdayaH zabdA akRtAkArAdyAdezA nipAtyante / nAsya khamastIti nakhaH, na bhrAjate iti nabhrAT kvibantaH, na pAtIti napAt zatrantaH, triliGgo'yam, nipAtanAttu nAbhAvaH, na vettIti navedAH, auNAdiko's, satsu . sAdhuH satyaH, 'sAdhau' yaH na satyaH asatyaH, nAsatyaH, nAsatyau, nAsatyAH, na15 . mukhatIti namuciH, auraNAdika: kiH, nAsya kulamastIti nakulaH / kathaM na na bhrAjate kiMtu bhrAjata eveti nabhrAT ? pRSodarAditvAdekasya najo lope bhaviSyati, evaM na na pAti napAt, na na vetti navedAH, na na muJcati namuciH, na na kulamastyasya nakulaH, na na khamastyasya nakhaH, na pumAn na strIti napuMsakam, ata eva nipAtanAt strIpuMsayoH puMsakAdezaH / na. kSIyate na kSarati vA20 nakSatram, auraNAdike traTi, kSabhAve nipAtyate / na kAmati na krINAti vA nakraH, Dapratyayo nipAtanAt, nAsminnakaM duHkhamasti nAkaH, na vidyante gnAH zriyaH chandAMsi vAsya nagnaH, na agaH nAgaH, na vidyate bhAgo'sya nabhAgaH, nAramaJcati nArAcaH, na prApyata iti nApita: na moyate'sAviti nameruH, nAbhinandati vadhUmiti nanAndA, nAntareNa bhavati, nAntarIyakam, na na ciketti25 nAciketaH, ata eva nipAtanAt kit jJApanArtho juhotyAdau draSTavyaH asmAcca
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ + [ pA0 2. sU0 126 - 130.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 607 naJ dvayopapadAnnAmni zav pratyayo bhavati / bahuvacanamAkRtigaNArtham tenanAstikaH, nabhaH, nAraGgamityAdayo'pi draSTavyAH / / 128 / / nyA0 sa0 nakhAdayaH / nakha ityatra bahuvrIhau 'naJ't' [ 3. 2. 125. ] prApto'nena niSidhyate, uSTramukhAditvAt samAsaH / khanyata iti 'kvacit' [ 5. 1. 171. ] iti DaH / asatya iti na nakhAdau kiMtu nAsatya ityayam / arINAM samUha AraM 5 ' SaSThyAH samUhe' [ 6. 2. 6. ] aN / nAramaJcati 'karmmaNo'N' [ 5.1.72. ] nipAtanAda'JcernalopaH, 'ApluNa lambhane' natra ApeH / na mIyate ' zigrugeruna mervAdayaH ' 811 ( uNAdi) migastu 'cinIpImisibhyo ru: ' 806 ( ugAdi ) 'yatinanadibhyo dIrghazca' 856 ( uNAdi ) / nAntarIyakamiti nAntareNetyarthakathanaM saptamyantAttu gahAditvAdIyaH, tataH svArthikaH / nAstika iti nAsti puNyaM pApaM ceti matirasyeti 10 'nAstikAstika' [ 6. 4. 66. ] iti nipAtanAdeva siddhaM / yadA tu na prAstiko nAstika iti kriyate tadA garaNapAThaphalam / nabha iti na babhastIti kvip na bhAtIti vA 'mithiraJcyuSi' 971 ( uNAdi ) iti bahuvacanAt kida's / nAraGgamiti na na raGgati zobhAM ac na praraGgamiti vA / rUDhizabdA ete yathAkathaMcit vyutpAdyA nAtrA'vayavArthAbhinivezaH kAryaH / / 3. 2. 128 // an svare // 3.2. 126 // naJaH svarAdAvuttarapade pare'n ityayamAdezo bhavati / na vidyate anto'syeti ananto jina:, - evamanAdiH prajAnAmabhAvo'najam, na azvo'nazvaH / an iti svarUpanirdezAt nalopo dvitvaM ca na bhavati / / 126 / / ko kattatpuruSe // / 3. 2. 130 / / tatpuruSe samAse svarAdAvuttarapade kuzabdasya kadityayamAdezo bhavati / kutsitaH azvaH kadazvaH, kaduSTraH, kadannam, kadazanam, tatpuruSa iti kim ? kutsitA uSTrA asmin kUSTro dezaH / svara ityeva ? kubrAhmaNaH / / 130 / / 15 20 nyA0 sa0-- koH kattatpuruSe / pratipadokto'yaM tatpuruSo gRhyate tena ku pRthivI - ma'tItaH kvatIta ityatra kadAdezo na bhavati / athetthaM bhariNaSyanti zritAditvAt samAse25 sati pratipadoktatvamastIti / tadapi na vAcyaM yato dvitIyAntaM zritAdibhiH saha samasyate tatazca dvitIyAntaM sAmAnyaM nAma na pratipadoktamiti kadAdezo na bhavati // / 3. 2. 130 //
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA. 2. sU0 131-134.] rathavade // 3. 2. 131 // rathavadayoruttarapadayoH kuzabdasya kadAdezo bhavati / kutsito rathaH kadrathaH, kutsito ratho'sya kadrathaH, kutsito vadaH kadvadaH, kutsito vado'sya kadvadaH / tatpuruSa evecchantyeke, anyatra kuratho rAjA kuvado mUrkhaH / / 131 / / tuNe jAtau // 3. 2. 132 // 5 kuzabdasya tRNe uttarapade jAtAvabhidheyAyAM kadAdezo bhavati / kutsitaM tRNamasyAH kattRNA nAma rauhiSAkhyA tRNajAtiH / jAtAviti kim ? kutsitAni tRNAni kutRNAni / / 132 / / nyA0 sa0--tRNe jaato| kattRNazabdo jAtivAcI avayavArthastu vRttAva'sanneva darzyate kutsitaM tRNamasyA ityevaMrUpaH / rauhiSa iti rohati araNye 'ruhervRddhizca'10 548 (uNAdi) iti iSagratyayaH / / 3. 2. 132 // katriH // 3. 2. 133 // kuzabdasya kiMzabdasya vA trizabde uttarapade kadAdezo nipAtyate / kutsitAstrayaH, ke vA trayaH kattrayaH, kutsitAstrayo'sya ke vA trayo'sya kattriH / kimo necchantyanye-kiMtrayaH / / 133 / / 15 nyA0 s0--ktriH| zrAvityeva siddhe katrIti karaNaM kimo'pi parigrahArtham / / / 3. 2. 133 / / kAkSapathoH // 3. 2. 134 // akSa pathin ityetayoruttarapadayoH koH kA ityayamAdezo bhavati, akSazabdasyAkArAntasya kRtasamAsAntasya cAvizeSeNa grahaNam / kutsito'kSaH pAza-20 kAdiH kAkSaH, kutsitamakSamindriyaM kAkSam, kutsito'kSo yasya kAkSo-rathaH, kutsitamakSi akSaM vA'sya kAkSaH, kutsitaH panthAH kApatham, kutsitaH panthA asmin kApatho dezaH, sAko'pi bhavati, kaku 'kutsitaH' akSaH kAkSaH, evaM kApathaH / pathizabdanirdezAttatparyAye'vyutpanne pathazabde na bhavati-kutsitaH pathaH kupathaH, kupathaM vanam / anISadarthArthaM vacanam / / 134 / / /
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 135-138.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 606 nyA0 sa0--kAkSa0 / kApathamiti pathaH saMkhyeti napusakatvaM, bahuvrIhI tvaashrylinggtaa| evaM kApatha iti atra pustvamityamaraH / gauDazca yadAha 'vyadhvau vipathakApathau' svamate tu napusakatvameva bhavati / kutsitaH pathaH kupatha iti bhavati na tu kupatham / / / 3. 2. 134 / / puruSe vA // 3. 2. 135 // kuzabdasya puruSazabde uttarapade kAdezo bhavati vaa| kutsitaH puruSaH kApuruSaH, kupuruSaH, kutsitAH puruSA asmin kApuruSo grAmaH, kupuruSo grAmaH / anISadarthe vikalpo'yam, ISadarthe tu paratvAduttareNa nityameva, tatrApi vikalpa eveti kazcit,-ISatpuruSaH, kApuruSaH, kupuruSaH // 135 // alpe // 3. 2. 136 // ISadarthe vartamAnasya kuzabdasyottarapade pare kAdezo bhavati / ISanmadhuraM kAmadhuraM kAlavaNam / svarAdAvapi paratvAdISadarthe kAdeza eva bhavati, ISadamlam, kAmlam, evaM kAccham / / 136 / / .. nyA0 s0--alpe| svarAdAvapi iti na 'koH kat tatpuruSe' [ 3. 2. 120.] iti kadAdeza ityarthaH / / 3. 2. 136 // kAkavI voSNe // 3. 2. 137 // kuzabdasyoSNazabde uttarapade kA kava ityetAvAdezau vA bhavataH / ISatkutsitaM vA uSNam koSNam, kavoSNam, ISat kutsitaM vA uSNamatra koSNa:, kavoSNo dezaH, pakSe yathAprAptam iti-tatpuruSe kaduSNam / bahuvrIhau tu kadAdezo na bhavati, kRSNo dezaH / anyastvagnAvapIcchati, kAgniH,20 kavAgniH, kadagniH // 137 // kRtyevazyamo laka // 3. 2. 138 // avazyamzabdasya kRtyapratyayAnte uttarapade luk antAdezo bhavati / avazyakAryam, avazyastutyam, avazyadeyam, avazyakartavyam, avazyakaraNIyam / kRtya iti kim ? avazyaMlAvakaH / / 138 / / nyA0 s0--kRtye0| 'avyayaM pravRddhAdibhiH' [ 3. 1. 48. ] 'mayUravyaMsaka' [ 3. 1. 116 ] ityAdinA vA sarvatrA'tra samAsaH / / 3. 2. 138 / / 15 25
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 136-143.] samastatahite vA // 3. 2. 136 // samzabdasya tate hite cottarapade lugantAdezo vA bhavati / satatam, saMtatam, sahitam, saMhitam / / 139 / / tumazca manaHkAme // 3. 2. 140 // tumpratyayAntasya samzabdasya ca pratyekaM manasi kAme cottarapade 5 lugantAdezo bhavati / bhoktuM mano'sya bhoktumanAH, gantuM kAmo'sya gantukAmaH, samyagmano'sya samanAH, evaM sakAmaH / sahazabdenApi siddhau samaH zrutinivRttyarthaM vacanam / / 140 / / mAMsasyAnadhani paci navA // 3. 2. 141 // mAMsazabdasyAnaDante ghaante ca pacAvuttarapade lugantAdezo vA bhavati / 10 mAMsasya pacanaM mAMspacanam, mAMsapacanam, mAMspacanI, mAMsapacanI, mAMsasya pAkaH, mAMspAkaH, mAMsapAkaH / anaDghajIti kim ? mAMsapaktiH / pacAviti kim ? mAMsadAhaH, mAMsadahanI / / 141 / / nyA0 s0--maaNssy0| mAMspacanamiti atra prasiddhaM bahiraGgamantaraGga iti nyAyAdalopasyAsiddhatvAt so runaM bhavati, na tu 'svarasya pare' [ 7. 4. 110.] iti15 sthAnitvaM / 'na saMdhi' [ 1. 3. 52.] ityanenAsavidhau sthAnitvaniSedhAt / / 3. 2. 141 // dikazabdAttIrasya tAra // 3. 2. 142 // dikzabdAtparasya tIrazabdasyottarapadasya tAra ityayamAdezo vA bhavati / dakSiNasyA dizaH dakSiNasya vA dezasya tIraM dakSiNatAraM, dakSiNatIram-20 evamuttaratAramuttaratIram, pazcimatAraM pazcimatIram, pUrvatAraM, pUrvatIram, / dikzabdAditi kim ? gaGgAtIram / / 142 / / nyA0 s0--dikshbdaa0| pazcimatAramiti striyAM tu sarvAditvAbhAvAt pubhAvApravRttI pazcimAtAraM pazcimAtIramiti bhavati / / 3. 2. 142 / / sahasya sonyArthe / 3. 2. 143 // anyArthe anyapadArthe bahuvrIhau samAse uttarapade pare sahazabdasya sa 25
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 144 - 146 . ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 611 ityayamAdezo bhavati vA / saha putreNa saputra zrAgataH sahaputra prAgataH, evaM saziSya : sahaziSya zrAgataH, saha lomnA vartate salomakaH sahalomakaH, vidyamAnaloka ityarthaH / anyArtha iti kim ? sahayudhvA, sahakRtvA, sahakArI, sahajaH / kathaM sahakRtvA priyo'sya sahakRtvapriyaH priyaH sahakRtvAsya priya sahakRtveti ? bahuvrIhau yaduttarapadaM tasmAtpUrvaH sahazabdo na bhavatIti 5 sAdezo na bhavati / / 143 / / yogArambhAdvati nivRttam / nAmni // 3.2. 144 / / N anyArthe samAse uttarapade pare sahazabdasya sAdezo bhavati, nAmni saMjJAyAM viSaye / sahAzvatthena vartate - sAzvattham, sapalAzam, sazizapam, evaMnAmAni vanAni, saha rasena sarasA dUrvA, / anyArtha 10 ityeva ? saha caratIti sahacara: kuraNTakaH, saha dIvyatIti sahadevaH kuruH, . sahadevA auSadhiH, saha jAyate sahajanyA apsarAH / / 144 / / nyA0 sa0-nAmni | saha caratIti sahacaraH ac / 'avyayaM pravRddhAdibhiH ' [ 3.1.48. ] iti samAsaH / sahadevA oSadhiriti 'lihAdibhyo'c, [ 5.1.50. ] jAyate sahajanyA apsarA iti ' bhavyageyajanya' [ 5. 1. 7.] ityAdinA karttari ghyaN 115 'na janavadha:' [4. 3. 54.] / iti vRddhyabhAvaH / / 3. 2. 144 / / saha adRzyAdhike // 3. 2. 145 // , adRzyaM parokSam adhikamadhirUDham, tadvAcinoruttarapadayoranyArthe samAse sahazabdasya sAdezo bhavati / adRzye - sAgniH kapotaH sapizAcA vAtyA, rAkSasIkA vidyut, samuzalo vrIhikaMsaH adhike, - sadroNA khArI, samASa : 20 kArSApaNaH, sakAkaraNIko mASaH / 'sahasya so'nyArthe' ityanenaiva siddhe nityArthaM vacanam / / 145 / / [3. 2. 143.] nyA0 sa0 - adRzyAdhike / vrIhikaMsa iti / kaMsa iti khAryAdivat mAnavizeSasya nAma tatparimANaparicchinna vrIhimadhyagatasya musalasya pravRtatvAdadRzyatA / / 3. 2. 145 // akAle'vyayIbhAveM // / 3. 2. 146 // sahazabdasyAkAlavAcinyuttarapade'vyayIbhAvasamAse sAdezo bhavati / 25
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 147-146.] brahmaNaH saMpat sabrahma sAdhUnAm, evaM savRttaM suvihitAnAm, sakSatraM yadUnAm / saMpattAvavyayIbhAvaH / yugapaccakreNa cakrANi vA dhehi sacakraM dhehi, evaM sadhuraM prAjaH / yaugapadye'vyayIbhAvaH-tRNaiH saha satRNamabhyavaharati, evaM samUlaghAtaM hanti / sAkalye'vyayIbhAvaH / SaDjIvanikAmantamavasAnaM kRtvAdhIte saSaDjIvanikamadhIte zrAvakaH, evaM salokabindusAramadhIte pUrvadharaH / anta ityavyayI- 5 bhAva: / akAla iti kim ? sahapUrvAhna zete, sahAparAla bhuGkta / ayamapi sAkalye'vyayIbhAvaH / avyayIbhAva iti kim ? sahayudhvA / / 146 / / nyA0 sa0--prakAle0 / samUlaghAtamiti atra mUlAnAM sAkalyaM samUlaM hananaM 'hanazca samUlAt' [ 5. 4. 63. ] Nam / SaDajIvanikAmiti SaT saMkhyA jIvAH tAniyataM kAyati DaH, athavA jIvyate'nayA'naTi svArtha ke SaNNAM prANinAM jIvanikA SaTjIvanikA 10 / 3. 2. 146 / / granthAnte // 3. 2. 147 // granthasyAnto granthAntaH, tadvAcinyuttarapade'vyayIbhAva samAse sahazabdasya sAdezo bhavati / kalAmantaM kRtvA sakalaM jyautiSamadhIte, evaM sakASTham, samuhartam / kalAdizabdAH kAlavizeSavAcino'pi tatsahacAriSu grantheSu vartanta15 iti granthAntavAcitvamuttarapadasya / anta ityavyayIbhAvaH kAlArtha ArambhaH / / 147 / / nAziSyagovatsahale // 3. 2. 148 // AziSi gamyamAnAyAM gavAdivajita uttarapade pare sahazabdasya sAdezo na bhavati / svasti rAjJe saharASTrAya, svasti gurave sahaziSyAya, bhadra saha-20 saMghAyAcAryAya / AziSIti kim ? saputraH sahaputra aagtH| agovatsahala iti kim ? svasti bhavate sagave, sahagave, savatsAya, sahavatsAya, sahalAya, sahahalAya / / 148 / / samAnasya dharmA diSTha // 3. 2. 146 // samAnazabdasya dharmAdiSUttarapadeSu sAdezo bhavati / samAno dharmo'sya25 sadharmA, samAno vA dharmaH sadharmaH, samAnA jAtirasya sajAtIyaH, samAnaM nAmAsya sanAmA, samAnaM nAma snaam| dharma, jAtIya, nAman, gotra, rUpa,
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 150-152.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 613 sthAna, varNa, vayas, vacana, jyotis, janapada, rAtri, nAbhi, bandhu, pakSa, gandha, piNDa, deza, kara, lohita, kukSi, veNi iti dharmAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / anye tu dharmAdiSu vacanAnteSu navasu vikalpamicchanti / sadharmA, samAnadharmA, sajAtIyaH, samAnajAtIyaH / sanAmA, samAnanAmA, sagotraH, samAnagotraH, sarUpaH, samAnarUpaH, sasthAnaH samAnasthAnaH, savarNaH, samAnavarNaH, 5 savayAH, samAnavayAH, savacanaH, samAnavacanaH / apare tu nAmAdiSu bandhuparyanteSu dvAdazasveva samAnasya sabhAvaM nityamicchanti anyeSu tu necchantyeva / sadharmasapakSAdizabdAMstu sahazabdena samAnaparyAyeNa kRtasAdezena sAdhayanti, samAnazabdaprayoge tu samAnadharmA, samAnapakSaH samAnajAtoya ityAdyeva manyante / kathaM samAnodare jAta:-sodaryaH ? samAne tIrthe vasati satIrthya iti, ? "sodaryasamA-10 nodayauM' [6. 3. 111.] iti 'satIrthyaH' [6. 4. 78.] iti ca nipAtanAdbhaviSyataH / / 146 / / sabrahmacArI // 3. 2. 150 // sabrahmacArIti nipAtyate / samAno brahmacArI samAne brahmaNyAgame gurukule vA vrataM caratIti vA sabrahmacArI, nipAtanAdeva vratazabdasyApi15 lopaH / / 150 / / hghshhksse|| 3. 2. 151 // dRkdRzadRkSa ityeteSUttarapadeSu samAnasya sAdezo bhavati / samAna iva dRzyate sadRk, sadRzaH, sdRkssH| dRzadRkSasAhacaryAt Taksakpratyayasahacaritakvibantasyaiva dRzo grahaNAt iha na bhavati, samAnA dRk samAnadRk / / 151 / / 20 anyatyadAderA // 3. 2. 152 // anyazabdasya tyadAdezca dRkdRzadRkSeSUttarapadeSu AkAro'ntAdezo bhavati / anya iva dRzyate anyAdRk, anyAdRzaH, anyAdRkSaH, evaM tyAdRk tyAdRzaH, tyAdRkSaH, tAdRk, tAdRzaH, tAdRkSaH, yAdRk, yAdRzaH, yAdRkSa, amUdRk, amUdRzaH, amUdRkSaH, bhavAdRk, bhavAdRzaH, bhavAdRkSaH, tvAdRk, tvAdRzaH, tvAdRkSaH, 'mAdRk,25 mAdRzaH, mAdRkSaH, ekAdRk, ekAdRzaH, ekAdRkSaH / dvAdRk, dvAdRzaH, dvAdRkSaH, yuSmAdRk, yuSmAdRzaH, yuSmAdRkSaH, asmAdRk, asmAdRzaH, asmAdRkSaH / kathaM
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghumyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 153 - 155 . ] yatparimANamasya yAvAn, evaM tAvAn ? etAvAn ? 'yattadetado DAvAdiH ' [ 7. 1. 146 ] iti DAvatau bhaviSyati / / 152 / / 614 ] idaM kimItkI // 3. 2. 153 / / idaMzabdaH kiMzabdazca dRkdRzadRkSeSUttarapadeSu pareSu yathAsaMkhyamIkArarUpaH kIkArarUpazca bhavati / ayamiva dRzyate IdRk, IdRza:, IdRkSa:, ka iva dRzyate 5 kIdRk kIdRzaH kIdRkSaH, kathaM idaM kiM vA parimANamasya iyAn kiyAn ? 'idaM kimoriya kiy cAsya' [7. 1. 148. ] iti bhaviSyati / / 153 / / anaJaH ktvo yap // / 3. 2. 154 / / naJvarjitAdavyayAtpUrvapadAdyatparamuttarapadaM tadavayavasya ktvApratyayasya yavAdezo bhavati / prakRtya, prahRtya, uccaiH kRtya, nAnAkRtya / nija iti 10 kim ? prakRtvA, prahRtvA, paramakRtvA, anatra iti naJsadRzamavyayaM gRhyata iti iha naJo'navyayAcca na bhavati / uttarapadasyetyeva ? alaM kRtvA, khalu kRtvA / / 154 / / nyA0 sa0-- anaJaH ktvo0 / uccaiH kRtya ityatra 'kRgo'vyaya' [ 5.4. 84. ] iti ktvA / nAnAkRtya ityatra tu 'svAGgatazcvyartha' [ 5. 4. 86. ] ityanena / parama- 15 kRtveti / paramaM ca tat kRtvA ceti kAryaM / 'sanmahat' [ 3. 1. 107 ] iti samAsaH / paramaM karaNaM pUrvaM vA, paramasya karaNamityatra tu samAso na syAt 'tRptArthapUraNa' [3.1. 85. ] ityAdAvavyayadvAreNa niSiddhatvAt SaSThIsamAsasya / / 3. 2. 154 / / pRSodarAdayaH // 3. 2. 155 / / pRSodara ityevaMprakArAH zabdA vihitalopAgamavarNavikArAH ziSTai : 20 prayujyamAnAH sAdhavo bhavanti / pRSadudaramudare vAsya pRSodaraH, pRSata udaraM pRSodaram, pRSata udvAnaM pRSodvAnam, evaM pRSoddhAram, - atra takAralopo nipAtyate / jIvanasya jalasya mUtaH puTabandha:, jImUtaH atra vanasya lopaH, vAriNo vAhako balAhakaH, atra pUrvapadasya baH uttarapadAdezva la AdezaH, dhyAyanti tamiti zrADhyaH, atra dhyasya DhyAdezaH, kRchreNa dAsyate nAsyate dabhyate 25 ca khali, duSTo dAso nAso dambha iti vA dUDAsa:, dUragAsa:, dUDabhaH, duSTaM dhyAyati dRDhyaH, eSu pUrvapadasya duso dUbhAvaH uttarapadAdezva DatvaNatvaDhatvAni dambhernalopazca / ]
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 155.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 615 mahyAM rauti mayUraH, rauteracyantalopo mahIzabdasya myuubhaavH,| mahyAM zete mahiSaH / DhaH / atra pUrvapadasya hrasvatvaM zasya ca Satvam / pizitamaznAti pizAcaH / atra pizitasya pizAdezaH aznAteH zasya cAdezaH / zavAnAM zayanaM zmazAnama, pUrvapadasya zmAdezaH uttarapadasya ca zAnAdezaH / bruvanto'syAM sIdanti viSIdanti vRsI / atra DaT pratyayaH / pUrvapadasya vRbhAvaH / UrdhvaM khaM 5 vilaM vAsya udUkhalam / ulUkhalaM vaa| atra pUrvapadasyodbhAva ulUbhAvazca uttarapadasya khalAdezaH / divi dyauvauMka eSAM divaukasaH / atrAkArAgamaH / azva iva tiSThati azvatthaH / kapiriva tiSThati kapayo'smistiSThanti iti vA kapitthaH; dadhni tiSThati dadhitthaH, mahyAM tiSThati mahitthaH, eSu tiSThate: sakArasya takAraH, muhuH svanaM lAti muhurmuhulasatIti vA musalam / atra muhuH10 zabdasya mubhAvaH / svanazabdasya sabhAvaH / pakSAntare lasayoviparyayazca / UdhvauM karNAvasyetyulUkaH, atrovaMzabdasyolAdezaH karNazabdasyokAdezazca / mehanasya khaM mehanakhaM tasya mAlA mekhalA / atra mehanakhe hanasya mAlAzabde ca mAzabdasya lopaH / kau jIryati kuJjaraH, atra kuzabdasya mo'ntaH / Azvasya viSamasti AzIviSaH, atrAzuzabdasyAzIbhAvaH / balaM vardhayati balIvardaH, atra balasye-15 kAro'ntAdezo vardhadhakArasya ca dakAraH / manasa ISTe manISI, atra manaso'ntyasvarAdilopaH IzeH zasya ca SaH / vilaM dArayatIti viDAlaH, atra vilazabdasya lalopaH, uttarapadasya DAlAdezaH / mRdamAlIyate, DaH, mRNAlaH / atra mRdo dakArasya gakAraH / asRgAlIyate, DaH, sRgAlaH / atradelopaH / asRgilati vA sRgAlaH, atrAsRja AdyantalopaH / puro dAzyate puroDAzaH,20 atrottarapadAderDatvam / azvasyAmbA vddvaa| atrAzvasyAzo lopaH Da cAntaH / ambAzabde ca mo lopaH / zakasyAndhuH shkndhuH| atra pUrvapadAntasyottarapadAdervA lopaH / evaM karkandhuH, aTatItyac aTA, kulAnAmaTA kulaTA / ava avAk aTantyasminniti bAhulakAt 'punAmni' [5. 3. 130.] iti ghaH, avaTaH / hinastIti siMhaH, atra sakArahakArasyoviparyayaH / kRtakena25 zalati kRkalAzaH, atra takArasya lopaH, zakAralakArayostu viparyayaH / bhraman rauti Da: bhramaraH, atra tlopH| evaMprakArAH ziSTaH prayuktAH pRSodarAdayaH /
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 156.] mayUramahipAdInAmuNAdau vyutpAditAnAmapIha vyutpAdanamanekadhA zabdavyutpattijJApanArtham / bahuvacanamAkRtigaNArtham / tena muhUrtamAragvadho'zvatthAmanirlayanItyAdayo'pi draSTavyAH / varNAgamo varNaviparyayazca dvau cAparo varNavikAranAzau / dhAtoH tadarthAtizayena yogastaducyate paJcavidhaM niruktam / / 155 / / nyA0 s0--pRssodraa0| pRSodvAnamiti 4 proveM zoSaNe'. udvAyata iti udvAnaM 5 pRSata udvAnaM pRSodvAnam / pRSoddhAramiti ghaMga riNagi aca, udpUrvasya dhago Nigi aci| yadA uddharamiti tadA dhago'Nigantasya / prADhaya ityatra 'sthAdibhyaH kaH' [ 5. 3. 82.] / AzIviSa iti yadApi AzyatItyaci tato 'gaurAdibhyo' [2. 4. 16. ] (iti) GI:, prAzyAM daMSTrAyAM viSamastIti athavA AziSi daMSTrAyAM viSamasyeti tadA'pyanena nipAtanam / tadarthA'tizayeneti sa prasiddho'rthastadarthaH zabdalakSaNastasyAtizayo mAdhuryAdistena 10 yogaH yathA mayUra iti, atra hi raute ravaraNArthasyAtizayena yogH| kRkalAza iti 'vA hvalAdi' iti NaH / kRkaM lAsayatIti ye vyutpAdayanti tanmate dantyasakAraH / mahuriyati sma 'gatyartha' [ 5. 1. 11.] iti ktaH prtyyH| pArAt vadhyate 'sthAdibhyaH kaH' [ 5. 3. 82.] tasya gaH, azva iva tiSThatIti man nilIyate'syAM anaT / / 3. 2. 155 / / vaavaapyostnikodhaagnhorvpii|| 3. 2. 156 // 15 avazabdasyopasargasya tanikrINAtyoH parayorapizabdasya ca dhAgnahoH parayoryathAsaMkhyaM va pi ityetAvAdezau vA bhavataH / vataMsaH, avataMsaH, vakrayaH, avakrayaH, pihitam, apihitam, pidhAnam, apidhAnam, pidadhAti, apidadhAti, . pinaddham, apinaddham, / dhAtRniyamaM necchantyeke / pRSodarAdiprapaJca eSaH tena ziSTaprayogo'nusaraNIyaH / / 156 / / 20 ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau tRtIyasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / / zrImadvallabharAjasya pratApaH ko'pi duHsahaH / prasaran vairibhUpeSu dIrghanidrAmakalpayat / / nyA0 s0-vaavaapyo| atha pRSodarAditvAdevA'vApyo: pAkSike akAralope25 vataMsa ityAdi sidhyatyeva kimartho'yaM yoga ityAha-pRSodarAdIti / ziSTA uktarUpAstaryaH prayujyate tadanusaraNAdanyadapi sarvaM siddham / / 3. 2. 156 // OM ityAcAryazrIhema0 laghunyAse tRtIyasyAdhyAyasya dvitIyaH pAda: samApta: hai .