Rushidatta Charitra Sangraha

Author(s): Chandanbalashreeji
Publisher: Bhadrankar Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009695/1

Page #1

भिन्नभिन्नविद्वत्कर्तृकः ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः
* सम्पादिका * परमपूज्यव्याख्यानवाचस्पतिआचार्यभगवन्तश्रीमद्विजय
रामचन्द्रसूरीश्वराणां साम्राज्यवर्ती परमपूज्यप्रवर्तिनी श्रीरोहिताश्रीजीमहाराजस्य शिष्यरत्ना च
साध्वी चन्दनबालाश्री
* सहयोगः * पं. अमृत पटेल
* प्रकाशक * भद्रंकर प्रकाशन
अहमदाबाद वि.सं. २०६७, इ.स. २०११

Page #2

ग्रन्थनाम
: ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः
ग्रन्थकारनाम : भिन्नभिन्नविद्वत्कर्तकः
सम्पादिका : साध्वी चन्दनबालाश्री
प्रकाशक
: भद्रंकर प्रकाशन - अहमदाबाद
संस्करण
: वि.सं. २०६७, इ.स. २०११
मूल्य
: रु. ४००-००
पत्र
: ७४+३६२
:: BHADRANKAR PRAKASHAN, 2011
प्राप्तिस्थान
अहमदाबाद : भद्रंकर प्रकाशन
४९/१, महालक्ष्मी सोसायटी, शाहीबाग, अहमदाबाद-३८०००४ फोन : ०७९-२२८६०७८५
अहमदाबाद : सरस्वती पुस्तक भंडार
हाथीखाना, रतनपोल, अहमदाबाद-३८०००१ फोन : ०७९-२५३५६६९२
अक्षरांकन
: विरति ग्राफिक्स, अहमदाबाद
फोन : ०७९-२२६८४०३२
मुद्रक
तेजस प्रिन्टर्स, अहमदाबाद फोन : ०७९-२२१७२२७१ (मो.) ९८२५३ ४७६२०

Page #3

* दिव्याशीर्वाददाता * परमपूज्य परमाराध्यपाद व्याख्यानवाचस्पति श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरजीमहाराजसाहेब
तथा परमपूज्य अध्यात्मयोगी नमस्कारमहामन्त्राराधक पंन्यासप्रवरश्रीभद्रंकरविजयजीमहाराजसाहेब
___ * शुभप्रेरणादाता * परमपूज्य परार्थरसिक पंन्यासप्रवरश्रीवज्रसेनविजयजीम.सा.

Page #4

ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः
[१] सिरिमुणिवइगुणपालविरइयं
रिसिदत्ताचरियं ॥ [२] अज्ञातकर्तृकं
ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥ [३] अज्ञातकर्तृकं
__ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥ परिशिष्ट [१] सिरिधम्मसेणगणिमहत्तरविरइअवसुदेवहिण्डिमज्झिमखण्डे
इसिदत्ताकहा ॥ परिशिष्ट [२] आम्रदेवसूरिविरचिताख्यानकमणिकोशवृत्तौ
भावशल्यानालोचनदोषाधिकारे
ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥ | परिशिष्ट [३] श्रीसोमतिलकसूरिविरचितशीलोपदेशमालायाः
श्रीजयकीर्तिसूरिविरचितशिलतरङ्गिणीवृत्तौ
ऋषिदत्ताकथा ॥

Page #5

| શ્રુતભક્તિ-અનુમોદના
લાભાર્થી પરમપૂજ્ય, પરમોપકારી, સુવિશાલગચ્છાધિપતિ, વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ, પૂજ્યપાદ આચાર્યભગવંતશ્રીમદ્વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજસાહેબના શિષ્યરત્ન અધ્યાત્મયોગી, પૂજ્યપાદ પંન્યાસપ્રવર શ્રીભદ્રંકરવિજયજી મહારાજસાહેબના શિષ્યરત્ન હાલારદેશે સદ્ધર્મરક્ષક, પૂજ્યપાદ આચાર્યભગવંત શ્રીમદ્વિજય કુંદકુંદસૂરીશ્વરજી મહારાજસાહેબના શિષ્યરત્ન પરાર્થરસિક, પરમપૂજ્ય પંન્યાસપ્રવર શ્રીવજસેનવિજયજીમહારાજસાહેબના સદુપદેશથી શ્રી જૈન શ્વે.મૂર્તિપૂજક તપગચ્છ સંઘ ટ્રસ્ટ-રાજકોટ
W3, વર્ધમાનનગર-પેલેસ રોડ,
રાજકોટ-૩૬૦૦૦૧
જ્ઞાનખાતાની ઉપજમાંથી આ ગ્રંથપ્રકાશનનો સંપૂર્ણ લાભ લીધેલ છે. આપે કરેલી શ્રુતભક્તિની હાર્દિક અનુમોદના કરીએ છીએ અને ભવિષ્યમાં પણ આપ ઉત્તરોત્તર ઉત્તમકક્ષાની શ્રુતભક્તિ કરતાં રહો એવી શુભેચ્છા પાઠવીએ છીએ.
લિ. ભદ્રંકર પ્રકાશન

Page #6

सिरिमुणिवइगुणवालविरइअरिसिदत्ताचरिये
श्रेणिकनृपकृता वीरजिनस्तुतिः "जय भवसिंधुनिमज्जमाणजंतुघणुत्तारण ! । जय ससिनिम्मलकित्तिनिलय ! जय भवियविबोहण ! ॥ जय खरकामगयंदकुंभनिस्सुंभणहरिवर ! । जय सुरकिंनर नरवरिंदसंथुय ! परमेसर ! ॥ जय विज्जुज्जल ! जय [ सा ]मिसाल ! जय मु(सु)हसुदीहर ! । जय खर-निट्टरवज्जसरिस ! कामह पंचविसर ! ॥ जय ससुरासुरसिद्धमहिउ तिहुयणजणाहिज्जइ । नो वच्छत्थलु मयणसरेहिं तुहु नाह ! भिज्जइ ॥ जय ससुरासुरकिंनर-नरवरपणमंतघट्ठपयकमल । जय मोहनिसियरनासण ! जय केवलकिरणविप्फुरिय ! ॥ नर-तिरिय-देव-नारयभवसयसंघट्टभीसणदुरंत( ते)। संसारमहाजलहिम्मि नऽत्थि सरणं तुमं मोत्तुं" ॥
[रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं/४१-४६]

Page #7

પ્રકાશકીય
પ્રાતઃકાળે આવશ્યકક્રિયામાં ‘ભરહેસર-બાહુબલી'ની સજ્ઝાય દરરોજ બોલીએ છીએ તે સઝાયની ગાથા-૯માં ઋષિદત્તામહાસતીનું નામસ્મરણ થાય છે. કર્મના ગહન વિપાકોને અનુભવતાં તે મહાસતીએ પોતાના શીલનું અખંડિત રક્ષણ કરેલ છે. તે મહાસતીના જીવન અંગે અનેક ચરિત્રો, કથાઓ, રાસ, ચોપાઈ વગેરેની રચના થયેલ છે.
પ્રસ્તુત ‘ઋષિદત્તાચરિત્રસંગ્રહ’માં અપ્રકાશિત ત્રણ કૃતિઓનો સંગ્રહ પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે. (૧) શ્રીમુનિપતિગુણપાલવિરચિત રિસિદત્તાચરિય, (૨) અજ્ઞાતકર્તૃક ઋષિદત્તાચરિત્ર (૩) અજ્ઞાતકર્તૃક ઋષિદત્તાચરિત્ર આ ત્રણે કૃતિઓ હસ્તપ્રતો ઉપરથી તૈયાર કરીને પ્રકાશિત કરેલ છે. તે અંગેની માહિતી સંપાદકીય લખાણમાં આપવામાં આવેલ છે. આ સિવાય બીજી ત્રણ પ્રકાશિત કૃતિઓ પરિશિષ્ટમાં આપવામાં આવેલ છે. પરિશિષ્ટ-૧માં શ્રીધર્મસેનગણિવિરચિતવસુદેવહિંડીમધ્યમખંડમાંથી ઋષિદત્તાકથા, પરિશિષ્ટ-૨માં શ્રીઆમ્રદેવસૂરિવિરચિતઆખ્યાનકમણિકોશવૃત્તિમાંથી ઋષિદત્તાખ્યાનક અને પરિશિષ્ટ-૩માં શ્રીજયકીર્તિસૂરિવિરચિત શીલોપદેશમાલાની શ્રીસોમતિલકસૂરિવિરચિતશીલતરંગિણીવૃત્તિમાંથી ઋષિદત્તાકથા આપવામાં આવેલ છે. આ રીતે પ્રસ્તુત ‘ઋષિદત્તાચરિત્રસંગ્રહ’માં ત્રણ અપ્રકાશિતકૃતિઓ અને ત્રણ પ્રકાશિતકૃતિઓનો સંગ્રહ આપવામાં આવેલ છે.
પ્રસ્તુત ઋષિદત્તાચરિત્રની ત્રણ અપ્રકાશિતકૃતિઓ અદ્યાવધિ પ્રકાશિત થયેલ ન હોવાથી આ ગ્રંથના સંપાદનનું કાર્ય પરમપૂજ્ય, પરમારાધ્યપાદ શ્રીમદ્વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજીમહારાજના શિષ્યરત્ન, અધ્યાત્મયોગી, પરમપૂજ્ય, પંન્યાસપ્રવર શ્રીભદ્રંકરવિજયજીમહારાજના શિષ્યરત્ન, હાલારના હીરલા, પરમપૂજ્ય આચાર્યભગવંત શ્રીકુંદકુંદસૂરીશ્વરજીમહારાજના શિષ્યરત્ન પરાર્થરસિક, પરમપૂજ્ય, પંન્યાસપ્રવર શ્રીવજસેનવિજયજીમહારાજની શુભપ્રેરણાથી પરમપૂજ્ય, વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ, આચાર્યભગવંત શ્રીમદ્વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજીમહારાજના સામ્રાજ્યવર્તી તથા પરમપૂજ્ય, સરળસ્વભાવી, પ્રવર્તિની સાધ્વી શ્રીરોહિતાશ્રીજીમહારાજના શિષ્યરત્ના વિદુષી સાધ્વી શ્રીચંદનબાલાશ્રીજીમહારાજે પંડિતવર્ય અમૃતભાઈ પટેલના સહયોગથી પોતાની અસ્વસ્થ રહેતી તબીયતમાં પણ અત્યંત શ્રમસાધ્ય કાર્ય કરીને અમારી સંસ્થાને નવ પરિશિષ્ટોથી સમૃદ્ધ એવો આ ઋષિદત્તાચરિત્રસંગ્રહ ગ્રંથ પ્રકાશિત કરવાનો જે લાભ આપ્યો છે તે બદલ અમારી સંસ્થા તેમની ઋણી છે. તેમના દ્વારા ભવિષ્યમાં પણ આવા ઉત્તમગ્રંથો સંપાદિત થઈને પ્રકાશિત

Page #8

થતાં રહે અને અમારી સંસ્થાને પ્રકાશિત કરવાનો લાભ મળતો રહે એવી અમે અભિલાષા રાખીએ છીએ.
આ ઋષિદત્તાચરિત્રસંગ્રહ ગ્રંથના પ્રકાશન માટે પરમપૂજ્ય, સુવિશાલગચ્છાધિપતિ, આચાર્યભગવંત શ્રીમદ્વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના સામ્રાજ્યવર્તી પરમપૂજ્ય, હાલારદેશે સદ્ધર્મરક્ષક, આચાર્યભગવંત શ્રીમદ્વિજયકુંદકુંદસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન, પરાર્થરસિક શ્રીવજસેનવિજયજી મહારાજની શુભપ્રેરણાથી શ્રી જૈન શ્વે. મૂર્તિપૂજક તપગચ્છ સંઘ ટ્રસ્ટ /3, વર્ધમાનનગર, પેલેસ રોડ, રાજકોટ તરફથી જ્ઞાનખાતાની ઉપજમાંથી સંપૂર્ણ લાભ લીધેલ છે. તે બદલ અમારી સંસ્થા તેમનો આભાર માને છે.
આ ઋષિદત્તાચરિત્રસંગ્રહ પ્રકાશનના સુઅવસરે અમે સંપાદિકા સાધ્વી ચંદનબાલાશ્રીજીમહારાજનો તથા આ ગ્રંથના સંપાદનકાર્ય માટે સહયોગ આપનાર પંડિતવર્ય શ્રીઅમૃતભાઈ પટેલનો, કોબા કૈલાસસાગર જ્ઞાનભંડારમાંથી તથા લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિવિદ્યામંદિરમાંથી હસ્તપ્રતો અમને પ્રાપ્ત થઈ તેમનો તથા ઋષિદત્તાચરિત્રની પ્રકાશિત કૃતિઓ માટે કોબા કૈલાસસાગરજ્ઞાનભંડાર અને ગીતાર્થગંગાથી ગ્રંથો પ્રાપ્ત થયા તેમનો, આ કાર્યના અક્ષરમુદ્રાંકન કાર્ય માટે વિરતિ ગ્રાફિક્સવાળા અખિલેશ મિશ્રાએ કાળજીપૂર્વક સુંદર કાર્ય કરી આપેલ છે તેમનો અને પ્રીન્ટીંગના કામ માટે તેજસ પ્રીન્ટર્સવાળા તેજસભાઈએ ખંતપૂર્વક સુંદર કાર્ય કરી આપેલ છે તેમનો ખૂબ ખૂબ આભાર માનીએ છીએ.
આવા ઉત્તમ મહાસતીના જીવનચરિત્રમાંથી શીલનું માહાભ્ય જાણીને તથા કર્મોના વિપાકોને બતાવતી આ કથામાંથી કર્મબંધ કરતી વખતે સાવધ થઈને શીલ અને સદાચારની સુવાસથી જીવને મઘમઘાયમાન બનાવી અશુભ કર્મબંધ દ્વારા દુરન્ત સંસાર અને દુર્ગતિઓની પરંપરા થાય છે તેથી અશુભકર્મબંધથી અટકીને પૂર્વે ઉપાર્જિત કરેલા કર્મોને સમ્યગ જ્ઞાનદર્શન અને ચારિત્રની આરાધના દ્વારા ખપાવીને સર્વ કર્મોનો ક્ષય કરીને મુક્તિસુખના ભાગી બનીએ એ જ શુભભાવના !!
– ભદ્રંકર પ્રકાશન
datta-t.pm5 2nd proof

Page #9

[9]
શ્રીમુનિપતિગુણપાલવિરચિત રિસિદત્તાચરિત્રનો કથાસાર [પ્રથમપર્વ]
[૧] નમસ્કારાત્મકમંગલ :
મંગલમાં પંચપરમેષ્ઠી શ્રુતદેવતા અને ગુરુજનોને નમસ્કાર કરેલ છે, તેમાં મહાવીરસ્વામી ભગવાને જન્માભિષેક સમયે મેરુશિખરને ચરણાંગુષ્ઠથી કંપાવ્યો તેનો ઉલ્લેખ છે. (૧-૧/૭)
[૨] સજ્જન-દુર્જનનો ભેદ :
સજ્જન અને દુર્જનનો ભેદ વર્ણવ્યો છે, તેમાં કવિએ જણાવ્યું છે કે મારા કાવ્યમાં ગુણ નથી તો પણ સજ્જનપુરુષો એમાંથી ગુણ ગ્રહણ કરશે, જ્યારે દુર્જનપુરુષો તો ગુણથી ભૂષિત કાવ્યમાં પણ દોષ ગ્રહણ કરે છે. સૂર્યને ન જોતાં ઘુવડની જેમ કાવ્યમાં ગુણોને તેઓ જોઈ શકતાં નથી એટલે મારા કાવ્ય માટે આ બન્નેય યોગ્ય નથી, પરંતુ મધ્યસ્થ પુરુષ જ યોગ્ય છે, કારણ કે મધ્યસ્થપુરુષ ગુણ અને દોષ બન્નેને જુવે છે. (૧-૯/૧૫)
[૩] કથાપ્રકાર :
પ્રસ્તુત કથા મિશ્રકથા છે એટલે તેમાં ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ ચારેયની વાત
આવે છે.
[૪] કથાપીઠિકા :- આટલી પૂર્વભૂમિકા પછી કથાપીઠિકાની માંડણી થાય છે, તેમાં રાજગૃહીનગરીમાં ભગવાન મહાવીરસ્વામી સમવસર્યા છે, બાર પર્ષદા મધ્યે સિંહાસન ઉપર મહાવીરસ્વામી બીરાજમાન છે. રાજગૃહીનગરીનાથ શ્રેણિક૨ાજા વંદન કરવા આવે છે. અહીં કવિએ ભગવાનની બહુ ભાવગર્ભિત સ્તુતિ શ્રેણિકમુખે રજૂ કરી છે, જે મનમોહક છે. (૧-૧૬૪૬)
અહીં પ્રસંગે શ્રેણિકરાજા ઋષિદત્તાની કથા અંગે ભગવાનને પૃચ્છા કરે છે કે ૧આગમકથાઓમાં ઋષિદત્તાકથા આવે છે તે આપ અમને કહો શ્રીવીરભગવાન શ્રીમુખે ઋષિદત્તાની કથા પર્ષદામાં રહેલા ભવિકજનના બોધ માટે જણાવે છે. (૧-૪૮ ૫૦)
૧. જુઓ ભહેસરસજ્ઝાય ગાથા-૯

Page #10

[૫] કથાસાર :
આટલી પીઠિકા પછી કવિએ ટુંકાણમાં ઋષિદત્તાકથા ભગવાનના શ્રીમુખે રજૂ કરેલ છે. (૧-૫૧ ૬૨) [૬] કથાપ્રારંભ :
કથાપ્રારંભમાં કવિએ નમિનાથ ભગવાનના તીર્થમાં આ ઋષિદરા મહાસતી થયેલ છે તેવું જણાવ્યું છે અને જે કથા મહાવીરપરમાત્માએ વિસ્તારથી કરી હતી તેને સંક્ષેપમાં કહેવાની પ્રતિજ્ઞા કરેલ છે. (૧-૬૩/૬૬) [૬-૧] કથા :
દક્ષિણભરતાર્ધ, મધ્યદેશ, રથમર્દનનગર તેમાં હેમરથનામના રાજા રાજ્ય કરે છે, જે સમ્યત્વ, જ્ઞાન, દર્શન, તપ અને નિયમમાં ઉદ્યત છે, શ્રાવકધર્મમાં નિરત છે. (૧-૭૫)
તેમને સુવિશુદ્ધકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલી સુયશા નામની રાણી છે, તે રાજા-રાણીનો પુત્ર કનકરથનામનો છે, જે સર્વગુણોનો ભંડાર છે. ત્રણે લોકોમાં જે ગુણો હોય તે બધા આ કુમારમાં આવી વસ્યા છે. (૧-૮૫). [૬-૨] આ બાજુ કાવેરીનામની નગરીમાં સુંદરપાણિનામનો રાજા છે તેમને વાસુલાનામની પટ્ટરાણી છે, તેમની અત્યંત રૂપવંતી રૂક્મિણીનામની કન્યા છે. આ કન્યા સુવર્ણવર્ણી અને ચંદ્રરેખા જેવી સૌમ્ય છે.
વાસુલાદેવીએ પોતાની દીકરીને નવયૌવના થયેલી જોઈ એટલે તેના વર અંગેની ચિંતા થઈ અને એવું નક્કી થયું કે, રથમર્દનનગરના રાજા હેમરથના પુત્ર કનકરથને કન્યા પરણાવવી. તે માટે સાગર વગેરે મંત્રીઓ સાથે ચર્ચા કરીને સુંદરપાણિરાજા ગુણસેનનામના મુખ્ય અધિકારીને હેમરથરાજા પાસે મોકલે છે. ગુણસેને વિનંતી કરતાં લગ્નનો પ્રસ્તાવ સ્વીકારીને હેમરથ પોતાના પુત્ર કનકરથને ગુણસેન સાથે કાવેરીનગરી તરફ પ્રયાણ કરાવે છે. આ પ્રસંગે કવિએ ગુણસેન સાથે જે સૈન્ય જાય છે તેનું રોમાંચક વર્ણન કરેલ છે. (૧-૮૬/૧૧૯) [૭] અરિદમન સાથે યુદ્ધ :
પ્રતિદિન સતત પ્રયાણથી સૈન્ય કાવેરી તરફ જઈ રહ્યું છે, ત્યારે અરિદમનનામના કોઈક રાજાએ કનકરથકુમારને પોતાની સીમામાંથી પસાર ન થવાનું અથવા તો યુદ્ધ માટે સજ્જ થવાનું કહેણ મોકલ્યું, ત્યારે કનકરથ અરિદમન સાથે યુદ્ધ કરે છે અને અરિદમનને હરાવે છે. આ યુદ્ધ પ્રસંગને રોમાંચક વર્ણન કવિએ કરેલ છે. (૧-૧૨૦૧૬૩)
datta-t.pm5 2nd proof

Page #11

જેમ કે–
११
वरिसंत सव्वसव्वलं, वज्जंत संखकाहलं । જ્યમંત-રુત્તિ-દમ, સંતળુ ખુમુત્તમ ॥
लग्गु जुज्झ अइभीसणु, कायरनास दसमुह दसरहसुयह जिह ।
વૃંત-ળ મેખ઼ાનું, મહિં વળ( I )ડતુ, મીસળુ નાવરૂ પેયવળુ I[ o-૪૪/૪ ]
'
ત્યારપછી કનકરથ અરિદમનને તેનું રાજ્ય પાછું આપવા ઇચ્છે છે, છતાં અરિદમન વૈરાગ્ય પામી નમિનાથભગવાનના શાસનમાં દીક્ષા લઈ મુક્તિ પામે છે. (૧-૧૬૫) [૮] કાવેરી નગર તરફ કુમારનું આગળ પ્રયાણ :
અરિદમનના વિજય પછી થોડાક જ દિવસોમાં કુમાર કનકરથ કાવેરીનગરી તરફ આગળ પ્રયાણ કરે છે, તે દરમ્યાન મોટાં એક વનમાં આવે છે. જ્યાં સરોવર કિનારે કુમારના માણસો ઋષિદત્તાને એક ક્ષણ માટે જુવે છે, ઋષિદત્તા બીજી ક્ષણે અદૃશ્ય થઈ જાય છે, આથી આશ્ચર્યચકિત થયેલા સૈન્યના માણસો ઋષિદત્તાની હકીકત કુમારને જણાવે છે, કુમાર પણ ઋષિદત્તાને જોવા માટે ઉત્સુક થાય છે, બીજે દિવસે સવારે ચાર-પાંચ પ્રધાનપુરુષો સાથે કુમાર સરોવરકિનારે પહોંચે છે, ત્યાં વૃક્ષની ડાળીઓના હીંચકામાં ઝુલતી ઋષિદત્તાને જુવે અને તેના તરફ આકર્ષાય છે. કુમારના મનમાં પ્રશ્ન થાય છે કે, આ વનમાં આ કન્યા ક્યાંથી હોઈ શકે ? તે દરમ્યાન કુમારનું સૈન્ય ત્યાં આવતાં તેના અવાજથી ઋષિદત્તા સાવધ બનીને અદશ્ય થાય છે, આ જોતાં જ કુમાર વિચારે છે કે, આ સ્વપ્ન છે,
ઇંદ્રજાળ છે કે હકીકત છે ?
ત્યારપછી સરોવરની પૂર્વદિશામાં સૈન્ય પડાવ નાંખે છે અને કુમાર પોતે સરોવરને જોતો જોતો દેવકુલિકામાં પહોંચે છે, એટલામાં વૃદ્ધતાપસ જે ઋષિદત્તાના પિતા રાજવી હતા, તે પુષ્પ-ફળો લઈને આવે છે, કુમાર તેમને નમન કરે છે અને રાજર્ષિ કુમારને આશીર્વાદ આપે છે, તેમજ કુમારને અહીં આવવાનું કારણ પૂછે છે, તેથી કુમાર પોતાની હકીકત જણાવે છે કે સુંદરપાણિરાજાની રુક્મિણીનામની દીકરી સાથે લગ્ન કરવા જઉં છું. (૧-૧૬૬/૨૩૪)
datta-t.pm5 2nd proof
[૮-૧] દેવકુલિકામાંથી નીકળીને પિરવારને રવાના કરીને કુમાર વૃક્ષોની પાછળ સંતાઈ ગયો છે અને જુવે છે કે પેલા તાપસ બાલિકાની સાથે બેસીને ફલાહાર કરે છે અને ફલાહાર કર્યા પછી તરત જ તે કુમારિકા અદૃશ્ય થઈ જાય છે અને કુમાર પણ મનમાં બાલિકાનો વિચાર કરતાં કરતાં પોતાની છાવણીમાં આવે છે.
સંધ્યા સમયે ફરીથી તાપસ પાસે જઈને કુમાર પોતાને કેટલાક દિવસ ત્યાં રહેવા

Page #12

१२
માટે અનુમતિ માંગે છે અને તાપસ સહર્ષ અનુમતિ આપે છે, કુમાર પાછો સાંજે પોતાના આવાસે જાય છે. બીજે દિવસે પ્રભાત સમયે ઋષિ ફળ લેવા માટે ગયા હોય છે ત્યારે કુમાર આશ્રમમાં આવે છે, ચારે બાજુ નજર નાંખવા છતાં તે કન્યા દેખાતી નથી એટલે સમય પસાર કરવા માટે કુમાર અને તેના માણસો દેવકુલિકાની સેવા આદરે છે, રંગોળીઓ કરે છે, પંચવર્ણના પુષ્પો વિખેરે છે, મણિરત્નો સહિત વસ્રશોભા કરે છે, ધૂપ પ્રગટાવે છે, એટલામાં જ તાપસ ફળો લઈને આશ્રમમાં આવે છે. કુમાર તેમનો વિનય કરે છે. ઋષિ આશીર્વાદ આપે છે અને થોડોક સમય પસાર કરી કુમાર ઋષિને આહારગ્રહણ માટે વિનંતી કરે છે પણ ઋષિએ મુનિધર્મનો બાધ બતાવીને નિષેધ કર્યો, થોડાક સમય પછી કુમાર ત્યાંથી નીકળીને પોતાના આવાસ તરફ ગયો, ફરીથી પણ એ જ રીતે વૃક્ષ પાછળ સંતાઈને ઋષિદત્તાને જુવે છે.
વળી બીજા કોઈક દિવસે ઋષિ પાસે આવીને કુમારે પ્રણામપૂર્વક પૂછ્યું કે, અહીંયા કોઈક કન્યા છે ? જો આપ મહેરબાની કરો તો મને તે કન્યા દેખાડો, ત્યારે મહર્ષિએ હસીને કહ્યું - કુમાર બ્રહ્મચારી યતિ એવા અમને કન્યા ક્યાંથી સંભવે ? ત્યારે કુમારે આશ્ચર્ય વ્યક્ત કરતાં જણાવ્યું કે, હે સ્વામી ! તે કન્યા મેં જોઈ છે એટલે મને તે બતાવો. ત્યારે ‘આ ઠીક છે’’ એમ વિચારીને ઋષિએ કુમારને ફરીથી પૂછ્યું કે આ જંગલમાં તેં કન્યા ક્યાં જોઈ ? ત્યારે (ઋષિના કહેવાનો મર્મ પકડાતાં કાંઈક હસીને અહીંયા જોઈ હતી એવું કુમારે જણાવ્યું. ઋષિ હવે કુમારની પરીક્ષા કરે છે કે, તારે એ કન્યાનું શું કામ છે, એટલે કુમારે ચોખ્ખી વાત કરી કે, તમે આ વનમાં એકલા છો, વૃદ્ધ છો, અને જરાગ્રસ્તોનું મૃત્યુ બહુ દૂર નથી હોતું, આ એકાકી કન્યાને આ જંગલમાં અધમજાતિના ભીલડાઓ પકડી લેશે એટલે તમારો પણ અપયશ થશે, ઉભયકુળમાં લાંછન લાગશે. આ સાંભળીને ઋષિએ મનમાં વિચાર્યું કે, કુમાર ઠીક જ કહે છે અને આ જ કુમાર વર થાવ. કારણકે કુમાર ઋષિદત્તાબાળાને ઇચ્છે છે અને દીકરી ઋષિદત્તા પણ કુમારને અવશ્ય ઇચ્છે છે એટલે જ વારેઘડીએ કુમારની નજરે પડતી હતી. આમ વિચારીને મહર્ષિ હરિષણમુનિ પોતાનો વૃત્તાંત કુમારની આગળ રજૂ કરે છે. (૧-૨૩૫/૨૭૯)
[૯] હરિષણમુનિનું આત્મવૃત્તાંત :
ભરતક્ષેત્રમાં વત્સદેશ છે, તેમાં ધરતીના તિલક સમાન ‘મત્તિયાવઇ’ (મૃત્તિકાવતી) નામની નગરી છે, તેમાં હરિષેણનામના રાજા છે, પ્રિયદર્શના નામની તેમની રાણી છે, બન્નેને સંતાનની ઘણી ઝંખના છે, ચિંતા પણ છે, એટલે એક દિવસ રાણી પ્રિયદર્શનાએ રાજાને જણાવ્યું કે, આપણી કુળદેવતા અજિતસેના છે, તેની પુત્ર માટે આપ આરાધના કરો. કુળદેવતાની આરાધના :
રાજાએ કાળી ચૌદસે ઉપવાસ કર્યો અને મધ્યરાત્રિએ તલવાર લઈને કુળદેવતાના
datta-t.pm5 2nd proof

Page #13

મંદિરે પહોંચ્યા, પૂજા કરી અને કુળદેવતાને ચરણે નમીને પુત્રપ્રાપ્તિ માટે વિનંતી કરી. “મને આશીર્વાદ આપો કે પુત્ર થાય અને જો પુત્ર થવાનો ન હોય તો મારું મસ્તક ગ્રહણ કરો. એમ કહી રાજાએ તલવાર પોતાની ગરદન ઉપર ઉગામી, દેવીએ અટકાવી અને આશીર્વાદ આપ્યા “તને પુત્રો થશે એમ કહી દેવી અદૃશ્ય થઈ. રાજા રાજભવનમાં આવ્યો. પ્રભાતસમયે રાણી પ્રિયદર્શનાએ સિંહકિશોરને પોતાના મુખમાં પ્રવેશતો સ્વપ્નમાં જોયો. પૂર્ણ સમય થતાં રાણીએ સુખપૂર્વક પુત્રને જન્મ આપ્યો રાજાએ ઉત્સવપૂર્વક પુત્રનું નામ અજિતસેન રાખ્યું. અશ્વારા હરિષણનું અપહરણ :
એક દિવસ રાજા અશ્વ ઉપર સવાર થઈને નીકળ્યો. અશ્વ રાજાને જંગલમાં ખેંચી ગયો. રાજાએ વડવાઈ પકડી લીધી અને ઘોડાથી નીચે ઉતર્યો ત્યાં રાજાએ સરોવર જોયું, તેમાં સ્નાન કરી રાજા નજીકના આશ્રમમાં આવ્યો. વિશ્વભૂતિમુનિનું દર્શન :
આશ્રમમાં જટાધારી વિશ્વભૂતિ નામના મહામુનિ યોગાસન ઉપર આરૂઢ થયેલા હતા, તેને રાજાએ પ્રણામ કર્યા, ઋષિએ પૂછ્યું એટલે પોતાની હકીક્ત જણાવી, ઋષિએ ધર્મદેશના આપી. રાજા ઋષિની સેવા કરતાં ત્યાં એક મહિનો રહ્યા, તેમણે આ દેવકુલિકા બંધાવી છે. પોતાના દેશમાં જતી વખતે રાજાને કુલપતિએ વિષાપહારી મંત્ર આપ્યો, રાજા પોતાની નગરીમાં ગયો, રાજ્યને પાળે છે અને વિષાપહારી’ એ નામે પ્રસિદ્ધ થયો. પ્રીતિમતીનું પાણિગ્રહણ :
એક દિવસ હરિફેણરાજા રાજસભામાં બેઠા છે ત્યારે મંજુલાવતીનગરીમાંથી એક દૂત આવે છે અને વિનંતી કરે છે કે, અમારા રાજા પ્રિયદર્શન અને પટ્ટરાણી વિધુત્રભાને પ્રીતિમતીનામની પુત્રી છે તેને સર્પ દંશ્યો છે. અમારા રાજાએ મને આપની પાસે મોકલ્યો છે. ત્યારે હરિષણરાજા પવનવેગી સાંઢણી ઉપર આરૂઢ થઈને અલ્પસમયમાં મંજલાવતીનગરી પહોંચે છે અને નંખાઈ ગયેલા પ્રિયદર્શન રાજાને મળે છે. પ્રિયદર્શન રાજા તેમની પ્રીતિમતી પાસે લઈ જાય છે અને હૂંડાની જેમ નિશ્રેષ્ટ પડેલી પ્રીતિમતીને જુવે છે અને હરિષેણ રાજા વિષ ઉતારવા માટે સકલીકરણ કરે છે, ગરુડદેવનું સ્મરણ કરે છે અને ‘૩% હૈં : સ્વાહા' મંત્રનું ધ્યાન કરે છે, તેથી પ્રીતિમતીનું ઝેર ઉતરી જાય છે એટલે પ્રિયદર્શનરાજા, વિધુત્વભારાણી અને બધા લોકો આનંદ પામ્યા. પ્રિયદર્શન રાજાએ હરિષણની સાથે પ્રીતિમતીના લગ્ન કરવા કહ્યું.
તે સમયે હરિષેણે પ્રિયદર્શન રાજાને કહ્યું કે, તમારા આગ્રહથી હું લગ્ન તો કરું, પરંતુ કામભોગોથી નિવૃત્ત થયેલો હું તપોવનમાં જવાનો છું માટે તમે પ્રીતિમતીને બીજા કોઈ સાથે પરણાવો તો સારું. ત્યારે પ્રીતિમતીએ પણ હરિફેણની સાથે જ લગ્ન કરવાનો નિર્ધાર રજુ
datta-t.pm5 2nd proof

Page #14

१४
કર્યો અને જણાવ્યું કે, તમે મારા પ્રાણો પાછા વાળ્યા છે એ પ્રાણ હું તમને સમર્પિત કરું છું એટલે તમને જે યોગ્ય લાગે તે કરો, મારી નજર તો તમારા તરફ જ વળે છે, બીજા કોઈ પુરુષ તરફ નહિ. જો તમે મને ન ઇચ્છો તો અગ્નિ મારું શરણ થશે. આવો પ્રીતિમતીનો અતિ આગ્રહ સાંભળીને ભલે એમ થાવ, પરંતુ થોડા દિવસમાં જ હું વ્રતધારી થઈશ. ત્યારે પ્રીતિમતીએ પણ પ્રતિજ્ઞા કરી કે હું પણ તમારા માર્ગને અનુસરીશ. આમ પ્રીતિમતીનું પાણિગ્રહણ કરીને હરિષેણ પોતાના નગરમાં આવે છે. આશ્રમમાં ઋષિદત્તાનો જન્મ :
આ બાજુ યુવરાજ અજિતસેનને રાજ્યમાં સ્થાપન કરી હરિફેણ અંતઃપુરમાં ક્ષમાપના માટે જાય છે અને પ્રીતિમતીને કહે છે કે, આ સાત ક્રોડ સોનૈયા રાખો અને આ અજિતસેનકુમાર તમારું પાલન કરશે. ત્યારે પ્રીતિમતીએ જણાવ્યું કે, મારે દ્રવ્યનું કાંઈ જ કામ નથી અને તમારા વિના સમગ્ર રાજ્યનું પણ કાંઈ કામ નથી. તમારી સાથે જ હું વનમાં આવીશ, જો નહિ આવવા દો તો અગ્નિસ્નાન કરીશ. ત્યારે એનો ભાવ જાણીને હરિષણ પ્રીતિમતીની સાથે વનમાં વિશ્વભૂતિમુનિ પાસે આવે છે અને વૈરાગ્યપૂર્વક તાપસદીક્ષા ગ્રહણ કરે છે તે સમયે પ્રીતિમતીને જે ગર્ભ રહ્યો હતો તે વધવા માંડ્યો. પાંચમે મહિને બધાને ખબર પડી ત્યારે બધા તાપસમુનિઓ તેમને કલંક ન લાગે માટે હરિષણ અને પ્રીતિમતીને ત્યજીને જતાં રહે છે. આ બાજુ પ્રીતિમતી સુંદર કન્યાને જન્મ આપે છે. ઋષિના આશ્રમમાં આ કન્યા જન્મી માટે તેનું નામ “ઋષિદત્તા' રાખવામાં આવ્યું. ત્યારબાદ થોડાક જ દિવસોમાં પ્રીતિમતીનું મૃત્યુ થાય છે એટલે હરિષણમુનિ ઋષિદત્તાનું પાલનપોષણ કરે છે. ઋષિદત્તા
જ્યારે આઠ વર્ષની થાય છે ત્યારે એના રૂપને જોઈને પિતા હરિફેણમુનિએ વનવાસી ભીલ વગેરેથી બચાવવા માટે ઋષિદત્તાને આંખે અંજન આંજી અદશ્ય કરે છે. આ અંજન વિશ્વભૂતિમુનિએ હરિષણને આપેલું હતું. હરિપેણમુનિ ઋષિદત્તાને કહે છે કે જો કોઈ પણ પુરુષને તું નજરે પડીશ તો હું જાણીશ કે આ પુરુષને તું ઇચ્છે છે. આ રીતે તપોવનમાં હરિષણમુનિ અને તેની પુત્રી ઋષિદત્તા રહેતા હતા. આ રીતે દિવસો પસાર થતાં હતાં, સાર્થો પણ આ વનમાં આવતાં હતાં, પરંતુ આ બાલા કોઈને દર્શન આપતી નહિ. હે કુમાર ! આ બાલા હમણાં ભોગના અભિલાષવાળી થઈ છે, તેથી અંજનનો ત્યાગ કરીને તને દર્શન આપ્યાં છે. મારા હૃદયમાં પણ મોટી ચિંતા હતી કે આ બાલાનો વર સુંદરરૂપવાળો કોણ થશે ? આ વનમાં વસવા છતાં આ બાલાને મેં વિજ્ઞાન અને કલા વગેરેનો અભ્યાસ કરાવ્યો છે. (૧-૨૮૦/૩૫૫) ધર્મોપદેશ :
અત્યંત સુપ્રશસ્ત ઋષિદત્તાના જન્મને સાંભળીને જિનધર્મમાં ઉદ્યત થઈને જન્મમરણોને તમે છેદો. (૧-૩પદ)
datta-t.pm5 2nd proof

Page #15

१५
[દ્વિતીયપર્વ ] [૧૦] સ્નેહરાગ :
ઋષિદત્તાને જોવાની કુમારની ઇચ્છા જાણીને હરિષણમુનિએ ઋષિદત્તાને શણગાર સજાવી કુમારની સમક્ષ રજૂ કરી ત્યારે કુમાર અને ઋષિદત્તા પરસ્પર એકબીજાને જોઈને સ્નેહરાગથી રંગાયા. (૨-૧/૧૪). [૧૧] ઋષિદત્તાનું પાણિગ્રહણ:
બંનેના નેત્રસંકેત દ્વારા ભાવો જાણીને ઋષિએ કુમારને કહ્યું. મેં આ કન્યા તમને આપી. તે અતિશય ભોળી છે, ક્યારેય દુઃખ જોયું નથી, સુખપૂર્વક લાલન પામી છે, માટે હે રાજન્ ! તમે ક્યારેય આનું મન દુભવશો નહિ. કુમારે પણ ઋષિના ચરણમાં નમસ્કાર કરીને જણાવ્યું કે હે ભગવંત ! તમે આની ચિંતા ન કરશો, હવે એ મારી ચિંતા છે એટલે ઋષિએ જલભરેલા શંખથી જલધારાપૂર્વક કન્યાદાન કર્યું, શંખનાદની સાથે કુમારે પરિણયન કર્યું. ત્યારબાદ ત્યાં કેટલાક દિવસો કુમાર રહે છે. (૨-૧૫૩૦). [૧૨] હરિફેણ મુનિનો અગ્નિપ્રવેશ:
આ બાજુ હરિફેણમુનિ અગ્નિપ્રવેશ કરવા ઇચ્છે છે ત્યારે ઋષિદતા રડવા માંડે છે. કુમાર પણ શોકાતુર બને છે. ત્યારે મહર્ષિએ બન્નેને સમજાવ્યા, આશ્વાસન આપ્યું અને ઋષિદત્તાને હરિવર્ષક્ષેત્રમાં થયેલા કલ્પવૃક્ષના શ્રેષ્ઠ ફળ આપ્યા, એ ફળ જ્યાં વવાય ત્યાં છ મહિનામાં મહાકાયવૃક્ષો ઊગે છે.
વળી હરિફેણમુનિએ દીકરીને શિખામણ આપી કે “તું ધર્મશીલ અને સંયમશીલ બનજે, ક્ષમાં રાખી સર્વને સ્નેહપાત્ર બનજે'. ત્યારબાદ મુનિ અગ્નિપ્રવેશ કરે છે અને પંચત્વ પામે છે, કનકરથકુમાર તેમનું ઉત્તરકાર્ય કરે છે અને તે જગ્યાએ નાની દેવકુલિકા બનાવે છે. (૨-૩૨/૪૬). [૧૩] કનકરથનું નિજનગરમાં ગમન :
કનકરથકુમાર રુક્મિણી રાજકુમારીને ત્યજીને વનમાંથી ઋષિદત્તાનું પાણિગ્રહણ કરીને પોતાના નગર તરફ નીકળ્યો. ઋષિદત્તા પોતાનું પીયર આશ્રમને છોડતાં ઘણી દુ:ખી થાય છે. પતિની સાથે શિબિકામાં બેસીને આશ્રમનું રક્ષણ થાય એટલા માટે આશ્રમના સીમાડે પિતાએ આપેલા બીજ નાંખે છે. કુમાર અને ઋષિદત્તા ક્રમશઃ રથમર્દન પહોંચે છે. ઉત્સવપૂર્વક તેમનો નગરપ્રવેશ થાય છે. ઋષિદત્તા સાસુ-સસરાને પગે લાગે છે. તેઓ આશીર્વાદ આપે છે અને શ્વસુર હેમરથરાજાએ ઋષિદત્તાને સુંદર પ્રસાદ આપ્યો, જેમાં કુમારની સાથે ઋષિદત્તા વસે છે. (૨-૪૭/૫૨)
datta-t.pm5 2nd proof

Page #16

१६
[૧૩-૧] હવે કુમાર અને ઋષિદરાના દિવસો સુંદર રીતે પસાર થાય છે, તેમાં પ્રશ્નોત્તરીઓ, પ્રહેલિકાઓ દ્વારા એકબીજાનું મનોરંજન થાય છે અને એકબીજાના બૌદ્ધિકસ્તરનો ખ્યાલ આવે છે આમ સુખમાં દિવસો વીતાવતાં પાંચ વર્ષ પૂરા થાય છે. (૨-૫૩/૭૩) [૧૩-૨] આ બાજુ સુંદરપાણિરાજાએ કુમારના ઋષિદત્તા સાથેના લગ્નની વાત સાંભળી, રાજકુમારી રુક્મિણીએ પણ એ વાત સાંભળીને દુઃખધારણ કર્યું હતું. એક વાર સુલતાનામની પરિવ્રાજિકા કાવેરીનગરીમાં આવી. આ સુલસા મંત્ર અને યોગમાં કુશળ હતી, ઉદ્ઘાટિની, અવસ્થાપિની વિદ્યા જાણતી હતી, કૂર સ્વભાવની સુલસા બુદ્ધિશાળી માણસને પણ મૂઢ બનાવતી હતી. (૨-૭૫૭૭) [૧૩-૩] એક દિવસ સુલસા રુક્મિણીકન્યાના મહેલમાં પહોંચી, કન્યાએ સ્વાગત કર્યું. આમ રોજ સુલસા આવવા માંડી અને રુક્મિણીના મુખે રુક્મિણીની હકીકત જાણી સુલસાએ પ્રત્યુપકાર કરવાની ઇચ્છાથી રુક્મિણીની અનુમતિ લઈ કનકરથને રુક્મિણી પાસે લાવવા માટે રથમર્દનનગરમાં પહોંચી ગઈ. ત્યાં જઈને કનકરથ અને ઋષિદત્તાનું સારસ-સારસી જેવું જેડલું જોઈને, જો કે ઋષિદત્તાને મારવા માટે આવી હતી પણ એના પ્રત્યે દયાથી પ્રેરાઈને ઋષિદરા અને કુમાર વચ્ચે અણરાગ થાય અને કુમાર કન્યાનો ત્યાગ કરે એવો ઉપાય તેણીએ શોધી કાઢ્યો અને તે મુજબ રાજમહેલના આંગણામાં સુતેલા માણસને મારવા માંડી અને એના માંસ અને લોહીથી ઋષિદત્તાનું મુખ ખરડવા માંડ્યું, ઓશિકે માંસ મૂકવા માંડ્યું એટલે ઋષિદત્તા રાક્ષસી છે એવો પ્રવાદ નગરમાં વહેતો થયો. કુમારને ઋષિદત્તાનું આવું સ્વરૂપ જોઈ મનમાં શંકા જાગી કે મારી પત્ની પ્રશસ્ત નથી, કદાચ રાક્ષસી હોય એટલે કુમારે બીજે દિવસે એની વર્તણુક તપાસી અને કહ્યું કે, ખરેખર તું રાક્ષસી છે ? પુરષમાંસ છોડી દે, હું તને રોજ માંસ લાવી આપીશ, ત્યારે કુમારની વાત સાંભળી અત્યંત દુઃખી થયેલી ઋષિદરા પોતાના પક્ષે કહે છે કે, હું જંગલમાં તાપસના આશ્રમમાં જન્મી છું. કંદપુલભૂલથી ઉછરી છું, માંસભક્ષણ કરનારી નથી. વનમાં મારી સાથે રહેતા તમે ક્યારેય અમને માંસ ખાતા જોયા છે કે આ નગરમાં પણ પાંચ વર્ષથી હું આવી છું, મને કોઈ દિવસ માંસ ખાતા જોઈ છે? આ તો મારો પાપોદય છે કે, કોઈએ મને આળ ચડાવી છે. ત્રીજે દિવસે પણ સુલસાએ રાજમાન્ય પુરુષને માર્યો અને એ જ પ્રમાણે ઋષિદત્તાનું મોં ખરડીને નીકળી ગઈ. માંસના સ્પર્શથી કુમાર જાગ્યો, બધું જોયું અને ઋષિદત્તાને કહ્યું કે, જો હજુ પણ મારો સ્નેહ ફીટી ગયો નથી તો પણ તું મહેરબાની કરીને આ પાપકર્મથી અટકી જા. આ હિંસાથી તો નરકગતિ મળશે, ઉભયલોકમાં નિંદનીય અનિષ્ટ છે, તેથી સર્વ પ્રાણીને ભય કરનારું તું આ કર્મ છોડી દે. જો રાજા આ જાણશે તો આપણા બંને ઉપર ગુસ્સે થઈને મારી નાંખશે. જો મનુષ્યનું માંસ તું છોડી શકે તેમ નથી તો ખાનગીમાં બીજા માણસોને મારીને હું તને માંસ આપીશ, પણ તું રાજમાન્ય પુરુષોને મારવાનું છોડ. આ સાંભળતાં
datta-t.pm5 2nd proof

Page #17

१७
જ રડતી, કકળતી, દુઃખિયારી ઋષિદત્તા જણાવે છે કે, હે સ્વામી મારો વિશ્વાસ કરો. હું આવું કર્મ કરતી જ નથી. જો તમને વિશ્વાસ ન બેસે તો મારું મસ્તક છેદી નાંખો. ત્યારે સરળસ્વભાવના કુમારે જણાવ્યું કે તારી વાત સાચી છે, પણ જે પ્રત્યક્ષ દેખાય છે, ત્યાં વિચાર કોણ કરે ? કારણ કે તારા ઓશીકે આ માંસ છે અને લોહીથી ખરડાયેલી છરી પડી છે તથા આ ભવનમાં તારા અને મારા સિવાય ત્રીજો કોઈ માણસ નથી કે જેની ઉપર શંકા કરાય. ત્યારે પોતાના બચાવની યુક્તિ ઋષિદત્તાએ દર્શાવી કે, મને પલંગે બાંધી રાખો અને આખી રાત જાગો અને જુઓ. કુમારે પણ તેવું કર્યું. રાત્રિ એ રીતે પસાર થઈ અને બહાર લોકોએ મરેલો પુરુષ જોયો, કોલાહલ થયો, બીજી રાત્રિએ પણ આ જ રીતે કુમાર જાગ્યો અને પેલી પાપિણી સુલસાએ ફરી માણસ મારી નાંખ્યો અને કુમારની નજરબંધી કરીને ઋષિદત્તાનું મુખ લોહીથી ખરડીને જતી રહી. ત્યારબાદ કુમારે મરેલા પુરુષને જોયો, ઋષિદત્તાને જગાડીને કહ્યું તું નિર્દોષ છે પણ કોઈક પ્રચ્છન્ન સ્ત્રીએ આ પાપકર્મ કર્યું છે એ હું જાણું છું, પણ બીજું કોણ આ હકીકત જાણે. આમ કહી ઋષિદત્તાનું મોં ધોવડાવ્યું અને કુમારે માંસ છુપાવી દીધું. (૨-૭૮/૧૮૫)
[૧૩-૪] રાજપુરુષોની હત્યાથી ગુસ્સે ભરાયેલા હેમરથરાજાએ મંત્રીઓને ધમકાવ્યા. મનુષ્યમાંસનો રસ ચાખી ગયેલા માનવદેહધારી આ રાક્ષસને જલ્દી પકડી લાવો અથવા મારી સેવા તમે છોડી દો. ત્યારે મંત્રીઓએ ઉપાય બતાવ્યો કે, બધા પાખંડીઓને નગરમાંથી હાંકી કાઢો. એ બધા જશે તો નગરમાં શાંતિ થઈ જશે. આ સાંભળી રાજાએ નિગ્રંથ સાધુઓ સિવાય બધાને નગરમાંથી હાંકી કાઢ્યા.
આ બાજુ સુલસા રાજા પાસે આવીને કહે છે કે, તું ધર્મિષ્ઠ છે માટે તારી આગળ ખોટું નહિ બોલું. રાજાને એકાંતમાં તેણે જણાવ્યું કે, આજે સ્વપ્નમાં દેવતાએ મને કહ્યું છે કે તું રાજાને જઈને કહેજે કે આ તમારી પુત્રવધુ વનવાસિની ઋષિદત્તા એ રાક્ષસી છે અને એ જ બધા રાજપુરુષોને રાત્રે મારે છે અને જો સાબિતી જોઈતી હોય તો આજે રાત્રિએ પણ રાજપુરુષને એણે માર્યો છે. કુમારથી એને અલગ રાખીને આજ રાત્રિએ વિશ્વાસુ પુરુષો દ્વારા તપાસ કરાવો, તેથી આ રાક્ષસીનું સ્વરૂપ તમને ખબર પડશે. હવે એ રાત્રિએ રાજાએ કુમારને પોતાની પાસે સુવાનું કહ્યું અને રાજા પણ સુતો. કુમારને થયું કે આજે મારી પત્નીનું ચરિત્ર પ્રગટ થશે. તે રાત્રિએ સુલસાએ પૂર્વની જેમ પુરુષની હત્યા કરીને ઋષિદત્તાનું મુખ લોહીથી ખરડ્યું, ઓશીકે માંસ મૂક્યું, બારણા બંધ કરી પોતાના સ્થાનકે જતી રહી. સવારે રાજાએ તપાસ કરાવી. માણસને મરેલો અને માંસ અને રુધિરથી બીભત્સ ઋષિદત્તાને રાજા જાણી ગયા એટલે રાજાએ કુમારને અત્યંત નિષ્ઠુર ભાષામાં ધિક્કાર્યો કે હે પાપી ! તે આ પાપ કેમ કર્યું ? જાણવા છતાં માનવભક્ષી આ રાક્ષસીને તું છાવરે છે, લોહીથી ખરડાયેલી આ રાક્ષસીને જો ! આ સાંભળી કુમાર પોતાના ભવનમાં ગયો. ઋષિદત્તાને લોહી ખરડાયેલા મુખવાળી જોઈ, તે રડતી હતી, કુમાર પણ રડવા લાગ્યો કે હવે હું શું કરું. પહેલા
datta-t.pm5 2nd proof

Page #18

મેં તને અટકાવી હતી, તે મારું વચન માન્યું નહિ. કહે, અહીંયા શું કરીએ ? રાજા અત્યંત ગુસ્સે ભરાયો છે. તે શું કરશે તે હું જાણતો નથી. (૨-૧૮૬/૨૧૭) [૧૩-૫] એટલામાં રાજાએ પોતે જ ઋષિદત્તાને ખેંચીને ચંડાલોને (મારવા માટે) સોંપી દીધી. ઋષિદત્તા અત્યંત કરુણસ્વરે રડતી હતી. રાજાએ ચંડાલોને હુકમ કર્યો કે, આ પાપિણીને નગરમાં ફેરવીને શ્મશાનમાં લઈ જઈને મારી નાંખો. જો તમે નહિ મારો તો હું તમારો વંશવેલો ઉચ્છેદી નાંખીશ. કુમાર પણ રડતાં રડતાં મરવા તૈયાર થયો તો રાજાએ તેને બાંધી દીધો. (૨-૨૧૮/૨૨૧) ધર્મોપદેશ :
આમ ઋષિદત્તાના અત્યંત ભારે દુઃખને સાંભળીને હે ભવ્યજીવો તમે જિનધર્મમાં મતિ ઉદ્યત રાખો. (૨-૨૨૨)
[તૃતીયપર્વ] [૧૪] ચંડાલો ઋષિદત્તાને શ્મશાનમાં લઈ ગયા:
હવે રાજાની આજ્ઞાથી ચંડાલો ઋષિદત્તાને વાળથી પકડીને રાજમાર્ગમાં ઘસડી લાવ્યા. કણેરની માળા પહેરાવી, ડોકમાં કોડિયાની માળા પહેરાવી, ગધેડા ઉપર બેસાડીને આ રાક્ષસી છે એવું બોલતા હતા, ખર અને કર્કશ વચનો દ્વારા ચંડાલો ઋષિદત્તાને તાડન કરતાં હતા અને અશરણ, અનાથ એવી તેને જોઈને લોકો જાત જાતની વાતો કરવા લાગ્યા કે અતિભોળી, ગુણનિધાન આ ઋષિદત્તાના વધનો આદેશ આપીને રાજાએ ઘણું ભુંડુ કર્યું છે. તો કોઈકે કહ્યું કે, આ તો સારું કર્યું, આણે તો લોકોને મારી નાંખ્યા છે. વળી કોઈ બોલ્યો કે, ચંદ્ર વગર જેમ રાત્રિ ન શોભે, નેત્ર વગર મુખ ન શોભે, કમલિની વગર જેમ સરોવર ન શોભે તેમ ઋષિદત્તા વગર આ નગર ન શોભે. અશરણ એવું આ નારીરત્ન ગામડામાં પડેલાં રત્નની જેમ નિષ્ફળ જશે. કોઈક વળી કહ્યું કે, આ તો મનુષ્યદેહમાં રાક્ષસી વસે છે, આ તો ભૂતડી છે, પિશાચી છે અથવા તો કોઈ મારી-મરકી છે, વળી કેટલાક તથ્યને નહિ જાણનારા મૂર્ખલોકો ઋષિદત્તાને અસભ્યવચનો સંભળાવતાં હતાં, કેટલાક લોકો બીજાઓને ઉશ્કેરતાં હતાં કે, આ અત્યંત ભયંકર રાક્ષસીને મારો. આમ નગરમાંથી સંધ્યાકાળે શ્મશાનભૂમિમાં ઋષિદત્તાને લાવવામાં આવી. ત્યાં તેને મારવા માટે એક ચંડાલ તલવાર ઉગામે છે, એટલામાં ડરને કારણે ઋષિદત્તા પૃથ્વી ઉપર પડી ગઈ, મૂચ્છ પામી, થોડીક ક્ષણો પછી પવનને કારણે જાગૃત થઈને ઋષિદત્તા જુવે છે કે, પોતાની ઉપર તલવાર ઉગામેલી છે. ત્યારે ભયભીત બનેલી, રડતી, અશરણ એવી ઋષિદત્તા હાથ જોડી ચંડાલોના પગે પડી અને કહ્યું કે, મારા પ્રાણોનું રક્ષણ કરો. આ શ્મશાનમાં તમે જ મારું શરણ છો, મારા બધા આભૂષણો લઈ લો, મને જીવતી છોડો, મારી ઉપર દયા કરો. ત્યારે ચંડાલોએ કહ્યું કે, અમે તને નહિ મારીએ તો રાજા અમને મારી નાંખશે, જો કયારેય પણ જીવતી
datta-t.pm5 2nd proof

Page #19

દેખાઈ કે સંભળાઈ તો ગુસ્સે ભરાયેલો રાજા અમારા વંશનો નાશ કરશે. ત્યારે ઋષિદત્તાએ કહ્યું કે, તમે મને જો જીવતી છોડો તો હું એવી જગ્યાએ જઈશ કે જ્યાં સ્વપ્નમાં પણ તમે મને જોશો કે સાંભળશો નહિ. ત્યારે એક જણે દયા લાવીને કહ્યું કે, આ બાપડીને છોડી દઈએ. ત્યારે બધાએ દયા દાખવીને એના વસ્ત્રો અને આભૂષણો લઈ લીધા અને તેને જીર્ણવસ્ત્રો આપ્યા અને કહ્યું કે, તું જ્યાંથી ન દેખાય ત્યાં પહોંચી જા. (૩-૧/૩૫) [૧૬] જીવતી રહેલી ઋષિદત્તાનું આશ્રમમાં જવું અને પુરુષવેષને ધારણ કરવું:
ઋષિદત્તા તે ચંડાલોને પગે પડીને ભીષણવનમાં સંધ્યાકાળે દોડી ગઈ, પડતી, આથડતી ઋષિદત્તા શ્મશાન ઓળંગીને વનના માર્ગે નીકળી પડી. પોતાના ભાગ્યને તે સંતાપે છે અને પોતાના પિતાને ઉપાલંભ આપે છે કે, એક ક્ષણ માટે પણ અળગી નહિ મૂકતાં તમે મને છોડીને અગ્નિમાં પ્રવેશી ગયા. પોતાના પતિને પણ યાદ કરે છે કે, અત્યારે તારું હૃદય નિષ્ફર કેમ બન્યું? મને કેમ છોડી દીધી ? હું અકર્મકારી નથી તે તું જાણે છે. અહીંયાં ભૂતડાઓ મને ખાઈ જશે, તું મારું રક્ષણ કર. આમ સંતાપ કરતી ઋષિદત્તા દક્ષિણ દિશા તરફ ચાલી ગઈ. આ બાજુ ચંડાલોએ નગરમાં આવીને કોઈ સ્ત્રીનું નવું ફ્લેવર બતાવીને કહ્યું કે, આ તેનું મસ્તક છે. આ બાજુ ઋષિદત્તા ઘણાં દુઃખો સહન કરતી કરતી આશ્રમની વાટે પડી. સુના આશ્રમના માર્ગમાં જતાં જતાં તેણે વિચાર્યું કે, આ આશ્રમ જ મારું શરણ છે, એટલામાં જ કલ્પવૃક્ષની શ્રેણિ જોઈ તેણે વિચાર્યું કે, આ એ જ કલ્પવૃક્ષોની શ્રેણિ છે કે શ્વસુરકુળે જતી વખતે મેં વાવી હતી. જંગલમાં કાંટાઓથી તેના પગ વીંધાય છે. રડતાં રડતાં તે વિચારે છે કે, ખરેખર ભોગોને કારણે હું દુઃખી થઈ અને ભોગમાં લુબ્ધ જીવો મૃત્યુને પામે છે છતાં વૈરાગ્ય પામતાં નથી. અરેરે ! જે માર્ગે હું પહેલાં શિબિકામાં બેસીને પસાર થઈ હતી, અત્યારે તે માર્ગે ભાગ્યને કારણે લોહી ખરડાયેલા અડવાણે પગે દોડું છું. પહેલાં રાજઋદ્ધિ સાથે અહીંથી પસાર થઈ હતી, અત્યારે એકલી છું. ખરેખર ભાગ્યના વિપાકો જાણવા કોણ સમર્થ છે. વિચારીએ છીએ કાંઈક અને ભાગ્ય કરે છે કાંઈક, આમ ઉપાલંભ, ઉદાસીનતા, વૈરાગ્ય, ભાગ્યપરાધીનતા વગેરે ભાવોથી વલોવાતે હૈયે ઋષિદત્તા ભયંકર વનને જુવે છે. કયાંક હાથથી, કયાંક સિંહનાદથી, ક્યાંક ચિત્તાઓથી, ક્યાંક વાઘથી ડરેલી મૃગલીની જેમ ચારે બાજુ જોતી, ત્રાસ પામતી, રડતી, વિલાપ કરતી, થાકતી, મૂર્શિત થતી થતી અતિ વિશાળ સુના રણમાં આવી પડી, ભૂખી, તરસી વનફળોને ખાતી ક્રમે કરીને આશ્રમમાં આવી જ્યાં પોતે ઉછરી હતી. ત્યાં પિતાની યાદ આવી અને રડી પડી. દેવકુલિકા જોઈ અને પિતાનું મૃત્યુ યાદ આવ્યું અને વિલાપ કરવા માંડી. હે પિતા ! હે તાત ! હે જનક ! તમે મને મૂકીને ક્યાં ગયા. આમ રડતી રડતી તે સરોવર કિનારે આવી, પાણી પીધું, સ્નાન કર્યું, કંદફળોનું ભોજન કર્યું અને પાંચ વર્ષ પહેલાં જયાંથી નીકળી હતી ત્યાં પહોંચી ગઈ અને વિચાર્યું કે શીલને અખંડ રાખવું પડશે. એટલામાં પિતાએ આપેલી ઔષધિ યાદ આવી. તે વખતે પિતાએ જણાવ્યું હતું કે આ ઔષધિ ડાબી કેડે બાંધે તો સ્ત્રી પુરુષ બની જાય છે અને
datta-t.pm5 2nd proof

Page #20

२०
છોડી દે તો પાછી સ્ત્રી બની જાય છે અને પુરુષ જ્યારે જમણી કેડે બાંધે તો સ્ત્રી થઈ જાય છે અને છોડી દે તો ફરી પુરુષ થઈ જાય છે. એટલે ઋષિદત્તાએ તે ઔષધિ ડાબી કેડે બાંધી અને તે પુરુષ બની ગઈ અને વલ્કલના વસ્ત્ર ધારણ કરી તાપસકુમાર બની. (૩-૩૬/૧૧૧) [૧૭] પિતાના આગ્રહથી કનકરથનું રુક્મિણી સાથે લગ્ન માટે પ્રયાણ :
આ બાજુ ૨થમર્દનનગરમાં શું બન્યું ? તો કવિ જણાવે છે કે, ઋષિદત્તા ચંડાલોને સોંપવામાં આવી તે જોઈ કુમાર મૂર્છા પામે છે, શીતોપચારથી મૂર્છા વળે છે અને ઘણો વિલાપ કરે છે કે, એની સાથે મારું મૃત્યુ થયું હોત તો સારું હતું અને કુમાર મૌન ધારણ કરે છે, હસતો નથી, બોલતો નથી, સુને હૈયે ઋષિદત્તાને યાદ કર્યા કરે છે. આમ ઘણા દિવસો પસાર થઈ ગયા.
આ દરમ્યાન કાવેરી નગરીમાંથી દૂતે આવી અને હેમરથરાજાને યાદ કરાવ્યું કે, સુંદરપાણિરાજાએ પોતાની દીકરી તમારા પુત્રને આપી હતી. એ હવે યૌવન પામી છે તો તમારા પુત્રને એના પાણિગ્રહણ માટે મોકલો. જો તમારે એની જરૂર ન હોય તો અમે બીજાને આપીશું. ત્યારે હેમરથરાજાએ કહ્યું કે અહીંયાં હું શું કરું, મેં પહેલા કુમારને મોકલ્યો હતો, પરંતુ ભાગ્યે તાપસકન્યાને પરણીને પાછો આવી ગયો, તેમ છતાં ફરીથી હું એને મોકલું છું, એટલે તું સુંદરપાણિરાજાને જઈને જણાવ કે કુમાર આવે છે. [૧૭-૧] ઋષિકુમારનું આશ્રમમાં મિલન અને કુમારનો ઋષિકુમાર સાથે થયેલ વાર્તાલાપ ઃ
રાજાએ સમજાવીને કુમારને કાવેરીનગર તરફ મોકલ્યો. ત્યારે સુલસા પણ કુમારના સૈન્યની સાથે થઈ હતી. માર્ગમાં સરોવર આવ્યું, જ્યાં કુમાર અને ઋષિદત્તાના લગ્ન થયાં હતાં. પહેલાની વાત યાદ આવતાં તેના ગુણોને યાદ કરીને કુમાર રડે છે. કુમારે હુકમ કર્યો કે આશ્રમમાં જઈએ, જેથી ઋષિદત્તાની જન્મભૂમિના દર્શન થાય. કુમાર આ રીતે કહે છે તે દરમ્યાન તેની જમણી આંખ ફરકે છે. કુમારે વિચાર્યું કે, પ્રિયમેલાપ થશે અને કુમાર દેવકુલિકામાં ગયો ત્યાં ઋષિકુમાર બનેલી ઋષિદત્તાને જોઈ કુમારે વિચાર્યું કે, આ શું ઋષિદત્તા હશે ? ના, એને તો લોકોની હાજરીમાં જ મારી નાંખવામાં આવી છે. પુરુષવેષધારી ઋષિદત્તાને કુમાર ઓળખી ન શક્યો અને કુમાર તેને પગે પડ્યો. ઋષિકુમારે એનો પુષ્પોથી સત્કાર કર્યો અને ઋષિકુમારની આજ્ઞા લઈને કુમાર તેમની પાસે બેઠો. ઋષિકુમારને જોતાં જોતાં કુમારને ધરવ થતો ન હતો. ત્યારે કનકરથે ઋષિકુમારને પૂછ્યું કે, આ વનમાં વસતાં તમને કેટલો સમય પસાર થયો ? એકલા તમને આ વનમાં ધીરજ કેમ રહે છે ? તમારે બીજો કોઈ પરિવાર છે ? ત્યારે ઋષિકુમારે જણાવ્યું કે, અહીં એક રાજર્ષિ પોતાની દીકરી સાથે રહેતા હતા. કોઈક રાજકુમાર સાથે દીકરીના લગ્ન થતાં ઋષિએ અગ્નિપ્રવેશ કર્યો અને તેઓની ગેરહાજરીમાં આ આશ્રમ ઉજ્જડ બની ગયો. હું
datta-t.pm5 2nd proof

Page #21

ભમતાં ભમતાં અહીં એકલો આવી પહોંચ્યો છું અને અત્યંત રમ્ય સ્થાન જોઈને અહીં વસી ગયો. અહીં આવે અને પાંચ વર્ષ થયા છે.
રાજકુમારે વિચાર્યું કે જે સમયે હું ઋષિદત્તાને પરણીને મારા નગરમાં લઈ ગયો તે સમયથી આ ઋષિકુમાર અહીંયાં રહે છે. આમ વિચારતાં વિચારતાં ચિંતામાં ડૂબી ગયેલા કુમારને લાગ્યું કે, આ ઋષિકુમાર મને પરિચિત કેમ લાગે છે અને એના દર્શનથી મને આનંદ થાય છે. જાણે પૂર્વભવની સંગત થઈ હોય તેમ જોતાવેત મારા હૈયામાં વસી ગયો છે એટલે મને એનો વિયોગ ન થાવ. એ દરમ્યાન ઋષિકુમારે કહ્યું કે હે કુમાર ! તને મારા ઉપર સ્નેહ થયો છે, તું મારો અતિથિ બન્યો છે, મારા ફળમાં ભાગ પડાવ. ત્યારે કુમારે પણ બહુમાનપૂર્વક કહ્યું કે તમારા હાથના સ્પર્શેલા ફળ હું સ્વયં ખાઈશ, એટલે ઋષિકુમારે આપેલા ફળનો આહાર કરી ઋષિકુમારને પ્રણામ કરી કુમાર પોતાના આવસે આવ્યો. સ્નેહવશ થઈ કુમારે ઋષિકુમારને પોતાની સાથે આવવા વિનંતી કરી, રાજયભોગ ભોગવવા આગ્રહ કર્યો, ત્યારે ઋષિકુમારને પોતાને ભોગતૃષ્ણા નથી એવું જાણી કુમારે પોતાની સાથે રહેવા ઋષિકુમારને આગ્રહ કર્યો, ત્યારે આશ્રમ છોડવાની અશક્તિ રજૂ કરતાં ઋષિકુમારને કુમારે પોતાના આવાસમાં આવવા માટે વિનંતી કરી, ત્યારે કુમારનો અતિ આગ્રહ જોઈને ઋષિકુમારે સ્વીકાર કર્યો અને દેવપૂજા કરીને સંધ્યાસમયે આવશે એવું જણાવ્યું અને કુમાર પરિવાર સહિત પોતાના આવાસમાં ગયો.
આ બાજુ સુલસા ફરતી હતી તે જલ્દી આશ્રમમાં આવી અને ઋષિકુમારને જોયા, પ્રણામ કર્યા ત્યારે ઋષિકુમાર બનેલી ઋષિદત્તાએ એને બેસાડીને સ્વાગત કર્યું. સુલસાએ ચોર, ધુતારા, જારપુરુષોની વાતો કરવા માંડી એટલે ઋષિકુમારે જાણ્યું કે આ જ પાપિણી ધુતારી છે કે જેણે મને રાક્ષસી ચીતરીને બેઆબરુ કરી છે. આમ વિચારીને ઋષિએ તેના ભાવલક્ષણ સમજવા વિધિપૂર્વક પૃચ્છા કરી. હે આર્યા ! તમે ક્યાંથી આવ્યા છો ? બહુ દુબળા દેખાઓ છો ? એકલા છો ? કોઈ ચેલી-બેલી નથી ? ત્યારે સુલસાએ જણાવ્યું કે, કાવેરીથી રથમર્દન જઈને પાછી કાવેરી જાઉં છું. હે ઋષિવર ! આ વનમાં વસતાં આપને ભૂત કે વ્યાપદોથી પરેશાની તો નથી ને ? ત્યારે ઋષિકુમારે જણાવ્યું કે, મારી પાસે મંત્ર અને ઔષધિનું બળ છે તેથી મને અહીં ભૂતોની પરેશાની નથી. તો ધૂતારી સુલસાએ જણાવ્યું કે, મારી પાસે પણ અવસ્વાપિની અને તાલોદ્ઘાટિની એમ બે પાઠસિદ્ધ વિદ્યાઓ છે. ત્યારે ઋષિએ ધુતારીને જણાવ્યું કે, મારી પાસે પણ ખંભિની અને વિમોક્ષિણી એમ બે વિદ્યાઓ છે. ત્યારે સુલતાએ વિદ્યાઓની અદલાબદલી કરવાની વાત કરી ત્યારે સાચી હકીકત જાણવા માટે) ઋષિએ સુલતાને કહ્યું કે, મારી વિદ્યાઓનો પ્રભાવ મેં જોયેલો છે, પણ તારી વિદ્યાઓનું બળ હું જાણતી નથી એટલે મને વિશ્વાસ બેસે એવું કહે કે તારી વિદ્યાનો પ્રભાવ શું છે. ત્યારે વિદ્યાના
datta-t.pm5 2nd proof

Page #22

२२
લોભથી અને આ મુનિ અરણ્યવાસી છે એમ સમજીને સુલસાએ રુક્મિણી સાથેના સંબંધથી માંડીને ઋષિદત્તા ચંડાલોને સોંપવામાં આવી ત્યાં સુધીનો વૃત્તાંત પોતાની બડાઈ હાંકવા માટે જણાવ્યો એટલે ઋષિકુમાર બનેલી ઋષિદત્તાને સાચી હકીકતની ખબર પડી અને કહ્યું કે સાવદ્યવિદ્યા ગ્રહણ કરવાથી અમને પ્રાયશ્ચિત્ત આવે માટે તારી વિદ્યાની મારે જરૂર નથી. તે આર્યા ! તું જા, અને એ સમયે સૂર્યાસ્ત થયો. કુમાર ઋષિ પાસે આવે છે, ઋષિ ધ્યાનમાં બેઠા છે, ધ્યાન પૂરું કરી ઋષિ કુમારની સાથે સૈન્યમાં આવે છે. કુમાર ઋષિનો સત્કાર કરે છે, એક આસન ઉપર બેસી બંને વાતચીત કરે છે ત્યારે ઋષિ કુમારને પૂછે છે કુમાર ! તું મારી ઉપર આટલો સ્નેહ કેમ રાખે છે ? ત્યારે કુમાર ઋષિને કહ્યું કે તમે મને ઋષિદત્તા જેવા જ દેખાવ છો, તેથી તમને જોઈને મને તમારી ઉપર સ્નેહ થયો છે, ત્યારે ઋષિ પૂછયું કે તે ઋષિદત્તા કોણ છે ? ઋષિના પૂછવાથી કુમારે આદિથી લઈને સમગ્ર વાત જણાવી અને કહ્યું કે, ઋષિદત્તાના વિરહથી સંતપ્ત મારું મન ક્યાંય રાજી થતું નથી, પરંતુ પિતાના આગ્રહથી જ હું લગ્ન કરવા નીકળ્યો છું.
હવે કુમારની પરીક્ષા માટે ઋષિએ કહ્યું કે, કુમાર સંતાપ છોડ, જેને કાળે કોળીયો કર્યો છે એનું નામ શું કામ લે છે, બીજી ઘણી હૃદયઇચ્છિત કન્યાઓ છે તેને પરણ. આમ વાતચીત કરતા હતા ત્યાં સવાર પડી ગઈ. પ્રધાનમંત્રી કુમારના આવાસમાં આવીને પ્રયાણની વેળા જણાવે છે, ત્યારે કુમારે ઋષિને પણ કાવેરીનગરી સાથે આવવા માટે વિનંતી કરી, ઋષિએ ના પાડી કે મારે એક હળપ્રમાણ ભૂમિ પણ ઓળંગી શકાય તેમ નથી. કુમારે અતિ આગ્રહ કર્યો કે, મારા સ્નેહ ખાતર ઓળંગો. તો પણ ઋષિએ કહ્યું કે મારે ક્યાંય જવાનું પ્રયોજન નથી. હે વત્સ ! હું સાથે આવું તે યોગ્ય નથી. કારણ કે તું રાજપુત્ર છે, હું વનતાપસ છું, બહુ આગ્રહ ન કર, તું જા, ત્યારે કુમારે કહ્યું કે, હું પણ નહિ જઉં, મારે લગ્ન કરવા નથી. ભલે તારે લગ્ન કરવા ન હોય તો ન કર, હું નહિ આવું. આમ ઋષિએ કહ્યું ત્યારે મંત્રીઓએ તેમને વિનંતી કરી કે, હે સ્વામી ! પહેલાં પણ કુમારને લગ્નમાં વિઘ્ન થયું હતું અને અત્યારે તમારા નિમિત્તે લગ્નમાં વિઘ્ન ન થાય માટે મહેરબાની કરીને અમારી ઉપર દયા કરીને આપ સાથે પધારો, આમ કહેતાં કુમાર અને મંત્રીઓ ઋષિના પગે પડ્યાં અને મહામુસીબતે ઋષિને વાત સ્વીકાર કરવી પડી. એક શરત રાખી કે અત્યારે તો સાથે આવું છું પરંતુ પાછા ફર્યા પછી કુમાર વિશ્ન ન કરે, ત્યારે બધાએ વાત સ્વીકારી. (૩-૧૧૩/૨૩૮) ધર્મોપદેશ :| ઋષિદત્તાની આ શીલરક્ષણની મથામણ સાંભળીને તમે શીલરક્ષામાં તત્પર બનો અને ધર્મમાં નિરત બનો. (૩-૨૩૯)
datta-t.pm5 2nd proof

Page #23

२३
[ચતુર્થપર્વ [૧૮] રુક્મિણી અને કનકરથકુમારના લગ્ન:
હવે કુમાર કાવેરી નગર તરફ નીકળે છે ઋષિકુમારને પોતાના વાહનમાં બેસાડે છે. રસ્તામાં શયન, આસન, વસ્ત્ર વગેરેનું ધ્યાન રાખે છે. સતત મુસાફરી કરતો કુમાર કાવેરી નગરી પહોંચે છે. ત્યાં સુંદરપાણિરાજા કુમારનો નગરપ્રવેશોત્સવ કરે છે. શ્રેષ્ઠ મહેલમાં ઉતારો આપે છે. પેલી સુલસા પારિવારિકા રુક્મિણી પાસે જઈને શરૂથી અંત સુધીની વાત જણાવે છે. રુક્મિણી તેને ખુશ કરે છે.
હવે શુભ દિવસે રુક્મિણી અને કનકરથના લગ્ન લેવાયા, ઉત્સવ થયો, દાનપ્રીતિદાનપૂર્વક કન્યાદાન આપ્યું. સાંજ પડતાં રાજકુમારે ઋષિકુમારને પોતાની સાથે એક જ ઘરમાં સૂઈ જવા કહ્યું. ઋષિએ કહ્યું કે બ્રહ્મચારી એવા મારે તે યોગ્ય નથી. ત્યારે કુમારે જણાવ્યું કે “તો મારે પત્નીની જરૂરીયાત નથી” જો તમે અહીં સૂઈ જશો નહીં તો હું પણ અહીં સૂઈ જઈશ નહીં. (૪-૧(૧૬) [૧૮-૧] રુક્મિણીના કથનથી ઋષિદત્તાનું કલંક દૂર થયું -
કુમારનાં અતિ આગ્રહથી ઋષિદત્તાકુમારે (ઋષિ બનેલી ઋષિદત્તાએ) વાત સ્વીકારી. ત્યાં વાસગૃહમાં એક ખૂણામાં પડદો બંધાવીને ઋષિકુમાર લાંબો ટાઈમ સુધી કથા કરીને સૂઈ ગયો અને રાજકુમાર પણ પત્ની સાથે સૂઈ ગયો. આમ ઘણા દિવસો પસાર થઈ ગયા. કુમાર તથા રુક્મિણી વચ્ચે સ્નેહ વધવા માંડ્યો હતો. સુલસા રુક્મિણી પાસે આવતી જતી હતી, એક દિવસ સ્નેહવાર્તામાં રુક્મિણીએ મજાક-મજાકમાં જ પોતે ઋષિદત્તાને સુલસા દ્વારા કેવી રીતે રાક્ષસી તરીકે વગોવણી કરાવી અને મૃત્યુમુખે ધકેલી દીધી એ વાત અભિમાનપૂર્વક કુમારને જણાવે છે. ત્યારે હજુ પણ કુમારના મનમંદિરમાં ઋષિદત્તા વિરાજતી હતી એટલે જયારે રુક્મિણીએ જણાવ્યું કે, મેં જ ઋષિદત્તાનું મૃત્યુ નીપજાવ્યું છે ત્યારે ઋષિકુમાર બનેલી ઋષિદત્તા રાજી થઈ કે મારો રાક્ષસી તરીકેનો અપયશ નાશ પામ્યો છે. જ્યારે કુમાર એ સાંભળી બહુ દુઃખી થયો, રડી પડ્યો અને રુક્મિણીએ મુખ ફેરવી લીધું. સવારે પોતાના સચિવો દ્વારા ચિતા રચાવી રાજા-પ્રજા વગેરેની વિનંતીને ગણકાર્યા વિના અગ્નિમાં પ્રવેશ કરવા માટે કુમાર મહેલમાંથી નીકળે છે. તે વખતે રાજા અને પ્રજા વગેરે બધાય એની પાછળ પાછળ જાય છે ત્યારે કુમારે યાદ કરીને ઋષિકુમારને બોલાવ્યો અને પોતે તેમને આગ્રહથી અહીં સાથે ખેંચી લાવ્યો તેની માફી માંગે છે અને ઋષિને તેના આશ્રમમાં પાછા જવા માટે વિનંતી કરે છે, પોતે અગ્નિમાં પ્રવેશ કરશે તેવું જણાવે છે, ત્યારે લોકો કુમારને અગ્નિપ્રવેશ કરતાં અટકાવવા માટે ઋષિને વિનંતી કરે છે. ઋષિકુમાર કનકરથને ઠપકો આપે છે કે, જ્ઞાનીપુરષો જેને
datta-t.pm5 2nd proof

Page #24

२४ નિંદે છે એવું આ સાહસ કેમ માંડ્યું છે ? જો તું મરવા ઇચ્છતો હતો તો મને આશ્રમમાંથી અહીં કેમ સાથે લાવ્યો ? મને અહીં કેમ એકલો રાખે છે અને તારે શા કારણે મરવું છે, એ તો તું મને જણાવ. ત્યારે કુમારે રુક્મિણીએ કરેલ સમગ્ર પ્રપંચની વાત જણાવી અને કહ્યું કે આજે મારે મરવું જ છે, તમે કોઈ મને અટકાવશો નહીં. ઋષિકુમારે પૂછ્યું કે મરણથી તને શો લાભ થશે ? એટલે કુમારે જવાબ આપ્યો કે, મૃત્યુ પછી હું ઋષિદત્તાની પાસે પહોંચી જઈશ.
તે વખતે ઋષિએ કુમારને અગ્નિપ્રવેશ કરતાં અટકાવ્યો અને ઋષિદત્તાને આ જ ભવમાં જીવતી દેખાડવાની વાત કરી, ત્યારે લોકસમક્ષ જેને મારવામાં આવી છે તે ઋષિદત્તા જીવતી ક્યાંથી હોય. ત્યારે કુમારે કહ્યું કે હે કુમાર ! સંશય રહિત ઋષિદત્તા જીવતી છે. ઋષિદત્તાને જીવતી દેખાડું તો તું મને શું વરદાન આપે. ત્યારે કુમારે કહ્યું કે જો તું મને ઋષિદત્તા જીવતી દેખાડે તો હું મારું જીવન પણ તને આપી દઉં, પરંતુ ઋષિદત્તા જીવે છે તે મારું ચિત્ત માનતું નથી. ત્યારે ઋષિએ કહ્યું કે હે કુમાર ! આવ, નગરીમાં પ્રવેશ કર, જેથી તને ઋષિદત્તા હું જીવતી દેખાડું, આશ્ચર્યપૂર્વક રાજકુમારે ઋષિકુમારની વાત માની અને ઋષિ સાથે પ્રજા, રાજા અને રાજકુમાર નગરમાં પાછા ફર્યા. ત્યાં મહેલમાં જઈને બધાને ઋષિકુમારે ઋષિદત્તાના જીવતા રહેવાની વાત જણાવી અને લોકોની હાજરીમાં જ ઋષિકુમારસ્વરૂપ ઋષિદત્તાએ કુમારની છરીથી પોતાની સાથળ ફાડીને વેશ પરિવર્તન કરવાની ગોળી બહાર કાઢી કે તૂર્ત જ ઋષિદત્તા સ્વાભાવિકસ્વરૂપે પ્રગટ થઈ ત્યારે દેવચરિત્ર સરખા તેના ચરિત્રને જોઈને રાજકુમારસહિત નગરીજન વિસ્મય પામ્યા. ઋષિદત્તાના રૂપને જોઈને બધાને લાગે છે કે આના વિરહમાં કુમાર અવશ થઈને જરૂર મરે જ.
ઋષિદત્તા પ્રાપ્ત થતાં કુમાર અને નગરજનો આનંદ પામ્યા. ઋષિદત્તાને શણગાર કરાવ્યો. આ બાજુ સુલતાને ગધેડા ઉપર બેસાડી નગરની વ્હાર કાઢી મૂકી અને રુક્મિણીને પીયર (પિતાને ઘરે) જતાં રહેવા કહ્યું. ઋષિદત્તાએ આપેલા વરદાનનું સ્મરણ કરાવીને રુક્મિણીને પ્રેમપૂર્વક રાખવા અને પોતાને જીવિતદાન આપનાર ચંડાલને અભય આપવા કહ્યું. કુમારે ઋષિદત્તાની બન્ને વાત માન્ય રાખી. સુંદરપાણિએ બધાનો સત્કાર કર્યો (૪-૧૭/૯૬) [૧૮-૨] ઋષિદત્તા અને રુક્મિણી સાથે કુમારનું સ્વનગરમાં આગમન, હેમરથરાજાને વૈરાગ્ય થવાથી પ્રવ્રજ્યાસ્વીકાર :
ત્યારપછી શુભદિવસે બન્ને પત્નીઓ સહિત કુમારે પોતાના સૈન્ય સાથે રથમર્દનનગર તરફ પ્રયાણ કર્યું. અનવરત પ્રયાણથી રથમદેનનગરમાં આવ્યા અને મહોત્સવપૂર્વક નગરપ્રવેશ કર્યો. ઋષિદત્તા અને રુકિમણીએ સાસુ-સસરાને નમન કર્યા. રાજાએ ઋષિદત્તાની ક્ષમા માંગી. ચંડાલોને પ્રીતિદાન આપ્યું. પાખંડીઓ-પાપીઓનો દેશનિકાલ
datta-t.pm5 2nd proof

Page #25

२५ કર્યો. આમ ઘણો સમય પસાર થતાં ભદ્રયશનામના આચાર્યભગવંત નગરમાં કુસુમવન ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. રાજા સપરિવાર જઈને વંદન કરે છે. ગુરુ ધર્મલાભપૂર્વક ઉપદેશ આપે છે. રાજા પ્રતિબોધ પામીને કુમારને રાજય સોંપી દીક્ષા લઈને ગુરુ સાથે વિહાર કરે છે. (૪-૯૭/૧૧૦) [૧૮-૩] મેઘછંદને જોઈને કનકરથ અને ઋષિદત્તાને વૈરાગ્ય, ભદ્રયશસૂરિનું આગમન અને ગુરુની દેશના :
હવે રાજા કનકરથ નીતિપૂર્વક રાજ્યનું પાલન કરે છે. સીમાડાના રાજાઓ તેની આજ્ઞા સ્વીકારે છે. ઋષિદત્તાને સિંહરથ નામનો પુત્ર થાય છે. ક્રમથી તે યૌવનવય પામ્યો. તેણે ધનુર્વેદ વગેરે સર્વ કળાઓ ગ્રહણ કરી અને રાજાને અત્યંત વ્હાલો થયો.
એક વાર મહેલની અટારીએ બેઠેલ કનકરથરાજા અને ઋષિદત્તા વાદળાની ક્ષણભંગુર એકઠા થવાની અને વિખરાઈ જવાની “રમત’ જોઈ વૈરાગ્ય પામે છે. ઋષિદત્તાની સાથે વૈરાગ્યભાવની કથા કરતાં રાજાએ રાત્રિ પસાર કરી. સવારે ભદ્રવનમાં ગુરુ ભદ્રયશનામના આચાર્યભગવંત પધારે છે. નગરજનો અને પરિવાર સાથે રાજા કનકરથ ગુરુવંદન માટે તે ઉદ્યાનમાં જાય છે, ગુરુને વંદન કરે છે, ગુરુ ધર્મલાભપૂર્વક ધર્મદેશના આપે છે. અંતે રાજાએ પૃચ્છા કરતાં ચારગતિના કારણો અને દુષ્કર્મના વિપાકો જણાવે છે. મનુષ્યભવ સર્વભવોમાં શ્રેષ્ઠ છે તથા સર્વધર્મશિરોમણિ જિનધર્મ પાપનો પ્રતિપક્ષ છે એ વાત ઘણી ઉપમાઓથી દર્શાવે છે. જિનધર્મની આરાધનાથી સંગતિ-દેવગતિની પ્રાપ્તિ થાય છે અને સર્વકર્મો ખપાવીને જીવ શિવગતિ પામે છે. રાજાએ સમ્યક શ્રદ્ધાપૂર્વક ગુરુવચન ‘તહત્તિ કરીને કહ્યું કે હે સ્વામી ! આપ કહો છો તે યોગ્ય છે. (૪-૧૧૧/૨૬૪) ધર્મોપદેશ :
હે ભવ્યજીવો ! તમે પણ ચારગતિની વાત સાંભળી વૈરાગ્યથી ભાવિતમનવાળા બની પંચમગતિના સાધક બનો. (૪-૨૬૫)
[પંચમપર્વ 1 [૧૯] પોતાને લાગેલા “રાક્ષસી”ના કલંક વિષે ઋષિદત્તાની ગુરુને પૃચ્છા અને ગુરુએ કહેલ ઋષિદત્તાના પૂર્વભવોનું વર્ણન :
ધર્મકથા પૂરી થયા પછી ઋષિદત્તા ગુરુમહારાજને પૂછે છે કે, હે ભગવંત ! આપ જ્ઞાની છો, બધું જાણો છો તો મને “રાક્ષસી'નું આળ ક્યા કર્મના ઉદયે આવ્યું તે જણાવો.
ગુરુભગવંત ઋષિદત્તાના પૂર્વભવો કહે છે : ગયા ભવમાં તું ગંગપુરનગરમાં ગંગદત્ત રાજાની ગંગાનામની પુત્રી હતી. ચંદ્રયશાનામના સાધ્વીજીનાં સંપર્કથી જિનધર્મવાસિત બની
datta-t.pm5 2nd proof

Page #26

२६
હતી. ક્ષમાપ્રધાનધર્મ સાંભળતી હતી. ઘણા રાજકુમારના માંગા આવતાં હતા પણ વિષયોથી પરાક્રમુખ થયેલી તું લગ્ન માટે નિષેધ કરે છે.
તે નગરમાં એક ગરીબઘરની કન્યા સંગા સાધ્વીજી પાસે આવે છે અને તેણે સાધ્વીજી પાસે દીક્ષા લીધી. વૈરાગ્યપૂર્વક તે તપ કરે છે. સતત છઠ્ઠ-અઢમ-અઢાઈ-માસક્ષમણ વગેરે તપ કરતી હોવાથી બધા લોકો સંગાની પ્રશંસા કરતાં હોય છે. તપસ્વિની સંગાસાધ્વીજીની પ્રશંસાને રાજકુમારી એવી તું સહી શકતી નથી. તે ઇર્ષ્યાથી સંગાને આળ ચઢાવી કે, સંગા તપ કરે છે પણ રાત્રે માંસ ખાય છે. આ સાચી સાધ્વી નથી, સાધ્વીવેશે “રાક્ષસી’ છે તે કરેલ અવહેલનાને સંગા સમભાવથી સહન કરે છે, તે દુષ્ટકમની આલોચના કરેલ ન હોવાથી તે કર્મને નિકાચિત કર્યું. સંસારમાં ભમતાં ભમતાં એ કર્મને કારણે તે ઘણા દુઃખો ભોગવ્યા. તે કર્મ ઘણું ખરું ખપી ગયું હતું, કાંઈક જ બાકી રહ્યું હતું. આ જ ગંગાપુરમાં તું ફરીથી રાજપુત્રી થઈ, જિનધર્મ પામી સાધ્વી થઈ, ઘણો તપ તેં કર્યો પણ કપટપૂર્વકનો તપ કરેલો, અને તે કપટ ગુરુને જણાવ્યું નહીં, કપટની તે નિંદા કરી નહીં અને છેલ્લે અણસણ કરીને કાળધર્મ પામી બીજા દેવલોકમાં ઈશાનેન્દ્રની તું ઇન્દ્રાણી થઈ. ત્યાંથી અવીને મત્તિયાનગરીમાં હરિષણ-પ્રિયમતીની પુત્રી ઋષિદત્તા તરીકે તું જન્મી.
આ સાંભળીને ઋષિદત્તાને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું અને તે વિચારવા માંડી કે જિનધર્મ પામવા છતાં મેં પ્રમાદવશ સંગાને ખોટું આળ ચઢાવ્યું, વળી પ્રવ્રયા સ્વીકારી પણ સશલ્ય તપ કર્યું, જેથી હજુ પણ દુઃખમય સંસારમાં હું ભમી રહી છું. (પ-૧૪૦) [૧૯-૧] કનકરથ અને ઋષિદત્તાની પ્રવ્રજ્યા :
કનકરથ ઋષિદત્તાનો પૂર્વભવ સાંભળી વિચારમાં પડી ગયો કે, જુઓ ! આ સંસાર કેવો કુટિલ છે. જ્યાં ઋષિદત્તાનો જીવ આવી દશા પામ્યો. આમ વિચારતાં વિચારતાં બન્ને વૈરાગ્ય પામ્યા. રાજકુમાર સિંહરથને રાજ્ય સોંપી રાજાએ દીક્ષા લીધી અને ગુરુનિશ્રાએ વિહાર કર્યો. ઋષિદત્તા પણ દીક્ષિત થઈ અને સુંદરગણિનીને ગુરુએ સોંપી અને સંયમજીવનની આરાધના કરે છે. કનકરથે ગુરુની પાસે ચૌદ પૂર્વનો અભ્યાસ કર્યો અને ઋષિદત્તાએ સુંદરગણિનીની પાસે અગ્યાર અંગનો અભ્યાસ કર્યો. આ રીતે બન્ને આગમજ્ઞાતા બને છે (પ-૪૧/૫૮). [૧૯-૨] કનકરથમુનિ અને ઋષિદત્તાસાધ્વીને કેવલજ્ઞાન અને મુક્તિગમન :
ઘણો કાળ પસાર થયા પછી ગુરુ-સાધુજનની સાથે બન્ને ભદિલપુરનગરમાં આવે છે જ્યાં દશમાં તીર્થકર શ્રીશીતલનાથ ભગવાન થયા હતા. તે શીતલનાથભગવાનની પ્રતિમાને ભક્તિપૂર્વક વંદન કર્યા. ત્યાં વિવિધ તપો તપીને ઘાતી કર્મો ખપાવીને બંનેને લોકાલોકપ્રકાશક કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. અવધિજ્ઞાનથી જાણી દેવો તે ક્ષણે કેવલીનો મહિમા કરવા
datta-t.pm5 2nd proof

Page #27

ર૭
આવ્યા ભગવાન કનકરથે દેશનાનો પ્રારંભ કર્યો. સંસારનું કુટિલપણું સાંભળીને ઘણા જીવો પ્રતિબોધ પામ્યા. કેવલપર્યાય પાળીને શેષકર્મોને ખપાવીને શરીરનો ત્યાગ કરી કેવલજ્ઞાની કનકરથમુનિ મોક્ષસુખ પામ્યા.
ત્યારપછી દેવો ઋષિદત્તકેવલીની પાસે જાય છે. ઋષિદત્તાકેવલી ભવ્યજીવોને બોધ આપે છે, આઠકર્મોનાં બંધના કારણો અને વિપાકોને વર્ણવે છે. ઋષિદત્તકેવલી પાસેથી ધર્મને સાંભળીને ઘણા જીવોએ પ્રવ્રજયા સ્વીકારી, બીજાએ દેશવિરતિધર્મ સ્વીકાર્યો, તો અન્ય જીવો ભદ્રકભાવવાળા થયા. ભવ્યજીવોને પ્રતિબોધ કરતાં ઘણાં સાધ્વી સહિત ઋષિદત્તા કેવલી ભરતક્ષેત્રમાં વિચરે છે. કેવલપર્યાય પાળીને શેષકર્મોને ખપાવીને નમિજિનના તીર્થમાં આસો સુદ પંચમીએ મુક્તિગતિ પામ્યા. (પ-પ-૧૦૦) ધર્મોપદેશ :
ઋષિદત્તાના મોક્ષગમનને સાંભળીને તમે પણ ચરણ-કરણમાં ઉદ્યત થઈ મોક્ષ પામો. (પ-૧૦૧)
શ્રેણિકરાજાએ ઋષિદત્તાનું ચરિત્ર પૂછ્યું અને જગનૂરુ શ્રીવીરે જણાવ્યું, તે મેં સંક્ષેપમાં કહ્યું. તમે પણ સાંભળીને શ્રીવીરપરમાત્માએ કહેલા વચનને પાળો, જેથી કર્મોને બાળીને શીધ્ર મોક્ષને પામો. આ કથારચનામાં મેં જે પુણ્ય પ્રાપ્ત કર્યું. તે પુણ્ય દ્વારા તમે અજરામરસ્થાનને પામો.
૧. શ્રીગુણપાલમુનિ આ કથન કહી રહ્યા છે. તેમનો સમય ૯મા-૧૦મા સૈકા વચ્ચેનો હોવાથી આ ચરિત્રની રચના તે સમયમાં થયેલ છે એમ અનુમાનથી કહી શકાય.
datta-t.pm5 2nd proof

Page #28

[૨]
અજ્ઞાતકર્તક ઋષિદત્તાચરિત્રનો સંક્ષિપ્તસાર
[પ્રથમ ઉલ્લાસ]. પંચતીર્થકરોનું વર્ણન :
જે તીર્થ પાસે રાજાઓના મુગુટ નમેલા છે, પ્રકાશરૂપ નદીના પ્રવાહથી જેના પગ ધોવાયેલા છે, કંચનના પાંચ મેરુના ફૂલ જેના પર ચડલાં છે, એવા પંચતીર્થકર ભવિપુરુષોના કલ્યાણ માટે લક્ષ્મી આપનારાં થાઓ [૧] ઉછળતા ભ્રમર સમાન તરંગોવાળા માગધ નામના આનંદ આપનારા તીર્થના પાણી વડે સ્કુરાયમાન યોજનપ્રમાણ નાળચાવાળા કલશો દ્વારા દેવો વડે જેઓ અભિષેક કરાયા, નૃત્ય કરતી કુંભસ્થલ સમાન શ્રેષ્ઠ (સ્તનવાળી) અને નમ્ર શ્રેષ્ઠ હોઠવાળી અપ્સરાઓ વડે જન્મમહોત્સવમાં સ્તુતિ કરાયેલા તે વૃષભપ્રભુ કષ્ટોથી તમારું રક્ષણ કરો. [૨] ભૂત, પ્રેત, વિકરાળ અને શ્યામવર્ણવાળો વિલાસ કરતો વેતાલ, કાળજવર, અંધકારમાં ભમતી રાક્ષસીઓ, વનમાં ફરતી દુષ્ટ ડાકિનીઓ, શાકિનીઓ, શક્તિશાળી એવી પિશાચની શ્રેણીઓ, દુષ્ટ દેવીઓ, પામર સ્ત્રીઓ આ બધાંને ફરાયમાન છે નયની શ્રેણિ જેમાં એવું શ્રી શાંતિનાથપ્રભુનું સ્મરણ શાંતપણાને પમાડે છે. [૩] વિકસ્વર રાત્રિવિકાસી કમળના કોમળ અને ઉજ્વળ પત્ર સમાન શ્યામવર્ણવાળા, સ્ત્રીઓના મનની ક્રીડાને માટે ક્રીડાગૃહસમાન અજોડ નિર્મળ ગુણના સમુદાયવાળા, પવિત્ર આત્માવાળા, સ્કુરાયમાન યાદવવંશરૂપી માનસરોવરમાં રાજહંસ સરખી શોભાવાળા, ભવ એટલે સંસારમાં ઇષ્ટ મનુષ્યોને વિલાસ કરતું છે રૂપ જેમનું એવા શ્રીનેમિનાથ ભગવાનને નમસ્કાર થાઓ. [૪] સ્પષ્ટ (સુંદર) રૂપવાળા, અત્યંત બળવાન મહાન નાગરાજ વડે ધારણ કરાયું છે છત્ર જેમને એવા, વિકસ્વર પદ્મ, વિશાળ કુવલય અને કમળ સરખાં વિકસિત નેત્રવાળા જેમને જોઈને સુંદર નમ્ર, અપ્સરાઓ સહિત શ્રીનાગરાજ તથા તેમની દેવીઓનો સમુદાય સેવાની

Page #29

२९
પ્રાર્થના કરે છે તે આ શ્રીઅશ્વસેન રાજાના પુત્ર પાર્શ્વનાથ ભગવાન ભવ્ય જીવોની સમૃદ્ધિને માટે થાઓ. [૫] વાસ્તવિક જેમની સ્તુતિ કરવાથી આધિ, વિરોધ, કેદીપણું વગેરે વિપત્તિઓ નાશ પામે છે, વળી વાઘ, દુષ્ટહસ્તી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ વગેરે મહાન વિદ્ગોનો સમુદાય ક્ષય પામે છે. આ લોકમાં હાથી, ઘોડા સહિત સામ્રાજ્યના ભોગની લક્ષ્મીઓ ભોગવાય છે, હાથી સમાન ગતિવાળા, સુંદરમતિવાળા અને સ્કુરાયમાન છે (ધર્મ)માર્ગ જેમનો એવા શ્રીવીરભગવંત જય પામો. (પ્રથમ ઉ.૧-૬) રથમઈનપુરનું વર્ણન:
જંબુદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં મધ્યદેશમાં રથમર્દનપુર નગર છે. જે લક્ષ્મીના ઘર જેવું અને ક્લેશ વગરનું છે. જ્યાં મકાનો પહાડ જેવા ઊંચા છે ને આકાશને ચાટે છે, જેની પાસે દેવતાના મંદિરો તો કાંઈ જ વિસાતમાં નથી. આ દેશમાં કેળના બગીચા હોય તેવાં ગામો ને શહેરો છે, તેમાં ખૂબ પાણીનાં કયારા છે. આ દેશમાં વેપારીઓનો સમાગમ છે, ત્યાં બહુ પુણ્યવાળા લોકો રહે છે, ત્યાં કરિયાણાથી ભરેલાં બજારો છે, લાવણ્યમયી સ્ત્રીઓ છે, ત્યાં અનેક હાથીઓ તથા ચંચળ ઘોડાઓ છે, ત્યાં કિલ્લા તેમજ મોટી મોટી પોળો છે, ત્યાં દેવના સમૂહથી યુક્ત મંદિરો તેમજ અનેક સદ્ગુરુઓ છે, ત્યાં મોટા મોટા વિહારો છે. મંદિરમાં ઘંટડીઓ વાગે છે તે જાણે કહેતી ન હોય કે ‘લક્ષ્મી, જીવન, યૌવન આ બધું જ ચંચળ છે. ભગવાનનું ભજન કરો.” (પ્ર.ઉ.૮-૧૪) કનકરથકુમારના જન્મોત્સવનું વર્ણન :
કુંવરનો જન્મ થયો છે તે જાણી રાજાએ જન્મોત્સવ કરાવ્યો, શ્રાવકોની નિર્ધનતા હરી લીધી, માગનારને ઇચ્છિત દાન આપ્યું, નાચનારીઓએ નૃત્ય કર્યા, ગવૈયાઓએ ગીત ગાયાં, બંદીજનો દ્વારા રાજાના વખાણ થયાં, બ્રાહ્મણોએ વેદોચ્ચાર કર્યા, કુલીનસ્ત્રીઓએ આશીર્વાદ આપ્યા. મોતી, માણેક, હીરા વગેરે રત્નો દાનમાં અપાયાં. હાથી-ઘોડાથી રમતો, સોનાના અલંકારો ધારણ કરતો અને ધાત્રીઓથી સચવાતો એ પાંચ વર્ષનો થયો. (પ્ર.ઉ.૩૦-૩૪ પૂર્વા.). કનકરથની કેળવણી અંગે વર્ણન :
અભ્યાસલાયક કુંવરને થયેલો જાણી પિતાએ તેને જ્ઞાન આપવાનો વિચાર કર્યો. નિશાળે મૂકવાનો દિવસ નજીદીક આવ્યો. એ દિવસે તેને તેલ ચોળવામાં આવ્યું, સુગંધિત દ્રવ્યો વડે સ્નાન કરાવ્યું, સારાં વસ્ત્રો પહેરાવ્યાં, કનકરથે માથા ઉપર કિંમતી રત્નની કલગી ધારણ કરી, માતાપિતાને પ્રણામ કર્યા, ગળામાં હાર, હાથે મુદ્રા, કાનમાં કુંડળ વગેરે આભૂષણો પહેર્યા. બ્રાહ્મણે શાંતિકર્મ પતાવ્યું, માંગલિક આચાર થયો, કુંવર પાલખીમાં બેઠો, માથે છત્ર રાખ્યું, રસ્તામાં સેવકો બે બાજુ ચામર વીંઝવા લાગ્યા, પ્રધાનો, અમાત્યો, સામંતો બધા એની સાથે ચાલ્યા, નિશાળમાં પ્રવેશ કર્યો. ગુરુ પાસે શાસ્ત્ર અને શસ્ત્રની કળા,
datta-t.pm5 2nd proof

Page #30

છંદ, વ્યાકરણ, અલંકાર, રથશાસ્ત્ર, પ્રમાણશાસ્ત્ર, જ્યોતિષશાસ્ત્ર વગેરે બોતેર કળા શીખ્યો. (પ્ર.ઉ.૩૪ ઉ.થી ૫૦) કનકરથનું કાવેરી તરફ પ્રયાણ :
આ બાજુ ઉત્તરદિશામાં કૌબેરી નામની પ્રખ્યાત નગરી છે. ત્યાં સુરસુંદરરાજાનું સામ્રાજ્ય છે. તેમની વાસુલા નામની પટ્ટરાણી છે. પાંચ પ્રકારના ભોગો ભોગવતાં તેમને રુક્મિણી નામની પુત્રી થયેલ છે. તે યૌવનવય પામેલી છે, એટલે વ્યવહારુ માતા તેને અલંકારોથી સજજ કરી પિતા પાસે મોકલે છે. પિતા પુત્રીને જુએ છે અને વિચારે છે : “અહો મારી પુત્રી આટલી બધી મોટી થઈ ગઈ ! હવે એને લાયક વરની તપાસ કરવી પડશે.” મંત્રી રાજાને ચિંતિત જોઈ કારણ પૂછે છે, રાજાનો જવાબ સાંભળી મંત્રી કહે છે : “ભાચ્ચારણોથી ગવાતો એને લાયક વર સાંભળ્યો છે, તે કનકરથ છે, એને માટે માંગું મોકલો.” રાજા મંત્રીને જ માંગું કરવા મોકલે છે. આ પ્રમાણે સવિસ્તર કથન છે. (પ્ર.ઉ./પર-૭૦) પ્રયાણસમયનું વર્ણન :
શુભ મુહૂર્તમાં કનકરથે રુક્મિણીને પરણવા કોબેરી તરફ પ્રયાણ કર્યું. ગામમાં ઢોલનીચાણ વાગ્યાં. આ સમયે લાટદેશના રાજાનું વદન ખિન્ન થઈ ગયું, ભોટદેશનો રાજા કડવી વાણી બોલવા લાગ્યો. કર્ણાટક દેશના રાજાએ દેશના દરવાજા બંધ કરી દીધા. નાગદેશનો રાજાએ મોઢામાં આંગળી નાંખી દીધી. કલિંગદેશનો રાજા ઝાંખો થઈ ગયો. કુરુદેશ વિનય વગરનો થઈ ગયો અને માલવાદેશના રાજાનું મોટું કાળું થઈ ગયું. (પ્ર.ઉ./૭૩)
કનકરથ આગળ પ્રયાણ કરતાં અરિદમન રાજાના પ્રદેશમાં પહોંચ્યો. રાજાએ જયારે જાયું કે કુંવર પોતાના પ્રદેશમાં પ્રવેશ્યો છે ત્યારે એને કહેવડાવ્યું : “તું મારા દેશની સીમામાં પ્રવેશ નહીં કરી શકે તેમ જ પડાવ પણ નહીં નાખી શકે.” આવાં ફૂર વચનો સાંભળી કુંવર ખૂબ જ ગુસ્સે થયો ને યુદ્ધ માટે તૈયાર થયો. (પ્ર.ઉ.૭૮-૮૬) યુદ્ધનું વર્ણન :
સૈનિકો સૈનિકો સાથે, રથમાં બેઠેલા રથીઓ સાથે, ઘોડા ઉપર બેઠેલા ઘોડેસવારો સાથે આ રીતે નીતિપૂર્વક યુદ્ધ થયું. યુદ્ધમાં થતાં અનેક જીવોનો સંહાર જોઈને કનકરશે અરિદમનને બાયુદ્ધ કરવા કહ્યું અને બંને વચ્ચે ભુજાયુદ્ધ થયું તેમાં કનકરથે ઝંપા આપીને કળા વડે અરિદમનને જીવતો પકડી લીધો. યુદ્ધમાં હારેલા અરિદમનરાજાના પશ્ચાતાપનું વર્ણન :
કનકરથે અરિદમનરાજાને હરાવ્યો, પકડ્યો ને પછી છોડી મૂક્યો, ત્યારે અરિદમન રાજા વિચારે છે કે : ““હવે શું કરું ?ક્યાં જાઉં ? રાજ્ય કેવી રીતે કરે ? સંસાર તો અસાર
datta-t.pm5 2nd proof

Page #31

છે, સંધ્યાના રંગ જેવું છે, રૂપ વીજળીના ઝબકારા જેવું છે, યૌવન ઝાકળના ટીપાં જેવું છે. સામ્રાજ્યનું પરિણામ નરક જેવું છે. એક ઘાંચી દશ કતલખાના ભેગાં કરીએ ને જેટલું પાપ થાય તેટલું પાપ કરે છે. દશ ઘાંચી જેટલું પાપ કરે તેટલું પાપ એક ધ્વજવાળો (કલાલ) કરે. દશ ધ્વજવાળા ભેગાં થાય ને જેટલું પાપ કરે તેટલું એક વેશ્યા કરે ને દશ વેશ્યા ભેગી થાય ને જેટલું પાપ કરે તેટલું એક રાજા રાજય કરે ત્યારે થાય. ઘરેણાં, યૌવન, શય્યા, મિષ્ટાન્ન બધું જ દેહને માટે નકામું છે. ગમે તેટલું સારું ખવડાવો, પીવડાવો છેવટે સડી જાય છે. વિધિએ જે લલાટમાં લખ્યું હોય છે તે જ બને છે. જેમ કે કેરડાના વૃક્ષને પાન નથી હોતાં તેમાં વસંતનો શો દોષ ? ઘુવડને દેખાય નહિ તેમાં સૂર્યનો શો દોષ ? ચાતક મોટું ફાડીને બેઠું હોય તેમાં મેઘનો શો દોષ ? આ રાજ્ય, રથ, ઘોડા બધા જ કિંપાકના ફળ જેવાં છે. આ રીતે વિચારતો અસહાય, એકાકી એવો અરિદમન વિકટ અટવીમાં સાર્થથી છૂટી પડેલી અંધ ગાયની જેમ, યૂથથી ભ્રષ્ટ થયેલ કુરંગની જેમ ભમે છે. કવિએ વિકટ અટવીનું ભયંકર વર્ણન કરેલું છે. મનુષ્યરહિત એવી અટવીમાં રખડતો એવો અરિદમન ક્રમશ: શ્રીવાસ નામના નગરમાં પહોંચ્યો. સર્વસંગનો પરિત્યાગ કરીને વ્રત લેવાની ઇચ્છાવાળો ગુરુના આગમન માટે જ્યાં નજર કરે છે, ત્યાં કોઈક ગુરુભગવંત પધાર્યા “વૈદ્ય કહેલું ઇષ્ટ છે” એવી કહેવત બની. (પ્ર.ઉ.૮૭-૧૧૭) અરિદમનરાજાએ ગુરુ પાસે સાંભળેલી વાણી :
જૈનધર્મની ધુરાને ધારણ કરનારા ધર્મમૂર્તિમુનીશ્વર માસકલ્પવિહારી ત્યાં સમવસર્યા, તેમને ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપી બે હાથ જોડી એકાગ્રમનથી રાજાએ પ્રણામ કર્યા.
ગુરુ ધર્મદેશના સંભળાવે છે :
જન્મ-મરણ વગરના વીતરાગભગવંતે બે ધર્મ કહ્યા છે. (૧) સાધુઓનો ધર્મ (૨) શ્રાવકોનો ધર્મ. જે ધર્મ પાળીને લોકો સિદ્ધ થઈ ગયા છે, થવાનાં છે ને થાય છે. ધર્મ ત્રણે જગતના આધાર જેવો છે સૂર્ય, ચંદ્ર, વર્ષા બધું ધર્મના તાબે છે. ધર્મની કૃપાથી જ સુરઅસુરની સંપત્તિ મળે છે. ધર્મ રત્નચિંતામણિ જેવો અને કલ્પવૃક્ષ સમાન છે.
સાધુધર્મ ખૂબ જ કઠણ છે. કોઈ માણસ મેરુપર્વતને ત્રાજવામાં તોલે, દરિયો હાથથી તરી જાય, લોઢાના જવ મીણના દાંતથી ખાય, તલવાર ઉપર પગેથી ચાલે. રેતીના ફાકડા મારે, એનાથી પણ કઠણ સર્વવિરતિધર્મ છે. જે પ્રાણી એક દિવસની દીક્ષા પાળે છે, તે મોક્ષે ન જાય તો છેવટે વૈમાનિકદેવમાં અવશ્ય જાય છે. આ સાંભળીને અરિદમન રાજાએ દ્રવ્યથી અને ભાવથી શત્રુઓનું દમન કરી દીક્ષા અંગીકાર કરી. (પ્ર.ઉ.૧૧૮-૧૩૫)
આ બાજુ શ્રીધરરાજાને ઉદ્યાનપાલકે વધામણી આપી કે ધર્મમૂર્તિમુનીશ્વર શ્રીવાસનગરના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા છે. શ્રીધર રાજા વિચારે છે કે, તીર્થના દર્શન કરવામાં લાખગણું, દેવાલયમાં જવાથી કોટિગણું, ગુરુ પાસે જવાથી અનેકગણું પુણ્ય થાય છે.
datta-t.pm5 2nd proof

Page #32

સાધુના દર્શનથી જેમ કાણા હાથમાંથી પાણી વહી જાય તેમ પાપ વહી જાય છે. પમિનીસ્ત્રી, રાજહંસી તેમજ તપસ્વી સાધુઓ જે દેશમાં હોય તે દેશમાં સુખ હોય છે.
આગમમાં જણાવ્યું છે કે, સાધુમહારાજને જોઈને ઊભા થવું, આવતા જોઈએ તો સામે જવું, આસન આપવું, ગુરુના બેઠા પછી જ બેસવું, એમને વંદન કરવું, ઉપાસના કરવી, ગુરુ વિહાર કરે ત્યારે વળાવવા જવું, ગુરુ સમક્ષ પગ ઉપર પગ ચઢાવીને ન બેસવું, તેમ જ ઊંચા સાદથી બોલવું નહિ. શ્રીધર રાજા ગુરુનો વિનય કરે છે અને ધર્મમુનિ ક્લેશનો નાશ કરનારી દેશના આપે છે :
““મનુષ્ય જન્મ દુર્લભ છે. જેવી રીતે સાગ લાકડું ઉત્તમ છે, રત્નચિંતામણિ ઉત્તમ છે, તેવી જ રીતે મનુષ્યજન્મ બધા જ ભવમાં ઉત્તમ છે. એક લાખ યોજનનો જંબૂદ્વીપ છે. તેને ફરતો બે લાખ જોજનનો લવણસમુદ્ર છે. એમાં પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામાં ધૂસર-સમિલા નાંખી હોય તો કોઈક જ વાર ભેગી થાય, તેવી રીતે મનુષ્યભવ કોઈક જ વાર ઉપલબ્ધ થાય છે. મનુષ્યભવ જે હારી જાય તેને જેવો પસ્તાવો થાય તેવો પસ્તાવો હાથી કાદવમાં ખેંચી જાય ત્યારે તેને થાય. માછલી લોટના આકર્ષણે જાળમાં ફસાઈ જાય ત્યારે જેવો થાય તેવો, બાજપક્ષી બીજાપક્ષીને પકડે ત્યારે તેને જેવો થાય તેવો, શેઠને ગામડામાં રહેવું પડે ત્યારે જેવો થાય તેવો, યુવાન ઘરડો થાય ત્યારે, દેવને સ્વર્ગ છોડવું પડે ત્યારે, આદરપાત્ર અપૂજિત થાય ત્યારે, ને માની અપમાનિત થાય ત્યારે જેવો પસ્તાવો તેમને થાય તેવો મનુષ્યજન્મ હારી જવાથી થાય.
ચૌદ રાજલોકના માપવાળા જગતની અંદર એવું એકેય સ્થાન નથી જે આપણે ના અનુભવ્યું હોય, ચોરાશી લાખ યોનિમાં એવું એકે સ્થાન નથી જેમાં ધર્મ-આળસુ માણસ ન ગયો હોય. આપણે દેવ, તિર્યંચ, મનુષ્ય વગેરે ગતિમાં અનંતવાર ભમ્યા છીએ. જિનભગવાને જે પગલપરાવર્તો કહ્યાં છે તેમાં જીવ અનંતીવાર ભમ્યો છે. પ્રથમ જીવ અવ્યવહારરાશિમાં હોય છે, પછી ઘણા લાંબા સમય પછી વ્યવહારરાશિમાં આવે છે, એમાં આર્યક્ષેત્રમાં આવે છે, કુળ, રૂપ, આરોગ્ય સારું મેળવે છે, પરંતુ ધર્મ ઉપર શ્રદ્ધા થતી નથી.
ચાર પ્રકારનો ધર્મ-સુપાત્રે દાન, શીયળ, તપ, ભાવ પાળવો જોઈએ. એ પાળવાથી વિનય, વ્યવહાર, વિદ્યા, ભોગો વગેરે મળે. બારમા દેવલોક જવાય, નવરૈવેયકમાં જવાય, અનુત્તરવિમાનમાં જવાય અને મોક્ષપ્રાપ્તિ પણ થાય.
આ રીતે ચાર પ્રકારનો ધર્મ સાંભળીને શ્રીધર રાજા એક સુરૂપવાન મુનિને જોઈને પૂછે છે કે, આ કોઈ દેવકુમાર છે? કુબેર છે? રતિપતિ છે? હરિ છે? વિદ્યાધર છે કે સુર છે? ગુરુભગવંત કહે છે કે, લીલાવતીપુરીનો સ્વામી આ અરિદમનરાજા છે. આ રીતે સાંભળીને શ્રીધરનૃપતિએ અરિદમનરાજાના પુત્રી શત્રુશલ્યને જાણ કરવાં દૂતને લીલાવતીનગરી મોકલ્યો, શત્રુશલ્ય ત્યાંથી આવે છે. સમતાયુક્ત માનસવાળા અરિદમન
datta-t.pm5 2nd proof

Page #33

ઋષિને જુવે છે ત્યારે પિતાને વિનંતી કરે છે કે હે તાત ! તમે મારું પાલન કરો, પાલન કરો. રાજય પાછું ગ્રહણ કરો ને શાંતિથી જીવો. “અરિદમનમુનિ જણાવે છે કે સંસાર કડવો ઝેર જેવો છે અને લક્ષ્મી અસ્થિર છે માટે મારે એનો ખપ નથી.” પિતાની વાણીથી શત્રુશલ્ય જિનધર્મમાં રત થાય છે એનો રાજ્યાભિષેક થાય છે અને એ રાજય કરે છે, એના રાજયાભિષેક વખતે ઘણા રાજાઓ, મંત્રીઓ હાજર રહે છે. તે ભક્તભોગી થઈ પોતાના પટ્ટે પુત્રને સ્થાપીને અને પ્રવ્રજ્યાસ્વીકાર કરી મુક્તિપદ પામશે. (પ્ર.ઉ./૧૩૬-૨૫૮)
[ દ્વિતીય ઉલ્લાસ ] કુમાર કનકરથ ઋષિદત્તાને જોવા સેવકે દર્શાવેલા માર્ગમાં જાય છે ત્યારે એના પ્રયાણ સમયનું વર્ણન :- જ્યારે ઢોલ વાગ્યો ત્યારે પેલો ગુર્જરદેશ જુએ તો એને તાવ જ આવી ગયો. કર્ણાટકરાજવીને તો કાનમાં અગ્નિ લાગી ગયો. દ્રવિડરાજાનો ગર્વ ગળી ગયો. ચોલરાજાને ઊંઘ આવી ગઈ. શત્રુઓની સ્ત્રીઓનો આનંદ થંભી ગયો. (દ્ધિ.ઉ./૧૪) કનકરથકુમારનું આગળ પ્રયાણ :
અરિદમનનો વિજય કરીને કનકરથ કુમાર આગળ પ્રયાણ કરે છે ત્યાં એક તળાવ આવે છે. એક કન્યાને ત્યાં જુએ છે. સ્વર્ગકન્યા, અપ્સરા જેવી કન્યાને જોઈને વિસ્મય પામે છે, તેટલામાં તે કન્યા અદશ્ય થઈ જાય છે. તે કન્યાને જોવા માટે તેની તલાસમાં આગળ વધે છે ત્યાં એક ચૈત્યને જુવે છે, તેમાં પ્રવેશ કરે છે. ત્યાં બીરાજમાન પ્રથમ યુગાદિદેવની વિવિધ પ્રકારે પૂજા કરીને ચૈત્યવંદના કરે છે તે ખૂબ ભાવવાહી છે :
"यत्रैव यत्रैव तवेश ! मूर्तिस्तत्रैव तत्रैव मनो मदीयम् । यत्रैव यत्रैव पदौ त्वदीयौ तत्रैव तत्रैव शिरो मदीयम् ॥ अद्य मे सफला प्रीतिरद्य मे सफला मतिः । अद्य मे सफलं जन्म, अद्य मे सफलं कुलम् ॥ अद्य मे सफलं चक्षुरद्य मे सफलं शिरः । अद्य मे सफलं वाचः स्यान्मेऽद्य सफलः करः ॥ तच्चक्षदृश्यसे येन, तन्मनो येन चिन्त्यसे ।
સન્નનાનન્દનનન, સા વાપft તુય યથા' [ દિ૩/૪૨-૪૪] અજ્ઞાત કવિએ અહીં તીર્થંકરભગવાનની પૂજાભક્તિફળ માટે આગમગ્રંથચૈત્યવંદનભાષ્ય, પદ્મચરિત્ર વગેરેના ઉદ્ધરણો આપ્યા છે. ચૈત્યવંદના કરીને કુમાર પરમાત્માની સ્તુતિ કરે છે તેટલામાં ત્યાં જટાધારી વૃદ્ધ એવા એક તાપસ યુગાદિદિનની પૂજા માટે આવે છે. રાજા પણ પૂજા કરીને મુનિ પાછા વળે છે ત્યારે મહાભક્તિપૂર્વક નમસ્કાર
datta-t.pm5 2nd proof

Page #34

३४ કરે છે. મુનિ પણ રાજાને પૂછે છે કે હે રાજન્ ! તારું કુળ, નામ, વર્ણ ક્યાંથી તું આવ્યો છે ? તે કહે, ત્યારે કુમાર મુનિને પોતાનું વૃત્તાંત જણાવે છે. તેટલામાં જટાજૂટધારી એક કન્યાને જુવે છે અને કુમાર પૂછે છે : કોણે આ ચિત્તાલ્હાદક જિનમંદિર બંધાવ્યું છે? જંગલમાં તમે કોણ છો ? આ કુમારિકા કોણ છે ? તે આપ મને કહો, મુનિ કહે છે કે અમારી મોટી કથા છે. જિનમંદિરમાં આ કથા કરવાથી આશાતના થાય, તેથી હે કુમાર ! અહીં સમીપવર્તી ઝૂંપડીમાં તું જલ્દી આવ, ત્યાં તારો અતિથિસત્કાર કરીને એ કથા કહીશું. હરિફેણમુનિનો આત્મવૃત્તાંત:
ત્યારપછી હરિષણમુનિ પોતાનો સમગ્ર વૃત્તાંત કુમારને કહે છે : હરિષેણ રાજા એક વાર અજાણ્યા ઘોડા ઉપર સવાર થઈ નીકળી પડ્યો. ફરતાં ફરતાં જંગલમાં આવી ચડ્યો. ત્યાં ઘોડાને એણે છોડી દીધો, પછી એ ખૂબ ફર્યો અને દિશાઓ ભૂલી ગયો. ત્યાં એક તાપસનો આશ્રમ જોયો, એ આશ્રમમાં આવીને બેઠો. કચ્છ-મહાકચ્છના વંશમાં થયેલા વિશ્વભૂતિ તાપસ અનેક શિષ્યોથી વીંટળાઈને બેઠેલા હતા. હરિષેણ રાજા ગુરુને નમ્યો અને કહ્યું, ““હે મહાનુભાવ ! તમારા દર્શનથી બધું જ સારું થઈ ગયું. જે મૃગોની મૈત્રી રાખનાર છે, દુઃખી પ્રાણીઓને સાંત્વના આપનાર છે તેને કોણ ન વાંદે ? આમ કહી ગુરુને પગે લાગ્યો. તાપસ વિચારે છે કે આકૃતિથી તો આ રાજા લાગે છે. તાપસે રાજાને આશીર્વાદ આપ્યા : “જ્યાં સુધી આ સ્વરગંગાનો પ્રવાહ ચાલે છે, જ્યાં સુધી સૂર્ય આકાશમાં ચાલે છે, જ્યાં સુધી મેરપર્વત શોભે છે ત્યાં સુધી તું સ્વજન, પુત્ર, પૌત્રથી વીંટળાયેલો રહે. જ્યાં સુધી કાચબાની પીઠ પર ભુજગપતિ છે ત્યાં સુધી તું રાજય કર.”
એક વાર રાજાએ વિદ્વોષ્ઠિમાં પૂછ્યું : પૈસા કમાવામાં દુઃખ છે, કમાયા પછી સાચવવામાં દુઃખ છે, પૈસાને વાપરવો દુષ્કર છે, એક જન્મને માટે પૈસાનું પાપ ઊભું થાય છે. હું પૈસાને કેવી રીતે વાપરું જેથી મારો જન્મ સફળ થાય ? મુનિએ કહ્યું, “જે માણસો ન્યાયથી પૈસા કમાઈ મંદિર બંધાવે તેનું કલ્યાણ થાય છે. ધનદશ્રેષ્ઠિની જેમ.” દાનના પ્રભાવ ઉપર ધનદશ્રેષ્ઠીની કથા :
ધનદ નામનો શેઠ નામ પ્રમાણે ગુણવાન હતો. એને ધનશ્રી નામે પત્ની અને ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ જેવા ચાર પુત્રો ધનદત્ત, ધનપાલ, ધનસાર, ધનનાયક નામે હતા. રાજાએ એને શેઠની પદવી આપી. સારા વ્રતવાળા શેઠે ગુરુની દેશના સાંભળી, શેઠે ઋષભદેવભગવાનનું મોટું મંદિર બંધાવ્યું. આખા ગામને એ શુભપ્રસંગે નોતર્યું.
દરેકના બધા દિવસો સારા નથી જતા. ધનદશેઠ નિર્ધન થઈ ગયા, તેથી વિચારે છે. “કુટુંબમાં ધન વગર રહેવું યોગ્ય નહિ.” તેથી તેઓ શંખપુરની પાસેના ગામમાં રહેવા ચાલ્યા ગયા. ચારે ય પુત્રો શહેરમાં ધન કમાય અને અવારનવાર પિતા પાસે આવી થોડું
datta-t.pm5 2nd proof

Page #35

३५ ઘણું આપે જેથી તેમનું ગુજરાન ચાલે. પત્ની પારકાનું કામ ખાંડવા-દળવાનું કરે. આમ દિવસો પસાર થાય છે.
એક વાર શેઠ ચાતુર્માસિકપર્વમાં પુત્રની સાથે શંખપુર ગયા. શેઠે મંદિર બંધાવ્યું હતું ત્યાં તેઓ ગયા, પ્રદક્ષિણા વગેરે કરીને ગર્ભગૃહમાં ગયાં, ત્યાં માળીએ જૂના સ્નેહથી ફૂલો આપ્યાં. શેઠે જિનેશ્વરપરમાત્માની ભક્તિભાવથી પૂજા કરીને ગંભીર અને મધુરસ્તોત્રોથી ચૈત્યવંદના કરી :
"नेत्रानन्दकरी भवोदधितरी श्रेयस्तरोर्मञ्जरी,
श्रीमद्धर्ममहानरेन्द्रनगरी, व्यापल्लताधूमरी । हर्षोत्कर्षशुभप्रवाहलहरी, राग-द्विषां जित्वरी,
પૂના શ્રીનિનપુવી ભવતા એયરી સેહિનામ્” [ દિ૩/૨]. ત્યારપછી ભાવના ભાવી (જુઓ-દ્ધિ.ઉ.૧૭૩-૧૭૪) પછી ગુરુમહારાજને વંદન કરવા ઉપાશ્રયમાં આવ્યાં ત્યાં બેસીને પૂછ્યું, “હું સંપત્તિવાળો હતો તે નિર્ધન શાથી થઈ ગયો ?” ગુરુએ પૂર્વભવનો વૃત્તાંત જણાવ્યો :
રત્નપુર શહેરમાં રત્નશેઠ અને રત્નાવતી દંપતીનો તું ધનનામનો પુત્ર હતો. તે આઠ વર્ષનો થયો ત્યારે પરણાવી દીધો. એક વાર જ્યારે તું જમવા બેઠો હતો ત્યારે ભાણામાં વધારે ખીર પીરસાઈ ગયેલી. તું જેટલામાં નજર કરે છે તેટલામાં દુષ્કર તપ તપી રહેલા મલિનગાત્રવાળા એક મહામુનિને તું જુવે છે. તે મુનિ ફરતાં ફરતાં તારે ત્યાં પધાર્યા. તે મુનિને ભાવથી ખીર હોરાવી, ત્યાર પછી આ થોડી છે એમ વિચારીને ફરી થોડી આપી, ફરી ત્રીજી વાર થોડી આપી. આ રીતે તે વચ્ચે વચ્ચે ખંડિત દાન આપ્યું, તેથી સત્પાત્રદાનના પ્રભાવે તને શ્રેષ્ઠીની પદવી મળી અને વચ્ચે વચ્ચે જે મનના સંકલ્પ-વિકલ્પો કર્યા તેથી નિર્ધનપણું પ્રાપ્ત થયું. અહીં વચ્ચે અજ્ઞાતકવિએ દાન, શીલ, તપ અને ભાવ ધર્મના ચાર પ્રકારો બતાવી દાન અને ભાવધર્મ ઉપર મધ્યકાલીન ગુજરાતી ભાષામાં સુંદર શ્લોકો વર્ણવેલ છે. (દ્ધિ.ઉ./૨૦૩-૨૦૭)
એક વાર કાળી ચૌદસે તે મંત્રની સાધના કરી, મંત્ર સિદ્ધ થયો ને સાક્ષાત્ કપર્દી યક્ષ આવ્યો. યક્ષે કહ્યું, “તું જે માંગીશ તે મળશે” મેં કહ્યું, ““મેં ભગવાનની પૂજા ચાતુર્માસિકપર્વમાં કરી છે તેનું ફળ આપ.” યક્ષે કહ્યું, “હું એ ફળ કેવી રીતે આપું ? જે સર્વજ્ઞ હોય તે જ આપે.” એ રાત્રે તને સ્વપ્ન આવ્યું. સ્વપ્નમાં કોઈકે કહ્યું, “ચાર રત્ન ભરેલા કળશો મૂક્યા છે તે તું લઈ જજે.” આ પ્રમાણે સવારે તને ચાર રત્નોથી ભરેલા કળશો મળ્યા.
પુત્રોએ પૂછ્યું, “આ ધન ક્યાંથી લાવ્યા? કોણે ખુશ થઈને આપ્યું” ? સર્વ હકીકત જણાવી. પૈસો આવ્યો એટલે છોકરાઓ પિતૃભક્ત થયા. મિથ્યાદષ્ટિવાળા હતા તે
datta-t.pm5 2nd proof

Page #36

જિનધર્મમતિવાળા થયા. વચ્ચે પુણ્યના પ્રભાવ ઉપર અજ્ઞાતકવિએ મધ્યકાલીન ગુજરાતી ભાષામાં સુંદર શ્લોકો આપેલ છે. (દ્ધિ.ઉ./૨૩૮-૨૪૬)
આ રીતે ધનદશ્રેષ્ઠિનું કથાનક સાંભળી રાજાએ વિશ્વભૂતિ મુનિની અનુજ્ઞાથી જિનપ્રાસાદ બંધાવી પ્રથમપ્રભુની શ્રેષ્ઠ પ્રતિમા સ્થાપિત કરી.
અહીં વિશ્વભૂતિમુનિ અમૃતસમાન અષ્ટપ્રકારી પૂજાના ફળવિષયક ઉપદેશ આપે છે તે હરિષેણ રાજાએ સાંભળ્યો (કિ.ઉ.૨પર-૨૫૭)
આ રીતે સુકૃતકાર્યોથી પોતાનો જન્મ સફળ કરી એક માસ આશ્રમમાં રહી હરિપેણરાજાએ નગરમાં જવાની ઇચ્છા કરી ત્યારે વિશ્વભૂતિ મુનિએ વિષાવહારી મંત્ર રાજાને આપ્યો. શીધ્રપ્રયાણ વડે રાજા પોતાની નગરી અમરાવતીમાં આવ્યો.
એક દિવસ હરિષણરાજા પર્ષદામાં બેઠેલો છે, ત્યાં કોઈ પુરુષે આવીને રાજાને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે, મંડલાવતી નગરીમાં પ્રિયદર્શન અને વિદ્યુ...ભાની પુત્રી પ્રીતિમતીને સર્પ હંસ્યો છે. આપ વિષમંત્રના જાણકાર છો તેથી આવીને પુત્રીનું વિષ ઉતારો. હરિપેણ રાજા પ્રીતિમતીનું વિષ ઉતારવા જાય છે. પ્રિયદર્શનરાજાએ પોતાની પુત્રી પ્રીતિમતીના લગ્ન હરિપેણ સાથે કર્યા. હરિપેણ લગ્ન કરીને પોતાની નગરીમાં પાછો આવે છે અને પ્રીતિમતીની સાથે પાંચ પ્રકારના વિષયભોગો ભોગવે છે. (દ્ધિ.ઉ.૪પ-૨૭૮)
[તૃતીય ઉલ્લાસ]. ઋષિદત્તાનો આશ્રમમાં જન્મ :
કેટલોક કાળ ભોગો ભોગવતાં પસાર થયો. ત્યારે હરિષણરાજા પ્રીતિમતી સાથે તાપસદીક્ષા ગ્રહણ કરે છે. પ્રીતિમતીને પૂર્વે રહેલો ગર્ભ પાંચમે માસે પ્રગટ થયો. ઋષિપત્નીને ગર્ભ રહેલો જાણીને સર્વે તપસ્વીઓ આશ્રમની સ્થિતિને આ અયોગ્ય છે એમ જાણીને અન્યત્ર જતાં રહ્યા. આ બાજુ નવમે માસે પ્રીતિમતીએ પુત્રીને જન્મ આપ્યો. ઋષિના આશ્રમમાં જન્મ થયો તેથી માતા-પિતાએ પોતાની પુત્રીનું નામ “ઋષિદત્તા” રાખ્યું. પ્રસૂતિના રોગથી તેની માતા મૃત્યુ પામી. આ બાજુ હરિફેણતાપસ પોતાના પૂર્વ દુષ્કતની નિંદા કરે છે. વિચારે છે કે,
“ક્યત્યા, વનડડમોલો, ગુર્તી પત્ની, સુતાગનુઃ |
પવિત્વ, કૃતિ: પન્ચા:, ‘fથમિદં વર્ગણિતમ્'' I [તૃ.૩/૨૨] પત્નીની ઉત્તરક્રિયા કરી, પુત્રીનું કષ્ટપૂર્વક લાલન-પાલન કરતાં આઠવર્ષની તે થઈ. સુરૂપવાળી પુત્રીને જોઈને હરિષણમુનિ વિચારે છે કે, વનમાં ફરતાં ભીલો મારી પુત્રીનું હરણ કરશે તેથી વિશ્વભૂતિમુનિએ કહેલ અદેશ્યકરણ અંજનથી પુત્રીને ક્ષણવારમાં અદશ્ય કરી.
તે હરિષેણ અને આ મારી કન્યા ઋષિદત્તા છે. બંનેને પરસ્પર અનુરાગવાળા
datta-t.pm5 2nd proof

Page #37

३७
જોઈને હરિષેણમુનિએ કુમારને કહ્યું. આ પુત્રી હું તને આપું છું. કુમાર મુનિને પોતાની સાથે ભોજન ગ્રહણ કરવા કહે છે. મુનિ નિષેધ કરે છે અને કહે છે કે મુનિઓને શુકંદાદિ ભોજન લેવું કલ્પે છે. અહીં સંતોષનું માહાત્મ્ય બતાવવા માટે અજ્ઞાત કવિએ અન્ય ઉદ્ધરણો આપ્યા છે. વળી કહે છે કે, સુસ્વાદિષ્ટ, સ્નિગ્ધ એવો રાજપિંડ જિનેશ્વરના વચનથી મુનિને કલ્પતો નથી. અહીં અજ્ઞાત કવિએ મુનિને કેવો પિંડ કલ્પે તે અંગે આગમાદિગ્રંથોની ગાથાઓ આપેલ છે. (પૃ.ઉ./૨૬-૪૧)
હરિષેણ તાપસની પુત્રી ઋષિદત્તા સાથે કુમારના લગ્ન :
શુભક્ષણે ઋષિદત્તા સાથે કુમારના લગ્ન થયા. અન્ય દિવસે મુનિ કુમારને ગદ્ગદ્વાણી દ્વારા કહે છે કે આને દુઃખ અને અપમાનનું સ્થાન ન બનાવતો. આ મુગ્ધ છે, મૃગીની જેમ વનવાસી છે, હાવ-ભાવથી અજાણ છે. તારા સંગના સમાયોગથી સારાલક્ષણોવાળી, સદાચારી, સદ્ગુણી, સારા અલંકારોવાળી, સત્ત્વશાળી મારી કન્યા થશે. અહીં અજ્ઞાતકવિએ આશ્રયવશ પુરુષ ગરિમા અને લધિમાને પ્રાપ્ત કરે છે તે અંગે આગમગ્રંથ વગેરેના ઉદ્ધરણો આપેલ છે. (પૃ. ઉ.૫૧-૬૦)
હરિષેણ મુનિનો અગ્નિપ્રવેશ, ઋષિદત્તાનો વિલાપ :
હરિષણમુનિ અગ્નિપ્રવેશ કરવાની ઇચ્છા કુમાર આગળ વ્યક્ત કરે છે અને પોતાની પુત્રી ઋષિદત્તાને સુંદર શિખામણ આપે છે, ત્યારપછીમુનિ અગ્નિપ્રવેશ કરે છે. ઋષિદત્તા વારંવાર મૂર્છા પામે છે, પૃથ્વીતળ ઉપર આળોટે છે, કરુણસ્વરે રુદન કરે છે. તાત ! તાત ! બોલતી પોતાના વક્ષઃસ્થળને તાડન કરતી વિલાપ કરે છે. મેં માતાને પણ જોઈ નથી. હે તાત ! મારી માતા પણ તમે છો. આજે તમારા વિરહથી મારે માતા-પિતા બંનેનો વિયોગ
થયો છે. (પૃ.ઉ. ૬૧-૭૧)
કુમાર દ્વારા ઋષિદત્તાને આશ્વાસન, રાજર્ષિના સ્તૂપની સ્થાપના :
કનકરથકુમાર ઋષિદત્તાને આશ્વાસન આપે છે અને કહે છે કે તારે પિતાનો શોક કરવો ઉચિત નથી. તેઓ ભુક્તભોગી, મહાત્યાગી, રાજ્યનું પાલન કરનાર અને વ્રતનું પાલન કરનાર છે. ત્યારપછી અજ્ઞાતકવિએ અહીં રઘુવંશ, નૈષધ, આગમગ્રંથ વગેરેના જીવનની અસારતા બતાવનારા શ્લોકો આપ્યા છે. પોતાની પ્રિયાને ઉપદેશાત્મક આ શ્લોકો દ્વારા પ્રતિબોધ આપીને રાજર્ષિની ઉત્તરક્રિયા કરીને પ્રમોદપૂર્વક ત્યાં કુમારે રાજર્ષિના સ્તૂપની સ્થાપના કરી (પૃ.ઉ./૭૨-૮૯)
રુક્મિણી દ્વારા ઋષિદત્તાને કલંકિત કરવાનો પ્રયાસ :
કનકરથકુમાર પ્રિયા સહિત અખંડિતપ્રયાણ કરતાં રથમર્દનનગરમાં આવે છે અને પત્ની સહિત માતા-પિતાને પ્રણામ કરે છે અને યુવરાજપણાને પામેલો પત્ની સહિત ભોગોને
datta-t.pm5 2nd proof

Page #38

३८
ભોગવે છે. આ બાજુ કૌબેરીનગરીના રાજા સુરસુંદરે કુમારના લગ્નના વૃત્તાંતને લોકમુખેથી સાંભળ્યો અને કુમારને વરવાની ઇચ્છાવાળી તેની રુક્મિણીનામની પુત્રી આમણી-દુમણી બની. રુક્મિણીએ એક દિવસ અવદ્યકારી, સમસ્તમંત્ર-તંત્રને જાણનારી સુલસા યોગિનીને બોલાવી, તે અત્યંત કુટિલ આશયવાળી છે, સ્ત્રીચરિત્રને ભજનારી છે. અહીં અજ્ઞાતકવિએ કુટિલાચરણવાળી સ્ત્રીઓ કેવી હોય તે અંગે અનેક ઉદ્ધરણો આપેલ છે.
રુકિમણીએ પોતાનો વૃત્તાંત સુલતાને જણાવ્યો અને ઋષિદત્તાને કલંક આપવા માટે યોગિનીને પૂછ્યું. સુલસાએ પણ કહ્યું કે કે હેમરથનો પુત્ર સ્વર્ણરથ તારી સાથે લગ્ન કરે એ રીતે હું કરીશ. આ પ્રમાણે કહીને તે સુલતાયોગિની રથમર્દનનગરમાં પહોંચે છે અને કુમારના આવાસમાં જઈને વર-કન્યાને અવસ્થાપિની નિદ્રા આપે છે. ઋષિદત્તાના રૂપને જોઈને તે મસ્તક ધૂણાવે છે. ઋષિદત્તાને કલંક આપવા માટે કોઈક મનુષ્યને મારીને તેના મુખને લોહી વડે ખરડીને તેની પાસે માંસને નાંખે છે. આ પ્રમાણે અત્યંત ક્રૂર કાર્ય તે કરે છે.
પ્રાતઃકાળે મરેલા માણસને જોઈને કલકલારવ થાય છે. જાગેલો કુમાર વિચારે છે કે કોણે આ પુરુષ માર્યો હશે? આનું મુખ લોહીથી રંગાયેલું છે, ઓશીકે માંસ પડેલું છે. શું મારી પ્રિયા રાક્ષસી છે ? અથવા શાકિની, ડાકિની, નિશાચરી, વ્યંતરી કે ભૂતડી છે? આ રીતે મનમાં સંકલ્પો-વિકલ્પો કરીને પ્રિયાને જગાડે છે હે દેવી ! જાગ ! જાગ ! હરિષણ કુલમાં ઉત્પન્ન થયેલી સતી એવી તું શું રાક્ષસી છો? તે પણ ભયભીત થયેલી કહે છે કે કેમ આવું કહો છો ? રાત્રિએ થયેલી હકીકત કુમાર કહે છે, લોહીથી ખરડાયેલું મુખ, માંસ ઓશીકે પડ્યું છે તે જણાવે છે, ત્યારે ઋષિદત્તા કહે છે કે હું તો પૂર્વે શુષ્કકંદાદિનું ભોજન કરનારી છું, માંસભોજી નથી. કોઈ પણ વૈરીએ મારા પૂર્વકર્મથી પ્રેરાઈને તમારી અપ્રીતિ કરવા માટે આ કાર્ય કરેલું છે. આપને મારા વચન ઉપર વિશ્વાસ ન હોય તો મારો નિગ્રહ કરો.
કુમાર પોતાની પ્રિયાને આશ્વાસન આપે છે અને માંસને દૂર કરે છે, તેના મુખને ધુવે છે અને સ્વર્ણઅલંકારોથી પોતાના હાથે સુશોભિત કરે છે. તુલસા દરરોજ વિદ્યા વડે ઋષિદત્તાને કલંકથી કલુષિત કરે છે અને કુમાર ઋષિદત્તાના સ્નેહથી તે છૂપાવે છે.
હેમરથરાજા પ્રધાનોને પોતાના નગરમાં નિત્ય મનુષ્યને મારવાનું કારણ પૂછે છે. રાજા બધા દર્શનના જાણકારો વગેરેને બોલાવીને મનુષ્યના મરણનું કારણ પૂછે છે. પરંતુ કારણ કોઈ જાણતું નથી. રાજાએ કોપના આડંબરથી જૈન મુનિઓને છોડીને સર્વે પાંખડીઓ વગેરેને નગર વ્હાર કાઢી મૂકવા કહ્યું. (તૃ..૯૦-૧૪૩) સુલસા દ્વારા ઋષિદત્તાને રાક્ષસીનું કલંક :
આ બાજુ એક દિવસ અવદ્યને કરનારી સુલસીનામની યોગિની રાજાના મહેલમાં આવીને કહે છે કે, હે હેમરથ રાજા ! આજે મધ્યરાત્રિએ મને સ્વપ્ન આવ્યું છે અને કોઈક દેવે કહ્યું છે કે રાજા સર્વે પાંખડીઓને નગરમાંથી બહાર કાઢશે તેથી રાજાની આગળ આ
datta-t.pm5 2nd proof

Page #39

३९
પ્રમાણે જણાવજે કે, તમારા આ કુમારે વનમાંથી જે પત્ની લાવી છે તે ખરેખર રાક્ષસી છે અને તેનું આ કૃત્ય છે. તેથી રાજન્ ! પાખંડીઓનો પરાભવ ન કરે. આપને જો મારા વચનમાં સંશય હોય તો આજ મધ્યરાત્રિએ જઈને જુઓ. રાજાએ યોગિનીને વિસર્જન કરી અને રાત્રિએ સ્વર્ણરથનને પોતાની પાસે સુવાડ્યો. કુમાર વિચારે છે કે આજે પત્નીનો દોષ પ્રગટ થશે. એક બાજુ પિતાનો આદેશ અને બીજી બાજુ પત્નીનો દોષ “આ બાજુ વ્યાઘ અને આ બાજુ તટી” જેવો ઘાટ ઘડાયો છે. સુલસાએ તે રાત્રિએ પણ ઋષિદત્તાનું મુખ લોહીથી ખરડ્યું, માંસ તેની પાસે મૂક્યું. હેમરથરાજાએ મૂકેલા ચરપુરુષોએ પ્રાત:કાળે રાજાને નિવેદન કર્યું, કોપથી લાલચોળ થયેલા રાજાએ કુમારને ધમકાવ્યો અને કહ્યું કે તું આનું ક્રૂર ચરિત્ર જાણતો હોવા છતાં કેમ આને રાખે છે. જા ! તારું મુખ મને બતાવીશ નહિ. કલંકિની એવી આ ઋષિદત્તાએ મારું કુળ કલંકિત કર્યું છે. કુમાર કહે છે કે હે દેવ ! આ સર્વ વૃથા છે, મારા ઉપર ક્રોધ ન કરો, પ્રસન્ન થાવ. રાજા કહે છે કે તું જાતે જઈને સર્વ જો. દુ:ખિત, દીન એવા કુમારે અત્યંત વિલાપ કરતી અને પોતાના પૂર્વકૃત કર્મના ફળના વિપાકને ચિંતવતી એવી ઋષિદત્તાને ભૂમિપીઠ ઉપર આળોટતી જોઈ. અજ્ઞાત કવિ અહીં કર્મના વિપાકોને બતાવવા માટે અનેક ઉદ્ધરણો આપે છે. ગુજરાતી ભાષામાં એક ઉદ્ધરણ કહે છે :
“કાલા કર્મ ન સીઈ, અધિક ન કીજઈ સોસા
લહિણઉં લાભઈ આપણ૩, દૈવ ન દીજઇ દોસ” II [તૃ.ઉ./૧૭૦] કુમાર ઋષિદત્તાને કહે છે કે, ગઈકાલે રાજાની આગળ ફ્લેષકારી એવી યોગિણીએ તને રાક્ષસી તરીકે જાહેર કરી છે અને ચરલોકોએ તારી એવી અવસ્થા જોઈ છે, તેથી આગળ શું થશે તે હું જાણતો નથી. (તુ.ઉ./૧૪૪-૧૭૪) હેમરથરાજાએ ઋષિદત્તાને મારી નાંખવા ચંડાળોને કરેલો આદેશ :
આ બાજુ નિર્દય એવા હેમરથરાજાએ વાળો વડે સ્વયં ખેંચીને ચંડાલપુરુષોને ઋષિદત્તા સોંપી અને કહ્યું કે આ પાપિણીને નગરમાં ફેરવીને મશાનમાં લઈ જઈને ક્ષણમાં મારી નાંખો. ઋષિદત્તાની અનેક પ્રકારે વિડંબણા કરી તેને ગધેડા ઉપર બેસાડીને નગરમાં ફેરવી તેનું અત્યંત કરુણ રીતે વર્ણન અજ્ઞાતકવિએ અહીં આપેલ છે. નગરજનો હાહારવ કરી રહ્યા છે, ઋષિદત્તાને નિર્દય એવા ચાંડાલો શ્મશાનમાં લઈ જાય છે. સત્ત્વશાળી, મહાસતી એવી તેની દુષ્ટ એવી કષ્ટદશાને જોવા માટે અસમર્થ એવો સૂર્ય અસ્ત પામ્યો. પક્ષીઓ પણ કરુણ સ્વરે રડે છે. શોકથી વૃક્ષો પણ સંકોચાઈ ગયા છે વગેરે કલ્પના કવિ કરે છે. (તુ.ઉ.૧૭૫-૧૮૯). નિર્દય એવા ચંડાલો પણ કૃપાળુ બની ઋષિદત્તાને જીવતી મૂકી દે છે -
આ બાજુ ચાંડલોના મધ્યમાંથી એકે તલવાર હાથમાં લીધી અને ઋષિદત્તાને કહે
datta-t.pm5 2nd proof

Page #40

४०
છે ઃ અરે ! ક્રૂર ! મહાપાપી ! તારા ઇચ્છિતનું સ્મરણ કર, પંચપરમેષ્ઠિને નમસ્કાર કર, અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ, ધર્મનું શરણું સ્વીકાર, પુણ્યનો સંચય કર. અમારા રાજાના ઉપદેશથી તું ઋષિપુત્રી નથી (તું રાક્ષસી છો.) ઋષિદત્તાએ પણ ધર્મસાધના કરી. ચારભટે જ્યાં ચમકતી એવી તલવાર તેને મારવા ખેંચી ત્યાં ઋષિદત્તા મૂર્છિત બની પૃથ્વી ઉપર પડી ગઈ. શ્વાસરહિત મૂર્છિત એવી તેની જોઈને નિર્દય એવા પણ તેઓ કૃપાળુ બની આ રીતે વિચારે છે : "चर्वणं चर्वितस्येव, भाषितं लिखितस्य किम् ।
મૃતસ્ય મારાં હ્રિ વા, મુષિતસ્ય ચ નિગ્રહઃ'' | [ રૃ.૩./૨૦૦]
આ પ્રમાણે વિચારીને સર્વે પણ ઉગ્ર એવા ચાંડાલો લજ્જાળુ, કૃપાળુ બની સ્વનગરમાં પાછા ફર્યા. (પૃ.ઉ./૧૯૦-૨૦૧)
ઋષિદત્તાનો કરુણ વિલાપ :
પોતાના ઘાતકોને નહિ જોતી, શ્મશાનને જોતી જીવિતની ઇચ્છાવાળી ઋષિદત્તા ત્યાંથી નાશી ગઈ. દૂર જઈને નિર્જન એવા જંગલમાં હા તાત ! હા તાત ! એ પ્રમાણે કરુણસ્વરે રડે છે. રે જીવ ! તારા વડે પૂર્વભવમાં શું દુષ્કૃત કરાયું કે જેથી નિરપરાધી એવી મને તારા વડે કલંક અપાયું. કવિ અહીં કહે છે :
‘‘સા સા સંપદ્યતે બુદ્ધિઃ, સા મતિ: મા 7 માવના ।
સહાયાસ્તાદશા વ, યાદી ભવિતવ્યતા'' | [ રૃ.૩/૨૨૦]
નૈષધકાવ્યમાં દમયંતીએ ચંદ્ર પ્રતિ જે કહ્યું તે શ્લોક પણ અજ્ઞાતકવિએ ઉદ્ધરણ તરીકે આપેલ છે :
"असमये मतिरुन्मिषति ध्रुवं, करगतैव गता यदियं कुहूः । પુનરુપતિ નિરુધ્ધ નિવાસ્યતે, સદ્ધિ ! મુલ્લું ન વિધો: પુનરીક્ષ્યતે'' । [તૃ.૩.૮૨૨૨ નૈષ. ૪/૫૭ ]
ઋષિદત્તાનું પિતાના આશ્રમમાં આગમન :
અનેક પ્રકારે વિલાપ કરતી સુમુખી એવી ઋષિદત્તા પિતાના આશ્રમને હૃદયમાં ધારણ કરીને દક્ષિણદિશા સન્મુખ ચાલી. લગ્ન વખતે જે માર્ગે પોતે ગયેલી તે માર્ગમાં બાલ્યકાળે પોતે જે વૃક્ષ વાવેલા તે વિશાળ બની ગયા છે અને અન્ય ધાન્ય વડે તે માર્ગને ઓળખી ક્રમશઃ તે આશ્રમમાં પહોંચી અને ત્યાં રહેલી વિચારે છે કે શીલરત્નનિધિનું મારે કેવી રીતે રક્ષણ કરવું. અહીં અજ્ઞાત કવિએ મધ્યકાલીન ગુજરાતી ભાષામાં ત્રણ શ્લોક રોચક કહ્યા છે ઃ
“નર પાષઇ નારી તણઇ, લાગઇ કોડિ કલંક | આગઇ એ મઇં સાંસહિઉં, મુહિ ઉપમા મયંક” ॥ ‘“માય બાપ બંધવ હિનિ, મોટી પીહર બેડ । જસ કારણથી પરિહરઇ, કચ્ચન મૂકઇ કેડિ’” ॥
datta-t.pm5 2nd proof

Page #41

४१
જે સજ્જન સાખિ કરી, બાપઇ બાંધ્યા બેઉ1
ઋષિદત્તા તે ઇમ ભણઈ, તે કિમ છૂરઈ છેહ” I [તૃ.ઉ./૨૨૧-૨૨૩] હા ! અહીં જાણ્યું, મારા પિતાએ પૂર્વે એક ઔષધિ મને કહેલી, જેના પ્રભાવથી નારી નવીન મનુષ્ય બની જાય છે. અરણ્યમાંથી તે ઔષધિ લાવીને તેના પ્રભાવથી મુનિવેષધારી તે નારી સુખેથી ઉદ્યાનમાં રહે છે. હરિપેણ રાજાએ કરાવેલા જિનમંદિરમાં જળ, મોદક, કમળો, ફળો વડે ત્રિસંધ્યાએ જિનેશ્વરભગવંતની પૂજા કરે છે. (તુ.ઉ. ૨૦૨-૨૨૮) સુંદરરાજાનું પુત્રીના લગ્ન માટે હેમરથરાજાને કહેણ -
આ બાજુ સ્વર્ણરથ ઋષિદરા વિના શૂન્યમનસ્ક બની ગયો છે. સુલસાએ કૌબેરી જઈને રુક્મિણીને ખુશ કરી, રુક્મિણીએ એનું ભોજનાદિ વડે સ્વાગત કર્યું અને રાજકુળમાં તે પૂજ્ય બની.
સુંદરરાજાએ પોતાના દૂતને હેમરથરાજાને કહેણ આપવા રથમર્દનનગર મોકલ્યો. ત્યાં જઈને દૂત કહે છે કે અમારા રાજા વિજ્ઞપ્તિ કરે છે કે તમારો કુમાર રુક્મિણીને પરણવા આવ્યો નહિ તેનું કારણ કહો ? તમારા કુમારને મારી પુત્રી પરણવા માટે મોકલો. દૂતનું વચન સાંભળીને હેમરથ રાજા કુમારને કહે છે : હે વત્સ ! તું દરરોજ શા માટે ખેદ પામે છે. જે કારણથી પૂર્વકૃત કર્મ સર્વેને પણ દુઃસ્તર છે. અહીં અજ્ઞાતકવિ કર્મોના વિપાક વગેરે બતાવવા માટે અનેક ઉદ્ધરણો કહે છે. તેથી હે વત્સ ! મારા આગ્રહથી સુંદરરાજાની પુત્રીના પાણિગ્રહણ માટે તું જા. (તુ.ઉ.૨૨૯-૨૪૭) રુક્મિણી સાથે લગ્ન માટે કનકરથનું પ્રયાણ :
જ્યોતિષીએ કહેલા દિવસે લગ્ન માટે કુમાર ચાલ્યો. માર્ગમાં તે જ આશ્રમ આવે છે, તે સર્વ યાદ કરે છે અને અગ્રુપૂર્ણનેત્રે વિચારે છે કે ઋષિદત્તા વિના આ સર્વ વિફળ છે. એટલામાં ત્યાં વલ્કલધારી કોઈક મહામુનિ આવ્યા. હે રાજન્ ! તમારું સ્વાગત હો ! એ પ્રમાણે કહેતાં તેને રાજાએ નમસ્કાર કર્યો અને પુષ્પાંજલિ અર્પણ કરી. રાજા પોતાની પ્રિયાના વિભ્રમથી તપ-ધ્યાનમાં લીન એવા મુનિને ફરી ફરી જુવે છે. મુનિ વિચારે છે કે શું આ મારા પતિ રુક્મિણીને પરણવા માટે ચાલ્યા છે. રાજાએ મુનિને પોતાના ઉતારે લઈ જઈ ભોજનાદિ કરાવવા વડે સત્કાર કર્યો અને મુનિને પૂછ્યું કે આ વનમાં આપ ક્યારથી છો ? મધુર વાણીથી મુનિએ કહ્યું કે આ આશ્રમમાં પહેલાં હરિષણમુનિ રહેતા હતા. ઋષિદત્તા નામની તેમની પુત્રી હતી. તેને કોઈક રાજકુમાર પરણીને લઈ ગયો. હરિપેણ મુનિએ પણ અગ્નિમાં પ્રવેશ કર્યો. તે અવસરે પૃથ્વી ઉપર ફરી ફરીને નિર્જન એવા આ આશ્રમમાં હું આવ્યો છું. મરુદેવા અને નાભિરાજાના પુત્ર આદિનાથ પ્રભુને નમસ્કાર કરો જે સર્વાતિશય સંપૂર્ણ અને સર્વઇચ્છિતને પૂર્ણ કરનારા છે. મને અહીં રહેતા પાંચ વર્ષ પૂર્ણ
datta-t.pm5 2nd proof

Page #42

४२ થયાં છે. હમણાં સગુણીના સંગથી સફળ થયો છું. કુમાર મુનિને કહે છે કે હે મુનિ ! તમને જોતાં મને તૃપ્તિ કેમ થતી નથી? હે મુનિ ! મારે આગળ જવાનું છે. તમારી પ્રીતિરૂપી શૃંખલાથી હું બંધાઈ ગયો છું, તમે મારી સાથે ચાલો. પાછા વળતાં તમને અહીં મૂકી દઈશ આ પ્રમાણે સ્વર્ણરથ કહે છે ત્યારે મુનિએ કહ્યું : હે સ્વામી ! આ પ્રમાણે આગ્રહ ન કરો સંયમીઓને રાજસંગતિ ઉચિત નથી. રાજા કહે છે કે હે મુનિ ! તમારા જેવા મહાત્માઓ પ્રાર્થનાભંગ કરે તો અન્યને શું કહેવું ? અહીં અજ્ઞાત કવિએ સુંદર શ્લોક આપ્યો છે :
"याचमानजनमानसवृत्तेः पूरणाय बत जन्म न यस्य ।
તેન મૂરિષ્ઠ મારવતીયં, ન મૈને જીfમને સમુદ્રઃ' I[તૃ.૩/૨૮૪]
અમાત્ય વગેરેના અતિ આદરથી રાજાના આગ્રહને મુનિએ સ્વીકાર્યો તે વખતે કવિ કહે છે કે સૂર્યાસ્ત થયો. કુમાર અને મુનિ સાધ્યવિધિ કરીને એકપભ્રંકમાં તે રાત્રિના સ્નેહસહિત સૂઈ ગયા. સ્વર્ણરથે સૈન્ય સાથે પ્રયાણ કર્યું અને જલ્દી કૌબેરીનગરી પાસે આવ્યા. આ બાજુ રાજા સુરસુંદર રાજપુત્રને લેવા માટે સન્મુખ ગયો અને ઉત્સવપૂર્વક કૌબેરી નગરીમાં પ્રવેશ કરાવ્યો. જ્યોતિષીએ કહેલા શુભ દિવસે કુમાર રુક્મિણીને પરણ્યો. (તુ.ઉ.૨૪૮-૨૯૩) રુક્મિણીએ કરેલા રહસ્યોદ્ઘાટનથી કલંક ઉતરવાથી ઋષિકુમારને થયેલો આનંદ :
એક દિવસ વાસગૃહમાં રહેલા કુમારને રુક્મિણીએ કહ્યું કે હે વલ્લભ! તે ઋષિદત્તા કેવી હતી કે જે આપને અત્યંત હાલી થઈ. ત્યારે કુમારે કહ્યું કે હે દેવી ! તિલોત્તમા, રંભા અને મેનકા પણ તેની આગળ ઝાંખી પડી જાય. વિશુદ્ધ શીલ, શૃંગાર અને સુંદરઆકારથી શોભતી મારા મનની મોહિની એવી ઋષિદત્તાનું શું વર્ણન કરું ? ભાગ્યયોગે તેનો વિરહ થવાથી તું મારી પ્રિયા થઈ. અમૃતને છોડીને વિષને કોણ સેવે ? સ્વામીના આવા વચનો સાંભળીને કોપથી કુપિત થયેલી દુષ્ટ એવી રુક્મિણીએ પતિને આ પ્રમાણે કહ્યું : હજુ સુધી મેં કરેલા પૂર્વ પુરુષાર્થને આપે સાંભળ્યો નથી શું ? ત્યારપછી રુક્મિણીએ પોતે ઋષિદત્તાને કલંકિત કરી તે વૃત્તાંત કહ્યો. આ રીતે રુક્મિણીની સાથે થયેલી અશિષ્ટ એવી ગોષ્ઠીને કનકરથે મુનિને બોલાવીને એકાંતમાં કહી. પોતાને લાગેલું કલંક ઉતરવાથી મુનિને પણ ઘણો આનંદ થયો. સ્વર્ણરથે પોતાના સ્થાનથી રુક્મિણીને કાઢી મૂકી અને કહ્યું કે નિર્લજ્જ ! નિર્દય ! કૂર ! ચંડી ! દુષ્કર્મકારિણી ! તેં તારા આત્માને નરકરૂપી ખાડામાં ધકેલ્યો છે. અજ્ઞાત કવિ કહે છે કે જીવલોકમાં છ નરકો છે :
"कुग्रामवासः, कुनरेन्द्रसेवा, कुभोजनं क्रोधमुखी च भार्या ।
ન્યાવિહૂર્વ ર રિદ્રિતા , પગૌવત્નો નન્ના મવત્તિ'' [7.૩/૩૦૭] ગુણવાન એવી ઋષિદરા મહાસતી હતી તેનો તે વિનાશ કરાવ્યો. અશુભકારી એવી
datta-t.pm5 2nd proof

Page #43

४३
તને ધિક્કાર છે. ઉભયલોકમાં વિરુદ્ધ એવું કૃત્ય કરીને અકૃત્યકારી એવી તે સ્વકુળને મલિન કર્યું છે. આ પ્રમાણે તેની હીલના કરતાં રાજાએ તે રાત્રિ પસાર કરી. રાજાએ નમસ્કારનું ધ્યાન કરીને આ પ્રમાણે ભાવના ભાવી. અહીં અજ્ઞાતકવિએ ભર્તુહરિશતક, સિંદુરપ્રકર વગેરેના વૈરાગ્યગર્ભિત શ્લોકો સુંદર આપેલ છે. (તુ.ઉ.૨૯૪-૩૧૭).
આ સમગ્ર વૃત્તાંતને જાણીને કનકરથકુમાર ચિતા ઉપર આરૂઢ થવા માટે ઉદ્યત થયો. કૌબેરીપતિ સુરસુંદરરાજાએ વેગથી આવીને વાર્યો. “આવું સ્ત્રીજનઉચિત કર્મ તારા જેવાને ઉચિત નથી.” આ પ્રમાણે રાજાએ કહેવા છતાં કુમાર આગ્રહને છોડતો નથી ત્યારે રાજાના પરિવારે મહામુનિને કહ્યું કે કુમાર આપનું કહ્યું કરશે. આવા પ્રકારના મરણથી આપ એને અટકાવો. સુંદરરાજાએ પણ મુનિને આ પ્રમાણે પ્રાર્થના કરી. મુનિએ કાંઈક હસીને કુમારને કહ્યું કે મહાત્માઓ અકાર્ય એવા કાર્યને સહસા સ્ત્રીમાટે કરતાં નથી. હે રાજન્ ! શું એક ભવમાં અનેક ભવો કરવા છે? સ્ત્રી માટે જેઓ મરે છે તે ફોગટ જન્મ હારી જાય છે. અહીં અજ્ઞાતકવિએ અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ વગેરેના અનેક વૈરાગ્યગર્ભિત શ્લોકો ઉદ્ધરણ તરીકે આપેલ છે.
પત્નીના સંગની વાર્તા પણ મર્યા પછી દુર્લભ છે જીવતો રહીશ તો ફરી આવીને તે ક્યારે પણ મળશે. કુમાર મુનિને કહે છે કે હે મુનિ ! મને શા માટે છેતરો છો ? શું મરેલો માનવી જીવતો થાય ? પ્રાણો કંઠે આવી જાય તો પણ અસંભવિત ન કહેવું જોઈએ. મુનિ કહે છે : તારા સત્ત્વથી મરી ગયેલી પણ ઋષિદત્તા મળશે. હે રાજન ! આ કથનમાં ભાનુમંત્રીનું આખ્યાનક તું સાંભળ. (તૃ.ઉ.૩૧૮-૩૩૭) ભાનુમંત્રીનું આખ્યાનક:
વારાણસી નગરીમાં સૂરસેન રાજા હતા, તેની શ્રીદત્તા પત્ની હતી. એ રાજાને ભાનુનામનો મંત્રી હતો. જે સન્માર્ગે ચાલનારો હતો. તેને ગુણવાળી, કલાયુક્ત, સુલક્ષણા, પ્રિયભાષિણી પત્ની સરસ્વતી હતી. બન્ને વચ્ચે શંકર-પાર્વતી જેવો, કૃષ્ણ-રૂક્મિણી જેવો સ્નેહ હતો. બંને સોગઠાબાજી રમતાં, આનંદક્રીડા કરતાં દિવસો પસાર કરતાં હતાં.
એક દિવસ રાજાએ પ્રધાનને બોલાવ્યો પરંતુ તે મોડો ગયો. રાજાએ તેને ઠપકો આપ્યો. “તું બુદ્ધિશાળી છે છતાં તે ઠપકાનું કારણ કેમ ઊભું કર્યું? પ્રધાને જવાબ આપ્યો, “મારી પત્ની બહુ પ્રેમાળ છે, એ મારો વિરહ સહન કરી શકતી નથી.” રાજાએ કહ્યું.
અધિકારી તરીકે તારે કામ કરવું જોઈએ.” આવું સાંભળી મંત્રી પોતાને ઘરે ગયો. રાજાએ મંત્રીની પરીક્ષા કરવા માટે તેને યુદ્ધમાં મોકલ્યો. રાજાને પગે લાગી મંત્રી યુદ્ધ કરવા ગયો. રાજાએ એની પાસે એની મુદ્રાની મહોર ઘરેથી મંગાવી લીધી. મંત્રી સૈન્યમાં શોભવા લાગ્યો, જબરું યુદ્ધ જામ્યું. આ બાજુ રાજાએ મંત્રીનો પ્રેમ જાણવા એને ઘેર એની સ્ત્રી પાસે ચર મોકલ્યો. આ જોઈ સ્ત્રી સમજી ગઈ કે “નક્કી મારો પતિ યુદ્ધમાં મૃત્યુ પામ્યો છે,
datta-t.pm5 2nd proof

Page #44

४४
નહિ તો વીંટી તેમ જ મુગુટ એકલાં કેમ આવ્યા ?’’ આમ વિચારી સરસ્વતી પણ મૃત્યુ પામી. યુદ્ધમાં વિજય મેળવી ભાનુમંત્રી પાછો આવ્યો. એણે જાણ્યું કે પોતાની સ્ત્રી વિયોગથી મૃત્યુ પામી છે. આ સાંભળી મૂર્છિત થઈ ગયો, ઠંડા ઉપચારથી જાગૃત થઈ ઘેર ગયો. વિલાપ કરવા માંડ્યો, “હે પ્રિયે ! તારા વિના બધી દિશાઓ આંધળી થઈ ગઈ છે.” આમ વિલાપ કરતાં કરતાં તે સાવ મૂઢ બની ગયો. પોતાનાં માણસો કે બીજા કોઈને ઓળખતો નથી. આમ ગાંડો બની ગયો એટલે રાજાએ તેને પ્રધાનપદેથી છૂટો કરી મૂક્યો.
એકવાર એ બહાર નીકળ્યો, રસ્તામાં ગંગા તરફ જતાં કોઈ યાત્રી મળ્યો. તેની સાથે ચાલવા લાગ્યો. ગંગા નદી જઈ ‘‘સરસ્વતી, સરસ્વતી, સરસ્વતી’”, એમ ત્રણ વાર બોલી સ્નાન કરવા લાગ્યો. એક દિવસ ધ્યાની, જ્ઞાની અને મૌની સાધુ ત્યાં સ્નાન કરવાં આવ્યા. તેને ભાનુમંત્રીએ નમસ્કાર કર્યા. મુનિને પૂછ્યું, ‘‘મારી સ્ત્રી મરીને ક્યાં ગઈ છે ?’’ મુનિએ વિભંગજ્ઞાનથી જોયું ને કહ્યું : “ગંગાપુર ગામમાં સિંહદત્તનામના ધનવાનની તે પુત્રી થઈ છે. અત્યારે એનું નામ સુંદરી છે. જે બહુ દયાવાન. ઉંમરમાં બાર વર્ષની થઈ છે. એના પિતા પણ એને વિષે ચિંતાતુર છે કે આને યોગ્ય વર કોણ મળશે ? યશ અને બુદ્ધિમાન તું એ સુંદરી પાસે જઈશ તો એને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થશે અને એ તને પરણશે.’’
કોઈકવાર સુંદરી ત્યાં સ્નાન કરવા આવી. ભાનુમંત્રીને સ્નાન કરતો જોયો ને તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. પોતાનો પૂર્વભવ જોયો એટલે તેના ગળામાં વરમાળા નાંખી પરણી ગઈ. માતા-પિતાએ જાણ્યું એટલે દંપતીને ઘેર લઈ ગયાં. આવા સાહસિક કાર્ય માટે સત્કાર કર્યો. આમ ભાનુમંત્રી ગંગા નદી પાસે ગયો અને એની સ્ત્રી એને ત્યાં મળી ગઈ. (પૃ. ઉ./૩૩૮-૪૬૭)
ઋષિદત્તાનું કુમારને મિલન ઃ
આ પ્રમાણે ભાનુમંત્રીની દૃષ્ટાંત સાંભળીને સ્વર્ણરથ સ્વસ્થ થયો. કુમાર ઋષિકુમારને કહે છે કે, હે પ્રભુ ! તે ઋષિદત્તા કેટલા દિવસે મને મળશે ? તે ક્યાંય જોયેલી કે સાંભળી છે. આપના જ્ઞાનવિશેષથી ક્યાંય પણ જીવતી જોઈ હોય તો મને કહો. મુનિ કહે છે તે તારી પત્નીને હું જ્ઞાનથી પ્રત્યક્ષ જોઈ રહ્યો દક્ષિણ દિશાનો સ્વામી શ્રાદ્ધદેવ નામનો રાજા છે તેની પાસે વિકસિતરૂપવાળી ઋષિદત્તા છે. હું તેની પાસે પોતાને સ્થાપન કરીને મિત્રના હિત માટે તારી પ્રિયાને હમણાં લઈ આવીશ. હવે કુમાર મુનિને કહે છે કે પૂર્વે મેં મારું ચિત્ત તને આપ્યું છે હે મુનિરાજેન્દ્ર ! હમણાં તારામાં મારો આત્મા સ્થાપિત કરું છું. મુનિ કહે છે કે, હે મિત્ર ! તારો આત્મા તારા ઘરે રહો. જ્યારે હું પ્રાર્થના કરું ત્યારે તારે મને તે આપવું કુમારે કહ્યું કે એ પ્રમાણે હો ! ત્યારપછી ક્ષણવાર મુનિ પડદાની અંદર ગયા અને પૂર્વરૂપનો ત્યાગ કરીને ઋષિદત્તા બન્યા. દેવતાઓએ ઋષિદત્તાના શીલના પ્રભાવથી ત્યાં પંચ દિવ્યો પ્રગટ કર્યા. અજ્ઞાત કવિએ ત્યારપછી શીલના માહાત્મ્યને
datta-t.pm5 2nd proof

Page #45

જણાવતાં અનેક ઉદ્ધરણો આપ્યા છે મહાનિશીથ સૂત્રમાં કહેલ સ્ત્રીના શીલની સ્તુતિનો પાઠ પણ કહ્યો છે. (તૃ.૧.૪૬૮-૪૯૫) સુરસુંદરરાજા દ્વારા કુમાર અને ઋષિદત્તાનો સત્કાર :
રુક્મિણી અને ઋષિદત્તા વચ્ચે આભ અને ગાભ જેટલું અંતર જાણીને સુંદરરાજા પણ મસ્તક ધુણાવવા લાગ્યાં. આવી સુકુલીન સ્ત્રીરત્ન માટે કુમારનો આગ્રહ સ્થાને છે, એ પ્રમાણે વિચારીને ઋષિદત્તા સહિત કુમારને પોતાના આવાસમાં લઈ ગયા. રાજાએ સ્નાન, ભોજન, તાંબૂલ, વસ્ત્રાદિ વગેરેના દાનથી પ્રિયા સહિત કુમારનો સત્કાર કર્યો.
સુલતાનામની યોગિની નગરજનો વડે નિંદાવા લાગી. લાકડી, પથ્થરાઓ વડે લોકો તેને મારે છે. ગધેડા ઉપર તેને બેસાડીને, નગરમાં ફેરવીને ચતુષ્પથમાં લાવી તેની નાસિકા છેદીને રાજાએ તેને કાઢી મૂકી. સુંદરરાજાએ ઇર્ષાળુ પોતાની પુત્રી રુક્મિણીને એકાંતમાં શીખામણ આપી. આ મહાન સતીને રાક્ષસીનું તે કલંક લગાડ્યું અને ફોગટ વૈરકરનારી બની એની તું ક્ષમા માંગ. માતા-પિતા અને ગુરુની શિખામણ અમૃત રસાયણ સરખી છે. જેઓ માનતા નથી તેઓ બાપડા રલે છે. એ પ્રમાણે મધ્યકાલીન ગુજરાતી દૂહામાં કવિ કહે છે. (તૃ.૧.૪૯૬-૫૧૧) રુક્મિણી પ્રત્યે ઋષિદત્તાનો પ્રમોદભાવઃ
આ બાજુ દોગંદકદેવની જેમ ઋષિદત્તા સાથે સુખમાં મગ્ન બનેલો કુમાર ઋષિદત્તા સતીને કહે છે કે, પૂર્વપુણ્યના પ્રભાવથી સૌ સારાવાના થયા. પરંતુ મારો મુનિમિત્ર યમરાજ પાસે શીતાદિ કષ્ટોને સહન કરતો હશે. ઋષિદત્તા હસીને કહે છે : હે સ્વામી ! વિષાદ ન કરો. આ સર્વ ઔષધિનો વિલાસ છે. પ્રિયાએ કહ્યું : હે પ્રભુ ! પૂર્વે સ્વીકારેલ વર આપો. ત્યારે કુમારે કહ્યું કે હે દેવી ! તને હું શું આપું ? ત્યારે ઋષિદત્તા કહે છે કે જેમ મને, તે પ્રમાણે રૂક્મિણીને રાખો, એ પ્રમાણે સાંભળીને કુમાર વિચારે છે. સ્વપત્ની એવી રુક્મિણી મુખમાં ઇષ્ટ, મનમાં દુષ્ટ, અનિષ્ટ કરનારી શું મારા રોષ માટે યુક્ત છે ? અહીં અજ્ઞાતકવિ સજ્જન અને દુર્જન વચ્ચેનું અંતર ગુજરાતી દૂહામાં કહે છે :
“સજ્જણ તે સજ્જણ હુઈ, દુજણ કિમઈ ન હૃતિ !
અવગુણ કીજઈ અગર જિમ, તુહજી હુઇ સુગંધ . ઉવયારહ ઉવયારડઉ, સવ્વો લોય કરેઇI
અવગુણ કિદ્ધઇ ગુણ કરઇ, વિરલા જણણિ જણે” || [.ઉ./પર૧-૫૨૨ ]
આ પ્રમાણે વિચારીને કુમાર ઋષિદત્તાને કહે છે તારા વચન પ્રમાણે હો ! મહાસત્ત્વશાળી પુરુષો ક્ષમાધારણ કરનારા હોય છે. પોતાના સ્વામીના વચનને સાંભળીને લજ્જાભંગ કરીને ઋષિદત્તાએ સ્વબુદ્ધિથી અકાર્યકારી એવી રુકિમણીને બોલાવી. (તુ.ઉ.પ૧૨-૫૨૪)
datta-t.pm5 2nd proof

Page #46

૪૬
કનકરથનો હેમરથ રાજાએ ઉત્સવપૂર્વક કરાવેલ નગરપ્રવેશ :
સુરસુંદરરાજાને પૂછીને પ્રિય એવી બે પ્રિયાયુક્ત કુમાર પોતાના નગરમાં આવ્યો. હેમરથરાજા સ્વર્ણરથને લેવા સામે આવ્યા. પિતાને આવેલા જોઈને કનકરથ ભક્તિથી તેમને નમ્યો. હેમરથરાજાએ પુત્રને પ્રમોદથી આંસુ વહાવતાં ગાઢ આલિંગન કર્યું. હેમરથરાજાએ પ્રમોદસહિત વાજિંત્રના આડંબરપૂર્વક કુમારનો નગરપ્રવેશ કરાવ્યો. સ્વર્ણરથે શોક્ય રુક્મિણીએ કરેલો ઋષિદત્તાનો સર્વ વૃત્તાંત કહ્યો. પૂર્વ કરેલા અપરાધથી લજ્જાથી નીચા મુખકમળવાળા રાજાએ ઋષિદત્તાનું સન્માન કર્યું. (તૃ.ઉ./પ૨૫-૫૩૯૦) હેમરથરાજાની પ્રવજ્યા :
કનકરથને રાજયમાં સ્થાપન કરીને વિવિધ આરંભોને છોડીને વૃદ્ધ ઉંમર જાણીને, સંસારની અસારતા જાણીને, વિષયોને વિષસમાન માનીને, અનિત્ય ભાવનાને ભાવીને, ભગવાનના વચનોનું ભાવન કરતાં ક્ષમાભદ્રગુરની દેશના સાંભળીને તેમની પાસે હેમરથરાજાએ દીક્ષાનો સ્વીકાર કર્યો. (તુ.ઉ.)૨૩૧-૫૩૩)
[ચતુર્થ ઉલ્લાસ ] સિંહરથનો જન્મોત્સવ:
સ્વર્ણરથરાજા ન્યાયપૂર્વક પૃથ્વીનું પાલન કરી રહ્યા છે. રુક્મિણી અને ઋષિદત્તાની સાથે નીતિપૂર્વક સપ્તાંગ રાજ્યને ભોગવે છે. ઋષિદત્તાની સાથે ભોગોને ભોગવતાં ઋષિદત્તાએ પુત્રરત્નને જન્મ આપ્યો અને રાજાએ પુત્રજન્મોત્સવ કર્યો તે વખતે વીંટીપરવાળાં, સોનું, ચાંદી વગેરેનું દાન આપ્યું આખાય ગામમાં તોરણ બાંધ્યા, જેલમાંથી કેદીઓને છૂટા કરવામાં આવ્યા. બીજા રાજાઓને ભોજન કરાવ્યાં, વસ્ત્રો આપ્યા. સિંહરથને માટે પાંચ ધાત્રી રાખવામાં આવી. શાસ્ત્ર અને શસ્ત્રની કળા શીખવા તેને ઉપાધ્યાય પાસે મોકલ્યો. (ચ.ઉ.૧-૧૬) કનકરથરાજા અને ઋષિદત્તાને વૈરાગ્ય :
આ બાજુ સ્વર્ણરથરાજા પ્રિયા સહિત દેવની જેમ પાંચ પ્રકારના વિષયસુખો ભોગવી રહ્યા છે. ત્યાં અકસ્માતુ દિવસે પણ આકાશમાં તિમિર-અંધકાર વ્યાપી ગયો. મેઘછંદથી આકાશ છવાઈ ગયું. ક્ષણવાર વૃષ્ટિ કરીને વાયુથી વાદળો વિખેરાઈ ગયા. આ રીતે વાદળની લીલા જોઈને રાજા અનિત્યભાવનામાં ચડી ગયા. ત્યાં ઉદ્યાનપાલકે આવીને વધામણી આપી કે હે દેવ ! કુસુમાકરઉદ્યાનમાં શ્રીભદ્રયશનામના આચાર્યભગવંત પધાર્યા છે. તેઓ જ્ઞાની, તપસ્વી, છત્રીશ ગુણોના ધારક છે. આ વધામણી સાંભળીને રાજાએ
ને આભૂષણો વગેરે ધન આપ્યું અને ખુશ કર્યો. અહીં અજ્ઞાતકવિએ પ્રીતિદાન અંગે ઔપપાતિક આગમગ્રંથનો પાઠ આપેલ છે.
datta-t.pm5 2nd proof

Page #47

४७
રાજાએ ઋષિદત્તાની સાથે સૂર્યાભદેવની જેમ પરિવાર સહિત આવીને મુનિને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી વંદન કર્યા અને સૂરિએ ક્લેશનો નાશ કરનારી દેશના આપી. અહીં અજ્ઞાતકવિએ જ્ઞાતાધ્યયનનું ૧૭મું અધ્યયન આપેલ છે, તેમાં અશ્વકથાનક વર્ણવેલ છે. ગુરુની અમૃતસમાન દેશના સાંભળીને કેટલાક જીવો દેશવિરતિ પામ્યા, કેટલાક જીવો સમ્યગ્દર્શન પામ્યા. રાજા-રાણી સિવાય સર્વ નગરજનો નગરીમાં પાછા ગયા. રાણીએ અહીં પોતાના મનમાં જે સંશય હતો તે અંગે ગુરને પ્રશ્ન કર્યો. હે ભગવંત ! મને આ ભવમાં “રાક્ષસી'નું બિરુદ શાથી પ્રાપ્ત થયું ? ગુરુએ કહ્યું કે, હે રાજપત્ની ! તે અંગે તું સાંભળ. (ચ.ઉ.૧૭-૬૮) ઋષિદત્તાના પૂર્વભવોઃ
આ ભરતક્ષેત્રમાં રત્નપુર નામનું નગર છે. ગંગદત્ત નામનો રાજા અને તેની ગંગાનામે પ્રિયા છે. તેમને ગંગસેના નામની પુત્રી છે. આ બાજુ તે નગરમાં ધર્મમાર્ગને પ્રવર્તાવનારી ભદ્રયશસૂરિની શિષ્યા ચંદ્રયશાનામની પ્રવર્તિની પધારે છે. ગંગસેના વગેરે સ્ત્રીઓ તેમની દેશના સાંભળવા જાય છે. અહીં દેશનામાં ચંદ્રયશા સાધ્વીના મુખે અજ્ઞાતકવિએ અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ ગ્રંથના સ્ત્રીદ્વાર, અપત્યદ્વાર, ધનદ્વાર, દેહદ્વાર, વિષયદ્વાર, ઉત્તરાધ્યયન, દશવૈકાલિકસૂત્ર વગેરે ઉદ્ધરણો આપેલ છે. ચંદ્રયથાપ્રવર્તિનીની દેશના સાંભળીને ગંગસેનાને ભવથી વૈરાગ્ય થાય છે. તે નવીનવ્રુત ભણે છે, યથાશક્તિ ક્રિયા કરે છે, ગુણીજનની સંગતિ કરે છે. શીલરૂપી અલંકારને ધારણ કરતી તે સ્વકુળને શોભાવે છે.
આ બાજુ તે જ નગરમાં સંગાનામની કોઈ શ્રાવિકા માસક્ષમણ વગેરે દુષ્કર તપ તપે છે. લોકો તેની વિશેષ ગુણસ્તુતિ વગેરે કરે છે ગંગસેના સંગાની આ પ્રશંસા સહન કરી શકતી નથી. તેણે નિસ્પૃહ એવી સંગાને કલંક આપ્યું કે, રાક્ષસીસ્વરૂપ આ સંગા રાત્રે ત્રણ પ્રકારના માંસ ખાય છે. ગંગાએ આપેલા આ કલંકને સંગા ક્ષમા ધારણ કરી સહન કરે છે. અહીં અજ્ઞાતકવિએ ક્ષમાધારણ કરવા અંગે ઉપદેશમાલા વગેરે ગ્રંથોના ઉદ્ધરણ આપ્યા છે. સંગા સંલેખના કરીને તીવ્ર તપ તપીને તપ અને ક્ષમાના પ્રભાવથી દેવલોકમાં ગઈ. ગંગાને સંગાની કરેલ અવજ્ઞાથી શરીરમાં મહાભયંકર સોળ વ્યાધિઓ થયા અને પોતાના દુષ્કતની આલોચના કર્યા વગર નાગશ્રીની જેમ નિંદાને પામી તે નરકમાં ગઈ. અહીં અજ્ઞાતકવિએ જ્ઞાતાધ્યયનના સોળમાં અધ્યયનમાં નાગશ્રીબ્રાહ્મણીનું દૃષ્ટાંત આપેલ છે તે આગમપાઠ આપેલ છે. નરકનું આયુષ્ય ભોગવી ત્યાંથી અનેક તિર્યંચોના ભવમાં ભમીને ત્યાંથી શ્રીમતિનગરમાં ધનશ્રેષ્ઠી અને રત્નાવતીની કુક્ષિએ શ્રીમતિનામની પુત્રી તરીકે તું ઉત્પન્ન થઈ શ્રીમતિને બાળપણમાં ગુરુની દેશના સાંભળીને વૈરાગ્ય થવાથી વ્રતગ્રહણની ભાવના થાય છે. શ્રીમતિ માતાને કહે છે કે, હે માતા ! આજે મેં આગમવાણી સાંભળી છે તેથી મને વ્રતગ્રહણથી ભાવના થઈ છે. અહીં આગમવાણી તરીકે શ્રીમતીના મુખે
datta-t.pm5 2nd proof

Page #48

४८
અજ્ઞાતકવિએ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ૧૯મા અધ્યયની ગાથાઓ કહેલ છે. તેમાં પુત્રી અને માતા-પિતા વચ્ચેનો સંવાદ વર્ણવેલ છે. માતા-પિતાની અનુજ્ઞા લઈ શ્રીમતિ ભદ્રાપ્રવત્તિનીની પાસે ચારિત્ર ગ્રહણ કરે છે. માસભક્ત વગેરે દુષ્કરતપોને તપીને પ્રવર્તિની વગેરે સાધ્વી તેને શિક્ષા આપે છે તેમના ઉપર તે રોષને ધારણ કરે છે અને ગૃહસ્થની ભાષામાં કલહ કરે છે. સાધ્વીઓ સાથે ક્રોધ કરનારી એવો તેનો તપ ફોગટ જાય છે. ક્રોધના ફળથી તપની નિષ્ફળતા અંગે અહીં અનેક ઉદ્ધરણો ગચ્છાચારપ્રકીર્ણક, ઉપદેશમાલા, દશવૈકાલિક, યોગશાસ્ત્ર વગેરેનાં આપેલ છે. ગુજરાતી મધ્યકાલીન ભાષામાં પણ એક દુહો સુંદર આપેલ છે :
“કોહ પઇટ્ટઓ દેહરિ તિન્નિ વિકાર કરેઇ ।
અપ્પઉં તાવઇ, પર તવઇ, પરતહ હાણિ કરેઇ” I [ ચ.ઉ./૨૧૨ ] ક્રોધવશ જીવો કેવાં કેવાં કર્મ ઉપાર્જન કરે છે તે અંગે આગમગ્રંથનો પાઠ આપેલ છે. પરસ્પર સાધ્વીજીઓ સાથે કલહથી કરેલ ક્રોધની આલોચના કર્યા વગર, અંતે આરાધના કરી શ્રમણપણું પાળીને શ્રીમતિ એવી તું ઈશાનનામના બીજા દેવલોકમાં ઈશાનેન્દ્રની ઇંદ્રાણી તરીકે તારો જન્મ થાય છે. પંચાવન પલ્યોપમનું દેવી તરીકેનું આયુષ્ય પાળીને ત્યાંથી તું હરિષણમુનિની પુત્રી ઋષિદત્તા તરીકે જન્મી. પૂર્વકર્મના વિપાકને કારણે તને આ કલંક લાગ્યું છે. આ પ્રમાણે પોતાના પૂર્વભવોને સાંભળીને ઋષિદત્તાને જાતિસ્મરણજ્ઞાન થયું. વૈરાગ્ય પામી ચારિત્રગ્રહણ કરી કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી પરમપદને તેણે પ્રાપ્ત કર્યું. (ચ.ઉ.| ૬૯-૨૧૮)
datta-t.pm5 2nd proof

Page #49

[૩]
અજ્ઞાતકર્ત્તક ઋષિદત્તાચરિત્રનો સંક્ષિપ્તસાર
"दुग्गइपहपत्थाणं, अब्भक्खाणं पयासयंतीए ।
સિવત્તા વઘુસી, વઘુસીયસંતાવા' દુર્ગતિમાર્ગના પ્રસ્થાનરૂપ અભ્યાખ્યાનને (આળને) ચડાવતી એવી ઋષિદત્તાએ અનેકવાર અનેક શોક-સંતાપોને પ્રાપ્ત કર્યા.
પ્રારંભમાં આ પ્રાકૃતગાથાની વ્યાખ્યા કરીને કવિએ ઋષિદત્તાકથાનો પ્રારંભ કર્યો છે :
ભરતક્ષેત્રના મધ્યદેશમાં હેમરથનામનો રાજા અને સુયશાનામની તેમની સુયશવાળી પત્ની છે. તેમને કનકરથનામનો પુત્ર છે.
આ બાજુ કાવેરીનામની નગરીમાં સુંદરપાણિનામનો રાજા અને વાસુલાનામની તેમની પત્ની છે. તેમને રુક્મિણી નામની પુત્રી છે.
પુત્રીને નવયૌવના જોઈને સર્વઆભરણથી વિભૂષિત કરી માતાએ પિતાની સમીપે મોકલી પિતાને પ્રણામ કરીને ખોળામાં બેઠેલી પુત્રીને જોઈને રાજા ચિંતાતુર બન્યો. યૌવન પામેલી આ કન્યા કયા વરને આપવી. વિચારતાં યાદ આવ્યું કે, હેમરથનો પુત્ર કનકરથ ગુણવાન છે તે આનો પતિ થવા યોગ્ય છે.
૧. અજ્ઞાતકર્તક આ ઋષિદત્તાચરિત્રની અભ્યાખ્યાનવિષયક આ કથા પાતાસંપા-૧૨૯ સમ્યત્વવિષયે વિક્રમસેનકથા આદિ સંપૂર્ણ, પૃષ્ઠ ૧-૨૩૪ કુલ પેટાંક-૧૫ (૧૫ કથાઓ) આપેલ છે તેમાંથી પૃષ્ઠ ૨૫થી ૪૧ ઉપર આ ઋષિદત્તાની કથા આપેલ છે તેના આધારે તૈયાર કરેલ છે. કુલ પદ્યશ્લોકો આમાં ૪૪૬ છે.
ત્યારપછી આસડકવિકૃત વિવેકમંજરીની ગાથા-૫૮ ઉપરની પ.પૂ.બાલચંદ્રસૂરિવિરચિત વૃત્તિમાં આ ઋષિદત્તાકથા મુદ્રિત થયેલી પ્રાપ્ત થઈ, તેમાં પદ્ય શ્લોકો ૪૪૪ છે. વિવેકમંજરીનીવૃત્તિના પાઠભેદો અમે આ પ્રકાશનમાં ટિપ્પણીમાં આપેલ છે.
અમે આ ઋષિદત્તાચરિત્ર પાટણની તાડપત્રીયના આધારે તૈયાર કરેલ છે. તેમાં કર્તાનો ઉલ્લેખ આપેલ નથી. સમ્મા.

Page #50

કનકરથનું કાવેરી નગરી તરફ પ્રયાણ :
રાજાએ દૂતને બોલાવીને કનકરથ પાસે મોકલ્યો. પિતાની આજ્ઞાથી કનકરથે કાવેરીનગરી તરફ સૈન્ય સાથે પ્રયાણ કર્યું. અવિલંબ પ્રયાણથી જતાં વનમાં કોઈક આમ્રવૃક્ષ નીચે કુમાર બેઠો. ત્યાં કોઈ દૂતે આવીને કુમારને કહ્યું કે અરિદમન નામનો રાજા આદેશ કરે છે કે, અમારા દેશની સીમામાં પ્રવેશ કરતા તારે મૃત્યુ થશે. દૂતને કનકરથે કહ્યું કે તારા રાજાને જણાવજે કે કુમાર યુદ્ધ માટે કૌતુકી છે. દૂતે જઈને અરિદમનરાજાને કહ્યું અરિદમન કુમાર સાથે યુદ્ધ કરવા માટે નીકળે છે. કુમાર પણ યુદ્ધની તૈયારી કરે છે, લશ્કરે જ્યારે યુદ્ધ માટે પ્રયાણ કર્યું ત્યારે સૂર્ય ઢંકાઈ ગયો. પવનવેગી ઘોડા લશ્કરમાં હતાં. આકાશરૂપી વક્ષસ્થળમાં જાણે સ્તનરૂપી ઘોડા દોડતા ન હોય તેમ તેઓ ચાલ્યા. કનકરથ અને અરિદમન વચ્ચે ભયંકર યુદ્ધ થયું. અને કનકરથકુમારે અરિદમનનો પરાજય કરીને જીવતો બાંધી લીધો. કેટલાંક પ્રયાણો ગયા પછી કુમારે અરિદમનને મુક્ત કર્યો. વૈરાગ્ય પામેલા અરિદમને પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરી અને નમિનાથ તીર્થંકરના તીર્થમાં મોક્ષ પામ્યા
અટવીમાં આગળ જતાં સંધ્યાસમયે જલની શોધ માટે ગયેલા ચરપુરુષોએ આવીને કુમારને પ્રણામ કર્યા. કુમારે પૂછ્યું કે કેમ ઘણા સમયે તમે પાછા આવ્યા, ત્યારે ચરપુરુષો કહે છે કે એક સમુદ્ર જેવું અમે સરોવર જોયું, ત્યાં વનકુંજમાં એક દેવાંગના જેવી સુંદર કન્યાને અમે જોઈ. તે સાંભળીને કુમાર વિસ્મય પામ્યો. સેવકોને વિસર્જન કરીને તે રાત્રિ પસાર કરી, મંગલપાઠકોએ પ્રયાણ માટે ઢોલ વગડાવ્યો. આગળ પ્રયાણ કરતાં મિત્ર સહિત કુમાર સરોવર સમીપ આવ્યો, ત્યાં તેણે પણ દેવાંગના જેવી તે કન્યાને જોઈ અને વિચારે છે કે આવું સ્ત્રીરત્ન મનુષ્યલોકમાં ક્યાંથી સંભવે? લવણસમુદ્રમાં શું કર્પર સંભવે? કુમાર કન્યાને સુખપૂર્વક જોઈ રહ્યો હતો, તેટલામાં તેનું સૈન્ય ત્યાં આવ્યું અને સૈન્યના કોલાહલથી તે કન્યા અદૃશ્ય થઈ ગઈ.
આગળ જતાં કુમારે ત્યાં એક ચૈત્ય જોયું. કુમારે ચૈત્યમાં પ્રવેશ કર્યો ત્યાં નામેયપ્રભુના દર્શન થયા. ત્યાં પુષ્પો વગેરે લાવીને જિનોત્તમની કુમારે પુજા કરી અને આનંદિત થયેલા કુમારે હર્ષાશ્રયુક્તનેસ્તુતિ કરી :
નિઃશેષમુઠ્ઠસંવાદ- ન્વત્રનાડુ ! I जयामेयगुणग्राम ! नाभेय ! जिनपुङ्गव ! ॥ अद्य मे सफलं चक्षुरद्य मे सफलं शिरः । अद्य मे सफलः पाणिरद्य मे सफलं वचः ॥ दृष्टोऽसि वन्दितोऽसि त्वं पूजितोऽसि स्तुतोऽसि यत् ।
वदन्निति स तीर्थेशं प्रणनाम मुहर्मुहुः" ॥ તે અવસરે ત્યાં વયોવૃદ્ધ, જટાધારી એક મુનિ આવ્યા તેમની સાથે પુષ્પકરંડક લઈને
datta-t.pm5 2nd proof

Page #51

५१
એક કન્યા સાથે આવેલી, મુનિએ તેનો હાથ પકડેલો, તેને જોઈને કુમારનું ચિત્ત વિસ્મય પામ્યું, કુમારના ચિત્તને તેણે હરી લીધું. તે કન્યા પણ કુમારને જોઈને વિચારે છે કે શું આ ચંદ્ર, સૂર્ય, દેવ કે સાક્ષાત્ કામદેવ છે ? કુમારે જિનેશ્વરને નમસ્કાર કરીને તે મુનિને નમસ્કાર કર્યા. મુનિ કુમારને કહે છે કઈ નગરીથી આવેલા છો ? આપનું કુળ નામ, વર્ણ વગેરે શું છે ? કયા કારણથી અહીં આવેલા છો ? લજ્જાથી નમેલા એવા કુમારે સર્વ કહ્યું. કુમારે પણ મુનિને પૂછ્યું કે કોણે આવું શ્રેષ્ઠ જિનમંદિર અટવીમાં પણ અહીં બંધાવ્યું છે ? તમે કોણ છો ? આ કન્યા કોણ છે ? તે આપ કહો. મુનિએ કહ્યું, હે કુમાર અમારી કથા લાંબી છે. અમે દેવપૂજા કરી લઈએ ત્યાં સુધી પ્રતીક્ષા કર. મુનિએ પુત્રીની સાથે દેવપૂજા કરી. તે કન્યા કુમારને અને કુમાર તે કન્યાને વારંવાર વળી વળીને જોવા લાગ્યા. શ્રેષ્ઠ કમળો વડે તીર્થેશની પૂજા કરીને મુનિ મંડપમાં આવ્યા, અને કુમારને કહ્યું. હે કુમાર ! ચૈત્યથી ઉતરીને મારી ઝૂંપડીમાં આવો. પરોણા એવા તમારો પૂજાસત્કાર અમે કરીએ. રાજપુત્ર પણ મુનિના આગ્રહથી ઝૂંપડીમાં ગયો અને મુનિએ આપેલા આસન ઉપર ત્યાં બેઠો. મુનિએ કહ્યું કે, હે વત્સ ! ચૈત્યની, મારી અને આ કન્યાની મોટી કથા તને કૌતુક છે તો તું સાંભળ. (૧-૯૯)
હરિષણમુનિનો આત્મવૃત્તાંત :
અહીં પૃથ્વી ઉપર અમરાવતી જેવી મંત્રિતાવતી નામની નગરી છે. હરિષણરાજા સુખપૂર્વક તે નગરીનું રક્ષણ કરે છે. તેમની પ્રિયદર્શનાનામની પત્ની છે. તેમની કુક્ષિથી જન્મેલ અજિતસેન નામનો પુત્ર છે.
એક વખત રજવાડી ગયેલા તે રાજાને વિપરીતશિક્ષાવાળો કોઈ અશ્વ જંગલમાં ખેંચી ગયો. અશ્વને રોકી ન શકાતાં વટવૃક્ષની ડાળીને પકડીને રાજાએ તે અશ્વને છોડી દીધો. આગળ સરોવર હતું તેમાં મુખ વગેરે પ્રક્ષાલન કરીને તે રાજાએ આ આશ્રમમાં પ્રવેશ કર્યો. ત્યાં પોપટો તાપસના શિષ્યને પ્રેરણા કરતાં હતા કે “અતિથિનું આતિથ્ય કરો.’ હરણાંઓના મોઢામાંથી ખાધાં પછી આવેલા ધાનના ઢગલાં પડ્યા હતા ને મોઢામાં ફીણ આવ્યા હતાં. મુનિના ખોળામાં હરણનાં બચ્ચાં બેઠેલાં હતાં. વૃક્ષોની છાયામાં તાપસમંડલ બેઠેલું હતું ને કુલપતિ શિષ્યોથી વીંટળાયેલા હતા. ત્યાં કચ્છ-મહાકચ્છના વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા વિશ્વભૂતિ નામના કુલપતિને રાજાએ જોયા. રાજા ત્યાં આવે છે, મુનિને વંદન કરે છે. મુનિ પણ રાજાને આશીર્વાદ આપે છે :
‘‘રાનન્ ! વૃષમધ્વનવિમોર્વતનું મુરેસ્તુ, શ્રીશાનવાસવનમક્ષિાવાક્ષમુલમ્ । स्कन्धाद्रिमूर्द्धनि, चलश्रुतिर्दोलयोर्यत्, पाश्वद्वयोरुपवनीयति कुन्तलाली” ॥ મુનિએ આ પ્રમાણે રાજાને આશીર્વાદ આપીને પૂછ્યું કે તમે અહીં ક્યાંથી આવ્યા છો ? એકાકી કેમ છો ? રાજાએ હાથ જોડીને સર્વ હકીકત મુનિને કહી. રાજાએ ત્યાં રહીને
datta-t.pm5 2nd proof

Page #52

મુનિની ઉપાસના કરી તેટલામાં ત્યાં જંગલમાં ભયંકર અવાજ થયો. આશ્રમવાસી મુનિઓ ઊંચા કાન કરીને પરસ્પર એક બીજાનું મુખ જોઈને કહેવા લાગ્યા કે આ શું છે? રાજાએ કહ્યું કે મારા પગલે મારું સૈન્ય અહીં આવ્યું છે. રાજાએ સૈન્યને દર્શન આપીને સ્વસ્થ કર્યો. સૈન્ય પણ રાજાના દર્શનથી આનંદ પામ્યો. તે વનમાં સૈન્ય આવાસ કર્યો અને રાજાએ એક માસ ત્યાં રહીને મુનિની ઉપાસના કરી. હે કુમાર ! સુંદર આકારવાળું આ મંદિર અહીં હરિષેણ રાજાએ બંધાવ્યું છે. રાજા જ્યારે નગરમાં જવા નીકળ્યાં ત્યારે વિશ્વભૂતિમુનિએ રાજાને એક વિષાપહારીમંત્ર આપ્યો.
એક દિવસ હરિષેણરાજા સભામાં બેઠેલો છે, ત્યાં કોઈ રાજદૂતે આવીને રાજાને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે હે દેવ ! મંગલાવતીનામની નગરીમાં પ્રિયદર્શનરાજા અને વિધુત્રભારાણીની કુક્ષિથી થયેલી પ્રીતિમતીનામની કન્યા છે. તેને દુષ્ટ સાપે ડંશ માર્યો છે. તે જણાવવા માટે અમારા રાજાએ મને આપની પાસે મોકલ્યો છે. દૂતના વચનને સાંભળીને રાજા વેગવાળી સાંઢણી ઉપર બેસી ત્યાં ગયો અને કન્યાનું ઝેર ઉતાર્યું અને કન્યાના પિતાએ કન્યાને હરિફેણ સાથે પરણાવી.
રાજાએ પણ તેની સાથે ભોગ ભોગવતાં કેટલોક સમય પસાર કર્યો. ત્યારપછી યુવાન એવા પુત્ર અજિતસેનને રાજ્યભાર સોંપીને રાજા તપસ્વી બન્યો. પ્રીતિમતી પણ સ્વામીના માર્ગને અનુસરી. બંને દંપતી ત્યાંથી વિશ્વભૂતિ તાપસના આશ્રમમાં આવ્યા અને તેમના ચરણકમળમાં તપ કરવા લાગ્યા. હવે પાંચમે માસે પ્રીતિમતીને ગર્ભ પ્રગટ થયો. તપસ્વીઓને વિષે પ્રીતિમતી લજ્જા પામી. આ ગર્ભવતી થયેલી છે એમ જાણીને કુલપતિએ એકાંતમાં રાજાને પૂછ્યું, રાજાએ પોતાની પ્રિયાને કહ્યું. તેણીએ કહ્યું કે હે આર્યપુત્ર ! તે વખતે ગર્ભ રહ્યો છે તે મેં જાણ્યું ન હતું. કવિ કહે છે કે તે વખતે સૂર્ય અસ્ત પામ્યો અને ગાઢ અંધકારથી આકાશ વ્યાપ્ત બન્યું અને ગાઢ એવા અંધકારને ભેદનાર ચંદ્રોદય થયો.
તાપસોમાં આ બંનેનો ધિક્કાર થયો અને વિચારણા ચાલી કે પ્રાતઃકાળે આપણે અન્યત્ર જતાં રહીશું. ચિંતાથી આકુળ એવા તે બંનેએ રાત્રિ પસાર કરી. પ્રાતઃકાળે સૂર્યોદય થયો ત્યારે હે વત્સ ! તે બંનેએ તાપસોથી રહિત એવો આશ્રમ જોયો. તે બંને આ શું? એ પ્રમાણે બ્રાંત થઈને દોડવા લાગ્યા. ત્યાં મંદ મંદ જતાં એક વૃદ્ધતાપસને જોયા. જલ્દી તેમની પાસે જઈને હરિફેણમુનિએ પૂછ્યું ત્યારે વૃદ્ધતાપસે કહ્યું કે આશ્રમમાં રહેલાં તમને ગૃહસ્થની જેમ આવું કાર્ય કરનારાં જોઈને વિશ્વભૂતિમુનિ તપસ્વીઓની સાથે અન્ય વનમાં ગયાં છે. આ પ્રમાણે કહીને તે મુનિ પણ ગયા. હરિપેણ પત્નીની સાથે ઝૂંપડીમાં આવ્યો. નવ માસ અને સાડાસાત દિવસ પૂરા થયાં ત્યારે પ્રીતીમતીએ પુત્રને જન્મ આપ્યો. ઋષિના આશ્રમમાં આ કન્યાનો જન્મ થયો એટલે માતા-પિતાએ તેનું “ઋષિદત્તા’ એ પ્રમાણે નામ રાખ્યું. ત્યારપછી સુવાવડના રોગથી ભાગ્યયોગે, તેની માતા મૃત્યુ પામી. કવિ કહે છે કે “દીશ ભવિતવ્યતા'' ખરેખર ભવિતવ્યતા આવા પ્રકારની છે.
datta-t.pm5 2nd proof

Page #53

ઋષિદત્તાના કનકરથ સાથે લગ્ન:
પત્નીની ઉત્તરક્રિયા કરીને પિતાએ તે કન્યાનું લાલન-પાલન કરીને આઠવર્ષની કરી. મારી આ રૂપવતી કન્યાને વનવાસી ભીલો હરી લેશે, એમ વિચારીને પિતાએ વિશ્વભૂતિમુનિએ આપેલ અંજન આંજીને તેને અદશ્ય કરી. હે કુમાર ! આ જંગલમાં અદશ્ય એવી કન્યાએ તને જ દર્શન આપ્યા છે. કુમાર અને કન્યા બંને અરસ-પરસ એકબીજાને જોતાં અનુરાગી બન્યા. મુનિએ પણ તેમનો ભાવ જાણીને હસીને કુમારને કહ્યું. હે કુમાર ! અતિથિ એવા તને આ કન્યા હું આપું છું.
કુમાર મુનિને ભોજન માટે આમંત્રણ કરે છે ત્યારે મુનિ કહે છે કે ફળમૂલાદિને છોડીને તપસ્વીઓને કાંઈ કલ્પતું નથી. કુમારે પોતાની છાવણીમાં જઈને પરિવાર સહિત ભોજન કર્યું. પત્નીની સાથે ત્યાં સુખપૂર્વક કેટલોક કાળ પસાર કર્યો. એક દિવસ મુનિ કુમારને કહે છે કે, તે કુમાર ! હે જગદાધાર ! વધું શું કહું ! તું આનું અપમાન ન કરતો. આ જંગલમાં આવાસ કરનાર હોવાથી અકુશળ છે. ગુણની રાશિ એવા તને આ થાપણ આપી છે. તારા સંગથી આ પણ ગુણની ખાણ બનશે. “પૃનામ પતા ધૂનિરો સુરમમવે' મૃગની નાભિમાં ગયેલી ધૂળ પણ સુગંધિત બને છે. વળી તે કુમાર ! બીજું એ કે હું હવે અગ્નિમાં પ્રવેશ કરવા ઇચ્છું છું. “મારા જેવા જાગ્રસ્તને જીવિત કરતાં મરણ શ્રેષ્ઠ છે.' કુમાર મુનીશ્વરને પગમાં પડીને પ્રાણપરિત્યાગની વાર્તા પણ ન કરવા કહે છે. રડતી એવી ઋષિદત્તા પણ પિતાને વીનવે છે. મુનિ પુત્રીને શોક ન કરવા કહે છે અને શિખામણ આપે છે :
"शुश्रूषेथा गुरून् शीलं पालयेथाः पतिव्रते ! ॥ सपत्नीष्वपि मा कोपी: कोपयन्तीष्वपि द्रुतम् । विधुः संतप्यते क्वापि दूयमानोऽपि राहुणा ? ॥ मा भूः सुखे च दुःखे च वत्से ! धर्मपराङ्मुखी ।
धर्म एव हि जन्तूनां पिता माता सुहृत् प्रभुः ॥ [ १७५ पू./१७७] જમાઈ અને દીકરીને પૂછીને પંચપરમેષ્ઠિમાં તત્પર એવા મુનિએ અગ્નિપ્રવેશ કર્યો. ઋષિદત્તા કરુણસ્વરે વિલાપ કરે છે. કવિ અહીં કરુણરસનું દર્શન કરાવી રહ્યા છે. રડતી એવી ઋષિદત્તાને રાજપુત્ર કનકરથ ખોળામાં બેસાડીને આશ્વાસન આપે છે. મુનિની ઉત્તરક્રિયા કરીને કુમારે ત્યાં મુનિનો સૂપ બનાવ્યો. (૧૦૦-૧૮૫) કનકરથનું સ્વનગરી તરફ પ્રયાણ :
કનકરથ જે રુક્મિણીનામની કન્યાને પરણવા નીકળ્યો હતો તેની અવજ્ઞા કરીને પોતાની નગરી તરફ પાછો વળ્યો. પતિની સાથે ચાલેલી ઋષિદત્તાએ માર્ગમાં સર્વ ઋતુના ફળ-વૃક્ષો વગેરે વાવ્યા. અખંડિત પ્રયાણ કરતાં કુમાર રથમર્દનનગરમાં આવ્યો. પિતાએ
datta-t.pm5 2nd proof

Page #54

નગરપ્રવેશ કરાવ્યો. વહુ સહિત કુમાર માતા-પિતાને પગે લાગ્યો. તે બંને અતિખુશ થયા. પિતા વડે અભિનંદન કરાયેલો કુમાર ઋષિદત્તાની સાથે વિષયસુખોને ભોગવે છે. (૧૮૬૧૯૦). સુલાયોગિણી દ્વારા ઋષિદત્તાને રાક્ષસીનું કલંક :
આ બાજુ કાવેરીનગરીના રાજા સુંદરપાણિએ આ વૃત્તાંત જાણ્યો કે કુમાર મુનિ પુત્રીને પરણ્યો છે. તેમની કન્યા રુક્મિણી પણ આ સાંભળીને દુઃખી થઈ. એક દિવસ તેને સઘળાં મંત્ર-તંત્રને જાણનારી સુલસા નામની યોગિણી મળી. તેનો આદરસત્કાર કરીને રુક્મિણીએ ઋષિદત્તાને કલંક આપવા માટે અને કુમારને અહીં લાવવા માટે કહ્યું. તે સુલતા રથમર્દનનગરમાં પહોંચી, ત્યાં જઈને અવસ્થાપિની નિદ્રા આપી એક મનુષ્યને મારી તે કુમારના આવાસમાં પહોંચી. કુમારની પાસે સુખપૂર્વક ઋષિદત્તા સુતેલી હતી તેને જોઈને મસ્તક ધુણાવવા લાગી અને વિચારવા લાગી કે, શું સુંદર રૂપ, સુંદર કાંતિ આવી છે. આ કુમાર પણ પુણ્યશાળી કે આવી પત્ની મળી.
હવે સુલસાએ ઋષિદત્તાનું મુખ લોહીથી ખરડ્યું, કારણ કે “દુરાત્મના વાર્ત ત્યાત્યવિવેવિતા ?' પાપીજનોને કૃત્ય-અકૃત્યનો વિવેક ક્યાંથી હોય ?
| ઋષિદત્તાના ઓશીકા પાસે પાપિણી સુલસાએ માંસ નાંખ્યું અને અવસ્થાપિની નિદ્રા હરીને ત્યાંથી ભાગી ગઈ. પ્રાતઃકાળે મનુષ્યને મરેલો જોઈને કલકલારવ થયો, તેથી કુમાર જાગ્યો વૃત્તાંતને જાણીને પ્રિયાનું મુખ લોહીથી ખરડાયેલું જોઈને, ઓશીકે માંસને જોઈને વિચારે છે કે શું મારી પ્રાણવલ્લભા ખરેખર રાક્ષસી છે. પોતાના ચિત્તમાં ઘણાં સંકલ્પો કરીને કુમારે પ્રિયાને કહ્યું કે હે દેવી ! જલ્દી જાગો ! જાગો ! ઋષિદત્તા જાગી ત્યારે કુમાર તેને કહે છે કે હું તને પૂછું છું કે મુનિપુત્રી થઈને શું તું રાક્ષસી છો ? તે પણ ભયભીત થયેલી કહે છે કે, હે દેવ ! કેમ આમ કહો છો? સઘળો વૃત્તાંત રાત્રિમાં થયેલો કુમાર કહે છે : રાત્રિના કોઈ પુરુષ મરાયો છે, તારા ઓશીકે માંસ છે અને તારું મોઢું લોહીથી ખરડાયેલું છે. આ પ્રમાણે પતિના વચન સાંભળીને, પોતાને તેવા પ્રકારની જોઈને લજજાયુક્ત તેણીએ કુમારને કહ્યું કે મારા કર્મ વડે પ્રેરિત થયેલા કોઈ વૈરીએ આ કૃત્ય કર્યું છે. હું માંસભક્ષી નથી. જો તમને વિશ્વાસ ન હોય તો મને મારી નાંખો “છોડપ ત્યજેતે દુષ્ટ
દેવફપ્રવેશવત્'' ઇષ્ટ એવા પણ દુષ્ટનો સડેલા અંગપ્રદેશની જેમ ત્યાગ કરાય છે. તેના વચનને સાંભળીને વિવેકી એવા કુમારે કહ્યું કે, હે પ્રિયા ! ખેદ ન કરો, અને કુમારે જાતે તેના મુખને ધોયું.
ફરી ફરી આ પ્રમાણે થવાથી તે વૃત્તાંતને જાણીને રાજાએ ક્રોધિત બની પોતાના મંત્રીઓને બોલાવ્યા અને કહ્યું કે મારા નગરમાં રોજ એક પુરુષને મારવામાં આવે છે. તમે શું જાણતા નથી કે જેથી નિરાકુળ રહો છો. મંત્રીઓએ કહ્યું કે આ કોઈ “મારી’ લાગે છે.
datta-t.pm5 2nd proof

Page #55

५५
જો તે માંત્રિકી દેવી હોય તો અમે ત્યાં શું કરીએ. હે દેવ ! નગરમાંથી સર્વ પાંખડીઓને કાઢી મૂકો. મંત્રી વડે આ સૂચિત થવાથી રાજાએ જૈનમુનિઓને છોડી સર્વ પાખંડીઓને નગરમાંથી કાઢી મૂક્યા. એટલામાં પાપી ક્રૂર એવી તે સુલસાએ આવીને રાજાને એકાંતમાં આ પ્રમાણે કહ્યું : હે દેવ ! આજ રાત્રિએ મેં આવા પ્રકારનું સ્વપ્ન જોયું છે, કોઈ દેવતાએ આવીને જાણે મને આ પ્રમાણે કહ્યું છે : રાજા સવારે સર્વ પાંખીઓને કાઢી મૂકશે, તેથી તું જઈને રાજાને આની શુદ્ધિ કહે કે આ તમારી પુત્રવધુ જે કુમાર વનમાંથી લાવ્યો છે તે નક્કી રાક્ષસી છે અને તેનું આ કૃત્ય છે. હે પ્રભુ ! પાખંડીઓનો પરાભવ ન કરો. હે રાજા ! જો મારા વચનમાં તમને સંશય હોય તો આજે જ રાત્રિમાં તે કૌતુકને નીહાળો. રાજાએ રાત્રિના કુમારને પોતાની પાસે સુવા કહ્યું. કુમાર વિચારે છે કે નક્કી આજે રાત્રિમાં પત્નીનો દોષ પ્રગટ થશે. એક બાજુ પિતાના આદેશનું ઉલ્લંઘન બીજી બાજુ પત્નીનું દુ:ખ, “ડૂતો વ્યા રૂતતટી''
આ બાજુ તે સુલસાએ રાત્રિમાં તે જ પ્રમાણે કર્યું. ચરપુરુષોએ તે જોઈને રાજાને પ્રાત:કાળે કહ્યું. ક્રોધિત થયેલાં રાજાએ પુત્રને ઠપકો આપ્યો. અરે ! તું જાણવાં છતાં પણ રાક્ષસી એવી આને હે કુલાંગાર ! દુરાચારી ! પાપી ! તું કેમ પાળે છે ? તું આવ અને જો, તારા વડે ચંદ્ર જેવું નિર્મળ આ કુળ કલંકિત કરાયું છે. કુમારે હાથ જોડીને રાજાને કહ્યું હે દેવ ! આ સર્વ મિથ્યા છે, આપ પ્રસન્ન થાઓ, ક્રોધ ન કરો. રાજા બોલ્યો, અરે ! જો અમારા વચનમાં વિશ્વાસ ન હોય તો તું સ્વયં જઈને જો. કુમારે પણ રાજાના આદેશથી ત્યાં જઈને જોયું તો લોહીથી ખરડાયેલા મુખવાળી ઋષિદત્તા ગાલ ઉપર હાથ ટેકીને બેઠેલી હતી, રડી રહી હતી. કુમાર તેને કહે છે કે હે સુભગા ! હું શું કરું ગઈકાલે કોઈ યોગિણીએ રાજાની આગળ તને “રાક્ષસી’ તરીકે જાહેર કરી છે. પ્રાતઃકાળે ચરપુરુષોએ પણ આવા પ્રકારની તને જોઈને રાજાને કહ્યું છે. હું જાણતો નથી કે હમણાં શું થશે ?
રાજાએ કેશ વડે ખેંચીને વિલાપ કરતી એવી ઋષિદત્તાને ચાંડાલોને સોંપી અને રાજાએ આદેશ કર્યો કે આ પાપિણીને નગરમાં ફેરવીને શ્મશાનમાં લઈ જઈને મારી નાંખો. ઋષિદત્તાને અત્યંત વિકૃત કરીને નગરમાં ફેરવીને નગરજનોના હાહાકાર વચ્ચે ચાંડાલો સ્મશાનમાં લઈ ગયા. તે વખતે તેણીની કષ્ટમય અવસ્થા જોવા માટે અસમર્થ એવો સૂર્ય અસ્ત થયો. શમશાનમાં તેને મારવા માટે નિષ્ફર એવા એક મારાએ તલવાર ઊગામી અને તેને ઇષ્ટદેવનું સ્મરણ કરી લેવા કહ્યું. ત્યારે ભયાતુર એવી તે મૂર્શિત થઈ જમીન ઉપર પડી. મારાઓને થયું કે તેના રામ રમી ગયા છે. તેઓ નગરમાં પાછા ફરી ગયા. (ચ.ઉ.૧૯૧૨૫૮) પિતાના આશ્રમમાં ઋષિકુમારસ્વરૂપે ઋષિદત્તાનો વસવાટ :
ઋષિદત્તા પવન આવવાથી ભાનમાં આવી અને નિર્જનતાનો લાભ લઈ નાસવા
datta-t.pm5 2nd proof

Page #56

માંડી. અસહાય, એકાકિની એવી તે રુદન કરતી આગળ વધી. માર્ગમાં પોતે રોપેલા વૃક્ષો આવવાં લાગ્યા. એ નિશાનીથી આગળ વધતી તે પિતાના આશ્રમમાં પહોંચી. પિતાને સંભારી સંભારીને તેણે કલ્પાંત કરી મૂકયું. ઋષિદત્તા વિલાપ કરતાં કહે છે કે, હે તાત ! જો આજે હું આપને જીવતાં જોત તો આ કષ્ટ પણ મારા માટે ઉત્સવરૂપ બની જાત. હું કેટલું કહું ? “યાદવોÀતે પૂર્વ તાદવ દિ નૂ' જેવું વાવીએ તેવું જ ફળ મળે છે. આ પ્રમાણે શોકને કાંઈક હળવો કરીને પિતાના આશ્રમમાં કંદમૂલ-ફળનો આહાર કરતી તે એકલી રહી. વિચારવા લાગી : એકલી સ્ત્રીને સતત ભય રહે. શીલનું રક્ષણ કઈ રીતે કરું. યાદ આવ્યું કે પિતાએ એક ઔષધિ બતાવી છે કે જે કાનમાં રાખવાથી સ્ત્રી પુરુષ બની જાય અને તે ઔષધિના પ્રભાવથી ઋષિદત્તા પુરુષસ્વરૂપ બની અનિવેશને ધારણ કરી જિનેશ્વરને પૂજતી સુખપૂર્વક ત્યાં રહે છે. (ચ.ઉ.૨૫૯-૨૮૫)
કથાનકના આ ખંડમાં કવિએ હેમરથપક્ષે રૌદ્ર, સુલતાને પક્ષે ભયાનક અને બીભત્સ ઋષિદત્તાના પક્ષે કરુણ અને છેવટના ભાગમાં અદ્ભુત અને શાંતરસનું યોજન કરેલ છે. ઋષિદત્તાના વિરહમાં કનકરથની પરિસ્થિતિ :
જગતમાં સાચો પ્રેમ ઘણી વાર આકરી કસોટીએ ચડે છે. કનકરથનો પ્રેમ કસોટીએ ચડ્યો. પ્રિયાના વિરહમાં તે વિલાપ કરી રહ્યો. તે રાજ્યમાં શૂન્યહૃદયે રહે છે. આ બાજુ સુલસા પહોંચી રુક્મિણી પાસે અને તેને બધી વાતથી વાકેફ કરી. કુંવરીએ રાજાને વાત કરી અને તેણે ફરીવાર પરણવા આવવાનું કનકરથ માટે કહેણ મોકલ્યું. હેમરથરાજાએ પુત્રને ખૂબ સમજાવ્યો અને પિતાની આજ્ઞાને માન્ય કરીને ફરી એક વાર કનકરથ રુક્મિણીને પરણવા ચાલ્યો. કવિ કહે છે કે, “રુદ્રસ્નાનત્રમવાર્તધ્ય માષિત દિ પિતુઃ સતામ્'' (ચ.ઉ. ૨૮૬-૨૯૬). કનકરથનું રુક્મિણીને પરણવા માટે કાવેરી તરફ પ્રયાણ :
જ્યોતિષે આપેલા શુભમુહૂર્ત રુક્મિણીને પરણવા માટે કનકરથ ચાલ્યો. રસ્તે જતાં પોતે ઋષિદત્તાને પરણ્યો હતો તે આશ્રમ આવ્યો. પૂર્વનાં સ્મરણો જાગૃત થયાં, આ તે જ વૃક્ષો છે, આ તે જ સરોવર છે, આ તે જ ભૂમિ છે, આ આગળ રહેલું જિનમંદિર છે, જે પૂર્વે મને સુખ માટે થયું હતું તે હમણાં દુઃખ માટે થયું. “નિરીકે સ્થપિ નિવૃદ્ધ ! દા વિશે ! ત્તિ મયિ” ? હે વિધિ ! નિરપરાધી એવા પણ મારા વિષે તે આ શું કર્યું? આ પ્રમાણે વિચારીને કેટલાક સૈનિકો સાથે તે જિનમંદિરમાં ગયો. તેની જમણી આંખ ફરકવા લાગી પ્રિયસૂચક ઇંગિતો અનુભવતાં તે વિચારવા લાગ્યો. ત્યાં તો તાપસવેષી ઋષિદત્તા પુષ્પો લઈને આવી. કુમારે પણ તેના હાથમાંથી પુષ્પમાળા લીધી. કુમાર પ્રિયાના ભ્રમથી તેને જોવા લાગ્યો. ઋષિદત્તા સમજી ગઈ કે પ્રીતમ હવે રુક્મિણીને પરણવા જાય છે. પ્રશ્નોત્તર થયાં, ઋષિદત્તાએ તાપસ તરીકે પોતાનો પરિચય આપ્યો. તાપસને જોતાં પોતાની દૃષ્ટિ
datta-t.pm5 2nd proof

Page #57

ધરાતી નથી એમ કુંવરે કહ્યું. કુમારે પોતાની સાથે ઋષિકુમારને કાવેરી નગરી આવવા ઘણું દબાણ કર્યું. મુનિ કુમારને કહે છે કે તું ફોગટ આગ્રહ ન કર, કેમ કે “સંયમીઓને રાજસંગતિ દૂષિત કરે છે.” કુમારે ઘણા આગ્રહપૂર્વક મુનિને કહ્યું : “ર્વતે પ્રાર્થનામકું વદિશા આપ વિંદ પ્રમો ! ?” તમારા જેવા મુનિઓ શું પ્રાર્થનાભંગ કરે ? આખરે કુમારના આગ્રહને વશ ઋષિકુમારે કુમારની પ્રાર્થના સ્વીકારી. અહીં કવિ કહે છે કે ઋષિદત્તા સમાન સતી ક્યાંય પણ છે કે નહિ તે જોવા માટે સૂર્ય ત્યારે અન્ય દ્વીપમાં ગયો. કુમાર અને મુનિ પ્રીતિપૂર્વક સંધ્યાકૃત્ય કરી રાત્રે એક પલંગમાં સુઈ ગયા.
વિપ્રલંભ શૃંગારને પડખે કવિએ અહીં કરુણરસનો પણ અસરકારક સાક્ષાત્કાર કરાવ્યો છે. (ચ.ઉ.૨૯૭-૩૨૯) કાવેરી નગરીમાં નગરપ્રવેશ અને રુક્મિણી સાથે લગ્ન, રુક્મિણીએ કરેલો ઘટસ્ફોટઃ
પ્રભાતે કુમારે કાવેરી તરફ પ્રયાણ કર્યું. કાવેરીમાં સુરસુંદર રાજાએ નગરપ્રવેશ કરાવ્યો. કનકરથ અને રુક્મિણીના લગ્ન થયાં. સસરાએ આગ્રહ કરીને જમાઈને રોક્યો. પિયુ પોતાને હવે વશ થયો છે એમ જાણી મદોન્મત્ત એવી રુક્મિણીએ પતિને પ્રશ્ન કર્યો કે માર્ગમાં તાપસકન્યાને શું પરણી બેઠાં હતાં. એવું તે ઋષિદત્તામાં શું જોયું કે જેના કારણે તેની સાથે લગ્ન કરી કાવેરી આવવાનું જ માંડી વાળ્યું, તે તાપસકન્યા એવી તે કેવી હતી? ઉદાસ હૈયે છતાં અંતરના પ્રેમે પ્રેરેલી ઉત્કટતાથી કુમારે ઋષિદત્તાના રુક્મિણી આગળ ભારોભાર વખાણ કર્યા અને રુક્મિણીને હલકી પાડી અને કહ્યું કે ઋષિદત્તાના વિરહમાં તું મારી પ્રિયા થઈ છો “યત્ ક્ષેરેથી વિના પૃષ્ટિરપિ પ્રતિરી ન લિમ્' ? ખીર વગર રાબડી પણ પ્રીતિ કરનારી થતી નથી શું ? ક્રોધાગ્નિથી ધમધમતી રુક્મિણીએ હવે પોત પ્રકાશ્ય ને પોતે ઋષિદત્તાને કઈ રીતે કલંક આપ્યું તે વાતનો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કર્યો. તે સાંભળી કનકરથી કોપ્યો, તિરસ્કારના આકરા શબ્દો તેણે રુક્મિણીને કહ્યા. ઋષિદત્તા જેવી નિરપરાધી સ્ત્રીને ભયાનક સંકટમાં સપડાવવાને કારણે રુક્મિણીને વૈરિણી ઠરાવીને પોતે ચિતા રચાવી બળી મળવા તૈયાર થયો. ચિતામાં બળી મરવા તૈયાર થયેલાં કુમારને ઋષિદત્તામુનિએ આશ્વાસન આપી આત્મહત્યાથી બચાવ્યા :
ઋષિદત્તાને સંભારી તેની પાછળ ચિતામાં બળી મળવા તૈયાર થયેલા કુમારને સસરા સુંદરપાણિએ અટકાવ્યો પણ તે અટક્યો નહિ ત્યારે સુંદરપાણિએ ઋષિદત્તામુનિને કુમારને આત્મહત્યાથી અટકવા સમજાવવા માટે કહ્યું. તાપસ ઋષિદત્તાએ હસીને કુમારને કહ્યું કે હે કુમાર ! સ્ત્રી માટે શા માટે મરે છે તે તું કહે. તારા જેવા પૃથ્વીના સ્વામી આ રીતે સ્ત્રી માટે મૃત્યુ પામે તે તારી અજ્ઞતા છે. મને વનમાંથી અહીં આગ્રહપૂર્વક લાવ્યો છે તે તું શું ભૂલી ગયો છે. પોતે જીવતો રહેશે તો ક્યારેક પોતાની પ્રિયાને મેળવશે એવું આશ્વાસન
datta-t.pm5 2nd proof

Page #58

૧૮
આપ્યું. કુમારે કહ્યું કે હે મુનિ ! મને શા માટે છેતરે છે મરેલાં તે કાંઈ પાછા આવે? કુંવરની શંકા એ હતી કે વિરહની વેદના હવે કેમ સહેવી ? તાપસ પોતાની તપની શક્તિથી જો પ્રિયાને પાછી મેળવી આપે તો તેને પોતાનો આત્મા પણ સોંપી દેવા તૈયારી બતાવી. પ્રસન્ન થયેલાં તાપસે કુંવરના આ સાહસથી તેની પ્રિયતમા પ્રસન્ન થઈ છે એમ જણાવતાં કુંવરે પૂછ્યું કે તે તેને ક્યાંય દીઠી છે? જ્ઞાનના બળને આગળ કરી તાપસે જણાવ્યું કે પોતે ત્યાં જઈ તેને મોકલશે. કુંવરને સુખી કરવા પોતે એટલો ભોગ આપશે પણ પોતે એ કાર્ય કરે તો કુમાર દક્ષિણા શું આપે ? કુંવરે પોતાના પ્રાણ પણ આપી દેવાની વાત કરી ત્યારે મુનિએ કહ્યું કે હે કુમાર ! તારો આત્મા તારી પાસે રાખ. સમય આવે પોતે જે માગે તે તેણે આપવું એવું વચન તાપસ કુંવર પાસે લીધું અને કુંવરે આપ્યું. (ચ.ઉ.૩૩૦-૩૬૯). ઋષિદત્તાનું નિજરૂપે પ્રગટ થવું :
તાપસવેશી ઋષિદત્તા પડદા પાછળ ગઈ. પરિણામ જાણવા સૌ અધીરા બન્યા, ઔષધિના પ્રભાવથી ઋષિદત્તા નિજરૂપે પાછી ફરી. દેવતાઓએ ત્યાં પુષ્પવૃષ્ટિ કરી. રૂપરૂપના અંબાર સમી તેને જોઈને સૌ અંજાઈ ગયા. સોનાની આગળ પીત્તળ જેવું ભાસે તેવી ઋષિદત્તા આગળ રુક્મિણી દેખાવા લાગી. કુમારનો આગ્રહ સદાગ્રહ છે આવી અતિમધુર આકૃતિ માટે કોણ મરવા તૈયાર ન થાય ? કુંવર માટે ઋષિદત્તા સર્વથા યોગ્ય છે એમ સૌને લાગ્યું. સુંદરપાણિ રાજા જાતે આવી કુમાર અને ઋષિદત્તાને હાથી ઉપર બેસાડી પોતાના મંદિરે લઈ ગયા. સુલતાને ગધેડા ઉપર બેસાડી નગરમાં ફેરવી ગામમાંથી કાઢી મૂકી. પોતાની દીકરી રુક્મિણીને રાજાએ એકાંતમાં અત્યંત કર્કશ ભાષામાં ઠપકો આપ્યો. કુમારે પણ કેટલોક કાળ ઋષિદત્તાની સાથે સસરાને ત્યાં વિષયસુખો ભોગવ્યાં (ચ.ઉ.૩૭૦-૩૯૧) ઋષિદત્તાએ વરદાનની માગણી કરી અને કુમારે વરદાન આપ્યું -
એક દિવસ કુમારને પરોપકારી તાપસમિત્ર યાદ આવ્યો અને તેનો વિરહ તેને સતાવવા લાગ્યો. પોતાના ખોળામાં બેઠેલી ઋષિદત્તાને તેણે વાત કરી અને કહ્યું કે, મિત્ર વગર આ પૃથ્વી મને અંધકારમયી લાગે છે. ઋષિદત્તાએ હસીને કહ્યું કે વિષાદ ન કરો. તાપસરૂપે પ્રીતમના સ્નેહની પરીક્ષા પોતે કરી હતી એમ કહ્યું. આ સર્વ ઔષધિની લીલા છે તેમ કહ્યું. ત્યાં ઋષિદત્તાએ કહ્યું કે તમે જે વચન આપ્યું છે તે વરદાન મને આપો અને ઋષિદત્તાએ રુક્મિણીને પોતાની જેમ સરખી જ ગણીને અપનાવી લે તેમ માંગ્યું. કુમાર સજજન અને દુર્જનની તુલના કરવા લાગ્યો, વિરોધીમાં પણ આની મનોવૃત્તિ કેવી કૃપાવાળી છે તે વિચારવા લાગ્યો અને કુંવરે તે પ્રમાણે કર્યું. આ પ્રમાણે સ્વામીના વચનને પામીને ઋષિદત્તાએ અતિગૌરવપૂર્વક રુક્મિણીને બોલાવી. (ચ.ઉ.૩૯૨-૩૯૯)
કથાનકના પ્રણયત્રિકોણના કોણ બનતાં ત્રણ પાત્રોના માનસનો કવિએ ખૂબ સારો
datta-t.pm5 2nd proof

Page #59

५९ પરિચય આપી દીધો છે. ગુસ્સાને કારણે થતી પતિ-પત્ની વચ્ચેની તડાતડીને કુટુંબમાં પ્રગટતા રૌદ્રરસના ઉદાહરણરૂપ લેખી શકાય, સાચો પ્રેમ પ્રિયપાત્રને સુખી જોવામાં જ સંતોષ માને છે. સ્વાર્થી પ્રેમ વખત આવ્યે પ્રિયપાત્રનાં વિનાશને નોતરે છે. સાચો પ્રેમી પ્રેમની કસોટીમાં જેટલી હદે ભોગ આપી શકે તેનો ચિતાર પણ અહીં છે. નાયક-નાયિકા મળ્યાં ત્યાં મર્યાદિત સંયોગ શૃંગારનું નિરૂપણ છે. કુમાર કનકરથનું સ્વનગરમાં આગમન, રાજા હેમરથની પ્રવ્રજ્યા -
હવે કુમાર કાવેરીપતિ સુંદરરાજાને પૂછીને બંને પત્નીઓ સહિત પોતાના નગર જવા નીકળ્યો. હેમરથરાજા કુમારને લેવા સન્મુખ આવ્યા અને બંને પત્નીઓ સહિત કુમારનો નગર પ્રવેશ કરાવ્યો. સમગ્ર વૃત્તાંત જાણીને પોતાના અપરાધથી લજજા પામેલા હેમરથરાજાએ ઋષિદત્તાને સતીચક્રમાં ચૂડામણિ સમાન ક્રમે સમસ્ત પૃથ્વી કનકરથને સોંપી હેમરથરાજાએ ભદ્રાચાર્ય ગુરુ પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી કનકરથ ન્યાયપુર્વક પૃથ્વીને શાસન કરે છે. ઋષિદત્તાને સિહરથ નામનો પુત્ર થયો. (ચ.ઉ.૪૦૦-૪૦૮) કનકરથરાજા અને ઋષિદત્તાને વૈરાગ્ય, ગુરુનું આગમન અને દેશના દ્વારા પ્રતિબોધ :
ઋષિદરા સહિત કનકરથ રાજા વાતાયનમાં બેઠેલાં છે, આકાશમાં મેઘમંડલને જુવે છે. પ્રચંડપવનથી ક્ષણવારમાં મેઘછંદ વિખેરાઈ જાય છે. આ રીતે સંસારમાં સર્વે પદાર્થો ક્ષણભંદુર છે એ પ્રમાણે અનિત્યભાવના ભાવતાં રાજાને વૈરાગ્ય થયો ઋષિદત્તાની સાથે વૈરાગ્યભાવિત મનવાળા રાજાએ રાત્રિ ધર્મકથા કરતાં પસાર કરી. પ્રાતઃકૃત્ય કરીને સભાસ્થાનમાં રાજા બેઠો છે. તેટલામાં ઉદ્યાનપાલકે આવીને કહ્યું : હે નાથ ! કુસુમાકર ઉદ્યાનમાં ભદ્રયશનામના સૂરિ સપરિવાર પધાર્યા છે. ઉદ્યાનપાલકની વધામણી સાંભળી રાજાએ તેને પારિતોષિક આપ્યું અને પોતે પરિવારસહિત ગુરુને વંદન કરવા ગયો. ગુરુને પ્રણામ કરીને બેઠો અને ગુરુએ ભવનિસ્તાર કરનારી દેશના ત્યાં આપી. ગુરુની દેશના પૂરી થયાં પછી હાથ જોડીને ત્યાં ઋષિદત્તાએ કહ્યું હે ભગવંત ! મેં પૂર્વજન્મમાં એવું શું કર્મ કરેલું કે જેના કારણે મને “રાક્ષસી’ એ પ્રમાણે જુઠું આવી ચડ્યું. ગુરુએ પૂર્વભવમાં બાંધેલ કર્મના કારણે આ કલંક લાગ્યું છે તે માટે અમૃતસમાને વચનો વડે ઋષિદત્તાના પૂર્વભવો કહ્યા, ઋષિદત્તાના પૂર્વભવોનું વર્ણન -
આ ભરતક્ષેત્રમાં ગંગાપુરનામના નગરમાં ગંગદત્ત નામનો રાજા અતિવિક્રમી થયો. તેની ગંગા નામની પત્નીથી ગંગસેના નામની અત્યંત શીલવાન પુત્રી થઈ. તે જ નગરમાં ચંદ્રયશા નામની સાધ્વી પાસે દેશના સાંભળીને ગંગસેનાએ વિષયોને નિઃસાર જાણેલા. ચંદ્રયથાપ્રવર્તિનીની પાસે સંગા નામની નિસંગ એવી કોઈ સાધ્વી તપ તપી રહી હતી. લોકો તેને નમસ્કાર કરે છે, તેના તપની સ્તુતિ કરે છે. “નાસ્તિ સદ્દાવારીપૂરું યશસે યતઃ' સદાચારથી અન્ય કોઈ વસ્તુ યશ માટે થતી નથી. તેની પ્રશંસાને ગંગા સહન કરી
datta-t.pm5 2nd proof

Page #60

६०
શકતી નથી અને સંગાને તેણે અભ્યાખ્યાન આવી ચડાવ્યું કે આ સંગા દંભિની છે. દિવસે તપ કરે છે અને રાક્ષસીની જેમ રાત્રે મૃતકનું માંસ ખાય છે. આ અભ્યાખ્યાનને સંગાએ સમભાવથી સહન કર્યું. હે વત્સા ! ગંગા એવી આ તુચ્છ કર્મબંધ ઉપાર્જિત કર્યું અને મિથ્યાદુષ્કૃત કર્યું નહિ તે વિપાકના વશથી તું વારંવાર ઘણા ભવો ભમીને થોડું કર્મ બાકી રહ્યું ત્યારે ફરી ગંગાપુરમાં રાજપુત્રી થઈ. ત્યાં જિનધરમથી ભાવિત થઈને તે મુનિવ્રત ગ્રહણ કર્યું અત્યંત ઉગ્ર તપ કર્યો પણ કપટ સહિત તપ કર્યો હોવાથી પર્યંતે તે કપટની આલોચના કર્યા વગર તું મરી અને ઈશાનેન્દ્રની ઇદ્રાણી તું બની ત્યાં ચ્યવીને તું હરિષેણરાજાની પુત્રી પ્રીતિમતીની કુક્ષિથી આશ્રમમાં ઋષિદત્તા તરીકે જન્મી. કનકરથ અને ઋષિદત્તાને વૈરાગ્ય, પ્રવ્રજ્યાગ્રહણ, કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ, મોક્ષગમન :
પ્રાચીન કર્મના વિપાકથી તને આ ભવમાં રાક્ષસીનું કલંક લાગ્યું ‘‘દુષ્કર્મમર્મનિવુરં હિ તુરન્તમેવ ન ક્ષીયતે મવાતૈપિ વેદમાનામ્’’ || ‘‘દુષ્કર્મરૂપી મર્મને દુઃખેથી ભેદી શકાય છે, સેંકડો ભવોથી પણ પ્રાણીઓનું દુષ્કર્મ નાશ પામતું નથી. આ પ્રમાણે ગુરુની વાણીને સાંભળીને ઋષિદત્તાને જાતિસ્મરણજ્ઞાન થયું. તેણે સર્વ ચક્ષુથી પ્રત્યક્ષ જોયું. ત્યારે રાજાને પણ ઋષિદત્તાના આ ભાવો સાંભળીને વૈરાગ્ય થયો. અને ગુરુને કહ્યું કે મને દીક્ષા આપો. વૈરાગ્યવતી ઋષિદત્તાએ પણ ગુરુને દીક્ષા આપવા માટે વિનંતી કરી. ગુરુએ કહ્યું કે અહીં વિલંબ કરવો યોગ્ય નથી. ‘‘અસારેમુત્ર સંસારે સારેય હિતપ:ક્રિયા'' । અસાર એવા આ સંસારમાં સારભૂત આ તપ અને ક્રિયા છે. તે બંને દંપતિએ સિંહરથ નાના પુત્રને રાજપદે સ્થાપીને ગુરુ પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. કનકરથ અને ઋષિદત્તાએ વ્રત ગ્રહણ કરી કપટરહિત બાર પ્રકારના તપની આરાધના કરી એક વખત ગુરુની સાથે શીતલનાથભગવાનના જન્મથી પાવન થયેલ ભદ્રિલાપુર નગરમાં ગયા. ત્યાં બંનેને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ અને કેવલજ્ઞાની એવા તે બંને શેષ અઘાતીકર્મોને ખપાવી પરમપદને પામ્યા.
કથાના આ અંતિમ ભાગમાં ધર્મોપદેશ, સંસારત્યાગને તપ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. કર્મનો નિયમ અફર છે. તેથી કુકર્મથી સર્વથા દૂર રહેવું એ સલાહ દુન્યવી ગમે તે માનવીને આપી શકાય, પણ સંસારની ક્ષણભંગુરતા સમજી ચૂકેલી વ્યક્તિને દીક્ષિત થયે જ સાચો ધર્મલાભ થઈ શકે છે. ઉપશમને આલેખતો આ અંત અન્ય અનેક ચરિત્રોની માફક અંતે શાંતરસને આગળ કરે છે ઐહિકબંધનો તૂટી જતાં, કર્મની આસક્તિ ભસ્મીભૂત થતાં અંતમાં, જીવનમાં શાંતિ સિવાય બીજો કયો રશ સંભવે.
સમગ્ર દૃષ્ટિએ અવલોકતાં વાર્તામાનાં ઘટકોને કવિએ રસપ્રદ રીતે અને પૂરતાં વૈવિધ્યસહિત રજૂ કર્યા છે. એમ કહી શકાશે.
૨. આસડકવિકૃત વિવેકમંજરી ગાથા-૫૮ની વૃત્તિમાં આ કથા આપેલી હોવાથી વૃત્તિના રચિયતા એવા પૂ.બાલચંદ્રસૂરિમહારાજ છે અને તેમને ‘સરસ્વતીપુત્ર’નું બિરુદ પ્રાપ્ત થયું છે. આ કથામાં તેમણે અંતમાં શાંતરસને મુખ્ય કર્યો છે.
datta-t.pm5 2nd proof

Page #61

સંપાદકીય
પ્રાત:કાળે રાઈપ્રતિક્રમણનો પ્રારંભ કરતાં પૂર્વે ભરખેસર-બાહુબલીસઝાય બોલીએ છીએ, તે સઝાયની નવમી ગાથામાં “ઋષિદત્તા' મહાસતીનું નામ આલેખાયેલ છે :
राइमई रिसिदत्ता, पउमावइ अंजणा सिरीदेवी । जिट्ठ सुजिट्ठ मिगावइ, पभावई चिल्लणादेवी ॥
[ભરડેસર-બાહુબલીસઝાય-ગાથા[૯] પર સુખમાં પણ દુઃખ આપનારો એક દુર્ગુણ છે - ઈર્ષ્યા. ઇર્ષ્યાનું મારણ કરવાની ક્ષમતા ઉદારતા નામના સદ્ગુણમાં છે. ઋષિદત્તાના ચરિત્રમાંથી જીવનમાં કેવી ઉદારતા હોવી જોઈએ તે સમજવા મળે છે. | ઋષિદત્તા એક ઋષિની કન્યા હતી. તેના પિતાને વૈરાગ્ય થયો ત્યારે તેની માતા રાણી પ્રીતિમતીએ સગર્ભાવસ્થામાં સંન્યાસ સ્વીકારેલો. ત્યારબાદ આશ્રમમાં ઋષિદત્તાનો જન્મ થયો. જન્મતાં જ તેની માતા મૃત્યુ પામી. તેથી તેના પિતાએ તેનો ઉછેર કરેલો. તે રૂપ, લાવણ્ય અને ગુણોનો ભંડાર હતી. જંગલમાં તેના શીલની રક્ષા કરવા માટે તેના પિતાએ તેને એક અંજન આપેલું. જેનો ઉપયોગ કરવાથી તે અદૃશ્ય થઈ શકતી હતી.
એક વખત હેમરથરાજાનો પુત્ર કનકરથ રુક્મિણી નામની રાજકન્યાને પરણવા જઈ રહ્યો તો રસ્તામાં તેણે ઋષિદત્તાના આશ્રમ પાસે પડાવ નાંખ્યો ત્યાં તેનો મેળાપ ઋષિદત્તા અને તેના પિતા સાથે થયો. ઋષિદત્તાના પિતાની ઇચ્છાથી ત્યાં જ તેણે ઋષિદત્તા સાથે લગ્ન કર્યા.
સંતોષી કનકરથ ઋષિદત્તાને પરણી પાછો વળ્યો. આ સમાચાર રુક્મિણીને મળ્યા. તેનાથી આ બિલકુલ સહન ન થયું. તેણે ઋષિદત્તાને કલંકિત કરવા માટે સુલસીનામની એક જોગિણીને સાધી અને તેના દ્વારા મંત્ર-તંત્રથી પડ્યુંત્ર રચી ઋષિદત્તા નરમાંસભક્ષિણી રાક્ષસી છે તેવું પૂરવાર કરી ઋષિદત્તાને રાક્ષસીનું કલંક આપ્યું, કનકરથના પિતાએ ઋષિદત્તાને નગરમાં વિકૃત કરી ફેરવીને મારાઓને મશાનમાં લઈ જઈ મારી નાંખવાનો આદેશ કર્યો. ભાગ્યયોગે તે બચી ગઈ.
ઋષિદત્તા મરી ગઈ છે એમ માની કનકરથના પિતાએ તેને પુનઃ રુક્મિણીના પિતા સુરસુંદરરાજાનું કહેણ આવતાં લગ્ન કરવા આગ્રહ કરીને મોકલ્યો. વળી પાછું તે જ જંગલ

Page #62

આવ્યું અને ત્યાં કનકરથનો એક ઋષિકુમાર સાથે ભેટો થયો. વાસ્તવમાં તે પુરુષવેષમાં રહેલી ઋષિદત્તા જ હતી. કનકરથને તે ઋષિકુમાર પ્રત્યે અતિસ્નેહ પ્રગટ્યો. તેથી તે તેને આગ્રહ કરીને સાથે લઈ રુક્મિણીને પરણવા આગળ ચાલ્યો.
રુક્મિણીની સાથે લગ્ન થયાં પછી થોડો સમય વીત્યો ત્યારે એક રાત્રિએ રુક્મિણીએ કનકરથને પોતે તેને મેળવવા શું શું કર્યું, ઋષિદત્તાને કેવી રીતે કલંકિત કરી વગેરે જણાવ્યું કનકરથ તો આ સાંભળી ક્રોધથી ભભૂકી ઊઠ્યો. ઋષિદત્તાના વિરહમાં તેણે પોતાના પ્રધાનોને ચિતા સળગાવવા કહ્યું. અને અગ્નિપ્રવેશ કરવાનો નિર્ણય કર્યો. સાથે આવેલ ઋષિકુમારે તેને ઘણું સમજાવ્યું, પણ તેનો દઢ નિર્ણય હતો કે હવે ઋષિદત્તા વગર નહિ જીવું. ઋષિએ કહ્યું કે હું ઋષિદત્તાને લઈ આવું છું. ઋષિદત્તા પ્રગટ થઈ અને તેણે પતિ પાસે વરદાન માંગેલું કે ઋષિદત્તાને જીવતી લાવું તો શું આપશો? તે વરદાનરૂપે તેણે પતિની પાસે માંગ્યું કે તમે મારી સાથે જેવો વ્યવહાર કરો છો તે જ રીતે રુક્મિણી સાથે પણ તમારે વ્યવહાર કરવો.
પોતાને કલંક લગાડનાર શોકય પ્રત્યે આવી ઉદારતા રાખવી એ સામાન્ય સ્ત્રી માટે શક્ય નથી. નહિ જેવી વસ્તુ વગેરે માટે પણ ઉદારતા રાખવી ઘણી દુર્લભ છે. ત્યારે આ રીતે પતિના પ્રેમ સંબંધી ઉદારતા દાખવવી એ ઘણી મોટી વાત છે. ઋષિદત્તાએ આજીવન રુક્મિણી સાથે સગી બહેનની જેમ જીવન જીવી ગૃહસ્થજીવન સાર્થક કર્યું.
એકવાર મહેલની અટારીએ કનકરથ અને ઋષિદત્તા બેઠેલાં હોય છે, ક્રમે કરીને વાદળાંઓની ભેગા થવાની અને વિખેરાઈ જવાની ક્ષણભંગુરતાને જોઈને કનકરથ અને ઋષિદત્તાને વૈરાગ્ય થાય છે. ઉદ્યાનમાં પ્રાતઃકાળે જ્ઞાની ગુરુભગવંત પધારે છે. ઉદ્યાનપાલકે વધામણી આપી, કનકરથ પરિવાર સહિત ગુરુભગવંતને વંદન કરવા જાય છે. ગુરુભગવંત ભવનિતારણી દેશના આપે છે. દેશના પૂર્ણ થયા પછી ઋષિદત્તા ગુરુભગવંતને પૂછે છે કે, હે ભગવંત ! મને આ ભવમાં “રાક્ષસી’નું કલંક શાથી લાગ્યું. જ્ઞાની ગુરુભગવંત જ્ઞાનના બળથી ઋષિદત્તાના પૂર્વભવોને કહે છે અને પોતાના પૂર્વભવોને જાણીને ઋષિદત્તાને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થાય છે. કનકરથને પણ આ સાંભળીને વિશેષ વૈરાગ્યભાવ થયો. કનકરથ અને ઋષિદના બંને પોતાના પુત્ર સિંહરથને રાજગાદી ઉપર સ્થાપન કરી ગુરુભગવંત પાસે ચારિત્ર ગ્રહણ કરે છે. કનકરથ અને ઋષિદત્તા બંનેએ સંયમજીવન અંગીકાર કરી ગુરુભગવંત પાસે આગમગ્રંથોનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું, તપ તપ્યાં, ગુરુભગવંત સાથે વિચરતાં તે બંને કેવલજ્ઞાન પામીને મોક્ષસુખ પામ્યાં. ધન્ય છે આવી મહાસતીને જેમણે મરણાંત ઉપસર્ગ આપનારને પણ ક્ષમા આપી. તેનો અપરાધ ક્યારેય યાદ કર્યો નહિ કે, કરાવ્યો નહિ. ઊલટું તેના ઉપર પ્રેમની વર્ષા કરી. આવી મહાસતીને પ્રાત:કાળે સ્મરણ કરીને આપણે પણ ઇર્ષ્યા જેવા દુર્ગુણોથી મુક્તિ મળે અને ઉદારતાગુણ જીવનમાં પ્રાપ્ત થાય તે માટે યત્ન કરીએ.
datta-t.pm5 2nd proof

Page #63

પ્રસ્તુત સંપાદન અંગે :
પ્રસ્તુત ‘ઋષિદત્તાચરિત્રસંગ્રહ’માં ત્રણ અપ્રકાશિત કૃતિઓને હસ્તપ્રતો ઉપરથી લિવ્યંતર કરીને સંપાદન કરીને પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે. [૧] સિવિશુપાવરૂદ્ય (સિત્તા વિર્ય છે. [૨] અજ્ઞાતવયં ઋપિત્તારિત્રમ્ | [૩] અજ્ઞાતવાતૃવં શિવત્તારિત્રમ્ |
તેમાંથી પ્રથમકૃતિ પ્રાકૃતભાષામાં છે અને બીજી અને ત્રીજી કૃતિ સંસ્કૃતભાષામાં છે. આ ચરિત્રમાં ઋષિદત્તામહાસતીનું જીવનચરિત્ર આલેખન કરવામાં આવેલ છે.*
ત્રણે કૃતિઓનો કથાસાર અને સંક્ષિપ્તસાર અલગથી આગળ આપેલ હોવાથી અહીં તે અંગે ફરી ઉલ્લેખ કરેલ નથી. પ્રસ્તુત સંપાદનમાં જે ત્રણ અપ્રકાશિત કૃતિ આપેલ છે તેમાંથી પહેલી કૃતિ પ્રાકૃતમાં છે અને તેની રચના ગુણપાલમુનિનો સમય ૯-૧૦માં સૈકાની વચ્ચેનો નિશ્ચિત થયેલ હોવાથી તે સમયની કહી શકાય.
૧. ઋષિદત્તાચરિત–આમાં ઋષિ અવસ્થામાં હરિષણ-પ્રીતિમતીથી જન્મેલી પુત્રી ઋષિદત્તા અને
રાજકુમાર કનકરથનું કૌતુકતાપૂર્ણ ચરિત્ર વર્ણવાયું છે. કનકરથ એક અન્ય રાજકુમારી રુક્મિણી સાથે લગ્ન કરવા જતો હોય છે ત્યારે માર્ગમાં એક વનમાં ઋષિદત્તા સાથે લગ્ન કરી પાછો આવે છે. રુકિમણી ઋષિદત્તાને એક યોગિનીની સહાયથી રાક્ષસીરૂપે કલંકિત કરે છે. તેને ફાંસીની સજા પણ થાય છે. પરંતુ ઋષિદત્તા પોતાના શીલના પ્રભાવથી બધી મુશ્કેલીઓ પાર કરે છે અને પોતાના પ્રિય સાથે સમાગમ કરે છે. આ આકર્ષક કથાનકને લઈને સંસ્કૃત-પ્રાકૃતમાં રચાયેલાં કેટલાંય કથાકાવ્યો મળે છે.
આ કથા ઉપર સૌથી પ્રાચીન રચના પ્રાકૃતમાં છે. તેનું પરિમાણ ૧૫૫૦ ગ્રન્થાગ્ર છે. તેની રચના નાઇલકુલના ગુણપાલમુનિએ કરી છે. કર્તાની અન્ય રચના “જબૂચરિય” પણ મળે છે. ઇસિદત્તાચરિય (ઋષિદત્તાચરિત્ર)ની પ્રાચીન પ્રતિ સં. ૧૨૬૪ યા ૧૨૮૮ની મળે છે. તે ઉપરથી નિશ્ચિત છે કે કૃતિ તે પહેલાંની રચના છે. ગુણપાલમુનિનો સમય પણ ૯-૧૦મી સદીની વચ્ચેનો અનુમાનથી નિશ્ચિત કરવામાં આવે છે.
બીજી રચના ૧૧૯૪ સંસ્કૃત શ્લોકો ધરાવે છે. તેના ચાર સર્ગો છે. તેમાં ક્રમશઃ પહેલા સર્ગમાં ૨૫૮ બીજામાં ૨૭૮, ત્રીજામાં ૫૪૦ અને ચોથામાં ૨૧૮ શ્લોકો છે. કર્તાનું નામ નથી આપ્યું.
અન્ય અજ્ઞાતકર્તક રચનાઓ વિભિન્ન પરિણામની મળે છે, જેમકે ૨૮૨૭ ગ્રન્થાગ્ર, ૪૪૨ ગ્રન્થાગ્ર (સંસ્કૃત) અને ૪૫૧ સંસ્કૃત શ્લોકોમાં. આ ચરિત્ર ઉપર એક ઋષિદત્તાપુરાણ અને ઋષિદત્તાસતી આખ્યાનકના ઉલ્લેખો મળે છે.
[જૈ.બુ.સા.ઇ.ગુજરાતી નવી આ.ભા-૬ પૃ. ૩૪૬-૩૪૭]
datta-t.pm5 2nd proof

Page #64

६४
બીજી કૃતિ અજ્ઞાતકક છે અને તેનો સમય તેમાં શીલોપદેશમાલાના મુળગાથાનાં ઉદ્ધરણો આપેલ હોવાથી ત્યારપછીનો ગણી શકાય. શીલોપદેશમાલાની રચના સં. ૧૩૯૨માં થયેલ છે તેથી અજ્ઞાતકર્તક ઋષિદત્તાચરિત્રનો રચનાકાળ આશરે ૧૫-૧૬માં સૈકા વચ્ચેનો કહી શકાય. - ત્રીજી કૃતિ અજ્ઞાતકર્તક છે. તે ધર્મકથાસંગ્રહ પ્રતમાંથી અમે તૈયાર કરેલ છે. તે પ્રતમાં પંદર કથાઓનો સંગ્રહ આપવામાં આવેલ છે. તેમાંથી ઋષિદત્તાકથી લીધેલ છે. તે પ્રતના અંતે લેખન સં. ૧૩૩૪ આપવામાં આવેલ છે તેથી રચના તે પૂર્વેની કહી શકાય. વળી આ ત્રીજી કૃતિ આસડકવિની વિવેકમંજરી ઉપરની પૂ. બાલચંદ્રસૂરિમાની વૃત્તિમાં પણ હોવાથી એમની કૃતિ તરીકે પણ ગણી શકાય. ધર્મકથાસંગ્રહમાં ઋષિદત્તાચરિત્રના ૪૪૬ શ્લોકો છે અને વિવેકમંજરીની વૃત્તિમાં ૪૪૪ શ્લોકો છે. બે શ્લોકો અને સામાન્ય કેટલાંક પાઠભેદો સિવાય સંપૂર્ણ કૃતિ સમાન છે. વિવેકમંજરીની વૃત્તિ પૂ.આચાર્ય બાલચંદ્રસૂરિએ સં. ૧૨૭૮માં રચેલી છે, તદંતર્ગત આ ઋષિદત્તાચરિત્ર હોવાથી ૧૩મા સૈકાની આ કૃતિ કહી શકાય. હસ્ત પ્રતિઓનો પરિચય:
[૧] ગુણપાલમુનિવર રચિત પ્રાકૃત ‘રિસિત્તરિયની એક માત્ર તાડપત્રીય પ્રત ઉપલબ્ધ છે. એ પ્રત જિનરત્નકોશમાં આપેલ માહિતી મુજબ Bhand. Vi No. 1296 Kiel II. No 8 (dated sam.1264 ? 1288) cf. Br. No. 343. છે. એ પ્રતની માઇક્રોફિલ્મ કૉપી ઉપરથી લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિવિદ્યામંદિરમાંથી ૫. અમૃતભાઈ પટેલને એલ.ડી. ઇન્ડોલોજીના નિયામક શ્રીજિતેન્દ્રભાઈ શાહ દ્વારા ફોટોકૉપી પ્રાપ્ત થયેલ છે. તેમાં ફોટોકૉપીના કુલ ૩૬ પેજ છે. દરેક પૃષ્ઠ ઉપર નવ તાડપત્રોનો સમાવેશ કરેલ છે. દરેક તાડપત્રમાં ૩થી ૪ લિટીઓ આપેલ છે. વચ્ચે અમુક લખાણ ખંડિત છે. તેમજ છેલ્લા પૃષ્ઠ ઉપરનાં તાડપત્રીયો ઘસાઈ ગયેલાં છે. તેથી તે ખંડિત તાડપત્રો હોવાથી મુનિ જિનવિજય સંપાદિત “જંબૂચરિયની પ્રસ્તાવનામાંથી અમે પ્રશસ્તિ
૨. ધર્મકથાસંગ્રહ પાતાસંપા.ની તાડપત્રીયમાંથી ઋષિદત્તાચરિત્રનું લિવ્યંતર કર્યા પછી
વિવેકમંજરીગ્રંથનું સંપાદનકાર્ય કર્યું તેમાં ગાથા ૫૮ની વૃત્તિમાં ઋષિદત્તાકથા આવી, શ્લોકો સરખા લાગ્યા તેથી બંને કૃતિઓ મેળવી તો સરખી રચના હોવાથી પ્રશ્ન થાય છે ધર્મકથાસંગ્રહની રચના પૂ.આચાર્ય બાલચંદ્રસૂરિએ કરેલ છે? ધર્મકથાસંગ્રહ અંતર્ગત ૧૫કથાઓમાંથી બીજી પણ ૫-૬
કથાઓ વિવેકમંજરીની વૃત્તિમાં છે. વિદ્વાનો આ અંગે વિચારવિમર્શ કરે. સમ્મા. ૩. સં. ૧૨૬૪ (૧૨૮૮)માં ગુણપાલકૃત પ્રાકૃત ઋષિદત્તાચરિત્રની પ્રત અણહિલવાટકે ભીમદેવના રાજ્યમાં (કી. ૨, ૯) લખાઈ
[જૈ.બુ.સા.ઇ.ગુજરાતી નવી આવૃત્તિ પૃ. ૨૩૦૫. પ00]
datta-t.pm5 2nd proof

Page #65

પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં આપેલ છે. દરેક તાડપત્રીયની વચ્ચે ફૂલની નિશાની આપેલ છે. આ પ્રાકૃતચરિત્રની અન્ય બીજી પ્રત ઉપલબ્ધ થઈ શકેલ નથી તેથી એકમાત્ર તાડપત્રીય ઉપરથી આ પ્રાકૃત ઋષિદત્તાચરિત્રનું લિખંતર પંડિતવર્યશ્રી અમૃતભાઈ પટેલે કરી આપેલ છે તેના આધારે આ ચરિત્રનું સંપાદનકાર્ય કરેલ છે.
[૨] અજ્ઞાતકર્તૃક ઋષિદત્તાચરિત્રમાં ચાર ઉલ્લાસો છે. વચ્ચે વચ્ચે અનેક ગ્રંથોના ઉદ્ધરણો, મધ્યકાલીન ગુજરાતીભાષામાં દૂહાઓ અને આગમપાઠો પણ આમાં આપેલ છે. આગમપાઠો સિવાય સંસ્કૃત પદ્યમાં મુખ્ય આ ચરિત્રની રચના થયેલ છે. આ કૃતિની બે હસ્તપ્રતો અમને લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિવિદ્યામંદિરમાંથી શ્રીજિતેન્દ્રભાઈ શાહના સૌજન્યથી પ્રાપ્ત થયેલ છે.
(૧) લા.દ.ભે.સૂ. ૧૪૫૬ ઋષિદત્તાચરિત્ર પત્ર-૫૧ છે. પ્રથમપૃષ્ઠ ઉપર હાંસીયામાં બંને બાજુ ચિત્ર દોરેલ છે. વચ્ચે ગોળાકાર ચંદ્રક આપેલ છે. દરેક પેજ ઉપર ૧૧ લિટી આપેલ છે. અંતિમપૃષ્ઠ ઉપર ૮ લિટી આપેલ છે. તેમાં બે બાજુના હાંસીયામાં અને શબ્દો ઉપર કેટલાક શબ્દોની ટિપ્પણી // | કરીને આપેલ છે તે અમે ટિપ્પણીમાં આપેલ છે. છેલ્લે લખાવનારની પ્રશસ્તિ આપેલ છે. તેમાં સં. ૧૫૬૯માં, ઈ. સ.૧૪૩૪માં અષાઢ સુદ-૩ સોમવારના વૃદ્ધતપાગચ્છમાં શ્રી જ્ઞાનસાગરસૂરિના શિષ્ય ઉપાધ્યાય શ્રી જ્ઞાનવર્ધનગણિના શિષ્ય-પ્રશિષ્ય પં. શ્રીલબ્ધિવિજયગણિના માટે આ પ્રત લખાવ્યાનો ઉલ્લેખ આપેલ છે. શ્રીસ્તંભતીર્થમાં જ્યોતિષી હરદાસે આ પ્રત લખી છે એ પ્રમાણે જણાવેલ છે. ગ્રંથાગ્ર ૧૪૫૮ આપેલ છે. અક્ષરો સુવાચ્ય છે. મુખ્ય આ પ્રતિ ઉપરથી અજ્ઞાતકર્તક આ ઋષિદત્તાચરિત્રનું સંપાદન કરેલ છે આમાં જ્યાં લહીયાની ભૂલથી અશુદ્ધ પાઠો જણાયા ત્યાં નીચેની પ્રતિમાંથી પાઠ સુધારેલ છે.
(૨) લા.દ.ભે.સૂ. ૯૧૮૭ ઋષિદત્તાચરિત્ર પત્ર-પ૬ છે. આ પ્રતમાં પ્રથમ પૃષ્ઠ ઉપર ૧૫ પંક્તિ છે, પછી દરેક પૃષ્ઠ ઉપર ૧૬-૧૬ પંક્તિ છે, અંતિમપૃષ્ઠ ઉપર ૧૧ પંક્તિ છે. પત્ર-પ૬ ઉપર પુધ્ધિકા આપેલ છે તેમાં આ પ્રમાણે ઉલ્લેખ છે–સં. ૧૮૨૪ના વર્ષમાં દીવબંદરમાં પં. હરિરુચિએ પં. ગણેશરુચિના વાચન માટે આ પ્રત લખી છે. અક્ષરો સુવાચ્ય છે. ઉપરની પ્રતિના અશુદ્ધપાઠો સુધારવા માટે અમે આ પ્રતિનો ઉપયોગ કરેલ છે. બંને પ્રતિઓમાં વિશેષ પાઠભેદો પ્રાપ્ત થયેલ નથી. આનું પણ લિવ્યંતર ૫, અમૃતભાઈ પટેલે કરી આપેલ છે તેના આધારે આ સંપાદન કાર્ય કરેલ છે.
[૩] અજ્ઞાતકર્તક ઋષિદત્તાચરિત્ર આમાં કુલ ૫૪૬ પડ્યો છે. (૧) આ કૃતિ અને પાતાસંપા-૧૨૯માં સમ્યક્તવિષય ઉપર વિક્રમસેનકથા આદિ-સંપૂર્ણ પૃષ્ઠ ૧-૨૩૪ કુલ પેટાંક-૧૫ આ તાડપત્રીયમાંથી પત્ર ૪૭-૮૪ ઉપર ઋષિદત્તાકથા અલીકવિપાક ઉપર
datta-t.pm5 2nd proof

Page #66

આપેલ છે તેનું લિખંતર કરીને સંપાદન કરેલ છે. દરેક તાડપત્રીય ઉપર ૪થી ૫ લિટી આપેલ છે. કુલ પદ્ય શ્લોકો ૪૪૬ છે. પ્રતિના અંતે પત્ર ૨૩૪ ઉપર લે.સં. ૧૩૩૪ વર્ષનો ઉલ્લેખ છે. દ્વિતીય કાર્તિક માસે વદ પક્ષમાં લખાયેલ છે.
(૨) આ ઋષિદત્તાચરિત્રની બીજી પ્રત ઋષિદત્તાકથા પત્ર-૨૦ નંબર-૭૭૨ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી જૈનપુસ્તક ભંડાર લીંબડીની મળેલ છે. દરેક પત્રો ઉપર ૧૧ પંક્તિ આપેલ છે. ઉપરની તાડપત્રીયમાં જ્યાં જ્યાં અક્ષરો ઉકેલાયાં નથી ત્યાં ત્યાં આ પ્રતનો અમે ઉપયોગ કરેલ છે. અક્ષરો સુવાચ્ય છે.
(૩) આ ઋષિદત્તાચરિત્રના વિવેકમંજરીની ગાથા-૫૮ ઉપરની પૂજય આચાર્યબાલચંદ્રસૂરિમહારાજની વૃત્તિમાં ૪૪૪ સંસ્કૃત શ્લોકો આપેલ છે. બે શ્લોકો પાતાસંપા. તાડપત્રીયમાં વધુ છે અને સામાન્ય કેટલાક પાઠભેદો છે. તે સિવાય સંપૂર્ણ કૃતિ સરખી છે. વિવેકમંજરીની વૃત્તિ સં. ૧૨૭૮માં પૂ. બાલચંદ્રસૂરિમહારાજે રચેલી છે અને પાતાસંપા.ની પ્રત લખાયાની રચના સંવત ૧૩૩૪નો ઉલ્લેખ છે પાતાસંપા.ની પ્રતમાં કર્તાનો ઉલ્લેખ નથી. એ પ્રતમાં આપેલ ૬થી ૭ કથાનકો વિવેકપંજરીની વૃત્તિમાં આવેલ છે, તેથી આ ઋષિદત્તાચરિત્રની કૃતિની રચના અંગે વિવેકમંજરીની વૃત્તિમાં આ કથા આવતી હોવાથી બાલચંદ્રસૂરિમ. નો ઉલ્લેખ પ્રાપ્ત થાય છે. વિદ્વાનો આ અંગે વિશે વિમર્શ કરે. વિવેકપંજરીના પાઠભેદો મુ. સંજ્ઞાથી અમે પ્રસ્તુતગ્રંથમાં ટિપ્પણમાં આપેલ છે. પા.તા. સંઘવીપાડાની ધર્મકથાની પ્રતમાંથી આ ઋષિદત્તાકથાનું લિવ્યંતર પણ પં. અમૃતભાઈ પટેલે કરી આપેલ છે તેના આધારે, લીંબડીની પ્રતના આધારે અને પૂ.આ.બાલચંદ્રસૂરિમ.ની વૃત્તિમાં આપેલ ઋષિદત્તાચરિત્ર મુદ્રિતના આધારે આ કૃતિનું સંપાદન કાર્ય કરેલ છે.
પ્રસ્તુત ઋષિદત્તાચરિત્રસંગ્રહમાં પરિશિષ્ટ ૧-૨-૩માં ત્રણ ઋષિદત્તાચરિત્ર અંગે પ્રકાશિત કૃતિઓ આપેલ છે. તેનો પરિચય આ પ્રમાણે છે :
[૧] શ્રીધર્મસેનગણિવિરચિત વસુદેવહિંડીના મધ્યમખંડમાં ઇસિદત્તાકહા શૌરસેની ભાષામાં આપેલ છે. ભાનુયશ અને ભાનુવેગનામના બે ચારણશ્રમણો પધારે છે ત્યારે ભરદ્વાજ તેમને વંદન કરવા જાય છે અને પૂછે છે કે હે ભગવંત ! કયા દૂરદેશથી અહીં પધાર્યા છો? ચારણશ્રમણો કહે છે કે અમે વિદ્યાધરશ્રેણીથી અષ્ટાપદતીર્થ, સમેતગિરિ ઉપર ત્યાં રહેલા ચૈત્યોને વંદન કરવા ગયેલા, ત્યાં રહેલા ચૈત્યોને વાંદીને અમે સાંભળ્યું કે શીતલનાથપ્રભુની જન્મભૂમિ ભક્િલપુર નગરમાં ઉદ્યાનમાં રાજર્ષિ કનકરથ અને ઋષિદત્તાને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે. તે સાંભળીને અમે ત્યાં વંદન કરવા ગયા. તે વખતે ભરદ્વાજ વિનયથી મહર્ષિને કહે છે કે હે ભગવંત ! અમારા ઉપર અનુગ્રહ કરીને અમને કહો કે કયા નગરના કનકરથ રાજર્ષિ હતા અને ક્યા દુઃખથી તેમણે પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરી. ત્યારે તે વિદ્યાધર ચારણયુગલમાંથી એક મુનિએ કનકરથ અને ઋષિદત્તાની સમગ્ર કથા કહી.
datta-t.pm5 2nd proof

Page #67

६७
વસુદેવહિંડીનો ઋષિદત્તાકથા અંગેનો આ સ્રોત સૌથી પ્રાચીન જણાય છે. અનુમાનથી ૭મા સૈકા અગાઉ થયેલા શ્રીસંઘદાસક્ષમાશ્રમણે વસુદેવપિંડીનામનો ચરિતગ્રંથ પ્રાકૃતમાં આરંભ્યો અને તે શ્રીધર્મદાસગણિમહત્તરે પૂર્ણ કર્યો. આ વસુદેવહિંડીના મધ્યમખંડમાંથી ઇસિદત્તા (ઋષિદત્તા) કહા પ્રકાશન-એલ.ડી.સિરીઝ-૯૯માંથી અહીં અમે પરિશિષ્ટ-૧માં આપેલ છે.
[૨] શ્રીઆમ્રદેવસૂરિવિરચિત આખ્યાનકમણિકોશવૃત્તિમાં ઋષિદત્તાખ્યાનક પ્રાકૃત પદ્યમાં આપેલ છે. આખ્યાનકમણિકોશની રચના વિ.સં. ૧૧૯૦માં બૃહદ્ગચ્છના શ્રીજિનચંદ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રીઆમ્રદેવસૂરિએ યશોનાગ શેઠની વસતિમાં રહીને આરંભેલી એ શ્રીદેવેન્દ્રગણિ = શ્રીનેમિચંદ્રસૂરિકૃત આખ્યાનકમણિકોશ૫૨ની વૃત્તિ ધવલક્કપુર(ધોલકા)માં અચ્છુપ્તની વસતિમાં પૂર્ણ કરી, તેમાં નેમિચંદ્રને ગુણાકર અને પાર્શ્વદેવગણિએ લેખનશોધનાદિમાં અને આધાનોદ્ધરણમાં સહાય કરી. આ વૃત્તિ રચતાં સવા નવ માસ થયા. એ આખ્યાનકમણિકોશમાં ૨૯ ભાવશલ્યાનાલોચનઅધિકાર-ગાથા-૩૮માં ઋષિદત્તાનો ઉલ્લેખ આવે છે અને વૃત્તિમાં ૯૧ ક્રમાંક તરીકે ઋષિદત્તાખ્યાનકનાં પ્રાકૃત પદ્યમાં ૫૪૦ શ્લોકો આપેલ છે.
આ આખ્યાનકમણિકોશની વૃત્તિમાંથી ઋષિદત્તાખ્યાનક પૂ.મુનિશ્રીપુણ્યવિજયજીમહારાજ દ્વારા સંપાદિત અને પ્રાકૃત ટેક્સ્ટ સોસાયટી સિરીઝ નં.-૫ વારાણસીથી પ્રકાશિત પુસ્તકમાંથી અમે પરિશિષ્ટ-૨માં આપેલ છે.
[૩] શ્રીજયકીર્તિસૂરિવિરચિત શીલોપદેશમાલાની શ્રીસોમતિલકસૂરિવિરચિત શીલતરંગિણીવૃત્તિમાં ઋષિદત્તાકથા આપેલ છે. શ્રીજયકીર્તિસૂરિકૃત શીલોપદેશમાલા ઉપર વિ.સં. ૧૩૯૨માં રુદ્રપલ્લીયગચ્છના શ્રીસંઘતિલકસૂરિના શિષ્ય શ્રીસોમતિલકસૂરિ (અપરનામ વિદ્યાતિલક) એ શીલતરંગિણીનામની વૃત્તિ રચેલ છે અને તેની પ્રથમાવૃત્તિ હીરાલાલહંસરાજે પ્રકાશિત કરેલ છે. આ શીલોપદેશમાલાની ગાથા-૫૫માં ઋષિદત્તાનો ઉલ્લેખ છે અને તેની શીલતરંગિણીવૃત્તિમાં સંસ્કૃત પદ્યમાં ૨૫૦ શ્લોકોમાં ઋષિદત્તાકથા આપેલ છે.
આ શીલોપદેશમાલાની વૃત્તિમાંથી ઋષિદત્તાકથા પૂ.આ.રાજશેખરસૂરિમહારાજ દ્વારા સંપાદિત અને મુલુંડ તપાગચ્છ સમાજ તરફથી પ્રકાશિત પુસ્તકમાંથી અમે પરિશિષ્ટ-૩માં આપેલ છે.
આ સિવાય પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં ઉદ્ધરણો, વિશેષનામો, સૂક્તિ જેવા પદ્યાંશો મધ્યકાલીન ગુજરાતીભાષાના દૂહાઓ વગેરેના અન્ય પરિશિષ્ટો પણ તૈયાર કરેલ છે. કુલ નવ પરિશિષ્ટોથી આ ગ્રંથ સમૃદ્ધ બન્યો છે.
datta-t.pm5 2nd proof

Page #68

૧ઋષિદત્તાકથાની પરંપરા*_ [૧] વસુદેવહિંડી મધ્યમખંડમાં [કર્તા-ધર્મસેનગણિમહત્તર] ૭મા સૈકામાં રચિત ઇસિદત્તાકહા
શૌરસેની ભાષામાં આપેલ છે. પ્રકાશન-લાલભાઈ દલપતભાઈ વિદ્યામંદિર, અમદાવાદ
૯, ઈ.સ. ૧૯૮૭. [૨] આખ્યાનકમણિકોશમાં [કર્તા-નેમિચન્દ્રસૂરિ] વૃત્તિકર્તા આમ્રદેવસૂરિએ ૧૨મા સૈકામાં
૨૯ ભાવશલ્યાનાલોચનદોષાધિકારમાં ઋષિદત્તાચરિત્ર પ્રાકૃતમાં ૯૧મી કથારૂપે ૫૪૦
ગાથામાં રચેલ છે. પ્રકાશન – પ્રાકૃત ટેક્સ્ટ સોસાયટી, બનારસ સં. ૨૦૧૮. [૩] વિવેકમંજરી [કર્તા-કવિ આસડ] ના વૃત્તિકર્તા બાલચંદ્રસૂરિએ ઋષિદત્તાકથા સંસ્કૃતમાં
લખી છે. રચના સં. ૧૨૭૮, પ્રકાશન – ઈ. સ. ૧૯૭૫ [૪] અજ્ઞાતકવિકૃત સંસ્કૃત-પ્રાકૃત મિશ્રભાષામાં લખાયેલ ઋષિદત્તાચરિત્ર લેખન સં. ૧૫૬૯
તથા ૧૮૨૪, પ્રાપ્તિસ્થાન - લા.દ. ભા.સં. વિદ્યામંદિરમાં વિજયદેવસૂરિ સંગ્રહમાં હ.પ્ર.
ક્રમાંક ૧૪પ૬ અને ૯૧૮૭. [૫] અજ્ઞાતકવિકૃત ઋષિદત્તાવાસ – સં. ૧૫૦૨. [૬] ઋષિદત્તાચઉપઈ [કર્તા-દેવકલશ] સં. ૧૫૬૯. પત્ર ૧૩, કડી ૩૦૧. પ્રાપ્તિસ્થાન –
(૧) હાલાભાઈ મગનલાલનો ભંડાર-પાટણ (૨) લા.દ.ભા.સં. વિદ્યામંદિર
અમદાવાદ ક્રમાંક ૧૨૫૧. (૩) લીંબડી ભંડાર. (૪) કોડાઈકેનાલનો ભંડાર. [૭] ઋષિદત્તારાસ [કર્તા-સહજસુંદર] સં. ૧૫૭૨. પ્રાપ્તિસ્થાન લા.દ.ભા.સં. વિદ્યામંદિર,
ક્રમાંક ૧૦૪૨. [૮] ઋષિદત્તાચોપાઈ [કર્તા-રંગસાર] સં. ૧૬૨૬. પ્રાપ્તિસ્થાન – જોધપુર. [૯] ઋષિદત્તાવાસ [કર્તા-જયવંતસૂરિ] સં. ૧૬૪૩. પ્રાપ્તિસ્થાન – (૧) લા.દ.ભા.સં.
૧. આ માહિતી જયવંતસૂરિરચિત ઋષિદત્તાવાસ સંપાદક – નિપુણા અ. દલાલ પ્રકાશક –
લા.દ.ભા.સં. વિદ્યામંદિર સિરીઝ-૫૩ પુસ્તકમાંથી સાભાર આપેલ છે. આ પરંપરાની યાદી બનાવવા માટે નીચેના ગ્રંથ ઉપયોગમાં લીધા છે : (૧) જૈન ગુર્જર કવિઓ - ભાગ ૧, ૨, ૩ દેસાઈ મોહનલાલ દલીચંદ. (૨) લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરના હસ્તપ્રત ભંડારની યાદી. (૩) ડહેલાના ઉપાશ્રયના હસ્તપ્રત ભંડારની યાદી. (૪) શ્રીમદ્ રાજેન્દ્રસૂરિસ્મારક ગ્રંથ સં. નાહટા અગરચંદ. (૫) આનંદ કાવ્યમહોદધિ ભાગ-૧ સં. ઝવેરી જીવણલાલ સાકરચંદ.
datta-t.pm5 2nd proof

Page #69

६९
વિદ્યામંદિર. (૨) મહાવીર જૈન વિદ્યાલય, મુંબઈ. (૩) શ્રીગોડીજી ઉપાશ્રય મુંબઈ.
પ્રકાશન – લા.દ.ભા.સં. વિદ્યામંદિર અમદાવાદ-૯, ઈ.સ. ૧૯૭૫. [૧૦]ઋષિદત્તારાસ [કર્તા-મતિસાર] ૨.સં. ૧૬૪૩. પ્રાપ્તિસ્થાન – ડહેલાનો ઉપાશ્રય,
અમદાવાદ. [૧૧] ઋષિદત્તારાસ [કર્તા-ગુણસૌભાગ્ય] ૨. સં. ૧૬૪૩. પ્રાપ્તિસ્થાન - કોડાઈકેનાલ. [૧૨]ઋષિદત્તારાઓ [કર્તા-સરવણ-પાર્જચંદ્રગચ્છના] ૨.સં. ૧૬૫૭. પ્રાપ્તિસ્થાન –
અભયસાગરનો ભંડાર, પાટણ. [૧૩]ઋષિદત્તાચોપાઈ [કર્તા-ગુણવિનય] પ્રાપ્તિસ્થાન – અભયસાગરનો ભંડાર. [૧૪]ઋષિદત્તાચઉપઈ [કર્તા-વિનયશેખર] ૨.સં. ૧૬૭૭, ૯.સં. ૧૭૦૯. પ્રાપ્તિસ્થાન -
લા.દ.ભા.સં.વિદ્યામંદિર. [૧૫]ઋષિદત્તાચઉપઈ [કર્તા-દયાનંદ] ૨.સં. ૧૬૯૯. પ્રાપ્તિસ્થાન - લા.દ.ભા.સં.
વિદ્યામંદિર. [૧૬] ઋષિદત્તાચોપાઈ [કર્તા-ચોથમલ] ૨.સં. ૧૬૮૪. [૧૭]ઋષિદત્તાચોપાઈ [કર્તા-વેગડગચ્છીય મહિમસમુદ્ર] ૨.સં. ૧૬૯૮. [૧૮]ઋષિદત્તાનોરાસ [કર્તા-વિજયશેખર] ૨.સં. ૧૭૦૭. પ્રાપ્તિસ્થાન - મહાવીર જૈન
વિદ્યાલય. [૧૯]ઋષિદત્તારાઓ [કર્તા-જિનહર્ષ] ૨.સં. ૧૭૪૯. પ્રાપ્તિસ્થાન – પાટણ. [૨૦]ઋષિદત્તાચોપાઈ [કર્તા-વીરમસાગર] ૨.સં. ૧૭૫૧. પ્રાપ્તિસ્થાન - જેસલમેર. [૨૧]ઋષિદત્તાચોપાઈ [અજ્ઞાતકવિકૃત] ૨.સં. ૧૭૫૨. પ્રાપ્તિસ્થાન - વિજયધર્મસૂરિનો
ભંડાર, વેલનગંજ, આગ્રા. [૨૨]ઋષિદત્તાચોપાઈ [કર્તા-ગુણસાગરના શિષ્ય જ્ઞાનચંદ્ર] ૨.સં. ૧૭૯૭. પ્રાપ્તિસ્થાન -
સુરત. [૨૩]ઋષિદત્તાવાસ [કર્તા-મેઘરાજઋષિ પાર્શ્વચંદ્રીય] ૨.સં. ૧૭મો સૈકો. પ્રાપ્તિસ્થાન -
લા.દ.ભા.સં. વિદ્યામંદિર, અમદાવાદ. [૨૪]ઋષિદત્તાસ્વાધ્યાય [કર્તા-સુમતિમાણિક્ય] ૨.સં. ૧૭મો સૈકો. પ્રાપ્તિસ્થાન -
લા.દ.ભા.સં. વિદ્યામંદિરના ભંડારમાં ક્રમાંક ૧૩૭૩ છે. [૨૫]ઋષિદત્તાચઉપઈ [કર્તા-સિંહસૌભાગ્યના શિષ્ય સુમતિગણિ] ૨.સં. ૧૮૩૩.
પ્રાપ્તિસ્થાન – લા.દ.ભા.સં. વિદ્યામંદિર.
datta-t.pm5 2nd proof

Page #70

७०
[૨૬]ઋષિદત્તાચૌપાઈ [કર્તા-ચૌથમલ] ૨.સં. ૧૮૬૪. દેવગઢમાં રચના કરી છે. [૨૭]ઋષિદત્તાચરિત્ર [કર્તા-બાલચંદ્રસૂરિ] સંસ્કૃતભાષા. પ્રાપ્તિસ્થાન - લા.દ.ભા.સં. વિદ્યામંદિર (પુ.) ક્રમાંક ૧૪૫૬.
[૨૮]ઋષિદત્તાચઉપઈ [કર્તા-શિવકલશ] પ્રાપ્તિસ્થાન - લા.દ.ભા.સં. વિદ્યામંદિર (પુ.) ક્રમાંક ૬૨૧૮.
[૨૯]ઋષિદત્તાકથાનક [અજ્ઞાતકવિકૃત] પ્રાપ્તિસ્થાન - લા.દ.ભા.સં. વિદ્યામંદિર. નોંધ : જ્યાં ભાષાનો ઉલ્લેખ નથી ત્યાં ભાષા મધ્યકાલીન ગુજરાતી સમજવી. ઉપકારસ્મરણ :
આ ગ્રંથના પ્રકાશન કાર્ય માટે અને આર્થિક સહયોગ માટે શુભપ્રેરણા કરનાર પરમપૂજ્ય રામચંદ્ર-ભદ્રંકર-કુંદકુંદસૂરિમહારાજના શિષ્યરત્ન પરમપૂજ્ય પંન્યાસપ્રવર વજ્રસેનવિજયમહારાજનો આભાર માનું છું. તેમ જ આ ગ્રંથના સંપાદનકાર્યમાં પંડિતવર્યશ્રી અમૃતભાઈ પટેલનો સહયોગ અમને મળ્યો છે. તેમણે અત્યંત શ્રમસાધ્ય લિવ્યંતરનું કાર્ય કરી આપેલ છે – તેમાં પણ મુનિવરગુણપાલવિરચિત પ્રાકૃતકૃતિની એક માત્ર તાડપત્રીય ઉપરથી લિવ્યંતર કરી આપેલ છે. તેમ જ એકવાર પ્રૂફવાંચન પણ કરી આપેલ છે, જેથી આ સંપાદનનું કાર્ય સુકર બન્યું છે. તેમ જ આ કૃતિઓનું અંતિમ પ્રૂફવાંચન પ.પૂ.ગણિવર્ય શ્રીનયભદ્રવિજયમહારાજે કરી આપીને પ્રૂફમાં રહી ગયેલી અશુદ્ધિઓનું પરિમાર્જન કરી આપેલ છે. આ કૃતિઓની હસ્તપ્રતોની ફોટોકૉપી અને ઝેરોક્ષ નકલ કોબા કૈલાસસાગરજ્ઞાનભંડારના હસ્તપ્રતોના સંગ્રહમાંથી ત્યાંના કાર્યકર્તાઓના સૌજન્યથી તથા એલ.ડી.ઇન્ડોલૉજીના હસ્તપ્રતના સંગ્રહમાંથી જિતેન્દ્રભાઈ શાહના સૌજન્યથી અમને પ્રાપ્ત થયેલ છે તે બદલ બંને સંસ્થાઓના કાર્યકર્તાનો ખાસ આભાર માનું છું. આ સિવાય જ્યારે જ્યારે સંપાદન કાર્યમાં મુદ્રિત ગ્રંથોની જરૂર પડી ત્યારે ત્યારે ગીતાર્થગંગા સંસ્થા તરફથી પણ અમને પુસ્તકો પ્રાપ્ત થયેલ છે તે બદલ તે સંસ્થાના કાર્યકર્તાનો પણ આભાર માનું છું.
હસ્તપ્રતો ઉ૫૨થી આ ગ્રંથના સંપાદન-સંશોધનનો પ્રયાસ કરેલો હોવાથી આ સંપાદનમાં જે કાંઈ ત્રુટિઓ રહેલી હોય તે વિદ્વાનો સુધારીને વાંચે અને તે અંગે યથોચિત માર્ગદર્શન પણ આપે, એ માટે વિદ્વાનોને ખાસ વિનંતી કરું છું.
આ ગ્રંથના સંપાદન કાર્યમાં શુદ્ધિકરણપૂર્વકનું કાર્ય થાય તે માટે ૪-પવાર પ્રૂફવાંચન કરીને યથાશક્ય શુદ્ધિકરણ કરેલ છે આમ છતાં દૃષ્ટિદોષથી, અનાભોગથી કે અજ્ઞતાથી જે કાંઈ અશુદ્ધિઓ રહી હોય તેનું પરિમાર્જન કરી વાચકવર્ગ વાંચે એવી ખાસ ભલામણ કરું છું.
datta-t.pm5 2nd proof

Page #71

७१
પ્રાંતે અંતરની શુભભાવના વ્યક્ત કરું છું કે જે રીતે ઋષિદત્તામહાસતીએ ગુણોની સુવાસથી પોતાનું જીવન મઘમઘાયમાન બનાવ્યું અને અતિવિકટ પરિસ્થિતિમાં પણ શીલનું રક્ષણ કર્યું અને મહાસતી તરીકે ખ્યાતિ મેળવી, તેથી દરરોજ પ્રાતઃકાળે રાઈ પ્રતિક્રમણની ક્રિયા પૂર્વે ભરહેસર-બાહુબલીની સઝાયમાં મહાત્માઓ પણ આ મહાસતીનું નામસ્મરણ કરી રહેલ છે. પૂર્વ જન્મોમાં પોતે ઇર્ષ્યા-મત્સર-અભ્યાખ્યાન આપવા દ્વારા જે કર્મ બાંધેલું તેનાથી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવું પડ્યું. પ્રાંતે ઋષિદત્તાના ભવમાં અવશેષ રહેલું કર્મ જ્યારે ઉદયમાં આવ્યું ત્યારે ધીરજ અને સમતાપૂર્વક તે કર્મને આ મહાસતીએ ખપાવ્યું. કોઈના ઉપર લેશ માત્ર કોપ કર્યો નથી કે અણગમો દર્શાવ્યો નથી, પોતાના ગુણોની ઉદારતાના દર્શન જ કરાવ્યાં છે, અંતે સુખના દિવસોમાં ભોગ ભોગવવાનો સમય આવ્યો ત્યારે પણ મેઘવૃંદને જોઈને પદાર્થોની ક્ષણભંગુરતા અને અનિત્યતાને નીહાળી વૈરાગ્યભાવનાથી ભાવિત બને છે. ગુરુમહારાજની દેશના સાંભળી કનકરથરાજા અને ઋષિદત્તા બંને ચારિત્ર અંગીકાર કરી ક્રમે ૧૪પૂર્વી અને ૧૧ અંગના પાઠી બની, ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરી ગુરુભગવંત સાથે વિહાર કરતાં કરતાં દશમા શીતલનાથ પરમાત્માની જન્મભૂમિ ભદ્રિલપુરમાં પધારે છે ત્યાં બંનેને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. દેશના દ્વારા અનેક જીવોને પ્રતિબોધીને નમિનાથ
પરમાત્માના શાસનમાં આ બંને જીવો મોક્ષમાં જાય છે. આવા ઉત્તમ પુરુષોના જીવનમાંથી આપણે સૌ ગુણોની સુવાસ મેળવી જીવનને ગુણી બનાવી, ભવથી નિર્વેદ પામી, સમ્યગ્ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયીને આરાધી સાધીને અસંગભાવ કેળવી, ક્ષપકશ્રેણિ દ્વારા ઘાતી કર્મોને ખપાવી કેવલજ્ઞાન પામીને શેષ અઘાતી કર્મોનો ક્ષય કરીને શાશ્વતકાળ સુધી સિદ્ધિસુખના ભોક્તા બનીએ એ જ શુભકામના !!
शिवमस्तु सर्वजगतः
એફ-૨, જેઠાભાઈ પાર્ક,
નારાયણનગર રોડ,
પાલડી, અમદાવાદ-૭ ફાગણવદ ૮, વિ.સં. ૨૦૬૭, શનિવાર, તા. ૨૬-૩-૨૦૧૧.
datta-t.pm5 2nd proof
પરમપૂજ્ય પ્રવર્તિની સાધ્વી રોહિતાશ્રીજીમહારાજની શિષ્યાણુ – સાધ્વી ચંદનબાલાશ્રી

Page #72

विषयानुक्रमणिका
पृष्ठक्रमाङ्कः
७-८ ९-२७ २८-४८ ४९-६० ६१-७० ७२-७३
७४
१-१०४
विषयः
પ્રકાશકીય [૧] શ્રીમુનિપતિગુણપાલવિરચિત રિસિદત્તાચરિત્રનો કથાસાર [૨] અજ્ઞાતકર્તક ઋષિદત્તાચરિત્રનો સંક્ષિપ્તસાર [૩] અજ્ઞાતકર્તક ઋષિદત્તાચરિત્રનો સંક્ષિપ્તસાર
સંપાદકીય विषयानुक्रमणिका
उद्धरणसङ्केतसूचिः सिरिमुणिवइगुणपालविरड्यं रिसदत्ताचरियं ॥
रिसिदत्ताचरिय पढमं पव्वं ॥ रिसिदत्ताचरिय दुइज्जं पव्वं ॥ रिसिदत्ताचरिय तइज्जं पव्वं ॥ रिसिदत्ताचरिय चउत्थं पव्वं ॥ रिसिदत्ताचरिय पंचमं पव्वं ॥
प्रशस्तिः अज्ञातकर्तृकं ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥
ऋषिदत्ताचरित्रे प्रथमोल्लासः ॥ ऋषिदत्ताचरित्रे द्वितीयोल्लासः ॥ ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥ ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥ पुष्पिका अज्ञातकर्तृकं ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥
३-३४ ३५-५३ ५४-७२
७३-९३ ९४-१०२ १०३-१०४
१०५-२२८
१०७-१३० १३१-१५५ १५६-२०२ २०३-२२७
२२८ २२९-२६६

Page #73

७३
२६९-२८९
२९०-३२२
३२३-३३८
परिशिष्टम् [१] सिरिधम्मसेणगणिमहत्तरविरइअ
वसुदेवहिण्डिमज्झिमखण्डे इसिदत्ताकहा ॥ परिशिष्टम् [२] श्रीआम्रदेवसूरिविरचिताख्यानकमणिकोशवृत्तौ
भावशल्यानालोचनदोषाधिकारे ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥ परिशिष्टम् [३] श्रीजयकीर्तिसूरिविरचितशीलोपदेशमालायाः
श्रीसोमतिलकसूरिविरचितशीलतरङ्गिणीवृत्ती
ऋषिदत्ताकथा ॥ परिशिष्टम् [४] सिरिमुणिवइगुणपालविरड्यरिसिदत्ताचरिये
तात्त्विक-उद्धृतपाठानामकाराद्यनुक्रमः ॥ परिशिष्टम् [५] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे
तात्त्विक-उद्धृतपाठानामकाराद्यनुक्रमः ॥ परिशिष्टम् [६] सिरिमुणिवइगुणपालविरइयरिसिदत्ताचरिये
सूक्तिसदृशपद्यांशानामकाराद्यनुक्रमः ॥ परिशिष्टम् [७] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे
मध्यकालीनगुर्जरपद्यानामकाराद्यनुक्रमः ॥ परिशिष्टम् [८] सिरिमुणिवइगुणपालविरइयरिसिदत्ताचरिये
विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥ परिशिष्टम् [९] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे
विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥
३४०-३५२
३५३-३५४
३५५-३५६
३५७-३५८
३५९-३६२
datta-t.pm5 2nd proof

Page #74

उद्धरणसङ्केतसूचिः ॥
अ.क.
बृहत्संग्रहणी भर्तृहरिनीतिशतक
अ.सं.
आ.उ. आ.नि. ओ.नि. उत्त. उप.र. उ.मा. उप.मा. किराता.
अध्यात्मकल्पद्रुम अनेकार्थसंग्रह आचारोपदेश आवश्यकनियुक्ति ओघनियुक्ति उत्तराध्ययनसूत्र उपदेशरत्नाकर उपदेशमाला
बृ.सं. भर्तृ.नी. । भर्तृ नीति. । भर्तृ.वैरा. म.नि. माघ. यो.शा.
रवं.
र.सं.
भर्तृहरिवैराग्यशतक महानिशीथसूत्र माघकाव्य योगशास्त्र रघुवंश रत्नसंचय विवेकमञ्जरी विचारसार वैराग्यशतक शीलकुलक शीलोपदेशमाला
वि.म.
ग.प.
गा.स. चै.भा.
किरातार्जुनीयकाव्य गच्छाचारपयन्ना गाथासहस्त्री चैत्यवन्दनभाष्य ज्ञाताधर्मकथा दशवैकालिकसूत्र दशवैकालिकचूलिका देशनाशतक नायाधम्मकहा नैषधीयकाव्य पुष्पमाला प्रत्याख्यानस्वरूप
वि.सा. वै.श. शी.कु. शी.मा. शीलो.मा. । श्रा.प्र.
द.वै. द.वै.चू. दे.श. ना.ध. नैष. पु.मा. प्रत्या.स्व.
सि.प्र. सूत्र. सं.प्र.
श्रावकप्रज्ञप्ति सिन्दुरप्रकर सूत्रकृताङ्ग संबोधप्रकरण संबोधसित्तरि स्थानाङ्गसूत्र
सं.सि.
स्था .

Page #75

सिरिमुणिवइगुणपालविरड्यं
रिसिदत्ताचरियं ॥

Page #76


Page #77

एँ नमः
सिरिमुणिवइगुणवालविरड्यं
रिसिदत्ताचरियं ॥
रिसिदत्ताचरिए
पढमं पव्वं ॥ [ नमस्कारात्मकं मङ्गलम्]
नमिऊण चलणजुयलं पढमजिणिंदस्स भुवणनाहस्स । अवसप्पिणीए धम्मो पयासिओ जेण इह पढमं ॥१॥ बालत्तणम्मि जेणं सुमेरुसिहरे अभिसेयकालम्मि । वामचलणंऽगुलीए लीलाए डोलिया पुहई ॥२॥ तं वरकमलदलच्छं जिणचंदं मत्तपीलुगइगमणं । नमिऊण महावीरं सुरगणसयसंथुयं वीरं ॥३॥ सेसे वि य बावीसे, नमिऊण भट्ठराग-मय-मोहे । सुर-मणुयाऽसुरमहिए जीवाइपयत्थउब्भासे ॥४॥ नमिउं अणाइनिहणे सिद्धिगए अट्ठकम्ममलमुक्के । सिद्धे सासयनाणे, अव्वाबाहं सुहं पत्ते ।।५।। वरकमलसरिसवयणा कमलदलऽच्छी य चारुकमलकरा । वियसियकमलनिसण्णा, सुयमयदेवी नमेऊणं ॥६॥ आयरिय-उवज्झाए साहुजणं गुरुजणं च नमिऊणं । रिसिदत्ताए चरियं वोच्छामि गुरूवएसेणं ।।७।। जइ वि हु एयं बहुसो अणेयसाहूहिं आगमे भणियं । तह वि य फुडं वियडत्थं संखेवेणं अहं भणिमो ॥८॥

Page #78

४ ]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ [सुजन-दुर्जनयोर्भेदः]
सुयणो सोऊण इमं, गुणगहणं कुणइ जइ वि तं नत्थि । गुणभूसिए वि कव्वे, दोसे गिण्हइ खलो चेव ॥९॥ सुयणाण किं न नमिहह जे वि य दोसे वि पेच्छहिं गुणोहे । पियजणविरहे जह कोइ पिअयणं पेच्छइ वणुं पि ॥१०॥ न हु निम्मले वि किरणे रविणो पेच्छेइ कोसिओ तमसे । तह चेव गुणा इह दुज्जणो वि पेच्छेइ विवरीए ॥११॥ जइ वि हु बीहामि अहं खलाण एमेव तह वि कुवियाण ।
तह वि महंतं वसणं नो तीरइ उड्डिउं गयं ॥१२॥ अहवा- जो च्चिय एकस्स खलो सो च्चिय अण्णस्स सज्जणो होइ ।
कह सुयण-दुज्जयणाणं पसंस-निंदा अहं करिमो ॥१३।। जेण भणियं
रत्ता पेच्छंति गुणा दोसा पेच्छंति जे विरज्जंति । मज्झत्था पुण पुरिसा दोसे य गुणे य पेच्छंति ॥१४॥[ ] ता मज्झत्था तुम्हे दोसे परिहरह तह वि दट्ठण ।
गिण्हह विरले वि गुणे सुयणसहावं पि मा मुयह ॥१५।। [कथाप्रकाराः-तत्र धर्मकथायां धर्मनिरूपणम् ]
पत्थुयकारि कहाउ पण्णत्ताउ जिणेहिं सव्वेहिं । अत्थकहा कामकहा धम्मकहा मीस(ग)कहा य ॥१६।। अत्थकहाए अत्थो कामे तह चेव कामगकहाए। भण्णइ धम्मकहाए चउव्विहो होइ जह धम्मो ॥१७।। एसो पुण धम्मो भणिओ, जिणेहिं जियरागदोसमोहेहिं । तव-सील-दाण-भावण-भेएणं होइ चउहाओ ॥१८॥ अणसणमाई य तवो सीलं पुण होइ चरण-करणं तु । जीवदयाइ [य] दाणं अधु[व]याई भावणा हुंति ॥१९।। धम्मो अत्थो कामो भण्णइ मोक्खो वि मीसगकहाए । एसा सा मीसकहा भणामि हं जिणवरे नमिउं ॥२०॥
25
D:\amarata.pm53rd proof

Page #79

रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥] [कथापीठिका]
जंबुद्दीवो दीवो अत्थि लक्खजोयणपमाणो ।
दीवाण मज्झवत्ती लवणसमुद्देण परिखित्तो ॥२१॥ सो य केरिसो
चक्कायारेण ठिओ सुमेरुमाईहिं सत्तहिं धहिं (?) । कुलपव्वएहिं जुत्तो महानईचउदसोवेओ ॥२२॥ तस्स य दाहिणे भागे भरहं नामेण अत्थि वरवासं । वेयड्ढपव्वयेणं तं चेव पुणो दुहा जायं ॥२३॥ तस्स य दाहिणद्धे मज्झिमखंडे गुणेहिं पसिद्धं । आरियखेत्तऽभिहाणं गंगा-सिंधूहि परिखित्तं ॥२४॥ एत्थम्मि चेव खंडे णाणाऽऽयर-नगर-गोउलसमेओ । उच्छुज(उच्छिय?)वंसालिकलिओ गोमहिसिजणाउलो रम्मो ॥२५।। मगहानामेण अत्थि ह देसो जयम्मि सुपसिद्धो । लोयाणं हिययइट्ठो सरिसो सो देवलोगेणं ॥२६।। तम्मि य वरम्मि देसे अत्थि पुरं देवरायपुरसरिसं । मणि-रयण-कंचणमयं [य] पायारवरेण परिचरियं ॥२७।। रायगिहं नामेणं विक्खायं एत्थ भरहवासम्मि । उज्जाण-वावि-दीहिय-देउल-भवणेहिं कयसोहं ॥२८॥ तम्मि य वरम्मि नयरे राया अरिकुंजराण पडिवक्खो । अत्थि जए सुपसिद्धे सेणियनामो त्ति नामेण ॥२९॥ जीवाऽजीवे पुण्णं पावाऽऽसव-संवरणे य निज्जरणे । बंधे मोक्खे य तहा सो जाणइ जिणवरमएणं ॥३०॥ साहूण दाणनिरओ जिणपूयामहिमकरणसुजुत्तो । साहम्मियवच्छलओ खाइयसम्मत्तसंजुत्तो ॥३१।। सो भुजंतो भोए गमेइ कालं तहिं वरपुरम्मि । देवो व्व देवलोए गयं पि कालं न याणेइ[ई] ॥३२॥
15
20
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #80

5
10
15
20
25
६ ]
तम्मिय काले विहरइ जिणचंदो मत्तपीलुगइगमणो । उप्पणदिव्वाणो इहेव खंडे सयं वीरो ||३३|| सो साहुवयसहिओ विहरंतो नयरमंडियं वसुहं । संपत्तो रायगिहं थुव्वंतो वंदेहं ||३४|| नाऊण समोसरियं रायगिहे जिणवरं महावीरं । चउविहदेवनिकाया रयंति हिट्ठा समोसरणं ||३५|| जोइसिय-वाणमंतर-वेमाणिय- भवणवासिदेवा य । पायारतिउवेयं रयंति सहसा समोसरणं ॥३६॥ रइयम्मि समोसरणे भयवं वीरो पयाहिणं काउं । 'तित्थस्स नमो' भणिउं वइसइ सीहासणे विउले ||३७|| पुव्वाभिमुहनिव्विट्ठो सक्कीसाणेहिं चमरहत्थेहिं । वीयंतो सो भयवं धम्मं कहिउं समा [ढ]त्तो ||३८|| नाऊणं जिणवरिंदं समोसढं सेणिओ नरवरिंदो । चलिओ वंदणहेउं जिणस्स वरवीरनाहस्स ॥ ३९ ॥ गंतूण समोसरणे [पया]हिणं जिणवरस्स काऊण । भत्तिब्भरनिब्भरंगो एवं थुणिउं समाढत्तो ॥ ४० ॥
[ श्रेणिकनृपकृता वीरजिनस्तुतिः ]
अवि य- "जय भवसिंधुनिमज्जमाणजंतुघणुत्तारण ! |
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
जय ससिनिम्मलकित्तिनिलय ! जय भवियविबोहण ! ॥४१॥
जय खरकामगयंदकुंभनिस्सुंभणहरिवर ! । जय सुरकिंनर नरवरिंदसंथुय ! परमेसर ! ॥४२॥
जय विज्जुज्जल ! जय [सा ] मिसाल ! जय मु(सु )हसुदीहर ! । जय खर-निडुरवज्जसरिस ! कामह पंचविसर ! ॥४३॥
जय ससुरासुरसिद्धमहिउ तिहुयणजणाहिज्जइ ।
नो वच्छत्थलु मयणसरेहिं तुहु नाह ! भिज्जइ ॥४४॥
जय ससुरासुरकिंनर-नरवरपणमंतघट्टपयकमल । जय मोहनिसियरनासण ! जय केवलकिरणविष्फुरिय ! ॥ ४५ ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #81

रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥]
नर-तिरिय-देव-नारयभवसयसंघट्टभीसणदुरंत( ते)। संसारमहाजलहिम्मि नऽत्थि सरणं तुमं मोत्तुं" ॥४६॥ इय एवं पढिऊणं, नमिउं जिणपायपंकयं सिरसा । ईसाणाए दिसाए उवविट्ठो नाऽइदूरम्मि ॥४७॥ अह पत्थावं लहिउँ पुच्छइ वीरं पराए भत्तीए । का एसा रिसिदत्ता जा सुव्वइ आगमकहासु ॥४८॥ तो भणइ जिणवरिंदो सेणियरा[एण पु]च्छिओ संतो । भवियजणबोहणत्थं रिसिदत्ताए इमं चरियं ॥४९।। गंभीरसद्दमहुरघोसो स-देव-मणुयाऽसुराए परिसाए ।
भयवं चरमजिणिदो, एवं कहिउं समाढत्तो ॥५०॥ [कथासारः]
जह सा रण्णे जाया, जायमेत्ताए जह मुया माया । जणएण तावसेणं, वुढेि नीया जहा तत्थ ॥५१॥ जह जोव्वणसंपत्ता दिट्ठा हेमरहरायतणएणं । रुप्पिणिपरिण[य]णहेउं चलिएण रन्नमज्झम्मि ॥५२॥ जह कहियं नियचरियं, तावसथेरेण रायतणयस्स । तस्सेव य सा दिन्ना, मओ य जह तावसो रन्ने ॥५३॥ तेण वि जह परिणेउं आणीया नियपुरम्मि सा बाला । कम्मं जहा उइण्णं, जं रइयं अन्नजम्मम्मि ॥५४॥ जह सा हेमरहेणं 'कयाऽवराह'त्ति एव मुणिऊणं । माराविया म[साणे] पाणेहिं चंडपुरिसेहिं ॥५५।। जह सा पाणविमुक्का पुणो गया तत्थ रन्नमज्झम्मि । तावसवेसेण ठिया कणगरहेणं पुणो दिट्ठा ॥५६।। [ज]ह सा कणगरहेणं नीया कावेरिपवरनयरीए । जह तत्थ गया संता, पुणो वि महिलत्तणं पत्ता ॥५७।। पुव्वभवं सोऊणं, वेरग्गिया जह सयं बाला । कणगरहेणं सहिया, पव्वईया जह य सा तत्थ ॥५८॥
D:\amarata.pm513rd proof

Page #82

5
10
15
20
25
८]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
उप्पण्णकेवलाई विणिहयकम्माई दो वि जह ताई । संपत्ताइं मोक्खं नमिणो तित्थम्मि पवरम्मि ॥ ५९ ॥ सेणियराया एवं सोउं नमिऊण तह य वीरजिणं । सम्मत्तभावियमणो, गओ य निययम्मि ठाणम्मि ||६०|| भगवं पि वद्धमाणो थुव्वंतो देव - दाणव- नरेहिं । अण्णत्थ समोसरिओ बोहितो भवियकुमुयाई ॥ ६१॥ एयं कहासरीरं संखेवेणं मए विरइयं ति । इहि पवित्थरेणं भणामि हं जिणवरे नमिउं ॥ ६२॥ [ कथाप्रारम्भ: ]
जयइ वरकणयवण्णो पलंबबाहू विसाल [ध] वलच्छो । वीरो विलीणकम्मो जेणेयं साहिया पुव्वि ॥ ६३॥ विप्फुरियनहमउहा पणयाऽमरमउडरयणकयसोहा । नमि[स] जयंतु चलणो जस्स तित्थे इमं जायं ॥६४॥ सुयरयणभूसियंगी सुयदेवी जयउ पोत्थयविहत्था । जिए पसाएणेयं अहं पि [अ]लसं पवक्खामि ||६५ || जह तेण वित्थरेणं कहियं जिणवीरवद्धमाणेणं । तह किंपि समासेणं अहं पि वोच्छं जिणे नमिउं ॥ ६६ ॥ इह दाहिणद्धभरहे देसो नामेण मज्झदेसो त्थि । अन्नधण-धण्णपउरो बहुरयणविभूसिओ रम्मो ॥६७॥ उच्छु- जव - सालिकलिओ, नानाऽऽगर - नगर - गोडलसमेओ । बहु जणवयसंपुण्णो गोमहिसिजणाउलो रम्मो ॥ ६८ ॥ दुब्भिक्ख - डमर - चोरेहिं वज्जिओ निच्चपमुइओ रम्मो । ईइदोसविप्पमुक्को अविरहिओ ऊसवसएहिं ॥ ६९॥ एत्थम्मि वरे देसे नयरं रहमद्दणं' ति नामेणं । अत्थि वरं सुपसिद्धं मणि - रयणविभूसियं रम्मं ॥ ७० ॥ धवलुत्तुंगऽट्टालयसएहिं मणि - रयण-कंचणमएहिं । गयणयलमणुगएहिं तं नयरं भूसियं तेहिं ॥७१॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #83

[९
रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥]
अंबरतलं लिहंते वेरुलियमाइरयणनिम्मविए । कोट्टिमतलसोहंते जिणभवणे' तत्थ अइरम्मे ॥७२॥ आराम-वावि-दीहिय-उज्जाण-तलायमंडियं रम्मं । फरिहासमन्निएणं, पायारवरेण तं खित्तं ॥७३।। तत्थ य सरलसहावो लोओ परिवसइ गुणसयाइण्णो । विन्नाण-कलाकुसलो वियक्खणो बुद्धिमंतो य ॥७४|| सम्मत्त-नाण-दंसण-तव-नियमे य उज्जुत्तो । महु-मज्ज-मंसविरओ सावयधम्मे सया निरओ ॥७५।। अह तत्थ वरे नयरे, हेमरहो नाम अत्थि वरराया । जो सत्तुकरिवराणं सीहकिसोरो व्व पच्चक्खो ॥७६।। चंदो य सोमयाए [अइनिम्मलवय]णकंतिपरिपुण्णो । नाएण बलिसरिच्छो रूवेणं पुरंदरो चेव ॥७७।। कप्पतरू भिच्चाणं, दाया दीणाण अरी य वेरीणं । सो पालगो नयाणं, कलमलओ अण्णराईणं ॥७८॥ तस्स य वरनरवइणो अत्थि पिया गुणगणेहिं सुपसिद्धा । सुविसुद्धकुले जाया सुजसा नामेण देवि त्ति ॥७९।। सा पउमगब्भवण्णा, पउममुही पउमपहवरनयणा । वेल्लहलबाहुलइया ससि व्व सोमा य अकलंका ॥८०॥ सुजसादेवी तणओ अत्थि, सुओ बहुगुणाण जो निलओ । हेमरहपढमपुत्तो कणगरहो नाम नामेणं ॥८१।। सो सयलकलाकुसलो, पियंवओ तह य देव(चेव?) गुणगाही । सुहओ य पुव्वभासी, सघिणो रूवी विणीओ य ॥८२।। भुवणे विक्खायजसो, सोंडीरो कित्तिमं विसालच्छो ।
पियधम्मो य सुसीलो, वियक्खणो बुद्धिमंतो य ॥८३।। १. प्राकृतत्वात् पुल्लिङ्गम् , प्रथमाबहुवचनमेतत् ।
15
20
D:lamarata.pm5\3rd proof

Page #84

१०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ सुयणो सरलसहावो दक्खिण्णमहोयही गुणविसालो । नाइपडिवण्णपरो गुरुयणपूयारओ तह य ॥८४।। किं बहुणा भणिएणं जे केइ गुणा तिलोयमज्झम्मि । ते सव्वे वि य लीणा, तम्मि कुमारे सयं चेव ॥८५।। एवं वच्चइ कालो हेमरहो भुंजए वरं रज्जं । अह अत्थि दूरमग्गे तस्सेव वरस्स नगरस्स ॥८६।। कावेरीनामेणं नयरी धण-धण्णमंडियऽभिरामा । उज्जाण-वावि-दीहिय-देवउल-तलायसंवुत्ता ॥८७॥ धवलहर-आवणेहि य चउक्क-तिय-चच्चरेहिं सा कलिया । अहवा किं बहुएणं, धणयपुरीए समा सा वि ॥८८।। निच्चं पमुइयहिट्ठो, वजरिमाईहिं कीलणसएहि । जत्थ जणो कीलंतो गयं पि कालं न याणेइ ॥८९॥ कीलंता य हसंता, भासंता तह य चंकमंता य । विलसंता दीसंता देवाण विहियवरा लोया ॥९०॥ इय एरिसजणजुत्ता, सा नयरी भुंजए मणऽभिरामा । राया अरिभयकारी, 'सुंदरपाणि' त्ति नामेणं ॥९१।। अरिहत्थीण मियारी, भाणू मो बंधुपंकयवणस्स । पणइकुमुयाण चंदो, पाउसकालो य लोयाणं ॥९२। देइ धणं अधणाणं पालइ सधणे पराए नीईए । बंधु विहूणाणं वि सो जणाणं बंधुत्तणं कुणइ ॥९३|| तस्स य सुंदरपाणिस्स, राइणो वल्लहा मणऽभिरामा । सुकुमालपाणि-पाया वासुल नामऽत्थि वरपत्ती ।।१४।। निम्मलकुलप्पसूया, असुइत्तविवज्जिया गुणनिहाणं । सा सुयणधम्मनिरया, दइया तह पुहइनाहस्स ॥९५।। वासुलदेवीधूया, रूववई अत्थि रुप्पिणी नाम । उत[त्त]त्तकणयवण्णा पढमवयत्था य सा तइया ॥९६।।
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #85

[११
रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥]
बाहत्तरिकर्लकुसला विण्णाणाऽइसय-विणयसंपत्ता । अट्ठारसलिविनिउणा सोमा सा चंदरेह व्व ॥९७|| संपुण्णचंदवयणा वरपउमिणिकुसुमपत्तसमयनयणा । वरा य घणथणकलसा सुकुमाल-सुपच्चलवइ ॥९८॥ सा अण्णदिणे धूया नाऊणं जोव्वणम्मि वढ्ती । सुंदरपाणिसयासे वासुलदेवीए उवणीया ॥९९।। अह पेच्छिऊण धूयं, वदि॒तिं जोव्वणम्मि पढमम्मि । सो चिंतेइ मणेणं, राया कस्सेस दायव्वा ॥१००। रहमद्दणम्मि नयरे, राया नामेण अत्थि हेमरहो । तस्सऽत्थि सुओ पवरो, कणगरहो नाम नामेणं ॥१०१।। तस्सेसा वरकण्णा देमि अहं एव चिंतिउं राया । वाहारावइ मंती सागरपमुहा तहिं सव्वे ॥१०२।। तो तेसिं मंतीणं साहइ राया य वईयरमिमं ति । ते वि य सागरपमुहा, भणंति मंती इमं वयणं ॥१०३।। अवस्सेसा दायव्वा कस्स वि विन्नाणरूवकलियस्स । जेण महग्धं रयणं, जाइ महग्घम्मि ठाणम्मि ॥१०४।। अम्हेहिं वि सुयमेयं, जहा कुमारो जयम्मि सुपसिद्धो । रूव-गुण-लच्छिनिलयाओ सोंडीरो कित्तिमंतो य ॥१०५।। एसा वि य वरा बाला निज्जियरइ-कंति-तेयसंपया । 'दोण्ह वि समरूवाणं नऽत्थि विरोहो 'त्ति सुपसिद्धं ॥१०६।। सोऊण ताण वयणं, राया पेसइ सोहणे दिणम्मि । गुणसेणं नामेणं, महंतगं सव्वअहिगारी ॥१०७।। गुणसेणो गंतूणं, हेमरहं पणमिऊण विणएणं । पत्थावं लहिऊणं, कोसल्लीयं समप्पेइ ॥१०८॥
20
૨. પ્રાકૃતમાં સમાસમાં પૂર્વપદનો અન્ય સ્વર દીર્ઘ હોય તો હસ્વ અને હસ્વ હોય તો દીર્ઘ વિકલ્પ થાય છે.
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #86

5
10
15
20
25
१२]
दिण्णाऽऽसणो निविट्ठो, हेमरहं भणइ महुरवयणेहिं । सुंदरपाणिनिवेणं, तुम्ह सयासम्म पट्ठविओ ॥ १०९॥ सुंदरपाणी राया, भणइ इमं - अस्थि मज्झ वरकण्णा । सा तुम्ह सुयस्स मए दिन्ना, जइ तुम्ह पडिहाइ ॥ ११०॥ हेमरहो हसिऊण, गुणसेणं भणइ 'होउ एवं' ति । तो सम्माणेऊणं राया पट्ठवइ गुणसेणं ॥ १११ ॥ अह सोहणम्मि दिवसे, रूविणिकण्णाऍ पाणिगहणत्थं । हेमरहो कणयरहं, नियबलसहियं विसज्जेइ ॥१९२॥ तं च केरिसं ?
रहवर-गयवर-पाइक्क-संकुलं तुरयथट्टकयसोहं । अण्णोणे निज्जिणंतं सेणं नीहरिउमादत्तं ॥११३॥ तत्थ वि रहवरसंघट्टतासिया, तसहिं मत्तमायंगा । मायंगसद्दभीया दिसोदिसिं जंति वरतुरया ॥ ११४॥
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
अण्णत्थ तुरयखुरघायघाइया महियलम्मि विउलम्मि । अंति पडंति गणस्सा (स्स), तक्खणम्मि तो न उट्टंति ॥ ११५ ॥
अवि य- दीसंतपवररहनरं, गज्जंतमत्तकरिवरं ।
हिंसंततुरयथट्टयं, वग्गंतपयइवग्गयं ॥ ११६॥ विलसंतनरवरीसरं, वरछत्तसेयपंडुरं । वज्जंतसंखकाहलं, गिज्जंतजुवइमंगलं ॥११७॥
पढंतमागहबंदिणं, दीसंतखग्गभीसणं ।
गुंजंतभेरिसद्दयं, लंबंतपवरचिधयं ॥ ११८ ॥ [ खंडयं]
संचलइ तत्थ सेण्णयं
चलिउ सेण्णु विलसंतउं, महिं पसरंतउं, मत्तोदधि मत्तोवहि जह सलिलु तह । पडह-संखसद्दाउलु गय गज्जाउलु । पढमइ पाउसि मेहु जिह ||११९||
अणवरयपयाणेहिं जाव वच्चेइ तत्थ तं सेण्णं । ता सेण्णवत्तं सुणिउं, अरिदमणो नाम वरराया ॥१२०॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #87

10
रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥]
[१३ [अरिदमनेन सह युद्धम् ]
पट्ठवइ निययं पुरिसं, हेमरहसुयस्स नियभूमीगस्स । सो गंतूण कुमारं पभणइ अरिदमणवयणेहिं ॥१२१।। मह लंघिऊण सीमं, अरिदमणो भणइ वच्चसु कुमार ! । अहवा जुज्झेऊणं, गच्छसु मह देसमज्झेणं ॥१२२।। अहवा किं बहुएणं खग्गं कंधुं आगओ सि तं मज्झ । ता ठाहि समरहुत्तो अहवा आणं पडिच्छेहि ॥१२३।। सुणिऊण इमं वयणं दूयं पडिभणइ सो इमं कुमरो । किं केसरि भयभीओ, गिण्हइ आणं सियालस्स ? ॥१२४॥ भणिओ दूओ इय एवं सो गंतूण भणइ पडिवयणं । किं भयभीओ सीहो, कुणइ सियालाण इह आणं ? ॥१२५॥ अरिदमणो सुणिऊणं वयणं दूयस्स जलिउमाढत्तो । तं दट्ठण जलंतं, संखुद्धा तक्खणं पुरिसा ॥१२६।। गिण्हेइ को वि खग्गं को वि हु सत्तिं सरासणं को वि । को तोणीरं पीडइ, पहणइ अण्णो धरणिवढें ॥१२७।। एयम्मि अवसरम्मि, दिन्ना संगामसूयगा भेरी । सुणिऊण तस्स सदं, संखुद्धा तक्खणं सुहडा ॥१२८।। संगिण्हइ को वि हत्थि कु वि तुरगं को वि गिण्हइ खग्गं । को वि वरसंदणरूढो रणतण्हालू चलइ सहसा ॥१२९।। कु वि पढम जोव्वणु[व]गयरागबालाए विरहभीयाए । उण्णयपओहराए , धरिओ अवरुंडिउं दइओ ॥१३०।। अण्णा य पायवडिया भणइ पियं निग्घिणो सि तं दइय ! । जो मोत्तूण दइयं, चलिओ तं एत्थ संगामे ॥१३१।। इय एवं वुच्चंता सुहडा वरपिययमाहिं तरुणीहि । अगणियपिययमवयणा चलिया संगामतण्हालू ॥१३२॥ गयवर-रहवर-पाइक्क-संकुलं तुरयथट्टदुपेच्छं । अण्णोण्णे निज्जिणंतं नयराउ विणिग्गयं सेण्णं ॥१३३।।
20
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #88

१४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ जाव य कुमारसेण्णे वट्टइ दूयस्स मं(सं)तिओ कोवो (?) । सण्णद्धबद्धकवओ, अरिदमणो ताव संपत्तो ॥१३४॥ संपत्ते अरिदमणे कुमारसेण्णं पि तक्खणं चेव । संन्नज्झिउं पवत्तं रणउच्छाहम्मि वदि॒तं ॥१३५॥ सरक्ख-सर-सत्ति-सव्वल-मेल्लंतं तत्थ अरिदमणसेण्णं । उठेइ सवडहुत्तं कुमारसेण्णस्स सहस्स त्ति ॥१३६।। बाणेहिं वरिसमाणं, खग्गासणिभीसणं धणुम(स)सदं । तस्सेव उम्मुरंतं[?], कुमरसेण्णं पि उठेइ ॥१३७।। सुहडा सुहडेहि समं, अभिडुआ रहवरा सह रहेहिं । तुरया तुरंगमेहिं, मत्तगया सह गइंदेहिं ॥१३८।। गयवर-रहवरसंघट-भीसणं खग्गघायदपेच्छं। लग्गं बलाण जुझं, नच्चंतकबंधपेच्छणयं ॥१३९।। गज्जंति तत्थ सुहडा, नासंति य कायरा दिसोदिसं ।
भज्जंति कडयडंता, गएहिं वरसंदणा सहसा ॥१४०।। 15 अवि य- वग्गंतपयइभीसणं, नच्चतरंडपेक्खणं ।।
गिज्जंतनामगोत्तयं, कोकंतअण्णमण्णयं ॥१४१।। बहुकुंत-खग्गभीसणं, पढंतभट्टबंदियणं । भज्जंतगरुयरहवरं निवडंतमत्तकरिवरं ॥१४२।। भज्जंत हत्थि वरघडं, विरुंडधरियवरभडं ।
................॥१४३॥ वरिसंत सव्वसव्वलं, वज्जंत संखकाहलं । कयमंस-रुहिरकद्दमं, संलग्गु जुज्झमुत्तमं ॥१४४।। लग्गु जुज्झ अइभीसणु, कायरनासणु , दसमुह दसरहसुयह जिह । कुंत-खग्ग मेल्लाउखें, सरेहिं वगा(ग्गा)उलु , भीसणु नावइ पेयवणु ॥१४५।।
ह............................
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #89

[१५
रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥]
भज्जंत छत्तचिंधं मुहत्तमेत्तेण अरिदमणसेण्णं ।। भग्गं जह सरिसलिलं, वेलागय-उवहिसलिलाणं ॥१४६।। तं पेच्छिऊण भग्गं, वरिसंतो वरसराण निवहेहिं । उठेइ रहविलग्गो, अरिदमणो ह(म?)रिसभरियंगो ॥१४७।। पाडेइ छत्तचिंधे, चूरेइ य रहवरे करिवरेहिं । भंजेइ गयघडाओ, खग्गपहारेहिं सो तत्थ ॥१४८।। जावेवं खणमेत्तं पहरइ सो तत्थ वरबलसमेओ । ताव य कुमारसेण्णं, भग्गं भज्जंतधयचिंधं ॥१४९।। रणरहसमुव्वहंतो, पेच्छंतो नियबलं पलायंतं । संपत्तो ता कुमरो, सरक्खसरे तत्थ मुच्चंतो ॥१५०।। जइ अत्थि पुरिसयारं माणं उव्वहसि निययहियएणं । अहिलससि वा कित्तिं तिलोयमज्झम्मि सयराहं ॥१५१।। ता ठाहि समरहुत्तो, अरिदमणो भणइ तं वरकुमारं । फेडेमि जेण दप्पं, रे बालिस ! समरमज्झम्मि ॥१५२।। अहवा तं बालिसओ, जाणसि तं, कीसिउं न जुज्झेउं । ता गिण्ह मज्झ आणं, जेणऽज्ज वि देमि ते जीयं ॥१५३।। पडिभणइ तो कुमारो-किं कीरइ एत्थ गरुय-लहुएहिं । जेण लहुओ मियारी, भंजइ दप्पं गुरुगयाणं ॥१५४।। किं बालिसओ जलणो न दहइ कट्ठाण गरुयसंघायं । किं वा विसहरदाढा, लहुया नो नेइ पंचत्तं ॥१५५।। ता ठाहि समरहुत्तो, अवणेमि य जेण तुज्झ गुरुमाणं । जावेवं सो भणिओ, ताव कुमारस्स संपत्तो ॥१५६।। वग्गंता दो वि जणा उद्धरिउं रहवराण वसुहाए । अह भं(भिं)डिउं पवत्ता, खग्गपहारेहिं ते तत्थ ॥१५७।। तो वाहइ अरिदमणो, खग्गं कुमारस्स खंधदेसम्मि । विज्जुखित्तेणं तओ, कुमारो तं वंचइ खग्गं ॥१५८।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #90

5
10
15
20
25
१६]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
अह रूसिओ कुमारो, वाहइ खंधस्स जाव वरखग्गं ता । सो वि वंचिऊणं वाहइ, कुमार [ खंध] स्स नियखग्गं ॥ १५९ ॥ कुमरो वि वंचिऊणं, अरिदमणं भणइ ईसि हसिऊणं । किं खग्गजुज्झिएणं, बाहुजुज्झेण जुज्झामो ॥१६०॥ निक्खित्तखग्गरयणा, दो वि जणा महियलम्मि विउलम्मि । तह जुज्झिउं पयत्ता, जह वणमहिसा अरण्णम् ि॥ १६९ ॥ संचुण्णियंगमंगा-रुग्गाभेण -- [ ? ] लित्तनियअंगा | मत्तगया इव रण्णे खणमेत्तं जाव जुज्झति ॥ १६२॥ ताव कुमारेणं सो, तह बद्धो नागपासबंधेहिं ।
जह खणमेत्तेणं वि य वसीकओ सो कुमारेण || १६३ || एयम्मि अवसरम्मी उग्घुट्टं देव-दाणव-नरेहिं । 'जयइ कुमारो' भणिउं मुक्का कुसुमाण वरवुट्ठी ॥१६४॥ सो वि य अणिच्छिऊणं रज्जं कुमारेण दीयमाणं पि । पव्वइऊणं सिद्धो, जिणं (णि) दनमिनाहतित्थम्मि ॥ १६५ ॥ चलिओ पुणो इहइं कुमारो गामागरनगरमंडियं वसुहं । पेक्खंतो अइरम्मं, कावेरीपुरीवरीं अंतेणं ॥१६६॥ अह सो थोवदिणेहिं लंघेउं जोयणाई बहुयाइं । संपत्तो गुरुरण्णे, गय-गंडय-सीहपवरम्मि ॥१६७॥ तं च केरिसं ?
सज्ज - ऽज्जुणसंछन्नं जंबु- कयंवं - ऽव - निंब- रमणीयं । पुन्नाग-नाग-चंपय-रायंछुय - बउल पडिपुण्णं ॥१६८॥ अइवंतय-सत्तच्छय-असोय - वरतिलयपाडलाइण्णं । कणियार- केलि-राइणि-पियंगु - जंबीरपरियरियं ॥ १६९ ॥ केयइ-लवंग-तह कंचणार एमाइ रुक्खपडिपुण्णं । पेच्छेइ महारण्णं वच्चंतं तत्थ तं सेण्णं ॥ १७०॥ अवि य- कत्थ वि पव्वयविसमं, कत्थ वि निज्झरण- सरियसयकलियं । कत्थवि बुक्कातं वानरवूहेहिं तं रणं ॥ १७१ ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #91

[१७
रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥]
कत्थ वि गयकुलपुण्णं, कत्थ वि तं मयकुलेहिं परियरियं । कत्थइ पुलिंदपउरं, कत्थइ सीहेहिं भीसणयं ॥१७२।। अण्णत्थ रिंछ-चित्तय, अण्णत्थ य गवय-गंड-रुरुवेहिं । अण्णत्थ अच्छभल्लयसएहिं तं संकुलं रन्नं ॥१७३।। अण्णत्थ भिल्ल-संवरे, अण्णत्थ य रक्खसे महाघोरे ।
अण्णत्थ भूयपेए, फेकारंते महाचंडे ॥१७४।। अवि य- दुज्जणमुहसारिच्छं, तं रणं कसिणपव्वयसएहिं ।
तह कसिणगयकुलेहिं कालिंजिणि तह य कुसुमेहिं ॥१७५।। अण्णत्थ सुयणसरिसं वि य सियवरसेयकुसुमनिवहेहिं । अण्णत्थ पल्लवेहिं, अंदोलंतेहिं वाहरइ ॥१७६।। अण्णत्थ फलभरेणं, पहियाण य आगयाण तं रण्णं ।
कारवइ पाणवित्ति, सुयणसहावम्मि वहतं(व हुँतं) ॥१७७।। अवि य- गयगज्जिएहिं गज्जइ वासइ निज्झरण-पव्वयजलेहिं ।
सिंहिकेयाऽऽरवपउरं वासारत्तो व्व तं रण्णं ॥१७८॥ अह तत्थ रणमज्झे करहविलग्गेहिं निययपुरिसेहिं । जोवाविऊण उदयं पच्छा गच्छेइ तं सेण्णं ॥१७९।। अण्णदिणे जे पुरिसा पट्टविया जलगवेसणनिमित्तं । ते सुचिराए आया रायसुएणं इमं भणिया ॥१८०॥ 'किं वो चिरावियं, तं तुझेहिं जलगवेसणगएहिं' । ते वि पणामं काउं भणंति कुमरं इमं हिट्ठा ॥१८१।। सामि ! लद्धं अम्हेहिं निम्मलउदयं महासरं दिटुं । जं पुण चिरावियं इह तत्थ वि कज्जं निसामेह ॥१८२।। एक्कम्मि भूमिभागे, तत्थ वणे जलगवेसणगएहिं । दिटुं महामहंतं चोज्जं, तं सामि ! निसुणेहिं ॥१८३।। अत्थि बहुरण्णमज्झे फुल्लुप्पलकमलकुवलयाइण्णं । कारंड-कुंच तह चक्कवाय-सारस-कलहंसपडिपुण्णं ॥१८४॥
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #92

१८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ जलहत्थि-मयर-कच्छव-तंतुय-कुरुविल्ल-मच्छसयकलियं । सच्छोदयभरियं सरं वालसमुद्दो व्व वित्थिण्णं ॥१८५।। तस्स य तीरावत्ती वित्थिण्णो बहलपत्तलच्छाओ । नहोच्छो अत्थि दुमो बहुपक्खिगणाण आगारो ॥१८६।। तम्मि पडपायववरे, पाएहिं बद्धगम्मि अंदोले । अंदोलंती इत्थी दिट्ठा वररूवगुणकलिया ॥१८७।। तं पेच्छिऊण बालं, पउममुहिं पउमपत्तवरनयणं । संजायगरुयसंका[उ]ला तत्थेव य संलीणा ॥१८८।। तत्थ हुमगहणमज्झे चिंतेमो, होज्ज का इमा बाला । किं वणलच्छी एसा ?, किं वा रिसिणी इमा का वि ॥१८९॥ जावेवं चिंतेमो, ताव य अंदोलयाउ उत्तरिउं । सललियवेल्लहलगइ, चलिया सा सरवरंऽतेणं ॥१९०।। गंतूण सरवरम्मी, मज्जणकीलाएँ तत्थ कीलेउं । पउमिणि पत्तम्मि वरे, गिण्हइ सा पउरकुसुमाइं ॥१९१॥ गहियवरकुसुमनिवहा, चलिया सा पच्छिमं दिसाहुत्तं । तत्थ य अवरदिसाए, उज्जाणं अत्थि रमणीयं ॥१९२॥ तत्थ वरे उज्जाणे, अणेयवरपायवेहिं परियरिए । दुमगहणमज्झवत्ती, देउलिया अत्थि रमणीया ॥१९३।। सा मंथरगइगमणा, पलोयमाणी वरंतमुज्जाणं । देउलियाए गंतुं, पउमिणिपत्तेसु उवविट्ठा ॥१९४।। एयम्मि अवसरम्मी, अच्छंतेहिं तहिं वणनिउंजे ।
जं दिलु तं सामिय ! निसुणसु एक्केण चित्तेण ॥१९५।। अवि य- चंदो व सोमयाए, सूरो विव नियसरीरदित्तीए, समुद्दो विव गंभीरत्तणेणं, मत्तगयवरो विव सलीलाए गईए, सीहो विव निग्घयत्तेण, पढमपाउसो 25 विव दीसंतो नयणसुहकारी, पुरंदरो विव रूवसंपयाए, सुरगिरी विव थिरत्तणेणं,
महुमहणो विव वित्थिण्णुणयवच्छत्थलेणं, संकरो विव गुरुजडाकलावेण, जमो विव
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #93

5
रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥]
[१९ विद्धत्तणेणं, हंसो विव सरीरपंडुरत्तणेणं, सरयकालो विव कुसुमफलभरनमियअंगपिट्ठीए को वि जराजुण्णो तावसवेसधारी कंद-मूल-फलगहियभरो पविट्ठो त्ति देउलियाए ।
अब्भुट्ठिओ य तीए, सुरवहुसरिसाए पवरबालाए निक्खित्तवरफल[स्स य] पमज्जिया तीए तच्चलणा ॥१९६।। कयमज्जणऽब्भिहो सो, तीए पवराए चेव बालाए । दिण्णासणे निविट्ठो पउमिणिकुसुमासणवरम्मि ॥१९७|| सह तीए कण्णाए पभक्खिओ वरफलाइ सो तत्थ । अम्हे वि इमं दटुं, सकोउगा चेव संजाया ॥१९८।। दट्ठण इमं सव्वं, संपत्ता एत्थ संपयं इण्हि । एएण कारणेणं, अम्हेहिं चिरावियं सामि ! ॥१९९।। तो भणइ रायपुत्तो,-को होज्ज वणम्मि तत्थ सो पुरिसो ? । का वा सा वरबाला ? महइमहंतं इमं चोज्जं ॥२००।। तो तं भणंति पुरिसा, नूणं सो रक्खसो महाघोरो । सा दिसति-सोमवयणा, रक्खसिया होज्ज रण्णम्मि ।।२०१।। तो भणइ रायपुत्तो, फलाइं नो रक्खसाइं भक्खंति । नो वाऽग्गीहोमं करेंति नो चेव नियम-तवे ॥२०२।। ता नूण तावसाइं, ताइं अच्छंति तत्थ वणमज्झे । अहवा किं बहुएणं, देह पयाणं पभायम्मि ॥२०३॥ एयम्मि अवसरम्मी, सूरो गयणं कमेणं लंघेउं । पत्तो अत्थमणगिरिम्मि, मउलेउं पंकयवणाई ॥२०४।। अत्थमिए दिवसयरे, संझाराएण मंसखंडेणं । गहिएणं दसणेहिं, संपत्ता रक्खसी रयणी ॥२०५।। तो ताण तावसाणं, कहाए अक्खित्तमाणसो राया । गमिऊण अद्धरत्तं, निदं सो लहइ पच्चद्धे ॥२०६।। अवसेसरयणिमेत्ते, बंदियणविबोहिओ वरकुमारो । सो भणइ-सेण्णमज्झे, देह पयाणं, सरंतेणं ॥२०७।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #94

5
10
15
20
25
२०]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
दिण्णे पयाणसंखे, खुहिए सयलम्म तत्थ सेण्णम्मि । चउ-पंचपुरिससहिओ, चलइ कुमारो सरंते पिट्टं ॥२०८॥ उज्जोइयपुव्वदिसो निन्नासिया स[व्वल ? ] तिमिरसंघाओ । सहस त्ति अंसुमाली, उइओ एत्थम्मि पत्थावे ॥ २०९ ॥ संपत्तो य क्खणेणं, रायसुओ पवणवेगतुरएहिं । पेच्छइ तत्थ वक्खित्तं तं अंदोलंतं वणंऽतरि ॥ २१०||
दट्ठूण रूवविहवं, तीए बालाएँ तत्थ रायसुओ । अक्खित्तमाणसो सो, एवं चिंतेमाढत्तो ॥ २११ ॥
किं सग्गाओ एसा, केण वि कुविएण रिसिवरेण इहं । सावेण सावियंगी, पडिया रण्णे निसालम्मि ॥ २१२ ॥ किं का वि होज्ज रिसिणी, कंद - फलाऽऽहारिणी अरणगया । तव-निययसोसियंगी, पियुविरहे गहियपवज्जा ॥२१३॥ अहव नवजोयणाए, रिसित्तणं कह इमीऍ इह हुज्जा । ता पुव्व वेरिएण, केण वि देवेण इह खित्ता ॥ २१४॥ अहवा विज्जाहरपवरबालिया कमलकोमलसरीरा । वेयड्डपव्वयाओ कीलणहेउं इहं आया ॥ २१५ ॥
एसा उ होज्ज लच्छी, सरस्सई एस सुंदरा (र) मुहया (सुहया) । अहवा वि कुरंगच्छी, हवेज्ज अण्णा इमा का वि ॥ २१६ ॥ अहवा विकुवलयच्छी, कमलमुही कमलकोमलसरीरा । मज्झ कएणं विहिणा, विणिम्मिया एत्थ रणम्मि ॥ २९७ ॥ एवं विचितमाणो, रायसुओ जाव तत्थ अच्छेई । ता बहलकलयलेणं, झत्ति परायं तहिं सेण्णं ॥२१८॥ सेण्णरवं सोऊणं, सा बाला तत्थ रन्नमज्झम्मी । कुमारेण दिस्समाणा सहसा अद्दंसणं जाया ॥ २१९॥ तो चिंतेइ कुमारो, किं एयं सुविणयं मए दिट्ठे । किं वा पच्चक्खमिणं किं वा माहिंदजालं ति ॥ २२० ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #95

[२१
रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥]
सव्वमिणं पच्चक्खं, न होइ माइंदजालमेयं ति । अहवा किं बहुएणं, पुच्छामि इमे निययपुरिसे ॥२२१।। तो ते वि रायपुरिसा पुच्छियमेत्ता इमं पडिभणंति । जइ आणवेसि सामिय ! पच्चक्खं सव्वमेयंति ॥२२२॥ तो सो विम्हियहियओ, रायसुओ वच्चइ वडंऽतेणं । नो पेच्छइ तं बालं, पेच्छइ सुण्णं तमंदोलं ॥२२३।। पउमिणिपत्तच्छइयं, इंदीवरमाइपउमपरियरियं । वडपायवआसण्णे, पेच्छइ सो सरवरं रम्मं ॥२२४।। एयम्मि अवसरम्मी, तं सेण्णं सरवरस्स पुव्वाए । आवासियं दिसाए, तरुगणच्छायासु विउलासु ॥२२५।। सो वि य रायकुमारो, पेच्छंतो सरवरं अइमटुं तं । संपत्तो देउलियं, बहुपरिवारेण परियरिओ ॥२२६।। देउलिया आसण्णे, उप्फुल्लसमण्णियं अइमहंतं । पवरमहादुमकलियं, उज्जाणं अत्थि रमणीयं ॥२२७।। वारेउं परिवारं, उवद्दवं उवयणम्मि कुणमाणं । अक्खित्तमाणसो सो, जोवइ तं बालियं पवरं ॥२२८॥ नो तत्थ किं पि पेक्खइ, पेक्खइ परमाणुसेहिं कयभोयं । तं देउलियपएसं, जणेण सहिओ वरकुमारो ॥२२९।। तो सो परियणसहिओ, देउलियाए सुहासणनिविट्ठो । तं बालं चिंतंतो, अच्छइ जा थोवियं वेलं ॥२३०।। एयम्मि अवसरम्मी, पत्तो सो तावसो फलविहत्थो । अब्भुट्ठिओ य सहसा, रायसुएणं विणयपुव्वं ॥२३१।। तेण वि कुसुम-फलाणं, पउमिणिपत्तं अइवसुरभीणं । भरिऊण वरो अग्घो, उवणीओ रायपुत्तस्स ॥२३२॥ चलणेसु निवडिऊण, अग्धं तु पडिच्छिऊण रायसुओ । तावसपुरओ निविसइ, पउमिणिपत्तम्मि सुविसाले ॥२३३॥
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #96

२२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ भणिओ य तावसेणं-रायकुमारो 'कहि'ति गंतव्वं ? । कत्तो य आगओ तं?, तेण वि सव्वं पि परिकहियं ॥२३४।। जोएइ य सो सव्वं, समंतओ निद्ध-महुरदिट्ठीए । नो पेच्छइ तं बालं, रायसुओ तत्थ देवगिहे ॥२३५।। भणिओ य तावसेणं पुत्तय ! देवऽच्चणस्स मे वारो । ता गिण्ह वरफलाइं, अहं पि किच्चं करिस्सामि ॥२३६।। 'भयवं वट्टेसु तवो', पज्जत्तं मह फलेहिं एएहिं । इय भणिऊणं कुमरो, चलणेसु निवडेओ ॥२३७।। वीसज्जिय परिवारो, रायसुओ अप्पपुरिसपरियरिओ । पच्छण्णो दुमसंलीणो, ठिओ य बालं निरिक्खंतो ॥२३८॥ निव्वत्तियकरणिज्जो, पभक्खितों तावसो वरफलाइं । सह तीए बालाए, दीसंतो रायपुत्तेणं ॥२३९।। फलभक्खणावसाणे, पुणो वि असणं गया बाला । कुमरो वि नियावासे, चलिओ बालं विचितंतो ॥२४०॥ पच्छाऽवरण्हकाले, मज्जिय-जिमिओ य सो वरकुमारो । गंतूण तावसंऽते, सुस्सुसमाणो इमं भणइ ॥२४१॥ जइ भयवं ! न विरोहो, इमम्मि वरपायवोच्छइयदेसे । वरसुरभिसीयलवणे, अच्छामि अहं दिणे कइ वि ॥२४२।। नो एयम्मि पएसे, चउप्पयाइ[य] करेइ अवरोहं । हसिऊण तावसो सो, भणइ य अच्छह जहिच्छाए ॥२४३।। तो सो सुसुस्समाणो, अच्छेउं थोवियं तहिं वेलं । नमिऊण रिसिं कुमरो, गओ वियाले नियावासे ॥२४४।। सो वि य पभायसमए, वक्कलधारी गओ वरफलाणं । रायसुओ वि पभाए, आगच्छइ आसमपयम्मि ॥२४५।। निउणं पि मग्गमाणो, न पेक्खए कण्णगं तहिं कुमरो । तो पुज्जेउं पयत्तो, तं देउलियं जणसमेओ ॥२४६।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #97

[२३
रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥]
बहुविहमणिचुण्णेहिं, वरकंचणसोहियाउ रम्माउ । रंगावलीउ सहसा, तत्थ य पवराउ रइयाउ ।।२४७॥ पउरामोएहिं तहा, वरेहि कुसुमेहिं पंचवण्णेहिं । पयरो कओऽभिरामो, छप्पयगणसेविओ पवरो ॥२४८।। बहुविहमणिरयणेहिं, कंचण-वरतगरवच्छकुसुमेहिं । तत्थ वि पट्टच्चणिया, निम्मविया नेत्तपट्टेहिं ।।२४९॥ कप्पूर-तुरुक्केहि, कत्थूरिय-चंदणेहिं पवरेहिं । पज्जालियाउ तत्थ य, पवराओ धूयघडियाओ ।।२५०॥ जावेवं सो पूर्य, करेइ तो तावसो फलविहत्थो । अडवीओ गंतूणं, संपत्तो आसमपयम्मि ॥२५१॥ अब्भुट्ठिओ य नमिओ, परियणसहिएण सो कुमारेणं । उचियाऽऽसणे निविट्ठो आसीवायं करेऊणं ॥२५२॥ गमिऊण थोवं वेलं, विणविओ सो इमं कुमारेणं । भयवं ! कुणसु पसायं, मज्झं आहारगहणेणं ॥२५३॥ भणिओ य तावसेणं रायसुओ, पुत्त ! सुणह मह वयणं । मोत्तूण कंद-मूले, जईणं नो कप्पइ अण्णं ॥२५४॥ सोऊण इमं वयणं, नमिऊणं तावसस्स कमजुयलं । परियणसहिओ चलिओ निययाऽऽवासस्स सो कुमरो ॥२५५।। वीसज्जियसयलजणो, तं बालं पुण्णिमिदुसमवयणं । दुमअंतरे निलुक्को, पेच्छइ आहारकालम्मि ॥२५६॥ दट्ठण य तं बालं, गओ कुमारो नियम्मि आवासे । मज्जियभुत्तो य पुणो, रिसिसयासम्मि तो एइ ॥२५७।। नमिऊण रिसिवरं तं, उवविट्ठो भणइ सो इमं कुमारो । 'तुह पायदंसणेणं, भयवं मह होइ संतोसो' ॥२५८।। तेण वि रिसिणा भणिओ, सुसागयं भद्द ! तुज्झ होउ त्ति । गमिण थोववेलं, गओ कुमारो नियावासं ॥२५९॥
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #98

२४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ पुणरवि बीयम्मि दिणे, तहेव गंतूण आसमपयम्मि । आढवइ जाव पूयं तहेव ता रिसिवरो पत्तो ॥२६०।। नमिओ य कुमारेणं, भणइ रिसी, पुत्त ! उवचिइ(ई) महया । किं सयमेवाढत्ता, 'अच्चुवयारो कुणइ संकं' ॥२६१॥ भणिओ य कुमारेणं, महरिसि ! तुह उवरि भत्तिभरभरियं । कारवइ महं हिययं, बला वि मे उचियकरणीयं ॥२६२।। काऊण तओ पूर्य, भणइ-कुमारो पराएँ भत्तीए । कुणसु पसायं भयवं !, गिण्हसु महसंतियं किंचि ॥२६३।। तेण वि सो पडिसिद्धो, तहेव दट्ठण तं वरं बालं । निययावासम्मि गओ, कुमरो हियएण चिंतंतो ॥२६४।। एवं दिणे दिणे सो, उवयारं कुणइ सच्चभावेणं । अण्णम्मि दिणे रिसिणा, भणिओ कुमरो इमं वयणं ॥२६५।। न विणा कज्जेण इमं, उवयारं तुज्झसंतियं होज्जा । ता कहसु किं पि कज्जं, जं सकं तावसजणाणं ॥२६६।। भणइ य पणामपुव्वं, रायसुओ-अत्थि एत्थ काचि बाला । तं जइ पसायमंतो, भयवं दंसेहि तं मज्झ ॥२६७।। भणिओ य तावसेणं, जईण मज्झम्मि बंभयारीणं । कत्तो पुत्तय ! रण्णे, कण्णाए संभवो एत्थ ? ॥२६८।। भणियो य कुमारेणं, सामिय ! कण्णा मए सयं दिट्ठा । अण्णं पि गरुयचोज्ज, मह एयं सामि ! हिययम्मि ॥२६९।। ता कुणसु मह पसायं, संदंसेसु सामि ! कण्णगा मज्झं । सुइरं वि चिंतिऊणं, रिसिणा भणिओ इमं कुमरो ॥२७०॥ कह भणसि सयं दिट्ठा, एत्थ य रण्णम्मि पुत्त ! सा कण्णा । कुमरो वि पणमिऊणं भणइ रिसिं ईसि हसिऊणं ॥२७१॥ जह आणवेसि सामिय !, दिट्ठा सा कण्णगा मए एत्थ । भणइ रिसी हसिऊणं, किं कज्जं तीऍ कण्णाए ॥२७२।।
20
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #99

रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥]
[२५ कुमरो वि पणमिऊणं, भणइ रिसिं सामि ! सुणसु मह वयणं । 'कहसु'त्ति रिसिवरेणं, भणिए कुमरो इमं भणइ ॥२७३॥ तुम्हे त्थ वणे दीसह, एगागी तह जराएँ अक्कंतो । जरघत्थाणं अवस्सं, मरणं न हु होइ दूरम्मि ॥२७४।। एसा वि तुम्ह विरहे, एगागी एत्थ रण्णमज्झम्मि । भिल्ल-पुलिंदाईहिं, गिण्हिस्सइ अहमजाईहिं ॥२७५।। तुम्हाणं पि य अजसो, उभयकुलाणं पि लंछणं तह य । तेहिं य गहिया होज्ज, रिसिवर ! भावेसु एयं ति ॥२७६॥ एयं सोऊण रिसी चिंतइ हियएण-सोहणं भणई। एसेव वरो कुमरो, इच्छइ य इमं वरं बालं ॥२७७।। एस वि य मज्झ धूया, इच्छइ कुमरं अवस्सं, तेण---। -----कुमरपुरओ, एसेव वरेमि ता एसा (?) ॥२७८॥ एवं विचिंतिऊणं निययहिययम्मि रिसिवरो भणइ ।
मइसव्वंगं (मइसतिगं?) निसुणेसु कुमार ! मह संतियं वयणं ॥२७९॥ [हरिषेणमुनेरात्मवृत्तान्तः]
अत्थि इहेव भरहक्खेत्ते नानाऽऽगर-नगर-खेड-कव्वड-मडंब-गोउलसयपरिमंडिओ, सव्वरयणनिवासभूओ, वच्छ नाम जणवओ'त्ति । तत्थ य अपरिमिय[र]यणनिहाणा, तियसपुरवरु.....गारिणी तिय-चउक्क-चच्चरी........मेइणीतिलयभूया, मत्तियावई नाम नगरि'त्ति । उत्तुंगं धवलतोरणवर[?]सा जइ अण्णा एरिसा नयरी, जत्थ य मुरुक्खो उ[हो]ज्ज नियत्थे कलाकुसलो, लज्जालुओ महिलायणो । 20 तत्थ य.......भोगपरंमुहो, परछिद्दावलोयणम्मि अंधो, पराववायभासणम्मि मूओ, परदव्वावहरणम्मि संकुचियहत्थो, परोवयारकरणेक्कतच्छिल्लो पुरिसवग्गो । तत्थ य निसियनिकड्डियाऽसिनिद्दलियदरियरिउहत्थिमत्थयउच्छलियबहलरुहिरुज्जलमुत्ताहलकुसुमपय[र]रंजियभूमिभागो, राया नामेण हरिसेणो त्ति । तस्स य....... उण्णयपओहारा,................ गुणनिहाणभूया, चिंतामणि व्व चिंतियऽत्थपूरणी, 25 सव्वंऽतेउरप्पहाणा, पियदंसणा नामेण भारिय'त्ति । सो य तीए सह पच्चक्खए भोए भुंजमाणो कालं गमेइ।
15
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #100

२६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ [हरिषेणस्य पुत्रैषणा]
अन्नया चिंतियं पइणा-न मे कुलभूसणभूओ पुत्तो अत्थि । जेण भणियं-"...........
...................।
......................कयत्थो लोओ" ॥२८०॥ 5 चित्ता एवं,...........झिजिउमाढत्तो, तेण य सो पिययमाए पियं इमं [वयणं
भणिओ-] काचि दइया नियहियएण उव्वहसि, जेण चिताउरो जाओऽसि, ता कुणसु पसायं, मोत्तूण मज्झ संकं, सा का वि इत्थिया, तं णं संपाडेमि, अन्नं च
कत्तो पियंगुलइया, इच्छं पूरेइ महुयरस्स ।
इह नानाविहकुसुमरसेहिं जस्स मयरहियं हिययं ॥२८१॥ 10 तओ ईसि हसिऊण भणियं राइणा-'निच्चिता[होसु] तुमं, कुवियप्पेहि अप्पाणं
झूरसि 'त्ति । अम्हं पुण चिंताउराणं कओ एरिसं सुविणे वि मणं । तओ तीए निब्बंधणलग्गाए कहिओ राइणा निययऽभिप्पाओ, तीए वि हसिऊण भणियंकत्तियं एवं ? ति, तुम्हाणं कुलदेवया अजियसेणा नामेणं अत्थि; सा पुत्तनिमित्तं
आराहंसु' त्ति । 15 [कुलदेवताराधना]
तओ सो किण्हचउद्दसीए, मज्जियसूइभूओ, तद्दिवसनिरसणो, सियवत्थपाउरणनियंसणो, गिहियकुसुमविलेवणो, अद्धस्स समये, खग्गबीओ, गयो कुलदेवयाए घरं'त्ति । तत्थ गंतूण कयं तीए कुलदेवयाए कुंकुमाईहिं विलेवणं
सुरभिकुसुमारोहणं । निवडिओ तीए चलणेसु य, भणिया य सा देवता–सामिणि ! 20 सुणसु मह वयणं, एवं किल लोएसु य सुव्वइ-जहा किल-पुत्तविरहियाणं नऽत्थि
इहलोओ परलोओ' ता नऽत्थि महं पुत्तो, तुमए कुलदेवयाए संतीए । ता कहसु मह पडिवयणं-'पुत्तो तुमं होही, [जइ] न होही, ता गिण्हसु मह सिरं' ति एवं भणिऊण, वत्थमज्झगंठीए चिंहुरादंदं [बद्धं?] गंठिबंधेण नियंसणं । पुणो वि पडियो चलणेसु,
पुणो वि भणिया-कहसु मम पुत्तो होही ? न होही वा ? गिण्हसु वा इमं मम सिरं' 25 ति–एवं भणिऊण, कड्डिया खग्गजट्ठी, वाहिया वामभुयदंडे, गहियो वामहत्थेण निययचिहुरभारो, दाहिणहत्थेण पहारियं खग्गं सिरोहराए, थंभियं देवयाए, तहा [पहारियं] खग्गं, भणिओ पच्चक्खीहोऊण-किमेयं पुत्त ! आढत्तं अइसाहसं ?,
१. रात्रेः । २. केशपाशं? ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #101

रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥ ]
[ २७
निवेण वि तहट्ठिएण पणामं काऊण भणियं कुलदेवयाए 'गिण्हसु मम सिरं, पुत्तं मे पयच्छसु'त्ति । तओ ईसि विहसिऊण भणियं कुलदेवयाए - किं तव संतिओ को वि मह पुत्तो गहिओ आसि । जेण इण्हि मग्गसि' त्ति, तओ तेण वि सहासं साइमं भणिया-चक्कीसर-वासुदेव - मंडलियाईण घरेसु निवसिऊणं, किं भगवइ ! एक्को वि पुत्तो न जणिओ, जो इण्हि मम पसाएण दिज्जइ'त्ति । तीए वि हसिऊण भणियंसमत्थो तुमं, न [ हो ]सि उत्तरेहिं निवारिडं । ता भविस्सइ ते पुत्तो । 'इइ भणिऊण अद्दंसणं गया देवया । सो वि 'पसाउ'त्ति भणिउं गओ निययाऽऽवासं । पहायसम य दिट्ठो तीए पियदंसणाए सुविणओ,' जहा किल सीहकिसोरो मुहेण मम उयरे पविट्ठो,' विउद्धा य सा मंगलतूररवेणं । कहिओ य हरिसेणस्स, तेण वसा भणिया—जहा ते पुत्तो भविस्सइ, मम कुलदेवयादिन्नो 'त्ति । कहिओ कुलदेवया - 10 संतिओ वृत्तंतो । सावि पियदंसणा तद्दिवसपभिइ काऊण आपंडुरकवोला संजाया, नवण्हं मासाणं साइरेगाणं, सुहंसुहेणं पसूया दारयं । कयं वद्धावणाइयं उचियकरणिज्जं । तओ मासमेत्ते गए दिवसाणं 'अजियसेणो' त्ति नामं कयं । बालगस्सा (स्स) एवं वच्चइ कालो
[ अश्वेन हरिषेणस्यापहरणम् ]
अन्नम्मि दिणे सो राया आसवाहणियाए निग्गओ, तओ वि सो विवरीयरंगमेणं तद्दिवसहिणं अवहरिऊण इहेव रण्णे उवणीओ, उत्तरिओ य वडपायवे लग्गिऊण तुरंगमाओ । दिट्टं च तेण इमं सरवरं, ताओ मज्जिऊण इमम्मि सरवरे, संपत्तो इमम्मि आसमययम्मि ।
5
D:\amarata.pm5\3rd proof
15
[ विश्वभूतिमुनिदर्शनम् ]
I
दिट्ठो य तेण—जोगासणारूढो, बहुसीसगणपरियरिओ, धम्मो व्व मुत्तिमंतो, तव - नियमभूसियदेहो, गुरुजडाकलावधारी, विस्सभूइनामं महामुणि' त्ति । कओ य तेण तस्स पणामो'त्ति । तेण वि दिण्णो आसीओ, उवविट्ठो तस्स पायमूले। पुच्छिओ रिसिणा पउत्तिं, तेण वि जहट्ठिया चेव सव्वा परिकहिया । तओ आढत्ता मुणिणा धम्मदेसणा । बुद्धो य सो । एयम्मि अवसरे तं पत्तं तस्स संतियं सेण्णं 'ति । तओ सो एयम्मि 25 आसमयए, पज्जुवासमाणो तं रिसिवरं, ठिओ मासमेगं, काराविया य तेण इमा देउलिया । तओ गओ निययदेसं, कुलवइणा य दिण्णो गच्छमाणस्स विसापहारीमहामंतो । ओ निययपुरिं राया, पालइ रज्जं, पसिद्धो य 'विसापहारि 'त्ति नामेणं ।
20

Page #102

२८ ]
[ प्रीतिमत्याः पाणिग्रहणम् ]
अण्णदिणे संपत्ता पवणवेगा एगा करहसंघाडी तस्स रायंगणे । करहसंघाडीपुरिसेहिं पणमिऊण सो राया, ओसारिओ य कहियं तेहिं जहा - अम्हे मंजुलावई नयरीए समागया, तत्थ पियदंसणस्स रण्णो, विज्जुप्पभाए अग्गमहिसीए धूया पियमई नामं । 5 सा अहिणा दट्ठा अम्हे वि तुह सयासे पट्टविया, 'संपयं देवो पमाणं' ति । तओ सो गओ पवणवेगकरहेहिं आरोहिऊणं सत्तपुरिसहिओ, संपत्तो खणद्वेण मंजुलावईनयरीए, पविट्ठो रायंगणे, दिट्ठो य तेण पियदंसणो विच्छायमुहकमलो, चिंतासायरे पडिओ य । कयं तस्स उचियकरणिज्जं पियदंसणेणं, तओ दंसिया पियमई, पलोइया य सा तेणं सुक्ककट्टं पिव निच्चेट्ठा | भणियो य तेण पियदंसणो - जहा मा कायरी होह 10 पसन्नचित्तो होऊण निरिक्खेह - एगं मुहुत्तं मंतसामत्थं, - इइ भणिऊण, कयं तेण सयलीकरणं, अणुसरिओ य गरुडो, ठिओ धारणाए, झाइयं गयणं हंससद्दविसग्गसंजुत्तं कया निव्विसा । तओ वियंभमाणा निद्दाखए व्व, उट्ठिया पुच्छिया य पिउणा - 'पुत्ति ! किं वाहइ' ? त्ति, तीए भणियं - किं पि ।
एत्थंतरे समाहयं नंदितूरं, समुच्छलिओ कलयलारावो, मिलिओ य जणोवेओ15 [ जणवओ ? ], तीए पुच्छिओ जणओ, - ताय ! किमेस लोगो समागओ ? केण व कज्जेण इमं नंदितूरं समाहयं ? ति । पिऊणा सा भणिया-पुत्त ! तुमं अहिणा दट्ठा, निच्चेट्ठा जाया, अहोरत्तं जाव एएणं रायपुत्तेणं तुमं जीवाविय'त्ति । एयं च सोऊण पियमईए सवियाराए दिट्ठीए अवलोइओ सो रायपुत्तो । अवि य
20
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
25
लीलारसपरिघुम्मिर-तंसवलद्धंऽततारयालोया ।
दिट्ठी तह पेसविया, जह तीए समप्पिओ अप्पा ॥ २८२॥
भणिओ तीए जणओ 'पाणा मह ताय ! ए[णे ]ण दिण्ण'त्ति । एमेव पयच्छ सुताय ! ममं रायपुत्तस्स, जणएण वि सा भणिया - 'पुत्तय ! 'दिण्ण'त्ति, सोहणो एस वरिओ तए सयं चिय, पुहइवई एस वरो राया । पियदंसणेण भणिओ, हरिसेणो एस बालिया तुझं दिण्णा मए सुरूवा, पाणिगहणं कुणसु इ[मी] ॥
हरिसेणेण वि भणिओ, हसिउं पियदंसणं इमं वयणं । परिणेमि अहं एस, किंतु ममं सुणसु वयणं ति ॥ २८३ ॥ निव्विण्णकामभोगो, इच्छामि अहं तवोवणं गंतुं । एसा विवरा बाला, पयच्छ[सु] अण्णस्स कस्सावि ॥ २८४ ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #103

रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥ ]
भणिओ य पियमईए, - हरिसेणो, तं सि सुयणु मोत्तूण | गहिया मए निवित्ती, पिययम ! अण्णस्स पुरिसस्स ॥ २८५ ॥ दिण्णा मह ते पाणा, ते वि मए समप्पिया तुमं सुयणु ! | इहि पि जहा जाणसि, पिययम ! तह तं करेासि ॥ २८६ ॥ समजम[?]रूवविहवं, इच्छसु तं सुंदरं वरं अण्णं । अहयं तु भुत्तभोओ, सा हरिसेणेण पडिभणिया ॥२८७॥ सा वि भणइ हरिसेणं, पिययम ! किं तेण विहवरूवेणं । जत्थ मणो न विलग्गई, धिरत्थु तं होउ रूवेणं ॥२८८॥ जं पुण असुंदरं पिय, जणइ हिययस्स गरुयमाणंदं । तत्थ जणो संलग्गइ, पिययम ! मह पत्तिएज्जा ॥ २८९ ॥ जेण भणियं
सोहणमसोहणं वा, न होइ नेहस्स कारणं एत्थ । जस्स जहिं अणुराओ, नेहो तस्संमुहो वलइ ॥ २९०॥[] नयणेहिं को न दीसइ, केण समाणं न हुंति उल्लावा । जं पुण हिययाणंदं, जणे तं[ जाण मा] णुसं विरलं ॥२९१॥ दिद्वेण वि होइ सुहं, पिययम ! केणावि माणुसेण इहं । अण्णं पुण दिट्टं पि य, उव्वेगं कुणइ हिययस्स ॥२९२॥
[अ]ण्णं च
'सो च्चिय सुहओ, सो चेव सुंदरो पिययमो वि सो सुयणु । जो तरल - पहलाए, दिट्ठो दिट्ठीए पडिहाई ॥ २९३॥ पिययम ! जं इह[दि] दूं, जणेइ हिययस्स गरुयमाणंदं । मोत्तूण तं जणं इह, अण्णं कह हियई संठाइ ॥ २९४॥ दिट्ठीए जं न रुच्चइ, तं कह हिययस्स कुणइ आणंदं । विरूए वि जम्मि दिट्ठी, रमेइ तं निव्वुइं कुइ ॥ २९५ ॥
ता इत्थ ममं पिययम !, दिट्ठी मह तुम्ह संमुहा वलइ । जइ पुण तुमं न इच्छसि, ता जलणो मज्झ सरणं' ति ॥२९६॥
D:\amarata.pm5\3rd proof
[ २९
5
10
15
20
25

Page #104

३०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ सोऊण तस्स गाहं, हरिसेणो भणइ-'होउ एवं' ति । किंतु अहं थेवदिणे, गमिऊणं होमु वयधारी ॥२९७।। भणिओ य पियमईए, अहं पि तुह मग्गचारिणी सुयणु ! । होमु वय-बंभधारी, पच्चइया वि गयमय-मोहा ॥२९८।। काऊण पाणिगहणं, हरिसेणो तीऍ पवरबालाए । संपत्तो नियनयरे, भुंजइ विविहे तहिं भोए ॥२९९।। सो भुंजतो भोए, गमेइ वासाइं तत्थ बहुयाइं । जो वि कुलदेवयाए, दिण्णो पुत्तो अजियसेणो ॥३००। सो वि य जोव्वणं पत्तो, ठविओ रज्जम्मि तेण वरकुमरो । आपुच्छिओ कलाओ, जहा अहं पव्वइस्सामि ॥३०१।। आउच्छिऊण लोयं, तहा य अंतेउरं खमावेउं । पियमइभवणम्मि गओ राया सो खामणनिमित्तं ॥३०२॥ सा भणिया राएणं, गिण्हसु कोडीओ सत्त दव्वस्स । एसो वि तुमं पालसु, पियमइ ! कुमरो अजियसेणो ॥३०३।। तीए वियसो भणिओ, दव्वेणं नऽत्थि मह कज्ज । तुह विरहिएण पिययम ! सयलेणं तह वि रज्जेणं ॥३०४।। तुमए सहिया पिययम ! अहं पि वच्चामि तत्थ वणमज्झे । अह पुण न देसि गंतुं, ता जलणो मज्झ सरणं'ति ॥३०५।। नाऊण तस्स भावं, हरिसेणो पियमइसंजुत्तो । संपत्तो तत्थ वणे, पुव्वुद्दिट्ठम्मि सुविसाले ॥३०६॥ दिवो य विस्सभूई, नमिओ सो परियणेण सहिएणं । भणिओ य इमं वयणं, हरिसेणेणं कुलवइ' त्ति ॥३०७।। जाव जरा न हु पीलइ, वाही वि न वट्टए मम सरीरे । जावइ य इंदियगामो, हाणिं न हु जाइ, ता भयवं ! ॥३०८।। देसु ममं पव्वज्जा, परलोयसुहावहा, दुहविमोक्खा । तेण वि सो पडिभणिओ, 'देवाणुप्पिया ! अविग्घं ति ॥३०९।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #105

[३१
रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥]
तहिं रिक्खे सुपसत्थे, वारे जोए य तहा य करणे य । सो पियमईएँ सहिओ, रिसिणा पव्वाविओ तत्थ ॥३१०॥ सो सिक्खं सिक्खंतो, गमेइ कालं जईण मज्झम्मि[मी] । कंद-फल-मूलभोई, तवइ एवं एत्थ रण्णम्मि ॥३११।। तीए वि पियमईए, गब्भो निग्गमणकालसंजणिओ । सो वडिउं पयत्तो, जईण मज्झम्मि एत्थ वणे ॥३१२॥ सा पंचमम्मि मासे, सोहं उव्वहइ गब्भसंजणियं । नाया य तेण पइणा, जहा इमा 'गब्भबीय' त्ति ॥३१३।। पुट्ठा य इमं वयणं, पियमइ ! किं तुज्झ गब्भसंभूई । अत्थि सरीरे जेणं, दीससि आपुंडरकवोला ॥३१४।। सा वि य लज्जिऊणं, अहोमुही ठाइऊण पडिभणइ । एवं ति अत्थि गब्भो, तइया नाओ न मे आसि ॥३१५।। हरिसेणेण वि भणिया. धिक्कारो तावसाण मज्झम्मि । होसी, ता अज्जेव य सिग्धं अण्णत्थ वच्चामो ॥३१६।। एयम्मि काल-देसे, संपत्ता रक्खसी महारयणी । हरिसेणो य पसुत्तो, चिंतेउं एवमाढत्तो ॥३१७।। वच्चामि पहायसमए, जत्थ य मम संतियं पि वयणं पि । एए महाणुभावा, सुविणे वि न चेव निसुणंति ॥३१८॥ सो चिंतागहगहिओ, सोयंतो अत्तणो निययकम्मं । दुक्खेण कह वि निदं, लहइ य रयणीए पच्चद्धे ॥३१९।। एवं च वइयरं ते, सुणिऊणं तावसा कुलवइस्स । साहति समत्तं पि य, सो वि इमं चेव चितेइ ॥३२०॥ एसो राया चइऊणं संपयं गहियदुद्धखओ वि । आसेवइ पडिकूलं, धिरत्थु एयस्स पव्वज्जा ॥३२१।। एसो न तीरइ च्चिय, भणिऊणं किं पि एत्थ अम्हेहिं । जेण सुकयाणि पुचि, कयाणि अम्हाण एएण ॥३२२॥
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #106

३२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ एत्थ वि अच्छंताणं, अम्हाणं होइ गरुयमइपावं ।
ता वच्चामो अण्णत्थ, अज्ज रयणीए पच्चद्धे ॥३२३।। जेण भणियं च"चरित्रेण विहीनः, श्रुतवानपि नोपजीव्यते सद्भिः । शीतलजलसंपूर्णः, कुलजैश्चाण्डालकूप इव" ॥३२४॥[ ] अह सो तावससहिओ, रयणीए पच्छिमम्मि जामम्मि । हरिसेणं मोत्तूणं, पसुत्तमण्णत्थ संचलिओ ॥३२५॥ सो वि य पहायसमए , गंतुमणो झत्ति चिय उठेइ । तो पेक्खइ तं उडयं, तावसजणविप्पमुक्कं ति ॥३२६।। एक्को परजरगहिओ तावसथेरो पभायसमयम्मि । हरिसेणेणं दिट्ठो, तेसिं मग्गेण संचलिओ ॥३२७॥ चलणेसु निवडिऊणं, हरिसेणेणं पउच्छिओ सो उ। सो वि इमं वुत्तंतं कहिऊणं चेव संचलिओ ॥३२८।।
सुण्णम्मि आसमपए, सहिओ सो पियमईए हरिसेणो । 15
सोएउं आढत्तो, अत्ताणं निययहिययम्मि ॥३२९।। कहं ?- अण्णह परिचिंतिज्जइ, सहरिसकंडुज्जएण हियएण ।
परिणमइ अण्णह च्चिय, कज्जारंभो विहिवसेणं ॥३३०॥ जं नयणेहिं न दीसइ, हियएण वि जं न चिंतियं किमवि ।
तं तं सिरम्मि निवडइ, वसणं अइदारुणं घोरं ॥३३१॥ 20 अहवा- मंदाऽऽलोइयमकज्जं, जं किंपि जयम्मि कीरइ नरेण ।
तं तं न हु पज्जंते, सुहावहं होइ किमउव्वं ॥३३२॥ अहवा-जं वसणं किं पि इहं, बला वि निवडेइ कम्मसंजणियं ।
तस्स उरं दायव्वं, पुरिसेणं बुद्धिमंतेणं ॥३३३॥ जेण भणियं25 "को एत्थ सया सुहिओ ? कस्स व लच्छी, थिराइं पेम्माई।
कस्स व न होज्ज खलियं, भण को व न खं[डिओ ] विहिणा" ॥३३४॥[ ]
D:lamarata.pm5\3rd proof

Page #107

रिसिदत्ताचरिए पढमं पव्वं ॥ ]
दीणाणवि धीराण वि, अणत्थरिंछोलिया, पडइ देहे । सा सहियव्वा, न सहइ, बला वि दइवो सहावेइ ॥ ३३५ ॥ जं- को विनऽत्थि पुरिसो, सूरो धीरो त्थ जीवलोगम्मि ।
जस्स न आवइ नियरो सुद्धस्स वि एइ अक्खलिओ ॥ ३३६ ॥ को आवयाहिं मुक्को, न हि उच्चिय को न तरललच्छीए । को खंडिओ न विहिणा, पिसुणेण य को न विद्दविओ ॥ ३३७ ॥ भणियं य जहा
"कोऽर्थान् प्राप्य न गर्वितो, व्यसनिनः कस्याऽऽपदोऽस्तं गतास्स्त्रीभिः कस्य न खण्डितं नु वि मनः, को नाम राजां प्रियः । कः कालस्य न गोचरान्तर्गतः, कोऽर्थी गतो गौरवं ?;
को वा दुर्जनवागुरासु पतितः ?, क्षेमेण यातः पुमान्” ॥३३८॥[ ][ शा.वि.]
अत्थो विज्जा पुरिसत्तणं च, अण्णाई गुणसहस्साइं । देवाऽऽयत्ते कज्जे, सव्वाइं जणस्स विहडंति ॥ ३३९॥ एवं विचितिऊणं, हरिसेणो एत्थ रण्णमज्झम्मि । एत्थेव आसमयए, पालइ तं पियमहं भज्जं ॥३४०॥ सा वि य नवमे मासे, पडिपुण्णे दो[य दिवस ] महिययरे । सुंदररूवं धूयं, एत्थ पसूया अरण्णमज्झमि ||३४१|| रिसिआसमम्मि जाया, एसा बाल'त्ति तेण कज्जेणं । मासे पूरे पिउणा रिसिदत्ता से कयं नामं ||३४२॥ वच्चंति जाव दियहा, थोवा जायाऍ तीऍ बालाए । ता सा तीए माया, गया य पच्चत्तणं सहसा || ३४३ || तेण वि जं करणिज्जं, सयं कम्मं पियमईए एत्थ वणे । तं सव्वं काऊणं, पालइ तं बालियं एत्थ ॥ ३४४॥
महुमाईहिं रसेहिं, कह वि हु किच्छेण तेण सा बाला । जीवाविया अरण्णे, जाया तह अट्ठवरिस' ति ॥ ३४५॥
अह अट्ठमम्मि वरिसे, पिउणा नाऊण एस मम धूया । रूवस्सिणि'त्ति काउं, गिहिस्सइ भिल्लसवरेहिं ॥ ३४६ ॥
[ ३३
D:\amarata.pm5\3rd proof
5
10
15
20
25

Page #108

३४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ ता विस्सभूइकहियं, करेमि असणअंजणं तीए । तेण मम बालाए, न होइ भयकारणं किं पि ॥३४७।। अह तेण कयं तं चेव अंजणं तीए पवरबालाए । अंजियमेत्ता सा वि ह. गया अइंसणं सहसा ॥३४८॥ भणिया य इमं पिउणा, कस्स वि पुरिसस्स दंसणं जइया । देसि तुमं, तइया हं, जाणमु इच्छइ [इ]मा पुरिसं ॥३४९।। एवं वच्चंति दिणा, सत्था वि हु एत्थ इंति अणवरयं । नो दंसणं पयच्छइ, सा बाला कस्स वि नरस्स ॥३५०॥ तं पुण जाणसु बालं, 'कुमार ! जं एत्थ आसमपयम्मि । दिटुं मे भणसि तुमं, सो वि अहं चेव हरिसेणो ॥३५१।। एसा वि कमर ! बाला. संपड भोगाभिलासिणी जाया । तेणंजणं पमोत्तुं, तीए तुह दंसणं दिण्णं ॥३५२॥ अण्णं पि कुमर ! पुट्वि, आसि ममं हिययम्मि गुरुचिंता । कह बालाए होही, सुंदररूवो वरो चेव ॥३५३।। एसा वि कुमर ! बाला, विण्णाण-कलाइयं समत्थं वि । गाहाविया मए च्चिय, एत्थ अरण्णे वसंतेण ॥३५४॥ ता जइ तीए कज्जं, कुमार ! बालाए किं पि ते अत्थि । ता एसा सा अच्छइ दंसेमि अहं कुमारस्स ॥३५५।। जम्मं सोऊण [वणे ?] रिसिदत्ताए अईव सुपसत्थं । जम्ममरणाणि छिंदह होउं जिणधम्मसंजुत्तो ॥३५६।। इअ गुणपालनिबद्धे चरिए रिसिदत्तसंतिए पवरे । हरिसेणचरियनामं पढमं पव्वं समत्तं ति ॥३५७।।
.
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #109

रिसिदत्ताचरिए
दुइज्जं पव्वं ॥ [स्नेहरागः]
अह सा रिसिणा बाला मज्जिय-मंडिय-पसाहिया काउं । जणणीए संतियं सा गहाविया सयलमाभरणं ॥१॥ मणिरयणकंचणेहिं काउं आभरणभूसियं बालं । रिसिणा तं उवणीयं पुरओ कुमरस्स तं कण्णं ॥२॥ दट्ठण तं कुमारो, देवाण वि दुल्लहं वरं बालं । हरिसभरनिब्भरंगो एवं चिंतेउमाढत्तो ॥३॥ सो धण्णो जो ईए पवराए बालाए घोट्टई अहरं । परिणयबिंबसरिच्छं आसायइ पंकयच्छीए ॥४॥ धण्णो होही पुरिसो, इमीएँ वच्छत्थलम्मि सुविसाले । उण्णयथणे घणकलसे पीडइ जो निययअंगेणं ॥५॥ एईए वरनियंबे, धण्णो जो रमइ रइसुहं पुरिसो । कह पावेउ अहण्णो, उरुजुयलं कोमलं ईए ॥६॥ इय पुण्णिमिंदवयणा धवलच्छी कमलकोमलसरीरा । जो अवरुडइ एसा, सहलो सो जीवलोगम्मि ॥७।। ता जइ एयं बालं, देइ विही कह व मज्झ परितुट्ठो । तो नो अण्णं नारिं परिणेमि अह सुरूवं पि ॥८॥ एसा य वरा बाला, उवणीया मज्झ रिसिवरेण इहं । केणेव कज्जेण पुणो न याणिमो किं पि परमऽत्थं ॥९॥ ता किं मग्गेमि अहं, एयं वरबालियं कुवलयऽच्छि । किं वा सयं व देही, एसा मह रिसिवरो तुट्ठो ॥१०॥
D:\amarata.pm53rd proof

Page #110

5
10
15
20
25
३६ ]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
जेणेयं संलत्तं, "कुमार ! बालाएँ किं वि जइ कज्जं । ता एसा सा अज्जइ, दंसेमि अहं कुमारस्स" ॥११॥ ता एवं सो कुमारो, चिंतइ निययम्मि चेव हिययम्मि | ता तीए बालाए, पलोइयं महुरदिट्ठीए ॥१२॥ नाऊण तस्स भावं, हिययगयं बालिगाऍ पवराए । नेहं पयडंतेणं, पलोइया सा कुमारेण ||१३||
तह तेणं सा दिट्ठा, तीए तह तस्स पेसिया दिट्ठी । जह दोणि विसमयं चिय, निव्वत्तरसाइं जायाई ॥ १४ ॥ [ रिसिदत्तायाः पाणिग्रहणम् ]
नाऊण तेसिं भावं, कुमार - बालाण दिट्ठिसंजणियं । रिसिणा कुमारो भणिओ - 'दिण्णा एसा मए तुज्झ' ॥१५॥ किंतेसा अइभोला, तावसवासम्मि वड्ढिया कुमर ! । निच्चं अदिट्ठदुक्खा, अदिट्ठ - तह - विप्पिया चेव ||१६|| सुहालिया य एसा, निच्चं पि अदिट्ठफरुसवयणा य । ता तह कुणसु नराहिव ! न विमाणसि जह तुमं एयं ॥१७॥ चलणेसु निवडिऊणं, कुमरेणं सो रिसी इमं भणिओ । का तुह भयवं ! चिंता ?, एसा चिंता महं चेव ॥१८॥ ता रिसिणा वुड्डेणं, गहिऊणं नीरभरियवरसंखं । दिण्णा सा वरकण्णा, निवाडिया सलिलधार'ति ॥ १९ ॥ पडुपडहसंखसद्दाउलेण वज्जंतगहिरतूरेणं । सा कुमरेणं बाला, परिणीया तक्खणं तत्थ ॥२०॥ तुट्ठो य रायपुत्तो, तीए लंभम्मि पवरकण्णाए । चितेइ सो मणेणं, अलं ममं अण्णभज्जाए ॥२१॥
एयाओ ठाणाओ, नियत्तियव्वं मए नयरहुत्तं । किं तीए धिइनिमित्तं, कइ वि दिणे त्थ अच्छामि ||२२||
१. किन्तु एसा इति विग्रहः कार्यः ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #111

रिसिदत्ताचरिए दुइज्जं पव्वं ॥ ]
एवं चिंतेऊणं, ठिओ कुमारो अरण्णमज्झम्मि | वच्चंति तत्थ दियहा, दोण्ह वि अणुरायभरियाण ||२३|| जह जह वच्चंति दिणा, तह तह दोण्हं पि कुमर - बालाणं । वड्ढेइ गरुयपीई, तत्थ अरण्णे वसंताणं ||२४||
अच्छिनिमीलियमेत्तं पि दो वि न सहंति ताइं विरहं 'ति । संजाओ अइगरुको दोण्ह वि पेमाणुबंधो 'त्ति ||२५||
भणिया सा कुमरेणं,-एसो तुह किंकरो' त्ति सव्वजणो । तुट्ठा अत्थपयाणं, रुट्ठा तं निग्गहं कुणसु ॥ २६॥ सिक्खाविया य नीई, बाला परियारिगाहिं निउणाहिं । जाया य लोयमज्झे, सलाहणीय ' त्ति सा तत्थ ||२७|| जणएण वि नाऊणं, 'धीमंता भत्तुणा समं अहियं । लोयस्स य सम्माया, मज्झे एस' त्ति नाऊण ||२८||
भणिओ य तेण कुमारो,– कुमार ! बालाएँ तुज्झ परिचिता । एसेव नाम - गोत्ते, तं सरणं इए असरण्णाए ||२९|| जेणेह नऽत्थि सरणं, कुमार ! एमाऍ मं तुमं मोत्तुं ।
ताव अहं जरजिण्णो, कुमार ! तं ईए सरणं' ति ॥३०॥ जेण भणियं
पिता रक्षति कौमार्ये, भर्ता रक्षति यौवने ।
पुत्राश्च स्थविरे भावे, न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति ॥३१॥ [ ] [ हरिसेणमुनेर्वह्निप्रवेश: ]
अण्णं पि पुत्त ! अहयं, इच्छामि हुयासणं तितिप्पेउं । खणभंगुरेण इमिणा, नियएणं कडेवरेणं तु ||३२|| सुणिऊण इमं वयणं, रिसिदत्ता रोविउं समाढत्ता । कुमरेण विसो भणिओ, मा एवं सामि ! तं कुणसु ||३३|| रिसिणा सा संठविया, पुत्त ! अलं तुज्झ एत्थ रुण्णेणं । अहयं तु मोक्खगामी, ता जलणं पविसिमो तुरियं ||३४||
D:\amarata.pm5\3rd proof
[ ३७
5
10
15
20
25

Page #112

३८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ ता गेण्ह सुहुमाइं, पुत्तय ! हरिवरिसखेत्तजायाई । हरिवंसुप्पत्तीए, कप्पतरूणं वरफलाणि ॥३५॥ एयाई वरफलाई जत्थ व तत्थेव चेव क्खित्ताइ । छम्मासेण दिणाणं, हवंति, रुक्खा महाकाया ॥३६।। एयाइं महफलाइं, दिण्णाइं तावसेहिं तुटेहिं । सव्वरिउसु पुप्फ-लया-तरुणो जायंति एयाण ॥३७।। ससुरकुलपत्थियाए, कण्णाएँ पहेणयं ति नेयव्वं । मम किं पि नऽत्थि अण्णं एयाइं फलाइं ता गिण्ह ॥३८।। इय भणिऊणं एवं, दिण्णाई फलाइं तीए बालाए । भणिया य सा अण्णेणं, 'होसु तुमं पुत्त ! सामुइया [?] ॥३९।। अण्णं पि तुमं पुत्तय ! धम्मे सीले य होसु उज्जुत्ता ।
तह य खमासंजुत्ता, हवेज्ज तं ससुरणिहपत्ता ॥४०॥ जेण भणियं
जाणसु सीलेण कुलं, दयाए धम्मं खमए पंडिच्चं । अणुयत्तणाए पेम्मं, साहुं च फुडेहिं वयणेहिं ॥४१॥[ ] एयाइं पुत्त ! पंच वि, जम्मि य पूराणि संति माणुस्से । तस्स य दोण्णि वि लोया सलाहणिज्जा जए हुंति ॥४२।। भणिओ पुणो कुमारो, रिसिदत्ता पुत्त ! तुज्झ नासो'त्ति । रिसिदत्ता वि य भणिया-'कुमारो पुत्ति ! सरणं' ति ॥४३॥ आपुच्छिऊण पुणरवि, दो वि जणाइं तहा खमावेउं । चडिओ हुयासणे सो, गओ य पंचत्तणं सहसा ॥४४॥ रिसिदत्ता रुयमाणी, कलुणं किच्छेण तेण कुमारेण । संठविया य अरण्णे, जणए पंचत्तणं गयम्मि ॥४५।। कणगरहकुमारेणं, सव्वं काऊण तस्स मयकम्मं । काराविया मसाणे, देउलिगा खुड्डिगा तेणं ॥४६।।
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #113

रिसिदत्ताचरिए दुइज्जं पव्वं ॥]
[३९ [कनकरथस्य निजनगरे गमनम् ]
चइउं रुप्पिणिकण्णं, कुमरो गहिऊण तत्थ रिसिदत्तं । चलिओ नियनयराओ, सहिओ सामंतलोएणं ॥४७|| रिसिदत्ता य मुयंती, रम्मं तं चेव आसमपयं ति । संपत्ता गुरुदुक्खं, नारयदुक्खाउ अब्भहियं ॥४८॥ पइणा सह आरूढा, सिवियाए सा वराएँ रम्माए । कुणइ सरखेवमेत्ते, निक्खेवं ताण बीयाणं ॥४९॥ आसमपयस्स चरिमे, एएहिं पंथयद्ध(द्धि)ई होज्जा । एएण कारणेणं, खिवेइ सा ताणि बीयाणि ॥५०॥ अणवरयपयाणेहिं, पत्तो रहमद्दणम्मि सो नयरे । महया य विभूईए, पवेसिया तम्मि रिसिदत्ता ॥५१॥ अत्ता-ससुराणं सा पडिया चलणेसु दोण्ह वि जणाणं । तेहिं वि अ इह वसू हव(?) भणिऊण समिच्छिया बाला ॥५२।। दिण्णो य ससुरएणं, तीए रम्मो वरो' त्ति पासाओ सा उवभुंजइ भोए, तम्मि य सह तेण कुमरेण ॥५३॥ एवं वच्चंति दिणा, भुंजताणं तहिं वरे भोए । पाणाण वि इट्ठयरा जाया कुमरस्स रिसिदत्ता ॥५४॥ कम्मि दिणे गाहाहिं, कम्मि सिलोएहिं कम्मि वित्तेहिं । बिंदुच्चुएहिं कम्मि वि, गर्मिति ताई दिणा तत्थ ॥५५।। अण्णम्मि दिणे कुमरो भणिओ, बालाए ईसि सहि(हसि)ऊणं । कीरउ अज्ज विणोओ, पिययम ! पण्होत्तरेहिं ' ति ॥५६।। भणिया य कुमारेणं, ईसि हसिऊण सा वरा बाला । किं जाणमि ? तं पण्हो-त्तराण जा वट्टिया रण्णे ॥५७।। तीए वि य कुवियाए,संभरिउं निययमणंमि जणयस्स । अंधारियवयणाए, गाहाजुयलं इमं पढियं ॥५८।।
20
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #114

5
10
४० ]
15
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
सरलो गुणाण निलओ जत्थ जणो वसइ पिययम ! विड्ढो । रणं पितं वियाणसु, सामिय ! नयरेण सारिच्छं ॥५९॥ सुयणेहिं जं विमुक्कं, परगुणगहणम्मि तग्गयमणेहिं । तं पुण होइ सरिच्छं, नयरं पि अरण्णवासेणं ॥६०॥ नाऊण तीए भावं कुमरेणं बालियाए पराए । भणिया खमेसु सुंदरि ! परिहासो मे कओ एस ॥ ६१ ॥ संवरिऊणाऽऽयारं, भणिओ कुमरीए पढसु ता सुयणु ! | कुमरेण विसा भणिया, सुणाहि पण्होत्तरं एयं ॥६२॥
तओ संवरिऊणाऽऽकारं, तीए भणियं - पढसु पिययम ! तेण भणियं
सुणसु, एक्कचित्तासुंदरि ! तओ पढियं कुमारेण
को वच्चइ आसे, का इट्ठा होइ सयललोयाणं ? ।
को जलमज्झे वणो ?, आमंतसु तह जिणं चरिमं ॥६३||
रिसिदत्ताए लहिऊण भणियं वीरं ।
कुमारेण भणियं - अहो मम पियाए लहणवेगो ||
सुणाहि सुंदरि ?, सुणसु एक्कं पण्होत्तरं ति । तीए भणियं - पिययम ! अइविणीओ सि, जेण तुमं अपुच्छिओ वि संपयं पढसि, पुरा पुण पुच्छिओ वि अवरं किं पि जंपंतो | तेण भणियं -सुंदरि ! न याणसि, जेण संपयं पढामि । तीए भणियंकहसु'त्ति, तेण भणियं - जेण अहं तव वीहामि, तेण अपुच्छिओ वि पढिउं समाढत्तो । तीए भणियं - अइ वीहालुओ सि । तेण भणियं - खमसु ममं सुंदरि ! एत्थं 20 अवराहं' ति । तीए भणियं - पढसु ताव पण्होत्तरं 'ति, पढियं कुमारेणं ।
को पूयत्थे सद्दो ?, कं व समिच्छंति पाणिणो सव्वे ? | के करिणो परिकहिया, ? का इच्छा सयललोयाणं ॥ ६४ ॥
तीए वि सिग्घमेव लहिऊण भणियं - [सु, संग, गया = ] सुसंगया । अहो ‘अइसओ’त्ति जंपियं कुमारेण । तओ तीए भणियं - पिययम ! सुणसु मम संतियं 25 एक्कं पण्होत्तरं 'ति । कुमारेण भणियं - पढसु पिये !,
तीए पढियं
गयरायं आमंतसु, भणसु य भद्दो य जो वियप्पम्मि । को पावयणे धाऊ ? का इट्ठा भवियसत्ताणं ॥ ६५ ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #115

रिसिदत्ताचरिए दुइज्जं पव्वं ॥]
[४१ कुमारेण लहिऊण भणियं-[जिण !, वा, णी? जिणवाणी] =जिणवाणी । भणियं तेण ईसि हसिऊण पुणो वि-पिए ! पढसु एक्कं पण्होत्तरं ति । पढियं तीए
को वेयाणं कत्ता ?, कं खविउं जंति पंचमगईए ? । कं इच्छइ सयलजणे, निवारणे कं वि य ट्ठाणं ॥६६।। सरए सरम्मि पिययम ! भसलावलिघट्टणं तु किं सहइ ।
5 जइ बुज्झसि ता कहसु, नो बुज्झसि तो ममं पुच्छ ॥६७।। कुमारेण भणियं पुणो वि पढसु' त्ति । पढियं तीए कुमारेण चिंतिऊण भणियं पुणो वि पढसु । पुणो वि पढियं । पढियाणंतरं लिहिऊण भणियं-[क-ब्रह्मा, कंम, अलं कमलं,] =कमलं । ___तो कुमारेण भणियं-पिए मम संतियं पुण इमं पण्होत्तरं'ति । तीए भणियं- 10 पढसु । पढियं कुमारेणं
'गयचक्खं आमंतसु?, को जयकत्ता दियाण सव्वेसु ? ।
चक्कहरं कहसु जिणं, किं सूरो हणइ किरणेहिं ? ॥६८।। तीए लहिऊण भणियं [अंध ?, अंधक, अरं] = अंधकारं ।
कुमारेण भणियं-पिए ! पढसु किं पि पहाणपण्होत्तरं ' ति । तीए वि निसुणसु 15 पिययम !-भणिऊण पढियं
कं इच्छइ सयल जणो ?, कं सरइ महिलिया पाया ? ।
कं सयले च्चिय जाई, तरिउं इच्छंति तं तातं ? ॥६९।। कुमारेण भणियं-अहो ! गुरू अइसओ पिययमाए, पसिणोत्तरेहिं । पुणो वि पढसु , पढियाणंतरं लहिऊण 'संसारं' । तओ चिंतियं कुमारेण-अहो गुरू अइसओ 20 एईए पण्होत्तरेहिं । ता पयच्छामि तीए, जं किंचि तिलोयमज्झवत्तिणं मग्गइ'त्ति । इई चिंतिऊण भणियं-पिए ! किं पि वरं वरसु' त्ति । तीए वि य सो भणिओपिययम ! तं मे वरो सि वरिओ'त्ति । अण्णेण किं वरेणं सुसोहणेणावि किल मज्झ ।
धण-धण्ण-सुवण्णेण य, पिययम ! मह नऽत्थि किं पि करणिज्जं । जं तं मे वराण, नि(ति)लओ लद्धो पुण्णेहिं सुकएहिं ।।७०॥ 25 कुमरेण ईसि हसिऊण भणिया ‘एवं'ति नऽन्नह'त्ति पिए ! । किंतु महसंतिएहिं, पुण्णेहिं तुमे अहं लद्धा ॥७१।।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #116

४२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ एयम्मि अवसरम्मी, केण व कज्जेण उट्ठिओ कुमरो । सा वि य सहियणसहिया, चलिया अण्णत्थकज्जेणं ॥७२॥ एवं कीलंताणं दोण्हं पि गयाणि पंच वरिसाणि । एवं.......................................... नयरीए ॥७३॥ सुंदरपाणी राया निसुणइ वत्तं जहा किल कुमारो । तावसधूयं रण्णे परिणेऊणं पडिनियत्तो ॥७४।। सा वि य रुप्पिणिकण्णा कणगरहं हियवएण वहमाणी । गुरुजोव्वणं संपत्ता कालं दुक्खेण परिगमइ ॥७५।। अह अण्णया भमंती, पुहईए सुलस नाम पव्वाया । बहुमंतजोगकुसला, संपत्ता तीऍ नयरीए ॥७६।। उग्घाडणि-अवसोयणिविज्जाहिं कूरमंतजोएहिं । सा पावकम्मकारी, मोहेइ जणं वियर्ल्ड पि ॥७७।। सा कूरकम्मकारी, संपत्ता जत्थ रुप्पिणी कण्णा । अच्छइ सहियणसहिया कणगरहं हियइ वहमाणी ॥७८।। अब्भुट्ठिया य तीए, उवविट्ठा आसणम्मि दिण्णम्मि[मी] । अक्खाइयनाडाई, कहिउं सा तत्थ आढत्ता ॥७९।। अक्खित्ता सा तीए, कण्णा बहुसिक्खियाएँ धुत्तीए । ए[स]क्कारिया य धुत्ती, कण्णाए तत्थ तुट्ठाए ॥८०।। तप्पभिई काऊणं, दिणे दिणे एइ तत्थ सा धुत्ती । पूएइ रायधूया, अभिक्खणं वत्थमाईहिं ॥८१।। अण्णम्मि दिणे तीए, भणिया तुह पुत्त ! जोव्वणं पवरं ।
वट्टेइ, किं न जणओ, अणुरूवं वरइ तुज्झ वरं ।।८२।। जेण- एयस्स इमं सारं, पुत्तय ! मणुयत्तणस्स जियलोए ।
जं पियमाणुससहिया, वच्चंति दिणा तरुणभावे ॥८३।। एयं तारुण्णं पुत्तय ! माणेसु तं जहिच्छाए । पच्छा किं लद्धेणं, वि पिएण विड्डत्तणे तेण ॥८४।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #117

10
रिसिदत्ताचरिए दुइज्जं पव्वं ॥]
[४३ जेण भणियं
"नइवेगसमं चवलं च, जीवियं जोव्वणं च कुसुमसमं । तं नाऊण असारं, विसयसुहं किं न सेवेह ॥८५॥[ ] तीऍ हसिऊण भणियं, अज्जे ! जणएण जस्स हं दिण्णा । सो सुभग तावसीए, अण्णाए मज्झ अवहरिओ ॥८६।। तीए वि य सा भणिया, पुत्त ! तुमं कस्स आसि दिण्ण'त्ति । जणएण, तीए कहियं सव्वं जेण वित्तं'ति ॥८७॥ जाव य सो परिणेउं, तावसधूयं अरण्णमज्झाओ । संपत्तो निययपुरे, ता सव्वं तीए परिकहियं ॥८८।। सुणिऊण इमं तीए, पच्चुवयारस्स करणबुद्धीए । भणिया रुप्पिणिकण्णा, पुत्ति ममं देसु आएसं ॥८९॥ आणेमि तुज्झ दइयं, कणगरहं एत्थ थोवदिवसेहिं । पुत्ति ! तुमे उवयारो, जेण महंतो कओ मज्झ ॥९०॥ तीए वि य सा भणिया, अज्जे ! तुह नऽत्थि किंचि असज्झं । तं पुण उवगारो तुह, कओ'त्ति तं तत्थ निसुणेहि ॥११॥ को करिउं उवयारं, एत्थ समत्थो जयम्मि तुह अज्जे । किं तु हवइ गुरुलोओ, गेज्झो भत्तीए एत्थ फुडं ॥१२॥ ता कुण मज्झ पसायं, पियसंयोगेण तीएँ सा भणिया । तीए वि य सा भणिया, आणेमि लहुं वरं तुज्झ ॥९३।। संपूइया य संती, चलिया सत्थेण सा समं धुत्ती । अणवरयपयाणेहिं, पत्ता रहमद्दणे नयरे ॥९४॥ आवासिया य तम्मी, कम्मि पएसम्मि सा महापावा । दिट्ठो य तीऍ कुमरो, सहिओ रिसिदत्तवामाए ॥९५।। दट्ठण रिसिदत्तं, पव्वाया नियमणम्मि चिंतेउं । जह तत्थ समाढत्ता तह चेव अहं पि वक्खामि ॥९६।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #118

४४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ एयाए ग्गगमारियाए(?)कुमरो तं रुप्पिणिं न परिणेइ । घोट्टेऊण य अमयं, घोट्टइ किं को वि जेण विसं ॥९७।। जइ वि य तीए रूवं, तह वि न सोहइ ईए पुरओ' त्ति । सुट्ठ वि बगी पहाणा, सरिसा कि होइ हंसीए ? ॥९८।। ता एस दीहरच्छी, ससिवयणा निद्ध-कसिणघणकेसी । मारेमि कहं, बाला, तिलोयअच्छेरयभूया ॥९९।। उण्णयथणघणकलसा, खामा मज्झेण नाभिगंभीरा । तिवलीकयसोहिल्ला, मारेमि न एस हं बाला ॥१००। ऊरू कोमलजयला, नियंबपब्भारमंदगइगमणा ।। कुमुण्णयवरचलणा जीवउ एसा वरा बाला ॥१०१।। वरकणयतवियगोरा, मरालवरपीलुमत्तगइगमणा । मह जीविएण एसा जीवउ बाला चिरं कालं ॥१०२।। लद्धो मए उवाओ, जेण य एसा इमाओं नगरीओ । नीसारिज्जइ तुरियं, रुप्पिणिवसगो हवइ कुमरो ॥१०३।। एयं चिंतेऊणं गया य, पव्वाइया नियावासे । निग्गमण-पवेसाइं, जोएउं तीए भवणाओ ॥१०४।। सुत्त-पसुत्तम्मि जणे, रयणीए कत्तियं गहेऊणं । अवसोयणि च दाउं, रायकुलं सा गया पावा ॥१०५।। खित्तो य तीए चुण्णो, पावाए चक्खुमोहणो तत्थ । दिट्ठो य अइपहाणो, पुरिसो रायंगणे सुत्तो ॥१०६।। वावाइओ य तीए, सो पुरिसो कत्तियाएँ तिक्खाए । गहिऊण मंस-रुहिरं, गया य रिसिदत्तभवणम्मि ॥१०७।। अवसोवणि दाऊणं दारं उग्घाडिऊण सा पावा । पेक्खइ य सुहपसुत्तं, कुमरं सह तीएँ बालाए ॥१०८।। सा तेण रुहिरेणं, रिसिदत्ताए मुहं खरडिऊणं । ओसीसगे य मंसं, ठविऊणं ताण सत्ताणं ॥१०९।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #119

[४५
रिसिदत्ताचरिए दुइज्जं पव्वं ॥]
अवसोवणिं अवणेउं, दारं पिहिऊण तत्थ सा पावा । नियआवासे पत्ता, पव्वाया तुरियवेगेणं ॥११०॥ अह सो पहायसमए, दिट्ठो लोएण मारिओ पुरिसो । उच्छलिओ बहलरवो, 'तं वर्ल्ड मारियं पुरिसं' ॥१११॥ तेण वेण कुमारो, पबोहिओ पेक्खइ निययवत्थं । बहलरुहिरेण लित्तं, तं दटुं संकिओ जाओ ॥११२॥ तह वि य सो गंतूणं जोयइ तं मारियं वरं पुरिसं । तं द?ण नियत्तो, संपत्तो वासभवणम्मि ॥११३।। रक्खसिरूवा दिट्ठा, कुमरेणं मंस-रुहिरबीभच्छा । रिसिदत्ता पल्लंके, सुत्ता निदाए निच्चेट्ठा ॥११४॥ ऊसीसगे य मंसं दिटुं वयणं च रुहिरअवलित्तं । दो वि करा बीभच्छा दिट्ठा रुहिरेण अवलित्ता ॥११५।। सो संकिओ य हियए, 'किं एसा रक्खसि' त्ति संवुत्ता । जेणेरिसी अवत्था, पत्ता ईए महाघोरा ॥११६।। दट्ठण य बीभच्छं, तं बालं निद्दवसगयं कुमरो । निययमणेणाढत्तो, चिंतेउं तत्थ सो एवं ॥११७|| दीसइ जेण 'इमीए, माणुसरुहिरेण लित्तयं वयणं । तेणेस महाघोरा रक्खसिया चेव' जाणामि ॥११८।। दो वि करा अवलित्ता, माणुसरुहिरेण जेण दीसंति । तेणेसा जाणिज्जइ, रक्खसिरूवा ममं भज्जा ॥११९।। ऊसीसगे य मंसं, दीसइ ईए अईवबीभच्छं । जाणामि तेण एसा, न होइ भज्जा मम पसत्था ॥१२०।। एसो वि ईए नूणं विणासिओ रायवल्लहो पुरिसो । हा कह ईए विरूवं, कम्मं बालाए आवडियं ॥१२१।। हा विहि ! एइ(ईए) रूवं काऊणं एरिसं मणभिरामं । इय एरिसम्मि कम्मे, निओइया कह तुमे एसा ॥१२२।।
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #120

४६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ जइ ईए मणभिरामं रूवमइदुल्लहाए कण्णाए । तह एयं न हु सोहइ, कम्मं अइदारुणं ईए ॥१२३॥ जह ईए आयारो दीसइ अइ भुलाए बालाए । तेण य जाणामि अहं न कुणइ एसा इमं कम्मं ॥१२४।। जेण य रुहिरं न मं दीसइ बालाए सीसदेसम्मि । जाणामि तेण एसा रक्खसिया होज्ज न मम भज्जा ॥१२५।। इय एवमाइ व जहा, चिंतेउं नियमणम्मि सो कुमरो । उट्ठवइ सुहपसुत्तं रिसिदत्तं संकिओ हियए ॥१२६।। भणिया य कुमारेणं सच्चिक्का रुक्खसी तुम मुद्धे ? । जाएरिसी(से) दुक्खे, पत्तो अहं दारुणे सुयणु ॥१२७॥
...................
.................॥१२८॥ सोऊण इमं वयणं, भीया परिभणइ पिययम ! किमेयं ? । नाऽहं रक्खसिरूवा पुरिसं व न चेव मारेमि ॥१२९।। भणिया य कुमारेणं, जइ सि तुमं रक्खसी न होज्जाहि । ता कीस इमं मंसं, ओसीसे चिट्ठए ठवियं ॥१३०॥ अण्णं पि पेक्ख वयणं, करे(रा) य रुहिरेण तुज्झ अवलित्ता । ता जोयइ सा बाला, सव्वं ता पेच्छइ तह' त्ति ॥१३१।। दट्ठण नियअवत्थं, सा बाला लज्जिया नियमणम्मि । काऊण कसिण वयणं, अहोमुही चेव संवुत्ता ॥१३२॥ भणिया य कुमारेणं-उ? पिये ! जा न पेक्खए को वि । ता पक्खालसु वयणं, करे य रुहिरेण अवलित्ता(त्ते) ॥१३३।। साऽबलिका नियचित्ते, भएण कंपंतअंगमुहीए । उठेउं पक्खालइ, तं रुहिरं मंसमुस्सिसगं ॥१३४।। कुमरेण य तं मंसं, गहिउं ओसीसओ निस्सेसं । निक्खित्तं धरणीए, जह को वि न [चेव जोएइ] ॥१३५।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #121

रिसिदत्ताचरिए दुइज्जं पव्वं ॥ ]
... तहाविहो को वि ।
जस्सोवरि किर संका, कीरइ अह चेव पुरिसस्स ॥१३६॥ अह सा बीयम्मि दिणे, पावा पव्वइया दुइयपुरिसं । मारेउं उवलिंपइ, रिसिदत्तं मंस - रुहिरेणं ॥ १३७॥ कुमरस्स संतियं सा, छुरियं रुहिरेण लिंपिडं पावा । कुमरोवरि तं मंसं, खिविउं सिग्घं पलाण' ति ॥१३८॥ सीयलफरिसेणं सो, कुमरो मंसस्स उट्ठओ जाव । ता पेच्छइ रिसिदत्तं, तहेव रुहिरेण अवलित्तं ॥१३९॥ दट्ठूण तं विलित्तं, कुमरो नीसरइ जाव दारेणं । पेक्खय(इ) ताव पुरिसं, विणासियं दारआसण् ॥१४०॥ मारियं तं, कुमरो निययम्मि वासभवणम्मि । पविसेउं रिसिदत्तं, उट्ठवि (व) ई सणियसद्देणं ॥ १४१ ॥
भणिया य पिए ! मम आसि, संसओ जह तुमं न रक्खसिया । नाया सि धुवं संपइ पिययमि ! रक्खसी का वि ॥१४२॥
जेणेस बीयपुरिसो, विणासिओ रायवल्लहो सुयणु ! | दीसइ य इमं मंसं, [रुहिरविलित्तो य] करो तुज्झ ॥ १४३ ॥ एसा वि पेच्छ.. ... या छुरिया एसा ।
[ ४७
. पुरसो विणासिओ सुयणु ! ते होज्ज || १४४ ||
जइ एस दुन्निवारो पयईए होइ रक्खससहावो । तहवि विरमसु सुंदरि ! जाव न जाणइ इमं को वि ॥ १४५ ॥ पाएसु अहं पडिओ, होउ अलं तुज्झ पुरिसमंसेणं । सुंदरि ! कुणसु पसायं, विरमसु एयाओं कम्माओ ॥ १४६ ॥ अन्नाइं मंसाई आणेमि दिणे दिणे अहं तुज्झ । छड्डेहि इमं सुंदरि ! माणुसमंसं लहुं चेव ॥१४७॥ जावेयं सा भणिया, इमेहिं वयणेहिं तेण कुमरेण । परमदुक्खपत्ता रुयमाणी भणिउमादत्ता ॥१४८॥
D:\amarata.pm5\3rd proof
5
10
15
20
25

Page #122

5
10
15
20
25
४८ ]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
'सामिय ! अहं अरण्णे, पवड्ढिया तावसासमे तत्थ । कंद-फल-मूलभोइगं(ग) [ धम्मा न होमि] मंसभक्खा ॥१४९॥
अण्णं पि तत्थ पिययम ! अच्छंतेणं अरण्णमज्झमि । किं कइ य दिने मंसं, दिट्ठे अम्हाण कप्पंतं ? ॥ १५०॥
एत्थ विनयरे वरिसा पिययम ! वट्टंति पंच आयाए । मम मंसं कप्पंतं, दिट्टं ? किं आसि, भणसु तुमं ॥ १५१ ॥ एयं मज्झ उइन्नं, पिययम ! कम्मोदएण संजणियं । जं किंपि अण्णजम्मे, असुहं कम्मं कयं आसि ॥१५२॥ पत्तियसु ममं पिययम ! पुव्वकम्मेण चोइएण इमो । कीरइ गुरुउवसग्गो, रुट्ठेणं केणइ नरेणं ॥१५३॥ कुमरेण विसा भणिया - मए वि एवं वियप्पियं आसि । किं तु पच्चक्खमाणे, अण्णो कह घेप्पए एत्थ ॥१५४॥ जावेवं सो कुमरो, दइयं सिक्खवइ महुरवयणेहिं | ताव विहाया रयणी, अहिमय उग्गओ झत्ति ॥ १५५ ॥ धोयाविया य रुहिरं मंसं कुमरेण गोवियं झत्ति । दिट्ठो य मारिओ सो पुरिसो अण्णेहिं पुरिसेहिं ॥१५६॥ जाओ य कलयलरवो- 'एसो अन्नो वि मारिओ पुरिसो । जोवावियं च रण्णा, न कोइ दिट्ठो तहिं चेव ॥१५७॥ हलबोलगब्भिणं तं नयरं सव्वं पिऽन्नम्मि दिवसम्म । जायं भयसंभतं, को वि न याणेइ परमऽत्थं ॥ १५८॥ अह सा तइयम्मि दिणे मारेउं रायवल्लहं पुरिसं । काऊणं तं तह च्चिय निक्खता पाविया रोद्दा ॥ १५९ ॥
मंसफरिसेण कुमरो, पबोहिओ पेक्खिऊण तं सव्वं । भणिऊण[उं ण ?]समाढत्तो भज्जं गुरुनेहनडिओ सो ॥१६०|| जइ विऽज्ज सुंदरि ! नेहो इण्हि फिट्टो त्ति मज्झ मज्झेणं । तह वि य कुणसु पसायं, विरमसु एयाओं कम्माओ || १६१||
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #123

[४९
रिसिदत्ताचरिए दुइज्जं पव्वं ॥]
एएणं कम्मेणं, नरयं पाविज्जए न संदेहो । विउसेहिं गरहिओ तह, दोण्ह वि लोयाण वि अणिटुं ॥१६२।। तह लज्जाए थामं, भयजणणं तह य सव्वसत्ताणं । कम्मं एयं सुंदरि ! दुगुंछणीयं जए एत्थ ॥१६३।। अहयं पि तुज्झ बीहामि, सुयणु ! अइठड्ड(ढि)मं कुणंतीए । ताहे कुणसु पसायं, विरमसु एया कम्माओ ॥१६४॥ अण्णं पि सुयणु ! जइ कह वि वइयरं जाणए इमं राया । तो कुणइ पाणगहणं, दोण्ह वि अम्हाण परिकुविओ ॥१६५।। जइ पुण तुमं न तीरसि, परिहरिउं माणुसाण मंसं ति । ता हं पच्छण्णं ते, मारेउं माणुसं देमि ॥१६६॥ मा सुंदरि ! भिच्चयणं, मारेसु य तायवल्लहं एयं । एएहिं मारिएहिं, अम्हे किल मारिया सुयणु ! ॥१६७।। जावेवं सा भणिया, रुयमाणी गरुयदुक्खसंतत्ता । ता भणिउं आढत्ता, दुक्खत्ता सा इमं वयणं ॥१६८॥ पत्तियसु तुमं पिययम !, नाऽहं एयं करेमि कम्म' ति । अह नो पत्तियसि ममं, सीसं छिंदाहि तो मज्झ ॥१६९॥ अण्णं पि सुहुमबुद्धि, काऊण नियच्छसु त्ति चित्तेणं । किं एस मम वियारो, ? होही किं वा वि अण्णस्स ॥१७०।। अह भणिउं समाढत्तो, दइयाए वयणनिग्गयं सोउं । कुमरो कुमयविमुक्को, उज्जुसहावो इमं वयणं ॥१७१।। सुंदरि ! जं ते भणियं, तं सच्चं नऽत्थि एत्थ संदेहो । 'होइ न होइ' त्ति इमं पमाणओ तं मुणेयव्वं ॥१७२।। जं पच्चक्खं दीसइ, तस्स वियारो कहं जणो कुणउ । पच्चक्खपमाणं वरं, को खोडेउं समत्थो' त्ति ॥१७३॥ पच्चक्खपमाणे वि, जुत्ता-जुत्ती अवस्स कायव्वा । जुत्तीए छडमाणे अत्थे पत्तिज्जियव्वं ' ति ॥१७४।।
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #124

५०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ जेण इमा इह जुत्ती, चिट्ठइ ओसीसगे इमं मंसं । सा एवि मज्झ छुरिया, रुहिरेणं चेव अवलित्ता ॥१७५।। अण्णं पि एत्थ भवणे तइयं नो अस्थि माणुसं किं पि । जस्सोवरि किल संका, कीरइ अण्णस्स कस्स वि ॥१७६।। रिसिदत्ताए भणिओ, पुणो वि रुवमाणि(णी)याए सो कुमरो । जइ मज्झोवरि संका, ता एवं कुणसु एस दिणे ॥१७७।। वत्थेण बंधिऊणं, पल्लंकेणं मए समं सुयणु । आगंतु य रयणीए जग्गंतो मं निरिक्खेह ॥१७८॥ तेण वि तह'त्ति भणिउं, मंसं धरणीए निक्खयं सव्वं । धावाविया य वयणं, रयणी वि विणिग्गया ताव ॥१७९।। दिट्ठो जणेण पुरिसो, “विणासिओ' कलयलो य संजाओ । बीए रयणीए बाला, बद्धा वत्थेण कुमरेण ॥१८०॥ कुमरो वि जग्गमाणो, रयणी जा गमइ त्थोविया तत्थ । ता तीए पावाए, पुणो वि वावाइओ पुरिसो ॥१८१।। कुमरस्स दिट्ठिमोहं, काउं पव्वाइयाएँ रिसिदत्तं । रुहिरेण गुंडिऊणं, गया य पावा निए ठाणे ॥१८२॥ तीए निक्खंताए, कुमरो तं पेच्छइ मारियं पुरिसं ।
पविसेउं नियभवणे, उट्ठविया बालिया पुणो ॥१८३।। तेणं- भणिया य इमं,-वयणं-'निद्दोसा सुंदरि ! तुमं' ति
एयं पच्छण्णाए, कम्मं पावाएँ कीयमहिलाए । होही, जाणामि अहं अहवा को जाणए तत्तं ॥१८४।। एवं चिय भणिऊणं, रुहिरं धावाविया कुमारेणं । सयमेव पुणो मंसं, दिणे दिणे गोवए सव्वं ॥१८५।। अण्णम्मि दिणे राया, हेमरहो कोवमुवगओ संतो । मंतियणं निब्भच्छइ, इमेहिं वयणेहिं सो तत्थ ॥१८६।। 'माणुसमंसपइटुं माणुसरूवं ति रक्खसं एयं । सिग्धं लहेह अज्ज अहवा छड्डेह मह सेवा ॥१८७।।
20
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #125

रिसिदत्ताचरिए दुइज्जं पव्वं ॥]
भणिओ य तेहिं राया, तावस-पाखंडिणो इमे सव्वे । निद्धाडियंतु सिग्धं, नयराओ इमाओ सहस'त्ति ॥१८८।। गएहिं निग्गएहि, संती जइ होइ, लट्ठयं सव्वं । अहव न संती होही, तो अण्णमुवायमेस्सामो ॥१८९॥ जद्दिवसं पइ एसो, उवद्दवो पट्टणम्मि संजाओ । तप्पभिई पासंडी, मोत्तूण न को वि इह आओ ॥१९०।। ता नूण एस होही, पासंडिकओ उवद्दवो एत्थ । ता ताव इमे सव्वे, निद्धाडिज्जतु पासंडी ॥१९१।। सोऊण इमं वयणं, कुविओ पासंडिणोवरिं राया । निद्धाडिया य सव्वे, मोत्तूणं साहुवग्गं'ति ॥१९२॥ एयम्मि अवसरम्मी, सा पव्वाया अवट्ठिया पुरओ । रायाणं आढत्ता, भणिउं एएहिं वयणेहिं ॥१९३॥ मा कुण अमंगलाइं, पासंडिजणं निसारिऊण तुमं । दावेमि अहं ते सा, जा एत्थं माणुसे खाइ ॥१९४॥ भणिया य राइणा सा, साहसु तं अज्जि ! पत्तियामि अहं । जेण तुमं धम्मट्ठी, न चेव अलियं पजंपेसि ॥१९५॥ तीए उस्सारेउं, रण्णो एगागियस्स कहियमिमं । जह किल सुमिणम्मि अहं, सुदेवयाए इमं भणिया ॥१९६।। अज्जं पहायसमए, राया पासंडिणो इमे सव्वे । नयराओ निच्छुहेही, रक्खससंकाएँ भयभीओ ॥१९७।। तत्थ तुमं साहेज्जह रण्णो गंतूण मज्झ वयणेणं । जा एस तुज्झ सुण्हा, रण्णे कुमारेण परिणीया ॥१९८।। सा रक्खसस्स धूया, अइघोरा रक्खसी महारोदा । एसा सव्वे वि इमे, पुरिसे मारेइ रयणीए ॥१९९।। एयं साऽहिण्णाणं एसा अज्जेव मारिउं पुरिसं । भत्ति(क्खि?)स्सइ रयणीए, पावा अइ निग्घिणा रोद्दा ॥२०॥
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #126

५२]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ एसा कुमरविउत्ता, काऊणं देव ! अज्ज रयणीए । जोवावेज्ज पहाए, पच्चइएहिं च पुरिसेहिं ॥२०१॥ तत्थ य किं पि अवस्सं, दट्ठणं रक्खसीएँ लिंगं ति । पत्तिज्जसि तमवस्सं, एयं सिटुं'ति मे सुमिणं ॥२०२।। भणिया य राइणेसा, 'वच्चह एयं' ति नाम पेच्छामि । एयं जं ते भणियं, गया य सा निययट्ठाणम्मि ॥२०३।। आगंतुगरयणीए, सूलं मह वाहइ'त्ति भणिऊणं । रण्णा धरिओ कुमरो, अप्पसगासम्मि रयणीए ॥२०४।। सो वि य सुणतो, चरियं, मह भारियाएँ पयर्ड' ति । होही अज्ज अवस्सं, 'ठिओ य नीसेसरयणीए ॥२०५।। पव्वाइयाए तीए, पुणो वि रयणीऍ मारिओ पुरिसो । रुहिरेणं गुंडियं मुहं काऊण गुंडिया तह रिसिदत्ता ॥२०६।।
ओसीयगे य मंसं पुणो वि ठविऊण तीऍ पावाए । दारं पेहिऊण पव्वाइया गया निययम्मि ठाणम्मि ॥२०७।। दिट्ठो य पहायसमए , पुरिसो पावो मारिओ जो सो । जोवाविया य रण्णा, रिसिदत्ता निययपुरिसेहिं ॥२०८।। दिट्ठा तेहिं पसुत्ता, रिसिदत्ता मंसरुहिरबीभच्छा । गंतूण तेहिं रण्णो, निवेइयं जं जहा दिटुं ॥२०९।। अंबाडिओ य रण्णा, कुमरो अइनिट्ठरेहिं वयणेहिं । रे पावकम्मकारिण !, किं ते एयं कयं पावं ? ॥२१०।। जाणंतो वि य एयं, 'माणुसखाइ'त्ति रक्खसी घोरा । रे ! पावकम्मकारिण तह वि तुमं चेव अवलवसि ॥२११।। कुमरो विलिओ चित्ते, निण्हविउं तत्थ जाव आढत्तो । ता कुविएणं रण्णा, भणिओ सो निट्टरवयणेहिं ॥२१२।। रे मूढ ! तुमं गंतुं, पेक्खसु तं रक्खसिं रुहिरलित्तं । अइदुक्क(ख?) होसि जा उ, पत्तियसि न चेव अम्हाणं ॥२१३।।
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #127

रिसिदत्ताचरिए दुइज्जं पव्वं ॥]
[५३ तं सोऊण कुमारो, अइगुरुदुक्खेण चेव संभंतो । संपत्तो नियभवणे, दिट्ठा सा बालिया तेण ॥२१४॥ रुहिरेण लित्तवयणा, रुयमाणी दीणमुह(हा) गाय..............। कुमरो वि य रुवमाणो, भणिऊणं [भणिउं णं] एवमाढत्तो ॥२१५।। किं वा करेमि, सुंदरि ! पुट्वि तं वारिया मए आसि । न कयं तं मह वयणं, इण्हि कह कीरए एत्थ ॥२१६।। न मया तं परिकहिया, कहिया पच्चाइया एतं मुद्धे ! । कुविओ अईव राया, न याणिमो किं पि काही ते ? ॥२१७।। एयम्मि अवसरम्मी, रण्णा सयमेव कड्डिउं बालं । अइकरुणं रुवमाणी, समप्पिया पाणपुरिसाणं ॥२१८।। रण्णा भणिया य पाणा, एसा नेऊण रे ! मसाणम्मि । मारेह पावकम्मकारी, सिग्धं नयरे भमाडेउं ॥२१९॥ जइ पुण एस न मारेह जाव कारि'त्ति रे तुमे सिग्धं । ता तुम्ह कुलुच्छेयं, अवस्समेवेव कायव्वं ॥२२०।। कुमरो वि य रुयमाणो, मरणम्मि उवट्ठिओ तहिं चेव । रण्णा बंधेऊणं धरिओ, सयमेव सो तत्थ ॥२२१॥ एयं सोऊण तुमे, रिसिदत्ताए अईवगुरुदुक्खं । धम्मम्मि उज्जुयमई, होह सया जिणपणीयम्मि ॥२२२।। इय पवरऽक्खरघडिए , रम्मे रिसिदत्तसंतिए चरिए । गुणपालविरइयवरं, बीयं पव्वं परिसमत्तं ॥२२३।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #128

रिसिदत्ताचरिए
तइज्ज पव्वं ॥ [श्वपाकैर्ऋषिदत्तायाः श्मशाने नयनम्]
अह सा भयसंभंता, रिसिदत्ता तेहिं पाणपुरिसेहिं । केसेहि गेण्हिऊणं, पकड्डिया रायमग्गेणं ॥१॥ कणवीरकुसुममाला-ऽलंबिया, तेहिं पाणपुरिसेहिं । तीए सिरोहराए, सरावमाला तहा बीया ॥२॥ वज्जंतडिडिमेणं, उग्धोसंता य 'रक्खसी एसा' । रासहपट्ठिविलग्गा, दीसंती नयरलोएहिं ॥३॥ खर-फरुस-निट्ठरेहिं, वयणेहिं ताडिऊण पाणेहिं । पुरवरमज्झेणं सा, भमाडिऊणं(उं णं?) समाढत्ता ॥४॥ तं असरणं अणाहं, हम्मंतं तेहिं पाणपुरिसेहिं । दट्ठण नयरलोओ जंपेउं एवमाढत्तो ।।५।। हा दुट्टकयं रण्णा, इमाएँ मुद्धाएँ अइवभोलाए । रूव-गुणनिहाणाए, वज्झाएसं कुणंतेणं ॥६॥ 'इए वरं खु लोओ विणासिउ' मा इमा वरा बाला । जेणेमाइविहूणं, नयरं न हु भाइ एयं' ति ॥७॥ रयणी जह ससिरहिया, न सोहए जह मुहं नयणवज्जं । नलिणिविहूणं सरं, न तईए विणा इमं नयरं ॥८॥ हा सरणविहूणमिमं, जुवईरयणं मुहुत्तमित्तेणं । जाही निरत्थयं चिय, रयणं व कुपट्टणावडियं ॥९॥ उं जह दीसइ एसा, धवलऽच्छी सरलकोमलसरीरा । ता एस असंतो च्चिय ईए आलोइमो जाउ ॥१०॥

Page #129

[५५
रिसिदत्ताचरिए तइज्जं पव्वं ॥]
अण्णे भणंति-एसा, रक्खसिया माणुसत्तएण इहं । माणुसमंसस्स कए, अवइण्णा निग्घिणा पावा ॥११।। अण्णे भणंति-भूई, अहव पिसाई य एस क(का)वि होज्जा । माणुसनेवत्थेणं, मारी इह आगया कावि ॥१२॥ अण्णे वि तत्थ बाला, परमत्थस्स [s?]जाणया महापावा । दट्ठण कुवलऽच्छि, असब्भवयणेहिं जपंति ॥१३॥ अण्णे भणंति-मारह, एसा सा जाइणी परमघोरा । जाव न सव्वं पि पुरं, पेसेइ जमस्स निलयम्मि ॥१४।। अक्कोसिज्जइ वरतणु(णू), अईव सा निठुरेहिं वयणेहिं । जेहिं सुयमेत्तएहि वि, जीयं नासेइ नारीणं ॥१५॥ एसा हया निरासा, पावा रोद्दा य तह निभग्गा य । एमाइ असब्भेहिं, जंपिज्जइ वुड्डमहिलाहिं ॥१६।। अण्णे भणंति-एसा पुव्वि वि य डाइणी अइपसिद्धा । केण वि कयावराहा तत्थ अरण्णम्मि पक्खित्ता ॥१७|| अण्णे भणंति-एसा, मुद्धसहावा गुणालया बाला । एरिसि [अ]कम्मस्स कहं, संभाविज्जउ मणेणा वि ॥१८॥ अइ भुला विणीया, लज्जालू तह य धम्मनिरया य । रइसमरूवा बाला, एरिसकम्मा कहं एसा ॥१९॥ ता नूण एस मुद्धा, अपाविया एत्थ वि नडिया विहिणा । एमाइ तत्थ लोया, बालं दट्टण जपंति ॥२०॥ नयरम्मि भमाडिउं[ऊण?] तेहि य पावेहि पाणपुरिसेहिं । संझायाले बाला, मसाणभूमीए उवणीया ॥२१।। मज्झक्केणं भणिया, पाणेणं सा इमं वरा बाला । रक्ख म[?] जम्मो एसो, करसु सुदिट्ठो तुमं पावे ॥२२॥ संभरसु इटुं देवं, निंदसु तह चेव जं कयं पावं । एस तुह उत्तमंगं, निवडइ खग्गहयं सिग्धं ॥२३॥
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #130

[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ भणिऊण इमं वयणं, खग्गं उक्खिवइ जाव सो पाणो । ता सा धस त्ति पडिया, भएण धरणीए विलवंती ॥२४॥ मुच्छा गया य बाला, पुणो वि वाएण लद्धपडिपाणा । जा पेच्छइ तं खग्गं पुणो वि उवरिंमि उक्खित्तं ॥२५॥ तो सा भयसंभता रुयमाणी सरणवज्जिया बाला ।
होऊण अंजलिउडा, पडिया चलणेसु पाणाणं ॥२६॥ भणियं च-"सो को वि अवसरो, माणुसस्स संपडइ दड्डजियलोए ।
देसस्स वि जेण जणस्स, वारु कोडीओ कीरंति" ॥२७॥[ ] भणिया य तीए पाणा, रक्खह मम वल्लहा इमे पाणा । होह मम असरणाए, मसाणमज्झे तुमे सरणं ॥२८॥ गिण्हेह इमं सव्वं, आभरणं तह इमाणि वत्थाणि । मेल्लह जीवमाणी, दयावरा मज्झ होऊणं ॥२९॥ एवं सा विलवंती, सोऊणं ताहि भण्णए बाला । जइ न तुमं मारेमो, राया मारेइ ता अम्हे ॥३०॥ जइ कह वि जीवमाणी, दीससि तं अहव सुव्वसे एत्थ । ता अम्ह कुलुच्छेयं, कुविओ राया कुणइ सिग्धं ॥३१॥ तीए वि य ते भणिया, जइ जीवंती(ति) ममं तुमे मुयह । वच्चामि तत्थ तो हं, जत्थ न सुमिणे वि निसुणेह ॥३२॥ जायाणुक्कंपेणं, ताण य एक्केण ते इमं भणिया । एसा मुयह वराई, अईवकलुणं पजंपंती ॥३३।। सो तेहिं इमं भणिओ, मुक्का तुज्झोवरिं इमा अम्हे । तेण वि दयावरेणं, तं चेव तह'त्ति पडिवण्णं ॥३४॥ वत्थाऽऽहरणं गहिउं, दाउं जिण्णाणि तीए वत्थाणि । भणिया य सा पाणेहि, तह वच्चसु जह न दीसिहसि ॥३५।। पडिवज्जिऊण तीए, पडिया चलणेसु ताण पाणाणं । पाणेहिं वि सा भणिया वच्चसु सिग्धं तुमं चेव ॥३६।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #131

[५७
10
रिसिदत्ताचरिए तइज्जं पव्वं ॥] [जीवत्या ऋषिदत्तायाः आश्रमे गमनं पुरुषवेषधारणं च]
सा भीसणे मसाणे, संझाकालम्मि तेहिं परिमुक्का । चलिया दाहिणहुत्ता, मसाणभूमीऍ मज्झेणं ॥३७॥ रिसिदत्ताएँ मसाणं, दिटुं तं भीसणं महाघोरं । अट्टहासाउरं, गायंतं भूयपेएहिं ॥३८॥ फेक्कारइ भूएहिं, हसइ य तं डाइणीहिं सद्देण । रोयइ वेयालेहिं 'फेफेफेफु'त्ति वाहरइ ॥३९।। हण निहण छिदं भिंदह, मारे मारे' त्ति एव जंपंता । उटुंति भूय-पेया, कलयलसदं करेमाणा ॥४०।। एगत्थ मंसहत्था, अण्णत्थ य रुहिरभरियबीभच्छा । पेच्छेइ भूय-पेए, रिसिदत्ता कत्तियविहत्थे ॥४१।। अण्णे पभूयपेया, मंसं उक्कत्तिऊण मडयाणं । रिसिदत्ताए उवरिं, खिवंति सदं कुणेमाणा ॥४२॥ इय एवमाइएहिं. वेयालाईहिं तत्थ पेयवणे ।। सा बहुदुक्खं पत्ता, नरयसमं अहव अब्भहियं ॥४३॥ इय सा भएण वेवंतहियवया वोलिऊण य मसाणं । विलवेउं आढत्ता, कं सरणं? तो(वो) पवज्जामि ॥४४॥ हा विहि ! निग्घिण ! अइनिट्ठरो सि जं देसि एरिसं दुक्खं । किं तुह मज्झसमाणा, घरम्मि धूया न से अत्थि ? ॥४५॥ हा ताय ! धूयवच्छल ! निग्घिणहिययाए कह तुम मुक्को । 'इण्हि तुज्झ वि उ एकं सरणं वो पवज्जामि ॥४६।। जइ हं तइया तायं, न मुयंता धूयवच्छलं सरलं । ता किं ताओ जलिए, हुयासणे तम्मि पविसंतो ॥४७|| हा अज्जउत्त ! वल्लह !, मम विरहं तं खणं पि न सहतो । इण्हि निठुरहियओ, संपत्तो, तेण मं मुयसि ॥४८।। सुयणो सरलसहावो, पियभासी आसि तं पुरा सुयणु ! । निग्घिणहियओ होउं, इम्हि मा मुयसु मं रण्णे ॥४९॥
20
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #132

५८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ मा अवक्खेह दइवं, एसा हं एत्थ रण्णमज्झम्मि । वसिऊण हिययवल्लह !, देहे(ह) मम एत्थ पडिवयणं ॥५०॥ नाऽहं अकम्मकारी, अहवा तं सुयणु ! चेव जाणाहि । ता परितायह वल्लह ! खज्जंती भूय-पेएहिं ॥५१।। अहवा को तुह दोसो, दोसो महसंतियाण कम्माणं । जेहि मम एस अयसो, संजणिओ दुक्खरूवो ' त्ति ॥५२।। जाणामि हिययवल्लह !, नीयदुक्खाओं हवेज्ज तुह दुगुणं । ता अब्भेत्थेसि तुमं, मा काहिसि सुयणु ! परितावं ॥५३।। हा पियय परिमुक्का, ताएण वि वज्जिया इह मसाणे । धिद्धिक्कारेण हया, संपइ इह कत्थ वच्चामि ॥५४॥ इय एव सा संतप्पिऊणं, भीमे महामसाणम्मि । चलिया दाहिणहुत्तं, भीया सा ताण पाणाणं ॥५५।। नवमहिलडिरं....क्कं[?] गंतूण पट्टणम्मि पाणेहिं । लोयाण दंसियं संभणियं च 'इमं सिरं तीए' ॥५६।। ताणि य कंपंता...णं...ला[?]णि, जायाणि तम्मि कालम्मि । दुक्खं अइव सहंती, आसमपयवत्तिणी भूया ॥५७।। सा वि य सुण्णासमे, गंतूणं तत्थ मग्गमज्झम्मि । चिंतेउं आढत्ता, कत्थ अहन्ना अहं [जामि ?] ॥५८।। अवि य सा चिंतइ ताव य चित्तम्मि झत्ति संलग्गं ति । चिरकालविमुक्कपिउसंतम्मि आसमपयम्मि ॥५९।। ................. वच्चामि अहं ति आसमपयम्मि । न त्थि मम तं विमोत्तुं, अण्णं इह चेव सरणं ति ॥६०॥ एवं विचिंतिऊणं चलिया जा दाहिणं दिसाहुत्तं । ता पेच्छइ सा पंती(ति), कप्पतरूणं अइमहंती(ति) ॥६१।। तीए विचिंतियं तो, एसा सा कप्पपायवुप्पत्ती । ससुरकुलपत्थियाए, तइया जत्थोदिया आसि ॥६२॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #133

रिसिदत्ताचरिए तइज्जं पव्वं ॥]
एवं विचिंतिऊणं चलिया सा तस्स आसमपयस्स । कप्पतरुपायवाणं पंतीए दक्खिणाहुत्तं ॥६३॥ धावइ भयभीया तेसिं पाणाणं, सा अरण्णम्मि । खर-तिक्ख-निगुरेहिं विज्झंता कंटयसएहिं ॥६४॥ सदेव्वसूइभिन्ना कोमलचलणेहिं रुहिरपगलंती । धावइ पाणभीया वागुरमुक्क व्व मुद्धहरिणी ॥६५।। दिसिनिवहं जोयंती, भीया(य)भीया अईव रूयमाणी । पत्ता थोयदिणेहि, तम्मि अरणम्मि सा बाला ॥६६।। एक्कम्मि पायववरे, अईवगुरुपंथखेयसंतत्ता । सा कमा गुरुऽरण्णे, वीसमिथं(उ) चेव आढत्ता ॥६७।। चिंतेइ य रूयमाणी, दरच्छ(?), गयकण्णसरिसचवलाणं । एयाणं भोगाणं खणेण ण(?)डित्तं गुरूणं ति ॥६८॥ किंपाकफलसरिच्छा, पुद्वि भोया अईव रमणिज्जा । ते चेव य अवसाणे हवंति बहु दुक्खसंजणणा ॥६९॥ भोगामिसेण लुद्धा निहणं पाविति पाणिणोवस्सं । तह वि य मोहनिबद्धा, गच्छंति न चेव वेरग्गं ॥७०॥ एयाणं भोगाणं एवं नेआवियं विवागं ति । हा दुक्खदायणयरा बिंति हुंता इमे भोगा ॥७१।। पुव्वि जेण पहेणं सिबियारूढा अहं गया आसि । इहि पि विहिवसेणं रुहिरगलंतेहिं चलणेहिं ॥७२।। चलचामरवीयंती, 'जय'सद्दाणंदिया पिएण समं । पुव्वं आसि गया हं, न हि एगागिणी चेव ॥७३।। करि-तुरय-पवरसंदण-आरूढा आसि हं गया पुट्वि ।
इण्हि खर-तिक्खाए कंटयपउराए पहाए ॥७४।। अहवा- को जाणिउं समत्थो विहिपरिवटुंतविविहसुहदुक्खो ।
पवणाहयसलिलतरंग-भंगुरे दिव्वपरिणामे ॥७५।।
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #134

६०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ अण्णह परिचिंतिज्जइ, सहरिसकंदुज्जुएण हियएण । परिणमिज्जइ अण्णह, च्चिय कज्जारंभो विहिवसेण ॥७६।। जं चिंतिज्जइ हियएण, न य जुज्जइ य हेउजुत्तीहिं । विहडणसंघडणायरो, तं पि हयासो विही कुणइ ॥७७।। इय विहिविलसियसंतत्त-हियवया सोइऊण [वे]हाणं । चलिया पुणो वि बाला, पेच्छंती तं वणं भीयं ॥७८।। कत्थ वि गयसंभंता कत्थ वि सा सीहनायभयभीया । कत्थ वि सुण्णावुण्णा कत्थ वि एमेव संभंता ॥७९ ।। कत्थ वि चित्तयभीया, कत्थ वि वग्घेण तासिया बाला । कत्थ वि रूरूयभीया, 'धस'त्ति धरणीयले पडिया ॥८०॥ तो पेच्छड गयगंडे, भय-पिसाए य तत्थ रणम्मि । सीहकिसोरे घोरे, वणमहिसे तह वराहे य ॥८१।। तो सो तेसिं भीया, हरिणि व्व दिसोदिसं पलोयंती । उत्तसइ रुयइ विलवइ धावइ थक्कइ पलोएइ ॥८२॥ रूरु-चमर-सरह-सबर-रिच्छ-तरच्छ-ऽच्छ-भल्ल-चित्तलया । हरि-हरिण-दित्तसद्दूले पेच्छिउं तसइ सा बाला ॥८३।। गय-गवय-चित्त-गंडय-भुयंग-मज्जार-इल्लि-भल्लुंकी । सवर-पुलिंदा भिल्ला पेक्खेउं तसेइ सा बाला ॥८४॥ किं बहुणा भणिएणं ? तत्थ य रण्णे अईवसुविसाले । पवणेण पेरियाण वि पण्णाण वि तसइ सा बाला ॥८५॥ कत्थई भुक्खिय-तिसिया कत्थ वि सा वणफलाइं भक्खइ । कत्थइ गिरिगुहवडिया, कत्थ वि नइकच्छमज्झगया ॥८६।। रुक्खाण पद्धइए, वच्चंती सा कम्मेण संपत्ता । आसमपयम्मि रम्मे, जत्थ य संवद्धिया पुव्वि ॥८७।। तं चिरकालपसुण्णं दिटुं बालाए भीसणं घोरं । संभरिऊणं पिऊणो, तत्थ परुण्णा बहु बाला ॥८८॥
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #135

रिसिदत्ताचरिए तइज्जं पव्वं ॥ ]
पिऊणा परिभुत्ताई, पेच्छइ सा जाव तर्हि य एमाई । ता कलुणं रुयमाणी, पुणो पुणो वच्चए मोहं ॥ ८९ ॥ संपत्ता देउलियं, दिट्ठो सो तीए तत्थ उडवो ' त्ति । तत्थ बहुं विलेवेडं, पिउणो चिच्चं गया बाला ॥९०॥ पच्चक्खं पिव पियरं दद्धुं तं चिच्चयं तहिं बाला । बहुदुक्खतावियतणुं मोहं सा तत्थ संपत्ता ॥९१॥ सुचिरेणं आसत्था होऊणं विलविउं समाढत्ता । ‘ताय ! जणय ! वल्लह ! कत्थ गओ मे तुमं मत्तुं ॥९२॥ हा हा दे पडिवयणं, कत्थ गओ ताय ! मं तुमं मोत्तुं । एसा अहं अणाहा, जाया तुह जणय ! विरहमि ॥९३॥ बालत्तणम्मि अहयं हा ! जणय ! पवड्ढिया तए आसि । इण्हि पि कुण पसायं ताय ! ममं वयणमेत्तेणं ॥९४॥ अहयं भोगाभिहया दुहिया, सरणागया अणाहा य । हा ताय ! कुण पसायं, समाणया तुज्झ सरणम् ॥ ९५ ॥ आसि ममं पुरसरिसं एयं रण्णं तुज्झम्मि जीवंते । इहि पुण तुह विरहे, हा हा अइभइरवं जायं ॥९६॥ ता जइ जीवंतो च्चिय, पेच्छंता हं इहाणया तायं । तो एस महंतो स-वसणे च्चिय ऊसवो हुंतो ॥९७॥ अहवा- ‘जं जेण कयं कम्मं, तं तेण अवस्स भुंजियव्वं' ति । एमेव नेहनडिया सुमरामि अहं तुमं ताय ! ॥ ९८॥
जं जेण कयं कम्मं, सुहमसुहं जंतवेण[ ? ] जियलोए । सो तं इह उवभुंजइ, न परो गहिउं समत्थो त्ति ॥९९॥ इय एवमाइ सा विल[वि] ऊण संपहिया सरं तेणं । तत्थ वि सा गंतूणं पुणो वि रुण्णा सरं दद्धुं ॥१००॥ गहिऊण तत्थ उदयं, पउमिणिपत्ते अईव सुविसाले । गंतूण तीए उडवं पमज्जिउं (अं) तह विलित्तं च ॥१०१॥
D:\amarata.pm5\3rd proof
[ ६१
5
10
15
20
25

Page #136

६२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ कंद-फल-मूलभोई, नाणाविहसावयाण परिभीया । सा अच्छिउं पयत्ता, पंचमवरिसस्स तत्थ गया ॥१०२॥ पवणाहयपत्ताण वि सा भयमाणा तहिं गमइ कालं । अण्णम्मि दिणे चिंता संजाया तीए बालाए ॥१०३।। मं सव(व्व)इत्थियाओ पत्थयणिज्जाउ हुँति लोयाणं ।
ता कह अखंडियं मे, सीलं परिरक्खियव्वं ति ॥१०४॥ जेण- "शीलं नाम नृणां कुलोन्नतिकरं, शीलं परं भूषणं,
शीलं ह्यप्रतिपातिवित्तमनघं, शीलं सुगत्यावहम् ।
शीलं दुर्गतिनाशनं सुविमलं, शीलं यशस्कारकं । 10
शीलं निर्वृतिहेतुरेव हि परं, शीलं तु कला[ ल्पद्रुमः" ॥१०५॥ शा.वि. ॥ जावेवं सा चिंतइ संभरिया ताव आसि जा पिउणा ।
ओसहि अइसयजुत्ता, पदंसिया जीवमाणेणं ॥१०६।। भणियं च तेण तइया, पुत्ता इमा ओसही जइ उरम्मि । वाम्मि इत्थियाए फालेउं कह वि खिप्पेइ ॥१०७।। तो सा पणट्ठलिंगा, हवेइ पुरिसं न एत्थ संदेहो । उद्धरियाए तीए पुणो वि सा इत्थिया होइ ॥१०८।। दाहिणउरम्मि पुरिसो, एसा जइ खिवइ फालिऊण उरं । तो सो वि होइ इत्थी, उद्धरियाए पुणो पुरिसो ॥१०९।। गहिऊण ओसही सा, तीए वामम्मि जा उरे खित्ता । तो सा पणट्ठलिंगा, पुरिसत्तं चेव संपत्ता ॥११०॥ दट्ठण पुरिसरूवं अईवपरितोसमागया बाला । वक्कलनियंसणा सा तावसकुमरत्तणं पत्ता ॥१११॥ दीहरजडाकलावा, तावसवेसत्तणेण सा बाला ।
हरिणि व्व जूहभट्ठा परिवसिउं तत्थ आढत्ता ॥११२।। 25 [ ऋषिदत्ताविरहे कुमरस्यावस्थावर्णनम् ]
एवं ताव एवं इओ उ रहमद्दणम्मि नयरम्मि । कुमरस्स जाआ तत्थ संपत्ता सा अहं भणिमो ॥११३॥
20
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #137

10
रिसिदत्ताचरिए तइज्जं पव्वं ॥]
[६३ दट्ठणं रिसिदत्तं समप्पियं ताण पाणपुरिसाणं । कुमरो मुच्छाविहलो, पडिओ धरणीए तो सहसा ॥११४।। चंदणजलेण सित्तो, पोत्तयवाएण लद्धपडिपाणो । गच्छइ पुणो पुणो चिय, मोहं सो तीए विरहम्मि ॥११५।। रयणीए मज्झरत्ते, चंदकिरणेहिं लद्धपडिपाणो । विलवेउं आढत्तो, इमेहिं वयणेहिं सो तत्थ ॥११६।। कसिण-घणकेसनिवहा पउमुप्पलपत्तनयणवरजुयला । हा विहि ! सा मम दइया, निग्घिण ! रे कत्थ अवहरिया ॥११७॥ वरकुंदकलियदसणा, वियसियसयवत्तइंदुसमवयणा । हा मम दइया बाला, हयविहि ! ते कत्थ अवहरिया ॥११८॥ उत्तुंगथणयवट्टा वच्छत्थलवित्थडा तिवलिमज्झा । हा पावकम्मकारिण ! मम दइया कत्थ अवहरिया ॥११९॥ वेल्लहलबाहलइया तणई मज्झेण नाभिगंभीरा । रे ! निग्घिणो सि तं विहि ! मम दइया जेण अवहरिया ॥१२०॥ वरकेलिगब्भसरिसा उरुहि, अइ कोमला धवलयच्छी । सु(मु)द्धसहावा बाला रे ! रे ! विहि कत्थ सा नीया ॥१२१॥ कुम्मुन्नयवरचलणा नहमणिकब्बुरियसयलदिसिविवरा । सा मम सासयभूया पावेण केण ? अवहरिया ॥१२२॥ वरकेलिगब्भवण्णा रिसिणा तुटेण मज्झ जा दिन्ना । संपइ केणऽवहरिया वरा दइया वल्लहा सा उ ॥१२३।। वरि से तीए वि समं जायं मरणं व मा इमं दुक्खं ।
तीए मरणेण कयं संतावं मज्झ हिययस्स ॥१२४॥ जेण भणियं"जीयं पि परित्थोवू चत्तारि नरेण रक्खियव्वाइं। नीरोगित्तं कलत्तं अरहस्सं अल्लपिसुणो य" ॥१२५॥[ ] इय एवमाइएहिं हाहारावगब्भिएहिं नयणेहिं । संतप्पिउं कुमारो पच्छा मोणं समल्लीणो ॥१२६॥
15
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #138

६४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ नो हसइ नो य जंपइ, नो कीलइ नो करेइ करणीयं । एमेव सुण्णवुन्नो अच्छइ बालं विचितंतो ॥१२७॥ परिचत्तअण्ण-पाणो अवहत्थियसयलकज्जवावारो । अच्छइ जह व गइंदो विंझाओ पढममाणीओ ॥१२८।। सो लज्जिण पिउणा जणणीए तह य मंतिलोएणं । भुंजाविओ कुमारो किच्छेणं सत्तमदिणस्स ॥१२९॥ भुंजावि[ओ य सं]तो, अवहत्थियसयलकज्जवावारो । सो अच्छइ झायंतो, रिसिदत्तं एक्कचित्तेणं ॥१३०।। तो पुण विलेवणरहिओ सयणासण-ऽऽभरण[वज्जिरो] कुमरो ।
एमेव सुण्णवुण्णो अच्छइ जायं विचितंतो ॥१३१॥ [पितुराग्रहेण कनकरथस्य रुक्मिण्या सह परिणयाय प्रयाणम् ]
एवं वच्चइ कालो, अह वोलीणेसु केसु वि दिणेसु । कावेरिपुरवरीए, समागओ तत्थ दूओ त्ति ।।१३२।। हेमरहो विण्णविओ दूएणं-'देव ! अम्ह सामि'त्ति । भणइ मए नियधूया, दिण्णा तुह आसि पुत्तस्स' ॥१३३।। सा जोव्वणमणुपत्ता, जइ तीए तुम्ह अत्थि कज्ज'ति । ता नियपुत्तं पेसेसु, कीरउ से पाणिगहणं' ति ॥१३४॥ अह पुण अत्थि न कज्जं तो हं अण्णस्स सा(तं) पयच्छामि[मी] । जावेवं दूएणं, भणिओ ता भणइ हेमरहो ॥१३५।। किमहं एत्थ करेमी, आसि मए पेसिओ पुरा कुमरो । सो विहिवसेण वलिओ तावसकण्णं ति परिणेउं ॥१३६।। पुणरवि पेसेमि अहं, गच्छ तुमं कहसु तत्थ गंतूणं । वच्चइ एस कुमारो, सुंदरपाणिस्स रायस्स ॥१३७।। संपट्ठिओ य दूओ तीए पत्थाइयाए पट्ठविओ। लिहिऊण रुप्पिणीए लेहो एएण अत्थेणं ॥१३८।। "मुत्ति(त्ति) घडियं(य) ति कज्जं, वट्टइ थोवेवं सेसयं इण्हि । गंतूणं दूएणं, कहियं जं किंचि संदिलृ ॥१३९।।
15
20
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #139

[६५
रिसिदत्ताचरिए तइज्जं पव्वं ॥]
रण्णा अब्भत्थेउं महया बलसंजुओ वरकुमारो ।
कावेरिपुरनरीए विसज्जिओ पाणिगहणत्थं ॥१४०॥ [ऋषिकुमारस्याश्रमे मिलनं वार्तालापं च]
सा वि य पारिव्वाई चलिया सह तेण कुमरसेण्णेण । वच्चंतो य कुमारो पत्तो तं सरवरं रम्मं ॥१४१॥ जत्थ पुरा परिणीया रिसिदत्ता आसि तेण कुमरेण । आवासिओ कुमारो सरस्स आसण्णदेसम्मि ॥१४२॥ दट्ठण सरवरं तं कुमरो चिंतेइ तं इमं होज्ज । जत्थ पुरा रिसिदत्ता निहि व्व लद्धा मए आसि ॥१४३।। हा एस सो पएसो, जत्थ संवड्डिया य मम दइया । संभरिउं तीए गुणे, अंसुनिवायं कुणइ कुमरो ॥१४४॥ भणिया य तेण पुरिसा, आगच्छह ताव आसमपएसम्मि । रिसिदत्तजम्मभूमि, गंतूणं जेण पेच्छामो ॥१४५।। जावेवं ते भणिया, ताव कुमारस्स दाहिणा अच्छी ।
फुरिया, कुमरो चिंतेइ, पियमेलो एस सुएई ॥१४६।। जेण भणियं"सिरफुरेण किर रज्जं, पियमेलो होइ अच्छिफुरणेण । बाहुफुरणम्मि य पियं, अहरे पुण भुवणं जाण" ॥१४७॥[ ] ता मम अज्ज अवस्सं होही पियमाणुसेण मेलावो । एवं विचिंतिऊणं देउलियाए गओ कुमरो ॥१४८॥ दिट्ठा वक्कलधारी दीहजडा रिसिकुमारवेसेण । रिसिदत्ता कुमारेणं दट्टणं चिंतियं तेण ॥१४९।। किं एसा रिसिदत्ता, हवेज्ज मम भारिया इहं पत्ता । अहवा जणपच्चक्खं तइया सा मारिया बाला ॥१५०॥ कुमरेण न सा नाया, तीए पुण जाणिओ इमो कुमरो । सो आमेल्लं [?] कुमरो, पडिओ तीए चलणजुयले ॥१५१॥ रिसिकुमरेण वि दिन्नो, अग्घो कुसुमेहिं तस्स कुमरस्स । तं सो पडिच्छिऊणं उवविट्ठो तस्स चलणंते ॥१५२॥
D:\amarata.pm513rd proof

Page #140

5
10
15
20
25
६६ ]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
उप्पण्णगरुयनेहो पेच्छंतो तावसं वरकुमारं । तत्तिं न चेव गच्छइ, कणगरहो रिसिकुमारस्स ॥१५३॥ भणिओ य रिसिकुमारो, कणगरहेणं तु, केच्चिरं कालं । एगागिणो अरण्णे एत्थ वसंतस्स वट्टेइ ? ॥ १५४॥ एगागिणो कहं तं लहसि धिरं एत्थ रण्णमज्झम्मि । किं वा तुज्झ अण्णो बीओ परिवसइ इह सो वि ? ॥ १५५ ॥ रिसिकुमरेण भणियं, पुव्वि इह आसि रायरिसि एगो । बीया य तस्स धूया, एत्थ अरण्णम्मि अच्छंती ॥१५६॥ सा किल परिणेउं नीया निययम्मि चेव नयरम्मि | रायसुएणं केण वि, रिसिणा वि य साहिणो जलणो ॥१५७॥ एवं च आसमपयं ताण परोक्खम्मि उव्वसं जायं । अहयं च परिभमंतो एगागी चेव संपत्तो ॥ १५८॥
दडुं अईव रम्मं, अहिट्ठियं मे इहं वरकुमार ! | वहंति पंच वासा अहिया मे एत्थ आयस्स ॥ १५९ ॥ चिंतेइ रायपुत्तो, एस ठिओ तम्मि कालम्मि । जम्मि मया रिसिदत्ता परिणेउं नियपुरं नीआ || १६०|| एवं सो चितंतो, गाहयरं चिंतयाउरो जाओ । उप्फुल्लनयण - वयणो, दिट्ठो सो रिसिकुमारेण || १६१ || भणिओ रिसिकुमरेणं, ‘कुमर ! सचितिओतं'ति दीसिहसि । कुमरेण विसो भणिओ 'कह परचित्तं तुमं मुणसि ? ॥ १६२ ॥ भणिओ रिसिकुमरेणं,-कुमार ! जह पगयं' ति इह चित्तं । लक्खिज्जइ तह निसुणसु इमेहिं भत्त ! हेउ - ठाणेहिं ॥ १६३॥ आयारइंगिएहि गईए चेट्ठाए भासिएणं च । वयण - ऽच्छिवियारेहिं निउणा जाणंति परचित्तं ॥ १६४॥ रायकुमरेण भणियं, नत्थि ममं सामि ! का वि परिचिता । किंतु तुह दंसणेणं आणंदो मह मणे फुरिओ || १६५॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #141

रिसिदत्ताचरिए तइज्जं पव्वं ॥]
[६७ पुव्वभवसंगओ विव, जा दिट्ठो, ता वससि मे हियए । सामि ! पविट्ठो ठाहसि, विउ[ओ]गचिंताए मे हिययं ॥१६६।। जाणामि जइ विओगं, न होइ तुह पायदंसणेण स(म)मं । एएण कारणेणं सामि ! सचितो अहं जाओ' त्ति ॥१६७।। भणियं रिसिकुमरेणं-'कुमरो मम उवरि तुज्झ नेहो'त्ति । जेण ममं कुमरस्स वि, थोवं दंसणं एत्थ ॥१६८॥ खणदंसणम्मि नेहो कयरो किर होइ ! एत्थ सुपसिद्धो । अणवरयदंसणेणं, नेहो पयडेइ अत्ताणं ॥१६९।। रायसुएणं भणियं,-जाणामि अहं तहा सेए मो[?] । विफुरइ नेहो पि एत्थ दिढे जहा सुयणु ॥१७०।। ताहे रिसिणा भणियं, कुमार ! मह अतिहि आगओ सि तुमं । गिण्हह संविभागं फलाण मह संतियाणं च ॥१७१।। भणिओ य सबहुमाणं, तेण वि देसु'त्ति कइवय वि फलाणि । तुह हत्थफरिसियाई, भुंजामि अहं सयं जेण ॥१७२।। तेण वि अंबं(ब)-ताडय-दाडिम-नारंग-नालिएरेहिं । भरिउं पउमिणिपत्तं, उवणीयं तस्स [कुमरस्स] ॥१७३।। फलाणि गहिऊण पभणिओ य रिसिकुमरो [सुपसाय मम] । गिण्हउं तं फलाइं....... कज्जं रिसिणा न व त्ति भणियं ॥१७४॥ काऊण तो पणामं गओ य कुमरो नियम्मि आवासे । पुव्वावरण्ण[ण्ह] काले, पुणो गओ रिसिसयासम्मि ॥१७५।। भणिओ य रिसी तेणं, नत्थि ममं सामि ! हिययपरिओसो । मोत्तूण दंसणं तुह, न रणं परिओससंजणणं ॥१७६।। तुज्झत्थेव रण्ण वासो अहं पि भोगाहिलासगो सामि ! एस गुरु अह विरोहो रिसिवर ! तुह दंसणेण समं ॥१७७।। पुव्वभवसंगओ चेव, तुमं जह जणसि गरूयमाणंदं । तं कुणसु मम पसायं, पच्छा वि तवं कुणसु विउलं ॥१७८।।
20
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #142

६८]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ आगच्छ ताव भुंजसु, मम सहिओ हियइच्छियं रज्जं । पच्छिमवयम्मि रिसिवर ! करेज्ज तं चेव उग्गं तवं ॥१७९।। तो रिसिवरेण भणिउ[यं], नत्थि ममं भोगतण्हया कुमर ! । कुमरेण वि सो भणिओ, नमिऊण रिसी इमं वयणं ॥१८०॥ धण्णो सि नाम, नेच्छसि रज्जं, जइ सामि ! तो वि अज्ज तए । वसिअव्वं खंधाए, मम मणपरिओसजणणत्थं ॥१८१॥ रिसिणा भणियं अम्हं न वट्ठाट्ट]ए गो-पयाइ-अक्कंता । भूमी वि अइक्कमिउं, किं पुण सेण्णम्मि पवेसिउं ॥१८२।। कुमरेण वि सो भणिओ, जाणामि अहं तहावि मे नेहो । वाहेइ, जइ न वच्चसि, अहं पि तो एत्थ वसिहामि ॥१८३।। इय एवं भणमाणो, पडिओ चलणेसु, कुण पसायं'ति । गम्मउ मे आवासं' भणिओ सो रिसिवरो तेणं ॥१८४।। नाऊण निच्छयं से, कह वि हु किच्छेण रिसिकुमारेणं । पडिवज्जिऊण भणियं-‘एवं ति हवेउ वच्चामि' ॥१८५॥ भणिओ तेण कुमारो, गच्छह तं कुमर ! एमि हं एस । काऊण देवकम्मं, संझाकालम्मि तो पच्छा ॥१८६।। पडिवज्जिऊण एयं, कुमरो नमिऊण रिसिवरं तह य । अवकंतो जणसहिओ, गओ य निययम्मि आवासे ॥१८७।। एयम्मि अवसरे सा, संपत्ता झत्ति आसमपयम्मि । पव्वाया भममाणा, दिट्ठो सो रिसिवरो तीए ॥१८८॥ सो पणमिओ य तीए, 'रिसिकुमारो'त्ति काउं रिसिदत्ता । तेण वि रिसिणा भणिया, 'उवविस', तुह सागयं अज्जे ! ॥१८९।। सा उवविट्ठा, कहिउं आढत्ता धुत्त-चोर-जाराणं । अक्खाइयाओ धुत्ती, अणेगहा रिसिकुमारस्स ॥१९०।। नाया य तेण रिसिणा, एसा सा पावकारिणी धुत्ता । रक्खसिया काऊणं जीए, अयसो ममं दिण्णो ॥१९१॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #143

रिसिदत्ताचरिए तइज्जं पव्वं ॥ ]
एवं विचितिऊणं सा, रिसिणा भावलक्खणनिमित्तं । विहिपुव्वगं तु पुट्ठा, पव्वाया तत्थिमं वयणं ॥ १९२॥ कुय आगया सि अज्जे ! दीससि तुमऽईव दुब्बलसरीरा । गागिणित्ति चलिया सीसिणिगा न त्थि किंची या ॥ १९३॥ तीए भणियं, रहमद्दणम्मि कावेरीओ अहं गया आसि । इहि पुणो चलिया कावेरिं पुवरिं तेणं ॥ १९४॥
तं पुण अरण्णमज्झे, एगागी भूय - सावयगणेहिं । नो वाहिज्जसि रिसिवर ! वसमाणो एत्थ रणमि ॥ १९५ ॥ रिसिणा भणियं अज्जे !, अत्थि ममं मंत-ओसहिबलं ति । तेण न पहवंति ममं, भूया इत्थंतिया सव्वे ॥ १९६॥
धुत्तीए सो भणिओ, अत्थि ममं रिसिकुमार ! विज्जाओ । अवसोयणि- तालुग्घाडणी य दो पढियसिद्धाओ ॥१९७॥ रिसिणा भणिया धुत्ती, मज्झ वि दो अत्थि अइपहाणाओ । थंभिणी- विमोक्खणीओ विज्जओ मंतसहियाओ ॥ १९८ ॥ धुत्तीए सो भणिओ - देम अहं तुज्झ ताओं विज्जाओ । एयाओ मम पयच्छसु काउं सामण्णसिद्धीओ ॥ १९९॥ रिसिणा भणियं - अज्जे ! सावयगण - चोर-भूय-पेयाणं । थंभण-विमोक्खणीओ, एयाओ मज्झ विज्जाओ ||२००|| बहुपिच्चयाओ, एयाण बलेण एत्थ हं रणे । अच्छामि अंगबीओ पेक्खासि तं चेव पच्चक्खं ॥२०१९॥ तुह संतियाण पुण हं विज्जाण बलं न चेव जाणामि । एयाहिं जं कयं तं, साहसु मह पच्चयनिमित्तं ॥ २०२॥ विज्जालोभेणं सा, ‘अरण्णवासि त्ति रिसिवरो' काउं । कहिउं चेवाऽऽदत्तं नियविज्जाणं स (सा) माहप्पं ॥ २०३ || रुप्पिणिकण्णापभिई, काऊणं ताव साहियं तीए । रिसिदत्ता पाणाणं समप्पिया जाव रोद्दाणं ॥२०४॥
D:\amarata.pm5\3rd proof
[ ६९
5
10
15
20
25

Page #144

5
10
15
20
25
७० ]
इमं परिकहिऊणं, हरिसियचित्ताए सो मुणी भणिओ ।
अत्थि.
..1120411
अज्जे.
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
........
.. निययम्मि मणे एयं विचिति ॥ २०६ ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof
. भणिया पव्वाइया तीए ॥२०७॥
.. काऊण [पमायं ].
..इमं सुणसु वयणं ॥ २०८॥
ताए
सावज्जविज्जगहण-पयच्छेणं वा जईण दोसाय । होउ अलं विज्जाए, मम अज्जे ! गच्छसु तुमं ॥ २०९ ॥ . भुवणं उज्जोईऊण संपत्तो । सूरो अत्थमणगिरिं संपत्तो संझसमउत्ति ॥२१०॥ अह एरिसम्मि समए, विचितियं तेण रायपुत्तेणं । ..रुप्पिणीए ॥२११॥
एवं विचिंतिऊणं, चलिओ रिसिआसमस्स सो कुमरो । गंतूण सो दिट्ठो, वणपएसम्मि तम्मि वट्टंतो ॥२१२॥ झाणविरामे भणिओ, कुमरेण सो रिसी (?) रिसिकुमारो । सावयपउरा रयणी, सदिणे तं किन्न (किं न ) आओसि ॥२१३|| रिसिणा भणिओ कुमरो, कुमार ! झाणम्मि वट्टिओ ताव | संपइ समत्तझाणो, पयट्टए जेणं ति गच्छामो ॥ २१४॥ सो कुमारेणं सहिओ पत्तो कुमरस्स संतिए सेण्णे । दिण्णाई आसणाई उवविट्ठा दो वि तो तेसु ॥ २१५ ॥ पक्खालियचलणा दिण्णं दोन्हं पि ताण तंबोलं । ठवियाओ सेज्जाओ दोण्हं वि एक्कम्मि ठाणम्मि ॥ २१६ ॥ आलाव-संकहाहिं, गर्मेति जा दो वि थोवियं वेलं । ता रिसिणा सो कुमरो, भणिओ पत्थाववयणेणं ॥ २१७||

Page #145

[७१
10
रिसिदत्ताचरिए तइज्जं पव्वं ॥]
'किं मज्झोवरि एसो, कुमार ! तं कुणसि एरिसो मोहो । कुमरेण वि सो भणिओ, निसुणसु मह संतियं वयणं ॥२१८॥ पेच्छामि अहं रिसिदत्तिय व्व तं रिसिकुमार ! पच्चक्खं । तेण महं हुज्ज सरिऊण पेमं सुहि ! तुमं दट्ठण ॥२१९।। ता रिसिणा भणिओ, का सा रिसिदत्तिया वरकुमार ! । कुमारेण वि परिकहियं, आई घेत्तूण सव्वमिणं ॥२२०॥ अण्णं च निसुण रिसिवर ! रिसिदत्ताविरहदुक्खसंतवियं । मज्झं मणं न खणं पि, विडझंतं लहइ परिओसं ॥२२१।। भोत्तूण तीए समं, भोएँ दइयाएँ सुरवहुसमाए । किं अण्णमहिलिया मह मणम्मि मणयं पि लग्गेज्जा ॥२२२॥ जं पुण विवाहकज्जे चलिओ हं रिसिकुमार ! तं सुणसु । तायस्स कण्णअलियं मा हो[उ] इमेण कज्जेण ॥२२३।। अह सो रिसिणा भणिओ, संतावेणं अलं वरकुमार ! । मा गिण्ह तस्स नामं, कालेण कवलिया जा उ ॥२२४।। अण्णाउ तं परिणेसु, कुमार ! हियइच्छियाउ बालाउ । गिण्हंति वहूमाणं सप्पुरिसा जेण इह पयडं ॥२२५॥ जावेवं उल्लावो वट्टइ रिसिदत्तसंतिओ ताण । ता सव्वरी पहाया उइओ सहस त्ति दिवसयरो ॥२२६।। एत्थंतरे पविठ्ठो पहाणमंती कुमारआवासे । विण्णविओ य कुमारो तेण पयाणस्स वेलाए ॥२२७॥ सोऊण मंतिवयणं कुमरेणं सो रिसी इमं भणिओ । सामि ! तुमं तई [?] कावेरिं पुरवरिं जाव(जाम) ॥२२८।। रिसिणा भणियं एयं पि वहुवयाइक्कम मे जायं । जं एत्थ पसुत्तो हं, अच्छउ कावेरिगमणं ॥२२९।। [दि]णं पि हलऽक्कंता अक्कमिउं मम न वट्टए भूमी । कुमारेण वि सो भणिओ अक्कमियव्वा मम सिणेहेण ॥२३०॥
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #146

5
10
15
20
७२ ]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
रिसिणा भणियं कज्जं नऽत्थि मे वच्छ ! किंचि वि गएणं । तं जेण रायपुत्तो अहं पि वणतावसो कुमर ! ॥२३१॥ ता अलमसगाहेणं मा मं वाहेह, तवेव वच्चामि । कुमरेण सो वि भणिओ, अहं पि नो जामि तुह वज्जो ॥२३२॥ होउ मम परिणिएणं, रिसिणा भणियं न चेव परिसि । नो वच्चामि अहं पुण, जं जाणह तं तुमं कुह ||२३३|| तो सो मंतिगणेणं, भणिओ नमिऊण रिसिकुमारो त्ति । पुव्विपि आसि विग्घं, जायं कुमरस्स इह सामि ॥२३४॥ इण्हि पि य मा विग्घं, होउ कुमारस्स तुह निमित्तेणं । ता सामि ! कुण पसायं, वच्चसु अम्हं दयं काउं ॥ २३५॥ कामं एण पहेणं पुण्णोग्गिनिस्सं सयं नियत्तामो । तं अम्ह नियत्ताणं, सामि ! अहिट्ठेज्ज पयमेयं ॥२३६॥ एवं ते भणमाणा, पडिया, चलणेसु सह कुमारेणं । रिसिणा वि य किच्छेणं पडिवण्णं एव भणिऊणं ॥ २३७॥ वच्चामि इयाणीहं, पुणो वि य पडियागयस्स मे विग्घं । जइ इह न कुणइ कुमरो, तेहिं वि एवं ति पडिवणं ॥ २३८ ॥ सीलपरिरक्खणमिमं, सोउं रिसिदत्तसंतियं तुम्हे । सीलपरिरक्खणपरो, होह सया य धम्मनिरया य ॥ २३९ ॥ इय रिसिदत्ताचरिए पवरक्खरविरइए तइयपव्वं । गुणपालविरयम्मि, तं गाहाबद्धं समत्तं ति ॥ २४०॥ ॥ छ ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #147

रिसिदत्ताचरिए चउत्थं पव्वं ॥
10
[रुक्मिण्या तथा कुमारस्य पाणिग्रहणम् ]
अह रिसिणा सह कुमरो, चलिओ कावेरिं पुरवरिं तेणं । एकम्मि जाणवत्ते, दो वि जणा ते समारूढा ॥१॥ सयणा-ऽऽसण-वत्थेहिं पूइज्जंतो य सो कुमरेणं । वच्चइ मुणिकुमारो, कावेरिं पुरवरिं तेणं ॥२॥ अणवरयपयाणेहिं, पत्तो कावेरिं पुरवरी(रिं) कुमरो । सुंदरपाणीण[णिणा] सो, पवेसिओ पुरवरि विहिणा ॥३॥ दिन्नो य वरपासाओ, सुंदरपाणीण[णिणा] तस्स कुमरस्स। कुमरो तावससहिओ, ठिओ वरे तम्मि पासाए ॥४॥ सा वि य पुण्णपइण्णा, पव्वाया रूविणीए गंतूणं । आई घेत्तुं साहइ, कावेरिं जा पुणो पत्ता ॥५।। तीए वि पूइऊणं, तत्थ य हिरण्णाइणा सा पावा । चलणेसु निवडिऊणं, भणिया उवविससु तुमं अज्जे ! ॥६॥ अह सोहणम्मि दिवसे, रूविणिकण्णाए तह कुमारस्स । पारद्धं परिणयणं, बहुजणमणकयचमक्कारं ॥७॥ पडुपडह-संख-मद्दल-कण्णभयदर[?]-हुडुक्ककयसोहं । काहलसटुम्मीसं पहयं तुरं वरं तत्थ ॥८॥ अ-विहव-मंगलमिस्सं, कयं कुमारेण पाणिगहणं तु । रुप्पिणिकण्णाए समं, पारद्धा तत्थ य रसोई ।।९।। वरवंजण-पप्पड, पंचखज्ज-पेज्जाइबहुविहवीही य । वित्थरिया पवरजुवाणएहिं वीवाहपज्जंते ॥१०॥
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #148

७४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ इमाइ करणिज्जे कयम्मि, अह वासरे समकंते । कयकोउयाइं दोन्नि, विहियाइ रयणीए सोवणए ॥११॥ कुमरो खणमवि विरहं न, खमइ रिसिसंतियं सहेउं ति । तव्वेलाए भणिओ, सद्दावेउं इमं वयणं ॥१२॥ नोज्जासु , एत्थेव तुमं सोवणए मुणिकुमर ! मे सहिओ । वच्चेइ जेण रयणी, सुहेण गोट्ठीए अम्हाणं ॥१३।। रिसिणा वि य सो भणिओ, कुमार ! तं वड्डिओ कहिं देसे ? । जो वहुसहिओ अ[ब्भत्थ ?]सि, नोज्जंतो बंभयारिं ममं ॥१४।। कुमरेण वि सो भणिओ, 'वहुयाए नत्थि मज्झ कज्जं'ति । एत्थ तुमे सोयव्वं, मुणिवर ! एक्कम्मि वासहरे ॥१५॥ अह पुण न एत्थ नोज्जसि, अहं पि नो रिसि ! सुयामि तो एत्थं । कुमरस्साणुवित्तीए, रिसिणा अब्भुवगयं कह वि ॥१६॥ ठवियं च एगदेसे अंतरियं जवणियाए सयणीयं । तम्मि ठिओ रिसिकुमरो, राजकुमरो वि अदूरसयणीए ॥१७।। सुचिरं कहाउ कहिउं, निदावसमुवगओ रिसुिकमारो । कुमरो वि य सह वहुएँ, अभिरमिऊणं पसुत्तो त्ति ॥१८॥ वोलीणा सा रयणी, बीयम्मि दिणे तहेवयं पसुत्तं । एवं वच्चंति दिणा, सो वि य रिसी सुवइ तत्थेव ॥१९।। वच्चंति जाव दियहा, रुप्पिणिकण्णाए सह कुमारस्स ।
तो पीइमं जाया, दोण्ह वि संवडिओ नेहो ॥२०॥ भणियं च"आलावाउ पेम्मं, पेमाउ रई, ईए विस्संभो ।
वीसंभाउ पणओ, पंचविहो वड्डए नेहो" ॥२१॥[ ] [रुक्मिणिकथनेन ऋषिदत्ताया अयशोऽपनीतः]
तं पि य पेच्छइ कुमरो, अभिक्खणं रुप्पिणीए पासम्मि । पविसती वच्चती पावा पावाइया तत्थ ॥२२॥ कामालावकहासु पवत्तमाणाण अण्णरयणीए । परिहासं काऊणं, भणिओ वहुयाए सो कुमरो ॥२३।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #149

10
रिसिदत्ताचरिए चउत्थं पव्वं ॥]
[७५ तं अज्जउत्त ! तीए तावसधूयाए भणइ आसि कओ । अप्पवसं धुत्तीए बहुकवड-कुहेडभरियाए ॥२४॥ तीए पासम्मि ठिओ भणिइ[ओ] पुरा मम कहं पि तं सुयणु ! । सोऊण वि नेच्छंतो, अहो पि आघासि मा तुज्झ [?] ॥२५॥ अहवा सि तावसीए, के वि गुणा, तेहिं वसं नीओ।
अम्ह पुण निग्गुणाणं, सोउं को सहइ नामं पि ॥२६।। जेण भणियं"कमलं व होउ नीलुप्पलं व मलधूसरं कयं ! ।
वंवा (चंपा )वणेण किं त्थ की गुणेहि भमरा धरिज्जंति" ॥२७॥[ ] "सव्वो गुणेहिं हीरइ, गुणरहियं को जणं समल्लियइ।। कमलं पि गंधरहियं पत्तिय भमरा न सेवंति" ॥२८॥[ ] तो तीए तावसीए आसि, गुणा के वि, तो तेण सा तुज्झ । आसि पिया, मज्झं पुण, कहं पि सोउं न इच्छंतो ॥२९॥ तेण हसिऊण भणियं, न सा पिया आसि मज्झ, तेण अहं । जीवामि तीए विरहे अज्ज वि सुंदरि ! चिरं कालं ॥३०॥ जइ सा मम होज्ज पिया, तो हं सह तीए तत्थ वि मरंतो ।
न य एत्थ तुह समीवे, आवंतो पाणिगहणत्थं ॥३१॥ अण्णं च-'कह' सो पिउ' त्ति भण्णइ, अलिय निबद्धऽ(क)खरेहिं वयणेहिं ।
जस्स विओगं दटुं धस त्ति हिययं न फुटेज्जा" ॥३२॥ ता एसो परमत्थो, न मे पिया आसि नूण सा बाला । जेणऽज्ज वि नीलज्जो, जीवामि अहं विणा तीए ॥३३।। जं पुण तीए वि विणा, समागओ एत्थ तुज्झ पासम्मि । तं मा हवेउ अलियं वयणं तायस्स कलिऊणं ॥३४।। अवियारिऊण तीए, 'भणियं' किं तं सयंवसो एत्थ । आओसि मम समीवे, जेण य एवं पयंपेसि ॥३५।। सो सो कओ पओगो, एत्थं मया जेण आणओ सि तुमं । कुमारेण वि सा भणिया, परिहासो मे कओ सुयणु ! ॥३६।।
20
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #150

5
10
15
20
25
७६ ]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
संपइ कहसु पओगं, जेणं आणिओ, अहं सुयणु ! | पेच्छ, अदिट्ठे वि मए, ममोवरिं आसि ते नेहो ||३७||
भावं अलक्खिऊणं, भणियं कण्णाए, जइ न रूसिहसि । ता साहेमि अहं, ते (तो) कुमरेण वि सा इमं भणिया ||३८|| गेण्हंति बहुमाणं, गुणनिहि जे हुंति पंडिया पुरिसा । 'अईअत्थे को कोवो' कहसु पिए आणणपओगो ||३९|| तो सा गहगहिया इव, रिसिदत्तापुण्णचोइया संती | आईं घेत्तूण इमं सव्वं कहिउं समादत्ता ||४०|| जह पव्वायाऽऽदिट्ठा, गया य रहमद्दणम्मि जह नयरे । जह पुरिसा मारेउ, लित्ता रुहिरेण रिसिदत्ता ॥४१॥ पाणेहिं य भमाडेउं नयरे, नेऊण जह मसाणम्मि । सा मारिया रुयंती, तावसिया पाणपुरिसेहिं ॥ ४२॥ इय सव्वं परिकहियं, आई घेत्तूण, तस्स कुमरस्स । रिसिदत्ता वि य निसुणइ, सव्वमिमं कहियमाणं ति ||४३|| चिंतेइ य हियएणं, रिसिदत्ता, साहु मम कयं ईए । जं कहिऊण य एयं, अयसो मम [तेण] अवणीओ ॥४४॥ कुमरो वि इमं सोउं, अणिट्ठवयणं अईवसंतत्तो । दीहुहनीससंतो, पत्तो सो एरिसमवत्थं ॥ ४५ ॥ पगलंतअंसुनयणो, वज्जासणिसरिसवयणसंतत्तो । सोगेणं अक्कंतो, पत्तो सो एरिसमवत्थं ॥४६॥ भणिऊणं सो एवं अवसर [तुं] अलच्छिभायणे ! सिग्घं । परिवत्तिउं कुमारो, परंमुह झत्ति संवत् ॥४७॥
कह वि गमिऊण रयणीं (णि), पभायमेत्तम्मि भइ सो सचिवे । न धरेमि अहं पाणा, रएइ सिग्घं चिया मज्झं ॥४८॥
विण्णविओ सो तेहिं, सामिय ! तं कहसु कारणं एयं । तेण वि सव्वं कहियं, विणासिया जाव रिसिदत्ता ॥ ४९ ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #151

रिसिदत्ताचरिए चउत्थं पव्वं ॥]
[७७ सुणिऊण ते वि एयं कयं 'अकज्ज' ति एवं जंपंता । बहुदुक्खतावियतणू ते वि परुण्णा 'कलुणयं' ति ॥५०॥ भणिओ य तेहिं कुमरो, कस्स इयाणिं तुमं चयसि अत्तं । कुणसु सामि ! गाहं अईअत्थे पाणचाएणं ॥५१॥ साहारह अत्ताणं, अम्हे य कुलं च वरकुमार ! तुमं । अह तं तहा वि नेच्छसि, णिसुणसु तो अम्ह वयणमिमं ॥५२।। कुमर ! तुमे सहिएहिं, मरियव्वं एत्थ चेव अम्हेहिं । ते एवं जंपमाणा, सचिवा कुमरेण नो गणिया ॥५३।। कत्तो प[वा] एणं, ससुरेणं जाणिया इमा वत्ता । अंतेउरेण सहिओ, सोउं सो अईव आदन्नो ॥५४॥ सयला वि परवरी सा आदण्णा कुमर आ[वइं?]सोउं । पत्तो य पउरसहिओ, राया कुमरस्स पासम्मि ॥५५।। तेण वि कुमरो भणिओ, पुरजणसहिएण कुमर ! खमसु तुमं । अवराहं मम एक्कं, जमिह कयं पावधूयाए ॥५६।। चिंतेइ य सा सुण्हा, अहो मए किं इमं ति परिकहियं । अप्पवहो पावाए, अजाणिऊणं ति परमत्थं ॥५७।। भणिया य तेण सचिवा, किं नऽऽज्ज वि रयह मम चिया सिग्छ । छुरियाए अत्ताणं वावाएमि एस हं लग्गो ॥५८।। नाऊण निच्छयं से, चंदणकट्ठेहिं अगरुमीसेहिं । रइया अईव महिया सचिवेहि चिया कुमारस्स ॥५९॥ नरवरसहिओ कुमरो, अणुगम्मतो य नयरलोएणं । संपत्तो जा चियगं, ता संभरिओ रिसी तेण ॥६०॥ हक्कारिओ य भणिओ, खमसु तुमं रिसिकुमार ! मम एत्थ । अवराहो महंतो जं, एत्थ तुमं ति आणीओ ॥६१।। वच्चसु य तुमं सामिय ! निययावासे अहं पि एत्थम्मि । पइसामि हुयवहम्मी, गुरुदुक्खेणं समक्कंतो ॥६२॥
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #152

5
10
15
20
25
७८
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
अह लोएणं भणिओ, एयम्मि खणे रिसी पणमिऊणं । सामिय ! कुणसु पसायं, मरमाणो एस, धरसु तुमं ॥६३॥ ‘एसो तुज्झ अवस्सं वयणं नो लंघए रिसिकुमार !' । भणिऊण इमं वयणं, पडिओ चलणेसु सो राया ॥६४॥ कुमरो रिसिणा भणिओ, कीस तुमे साहसं इमं कुमर ! | पारद्धं ति अयंडे, विउसजणदुगंछियं यं ॥ ६५ ॥ जइ तं काउंकामो एरिसकम्मस्स तो अहं कुमर ! | कीस तुमे आणीओ वरस्स तस्सासमपयस्स ॥६६॥ ठाहेसि कस्स इण्हि आणेउं तं कुमर ! मं एत्थ । ता उवसम एयाओ, मरणाओ तं वरकुमार ! ॥६७॥ अन्नं पि कहसु एयं, कुमार ! किं मरणकारणं तुझं । कुमरेण वि निस्सेस, तं कहियं रिसिकुमारस्स ॥६८॥ भणिओ य रिसी तेणं रिसिवर ! मा कुणसु किंपि तं गाहं । मरणम्मि निच्छिओ अहं, अवस्सं मए अज्ज मरिअव्वं ॥ ६९ ॥ रिसिणा कुमारो भणिओ - अत्थि तुमे एत्थ को वि उवयारो ? | होही को वि गुणो वा, जेण तुमं कुणसि मरणं ति ॥७०॥ कुमरेण वि सो भणिओ, एम गुणो जं अहं मरेऊणं । संपावेमि अवस्सं, जा य गई, तीए संपत्ता ॥ ७१ ॥
ता रिसी वच्चसु सिग्घं, तवोवणं, मे कुया उ संणिट्ठा ? । कहसु य पओयणं मे संपाडेमि जेण, तं तुज्झ ॥७२॥ निच्छ[य]म्मि ठिओ य अहं, साहेयव्वो इमो मया जलणो । मा किं पि भणसु रिसिवर ! पाएसु अहं तुह पडिओ ||७३|| भणिऊण इमं कुमरो, पडिओ चलणेसु रिसिकुमारस्स । नाऊण निच्छयं से रिसिणा कुमरो इमं भणिओ ||७४|| जलणपवेसेण अलं, सा रिसिदत्ता तुमे इह भवम्मि | दंसेमि कुमार ! अहं, जीवंती एत्थ अज्जेव ॥७५॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #153

[७९
रिसिदत्ताचरिए चउत्थं पव्वं ॥]
कुमरेण रिसी भणिओ, विणासिया जा जणस्स पच्चक्खं । सा कत्तो रिसिदत्ता, जीयंती दंससि तुमं ति ॥७६।। रिसिणा भणिओ कुमरो, जीवइ निस्संसयं तु सा कुमर ! । किं तु तुमं देसु वरं, जेण य दंसेमि सा तुज्झ ॥७७।। तो सो विम्हियहियओ सकोउगो भणइ तं रिसिकुमारं । नत्थि तुह जं अदेयं इहरा वि हु एत्थ तइलोए ॥७८।। जइ पुण दंसेसि दइया(यं) तो हं नियजीवियं पि ते देमि । किं तं रिसिवर ! न मुणसि, मम चित्तं जेणिमं भणसि ॥७९॥ अह सो रिसिणा भणिओ, आगच्छसु पुरवरिम्मि पविसेहि । जेण तुमे रिसिदत्ता(त्तं) दंसेमि अहं वरकुमार ! ॥८०॥ 'नो अण्णह'त्ति वयणं, रिसिणो, मुणिऊण सो वरकुमारो । नयरम्मि संपविट्ठो, गओ य निययम्मि आवासे ॥८१॥ तत्थ य गयस्स रिसिणा, कहियं सव्वं पि निययवुत्तंतं । पुरवरजणपच्चक्खं, जं वित्तं पाणमुक्काए ॥८२॥ सोऊण पुरवरिजणो सहिओ राएण तह कुमारेणं । चरियं रिसिदत्ताए ‘गरुयऽच्छेरं'ति संपत्तो ॥८३।। गहिउं जणपच्चक्खं, रिसिणा कुमरस्स संतियं छुरियं । फालेऊण ति उरं पकड्डिया तेण सा गुलिया ॥८४॥ जाया य तक्खणं चिय सहावरूवेण सा वरा बाला । णाया य कुमारेणं एसा सा मज्झ दइय ' त्ति ॥८५।। पत्तो य विम्हयं सो नयरिजणो रायकुमरसंजुत्तो । दट्टण तीए चरियं, सारिच्छं देवचरिएणं ॥८६।। दट्ठण य तीए रूवं नयरिजणो एवं भणिउमाढत्तो । अवसेण मरइ कुमरो ईएए बालाए विरहम्मि ॥८७।। तुट्ठो य तीए लंभे, कुमरो आणंदिओ य सयलजणो । हाय-विलत्ता काउं, गहाविया सयलमाहरणं ॥८८।।
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #154

८०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ कुविएणं कुमारेणं, सा वि य काऊण अट्ठियाहरणं । पव्वाया खररूढा, भमाडिया नयरिमज्झेणं ॥८९॥ वज्जंतडिडिमेणं, कप्पियकण्णो-ट्ठ-नासिया काउं । निव्विसया आणत्ता, न मारिया 'इत्थिया काउं' ॥९०॥ सा वि कुविएण भणिया, कुमरेण रूविणी तुमं पावे ! । वच्चसु जणयस्स गिहे, नत्थि य कज्जं तुमे मज्झ ॥९१।। रिसिदत्ताए कुमरो, तव्वेलं सो वरेण विन्नविओ । पिययम ! पयच्छसु मम विणिच्छिओ जो वरो तुमए ॥१२॥ कुमरेणं सा भणिया, मग्ग पिए, देमि सो वरो तुज्झ । नियजीयं पि अवस्सं, देमि अहं न त्थि संदेहो ॥९३।। रिसिदत्ताए भणिओ, एसा मम रूविणी तुमे दइया । चित्तेणं दट्ठव्वा, न अण्णहा देसु मम वरमेयं ॥९४।। मम पाणदायगाणं ताण वि पाणाण अज्जउत्त ! तुमे । कायव्वं पाणदाणं, तेण वि य 'तह'त्ति पडिवण्णं ॥९५।। जाया य ताण पीई, सवईणं परोप्परं अइमहंता ।
कमरो ताहिं समेओ, संदरपाणीण(णिणा) उवचरिओ ॥९६।। [ऋषिदत्ता-रुक्मिण्या सह कुमरस्य स्वनगर्यागमनम् ]
सोहणदिणम्मि चलिओ, घेत्तुं रिसिदत्त-रूविणिं कुमरो । सो नियनयराभिमुहं, सहिओ नियएण सेण्णेणं ॥९७।। अणवरयपयाणेहिं, पत्तो रहमद्दणम्मि सो नयरे । गुरुविहवेण पविट्ठो, पविसेउं पणमिओ राया ॥९८॥ पडियाओ सुण्हाओ, दो वि य चलणेसु ससुर-अत्ताणं । समइच्छि(त्थ)याओ तेहिं दोउं आसीसवायं ति ॥९९।। परमत्थं नाऊणं रिसिदत्ता पूइया ससुरेणं । अंतेउरसहिएणं, खमाविया तह य सा तेणं ॥१००॥ तेसिं चंडालाणं हेमरहो कुणइ अत्थदाणं तु । कुमरेण वि तुटेणं, दिण्णं तेसि विउलं दाणं ॥१०१॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #155

[८१
रिसिदत्ताचरिए चउत्थं पव्वं ॥]
जे के वि कूरकारी दुहा पासंडिणो कुमारेणं । कुविएणं नयराओ, सिग्धं निद्धाडिया सव्वे ॥१०२।। कुमरो वि पिया सहिओ, भुंजइ भोए अईवमणइटे।
हेमरहो वि य रज्जं, पालइ परमाए नीईए ॥१०३॥ [हेमरथनृपस्य प्रव्रज्यास्वीकारम् ]
वोलीणे बहुकाले, अण्णम्मि दिणम्मि तम्मि नयरम्मि । संपत्तो चउनाणी भद्दजसो नाम आयरिओ ॥१०४।। बहुसाहूपरियरिओ, आगंतुं नयरदाहिणदिसाए । कुसुमवणे उज्जाणे, समोसढो फासुए देसे ॥१०५॥ नाऊण समोसरियं, राया हेमरहो पुरजणसमेओ । गंतूणं तं वंदइ, आयरियं परमभत्तीए ॥१०६।। तेण वि य धम्मलाभो, दिण्णो कम्मट्टगंट्ठिनिद्दलणो । भवसयसहस्समहणो, अचिंतचिंतामणिसरिच्छो ॥१०७।। लद्धासीसो य राया, उवविठ्ठो चलणअंतिए तस्स । गुरुणा वि पुच्छिओ सो कुसलपउत्तिं सरीरस्स ॥१०८।। नाऊणं अवहीए ‘एसो पडिबुज्झइ' त्ति तो गुरुणा । पारद्धा य धम्मकहा, कहिओ जिणिंददेसिओ धम्मो ॥१०९॥ पडिबुद्धो सो राया, ठविउं निययासणम्मि कणगरहं । पव्वइओ तस्संते, विहरइ तस्सेव पासम्मि ॥११०॥ कणगरहो वि राया, धम्मं सोऊण सावगो जाओ । रिसिदत्ताए सहिओ, साहूणं पूयणरओ य ॥१११।। पालेइ सो रज्जं, जाया पच्चंतनरवई सव्वे । आणापडिच्छगा से साहिया तह य वहवसहा ॥११२।। अह ते पुणो वि पाणा नियए रज्जम्मि अत्थदाणेणं । पूएऊणं अकरा कणगरहेणं कया सव्वे ॥११३॥ जाओ रिसिदत्ताए पुत्तो सुकुमालपाणि-पाओ त्ति । मासे पूरे पिउणा, सीहरहो से कयं नामं ॥११४।।
20
25
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #156

८२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ पत्तो य जोव्वणं सो गहिआओ कलाओ सव्वाओ तेण । धणुवेयमाइयाओ इट्ठो सो अईव रायस्स ॥११५।। वोलीणे बहुकाले अण्णम्मि दिणे वियालवेलाए ।
राया सुहासणगओ चिट्ठइऽवलोयणऽट्टाले ॥११६।। 5 [मेघवृन्दं दृष्ट्वा कनकरथ-ऋषिदत्ताया वैराग्यम् ]
रिसिदत्ताए समेओ चिट्ठइ सो तत्थ जा पियकहाहिं । सारईयमेहवंदं ता पेक्खइ गयणमज्झम्मि ॥११७।। दट्ठण मेहवंदं घणकसिणं जा निरिक्खए राया । पुण्णक्खए व लच्छी, ता तं पवणाहयं नटुं ॥११८।। दट्ठण तं विलीणं राया चिंतेइ निययहिययम्मि । खणभंगुरा पयत्था सव्वे वि इमे सरीराई ॥११९।। जह व क्खणमेत्तेणं एयं पवणाहयं विलीणं ति । तह एयं पि सरीरं जाइ धुवं, नऽत्थि संदेहो ॥१२०॥ जह एयं आयासे खणदिटुं तक्खणेण य विणटुं । एसा वि तहा लच्छी होही खणभंगुरसहावा ॥१२१।। नटुं जह दीसंतं घणऽब्भवंदं इमं खणेण नटुं । एसो वि बंधुवग्गो नासइ तह न त्थि संदेहो ॥१२२॥ [ज]इ एस मेहवंदं समीरणपेरियं ति विणलृ ति । तह खणअद्धऽद्धेणं दारं पि न वट्टइ वसम्मि ॥१२३॥ घणकसिणं जह एयं, नटुं वंदं खणेण मेहाणं । तह एस पुत्तवग्गो, हवई खणभंगुरसहावो ॥१२४।। बहलं पि मेहवंदं जहा विलीणं इमं खणद्धेणं । एयं पि तहा रज्जं हवइ य खणदिट्ठ-नटुं ति ॥१२५।।
अथिरं चलं अणिच्चं पवणाहयमेहवंदसारिच्छं । 25 खणदिलु खणनटुं संसारसुहं पि एवइयं ॥१२६।।
खणभंगुरे अणिच्चे, संसारसुहम्मि, कुणइ जो तण्हं । कम्मेण चोइओ सो पावइ दुक्खं न संदेहो ॥१२७।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #157

रिसिदत्ताचरिए चउत्थं पव्वं ॥ ] भणियं च
[ ८३
“खणदिट्ठ-नट्ठविहवे, खणपरिघट्टंतविविहसुख- दुक्खे । खणसंजोग - विओगे, न त्थि सुहं किं पि संसारे" ॥१२८॥ [ ] जावेवं सो चितइ, भावं नाऊण ताव रिसिदत्ता । कणगरहं वयणेहिं, इमेहिं भणिउं समाढत्ता ॥ १२९॥ एयस्स इमं सारं, पिययम ! खणभंगुरस्स देहस्स । जं जिणऽक्खाओ धम्मो, इमेण कीरइ सहावेणं ॥ १३० ॥ मोत्तूणं जिणधम्मो, न अत्थि संसारदुक्खतवियाणं । सरणं इह पाणीणं, अण्णं तइलोयमज्झमि ॥१३१॥ ता जइ इमेण कीरइ खणमवि खणभंगुरेण देहेण । एसो जिणवरधम्मो, एत्थ य, तो किं न पज्जत्तं ॥ १३२॥ ईसि हसिऊण भणिया, रिसिदत्ता राइणा - पिए ! एवं | जं भणियं तुज्झेहिं, न अण्णहा होइ एवं ति ॥१३३॥ जावेवं(जा वेलं) वेरग्गयकहाहिं दो वि य गमंति तत्थ ठिया । ता सूरो अत्थमणं, गयणं कमिऊण संपत्तो ॥ १३४॥ अत्थमणगए सूरे, संपत्ता रक्खसी अईवघोरा । बहलतमउत्थरंती दुज्जणवयणं व रयणि त्ति ॥ १३५ ॥ कयआरित्तियकम्मो, सेविज्जंतो य पयइवग्गेण । गमिऊण पहरमेत्तं, सोवणए संठिओ राया ॥ १३६ ॥ रिसिदत्ताए सहिओ, वेरग्गकहाहिं गमेइ जा रयणी (णि) । ता संपत्ता निद्दा दोण्ह वि रयणीए पच्चऽद्धे ॥१३७॥ रयणीऽवसेसमेत्ते निद्दखए जाव चिट्ठए राया । जामइएणं वित्तं तावेव गाइयं तत्थ ॥१३८॥ "जन्मेदं न चिरायु भूरिभवदा लक्ष्म्योऽपि नैव स्थिराः, किंपाकान्तफला नितान्तकटवः कामाः क्षणध्वंसिनः । आयुः शारदमेघचञ्चलतरं, ज्ञात्वा तथा यौवनं;
हे लोकाः ! कुरुताऽऽदरं प्रतिदिनं धर्मेऽघविध्वंसिनि" ॥१३९॥ शा.वि. ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof
5
10
15
20
25

Page #158

८४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ वित्तानंतरं च इमं गाहाचक्कलयं गाइयं च
"रिद्धी सहावचवला, रोग-जराभंगुरं हयसरीरं । दोण्हं पि गमणसीलाण केच्चिरं होइ संबंधो ॥१४०॥ किंपागफलसमाणा, मुहरसिया हुँति तह इमे भोगा। अंते दुक्खविवागा, तह वि न उज्झंति मूढमणा ॥१४१॥ नेहनिबद्धा पाणी, धम्मं न कुणंति जे जिणक्खायं । ते नरयकूवपडिया, सोयंति पुणो वि अप्पाणं ॥१४२॥ इय रिद्धि-सरीरेणं, विसएहिं य तह य चेव नेहेणं । नत्थि इह किं पि ताणं, मोत्तूणं जिणमयं धम्म" ॥१४३॥ राया वि य इमं सोउं, हियए चिंतेइ सोहणं पढियं । एयं जामइएणं, न अण्णहा होइ एयं' ति ॥१४४।। जावेवं सो चिंतइ, ताव पहाया कमेण सव्वरिया । कालनिवेएण इमं, पढियं गाहाजुवलयं ति ॥१४५।। "एसा कमेण रयणी, वोलीणा संपयं कुणह धम्मं । दुलहं पुणो वि होही, संसारे माणुस्सं जम्मं ॥१४६॥ निद्दलियतिमिरपडलो, एसो उइओ'त्ति झत्ति दिवसयरो । कुणह वरधम्मगहणं, पुण दुलहं माणुसं जम्मं" ॥१४७॥ सोऊण इमं राया, चिंतइ हं वएण[?] हुं पहायं ति । सोहणमणेण पढियं करेमि हं धम्मगहणं ति ॥१४८।। एवं सो चिंतंतो काउं सव्वं पहायकरणीय(यं) । अच्छी .......
..............अनिवेओ त्ति ॥१४९॥ जहा................... ताण पहू..........................।
विहरंतो संपत्तो, ...............रहमद्दणे नयरे ॥१५०।। [भद्रयशआचार्यस्यागमनं, गुरोर्देशना]
आवासिओ य पुणरवि, भद्दवणे तम्मि उववणे रम्मे । 'भद्दजसो आयरिओ, समागओ साहुजणसहिओ ॥१५१॥ उज्जाणपालेणं, गंतुं [रण्णा] णिवेइयं एयं ।। भद्दजसो आयरिओ, बहुसाहुजणेण परियरिओ ॥१५२।।
15
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #159

[८५
रिसिदत्ताचरिए चउत्थं पव्वं ॥]
रण्णा वि इमं सोउं . .................वित्तस्स । दाऊणं संचलिओ वंदणवत्तीए सो गुरुणो ॥१५३॥ नायरजणो य सव्वो गुरुचलणवंदणनिमित्तं । रण्णा सहिओ सव्वो संपत्तो तम्मि उज्जाणे ॥१५४॥ नायरजणसहिएणं रण्णा गंतूण वंदिओ य भयवं । गुरुणा वि धम्मलाहो दिण्णो गुरुकम्मखयकारी ॥१५५।। हेमरहो वि सव्वे, वंदेउं साहूणो पुणो । राया गुरुणं चरणासण्णो गंतुं धरणीए उवविठ्ठो ॥१५६।। रिसिदत्ता वि य गंतुं, सहिया अंतेउरेण गुरुचरणे । गंतूणं सा वंदइ जहक्कम सव्वसाहू ति(साहु त्ति) ॥१५७।। उवविट्ठा य धरणियले पुणो वि गुरुचलणवंदणं काउं । गुरुणा वि य पारद्धा धम्मकहा महुरवयणेहिं ॥१५८।। "सम्मत्तनाण-दसण-चरणाणं मोक्खमग्गहेऊणं । तवनियमसंजुया, परूवणा तह य पारद्धा ॥१५९॥ पंच य महव्वयाइं तिण्णि य गुत्तीओ पंचसमिइओ। दसभेओ जइधम्मो परूविओ तेण तह गुरुणा ॥१६०॥ नरयगई तिरियगई पुण, मणुयगई तह य चेव देवगई। पत्थिव ! तारि गइओ, हवंति लोयग्गवज्जाओ ॥१६१॥ अह नरवइणा भणियं, भयवं ! वच्चंति केण कम्मेणं । नरयगईए जीवा, दुक्खं तह केरिसं ताण ? ॥१६२॥ नरयाउयम्मि तुट्टे तिरियत्तं कह पुणो वि पावंति । मणुयत्तं देवत्तं कह सिद्धत्तं वि पाविति ॥१६३॥ एवं नरवइपुट्ठो भगवं गंभीर-महुर निग्योसो। कहिऊण समाढत्तो इमेहिं वयणेहिं आयरिओ ॥१६४॥ काऊण पावकम्मं, पाणी तह बंधेऊण नरयाउं। नरयाणुपुब्वियाए वच्चइ सो कड्डिओ नरए ॥१६५॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #160

८६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ जं पुण पावं काउं, नरए वच्चंति पाणिणो बहवे । एत्तो सुणसु नराहिव !, तं तं [अ]हंमं पवक्खामि ॥१६६॥ पाणिवह-अलियवयणं चोरिक्कं काउं के वि इह पाणी । निच्चंधयारतमसे पडंति नरए महाघोरे ॥१६७॥ णरयगइगमणचित्ता परिग्गहे जे हवंति अनियत्ता । नेरए बहुवेअणए अहोसिरा जंति ते पावा ॥१६८॥ एगिदिय-बेइंदिय-तेइंदिय-चउरिदिय तह य पंचिंदिय । हणिऊण महापावा नरए बहुवेयणे जंति ॥१६९॥ जे हंति कणिम(मा)हारा जीवे घायंति मंसरसलुद्धा। ते पावकम्मजुत्ता नरए दुक्खाइं पाविति ॥१७०॥ महु-मज्ज-मसलुद्धा, पारद्धी, जे भुजंति इह मूढा । ते गरुयं [ बहुदुक्खं, नरए पावंति कयपावा ॥१७१॥ जे अलियवयणनिरया अब्भक्खाणं कुणंति पाणीणं । ते बहु वेयणपउरे नरए दुक्खाइं पावंति ॥१७२॥ भासंति कन्नअलियं गोअलियं तह य कूडसक्खेज्जं । ते कयपावा पावा नरए दुक्खेहि पच्चंति ॥१७३॥ भूमिनिमित्तं अलियं, नासं अवहरइ तह य जो लुद्धो । सो कयपावो जीवो, नरए बहुवेयणे जाइ ॥१७४॥ जो परदव्वं गिण्हइ माइल्लो, चोरियाए तह निरओ। सो वि अणंतं कालं, पच्चइ कुंभीसु नरयगओ ॥१७५॥ कूडतुल-कूडमाणं तप्पडिरूवेहिं तह य जे दिति । ते पावभरियभारा नरए बहुवेयणे जंति ॥१७६॥ जो परदारं गच्छइ, बहुकोहो लोह-माण-माइल्लो। सो वि कयपावकम्मो सयहुत्तं जाइ नरएसु ॥१७७॥ जो य परिग्गहमाणं न कुणइ जं जिणवरेहिं पण्णत्तं । सो छेय-भेय-उक्कत्तणाइं नरए जिओ लहइ ॥१७८॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #161

रिसिदत्ताचरिए चउत्थं पव्वं ॥]
[८७ इह खणमेत्तेणं सो, नरए उववज्जए महापावो । अह उप्पण्णाणंतर दीसइ सो नरयपालेहिं ॥१७९॥ छयण-भेयण-ताडण,-उक्कत्तण-फालणाई सो तत्थ । पावेइ महापावो, निरयपालेहिं जणियाइं ॥१८०॥ खलुक्कत्तणं तह नास-च्छेयणं, फालणं तहंगाणं । पाविति अकयपुण्णा निरयपालेहिं जणियाई ॥१८१॥ छेत्तण तस्स मंसं.पणो वि वयणम्मि तस्स य खिवंति । रे खासि, तुज्झ इटुं, मंसं जं पाव ! अण्णभवे ॥१८२॥ तंबं तउयं तविउं खिवंति वयणम्मि तस्स ते रुट्ठा । भणिऊणं तं पियसु एयं, मज्जं तुह आसि रे ! इटुं ॥१८३॥ लोहित्थि तविऊणं अवरुंडाविति ते नरयपाला । भणिऊण आसि इष्टुं परदारं रे ! तुहं पाव ! ॥१८४॥ 'कर-कर-कर'त्ति करवालफालिया, 'छर-छर-छर'त्ति छुरियाहिं । 'खण-खण-खण'त्ति खग्गेहि-ताडिया झत्ति निवडंति ॥१८५॥ 'हण-हण-हणत्ति हम्मंति, पाविणो 'तङ-तड-तड'त्ति फुटृति । 'हा-हा-ह-ह'त्ति जपंति दुक्खिणो दुक्खसंतत्ता ॥१८६॥ 'चर-चर-चरत्ति चुणिति पीडिया, 'छम-छम-छम 'त्ति छुम्मति । 'कढ-कढ-[ कढ]काढेंति काढि-पाणिए अग्गिवण्णम्मि ॥१८७॥ 'टस-टस-टस'त्ति भज्जंति, संधिणो 'भस-भस-भस'त्ति विज्झंति । 'डह-डह-डह'त्ति भणिउं डझंति पुणो पुणो तत्थ ॥१८८॥ इय एवं ते बहुहा सिंवलि-वेयरणि-कुंभिमाईसुं । असिवणपत्तेहिं तहा, नरए हम्मंति बहुपावा ॥१८९॥ नरया पुण बहुभेया बहुवण्णा बहुदुहा य बहुकोवा । बहुपूय-वसाकलिया, सत्तसु पुढवीसु बहुभेया ॥१९०॥ एक्क-त्ति-सत्त-दह-सत्तरस तह य बावीसा । तेत्तीसा अयराणं, होइ ठिई नारयाणं तु ॥१९१॥
15
20
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #162

5
10
15
20
25
८८ ]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
अह एवमाइ दुक्खं सहिऊणं नारया इहं पावा । उव्वरियसेसपावा, तिरियत्ते चेव जायंति ॥१९२॥ पुढवी-याऽऽऊ-तेऊ-वाऊ - वणस्सई य ते हुंति । पज्जत्ताऽपज्जत्ता सुहुमा तह य बायरा चेव ॥१९३॥ पत्तेया साहारण, तसा य तह थावरा य ते हुंति । बेइंदिय - तेइंदिय - चउरिंदी तह य पज्जत्ता ॥ १९४॥ अह कह य घंसणा - घोलणाहिं पंचिदियत्तणं लहहि । तत्थ ति गो-महिसुट्टाइएसु, जायंति कयपावा ॥ १९५॥ एमाइ हिंडिऊणं मणुयत्तं, कह वि पावए जीवो । तं पि अणारियदेसेसु जत्थ य लद्धं पि नो सहलं ॥१९६॥ अह कह वि हिंडिऊणं, आरियखेत्तं कहं पि सो लहइ । तत्थ वि मिच्छत्तजडो, जिणमयधम्मं न पावे ॥१९७॥ जह पुण एवं सारं मणुयत्तं होइ अमत्ताईणं । इहि नरवर ? निसुणसु तं ते हं संपवक्खामि ॥१९८॥ जह सारो सेण्णाणं, नेत्तू खीरोदही समुद्दाणं । तह सारो मणुयभवो, अण्णेसिं होइ जम्माणं ॥ १९९॥ जह मणुयाणं चक्की सारो, देवाण जह य देविंदो । तह सारो मणुयभवो, अण्णेसिं होइ जम्माणं ॥ २००॥
जह देवाण जिणिदो सारो, धम्माण जह य जिणधम्मो ।
तह सारो मणुयभवो, अण्णेसिं होइ नं जुयाणं (जम्माणं? ) ॥२०१॥
अह तिरियाण मियारी, हंसो जह होड़ पक्खिवग्गाणं । तह सारो मणुयभवो, अण्णेसिं होइ जम्माणं ॥ २०२ ॥ गोसीसचंदणं चंदणाणं, कुसुमाण जह य सयवत्तं । तह सारो मणुयभवो, अण्णेसिं होइ जम्माणं ॥ २०३॥ अइरावणो गयाणं, धरणिंदो जह य होइ नागाणं । तह सारो मणुयभवो, अण्णेसिं मणुय ( होइ) जम्माणं ॥२०४॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #163

[८९
रिसिदत्ताचरिए चउत्थं पव्वं ॥]
जह धाऊण सुवण्णं, धणाण जह होइ रयणमिह सारं । तह सारो मणुयभवो, अण्णेसिं होइ जम्माणं ॥२०५॥ महुरो रसो रसाणं, जह सुरही होइ सयलगंधाणं । तह सारो मणुयभवो अण्णेसि होइ जम्माणं ॥२०६॥ इय सयलजाइसारं मणुयत्तं लहिउं जो पमाएइ । संसारोवहिमज्झे पुणो पुणो भमइ सो मूढो ॥२०७॥ जो लहिऊणं एयं, पमायए मूढ इंदियपसत्तो । सो उयहिमज्झवडिओ लळूण तरंडयं मुयइ ॥२०८॥ भवसयसहस्सदुलहं मणुयत्तं लहिउं जो पमाएइ । सो चिंतामणिं मोत्तुं कायमणिं चेव गिण्हेइ ॥२०९॥ लहिऊण मणुयजम्मं न कुणइ जो जिणमयं वरं धम्मं ।
सो चिंतामणितुल्लं मणुयत्तं चेव हारेड् ॥२१०॥ जेण- "तव-नियम-संजमेहिं होइ पहाणो त्ति एस जिणधम्मो ।
सेसाणं धम्माणं तहा य पावस्स पडिवक्खो" ॥२११॥ एसो पुण जिणधम्मो जह होइ वेरी एत्थ पावस्स । इम्हि तहा नराहिव ! निसुणसु एक्केण चित्तेण ॥२१२॥ जह गयकुलाणं वेरी होइ मियारी जयम्मि सुपसिद्धो । तह होइ एस वेरी जिणधम्मोऽसेसपावस्स ॥२१३॥ जह जलणो कट्ठाणं वेरी जलणस्स होइ जलनियरो । तह होइ एस वेरी जिणधम्मो चेव पावस्स ॥२१४॥ जह व गयाणं मियारी, अमरवई चेव होइ असुराणं । तह होइ एस वेरी जिणधम्मो चेव पावस्स ॥२१५॥ मज्जारो मूसाणं वेरी नागाण होइ जह गरुडो । तह एस तुमं जाणसु , 'वेरी पावस्स जिणधम्मो' ॥२१६॥ जह दिवसो रयणीए, रयणी पडिवक्खु होइ दिवसस्स । तह एसो पडिवक्खो जिणधम्मो होइ पावस्स ॥२१७॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #164

९०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ एसो पुण जिणधम्मो चिंतामणि-कप्परुक्खमत्तहिओ । न कुणइ जो इहं मूढो, सो सोयइ कुगइपहपडिओ ॥२१८॥ लभ्रूण वि मणुयत्तं, न कुणइ जो जिणमयं वरं धम्मं । गोसीसचंदणं सो इंगालकएण इह डहइ ॥२१९॥ मणुयत्ते वि नरो पत्ते न हु कुणइ जिणमयं धम्मं । सो उयहिमज्झवडिओ, लोहकए हणेइ वरनावं ॥२२०॥ लद्धे वि मणुयजम्मे, न कुणइ जो एत्थ जिणमयं धम्म । कप्पूरतरुवरेहि, वित्तिं कोद्दाण सो कुणइ ॥२२१॥ माणुसजम्मं लहिउं, संजम-जोएहिं कुणइ जो न हियं । रयणमयथालियए खलपायं पयइ सो मूढो ॥२२२॥ लहिऊण मणुयजम्मं जो जिणधम्मे न उज्जुओ होइ। सो चिंतामणिरयणं सुत्तनिमित्तं विणासेइ ॥२२३॥ जो मूढो मणुयत्तं, लभ्रूण य इंदियाण वसवत्ती। न कुणइ जिणमयं धम्मं, सो सोयइ कुगइ पहपडिओ ॥२२४॥ जो पुण लहिउँ एयं सिक्खावयग-गुणव्वएहिं संजुत्तो। पंचाणुव्वयधारी, सो सहलं कुणइ मणुयत्तं ॥२२५॥ तो मरणभउव्विग्गे जीवे न हणइ काय-वाएहिं। सम्मट्ठिी जीवो सहलं मणुयत्तणं तस्स ॥२२६॥ जो अलियवायविरओ सावज्जं, सच्चयं पि नो वयइ । जिणवरधम्मम्मि ठिओ, मणुयभवो तस्स इह सहलो ॥२२७॥ जो परदव्वं वज्जइ, मणसा वायाए तह य काएणं । नाणे य सया जुत्तो, माणुस्सं तस्स इह सहलं ॥२२८॥ परदारम्मि य विरओ, अट्टमिमाईसु बंभचेरजुओ। सम्मत्तभावियमणो मणुयभवं कुणइ इह सहलं ॥२२९॥ गो-महिसिमाइयाणं, परिमाणं कुणइ जिणमयम्मि ठिओ। दंसणसुद्धो जीवो, मणुयत्तं तस्स इह सहलं ॥२३०॥
15
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #165

[९१
रिसिदत्ताचरिए चउत्थं पव्वं ॥]
पुव्वाईण दिसाण, परिमाणं कुणइ भावसंजुत्तो । सीलेण भावियमणो, सो मणुयत्तं लहइ सहलं ॥२३१॥ उवभोग-परिभोगे, जिणमयदिट्ठीए परिमिए कुणइ । चरणजुत्तो जीवो, माणुस्सं तस्स इह सहलं ॥२३२॥ सामाइयसंजुत्तो वंदइ जो चेइए भउव्विग्गो । जिणवरधम्मे कुसलो, तस्स भवं चेव सकयत्थं ॥२३३॥ नवकारेण विबोहो, दिणे दिणे कुणइ गमणपरिमाणं । सावज्जे य विरत्तो मणुयभवं तस्स सुपसत्थं ॥२३४॥ अट्ठमिमाइदिणेसुं, चउभेयं कुणइ पोसहं धीरो । दयसंपण्णो जीवो, तस्स हु जम्मो हवइ सफलो ॥२३५॥ तव-नियमसंजुयाणं, गुत्ताणं बंभचेरजुत्ताणं । नायगयं देइ धणं, सहलं मणुयत्तणं तस्स ॥२३६॥ इय एवमाइधम्मं काऊणं अंतकालसमयम्मि । संलेहणकयपुव्वो पच्चक्खाणं कुणइ धीरो ॥२३७॥ पच्चक्खियआहारो, आलोयण-नियम-भावणाजुत्तो । आउक्खयम्मि धीरो, सुरलोयं चेव सो जाइ ॥२३८॥ तत्थ वि सोहम्माईसु, अंतमुहुत्तेण सो हु उववज्जे । सयणीए य महल्ले अह निद्दखए व उठेइ ॥२३९॥ जय नंदा जय भद्दा, अम्हाणं सामिओ तुम देव ! । अम्हे किंकरदेवा, एवं पथुणंति ते तुट्ठा ॥२४०॥ एयं तुम्ह विमाणं, एसो तुह संतिओ जुवइसंघो। तं चेव इंदसमो, इंदो वा एत्थ उववन्नो ॥२४१॥ एए सुरतरु-वावी-रयणाई देवसंतियाई ति । एए वि देवसंघा, तुज्झं आणं पडिच्छंति ॥२४२॥ अह सो वि जायसंको, अवहिं उवजुंजिऊण जोएइ। किं एयं मम संतियं ? किं वा अण्णस्स कस्साऽवि ? ॥२४३॥
20
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #166

5
10
15
20
25
९२ ]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
अवहीए जा जोयइ, पुव्वभवं ताव पेच्छए सहसा । नवकार-अणसणेणं, जाणइ ह से कओ कालो ॥ २४४॥ पत्तं मया महंतं, जिणधम्माओ महापभावेणं । देवत्तं पुण्णेहिं, नवकारपभावेणिएहिं ॥ २४५॥ चिंतेऊणं एयं, नियए हिययम्मि सुरवरो तत्थ । सहसा उट्ठेइ तओ जिणनवकारं कुणइ तुट्ठो ॥ २४६ ॥ "जय कोह- माण-मय- मोहमुक्क ! जय भवियबोहणजिणंद ! । जय माणहत्थमद्दण ! जय केवलणाणदिवसयर ! ॥२४७॥
जय सयलजंतुबंधव ! जय जय मूढाण पंथवरदेस ! ।
जय भवियकुमुयबोहण ! जय जय संसारउत्तार ! ॥२४८॥ जय जीवाजीवपयासगवीर ! जय पुण्ण-पावभयमुक्क ! | जय सरणागयवच्छल ! जय सासयसोक्खपत्त ! ॥ २४९ ॥ जय जय सुरासुरसंथुय ! जय जय भवियाण मोक्खपहदेस ! । जय मयलंछणवज्जिया, जय केवलनाणसंपत्त !" ॥ २५० ॥
इय एवं चक्कलयं, पढिऊणं नमइ चरणवरजुयलं । भत्तिभरनिब्भरंगो जिणाण वरकेवलधराणं ॥ २५९ ॥ अह नमिऊण जिणिदे, उवओगं जाव देइ रिद्धीए । तो पेच्छइ लवमाणं जुवइजणं महुरवयणेहिं ॥ २५२॥ 'तं अम्हाणं सामी' उववण्णो सुकयकम्मपब्भारो । ता भुंज वरे भोए रमणीए तं जहिच्छाए ॥ २५३ ॥ नीलमणिभित्तिघडिए, वेरुलियमाइरयणकब्बुरिए । एए तुह वरभवणे, ता कीसलु सामि ! जहइच्छं ॥२५४॥ अह सो वि कीलमाणो जुवइजणेणं समं वरविमाणे । पेच्छणयविहाणेण य, कीलंतो गमइ कालं ति ॥ २५५ ॥
सो एवं कीलंतो, गमेइ बहुयाई तत्थ अयराइं । वरभोगतग्गयमणो, गयं पि कालं न याणइ ॥ २५६॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #167

[९३
रिसिदत्ताचरिए चउत्थं पव्वं ॥]
सो एवमाइ सोक्खं भुंजेइ तत्थ देवलोगम्मि । आउखयम्मि चविउं मणुयभवं चेव पावेइ ॥२५७॥ तं पुण आरियदेसे, सुकुले तह सुद्ध चेव जाईए। बोही लहिऊण तहा, पवज्जं तह य पावेइ ॥२५८॥ पंचमहव्वयधारी, पंचहिं समिईहिं तह य संजुत्तो । रागद्दोसविमुक्को, पव्वज्जं कुणइ सो धीरो ॥२५९॥ सो पालियपव्वज्जो, घणघाइचउक्कयं खवेऊणं । उप्पाडिऊण नाणं खवेइ भवबंधणे कम्मे ॥२६०॥ खविऊण सेसकम्मे, सेलेसिं पाविऊण समएणं । सो होइ मोक्खगामी, तत्थ गओ नो पुणो एइ ॥२६१॥ अजरो अमरो अरुहो असरीरो सयलमुक्कवावारो । निव्वाणगओ चिट्ठइ समयं सोक्खेहिं परियरिओ ॥२६२॥ नरनाह ! इमाओ ते गईओं पंच वि कमेण कहियाओ। जो ते पमुच्चिउ ह( ? ) नरयगईयाइयाउ त्ति" ॥२६३॥ सुणिऊण इमं वयणं, राया नमिऊण तह य पयकमलं । भणइ गुरुं हिट्ठमणो, सामिय ! एवं इमं भव्वं ॥२६४।। तुझे वि इमं सोउं, नारय-तिरिय-मणुय-देवगइकहणं । वेरग्गभावियमणा, पंचमगइसाहगा होह ॥२६५।। इय रिसिदत्ताचरिए, गाहनिबद्धे वरम्मि सुपसत्थे । गुणपालविरइए, वरं चउत्थपव्वं समत्तं ति ॥२६६।। छ ।
20
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #168

रिसिदत्ताचरिए पंचमं पव्वं ॥
10
[गुरुणा ऋषिदत्तायाः पूर्वभवकथनम्]
धम्मक्खाणवसाणे, रिसिदत्ता भणइ तं गुरुं नमिउं । भयवं ! नत्थि अविइयं, एत्थ तुमे किं पि संसारे ॥१॥ ता भयवं मम साहसु, 'रक्खसि सद्दो' इमो ममं जाओ । कयरेणं कम्मेणं, सामि ! उइण्णेण अ भीमो ॥२॥ भयवं पि महुरवाणी, सोउं रिसिदत्तसंतियं वयणं । भवियजणबोहणत्थं, कहिउं एवं समाढत्तो ॥३॥ भद्दे ! निसुणसु एसो, जेण पयत्तो त्ति रक्खसीसहो । एत्थ, तए कम्मेणं अण्णभवे चेव जणिएणं ॥४॥ जंबुद्दीवे दीवे, अत्थिह भरहे भमीरविसयम्मि । गंगपुरं नामपुरं, तं भुंजइ गंगदत्तो त्ति ॥५॥ तस्स त्थि वरा भज्जा, गंगा नामेण, तीए तं धूया । नामेण गंगसेण आसि, अईयम्मि कालम्मि ॥६॥ तत्थेव अत्थि नयरे, चंदजसा नाम साहुणी पवरा । तीए सयासम्मि तुमे, जिणधम्मो पाविओ तइया ॥७॥ वच्चसि तं अणवरयं, दिणे दिणे साहुणीए मासम्मि । खंतिपहाणो धम्मो, सुणसि य तं ताण पासम्मि ॥८॥ तं च कुमारी तइया, रायासुया इंति तुह वरा बहवे । नेच्छसि तं अत्ताणं, रायसुयाणं ति दिज्जंतं ॥९॥ भणिया य तुमं तइया, जणएणं पुत्त ! इच्छसु तुमं ति । रायसुया इंति वरा, इमा वर इमाण जो तुज्झ पडिहाइ ॥१०॥

Page #169

रिसिदत्ताचरिए पंचमं पव्वं ॥ ]
भणिओ य तुमे जणओ, ताय ! अहं साहुणीण पासम्मि । बंभकुमारी संता, धम्मं चिट्ठामि कुणमाणी ॥११॥
न त्थि विसयाभिलासो, ताय ! ममं जाणिज्जेहिं विसएहिं । सेविज्जंतेहिं फुडं, संसारो विद्धिमावहइ ॥१२॥ जावेवं ते भणियं, ताव य नाऊण तुज्झ सो चित्तं । भइ, कुण पुत्ति ! धम्मं परलोयहियं, न वारेमि ||१३|| चंदजससाहुणीए संगा नामेण साविया तइया । पासम्म य निक्खंता दालिकुडुंबतणयति ॥१४॥ तव-नियम-सोसियंगी, तवइ तवं सा अईवउग्गं ति । संसारदुक्खभीया, चंदजसासाहुणिसयासे ॥१५॥ छट्ठ-ऽट्ठम-दसम-दुवालसेहिं, मासऽद्ध - मासखवणेहिं । तवइ तवं सा उग्गं, तहा य आयंबिलेहिं ति ॥ १६ ॥ तंपि य चत्थ-छट्ट -ऽट्ठमेहिं मासद्ध - मासखमणेहिं । ती समं कुणसि तवं गिहत्थभावम्मि वट्टंती ॥१७॥ 'सा साहुणि' त्ति काउं सव्वो वि पूयण-वंदणं कुणइ । ती गुणगहणपरो लोओ सव्वो वि, नउण तुमे ॥१८॥ तं तीए असहमाणी, वहसि य रीसं 'जहा ममं को वि । न कुणइ थुइ - गुणगहणं, तीए पुण कुणइ एस जणो ॥१९॥ कलुसियचित्ताए तुमे, तीए दाऊण अब्भखाणं ति । सयले वितओ लोए, पयासियं तं तुमे तइया ||२०|| जह किल संगा एसा, तवचरणं कुणइ सोहणं, किंतु । मंसाऽसि धुत्ति एसा, पच्छण्णं खाइ मडयाणि ॥२१॥ कुणइ तवं मायाए, न उण इमा सम्म साहुणी होइ । साहुणी वेसेण इमा, रक्खसिया एत्थ अवयरिया ||२२|| सहियं तं संगाए सम्मकरणेण तुज्झ वयणं ति । तुम अणिदियं तं बद्धं नुटुं (?) निकायं ति ॥२३॥
D:\amarata.pm5\3rd proof
[ ९५
5
10
15
20
25

Page #170

९६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ संसारि भमंतीए, तं कम्मं वेइयं तुमे बहुयं ।। पत्ताणि य दुक्खाई बहूणि तक्कम्मजणियाणि ॥२४॥ किंचावसेसमेत्तम्मि य कम्मम्मि तं पुणो जाया । तत्थेव य गंगपुरे, नरिंदधूय त्ति होऊण ॥२५॥ लद्धो ते जिणधम्मो, सामण्णं तह य पालियं तइया । वित्तो य तवो विउलो, किंतु सकवडो तुमे तइया ॥२६।। तं च न गुरुणो कहियं, न निंदियं तयं तुमे कवडपावं । अणसणविहिणा मरिउं उववण्णा देवलोयम्मि ॥२७॥ ईसाणिंदस्स तुमं जाया, जाया कप्पम्मि चेव बीयम्मि । अग्गमहिसि त्ति होउं, देवी परमेण रूवेण ॥२८॥ भोत्तूण तत्थ भोए, ईसाणिंदेण सह तुमे तइया । आउक्खयम्मि चविउं, उववण्णा एत्थ भरहम्मि ॥२९॥ मत्तियावइनयरीए. हरिसेणो(ण)राइणो पियमईए] । पागत्तम्मि समुप्पण्णा, जाया तह य आसमपयम्मि ॥३०॥ रिसिदत्ता तुह नामं कयं च पिउणा मया य तुह माया । दिण्णा य तुमं पिउणा, रण्णे कणगरहरायाणो ॥३१॥ तं च तुब्भे संसारे, एत्थ भमंतीए खोडियं कम्मं । किं चावसेसमेत्तं, एत्थ भवे तं उइण्णं ति ॥३२॥ सोऊण इमं सव्वं ईहापोहं तओ उ कुणमाणी । उप्पण्णजाइसरणा, ‘धस'त्ति मुच्छागया पडिया ॥३३॥ चंदणजलेण सित्ता, चेलुक्खेवेण दिण्णपडिवाया । जाया पुणो विसत्था, रिसिदत्ता थोयवेलाए ॥३४॥ कणगरहेणं पुट्ठो, नमिऊण गुरू, जहा किमेयं ति । गुरुणा वि तस्स कहियं जहा-फुडं एहिं वयणेहिं ॥३५॥ सुणिऊण निययचरियं, ईहापोहं तओ य कुणमाणी । उप्पण्णजाइसरणा एसा मुच्छागया पडिया ॥३६॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #171

रिसिदत्ताचरिए पंचमं पव्वं ॥]
[९७ अह जायजाइसरणा, सा चिंतेउं इमं समाढत्ता । खणभंगुरे सरीरे, पेच्छ पमाओ इमो मज्झ ॥३७।। जं लहिऊण य धम्मं, जिणपण्णत्तं इमं मए विमलं । तह वि पमायपराए परस्स आलं विइण्णं ति ॥३८।। लहिऊण य पव्वज्जा, तह वि य सल्लेण तवो मए वित्तो । तेणऽज्ज वि संसारे, भमामि हं दुक्खपउरम्मि ॥३९।। अह भणिओ गुरू तीए ‘भयवं ! एवं' ति जह तुमे भणियं । जाइसरणेणं इम, उवलद्धं, सामि ! मे सव्वं ॥४०॥ कणगरहो वि य एवं, सुणिउं रिसिदत्तासंतियं चरियं । निययम्मि मणे एवं, चिंतेउं एवमाढत्तो ॥४१॥ पेच्छ इमो संसारो, अईव कुडिलो ममं ति पडिहाइ । जेणेरिसी अवस्था पत्ता रिसिदत्तजीवेणं ॥४२॥ एवं चिंतिऊणं, गुरुणो नमिऊण तह य पयकमलं । विण्णविओ तेण गुरू, सामि ! मम देसु पव्वज्जा(ज्ज) ॥४३॥ रिसिदत्ता वि य नमिउं भणइ गुरुं निययदुक्खपरिभीया । जइ हं सामिय ! जोगा, ममं पि ता देसु पव्वज्जा(ज्ज) ॥४४।। गुरुणा वि भणियाई देवाणुपियाई ! मा कुणह खेवं । संसारसहावं, जाणिऊण थोवं तुम्हेऽत्थ ॥४५।। ठविऊण य सीहरहं पुत्तं, रज्जम्मि कणगरहराया । रिसिदत्ताए सहिओ, पव्वइउ गुरुसयासम्मि ॥४६।। अण्णे वि तत्थ बहवे, पव्वइया के वि सावया जाया । धम्मं सोऊणऽण्णे, दंसणमग्गं च पडिवन्ना ॥४७॥ रिसिदत्ता वि य गुरुणा, पव्वावेउं समप्पिया विहिणा । बहुसाहुणीसमेया, सुंदरगणणीए अज्जाए ॥४८।। विहरइ य गुरुसमेओ, कणगरहो, सा वि साहुणिसमेया । गुरुणी आमण्णेणं, संजमजोगं कुणेमाणी ॥४९।।
___15
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #172

९८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ कणगरहेणं तइया गुरुणो पासम्मि जं सुयं पढियं । तं तुम्ह समासेणं, कहामि हं गुरूवएसेणं ॥५०॥ आयारं सूयगडं ठाणं, समवाओ विवाहपण्णत्ती । नायाधम्मकहाओ, तह चेव य तिण्णि दसाओ ॥५१॥ पण्हावागरणं तह दिट्ठीवाओ य बारसममंगं । थेवेण वि कालेण तेणं पढियाई एयाइं ॥५२॥ अट्ठारसहस्साइं पयाण इह होइ पढममंगं तु । सेसाई अंगाई हवंति, इह दुगुण-दुगुणाई ॥५३॥ बारसमे पुण अंगे, चोद्दसपुव्वाइं हुंति एयाइं । उप्पाय नाम पढमं, अग्गेणीयं भवे बीयं ॥५४।। तह वीरियाणुवायं, अत्थि नत्थि तिन्नह पवायं च । नाणपवायं ति तहा सच्चपवायं भवे छटुं ॥५५॥
आयप्पवाय-कम्मप्पवाय नवमं तु पच्चक्खाणं ति । विज्जाणुपवायं तह कल्लाणं तह य पाणाऊ ॥५६।। तेरसमं सुविसालं, चोद्दसमं होइ बिंदुसारं ति । एमाइं पुव्वाइं कणगरहेणं ति पढियाइं ॥५७।। एगारस अंगाई रिसिदत्ताए थेवकालेणं । सुंदरगणणिसयासे संपुण्णाई ति पढियाइं ॥५८।। वोलीणे बहुकाले गुरु-साहुजणेण ताई सहियाइं । भद्दिलपुरम्मि नयरे, संपत्ताइं कमेणं ति ॥५९।। तम्मि य नयरे जाओ जिणचंदो सियलो पुरा आसि । तियलोयपावओ(उ)जसो तित्थयराणं च जो दहमो ॥६०॥ वंदणहेउ त्ति तहिं गुरुणा सहियाई ताई पत्ताई। सियलजिणस्स पडिमा पवंदिया तेहिं भत्तीए ॥६१।। छ?-ऽट्ठम-दसम-दुवालसेहिं मासद्ध-मासखवणेहिं । खेवयंति जाव दियहाइं, गुरुणा सद्धिं तहिं ताई ॥६२।।
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #173

[९९
रिसिदत्ताचरिए पंचमं पव्वं ॥]
ता खविय घाइकम्मं सुक्कज्झाणम्मि वट्टमाणाणं । लोयालोयपयासं दोण्हं वि नाणं समुप्पण्णं ॥६३।। नाऊणं अवहीए समागया तत्थ तक्खणं देवा । हिटेहिं तओ तेहिं केवलिमहिमा कया सिग्धं ॥६४॥ पारद्धा य भगवया कणगरहेणं ति देसणा तत्थ । पडिबुद्धो बहुलोओ, सुणिउं संसारकुडिलत्तं ॥६५।। केवलिपज्जायं पालिऊण खविऊण सेसकम्माइं । बोंदि चइउं पत्तो कणगरहो मोक्खसोक्खं ति ॥६६।। अह ते देवनिकाया, गंतुं रिसिदत्ताकेवलिसमीवे । आढवहिं तत्थ हिट्ठा, केवलिमहिमं पयत्तेणं ॥६७॥ काऊणं ते महिमं हिट्ठ-तुट्ठा मुणंति ते धम्मं ।
नयरजणेणं सहिया, रिसिदत्ताए सयासम्मि ॥६८॥ जह- "जीवा संसारे भमंति दुट्ठ-ऽट्टकम्मपडि बद्धाए ?) पडिबद्धा ।
नारय-तिरिए देवत्तणेण तह माणुसगईए ॥६९॥ तं पुण कम्मं निसुणह, अट्ठविहं जं जिणेहिं पण्णत्तं । तह चेव समासेणं, अणुग्गहत्थं अहं वोच्छं ॥७०॥ नाणस्स दंसणस्स य, आवरणं, वेयणीय-मोहणीयं । आउयं नामं गोत्तं, अट्ठमं य अंतराय' त्ति ॥७१॥ मइ-सुय तह अवहीण, मणपज्जव तह य केवलावरणं । पंचविहं नायव्वं, नाणावरणं ति इह कम्मं ॥७२॥ दिट्ठीए आवरणं, सेसिदिय अवहि-केवलाणं च । पणगं चउक्कदंसणवरणं भवे नवविहंमि ॥७३॥ निद्दा निद्दानिद्दा पयला पयलपयलाओ। थीणद्धिपंचमि( मी) य, सुहमसुहं होइ वेयणीयं ॥७४॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #174

१००]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
सम्म मिच्छं मीसं...
........॥७५॥ कोहो माणो माया लोहो, ते चउरो य हुंति अणंताणुबंधि । अपच्चक्खाणा पच्चक्खाणा य संजलणा ॥७६॥ हास-इ-अरइ-सोगो, भओ दुगुंच्छि-त्थि-पुं-नपुंसा य । नवनोकसाय, एए मोहणीयं अट्ठवीसविहं ॥७७॥ नारय-तिरिय-नर-सुर-इइभेएणं चउव्विहं आउं। मज्झिम-जहन्नुक्कोसं एयं आउं सुणेह ताणं ॥७८॥ *गइ-जाइ तह सरीरं, अंगु( गउ )वंगं निबंधणं (बंधणं ) तह..... । [संठाण]-वण्ण-रस-गंध फास, ऽगुरु-लहुय( उव )घाय पराघाय ॥७९॥ आणुपुव्वि उस्सासं, पज्जत्तं बायर-सुहुमं तह य पत्तेयं । थिरमथिरं सुभमसुभं, साहारण सुभग-दुभगं च ॥८०॥ सुसर-दुसरनामं, आएज्जं तह य अणाइज्जं । जसकित्ति-अजसकित्ती, निम्माणं तह य तित्थयरं [?] ॥८१॥ बायालीसविहं, नाम कम्मं तु एत्थ अक्खायं । सत्तऽट्ठी-ति-णउई, वित्थरओ विसुत्तरसयं च ॥८२॥
10
* तुलना- गइ-जाइ-तणु-उवंगा, बंधण-संघायणाणि संघयणा ।
संठाण वण्णगंधरस-फास-अणुपुव्वि विहगगई। पिंडपयडि त्ति चउदस, परघा-ऊसास-आयवुज्जोअं। अगुरुलहु-तित्थ-निमिणो,-वघायमिअ अट्ठ पत्तेआ । तस-बायर-पज्जत्तं, पत्तेयं थिरं सुभं च सुभगं च । सुस्सराइज्जजसं, तस-दसगं थावरदसं तु इमं ॥ थावर-सुहुम-अपज्ज, साहारण-अथिर-असुभ-दुभगाणि । दुस्सर-णाइज्जा-जस,-मिअ नामे सेअरा वीसं ॥
इति प्रथमकर्मग्रन्थे गा० २४त:२७ ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #175

[१०१
रिसिदत्ताचरिए पंचमं पव्वं ॥]
गोयं तु होइ दुविहं उच्चं नीच्चं चेव नायव्वं । उच्चं तित्थराईसु , निच्चं चंडालमाइणं ॥८३॥ भोगोवभोग-वीरिय-दाण-लाभे य होइ नायव्वं । पंचविहमंतराय, कम्मेयं अट्ठहा होइ ॥८४॥ एएहिं कम्मेहिं, जीवो संसारवाहियालीए । गिरि-हस्समाणो अवबद्धलक्खो सया भमइ ॥८५॥ नारय-तिरिय-नरा-ऽमर चउरासीजोणिलक्खगहणम्मि । पत्तं व भमइ सुक्कं [कम्माइ] चोइओ संतो ॥८६॥ जह उयहिमज्झपडियं भमइ तरंडं अलद्धलक्खं ति । कम्मजलगरिडी[ ? ] तह भमइ जिव एत्थ संसारे ॥८७॥ मणु-तिरिय-अमर-नारयगईसुऽट्टकम्मेण चोइओ जीवो। भमइ जह जंतवसहो, पुणो वि तत्थेव तत्थेव ॥८८॥ काऊण कूरकम्मं, रोद्दज्झाण-ऽट्टअसुहपरिणामो । नरय-तिरियसु नच्चइ, जीवो अहमासु जाईसु ॥८९॥ तत्थुपण्णो वि पुणो बंधइ असुहाइं चेव कम्माइं। बद्धेहिं जेहिं जीवो, वच्चइ तत्थेव तत्थेव ॥१०॥ आउगई कुणंतो अरहट्टघडिय व्व भयइ तह जीवो। जह नारय-तिरियत्तं पुणो पुणो चेव पावेइ ॥११॥ कम्माणं उवसमेणं, कह......हिं पि जइ वि मणुयत्तं । पावइ भवाडवीए तं पि य अहमासु जाईसु ॥१२॥ तत्थ वि अंधो पंगू, मडहो काणो य वामणो खु[ज्जो] । .....मूओ कुट्ठी लोयाणं निदिओ...होइ ॥१३॥ अह कह वि होइ (स )ज्जो, तह वि न धम्मस्स उग्गहं कुणइ । अह कुणइ धम्मगहणं, तं पि य मिच्छत्तसंवलियं ॥१४॥
20
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #176

5
10
15
20
१०२]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
मिच्छत्तं होऊणं [ ? ] पावइ, जइ कह वि जिणमयं धम्मं । निद्दलियपावपुंजो जीवो गच्छेइ तो मोक्खं" ॥९५॥ इय सोऊणं धम्मं, गहिया बहवेहिं तत्थ पव्वज्जा । अन्ने य देसविरया, संजाया भद्दभावा य ॥९६॥
इय एवमाइ धम्मं, कहिउं, सा भगवई वि रिसिदत्ता । अण्णत्थ समोसरिया, बहु साहुणिसंजुया संती ॥९७॥ बोहिंती भवियजणं, पयडंती जिणमयं वरं धम्मं । बहुसाहुणीसमेया, विहरइ सा भरहखेत्तम्मि ॥९८॥ केवलिपज्जायं पालिऊण खविऊण सेसकम्माई | संपत्ता रिसिदत्ता मोक्खं अजरामरं सहसा ॥९९॥ नमिजिणवरिंदतित्थे, एया 'सिद्ध'त्ति भगवइ तइया । आसोयपंचमीए सुद्धाए दिणावसणम्मि ॥१००॥ सोऊण मोक्खगमणं, रिसिदत्ताए तुम्हे वि होह सया । चरण - करणेसु जुत्ता, मोक्खं पावेहं जं अइरा ॥ १०१ ॥ इय रिसिदत्ताए चरिए, पवरऽ क्खरविरइए वरे रम्मे । गुणपालविरइयमि पंचमपव्वं सम्मत्तं ति ॥ १०२॥
जह सेणियपुट्ठेणं जगगुरुणा साहियं ति वीरेणं । तह किंपि समासेणं, मए वि किल साहियं एयं ॥ १०३ ॥
सोऊण तु एयं पालह, जिणवीरभासियं वयणं ।
पावेह जेण अइरा, कम्मं डहिऊण मोक्खं ति ॥१०४॥ इय कुणमाणेण इमं पत्तं, जं किं चि वि एत्थ मे पुणं । पुणेण तेण पावह तुभे अयरामरं ठाणं ॥ १०५ ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #177

प्रशस्तिः ]
[१०३
[प्रशस्तिः ]
इय वीरभद्दसूरी नाइलवंसं.........................।
.......[ गुणपा] लेणं विरइयं ति ॥१०६।। संसारि भमंतेणं, जिणवयणं पाविऊण एयं तु । दुक्ख दुएण रइ........ .............॥१०७|| ........°वहीणेण तह य लंकारवज्जिएण मए । किल किं पि मए रइयं जिणपवयणभ.......॥१०८॥
..............°णेण किं पि विवरीयं । तं खमियव्वं मह सुयहरेहिं सुयरयणकलिएहिं ॥१०९॥
................जिणपवयणं ताव । वरपउमपत्तयणा पड................॥११०।।
इसी पत्र के B पार्श्व के भाग पर निम्न प्रकार की पंक्तियाँ पढ़ी जाती हैंपंक्ति १.......
........................मम नाणं ॥ हाइयउरंमि नयरे वासारत्तंमि विर[इयं एवं ? ।] पंक्ति २..........तीसाए अहियाई गाहग्गेणं तु बारस सयाइं । एयाइं जो निसुणइ सो पावइ.
....||
15
पंक्ति ३. संवत् १२८८ वर्षे अद्येह श्रीमदणहिलपाटके श्रीभीमदेवराज्ये
प्रवर्तमाने....१
१. रिसिदत्ताचरियं की इस ताडपत्रीय पुस्तिका को जिसने अपने द्रव्य से लिखवाया था उस गृहस्थ के कुटुम्ब आदि का परिचय कराने वाली एक १० पद्यों की संस्कृत प्रशस्ति भी इस पोथी के अन्त के ताडपत्र पर लिखी गई है। इस अन्तिम ताडपत्र का भी दक्षिण पार्श्व का आधा हिस्सा तूट गया है जिससे प्रशस्ति का भी खण्डित आधा भाग ही उपलब्ध होता है। जो भाग उपलब्ध है वह इस प्रकार है - पंक्ति १ A....... प्रभोः पान्तु नखेन्दुद्युतयोऽमलाः प्रणमज्जन्तुसंघातं कर्मतापभयाद्
भृशम् ॥१॥ प्राग्वाटवंशमाणिक्यं
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #178

१०४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
पंक्ति २ A.......वणिक् । सीलुका नामतस्तस्य पत्नी शीलगुणावृत्ता ॥२॥ तत्पुत्री
वस्तिणि म रांवणप्रियपत्न्यभूत् दंप...... पंक्ति ३ A.......जज्ञेऽपत्ययुग्मं मनोहरम् ॥३॥ चाचाभिधः सुतः श्रेयान् विद्यते
विपुलाशयः । देहच्छायेव वशगा प्रिया त... पंक्ति ४ A......लक्ष्मणी ॥४॥ पुत्रिका मोहिणि म तपोऽनुष्ठानतत्परा ।
दयादाक्षिण्यदानादिगुणरत्नैलङ्कृता ॥५॥ पंक्ति १ B अन्येधुश्चिन्तयामास धीमती साऽप्यनित्यता । संसारे शाश्वतं नास्ति विना
धर्मं जिनोदितम् ॥६॥ पंक्ति २ B.......समाख्यातः श्रुतचारित्रभेदतः । श्रुतं हि दीपकप्रायो वस्तुतत्त्वावलोकने
॥७॥ बिम्बं श्रीपार्श्वनाथस्य स्व.... पंक्ति ३ B.......विवेकलोचना[द्] ज्ञात्वा जीर्णोद्धारे महत्फलम् ॥८॥ अस्य च
लेखयामास मोहिणिः श्राविकोत्तमा । चरितं रिषिदत्तायाः पुस्तकं सु
मनोहरम् ॥९॥ पंक्ति ४ B.......श्रीनेमिचन्द्रसूरेविनेय...
........॥१०॥ इस प्रशस्तिका भावार्थ यह है कि किसी नेमिचन्द्रसूरि के शिष्य का उपदेश प्राप्त कर प्राग्वाट जाति के रांवणि नामक गृहस्थ की पत्नी वस्तिणि की पुत्री मोहिणि नामक श्राविका ने अपने द्रव्य का सदुपयोग करने की दृष्टि से 'रिषिदत्ताचरित' की यह पुस्तिका लिखवाई । इत्यादि । यह पुस्तिका वि.सं. १२८८ में, जब अणाहिलपुर पाटण में भीमदेव राज्य कर रहा था तब लिखी गई थी। इति मुणिवरगुणपालविरइये जम्बुचरिये जिनविजयलिखितप्रस्तावनायाम् ॥
નોંધ : તાડપત્રીય પ્રતનાં અંતિમ પાના ખંડિત હોવાથી મુનિજિનવિજય સંપાદિત “જંબૂચરિય’ની પ્રસ્તાવનામાંથી અમે સાભાર તવત્ અહીં પ્રશસ્તિ આપી छ. संपा.
D: amarata.pm5|3rd proof

Page #179

अज्ञातकर्तृकं ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #180


Page #181

ॐ नमः॥
अज्ञातकर्तृकं ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥
प्रथमोल्लासः ॥ ॥ ०॥ श्रीमन्नम्रनरेशमौलिमुकुटश्रेणीमणीमण्डना,
ज्योतिःस्वस्तटिनीप्रवाहसलिलप्रक्षालितांहिद्वया । प्राञ्चत्काञ्चनपञ्चमेरुसुमनःसन्दोहसंसंश्रिता, भूयाद् भद्रकभाविनां भगवती श्रीपञ्चतीर्थी श्रिये ॥१॥ [शार्दूल०] रङ्गभृङ्गतरङ्गमागधमहातीर्थोदकैर्मोदकैः, स्फू द्योजनमाननालकलशैर्यश्चाभिषिक्तः सुरैः । नृत्यन्तीन(नृत्यत्पीन)पयोधरोद्धरधुराऽऽनम्राप्सरोभिः स्तुतो, मेरौ जन्ममहोत्सवे स वृषभः पायादपायात् प्रभुः ॥२॥ भूत-प्रेत-करालकाल-विलसद्वैताल-काल-ज्वरध्वान्त-भ्रान्तनिशाचरी-वनचरी-दुर्याकिनी-शाकिनीः । शक्तिी: शक्तिमती: पिशाचविततीर्दुष्टाऽमरी: पामरी:, शान्तत्वं नयति स्फुरन्नयततिः श्रीशान्तिनाथस्मृतिः ॥३॥ उत्फुल्लोत्पलकोमलोज्ज्वलदलश्यामाय, रामामन:केलीकेलिगृहैकनिर्मलगुणग्रामाय, पुण्यात्मने । स्फू द्यादववंशमानससर:श्रीराजहंसश्रिये, श्रीनेमिप्रभवे भवेष्टविलसद्पाय भूयान्नमः ॥४॥
१. अनिष्टकरीः।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #182

१०८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ यं दृष्ट्वा स्पष्टरूपं प्रबलतरमहानागराजाऽऽतपत्रं, पात्रं मोदाच्च पद्माविपुलकुवलयाम्भोरुहोत्फुल्लनेत्रम् । कम्रानम्राप्सर:श्रीभुजगपतिवधूवृन्दसंप्रार्थ्यसेवः, सोऽयं श्रीआश्वसेनिः प्रभवतु भविनां भूतये पार्श्वदेवः ॥५॥ [स्रग्धरा ] नश्यन्त्याधिविरोधरोधविपदो यत्संस्तवाद् वास्तवात्(द्), व्याघ्र-व्याल-जला-ऽनला-ऽनिलमहाविघ्नव्रजं क्षीयते । भुज्यन्तेऽत्र गजेन्द्र-वाजिसहितास्साम्राज्यभोगिश्रियः, श्रीवीरः सुमतिर्मतङ्गजगतिर्जीयात् स्फुरत्पद्धतिः ॥६॥ [शार्दूल०] तान् नत्वा ऋषिदत्तायाश्चरितं कीर्तयाम्यहम् ।
शीलचिन्तामणिप्राज्यप्रभावोद्भावनर्द्धये ॥७॥ [श्लोक] तथाहि- जम्बूद्वीपेऽत्र सत्पात्रे, क्षेत्रे भरतनामनि ।
मध्यदेश: क्षतक्लेशः, श्रीवासस्तत्र विद्यते ॥८॥ धराधराऽनुकारैकप्रौढप्रासादसुन्दरम् । अभ्रंलिहगृहव्यूहहसितामरमन्दिरम् ॥९॥ रम्भाऽऽरामपुरग्रामपल्वलैः प्रगुणीकृतम् । व्यवहारिमनोहारिसमाजसमलङ्कृतम् ॥१०॥ अगण्यपूण्यसदवर्ण्यपण्याऽऽपर्णाऽऽपणाश्रितम । लावण्यऽऽकीर्णकारुण्यतारुण्यतरुणीभृतम् ॥११।। अनेकाऽनेकपाकीर्णरङ्गत्तरतुरङ्गमम् । प्रौढप्रतोलीप्राकारप्रोद्यत्प्रत्यर्थिदुर्गमम् ॥१२॥ सुरसाऽर्थसमायुक्तं सद्गुरुं स्फुरदीश्वरम् । पत्तनं वर्ण्यते स्वर्गापमानं रथमर्दनम् ॥१३।।
१. पद्मावतीदेवी । २. शोभनाः रसाः येषां येषु ते, तैः सुरसैः अर्थैः समायुक्तम् । स्वर्गपक्षे सुरसाथै :-गीर्वाणगणैः समायुक्तम् । ३. सन्तः गुरवः साधवो यत्र सुसाधुयुक्तमित्यर्थः । सुवर्णपक्षे सद्गुरुः सुराचार्यः यत्र । ४. स्फुरन्तः प्रभावशालिनः ईश्वरा:-श्रीमन्तो यत्र । स्वर्गपक्षे स्फुरन् ईश्वरः यत्र ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #183

ऋषिदत्ताचरित्रे प्रथमोल्लासः ॥]
[१०९ लक्ष्मी-जीवित-यौवनानि चपलान्यस्मदुकूलावलेरग्राणीव भवेऽत्र भो ! स्तदमुकैः किं मुह्यते कोविदाः [दैः?] । मा कृद्धं(ध्वं) वृजिनं जिनस्य च परं धर्मं कुरुध्वं द्रुतं, यत्रैवं नु विहारकेतुनिकरो वावक्ति घण्टारवैः ॥१४॥ [शार्दूल०] तत्र हेमरथो राजा नाम्ना हेमरथप्रथः । दोगुन्दक इव प्राज्यं साम्राज्यं परिपालयेत् ॥१५।। कलङ्कविसमायुक्तमत्रिजातत्वसंयुतम् । एनं कुवलयानन्दं राजानं को न मन्यते ॥१६।। ऐरावतोपमोत्तुङ्गमत्तमातङ्गगामिनी । बभूव प्रेयसी तस्य सुयशा नाम कामिनी ॥१७॥ हीरहार-हर-क्षीर-नीरोज्ज्वलयशस्विनी । सुमनःसुमनःश्रेणिमाननीया मनस्विनी ॥१८॥ हृद्ध्यातयतना[?]ऽकार्याऽनार्यसङ्गनिवर्तिनी । दान-शील-तपो-भाव-पुण्यमार्गप्रवर्तिनी ॥१९॥ अर्हत्-साधु-कृपा-धर्म-भर्तृभक्त्यनुरागिणी । संपन्नीति-मति-स्फूर्ति-राज्यश्रीसहचारिणी ॥२०।। विश्वविश्वस्फूरद्रूपरम्भारामानुकारिणी । विद्या-कला-सदाचार-विलासगुणधारिणी ॥२१॥
१. कलं मनोज्ञं यथास्यात्तथा । कविभिः समायुक्तम् । चन्द्रपक्षे-कलङ्केन विसमायुक्तम् । २. न त्रिजातत्वम् अत्रिजातत्वं-कुलीनत्वं, तेन सहितम् । चन्द्रपक्षे- अत्रिः ऋषिः तज्जातत्वंतदुत्पत्तिमत्वं तेन । ३. कुवलयं-भूमण्डलमानन्दयतीति कुवलयानन्दः तम् । चन्द्रपक्षे-कुवलयंचन्द्रविकासिपद्मं, तस्य आनन्दं-हर्षकरम् । ४. राजानं-हेमरथनामानं । पक्षे राजानं चन्द्रम् । ५. को नाङ्गीकुर्यात् अपि तु सर्वोऽपि । ६. हीराणां-वज्ररत्नानां हारः, हर:-शङ्करः, क्षीर:-क्षीरसागरः तस्य नीरम् , हीरहारहरक्षीरनीरं इव उज्ज्वलं यशः अस्याः सा । ७. सुमनः शोभनं मनः येषां ते सुमनसः, सुमनसः ते च सुमनसः सुमनःसुमनसः, तेषां श्रेणिः सुमनःसुमनश्रेणिः, तैः माननीया । ८. विश्वे-समग्रे विश्वे-जगति स्फुरद्रूपं यस्या सा, तथा रम्भा नाम्नी देवानां रामा, तामनकर्तुं शीलं यस्या सा, ततः द्वयोः पदयोः कर्मधारयम् ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #184

११०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ शची सुरवरेन्द्रस्य, स्त्रीरत्नं चक्रवर्तिनः । यथा श्रीः पद्मनाभस्य, तद्वामाङ्गे तथैव सा ॥२२।। [षड्भिः कुलकम्] भुङ्क्ते पञ्चविधान् भोगान् , तया सार्धं महीपतिः । यौवने सुरतक्रीडा-हावभावादिरञ्जितः ॥२३॥ अजीजनत् क्रमात् राज्ञी पत्रं स्वर्णरथाभिधम् । नवमासैः कृतोल्लासैः सार्धसप्तदिनाधिकैः ॥२४॥ यथा प्राची सहस्रांशुं रत्नं वैडूर्यभूरिव ।
षण्मुखं सिंहयाना वा षड्बिन्दुं देवकी यथा ॥२५।। यतः- “यत्र न स्वजनसङ्गतिरुच्चैर्यत्र नो लघुलघूनि शिशूनि ।
यत्र नैव गुरुगौरवपूजा, हन्त तान्यपि गृहाण्यगृहाणि" ॥२६॥ [ ] [स्वागता] उत्पतन् निपतन् रिङ्खन् , हसन् लालावलीर्वमन् । कस्याश्चिदेव धन्यायाः, क्रोडमायाति नन्दनः ॥२७॥ જં જં નિયમુખિ ઉલ્લવઈ, તે તે સુયણ સુહાઇ વયણવિણિજ્જિય ચંદલઉં,રૂપિ મયણ અવતાર ૨૮ [ દૂહો] अप्पम २७G, हेमी ४२५६ छन्।
તિણિ પરિ રાજા નિયÉયર, દેખી ધરઈ આણંદ રેલો [ દૂહો ] ततश्च- अकार्षीत् समये राजा, कुमारजननोत्सवम् ।
अहार्षीदथिनां नैं:स्व्यं, मनश्चिन्तितदानतः ॥३०॥ चरीक्रत्यर्थनां येऽस्य, तत्कार्याणि सरीस्रति । नरिनर्तन्ति नर्तक्यो, गीतं गायन्ति गायनाः ॥३१॥ पठन्ति बन्दिसन्दोहा, वेदोच्चारं द्विजा व्यधुः । लोकम्पृणं कुलस्त्रैणं, प्रदत्ते मङ्गलाऽऽशिषः ॥३२॥ मणि-माणिक्य-मुक्तानां, निचयाः सिचयोच्चयः(याः) । तेषां दानानि दीयन्ते, गजा-ऽश्व-कनकादि च ॥३३॥
15
20
१. कार्तिकेयम् । २. पार्वती । ३. कृष्णम् । ४. दरिद्रता । ५. लोकहितं । ६. कुलस्त्रीवृन्दं ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #185

ऋषिदत्ताचरित्रे प्रथमोल्लासः ॥]
[१११ धात्रीभिर्लाल्यमानोऽसौ समभूत् पञ्चहायनः । पित्राऽस्य चिन्तिता लेखशालाकरणयोग्यता ॥३४॥ पूर्वं तैलाभिषिक्तोऽसौ, विधिप्रथितमज्जनः । क्लृप्तदिव्यांऽशुकाऽऽकल्पः प्रणताऽनेकसज्जनः ॥३५॥ महाऽगण्यसद्रत्नप्रयत्नकृतशेखरः । हाराऽर्धहार-केयूर-मुद्रिकाऽङ्गदमण्डनः ॥३६।। संसृष्टमङ्गलाचारः, कृतशान्तिक-पौष्टिकः । शुभक्षणे कृताऽक्षीणक्षणः स्फारसमीक्षणः ॥३७।। पवित्रशतपत्रादिसुमनोदाममण्डितः । धृताऽऽतपत्रः श्रीपात्रं, सश्रीकश्रीकरीश्रितः ॥३८।। चलच्चामरयुग्मेन वीज्यमानस्फुरत्तनुः । गर्जद्गजसमासीनः सुमनस्सत्परिच्छदः ॥३९।। सत्यजात्यमहामात्य-भृत्य-सामन्तसङ्गतः । श्रेष्ठश्रेष्ठिविशिष्टेष्ट-प्रकृष्टस्पष्टवैभवः ॥४०॥ गीयमानः कुलस्त्रीभिः, पीयमानः पुरन्ध्रिभिः । बन्दिभिः स्तूयमानश्च, वर्ण्यमानश्च वेदिभिः ॥४१॥ भेरिभुङ्गलभातारैः, स्फारनि:स्वाननिस्वनैः । प्रोत्तालतालकंसालैः, स्वरमण्डलमण्डलैः ॥४२।। रणत्तूरमहापूरपटहप्रकटारवैः । श्रृङ्गो पाङ्गैर्मृदङ्गादिनृत्यन्नर्तकपेटकैः ॥४३।। नानाऽनवद्यवाद्यौघाऽऽडम्बरैर्गर्जदम्बरैः । पित्राऽयं स्थापितो लेखशालायां नव्यलेखवत् ॥४४॥ [दशभिर्विशेषकम्] उपाध्यायान्तिकेऽभाणीत् शस्त्र-शास्त्रकला: कलाः । विदग्धः सर्वविद्यायां चाणाक्ये चतुराशयः ॥४५।।
१. आभूषणः वेषभूषा वा । २. कृताः अक्षीणाः क्षणा:-उत्सवाः यस्मै सः । ३. दर्शनः । ४. निशानडंकानो अवाझ । ५. सींगु । ६. उपांगवाद्यैः । ७. समूहैः । ८. लेखशालायांछात्रपठनशालायां पक्षे देवसभायाम् । देवाः....लेखाः....। [अ.ना.मा.१-८८] ९. नव्यो यो लेखोदेवो, देवैः संभूय यथा स्थाप्यते ।
D:\amarata.pm53rd proof

Page #186

११२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ निष्णातस्समभूत् छन्दो-ऽलङ्कृति-व्याकृतिष्वसौ । प्रमाणेऽप्रमितप्रज्ञः, प्रगुणो गणकेऽपि वा(च) ॥४६॥ [युग्मम्] द्वात्रिंशल्लक्षणज्ञेन प्राज्ञेन सरलात्मना ।
अधीता धीमता तेन द्वासप्ततिकलाः पुनः ॥४७।। 5 ताश्चेमाः
लिखित-पठित-सङ्ख्या,-गीत-नृत्यानि तालाः, पटह-मरुज-वीणा, वंश-भेरीपरीक्षा । द्विरद-तुरंगशिक्षा-धातु-टेग्-मन्त्रवादाः, वलि-पलितविनाशो रत्न-नारी-नृलक्ष्म ॥४८॥ [मालिनी०] छन्दस्तर्क-सुनीति-तत्त्व-कविता-ज्योतिः-श्रुति-वैद्यकम् , भाषा-योग-रसायनांऽजन-लिपि-स्वप्नेन्द्रजालं कृषिः । वाणिज्यं नृसेवनं च शकुनं, वार्यऽग्निसंस्तम्भनं, दृष्टि-लेपन-मर्दनोज़गतयो-बन्धभ्रमौ द्वौ घढौ(टौ) ॥४९॥ [शार्दूल०] पत्रच्छेदन-मर्मभेदन-फलाऽऽकृष्ट्यम्बुवृष्टिज्ञता, लोकाचार-जनानुवृत्ति-फलभृत्-खड्ग-क्षुरीबन्धनम् । मुद्रा-ऽयो-रद-काष्ठ,-चित्रकृति-दो-दृग-मुष्टि-दण्डा-ऽसि-वाग्युद्धं, गारुड-सर्प-भूतदमनं, योगा-ऽब्द-नामालयः ॥५०॥ [शार्दूल०] इत्यसौ पाठितः पुत्रः, पित्रा राज्यहितैषिणा । विद्यया वर्धते वृद्ध्या, वयसा यौवनेन च ॥५१।। इतश्चोत्तरदिग्भागे श्रीविलासाऽमरावती ।। पुरी गरीयसी ऋद्ध्या, कौबेरी नाम विश्रुता ॥५२।। तत्राऽनुशास्ति साम्राज्यं, राजा श्रीसुरसुन्दरः । तस्याऽऽस्ते वासुला पट्टपत्नी प्रेमवती प्रिया ॥५३।। प्राञ्चत्पञ्चविधाऽऽभोगान् , भोगान् भुञ्जानयोस्तयोः । सुता सुजाता सञ्जाता, रुक्मिणी नामतस्ततः ॥५४॥
५३
25
१. छन्दो वसन्ततिलकादि, अलङ्कार उपमादि, अष्टादशव्याकरणेषु । २. ७२ कलाः । ३. कुलीना। ४. प्रसवी।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #187

ऋषिदत्ताचरित्रे प्रथमोल्लासः ॥]
[११३ विशिष्टैरनुशिष्टा सा, स्यादभीष्टा सभासदाम् । राज्यस्य सकलस्याऽपि, रहस्यं मूर्तिमत् किमु ? ॥५५॥ हार-कङ्कण-केयूर-क्वणत्काञ्चनचूटकाम् । विशेषकैविशेषेण विभूषितललाटकाम् ॥५६।। मणिमिश्रितकूर्पास-मुक्तादाममनोहराम् । मेखलामण्डितश्रोणिं, क्रमक्वणितनूपुराम् ॥५७।। गच्छन्तीं गजगत्या च, मोहयन्ती महाजनान् । हसन्तीमप्सरोरूपं ददन्ती दानमुत्तमम् ॥५८॥ क्रमशः शैशवाऽतीतां, स्फीतां तां समलङ्कृताम् । कृत्वा विदित्वा हृद्येवं[?] सखीपूरपरीवृताम् ॥५९।। चतुःषष्टिकलादक्षा-मुद्गच्छन्नवयौवनाम् ।
कन्यां धन्यां प्रसूः प्राप्तीचकार पितृसन्निधौ ॥६०॥ [पञ्चभिः कुलकम्] तां च कीदृशीम
मुखं विकसितस्मितं, वशितवक्त्रिमप्रेक्षितम् , समुच्छलितविभ्रमा गतिरपास्तसंस्था मतिः । उरो मुकुलितस्तनं, जघनमंसबन्धोधुरम् , तदा नृपसुतातना[नौ], तरुणिमोद्गमो मोदते ॥६१॥ [पृथिवीच्छन्दः] प्रातः प्रौढमहासभ्य-महेभ्यसमलङ्कृते । द्विजबाहुजसङ्कीर्णे, विस्तीर्णे चित्रचित्रिते ॥६२॥ सभास्थाने निषण्णेन, विषण्णेन स्वचेतसि ।
पित्रा पत्राऽपयुक्तेनाऽचिन्ति पुत्रीं समीक्ष्य ताम् ॥६३॥ यतः उक्तम्- [ ]
"किं लटुं लहिही वरं, पियतमा किं वs(त)स्स संपज्जिही, किं लोयं ससुराइयं, नियगुणग्गामेण रंजिस्सही । किं सीलं परिपालिही, पसविही किं पुत्तमेवं धुवं,
25 चिंता मुत्तिमई पिऊण भुवणे संवढ्ढए कन्नगा" ॥६४॥[शार्दूल०] १. 'चूडो' इति देशीशब्दस्य संस्कृतरूपान्तरम् । २. तिलकैः । ३. कञ्चकः । ४. अपास्तात्यक्ता संस्था-मर्यादा यया सा बह्वीत्यर्थः ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #188

5
10
15
20
११४]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
"जम्मंतीए सोगो, वडुंतीए वड्ढ चिंता ।
परिणीयाए दुक्खं जुवइ पिता दुक्खिओ निच्चं " ॥६५॥ [ गा.स./८११ ] नियघरसोसा(सो) परगेहमंडणी, कलिकलंककुलभवणं । जेहिं न जाया धूया, ते सुहिया जीवलोगम्मि ॥६६॥[] चिन्तयित्वेति ‘हुं’ ज्ञातं, राज्ञो हेमरथस्य च । सुकुमारः कुमारश्रीरस्ति स्वर्णरथस्सुतः ॥६७॥ अस्या आस्यप्रशस्याया, भर्ता भूयात् स एव हि । स्यादत्राऽऽभाणकस्सत्यो, 'रत्नं रत्नेन योजयेत्' ॥६८॥ मन्त्रिभिस्समालोच्य तस्मै दूतं विसृष्टवान् । हर्षप्रकर्षात् स प्राप्तः, पत्तने रथमर्दने ॥६९॥ गत्वा 'विज्ञपयेत् भूपं, नत्वैवं' नृपसुन्दरः । ईहते त्वत्सुतं, पुत्रीपाणिपीडनहेतवे ॥७०॥ शुभक्षणे क्षणेनाऽसौ, करग्रहणहेतवे । दूताऽऽहूतस्सुतः पित्रा कौबेरीं प्रति चालितः ॥७१॥ समारूढः सुतो वेगादतितुङ्गतुरङ्गमे । ढक्कामदापयद् राजा, प्रयाणसमये ततः ॥७२॥ प्रयाणसमयः कीदृश:
लाटः स्विद्यल्ललाटः, कटुरटनपटुर्भोटभूपः प्रदाता:, कर्णाटः भूःकपाटं, मुखतटघटितस्वाङ्गुलिर्जाङ्गलेन्द्रः ।
नश्यद्रङ्गः कलिङ्गः, कुरुरुरुविनयो, मालवः कालवक्त्रस्त्यक्तौजा गूर्जरेन्द्रः, समजनि जयिनस्तस्य राज्ञः प्रयाणे ॥७३॥ [स्रग्धरा] ततः शनैरविच्छिन्नप्रयाणैः प्रस्थितः पथि । सीमान्तभूपभूमीषूत्ततार सबल द्विधा ॥७४॥
१. कुमारः स्वामिकार्तिकेयः, तद्वत् श्रीः शोभा यस्य सः । अथवा कुः अवनिः तस्यां मारः कन्दर्पः, तद्वत् श्रीः वपुर्लक्ष्मीः यस्य सः । २. उखाणो - कहेवत इति भाषायाम् । ३. लाटादि देशवाचीनाम । ४. सबल :- सह वर्तते शरीरबलेन - सैन्येन इति सबल:- शरीरशक्तिमान्, सैन्यसामर्थ्ययुक् चेति द्विधा ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #189

ऋषिदत्ताचरित्रे प्रथमोल्लासः ॥ ]
[ ११५
उष्ट्रभारे समुत्तार्यमाणे पटकुटीषु च । ताड्यमानासु सुदृढं, स्यन्दनोन्मुक्तगोव्रजे ॥७५॥ कुम्भिषु स्तम्भमानीयमानेषु च निषादिभिः । तुरङ्गमेष्वपर्याणीक्रियमाणेषु सादिभिः ॥७६॥ भूपस्वर्णरथेनाऽपि मणि-मौक्तिकमण्डितम् । सिंहासनमलङ्कृत्य सहकारतले स्थितम् ॥७७|| तस्मिंश्च समयेऽकस्मात् कश्चिद् दूतस्समागतः । जजल्प निर्विकल्पस्तं श्रुणु स्वर्णरथ ! प्रभो ॥७८॥ नानाऽरिदमनोन्मादो ममाऽरिदमनः पतिः । मन्मुखेन सुखेनैवं त्वां समादिशति स्फुटम् ॥७९॥ कर्तुं न युज्यते तेऽत्र, यदस्मद्देशसीमनि । प्रवेशः सैन्यवासश्च, मा स्थास्त्वं पुरतो व्रज ॥८०॥ अथ स्वर्णरथोऽवादीत् 'त्वरितं त्वन्नृपस्त्वया । प्रेषणीयः प्रविज्ञाप्य', प्रत्युक्तमिति मद्वचः ॥८१॥ तावदेव स्थितोऽस्म्यत्रेत्युक्त्वा दूतं विसृष्टवान् । ततो दूतः कुमारोक्तम् गत्वा व्यज्ञपयन्नृपम् ॥८२॥ श्रुत्वाऽरिदमनः स्वामी, सन्नद्धस्तं नृपं प्रति । तद्वचोवीचिविक्षिप्तो यानपात्रमिवाऽचलत् ॥८३॥ तुरङ्गमखुरोत्खातरेणुकोत्कीर्णमम्बरम् । मत्वा श्रुत्वा च तद्वाह्याडम्बरं सोऽभ्यजङ्गमीत् ॥८४॥ मौलिं मालवनायको नमयति, स्वामङ्गुलिं जाङ्गलः, स्वामी कृन्तति दक्षिणक्षितिपतिर्गृह्णाति दन्तैस्तृणम् । सिन्धौ सिन्धुपतिर्निमज्जति, नगोत्सङ्गे च वङ्गेश्वरः, श्रुत्वा यस्य नरेश्वरस्य सहसा प्रस्थान भेरीस्वनम् ॥८५॥ [शार्दूल०] अदैन्यसैन्ययोरेवं, मिथो मिलितयोस्तयोः । नदत्सु रणतूर्येषु, दारुणोऽथ रणोऽभवत् ॥८६॥
D:\amarata.pm5\3rd proof
5
10
15
20
25

Page #190

10
१९६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ पत्तिः पदातिमभ्येति, रथस्थो रथिनं जनम् । तुरङ्गसादी तुरङ्गं नीतियुद्धमभूदिति ॥८७।। एनं कुमारः प्रोवाच, करे कुर्वायुधं स्वयम् ।
रे ! सङ्ग्रामसरोभेक ! विवेकविकलाशय ! ॥८८॥ 5 इत्युक्त्वा किरणं दत्वा, कुमारः कलया तया ।
नाम्नाऽरिदमनं भूपं, जीवन्तं च तमग्रहीत् ॥८९।। यदुक्तम् -माघे [६/६२] "उपचितेषु परेष्वसमर्थतां, व्रजति कालवशाद् बलवानपि । तपसि मन्दगभस्तिरभीषुमान् , न हिमहाहिमहानिकरो भवेत् [ रोऽभवत्"]॥१०॥
[द्रुतवि०] "समय एव करोति बलाबलं, प्रति(णि )गदन्त इतीव शरीरिणाम् ।। शरदि हंसरवाः परुषीकृत-स्वरमयूरमयू रमणीयताम्" ॥९१॥ [माघ० ६/४४ ] तं कत्यपि प्रयाणानि, सममादाय सोऽमुचत् ।
सोऽपि वैराग्यमापन्नः, सत्रपः, सकृपो नृपः ॥९२।। 15 चिन्तयति चित्तेऽसौ, किं कुर्वेऽहमतः परम् ।
एकाक्यहं कथं यामि, साम्राज्यं पालयामि किम् ॥९३।। संसारोऽसावसारोऽस्ति, सन्ध्याभ्रमिव जीवितम् । विद्युद्विलसितं रूपं, यौवनं जलबिन्दुवत् ॥९४||
जानन्नषि पुरा चीर्णं, स्वदुःकर्मविजृम्भितम् । 20 साम्राज्यं नरकाऽन्तं तत् पालयेत् कः सुधीरपि ॥९५।। यतः- दशशूनासमश्चक्री, दशक्रिसमो ध्वजः ।
दशध्वजसमा वेश्या, दशवेश्यासमो नृपः ॥१६॥ [ ] "एतानि तानि धन-यौवनगर्वितानि, मिष्टान्न-पान-शयनाऽसनलालितानि । हारार्धहारमणिकङ्कणभूषितानि, भूमौ लुठन्ति कुथितानि कलेवराणि ॥१७॥
[वसन्ततिलका][ ]
१. 'किरणं' इति शब्दो झम्पार्थे स्यादिति भाति । २. परुषी-कठोरीकृतस्वरं मयूरमयुः रमणीयताम् , इति सन्धिविच्छेदः कार्यः ।
D:lamarata.pm5\3rd proof

Page #191

ऋषिदत्ताचरित्रे प्रथमोल्लासः ॥]
[११७ पत्रं नैव यदा करीरविटपे, दोषो वसन्तस्य किम् , नोलूकोऽप्यवलोकते यदि दिवा, सूर्यस्य किं दूषणम् । बिन्दु। पततीह चातकमुखे, मेघस्य किं दूषणम् , यत् सर्वं विधिना ललाटलिखितं, तन्मार्जितुं कः क्षमः ॥९८॥ [शार्दूल०]
[भर्तृ० नीति०/९३ ] 5 पत्ते वसंतमासे, ऋद्धि इड्डिं] पावंति सयलवणराई । जं न करीरे पत्तं, ता किं दोसो वसंतस्स ॥९९॥ [ आर्या ] [ ] यद् रजःपुञ्जवदाजद्-गज-वाजि-रथाऽऽदिमम् । पत्तिपङ्क्तिसमायुक्तं सेनाऽङ्गं चतुर्विधम् ॥१००।। [श्लोक] तरङ्गरङ्गवत् पद्माः, किम्पाकफलसुन्दरम् । सुखं वैषयिकं मत्वा, त्यक्त्वा स्वान्तःपुरीजनम् ॥१०१।। किं करोमि क्व गच्छामि, कस्याऽग्रे तद् वदाम्यहम् । 'विषाणैः शृङ्खलोत्तीर्णा' चिन्तयन्निति चेतसि ॥१०२।। असहायोऽद्वितीयोऽसौ, बभ्राम विकटाऽटवीम् ।
सार्थध्वस्तान्धगोर्यद्वत् , यूथभ्रष्टकुरङ्गवत् ॥१०३॥ तां कीदृशीम् -
घुघुर कघूत्कारैः, फणीन्द्रस्फारफूत्कृतैः । सरत्सैरिभसीत्कारैश्चित्रचित्रकचीत्कृतैः ॥१०४।। भूताऽऽविर्भूतभूत्कारैस्सूत्कारैर्मृगविद्विषाम् । रक्षःस्पष्टाऽट्टहासैश्च, शाकिन्यादिप्रलापकैः ॥१०५॥ याकिनी-योगिनीरावै-वराहाऽऽहवबृंहितैः । प्रत्यग्रव्याघ्रबूत्कारै-मत्तमातङ्गगर्जितैः ॥१०६।। कङ्कालकालवेताल-करालव्यन्तरारवैः । पिशाच-व्यन्तरी-प्रेत-निशाचरखरस्वरैः ॥१०७।। निशाचरी-वनचरी-पिशाचीफेत्कृतोत्करैः । निःशूकशूकराऽऽरावै-रुग्रजाग्रदजागरैः ॥१०८।। एवं बहूपसर्गेश्च, विकटैस्सङ्कटैरपि । व्याप्तामनाप्तामाप्तानां सम्प्राप्तामात्मकर्मभिः ॥१०९॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #192

११८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ निर्मानुषां महामार्गामटवीमुत्कटामटन् । क्रमाभ्यां क्रमशः प्राप श्रीवासं नाम पत्तनम् ॥११०।। [सप्तभिर्विशेषणं] तत्राऽनवद्यमुद्यानं, विद्यते नन्दनोपमम् । चम्पकाऽशोकपुन्नाग-रङ्गन्नारिङ्गरिङ्गितम् ॥१११।। जम्बीर-बीजपूरक-पूगद्रुमनोहरम् ।। सहकार-सदाकार-कारस्करपरीवृतम् ॥११२।। तमाल-ताल-हिन्ताल-प्रियाल-प्रगुणीकृतम् । श्रीलाङ्गलि-लविङ्गैला-लावली-कदलीश्रितम् ॥११३।। यन्त्रधाराजलक्रीडा-दीर्घिकादीप्तदिङ्गमुखम् । वापी-कूपादिविश्रामस्थानप्रादुर्भवत्सुखम् ॥११४॥ [चतुर्भिः कलापकम्] सत्कृतो वनपालेन, रूपश्रीविजितस्मरः । त्रपा-कृपावाँस्तत्रैव, विश्रान्तोऽस्ति नरेश्वरः ॥११५।। सर्वसङ्गपरित्यागाज्जिघृक्षुव्रतमात्मना । यावद् दिशो निरीक्षेत, गुर्वागमनहेतवे ॥११६।। तावत् कुतश्चिद् गुरवस्तत्र पादावधारिताः ।
इष्टं वैद्योपदिष्टं चेत्ययमाभाणकोऽभवत् ॥११७।। ते कीदृशाः ?"बोधयन्तो महासत्वान् , दिशन्तो धर्मदेशनाम् । हरन्तः संशयान् सर्वान् , चरन्तोऽपीर्ययाऽऽर्यया ॥११८॥ प्राज्ञेऽप्राज्ञे नगे द्रङ्गे, मित्रे शत्रौ तृणे स्त्रियाम् । मुक्ता-मृत्सु द्विषत्सु सत्सु, सुमशय्या-दृषत्स्वपि ॥११९।। रङ्के राजनि मणौ लोष्टे, मुक्तादाम्नि सरीसृपे । पयःपयोऽयस्स्वर्णेषु, निविशेषा मनीषिणः ॥१२०।।
जैनधर्मधुराऽऽधारा, धर्ममूर्तिमुनीश्वराः । तत्रैव समवासाघुर्मासकल्पविहारिणः" ॥१२१॥ [चतुभिर्विशेषकम्]
15
20
25
१. वृक्षः । २. राजादनी । ३. नारिकेल । ४. चारोउली । ५. इर्यासमित्या ।
D:lamarata.pm5\3rd proof

Page #193

ऋषिदत्ताचरित्रे प्रथमोल्लासः ॥ ]
तांस्त्रिः प्रदक्षिणीकृत्याऽलीके कृत्वा करद्वयम् । तदेकाग्रमना भूपः पादाब्जं प्रणनाम सः ॥ १२२॥ वदान्य-धन्य-राजन्य-सुजनाऽमृतवर्षिणीम् । व्यधत्त देशनां सूरिः साराऽऽसाराऽनुसारिणीम् ॥ १२३॥ “द्वावेव धर्मों स्वाऽऽख्यातौ विख्यातौ भुवनत्रये । वीतरागैर्महाभागैर्जरा-मृत्युविमुक्तकैः ॥१२४॥
साधूनां सत्वबन्धूनां, प्रथमः प्रथितः पृथक् । श्रद्धावतां च श्राद्धानामद्वितीयो द्वितीयकः " ॥१२५॥ यं प्राप्य बहवस्सिद्धास्सेत्स्यन्ति च तथा परे ।
सिद्धयन्ति समये ह्यस्मिन् तद्धर्मस्य विजृम्भितम् ॥१२६॥ यतः- आधारो यस्त्रिलोक्या जलधि- जलधराऽर्केन्दवो यन्नियोज्या, भुज्यन्ते यत्प्रसादा-दसुर - सुर-नराधीश्वरैः सम्पदोऽपि । आदेश्या यस्य चिन्तामणि- सुरसुरभी-कल्पवृक्षादयस्ते,
तुलया तोलनं मेरोः, पयोधेस्तरणं करैः । अयोमययवानां च, स्वादो मदनदन्तकैः ॥ १२८॥
सोऽयं श्रीजैनधर्मः किसलयतु सतां शाश्वत श्रीविलासम् ॥१२७॥ [ ]
[ स्रग्धरा ] 15
कृपाणक्रमणं पद्भ्यां, वालुकाकवलाऽशनं । सत्वानां दुःकरं यद्वत्, तथा चरणपालनम् ॥१२९|| [युग्मम् ] जन्तुरेकदिनं यः स्यात् प्रव्रज्यासमुपागतः ।
स यद्याऽऽप्नोति नो मोक्षं, तदा वैमानिको भवेत् ॥१३०॥ प्रकरणे च - [ उपदेशमालायाम् ]
एगदिवसं पि जीवो, पव्वज्जमुवागओ अनन्नमणो ।
जइ वि न पावइ मुक्खं, अवस्स वेमाणिओ होइ" ॥१३१॥ [ उप.मा./९०]
श्रुत्वैवं साधुधर्मं तं कटुवृक्षसदृक्षकः ।
भवोऽयं भव्यभूपेन भावितो भगवद्गिरा ॥१३२॥
[ ११९
१. आदेशकारिणः । २. निष्पादयतु ।
D:\amarata.pm5\3rd proof
5
10
20
25

Page #194

१२०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
यदुक्तम्"कडुयकसायतरूणं, पुष्पं च फलं च दो वि विरसाइं।
पुप्फेण झायइ कुविओ, फलेण पावं समायड्" ॥१३३॥[ उप.मा./३६] "जे य कंते पिये भोए, लद्धे वि पिट्ठि कुव्वइ । साहीणे चयइ भोए, से हु चाइ त्ति वुच्चइ" ॥१३४॥ [ द.वै/अ.२/३] बाह्यान्तरारिदमनो, द्रव्यतो भावतोऽपि हि । नाम्नाऽरिदमनो राजा, जग्राह व्रतमाग्रहात ॥१३५।। इतश्चोद्यानपालेन, विज्ञप्तः श्रीधरः पतिः । वर्धाप्यसे महाराज ! दिष्ट्या वृष्ट्याप्यनभ्रया ॥१३६।। राजर्षिसहिता राजन् ! राजानः पुण्यपत्तने । धर्ममूर्तिमुनीशानाः, श्रीवासोद्यानमागताः ॥१३७।। तद्वचः श्रवणोद्भूतप्रमोदपुलकाङ्कितः । कोटीरव्यतिरिक्तं सोऽदादस्मै स्वाङ्गभूषणम् ॥१३८।। ततो ध्यायन् मुनिध्यानं, निध्यायन् स्वपुरोत्सवम् । निभालयन् वनाध्वानं, सद्ध्यानं चिन्तयन्निति ॥१३९।। अमितं पर्वते पुण्यं, तीर्थे लक्षमुदाहृतम् । कोट्यं देवालये प्राहुरनन्तं गुरुसन्निधौ ॥१४०॥ साधूनां दर्शनं श्रेष्ठं, तीर्थभूता हि साधवः । कालेन फलते तीर्थं, सद्यस्साधुसमागमः ॥१४१॥ दर्शनेन जिनेन्द्राणां, साधूनां वन्दनेन च । न तिष्ठति चिरं पापं, छिद्रहस्ते यथोदकम् ॥१४२॥ पद्मिनी राजहंसाश्च, निर्ग्रन्थाश्च तपोधनाः । यं देशमुपसर्पन्ति, तत्र देशे सुखं भवेत् ॥१४३॥
तद्वन्दनेन महत् पुण्यं, भावनां भावयन्निति । 25 श्रीमुनि श्रीधराधीशो, वन्दितुं समुपस्थितः ॥१४४।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #195

ऋषिदत्ताचरित्रे प्रथमोल्लासः ॥]
[१२१ अवरोधवधूभिश्च, श्रेष्ठि-सामन्त-मन्त्रिभिः । चरच्चिरण्टिचेटीभिः, छेकलोकैः परीवृतः ॥१४५।। मुनिं निरूप्य संतुष्यन्ननंसीत् महीपतिः ।।
तांस्त्रिप्रदक्षिणीकुर्यात् तन्वन् विनयमष्टधा ॥१४६।। यद् आगमम्-[] "दटुं अब्भुट्ठाणं, आगच्छंताण सम्मुहं जाणं ।
सीसे अंजलिकरणं, सयणमासणढोयणं कुज्जा" ॥१४७॥[ ] "निविसिज्ज निसन्नेसुं , गुरूसु वंदणमुवासणं ताणं ।
जंताणं अणुगमणं, इय विणओ अट्टहा भणिओ" ॥१४८॥[] श्री उत्तराध्ययने च"नेव पल्हत्थियं कुज्जा, नेव सिज्जागओ य वि। आगम्मुक्कडओ संतो, पुच्छिज्जा पंजलीपुडो" ॥१४९॥ [ उत्त.१/१९] श्रीगुरोविनयं कुर्यात् , पृथ्वीश: श्रीधरस्तदा ।
'विनयस्सद्गुणश्रेष्ठः सतां स्वाभाविको गुणः' ॥१५०।। यतः- “केनाऽञ्जितानि नयनानि मृगाङ्गनानां,
को वा करोति विविधाङ्गरूहान् मयूरान् । कश्चोत्पलेषु दलसञ्चयमातनोति, को वा करोति विनयं कुलजेषु पुंस्सु" ॥१५१॥ [व०ति०] [ ] ततो धर्ममुनिः कुर्याद् , देशनां क्लेशनाशनीं ।
गम्भीरमधुरध्वानैर्जनोपकृतिहेतवे ॥१५२।। तथाहि- "दशदृष्टान्तदुःप्राप्यं, संप्राप्य नृभवं नवम् ।
कः प्रमत्तः प्रमादं वा, प्रतनोति प्रबोधितः ॥१५३।। दारुमध्ये यथा सर्जश्चिन्तारत्नं मणीष च । तथा भवेषु नृभवः, श्रुणु तत्र निदर्शनम् ॥१५४॥ द्विलक्षयोजनोन्मानजम्बू-लवणनीरधेः । पूर्वाऽपरककुब्भागे युग-शम्ये च संस्थिते ॥१५५।।
१. अन्तःपुर । २. तरुणी । ३. उपासनैतेषां । ४. यान्तामनुगमनं । ५. धूसरसमिल ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #196

१२२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ विलुठत्पीठ-पाठीन-दुस्तरे मकराकरे । यथा युगपरिभ्रष्टाऽगाच्छम्याऽपरभागके ॥१५६।। अनिलोल्बणकल्लोल-लहरीविधुरीकृता । लभते युगसंयोगं, भ्रमन्ती जातुचिद् भृशम् ॥१५७॥ एवं जानीत तत्त्वज्ञा ! दुर्लभत्वं नृजन्मनः । नरो न चाऽश्नुते नृत्वं, भ्रष्टो मनुजजन्मनः ॥१५८।। योऽतीव दुर्लभं लब्ध्वा, जीवो मानुष्यकं जनुः । कुरुते स्वहितं नैवाऽवसाने स च शोचति ॥१५९।। नागः पङ्कनिमग्नो वा, मीनो गलगृहीतकः । श्येनाऽऽत्तो विहगो यद्वद् , वागुरायन्त्रितो मृगः ॥१६०।। राजा राज्यपरिभ्रष्टस्स्वर्गच्यवनतः सुरः ।
श्रेष्ठीव कर्बटे क्षिप्तो, जरां प्राप्तो युवा यथा ॥१६१॥ यद् आगमेऽपि च-[द.वै. प्रथमचूलिकायाम् ] "जया ओहाविओ होइ, इंदो वा पडिओ छमं । सव्वधम्मपरिब्भट्ठो, पच्छा परितप्पई ॥१६२॥ [ द.वै./४८३] जया य वंदिमो होइ, पच्छा होइ अवंदिमो । देवया व चुया ट्ठाणा, स पच्छा परितप्पए ॥१६३॥ [ द.वै./४८४] जया य पूइमो होइ, पच्छा होइ अपूइमो। राया व रज्जपब्भट्ठो, स पच्छा परितप्पए ॥१६४॥ [ द.वै./४८५] जया य माणिमो होइ, पच्छा होइ अमाणिमो। सिट्ठि व्व कब्बडे छूढो, स पच्छा परितप्पए ॥१६५॥ [ द.वै./४८६] जया य थेरओ होइ, समइक्कंतजुव्वणो। मच्छु व्व गलं गलित्ता, स पच्छा परितप्पए ॥१६६॥ [ द.वै./४८७] जया य कुकुडंबस्स, कुतत्तीहिं वि हम्मई । हत्थी व बंधणे बद्धो, स पच्छा परितप्पए ॥१६७॥[द.वै./४८८1 पुत्त-दारपरिकिन्नो, मोहसंताणसंतओ।
पंकोसन्नो जहा नागो, स पच्छा परितप्पए" ॥१६८॥ [ द.वै./४८९] १. समुद्रे । २. समिल । ३. पश्चिमसमुद्रे । ४. गृहीतः । ५. कारागृहे । ६. अवधावितश्च्युतः स्वर्गात् । ७. पृथ्वीम् ।
15
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #197

ऋषिदत्ताचरित्रे प्रथमोल्लासः ॥]
[१२३ चतुर्दशमहारज्जु-प्रमिते भुवनत्रये । तन्नाऽस्ति किमपि स्थानं, यन्न स्पृष्टं तु जन्तुभिः ॥१६९।। "सा नऽत्थि जाइ-जोणी, चउरासीलक्खजीवजोणीसु । धम्मम्मि कयपमाओ, जत्थ अहं नाह ! न वि जाओ" ॥१७०॥[ ] भ्रान्ताश्च जीवयोनीनां, लक्षाश्चतुरशीतिकाः । देव-नारक-तिर्यक्षु, जन्तुना सुचिरं स्थितम् ॥१७१॥ "तं नऽत्थि किं पि ठाणं, चउदसरज्जुष्पमाणलोगम्मि । पत्ताणि जत्थ न मए, अणंतसो जम्म-मरणाणि" ॥१७२॥[ पु.मा./३९९] ये पुद्गलपरावर्ताः, प्रोक्ता अष्टौ जिनेश्वरैः ।
कृतास्तेष्वङ्गिनैकैकाऽनन्तशोऽदृष्टयोगतः ॥१७३॥ यद् आगमे
"जे पुग्गलपरियट्टा, अट्ठ जिणिदेहिं जिणमए भणिया । तेसु य केओ मए इह, अणंतसो इक्कमिक्को वि" ॥१७४॥ [] अव्यवहारिकराशौ विरचय्याऽनन्तपुद्गलावर्तान् ।
व्यवहारराशिरेवं, समधिगतोऽनेन जीवेन ॥१७५।। यदुक्तं-"अव्ववहारियमज्झे भमिऊण अणंतपुग्गलपरवट्टे ।
कह वि ववहाररासिं, संपत्तो नाह! तत्थ वि य" ॥१७६॥[ ] आर्यक्षेत्रं कुलं रूप-मायुरारोग्यसम्पदः । अर्हद्-गुरुवचःश्रद्धा प्राप्यते न पुनः पुनः ॥१७७॥ विनय-विवेक-सुविद्या-विलास-सुविचार-चातुरी-सुगुणाः। 20 भोगास्सुसाधुयोगा, भवन्ति जिनधर्मतोऽप्येते ॥१७८॥ [आर्या०] द्वादशस्वर्गसंसर्गो, नवग्रैवेयकस्थितिः । उत्तराऽनुत्तराऽऽवाप्तिर्मुक्तिधर्मात् क्रमाद् भवेत् ॥१७९।। एवं चतुर्विधं धर्म, श्रुत्वा मत्त्वाऽर्थसाधकम् । गुरुं प्रश्नयति प्रेक्ष्य, मुनिमेकं सुरूपकम् ॥१८०॥ कोऽपि देवकुमारोऽसौ, रतिप्रियतमः किमु ।
कुबेर: कुबर: किं वा, हरिविद्याधरस्सुरः ॥१८१॥ १. कर्मयोगात् । २. तेषु च पुद्गलपरावर्तेषु । ३. कृतः । ४. प्राप्तः ।
15
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #198

१२४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ गुरुरुचे महाभाग ! श्रीश्रीधरमहीपते ! । लीलावतीपुरीस्वामी, नृपोऽरिदमनो ह्यसौ ॥१८२।। राज्यभ्रंशाऽटवीचारवैरिसैन्यग्रहादिजात् । दुःखगर्भाख्यवैराग्यात् , सञ्जातस्संयतो नृपः ॥१८३॥ तदर्शनसमापन्नाऽभङ्गवैराग्यरङ्गतः । स्वाख्यातमार्हतं श्राद्धधर्मं राजा प्रपन्नवान् ॥१८४।। धर्ममूर्तिं गुरुं नत्वा, स्मृत्वाऽरिदमनं मुनिम् । जग्मिवान् स्वपुरं सोऽपि, पालयामास तद् व्रतम् ॥१८५।। हर्षात् पर्षत्समासीनोऽन्यदा चिन्तितवानदः । सुतस्य ज्ञाप्यते वृत्तं, प्रेष्यप्रेषणपूर्वकम् ॥१८६।। एवं विचिन्त्य निश्चिन्त्य, निश्चिन्तः श्रीधरः पतिः ।
तत्र लीलावतीपुस्, प्राहिणोद् दूतमात्मनः ॥१८७।। इतश्च- पद्मिनीव विना भानु, शर्वरी शशिनं विना ।
कलहंसं विना हंसी, पद्मा पद्मापति विना ॥१८८॥ उमा रामा यथा श्यामा, शङ्करं शङ्करं विना । शची विना शचीनाथस्तथाऽरिदमनं विना ॥१८९।। राज्ञोऽरिदमनाख्यस्य, सैन्ये दैन्यसमाकुले । पश्चात् समागते तत्र, विषण्णाऽभूत् तदा पुरी ॥१९०॥ [त्रिभिः कुलकम्] वैरनिर्यातनार्थं च, शत्रुस्वर्णरथस्य हि । भास्वल्लीलावतीपुर्याः, शुभलग्ने शुभक्षणे ॥१९१।। सैन्यैरदैन्यैरन्यूनः, शत्रुशल्यस्तदङ्गजः । । निभालयन् तदध्वानं, प्रयाणैः प्रस्थितो जवात् ॥१९२।। कोपाटोपाऽरुणो यावत् , त्वरितं त्वरितं चरेत्(रन्) । कुतश्चिदागतस्तावदध्वन्यो मिलितोऽध्वनि ॥१९३।।
१. दूत । २. पार्वती । ३. शं सुखं करोतीति शङ्करः, तं शङ्करमीश्वरम् । ४. पथिकः ।
D:\amarata.pm53rd proof

Page #199

5
ऋषिदत्ताचरित्रे प्रथमोल्लासः ॥]
[१२५ गङ्गाजल(लं) तुरङ्गात् तु, स्फूर्जद्वैश्रवणद्रुमे । सशल्यश्शत्रुशल्यस्स्रागुत्ततार ससैन्यकः ॥१९४।। तेनोपविश्य पृष्टोऽसावध्वगोऽस्याऽशिषं ददे । 'चिरं जीव, चिरं नन्द', पालय स्वाऽवनीमिति ॥१९५॥
को भवान् ? कस्त्वत् स्वामी ? किमर्थं ? केन हेतुना ? । किंगोत्रस्त्वं च किनामा ? क्व गतोऽस्याऽऽगतः कुतः ? ॥१९६।। ततोऽध्वगेन प्रत्युक्तं दतोऽहं दर्दराभिधः । राजन्यस्त्यक्तदौर्जन्यः, श्रीश्रीधरमहीभुजः ॥१९७।। श्रीवासद्रङ्गकाद् रङ्गात् , तुभ्यमभ्यागतोऽस्म्यहम् । नृपाऽरिदमनर्षेश्च, व्रतज्ञापनहेतवे ॥१९८।। एतद्व्यतिकरं मत्वा, दत्वाऽस्मै पारितोषिकम् । सार्धं तेनाऽचलद् राजा, तं प्रत्यन्तःप्रमोदभाक् ॥१९९।। असौ कियत्प्रयाणैर्दाग् , प्राप्तः श्रीवासपत्तने । वापी-वप्र-प्रपा-पद्म-सर-सम्पूर्णसीमनि ॥२००।। वरिवत्ति निवृत्ताऽशं, श्रीवासं तत्र काननम् । ग्रेवाक-दईरीकाऽऽढ्यं, नागवल्लीप्रफुल्लितम् ॥२०१।। प्रेष्यप्रकटिताऽध्वाऽसौ, स्वपितुर्दर्शनोत्सुकः । कौतुकोत्तानचक्षुलं, प्रेक्षते सर्वतो वनम् ॥२०२।। तदा सदाफलासीनमद्राक्षीत् सौम्यदर्शनम् । धर्मध्यानसमालीनं, धर्ममूर्तिमुनीश्वरम् ॥२०३।। जग्मिवान् तद्गुरोः पार्वे, यावत् तावन्निरीक्षितः । राजाऽरिदमनर्षिश्च, समताऽऽश्रितमानसः ॥२०४।। निःस्वः स्वर्णनिधि प्राप्य, निर्नाथः स्वामिनं यथा । पिपासितः प्रपां चाऽऽप्य, तं दृष्ट्वा मुमुदे सुतः ॥२०५।।
१. वटवृक्षे । २. नगरात् । ३. हर्षात् । ४. दुःखम् । ५. पूगीफल । ६. दाडिमी । ७. विस्तीर्ण । ८. अरिदमनराजर्षि ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #200

१२६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
उक्तं च"निःस्वः स्वर्णनिधिं यथाऽऽप्य लभते, स्वान्ते नितान्तं मुदं, तृष्णाक्लान्त इव प्रपामनुपमां, धर्माऽऽतुरो वा तरुम् । शीतातॊ ज्वलितं हुताशनमिव, स्थानं पथो वा च्युतस्तद्वत् त्वामुपलभ्य भाग्यवशतो जातोऽस्मि मोदास्पदम् ॥२०६॥ [शा०वि०][ ] तथाप्रमोदप्रोद्भूतपुलकाङ्कितविग्रहः । निःशल्यश्शत्रुशल्योऽभूत् , निरस्ताऽशस्तविग्रहः ॥२०७।। प्रमदाः प्रमदाऽश्रूण्यऽप्रमितप्रेमपूरिताः ।
मुञ्चन्त्यः सत्त्ववत्यस्ताः, प्रणेमुः पतिपद्वयम् ॥२०८।। 10 पुत्रो विज्ञपयेत्-तात ! त्वं मां पालय पालय ।
त्वं त्यागपूरिताऽऽकाङ्क्षान् , विसर्जय वनीपकान् ॥२०९।। यदुक्तम् – “हुतमिष्टं च तप्तं च, धर्मश्चाऽयं कुलस्य ते ।
गृहात् प्रतिनिवर्त्तन्ते, पूर्णकामा यदर्थिनः" ॥२१०॥ [ ] ध्रियमाणाऽऽतपत्रस्त्वं, वीज्यमानश्च चामरैः । गृहमागच्छ साम्राज्यं, भुक्ष्व भोगान् सुदुर्लभान् ॥२११।। सनाथय त्वं नाथं मां, समुद्धर निजाः प्रजाः । साधारय त्वं शुद्धान्तमङ्गीकुरु वि(व)रूथिनीम् ॥२१२॥ ददस्व दानं दीनेषु , सन्मानं सज्जने जने ।
विद्वत्सु बहुमानं वाऽपमानं दुर्जने जने ॥२१३।। 20 यतः - "शठदमनमशठपालनमाश्रितभरणं च राजचिह्नानि ।
अभिषेकपट्टबन्धो, बालव्यजनं व्रणस्याऽपि" ॥२१४॥ [ आर्या ] [ ] प्राप्य चलानधिकारान् , शत्रौ मित्रे च बन्धुवर्गे च । नाऽपकृतं नोपकृतं, न संस्कृतं, किं कृतं ? तेन ॥२१५॥ [ आर्या ] [ ] मणिमौक्तिकमाणिक्य-हीर-चीराम्बराऽऽकरम् । सगृही[गृह्णी]ष्व महाकोशं, तत् त्वं लोकम्पृणो भव ॥२१६।।
25
१. खिन्नः । २. शरीरः । ३. निर्वैरः । ४. हयगजररथ३पदाति४रूपा सेना ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #201

ऋषिदत्ताचरित्रे प्रथमोल्लासः ॥ ]
राजर्षिस्तमनूवाच, वाचं वाचंयमेश्वरः । त्वं मां प्रार्थयसे भोगैर्विषयै विषसोदरैः ॥ २१७॥
शत्रुशल्य ! महाराज ! श्रुणु तत्र निदर्शनम् । बाढं बुभुक्षितोऽप्यङ्गी, किं वान्तं भोक्तुमिच्छति ॥२१८॥ यथागमे - [ दशवैकालिके ]
'पक्खंदे जलियं जोइं, धूमकेउं दुरासयं ।
"
*निच्छंति वंतयं भोत्तुं कुले जाया अगंधणे" ॥२१९॥ [ द.वै./अ.२/६] उत्तराध्ययने
“उल्लो सुक्को य दो छूढा,
गोलया मट्टियामया ।
दो व आवडिया कुड्डे, जो अल्लो सोऽत्थ लग्गई" ॥२२०॥ उत्त. / २५/४१ ]
"एवं लग्गंति दुम्मेहा, जे नरा कामलालसा ।
विरत्ता उ न लग्गंति, जहा सुक्के य गोलए" ॥२२९॥ [ उत्त/ २५ / ४२ ]
पितुरुक्तमिति श्रुत्वा, मत्वा भवविरक्तताम् । विभाव्य भव्यजीवं च, कुमारो मौनमाश्रितः ॥ २२२॥
[ १२७
धर्ममूर्त्तिमुनीन्द्रोऽथ, तत्त्वाऽतत्त्वप्रकाशिनीम् ।
44
अतनोद् देशनां भव्यां, भव्याज्ञानविनाशिनीम् ॥२२३॥ 'अर्हन् देवः कृपा धर्मः, साधवस्सत्त्वसिन्धवः । भास्वद्रत्नत्रयीमुख्यं, सम्यक्त्वं प्रणिगद्यते ॥२२४॥ यथा द्रुमेषु कल्पद्रुश्चिन्तारत्नं मणीषु च । ज्योतिश्चक्रे तमीनाथः, शचीनाथस्सुपर्वसु ॥२२५॥ मन्त्रे पञ्चनमस्कारः, व्रतं तुर्यं व्रतेषु च । दाने प्राणिदया मुख्या, तीर्थेषु विमलाचलः ॥२२६॥ तथैव सर्वधर्मेषु, दर्शनं वरिवर्त्यदः । यन्महिम्नाऽपि सेत्स्यन्ति सिद्धाः सिध्यन्ति चापरे ॥ २२७॥
सत्यकि-श्रेणिकाधीश - षड्बिन्दु - सुलसादयः ।
एष्यत्तीर्थे भविष्यन्ति, जीवा नवमिता जिनाः ॥ २२८॥
१. सदृशैः । २. दृष्टान्तं । ३. सत्त्वसमुद्रः सत्त्ववन्त इत्यर्थः । ४. ज्ञानदर्शनचारित्ररत्नत्रयीमुख्यं - प्रधानं । * नेच्छंति द.
I
D:\amarata.pm5\3rd proof
5
10
15
20
25

Page #202

१२८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ "सेणिय-सुपास-पोट्टिल-उदाय-संखे-दढाउ-सयगे य । रेवइ-सुलसा वीरस्स, बद्धतित्थंकरा नव उ" ॥२२९॥[गा.स./४२२, वि.सा./४७७] यदुक्तं स्थानाले -
"समणस्स णं भगवओ महावीरस्स तित्थंसि, नवहिं जीवेहिं तित्थयरकम्मे 5 निव्वत्तिए , तं [ जहा ]-सेणिएणं, सुपासेणं, उदाइणा, पोट्टिलेण अणगारेणं,
दढाउणा, संखेणं, सयएणं, सुलसाए सावियाए, रैवईए [ एस णं अज्जो ! ] कण्हे वासुदेवे, रामे बलदेवे, उदए, पेंढालपुत्ते, पुट्टिले, सयए गाहावई, दारुए नियंठे, सच्चई णियंठीपुत्ते, सावियबुद्धे अंबडे परिव्वयए । अज्जा ति(वि) सुपासा पासा
वच्चिज्जा, आगमेस्साए ओसप्पिणीए चाउज्जामं धम्मं पन्नवइत्ता सिज्जिहिंति, 10 जाव अंतं काहिति" [ ९/६९१-६९२ सूत्रम् ]
श्रामण्यपतितेनैव ग्रहीतव्यं सुदर्शनम् । सिध्यन्ति त्यक्तचारित्राः, सम्यक्त्वरहिता न हि ॥२३०।। यद् आवश्यके -
"भटेण चरित्ताओ, सुट्टयरं दंसणं गहेयव्वं । 15 सिझंति चरणरहिया, दंसणरहिया न सिझंति" ॥२३१॥ [ आ.नि./११५९]
"दंसणभट्ठो भट्ठो, दंसणभट्ठस्स नऽस्थि निव्वाणं । सिज्झइ चरित्तभट्ठो, न सिज्झइ दंसणभट्ठो य" ॥२३२॥[ आरा.२/४५८] "सम्मत्तम्मि य लद्धे, विमाणवज्जं न बंधए आउं।
जइ वि न सम्मत्तजढो, अहव न बद्धाऽऽउओ पुट्वि" ॥२३३॥[सं.प्र./११५९] 20 "सम्मत्तम्मि य लद्धे, ठियाई, नरय-तिरियदाराई ।
दिव्वाणि माणुसाणि य, मुक्खसुहाइं सहीणाई" ॥२३४॥ [सं.प्र./९५२ ] "कुसमयसुईण महणं, सम्मत्तं जस्स सुट्ठियं हियए।
तस्स जगुज्जोयकरं, नाणं चरणं च भवमहणं" ॥२३५॥ [सं.प्र./९६२]
"सम्मत्तदायगाणं, दुप्पडियारं भवेसु बहुएसु। 25 सव्वगुणमेलियाहि वि, उवयारसहस्सकोडीहिं" ॥२३६॥ [सं.प्र./९५१]
"सम्यक्त्वरत्नान्न परं हि रत्नं, सम्यक्त्वबन्धोर्न परो हि बन्धुः ।। सम्यक्त्वमित्रान्न परं हि मित्रं, सम्यक्त्वलाभान्न परो हि लाभः" ॥२३७॥[]
१. सम्यक्त्वरहितः । २. स्वाधीनानि ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #203

ऋषिदत्ताचरित्रे प्रथमोल्लासः ॥]
[१२९ एवं निशम्य विज्ञेन, विज्ञप्तो गुरुपुङ्गवः । जिघृक्षुरागतोऽस्म्यस्मि, श्राद्धधर्मं सुदर्शनम् ॥२३८।। गुरुरुवाच मा कुर्याः, प्रतिबन्धं महीपते ! । महाऽऽदृत्या महीनाथः, श्राद्धधर्मं प्रपन्नवान् ॥२३९॥ श्रीधर्मगुरुरापृष्टः, शत्रुशल्येन धीमता । कृताञ्जलिपुटेनेति का गति विनी पितुः ॥२४०॥ गुरुराख्यन् महाराज ! श्राद्धधर्मैकसाधक ! ।
श्रुग्वेकाग्रमना धर्मे, स्वपितु विनीं गतिम् ॥२४१॥ यथा-"स्मरन् पञ्चनमस्कारं, गुरुशिक्षामनुस्मरन् ।
अधियन्नागमं, तन्वन् , कायोत्सर्गमहर्निशम् ॥२४२॥ रत्नावली-महाभद्र-सर्वतोभद्र-भद्रकम् । प्रतिमा-घनवर्गाश्च, षष्ठाऽष्टम-चतुर्थकान् ॥२४३।। सिंहनि(नि:)क्रीडितादीनि, तत्त्वाऽत्युग्रतपांसि च । कृत्वा संलेखनामासं, नमितीर्थे शिवङ्गमी ॥२४४॥ [त्रिभिःकुलकम्] इत्याऽऽकर्ण्य नमस्कृत्य, श्रीराजर्षिमहागुरून् । शत्रुशल्योऽनुववले, दूताऽऽहूतस्समाहितः ॥२४५।। श्रीवासाऽऽरामतस्सद्यः, सोऽथ श्रीवासपत्तने । श्रीश्रीधरधराधीशं, मिलितुं समुपागतः ॥२४६॥ मिष्टान्नैघृतपक्वान्नैर्भक्तितो भोजितो भृशम् । वस्त्राऽलङ्कृतिसत्कारैः, सत्कृतः सपरिच्छदः ॥२४७।। प्रपन्नश्राद्धधर्मेण, साधर्म्यणाप्यनेन च । सतीhण कृतार्थोऽहं, संपन्नोऽस्मीति चिन्तयन् ॥२४८॥ श्रद्धालुना परां प्रौढिं प्रापितान्तः प्रमोदभाक् । विश्वेशो ववले पश्चाद् ययौ लीलावतीपुरीम् ॥२४९।। राजर्षि मनसा ध्यायन् , गृहिधर्ममपालयत् । शत्रुशल्यो महीपालः, कृपालुर्जीवयोनिषु ॥२५०।।
१. अस्मिशब्देन अहं।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #204

१३०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ सोत्सवं सप्रमोदं च, नर-नारीनिरीक्षितः । शुभे घस्रने शुभे लग्ने, बन्दिवृन्दैरभिष्टुतः ॥२५१॥ निस्वान-पटहाऽऽतोद्यनिनादैगर्जदम्बरम् । राजा लीलावतीपुर्याः, पौरपूरैः प्रवेशितः ॥२५२।। उग्रभोगैरुग्रभोगैः स्फुरद्भोगैश्च मन्त्रिभिः । राज्यै स्फारसौजन्यैः श्रीकारिव्यतिकारिभिः ॥२५३॥ ततोऽभिषिक्तस्तद्राज्ये, शत्रुशल्यस्तदङ्गजः । प्रहृष्टाः श्रेष्ठिनश्शिष्टाः, नष्टाः स्पष्टं परे नृपाः ॥२५४॥ नृत्यं नृत्यन्ति नर्तक्यो, गीतं गायन्ति गायनाः । महादानानि दीयन्ते, उद्धूयन्ते ध्वजाव्रजाः ॥२५५।। प्रवृत्ता मङ्गलाऽऽचारा, निवृत्ता दुःखवासराः । प्राऽऽप्ताः प्राप्ताः प्रमोदस्य, पदवीमदवीयसीम् ॥२५६।। एवं स्वं पालयेद् राज्यं, भुङ्क्ते भोगान् भवाऽरतः । शत्रुशल्यो महाराजा, जिनधर्मप्रभावतः ॥२५७॥ [अर्थतोऽष्टभिर्विशेषकम्] स भूत्वा भुक्तभोगोऽयं, पट्टे संस्थाप्य नन्दनम् । प्रान्ते प्राप्तपरिव्रज्यः, प्राप्स्यति प्रवरं पदम् ॥२५८।।
इति श्रीऋषिदत्ताचरित्रे राजाऽरिदमनप्रव्रज्यास्वर्गगमनवक्तव्यताख्यः प्रथमोल्लासः ॥
15
१. उग्रा:-प्रबला भोगाः येषां ते उग्रभोगा:-विपुलसुखाः तैः, उग्रा:-प्रचण्डाः भोगाः समानराजन्याः-उग्रभोगाः, तैरुग्रभोगैः । २. स्फुरन्ति भोगानि शरीराणि येषां ते स्फुरद्भोगाः, तैः स्फुरद्भोगैः । ३. प्रकर्षेण आप्ताहितकारिणः ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #205

5
ऋषिदत्ताचरित्रे
द्वितीयोल्लासः ॥ इतश्च- कौबेरी प्रत्यथ स्वर्णरथेन व्रजताऽटवी ।
वासिता भासिता सैन्यैर्नगरीव गरीयसी ॥१॥ पाथ:केलिकृतः प्रेष्याः, कौतुकोत्तानमानसाः । विज्ञा विज्ञप्तिकां कर्तुं , राजानं समुपस्थिताः ॥२॥ कुमारोऽवक् कथं वेला, हेलामात्रमियत्यहो । लग्नाऽत्र भवतां तत् किं, कारणं कथ्यतां मम ॥३॥ तैरुचे-वयमेकस्मिन् , कानने निर्जने गताः । सच्छाये सुमनोरम्ये, देव ! देवनहेतवे ॥४॥ तत्राऽब्धिसदृशो दृष्टस्तडागश्च मनोहरः ।
सुमनोराजहंसानां, मानसानन्दायकः ॥५॥ स कीदृग्
हंसैर्लब्धप्रशंसैः प्रचलितकमलप्रत्तरङ्गैस्तरङ्गनीरैरन्तर्गभीरैश्चटुलबककुलग्रासलीनैश्च मीनैः । पालीरूढद्रुमालीस्थितबहुपथिकस्त्रीप्रणीतैश्च गीतै
र्भाति प्रक्रीडदाऽऽतिर्वनभुवि विलसच्चक्रवाकस्तडागः ॥६॥ [स्रग्धरा] सरस्तीरस्थितैर्दृष्टाऽस्माभिः काऽपि कनी नवा । जितस्वस्कन्यकारूपा, दोलाऽन्दोलनकर्मठा ॥७॥
10
15
१. कूर्दनं-क्रीडनं । २. दत्तहः पा. । ३. मत्स्यविशेषः [दे. ८/२४] जलकुक्कुटो वा । ४. स्वर्गकन्या । ५. तत्परा ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #206

१३२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ सा कीदृशी
आस्ते श्रृङ्गारलीलाऽलसयुवतियश:कौमुदीराहुजिह्वा, विश्वं जिह्वलयन्ती लटभगुणकलाकेलिकोलाहलेन । सर्वेषामन्ययूनां निजनिजयुवतिप्रीतिवल्लीहिमानी, कन्या लावण्यधन्या, क्षितिप ! रतिपतिक्ष्माभृतो राजधानी ।।८।। [स्रग्धरा] पश्यतां तत्र साऽस्माकं, क्षणेनाऽदृश्यतां गता । विस्मितैर्वनमस्माभिः, शोधितं तिलमात्रतः ॥९।। ततस्सा तत्र नो दृष्टा, विशिष्टा दिव्यकन्यका । त्वत्सेवकानामस्माकं, वेलाभङ्गस्तदाऽजनि ॥१०॥ तच्छ्रुत्वैवं कुमारोऽपि, तां द्रष्टुं(दष्टुं) विस्मितोऽभवत् । तदा च श्रीसहस्रांशुरशस्ताऽस्ताचलं गतः ॥११॥ कुमारस्तान् विसृज्याऽथ, सान्ध्याऽवन्ध्यविधि व्यधात् । स्मृत्वा पञ्चनमस्कारं, सुखं सुप्त्वाऽपतन्निशि(शाम्?) ॥१२॥ विशिष्टयूष्टकृत्यानि, कृत्वा कृत्यज्ञ एव हि ।
प्रार(रि)प्सितप्रयाणस्य, प्रातढक्कामदापयत् ॥१३॥ प्रयाणढक्कासमयः कीदृशः ?
गर्वग्रन्थिलगूर्जरज्वरकरः, कर्णाटकर्णाऽटवीदावाग्निविडेन्द्रदर्पदलनश्चौडेन्द्रनिद्राहरः । प्रत्यर्थिप्रमदामदालसलसद्भूताण्डवस्तम्भनः, प्रस्थाने नृपतेश्च डिण्डिमडमत्कारो जगद् गाहते ॥१४॥ [शार्दूलवि०] सैन्याधिकारिणस्सर्वे प्रयाणोपक्रमं व्यधुः ।
पुरः स्वल्पपरीवारोऽध्यारोहत् तुरगं नृपः ॥१५।। तं च कीदृशम् ?
निर्मीसं मुखमण्डले, परिमितं मध्ये, लघु कर्णयोः, स्कन्धे बन्धुरमप्रमाणमुरसि, स्निग्धं च रोमोद्गमे । पीनं पश्चिमपार्श्वयोः, पृथुतरं पृष्टे, प्रधानं जवे, राजा वाजिनमारुरोह स-कलं युक्तं प्रशस्तैर्गुणैः ॥१६।। [शार्दूलवि०]
25
१. उत्सुकः । २. प्रभातकार्याणि । ३. व्याप्त ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #207

ऋषिदत्ताचरित्रे द्वितीयोल्लासः ॥]
[१३३ जनप्ररूपिताऽध्वा द्राग् , तं तडागं समाययौ । यत्र तैः कन्यका दृष्टा, तत्र स्वर्णरथोऽगमत् ॥१७।। दैवयोगाच्च तां दृष्ट्वा, तेन चेतसि चिन्तितम् । किमेषा स्वर्वधू गाऽङ्गना वाऽनङ्गवल्लभा ॥१८॥ किं नारी, खेचरी किं वा, कुमारी भारती किमु । पद्मा पद्मावती किं वा, श्रीविद्या रोहिणी किमु ॥१९।। स्त्रीरत्नमीदृग् दुःप्रापं, कर्पूरं लवणाकरे । विषवृष्ट्यां सुधाबिन्दुः, कलौ सत्यवचो यथा ॥२०॥ एवं विचिन्त्य तत्रस्थो, यावत् कन्यां निरीक्षते । तावदुत्पत्य सा नष्टा, शिष्टा वीक्ष्य वि(व)रूथिनीम् ॥२१।। तत्सर: परितस्सैन्यं, समुत्तीर्णमिनाऽऽज्ञया । कुमारस्तद्गतस्वान्तस्तां दृष्टुं विपिनेऽभ्रमत् ॥२२॥ वनं विलोकमानोऽसावपश्यच्चैत्यमद्भुतम् । अभ्रंलिहबृहत्-श्रृङ्गस्थाऽष्टापदकुटोद्भटम् ॥२३॥ लक्षयोजनसौवर्णपर्वतप्रतिवादितम् । उत्तुङ्गतोरणश्रेणिभास्वद्वन्दनमालिकम् ॥२४॥ सौवर्णपट्टिकायष्टिक्वणत् किङ्किणिकाऽलिभिः । वातोतपताकाभिः, स्पृशन्तं व्योममण्डलम् ॥२५।। श्रीसा(शा)लभञ्जिकालास्यप्रशस्यारम्भभासितम् । केकि-कण्ठीरवा-ऽश्वा-ऽहि-पास-चित्रकचित्रितम् ॥२६।। कोरणीधोरणीधुर्यद्वारमण्डपमण्डितम् । अभङ्गरङ्गसङ्गीत-स्फारसारङ्गसङ्गतम् ॥२७।। रोजहंस-शुका-ऽम्भोज-वल्लरीवेल्लितान्तरम् । चमत्कृतिकरं चित्ते, चैत्यं दृष्ट्वा जहर्ष सः ॥२८|| [षड्भिः कुलकम्]
20
१. प्रौढशिखरस्थसुवर्णकलशस्तेन । २. किङ्किणी-क्षुद्रघण्टिका । ३. पुत्तलिका । ४. सिंह। ५. कोरणी [दे.] कोतरणीत्यर्थः । ६. हंसवेलि, शुकवेलि, कमलावलि।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #208

१३४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ $ दीर्घिकायां सुदीर्घायां, भृतायां भव्यवारिणा ।
स्नानं पूर्वामुखीभूय, कृत्वा सत्वाऽऽश्रयो नृपः ॥२९।। स्फातैकशाटकोत्तुङ्गोत्तरीपांशुकसंवृतः । धृत्वाऽष्टपुटकोशं च, दत्त्वा तिस्रः प्रदक्षिणाः ॥३०॥ श्रीखण्डा-ऽखण्डकाश्मीर-घनसारघनीकृतम् । कस्तूरीसंस्कृतं कृत्वा, करे चन्दनशुक्तकम् ॥३१॥ सच्चित्तत्यजनाऽचित्ताऽत्यजनैकाग्रचित्तता(ताः) । एकांशुकोत्तरीयं च जिने दृष्टे कराञ्जलिम् ॥३२॥ छत्रा-ऽसी च सृपाटी द्वे, मौलि-चामरयुग्मके ।
क्रमात् कुर्यात् त्यजेत् पञ्च, प्रकाराभिगमं द्विधा ॥३३॥ यद् आगमे- [चैत्यवन्दनभाष्ये] "सचित्तदव्वउ( मु)ज्झणमच्चित्तमणुज्झणमणेगत्तं ।
इगसाडिउत्तरासंग-अंजलि सिरसि जिणे दिढे" ॥३४॥ [ चै.भा./२०] "इय पंचविहाभिगमो अहवा मुंचंति रायचिंधाइं। खग्गं छत्तोवाणह-मउडं चमरे य पंचमए" ॥३५॥ [ चै.भा./२१] अग्रद्वारेऽनवद्याऽऽद्या, मध्येऽन्या जिनसद्मनः । तृतीया भावपूजायां,जल्पन्नैष(षि)धकीमिति ॥३६॥ प्रातः प्रविश्य मध्येऽस्य, निर्माल्यमपसार्य च । गन्धोदकेन संस्नप्य, वपुरुक्षणपूर्वकम् ॥३७॥ हाराऽर्धहार-केयूर-पद्माऽऽदिरचनां नवाम् । रचयन् चन्दनेनाऽसौ पूजयेत् प्रभुमादिमम् ॥३८॥ सहस्र-शतपत्रैश्च, स्फारमन्दारदामभिः । बकुलैर्विपुलश्रीभिः, स्वर्णवर्णसुजातिभिः ॥३९।। केतकीबालकैः राजद्रजचम्पक-पङ्कजैः ।
मल्लिका-यूथिका-कुन्द-मचकुन्द-कदम्बकैः ॥४०॥ १. श्रीखण्ड-केसर-कर्पूरमिश्रित । २. छत्रखड्गौ च उपानहौ । ३. देवगृहस्य । ४. सोनानी, जाइ । ५. रायचांपउ । ६. मालती । ७. जूही ।
15
D:\amarata.pm53rd proof

Page #209

ऋषिदत्ताचरित्रे द्वितीयोल्लासः ॥]
[१३५ एवं नानाप्रकारैश्च प्रपूज्य प्रथमं प्रभुम् । उच्चैस्वरं नमस्कारैरतनोच्चैत्यवन्दनाम् ॥४१॥ पञ्चभिर्विशेषकम् । तां चेमाम् - “यत्रैव यत्रैव तवेश ! मूर्तिस्तत्रैव तत्रैव मनो मदीयम् । यत्रैव यत्रैव पदौ त्वदीयौ तत्रैव तत्रैव शिरो मदीयम् ॥४२॥ अद्य मे सफला प्रीतिरद्य मे सफला मतिः । अद्य मे सफलं जन्म, अद्य मे सफलं कुलम् ॥४३॥ अद्य मे सफलं चक्षुरद्य मे सफलं शिरः । अद्य मे सफलं वाचः स्यान्मेऽद्य सफलः करः ॥४४॥ तच्चक्षुद्देश्यसे येन, तन्मनो येन चिन्त्यसे । सज्जनानन्दजननी, सा वाणी स्तूयसे यया ॥४५॥ किं पाणिना परधनग्रहणोद्यतेन, किं पाणिना परवधूस्तनलम्पटेन । किं पाणिना स्वशरणाश्रितघातकेन, किं पाणिना गलगृहीतवनीपकेन ॥४६॥
[वसन्ततिलका] देवभक्तिरसिकः करो वरः, पात्रदानरसिकः करो वरः । निस्पृहः परधने करो वरः, प्राणिनामभयदः करो वरः ॥४७॥[ रथोद्धता] दृष्टोऽसि वन्दितोऽसि त्वं, पूजितोऽसि स्तुतोऽसि यत् । संपन्नोऽस्मि कृतार्थस्त्वां पूजयित्वेति चिन्तयेत्" ॥४८॥ "बिंदू वि उदहिनिहिओ, जह कालमणंतमक्खओ होइ ।
एवमणंतगुणे जिणे, पूआ वि अणंतसुहहेऊ" ॥४९॥ [ उप.र./३/२१४] 20 "पूया परिणामाईसु, जस्स चउत्थाइ सुहफलं होइ।
पूयह तं जिणचंद, जगसरणं मुक्खसुहकरणं" ॥५०॥[ उप.र./३/२१६] यदुक्तं पद्मचरित्रे - "मणसा होइ चउत्थं, छट्ठफलं उट्ठियस्स संभवइ । गमणस्स य आरंभे, हवइ फलं अट्ठमोवासे ॥५१॥ [ उप.र./३/२१७] 25 "गमणे दसमं तु भवे, तह चेव दुवालसंगए किंचि । मज्झे पक्खुववासो, मासोववासं तु दिढे णं" ॥५२॥ [ उप.र./३/२१८]
15
१. याचकेन।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #210

१३६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ "संपत्ते जिणभवणे, लहइ छम्मासियं फलं पुरिसो।
संवच्छरियं तु फलं, दारुहेसे ठिओ लहइ" ॥५३॥ [ उप.र./३/२१९] "पाइ( य )क्खिन्ने(णे) लहइ, वरिससमफलं तओ जिणे दिटे।
पावइ वरिससहस्सं, अणंतपुन्नं जिणथुईए" ॥५४॥ [ उप.र./३/२२०] एतेन नमस्काराः
ततः प्रोद्भूतहृद्भक्त्या, वाचोयुक्त्या स्वशक्तितः ।
प्रचक्रमे कुमारस्तं संस्तोतुं वास्तवैः स्तवैः ॥५५।। यथा-"नृपनाभिबृहत्तरगोत्रभवं, भववारिधितारणपोतसमम् ।
समताममतादिगुणौघधरं, धरणीधवसेवितपादयुगम् ॥५६॥ युगमण्डनदर्शनमोदकर, करपात्रतया विधृतेक्षुरसम् । रसनारससंवरलब्धसुखं, सुख(ष)मामहिमाश्रितकीर्तिभरम् ॥५७॥ भरताऽवनिपावनमूर्तिधरं, धरणीधरदुर्धरसौवबलम् । वलयाऽऽकृतिवप्रनिविष्टतर्नु, तनुताम्रपदाम्बुजपाणियुगम् ॥५८॥ "युगमात्रनिभालितभूमिचरं, चरणाऽऽचरणाश्रितमुक्तिरसम् ।
रममाणयशोभरभव्यवृष,वृषभाङ्कितमत्र नमामि जिनम्"॥५९॥[ तोटकवि.] [कलश:]
"इय पढमजिणेसर, पणयसुरेसर, नाभिनरेसरवंसवरो, हर-हीर-निसायर-खीरसुसायर-हारसहोयरकित्तिभरो । दुहदुरियनिवारण भवियणतारण पत्थियपूरणकप्पतरो, मरुदेवीनंदन, मुनिजनवंदन, सेवकजनआनंदकरो" ॥६०॥
[इति श्रीयुगादिस्तवनम् ] स्तुत्वैवं जिनमानम्य, नटनं नाटयन्नवम् ।
तान-मान-स्फुरद्गान-लयलीनोऽवतिष्ठते ॥६१।। यद् आगमे"सयं पमज्जणे पुन्नं, सहस्सं च विलेवणे । सयसाहस्सिया माला, अणंतं गीयवाइए" ॥६२॥ [ ] इतश्च समये तस्मिन् , प्रलम्बितजटाधरम् । दण्डहस्तं स्फुरद्वस्त्रम् , जराजर्जरसंवरम् ॥६३।।
20
25
१. जिह्वा । २. गढ । ३. सदृश । ४. शरीरम् ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #211

ऋषिदत्ताचरित्रे द्वितीयोल्लासः ॥]
[१३७ पृष्ठौ कुर्मार्याऽतिप्रौढव्यूढपुष्पकरण्डकम् । युगादिजिनयात्रायै प्राप्तमेकं तपोधनम् ॥६४॥ गच्छन्तं चैत्यमध्येऽन्तःकन्याकरसुमव्रजैः । अर्चयन्तं जिनं दृष्ट्वा, नृपश्चिन्तितवानिति ॥६५।। किमिन्द्रः किमु वा चन्द्रः, पन्नगेन्द्रः प्रभाकरः । विद्याधरस्सुरः किं वा, साक्षान्मकरकेतनः ॥६६।। नृपः पश्चाद् वलन्तं तं क्लृप्तपूजाविधि मुनिम् । महाभक्त्या नमश्चक्रे, तेनाऽसौ जल्पितस्ततः ॥६७॥ [पञ्चभिर्विशेषकम्] स्वजन्मना त्वया राजन् ! किं कुलं समलङ्कृतम् । त्वन्नाम्नश्च महिम्नश्च, के वर्णाः कुत आगतिः ॥६८।। ततो मुनेः कुमारोऽस्य, सम्बन्धं न्यगदत् स्वकम् । अत्रान्तरे जटाजूटामद्राक्षीत् कुमारिकाम् ॥६९॥ गिरा मधुरया दृष्टः, पृष्टस्तेन महामुनिः । केनेदं कारितं चेतस्सुन्दरं जिनमन्दिरम् ? ॥७०।। के यूयं कानने ह्यऽस्मिन् ?, तवेयं का कुमारिका ? | भगवद्भिस्तपोवद्भिरेतदादिश्यतां मम ॥७१॥ मुनिरेनमथाऽऽचख्यावस्माकं महती कथा । आशातनाः स्युरस्यान्तस्तदुक्तिर्नाऽत्र युज्यते ॥७२॥ तूर्णमागच्छ-भो ! वत्सोटजे निकटवर्तिनि ।
क्रियतेऽर्चा मया तत्रभवतो भवतोऽतिथेः ॥७३।। यतः - "गुरुरग्निद्विजातीनां वर्णानां ब्राह्मणो गुरुः ।
जैनानां सद्गुरुः साधुः, सर्वस्याऽभ्यागतो गुरुः" ॥७४॥[ ] निर्वर्त्य चित्रकृन्नृत्यं, प्रणम्य प्रभुमादिमम् । नृपस्तदुपरोधाच्च, सम्प्राप्तस्तत्र सद्गुणः ॥७५॥
15
20
१. रचित । २. समीपवर्ती । ३. पूजा । ४. पूज्यस्य ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #212

१३८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ तमय॑मर्यादिकया तपोधनः, सपर्यया साधु स पर्यपूपुजत् । गृहानुपैतुं प्रणयादभीप्सवो, भवन्ति नाऽपुण्यवतां मनीषिणः ॥७६॥ [ वंश.] कन्यादत्ताऽऽसनाऽऽसीनः प्रथिताञ्जलिर्नृपः । कथां प्रश्नयति प्राच्यां, श्रीतपोधनसन्निधौ ॥७७।। मुनिः प्राह -
अत्रैव भरतक्षेत्रे, नाम्ना श्रीअमरावती । पुरी गरीयसी ऋध्या, सतीव प्रथिताऽस्त्यहो ॥७८।। सप्राकारा महाभोगा, प्रस्फूर्जबहुलक्षणा । ससत्त्वा सत्रपा सत्यं महेलातिलकाऽऽकृतिः ॥७९॥ ताज्यं पालयेद् राजा, हरिषेणो महायशा[:] । नाम्नाऽपि परिणामेन, राज्यऽस्ति प्रियदर्शना ॥८०॥ तयोः श्रीजयसेनोऽस्ति, कुमारो राज्यपालकः । कला-विद्यासु निष्णातः, सर्वसत्त्वकृपालुकः ॥८१।। अन्यदा दुर्दमेनाऽश्वेनाऽपहृतो राजपाटिकाम् । गतो मुक्तो वनेऽत्रैव, हरिषेणो नरेश्वरः ॥८२।। बाढं बभ्राम भूमीशो, दिग्व्योमसमन्वितः । महाऽरण्ये भृशं भ्राम्यन्नेकतापसमैक्षत ॥८३।। तत्तापससमायोगात् , प्राप्तेऽस्मिन्नाश्रमेऽश्रमे । योग्यासननिषण्णोऽसौ, कृताञ्जलिपुर: पटुः ॥८४॥ शिष्य-प्रशिष्यसम्पूर्णं निजाऽऽचारपरायणम् । 'वि'पूर्वक्रियया मुक्तं, क्लृप्तपुण्यविधि मुनिम् ॥८५।। स्वच्छकच्छ-महाकच्छ-वंशोत्पन्नं कुलेश्वरम् । विश्वभूतिकनामानं, नत्वा विज्ञपयत्यदः ॥८६॥ [त्रिभिर्विशेषकम्] "हरत्यघं सम्प्रति हेतुरेष्यतः, शुभस्य पूर्वाऽऽचरितैः कृतं शुभैः । शरीरभाजां भवदीयदर्शनं, व्यनक्ति कालत्रितयेऽपि योग्यताम् ॥८७॥
[माघ.१/२६वंशस्थ] १. माघकाव्ये प्रथमे सर्गे अस्मिन् पद्ये-'तमय॑मर्यादिकयाऽऽदिपूरुषः' इति पाठः । २. विक्रियया-विकारेण मुक्तम् । ३. अनागतस्य शुभस्य मङ्गलस्य कारणं ।
15
20
25
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #213

ऋषिदत्ताचरित्रे द्वितीयोल्लासः ॥]
[१३९ मृगेषु मैत्री मुदिताऽऽत्मदृष्टौ, कृपाकरा:( पराः) प्राणिषु दुःखितेषु । येषां, न ते कस्य भवन्ति वन्द्याः, कौशेय-कौपीनभृतो मुनीन्द्राः ॥४८॥[वंशस्थ ] नोदकक्लिन्नगात्रोऽपि, 'स्नात' इत्यभिधीयते । स स्नातो यो 'व्रतस्नातः' स बाह्याऽभ्यन्तरः शुचिः ॥८९॥[] तत्र तत्र कुरुक्षेत्रं, तत्र तत्र त्रिपुष्करम् । निगृहीतेन्द्रियग्रामो, यस्मिन् निविशते मुनिः ॥१०॥ [ ] शय्या शैलशिला, गृहं गिरिगुहा, वासस्तरूणां त्वचः, सारङ्गाः सुहृदो, न तु क्षितिभृतां(तो) वृत्तिः फलैः कोमलैः । येषां निर्झराम्बुपानमुचितं, रत्यै च विद्याऽङ्गना, मन्ये ते परमेश्वराः, शिरसि यैर्बद्धा न सेवाञ्जलिः ॥९१॥ [शा.वि.][] 10 द्वाभ्यां यन्न हरिस्त्रिभिर्न च हरस्स्रष्टा न चैवाऽष्टभिर्यन्न द्वादशभिर्नुहो न च दशद्वन्द्वेन लङ्कापतिः । यन्नेन्द्रो दशभिश्शतैर्जनयिता नैत्रैरसङ्ख्यैरपि, तद् विद्यानयनेन पश्यति सुधीरकेन वस्तु स्फुटम्" ॥९२॥ [शा.वि.] [ ] विज्ञोऽथ विज्ञतायोगान्मत्त्वा राजानमाकृतेः ।
15 तस्य देवसदृशस्य, स्वाऽऽशिषं दत्तवानिति ॥९३।। "यावल्लीलातरङ्गैर्वहति सुरनदी जाह्नवी तोयपूर्णा, यावच्चाऽऽकाशमार्गे तपति शुभकरो भास्करो लोकपालः । यावद् वैदूर्यनीलप्रभवमणिशिला मेरुश्रृङ्गे विभाति, तावत् त्वं पुत्र-पौत्र-स्वजनपरिवृतो जीव धर्मप्रभावात् ॥९४॥ [स्रग्धरा.] 20 यावत् कूर्मस्य पृष्ठे भुजगपतिरसौ तत्र तिष्ठेद् गरिष्ठो, यावत् तत्राऽपि चञ्चद्विकटफणिफणामण्डले क्षोणिरेषा । यावत् क्षोणौ समस्तत्रिदशपरिवृतश्चारुचामीकरादिस्तावत् साम्राज्यराज्यं विरचय हरिषेण ! प्रभो त्वं नरेन्द्र ! ॥९५।। [स्रग्धरा] कति कति जगति क्षितिपति-शतानि धनुःपरिचितानि विहितानि । 25 हरिषेणभूपसदृशं, नान्यं विश्वेऽपि भूपमद्राक्षम् ॥९६।। [आर्या]
१. गङ्गानदी । २. यमुनानदी।
D:\amarata.pm53rd proof

Page #214

१४०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ उद्दामद्रविडद्रुमैकपरशुर्लाटाऽटवीपावकोवल्गद्वङ्गभुजङ्गराजगरुडो, गौडाऽब्धिकुम्भोद्भवः । गर्जद्गूर्जरराजसिन्धुरहरि-र्धारान्धकाराऽर्यमा, काम्बोजाम्बुजचन्द्रमा विजयसे, त्वं स्वीयपृथ्वीपते ! ॥९७॥ [शा.वि.] जय त्वं जगदाधार ! जय त्वं जगतीपते ! । जय त्वं शीलगाङ्गेय ! जय त्वं शरणाऽऽश्रय ! ॥९८।। चिरं जीव चिरं नन्द, चिरं पालय मेदिनीम् । परोपकारनिरतश्चिरं जीयात् सुमेरुवत्" ॥१९॥ एवं दत्त्वाऽऽशिषस्तस्य विश्वभूतिकतापसः । विस्मयाऽऽपन्नहृदयम् सदयं पृष्टवानमुम् ॥१००।। विवेकी कथमेकाकी, राजंस्त्वं कुत आगतः । इति श्रीमुनिना पृष्टे, पूर्वमाख्यातवान्नृपः ॥१०१।। यावत् समाधिना तत्र, स्थितोऽस्ति हरिषेणकः । निर्नायकं स्वकं तावत् , पृष्ठतस्सैन्यमागमत् ॥१०२।। अमन्दाऽऽनन्दसर्पकात् दृष्ट्वा हृष्टं तदाऽऽश्रये । अदैन्यसैन्य-भूपाभ्यां, सङ्गताभ्यां मिथस्तदा ॥१०३।। दिनानि कतिचित् सैन्यवता स्थितवता मुनिः ।
स्पष्टं पृष्टोऽन्यदा राज्ञा विद्वद्भोग्या विशिष्टया[ता] ॥१०४।। तथाहि-"अर्थानामर्जने दुःखमर्जितानां च रक्षणे ।
आये दुःखं व्यये दुःखं धिगऽर्थोऽनर्थभाजनम्" ॥१०५॥[ ] "एकस्य जन्मनोऽर्थे , मूढाः कुर्वन्ति यानि पापानि । जनयन्ति तानि दुःखं, तेषां जन्मान्तरसहस्रम्" ॥१०६॥[ ] ईदृग् वित्तार्जनं मे स्यात् , कथं च सफलं जनुः । प्रत्युक्तं मुनिना राजन् ! श्रृणु स्वार्थ(साऽर्थ)जनुःफलम् ॥१०७।। प्रासाद-प्रतिमा-प्रौढप्रतिष्ठादिप्रभावना । सत्त्वेष्वमारिकरणं, क्रियते जिनशासने ॥१०८।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #215

ऋषिदत्ताचरित्रे द्वितीयोल्लासः ॥]
[१४१ यतः- "जिनभवनं जिनबिम्बं, जिनपूजां जिनमतं च यः कुर्यात् ।
तस्य नराऽमर-शिवसुखफलानि करपल्लवस्थानि" ॥१०९॥[ आर्या] [ ] नृप ! व्यापारपापेभ्यः, सुकृतं स्वीकृतं न यैः ।
ते धूलिधावकेभ्योऽपि, मन्ये मूढतराः नराः ॥११०॥ यद् अन्योक्तिः - [भट्टेन्दुराजः]
5 "आदाय वारि परितस्सरितं शतेभ्यः, किं नाम साधितमनेन महार्णवेन । क्षारीकृतं च वडवादहने हुतं च, पातालकुक्षिकुहरे विनिवेशितं च" ॥१११॥
[व.ति.][ ] प्रासाद-प्रतिमा प्रौढा, प्रतिष्ठा-पुण्यकारिणः । प्राज्यसाम्राज्यसंप्राप्तिः, पूर्वपुण्यप्रभावतः ॥११२।। कारापय तत्तश्चैत्यं, महत्वे मेरुसोदरम् ।
रैदण्डकलशोपेतं यत् ते श्री: स्यात् फलेग्रहि ॥११३।। यतः- "काचिद् बालकवन्महीतलगता मूलच्छिदाकारणं,
द्रव्योपार्जनपुष्पिताऽपि विफला, काचिच्च जातिप्रभा । काचिच्छ्री: कदलीव भोगसुभगा सत्पुण्यबीजच्युता,
15 सर्वाङ्गसुभगा रसाललतिका सत्पुण्यबीजान्विता"॥११४॥[शा.वि.] [ ] गृहकूपी कृपणानां लक्ष्मीर्व्यवहारिणां नगरवापी । अधिकारिणां च सरसी, तरङ्गिणीव क्षितीशानाम् ॥११५॥ [ आर्या ] [ ] ये कारयन्ति चैत्यानि, स्वन्यायद्रव्यसम्पदा ।
श्रे(श्रि)यः श्रेयस्विनस्ते स्युर्धनदश्रेष्ठिवत् पुरा ॥११६।। [दानप्रभावे धनदश्रेष्ठिकथा] तथाहि- श्रीशङ्खनामको राजा, पुरा शङ्खपुर पुरे ।
प्रपालयति साम्राज्यं, सन्न्याय्यं प्राज्यपुण्यतः ॥११७।। श्रेष्ठी श्रेष्ठिविशिष्टोऽस्ति, तद्राज्ये धनदाऽभिधः । नाम्ना च परिणामेन, सर्वाऽसौ महर्धिकः ॥११८।। पुत्राः पवित्राश्चत्वारः, प्रसूताः श्रीधनश्रिया । तद्गेहिन्या मनस्विन्या, धर्म-कामा-ऽर्थ-मोक्षवत् ॥११९॥
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #216

5
10
15
20
25
१४२]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
धनदत्तो बृहच्चित्तो, द्वितीयो धनपालकः । धनसारस्सदाचारश्चतुर्थो धननायकः ॥१२०॥ एवंविधाऽभिधैः पुत्रैः, पवित्रैस्स परीवृतः । श्रेष्ठी श्रेष्ठिपदं श्रेष्ठं, नृपदत्तं भुनक्त्यसौ ॥१२१॥ सुविचारी सदाचारी, सद्गुणी सज्जनाग्रणी । सुकृती सुव्रती सत्य - सत्त्ववान् सत्वपालकः ॥ १२२॥ संपन्नेनाऽन्यदा तेन, श्रुता श्रीगुरुदेशना । तत्र लक्ष्मीस्त्रिरूपेति,-स्वरूपात् तैः प्ररूपिता ॥ १२३॥ "दानं भोगो नाशस्तिस्त्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य ।
यो न ददाति न भुङ्क्ते, तस्य तृतीया गतिर्भवति ॥ १२४ ॥ [ भर्तृ. नी. / ४३]
44
' क्षत्राणां हय - शा ( शस्त्र - बन्दिषु भवेद् द्रव्यव्ययः प्रायशश्
शृङ्गारे पणयोषितां च वणिजां पण्ये, कृषौ क्षेत्रिणाम् ।
पापानां मधु-मांसयो र्व्यसनिनां स्त्री- द्यूत-मद्यादिके,
भूमध्ये कृपणात्मनां सुकृतिनां प्रासाद - तीर्थादिषु ” ॥१२५॥ [ शा.वि. ][ ]
काष्ठादीनां जिनावासे, यावन्तः परमाणवः ।
तावन्ति वर्षलक्षाणि, भवेत् तत्कारकस्सुखी ॥ १२६॥ परमाणुस्वरूपं यथा
“जालान्तरगते सूर्ये, यत् सूक्ष्मं दृश्यते रजः ।
तस्य त्रिंशत्तमो भागः, परमाणुस्स उच्यते ॥१२७॥ [ ] जीर्णोद्धारे त्वष्टगुणं पुण्यं यतः -
"नूतनार्हद्वरावास - विधाने यत् फलं भवेत् ।
तस्मादष्टगुणं पुण्यं, जीर्णोद्धारे विवेकिनाम्" ॥१२८॥[ ] "जिनार्चाकारकाणां नो, कुजन्म कुगतिर्न वा ।
न दारिद्रयं न दौर्भाग्यं, न चाऽन्यदपि दुष्करम्" ॥१२९॥ [ ] एवमाकर्ण्य सद्वर्ण्य, सोऽग्रणी व्यवहारिणाम् । रङ्गद्गाङ्गतरङ्गाभां चिन्तयेत् तां चलां रमाम् ॥१३०॥
१. रश्मौ इति प्रसिद्धः पाठः ।
D:\amarata.pm5\ 3rd proof

Page #217

ऋषिदत्ताचरित्रे द्वितीयोल्लासः ॥]
[१४३ एनामहं तथा स्थाने, कुर्वे गुर्वेनसा श्रिताम् । यथा कोऽपि न गृह्णीयात् , दृष्ट्वा हृष्टानतः पुमान् ॥१३१।। अथाऽन्यदा गुरून् नत्वा, लात्वाऽऽशु क्षणमक्षमम् । सुव्ययेनाऽव्ययेनाऽसावर्हच्चैत्यमतिष्ठिपत् ॥१३२।। ऋद्धि-वृद्धि-समृद्ध्यर्थं, श्रीयुगादिजिनेशितुः । बिम्बं स्थापितवान् पूर्वं क्षणपूर्वं शुभक्षणे ॥१३३।। मणि-मौक्तिक-माणिक्य-हीर-चीर-वराम्बरैः । पुत्र-पौत्र-कलत्रादि-जात्यभृत्यैः समन्वितः ॥१३४।। जल-स्थल-पथोद्भूतैर्धनैरतिधनैरपि । कल्याणकोटीकल्याण-कोटीकोटीरकैस्तथा ॥१३५।। सैर(रि)भी-करभीवाह-धेन-धेनुतनूद्भवैः ।। श्रीपादलक्षिका-राज,-वाहनादिसुवाहनैः ॥१३६।। वातायन-वितानैक-मत्तवारण-मन्दिरैः । समृद्धं प्रचुरं प्राप्तः, प्रकर्षेण प्रसिद्धिभाक् ॥१३७।। एवं वदान्यमूर्धन्यो, धन्यो नृपपरिच्छदे । श्रीयुगादिमहिम्नाऽभूद् , वर्धमानो दिने दिने ॥१३८॥ [सप्तभिर्विशेषकम्] पालयत्यार्हतं धर्मं, धर्मकर्मणि कर्मठः । अवन्ध्यं श्रीयुगादीशं, त्रिसन्ध्यं पूजयत्यसौ ॥१३९।। प्रादुर्बभूव प्राचीन(नैः) तस्य दुष्कृतकर्मभिः । दारिद्रयं दुर्भगत्वं च, कालेन कियताप्यहो ॥१४०॥
15
१. उत्सवपूर्वकम् । २. कल्याणवन्तः शुभवन्तः भद्रङ्करः मङ्गलवन्तः परमोत्कृष्टा वा कोटयः याभिस्ताः कल्याणकोट्यः-मङ्गलवदुत्कर्षवन्त्यः इत्यर्थः, कल्याणानां सुवर्णानां कोट्यः । कल्याणकोट्य:-क्रोडप्रमाणानि सुवर्णानि, कल्याणकोटीभिर्मङ्गलवदुत्कर्षवन्तीभिः कल्याणकोटीभिः-सुवर्णकोटीभिः कोटीराणि-उत्तमानि यानि (धनानि) इति कल्याणकोटीमङ्गलवदुत्कर्षवत्सुवर्णकोटिभिः अन्येषु धनेषु यानि उत्तमानि इति, तैः कल्याणकोटीकल्याणकोटीकोटीरकैः । ३. वाहनविशेषः । ४. अवन्ध्यं यथास्यात्तथा ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #218

१४४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ यदुक्तम्-"सुख-दुःखानां कर्ता, हर्ता च न कोऽपि कस्यचिज्जन्तोः ।
इति चिन्तय, सद्बुद्ध्या पुराकृतं भुज्यते कर्म" ॥१४१॥ [आर्या ] [ ] "कालस्सम-विषमकरः, परिभव-सन्मानमानदः कालः ।
कालः करोति पुरुषं, दातारं याचितारं वा" ॥१४२॥ [ आर्या ] [ ] "रिक्तोऽहमर्थैरिति मा विषीद, पूर्णोहमषैरिति मा प्रसीद । रिक्तं च पूर्णं भरितं च रिक्तं, करिष्यतो नाऽस्ति विधेविलम्बः"॥१४३॥[ ] "कालम्मि अणाईए, जीवाणं विविहकम्मवसगाणं । तं नऽत्थि संविहाणं, जं संसारे न संभवइ" ॥१४४॥ [ वै.श./१०] "तिमिरेण व कमलवणं, सूरेण व तारयाण उज्जोओ। गिहिकिरियाउ जायाउ, झत्ति विच्छायरूवाओ" ॥१४५॥[ ] "चंदस्स खओ न हु तारयाणं रिद्धी य होइ न हु ताणं ।
गुरुयाण चडण-पडणं, इयरजणा निच्चपडियव्वा" ॥१४६॥[ ] "डिसी, 149ी, पसिद्धपी । देवि नहीधा यंहन, सवे सरीही" ॥१४७॥ [ ] अदर्शनीयोऽनालाप्यस्समृद्धव्यवहारिणाम् ।
ततो धनेशो धनदश्चिन्तयेदिति नै:स्व्यवान् ॥१४८।। यतः- "अभूत् प्राची पिङ्गा, रसपतिरिव, प्राप्य कनकं,
गतच्छायश्चन्द्रो बुधजन इव ग्राम्यसदसि । क्षणं क्षीणास्तारा नरपतिरिवाऽनुद्यमपरो,
न दीपा राजन्ते द्रविणरहितानामिव गुणाः" ॥१४९॥ [शिखरिणी] [ ] वरं वनं, व्याघ्र-गजेन्द्रसेवितं, वरं वने, पुष्पफलाऽम्बुजीवनम् । रणेषु शय्या, घनवल्कलं वरं, न बन्धुवर्गे धनहीनजीवितम् ॥१५०॥[वंशस्थ][ ] शास्त्रेऽपि सीतावालनाऽवसरे रामो वशिष्ठं प्रत्याह
"स एवाऽहं, स एव त्वं, स एव च तवाऽश्रमः । 25 आदरं शिथिलीकृत्य, पुनरेव किमादर: ?" ॥१५१॥[ ]
१. दारिद्यवतः-दरिद्रानिति ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #219

ऋषिदत्ताचरित्रे द्वितीयोल्लासः ॥]
[१४५ वशिष्ठो रामं प्रत्याह"धनमर्जय काकुत्स्थ ! धनमूलमिदं जगत् ।
अन्तरं नैव पश्यामि, निर्धनस्य शबस्य च" ॥१५२॥[ ] "यस्याऽस्ति वित्तं, स नर: कुलीनः, स पण्डितस्स श्रुतवान् गुणज्ञः । स एव वक्ता स च दर्शनीयः, सर्वे गुणाः काञ्चनमाश्रयन्ति" ॥१५३॥
[भर्त.नी/४१, उपजाति] "अश्वैर्यानवरैर्गजैश्च विविधै,र्गच्छन्ति भाग्यान्वितास्,तं पादैरनुयान्ति दीनमनसो, येषामनिष्टं तपः । एतत् पूर्वकृतं शुभाऽशुभफलं प्रत्यक्षतो दृश्यते, तत्तुल्योदर-पाणि-पाद-वदनाः प्रेष्या नराणां नराः" ॥१५४॥ [शा.वि.] [ ] 10 असौ शङ्खपुराऽऽसन्नग्रामे ग्रामीणसङ्कले । वासमङ्गीचकारैष, सस्वपत्नी-तनूरुहः ॥१५५।। एहिरेयाहिरां कुर्यात् , वारं वारं सुतद्वयम् । मध्येशङ्खपुरग्रामं, सामान्यव्यवसायकृत् ॥१५६।। एवं चतुस्सुतोपात्ताऽऽजीविकाभिस्स जीवति । कुर्याच्चेटीवत् तत्पत्नी, परेषां खण्डनादिकम् ॥१५७।। एकदाऽवसरे श्रेष्ठी, स्वसुतैस्तत्र यायिभिः । समं शङ्खपुरं प्राप, चातुर्मासिकपर्वणि ॥१५८॥ निजप्रासादसोपानमारूढो धनदः पुमान् । कृतोत्तरीयवसनः, कृत्वा नैषेधिकीत्रिकम् ॥१५९।। दत्त्वा प्रदक्षिणास्तिस्रो, यावद् गर्भगृहेऽगमत् । आरामिकेण प्राचीनप्रेम्णा दत्तसुमव्रजैः ॥१६०।। धृत्वाऽऽस्यकोशं विधिना, जिनमभ्यर्च्य भक्तितः । गभीरमधुरस्तोत्रैरतनोच्चैत्यवन्दनाम् ॥१६१।। "नेत्रानन्दकरी भवोदधितरी श्रेयस्तरोर्मञ्जरी, श्रीमद्धर्ममहानरेन्द्रनगरी, व्यापल्लताधूमरी । हर्षोत्कर्षशुभप्रवाहलहरी, राग-द्विषां जित्वरी, पूजा श्रीजिनपुङ्गवस्य भवताच्श्रेयस्करी देहिनाम् ॥१६२॥ [शा.वि.] [उ.त./२१]
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #220

[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ "ततश्च भावनामेष, भावयेद् भव्यभावभाक् । अनाथोऽशरणोऽत्राणो, निर्भाग्योऽहं जिनेश्वर ! ॥१६३॥ दग्धः क्रोधाग्निना दष्टो, दुष्टलोभमहाऽहिना । मायाभुजङ्गीफूत्कारविह्वलीकृतमानसः ॥१६४॥ मानाऽजगरकग्रस्तो, ध्वस्तो मोहारिणा भृशम् । प्रत्यर्थिना प्रमादेन प्रक्षिप्तः प्रथमेऽग्रणे[?] ॥१६५॥ शीलितं न मया शीलं, न दत्तं दानमर्थिनाम् । न जप्तः परमो मन्त्रो, न तप्तं दुस्तपं तपः ॥१६६॥ वादाय विद्याऽध्ययनं, वैराग्यं वञ्चनाकृते । क्रियाकलापो लज्जायै, किं ब्रुवे हास्यकृद्वचः ॥१६७॥ स्वभावस्वच्छमाकाशं, घनैः प्रच्छाद्यते यथा । नानाविकल्पसङ्कल्पैर्मनोरत्नं मलीकृतम् ॥१६८॥ जय त्वं जगदाधार ! जय त्वं करुणाकर !। जय त्वं त्रिजगन्नाथ ! जय त्वं जगदीश्वर ! ॥१६९॥ जय त्वं श्रीयुगादीश ! जय त्वं सुरसंस्तुत !। त्वयि दृष्टिपथाऽयाते, सुप्रभातं ममाऽभवत् ॥१७०॥ तद्विशाल( लं)श्रियाशालि, भालं लोकललामक ! । अलीयते त्रिकालं यत्, त्वत्पादकमलेऽमले ॥१७१॥ ते नेत्रे त्रिजगन्नेत्र !, पात्रे पावित्र्यसम्पदः । अहर्निशं यत् त्वद्रूप-निरूपणपरायणे ॥१७२॥ कर्णी सको तावेव, देव ! सेवकवत्सल !। यौ त्वदीयं गुणग्राम, श्रुणुतः सर्वदा मुदा ॥१७३॥ सा प्रमाणी भवेद्वाणी, प्राणीप्सितसुरद्रुम !। प्रगुणां त्वद्गुणश्रेणिं, या प्रणौति क्षणे क्षणे ॥१७४॥ सा रसज्ञा रसज्ञात्री, पवित्रीकृतसज्जना ! । निरञ्जन ! विजानाति, या तु त्वद्वर्णनारसम् ॥१७५॥ ज्ञातव्यौ तौ सदाऽऽकारौ, मोक्षसौख्याऽऽकरौ करौ । यौ जातावद्य तावत्कसेवाहेवाकि( क )शालिनौ ॥१७६॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #221

ऋषिदत्ताचरित्रे द्वितीयोल्लासः ॥ ]
तदेव त्रिजगन्नेतश्चेतः, केतकसुन्दरम् । यद् त्वद्ध्यानविधानैकरसावेशवशं भवेत् ॥ १७७॥ त्वमेव सर्वं जानासि, मत्कृत्याऽकृत्यसङ्कथाम् । प्रभो ! प्रसत्तिमाधाय, सविधे सन्निधेहि माम्" ॥१७८॥ भावनां भावयित्वैवं, निवृत्तो निजचैत्यतः । गुरुं विवन्दिषुरयं, प्राप्तः पौषधशालिकाम् ॥१७९॥ वन्दिता गुरवस्तत्र, द्वादशावर्त्तवन्दनैः । मनो-वचो-वपुःशुद्ध्या, बुद्ध्या श्रद्धातिशुद्धये ॥१८०॥ विशेषाद् गुरवो दद्युस्तस्य धर्माऽऽशिषं पराम् । यथाविधि निषण्णस्तान्, विषण्णः प्रश्नयत्यसौ ॥१८२॥ कथं सम्पद्-विपत्पात्रमहं मानविवर्जित: ? । स्थानभ्रष्टः कथं जात ? इत्युक्ते गुरवोऽब्रुवन् ॥१८२॥ "अभूद् रत्नपुरद्रङ्गे, रत्नश्रेष्ठी महर्द्धिकः । प्रेयसी श्रेयसी रत्नावती तस्य प्रवर्तते ॥ १८३॥ तत्कुक्षौ तनुजत्वेन, संवृत्तस्त्वं धनाऽभिधः । जातोऽष्टहायनः पित्रा, सत्कनीं परिणायितः ॥ १८४ ॥ भोजनाऽर्थं निविष्टस्य, तस्येष्टस्य क्षणे क्वचित् । मात्रा मात्राधिकं पात्रे, पायसं परिवेषितम् ॥१८५॥ निरीक्षसे दिशो यावत्, तावदेको महामुनिः । सुदुस्तप्ततपःक्लिन्न-गात्रः पात्रं शमश्रियाम् ॥ १८६॥
भ्रामं भ्रामं गृहव्यूहं, रत्नश्रेष्ठिगृहेऽभ्यगात् । तदा मुदा धनाकेन, तत्क्रमौ प्रणिपत्य च ॥१८७॥ भावतो घृत-खण्डाख्यं(ढ्यम्) पायसं प्रतिलाभितः । ततः स्तोकमिदं ध्यात्वा, त्र्यंशं द्वितीयकं ददौ ॥१८८॥ तृतीयमप्यदात् त्र्यंशं, तस्मै स्थित्वाऽन्तराऽन्तरा । शेषं च जेमितं तेन, पायसं सरसं ततः ॥ १८९॥
D:\amarata.pm5\ 3rd proof
[ १४७
5
10
15
20
25

Page #222

१४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ यदुक्तं - "सा प्राज्ञता, या न करोति पापं, तत् सौहृदं यत् कुरुते परोक्षे । तद् भोजनं यद् गुरुदत्तशेषं, दम्भं विना यः क्रियते, स धर्मः" ॥१९०॥[इन्द्र.][ ]
"यतिहस्ते जलं दद्याद् , भैक्षं दद्यात् पुनर्जलम् । 5 तद् भैक्ष्यं मेरुणा तुल्यं, तज्जलं सागरोपमम्" ॥१९१॥ [ ] "व्याजे स्याद् द्विगुणं वित्तं, व्यवसाये चतुर्गुणम् ।
क्षेत्रे शतगुणं प्रोक्तम् , पात्रेऽनन्तगुणं स्मृतम्' ॥१९२॥[ ] युधिष्ठिर-भीमपात्रसंवरेऽप्युक्तम् -
"मूर्खस्तपस्वी राजेन्द्र !, विद्वांश्च वृषलीपतिः 10 उभौ तौ तिष्ठतो द्वारे, कस्य दानं प्रदीयते" ॥१९३॥[ ]
युधिष्ठिर उवाच - "सुखाऽऽसेव्यं तपो भीम !, विद्या कष्टदुराचरा । विद्वांसं पूजयिष्यामि, तपोभिः किं प्रयोजनम्" ॥१९४॥[ ]
भीम उवाच - 15 "श्वानचर्मगता गङ्गा, दुग्धं मद्यघटस्थितम् ।
कुपात्रे पतिता विद्या, किं करोति युधिष्ठिर !" ॥१९५॥[ ] युधिष्ठिर उवाच - "न विद्यया केवलया, तपसा चाऽपि पात्रता ।
उभे ते यस्य विद्येते, तद्धि पात्रं प्रचक्षते" ॥१९६॥[ ] 20 “सा साई, तं पि जलं, पत्तविसेसेण अंतरं गरुयं ।
अहिमुहपडियं गरलं, सिप्पिउडे मुत्तियं होइ" ॥१९७॥ [ ] आगमेऽप्युक्तम् - "पहसंत-गिलाणेसु य, आगमगाहीसु तह य कयालोए ।
उत्तरपारणगम्मि य, दिन्नं सुबहुप्फलं होइ" ॥१९८॥ [ पु.मा./५३ ] 25 “पढमं जईण दाऊण, अप्पणा पणमिऊण पारेइ ।
असईए सुविहियाणं, भुंजइ इय कयदिसालोयो" ॥१९९॥[ उप.मा./२३८] "साहूण कप्पणिज्जं, जं न वि दिन्नं, कहिंचि किंपि तहिं । धीरा जहुत्तकारी, सुसावगा तं न भुंजंति" ॥२००॥ [ उप.मा./२३९]
D:\amarata.pm53rd proof

Page #223

ऋषिदत्ताचरित्रे द्वितीयोल्लासः ॥]
[१४९ वसहीसयणासणभत्तपाण० [भेसज्जवत्थपत्ताइ ! जड़ वि न पज्जत्तधणो, थोवा वि हु थोवयं देइ ] ॥२०१॥[उप.मा./२४०] भगवतीसूत्रे [श.८, उ.६ सूत्र ३३१]
"समणोवासगस्स णं भंते ! तहारूवं समणं वा माहणं वा, फासुएसणिज्जेणं, असण-पाण-खाइम-साइमेणं पडिलाभेमाणस्स, किं किज्जड़? । गोयमा? 5 एगंतसो निज्जरं किज्जइ, णत्थि य से पावे कम्मे किज्जइ"।
"स्वच्छन्दता निजगृहे स्वकृषीयमन्नं, कान्ताकराग्रपचितं निजमातृदत्तम् । स्वाहा-स्वधाऽतिथि-सहोदरभुक्तशेषम् , यो भुञ्जते भुवि भवेच्च स एव धन्यः" ॥२०२॥ [ व.ति.][ ] 10 "धर्म धर्म 05स्युं, धर्म त मे प्यार। हान-शीस-त५-भावना, निव२ 36 वियार" ॥२०॥ [ ] "हन नवोलिस, निSANS सुश् । हानगई 5815 डिस्युं, अनुभि पाम भुष" ॥२०४॥[ ] "हानत भडिमा सुत, पात्रता ५२मालि।।
हानि संगम सालिमद्र, पाभि सपद्धविमा।" ॥२०५॥ [ ] "भावडीन 9431, मि तरसिं संसार ।
ते आए। सूचछ, भनि,भिप्राम। भवपार॥२०६॥[ ] "मावत भडिमा घरमओ, माविहीन।
भृग-पसमद्र-२२२ भि, पुडुता सम२ विमान" ॥२०७॥ [ ] 20 यतः- "रामो तवप्पभावा, सुपत्तदाणाउ झत्ति रहकारो ।
अणुमोयणाइ हरिणो, संपत्ता बंभलोगम्मि" ॥२०८॥[ ] "मावन मारिएG, नय नीर अति। भुमि विशवत स, उय ४६ कुंभारास डुंत" ॥२०८॥ [ ] यत् त्वया प्राग्भवे साधोः, प्रदत्तं दानमुत्तमम् । तेन श्रीपदवी श्रेष्ठिन् ! प्राप्ता सत्पात्रदानतः ॥२१०।। मनोविकल्प-सङ्कल्पैः कृत्वा स्थित्वाऽन्तराऽन्तरा । यद् विमृष्टं ततो जाते, नैःस्व्यमानक्षती तव ॥२११॥
15
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #224

१५०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ इत्याऽऽदिष्टे मुनिप्रष्टैः श्रेष्ठीशस्तानबम्भणीत् । साम्प्रतं साम्प्रतं कृत्यं, ममाऽदिशत संयताः ! ॥२१२॥ रहस्तमार्यमाकार्य लाभ-हानी विचार्यते ।
कपर्दियक्षाऽऽकृष्टीष्ट-देवमन्त्रमशिक्षयत् ॥२१३।। 5 कृत्स्नकृष्णचतुर्दश्या, मध्यरात्रेः धनः स्वयम् ।
मन्त्रमाराधयामास, तपोविधिविधानतः ॥२१४।। यदुक्तम् - [ सिन्दुरप्रकरे] "यस्माद् विघ्नपरम्परा विघटते, दास्यं सुराः कुर्वते,
कामः शाम्यति दाम्यतीन्द्रियगणः, कल्याणमुत्सर्पति । 10 उन्मीलन्ति महर्धयः कलयति ध्वंसं, चयः कर्मणां, स्वाधीनं त्रिदिवं शिवं भवति श्लाघ्यं तपस्तन्न किम्" ॥२१५॥ [शा.वि.]
[सि.प्र./८२] "यद् दूरं यद् दूराराध्यं, यच्च दूरे व्यवस्थितम् ।
तत् सर्वं तपसा साध्यं, तपो हि दुरतिक्रमम्" ॥२१६॥ [आ.उ./९५ ] 15 "सूर्येण विश्वं, पवनेन तापो, नीरेण चीरं, ज्वलनेन हेम ।
पुत्रेण गेहं, चरितेन गात्रं, तथा हि देहं तपसा पवित्रम्" ॥२१७॥ [ उपजाति] [ ] "नाणेण जाणई भावे, सम्मत्तेण य सद्दहे। चरित्तेण निगिण्हाइ, भावेण परिसुज्झई" ॥२१८॥ [ आर्या ] [ र.सं./३०७]
"विविहगुणतवोरए य, निच्चं हवइ निरासए निज्जरट्ठिए । 20 तवसा धुणइ पुराणपावगं, जुत्तो य सया तवसमहीए" ॥२१९॥[ द.वै./४५७] "त५:२सिं 9431, ते तरस संसार।
४२यां, ते नि२४५, पाम भोक्ष ह्यार" ॥२२०॥ [ ] "रायता धरि पेटी, यंहनपाता नाम।
तपई प्रमाल भडासती, प्राभि पंथमहाम" ॥२२१॥ [ ] 25 "पृथ्वीनाथसुता भुजक्ष( भुजिष्य )चरिता, जञ्जीरिता, मुण्डिता,
क्षुत्क्षामा, रुदती विहाय पदयोरन्तर्गता देहिलीम् । कुल्माषान् प्रहरद्वयव्यपगमे, सूर्पस्य कोणे स्थितान्, दद्यात् पारणकं( के) तदा भगवतस्सोऽयं महाऽभिग्रहः" ॥२२२॥[शा.वि.] [ ]
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #225

[१५१
ऋषिदत्ताचरित्रे द्वितीयोल्लासः ॥]
साक्षात् कपर्दियक्षोऽस्य जजागार जवाज्जपात् । याचे(याच्ये) हं यच्च तद्देयमिति जल्पन् पुरःस्थितः ॥२२३।। या त्वया प्राक्कृता पूजा, चातुर्मासिकपर्वणि । आरामिकसुमैः सौम्य ! तत्फलं मे ददस्व भोः ॥२२४।। तेनोक्तं व्यक्तमेवैतदेकाऽर्चा कुसुमस्य मे । फलं तदिह सर्वज्ञं विना दातुं न शक्नुयात् ॥२२५।।
यतः -
"आयुष्कं यदि सागरोपममितं, व्याधि-व्यथावर्जितं, पाण्डित्यं च समस्तवस्तुविषयं प्रावीण्यलब्धाऽऽस्पदम् । जिह्वा कोटिमिता च पाटवयुता, स्यान्मे मुखाम्भोरुहे, नो शक्नोमि तथैव वर्णितुमलं तीर्थेशपूजाफलम्" ॥२२६॥ [शा.वि.] [ ] " दस भाटि (=साटि), निव२ सिवसुड।
मेडवी ४२ ६ साटि, अपुरे भोखिम शिवरती" ॥२२७॥ [ ] विभाव्य तस्य साधर्म्य, निश्शङ्कत्वं च दर्शने । कपर्दिना यथाकामं, रूप्य-कल्याणसम्भृताः ॥२२८।। सपादकोटिरत्नाद्यैः सम्पूर्णाः पूर्णकुम्भकाः । चतुर्पु गृहकोणेषु, धीमता सन्निधीकृताः ॥२२९॥ युग्मम् स्वप्ने श्रीधनदाख्यस्य, संज्ञाप्य कलशानिमान् । रञ्जितस्तद्गुणश्रेण्या, यक्षोऽदृश्यत्वमासदत् ॥२३०॥ विद्यां ध्यात्वा ससत्त्वात्मा, स्वप्नं विज्ञप्य सद्गुरोः । प्रातःकृत्यानि कृत्वाऽसौ, धनदः स्वगृहं गतः ॥२३१।। सधर्मनिन्दाप्रवणेषु तेषु , समर्पयामास चतुस्सुतेषु । ओकश्चतुष्के(को)णनिधीकृतांस्तान्, कपर्दियक्षेण कुनाभिकुम्भान् ।।२३२॥ [उप.] चतुर्भिश्चतुरैः पुत्रैरादिष्टं पितृरग्रतः । एते त्वया कथं प्राप्ताः ? केनाऽप्तेन प्रसादिताः ? ॥२३३।। जवाज्जगाद जनकः, स्वसुतांश्चतुराशयान् । गतकृष्णचतुर्दश्यां, तपस्तप्त्वा समाधिदम् ॥२३४॥
25
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #226

૫૨]
[ઋષિદ્વત્તારિત્રસંપ્રદ: | अस्मद्गुरुप्रसादेन, सम्यगाराधितो मया । जैनः कपर्दियक्षोऽसौ, तेनैते प्राभृतीकृताः ॥२३५।। સ-માતૃ(માતા)-પિતૃ-પત્ની:, સુલ્તાનું વિમુખ્ય તમ્ |
पुन वृद्धिसमृद्धास्ते, प्रापुः श्रीशङ्खपत्तनम् ॥२३६।। 5 યત:
"जणणी जम्मभूमी य, पच्छिमनिद्दा, सुभासियं वयणं । મગફ૬ સુયાના, તિન વિ પુને( )દિંપવિંતિ" iારરૂા. [A][ ] “આછી પોલી અંબરસ, સરહાં ઘીય વખાણિી
પુણ્યતણી મહિમા સુણઉ, ખંડ ભલેરી જાણિ” iાર૩૮[ ] 10 “સાલિ દાલિ ધૃત સાલણાં, સરહાં સક્કર ઘોલા.
પુણ્ય પ્રમાણિ જીવનઈ, વિવિધ પરિ તંબોલ” l૨૩ [ ] કંચણ કપ્પડ કેવડઉ, કુંકુમ નૂર કપૂર કોમલવાણી કંત પ્રિય, એ પુણ્યહ અંકૂર” ર૪ ll[ ]
પુણ્ય પસાઈ સુખિયા, પાર્ષિ દુધ્ધિયા હોય! 15 પાપ તણી મતિ પરિહરી, ધર્મ કરુ સહુ કોય” ૨૪૧II [ ]
“ગોહું ગોરસ સાલિ રસ, દેવંગહ વત્યાંહા સજન સરસઉ પ્રેમભર, પુણ્યહ એહ ફેલાંહ” I૨૪૨l[ ] બેટા બેટી બહિનડી, બઇઠાં, કરઇ વિનોદા.
પુણ્યહ વિણ ન વિ પામીઇ, ઉત્તમ સરિસ પ્રમોદ” ||૨૪all [ ] 20 “દાન માન શહીદ ભલાં, કીજઇ સગુરુ સેવા
પુણ્ય પસાઈ ભવિકજન, પૂજઈ જિણવરદેવ” ર૪૪ll[ ] “વરસહ તે ગણિ દીપડા, જે જિણધમ્મહ સારા ત્રિણિસયાં એક સટ્ટી, મહીયાં ગમઈ ગમાર” II૪પા [ ]
“ધમ સરીસા જે ગયા, તે ગણિ સારા દીહા 25 અવરહ પાપારંભડઈ, તાસ મ દેજ્યો લીહ” ૨૪ll[ ].
१. गोधूम-घउं इति भाषायाम् । २. देवदूष्य वस्त्र । ३. फलानि-फलप्राप्ति इति ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #227

ऋषिदत्ताचरित्रे द्वितीयोल्लासः ॥ ]
ज्ञात्वेति धर्ममाहात्म्यं, विशेषात् पितृभक्तकाः । अर्चाऽर्चनादिप्रवणाः, जाताः परमनैष्ठिकाः ॥२४७॥ अत्राऽमुत्र विभाव्यैवं, धर्ममाहात्म्यमद्भुतम् । जना मिथ्यादृशोऽन्येऽपि, जिनधर्मजुषोऽभवन् ॥२४८॥ [ इति दानप्रभावे धनदकथा ॥ ] श्रुत्वैवं धनदाऽऽख्यानं, विश्वभूतेरनुज्ञया । पुण्यप्रसादात् प्रासादं, कारयामासिवान् नृपः ॥२४९॥ स्थापिता प्रतिमा प्रौढा, प्रकृष्टा प्रथमप्रभोः । हर्षेण हरिषेणेनाऽप्रतिमा प्रतिभावता || २५०॥ बहुद्रव्यव्ययेनाऽऽसौ, विधाप्य जिनमन्दिरम् । सुधादेश्यं ततस्तस्योपदेशम श्रृणोदिति ॥२५१॥
44
'गंध - ऽक्खय- कुसुमेहिं, जल-फल-नेविज्ज-धूव - दीवेहिं ।
अट्ठविहा जिणपूया, देइ सिवं अट्ठभवमज्झे" ॥ २५२॥ [ आर्या ][ ]
“गन्धचूर्णं प्रभोर्मूर्ध्नि, क्षिपतां श्रीर्वशीभवेत् । जिनाग्रे ढौकिताऽखण्डा - ऽक्षतैः स्वात्माऽक्षतस्सुखैः ॥२५३॥
यः सुमैः पूजयेद् देवं, पूज्यस्य स्यात् प्रसिद्धिभाक् । जिनाग्रे ढौकिते नीरे, तत्पिपासा प्रलीयते ॥ २५४॥
पुरोऽर्हतः फले दत्ते, पुमान् स्याद् बोधिबीजभाक् । कृते जिनस्य नैवेद्ये, कर्ताऽऽहारसुखं भजेत् ॥२५५॥ धूपधूमविधातुश्च, दुष्कर्म द्राग् ज्वलयत्यहो । जिनाग्रे विहिते दीपे, प्रत्यूषे तत् तमो वज्रेत् ॥ २५६॥ एवमष्टविधां पूजां यः, कुर्यादर्हतां मुदा ।
अष्टकर्माणि तस्याऽऽशु विलीयन्ते न संशयः ” ॥२५७॥ भूभर्तेतन्निशम्यैवं विश्वभूतिमुनेर्वचः । गन्धाऽक्षतप्रदीपाद्यैः, पूजयेत् प्रभुमादिमम् ॥२५८॥
एवं सुकृतकृत्यैः स्वं, जनुः कृत्वा फलेग्रहि | रङ्गाद् गन्तुमना द्रङ्गं, मासं स्थित्वा ह्यभूदयम् ॥२५९॥
[ १५३
D:\amarata.pm5\3rd proof
5
10
15
20
25

Page #228

१५४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ हर्षेण हरिषेणस्य, प्रयाणं कुर्वतस्ततः । मुनिः प्रत्युपकाराय, ददौ मन्त्रं विषापहृत्(पहम्) ॥२६०।। यतः- मुरारिनाटकेऽप्युक्तम् - "स्थानेषु शिष्यनिवहैर्विनियुज्यमाना, विद्या गुरुं हि गुणवत्तरमातनोति । ___ आदाय शुकितषु बलाहकविप्रकीर्णैरत्नाकरो भवति वारिभिरम्बुराशिः" ॥२६१॥
[व.ति.] [ ] "वचनं वचनं हि केवलं, प्रतिपत्तिस्तु फलेन विभाव्यते ।
वचनैरुपचारकोमलैः, फलहीनैर्वद किं प्रयोजनम्" ॥२६२॥[आर्या ] [ ] "तव सम्मतिमेव केवलामधिगन्तु धिगिदं निवेदितम् । 10 ब्रुवते हि फलेन साधवो, ननु कण्ठेन निजोपयोगिताम्" ॥२६३॥
[वैतालीय] [ ] विषापहारिणं मन्त्रं, लात्वा सत्त्वाधिको नृपः । शीघ्रप्रयाणैस्संप्राप्तः, स्वपुरीममरावतीम् ॥२६४।। अन्यदा पर्षदासीनो, हरिषेणो नरेश्वरः । केनचित् पुरुषेणैवं, विज्ञप्तस्सपरिच्छदः ॥२६५।। विलालसी(?)ति धात्रीशो, नगरी मण्डलावतीम् । विद्युत्प्रभा प्रिया कान्ता, प्रभुश्रीः प्रियदर्शनः ॥२६६।। तयोः प्रीतिमती पुत्री, नाम्ना प्रीतिमती सती ।
प्राणप्रिया वयःप्राप्ता, कलालक्षणपूरिता ॥२६७|| 20 निशायां साऽहिना दष्टा, स्वामिन् ! निष्ठा कुमारिका ।
तेनाहं विषमन्त्रज्ञं, ज्ञात्वा त्वां समुपागतः ॥२६८।। "यः प्रयुञ्जीत नो विद्वान् , स विद्यामनवद्यकाम् । स गर्हणीयो विज्ञानां, परत्र च भवेज्जडः" ॥२६९॥[ ]
विमृश्य सहसाऽप्येवं, दद्यां(?) योजनगामिनीम् । 25 क्रमेलकां समारूह्य, तेन तत्र समागतम् ॥२७०।।
विषहन्मन्त्रनीरेण, छण्टिता सा नृपेण च । श्रावितो विषहन्मन्त्रस्तेनाऽभूल्लब्धचेतना ॥२७१।।
D:lamarata.pm5\3rd proof

Page #229

ऋषिदत्ताचरित्रे द्वितीयोल्लासः ॥]
[१५५ पादोपस्करितः सिंहः, पयोमिश्रा सिता यथा । दुग्धाढ्यो दक्षिणावर्त्तः, सुवर्णं सौरभान्वितम् ।।२७२।। तथा योग्यं तयोर्योगं, मत्त्वा तत्त्वार्थसाधकः ।
निर्ममे भूमिपालोऽस्याः, पाणिग्रहणमाग्रहात् ॥२७३।। यदुक्तम् - "प्रत्युपक्रियते नैवं, येनोपकृतिकार्यसौ । स विज्ञेयः पशुविज्ञैरेवं शास्त्रविदो विदुः" ॥२७४॥ [ ] तवोपकृति कर्तुः किं, प्रत्युपक्रियते मया ।
इति मत्त्वाऽनयोस्तेन, कारितं करपीडनम् ॥२७५॥ [ ] नैषधेऽपि, नलं प्रति हंस:"पतगेन मया जगत्पतेरुपकृत्यै तव किं प्रभूयते ?। इति वेद्मि न नु (तु)त्यजन्ति मां, तदपि प्रत्युपकर्तुमर्त्तयः ॥२७६॥
[नैषध २/१३ सुन्दरी ] अचिरादुपकर्तुराचरेदथवात्मोपयिकीमुपक्रियाम् । पृथुरित्थमथाणुरस्तु सा, 'न विशेषे विदुषामिह ग्रहः' ॥२७७।। 15 सोत्सवं परिणीयैनां, स रङ्गद्रङ्गमागमत् ।
पञ्चप्रकारविषयान् , भुङ्क्ते भोगांस्तया समम् ॥२७८।। इति श्रीऋषिदत्ताचरित्रे श्रीहरिषेणप्रासादकारापण-विद्याग्रहण
कन्यापाणिग्रहणवर्णनमयो द्वितीयोल्लासः ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #230

ऋषिदत्ताचरित्रे
तृतीयोल्लासः ॥ इतश्च- कालेन कियता तेन, राज्यमारोपितं सुते ।
त्यक्त्वा राज्यं महाभोगान् , भुक्त्वा मुक्त्वाऽवरोधनम् ॥१॥ समं तपस्वितां भोक्तुं, प्रीतिमत्या नवोढया । राजा वैराग्यमापन्नो, निष्क्रान्तो निजमन्दिरात् ॥२॥ आश्रमं जग्मतू राज-राज्यौ विश्वपतेर्मुनेः । कृत्वा तत्रत्यकृत्यानि, तपस्सेवां च चक्रतुः ॥३॥ ततः प्रीतिमतीपत्न्याः, गर्भः पूर्वसमुद्भूतः । पञ्चमे मासि स प्रादु-र्बभूवाऽदृष्टि(ष्ट)योगतः ॥४॥ ससत्वां ऋषिपत्नी तां, दृष्ट्वा सर्वे तपस्विनः ।
आश्रमं स्थित्यनर्हन्तं, विज्ञायाऽन्यत्र ते गताः ॥५॥ यद् आगमे- [दशवैकालिके] "रन्नो गिहवईणं च, रहस्सा रक्खियाणि य । संकिलेसकरं ठाणं, दूरओ परिवज्जए" ॥६॥ [ द.वै./अ.५/उ.१/१६] सम्पूणैर्नवभिर्मासै, राज्ञी प्रीतिमती सती । सप्तभिर्दिवसैः सार्धेः, सुखेन सुषुवे सुताम् ॥७॥ ऋषीणामाश्रमे जाता ऋषिदत्ता कनी निजा । नाम्ना पितृभ्यां साऽऽख्याता, विख्याता स्वगुणैरभूत् ॥८॥ प्रसूः प्रसूतिरोगाच्च, पञ्चत्वं प्राप साऽन्यदा । ततः सा कर्मणां योगादासीद् दासीव दुःखिनी ॥९॥

Page #231

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१५७ यतः - "बालस्स माइमरणं, भज्जामरणं च जुव्वणपत्तस्स ।
वुड्डस्स पुत्तमरणं, तिन्नि वि गुरुयाइं दुक्खाई" ॥१०॥[आर्या ] [ ] स्थितो वने प्रियो राजा, निन्दन् प्राक् कर्म दुष्कृतम् । स्वस्वान्तान्तश्चतुःसङ्ख्यान् मासानित्यवाहयत् ॥११।। राज्यत्यागो, वनाऽऽभोगो, गुर्वी पत्नी, सुताजनुः । एकाकित्वं, मृतिः पत्न्याः, 'धिगिदं कर्मचेष्टितम्' ॥१२॥ तदूर्ध्वदैहिकं कृत्वा लालयित्वा तनूद्भवाम् । कष्टं क्रीडादिकैरष्टवर्षीयामतनोत् पिता ॥१३॥ "कमढी न देइ खीरं, न पंखवायं, न कोमलं वयणं । तह वि य वटुंति जिया, पलोइया सोमदिट्ठीए" ॥१४॥ [ आर्या ] [ ] 10 दृष्ट्वा सुरूपां मत्पुत्री, हरिष्यन्ति वनेचराः । विचिन्त्येति मुनिप्रोक्तमदृश्यीकरणाञ्जनम् ॥१५।। जनकः स्थापयामास, स्वपार्वे स्वसुताकृते । तेनाञ्जनेन पुत्रीयमदृश्या भवति क्षणात् ॥१६॥ सोऽस्म्यहं हरिषेणाख्य, इयं सा मम कन्यका । एवंविधा मिथो गोष्ठी, जाता सङ्गतयोस्तयोः ॥१७।। निरीक्षते ततः कन्यां, धन्यां तत्रस्थ एव सः । पुनर्पुनर्मिथोदृष्टिरागरङ्गाऽनुरागिणीम् ॥१८॥ "आकारिङ्गितैर्गत्या, चेष्टया भाषणेन च । तेन वक्त्रविकारेण, ज्ञायतेऽन्तर्गतं मनः ॥१९॥ [अ.सं./३/५१५] 20 तयोरित्याशयं ज्ञात्वा, हरिषेणो मुनीश्वरः । कुमारं प्रत्युवाचैवं, दत्तैषा ते कनी मया ॥२०॥ कुमारोऽवगिदं सत्यं, पूज्यैरादिश्यतेऽत्र यत् । तन्मनः-काय-वाग्शुद्ध्या, प्रतिपन्नं भवद्वचः ॥२१।। तं प्रत्याख्यत् स राजर्षि-र्वत्स ! गच्छ निजेच्छया । त्वं सप्तदशधा भोज्यं, कुरुष्व स्वकसद्मनि ॥२२॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #232

१५८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ तच्चतत्-"द्विधा धान्यं, त्रिधा मांसं, चतुर्धा शाक-गोरसम् ।
घृतं तिलेक्षुलवणं, स्यादष्टादशमं पयः" ॥२३॥ [ ] अवक् कुमारो राजर्षि, स्वामिन् ! मे कुर्वनुग्रहम् । यतोऽद्य क्रियते सार्धं, त्वया भोज्यं मयाऽचिरात् ॥२४॥ प्रत्युक्तं मुनिना वत्स !, प्रमाणं गौरवं तव ।
परं परं मुनीनां च, शुष्ककन्दादि भोजनम् ॥२५॥ उक्तं च-“सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते,
शुष्कैस्तृणै र्वनगजा बलिनो भवन्ति । कन्दैः फलैर्मुनिवरा गमयन्ति कालं, संतोष एव पुरुषस्य परं निधानम्" ॥२६॥ [व.ति.] [ ] "तुच्छं भत्तं पाणं, तुच्छा निद्दा य तुच्छआरंभा।
तुच्छा जाण कसाया, ताणं चिय तुच्छसंसारो" ॥२७॥ [ आर्या.][ ] "लवणविहूणा य रसा, चक्खुविहूणा य इंदियग्गामा ।
धम्मो य दयारहिओ, सुक्खं संतोसरहियं नो" ॥२८॥ [ आर्या.] [ ] "निरीहस्य निधानानि, प्रकाशयति काश्यपी ।
अङ्गोपाङ्गानि बालानां, विगोपयति कामिनी" ॥२९॥ [ ] "सन्निधौ निधयस्तस्य, कामगव्यनुगामिनी । अमराः किङ्करायन्ते, सन्तोषो यस्य भूषणम् ॥३०॥ [यो.शा./१७१ ] सुस्वादस्सरस: स्निग्धः, संस्कृतस्सूपकारकैः ।
राजपिण्डस्तु साधूनां, कल्पते नो जिनोक्तितः ॥३१॥ यद् आगमे -"मुइयाइगणो राया, अट्ठविहो तस्स होइ पिंडु त्ति ।
पुरिमेयराण एसो, वायाईहिं पडिकुट्टो" ॥३२॥ [ ] "मुईओ मुद्धऽभिसित्तो, पंचहिं सद्धिं तु भुंजए रज्जं ।
तस्स उवज्जो पिंडो, तव्विवरीयम्मि भयणाओ" ॥३३॥[ ] "ईसरपभिईहिं तहिं, वायाओ खद्धलोहदाराणं । दंसणसंगो गरहा, इयरेसिं न अप्पमायाओ" ॥३४॥ [ ]
15
20
25
१. पृथ्वी।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #233

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥ ]
'असणाइया चउरो, वत्थं पत्तं च कंबलं चेव । पाउंछणगं च तहा, अट्ठविहो रायपिंडु त्ति" ॥३५॥ [ ] स्वर्णशालि(?)र्मुद्गदालि-र्मोदका मोदकास्सताम् । सुपक्वं घृतपक्वान्न-ममृतं सुरभीघृतम् ॥३६॥ व्यञ्जनं व्यञ्जिताऽऽस्वाद - मशोका शोकवर्त्तिनी ।
षड्रसं सुरसं भोज्यं, मुनीनां च न कल्पते ॥३७॥ यद् आगमे -
44
"विगई विगईभीओ, विगइगयं जो उ भुंजए साहू ।
विगई विगइसहावा, विगई विगई बला नेइ" ॥३८॥ [ आर्या. ] [ प्रत्या.स्व./२००]
"हियाहारा मियाहारा, अप्पाहारा य जे नरा ।
न हु ते विज्जा चिकिच्छंति, अप्पाणं ते चिकिच्छगा" ॥३९॥ [ ओ.नि./५७९ ] "अच्चाहारो न सहइ, अइनिद्धेणं विसया उईरंति ।
जायामायाहारो, तं पि गमाइं न इच्छामि " ॥४०॥ [ आ.नि./ १२६६ ]
[ १५९
"थोवाहारो थोवभणिओ वि जो होइ थोवनिद्दो वि ।
थोवोवहि-उवगरणो, तस्स उ देवा वि पणमंति ॥ ४१ ॥ [ आ.नि./ १२६८ ]
विसृष्टो मुनिनेत्युक्त्वा, स्थानमेत्य नृपो निजम् । प्रागुक्तं भोजनं भूपो, भुङ्क्तेऽसौ भव्यभावभाक् ॥४२॥ मु(भुङ्क्त्वाऽथ परिणीता सा, कुमारेण शुभक्षणे । ऋषिदत्ताऽभिधा धन्या, कन्या श्रीहरिषेणसूः ॥४३॥ भुञ्जानश्च तया सार्धं, भास्वद् भोगान् नवोढया । व्यतीता बहवस्तस्य वासराः पुण्यभासुराः ॥४४॥ "मुनिः कुमारमन्येद्यु-गिरा गद्गदयाऽवदत् ।
कुमार ! जगदाधार !, परोपकृतिकर्मठ ! ॥४५॥ त्वां प्रति प्रतिभावन्तं, किं बहु ब्रूमहे वयम् । दुःखाऽपमानस्थानमेनां त्वं जातु मा कृथाः ॥४६॥ कौशल्येऽकुशला, मुग्धा, मृगीव वनवासिनी । हावभावानभिज्ञाता, त्वय्यसौ स्थापिता मया ॥४७॥
D:\amarata.pm5\ 3rd proof
5
10
15
20
25

Page #234

१६०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ सकला चन्द्रलेखेव, सुविद्येव सलक्षणा । सदाचारा मरालीव, सद्गुणा चापयष्टिवत् ॥४८॥ सरसीव रसाऽऽपूर्णा, साऽर्था सेवधिवत् सदा । वृत्तवत् सदलङ्कारा, ससत्त्वा गुविणीव सा ॥४९॥ त्वत्सङ्गसमायोगात् , प्रशस्या प्रतिभावताम् ।
भविष्यति सुनिःशङ्क, दुहिता मे हिताय ते" ॥५०।। यथा- मृगनाभिगतो रेणुरशुभोऽपि शुभो भवेत् ।
कल्याणं पावकाऽऽश्लेषात् , मौक्तिकं स्वातियोगतः ॥५१॥[ ] मन्त्रमन्त्रितसत्कन्यासूत्रतन्तो व्रजेज्ज्वरः । सुधाबिन्दो विषं नश्येत् , तमस्तोमो दिवामणेः ॥५२॥[] आश्रयवशेन पुंसां, गरिमा लघिमा च जायते सद्यः ।
वन्ध्ये वन्ध्यसमानाः, करिणो पि हि दर्पणे लघवः ॥५३॥ [आर्या ] [ ] यद् आगमे -
"गिरिसय-पप्फसयाणं, सविहिय ! आहरणकारणविहिन्न । 15 वज्जिज्ज सीलविगले, उज्जुयसीले हविज्ज जई"॥५४॥[ आर्या ] [ उप.मा./२२७] "माताऽप्येका पिताऽप्येको, मम च तस्य च पक्षिणः ।
अहं मुनिभिरानीतः, स च नीतो गवाशनैः" ॥५५॥ [ ] "गवाशनानां स गिरः श्रृणोति, अहं च राजन् ! मुनिपुङ्गवानाम् ।
प्रत्यक्षमेतद् भवता च दृष्टं, संसर्गजा दोषगुणा भवन्ति ॥५६॥ [ उपजाति ] [ ] 20 "उत्तमजणसंसग्गो, सीलदरिदं पि कुणइ सीलड्ढे ।
जहा मेरुगिरिविलग्गं तणं पि कणगत्तणमुवेइ ॥५७॥ [ आर्या ] [सं.सि./६४] "किं तेन हेमगिरिणा रजताद्रिणा वा, यावाश्रिता हि तरवस्तरवस्त एव । मन्यामहे मलय-मन्दर एक एव, यत्राऽऽम्र-निम्ब-कुटजा अपि चन्दनानि" ॥५८॥
1 [व.ति] [भर्तृ.नीति./८०] 25 "सुचिरं पि अच्छमाणो, वेरुलिओ कायमणियउम्मीसो। ___ न उवेइ कायभावं, पाहन्नगुणेण नियएणं ॥५९॥ [ ]
१. मन्यामहे मलयमेव, यदाश्रयेण ।
कङ्कोल-निम्ब-कुटजा अपि चन्दनाः स्युः ॥ [भर्तृहरिशतके/श्लो.८० उत्तरार्धः]
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #235

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१६१ “उत्तम सरिस संग २, ३५ प्रामि (मभरे । न२४२ (?)-२सि२-४स, तिन्नि विप्राभ्या ते ॥६00 (दूध) [ ] मित्र ! भास्वबृहद्भानौ, विविक्षुर्भिक्षुरस्म्यहम् । 'मादृशां जीविताच्श्रेयो मरणं' मन्महे वयम् ॥६१।। नृपोऽवगेवं मा तत्रभवद्भिः क्रियतां ततः । मुनिः कनीमभाषिष्ट, श्रुणु शिक्षां हितावहाम् ॥६२॥ "शुश्रूषयेर्गुरून् देवान् , स्वश्रू-स्वसुर-वल्लभान् । पालयेस्त्वं व्रतं शीलं, स्वपत्नीष्वपि मा कुपः ॥६३।। "मञ्चोत्पाटन-गेहमार्जन-पयःपावित्र्य-चुल्हीक्रियास्थालीक्षालन-धान्यसंस्कृतिविधा गोदोह-तन्मन्थनैः । पाकैस्तत्परिवेषणैस्समुचितैः, पात्रादिपूतिक्लमैः, स्वश्रू-भर्तृ-ननान्दृ-देव-विनयैः कष्टं वधूर्जीवति" ॥६४॥ [शा.वि.] [ ] सुखे दुःखेऽपमाने च, मा भूधर्मपराङ्मुखा । दत्त्वैवमात्मनीनां तां, शिक्षामाश्लिष्य चात्मजाम् ॥६५॥ जामातरं स्वपुत्रीं च, समापृच्छ्यऽऽप्ततापसान् । स्मृत्वा पञ्चनमस्कारं, चतुश्शरणसंश्रितः ॥६६॥ समाराध्य मुनेर्धर्मं, ध्यात्वा श्रीजिनपुङ्गवम् । सत्वांश्च क्षमयित्वा स्राक्, बृहद्भानुं विवेश सः ॥६७।। [त्रिभिः कुलकम्] ऋषिदत्ता चलच्चित्ता, मूर्च्छयन्ती मुहुर्मुहुः । लुठन्ती वसुधापीठे, रुदन्ती करुणस्वरम् ॥६८।। ताताऽभिधानं जल्पन्ती, वदन्ती गद्गदं वचः । ताडयन्ती निजं वक्षो, विलापानतनोदिति ॥६९॥ हा तात ! हा तात ! निस्सीमाऽपत्यवात्सल्यतत्पर ! । अद्याऽहं त्वदृते शोच्या, गतमूलेव कन्दली ॥७०।। दृष्टा सा न मया माता, तात ! माता त्वमेव मे । उभावपप्ततां मेऽद्य, भुवि हस्तौ गते त्वयि ॥७१॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #236

१६२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ ततः स्वर्णरथो भर्त्ता, स्वप्रियाप्रतिबोधकम् । पितृशोकनिवृत्त्यर्थं, वचोऽवोचद् वचस्व्यसौ ॥७२।। तिष्ठ तिष्ठ प्रिये ! माऽश्रुपातमत्यन्तमातनु ।
किं त्वत्कृतेन दुःखेन, स्वप्राणत्यागकृत्पितुः ॥७३॥ 5 न शोचनीयः स्वपिता, त्वया भङ्गरभाग्यया ।
भुक्तभोगी महात्यागी, कृतराज्यः कृतव्रतः ॥७४॥ यतः - "ध्वान्तं ध्वस्तं समस्तं, विरहविगमनं, चक्रवाकेषु चक्रे,
सङ्कोचं मोचितं द्राग् , वरकमलवनं, धाम लुप्तं ग्रहाणाम् । 10 सम्प्राप्तोऽ? जनेभ्यस्तदनु च निखिला, येन भुक्ता दिनश्रीः,
सम्प्रत्यस्तं गतोऽसौ, हतविधिवशतः, शोचनीयो न भानुः" ॥७५॥ [स्रग्धरा ][ ] "मरणं प्रकृतिः शरीरिणां, विकृतिर्जीवितमुच्यते बुधैः ।
क्षणमप्यवतिष्ठते श्वसन् , यदि जन्तुर्ननु लाभवानसौ" ॥७६॥ [ रघुवंश ८/८७]
"सृजति तावदशेषगुणाकरं, पुरुषरत्नमलङ्करणं भुवः । 15 तदपि च क्षणभङ्गिकरोति चे-दहह कष्टमपण्डितता विधेः" ॥७७॥ [ द्रु.वि.][]
"यद्भग्नं धनुरीश्वरस्य शिशुना, यज्जामदग्न्यो जितस्त्यक्ता येन गुरोगिरा वसुमती, बद्धो यदम्भोनिधिः । एकैकं दशकन्धरक्षयकृतौ रामस्य किं वर्ण्यते ?,
दैवं वर्णय येन, सोऽपि सहसा नीतः कथाशेषताम्" ॥७८॥ [ शा.वि.] [ ] 20 “आवासं परिमाटि वायु, ऋतवः पुष्पोत्करं तन्वते,
कीनाशो महिषेण वारि वहते, ब्रह्मा पुरोधाः पुनः ॥ खट्वायां विनियन्त्रिता ग्रहततिनिणेजकः पावकः, चामुण्डास्तलरक्षिका, गणपतिश्चक्रीवतां चारकः" ॥७९॥ [शा.वि.] [ ]
"बद्धा येन दिनाधिपप्रभृतयो, मञ्चस्य पादे ग्रहाः, 25 सर्वे येन कृताः कृताञ्जलिपुटाः, शक्रादिदिक्पालकाः ।
लङ्का यस्य पुरी समुद्रपरिखा, सोऽप्यायुषः संक्षये, कष्टं विष्टपकण्टको दशमुखो दैवाद् गतः पञ्चताम्" ॥८०॥ [शा.वि.][ ]
D:\amarata.pm513rd proof

Page #237

10
ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१६३ "गर्भस्थं जायमानं, शयनतलगतं, मातुरुत्सङ्गसंस्थं, बालं वृद्धं युवानं, परिणितवयसं, निःस्वमाढ्यं खलाऽऽय॑म् । वृक्षाग्रे शैलश्रृङ्गे, नभसि पथि जले, कोटरे पञ्जरे वा, पाताले वा प्रविष्टं, हरति हि नितरां, दुर्निवारः कृतान्तः" ॥८१॥ स्रग्धरा [ ] नैषधेऽपि च "चर्म वर्म किल यस्य न भेद्यं, यस्य वज्रमयमस्थि च तौ चेत् । स्थायिनाविह न कर्ण-दधीची, तन्न धर्ममवधीरय धीर!" ॥८२॥[नैष.५/१२९]
आगमेऽपि च"डहरा वुड्डा वि पासहा(ह), गब्भत्था वि चवं( यं )ति माणवा । सेणे जह वट्टयं हरे, एवं आउक्खयम्मि तुट्टइ" ॥८३॥ [ सूत्र.श्रु.१/अ.२/२] "तित्थयरा गणहारी, सुरवइणो चक्कि-केसवा रामा ।
संहरिया हयविहिणा, का गणणा इयरलोयस्स" ॥८४॥ [ आर्या ] [ दे.श./९७] "विहडइ विह०[ वो, विहडइ बंधवो, विहडइ सरीरं पि । तणुपरिचओ वि अंते विहडेइ, न जीव ! तुह धम्मो ] ॥८५॥ [वि.म./१२९ ] स्वप्रियां प्रतिबोध्यैवं, कृत्वा तस्यौर्ध्वदेहिकम् । राजर्षिस्तूपमास्थाप्य, सयत्नः स प्रमोदभाक् ॥८६॥ ततश्च सप्रियः स्वीयं, नगरं प्रति सोऽचलत् । अखण्डितप्रयाणैस्स, संप्राप्तो रथमर्दनम् ॥८७।। सक्षणं सगुणः प्राज्ञो, राज्ञो राजगृहं गतः । सकलत्रो द्विधाऽवन्ध्यं, पितृपादौ ननाम स ॥८८॥ पितृभ्यां संस्तुतोऽत्यन्तं, मात्रा वर्धापितो मुदा । प्रापितो युवराजत्वं, भोगान् भुङ्क्ते सवल्लभः ॥८९॥ इतश्च – कौबेरीनगरीभ", राजा श्रीसुरसुन्दरः ।
कुमारोद्वाहवृत्तान्त-मश्रौषीज्जनवार्त्तया ॥९०। तस्याऽऽस्ते रुक्मिणी पुत्री, कुमारोद्वाहकाङ्क्षिणी । श्रुत्वा जातं तमुद्वाहमासीद् दुर्मन-उन्मनाः ॥९१॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #238

१६४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ सुलसायोगिनीजुष्टा, रुक्मिण्याऽवद्यकारिका । समस्तमन्त्र-तन्त्रज्ञा, गृहे साऽऽकारिताऽन्यदा ॥९२।। सा च कीदृशी ?"चण्डी दुर्विनया स्वयं कलहिनी, कृष्णा परामन्त्रिणी, निद्रालुः पललाशनी विकथिनी हीवर्जिता तस्करी । देहिल्यामुपवेशिनी क्षयकरी, दन्तैः कटत्कारिणी, निःशौचा कुटिलाशया च सुलसा किं वर्ण्यते योगिनी ॥९३।। [शा.वि.] "कुटिलगतिः कुटिलमतिः, कुटिलात्मा कुटिलशीलसंपन्नः ।
सर्वं पश्यति कुटिलं, कुटिलः कुटिलेन भावेन" ॥९४॥ [ आर्या ] [ ] 10 "कवयः किं न कुर्वन्ति, किं न जल्पन्ति मद्यपाः ।
योषितः किं न कुर्वन्ति, किं न भक्षन्ति( ? ) वायसाः" ॥१५॥ [अनु.] [ ] "अश्वप्लुतं माधवर्जितं च, स्त्रीणां चरित्रं भवितव्यतां च ।
अवर्षणं वाऽप्यतिवर्षणं वा, देवा न जानन्ति, कुतो मनुष्यः" ॥१६॥ [ उप.][ ]
"रविचरियं गहचरियं, ताराचरियं च चंदचरियं च । 15 जाणंति बुद्धिमंता, महिलाचरियं न याणंति" ॥९७॥ [आर्या ] [ ]
"आयी धन वर्षास, स्त्रीयरित्रन रोतi पास।
એ ત્રિહનું જાણઇ ભેલ, તસ ઘરિ નીર વહઈ સહદેઉ I૯૮ (દૂહો) [ ] "मच्छपयं जलमज्झे, आगासे पंखियाण पयपंती।
महिलाण हिययमग्गो, तिन्नि वि लोए न याणंति ॥९९॥ [आर्या ] [ ] 20 "त्रि(1)भ ! स्त्रीय न धीNS, ४६ सि२ अप्पिय हे।
नही तोवर २५i, न भूली से॥१००। (दूडी) [ ] "हु न बोरिव ४ सिंयई अभिओ।। तोम वींu, तिं तराई गुरो ॥१०१॥ (हूडी) [ ]
"दूधि सीयि दी436, था। हीमो गुदे ।। 25 तो नछ य९l, ali dus Yो ॥१०२॥ (दूड) [ ] "अन्नं रमइ निरिक्खइ, अन्नं भासेइ अन्नयं चिंतइ । अन्नस्स देइ दोसं, कवडकुडी कामिणी एसा" ॥१०३॥ [आर्या ] [ ]
D:lamarata.pm5\3rd proof

Page #239

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१६५ "हियए किण्हा, वयणेण चउमुही, दरिसिणेण तह रुद्दा । तेण नमक्करणिज्जा, देवत्तियनिम्मिया नारी" ॥१०४॥ [आर्या ] [ ] "देवाण दाणवाणं, मंतं मंतंति मंतनिउणा वि। इत्थीचरियम्मि पुणो, ते सवि मंता कहिं नट्ठा" ॥१०५॥ [आर्या ] [ ] "श्रूयते यन्न शास्त्रेऽपि, यन्न लोकेऽपि दृश्यते । तत् कल्पयन्ति लोलाक्ष्यो, जल्पन्ति स्थापयन्ति वा" ॥१०६॥[ ] निजवृत्तान्तमाज्ञाप्य, सुलसायास्तया ततः । ऋषिदत्ताकलङ्गाऽर्थं सा पष्टा योगिनी तदा ॥१०७।। तयोक्तं तत् तथा कुर्वे, स्यात् करग्रहणं तव । यथा हेमरथाधीश-सुतस्वर्णरथस्य हि ॥१०८।। इत्यक्त्वा तत्र सा प्राप्ता, कमाराऽऽवासवेश्मनि । दत्तेऽवस्वापिनी निद्रां, धन्ययोर्वरकन्ययोः ॥१०९।। कल्पद्रुः कल्पवल्लीभि-मञ्जरीभिस्सदा फलः । यथा हंसश्च हंसीभि-मुद्रिका रत्नमुद्रिता ॥११०।। तथा कुसुमशय्यायामृषिदत्तोपसङ्गतम् । योगिनी वीक्ष्य तद्पं, शिरस् सौवमधूनयत् ॥१११॥ युग्मम् । ततश्च ऋषिदत्ताऽऽस्यं, रक्तै रक्तीकृतं तया । मारयित्वा नरं कञ्चित् , तत्पाबें न्यस्तमामिषम् ॥११२।। एवं कृत्वाऽतिनिस्त्रिंशा, सुलसा कृत्यलालसा । ततः पलायिता तूर्णं, संप्राप्ता रुक्मिणीगृहे ॥११३॥ प्रगे मृतनरं दृष्ट्वा, जातः कलकलध्वनिः । जागरूकः कुमारोऽथ, तमाकर्ण्य व्यचिन्तयत् ॥११४॥ स्थाने किं विजने ह्यस्मिन् , केनाऽयं मारितः पुमान् । वक्त्रं रक्ताऽऽक्तमेतस्याः, कृतं चोत्शीर्षके पलम् ॥११५।। मत्प्रिया राक्षसी किं वा, शाकिनी याकिनी किमु । निशाचरी वनेचरी, व्यन्तरी प्रेतडामरी ॥११६।।
D:lamarata.pm5\3rd proof

Page #240

१६६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ तथाविधां विचिन्त्यैनां, रुधिराक्ताऽऽननामिति । असंभाव्यं विभाव्यैतद्-भव्यैर्वक्तुं न पार्यते ॥११७।। शास्त्रेऽतिरूपं यदहो, स्वापायबहुलं भवेत् ।
तत् सत्यमेवमादिष्टं, विशिष्टं स्पष्टदृष्टिभिः ॥११८।। 5 यतः- "अतिदानाद् बलिर्बद्धो, अतिगर्वेण रावणः ।
अतिरूपाद् हृता सीता, अति सर्वत्र वर्जयेत्" ॥११९॥[ ] मनोविकल्पसङ्कल्पान् कल्पयित्वा बहूनयम् । प्रियां प्रबोधयत्येवं, देवि ! जागृहि जागृहि ॥१२०।। ततस्सुप्तोत्थितां तां स, प्राह प्राणप्रियां प्रिये ! । पृच्छामि भवतीं देवि !, यदि त्वं नैव रुष्यति ॥१२१॥ हरिषेणकुलोत्पन्ना, सती त्वं राक्षसी कथम् । साऽपि भीताऽभणद्-देव ! किमेवं जल्पते त्वया ॥१२२।। प्रत्युवाच कुमारस्तां, रात्रावद्य प्रिये ! किमु । दृश्यते मारितो मर्त्यस् ,-त्वदुत्शीर्षकसन्निधौ(?) ॥१२३।। तदङ्गिमांसमिश्रं ते, मुखं रक्ताऽरुणीकृतम् । एतद् द्वयमभाग्येन, दृष्टं व्युष्टे स्फुटं मया ॥१२४॥ युग्मम् ॥ सैवं पतिवचः श्रुत्वा, भर्तारं प्रत्यभाषत । देव ! स्यां यद्यहं पूर्वं भूमिस्पृण्मांसभोजिनी ॥१२५।। साम्प्रतं किमहं कुर्वेऽपेयाऽभक्ष्यविवर्जनम् । प्राङ् मे त्वं किं न जानासि, शुष्ककन्दादिभोजनम् ॥१२६।। युग्मम् ।। केनाऽपि वैरिणा प्राच्य-मत्कर्मप्रेरितेन हि । स्फुरद्भोगवतो नेतस् !, तवाऽप्रीतिकृते कृतम् ॥१२७।। पदार्थसार्था ये सन्ति, प्रकृष्टाश्शिष्टसम्मताः । सदूषणाश्च ते सर्वे, रत्नदोषी विधिर्यतः ॥१२८॥
15
१. प्रभाते ।
D:lamarata.pm5\3rd proof

Page #241

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१६७ उक्तं च -"शशिनि खलु कलङ्कः, कण्टकाः पद्मनाले,
उदधिजलमपेयं, पण्डिते निर्धनत्वम् । युवतिजनवियोगो, दुर्भगत्वं सुरूपे, धनवति कृपणत्वं, रत्नदोषी कृतान्तः" ॥१२९॥ [ मालिनी ] [ ] 'मदुक्ते न प्रतीतिश्चेत् , तदा त्वं निगृहाण माम् । एतत् प्रियावचः श्रुत्वा, स एवं तामबम्भणीत् ॥१३०॥ प्रिये ! त्वमसि निर्दोषा, खेदं मनसि मा कथाः । चिन्तां काञ्चिन्न कुर्वीथा, इत्याश्वास्य स्ववल्लभाम् ॥१३१।। निराकरोति तन्मांसं, प्रक्षालयति तन्मुखम् । स्वर्णालङ्कृतिपूर्णां तां, स्वहस्तेन तनोत्यसौ ॥१३२।। एवं कलङ्ककालुष्यं, सा कुर्याद् विद्ययाऽन्वहम् । प्रातर्भर्ता तथा तस्याः, स्नेहात् तं विनिगृहति ॥१३३।। ततोऽमात्यानभाषिष्ट, राजा हेमरथोऽन्यदा । नित्यशो मार्यतेऽमर्यो, मत्पुरे हेतुरत्र कः ॥१३४।। 'राजन् ! वयं न जानीमस्'-तैरुक्तमिति भूपतेः । मीयते त्वनुमानेन, चल्लिः स्यान्मानवी न हि ॥१३५।। कोपाटोपान्नृपेणोक्तम्-तर्हि पाखण्डिनो द्विजाः । बौद्धाः नैयायिकाः साङ्ख्याः , जैनाः वैशेषिकास्तथा ॥१३६।। ज्योतिष्काश्च निमित्तज्ञाः, मन्त्र-तन्त्रकलाविदः । योगिनो भोगिनोऽप्यत्र, तपोधन्यास्तपोधनाः ॥१३७।। वास्तुज्ञाः विश्वकर्माणः, लक्षणज्ञा विचक्षणाः । जैमिनीया बृहत्प्राज्ञाः, आकार्यन्तां समेऽप्यमी ॥१३८।। [त्रिभिःकुलकम्] एवं राज्ञो गिरां प्राज्ञा, जना हूतास्समागताः । पृष्टा स्पष्टं प्रगे सर्वे, राज्ञा पुम्मृतिकारणम् ॥१३९।। मिथो विचारयन्त्येते, चतुराश्चतुरास्यवत् । पृथग् पृथग् मनीषाभिविद्ययाऽप्यनवद्यया ॥१४०।।
20
१. चल्लि [दे.] = राक्षसी । २. ब्रह्मवत् ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #242

5
10
15
20
25
१६८ ]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
-
परं विदन्ति नो किञ्चित् सम्यगालोचितं च तैः । भूयस्सम्भूय राज्ञोऽग्रे, ज्ञापितं स्वाऽज्ञतादिकम् ॥१४१॥ एते यतो न जानन्ति, मर्त्यमृत्युनिबन्धनम् । ततः कोपान्नृपो ब्रूते, निर्वास्यतां समे पुरात् ॥१४२॥ नृपाभिज्ञयाऽनभिज्ञास्ते, कोपाटोपाद्भटैर्भटैः । मुक्त्वा जैनमुनीनन्ये, सर्वे निर्वासिताः बहिः ॥१४३॥ इतश्च – अवद्यकारिकाऽन्येद्युः, सुलसा नाम योगिनी । राज्ञस्सदस्समागत्य, राजानं सा व्यजिज्ञपत् ॥१४४॥ हे हेमरथभूपाल ! मया स्वप्नोऽद्य वीक्षितः । आगत्य मध्यरात्रे मे, प्रोक्तं देवेन केनचित् ॥१४५॥ नाना पाखण्डिनस्सर्वान् नृपो निष्काशयिष्यति । तेनोक्तं च त्वया गत्वा, राज्ञोऽग्रे ज्ञाप्यतामिति ॥१४६॥ यत् ते कुमारेणाऽनेन याऽऽनीता वल्लभा वनात् । सा नूनं राक्षसी ज्ञेया, तस्या एतच्च चेष्टितम् ॥१४७॥ पाखण्डिनां पराभूर्ति, मा कुरुष्व महीपते ! । 'कूट्यन्ते सैरिभास्यानि, केदारानत्ति शूकरः ' ॥१४८॥ मदीये वचने राजन् ! संशयस्ते भवेद् यदि । तदद्य मध्यरात्रे वा, स्वयं गत्वा विलोकय ॥१४९॥
"
तयैवमुक्ते राज्ञोक्तं- हुं, करिष्ये निरीक्षणम् । इत्युक्त्वा तद्वचो धृत्वा, योगिनी सा विसर्जिता ॥ १५०॥ अथ हेमरथो भूपः, स्वाङ्गपीडादिकैतवात् । अशाययन्निजाऽभ्यर्णे, पुत्रं स्वर्णरथं स्वकम् ॥१५१॥ अपनिद्रः कुमारोऽसौ, सुप्तः स्वपितुः सन्निधौ । चिन्तयेदिति हा दोषः, पत्न्याः प्रादुर्भविष्यति ॥१५२॥ यतः - एकतः पितुरादेशो, लङ्घने युज्यते न मे ।
अन्यतो दयिता दोष, 'इतो व्याघ्र इतस्तटी' ॥१५३॥ १. खाय जगलो ने कूटाय भगलो इति गूजराती कहेवत ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #243

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥ ]
तथा सुलसयाऽत्यन्तं, तस्यां तस्यां तथैव च । ऋषिदत्तामुखं, रक्ती-कृतं मुक्तं नरामिषम् ॥१५४॥ राज्ञा हेमरथेनाऽथ, प्रेषिताः प्रेष्यका रहः । योगिन्युक्तस्वरूपस्य प्रविलोकनहेतवे ॥१५५॥ प्रगे दृष्ट्वा स्वरूपं तं चरै राज्ञो निवेदितम् । ततः कोपारुणो राजा, स्वं कुमारमरंरणीत् ॥१५६॥
त्वं क्रूरचरितामेनां, जानन्नपि निशाचरीम् । कथं स्थापयसे, दूराद् याहि रे राक्षसीपते ! || १५७।। मा दर्शय मुखं मे त्वं, मद्द्द्शोः परतो भव । कलङ्कितं कलङ्किन्याऽनया में निर्मलं कुलम् ॥ १५८॥ कामं कुलकलङ्काय, कुलजाताऽपि कामिनी । श्रृङ्खला कनकोत्पन्ना, बन्धनायैव केवलम् ॥१५९॥ कुमारः स्वजनाधारः, स्वाऽलीकस्थापिताञ्जलिः । नृपं विज्ञपयामास-देवेदं सर्वथा वृथा ||१६०|| मा कुरुष्व मयि क्रोधं, त्वं प्रसीद दयानिधे ! । नृपतिस्तमऽथोऽवादीत्, तत् सर्वं त्वं निभालय ॥१६१॥ कुमारो दुःखितो दीनो, ययौ यावद् गृहं निजं । तावद् वामकरन्यस्त-कपोलां पश्यति स्म ताम् ॥१६२॥ तां कीदृशीम् -
-
यतः
मुक्तादाम त्रोटयन्तीं सुदुःखात्, वक्षः स्वीयं ताडयन्तीं कराभ्याम् । स्वाङ्गोपाङ्गान् मोटयन्तीं विमानात्, दुःखावेशाद् भूमिपीठे लुठन्तीम् ॥१६३॥ [शालिनी] निन्दन्तीमात्मना चीर्णं, पूर्वकर्मविजृम्भितम् ।
रुदन्तीं विलपन्तीं च, ध्यायन्तीमिति चेतसि ॥१६४॥ [ त्रिभिः कुलकम् ]
"सव्वो पुव्वकयाणं, कम्माणं पावए फलविवागं ।
अवराहेसु गुणेसु य, निमित्तमित्तं परो होइ" ॥१६५॥ [ सं.सि./११८ ]
“रामो येन विडम्बितो वनगतश्चन्द्रः कलङ्कीकृतः, क्षारश्चाम्बुनिधिः, फणी च सविषस्तद्वत् कपाली हरः ।
[ १६९
D:\amarata.pm5\3rd proof
5
10
15
20
25

Page #244

5
10
15
20
25
१७० ]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
माण्डव्योऽपि च शूलकीलितवपुर्भिक्षाभुजः पाण्डवाः,
नीता येन रसातलं बलिरसौ तस्मै नमः कर्मणे" ॥१६६॥ [ शा.वि. ][ ]
" पिता भम्भासारो मगधविषये च परमा
ऽर्हतां सीमा वीरस्त्रिभुवनगुरुर्यस्य सुगुरुः ।
व्रतं त्यक्त्वाऽयासीत् सपदि गणिकायाञ्च सदने,
स नन्दीषेणाख्योऽप्यहह विषमा कर्म गतयः " ॥ १६७॥ [ शि.रि. ] [] 'द्रौपद्या वचनेन केचकशतं, निर्मूलमुन्मूलितम्,
सीतासक्तमनास्त्रिलोकविजयी, प्राप्तो वधं रावणः ।
सुग्रीवस्य विहाय मोहमतुलं वाली हतस्तारया, प्रायस्स्त्रीवचनप्रपञ्चवशतो लोकः क्षयं यास्यति ॥ १६८ ॥ [ शा.वि. ][ ] पश्चिमायां दिशायां,
"उदयति यदि भानुः,
प्रचलति यदि मेरुः, शीततां याति वह्निः ।
विकसति यदि पद्मं, पर्वताग्रे शिलायां,
न चलति विधिवश्या भाविनी कर्मरेखा" ॥१६९ ॥ [ मालिनी ] []
44
કાલા કર્મ ન રુસીઇ, અધિક ન કીજઇ સોસ ।
सहिए|उँ सालई खापा, हैव न ही ४ई होस” ॥ १७० ॥ [ दूहो ][ ] आलापिताऽथ सा तेन, किं रोदिषि बहु प्रिये ! । किं कुर्वे कस्य वा दुःख - कथां ते श्रावयाम्यहम् ॥१७१॥
यतः- “जो न हु दुक्खं पत्तो, जो न हु दुक्खस्स फेडणसमत्थो ।
"
जो दुहि दुहिओ, न हु तस्स कहिज्जए दुक्खं ' ॥१७२॥[ आर्या. ][ ] कल्येतनेऽह्नि भूपाग्रे, स्वप्नश्रावणकैतवात् ।
योगिन्या द्वेषकारिण्या, राक्षसी त्वं निवेदिता ॥ १७३॥
विभातेऽद्य तथाऽवस्था, चरैस्त्वं प्रविलोकिता । भविष्यत्यग्रतो यत् ते, तज्जानीमो वयं न हि ॥१७४॥ अत्राऽन्तरे हेमरथः स्वयमाकृष्य कुन्तलैः । दुर्दण्डपाशकानां ता-मर्पयामास निः कृपः ॥ १७५ ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #245

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥ ]
नृपस्तानेवमाचख्यौ -पुरेऽस्मिन् पापिनीमिमां ।
भ्रामयित्वा श्मशाने च, नीत्वा घातयत क्षणात् ॥ १७६ ॥ इति श्रुत्वा कुमारः स्व - घातं कुर्वन् महीभुजा । निषिद्धः स्थापितो बद्ध्वा सुन्दरे निजमन्दिरे ॥ १७७॥ अथ सप्तशिखाबद्ध-श्रीफलस्फारकुन्तलाम् । लिम्बपत्रमहामालां, कण्ठस्थकुटकण्टकाम् ॥१७८॥ अग्रसञ्चारिविस्तारिखरस्वरकाहलाम् । शिरोजगुच्छलध्वस्ति, क्वणत्क्वणितमेखलाम् ॥१७९॥ इतस्ततो भ्रमद्भूरि- भिल्लपामरवेष्टिताम् । पुरोनृत्यद्हसद्भण्डा-ऽस्तोकपूर्लोकसंश्रिताम् ॥१८०॥ शाणीशकलनेपथ्यां, लघुलोलत्पटोद्भटाम् । पुरसद्मक्षरत्क्षार-क्षालदुष्पङ्कप‌ङ्किलाम् ॥१८१ ॥ उद्दण्डदण्डविधृत-च्छियरच्छत्रविस्तृताम् । जीर्णसम्मार्जनीखण्ड-शेखरस्फारविग्रहाम् ॥१८२॥
पुरो डमडमद्रङ्गत्-द्रङ्गश्रृङ्गकडिण्डिमाम् । चूर्णचित्रितनिश्शेषाऽलीककृष्णललामकाम् ॥१८३॥ उच्चैरुच्चैर्मिलन्म्लेच्छ-नीचपातितबुम्बिकाम् ।
स्थाने स्थाने महास्वान - हस्यमानाऽनैकनामकाम् ॥१८४॥
खरारूढां नृपाऽऽदेशान्निःशूकदण्डपाशिकाः ।
पुरान्तर्भ्रमयामासु, ऋषिदत्ताभिधां वधूम् ॥१८५॥ [अष्टभिः कुलकम्]
हाहारवं प्रकुर्वत्सु, सत्सु पौरजनेषु च ।
श्मशाने तां नयन्ति स्म, निःकृपा दण्डपाशिकाः ॥ १८६॥
दुष्टां कष्टदशां तस्या, निरीक्षितुमनीश्वरः ।
सत्त्ववत्या महासत्या, रविरस्तङ्गतः किमु ? ॥ १८७॥
१. शणवस्त्रम् । २. छियर्[दे.]=सूर्प । ३. बुंबिका[दे.] बूंब-बूमबराडा |
[ १७१
D:\amarata.pm5\3rd proof
5
10
15
20

Page #246

5
10
15
20
25
१७२]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
पक्षिणोऽप्यरुदन् किं वा, प्रदोषकरुणस्वरम् । विनाशं दुर्दशावासं, तस्या द्रष्टुमनीश्वराः ॥१८८॥ वृक्षैस्सङ्कुचितं शोकात्, वल्लीभिस्संवृतं किमु । सन्ध्यामिश्रि(श्र) तमिस्रेण, प्रसृतं सर्वतस्तः ॥ १८९॥ " इतश्चैकेन तन्मध्यात् करे कृत्वा कृपाणिकाम् । ऋषिदत्तां प्रति प्रोक्तं, शान्तस्वान्तवतीं सतीम् ॥ १९०॥ अरे ! क्रूरे ! महापापे ! स्मर त्वं किञ्चिदीप्सितम् । कुलक्रमागतं ध्यानं दैवतं शुद्धचेतसा ॥१९१॥ पठ पञ्च नमस्कारं, सत्यङ्कारं शिवश्रियः । आराधनां सुखाधानं विधेहि विधिनाऽधुना ॥ १९२॥
सिद्धाऽर्हत्साधुधर्माणां, शरण्यं शरणं श्रय । सुव्रतेषु व्रतोच्चारं कुरु त्वं पुण्यसञ्चयम्" ॥१९३॥। [अर्थतश्चतुर्भिः कुलकम्] अस्मद्भूपोपदेशेन त्वं नाऽसि ऋषिनन्दिनि ! | आलापिता सा तैरैवमतनोद् धर्मसाधनाम् ॥१९४॥ ततश्चारभटः कोऽपि, समाकृष्य कृपाणिकाम् । विद्युद्विलसितोद्यातां यावत् तां हन्तुमिच्छति ॥ १९५॥ ऋषिदत्ता तदाऽऽतङ्ककम्प्यमानतनुर्लता । तृष्णाशुष्काऽऽननाऽम्भोजा, तपसा दुर्बलाऽबला ॥१९६॥ विगलज्जीविताशंसा, सुजनादिप्रशंसिता । निरालम्बा निराधारा, निराशा शून्यमानसा ॥१९७॥ निर्देवता च निर्नाथा, सनाथा धर्मकर्मभिः । तावदेवंविधा पृथ्वी-मण्डले मूच्छिताऽपतत् ॥१९८॥ [चतुर्भिः कुलकम्]
मूर्च्छावस्थां गतश्वासां, ततस्तां प्रेक्ष्य दण्डिभिः । तदा विचिन्तितं चित्ते, निःकृपैरपि सकृपैः ॥ १९९॥
चर्वणं चर्वितस्येव, भाषितं लिखितस्य किम् । मृतस्य मारणं किं वा, मुषितस्य च निग्रहः ॥ २००॥ १. शरीरम् ।
D:\amarata.pm5\ 3rd proof

Page #247

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१७३ एवं विचिन्त्य सर्वेऽपि, प्रचण्डदण्डपाशिकाः । त्रपावन्तः कृपावन्तो, व्यावृत्य स्वपुरं गताः ॥२०१।। शीतवातसमायोगात् , तत्र सन्ध्याक्षणे क्षणात् । सावधानाऽभवद्भव्या, प्राच्यपुण्यप्रभावतः ॥२०२।। स्वं घातकानपश्यन्ती, पश्यन्ती प्रेतभूमिकाम् । मृगीव वागुराभ्रष्टा, सा नष्टा जीविताशया ॥२०३।। दूरं गत्वा महासत्वा, विपिने निर्जने ततः । हा तात ! तात ! तातेति, साऽरुदत् करुणस्वरम् ॥२०४।। "निदाघे दाघातस्-तरलतरतृष्णातरलितः, सरः पूर्णं दृष्ट्वा, त्वरितमुपयातः करिवरः । तथा पङ्के मग्नस्-तटनिकटवर्त्तिन्यपि यथा, न नीरं नो तीरं, द्वयमपि विनष्टं विधिवशात्" ॥२०५॥ [ शिखरिणी][] नि:कृत्रिमनिजाऽपत्याऽन्त्यन्तवात्सल्य ! हे पितः । एकशस्त्वं समागत्य, देहि हस्तावलम्बनम् ॥२०६।। रे जीव ! भवता पूर्व-भवे किं दुष्कृतं कृतम् । यन्मे निरपराधायाः, कलङ्कः प्रददे तया ॥२०७।। ताताऽहं दुर्मतिर्जाता, प्रोज्झितस्त्वं मया च यत् । प्रादुर्बोभूयते भूयो, दु:खं मम किमन्यथा ॥२०८।। मति ५७६ संम२६०...................।
.....॥२०४ा [] सा सा संपद्यते बुद्धिः, सा मतिः सा च भावना ।
सहायास्तादृशा एव, यादृशी भवितव्यता ॥२१०॥ नैषधेऽपि दमयन्ती चन्द्रं प्रति"असमये मतिरुन्मिषति ध्रुवं, करगतैव गता यदियं कुहूः । पुनरुपैति निरुध्य निवास्यते, सखि ! मुखं न विधोः पुनरीक्ष्यते ॥२११॥ 25
[ द्रुतविलम्बित ] [ नैष. ४/५७]
..........
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #248

१७४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ कृत्वा विलापान् बहुधा, सुमुखी दक्षिणामुखी । पित्राश्रमं हृदि ध्यात्वा, सा चचाल शनैः शनैः ॥२१२॥ यस्मिन् समागता मार्गे, परिणीता सती सती । बाल्ये स्वाऽऽरोपितैरेतैः, प्ररूढः प्रौढभूरुहै: ॥२१३।। अन्यैर्धान्यैरभिज्ञातैस्-तया स्वधि गताऽध्वना । संप्राप्तं क्रमशस्तस्मिन्नाश्रमे विगतश्रमे ॥२१४।। सद्पं स्वपितृस्तूपं, ऋषिदत्ता निरीक्ष्य तम् । मूच्छिता पतिता पृथ्व्यां सा रोदति भृशं भृशम् ॥२१५।। हे तात ! नेतरेषाऽस्मि मिलितुं त्वामुपस्थिता । क्व गतोऽसि त्वमागच्छ, दर्शनं दर्शयाऽद्य मे ॥२१६।। हे तात ! दुःखिनी दीनामेनामेकाकिनी कनीम् । अत्राणां करुणां कृत्वा, स्वाशयाऽऽश्वासयात्मना ॥२१७।। त्वां विनाऽस्मिन् महारण्ये, कस्याग्रे पूत्करोम्यहम् । किं करोमि क्व यामीति, सती विलपती सती ॥२१८।। कुर्वन्ती शोकमस्तोकं, वसति प्राग्निजोटजे । सत्रपा सकृपा शान्ता, तथा शरणवर्जिता ॥२१९।। तत्रस्था चिन्तयेदेवं, वदान्या साऽन्यदा हृदि ।
शीलरत्ननिधिस्साक्षाद् , रक्षणीयः कथं मया ॥२२०।। यतः- "न२ पाप नारीत, दाग सिंह।
આગઈ એ મધ સાંસહિઉં, મુહિ ઉપમા મયંક” ૨૨૧|| "माय जाधव पडन, भोटी पीड२ डि।
જસ કારણથી પરિહરઇ, કચ્ચન મૂકઈ કેડિ” પર ૨૨ા "टेसन सालिरी, पाप बांध्या।
ઋષિદત્તા તે ઈમ ભણઈ, તે કિમ છૂરાં છેહ” ||૨૨૩/ हुं ज्ञातमत्र मत्पित्रा, पूर्वमेकौषधी मम । प्रोक्ताऽस्ति यत्प्रभावाच्च, नारी नव्यनरो भवेत् ॥२२४।।
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #249

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१७५ निश्चित्येत्येत्यरण्यान्तः, समानयति सौषधीम् । तत्क्षणात् तत्प्रभावेन, नरत्वं सा समाश्रिता ॥२२५।। मुनिवेषधरा नारी, सुखेनाऽऽरामसंस्थिता । शुष्ककन्द-फलाहारा, शुभध्यानैककर्मठा ॥२२६।। हर्षेण हरिषेणेन कारिते जिनमन्दिरे । सुस्नाता स्नपयेदेवं, मोदकैः परमोदकैः ॥२२७।। सहस्र-शतपत्रैश्च, कमलैः कौमलैः फलैः । अवन्ध्यं सा त्रिसन्ध्यं च, पितृवत् पूजयेज्जिनम् ॥२२८।। इतश्च तस्या दयितो न्याय्ये राज्ये सति स्फुटम् ।। शून्यान्त:करणः स्वर्णरथोऽभूत् तां प्रियां विना ॥२२९।। सुलसाऽसौ जितम्मन्या, कौबेरीनगरीपतेः । गत्वा प्रमोदयामास, रुक्मिणीनाम नन्दिनीम् ॥२३०॥ तया स्वागतमित्युक्त्वा, सत्कृता भोजनादिभिः ।
सद्योऽवद्यविधौ दक्षा, पूज्या राजकुलेषु सा ॥२३१॥ यतः-"भ्रातः ! किं चलितोऽसि ?, यामि कटकं, किं तत्र सेवाऽऽशया ?, 15
कस्सेव्यो नृपतिः ? कथं निजगुणैः ?, के ते गुणा ये सताम् । किं तैरत्र निरर्थकं ? व्रज गृहं, किं न श्रुतं ? यत्त्वया, पूज्यन्ते शठ-मत्सरा व्यसनिनः,कर्णेजपास्सेवकाः"॥२३२॥[शा.वि.][] "भ७दीयासमोट ६४, मंगल पांड। स४४ मा भेदा436, वध्यामा ५is" ॥२३॥ [ ] 20 श्रीसुन्दरमहीशेन, दूतो हेमरथं प्रति । प्रेषितोऽथ प्रहर्षेण, प्राप्तः श्रीरथमर्दने ॥२३४॥ गत्वा विज्ञपयामास, चरो मध्येसभं प्रभुम् । तवैवं देव ! मत्स्वामी, विज्ञप्ति तन्तनीत्यसौ ॥२३५।। त्वत्कुमारोऽत्र नायातस्तत्कि कारणमुच्यताम् ? । मत्पुत्री परिणेतुं त्वं, कुमारं प्रेषय प्रभो ! ॥२३६।।
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #250

१७६]
इति दूतवचः श्रुत्वा तत्त्वावगतमानसः । अदो हेमरथो राजा, प्रत्यवादीत् सुतं प्रति ॥ २३७॥ हे वत्साऽतुच्छवात्सल्य ! खिद्यसेऽहर्निशम् किमु । 'यतः पुराकृतं कर्म, सर्वेषामपि दुस्तरम्' ॥२३८॥
5 यतः -
"तं नऽत्थि घरं, तं न त्थि, राउलं देउलं पि तं न त्थि । जत्थ अकारणकुविया, दो तिन्नि जणा न दीसंति" ॥२३९॥[ ] "विहिविलसियाण खलभासियाण, तह कूडमहिलचरियाण । मणवंछियाण पारं, जाणइ, जइ होइ सव्वन्नू" ॥२४०॥[ ] 10 “ आरोहतु गिरिशिखरं०.
॥२४९॥ [ ]
44
'कस्य स्यान्न स्खलितं, पूर्णास्सर्वे मनोरथाः कस्य । कस्येह सुखं नित्यं, दैवेन न खण्डितः को वा ॥२४२॥ [ ]
"कुमुदवनमपश्रि, श्रीमदम्भोजषण्डं, त्यजति मदमुलूकः, प्रीतिमांश्चक्रवाकः । 15 उदयमहिमरश्मिर्यातिशीतांशुरस्तं, हतविधिविलसितानां, ही विचित्रो विपाकः”॥२४३॥
[ मालिनी. ] [ माघ. ११/६४]
'कर्मणो हि प्रधानत्वं, किं कुर्वन्ति शुभा ग्रहाः । वशिष्ठदत्तलग्नोऽपि, रामः प्रव्रजितो वने" ॥२४४॥[ ]
44
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
44
'प्रायः पुमांसः कुटिलस्वभावाः, रण्डास्तु कौटिल्यकलाकरण्डाः ।
20 ताताद्ययाचे कथमन्यथाऽस्मिन् काले वरंके गयनं दनेयम् [ ? ] ॥२४५॥ [ उप. ]
"
44
'कत्थइ जीवो बलिओ, ०[ कत्थइ कम्माइ हुंति बलियाई ।
जम्हा णंता सिद्धा, चिट्टं ति भवंमि वि अनंता ] ॥ २४६ ॥ [ श्रा.प्र./१०१]
तत् त्वं मदुपरोधेन, दुहितुः सुन्दरेशितुः ।
वत्स ! वच्छल ! गच्छ त्वं पाणिपीडनहेतवे ॥ २४७॥
25 यतः- “तद् गृहं यत्र वनिता, वृक्षमूलेऽपि तिष्ठति ।
प्रासादोऽपि तया हीनो, ह्यरण्यसदृशो भवेत्" ॥२४८॥ [ ] गणकोपदिष्टदिवसे, परिणयनकृते चचाल भूपसुतः । पूर्वं परिचितमार्गं, निरीक्ष्य तं चिन्तयत्येवम् ॥२४९॥ [आर्या ]
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #251

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥ ]
[ १७७
सोऽयं विहार इह सज्जनदत्तरङ्गः, कल्याणपूर्णकलशोज्ज्वलतुङ्गशृङ्गः । माद्यन्महोदयरमारमणीनिहारः, संसारवारिनिधितारणकर्णधारः ॥ २५० ॥ [व.ति.] सोऽयं श्री हरिषेणस्याऽऽश्रमो विश्रामकारणम् ।
तदिदं स्तूपरूपं च, गोष्ठीस्थानं तदेव हि ॥२५१॥ एते ते सफलाः वृक्षाः, क्रीडोद्यानं मनोरमम् । क्रीडासरस्तदेतश्च, कन्याऽऽन्दोलस्स एव हि ॥ २५२॥ विद्यते प्राक्तनं सर्वं, विफलं तां कनीं विना । चिन्तयेदित्यसौ भूपो, यावदश्रुप्लुतेक्षणः ॥२५३॥ कुतश्चिदागतोऽकस्मात्, तावत् कोऽपि महामुनिः । दधानो वल्कलं वासः, प्रधानः स्वक्षमालया ॥ २५४ ॥ राजन् ! स्वागतमित्युक्तवन्तं तमनमन्नृपः । दत्वाऽर्घाञ्जलिमेषोऽस्मै, ततः पुष्पाण्युपानयत् ॥२५५॥ ध्वनन्मधुकरश्रेणि-झङ्कारारावसंकुलाम् । कण्ठमारोपयामास, सोऽस्य पुष्पस्रजं मुदा ॥ २५६॥ असौ निरीक्षते स्म स्व-प्रियाविभ्रमया दृशा । तपोध्यानसमालीनं, पुनःपुनरमुं मुनिम् ॥२५७॥ मुनिर्विचिन्त्यत्येवंकिमसौ मम वल्लभः । रुक्मिणीं परिणेतुं तां प्राचलत् प्रबलाशयः ॥२५८॥ कुमारः श्रीजिनं नत्वा, तत्त्वाज्ञस्सत्ववान्नृपः । तं मुनिं सार्धमाकार्य, स्वकीयोत्तारकेऽगमत् ॥ २५९॥ यथोचितासनासीनं, भोजयामासिवान् मुनिम् । पक्वान्नप्राज्यभोज्येन, महाभक्त्या महाशयः ॥ २६० ॥ स्वादिमं स्वादयामास, नागवल्लीदलादिकम् । महाग्रहेणाऽभ्ययैनं, नृपो वस्त्राण्यदात् तदा ॥२६१||
१. उत्तारक[दे.]=उतारो । २. नागरवेलपत्रम् ।
D:\amarata.pm5\ 3rd proof
5
10
15
20

Page #252

१८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ पूर्वं सत्कृत्य सत्कृत्यैः, कृतज्ञोऽसौ कृताञ्जलिः । कुमारो मुनिमप्राक्षीत् प्राप्तोऽस्मिन् कानने कदा ॥२६२।। अथाऽवादीन्मुनिर्भूपं, गिरा मधुरया रयात् । राजन्नत्राश्रमे रम्ये, हरिषेणः पुराऽभवत् ॥२६३।। तस्यर्षिदत्ता सत्पुत्री, सञ्जाता विनयान्विता । कुमार: कोप्यगात् वेगात् प्रच्छन्नं परिणीय ताम् ।।२६४।। बृहद्भानुप्रवेशेन, देवत्वं प्राप सत्क्रियः । हर्षेण हरिषेणाऽऽख्यतापसस्तत्पिता प्रभो ! ॥२६५।।
तस्मिन्नवसरे देव ! भ्रान्त्वा भ्रान्त्वा महाभुवम् । 10 विजने विपिनेऽमुष्मिन्नस्म्यस्मि समुपस्थितः ॥२६६।।
श्रीनाभेयं नमस्कुर्वे, मरुदेवातनूद्भवम् । सर्वातिशयसम्पूर्णं, पूर्णेप्सितमनोरथम् ॥२६७।। "मौलिं स्वस्य जिनेश्वरस्य नमनात् , कर्णौ गुणाऽऽकर्णनान्
नेत्रे रूपनिरूपणेन रसना, स्तोत्रक्रमोपक्रमैः, 15 पाणी पूजनकर्मकर्मठतया, चैत्यागमेन क्रमौ,
चित्तं संस्मरणात् करोमि विमलं, श्रीआदितीर्थेशितुः" ॥२६८॥[शा.वि.] ममाऽत्र तिष्ठतः शिष्ट ! पञ्चवत्सर्यपूर्यत । साम्प्रतं सफलीभूतः सखे ! सद्गुणिसङ्गतः ॥२६९।। यतः - नैषधे नलो हंसं प्रति- [ ] "भृशतापमृतामयाभवान् , मरुदासादि तुषारसारवान् । धनिनामितरः सतां पुनर्गुणवत्सन्निधिरेव सन्निधिः" ॥२७०॥[ प्रबो.] [ नैष.२/५३] सितोपलायुतं क्षीरं, भोज्यं प्राज्याऽऽज्यमिश्रितम् । श्रवत्सुधाशशिज्योत्स्ना, त्वत्प्रीतिर्मेभवेत् तथा ॥२७१।।
कुमारः प्रत्यवोचत्तं-मुने ! त्वां पश्यतो मम । 25 न तृप्यति कथं दृष्टि-भवदर्शनलालसा ॥२७२॥ यतः- अदृष्टे दर्शनोत्कण्ठा, दृष्टे विच्छेदभीरुता।
नाऽदृष्टेन न दृष्टेन, भवता लभ्यते सुखम् ॥२७३॥[ ]
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #253

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१७९ प्रत्युक्तं मुनिना राजन् ! पयोजानामिवाऽरुणः । राजा कुमुदवृन्दानां, क्रियावान् पुण्यकारिणाम् ॥२७४।। सहकार: पिकानां च, [स्त]नयित्नुः शिखण्डिनाम् । यथा प्रजानां पृथ्वीशस्-तथा त्वमपि मे प्रियः ॥२७५।। मुने ! ममाऽग्रे गन्तव्य-मस्ति तद्याम्यहं कथम् । त्वत्प्रीतिशृङ्खलाबद्धस्-तन्मयैव समं चल ॥२७६।। त्वामत्र वलमानस्तु , मोक्षाम्यहमसंशयम् । एवं स्वर्णरथेनोक्ते, मुनिः प्राह-प्रमोदभाक् ॥२७७।। स्वामिन्नत्याग्रहं मेऽद्य, मा कृथा मा वृथाऽस्त्वसौ ।
राजन् ! संयमिनां राज-सङ्गत्या क्रियते किमु ॥२७८।। यतः- "शयीमहि महीपीठे, जीर्णं वासो वसीमहि ।
भुञ्जीमहि सदा भैक्ष्यं, कुर्मीमहि किमीश्वरैः ? ॥२७९॥ [ भर्तृ.वैरा./१०८] "पद्भ्यामध्वनि *सञ्चरेय विरसं, भुञ्जीय भैक्षं सकृत् । जीर्णं सिग् निवसीय भूमिवलये, रात्रौ शयीय क्षणम् । निस्सङ्गत्वमधिश्रयेय समता,-मुल्लासयेयाऽनिशं, ज्योतिस्तत्परमं दधीय हृदये, कुर्वीय किं भूभुजा" ॥२८०॥ [शा.वि.][] नृपोऽवक् प्रार्थनाभङ्ग-मकार्युर्यदि हे मुने ।
भवादृशा महात्मानस्-तदाऽन्येषां किमुच्यते ॥२८१।। यत:- "कर्णस्त्वचं शिबिर्मासं, जीवं जीमतवाहनः ।
ददौषधी चिरास्थीनि, किमदेयं महात्मनाम्" ॥२८२॥ [ ] "परपत्थणापवन्नं, मा जणणि ! जणेसु एरिसं पुत्तं । मा०.......
............॥२८३॥[] "याचमानजनमानसवृत्तेः पूरणाय बत जन्म न यस्य ।
तेन भमिरिह भारवतीयं, न द्रमैन गिरिभिर्न समुद्रैः" ॥२८४॥[आर्या ][] * सम् + चर् P.P. डोवा छतi पायम तृतीया = ४२४॥नो प्रयोग डोवाथी ‘समः तृतीयया'[सि. ३।३।३३]थी A.P.नो प्रयोग थयेछ. १. वस्त्रम् ।
15
20
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #254

१८०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ प्रत्याहुरुग्रभोगाद्याः, सचिवा अपि तं मुनिम् ।। मुने ! मदी[ऽस्म ?]शो यत् प्राह, यूयं कुरुत तद्वचः ॥२८५।। अत्यादृत्या त्वममात्यानां, मुनिर्मेने नृपाऽऽग्रहम् । अभूददमुयङ् भूपो, रविरस्तङ्गतस्ततः ॥२८६॥ तौ कुमार-मुनी सान्ध्यविधिमाधाय तद्दिने । शयितावेकपल्यङ्के, सस्नेहं तां विभावरीम् ॥२८७।। नृपः प्रयाणं चेक्रीयाञ्चक्रे चक्रेण संयुतः । तूर्णं स्वर्णरथो राजा, कौबेर्यर्थ्यणमागमत् ॥२८८।। इतश्च सपरीवारो, राजा श्रीसुरसुन्दरः । सन्मुखं जग्मिास्तस्य, नृपपुत्रस्य सोत्सवम् ॥२८९।। श्रीकौबेर्यां महापुरू, कारयामासिवान् नृपः । प्रवेशोत्सवमातोद्यनिनादैगर्जदम्बरम् ॥२९०॥ चन्द्रोदयसहक्चन्द्रोदयमण्डनमण्डितम् । स्तम्भप्रशस्तविन्यस्त-नृत्यत्पाञ्चालिकाङ्कितम् ॥२९१।। प्रत्यग्रपाणिग्रहण-सामग्रीसम्भृतं गृहम् । कुमारस्समलचक्रे, सच्चक्रेण परीवृतः ॥२९२॥ [युग्मम्] विशिष्टगणकादिष्टप्रकृष्टदिवसेसु(षु) ताम् । रुक्मिणी पर्यणैषीत् , कुमारः स्फारवेषभृत् ॥२९३।। कुमारमन्यदा वास-गृहस्थं रुक्मिणी जगौ । कीदृक्षा ऋषिदत्ता साऽभवद्वल्लभ ! वल्लभा ॥२९४|| तद्वचः श्रुतिसम्भूतशङ्कासङ्कीर्णमानसः । ततोऽसावूचिवान्-देवि ! तस्याः किं प्रोच्यते मया ॥२९५।। तिलोत्तमा तिलप्राया, रम्भाऽरं भासते न हि । मेनका रेणकारूपा. यदरूपाग्रे भवत्यहो ॥२९६॥ विशुद्धशीलश्रृङ्गार-सुन्दराऽऽकारभासुरा । मन्मनमोहिनी सा किं, गेहिनी वर्ण्यते मया ॥२९७।।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #255

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥ ]
दैवात् तद्विरहे जाते, सञ्जाता त्वं मम प्रिया ।
तथापि न स्यात् सा प्रीतिस्- त्वयि सत्यामपि प्रिये ! ॥ २९८ ॥
घृतं विमुच्य कस्तैलं, सज्जनं दुर्जनं जनम् । त्यक्त्वा चिन्तामणि लोष्टं, कल्पद्धुं कनकद्रुमम् ॥२९९॥
मुक्त्वाऽमृतं विषं को वा, चक्रीवन्तं मतङ्गजम् । सेवेत कः पुमान् धीमां- स्तां भुक्त्वा त्वामहं कथम् ॥३००|| एवं भर्तृगिरोत्पन्न - कोपाटोपारुणेक्षणा । दुष्टा सा रुक्मिणी पत्नी, भर्त्तारमिदमूचिवान् ॥३०१|| अद्याऽपि न श्रुतं तत् किं मत्कृतं पूर्वपौरुषम् ? । स्वीयं तदनु सा तस्य, वृत्तान्तं न्यगदत् स्वयम् ||३०२|| एवं गोष्ठ्यामशिष्टायां, सञ्जातायां तया समम् । मुनिमाकारयामास, रहः स्वर्णरथोऽन्यदा ||३०३|| रुक्मिणीप्रोक्तसम्बन्धं, ज्ञापयामासिवान् मुनिम् । मुनिर्दधे महानन्दं, कलङ्ककोत्तरणात् तदा ||३०४|| ततस्सा कटुकौषध्या, दुःसाधव्याधिवत् प्रिया । निष्काशिता निजस्थानादित्युक्त्वा स्वर्णभूभुजा ||३०५ || 'निस्त्रपे ! निःकृपे ! क्रूरे !, चण्डे ! दु:पापकारिणि ? । अहं भवत्या स्वात्मा च निक्षिप्तो नरकावटे ॥ ३०६ ॥
64
[ १८१
D:\amarata.pm5\3rd proof
5
10
'कुग्रामवासः कुनरेन्द्रसेवा, कुभोजनं क्रोधमुखी च भार्या ।
11
कन्याबहुत्वं च दरिद्रिता च, षट् जीवलोके नरका भवन्ति ॥३०७॥ [ उप. ] [ ] 20 "भाठ घोरी, होठ गुर, डूई जारुं नीर ।
गाम डुठाडुर, घरशिडुघरशि, पंथ ६४ सरीर” ॥३०८॥ [ द्दूहो ][ ]
हा हा गुणवती याऽऽसीद्, ऋषिदत्ता महासती ।
कथाशेषीकृता साऽपि, धिक् त्वामशुभकारिणीम् ॥३०९ ||
लोकद्वयविरुद्धं च, कुर्वत्याऽऽत्महितेप्सया । भवत्याऽकृत्यकारिण्या, स्वकुलं कलुषीकृतम् ॥३१०॥
15
25

Page #256

१८२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ तस्य हीलयतोऽप्येवं, विभाता सा विभावरी । नमस्कारं नृपो ध्यात्वा, भावनां भावयेदिति ॥३११।। "कति न कति न जाता, भूरि भोगोपभोगाः, कति न कति न जाताः, पुत्र-पौत्रादियोगाः । कति न कति न जाता, बान्धवैर्विप्रयोगाः, जगति तरलरूपे, किं मुदा किं शुचा वा" ॥३१२॥ [ मालिनी][ ] "क्वचिद् वीणानादः, क्वचिदपि च हा हेति रुदितं, क्वचिद् रम्या रामाः, क्वचिदपि च जराजर्जरवपुः ।
क्वचिद् विद्वद्गोष्ठी, क्वचिदपि सुरामत्तकलहो, 10 नजाने संसार: किममृतमयः किं विषमयः?॥३१३॥[शि.रि.] [ भर्तृ० वै.श./८९] "चलं चित्तं चलं वित्तं, चले यौवन-जीविते ।
चलाचलेऽतिसंसारे, धर्म एको हि निश्चलः" ॥३१४॥[ ] "अनित्यानि शरीराणि, विभवो नैव शाश्वतः ।
नित्यं सन्निहितो मृत्युः, कर्तव्यो धर्मसंग्रहः" ॥३१५॥[ ] 15 "पुत्रा दारा गृहाणि, गुरुजनसहितो, बन्धुवर्गः प्रियो वा,
माता भ्राता पिता वा, श्वसरकलमिदं. स्फारभोगोपभोगाः । विद्या-विज्ञानरूपं, बहुगुणनिलयं, यौवनं मानयुक्तं, त्यक्त्वा ते यान्ति सर्वे, जनमुतिसमयं( ये), धर्म एकः सहायः" ॥३१६॥[स्र.धा.] "असारे संसारे, कथमपि समासाद्य नृभवं, 20 न धर्मं यः कुर्याद् विषयसुखतृष्णातरलितः ।
ब्रूडन् पारावारे प्रबलमपहाय प्रवहणं, स मुख्यो मूर्खाणा,-मुपलमुपलब्धुं प्रयतते" ॥३१७॥ [ शिख.] [ सि.प्र./७] चिताऽऽरोहोद्यतस्सोऽभूद् , भावनां भावयन्निति ! ।
कौबेरीपतिनाऽप्येष वेगादागत्य वारितः ॥३१८।। 25 'ईदृशमबलाकर्म त्वादृशां, युज्यते न हि' ।
राज्ञेति वारितोऽप्येष, न त्यजेद् यावदाऽऽग्रहम् ॥३१९।। १. अपारे सिन्दुरप्रकरे।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #257

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१८३ तावत् परिच्छदस्तस्य, प्रत्युवाच महामुनिम् । कुमारो भगवन्नेष कथितं ते करिष्यति ॥३२०॥ एवंविधमृतेरेनं, निर्वतय महाशय ! । श्रीसुन्दरो नृपोऽप्येवं, त्वामभ्यर्थयते मुने ! ॥३२१॥ मुनिरीषद् विहस्यैवं, ब्रूते स्वर्णरथं प्रति । स्त्रीकृते सहसा नैवाऽकार्यं कार्यं महात्मभिः ॥३२२।। यत: - "सुगुणमपगुणं वा, कुर्वता कार्यजातं, परिणतिरवधार्या, यत्नतः पण्डितेन । अतिरभसकृतानां, कर्मणामाविपत्तेर्भवति हृदयदाही,शल्यतुल्यो विपाकः" ॥३२३॥
[मालिनी] [भर्तृ. नीति./९९ ] 10 "सहसा विदधीत न क्रिया-मविवेकः परमाऽऽपदां पदम् । वृणुते हि विमृश्यकारिणं, गुणलुब्धाः स्वयमेव सम्पदः'' ॥३२४॥
[प्रबोधिता] [किराता.] किमेकस्मिन् भवे राजन् ! क्रियन्ते बहवो भवाः । स्त्रीकृते म्रियते यैस्तु, तैर्मुधा जन्म हारितम् ॥३२५॥ "वपन्ति धत्तूरतरूं, सुरद्रु-मुन्मूलय ते मूलत एव मूढाः । विहाय चिन्तामणिमर्थसारं, स्वीकुर्वते काचदलान्यविज्ञाः" ॥३२६॥ [ उप.][] "भद्राभिधं धत्त( हन्त ! ) महाद्विपेन्द्र, विक्रीय ते रासभमाश्रयन्ति । श्यामाकृते ये व्यधुरात्मघातं, मुधा निजं जन्म च हारयन्ति" ॥३२७॥ [ उप.][ ] "ते धत्तूरतरुं वपन्ति भवने, प्रोन्मूल्य कल्पद्रुमं,
20 चिन्तारत्नमपास्य काचशकलं स्वीकुर्वते ते जडाः । विक्रीय द्विरदं गिरीन्द्रकरणिं, क्रीणन्ति ते रासभं,
ये लब्धं परिहृत्य धर्ममधमा, धावन्ति भोगाशया" ॥३२८॥ [शा.वि.][सि.प्र/६] उक्तं च- [अध्यात्मकल्पद्रुमे] "मुह्यसु( सि) प्रणयचारुगिरासु , प्रीतितः प्रणयिनीषु कृतिन् किम् । 25 किं न वेत्सि पततां भववाधौं , ता नृणां खलु शिला गलबद्धाः" ॥३२९॥
[स्वागता] [अ.क. १२।१] "चर्माऽस्थि-मज्जा-ऽऽन्त्र-वसा-ऽस्र-मांसा-ऽमेध्याद्यशुच्यस्थिरपुद्गलानाम् । स्त्रीदेहपिण्डाकृतिसंस्थितेषु, स्कन्धेषु किं पश्यसि मूढमात्मन् ?" ॥३३०॥
[इन्द्रवज्रा] [अ.क.२।२] 30
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #258

१८४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ "विलोक्य दूरस्थममेध्यमल्पं, जुगुप्ससे मोहिननासिकस्त्वम् ।। भूतेषु तेनेव विमूढ ! योषा,-वपुःषु तत् किं कुरुषेऽभिलाषम्" ॥३३१॥
[उपजाति] [अ.क.१३] "अमेध्यमांसाऽस्रवसात्मकानि, नारीशरीराणि निषेव्यमाणः । 5 इहाऽप्यपत्यद्रविणादिचिन्ता,-तापान् परत्रेति दुर्गतिश्च" ॥३३२॥
[उप.] [अ.क. २।४] रघुकाव्येप्युक्तम् - "रुदता कुत एव सा पुनर्-भवता नानुमृताऽपि लभ्यते ।
परलोकजुषां स्वकर्मभि-र्गतयो भिन्नपथा हि देहिनाम्" ॥३३३॥[ र.वं.८/८५ ] 10 वल्लभासङ्गवार्ताऽपि दुर्लभाऽनुमृत् यस्य ते ।
जीवतः पुनरागत्य, सा कुतोऽपि मिलिष्यति ॥३३४।। कुमारोऽवङ् मुनि, किं मां प्रतारयसि स्फुटम् । किं वा मृतस्य मर्त्यस्य, जीवितं जायते किल ॥३३५।।
असंभाव्यं न वक्तव्यं, प्राणैः कण्ठगतैरपि । 15 यथा वानरसङ्गीते, तथा तरति सा शिला ॥३३६।।
सोऽवादीत् तव सत्त्वेन, मिलिष्यति मृताऽपि सा । श्रीभानुसचिवाऽऽख्यानमत्राऽर्थे, श्रुणु भूपते ! ॥३३७।। [श्रीभानुसचिवाऽऽख्यानम् ] तथाहि -
भानुश्च मन्त्री दयिता सरस्वती, मृत्युं गता सा नृपकैतवेन च । 20 गङ्गां गतस्तां पुनरेष लब्धवान्, ‘जीवन् नरो भद्रशतानि पश्यति' ॥३३८॥ [इन्द्र.]
सदा कुवलयश्रीदा, प्रेस्फूर्जत्कमलाश्रिता । स्फुरत्कविकुलाऽऽकीर्णा, सदाऽऽर्यजनमज्जना ॥३३९।।
१ कुवलये भूमिमण्डले श्रियं शोभां, भूमण्डलस्य समृद्धि वा ददाति । सरसीपक्षेकुवलयानि निशाविकाशिनि जलज्ञानि तेषु शोभा दधातीति । २. प्रस्फूर्जन्त्या कमलया-समृद्ध्या, पक्षे-कमलैः आश्रिताः । ३. स्फुरद्भिः कविकुलैः, पक्षे-स्फुरद् कं सुखं येषां ते, तैः, सरसजलवत्तया वयः पक्षिणः, तेषां कुलाः, तैः आकीर्णा । ४. आर्या जनाः परीवाररूपेण एषांआर्यजनमन्तः, ते च जनाः लोकाः यस्यां सा । पक्षे-आर्यजनानां मज्जनं यस्यां सा ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #259

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१८५ सरसा च चतुर्दारा, रामाऽऽराममनोहरा । पुरी वाणारसी'त्याख्याऽऽख्याताऽस्ति सरसीसमा ॥३४०।। [युग्मम्] सूरसेननृपस्तत्र, शिवदत्ता प्रिया प्रियः । भानुर्भानूपमो मन्त्री, सन्मार्गश्रीप्रकाशकः ॥३४१॥ सद्वृत्ता सदलङ्कारा, सद्गुणा च सलक्षणा । सरसा सकलाश्लेषा, स्वस्तोकश्लोकसङ्कला ॥३४२॥ प्रशस्तबहुलाऽऽलापा, पुण्यपुण्यप्रभाविनी । सरस्वतीव तस्याऽस्ते, पत्नी नाम्ना सरस्वती ॥३४३।। [युग्मम्] कौमुदीपति-रोहिण्योः, स्व थाप्सरसोरिव । चण्डाशु-च्छाययोर्यद्वत् , यथा धरण-पद्मयोः ॥३४४।। यथा शङ्कर-पार्वत्यो-र्यथा माधव-पद्मयोः । तयोस्तीव्रतरस्नेहो, वरिवर्ति मिथस्तथा ॥३४५।। [युग्मम्] अष्टापदादिक्रीडाभिः, क्रीडन्तौ दम्पती मुदा । स्फारपल्यङ्कसंस्थौ तौ, भुञ्जाते सुखमैहिकम् ॥३४६।। एकदाऽऽकारितो राज्ञा, नाऽऽगतो भानुर्धीसखः । स्वयं कालविलम्बेन, प्राप्तोऽसौ राजवेश्मनि ॥३४७।। सूरसेनावनीपेन, सायं सोऽयं विशिष्टधीः । उपालब्धस्तदा किं त्वं, नाऽऽगतो ? हेतुरत्र कः ? ॥३४८॥ ततः श्रीसूरसेनस्य, प्रत्युक्तं भानुमन्त्रिणा । प्रिया प्रेमवती स्वामिन् ?, स्थातुमीष्टे न मां विना ॥३४९॥
नृपोऽवक्-युवयोर्मा भूत् , कदापि विरहो मिथः ।
'परं सत्यापनीयः स्यात् सेवाधर्मोऽधिकारिणाम्' ॥३५०॥ यतः - "मौनान् मूकः प्रवचनपटुर्वातलो जल्पको वा,
क्षान्त्या भीरुर्यदि न सहते, प्रायशो नाऽभिजातः ।
20
१. प्रसिद्धपाठस्तु 'वातुलः' इति किन्तु नीतिशतकस्य टीकायां 'वातलः' शब्दः स्वीकृतः । अभिधानचिन्तामणौ वातुलो वातलोऽपि स्यादिति हेमचन्द्रः । गूर्जरगिरायामपि 'वायडो' वातरोगी अथवा 'वावदूकः' इति उच्यते ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #260

१८६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ धृष्टः पार्वे भवति यदि वा, दूरतोऽप्यप्रगल्भः, सेवाधर्मः परमगहनो, योगिनामप्यगम्यः"॥३५१॥[ मन्दा.][ भर्तृ.नी./५८] "भेतव्यं नृपतेस्ततस्सचिवतो, राज्ञस्तथा वल्लभादन्येभ्यश्च भवन्ति येऽस्य भु(भ? )वने लब्धप्रसादा विटाः । दैन्यादुत्तमदर्शने च ललनैः पिण्डाऽर्थमापश्यतः, सेवां लाघवकारिणी कृतधियः स्थाने श्ववृत्तिं विदुः" ॥३५२॥ शा.वि.[ ] नृपेणैवं तमालाप्य विशिष्टः, शिष्टधीधनः । गत्वाऽसौ स्वप्रियाश्लेषं, जगृहे स्वगृहे ततः ॥३५३॥ अस्मिन्नवसरेऽन्येद्युः, सूरसेनो महीपतिः । तयोः प्रेमपरीक्षायै, सैन्यं कृत्वा विनिर्गतः ॥३५४।। भानुस्तत्पृष्ठतः, प्रोक्तो मुक्त्वा कथमपि प्रियाम् । रङ्गत्तुरङ्गमारुह्य, मात्राभ्यधिकशस्त्रवान् ॥३५५।। गत्वा नत्वा नराधीशं, मिलित्वा राजवर्गिणाम् । भोग्ये स्थाने यथायोग्ये, तस्थिवान् नृपसन्निधौ ॥३५६।। निग्रहाऽनुग्रहव्यग्रः, प्रत्यग्रोदग्रविग्रहः । भानुवद् भानुमन्त्रीशो, भासयेत् सैन्यमण्डलम् ॥३५७।। प्रार्थिता मुकुटी तस्य, राज्ञा प्रज्ञावताऽन्यदा । तामुत्तार्य हसित्वा यः, प्रत्तवान् सूरभुभुजे ॥३५८।। तस्मै स्वकोशादानाय्य, स्वापभोग्यां सकौतुकात् । प्रौढां पादघटीमुद्रां प्रददे पृथिवीपतिः ॥३५९॥ ज्ञातुं ततस्तयोः प्रेम, राज्ञा प्रैषि रहश्चरः । स्वमन्त्रिमुकुटीहस्तः, प्रशस्तस्तत्-प्रियागृहे ॥३६०॥ ततस्तेन नतेनाऽसौ, गत्वा दत्त्वा प्रियाकरे । साभिज्ञाना सरस्वत्या दृष्टा स्पष्टधिया तया ॥३६१।। तद्दर्शनेन संभ्राता, चिन्तयेच्छून्यमानसा । जातं किमेतदीदृक्षं, मुकुटी किमिहागता ॥३६२॥
25
१. मुकुटी [दे.] =मोडी-पाघडी । २. पादघटी [दे.] =पाघडी । ३. मुकुटी [दे.] =पाघडी।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #261

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१८७ हुं ज्ञातमतनुत्राणो, मृतो मद्दयितो रणे ।
तेनेषा प्रेषिता मह्यं, ध्यात्वैवं सा मृतिं गता ॥३६३।। यतः-"गतियुगलकमेकोन्मत्तपुष्पोत्तकरस्य, त्रिनयनतनुसेवा, वाऽथवा भूमिपातः । विमलकुलभवानामङ्गनानां शरीरं,पतिकरकरजो वा,सेवतेसप्तजिह्वः" ॥३६४॥
a [मालिनी] [ ] 5 "शशिना सह याति कौमुदी, सह मेघेन तडिद् विलीयते ।। प्रमदाः पतिवम॑गा इति, प्रतिपन्नं हि विचेतनैरपि" ॥३६५॥ [ प्रबोधिता][ ] जाते तथाविधे कार्येऽनार्ये इत्थमचिन्तयत् ।
किं कृतं हा मयाऽकृत्यं, दुष्पूरोदरपूर्तये ॥३६६।। यतः-"किं किं न कयं को को न पत्थिओ, कह कह न नामियं सीसं। 10
उब्भरउयरस्स कए , किं न कयं, किं न कायव्वं" ॥३६७॥ [ ] करिकण्डूयया यद्वन्निपतेज्जरतीगृहम् ।। तद्वत् कौतुकतो राज्ञो, मत्तो मृत्युं गता च सा ॥३६८।। एवं निज हृदि ध्यायन् , स्वं निन्दन् कर्म चेष्टितम् । धिक् कुर्वन्निजदासत्व-मगमत् सैन्यमात्मनः ॥३६९।। असावाकारितो राज्ञा, तत्प्रेमप्रश्नपूर्वकम् । जगौ सगौरवं दूतस्-तवृत्तान्तं यथास्थितम् ॥३७०।। सरस्वतीमृतिश्रुत्या, राज्ञा चेतसि चिन्तितम् । प्रियावियोगी योगीव, कथं जीवति मन्त्र्यसौ ॥३७१।। रहस्सचिवमाकार्य, नृपोऽतिव्यक्तधीर्जगौ । यद्यहर्याति न श्यामा, श्यामा याति न मे दिनम् ॥३७२।। रात्रिः कल्पशतायते सितरुचेर्वेसा(?)करालीयते, यामो वर्षशतायतेऽप्यहरहो कल्पान्तकालायते । आहारो गरलायते सुवसनं, शस्त्रीयतेऽन्तःपथं, मन्त्रस्तद्विरहे सखे ! समजनिष्टाऽनिष्टमेतज्जगत् ॥३७३।। [शा.वि.] 25 प्रत्युक्तमित्यमात्येन, क्रियते किं मया प्रभो ! । राज्ञोक्तं व्यक्तमावाभ्यां विद्वद्गोष्ठी विधीयते ॥३७४।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #262

१८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ यतः -"जैनो धर्मः, प्रकटविभवस् , सङ्गतिस्साधुलोके,
विद्वद्गोष्ठी, वचनपटुता, कौशलं सत्कलासु । साध्वी लक्ष्मीश्चरणकमलोपासना सद्गुरूणां, शुद्धं शीलं, मतिरमलिना, प्राप्यते भाग्यवद्भिः" ॥३७५॥[स्रग्धरा ] [ ] "गीतशास्त्रविनोदेन, कालो गच्छति धीमताम् ।
व्यसनेन हि मूर्खाणां, निद्रया कलहेन च" ॥३७६॥ [ ] "कुसुमचयश्शशिरुचयः, कोकिल जनितं च पञ्चमध्वनितम् ।
सुचरित्रमित्रगोष्ठी, मनोविनोदश्चतुर्भेदः" ॥३७७॥ आर्या [ ] "ong| सु ४6 भिलाई.........................।
.............||३७८॥ इति विज्ञाय विज्ञोऽसौ, प्रौढप्रश्नोत्तरैः प्रभुः ।
चरीकरीति स गोष्ठी, समं श्रीभानुमन्त्रिणा ॥३७९॥ अथ राजा मन्त्रिणं प्राह
कथं सम्बोध्यते राजा ?, सुग्रीवस्य च का प्रिया ? ।
निर्धनाः किं समीहन्ते ?, किं कुर्वन्ति महाजनाः ॥३८०॥ मंत्री प्रत्याह-[देव !, तारा, धनम्=] देवताराधनम् राजा मन्त्रिणं प्राह
अङ्गलग्नमपि पुण्यकारिणां, पूर्वसम्पदमपाकरोति किम् ।
सन्निधिं समधिगम्य भूभुजां, क: परोपकरणे कृतोद्यमः ॥३८१।। [रथो.] मन्त्री प्रत्याह-अजारजः
अट्ठ मुह नयण सोलस, पनरस जीहाउ चरणजुयलंकं ? ।
दुन्नि जिय दुन्नि करयल, नमामि हं एरिसं देवं ॥३८२॥ [आर्या] मन्त्री प्रत्याह-श्रीपार्श्वनाथम्
सरियाणं को जणओ, भवसायरमज्जणम्मि को हेऊ ।
का कुसुमाण पहाणा, नेमिजिणं कह नमामि अहं ॥३८३॥ [आर्या] मन्त्री प्रत्याह-[गिरि, नारि, जाई] गिरिनारि जाई ।
પંખાલા નવિ ઉડ્ડણા, સફલા હુઈ ન ભંતિ નિજીવા જીવિય હરઈ, નિગુણ ગુણિહિં પતંતિ ૩૮૪l [ દૂહો.]
20
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #263

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१८९ मन्त्री प्रत्याह :- शराः ।
चउवयणो नवि बंभो, बहुसीसो नेय रावणो होइ ।
सरणागयसुक्खकरो, केयभीमो केरिसो कोइ ? ॥३८५॥ [आर्या] मन्त्री प्रत्याह-प्राकारः ।
बारस मत्था जसु नरह, चउवीसइ पक्खाइ ।
सो नर हीडइ एकलउ, पुहविं तिन्नि पयाइं ॥३८६।। [दूहो] मन्त्री प्राह-[वर्षम्]
थलि उपज्जइ, जलि वसइ, अन्न न पाणी खाइ ।
अवर देस का प्राहुणा, नितु वउलावा जाइ ॥३८७॥ [दूहो] मन्त्री प्राह-बेलडी।
10 किं सरवरस्स दाणं, ? दाणववंसस्स को विक्खाओ? ।
काउ पओहरजीवा ?, मरुदेसे केरिसा लोया ? ॥३८८।। [आर्या] मन्त्री प्रत्याह-[कं, बलि, वेसा=] कंबलिवेसा
जलसुय-तससुय-तस्स सुय,-तस वल्लही ममंडि[?] ।
हरिणांखी प्रति प्रीय कहइ, कइ छंडउं कई छंडि ॥३८९॥ [दूहो] 15 मन्त्री प्रत्याह-कलिः,
पशूनां बन्धनं किं स्यात् ?, केनेदं दुःखितं जगत् ? ।
क्षितिस्संरक्षिता केन?, यो जानाति स पण्डितः ॥३९०॥ मन्त्री प्रत्याह-[दाम, उदरेण=] दामोदरेण
पुंसां सम्बोधनं किं, विदधति करिणां, के रुचोऽग्नौ भिषग् किं, 20 का शून्या ते रिपूणां, नरवर ! नरकं कोऽवधीत् , क्रीडनं किम् । के वा वर्षासु न स्युस्तृणमिव हरिणाः, किं नखाग्रैविदीर्णं,
विन्ध्याद्रौ केरिसर्पन्[?] विघटति तरून् नर्मदावारिपूरः ॥३९१॥ [स्रग्धरा] मन्त्री प्रत्याह-'नर्मदा' इति मध्य एवोत्तरम् । [=नः, मदाः, वारि, पुरः, नर्म, दावा रिपूर: नर्मदावारिपूरः]
25 अष्टम्यां कीदृशश्चन्द्रो ?, विरक्ता स्त्री करोति किम् ? ।
उत्तमः पुरुषः को वा ?, अर्धं त्यजन्ति पण्डिताः ॥३९२।। मन्त्री प्रत्याह-अत्र चतुर्थपादेनोत्तरम् ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #264

10
१९०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ दो बाहा ऋजु गत्ता, सालंबा सुहडा, गेहसंलग्गा ।
उद्धट्ठिया लोएहिं, चंपिज्जइ, सुणसु का नारी ॥३९३।। मन्त्री प्रत्याह-निश्रेणिका ।
क्व हिताहितवासः स्यात् ?, परस्त्रीलम्पटाश्च के ? ।
अकिञ्चना किमिच्छन्ति ?, किं कुर्वन्ति कुमारिकाः ॥३९४॥ मन्त्री प्रत्याह-[गिरि-वाण्यां, जारा, धनं] गिरिजाऽऽराधनम् ।
योगिनां किं पदं ध्येयं ?, गुरवे क्रियते किमु ? ।
कीदृक्षं श्लाघ्यते कार्य-मादौ च्छात्रा पठन्ति किम् ? ॥३९५।। मन्त्री प्रत्याह-[ नमः, सिद्धम्=] ४ नमः सिद्धम् ।
कथमाशास्ति जननी, सतां चेतसि काऽधिका ? ।
भूभत किं प्रजानां च, कुर्यात् किं जिनधार्मिकः ॥३९६।। मन्त्री प्राह-[जीव !, दया, पालनं=] जीवदयापालनम् ।
एवं गोष्ठ्यां समाप्तायां, नृपेणाऽभाणि धीसखः । स्वयमीषद् विहास्यैव,-कष्टं तिष्ठसि विप्रियः ॥३९७।। ततः श्रीभानुना प्रोक्तं-स्वामिन् ! स्वार्थवशादसौ ।
किं किं न सहते प्राणी, पारवश्येन कर्मणाम् ॥३९८।। यतः -"नीचैर्गोत्राऽवतारश्चरमजिनपतेर्मल्लिनाथेऽबलात्व
मन्धत्वं ब्रह्मदत्ते, भरतनृपजयस्सर्वनाशश्च कृष्णे। निर्वाणं नारदेऽपि प्रशमपरिणतिस्सा चिलातीतनूजे, इत्थं कर्माऽत्मवीर्यं, स्फुटमिह गदितं स्पर्धयाऽचिन्त्यरूपम्" ॥३९९॥
[स्रग्धरा] [ ] "ग्रामे वासो, नायको निर्विवेकः, कौटिल्यानामेकपात्रं कलत्रम् । नित्यं रोगः, पारवश्यं च पुंसा,-मेतत् सर्वं, जीवतामेव मृत्युः" ॥४००॥
[शालिनी][ ] "वृक्षं क्षीणफलं त्यजन्ति विहगाः, शुष्कं सरस्सारसाः, निर्द्रव्यं पुरुषं त्यजन्ति गणिका, भ्रष्टं नृपं सेवकाः । निर्गन्धं कुसुमं त्यजन्ति मधुपा, दग्धं वनान्तं मृगास्सर्वस्स्वार्थवशाज्जनोऽभिरमते. नो कस्य को वल्लभः" ॥४०१॥
[शा.वि.][ ]
15
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #265

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१९१ "तिरिया कसंऽकुसाऽऽरा-निवाय-वह-बंध-मारणसयाई, न वि इहयं पाविंति, परत्थ जइ नियमिता हुंता ॥४०२॥[आर्या ] [ उप.मा./२८१] प्रोक्तं राज्ञा ततो मन्त्रिन्नद्येत्याकणितं मया । त्वत्प्रिया त्वद्वियोगेन, दैवयोगाद् दिवङ्गता ॥४०३।। तत्रस्थो यावदोषीन्मन्त्री भानुरिदं वचः । सरस्वतीत्यसौ जल्पन्मूच्छितस्तावदेव हि ॥४०४॥ भूभुजा वालिता तस्योपचारैः शीतलैर्जलैः । मूर्छा स्वतुच्छवात्सल्यनिष्णातस्य स्वमन्त्रिणः ॥४०५।। तत्प्रेमचेष्टितं वीक्ष्य, भ्रान्त्वाऽसौ कियती भुवम् । कुर्वन् शीघ्रप्रयाणानि, संप्राप्तः स्वपुरं नृपः ॥४०६।। ततः स्वमन्दिरं मन्त्री, प्राप्तवान् स्वनृपाज्ञया । सरस्वतीवियुक्तं तद् , दृष्ट्वा रौति प्लुतस्वरम् ॥४०७।। हा प्रिये ! दयिते कान्ते ! वल्लभे क्व गताऽधना ।। सरस्वतीति लात्वाऽऽख्यां महविलपतीत्यसौ ॥४०८।। सुभ्र ! त्वं क्व गताऽस्यपास्तमशनं, त्यक्ताः कथा योषितां, दूरादेव निराकृतास्सुरभयस्सद्गन्धमाल्यादयः । मानं मानिनि ! मुञ्च मय्यदयिते, त्वं मे प्रसीदाऽधुना, सत्यं त्वद्विरहे भवन्ति दयिते ! सर्वा ममाऽन्धा दिशः ॥४०९।। [शा.वि.] निरर्थकं जन्म गतं नलिन्या, यया न दृष्टं तुहिनांशुबिम्बम् । उत्पत्तिरिन्दोरपि निष्फलैव, दृष्टा प्रबुद्धा नलिनी न येन ॥४१०।। [उपजाति] 20 વિલવઇ આણી મંત્રી હેજ, જિમ જિમ સૂની દેખઇ સેજા હૈ હૈ દૈવ! કિસિઉં તઈ કીઉં, મઝ લોયણા દેઈ અપહરિઉ ૪૧૧ [ચોપાઈ ] ઇણિ પરિ મંત્રી કરઈ વિલાપ, દેખી પરિયણ ધરઈ સંતાપા ઘરણિ મરણ હીઈ જવ ધરઇ, જલ વિણ જલચર જિમ લવલઇ l૪૧૨ા "विंस गयं ASG, मरुमंडल ४२डड। હિંસ સરોવર વલ્લહઉં, પ્રિય માણસ નયણાંહ” I૪૧૩] [ દૂહો ]
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #266

૨૬૨]
[ઋષિવૈજ્ઞાત્રિસંગ્રહ | પ્રાણ પાહિ વલ્લહઉ, જેહ વિણ ક્ષણ ન વિ જાધા તેહતણઉ વિયોગડલ, દૈવ! દેખાડઇ કાંઈ” II૪૧૪ll [ દૂહો ]. “કિંહા કોઇલિ, કિહાં અંબ વન, કિહાં દદુર કિહાં મેહા વસારતાં ન વિસરઈ....વલ્લહતણા સનેહ” II૪૧પ [ દૂહો] સજ્જનસરસી ગોઠડી, સજ્જન મ્યું સંયોગા પુણ્ય વિણા ન વિ પ્રામીઇ, કેહઉ કીજઇ સોક” I૪૧૬ll [ દૂહો] “માસ-વરસ-દિન તે સફલ, ઘડીય જિ લેખઇ સોદા વલ્લણ મ્યું મેલાવાઓ, જિણિ વેલા મઝ હોઈ” II૪૧૭l [ દૂહો]
સો પુહરો પાવડરો, સા ઘડિયા સુષ્પસારા 10 ઘડિયા ય સા વેલા સુહાવેલા, જસ્થ તુમં(તુમ) દીસસે દેવિ !” I૪૧૮
“જેહતણા ગુણ સંભરઇ, હાઈ નિરંતરમવા વિસારતાં ન વીસરઇ, તે પણિ એકઈ ખેવ” l૪૧ [ દૂહો] “લીજઇ દીજઇ તેહનઈ, કહોઇ મનની વાત
ગૂઝ તેહનઈ પૂછીઈ, બિહું પરિ પ્રીતિ અનાથ” I૪૨ll [ દૂહો ] 15 “સમુદ્ર વિછોહિલ સંખલઉ, રંગ વિછોહિઉં પાના
જે વલ્લહ વિછોહિયાં, તેહ મેલાવ રાત” I૪૨૧al [ દૂહો] अक्षतस्नेहोऽपि वरं, न नरस्सञ्जातविघटितस्नेहः । उदृत्य नयनस्स्ताम्यति, यथेह न तथेह जात्यन्धः ॥४२२।। [आर्या]
सपक्षो लभते काको, नानाविधफलानि च । 20 પક્ષીનો મૃગેન્દ્રસ્તુ, ટૂથોડપિ નિરીક્ષd I૪રરૂા.
आयान्ति यान्ति च परे ऋतवः क्रमेण, सञ्जातमेतद्(तमत्र)ऋतु युग्ममगत्वरं च (तु) । स्यातामपि प्रणयिनी दयितां विना मे,
વર્ષ વ (વિ)નોવનયુ, હૈયે નિદ્રાધ:' II૪ર૪ [વસન્તતિતવI] 25 રતિ ન નમતે વવાપિ, મોનના ગચ્છનવિપુ !
पूतरः स्वल्प नीरस्थो, यूथभ्रष्टकुरङ्गवत् ॥४२५॥
१. राज्ञि वीरधवले स्वर्गते 'वीरेण वीरधवलेन विना नितान्तम्' इति तृतीयपदविनेयं वस्तुपालस्योक्तिः ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #267

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१९३ विलप्येत्याद्यसौ मन्त्री, मोहमूर्छाऽतिमोहितः । मत्तमद्यपवन्मयां, लोलुठीति शठो हठात् ॥४२६।। नग्नीस्याद् वस्त्रशैथिल्यात् , न जानाति परं निजम् । स्वामिनं किङ्करं वाऽपि, वचनं प्रियमप्रियम् ॥४२७।। ग्राथिल्यं भानुमन्त्रीशस्संप्राप्तस्तद्वियोगतः । नृपव्यापारतो भ्रष्टोऽनिष्टोऽभूच्छिष्टचेतसाम् ॥४२८॥ गङ्गायात्रिकपुंसोऽसा-वेकदा वीक्ष्य निर्गतः । गृहाद् ग्राथिल्यतो व्यग्रो, ग्रहाऽऽविष्ट इव स्वयम् ॥४२९॥ मन्त्री भानुस्सपाथेयस्ससहायस्सदाशयः । स्वद्रङ्गाद् दिवसैः कैश्चिद् , द्रङ्गाद् गङ्गाऽऽपगामगात् ॥४३०।। 10 सरस्वतीति दयिता-नामग्रहणपूर्वकम् ।
त्रिकालं स्नात्यसौ तत्र, दद्याच्च वार्याञ्जलिं वेः ॥४३१।। यत: -"विद्यातीर्थे विपुलमतयस्साधवस्सत्यतीर्थे ,
गङ्गातीर्थे मलिनमनसो, योगिनो ध्यानतीर्थे । लज्जातीर्थे कुलयुवतयो, दानतीर्थे धनाढ्या, धारातीर्थे, धरणिपतयः, कल्मषं क्षालयन्ति" ॥४३२॥[ मन्दाक्रान्ता] [ ] 15 "शुचि गङ्गामहास्नानं, शुचि त्रिपथगापयः ।
शुचि दानं त्रिधा शुद्धं, शुचि भोज्यं भवेत् ततः" ॥४३३॥ [ ] प्रातः प्राग्विधिना स्नात्वा, दत्वा दानं सदर्थिनाम् ।
स्वहस्ताभ्यां प्रशस्ताभ्यां, भुङ्क्ते भोज्यं स धीसखः ॥४३४॥ यतः -"पश्चाद् दत्तं परैर्दत्तं, लभ्यते वा न लभ्यते ।
स्वहस्तेन तु यद्दत्तं, लभ्यते नाऽत्र संशयः" ॥४३५॥ [ ] "यदनस्तमिते सूर्ये, न दत्तं धनमर्थिनाम् । तद्धनं नैव जानामि, प्रातः कस्य भविष्यति" ॥४३६॥[ ] "दानं प्रियवाक्सहितं, ज्ञानमगर्वं क्षमाऽन्वितं शौर्यम् । त्यागसहितं च वित्तं, दुर्लभमेतच्चतुर्भद्रम्" ॥४३७॥ [आर्या ] [ ] 25
20
१. पुमांसं चैकदा LI
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #268

१९४]
10
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ "पत्त परिमाड, &ि४२6 8886 Hits। વરસંતુ કિમુ અંબધરહ, જોઇ સમવિસમાઈ” an૪૩૮ [ દૂહો] “१२ १२ अंजुधर, वरसीयांस ली। ધારદ વિષ ઇફખુરસ, એવડઉ અંતર હોઈ ૪૩૯ [ દૂહો] “यो न ददाति न भुङ्क्ते, सति विभवे तस्य का गतिर्भवति । तृणकृतपुरुष इवाऽयं, रक्षति सस्यं परस्याऽर्थे" ॥४४०॥[ आर्या. ] [ ] "दानं दुरितनाशाय, शीलं दुर्गतिनाशनम् ।
तपः कर्मविनाशाय, भावना भवनाशिनी" ॥४४१॥ [ ] इतश्च- ध्यानी मौनी मुनिः कश्चिद् विभङ्गज्ञानसङ्गतः ।
संप्राप्तः स्वर्नदी स्नातुं , भानोर्भानूदयेऽमिलत् ॥४४२।। तदा मुनिं नमश्चक्रे, शिरस्थकरकुड्मलः । भानुमन्त्री ततः पृच्छेत् , सदयं दयितागतिम् ॥४४३।। वृत्तं तस्यास्सरस्वत्या, विभङ्गज्ञानतो विदन् । सोऽवोचन्मन्त्रिणं-भानो ! त्वं मे कथयतः श्रुणु ॥४४४।। अस्मिन् गङ्गापुरद्रङ्गे, श्रीदत्तधनिनो गृहे । सा सूतात्वेन संभूता, भूतानामभयप्रदा ॥४४५।। सुता सुजाता सञ्जाता, सुन्दरीत्यभिधानतः । पितृभ्यां लाल्यमानाऽभूत् , क्रमाद द्वादशवार्षिकी ॥४४६।। पिता विचिन्तयन्नस्ति, कोऽस्या भावी वरो वरः ।
यशस्विन्या मनस्विन्याः, प्राप्ताया यौवनं नवम् ॥४४७।। सा कीदृशी
अत्थाणी जणलोयणाण बहुला लायण्णकल्लोलिणी, णाणा विब्भमहावभावनगरी, सोहग्गपालिद्धया । नेत्तेंदीवरदीहिया मह पुरो सिंगारसंजीवनी, जं जादा अह वम्महेण धणुहे तिक्खो सरो संधिदो ॥४४८॥ [शा.वि.] त्वदर्शनसमुत्पन्न-जातिस्मृतिविशेषतः । ज्ञात्वाऽसौ पूर्वसंयोगं, त्वामेव परिणेष्यति ॥४४९।।
20
25
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #269

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥ ]
उक्त्वा प्राच्यमनस्विन्या, वृत्तान्तमिति मन्त्रिणः । स्वर्धुनीमगमद् वेगात् स्नानं कर्तुमना मुनिः ॥ ४५०।।
1
अन्यदा श्रीमती सा तु जातुचित् समुपागता । जलकेलिकृते गङ्गां, सखीजनपरीवृता ॥ ४५१ ॥ यावत् सरस्वती श्यामा, नामग्रहणपूर्वकम् । प्रातः स्नानं प्रकुर्वन्तं, श्रीमती तं निरीक्षते ॥ ४५२|| तावत् तदाऽऽख्याश्रवणाज्जाता जातिस्मृतिस्तदा । तद्दर्शनमनुस्मृत्य, ज्ञातः पूर्वो भवस्तया ॥४५३|| वृत्तान्तं एनं निश्चित्य, कण्ठे स्रग्स्थापनादिना । सखीजनसमक्षं तं वृणुते श्रीमती सती ॥ ४५४।। श्रुतः पितृभ्यामुद्वाहः, प्रत्यागतसखीगिरा । तयोस्सङ्गतयोस्तत्र, गङ्गा-सागरसङ्गमे ||४५५॥ पाणिपीडनमाकर्ण्य, तत्र तौ पितरौ गतौ । दृष्ट्वा तयोस्तथायोगं, नीतौ तौ दम्पती गृहम् ||४५६।। स्थापयामासतुस्तौ तौ, दम्पती कति वासरान् । कृत्वा साहसिकं कार्यं, पाणिपीडनहेतुकम् ॥ ४५७ तैस्तैस्सत्कृत्य सत्कृत्यै-र्दानमानाऽशनादिभिः । भर्त्तारं भानुमन्त्रीशं, धन्यां कन्यां निजाङ्गजाम् ॥४५८॥ गङ्गाद्रङ्गात् समं, पुत्र्या पित्रा संप्रेषितोऽथ सः । सोत्सवं सह सैन्यैश्च, संप्राप्तः पत्तनं निजम् ॥४५९॥ स्वराज्यौचित्यकृत्यज्ञं, कृतज्ञं भानुधीसखम् । राजा सत्कृत्य वस्त्राद्यैस्तं व्यापारेष्वतिष्ठिपत् ॥४६०॥ यतः- “कृतज्ञाः, कृतकृत्यास्ते, परोपकृतिकर्मठाः ।
उपकारमनुस्मृत्याऽन्येषां प्रत्युपकुर्वते " ॥ ४६१ ॥ [] मेघदूतेऽपि च [पर्व. १७] “त्वामासारप्रशमितवनोपप्लवं साधु मूर्ध्ना, वक्ष्यत्यध्वश्रमपरिगतं सानुमानाम्रकूटः ।
D:\amarata.pm5\3rd proof
[ १९५
5
10
15
20
25

Page #270

5
10
15
20
१९६]
44
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
न क्षुद्रोऽपि प्रथमसुकृताऽपेक्षया संश्रयाय,
प्राप्ते मित्रे भवति विमुखः, किं पुनर्यस्तथोच्चैः " ॥४६२॥ [ मन्दा. ][ ]
'अध्वक्लान्तं प्रतिमुखगतं सानुमानाम्रकूटस्
तुङ्गेन त्वां जलद ! शिरसा धारयिष्यत्यवश्यम् ।
आसारेण त्वमपि शमयेस्तस्य नैदाघमग्नि,
सद्भावाऽऽर्द्रः फलति न चिरेणोपकारो महत्सु" ॥४६३॥ [ मन्दा. ][ ] कुरुते स्वामिकार्याणि, भुङ्क्ते भोगान् महाशयः । श्रीसुन्दर्या समं प्रीत्या, राज्यकार्यधुरन्धरः ॥ ४६४ ॥ श्रेष्ठिनां मन्त्रिणां चाऽपि भृत्यानां भूमिवल्लभाः । प्रसन्नाः कुप्रसन्नाः स्यु- र्व्यापारस्थितिरीदृशी ||४६५ ॥ यतः -" निश्शेषा तुरगाऽलिसन्ततिरलं कारागृहं सर्वतो, बन्दीभूतजनैः समं परिचयः, पृथ्व्यैव शय्या सदा । तास्ता मारविडम्बना, अथ पराभूतिः परेभ्यो ध्रुवं,
व्यापारे घटिते तथा विघटितेऽप्येषा स्थितिर्मन्त्रिणाम् ॥४६६॥ [ शा.वि.] पृथुकार्त्तस्वरपात्रं, भूषितनिःशेषपरिजनं देव ! ।
विलसत्करेणुगहनं, सम्प्रति सममावयोः सदनम् ॥४६७॥ [ आर्या ][ ] [ इति भानुमन्त्रिकथा ॥ ] एतदाख्याय विख्यात - मित्यमात्यनिदर्शनम् । सुस्थः स्वर्णरथस्तेन, कृतस्सुविहितेन सः ॥ ४६८।। अथाऽऽचख्यौ कुमारस्तं, स्वस्वान्तान्तः प्रमोदभाक् । कियद्भिर्दिवसैस्सा मे, मिलिष्यति वद प्रभो ! ॥४६९ ॥ दृष्टा किं वा श्रुता क्वाऽपि, प्रत्यक्षं सा त्वया मुने ! | जीवती(वन्ती) कुत्रचिज्ज्ञाता, निजज्ञानविशेषतः ॥४७०॥
D:\amarata.pm5\3rd proof
""
१. कोऽपि दरिद्रतावतारः कविः कस्यचिन्नृपस्याग्रे सश्लेषं वर्णयति, यदावयोर्गृहं समानं, तद्यथा-मम गृहं पृथुकानां शिशूनां आर्त्तस्वरपात्रम्, भवतश्च पृथु - कार्तस्वरपात्रं - विशालहैमपात्रम्, मम गृहे तु भूवि उषिताः परिजना यत्र तदिति, भवतश्च भूषिताः-अलङ्कृताः परिजनाः यत्र तद् ईदृक् वर्त्तते, मम गृहं बिलात् निर्गतैः रेणुभिः गहनम्, भवतश्च विलसद्भिः करेणुभिः गणैः गहनम्-सङ्कीर्णं विद्यते ।

Page #271

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥]
[१९७ त्वद्वल्लभामहं जाने, ज्ञानेन मुनिरुचिवान् । चक्षुभ्र्त्यां पश्यसि त्वं मां, यथा तामप्यहो यथा ॥४७१।। इतश्च दक्षिणाधीशः श्राद्धदेवो महीपतिः । तत्पाद्येऽस्ति, स्फुरद्पा ऋषिदत्तामृगेक्षणा ॥४७२॥ संस्थाप्य स्वं तत्पावें, त्वन्मित्रहितहेतवे । तव प्रियां तां तद्पा -मानयिष्यामि साम्प्रतम् ॥४७३।। अथाऽभाणीत् कुमारस्तं, प्राक् तुल्यं स्वान्तमपितम् । साम्प्रतं मुनिराजेन्द्र ! स्वात्मा संस्थापितस्त्वयि ! ॥४७४।। मुनिः प्रत्याह तं, मित्रं(त्र !) तवात्मा त्वद्गृहेऽस्त्वयम् । तत् त्वया मम दातव्यं, यदाऽहं प्रार्थयामि ते ॥४७५।। कुमारेणोक्तमस्त्वेवमित्युक्ते मुनिपुङ्गवः । पटान्तरित एवाऽसौ तत्राऽभूत् क्षणादपि ॥४७६।। स्थित्वा क्षणान्तरं तत्र, निजौषध्या द्वितीयया । यथोपपातशय्यायां, सुरकान्ता समुद्भवेत् ॥४७७।। त्यक्त्वाऽसौ प्राक्तनं रूपं, ऋषिदत्ताऽभवत् तथा । काम-रत्योरिव प्रीति-मिथो जाता तयोस्तदा ॥४७८।। पुष्करे प्रकटीभूतं, भव्यदिव्यैश्च पञ्चभिः । देवीभिर्नतितं देवैः, कृता वृष्टिस्सुमव्रजैः ॥४७९।। अहोशीलमहोरूपमहोमाहात्म्यमद्भुतम् । अहो धैर्यमहो स्थैर्यमिति घुष्टं सुपर्वभिः ॥४८०॥ शेषेणोल्लसितं सुरैः प्रमुदितं, दिक्कुञ्जरैगर्जितम्, काष्ठाभिः स्फुरितं दिवा विमलितं धाराधरैरुक्षितम् । अम्भोजैर्हसितं, जनैः पुलकितं, रत्नाकरैः सीमितं,
शैलैः शाड्वलितं, द्रुमैश्च फलितं, तस्यास्सुशीलोत्सवे ॥४८१।। [शा.वि.] यतः -"वह्निस्तस्य जलायते, जलनिधिः कुल्यायते तत्क्षणात्,
मेरुः स्वल्पशिलायते, विषरसः पीयूषवर्षायते ।
D:\amarata.pm53rd proof

Page #272

१९८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ व्यालो माल्यगुणायते, मृगपतिस्सद्यः कुरङ्गायते, यस्याऽङ्गे खलु लोकवल्लभतमं शीलं समुन्मीलति ॥४८२॥ [शा.वि.]
[भर्तृ.नीति.श.१०९] "शीलं प्राणभृतां कुलोदयकरं, शीलं वपुर्भूषणं, शीलं शौचकर, विपद्भरहरं, दौर्गत्यदुःखापहम् । शीलं दुर्भगतादिकन्ददहनं, चिन्तामणिः प्रार्थिनाम्, शीलं राज्य-रमाविलासभवनं, स्वर्गापवर्गप्रदम्'॥४८३॥[शा.वि.][ ] "सीलं उत्तमचित्तं, सीलं जीवाण मंगलं परमं ।
सीलं दोहग्गहरं, शीलं सुक्खाण कुलभवणं ॥४८४॥ [ आर्या ] [शी.कु./२] 10 "सीलं धम्मनिहाणं, शीलं पावाण खंडणं भणियं ।
सीलं जंतूण कए, अकित्तिमं मंडणं परमं" ॥४८५॥ [ आर्या ] [शी.कु./३] "नरयदुवारनिरुंभण-कवाडसंपुडसहोयरच्छायं ।
सुरलोयधवलमंदिर-आरोहणपवरनिस्सेणिं ॥४८६॥ [आर्या ] [शी.कु./४]
"कलिकारओ वि जण-मारओ वि सावज्जजोगनिरओ वि । 15 जं नारदो वि सिज्झइ, तं खलु सीलस्स माहप्पं" ॥४८७॥ [ आर्या. ]
[शीलो.मा./१२] "सीतया दुरपवादभीतया, पावके स्वतनुराहुतिः कृता। पावकस्तु जडतां जगाम यत्, तत्र शीलमहिमा विजृम्भते" ॥४८८॥ [ रथो.][ ]
"इक्कं महिलाजम्मं, केरिसयं तं पि होइ जियलोए। 20 सील विहूणं नृणं, ता जाणह कंजियं कुहियं" ॥४८९॥ [ ]
"भुउभं । सय्य क्य, वि तंबोरा रंग।
सी२ () सरी२७ आम२५, सोनई मारिभा "॥४०॥ "किं मंडणेहिं कज्ज, जइ सीलेण अलंकिओ देहो ।
किं मंडणेहिं कज्जइ, जइ सीले हुज्ज संदेहो" ॥४९१॥ [ आर्या ] [ ] 25 धन्या सा रजनी स एव समयश्शस्यस्स वन्द्यः क्षणः,
पक्षस्सोऽप्रतिपक्ष एव सफलो मासोऽप्ययं पुण्यभाक् । श्लाघ्या सा ऋतुरुत्तमं च तदहः, श्रेष्ठस्स संवत्सरोयत्र त्वं ऋषिदत्तके ! नरवरैस् - सम्यग्दृशा वीक्ष्यसे ॥४९२।। [शा.वि.]
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #273

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥ ]
कृताऽर्था कृतकृत्या त्वं, त्वमेव कृतलक्षणा ।
कृतपुण्या त्वमेवाऽसि, धन्या मान्या मनस्विनाम् ॥४९३॥ शीलं श्रीऋषिदत्तायाः, प्रशंससर्जनास्मे ।
जिना अपि प्रशंसन्ति, यतश्शीलवतीं सतीम् ॥४९४||
44
'रिसिदत्ता दमयंती पउमा य कलावई विमलसेणा ।
नामग्गहणजलेणवि, कलिमलपक्खालणं कुणइ" ॥४९५॥[ आर्या ] [ शी.मा./५५] यद् आगमे [म.नि./अ.२, उ. ३- सूत्र - ४०३]
" गोयमा ! जा इत्थी भएण वा, लज्जाए वा, कुलं कुसेण वा, जाव णं धम्मसद्धाए वा, तं वेयणं अहियासिज्जा, नो णं विकम्मं समायरिज्जा, से णं धन्ना, से णं पुन्ना, सेणं सुकय पुसो ( ? ) । से णं पुज्जा, से णं ददुव्वा, से णं सरणिज्जा, से णं 10 सव्वलक्खणा, से णं सव्वकल्लाणकारि (र) या, से णं सव्वुत्तममंगलनिही, सेणं सुयदेवया, से णं सरस्सई, से णं अंबहुंडी, से णं, अच्चया, से णं इंदाणी, से णं पम्हावई, से णं अंबिया, से णं चक्केसरी, से णं परमेसरी, से णं परम ( प ) वित्तुत्तमा, सिद्धी मुत्ती सिवगइ "त्ति । इयं स्त्रीशीलस्तुतिर्महानिशीथेऽध्ययने द्वितीये । इतश्चश्रृगाल- कण्ठीरवयो- द्विप- सैरिभयोरिव । पतङ्ग–भास्वतोरिव हय - रासभयोरिव ॥४९६ ॥ उद्योत-तमसोरिव, कस्तूरी-खलखण्डयोः । मेरु- सर्षपयोरिव, रीरी - काञ्चनयोरिव ॥४९७॥ भूमीश-रङ्कयोरिव, खल- सज्जनयोरिव । मणि - पाषाणयोरिव, पयोधि - सरसोरिव ॥ ४९८॥ तादृक्षमन्तरं ज्ञात्वा, रुक्मिणी - ऋषिदत्तयोः ।
विचिन्तयन् शिरो धुन्वन् सुन्दरो भूपसुन्दरः || ४९९॥ [चतुर्भिः कुलकम्]
कुमारस्याऽऽग्रह[:] स्थानेऽभवत् स्त्रीरत्नहेतवे ।
कृतेऽस्याः सुकुलीनायाः, मया ते महता न किम् ||५००|| तत एवं विचिन्त्याऽसौ, राजा श्रीसुरसुन्दरः । निजाऽऽवासे निनायैनं, ऋषिदत्तासमन्वितम् ॥५०१||
१. से णं वंदा इति पाठ: म.नि.अ.२ /उ. ३/४०३ मध्ये ।
[ १९९
D:\amarata.pm5\ 3rd proof
5
15
20
25

Page #274

२००]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ स्नान-भोजन-ताम्बूल,-वस्त्रप्रभृतिदानतः ।। सत्प्रियं सप्रियं स्वर्णरथं सत्कृतवान् नृपः ॥५०२।। अन्येद्युः पापिनीं दुष्टां, सुलसानाम योगिनीम् । निन्द्यमानां गलन्मानां, पौरलोकैः पदे पदे ॥५०३।। लकुटैः कुट्यमानाङ्गी, यष्टि-मुष्ट्यादिभिः पुनः । खरमारोपितामग्रे, क्वणत्काहलडिण्डिमाम् ॥५०४।। भ्रामयित्वा रुषा पुर्याः, कौर्बर्याः श्रीचतुष्पथे । विलूनश्रुति-नासाऽग्रं, नृपतिनिरकाशयत् ।।५०५।। [त्रिभिः कुलकम्] ततो निर्भर्त्सयन् बाढं रुक्मिणी निजपुत्रिकाम् । रहस्तामनुशास्तीति, सासूयं सुन्दरः स्वयम् ॥५०६।। संस्थापितो निशाचर्याः, कलङ्कोऽस्यास्त्वया महान् ।
क्षामयस्व सतीमेनां, त्वं मुधा वैरकारिणी ॥५०७।। यतः -"मृग-मीन-सज्जनानां, तृण-जलसंतोषविहितवृत्तीनाम् । लुब्धक-धीवर-पिशुना, निष्कारणवैरिणो जगति ॥५०८॥ [ आर्या ]
[भर्तृ.नी.६१] नमस्कुरु पदौ तस्याः, स्वश्रू-स्वसूरयोस्तथा ।
मितं हितं च वचस्तथ्यं, श्रुणु पुत्रि ! दृढादरात् ॥५०९॥ यतः - "अभीय रसायए। अगली, भाय-ताय-गुरु-सीस ।
हे नविभन्न ५५, ते रुसीया सविहीस" ॥५१०॥ [ दूडो][] અક્ષર-દીવઉ ગુરુ વયણ, હાઇ ન વસિઉં ભંહા
५सूय ५मा योयो, ४गि अंधार तां ॥५११॥ [ दू][] इतश्च- सोऽस्थात् सुखभरे मग्नः, समं श्रीऋषिदत्तया ।
सादरं स्वसुरावासे, दोगुन्दकसुपर्ववत् ॥५१२॥ ब्रूते कुमारस्सानन्द-मृषिदत्तासती प्रति । प्राच्यपुण्यप्रभावेन, सर्वं भव्यमभूत् प्रिये ! ॥५१३।। परं मम मुनिर्मित्रं, महिषध्वजसन्निधौ । शीत-तृष्णाऽऽतपाऽऽपद्भिः, कष्टवान् विद्यतेऽधुना ॥५१४।।
D:\amarata.pm513rd proof

Page #275

ऋषिदत्ताचरित्रे तृतीयोल्लासः ॥ ]
ऋषिदत्ता विहस्योचे, विषादं मा कुरु प्रभो ! | विज्ञेयं सर्वमप्येतदौषधीचेष्टितं मम ॥ ५१५ ॥ प्रियाऽवक् त्वं विभो ! पूर्वप्रतिपन्नं प्रदेहि मे । प्रत्युक्तं वल्लभेनैवं, किं ददे देव्यहं तव ॥ ५९६ ॥ साऽऽह चिन्तयसि त्वं मां तथा चिन्तय रुक्मिणीम् । इत्याकर्ण्य कुमारेण, सकर्णेन विचिन्तितम् ॥५१७॥ मद्रोषपोषः किं युक्तः स्वपत्नीं रुक्मिणीं प्रति । मुखमिष्टां मनोदुष्टा मनिष्टामिष्टकारिणीम् ॥५१८।।
यदुक्तम् - " न भवति, भवति च न चिरं, भवति चिरं चेत्, फले विसंवदति । कोपस्सत्पुरुषाणां, तुल्यः स्नेहेन नीचानाम्" ॥५१९॥ आर्या [ ] "सुजनो न याति विकृतिं, परहितनिरतो विनाशकालेऽपि ।
छेदेऽपि चन्दनतरुः सुरभयति मुखं कुठारस्य ॥५२०॥ [ आर्या ] [ ]
‘સજ્જણ તે સજ્જણ હુઈ, દુજ્જણ કિમઇ ન હુંતિ ।
अवगुए। डीई अगर निभ, तुरई हुई सुगंध" ॥ ५२१ ॥ [ दूडो ][ ]
44
ઉવયારહ ઉવયારડઉ, સવ્વો લોય કરેઇ।
અવગુણ કિદ્ધઇ ગુણ કરઇ, વિરલા જણણિ જણેઇ ૫૨૨[દૂહો][] ध्यात्वेति दयितावाचमाचख्यौ स नरेश्वरः ।
अस्त्वेवं त्वद्द्वाचा, यस्मात् महासत्वाः क्षमाधिपाः ॥५२३॥
स्वभर्तृवचनं श्रुत्वा, लज्जाभङ्गमकारयत् । ऋषिदत्ता स्वबुद्ध्या तामाकार्याऽकार्यकारिणीम् ॥५२४॥ समापृच्छ्याऽथ कौबेरीपतिं स्वर्णरथोऽचलत् । प्रियप्रियाद्वयप्रीतः, प्राप्तवान् पत्तनं निजम् ॥५२५॥ राजा हेमरथः स्वर्णरथमभ्याजगाम तम् । निरीक्ष्य तातमायात - मनमद्भक्तितस्सुतः ॥ ५२६||
[ २०१
गाढमालिङ्गयामास, राजा हेमरथः सुतम् । प्रमोदाऽश्रुपयः प्रादुर्भवदानन्दकन्दलः ॥५२७||
D:\amarata.pm5\3rd proof
5
10
15
20
25

Page #276

२०२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ सोत्सवं सप्रमोदं च, वाद्याडम्बरपूर्वकम् । प्रवेशं प्रथयामास, श्रीहेमः स्वाङ्गजन्मनः ॥५२८।। स्वर्णोऽथ ऋषिदत्तायाः, सपत्नी रुक्मिणीकृतम् । अखर्वं प्राग्भवं सर्वं, वृत्तान्तं तमवावदीत् ॥५२९।। प्राक्कारितापराधेन, लज्जातोऽवाङ्मुखाम्बुजः । अथो हेमरथो भूपो, ऋषिदत्ताममानयत् ॥५३०।। क्रमात् स्वर्णरथं पुत्रं, प्राज्ये राज्ये निवेश्य तम् । विहाय विविधारम्भं, विदित्वा वार्धकं वयः ॥५३१। संसारासारतां मत्वा, विषयान् विषसन्निभान् । विभाव्याऽनित्यभावं च, भावयेद् भगवगिरा ॥५३२॥ क्षमाभद्रगुरोः पार्वे, वाणी पीयूषसारिणीम् । श्रुत्वा हेमरथो दीक्षामाग्रहादग्रहीद् गृही ॥५३३॥ इति श्रीऋषिदत्ताचरित्रे रुक्मिणीपरिणयन-ऋषिदत्तामहासती
शीलमाहात्म्योपदर्शनाख्यस्तृतीयउल्लाससम्पूर्णः ॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #277

ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥
इतश्च - अथाऽसौ न्यायधर्मेण, सधर्मो धरणीधवः । नाम्ना स्वर्णरथः पृथ्वीं, पालयेत् परमादरात् ॥१॥ यथा श्रीधरणः पद्मा-वैरोट्याभ्यां परीवृतः । श्रीशङ्करो यथा गौरी-गङ्गाभ्यां गर्जति स्फुटम् ॥२॥ रुक्मिणी-ऋषिदत्ताख्यप्रियाभ्यां सममेव च । व्यक्तं भुनक्त्यसौ नीत्या, सप्ताङ्गं राज्यमन्वहम् ||३|| भुङ्क्ते भोगान् महाऽऽभोगान्, समं श्रीऋषिदत्तया । राजा स्वर्णरथः प्रीत्या, स्वलोकव्यवहारतः ॥४॥ सप्तभिर्वासरैस्सार्धे, र्मासैश्च नवभिः क्रमात् । ऋषिदत्ता ससत्त्वा सा, सुखेन सुषुवे सुतम् ॥५॥ वर्धापनादिमाङ्गल्यं, तन्वन्ति तनुजोत्सवे । तन्वङ्ग्यो नवनीरङ्ग्यो, गायन्ति धवलानिह ||६|| मणि-स्वर्ण-द्विप-द्रव्य - मुद्रिका - विद्रुमादिमम् । दत्तेऽर्थिनामसौ दानं, निदानं पुण्यसंपदाम् ॥७॥ यतः -" रागपदे प्रेमपदे, लोभपदेऽहङ्कृतेः पदे स्वपदे ।
प्रीतिपदे कीर्तिपदे, न हि कैर्द्रव्यव्ययः क्रियते ?" ॥८॥ [ ] पत्तनं प्रथयामासोत्तुङ्गतोरणमण्डितम् ।
महेभ्यान् मुष्णतस्स्तेनान्, मोचयामास चारकात् ॥९॥ उग्रभोगादिराजन्यान्, भोजनाऽऽच्छादनादिभिः । सत्कृत्यास्य नृपः सिंहरथाऽऽख्यां प्रत्यतिष्ठपत् ॥१०॥
D:\amarata.pm5\3rd proof
5
10
15
20

Page #278

10
२०४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ पालितः पञ्चधात्रीभिः, कुमारः पञ्चहायनः ।
शास्त्र-शस्त्र-कलाः पित्रा, पाठ्यन्ते पाठकान्तिके ॥११॥ यतः - "माता वैरी पिता शत्रु-र्बालो येन न पाठितः ।
न शोभते सभामध्ये, हंसमध्ये बको यथा" ॥१२॥[ ] "लालयेत् पञ्च वर्षाणि, दश वर्षाणि ताडयेत् ।
प्राप्ते षोडशमे वर्षे पुत्रे मित्रं समाचरेत्" ॥१३॥[ ] [प्राप्ते तु षोडशे वर्षे, पुत्रं मित्रमिवाचरेत् ।।] इति प्रसिद्धपाठः । "शैशवेऽभ्यस्तविद्यानां, यौवने विषयैषिणाम् ।
वार्धक्ये मुनिवृत्तीनां, योगेनाऽन्ते तनुत्यजाम्" ॥१४॥ [ रघुवंश-१,८] "नानुद्योगवता न च प्रवसता नाऽऽचार्यविद्वेषिणा, नालस्योपहतेन, नान्यमनसा, मानं न चोत्कर्षता । न भ्रूभङ्गकटाक्षविस्मितमुखीं सीमन्तिनीं ध्यायिता( ना), लोके ख्यातगुणस्सतां बहुमतो विद्यागुणः प्राप्यते" ॥१५॥[शा.वि.][] "अद्याप्यस्ति समुद्रतीर-परिखा पर्यन्तभूमण्डलं, तस्मिन्नेकविवेकवाक्य-रसिकाः केचित् क्वचिन्मानवाः । एकस्तेषु निरादरो यदि भवे-दन्यो भवेत् सादरः,
वाग्देवीवदनाम्बुजे वसति चेत् को नाम दीनो जनः" ॥१६॥[शा.वि.] [ ] इतश्च- "चन्द्रोदयाऽनुवादश्रीचन्द्रो जयसमावृते ।
अदभ्राऽभ्रप्रभामिश्रे, सुधामद्वसुधातले ॥१७|| रङ्गत्तरङ्गसारङ्गो-दग्रव्याघ्रतुरङ्गमैः ।। मराल-मत्तमातङ्ग-शाखामृग-मृगाधिपैः ॥१८॥ नाग-पुन्नाग-नारिङ्ग-केतकी-कदलीद्रुमैः । पारावार-सरित्पूर-वापी-पद्मसरोवरैः ॥१९॥ शुक-चम्पक-वल्लीभिः, कोक-कोकिल-केकिभिः । विशालशालभञ्जीभिः, मल्लयुद्धासनैर्घनैः ॥२०॥ श्रीवत्स-स्वस्तिकाऽनिन्द्य,-नन्द्यावर्त्त-घटादिभिः । मङ्गलैरष्टभिः स्पष्टैनतिकी-नट-नृत्यकैः ॥२१॥
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #279

ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥]
[२०५ प्रोद्दण्ड-कुन्त-कोदण्ड-क्षुरिका-खड्ग-खेटकैः । स्फुरत्तोमर-तूणीर-पशु-मुद्गर-शक्तिभिः ॥२२॥ श्रीपादलक्षिकाप्रौढ-प्रस्फुरद्राजवाहनैः । सश्रीकश्रीकरीयुग्म,-पवित्रच्छत्र-चामरैः ॥२३॥ एतैभित्तिस्थितैश्चित्र-विचित्रश्चित्रकारिणि । भास्वद्वातायने तिष्ठन् , स्वर्विमानानुकारिणि ॥२४॥ तत्र स्वर्णरथोऽन्येवू , रङ्गतस्सङ्गत: स्रिया । गीतगानं मृदुध्वानं, श्रुणुयाद् रागहेतुकम् ॥२५।। [नवभिर्विशेषकम्] निरीक्षते निजं रूपं, माद्यन् मकुरमण्डले । स्फारनेपथ्यभूषादिरचनाकृतिपूर्वकम् ॥२६॥ आम्र-जम्बीर-नारिङ्गा-ऽक्षोट-निस्वानिका[?] नवाः । सुस्वादु-मृदुमृद्वीका,-मोदकान् मोदकानपि ॥२७॥ प्रियाल-कदलीकान्त-श्रीफलान्यत्ति नित्यशः । स्वादिमं स्वादयामास, नागवल्लीदलादिकम् ॥२८॥ कृष्णागर-तुरुष्कादि-धूपोद्गहनसुन्दरम् । चमरी-वालधिव्यूह-बालव्यजनपूर्वकम् ॥२९।। कस्तूरी-घनसार-श्री-मिश्रचन्दनचर्चितः । शेतेऽसौ सुमनःशय्यां, स्व:सरित्पुलिनोपमाम् ॥३०॥ श्रृङ्गाररसभृङ्गारः, कामश्रीरागसागरः । विलालसीति स्वर्गीव, भोगान् पञ्चविधानिति ॥३१॥ अकस्मात् तावदद्राक्षीत् , तडित्वत्पटलं प्रभुः । प्रत्याह स्वामिनं पत्नी, किमेतत् तिमिरं दिवा ॥३२॥ तेनाऽपि सर्वतो व्याप्तं, क्षणेन व्योममण्डलम् । तत्क्षणाद् वृष्टिमाधाय, विलीनं वातयोगतः ॥३३॥ दृष्टं नष्टमभ्रवृन्दं दृष्ट्वोवाच प्रियां प्रियः । अस्मिन्नसारे संसारे, वस्त्वनित्यं तथाऽस्त्यहो ॥३४।।
D:\amarata.pm513rd proof

Page #280

5
10
15
20
25
२०६]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
श्रीर्जलतरङ्गलोला, सन्ध्यारागस्वरूपमथ रूपम् । ध्वजपटलचपलं च बलं, तडिल्लतोद्योतसममायुः ||३५|| [आर्या] सम्पदो जलधिवीचिविलोला, यौवनं त्रि- चतुराणि दिनानि । शारदाभ्रमिव चञ्चलमायुः, . किं धनैः, कुरुत धर्ममनिन्द्यम् ॥३६॥ [स्वागता]
एवं भवस्वरूपं तद्-राज- राज्ञ्यौ विचिन्त्य च । संपन्ने धर्म-कर्माभ्यां, स्फारवैराग्यमीयतुः ||३७|| ‘“रम्यवातायने तस्मिन्नतिवाहयतस्तमीम् । स्मरतः श्रीनमस्कारं, मुहूर्ते ब्राह्मनामनि ॥३८॥ प्रौढप्रभाते प्रोद्भूते, तनुतस्तीर्थवन्दनम् । पत्नीयुजः प्रभोरस्याऽभङ्गवैराग्यरङ्गिणः ॥३९॥ द्रागेत्योद्यानपालेन, हर्षाद् विज्ञप्तमात्मना । विधाय विधिनाऽलीके, करौ पादौ प्रणम्य च ॥४०॥ देवाऽद्य समवासार्षुः कान्तारे कुसुमाकरे ।
श्रीभद्रयशआचार्या, ज्ञानिनः सुतपस्विनः ॥४१॥ [ चतु. विशे. ] ते कीदृशाः ?
" एक-द्वि- त्रि- चतुष्- पञ्च - षण्मासक्षपणक्षणैः । द्वादशप्रतिमाधारैः, षष्ठाऽष्टम- चतुर्थकैः ॥४२॥ श्रीभद्र-सर्वतोभद्र-महाभद्रप्रपन्नकैः । लघु-वृद्धमृगाधीश- नि: क्रीडितविधायिभिः ॥४३॥ कृतवज्ञैणभृन्मध्यैः, परिहारविशुद्धकैः । घन-प्रतर-वर्गोग्र-गुणरत्नधरैः परैः ॥४४॥ अत्युग्रस्वर्णमुक्तैक-माणिक्यावलिधारिभिः । वर्धमानतपःशूरैः, परीषहधुरन्धरैः ॥४५॥ धृतपञ्चविधाचारै-र्महाव्रतधुराधरैः । स्फुरन्मति - श्रुतज्ञानैः, क्षीर - मध्वा श्रवाभिधैः ॥४६॥ विप्रुण्कफ-मलाऽमर्श- सर्वौषधिमहर्धिकैः । पदानुसारिप्रज्ञाढ्यैः, कुष्टबीजमतिश्रितैः ॥४७||
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #281

ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥]
[२०७ प्रस्फुरद्वैक्रियाह्वान-जङ्घाचारणलब्धिभिः । द्वादशाङ्गश्रुतधरै-व्रतिभिर्बहुजातिभिः ॥४८।। कृतपञ्चविधाचार-स्वाध्यायादृतिभिर्दृढम् । पठितैकादशाङ्गीभि-व्रतिनीभिश्च संश्रितम् ॥४९॥ पुलकाञ्जनपद्माऽऽख्य-माणिक्यैरोहणाचलः । वेष्टितः पाञ्चजन्याद्यै-दक्षिणावर्तको यथा ॥५०।। अनल्पकल्पवल्लीभिः, कल्पितः कल्पपादपः । रक्ता-रक्तावती-गङ्गा-नदीभिर्नीरधिर्यथा ॥५१॥ ज्योतिश्चक्रसमाकीर्णो, रोहिणीरमणो यथा । तथा श्रीसूरयो रेजुः, षट्त्रिंशद्गुणधारिणः" ॥५२॥ [एकादशभिर्विशेषकम्] 10 स्वकोटीरं विना दत्ते, राज्ञा भूषादिभिर्धनैः ।
तोषितः पोषितश्चाऽन्नैः, प्रेषितोऽसौ गुरुं प्रति ॥५३॥ यद् आगमे [औपपातिकसूत्रे ]
"तए णं कोणिऍ राया, तस्स पवित्तवाइयस्स । अट्टत्तरसहस्सं पीइदाणं दलइ, जाव पडिविसज्जेइ"।
“वित्ती य सुवन्नस्सा, बारस अद्धं च सहस्साइं,
तावइ य चिय कोडी, पीइदाणं तु चक्किस्स" ॥५४॥[ ] "एवं चेव पमाणं, णवरं रययं तु केसवा दिन्ति ।।
मंडलियाण सहस्सा वित्ती पीई सहस्सा" ॥५५॥[ ] "भत्तिविहवाणुरूवं, अन्ने वि दिति इब्भमाइया । सोऊण जिणागमणं, निउत्त-अनिउत्तएसुं वा" ॥५६॥ [ ] तस्मिन्नवसरे भूपः, समं श्रीऋषिदत्तया । श्रीपादलक्षिकारूढ: प्रौढकोटीरमण्डितः ॥५७॥ अर्थिनां विदधद् दानं, सन्मानं स्वजने जने । निजोद्याने महारम्ये, जग्मिवान् कुसुमाकरे ॥५८॥ [युग्मम्] सूर्याभवन्नमस्कृत्य, श्रीसूरीन् स महीपतिः । तांस्त्रिप्रदक्षिणीचक्रे, स्वचक्रेण परीवृतः ॥५९।।
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #282

२०८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ सूरयः कुर्वते धर्मदेशनां क्लेशनाशिनीम् ।
ज्ञाताध्ययनमध्याऽश्वकथानकसमाश्रिताम् ॥६०॥ तथाहि - यतः-“आने निम्बे सुतीर्थे, कचवरनिचये, शुक्तिमध्येऽहिवक्त्रे,
औषध्यादौ विषाद्रौ हिमगिरिशिखरे, पाण्डुभू-कृष्णभूम्योः । इक्षुक्षेत्रे कषायद्रुमवनगहने मेघमुक्तं यथाम्भस्
तद्वत् पात्रेषु दानं गुरुवदनभवं वाक्यमायाति पाकम्" ॥६१॥[स्रग्धरा ] [ ] तथाहि-[नायाधम्मकहाए सत्तरसमं अज्झयणं]
"जइ णं भंते ! सत्तरसमस्स णं णायऽज्झयणस्स के अटे पण्णत्ते ?, 10 एवं खलु जंबू ! ते णं कालेणं, ते णं समएणं हत्थिसीसे नामं नगरे होत्था ।
वण्णओ । तत्थ णं कणगकेऊ णामं राया होत्था । वण्णओ । तत्थ णं हत्थिसीसे नयरे बहवे संजत्तानावावाणियगा परिवसंति । अड्डा दित्ता जाव बहुजणस्स अपरिभूया यावि होत्था । तए णं तेसिं संजत्ताणावावाणियगाणं अण्णया । एगओ जहा
अरहण्णए जाव लवणसमुदं अणेगाइं जोयणसयाई ओगाढा यावि होत्था । तए णं 15 तेसिं बहूणिं उप्पा[ इ]यसयाई जहा मागंदियदारगाणं, जाव कालियवाए संमुत्थिए ।
तए णं से नावा तेणं कालियावाएणं आहुणिज्जमाणी आहुणिज्जमाणी, संखोहेज्जमाणी संखोहेज्जमाणी, तत्थेव परिभमइ । तए णं से णिज्जामए नट्ठमईए नट्ठसुतीए, नट्ठसण्णे मूढदिसाभाए जाए आवि होत्था । न जाणइ कयरं देसं वा दिसं
वा अणुदिसं वा पोयवहणे अवहिए त्ति कट्ट, ओहयमणसंकप्पे, करयलपलहत्थमुहे, 20 भूमीगयदिट्टीए, जाव झियाइ । तए णं ते बहवे कच्छिधारा य कण्णधारा य
गब्भिज्जणा य संजत्ताणावावाणियगा य, जेणामेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता एवं वदासी किं ण तुमं देवाणुप्पिया ! ओहयमणसंकप्पा [ जाय झियायह] । तए णं से णिज्जामए ते बहवे कुच्छिधारा य कण्णधारा य गब्भिज्जगा य संजताणावा
वाणियगा एवं वयासी, एवं खलु देवाणुप्पिया ! णट्ठमइए जाव ओहय' त्ति कट्ट । 25 तओ ओहय [ मणसंकप्पे ] जाव झियामि ।
तए णं ते कुच्छिधारा य, तए कण्णधारा य गब्भिजणा य संजत्ताणावावाणियगा य तस्स णिज्जामयस्स अंतिए एयमढे सोच्चा णिसम्म भीया [ तत्था तसिया उव्विग्गा उव्विग्गमणा संजातमणा] ण्हाया कयबलिकम्मा, कयकोउया
D:lamarata.pm5\3rd proof

Page #283

ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥]
[२०९ करयल जाव बहूणं इंदाण य खंदाण य रुद्दाण य जक्खाण य भूयाण य, जहा मल्लिणाए जाव उवायमाणा चिटुंति । तए णं से णिज्जामए तओ मुहुत्तंतरस्स लद्धमईए जाव अमूढदिसाभाए जाए यावि होत्था । तए णं से णिज्जामए बहवे कुच्छिधारा य कण्णधारा य गब्भिज्जगा य संजत्ताणावावाणियगा य एवं वयासीएवं खलु अहं देवाणुप्पिया ! लद्धमईए जाव अमूढदिसाभाए जाए अम्हे णं 5 देवाणुप्पिया कालियदीवं, ते णं संबूढा, एस णं कालियदीवे आलोक्कए । तए णं ते कुच्छिधारा य कण्णधारा य गब्भिज्जणा य संजत्तानावावाणियगा य तस्स णिज्जामयस्स अंतिए सोच्चा णिसम्म हट्ठ-तुटे, णंदिए परमाणंदिए, पीइमणे परमसोमणस्सिए पयक्खिणाणुकूलेण वाएण जेणेव कालियदीवे, तेणे व उवागच्छइ( गच्छंति), उवागच्छित्ता पोयवहणं लंबेंति एगट्ठियाहिं कालियदीवं उत्तरंति । 10 तए णं बहवे हिरण्णागरे य सुवण्णागरे य वइरागरे य बहवे तत्थ आसे पासेंति । किं ते ? हरिरेणुसोणिसुत्तग० आइण्णवेढो । तए णं से आसा वाणियगा पासंति, तेसिं गंधमाघायंति । भीया तत्था उव्विग्गा उव्विग्गमणा । तओ अणेगाइं जोयणाइं उब्भमंति । ते णं तत्थ पउरगोयरा, पउरतणपाणिया णिब्भया णिरुव्विग्गा सुहंसुहेणं विहरति ।
तए णं ते संजत्ताणावावाणियगा अण्णमण्णं एवं वयासी-किं णं तुमं (अम्हं) देवाणुप्पिया आसेहिं ? इमे णं बहवे हिरण्णागरा य जाव सुवण्णागरा य रयणागरा य वइरागरा य । तं सयं खलु अम्हं हिरण्णस्स य सुवण्णस्स य रयणस्स य वइरस्स य पोयवहणं भरित्तए त्ति कट्ट अण्णमण्णस्स एयमटुं पडिसुणंति, पडिसुणित्ता हिरण्णस्स य सुवण्णस्स य रयणस्स य वइरस्स य तणयस्स य कट्ठस्स य अण्णस्स य 20 पाणस्स य पोयवहणं भरेंति, भरित्ता पय(द )क्खिणाणुकूलेणं वाएणं, जेणे व गंभीरए पोयपट्टणे, तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता पोयवहणं लंबिंति, लंबेत्ता सगडीसागडं सज्जेंति, सज्जेत्ता तं जहा-हिरण्णं च जाव कणगकेऊ राया।
तते णं से कणगकेऊ तेसिं संजत्तावाणियगाणं तं महत्थं महग्धं जाव पडिच्छड़ पडिच्छित्ता । ते संजत्तावाणियगे एवं वयासी-तुब्भे णं देवाणुप्पिया । गामाऽऽगार- 25 नगर-खेड-कब्बड-मडंब-दोणमुह-पट्टणा-ऽऽसम-संबाह-सन्निवेसेसु आहिंडह, लवणसमुदं वा अभिक्खणं अभिक्खणं पोयवहणेणं ओगाहेह । तं णं अत्थि आइं
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #284

२१०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ च केइ भे कहिंचि अच्छेरए दिट्ठपुव्वे । तए णं ते संजत्तावाणियणा कणगकेउं एवं वयासी-एवं खलु अम्हे देवाणुप्पिया इहेव हत्थिसीसे नयरे परिवसामो । तं चेव जाव कालियदीवं, तेणं संवूढा, तत्थ णं बहवे हिरण्णागरा य जाव बहवे तत्थ आसा, किं ते हरिरेणु जाव अणेगाइं जोयणाइं उब्भमंति । तए णं सामी ! अम्हेहिं कालियदीवे । ते आसा स-अच्छेरए दिट्ठपुव्वे । तए णं से कणगकेउ राया तेसिं संजत्तागाणं अंतिए एयमढे सोच्चा-णिसम्म, ते संजत्तए एवं वयासी-गच्छह णं तुब्भे देवाणुप्पिया मम कोडुंबियपुरिसेहिं सद्धि, कालियदीवातो ते आसे आणेह । तते णं ते संजत्तावाणियगा कणगकेउं एवं वयासी ‘एवं सामि' त्ति-आणाए विणएणं वयणं
पडिसुणंति । तए णं से कणगकेऊ कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ सद्दावइत्ता, एवं वयासी10 गच्छह णं तुब्भे देवाणुप्पिया ! संजत्तएहि सद्धिं, कालियदीवाओ ममं आसे आणेह
ते वि पडिसुणेति । तए णं ते कोडुंबिय-सगडीसागडं सज्जेंति, सज्जेत्ता तत्थ णं बहूणं वीणाण य प(व)ल्लंकीण य भामरीण य कच्छभीण य भंभाण यव( छ )ब्भामरीण य विचित्तवाणीण य अण्णेसिं च बहूणं सोइंदियपाउग्गाणं
दव्वाणं सगडीसगडं भरेंति । बहूणं किण्हाण य जाव सुक्किलाण य कट्ठकम्माण य 15 चित्तकम्माण य पोत्थकम्माण य लेप्पकम्माण य गंठिमाण य वेढिमाण य पूरिमाण
य संघाइमाण य, अण्णेसिं च बहूणं चक्खिदियपाउग्गाणं दव्वाणं सगडीसागडं भरेंति । बहूणं कोट्ठपुडाण य केयइपुडाण य जाव अण्णेसिं च बहूणं घाणिंदियपाउग्गाणं दव्वाणं सगडीसागडं भरेंति । बहूणं खंडस्स य गुडस्स य सक्खरस्स य मछंडियाए य [ पुप्फुत्तरपउत्तरयाए] अण्णेसिं च बहूणं जिभिदियपाउग्गाणं दव्वाणं सगडीसागडं भरेंति । बहूणं कोयवाण य, कंबलाण य पावाराण य नवतयाण य मलयाण य मसूराण य सिलावट्टाण य जाव हंसगब्भाण य । अण्णेसिं च फासिंदियपाउग्गाणं दव्वाणं सगडीसागइं भरेंति, भरित्ता सगडी [ सगडीसागडं]
जोएंति, जोइत्ता जेणे व गंभीर पोयट्ठाणे, तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता 25 सगडीसागडं मुयंति, मुइत्ता पोयवहणं सज्जेंति, सज्जित्ता, तेसिं उक्किट्ठाणं सद्द
फरिस-रस-रूव-गंधाणं कट्ठस्स य तणस्स य पाण(णिय )स्स य तंदुलाण य समियाण य गोरसस्स य जाव अण्णेसिं च बहूणं पोयवहणपाउग्गाणं पोयवहणं भरेंति, भरित्ता [प]दक्खिणाणुरूवेणं वाएणं जेणे व कालियदीवे, तेणेवउवागच्छंति, उवागच्छित्ता, ताई सद्द-फरिस-रस-रूव-गंधाई एगट्टियाइं कालियदीवे
20
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #285

ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥]
[२११ उत्तारेंति उत्तारेत्ता जहिं जहिं च णं ते आसा आसयंति वा सयंति वा चिटुंति वा विसीयंत्ति वा तुयटॅति वा । तहिं तहिं च णं ते कोडुंबियपुरिया ताओ वीणाओ य जाव विचित्तवीणाओ य अण्णाणि य बहूणि सोइंदियपाउग्गाणि य दव्वाणि समुदीरेमाणा ठावेंति (चिटुंति) । तेसिं च परिपेरंतेणं पासए ठविंति [ठवित्ता] णिच्चला णिप्फंदा तुसिणीया चिटुंति ।
जत्थ जत्थ ते आसा आसयंति वा सयति वा चिटुंति वा तुयटृति वा तत्थ तत्थ णं ते कोडुंबिया बहूणि किण्हाणि य जाव सुक्किलाणि य, कट्ठकम्माणि य जाव संघाइमाणि य अन्नाणि य बहूणि चक्खिदियपाउग्गाणि दव्वाणि, तेसिं परिपेरंतेणं पासए ठावंति, ठावित्ता ते णिच्चला णिप्फंदा जाव तुसिणीया चिटुंति । जत्थ जत्थ ते आसा आसयंति वा, सयंति वा, निसीयंति वा, तुयटृति वा, तत्थ तत्थ कोडुंबिय 10 पुरिसा जाव कुट्ठपुडाण अण्णेसिं घाणिंदियपाउग्गाणं दव्वाणं पुंजे य णियरे य करेंति करेंत्ता, तेसिं परिपेरंतेणं जाव चिटुंति । जत्थ जत्थ णं ते आसा आसयंति वा सयंति वा, निसीयंति वा, तुयटुंति वा तत्थ गुलस्स जाव अण्णेसिं च बहूणं जिभिदियपाउग्गाणं दव्वाणं पुंजे य नियरे य करेंति करित्ता वियरए खणंति, खणित्ता गुलपाणगस्स खंडस्स पोरपाणगस्स अण्णेसिं बहूणं पाणगाण वियरए भरेंति भरित्ता 15 तेसिं परिपेरंतेणं पासए उएवेंति ठवेत्ता णिच्चला णिफंदा तुसिणीया चिटुंति। जहिं जहिं च णं ते आसा तहिं तहिं च ते बहवे कोयवया जाव सिलावट्टया अण्णाणि य फासिंदियपाउग्गाणि अत्थुय-पच्चत्थुयाइं ठवेंति, ठवित्ता तेसिं परिपेरंतेणं जाव चिट्ठति । तए णं ते आसा जेणे व [ते ] उक्किट्ठा ते सद्द-फरिस-रस-रूव-गंधा, तेणे व उवागच्छंति, उवागच्छित्ता, तत्थ णं अत्थेगइया आसा अपुव्वा णं इमे सद्द-फरिस- 20 रस-रूव-गंध त्ति कट्ट तेसु उक्किट्ठेसु सद्द-जाव गंधेसु अमुच्छिया अगढिया अगिद्धा अणज्झोववण्णा तेसिं उक्किट्ठाणं सद्द-जाव गंधाणं दूरंदूरेणं अवक्कमंति । ते णं तत्थ पउरगोचरा पउरतणपाणिया णिब्भया णिरुव्विग्गा सुहंसुहेणं विहरंति । एवामेव समणाउसो ! जो अहं णिग्गंथो वा णिग्गंथी वा सद्द-फरिस-रस-रूव-गंधेसु णो सज्जइ । से णं इहलोए चेव बहूणं समणाणं बहूणं समणीणं बहूणं सावयाणं बहूणं 25 सावियाणं अच्चणिज्जे पूयणिज्जे जाव वीइवइस्संति ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #286

२१२]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
तत्थ णं अत्थेगइया जेणेव उक्किट्ठ सद्द जाव गंधा, तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता तेसु उक्किट्ठेसु सद्द- जाव गंधेसु मुच्छिया जाव अज्झोववन्ना आसेविडं पयत्ता यावि होत्था । तए णं ते आसा, उक्किट्ठ सद्द जाव आसेवमाणा, तहिं बहुहिं कूडेहिं य पासेहि य गलएसु य पाएसु य बज्झंति । तए णं ते कोडुंबिया, ते आसे 5 गिण्हंति, गिण्हित्ता एगट्टियाहिं पोयवहणं संचारेंति, संचारित्ता तणस्स य कट्ठस्स य जाव भरेंति । तए णं ते संजत्ताणावावाणियगा दक्खिणाणुकूलेणं वाएणं, जेणे व गंभीर पोहणे, तेणे व उवागच्छंति, उवागच्छित्ता जेणेव हत्थिसीसे नयरे, जेणेव कणगराया तेणे व उवागच्छंति, उवागच्छित्ता करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसात्तं मत्थए अजलिं कट्टु वद्धावेंति, वद्धावित्ता ते आसे उवणेंति, उवणित्ता तए णं से 10 कणगकेउराया, तेसिं संजत्तावाणियगाणं उम्मुक्कं उम्मुक्कं वियर, वियरइत्ता सक्कारेइ, सक्कारेत्ता पडिविसज्जेइ, पडिविसज्जित्ता तए णं से कणगकेऊ या आसरक्खए आसमद्दए सद्दावेइ, सद्दावित्ता एवं वयासी - तुब्भे णं देवाणुप्पिया । आसे विएह । तए णं ते आसमद्दगा 'तह'त्ति पडिसुर्णेति, पडिसुणेत्ता ते आसे बहूहिं मुहबंधेहिं य कण्णबंधेहि य नासाबंधेहि य बालबंधेहि य खुरबंधेहि य 15 कडगबंधेहि य खली (लि ) णबंधेहि य अहिलाणबंधेहि य पडायाणाहि (पडयाणेहि ) अंकणाहि यवि(वे ) त्तप्पहारेहि य लयप्पहारेहि य कसप्पहारेहि य छविप्पहारेहि य विणयंति, विणइत्ता कणगकेउस्स रन्नो उवर्णेति । तए णं से कणगऊ आसमद्दए सक्कारेइ, सम्माणेइ, सक्कारित्ता सम्माणित्ता पडिविसज्जेइ, । तए णं ते आसा बहूहिं मुहबंधेहि य जाव छविप्पहारेहि य बहूणि सारीर - माणसाईं दुक्खाई 20 पाविंति । एवामेव समणाउसो ! जो अम्हं णिग्गंथो वा णिग्गंथी वा पव्वइए समा
इट्ठेसु सद्द-फरिस जाव गंधेसु य सज्जइ, रज्जइ, गिज्झइ, मुज्झइ अज्झोववज्जइ । से णं इहलोए चेव बहूणं समणाण य जाव सावियाण य हीलणिज्जे जाव अणुपरियट्टिस्स । एवं खलु जंबू समणेणं भगवया महावीरेणं सत्तरसमस्स णायज्झयणस्स अयमट्ठे पण्णत्ते त्ति बेमि" | सत्तरसमं पोयज्झयणं सम्पूर्णं ॥
25
निशम्य देशनामेवं, वच: पीयूषसारणीम् । नर-नारी-सुरव्यूह -तमस्संदोहहारिणीम् ॥६२॥
सुखि-दु:खिजगज्जन्तुपरोपकृतिकारिणीम् । श्रृङ्गारादिरसौ (सो) त्कार्य, सौन्दर्यगुणधारिणीम् ॥६३॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #287

ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥ ]
पेयाऽपेयाऽशनाऽभक्ष्य-तत्त्वाऽतत्त्वप्रकाशिनीम् । जन्मिनां जन्म-मृत्यादि- दुष्टाधि-व्याधिनाशिनीम् ॥६४॥ प्राज्ञाऽप्राज्ञहृदयज्ञान-तालोद्घाटनकुञ्चिकाम् । द्वादशाऽनुत्तर-स्वर्ग-मुक्तिमार्गप्रदीपिकाम् ॥६५॥ देशतो विरति केचित् प्रपन्नाः केऽपि दर्शनम् ।
प्रापुः पुरं परे सर्वे राज-राज्ञ्यौ विना जनाः ॥६६॥ [पञ्चभिर्विशेषकम्] ततश्च– विमुच्यासनमात्मीयमात्मनीनं नृपप्रिया ।
संशयं हृदि निश्चित्य, सूरीन् प्रश्नयति स्फुटम् ॥६७॥ निशाचर्याः कलङ्काऽभूद् भवेऽस्मिन् किं मम प्रभो ! । इत्युक्ते सूरयः प्रोचुः, श्रुणु त्वं राजवल्लभे ! ॥६८॥ तथाहि - अस्मिन् भरतक्षेत्रे, नाम्ना रत्नपुरं पुरम् ।
गङ्गदत्तो नृपस्तत्र, स्वं राज्यं परिपालयेत् ॥६९॥ तत् कीदृशम्
,
[ २१३
वापी-वप्र-विहार-वर्ण- वनिता - वाग्मी वनं वाटिका, वैद्य- - ब्राह्मण - वादि-वृन्द- विबुधा, वेश्या वणिग् वाहिनी । विद्या - वीर - विवेक-वित्त-विनया वाचंयमा वल्लवा, वस्त्रै(स्त्रं)र्वारण-वाजि - वेसरवरं राज्यं च तैः शोभते ॥७०॥ [ शा.वि.]
जाया रवेरिव च्छाया, रोहिणी रोहिणीपतेः । शचीपतेर्यथा रम्भा, सप्तर्षीणामरुन्धती ॥ ७१ ॥ चण्डी चण्डीश्वरस्येव, सावित्री पद्मजन्मनः । पद्मा पद्मापतेः पत्नी, हिमाद्रेर्मेनका यथा ॥७२॥ रतिर्मकरकेतोश्च, श्रीरामस्येव जानकी ।
गङ्गाविशुद्धसम्यक्त्वा, तस्य गङ्गा प्रिया यथा ॥ ७३|| [त्रिभिर्विशेषकम् ] शचीपतेर्जयन्तीव, ब्रह्मणः श्रीसरस्वती ।
कालिन्दी भास्करस्येव, जनकस्येव जानकी ||७४ ||
भीमस्य दमयंतीव, द्रौपदी द्रुपदस्य च । तस्य राज्ञस्तथा जाता, गङ्गसेनाऽभिधा सुता ॥७५॥।
D:\amarata.pm5\3rd proof
5
10
15
20
25

Page #288

२१४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ इतश्च- "स्मरन्ती श्रीनमस्कारं, धरन्ती धर्ममार्हतम् ।
हरन्ती संशयान् सर्वान् , चरन्ती चारुचर्यया ॥७६।। पूरयन्ती जगत् कीर्त्या, चूरयन्ती स्वकर्म च । चिन्वन्ती पुण्यपाथेयं, तन्वन्ती दुस्तपं तपः ॥७७।। निवर्तिनी कुमार्गाणां, धर्ममार्गप्रवर्तिनी । प्रवर्तिनी चन्द्रयशा, तत्रैव समुपागमत् ॥७८।। भद्रसूरिविनेयायास् , तत्र श्रुण्वन्ति देशनाम् ।
महोदयाभिलाषिण्यो गङ्गसेनादिमाः स्त्रियः ॥७९।। (चतुर्भिः कलापकम्) तथाहि10 "रामाः कामाभिरामाः द्रविणपरियुता पुत्र-पुत्र्यादिवर्गः
स्नानाद्यैर्मिष्टभोज्यै-मधुरतररसैलालितोऽसौ स्वदेहः । स्वाऽन्यस्त्रीरूपनानारससुरभिमहावस्तुगीतस्वनाऽऽद्या, भोगाभोगास्सहाया, न खलु तनुभृतां, धर्म एकस्सहायः॥८०॥स्रग्धरा[ ] अत्र स्त्रीद्वारम् - "अङ्गेषु येषु परिमुह्यसि कामिनीनां,
चेतः प्रसीद विश च क्षणमन्तरेषाम् । सम्यक् तमीक्ष्य विरमाऽऽशु च पिण्डकेभ्यस्तेभ्यश्च शुच्यशुचि चारुविचारमिच्छन्" ॥८१॥ [ वसन्त.] [अ.क.२५] "विमुह्यसि स्मेरदृशः सुमुख्या मुखेक्षणादीन्यभिवीक्ष्यमाण ! ।
भाविकदर्थनास्ताः "॥८२॥[उप.][अ.क. २।६] "अमेध्यभस्रा बहुरन्ध्रनिर्यन्-मलाविलोद्यत्कृमिजालकीर्णा । चापल्य-माया-ऽनृतवञ्चका स्त्री, संस्कारमोहान्नरकाय भुक्ता" ॥८३॥ [ उप.]
[अ.क. २७] "निर्भूमिविषकन्दली, गतदरी व्याघ्री, निराह्वो महा25 व्याधिर्मृत्युकारणश्च ललनाऽनभ्रा च वज्राऽशनिः ।
बन्धुस्नेहविघात-साहस-मृषावादादिसन्तापभूः, प्रत्यक्षापि च 'राक्षसी'ति बिरुदैः ख्याताऽऽगमे, त्यज्यताम्" ॥८४॥ [शा.वि.]
[अ.क. २८]
mo
समTO
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #289

10
ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥]
[२१५ अथाऽपत्यद्वारम् - "मा भूरपत्यान्यवलोकमानः, स्नेहाकुलो मोहनृपारिणा यत् । चिक्षिप्सया नारकचारकेऽस्ति, दृढं निबद्धो निगडैरमीभिः ॥८५॥[उ.][अ.क. ३।१] "आजीवितं जीव ! भवान्तरेऽपि च, शल्यान्यपत्यानि न वेत्सि किं हृदि । चलाचलैर्विविधाऽर्तिदानतोऽनिशं निहन्येत समाधिरात्मनः" ॥८६॥ [ नन्दिनी] 5
[अ.क. ३२] "त्राणाशक्तेरापदि सम्बन्धाऽनन्त्यतो मिथोऽङ्गवताम् ।
सन्देहाच्चोपकृते, र्माऽपत्येषु स्निहो जीव !" ॥८७॥ [आर्या ] [अ.क. ३।४] अथ धनद्वारम् - "याः सुखोपकृतिकृत्त्वधिया त्वं मेलयन्नसि रमाममताभाक् ।
पाप्मनोऽधिकरणत्वत, एता हेतवो ददति संसृतिपातम्" ॥८८॥ [अ.क. ४।१] "यानि द्विषामप्युपकारकाणि, सर्पोन्दुरादिष्वपि यैर्गतिश्च । शक्या च नापन्मरणाऽऽमयाद्या, हन्तुं धनेष्वेषु क एव मोहः" ॥८९॥ [ इन्द्रवज्रा]
[अ.क. ४।२] "ममत्वमात्रेण मनःप्रसाद-सुखं धनैरल्पकमल्पकालम् ।
15 आरम्भपापैस्सुचिरं सुदुःखं, स्याद् दुर्गतौ दारुणमित्यवेहि" ॥१०॥ [ उपजाति ]
[अ.क. ४।३] "द्रव्यस्तवात्मा धनसाधनो न, धर्मोऽपि सारम्भतयाऽतिशुद्धः। निस्सङ्गतात्मा त्वतिशुद्धयोगान् , मुक्तिश्रियं यच्छति तद्भवेऽपि" ॥११॥
[इन्द्रवज्रा][अ.क. ४।४] 20 "क्षेत्र-वास्तु-धन-धान्य-गवाश्चै-र्मेलितैर्सनिधिभिस्तनुभाजाम् । क्लेश-पापनरकाभ्यधिकः स्यात् , को गुणो यदि न धर्मनियोगः" ॥१२॥
[स्वागता] [अ.क.४५] "आरम्भैर्भरितो निमज्जति यतः, प्राणी भवाम्भोनिधावीहन्ते कुनृपादयश्च पुरुषा, येन च्छलाद् बाधितुम् ।
25 चिन्ता व्याकुलता कृतेश्चहरते यो धर्मकर्मस्मृति, विज्ञा ! भूरिपरिग्रहंत्यजत तं भोग्यं परैः प्रायशः" ॥९३॥शा.वि.[अ.क. ४।६] "क्षेत्रेषु नो वपसि यत् सदपि स्वमेतद् , यातासि तत् परभवे किमिदं गृहीत्वा । तस्याऽर्जनादिजनिताऽघचयार्जितात्ते, भावी कथं नरकदुःखभयाच्च मोक्षः" ॥१४॥
[व.ति.][अ.क. ४७] 30
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #290

10
२१६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ अथ देहद्वारम् - "पुष्णासि यं देहमघान्यचिन्तयं-स्तवोपकारं कमयं विधास्यति । कर्माणि कुर्वन्निति चिन्तयाऽऽयति, जगत्ययं वञ्चयते हि धूर्तराट्" ॥१५॥
[इन्द्रवंशा] [अ.क. ५।१] 5 "चेद् वाञ्छसीदमवितुं परलोकदुःख-भीत्या ततो न कुरुषे किमु पुण्यमेव । शक्यं न रक्षितुमिदं हि न दुःखभीतिः, पुण्यं विना क्षयमुपैति च वज्रिणोऽपि" ॥१६॥
_ [वसन्त.][अ.क. ५।३] "देहे विमुह्य कुरुषे किमघं न वेत्सि ?, देहस्थ एव भजसे भवदुःखजालम् । लोहाश्रितो हि सहते घनघातमग्निर्बाधा न तेऽस्य, न नभोवदनाश्रयस्थः" ॥१७॥
1 [वसन्त.][अ.क. ५।४] "परोपकारोऽस्ति तपो जपो वा, विनिश्वराद् यस्य फलं न देहात् । स भाटकादल्पदिनाप्तगेहमृत्पिण्डमूढः फलमश्नुते किम्" ॥९८॥ [ उपजाति ]
[अ.क. ५७] "मृत्पिण्डरूपेण विनश्वरेण, जुगुप्सनीयेन गदालयेन । 15 देहेन चेदात्महितं सुसाधं, धर्मान्न किं तद् यतसेऽत्र मूढ !" ॥१९॥ [ उपजाति]
[अ.क. ५८] "अथिरेण थिरो समलेण, निम्मलो परवसेण साहीणो । देहेण जइ विढप्पइ धम्मो, ता किं न पज्जत्तं" ॥१००॥ [आर्या. ] [ वै.श./९४]
अथ विषयद्वारम् - 20 "अत्यल्पकल्पितसुखाय किमिन्द्रियार्थस्-त्वं मुह्यसि प्रतिपदं प्रचुरप्रमादः । एते क्षिपन्ति गहने भवभीमकक्षे, जन्तून् न यत्र सुलभा शिवमार्गदृष्टिः" ॥१०१॥
[वसन्त.][अ. क. ६।१] "आपातरम्ये परिणामदुःखे, सुखे कथं वैषयिके रतोऽसि । जडोऽपि कार्यं रचयन् हितार्थी, करोति विद्वन् ! यदुदर्कतर्कम्" ॥१०२॥
[उपजाति] [अ. क. ६।२] "यदिन्द्रियार्थैरिह शर्मबिन्दुवद् , यदर्णववत् स्वः शिवगं परत्र च । तयोमिथोऽस्ति प्रतिपक्षता कृतिन् ! विशेषदृष्ट्याऽन्यतरद् गृहाण तत्" ॥१०३॥
1 [वंशस्थ] [अ.क. ६३] "गर्भवास-नरकादिवेदनाः, पश्यतोऽनवरतं श्रुतेक्षणैः । 30 नो कषायविषयेषु मानसं, श्लिष्यते बुध ! विचिन्तयेति ताः" ॥१०४॥
[रथोद्धता] [अ.क. ६५]
25
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #291

ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥ ] “बिभेषि जन्तो ! यदि दुःखराशेस्-तदिन्द्रियार्थेषु रतिं कृथा मा । तदुद्भवं नश्यति शर्म यद् द्राग्, नाशे च तस्य ध्रुवमेव दुःखम्" ॥१०५॥ [ उपजाति ] [ अ.क. ६।७ ] "मृतः किमु प्रेतपतिर्दुरामयाः, गताः क्षयं, किं नरकाश्च मुद्रिताः । ध्रुवाः किमायु-र्धन-देह-बन्धवः, सकौतुको यद्विषयैर्विमुह्यसि" ॥१०६॥
[ उपेन्द्रवज्रा ] [ अ.क. ६८ ]
44
'असुर- सुरपतीनां यो न भोगेषु तृप्तः, कथमिह मनुजानां तस्य भोगेषु तृप्तिः । जलनिधिजलपानाद् यो न जातो वितृष्णस्तृणशिखरगताम्भः पानतः किं स तृप्येत्" ॥१०७॥ [ मालिनी ][ ]
44
'ददतु तावदमी विषयाः सुखं, स्फुरति यावदमी हृदि मूढता । मनसि तत्त्वविदां तु विचारके, क्व विषयाः ? क्व सुखं ? क्व परिग्रहः " ॥ १०८ ॥ [द्रुतविलम्बित ] “तावद्विमोहगहनं विषयाभिलाषो दुर्वारवैरिविसरो विकथावियोगः । रामा-रमारतिकराश्च भवन्ति तावद्, वैराग्यमेति हृदि न श्रुतजं नराणाम् ॥१०९॥ [ वसन्ततिलका ] 15
“उपार्जिताल्पेतरपुण्य-पापः, शरण्यवैराग्यपुरं प्रविक्षन् ।
अहं त्वदीयागमपत्रहस्तोऽप्यलम्ब्य, लम्बे स्मरशौल्किकेन" ॥११०॥ [ उपे. ][ ]
44
'आत्मभूपतिरयं सचेतनः, पीतमोहमदिराविचेतनः ।
किङ्करस्य मनसोऽपि किङ्करै-रिन्द्रियैरहह किङ्करीकृतः " ॥१११॥ [ स्थोद्धता ][ ]
विषयस्य विषानां च, दूरमत्यन्तमन्तरम् ।
उपभुक्तं विषं हन्ति, विषयाः स्मरणादपि ॥ ११२ ॥ [ ]
ભુવિતલઇ કોઇ ન દિઢ મઇ, વિષય-કષાય હીન ।
२रा ! तवर (ट्ठ) इस वीस-हिए, परछ पयास हीन ॥ ११३ ॥
यदुत्तराध्ययनेऽपि -
—
[ २१७
6.
'सल्लं कामा विसं कामा, कामा आसीविसोपमा ।
कामे पत्थेमाणा, अकामा जंति दुग्गइं ॥११४॥ [ आर्या ] [ उत्त/ ९-५३]
44
'जहा कुसग्गेणुदयं, समुद्देण समं मिणे ।
एवं माणुस्सगा कामा, देवकामाणमंतिए" ॥११५॥ [ श्लो. ] [ उत्त. / ७ -२३]
१. कुसग्गे उदगं उत्तराध्ययने ।
D:\amarata.pm5\ 3rd proof
5
10
20
25

Page #292

२१८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ "जहा य किंपागफला मणोरमा, रसेण वण्णेण य भुज्जमाणा । ते खुद्दए जीवियपच्चवाए, एउवमा कामगुणा विवागे" ॥११६॥ [ उपजाति ]
[उत्त./३२-२०] "अच्चेइ कालो तूरंति राईओ, न यावि भोगा पुरिसाण निच्चा। __उविच्च भोगा पुरिसं चयंति, दुमं जहा खीणफलं व पक्खी ॥११७॥ [ काव्यं ]
[उत्त./१३-३१] खणमित्तसुक्खा बहुकालदुक्खा, पगामदुक्खा अणिगामसुक्खा। संसारसुक्खस्स विपक्खभूया, खाणी अणत्थाण उ कामभोगा ॥११८॥ [काव्यं ]
[उत्त./१४-१३] 10 यद् दशवैकालिके च -
विसएसु मणुन्नेसुं पेमं नाऽभिनिवेसए । अणिच्चं तेसि विन्नाय, परिणामं पुग्गलाण य ॥११९॥ [ आर्या ] [ द.वै./८/५९] पुग्गलाण परिणाम, तेसिं नच्चा जहा तहा ।
विणीयतिण्हो विहरे, सीईभूएण अप्पणा ॥१२०॥ [ द.वै./८/६०] 15 परिजूर ते सरीरयं, केसा पंडुरया हवंति ते ।
से सोयबले य हायइ, समयं गोयम ! मा पमायए ॥१२१॥ [ उत्त./१०-२१] परिजूरड ते सरीरयं, केसा पंडुरया हवंति ते । से चक्खुबले य हायइ, समयं गोयम ! मा पमायए ॥१२२॥ [ उत्त./१०-२२]
परिजूरइ ते सरीरयं, केसा पंडुरया हवंति ते । 20 से घाणबले य हायइ, समयं गोयम ! मा पमायए ॥१२३॥ [ उत्त./१०-२३]
परिजूरइ ते सरीरयं, केसा पंडुरया हवंति ते । से जिब्भबले य हायइ, समयं गोयम ! मा पमायए ॥१२४॥ [ उत्त./१०-२४] परिजूरइ ते सरीरयं, केसा पंडुरया हवंति ते ।
से फासबले य हायइ, समयं गोयम ! मा पमायए ॥१२५॥ [ उत्त./१०-२५] 25 परिजूरइ ते सरीरयं, केसा पंडुरया हवंति ते ।
से सव्वबले य हायड, समयं गोयम ! मा पमायए ॥१२६॥ [उत्त./१०-२६]
१.जीवियपच्चमाणा उत्तराध्ययने।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #293

ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥]
[२१९ इति तद्देशनां श्रुत्वा, धृत्वा भवविरक्तताम् ।
शश्वच्चन्द्रयशां साध्वीं, गङ्गसेना निषेवते ॥१२७।। सा कथम् ? -
"पढइ नवाई सुयाई, पढियाण वियारमायरइ निच्चं । जहसत्तीए किरियं, कुणइ भवभमणनिम्विन्ना ॥१२८॥ [ ] 5 "गुणिलोगसंगईए, तूसइ, रूसइ पराववाएसु । भूसइ सीलालंकार-जोगओ नियकुलं निच्चं ॥१२९॥[ ] इतश्च तत्रैव पुरे, मासक्षपणकादिमम् । काचित् सङ्गाऽभिधा श्राद्धी, तप्यते दुष्करं तपः ॥१३०॥ कुर्यात् प्रभावनां भावा-न्नमस्कुर्यादिमां जनः । नृत्यं तन्वन्ति नित्यं, तत्पुरतः खेलका मुदा ॥१३१॥ मासक्षपणकारिण्या-महिमानं निरीक्ष्य च । श्रुत्वा श्रुतिभ्यां, लोकैश्-चक्रियमाणां गुणस्तुतिम् ॥१३२॥ नो गङसेना सङाया. निस्सनाया निरन्तरम ।। श्राद्ध्यास्त्रिशुद्धिशुद्धायाः, प्रशंसां सोढुमर्हति ॥१३३।। युग्मम् । 15 जनप्रत्यक्षमन्येधु-रनया गङ्गसेनया । निरीहायास्तपस्विन्याः, कलङ्को दत्तवानिति ॥१३४।। यदेषा राक्षसीरूपा, रात्रौ भुङ्क्ते त्रिधाऽऽमिषम् । जनस्तुतिकृते लोके, तपः कुर्याद् दिवा दिवा ॥१३५।। वचो जजल्प नाऽलीकं, सा तस्या निष्ठुरं मनाक् ।
सङ्गा कलङ्क तद्दत्तं, क्षमया सा तितिक्षते ॥१३६।। यतः - दुज्जणमुहकोदंडा, वयणसरा पुव्वकम्मनिम्माया ।
साहूण ते न लग्गा, खंतीफलयं वहंताणं ॥१३७॥ [ उप.मा./१३८] "साहू कंतारमहाभएसु०, [अवि जणवए वि मुइअम्मि] । [अवि ते सरीरपीडं, सहति न लयंति य विरुद्ध"] ॥१३८॥[उप.मा./४१] 25 "जंतेहिं पीलिया वि हु०, [खंदगसीसा न चेव परिकुविया] । [विइयपरमत्थसारा, खमंति जे पंडिया हुंति"] ॥१३९॥ [ उप.मा./४२]
20
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #294

२२०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ "जिणवयणसुइ० [ सकण्णा, अवगयसंसारघोरपेयाला] । [बालाण खमंति जई, जइत्ति किं इत्थ अछरेरं"]॥१४०॥[उप.मा./४३ ] "क्षमा खड्गं करे यस्य, दुर्जनः किं करिष्यति ।
अतृणे पतितो वह्निः, स्वयमेव विनश्यति" ॥१४१॥ [ ] "कोकिलानां स्वरो रूपं, नारी रूपं पतिव्रता( तम् ) । विद्या रूपं कुरूपाणां, क्षमा रूपं तपस्विनाम्" ॥१४२॥[ ] "दानं प्रियवाक्सहितं, ज्ञानमगर्वं क्षमान्वितं शौर्यम् । त्यागसहितं च वित्तं, दुर्लभमेतच्चतुर्भद्रम्" ॥१४३॥ [ ] सङ्गा संलेखनां कृत्वा तप्त्वा तीव्रतपांसि च । प्राणिनः क्षमयित्वाऽन्तेऽनशनं प्रतिपद्य च ॥१४४।। अर्हत्-सिद्ध-महासाधु-श्रीधर्मशरणं श्रिता ।
तपःक्षान्तिप्रभावेन सा कालेन दिवङ्गता ॥१४५।। इतश्च- कास-श्वास-गलत्कुष्ट-राजयक्ष्म-ज्वलज्ज्वरान् ।
शूल-स्फोट-स्फुरद्वात-जलोदर-भगन्दरान् ॥१४६।। शिर:-श्रुत्य-ऽश्मरी-चक्षु-ग्रंथि-गोल-व्यथादिमान् । गङ्गा सङ्गाकृतावज्ञा, भुङ्क्ते रोगांश्च षोडशान् ॥१४७।। युग्मम् ।। प्रान्ते सम्यगनालोच्य, प्राक्कृतं दुःकृतं महत् ।
नागश्रीवज्ञाननिन्दां प्राप्य सा नरकेऽगमत् ॥१४८॥
यथा ज्ञाताध्ययने -[षोडशमे अवरकङ्काऽध्ययने नागसिरीब्राह्मणीदृष्टान्तः] 20 "तए णं ते समणा निग्गंथा धम्मघोसाणं थेराणं, अंतिए एयमटुं सुणंति, धिरत्थु
णं णागसिरीए माहणीए, तहारूवे साहू साहुरूवे धम्मरूई अणगारे मासक्खमणपारणगंसि, सालइएणं जाव गाढेणं अकाले चेव जीवियाओ ववरोविए । तए णं ते समणा जाव थेराणं अंतिए एयमहूँ सोच्चा णिसम्म चंपाए नयरीए सिंघाडग-तिग
चउक्क-चच्चर जाव बहुजणस्स एवमाइक्खंति, एवं भासंति, एवं पन्नवंति, एवं 25 परूवेंति, धिरत्थु णं णागसिरीए माहणीए जाव ववरोविए । तए णं ते माहणा [ चंपाए
नयरीए] बहुजणस्स अंतिए एयमढे सोच्चाणिसम्म आसुरत्ता जाव मिसमिसेमाणा,
15
D:lamarata.pm5\3rd proof

Page #295

ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥]
[ २२१ जेणे च नागसिरी माहणी, तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता णागसिरिं माहणिं एवं वयासी हंता णागसिरी अपत्थियपत्थिए ! दुरंतपंतलक्खणे ! हीणपुण्णचाउद्दसे !, धिरत्थु णं तव अधण्णाए अपुण्णाए जावणिंबोलियाए जाए, णं तुमे धम्मरूई अणगारे मासक्खमणपारणगंसि सालइएणं जाव ववरोविए उच्चावएहिं [ अक्कोसणाहिं] अक्कोसंति, उच्चावयाहिं उद्देसणाहिं उद्देसंति, उच्चावयाहिं णिभच्छणाहिणिब्भच्छंति, 5 उच्चावयाहिं णिच्छोडणाहिं णिच्छोडेंति तज्जेति तालेंति सयाओ गिहाओ णिच्छुब्भंति ।
तए णं सा णागसिरी माहणी सयाउ गिहाओ णिच्छूढा समाणी, चंपाए नयरीए सिंघाडग-तिग-चउक्क-जाव बहुजणेणं हीलिज्जमाणी, खिसिज्जमाणी, गरहिज्जमाणी, तज्जिज्जमाणी, पव्वहिज्जमाणी, धिक्कारिज्जमाणी, थुक्कारिज्जमाणी, कत्थइ ठाणं वा निलयं वा अलभमाणी, दंडिखंडवसणा खंडमल्लय- 10 खंडा घड)गहत्थगया, फुट्टहडाहडसीसा मच्छिया चडगरेणं अण्णिज्जमाणमग्गा, गेहंगेहेणं देहवलियाए वित्तिं कप्पेमाणी, विहरड् । तए णं से णागसिरीए माहणीए तब्भवंसि चेव सोलस रोगायंका पाउब्भूया । तं जहा-कासे सासे जोणिसूले जाव कोड्ढे । तए णं सा णागसिरी माहणी, सोलसेहिं रोगायंकेहिं अभिभूया समाणी, अट्टदुहट्ट-वसट्टा कालमासे कालं किच्चा, छट्ठीए पुढवीए, उक्कोसेणं बावीस- 15 सागरोवमट्ठिइएसु नेरइएसु नेरइत्ताए उववण्णा । सा णं तओ उव्वट्टित्ता मच्छेसु उववज्जइ, तत्थ णं सत्थवज्झा दाहवक्कंतीए कालमासे कालं किच्चा, अहे सत्तमाए पुढवीए उक्कोसेण तेत्तीसं सागरोवमट्ठिइएसु नेइएसु णेरड्यत्ताए उववज्जइ । सा णं तओहिंतो जाव उव्वट्टित्ता तच्चं पि मच्छे उववण्णा । जाव कालमासे कालं किच्चा दोच्चं पि छट्ठीए पुढवीए, उक्कोसेणं....। तओ अणंतरं उव्वट्टित्ता उरगेसु एवं जहा 20 गोसाले, तहा णेयव्वं, जाव रयणप्पभओ सण्णीसु उववण्णा । तओ उवट्टित्ता जाव इमाइं खहयरविहाणाइं जाव अट्टत्तरं च णं खरबायरपुढविकाइयत्ताए तेसु अणेगसयसहस्सखुत्तो। __सा णं तओ अणंतरं उव्वट्टित्ता इहेव जंबूदीवे दीवे, भारहवासे, चंपाए णयरीए, सागरदत्तस्स सत्थवाहस्स भद्दाए भारियाए कुच्छिसि, सूमालियादारियत्ताए 25 पच्चाइया"। [ ] एवं च- सा सागरोपमायुष्कं, तत्रत्यं परिपाल्य च ।
भुजोर:परिसपेषु, जल-स्थलचरादिषु ॥१४९।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #296

२२२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ यद् आगमे च - "अस्म( स )न्नि सरीसिव पक्खी, सीह उरगित्थि जंति जा छढेि ।
कमसो उक्कोसेणं, सत्तमपुढविं मणुय-मच्छा" ॥१५०॥ [ बृ.सं./२३४] "वाला दाढी पक्खी, जलयर नरगा गया उ अइकूरा । जंति पुणो नरएसुं, बाहल्लेणं न उण नियमो" ॥१५१॥ [ बृ.सं./२३५ ] भवान् भ्रान्त्वा बहूनेवं, ततः श्रीमतिपत्तने । तत्राऽऽस्ते श्रीधनश्रेष्ठी, राजमान्यो महधिकः ॥१५२।। अस्ति स्वस्तिकरी तस्य, पत्नी रत्नवती सती ।
श्रीमत्याऽऽख्या सुता साऽभूत् तत्कुक्षौ पापयोगतः ॥१५३।। 10 यत:"अणंताओ पावरासीओ, जया उदयमागया। तया इत्थित्तणं पत्तं, सम्मं जाणाहि गोयमा" ॥१५४॥ [ ] शैशवे श्रीमतीपुत्र्या, गुरुयोगात् तथैकदा ।
देशनाश्रवणे तस्याः, सञ्जाता व्रतवासना ॥१५५।। 15 स्वसद्मन्येत्य हे मातर् ! मयाऽद्याऽऽगमगी: श्रुता ।
जिघृक्षुतमस्म्येवं, तयोचे मातुरग्रतः ॥१५६॥ "सुयाणि मे पंचमहव्वयाणि, नरएसु दुक्खं च तिरिक्खजोणीसु । निविन्नकामा मि महन्नवाओ, अणुजाणह पव्वइस्सामि अम्मो" ॥१५७॥
[उत्त./१९-११] 20 "अम्म ! ताय ! मए भोगा, भुत्ता विसफलोवमा ।
पच्छा कडुयविवागा अणुबंधदुहावहा" ॥१५८॥ [ उत्त./१९-१२] "इमं सरीरं अणिच्चं, असुइं असुइसंभवं।
असासयावासमिणं, दुक्ख-केसाण भायणं" ॥१५९॥[उत्त./१९-१३] "असासए सरीरम्मि, रई नोवलभामहे (हं)। 25 पच्छा पुरा व चइअव्वे, फेणबुब्बुयसंनिभे ॥१६०॥[सिलोगो] [उत्त./१९-१४]
"माणुसत्ते असारम्मि, वाहीरोगाण आलए।। जरा-मरणघत्थम्मि, खणं पि न रमामहे (रमामि हं)" ॥१६१॥ [ उत्त./१९-१५]
D:lamarata.pm5\3rd proof

Page #297

ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥]
[२२३ "जम्मं दुक्खं जरा दुक्खं, रोगा य मरणाणि य ।
अहो दुक्खो हु संसारो, जत्थ कीसंति जंतुणो( जंतवो)" ॥१६२॥[उत्त./१९-१६] "खि( खे)त्तं वत्थं( त्थु ) हिरण्णं च, पुत्त-दारं च बंधवा ।
चइत्ताण इमं देहं, गंतव्वमवस्सं मे" ॥१६३॥ [ उत्त./१९-१७] "जहा किंपागफलाणं, परिणामो न सुंदरो।
एवं भुत्ताण भोगाणं, परिणामो न सुंदरो" ॥१६४॥ [ उत्त./१९-१८] "अद्धाणं जो महंतं तु, अपाहेओ( ज्जो) पवज्जइ । गच्छंते से दुही होइ, छुहा-तन्हाइ पीडिए" ॥१६५॥ [ उत्त./१९-१९] "एवं धम्मं अकाऊणं, जो गच्छइ परं भवं ।
गच्छंते से दुही होइ, वाही-रोगेहिं पीडिए" ॥१६६॥ [ उत्त./१९-२०] "अद्धाणं जो महंतं तु, सपाहेओ( ज्जो) पवज्जइ ।
गच्छंते से सुही होइ, छुहा-तन्हाविवज्जिए" ॥१६७॥ [ उत्त./१९-२१] "एवं धम्मं पि काऊणं, जो गच्छइ परं भवं । गच्छंते से सुही होइ, अप्पकम्मे अवेयणे" ॥१६८॥ [ उत्त./१९-२२] "जहा गेहे पलित्तम्मि, तस्स गेहस्स जो पहू।
सारं भंडाणि नीएइ, असारं अवउज्झई" ॥१६९॥ [ उत्त./१९-२३] "एवं लोए पलित्तम्मि, जराए मरणेण य ।
अप्पाणं तारइस्सामि, तुब्भेहिं अणुमन्निया" ॥१७०॥ [ उत्त./१९-२४] माता-पितरौ प्राहतुः"तं बिंतिऽम्मा-पियरो, सामन्नं पुत्ति ! दुच्चरं ।
गुणाणं तु सहस्साणि, धारेयव्वाइं भिक्खुणो" ॥१७१॥[उत्त./१९-२५] "सुहोइया तुमं पुत्ति !, सुकुमाले सुमज्जिया। न ह( हु )सी पभू तुमं पुत्ति !, सामन्नमणुपालिया" ॥१७२॥ [ उत्त./१९-३५] "जावज्जीवमविस्सामो, गुणाणं तु महब्भरो ।
गरुओ लोहभारो व्व, जो पुत्ति होइ दुव्वहे" ॥१७३॥ [ उत्त./१९-३६] 25 "आगासे गंगसोअ व्व, पडिसोय व्व दुत्तरो । बाहाहिं सागरो चेव, तरियव्वो गुणोदही" ॥१७४॥ [ उत्त./१९-३७]
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #298

२२४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ "वालुआकवले चेव, निस्साए य संजमे ।
असिधारागमणं चेव, दुक्करं चरियं तवो" ॥१७५॥ [ उत्त./१९-३८] "अहिव्वेगंतदिट्ठीए, चरित्ते पुत्ति ! दुच्चरे।
जवा लोहमया चेव, चावेयव्वा सुदुक्करं" ॥१७६॥ [ उत्त./१९-३९] 5 "जहा अग्गिसिहा दित्ता, पाउं होइ सुदुक्करं ।
तह दुक्करं करेउं जे, तारुण्णे समणत्तणं" ॥१७७॥ [ उत्त./१९-४०] "जहा दुक्खं भरेउं, जे होइ वायस्स कोत्थलो।
तह दुक्खं करेउं, जे कीवेणं समणत्तणं" ॥१७८॥ [उत्त./१९-४१]
"जहा तुलाए तोलेउं, दुक्करं मंदरो गिरी। 10 जहा णिहुयं णिस्संकं, दुक्करं समणत्तणं" ॥१७९॥ [ उत्त./१९-४२]
"जहा भुयाहिं तरिउं, जं दुक्करं रयणायरो ।
तहा अणुवसंतेणं दुत्तरो दमसागरो" ॥१८०॥ [उत्त./१९-४३] "भुंज माणुस्सए भोए, पंचलक्खणए तुमं ।
भुत्तभोगा तुमं पुत्ति !, पच्छा धम्मं चरिस्ससि" ॥१८१॥[ उत्त./१९-४४] 15 श्रीमती प्राह
"सो बिंतऽम्मा-पियरो, एवमेयं जहाफुडं।
इहलोगनिप्फ (प्प )वासस्स, नऽत्थि किंचि वि दुक्करं" ॥१८२॥[ उत्त./१९-४५] "सारीर-माणसा चेव, वेयणाओ अणंतसो ।
मए सोढाओ भीमाओ, असइ दुक्खभयाणि" ॥१८३॥ [ उत्त./१९-४६] 20 "जरा-मरणकंतारे, चाउरते भयागरे।
मए सोढाणि भीमाणि, जम्माणि मरणाणि य" ॥१८४॥ [ उत्त..१९-४७] "जहा इहं अगणी उण्हो, इत्तोऽणंतगुणो तहिं। नरएसु वेयणा उण्हा, अस्साया वेइया मए" ॥१८५॥ [ उत्त./१९-४८ ]
"जहा इहं इमं सीयं, इत्तोऽणंतगुणं तहिं । 25 नरएसु वेयणा सीया, अस्साया वेइमा मए" ॥१८६॥ [ उत्त./१९-४९]
"तत्ताई तंब-लोहाइं, तउयाइं सीसगाणि य । पाइओ कलकलंताई, आरवंतो सुभेरवं" ॥१८७॥ [उत्त./१९-६९]
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #299

10
ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥]
[२२५ "तिव्व-चंड-प्पगाढाओ, घोराओ अइदुस्सहा ।
महब्भयाओ भीमाओ, नरएसु वेइया मए" ॥१८८॥[उत्त./१९-७३] "जारिसा माणुसा लोए, ताया दीसंति वेयणा ।
इत्तो अणंतगुणिआ, नरएसु दुक्ख वेयणा" ॥१८९॥ [ उत्त./१९-७४] । "सव्वभवेसु अस्साया, वेयणा वेइआ मए । निमिसंतरमित्तं पि, जं साया नऽत्थि वेयणा" ॥१९०॥ [उत्त./१९-७५ ] "अच्छिनिमीलनमित्तं, नऽत्थि सुहं दुक्खमेव पडिबद्धं । नरए नेरड्याणं, अहोनिसं पच्चमाणाणं" ॥१९१॥ आर्या ॥ [भ.भा./१६७] "नरएसु जाइं अइक्खडाइं, दुक्खाइं परमतिक्खाई।
को य वण्णेही ताई, जीवंतो वासकोडी वि" ॥१९२॥ [ उप.मा./२७९ ] "कक्खडदाहं सामलि, असिवण० [ वेयरणि-पहरणसएहिं] । [ना जायणाउ पावंति, नारया तं अहम्मफलं] ॥१९३॥ [ उप.मा./२८०] माता प्राह"तं बिंतऽम्मा पियरो, छंदेणं पुत्ति ! पव्वया । नवरं पुण सामन्ने, दुक्खं निप्पडिकम्मया" ॥१९४॥ [उत्त./१९-७६ ] पडिवज्जसु सामण्णं, एवं वुत्तं जहा सुयं । अम्मा-पिऊहिंऽणुन्नाया, पत्ता गुरुउवस्सए ॥१९५।। गृहीत्वा तत्र चारित्रं, पवित्रं परिपालयेत् । भद्राप्रवर्तिनीपार्श्वे, श्रीमती बाल्यतस्सती ॥१९६।। मासभक्तादिकं सा तु , तप्यते दुस्तपं तपः । प्रवत्तिन्यादिसाव्यस्तां, शिक्षयन्ति क्षणे क्षणे ॥१९७।। सहसा सह साध्वीभिः, स्पर्धते वर्धते रुषा । पुनः पुन अयःच्छदि, तन्तनीति तपस्विनी ॥१९८।। श्रीमतीव्रतिनी गेहि-भाषया कलहायते । क्रोधिनी सह साध्वीभिस्-तत्तपः स्यात् ततो वृथा ॥१९९।।
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #300

२२६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ यदागमे"जत्थ य गिहि(ह)त्थभासाहिं, भासए अज्जिया सुरुट्ठा वि । तं गच्छं गुणसायर !-समणगुणविवज्जियं जाण" ॥२००॥ आर्या ।[ग.प./१११] "मासे मासे उ जा अज्जा, एगसित्तेण पारए ।
कलहइ गिहित्थभासाहिं, सव्वं तीइ निरत्थयं" ॥२०१॥ आर्या [ग./प.१३४ ] "मासोपवासनिरतास्तु वदन्तु सत्यं, ध्यानं करोतु , विदधातु बहिर्निवासम् । ब्रह्मव्रतं चरतु , भैक्ष्यरतोऽस्तु नित्यं, क्रोधं करोति यदि, सर्वमनर्थकं तत्" ॥२०२॥
1 [वसन्ततिलका ] [ ] "कलहणकोहणसीलो, भंडणसीलो विवाग( य )सीलो अ। 10 जीवो निच्चुज्जलिओ, निरत्थयं संजमं चरइ" ॥२०३॥ [ उप.मा./१३१]
"जह वणदवो वणदवदवस्स जलिओ खणेण निद्दहइ । एवं कसायपरिणओ, जीवो तव-संजमं दहइ" ॥२०४॥ [ उप.मा./१३२] "फरुसवयणेण दिणतवं, अहिक्खिवंतो हणइ मासतवं ।
वरिसतवं सवमाणो, हणइ हणतो य सामण्णं ॥२०५॥ [ उप.मा./१३४] 15 "कोहो पीइं पणासेइ, माणो विणयनासणो ।
माया मित्ताणि नासेइ, लोभो सव्वविणासणो" ॥२०६॥ [ द.वै./८/३८] "कोहो य माणो य अणिग्गहीया, माया य लोभो य पवड्डमाणा।
चत्तारि एए कसिणा कसाया, सिचंति मूलाइ पुणब्भवस्स ॥२०७॥[ द.वै./८/४०]
"पक्षं संज्वलनः क्रोधो, प्रत्याख्यानो मासचतुष्टयम् । 20 अप्रत्याख्यानको वर्ष, जन्माऽनन्तानुबन्धकः" ॥२०८॥ [यो.शा./४/७]
"वीतराग-यति-श्राद्ध-सम्यग्दृष्टित्वघातकाः । ते देवत्व-मनुष्यत्व-तिर्यक्त्व-नरकप्रदाः ॥२०९॥ [ यो.शा./४-८] "तत्रोपतापकः क्रोधः, क्रोधो वैरस्य कारणम् ।
दुर्गतेतिनी क्रोधः, क्रोधश्शमसुखार्गला" ॥२१०॥ [यो.शा./४-९] 25 "उत्पद्यमानः प्रथम, दहत्येव स्वमाश्रयम् ।
क्रोधः कृशानुवत् पश्चादन्यं दहति वा न वा" ॥२११॥ [ यो.शा./४-१०] “ोड ५६४ो उधार, तिन्नि वि२ ४३।। અLઉં તાવઈ, પર તવઈ, પરત હાણિ કરેઈ” ર૧રા
D:\amarata.pm53rd proof

Page #301

10
ऋषिदत्ताचरित्रे चतुर्थोल्लासः ॥]
[२२७ "जं अज्जियं चरित्तं, देसूणाए य पुव्वकोडीए । तं पि कसाइयमित्तो, हारेइ नरो मुहुत्तेणं" ॥२१३॥ [सं.सि./६८]
यद् आगमे -[]
"कोहवसट्टे णं भंते ! जीवे किं जणइ ? किं बंधइ ?, किं पकरेइ ?, किं चिणाइ ?, किं उवचिणाइ ?-गोयमा ! कोहवसट्टे णं जीवे आउयवज्जाओ सत्त 5 कम्मप्पगडीओ सिढिलबंधबंधाओ धणियबंधणबंधाओ पकरेइ, हस्सकालट्ठिईओ दीहकालट्ठिईओ, मंदाणुभावाओ, तिव्वाणुभावाओ पकरेइ, अप्पपएसग्गाओ बहु पएसग्गाओ पकरेइ, आउयं च णं कम्मं सिय बंधइ नो सिय बंधइ, असायावेयणिज्जं च णं कम्मं भुज्जो भुज्जो उवचिणाइ । अणाइयं च णं अणवयग्गं । दीहमद्धं चा उरंत संसारकंतारं अणुपरियट्टइ ।
कोपाटोपमनालोच्य, मिथः कलहसंभवम् । प्रान्ते चाऽऽराधनां कृत्वा, श्रामण्यमनुपाल्य च ॥२१४॥ ईशाननामके स्वर्गे, सा द्वितीये द्वितीयके । ईशानेन्द्रशचीभाव-मापन्नापुण्ययोगतः ॥२१५।। [युग्मम्] पञ्चाशत्पल्यायुकं प्रपाल्य सा । हरिषेणमुनेः पुत्री, त्वं जाता ऋषिदत्तका ॥२१६।। पूर्वकर्मवशाद् भद्रे ! कलङ्कोऽयं बभूव ते । एवं पूर्वभवान् श्रुत्वा, प्राप्ता जातिस्मृतिस्तया ॥२१७।। गतवति विततायु:-कर्मणि प्रान्तमन्तःकरणशरण वैरि-ध्वंसनादाप्तकीर्ति । अथ पृथुमथिताऽऽपत् , केवलि[ल]द्वन्द्वमेतत् ,
परमपदमुदारा-ऽऽनन्दसन्दोहमूहे ।।२१८।। [मालिनी] ___ इति श्री शीलमाहात्म्यपवित्रे, ऋषिदत्ताचरित्रे ऋषिदत्तापूर्वभवकथनदीक्षाग्रहण-स्वर्ग( मोक्ष )गमनाऽऽख्यश्चतुर्थ उल्लासः सम्पूर्णः ॥छ। श्रीरस्तु ।
तैलाद् रक्षेज्जलाद् रक्षेत् शिथिलबन्धनात् ।
परहस्तगताद् रक्षेद् एवं वदति पुस्तिका ॥१॥ छः ।श्रीः। शुभं भवतु ।
D:\amarata.pm513rd proof

Page #302

२२८]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ संवत् १५६९ वर्षे, शाके १४३४ प्रवर्त्तमाने, आषाढे मासे शुक्लपक्षे, ३ तृतीयायां तिथौ, सोमदिने, श्रीवृद्धतपागच्छे युगप्रधान-भट्टारक-श्रीपुरन्दरसर्वयतिगुणसुन्दर-गच्छाधिराज श्रीश्रीश्री ज्ञानसागरसूरीश्वराणां शिष्य-उपाध्याय
श्रीज्ञानवर्धनगणीनां शिष्यानुशिष्य पं. लब्धिवर्धनगणीनां विलोकनार्थं लिखावितं । 5 छ । शुभं भवतु । श्रीरस्तु । कल्याणं भूयात् । श्रीस्तंभतीर्थे ज्यो०(तिषी) हरदासेन लिखितं ॥ श्री ॥ मंगलमस्तु ।।
(२) जीत - ला.द.भे.सू. ९१८७, पत्र ५६-नी पुष्पिका इति श्री शीलमाहात्म्यपवित्रे ऋषिदत्ताचरित्रे ऋषिदत्तापूर्वभवकथन-दीक्षाग्रहण
स्वर्ग(मोक्ष)गमनारव्यश्चतुर्थउल्लास: सम्पूर्णम् ॥ श्रीरस्तु । संवत् १८२४ ना वर्षे, 10 दीवबंदिरे, लिखितं पं. हरिरुचिना पं० गणेशरुचिवाचनार्थम् ।
.
.
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #303

D:\amarata.pm5\3rd proof
अज्ञातकर्तृकं ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥

Page #304


Page #305

ॐ नमः सिद्धं ॥
अज्ञातकर्तृकं ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥
दुग्गइपहपत्थाणं, अब्भक्खाणं पयासयंतीए ।
रिसिदत्ताए बहुसो, बहुसोयसंतावा ॥१॥ व्याख्या-ऋषिदत्तया प्राप्ताः, के ? 'बहुसोयसंतावा', शोकहेतवः संतापा: शोकसंतापाः, बहवश्च ते शोकसंतापाश्च, बहुशोकसंतापाः । किं एकवारं ? इत्याह'बहुसो' बहुशः अनेकधा । ‘पयासंतीए' प्रकाशयन्त्याः असत् प्ररूपयन्त्याः । किं तत् ? 'अब्भक्खाणं' अभ्याख्यानम् , व्यलीकं, आलम् इत्यर्थः । किंविशिष्टं ? 'दुग्गइपहपत्थाणं' दुर्गस्तिर्यग्नरकरूपायाः पन्था दुर्गतिपन्थाः, दुर्गतिपथः, तत्र 10 प्रस्थानं गमनं । यद्वा दुर्गतिपथाम् प्रस्थानमिव प्रस्थानं, गमनलग्नसाधनवस्तुविन्यासमिति भावः । संक्षेपार्थोऽयम् , व्यासार्थस्तु कथानकादववसेयः । तच्चेदम् –
अस्तीह भरतक्षेत्रे देशो नाभिनिवेशभूः । मध्यदेश इति ख्यातो मध्यदेश इवावनेः ॥१॥ पुरं तत्रास्ति विपदां मर्दनं रथमर्दनम् । दानकोविदयत्पौरच्छात्राः कल्पद्रुमादयः ॥२॥ तस्मिन्नासीत् किल महारथो हेमरथो नृपः । यस्यासिर्भुजगः क्षोणीभुजां लक्ष्मीमकामयत् ॥३॥ स्वरूपविजितानङ्गवल्लभा वल्लभाऽभवत् ।
सुयशाः सुयशास्तस्य त्रस्यदेणविलोचना ॥४॥ १. वावनौ वि० ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #306

२३२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ सुतस्तयोस्तु कनकरथोऽजन्यनिरुद्धरुक् । १चित्रं येनार्पिता हन्त, हस्तेन द्विषतामुचा ॥५॥ इतः पुर्यस्ति कावेरी कौबेरीव पुरी श्रिया । सुन्दरपाणिः पृथिवीपतिः पालयति स्म ताम् ॥६॥ पौलोमी वासवस्येव वासुला तस्य वल्लभा । असूत रुक्मिणी नाम तनयां तविषीमिव ॥७॥ सुतामुद्यौवनां वीक्ष्य तामथो पितुरन्तिकं । प्राहिणोज्जननी सर्वाङ्गीणाभरणधारिणीम् ॥८॥ कृतप्रणामामारोप्य तनयामङ्कमञ्जसा । विलोक्य च नृपोऽपीति चिन्तयामास चेतसि ॥९॥ कस्मै वराय दातव्या यौवनस्थयमङ्गजा । हुं ज्ञातमस्ति कनकरथो हेमरथात्मजः ॥१०॥ अस्याः स एव सगुणः पतिर्भवति नापरः । इति मन्त्रिभिरालोच्य तस्मै दूतं विसृष्टवान् ॥११॥ दूताहूतोऽथ कनकरथः स्वपितुराज्ञया । सद्यश्चचाल कावेरी प्रति सैन्यैरनुद्रतः ॥१२॥ क्रमतो गच्छतस्तस्य प्रयाणैरविलम्बितैः । आवासाञ्जगृहे सैन्यं सीमान्तवनभूमिषु ॥१३।। उत्तार्यमाणभारेषु रवणेषु विराविषु । परितस्ताड्यमानासु पटमण्डपपङ्क्तिषु ॥१४॥ उत्पर्याणितपृष्ठेषु वेल्लत्सु भुवि वाजिषु । स्तम्भमानीयमानेषु कुञ्जरेषु निषादिभिः ॥१५॥ वेत्रासनमलङ्कृत्य स्थितं चूततरोस्तले । कुमारं कश्चिदागत्य दूतः साकूतमब्रवीत् ॥१६॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
१. येनारिबाणसंभूतिरुषा कीर्तिः कृता करे ॥५॥ वि० उ० । २. पालः P. । ३. रन्तिके वि० । ४. 'राविषु वि०।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #307

[२३३
ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
कुमार ! पौरुषाधार ! तवारिदमनो नृपः । समादिशति वीराणां गणनासु धुरि स्थितः ॥१७॥ यदस्मद्देशसीमान्तप्रवेशस्तव मृत्यवे । मृगस्येव मृगारातिगृहान्तरविहारिता ॥१८।। युद्धश्रद्धमतेस्तत् त्वं मम रे रे पुरो भव । यद्यसि प्रधनाकाङ्क्षाकण्डूलभुजमण्डलः ॥१९।। ममाज्ञामथवाऽऽदाय निवर्तस्व गृहानभि । पुत्रशोकानभिज्ञाऽस्तु जननी ते तपस्विनी ॥२०॥ वचस्यवसिते तस्य भृकुटीभीषणाननः । कुमार: स्माह रे दूत ! गत्वा तं कुलपांशनम् ॥२१॥ आत्मनः स्वामिनं ब्रहि. यदयं नपनन्दनः । त्वामेव हन्तुमायातो वैनतेय इवोरगम् ॥२२॥ युग्मम् ॥ यदाज्ञा भुवनभ्रान्तिश्रान्तेषु रिपुमौलिषु । विशश्राम स मे हेमरथस्तातोऽद्य लज्जते ॥२३।। यदि त्वयि समायाते क्रममुत्क्रमयाम्यहम् । स्थितोऽहमेष संनह्य युद्धकौतुकतर्षितः ॥२४।। इत्युदीर्य स्फुरद्धैर्यः कुमारः स्फारमत्सरः । अधारयद् गले दूतमथ नूतनविक्रमः ॥२५॥ गत्वाऽऽचख्यौ स दूतोऽपि स्वामिने रणकामिने । कुमारोदन्तमखिलं संपरायभियां खिलम् ॥२६।। दूताख्यातमिति श्रुत्वा कुमारं प्रति भूपतिः । उच्चचाल चमूपांशु-प्रकरच्छन्नभास्करः ॥२७।। वाताश्विभिः परिज्ञाय तमायान्तं रणेच्छया । स्माभिषेणयति क्षोणि-पालसूरपि वैरिणम् ॥२८।।
१. गृहान् प्रति वि० । २. भ्रकुटी वि० । ३. त्व वि० । ४. श्रान्तेव वि० । ५. 'मा कर्षयाम्यहम् । ६. युद्ध वि० । ७. खिलां P. । ८. “मथ वि० L. I
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #308

२३४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ वक्षसीव जगत्त्रय्या व्योम्नि पीनपयोधरे । तदाश्वीयखुरोधूता धूलिः कम्बुकतामगात् ॥२९।। अथ तुल्यप्रतिद्वन्द्वी युगान्तप्रतिचारकः । मिथो मिलितयोरासीद् दारुणः सैन्ययो रणः ॥३०॥ तूर्यताम्रानकध्वानक्ष्वेडाबंहितहेषितैः । तदा नादमयं विश्वमयं विश्वमजायत ॥३१॥ घनाघनेषु वर्षत्सु शरेषु शरधोरणीम् । विपक्षवाहिनीहंसैरुड्डीयोड्डीय निर्गतम् ॥३२॥ अथोच्चैर्धार्यमाणोऽपि वल्गाचालिभिरञ्जसा । गत्वाऽरिदमनं प्राह कुमारोऽसमसाहसः ॥३३॥ रे संग्रामसरोभेक ! विवेकविकलाऽऽकृते ! । आगतोऽयमसिासचिकीस्त्वां भुजगो मम ॥३४॥ वदन्निति पराजित्य कृतायुधमनायुधः । अग्रहीद् विग्रही जीवग्राहमेवारिभूपतिम् ॥३५।। अथ दत्त्वा प्रयाणानि वीरः कतिपयानि सः । तं मुमोच पुना राज्यभाजनीकृत्य भूपतिम् ॥३६।। तदानीं सोऽपि संतज्य राज्यं प्राज्यविरागवान् ।
प्रव्रज्य च शिवं प्राप तीर्थे तीर्थकृतो नमः ॥३७॥ $$ कुमारोऽपि व्रजन्नेका-मटवीमटति स्म सः ।
सैंहिकेयभियेवास्यां नार्केन्दू किरतः करान् ॥३८॥ तदन्तरे महीनाथ-सूनोरथ वरूथिनी । आवास्य तामरण्यानीमकरोद् नगरीनिभाम् ॥३९।। सायाह्ने च समागत्य सभासीनं नृपात्मजम् ।
प्रणेमुर्जलवीक्षायै प्रस्थापितचराश्चराः ॥४०॥ १. तानानकस्वान वि० । २. मिदं वि० L. । ३. गतः P.।
20
D:lamarata.pm5\3rd proof

Page #309

[२३५
ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
तानवादीत् कुमारोऽपि प्रसादाञ्चितया गिरा । किं चिरेण समायाता यूयं, तेऽपीदमूचिरे ॥४१॥ जग्मिवांसो वयं देवादेशतः स्थानकादतः । अपश्यामैकमम्भोधिसदृशं प्रान्तरे सर: ॥४२।। तत्र यामो वयं यावत् तावच्चूतवनान्तरे । वनश्रियमिवाद्राक्ष्म दोलाकेलिं वितन्वतीम् ॥४३।। स्वर्वधूरूपविजयादुदस्तामिव केतनम् । बिभ्रती कबरी लोलायितामेकां सुलोचनाम् ॥४४॥ युग्मम् ।। विलोक्य सहसाऽकस्मादस्मान् वनमृगीव सा । अलक्षितगतिः क्वापि तरुकुञ्जे तिरोदधे ॥४५॥ विलोकयद्भिरथ तत् काननं तरुणा तरुम् । नैव सा ददृशेऽस्माभिर्गतभाग्यैरिवौषधीः ॥४६।। वेलाऽलगत्ततोऽस्माकं हेलाविजितशात्रव ! । इत्याकर्ण्य कुमारोऽपि विस्मयात्तरलोऽभवत् ॥४७।। अत्रान्तरे च तरणिः पत्रैरापीय वारुणीम् । मुक्ताम्बरोऽपरोदन्वत्तटे क्षीव इवालुठत् ।।४८।। विध्यातेऽत्र चित्रभानौ पयोधिसलिलैरिव । धूमेनेव तदीयेन व्यानशे तमसा जगत् ॥४९॥ अथाभिवादयन् सप्त-ऋषीनिव पुर:स्थितान् । प्रसारितकरः साक्षादुद्ययौ यज्वनामिनः ॥५०॥ तान् विसृज्य कुमारोऽथ सान्ध्यकृत्यं विधाय च । हंसतूलीमलङ्कृत्य तां निनाय विभावरीम् ॥५१॥ अथोच्चकैः प्रयुञ्जानास्तस्मै जयजयाशिषम् । प्रातनिवेदयामासुरिति मङ्गलपाठकाः ॥५२॥
१. तरुणाकुलम् L. । २. दतो वि० । ३. योत्त वि० ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #310

२३६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ शय्यां त्यज कुमारेन्द्र ! विभातेयं विभावरी । तमस्तिरोहिता याऽभूदाविर्भूतं श्रिया तया ॥५३।। निशम्येति कुमारोऽपि शकुनग्रन्थिमादरात् । बबन्ध सिद्धये तूर्णं तल्पमुज्झाञ्चकार च ॥५४॥ प्रक्षाल्य वदनाम्भोजं देवपूजां विधाय च । अदापयत् प्रयाणाय ढक्कामथ नरेन्द्रसूः ॥५५॥ ढक्कानिनदमाकर्ण्य प्रयाणोपक्रमं ततः । कुर्वाणे सत्वरं सैन्ये तुमुलाकुलिताम्बरे ॥५६।। निजैः कतिपयैरेव सवयोभिः समन्वितः । चचाल चरनिर्दिश्यमानवा नृपात्मजः ॥५७।। युग्मम् ।। अग्रेसर: कुमारस्य प्लवमानः प्लवङ्गवत् । एकस्तारगिरा कश्चि-दपाठीदिति मागधः ॥५८।। व्योमश्रीकुचकुङ्कमपङ्को दिनमुखतरुप्रवालभरः । तिमिरवनदावदहनः प्रभवति भगवानयं भानुः ॥५९।। [आर्या] तीरं तीरमनारतमटतस्तत्सङ्गमाशया सरसः । संघटयति पतिरह्नाममुं दयितां चक्रवाकस्य ॥६०॥ तदथाम्रवणं भूपनन्दनो बन्दिनो गिरि । दत्तकर्णः क्रमेणाऽऽप ससखो निकषा सरः ॥६१।। तदन्तश्चरनिर्दिष्टलतान्तरितविग्रहः । तां ददर्श तथैवैष विस्मितश्चेत्यचिन्तयत् ॥६२॥ यदीयं स्वर्वधूर्नेत्रमाला तत्सफला हरेः । भोगीश एव भोगीशस्तन्वीयमुरगी यदि ॥६३।। स्त्रीरत्नमीदृशं मर्त्यलोकेऽस्मिन् घटतेऽपि न । कर्पूरपूर: किमहो जायते लवणाकरे ? ॥६४।।
१. तेऽम्बरे वि० । २. रहनां नन वि० । ३. तदन्वा वि० । ४. भोगी स एव वि० ।
D:lamarata.pm5\3rd proof

Page #311

[२३७
ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
यदि वा मानुषीयं तदस्या वेधा न वास्तवः । पटुः कर्मणि कुग्रामे कुविन्दः किं नु विन्दति ? ॥६५॥ इति चिन्तासमाचान्तचेता यावन्नृपात्मजः । तद्दर्शनसुखेनास्ते सैन्यं तावदुपाययौ ॥६६।। तुरङ्गखुरकुद्दालदारितावनिरेणुभिः । तद् वनं पुनरावृत्तरात्रिध्वान्तैरिवानशे ॥६७।। आयातसैन्यतुमुलमाकर्ण्य भयसंभ्रमात् । साऽनेशत् तरुणी तोयकरिणीव वनान्तरे ॥६८॥ सर:परिसरक्षोणिमण्डले तरुमण्डले । उत्प्रयाणमथो तत्र चमूरपि चकार सा ॥६९।। कुमारस्तु चरेणेव स्मरेणाकृष्टमानसः । सम्भ्रमी बम्भ्रमीति स्म तामपश्यन् सुलोचनाम् ॥७०।। भ्रमन्नुर्वीरुहामन्तः कुमारो मारविह्वलः । चैत्यं केतुकरेणाऽऽकारयदेकमलोकत ॥७१।। एतस्मिन् भविता सापि भामिनी सुरसद्मनि । विचिन्त्येति विवेशाथ तदन्तः क्षितिपात्मजः ॥७२॥ मूर्ति विधोरिव सुधा-गौरां दूरात् तमोपहाम् । नाभेयस्य विभोस्तत्र स ददर्श महाशयः ॥७३॥ ततो न्याय्यविदानाय्य नानपुष्पोच्चयं स्वयम् । सुधीविधिवदानर्च धन्यम्मन्यो जिनोत्तमम् ॥७४॥ अथ तुष्टाव सद्भावपावनीभूतमानसः । स पाणी संपुटीकृत्य हर्षाश्रुभिरितेक्षणः ॥७५॥ निःशेषसखसंदोह-कन्दकन्दलनाम्बद ।। जयामेयगुणग्राम ! नाभेय ! जिनपुङ्गव ! ॥६॥ अद्य मे सफलं चक्षुरद्य मे सफलं शिरः ।
अद्य मे सफलः पाणिरद्य मे सफलं वचः ॥७७॥ १. नास्ति वि० । २. शायं वि० ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #312

२३८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ दृष्टोऽसि वन्दितोऽसि त्वं पूजितोऽसि स्तुतोऽसि यत् । वदन्निति स तीर्थेशं प्रणनाम मुहुर्मुहुः ॥७॥ तस्मिन्नवसरे प्रांशुर्मुनिरेकः समाययौ । जराभिदेलिमवपुः प्रलम्बितजटाभरः ॥७९।। तया नायिकया प्रौढोदूढपुष्पकरण्डकः । कुमारदर्शनोत्पन्नकौतुकोत्तानलोचनः ।८०॥ युग्मम् ॥ मुनेः स्फारलताकारजटाभारतिरोहिता । हृतचेताः कुमारस्य ज्ञातमन्तुरिवात्मनः ॥८१।। सापि बाला विशालाङ्गविभादत्तमुदं दृशोः । महीपतिसुतं निध्यायन्ती दध्याविदं हृदि ॥८२।। किमिन्द्रः किमु वा चन्द्रः किमु वाऽसौ दिवाकरः । देवः किमथवा साक्षादयं मकरकेतनः ? ||८३।। अथवा चारिमा तस्येदृशी क्वास्ति बिडौजसः । यो वपुर्वहते नेत्रैः पिटकैरिव दन्तुरम् ? ॥८४|| कलङ्की रजनीजानिस्तापनस्तपनः पुनः । अनङ्गस्तु मनोजन्मा तत् कोऽयं सुभगाग्रणी: ? ॥८५॥ अथोत्थितः कुमारोऽपि नमस्कृतजिनेश्वरः । तं मनिं सहसा वीक्ष्य नमश्चक्रेऽतिविस्मितः ॥८६।। आशास्य तं मुनिः प्राह वत्स ! त्वद्विरहाकुलम् । भूतलं किं, कुलं किं च भवता सफलीकृतम् ? ॥८७।। का वा त्वदभिधानेन वा वर्णपरम्परा । केन वा कारणेनात्र भवदागमनोत्सवः ? ॥८८।। इत्युदीर्य स्थिते तत्र मुनौ वाग्मीति मागधः । सर्वं निवेदयामास कुमारे लज्जयाऽऽनते ॥८९॥ अत्रान्तरे कुमारस्तां जटाभारतिरोहिताम् ।
पक्ष्मलाक्षीमथाद्राक्षीच्चक्षुःकुमुदकौमुदीम् ॥९०।। १. तरा’ वि० । २. वाग्मिनि वि० । ३. °भारैस्ति' वि० ।
25
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #313

ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
ततोऽसौ विस्मयानन्दामोदमेदुरमानसः । पप्रच्छेति मुनिश्रेष्ठं प्राञ्जलं रचिताञ्जलिः ॥९१॥ मुने ! केनेदमसमं कारितं जिनमन्दिरम् । अटव्यामपि, के यूयं केयं कन्या च कथ्यताम् ? ॥९२॥ अथोवाच मुनिर्वत्स ! महतीयं कथास्ति नः । देवपूजां पुरः कुर्मः क्षणं तावत् प्रतीक्ष्यताम् ॥९३॥ ओमित्युक्तवति क्षोणी-पालपुत्रे पवित्रधीः । प्रविश्यान्तस्तया सार्धं देवपूजां मुनिर्व्यधात् ॥९४॥ सा कुमारं कुमारस्तां मुहुर्वलितकन्धरम् । ईक्षाम्बभूव धवलैश्चपलैर्लोचनाञ्चलैः ॥९५॥ ततो निर्मिततीर्थेश-सपर्याविधिरम्बुजैः । आगत्य मण्डपे भूपनन्दनं मुनिरब्रवीत् ॥९६॥ कुमाराऽऽगम्यतां चैत्यादुत्तरेण ममोटजम् । अभ्यागतस्य भवतो यतः पूजाऽवशिष्यते ॥ ९७|| गत्वोटजं नृपसुतस्ततस्तदुपरोधतः । मुनेः प्रत्यग्रहीदर्घमासीनो दत्तविष्टरे ॥९८॥ मुनिरूचे ततो वत्स ! श्रूयतां महती कथा | चैत्यस्य मम चामुष्या कन्याया यदि कौतुकम् ॥९९॥
$$ आस्तेऽमरावतीवेह नगरी मन्त्रितावती ।
शशास नृपतिर्नाम्ना हरिषेणः सुखेन ताम् ॥१००॥ तस्याऽभूद् दयिता मूर्त्या नाम्ना च प्रियदर्शना । तत्कुक्षिजन्मा पुत्रश्चाजितिसेनाभिधोऽभवत् ॥१०१॥ तमन्यदाऽन्यथाशिक्षः कश्चिदश्वो नरेश्वरम् । वाह्यालीतोऽपहृत्येहानीतवान् काननावनौ ॥ १०२ ॥
वटप्रालम्बमालम्ब्य गच्छतोऽपि ततोऽर्वतः । अवातरन्नराधीश - स कीनाशकरादिव ॥ १०३॥
D:\amarata.pm5\3rd proof
[ २३९
5
10
15
20
25

Page #314

२४०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ पुर:सरसरोनीरप्रक्षालितमुखक्रमः । क्रममाणः क्रमादेनमाश्रमं प्राविशन्नृपः ॥१०४।। आतिथ्याय शुकप्रेर्यमाणमाणवकव्रजम् । रुरुवतिरोमन्थफेनदन्तुरितोटजम् ॥१०५।। ध्यानलीनमुनिकोड-सुखासीनमृगार्भकम् । वृक्षशाखाशतालम्बि तापसोपधिमण्डलम् ॥१०६।। तत्र कच्छमहाकच्छवंशवारिधिकौस्तुभम् । नृपः कुलपतिं विश्वभूतिनामानमैक्षत ॥१०७।। त्रिभिर्विशेषकम् ॥ उपसृत्य तमुर्वीशस्ततो विनयवामनः । अवन्दत युतं शिष्यैस्तरणिं किरणैरिव ॥१०८॥ लक्षणैरेभिरवनीपतिर्भवति नापरः ।
विचिन्त्येति मुनिस्तस्मै ददावित्याशिषं तदा ॥१०९।। $*राजन् ! वृषभध्वजविभोर्वदनं मुदेऽस्तु ,
श्रीशारदासदनमक्षिगवाक्षमुखम् । स्कन्धाद्रिमूर्द्धनि, चलश्रुतिर्दोलयोर्यत् , पाश्वद्वयोरुपवनीयति कुन्तलाली ॥११०॥ [वसन्ततिलका] मुनिरित्याशिषं दत्त्वा सोऽपृच्छदिति भूपतिम् । कुतो यूयमिहायाताः कथमेकाकिनस्तथा ? ॥१११॥ पृष्टोऽथ सादरमिदं मुनिना विश्वभूतिना । सर्वं निवेदयामास प्राञ्जलिः पृथिवीपतिः ॥११२।। इति कुर्वन् मुनिपदोपास्तिमस्ति महीपतिः । यावत् तावद् बभूवोच्चैः कानने तुमुलो महान् ॥११३।। किमेतदिति साकूतमुच्छ्रस्याश्रमवासिनः । ऊचुरुत्कणितास्तूर्णं परस्परमुखेक्षिणः ॥११४॥
१. कर' P. | २. साधिप वि०। * राजन् ! वृषध्वजविभुस्तव मङ्गलानि पुष्णातु सैष भुवनत्रयपूर्णकुम्भः ।
यस्योपकर्णमधिरोपितचूतपर्णलीलामुपैति चिकुरालिरिहालिनीला ॥११०।। वि०म० ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #315

[२४१
ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
भविष्यत्यागतं सैन्यमेव मेऽनुपदाध्वना । विचिन्त्येति नृपो विश्वभूतिपादानदोऽवदत् ॥११५।। इदं समागतं सैन्यमाश्रमाद् बहिरस्ति मे । दत्त्वात्मदर्शनं सुस्थीकरोमि तदहं प्रभो ! ॥११६।। इत्यापृष्टे विसृष्टोऽथ मुनिना सैन्यमभ्यगात् । राजा सैन्यमपि प्राप प्रमोदं स्वामिदर्शनात् ॥११७|| कारयित्वा ततस्तस्मिन् सैन्यावासान वनान्तरे । मुनिमाराधयन्नेकमस्थाद् मासमिलापतिः ॥११८।। कुमार ! सुन्दराकारमिदं नाभेयमन्दिरम् । कारितं तेन कल्याणरत्नरोहणरोहणः ॥११९।। अथास्मै गच्छते भूमीभुजे निजपुरीं प्रति । अदाद् मुनिपतिर्मन्त्रमेकमेष विषापहम् ॥१२०।। गत्वात्मनः पुरी पौर-बद्धवन्दनमालिकम् ।
अपालयत् परानन्दमयं राज्यमयं ततः ॥१२१॥ $अन्यदाऽमुष्य नृपतेः सभासीनस्य कैश्चन ।
राजदौवारिकैरेत्य विज्ञप्तमिदमुच्चकैः ॥१२२॥ अस्ति स्वस्तिमती देव ! नगरी मङ्गलावती । तां च पालयति क्षोणीदयितः प्रियदर्शनः ॥१२३॥ तस्य विद्युत्प्रभाकुक्षिसरसीकलहंसिका । अस्ति प्रीतिमती नाम दुहिता सहिता गुणैः ॥१२४॥ दष्टा दुष्टाहिना साऽद्य निवेदितुमिति प्रभुः । अत्रास्मान् प्रैषयद् देव एव जानात्यतः परम् ॥१२५।। राजा तेषां वचः श्रुत्वा वेगिभिः करभोत्तमैः । तत्र गत्वा नृपसुतां निर्विषां तामसूत्रयत् ॥१२६।। पित्रा दत्तां स धरणीधरस्तां परिणीय च । पुनरागाद् निजपुरी पौरोत्तम्भिततोरणाम् ॥१२७।।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #316

२४२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ भुक्त्वा भोगानयमथो तया सह नवोढया । कियत्यपि गते काले सुते बालेतरे निजे ॥१२८॥ विनिवेशितसाम्राज्य-भारो भेजे तपस्विताम् । भर्तृमार्गमलचक्रे सापि प्रीतिमती सती ॥१२९॥ युग्मम् ॥ अथ तौ दम्पती वीक्ष्यमाणावश्रुमुखैर्जनैः । निरीय नगरीतोऽमुमीयतुस्तापसाश्रमम् ॥१३०॥ विश्वभूतेः कुलपतेः पादमूले स्थितौ तपः । चक्रतुर्जम्पती राधावेधसब्रह्मचारिणौ ॥१३१॥ अथाभूत् पञ्चमे मासि प्रकटो गर्भविभ्रमः । प्रीतिमत्यास्तपस्यन्त्या लज्जाकारी तपस्विषु ॥१३२॥ गुर्विणीयं कथमिति ध्यात्वा रहसि तत्पतिः । तामिदं लज्जितोऽवादीद् गर्भोऽस्ति तव किं प्रिये ! ? ॥१३३।। साप्युवाच त्रपाभारन्यञ्चदाननपङ्कजा । अस्ति किञ्चिदहं नार्यपुत्र ! ज्ञातवती तदा ॥१३४॥ तस्मिन्नवसरे भानुमति प्रशममीयुषि । सूचीभेद्यस्तमःपूर: पूरयामास रोदसीम् ॥१३५।। अभेदयत् तमः सान्द्रमपि चन्द्रः समुद्गतः । जलकान्तो मणिरिव प्रज्वलंस्तेजसा जलम् ॥१३६।। भविता हन्त ! धिक्कारस्तापसेष्वावयोरतः । प्रातरन्यत्र यास्याव इत्यालोचपरायणौ ॥१३७।। निषण्णावेव तौ वामहस्तन्यस्तमुखाम्बुजौ । निन्यतुस्तां निशां चिन्ताचान्तस्वान्तावुभावपि ॥१३८।। युग्मम् ॥ विभातायां विभावर्यामुदिते च विभापतौ । तौ वत्स ! तापसैः शून्यं ददृशाते तपोवनं ॥१३९॥
१. पश्यतः स्म तमाश्रमम् वि० ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #317

ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
[२४३ हा किमेतदिति भ्रान्तौ, धावन्तौ तावतिस्ततः । मन्दं मन्दं मुनि यान्तं, वृद्धमेकमपश्यताम् ॥१४०॥* अथोपसृत्य सहसा, हरिषेणमुनिर्मुनिम् । निपत्य पादयोरेव, प्राञ्जलिस्तमवोचत ॥१४१॥ मुने ! प्रसादमाधाय, ममोपरि निवेदय । दृश्यते मुनिभिः सर्वैः, शून्यः किमयमाश्रमः ॥१४२॥** अथोवाच मुनिर्भद्र ! युवयोराश्रमस्थयोः । गृहस्थयोरिवालोक्य कर्म कर्मनिबन्धनम् ॥१४३॥ विश्वभूतिमुनिर्भूत-रिव भूतपतिः पुरा । तपस्विभिः समं सर्वैरपि भेजे वनान्तरम् ॥१४४॥ युग्मम् ॥ इत्युदीर्य मुनिः सोऽपि जगाम नृपनन्दन ! । हरिषेणस्तु दयिता-युतः स्वोटजमागमत् ॥१४५।। तौ दम्पती निजं कर्म निन्दन्तावतिदुःखितौ । अत्यवाहयतां मासांश्चतुरो वत्सरोपमान् ॥१४६।। साऽसूत नवमे मासि पूर्णे प्रीतिमती सुताम् । प्रतिपत्तिथिसन्ध्येव चन्द्रलेखां महस्विनीम् ॥१४७।। ऋषीणामाश्रमे जाता सुतेयं कारणादतः । पितृभ्यामृषिदत्तेति नाम तस्या विनिर्ममे ॥१४८॥ ततः प्रसवरोगेण दैवयोगेन पञ्चताम् । तस्या जगाम जननी 'हीदृशी भवितव्यता' ॥१४९।। कृतौर्ध्वदेहिकः पत्न्याः साश्रुदृक्पङ्कजः पिता ।
लालयित्वा सुतामष्टवार्षिकामकरोत् क्रमात् ॥१५०।। * विवेकमञ्जर्यां १४०-१४१-१४२ त्रयश्श्लोका न सन्ति, तत्र गच्छन्नेको......श्लोकः १४० क्रमाङ्केनास्ति तदनन्तरं अथोवाच......श्लोकः १४१ क्रमाङ्केनास्ति अत्र अथोवाच....श्लोकस्य १४३ क्रमाङ्कोऽस्ति । सम्पा. * * गच्छन्नेको मुनिस्तत्र दृष्टः पष्टो निवेदय ।
दृश्यते मुनिभिः सर्वैः शून्यः किमयमाश्रमः ? ॥१४०॥
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #318

२४४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ मम रूपवतीं पुत्रीमिमां दृष्ट्वा वनेचराः । हरिष्यन्तीति संचिन्त्य तदर्थं जनकोऽञ्जनम् ॥१५१॥ चकारादृश्यताहेतोर्विश्वभूतिनिवेदितम् । वनेऽस्मिस्तेन सा जज्ञे पुलिन्दानामगोचरा ॥१५२॥ युग्मम् ।। कुमार ! सुभगाकार ! सोऽहं सेयं च कन्यका । अलक्ष्या काननेऽमुष्मिस्तवैवादत्त दर्शनम् ॥१५३।। कुमारस्तामृषिसुतां स्नेहमांसलया दृशा । तथाऽपश्यत् कुमारं सा यथात्मान्योन्यमर्पितः ॥१५४।। मुनिरप्येतयोर्भावं विभाव्य निजचेतसि । उवाच मुदितः स्मित्वा कुमारं सुकुमारगीः ॥१५५॥ कुमारातिथये तुभ्यमातिथ्यमियमङ्गजा । अस्तु मे भरतायेव चक्रिणे विनमेः सुता ॥१५६।। ऋषिदत्ता तु पितरि वदतीदमधोमुखी । तदक्षवलयग्रन्थीन् गणयामास लज्जया ॥१५७।। कुमारस्तु समानीय पाणी वाणीमिमां जगौ । यदाऽऽदिशन्ति पूज्यास्तत् प्रतिपन्नं मया खलु ॥१५८।। अत्रान्तरेऽवदद् बन्दी देव ! तुभ्यं प्रयच्छतः । मुनेरात्मसुतां कर्मसाक्षी साक्षी भवत्ययम् ॥१५९।। कुमारं मुनिरप्याह विलोक्याभि दिवाकरम् । वत्सोत्तिष्ठ प्रयाहि स्वं शिबिरं कुरु भोजनम् ॥१६०।। कुमारोऽपि मुनिं प्राह प्रणम्य प्राञ्जलिः प्रभो ! । अद्य भोक्ष्यामि युष्माभिः समं चलत तन्मया ॥१६१।। मुनिरप्यभणद् भद्र ! प्रमाणं तव गौरवम् । फलमूलादि मुक्त्वाऽन्यत् कल्पते न तपस्विनाम् ॥१६२।। मुनिनेति विसृष्टस्तां दृशा संभावयन्नयम् । गत्वाऽऽत्मशिबिरे चक्रे भोजनं सपरिच्छदः ॥१६३।।
15
25
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #319

[२४५
ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
कुमारः कुमुदाक्षी तामथो दाक्षीमिवेश्वरः । निरपायमुपायंस्त महेनातिमहीयसा ॥१६४॥ तत्रैव वसतस्तस्य तया सह नवोढया । अजायन्त कियन्तोऽपि वासराः सुखभासुराः ॥१६५।। तमन्यदा प्रमोदाश्रुपूरपूरितलोचनः । कुमारमब्रवीदेवं मुनिर्गद्गदया गिरा ॥१६६।। कुमार ! जगदाधार ! प्रतिपन्नैकवत्सल ! । किं बहु ब्रूमहे मैनामपमानपदं कृथाः ॥१६७।। इयं हि काननावासकृशकौशल्यवैभवा । न्यासीकृता मया वत्स ! राशीभूतगुणे त्वयि ॥१६८॥ त्वत्संगमाद् गुणागारमसावपि भविष्यति । मृगनाभौ गता धूलिरप्यहो सुरभीभवेत् ॥१६९॥ किञ्चान्यदहमिच्छामि प्रवेष्टुं वत्स ! पावके । जीविताद् मरणं श्रेयो मादृशां जरतां यतः ॥१७०॥ निपत्य पादयोः प्राह कुमारोऽपि मुनीश्वरम् ।। अलं प्राणपरित्यागवार्तयापि प्रसीद नः ॥१७१।। रुदती ऋषिदत्तापि समानीय करद्वयीम् । भक्तिनम्रशिराः प्रोचे पितरं नितरामिति ॥१७२।। यदयं तात ! जामाता भवतां बत जल्पति । तद् यूयं प्रतिपद्यध्वं विधाय करुणां मयि ॥१७३।। सुप्रसन्नः सुतामेवमुवाच मुनिरप्यथ । शोकेनालमलं वत्से ! तुच्छेयं तव शेमुषी ॥१७४।। परं शिक्षावचोऽस्माकमिदं क्वचन मा मुचः । शुश्रूषेथा गुरून् शीलं पालयेथाः पतिव्रते ! ॥१७५॥
20
१. स्वराः वि०।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #320

२४६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ सपत्नीष्वपि मा कोपी: कोपयन्तीष्वपि द्रुतम् । विधुः संतप्यते क्वापि दूयमानोऽपि राहुणा ? ॥१७॥ मा भूः सुखे च दुःखे च वत्से ! धर्मपराङ्मुखी। धर्म एव हि जन्तूनां पिता माता सुहृत् प्रभुः ॥१७७॥ आपृच्छ्याथ महीनाथसुतं स्वामपि नन्द(न्दि)नीम् । विवेशाग्नौ मुनिः पञ्चपरमेष्ठिपरायणः ॥१७८॥ विलुठ्य जगतीपीठे चितानिकटवर्तिनि । रुदती ऋषिदत्तापि विलापानकरोदिति ॥१७९॥ हा तात तात ! निःसीमापत्यवात्सल्यतत्पर ! । अद्याहं त्वदृते शोच्या गतमूलेव कन्दली ॥१८०॥ दृष्टापि न मया माता तात ! मातापि मे भवान् । तदुभावप्यजायेतां भुवि हतौ गते त्वयि ॥१८१॥ रुदतीमिति भूपालसुतस्तां दयितामथ । प्राबोधयन्निवेश्याङ्क-मनचरितामिति ।।१८२।। तिष्ठ तिष्ठ प्रिये ! माऽश्रुपातमत्यन्तमातनु । किं वलन्ते कृते दु:खे परलोकपथं गताः ? ॥१८३॥ अयं हि ते पिता कामं कृतराज्यः कृतव्रतः । न शोच्यः किमु वा शोच्यः प्रिये ! पूषाऽस्तमीयिवान् ? ॥१८४।। इत्थं संबोध्य तां तस्य कृतशेषौर्ध्वदेहिकः । कुमार: कारयामास श्मशाने स्थण्डिलं मुनेः ॥१८५।। अथ कन्यामवज्ञाय यदर्थं चलितः पुरा । प्रतस्थे स तया सार्धं कुमार: स्वपुरं प्रति ॥१८६।। पत्या समं समायान्ती पित्रा दत्तवरामसौ । अवपत् पथि सर्वर्तुफलवृक्षफलावलीम् ॥१८७।।
15
१. हतौ भुवि मृते त्वयि वि० । २. दत्तां परामसौ वि० ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #321

[२४७
ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
अखण्डितप्रयाणोऽथ कुमारो रथमर्दनम् । प्रविवेश पुरं पित्रा कारितोत्तुङ्गतोरणम् ॥१८८॥ सवधूकस्ततः पित्रो नाम चरणद्वयीम् । तौ चातिमुमुदाते तद्दर्शनैकसुखोत्सवौ ॥१८९।। पित्राऽभिनन्दितः साकं तदा च ऋषिदत्तया ।
कुमारोऽभुङ्क्त विषयसुखं लक्ष्म्येव केशवः ॥१९०॥ $इतश्चाश्रावि कावेरीभुजा सुन्दरपाणिना । उदन्तो यत्कुमारेण परिणीता मुनेः सुता ॥१९१।। सापि तदुहिता जातयौवनोन्मादसादरा । कुमाराकाङ्क्षिणी दुःस्था रुक्मिणी समजायत ॥१९२।। अथान्यदाऽमिलत् तस्या योगिनी सुलसाऽभिधा । समस्तमन्त्रतन्त्रादिवेदिनी पापमेदिनी ॥१९३॥ सदैवोपकृतामेतां भोजनाच्छादनादिभिः । ऋषिदत्ताकलङ्काय कुमारागतिहेतवे ॥१९४।। रुक्मिणी प्राहिणोद् दुष्टचेतोवृत्तिमिवाङ्गिनीम् । सापि प्राप पुरं लक्ष्मीसदनं रथमर्दनम् ॥१९५।। युग्मम् ॥ कुमारदयिताभाग्यमिव पूषाऽस्तमासदत् । तदाऽगण्यमिवापुण्यं प्रससारतमां तमः ॥१९६।। उदियाय ततः शीलव्रतनिर्मलदीधितिः । जगल्लक्ष्मीवतंसस्य शशिनो बिम्बमम्बरे ॥१९७।। दत्त्वावस्वापनीं तत्र जनमेकं निहत्य च । सा कुमारचतुःशालं सुलसाऽनलसा ययौ ॥१९८॥ ऋषिदत्तां कुमारान्ते निरीक्ष्य सुखशायिनीम् । धुन्वती मौलिमश्रान्तं चेतसीदमचिन्तयत् ॥१९९।। अहो रूपमहो दीप्तिरेतस्या मृगचक्षुषः । अयं च पुण्यवान् यस्य दयितेयमजायत ॥२००।।
D:\amarata.pm513rd proof

Page #322

२४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ अथ सा मुखमेतस्याश्चक्रे शोणितशोणितम् । यतो दुरात्मनां क्वास्ते कृत्याकृत्यविवेकिता ? ॥२०१॥ उपधानपदे किञ्च पललं न्यस्य पापिनी । हृत्वावस्वापिनीं चापि चतुःशालात् पलायिता ॥२०२।। मारितं प्रातरालोक्य जनं परिजनस्ततः । चक्रे कलकलं तेन कुमारः प्रत्यबुध्यत ॥२०३।। ज्ञातोदन्तः प्रियां वीक्ष्य रुधिरारुणिताननाम् । उपधानोपरिन्यस्तपललमित्यशङ्कत ॥२०४।। मारितः श्रूयते कश्चिदमुत्र पुनरीदृशम् । राक्षसीयं हहा प्राणवल्लभा नु कथं मम ? ॥२०५।। रूपसंपदपापाय यदहो श्रूयते श्रुतौ । हा धातः ! किमिदं तात ! विपरीतमजायत ? ॥२०६।। अनल्पानिति संकल्पान् कल्पयन् निजचेतसि । प्राबोधयत् प्रियां सद्यो देवि ! जागृहि जागृहि ॥२०७।। सुप्तोत्थितामथ क्षामवचाः प्रोवाच वल्लभाम् । पृच्छामि भवतीं किञ्चिद् गोपायसि न तद् यदि ॥२०८।। भूत्वा मुनिसुतापि त्वं प्रिये ! किमसि राक्षसी ? । सापि भीताऽभणद् देव ! किमेवमयि ! जल्पसि ? ॥२०९।। कुमारः प्राह पुरुषः प्रियेऽद्य निशि मारितः । समांसमुपधानं ते सायं च पुनराननम् ॥२१०।। इति वीक्ष्याप्यहो ! साक्षान्न संदेग्धि कथं मनः ? । सलक्ष्मणि विधौ किं न जाघटीति जनोदितम् ? ॥२११॥ इति श्रुत्वा वचः पत्युः स्वमालोक्य च तद्विधम् । सा विस्मयात् त्रपासारं कुमारं प्रत्यभाषत ॥२१२॥
१. पापाया P.L. । २. वाचा वि० ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #323

[२४९
ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
पुरापि यद्यहं देव ! भवेयं मांसभोजनी । आर्यपुत्रं कथं कुर्यां तदा मांसनिषेधनम् ? ॥२१३।। एतत् किमपि नो वेद्मि पादाः क्रुध्यन्तु ते मयि । मम कर्मेरितेनोच्चैः केनचिद् वैरिणा कृतम् ॥२१४॥ तवाप्रतीतिर्यदि वा काचित् तन्निगृहाण माम् ।। इष्टोऽपि त्यज्यते दुष्टः शटदङ्गप्रदेशवत् ॥२१५॥ कुमारस्तद्वचः श्रुत्वा विवेकी तामदोऽवदत् । निर्दोषाऽसि प्रिये ! चित्तं मा कृथाः खेदविह्वलम् ॥२१६।। वदन्निति तिरोधाय मांसं मांसलसौहृदः । पयसा क्षालयामासात्मनैवास्या मुखाम्बुजम् ॥२१७।। एवं कलङ्कसंयोगं योगिनी सापि नित्यशः । तस्याश्चक्रे कुमारस्तु सारस्नेहस्तिरोहयत् ॥२१८॥ $$ भूयो भूयः परिज्ञातवृत्तान्तोऽथ महीपतिः ।
अमात्यानित्यभाषिष्ट कोपाटोपारुणेक्षणः ॥२१९।। रे रे मम पुरे नित्यमेकैको मार्यते जनः । यूयं किमु न जानीथ यदेवं स्थ निराकुलाः ? ॥२२०॥ तेऽप्यूचुर्मानवी नैव देव ! मारिः पुरे तव । किमु कुर्मो वयं तत्र मान्त्रिकी दैवती यदि ? ॥२२१।। उत निर्वास्यतामेते देव ! पाखण्डिनः पुरात् । तथापि यदि नो शान्तिस्तदाऽन्यदवधार्यते ॥२२२।। पुरात् पाखण्डिनः सर्वान् मन्त्रिभिः प्रेरितस्ततः । मुक्त्वा जिनमुनीन् मानी नृपतिर्निरवासयत् ॥२२३।। आगत्य सुलसा काल-विदुषी पापसंमुखी । नृपमत्रान्तरे क्रूरा रहसीदं व्यजिज्ञपत् ॥२२४।। मयाऽद्य ददृशे देव ! निशि स्वप्नोऽयमीदृशः । दैवतं किञ्चिदागत्य जाने मामिदमब्रवीत् ।।२२५।।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #324

२५०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ प्रातः पाखण्डिनः सर्वान् नृपो निर्वासयिष्यति । तत् तस्य भवती गत्वा शुद्धिमेतां निवेदयेत् ॥२२६।। यदसौ ते कुमारस्य वधूर्वनसमाहृता । नियतं राक्षसी, तस्या एव चेष्टितमीदृशम् ॥२२७।। पाखण्डिनः पराभूय मैतत् सत्यापय प्रभो ! । यदिशून् खादति क्रोडः कुट्यते सैरिभाननम् ॥२२८॥ मदीये वचसि क्षोणी-पाल ! चेत् तव संशयः । इदं तत् कौतुकं रात्रावद्यैव परिभावयेः ॥२२९।। ओमित्युक्त्वाऽवनीशोऽपि विसृज्यैतामथो निशि । कुमारं स्वान्तिके स्वाङ्गपीडादम्भादशाययत् ॥२३०॥ कुमारश्चिन्तयामास जाग्रन्नुग्रतरारतिः । अद्य मे दयितादोषः प्रकटो हा ! भविष्यति ॥२३१।। एकत: पितुरादेश-लङ्घनं युज्यते न मे । अन्यतो दयितादुःखम् ‘इतो व्याघ्र इतस्तटी' ॥२३२।। इतश्च सापि सुलसा तदेव निशि निर्ममे । चरैर्निभालयामास भूमानपि वधूं प्रगे ॥२३३।। अथाचख्युर्महीशाय यथा दृष्टचरं चराः । ततो निर्भर्त्सयामास नृपोऽपि कुपितः सुतम् ॥२३४॥ अरे जानन्नपि क्रूरां राक्षसीचरितामिमाम् । कुलाङ्गार ! दुराचार ! पाप ! पालयसे कथम् ? ॥२३५॥ याहि याहि दृशोरग्रं त्यज मे राक्षसीपते ! । त्वया कलङ्कितमिदं शशाङ्कधवलं कुलम् ॥२३६।। नृपं विज्ञपयामास कुमारोऽपि कृताञ्जलिः । देव ! सर्वमिदं मिथ्या प्रसीद मयि मा कुपः ॥२३७।। अथाब्रवीन्नृपः कोपाटोपसंटङ्कितध्वनिः ।
अरे प्रत्येषि नास्मासु स्वयं गत्वा निभालय ॥२३८।। १. आमित्यु वि०।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #325

ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
[२५१ कुमारोऽपि नृपादेशमासाद्य विमलाशयः । स्वं जगाम ततो धाम क्षामः श्याममुखच्छविः ॥२३९।। वामहस्ततलन्यस्तकपोलां रुदतीं प्रियाम् । दृष्ट्वाऽवादीदयं प्रेम्णा सदयं हृदयं दधत् ॥२४०।। सुवाणि ! किमिदं पाणितले मुखमचीकरः । यदूमिकाभिरेताभिः कपोलः परिपीड्यते ॥२४१।। अजस्रमश्रुधाराभिः कुरुषे किमु वर्षणम् ? । एतच्चि(ने)त्राम्बु मे हर्षकर्षणस्यातिमर्षणे ! ॥२४२।। किं कुर्मः कर्मवशगे ! सुभगे ! ह्यस्तनेऽहनि । राक्षसीति नृपस्याग्रे योगिनी त्वां न्यवेदयत् ॥२४३।। ईदृशीं प्रातरप्यद्य नृपतिश्चरपूरुषैः । त्वामज्ञासीन्न जानीमोऽधुना तद् यद् भविष्यति ॥२४४॥ अत्रान्तरं नृपः केशैराकृष्याकृशमत्सरः । अर्पयामास तां दण्डपाशिकानां विलापिनीम् ॥२४५।। आदिदेश च तामेवमिमां पापीयसी पुरे । भ्रामयित्वा श्मशानान्तर्नीत्वा मारयिता चिरात् ॥२४६।। कुमारोऽपि गलद्वाष्पबिन्दुः स्वाङ्गं विघातयन् । निषिद्धस्तत्क्षणाद् बद्ध्वा स्वयमेव महीभुजा ॥२४७।। अथ सप्तशिखाबद्धश्रीफलां विफलाशिषम् । निम्बपत्रस्रगाक्रान्तकण्ठां कुण्ठितमङ्गलाम् ॥२४८।। उद्दण्डदण्डविधृतच्छित्वरातपवारणाम् । जीर्णसंमार्जनीखण्डशेखरां खरसादिनीम् ॥२४९।। पुर:संचारिविरसत्काहलाशृङ्गडिण्डिमाम् । मिलितप्राकृतास्तोकलोकपातितबुम्बिकाम् ॥२५०।। चूर्णचित्रितनि:शेषतर्नु तनुमुखीमिमाम् ।
पुरान्तर्धमयामासुः पुरतो दण्डपाशिकाः ॥२५१॥ चतुर्भिः कलापकम् ॥ १. विधृ’ वि० L. । विभृ' P. । २. "डक्कारि ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #326

२५२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ ततः पौरेषु हाकारपरेषु पुरमध्यतः । स्मशानान्तर्नयन्ते स्म ताममी निर्दयाशयाः ॥२५२॥ तस्मिन्नवसरे भानुरपि द्वीपान्तरं ययौ । तस्याः कष्टामिवावस्थां विलोकितुमनीश्वरः ॥२५३।। विश्वं विश्वमपि ध्वान्तविस्तार: परितस्तरे । सतां चेतस्तदाऽस्तोकरयः शोकमयोऽपि च ॥२५४|| डुढौकेऽसिलतापाणिरिणायाथ निष्ठुरः । एकस्तेषु ब्रुवन्नैतामिति भूरिभयातुराम् ॥२५५।। एषा न भवसि क्रूरे ! दैवतं किञ्चिदीप्सितम् । स्मराऽऽशु घस्मराचारपरायणपराक्रमे ! ॥२५६।। इत्युदीर्यासि-लतिकां यावदुद्गमयत्यसौ । तावदेषा भयोन्मेषात् पपात भुवि मूच्छिता ॥२५७।। मृतावस्थामिमां दृष्ट्वा किमिदं मृतमारणम् ? । इत्युक्त्वा ते मिथोऽप्युच्चैः परावृत्य पुरं ययौ ॥२५८।। $ सापि सायं समीरेण शिशिरेण प्रसर्पता । बोधिता बन्धुनेवोच्चैर्महावनमुदैवत ॥२५९।। पश्यन्ती च श्मशानं तामपश्यन्ती च घातकान् । साऽनेशद् वागुराभ्रष्टमृगी नाशं मृगेक्षणा ॥२६०॥ गत्वा दरमथ क्वापि बिभ्यती निर्जने वने । रुरोद रोदयन्ती सा रोदसी प्रतिनि:स्वनैः ॥२६१।। गलद्भिः कुसुमैः शेफालिकाश्चन्द्रोपला अपि । तामिवान्वरुदन्निन्दूदये बिन्दुभिरम्भसाम् ॥२६२॥ पतिता दुःखपङ्केऽहं त्वां विना तात ! तात ! तत् । समागत्य निजापत्यहस्तालम्बनमातनु ॥२६३।। यद्यहं त्वाममोक्ष्यं न तदानीं तात ! दुर्मतिः ।
दुःखं कथमिदानीं मे स्यादिदं हन्त ! दारुणम् ? ॥२६४॥ १. स्त° वि० । २. भ्रष्टा मृगी L. I
15
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #327

ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
[२५३ रे जीव ! भवता पाप ! किं कृतं दुष्कृतं पुरा । निरागसोऽपि यदयं ही ! कलङ्को ममाभवत् ? ॥२६५॥ व्यधा निरपराधायां यादृग् दुःखमिदं मयि । मा विधासीविधातस्त्वं हा तादृगपरास्वपि ॥२६६।। मद्वियोगमलं सोढुं मनागपि च यः पतिः । सोऽपि दूरीकृतो देव ! भवता कमुपालभे ? ॥२६७।। भर्तः ! दुःखमहागर्तपतितेयं तव प्रिया । क्व यातु कथयागत्य महाशय ! महोदय !? ॥२६८।। विलप्य बहुधापीति दक्षिणाभिमुखी पितुः । आश्रमं हृदि कृत्वाथ सा चचाल शनैः शनैः ॥२६९।। आरूढशिबिकस्याङ्कपल्यङ्गं पत्युराश्रिता । आजगाम पथा येन सैन्यसंवलितावनिः ॥२७०।। तेन सा प्रययौ दर्भपाट्यमानपदाम्बुजा । एकाकिन्यातपक्लान्ता धिगहो ! चरितं विधेः ॥२७१॥ युग्मम् ।। हरिवर्षसमायातबीजैस्तरुभिरुद्गतैः । स्वहस्तवापितैरेव संदर्शितपथस्थितिः ॥२७२।। जगाम पैतृकं धाम तपोवनुमियं क्रमात् । पितुः श्मशानमालोक्य रुरोदेति भृशं पुनः ॥२७३।। हा तात ! दुहितेयं तेऽनवधिदुःखसेवधिः । क्वासि त्वमेहि मे देहि वत्सावत्सल ! दर्शनम् ॥२७४॥ दुःखितां दीनवदनामेकां शरणवर्जिताम् । आश्वासय समागत्य विधाय करुणां मयि ॥२७५।। शून्येऽमुत्र वने तात ! त्वदृते दुःखभागहम् । पूत्करोमि पुरः कस्य क्व यामि च करोमि किम् ? ॥२७६।। रम्यमासीत् पुरमिव त्वयीदं तात ! जीवति । अभूत् पुनरिदानी मे गहनं दहनोपमम् ॥२७७।।
१. न वि० । २. रस्या वि० । ३. दाति वि० ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #328

२५४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ अद्राक्षमद्य जीवन्तमेव त्वां तात ! यद्यहम् । दुःखमप्युत्सवीयेत तदा वै व्यसनं मम ॥२७८॥ अथ ग्रहिलतामेतां जल्पामि कियतीमहम् । यादृगेवोप्यते पूर्वं तादृगेव हि लूयते ॥२७९॥ इति शोकं कृशीकृत्य जनकोटजवासिनी । कन्दमूलफलाहारा तस्थावेकाकिनी वने ॥२८०॥ हस्तन्यस्तमुखी दु:खं तस्थुषी सुमुखी हृदि । दध्यावित्यन्यदा चित्रलेपकाष्ठमयीव सा ॥२८१।। प्रायः संपाकमधुरा कर्कन्धूरिव यद् वधूः । श्रद्धावती कथं तन्मे भविता शीलशीलनम् ॥२८२।। हुं स्मृतं जनकेनास्ति पुरा संदर्शितौषधी । एका यस्याः प्रभावद्धिवशान्नारी नरायते ॥२८३।। इति निश्चित्य तामेषा वनं वीक्ष्य समाहृताम् । कर्णे पवित्रिकीकृत्य पितृशिक्षामिवाकरोत् ॥२८४।। तस्याः प्रभावतः पुंस्त्वमकुतोभयमाप्य सा ।
मुनिवेषा सुखेनास्थादर्चयन्ती जिनेश्वरम् ॥२८५।। $$ इतश्च वल्लभोऽमुष्या रोहद्विरहविह्वलः ।
तस्थौ राज्येऽपि विक्रीतावशिष्ट इव शून्यहृत् ॥२८६।। सुलसापि निजोदग्रप्रवृत्त्या जितकाशिनी । गत्वा संमदयामास कावेरीपतिनन्दिनीम् ॥२८७।। शिक्षयित्वा तु काबेरीपतिरप्यतिमानवान् । प्रास्थापयत् तदा दूतमथो हेमरथं प्रति ॥२८८।। सोऽपि गत्वा ततो दूतः पुरुहूतमिव श्रिया । रथमर्दनभूपालमभ्यधादिति पर्षदि ॥२८९।। भवन्तं देव ! कावेरीपतिः प्रच्छयतीदृशम् ।
अयं नाऽऽयातवानत्र कुमारः किमु कारणम् ? ॥२९०।। १. शुद्धा वनीपकं वि०।
15
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #329

[२५५
ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
परिणेतुं सुतामस्मत्प्रभोरात्मतनूभवम् । तत् त्वं विसृज राजेन्दो ! सज्जनं माऽवजीगणः ॥२९१।। किमन्यदेकतो रङ्कमपि राजानमन्यतः । वचसापि विवेकज्ञा जातु न ह्यवजानते ॥२९२॥ दूतवाणीमिति क्षोणीपतिः श्रुत्वा निजाङ्गजम् । दुःखिनं रहसि क्रोडीकृत्य कृत्यविदब्रवीत् ॥२९३।। किमेवं नित्यशोऽतुच्छ वत्स ! चेतसि ताम्यसि । किं त्वयाऽश्रावि नैवं यत् कृतं कर्म न दूषयेत् ॥२९४॥ तत् त्वं मदुपरोधेन कावेरीनगरीशितुः । परिणेतं दहितरं वत्स ! सञ्चर सत्वरम् ॥२९५॥ अनिच्छन्नपि स मापवाचमेताममन्यत । रुद्रस्नात्रमिवालङ्घ्यं भाषितं हि पितुः सताम् ॥२९६॥ $ अथो चचाल गणको-पदिष्टेऽहनि रुक्मिणीम् । परिणेतुमसौ सैन्यधूलिधूसरिताम्बरः ॥२९७।। वाहिनी वाहिनीवास्य वाहकल्लोलमालिनी । ऋषिदत्तावनाम्भोधौ प्रविश्य स्थितिमादधे ॥२९८।। वनमालोक्य तद् दृष्टचरं चारुगुणैकभूः । कुमारश्चिन्तयामास बाष्पक्लिन्नविलोचनः ।।२९९॥ वनं हन्त ! तदेवेदं तदा पूर्णमनोरथः । पर्यणैषमहं यत्र तामहो चारुलोचनाम् ॥३००॥ त एव तरवः सर्वे तदेव हि सरोवरम् । सैव भूमिस्तदेवेदं पुरतो जिनमन्दिरम् ॥३०१॥ ममाजायत दुःखाय सुखाय यदभूत् पुरा । निरागस्यपि निर्बुद्धे ! हा विधे ! किं कृतं मयि ? ॥३०२।। चिन्तयन्नित्ययं शोकशङ्कसङ्कलमानसः ।
जगाम कतिभिः साकं पत्तिभिजिनमन्दिरम् ॥३०३॥ १. सत्वरं वत्स ! संचर वि० । २. तार वि० ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #330

२५६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ अस्मिन्नवसरे तस्य दक्षिणं चक्षुरुच्चकैः । पस्पन्द संमदादेवमचिन्तयदसौ ततः ॥३०४।। ममास्फुरदिदं चक्षुः प्रियासंगमसूचकम् । सा तु दैवहता क्वास्ते तदिदं किमु निष्फलम् ? ॥३०५।। अथवेदं ममाग्रेऽपि चैत्यं चिन्तामणीयते । अधुनापि प्रियं किञ्चित् तादृशं तद् भविष्यति ॥३०६।। इति चिन्तयते यावत् कुमारः स्फारविस्मयः । ऋषिदत्तामुनिस्तावदस्मै पुष्पाण्युपानयत् ॥३०७।। कुमारोऽपि करात् तस्य पुष्पमालां समाददे । दृशा पश्यन्नमुं जातप्रियाभ्रमविशालया ॥३०८।। ऋषिदत्तामुनिः सोऽपि हृदीदं समचिन्तयत् । रुक्मिणी परिणेतुं किं प्रस्थितोऽयं मम प्रियः ? ॥३०९।। कुमारोऽपि जिनं नत्वा तमाहूय च सादरम् । आत्मगुप्यद् गुरुं निन्ये तद्वियोगासह: सुधीः ॥३१०।। अग्रासनोपविष्टं तं भोजयामास चाञ्जसा । पर्यधापयदत्यर्थमभ्यर्थ्य वसनानि च ॥३११।। ततोऽपृच्छदिदं मानी समानीय करद्वयीम् । कुमारस्तं समासन्नासनासीनं विनीतवाक् ॥३१२।। मदीयनयनाम्भोजभास्करप्रतिम ! प्रभो ! । निवेदय वनेऽमुष्मिन् कदाऽऽयासी: कुतस्तथा ? ॥३१३।। अथोवाच मुनिः काशसंकाशदशनत्विषा । अयं विद्योतयन्नुच्चैः समाजपदमण्डपम् ॥३१४।। आसीदत्राश्रमे देव ! हरिषेणमुनिः पुरा । ऋषिदत्तेति तस्याभूत् तनया विनयावनिः ॥३१५।। कुमारः कोऽपि तां निन्ये परिणीय निजं पुरम् ।
मुनिरप्यगमद् वह्निप्रवेशात् त्रिदशात्मताम् ॥३१६।। १. पट’ वि०।
15
25
D: amarata.pm5|3rd proof

Page #331

[२५७
ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
तदैवाहमपि क्षोणी भ्रामं भ्राममिहागमम् । अमेयगुणनाभेयसेवाहेवाकमुद्वहन् ।।३१७।। अपूर्यत ममात्रैव वसतः पञ्चवत्सरी । पुनस्त्वदर्शनेनाद्य वल्लीवाभूत् फलेग्रहिः ॥३१८।। अब्रवीदथ सानन्दमिलापतिसुतोऽपि तम् । मुने ! त्वां पश्यतो दृष्टिः कथं मे न हि तृप्यति ? ॥३१९॥ तेनापि जगदे देव ! कोऽपि कस्यापि वल्लभः । मोदन्ते कुमुदानीन्दौ कमलानि तु भास्करे ॥३२०।। मुनि विनिहृतास्तोकतोषचिह्नमथावदत् । सोपरोधमिति क्षोणीरमणप्रभवोऽपि तम् ॥३२१॥ अग्रे समस्ति गन्तव्यं मुने ! यामि कथं यतः । त्वत्प्रीतिशृङ्खलाबद्धं मनो मे गन्तुमक्षमम् ॥३२२। तन्मयैव समं तत्र चल चारुमते ! यते ! । वलमानस्त्वहं पश्चाद् , मोक्ष्यामि त्वामिहाश्रमे ॥३२३॥ अथावादीद् मुनिमॆवमाग्रहं त्वं वृथा कृथाः । यतः संयमिनां देव ! दूष्यते राजसंगतिः ॥३२४।। जगदे जगतीशक्रसूनुना मुनिरादरात् । कुर्वते प्रार्थनाभङ्गं त्वादृशा अपि किं प्रभो ! ? ॥३२५॥ अमात्या अपि तं प्राहुः स्वामिचित्तोपलक्षिणः । तथा यथा कुमारेण स मेने गमनं समम् ॥३२६॥ ऋषिदत्तासमा कापि सती क्वाप्यस्ति नास्ति वा । रविर्द्रष्टुमितीवागात् तदा द्वीपान्तरावनौ ॥३२७।। यामिनीकामिनीकर्णकुण्डलं चन्द्रमण्डलम् । नभोऽङ्गणेऽपतत् कीर्णतारामौक्तिकपङ्क्तिकम् ॥३२८।। तौ कुमारमुनी प्रीत्या कृतसान्ध्यविधी ततः । निशामनयतामेकपल्यङ्कतलशायिनौ ॥३२९।।
१. 'कमु वि० L. I किमु P. I
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #332

२८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ $$ अथ प्रयाणमकरोत् प्रभाते भूपतेः सुतः ।
पटापटप्लुताश्वीयहेषामुखदिङ्मुखः ॥३३०॥ स संततप्रयाणोऽथ कावेरी नगरीमगात् । समभ्यागाच्च मुदितस्तं नृपः सपरिच्छदः ॥३३१।। प्रावेशयच्च कावेरीमुत्सृतध्वजतोरणम् । कुमारं स नृपः पौरवधूवीक्षितवैभवम् ॥३३२।। विवाहसज्जितं मत्तवारणप्रवणं ततः । सौधमेकमलङ्चक्रे कुमारः कटकोपमम् ॥३३३।। अथ ज्योतिर्विदादिष्टे वासरे वासवोपमः । पर्यणैषीद् नृपसुतां तामृषेर्दुहितुः पतिः ॥३३४॥ कृतपाणिग्रहं पुत्र्याः कुमारं गौरवादमुम् । नृपः कतिपयान्युच्चैरस्थापयदहानि सः ॥३३५।। कण्ठासक्तभुजोत्सङ्गसङ्गिनी नक्तमन्यदा । पति जगाद विश्रम्भप्रणयादिति रुक्मिणी ॥३३६।। प्राणेश ! कीदृशी साऽऽसीद् ऋषिदत्ता तपस्विनी । मनस्ते या वशीचक्रे गौतमीव शचीपतेः ? ॥३३७।। जगाद मेदिनीनाथसूनुः साश्रुविलोचनः । शुभे ! तदुपमा सैव नैव काचिदिहापरा ॥३३८।। रूपलक्ष्मीजुषो यस्याः समस्या कामकामिनी । वणिका मेनका नागयोषितः पदपांशवः ॥३३९।। जाते तद्विरहे दैवादासीस्त्वमपि मे प्रिया । यत् क्षैरेयीं विना घृष्टिरपि प्रीतिकरी न किम् ? ॥३४०॥ ततः सकोपभूपालदुहिता पूर्वकारितम् । निजं पौरुषमाचख्यौ परिणेतुर्बहिर्मुखी ॥३४१।। तदाकार्ण्य तदा दत्तकर्णः सोऽपि मुदं हृदि ।
ऋषिदत्तामुनिर्दधेस्वकलङ्कापनोदतः ॥३४२॥ १. सकोपा भू वि० L.।
15
25
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #333

[२५९
ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
इति श्रुत्वा कुमारोऽथ भृकुटीभङ्गभीषणः । रुक्मिणीमपनीयाङ्कादतुच्छं निरभर्स्यत् ॥३४३।। अरे पापीयसि ! क्रूरे ! भवती तन्वतीदृशम् । आत्मानं नरकक्रोडे मां च दुःखावटेऽक्षिपत् ॥३४४।। हहा गुणवती रूपवती याऽसीद् महासती । कथाशेषीकृता सापि धिक् त्वामशुभकारिणीम् ॥३४५।। केवलं सूत्रयन्त्यात्महितं किं विहितं त्वया । लोकद्वयविरुद्धं हा पापकारिणि ! वैरिणि ! ॥३४६।। इति निर्भर्त्सयतस्तस्य नवोढां व्यूढदीधितिः । निशानाशात पतिर्भासामाविरासाऽम्भसां निधेः ॥३४७|| निशापतिरपि प्राप्तनिशाविरहविह्वलः । झम्पापातमिवाधातुं ययावपरवारिधौ ॥३४८।। अथ भूपसुतः कान्तादुःखतान्ताशयश्चिताम् । किङ्करैः कारयामास तत्रैव भवनाङ्गणे ॥३४९।।
अधिरोढुं चितां सोऽग्निनिचितां चलितश्च ताम् । स्वजनैर्वार्यमाणोऽपि सबाष्पं पदयातिभिः ॥३५०॥ कावेरीपतिनाप्येष जवादेत्य निवारितः । कुमार ! त्वादृशां नेद-मबलाकर्म युज्यते ॥३५१॥ राज्ञेत्युक्तोऽप्यसौ यावदाग्रहं न विमुञ्चति । ऋषिदत्तामुनिं तावदवोचन् परितो जनाः ॥३५२॥ भगवन्नेष निःशेषं मन्यते ते सितासितम् । अतः कृताग्रहं संप्रत्येनं मृत्योनिवर्तय ॥३५३।। अभ्यर्थितो जनैः सोऽथ निद्भुतामन्दसंमदः । ऋषिदत्तामुनिः प्राह विहस्य नृपनन्दनम् ॥३५४।। कुमार ! महिलामात्रकृते किं म्रियते वद ।
त्वादृशा वसुमत्या हि पतयः सेयमज्ञता ॥३५५।। १. भर्ल्स L. | २. म्भसो L. I
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #334

10
२६०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ प्रतिश्रुतमहो ! यन्मा भवताऽऽनयता वनात् । धन्यमण्डलमूर्धन्य ! विस्मृतं तत् कथं तव ? ॥३५६।। किञ्चतद्वल्लभासङ्गकाम्यया मा मृथा वृथा । देहिनां गतयो भिन्नाः परलोकजुषां यतः ॥३५७॥ मृतस्य वल्लभासङ्गवार्तापि तव दुर्लभा । जीवतः पुनरागत्य सा कुतोऽपि मिलिष्यति ॥३५८।। कुमारोऽपीत्यभाषिष्ट विप्लावयसि मां मुने ! । संघटन्तेऽसवः क्वापि जीवतां मृतिमीयुषः ? ।।३५९।। जगाद मुनिरप्येनं मा विषीद महामते ! । अमुना तव सत्त्वेन जीविष्यति मृतापि सा ॥३६०॥ सप्रत्याशमथ क्ष्मापसूनुर्मुनिमभाषत । प्रभो ! मां पुनरप्येतदेव श्रावय सत्वरम् ॥३६१॥ प्रत्यक्षं भवता क्वापि दृष्टा सा किमथ श्रुता ? । अथ जानासि जीवन्ती ज्ञानेन क्वापि तस्थुषीम् ? ॥३६२।। सावष्टम्भमदम्भस्त्वं यदेवं देव ! जल्पसि । यतः प्रकटयन्त्येव वाचोऽभिप्रायमान्तरम् ॥३६३।। मुनिर्जगाद जानामि ज्ञानेन तव वल्लभा । दक्षिणाशापतेरस्ति पुरे पश्यसि मां यथा ॥३६४॥ प्रस्थापयामि तदहं तत्पदे सविधे विधेः । स्थित्वा तां, 'सुहृदः कार्ये तदल्पं यद् विधीयते' ॥३६५।। अब्रवीदथ सौत्सुक्यप्रमोदं भूपनन्दनः । यद्यप्येतद् मुने ! तत्र विलम्बो युज्यते न ते ॥३६६।। मुनिर्बभाषे किं ध्यानक्षणो दक्षिणया विना । सिध्यति मापतनय ! सातमेव पतेन्मुधा ॥३६७।। उवाच भूपसूस्तुभ्यमग्रेऽपि हि मुने ! मनः ।
अर्पितं साम्प्रतं सोऽयमात्मापि मम तावकः ॥३६८॥ १. शीतमेव वि० मु०।
15
25
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #335

ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
[२६१ जगाद मुनिरप्यस्तु त्वदात्मा निकटे तव । यच्च दानं यदा याचे ददीथास्तत् तदा मम ॥३६९।। उक्त्वा प्रमाणमादेश इति भूपसुतोऽपि तम् । ऊचे किञ्च विलम्बोऽयं लम्बो मामतिबाधते ॥३७०|| कुमार ! ते प्रियामाविष्करोम्येषोऽधुना ननु । इत्युदीर्य मुनिस्तथ्यं नेपथ्यान्तरमाविशत् ॥३७१॥ भविताहो ! मुनेः कर्म समीचीनमिदं यदि । अहमेव कदा धन्यः पुण्यवानिह भूतले ॥३७२।। प्रभविष्णुः प्रभावोऽत्र सतीनां च सतामपि । भूयादिति महीनाथे सनाथे हृदि चिन्तया ॥३७३।। द्रष्टव्याऽद्य मया दिष्ट्या दृष्ट्या संजीवनौषधिः । सा प्रियेत्युत्सुकस्वान्तेऽपि च भूपसुते सति ॥३७४।। परोलक्षेषु निस्पन्दमानलोचनपक्ष्मसु । पश्यत्सु पुरलोकेषु मालिताट्टालपङ्क्तिषु ॥३७५।। यक्षकिन्नरगन्धर्वस्वर्वासिषु नभोऽङ्गणे । स्थितेषु कौतुकात् पाणिधृतमाल्येषु सादरम् ॥३७६।। विहाय सममौषध्या मुनितां मुनिनन्दनी । प्रादुरास पटीमध्यादब्धेरिव रमा ततः ॥३७७।। षड्भिः कुलकम् ॥ पुष्पवृष्टिं व्यधात् तस्याः शिरसि त्रिदशावली । जयेत्याशीर्वच:पूरपूरिताखिलदिङ्मुखा ॥३७८।। उवाच रूपसंपत्तिविजितामरसुन्दरीम् । तामालोक्य तदा लोकः स्मेरविस्मयमानसः ॥३७९॥ चामीकरस्य पुरतो यादृशी किल पितला । तादृशी ऋषिदत्तायाः पुरः स्फुरति रुक्मिणी ॥३८०।। स्थाने तदस्य भूपालसूनोराग्रहसद्ग्रहः । को नाम म्रियते नास्याः कृतेऽतिमधुराकृतेः ? ॥३८१।।
D:\amarata.pm513rd proof

Page #336

२६२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ कुमारोऽपि बहोः कालाद् दृष्टनष्टापदस्तथा । पपौ यथानन्दबाष्पैस्तल्लावण्यमिवाचमत् ॥३८२।। ऋषिदत्तापि नीरङ्गीदलोत्सङ्गीकृतानना । आलुलोके दृशा लज्जास्पृशा पत्युः पदाङ्गुलीः ॥३८३।। जीवन्तीमात्मजामातुराविर्भूय पुरः स्थिताम् । तामालोक्य नृपोऽप्यन्तःप्रमोदवशगोऽभवत् ॥३८४।। निनाय च निजं सौधमसौ धन्यतमां नृपः । कुमारसहितामेतां समारोप्य करीश्वरम् ॥३८५।। गौरवात् तामथ स्नानवासोऽलङ्करणादिभिः । सच्चकार निजापत्यनिर्विशेषं विशेषवित् ॥३८६।। सुलसां तु महीपालः पापिनी तामपापधीः । भ्रामयित्वा पुरे पौनिन्द्यमानामनारतम् ॥३८७।। रासभारोपितां मुष्टियष्ट्यादिपरिताडिताम् । पुरतः परितो वाद्यमानकाहलडिण्डिमाम् ॥३८८।। विलूनकर्णयुगलनासिकां निरवासयत् । अवध्या हि सतामेते, नारी-गो-द्विज-लिङ्गिनः ॥३८९॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ नन्द(न्दि)नी स्वामपि महीपती रहसि रंहसा । निरभर्सयदत्यन्तरूक्षाक्षरकिरा गिरा ॥३९०।। कुमारोऽपि कियत्कालं सहैव ऋषिदत्तया । तस्थौ विषयवांस्तत्र श्वशुरेण प्रमोदितः ॥३९१।। $ अन्यदा च प्रियामूचे तामुत्सङ्गनिषेदुषीम् ।
कुमारः स्फारशोकाश्रुजलाविलविलोचनः ॥३९२।। प्रिये ! सर्वमिदं भव्यमभूद् मित्रं परं मम । कष्टमास्ते विधेः पार्वे त्वत्पदे प्रहितो मुनिः ॥३९३।। परार्थकर्मठेनाद्य मठेन गुणसम्पदाम् । मित्रेण रहिता जज्ञे भूरियं मे तमोमयी ॥३९४।।
20
D:\amarata.pm5!3rd proof

Page #337

[२६३
ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
ऋषिदत्ता विहस्याह मा विषीदावधारय । देवाखर्वमिदं सर्वमोषधीललितं मम ॥३९५।। किञ्च मे वरमायच्छ यस्त्वयास्ति प्रतिश्रुतः । प्रसीद पश्य दयित ! रुक्मिणीमपि मामिव ॥३९६।। दध्याविति कुमारोऽपि श्रुत्वा तद्भारतीमहो । विरोधिन्यामपि मनोवृत्तिरस्याः कृपावती ॥३९७।। विचिन्त्येति हृदा भूमीपतिसूनुस्तदा मुदा । उवाच दयितामेवमस्तु देवि ! विवेकिनि ! ॥३९८।। इति भर्तुर्वचः प्राप्य रुक्मिणीमतिगौरवात् ।
ऋषिदत्तात्मनाऽऽहूय लज्जाभङ्गमसूत्रयत् ॥३९९।। $$ अथापृच्छय कुमारोऽपि कावेरीपतिमन्दिरात् ।
दयिताभ्यां युतस्ताभ्यामाजगाम निजं पुरम् ॥४००। अभ्याजगाम तनयमथो हेमरथो नपः । कुर्वन् करिमदैर्दत्तच्छटामिव वसुन्धराम् ॥४०१।। तुङ्गत्तुरङ्गतुण्डागपातिभिः फेनबिन्दुभिः । तदा रराज परितः सपुष्पप्रकरेव भूः ॥४०२॥ विलोक्य तातमायान्तमुत्तीर्णोऽथ रथादसौ । कुमारः सारविनयो ननाम लुठदङ्गकैः ॥४०३।। पादानतं तमुत्थाप्य परिरभ्य च वक्षसा । चुचुम्ब शिरसि क्षोणीपतिः प्रीतितरङ्गितः ॥४०४।। पुरं पुरपुरन्ध्रीहक्क्लुप्तवन्दनमालिकम् । नृपः प्रावेशयदथो वधूयुगयुतं सुतम् ॥४०५।। ऋषिदत्तां सतीचक्रचूडामणिममानयत् । ज्ञातोदन्तः क्षितेरिन्दुरपि स्वागसि लज्जितः ॥४०६।। क्रमात् कृत्वैष कनकरथसादखिलामिलाम् ।
भद्राचार्यपदोपान्ते व्रतमादाय निर्वृतः ॥४०७।। १. 'माद' वि० । २. रङ्ग वि० ।
D:\amarata.pm5|3rd proof

Page #338

5
10
15
20
25
२६४]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
अथ न्यायेन कनकरथः शासन् वसुन्धराम् । अवाप ऋषिदत्तायां नाम्ना सिंहरथं सुतम् ॥४०८|| SS ऋषिदत्तान्वितः क्षोणीपतिर्वातायनस्थितः । अद्राक्षीदन्तरिक्षेऽम्बुवाहमण्डलमन्यदा ||४०९|| प्रचण्डपवनस्तच्च तत्क्षणादेव दैवतः । सिद्धं कार्यमिवानार्यः प्रापयद् विशरारुताम् ॥४१०॥ मिलितं गलितं चापि घनवृन्दमुदीक्ष्य तत् । चिन्तयामास वैराग्यवानिदं मेदिनीपतिः ॥४११॥ दृष्ट- नष्टमिदं यादृग् घनाघनकदम्बकम् । संसृतौ तादृगेवायुर्विभवादि चलाचलम् ॥४१२॥ उदिते सति भूपस्य वैराग्यमयतेजसि । कोऽहमित्याकलय्येव रविरत्रान्तरेऽसरत् ॥४१३॥ भूपालोऽपि दयितया स साकमृषिदत्तया । विरागितमना धर्मवार्त्ताभिरनयन्निशम् ॥४१४॥ प्रातः कृत्यं च निर्माय यावदास्थानमास्थितः । आरादारामिकेणायं तावदित्यभ्यधीयत ॥ ४१५॥ नाथ ! भद्रयशाः सूरिरुद्याने कुसुमाकरे । आगत्य सपरीवारः शमवान् समवासरत् ॥४१६॥ इत्याकर्ण्य वितीर्यास्मै पारितोषिकमञ्जसा । जगाम सपरीवारो नमस्कर्तुं गुरून् नृपः || ४१७॥ प्रणम्याग्रे निविष्टेऽस्मिन् गुरुर्गभीरया गिरा । चकार भवनिस्तारदायिनीं देशनामथ ॥ ४१८॥ विधाय देशनां ज्ञान - गुरौ तत्र गुरौ तदा । विरते सत्यदोऽवादीदृषिदत्ता कृताञ्जलिः ॥ ४१९॥
निर्मितं कर्म भगवन् ! किं मया पूर्वजन्मनि । राक्षसीति ममालीकः कलङ्को यदजायत ? ॥ ४२०॥ १. भी वि० ।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #339

[२६५
ऋषिदत्ताचरित्रम् ॥]
अथोवाच स तां साचीकृतप्राचीनकल्मषः । प्रतिबोधसुधावृष्टिपुष्करावर्तको गुरुः ॥४२१।। $$ अस्तीह भारते भद्रे ! परं गङ्गापुरं पुरम् ।
अभूद् भूमीपतिर्गङ्गदत्तस्तत्रातिविक्रमी ॥४२२।। त्वमासीस्तस्य तनया गङ्गाकुक्षिसमुद्भवा । गङ्गसेनेति नि:सीमशीलपालनपण्डिता ॥४२३।। तत्रैवासीत् पुरे चन्द्रयशा: साध्वी तदन्तिके । मतं तीर्थकृतामाप भवती भवतीरदम् ॥४२४।। ततः कृतरतिस्तत्र जगदेकसहोदरे । विषयांस्त्वमवाज्ञासीरखिलान् खलसंनिभान् ॥४२५।। तदा तु चन्द्रयशसः प्रवर्त्तिन्याः पदान्तिके । निःसङ्गा यतिनी सङ्गाभिधा काचित् तपस्यति ॥४२६।। नमस्यति जनः स्तौति तपस्यन्तीमुदीक्ष्य ताम् । नान्यदस्ति सदाचारादपरं यशसे यतः ॥४२७॥ तत्प्रशंसामतीव त्वं सहसे न तदा शुभे ! । स्यादेवैकगुणानां हि मत्सरच्छुरितं मनः ॥४२८॥ तस्याः श्लाघाविपर्यासमिच्छन्ती भवती ततः । अभ्याख्यानमितिप्रौढमदासीदूढमत्सरा ॥४२९।। यदियं दम्भिनी सङ्गा तपस्यति दिवा तपः । राक्षसीव पुना रात्रौ ग्रसते मृतकामिषम् ॥४३०॥ अभ्याख्यानमिदं साक्षात् प्रशमामृतदीर्घिका । तितिक्षामास सा सङ्गा भवभङ्गाभिधाविता ॥४३१।। वत्से ! तुच्छस्त्वया कर्मबन्धः शर्मनिषूदनः । उपार्जितः पुनर्मिथ्यादुष्कृतादानतस्ततः ॥४३२।। तद्विपाकवशाद् भ्रान्त्वा भवं बहु मुहुर्मुहुः । कर्मशेषे पुनर्गङ्गापुरे राजसुताऽभवः ॥४३३।।
१. मति वि०।
D:\amarata.pm5\3rd proof

Page #340

२६६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ ततः प्राप्तजिनाधीशमुनिव्रतविराजिता । अकार्षीः कपटाटोपसंकटं विकटं तपः ॥४३४।। पर्यन्ते तदनालोच्य दुष्कर्म कपटोद्भवम् । मृत्वाऽनशनतः प्राप ईशानेन्द्रकलत्रताम् ॥४३५।। ततश्च्युत्वा च भवती हरिषेणमहीपतेः ।
सुता प्रीतिमतीकुक्षिभवाऽभूदाश्रमावनौ ॥४३६।। $प्राचीनकर्मपरमाणुमहोदयेन, भद्रे ! तवाभवदयं विपुलः कलङ्कः ।
दुष्कर्म मर्मभिदुरं हि दुरन्तमेव, न क्षीयते भवशतैरपि देहभाजाम् ॥४३७॥[व.ति.]
इति श्रुत्वा गुरोर्वाणी वैराग्यद्रुमसारणीम् । 10 सापि जातिस्मृतिज्ञानचक्षुषा सर्वमैक्षत ॥४३८।।
तदा किञ्च तदाकर्ण्य भूपालोऽपि विशेषतः । विरागितमनाः साक्षाद् गुरुं दीक्षामयाचत ॥४३९।। ऋषिदत्तापि वैराग्यवती गुरुमजिज्ञपत् । एतदेव पुराकर्मभयात्तपृथुवेपथुः ॥४४०॥ उवाच गुरुरप्येतद् विलम्बोऽत्र न युज्यते । असारेऽमुत्र संसारे सारेयं हि तपःक्रिया ॥४४१॥ अथ तौ दम्पती सिंहरथनामानमङ्गजम् । कृत्वा राजपदे दीक्षामाददाते तदन्तिके ॥४४२।।
तौ गृहीतव्रतौ खड्गधाराचङ्क्रमणोपमम् । 20 चक्रतुादशविधं तपः कपटवजितम् ॥४४३।।
अन्यदा जग्मतुः साकं गुरुभिर्भद्रिलापुरम् । पुरं शीतलतीर्थेशजन्मना पावनीकृतम् ॥४४४।। तपोहुताशे किल कर्मजालं, पलालपूलप्रतिमं विधाय ।
अवापतुस्तत्र पुरे गरीयः सत्केवलज्ञानमयं महस्तौ ॥४४५।। [उपजाति] 25 गतवति विततायु:कर्मणि प्रान्तमन्तःकरणशरणवैरिध्वंसनादात्तकीर्तिः । अथ पृथु मथितापत् केवलिद्वन्द्वमेतत् परमपदमुदारानन्दसंदोहमूहे ॥४४६।। [मा.]
इति ऋषिदत्ताकथासमाप्तः श्री ॥
D:\amarata.pm513rd proof

Page #341

परिशिष्टानि
परिशिष्टम् [१] सिरिधम्मसेणगणिमहत्तरविरअ
वसुदेवहिण्डिमज्झिमखण्डे इसिदत्ताकहा ॥ परिशिष्टम् [ २ ] श्रीआम्रदेवसूरिविरचिताख्यानकमणिकोशवृत्तौ
भावशल्यानालोचनदोषाधिकारे ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥ परिशिष्टम् [३] श्रीजयकीर्तिसूरिविरचितशीलोपदेशमालायाः
श्रीसोमतिलकसूरिविरचितशीलतरङ्गिणीवृत्तौ
ऋषिदत्ताकथा ॥ परिशिष्टम् [४] सिरिमुणिवइगुणपालविरइयरिसिदत्ताचरिये
तात्त्विक-उद्धृतपाठानामकाराद्यनुक्रमः ॥ परिशिष्टम् [५] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे
तात्त्विक-उद्धृतपाठानामकाराद्यनुक्रमः ॥ परिशिष्टम् [६] सिरिमुणिवइगुणपालविरड्यरिसिदत्ताचरिये
सूक्तिसदृशपद्यांशानामकाराद्यनुक्रमः ॥ परिशिष्टम् [७] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे
मध्यकालीनगुर्जरपद्यानामकाराद्यनुक्रमः॥ परिशिष्टम् [८] सिरिमुणिवइगुणपालविरड्यरिसिदत्ताचरिये
विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमः॥ परिशिष्टम् [९] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे
विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमः॥

Page #342


Page #343

परिशिष्टम्
[१] सिरिधम्मसेणगणिमहत्तरविरइअवसुदेवहिण्डिमज्झिमखण्डे
इसिदत्ताकहा ॥
एवमहं तत्थ पउरपरिभोगो दइदाजणमज्झगदो जधासुहं अभिरमामि ।
अण्णदा य हेमदाढेण रण्णा भणिदो भरद्दाओ-ताद ! विसज्जेध अज्जपुत्तं, वच्चदु संतेउरो अम्हेहि सह कणगचूलं णगरं ति । तेण भणिदं-ण ताव हं एवं विसज्जेमि । अच्छदु इधेव किंचि कालं ति । तेण भणिदं-तात ! किं अस्थि किंचि कारणं ? ति । रिसिणा भणिदो-अस्थि कारणं । सुणाहि, वेदड्डदाहिणसेढीए अत्थि सुभि णाम जणवदो । तत्थ णगरं तादपुरं णाम । राया य रिसभकुले देवरिसभो णाम । सो य मम बालवयंसो परमपीदिकलिदो य । तस्स य माणसवेगेणं महासिहरेणं य खयरराइणा सद्धि चिरकालियं वेरं। तस्स य देवरिसभस्स रणो मंदाकिणी णाम देवी । तीय अत्तिया कण्णगारूवेण सुरच्छरा णाम । तं च माणसवेगो वेरसंधीणिमित्तं मग्गदि । ण य से देवरिसभो राया पयच्छदि । बीभेदि पुण तस्स । किं पुण ण देति कण्णं ? । तस्स किर मंदरेणं चारणसमणेणं वरकज्जे पुच्छिज्जंतेणं मम जामादा जामादुगो णिहिट्टो । भणिदो य किर तेण भगवता जधा-'तस्स पभा [वे ]ण तुमं माणसवेगं महासिहरं च जिणीहिसि । तेण य देवरिसभेणं ममं संदिटुं जधा, "तुब्भस्स जामादुगस्स पेच्छओ आगच्छीहं' ति । एदेण कारणेणं एवं तुह भगिणीपदि ण ताव विसज्जयामि । अच्छदु इधेव, तुब्भे [पु] ण वच्छध त्ति ।
एवं रिसिणा कधिदे सणगरं गदो सपरिवारो राया हेमदाढो । अहमवि पियाहिं सहिदो खयरलोगोवणीदपरिभोगो जधासुहं परिवसामि । एवं गदाणि मे काणि वि दिणाई । ण य आगच्छदि देवरिसभो राया । ___ अण्णदा य तम्मि आसमपदे सहसा दे (? चे )व अदिमहंतो तावसजणस्स कलकलो जादो । बेंति य परिभीदगग्गरस्सणा वणरिसिणो-एस भो ! ए (? प) एसउप्पादभूदो महाविगरालो महाकायो महाभयकरो य अस्सुतरूवो अदिट्ठपुव्वो य को वि महारक्खसो
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #344

२७० ]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ संपत्तो । एवं भणंतो भीतो तावसलोगो पलाइदुं पयत्तो । कोइ कोइ पुण दारुणभयवादभग्गो ऊरुक्खंभइदो पवणहतस्सो ( ? लो ) द्धपादवो इव तत्थेव थरथरायदि । कोइ पुण अतिरेयतरं मंदसत्तदाए दट्टु चेव जरिदो वणोगसो । केइ पविसत्त (?ट्ट )जडाकडिल्ला फिल्ला ( ? ) मच्छि ( ?त्थ ) या पडिदा ।
तं च तथाभूदं भूदं एज्जमाणं दणं भीयाओ मे पत्तीओ पवणाहदकदलिवणवेलंबयं कुणमाणीओ पवेविदाओ व्व । आलोइतो य मया वि सो णिसिचरो भीदतावसवधुवंदेसु वेविरविसमविसंथुलगमणेसु दरपरियत्तणयणेसु णिज्झाइ ( ? य ) माणो दूरावगदो ममंतेण आगच्छमाणो । अवि य -
पज्जलिदफुलिंगुज्जलजलंतधूसरमहा जडाभरो, अंजणगिरिसिहरसरिसपीवरविगरालघोरतरदसणुधरणो, उक्कडफुडवियडदढदाढो, विडंबिताणणसोत्तो, पज्जलितिंगालपगलंतदित्तचित्तल (? च) वललोलणयणसंघादो, जमलजुवलोरुअतिझुसिरगुहासोतसरिसणा[ सा ]धरो, दीहरविकरालपलंबाधरोट्टभीसणयमुहो, तिक्खविगरालदसमो, पप्फुरिदकविलदीहरपलंबघोडयपुच्छसरिच्छगोच्छोच्छाइदवदणो, मुहणेंतरुधिरकवलग्गिज (? जा ) लोलिपिंगलो, बहुबाहुसमाउलो भयपासो, पल्हत्थतालतरुघोरपालंबसंकुलो इव महासेलो, छुरियासरिच्छतिक्खणक्खो, पलंबपोट्टपोट्टा (? पेढा ) लविउलकुच्छिदेसो, ससिरवग्घाइणचम्मणिवसणो, णरसिरकवालमालाखलंतपालंबसंकुलो, मज्जारोलूकसउणगगहिदपाणी, सरुधिरगयचम्मपाउदो, विविधभुयंगमसहस्समालाविसत्तदेहो, सिरलग्गकं कवायसग ( ?गि )द्धविणद्धद्धपर (?) - वदणदेहबीभच्छ्दरिसणो, सरडकडकण्णपूरो, घोरसिवारावमुक्कपुक्कारो, हुदवहज ( ? जा )लाविलोलवदणो, खरफरुसणिडुरस्सणो, परमघोरयुगणिधणकालठ्ठरत्तसमयसमुल्लसिदो इव ओघाइयकालजलधरो ।
तस्स य दंसणहित्थहिदयो आसायि ( ? सि ) दो मे देविजणो । अभिधावितो य सो मम वधाए णिसिचरो । तदो सो मया बद्धपरियरेणं आकारिदो । गहियखग्गखेडयपाणिणा वज्जमोग्गरपाणी भणिदो मे - एहि एहि रे रक्खसाधम ! दुरायार ! जं दे दप्पं पणासेमि । ताधे सो वि तिव्वतरगहिदामरिसो आला ( ? उल्ला ) लेंतो महामोग्गरं अल्लीणो मे दुयं । पहरिदुकामस्स य तस्स ममं मुग्गरेणं पाडितो से मया पुव्वदरं लहुहत्थदाए खग्गेण समुग्गरो चेव दाहिणो बाहू । विदियं च ओहरामि त्ति खग्ग [ .... ] णवरं च चिंतितं मे एस णिरायुधो संपदं वट्टति, णारहामि य खत्तधम्मठितो णिरायुधस्स युद्धे पहरितुं खग्गेणं । तदो मे छड्डिदं खग्गं खेडयं च। सो य मे परमणिद्दयो असिमुहतिक्खेहिं णक्खेहिं सरीरं विद्दवेडं पयत्तो, पहणति य ममं घणमुट्ठिपउट्ठदढगाढवेढवले ( ? लि ) देहिं पहरेहिं । पहणामि य अहं पि तयं णिग्घादापादमहिधररसंतसमणिग्घोसेहिं घणमुट्ठिगंठिपहरेहिं । आहतो य अहं तेण वज्जमुट्ठिणा संखदेसे, तेण य मम्मप्पहारेण अहं जुज्झमाणो चेव खणमेत्तं णिमिल्लाविदो लोयणाई, लक्खिदाणि य मे मुच्छावसेणं तिमिरायंताणि व दिसामुहाई ।
१. जटाभारो खं० । २. पगलजलंत मो० विना । ३. लवणललोयणसंधातो खं० मो० विना । ४. वलणो खं० मो० ।
D:\chandan/new/datta-p/pm 5 \ 2nd proof

Page #345

परिशिष्टम् [१] इसिदत्ताकहा ॥]
[२७१ ममं च रक्खसप्पहरविधुरं लक्खेदूणं अदिसिणेहक्कंतहिदयाओ तक्खणुज्झिदभयाओ चत्तारि मम पत्तीओ खग्गखेडयहत्थगदाओ रक्खसवधाय समुद्धाइदाओ, तं जधा-पभावदी, हेमयसा, सोदामणी, हेममाला य । रक्खिदाओ य मे अभिपडतीओ । वारिदाओ य मया णिट्टरभिउडीए वायाए य-अलं, णारहध अभिपडिएं । ण य एक्को बहुसु घेप्पदि । ण वा हं इत्थिसत्थपरित्ताइदो भवामि । ततो मम वयणेणं उवसंताओ । अहमवि य जुज्झमाणो गाढप्पहारपीणबंधणोसुंभणेसु करणेसु य मच्छु (? च्छ )वत्तभुयंगविक्कीलिदादीसु बहुसु खेदविदो सहसा अतिबलवगरक्खसेणं विसमग्गहगहिदो अ(? उ)क्खित्तो हं । णभतलेणं सरसभं(? भसं) तेण हीरिदं पयत्तो । विसण्णाओ य मे पियाओ रायरिसी य । कलकलाविदं च वणोगसेहिं । मए य सो अदूरुप्पतितो संवेल्लिदोद्धमुट्टिणा पहदो सिरम्मि करदंडघादेणं । तेण य पहारेण वज्जगरुएण सहसा णिमिल्लाविदो णयणाई । सिढिलिदभलंतगत्तो य मुक्कगदिपदारो धस त्ति धरणीतले पडिदो । मुक्को य तेण अहयं अवणिदलगदेणं । ण य मे तधागदस्स पुणो पहरिदं जणं (?) खत्तधम्मं ।।
सो य मुच्छावसणिमिल्लिदच्छो सुचिरं महिदले परिघोलिदूणं ताधे य लद्धचेतो, रसिदूण वीसरेणं सरेण, उप्पदिदूण णभेणं खणण अहंवणं पत्तो । जयाविदो य अहं भीदा सत्थेहिं ऊसिदहत्थेहिं वणरिसीहिं णिययपरियणेण य । दिट्ठा य अम्हहिं सा रक्खसभुया पुरा जम्मि समए छिण्णा तम्मि समए सजलजलधरसिहरसंकासा अदिप्पमाणा य आसि, पच्छा पुण कणगवण्णा संखित्ता पयदिपुरिसप्पमाणा जादा । सविम्हिदमणा संवुत्ता मो। मलिदा य मे पियासु रक्खसपहरा । ण्हादो य मि विधिणा सव्वरसोसधीसु, गहिदवत्थालंकारविलेवणो भरद्दायसमीवे णिसण्णो हं।
उवति (?त्थि )ता य एदम्मि देस-काले अम्हेसु उम्मुहेसु दीसमाणा अम्ह समीवे भाणुयस-भाणुवेगा दुवे चारणसमणा । ते य सव्वजगजीवबंधवे बंधवे इव दटुं तेसिं [अ]भुग्गदा मो विणयेण य अभिणंदिदा । वंदिदा य मे सबंधुवग्गेणं तिपदाहिणं । मुणिणा भरद्दाएण वि ससीसगणसहिदेणं अग्घेण पडिच्छिदा वंदिया य घणविणयजुत्तेणं । असोगवरपादवस्स अधे विधिणा इरियादिपडिक्कंता पडिलेहेत्तुं पुढविसिलापट्टएसु णिसण्णा मुत्तिमंता इव सग्ग-मोक्खा । ततो हं सपरिवारो तेसिं पादमूले सुसीदले णिसण्णो सहससुरेणं ससीससहितेणं । अदिहरिसितेण य मया पुणो भणिदं-सुस्सागदं महरिसीणं । अहो ! भगवंतेहिं दंसणेणं अप्पाइता मो । तहेव अभित्थुदा भरद्दाएणं-सुस्सागदं दुक्करकारगाणं ति । पुच्छिदा य भो-भगवं ! के-दूरादो इहागदा ?
तेहिं भणिदं-अम्हे विज्जाधरसेढीदो चेदियवंदि (?द )या अट्ठावदं गता धरणिधरं सम्मेदं च गिरिवरं । तत्थ य चेतियाइं वंदंतेहिं सुदं देव-दाणव [?दाणवाणं] संलवंताणं जहाभहिलपुरे णगरे भगवदो अरहदो सीदलस्स जम्मभूमीए सुरभिवणे उज्जाणे राएसिणो कणगरधस्स इसिदत्ताए अज्जाए य केवलणाणं समुप्पण्णं ति । तं च सोतूण तत्थ वंदया
१. ०कारणाणं मो० विना ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #346

२७२]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
पत्ता मो । वंदिताणि य मो ताइं देवासुरवंदिताइं । णमिदूण य ताइं जधा - सण्णिहिते य साधुणो दसमतित्थगरजम्मभूमिं च तदो अम्हे पडिमत्थिणो पुरा सुसाधुणिसेविदं इमं कंचणगुहं उद्दिस्स आगदा मो, तुब्भे य उम्मुहे दद्धुं इध समोतिता ( ?न्ना) मोति ।
ता पुणो म्हेहिं विणएण पुच्छिता ते महेसिणो-भगवं ! जति वो णत्थि उवरोधो तदो अम्हं अणुग्गहत्थाए कधेध कणगरधो रायरिसी कदरम्मि जणवदे पुरवरे वा राया आसि ? केण वा दुक्खेण पव्वइतो ? ततो तेसिं मुणीणं एक्को सजलजलधरगंभीरणिस्सणो भणतिसावया ! सुणघ । अत्थि इधेव दाहिणड्डूभरधे रधमद्दणं णाम नगरं । तत्थ राया सिर णाम । तस्स सुजसाए देवीए अत्तओ कुमारो कणगरधो णाम अतीव रूवसिरिसंपण्णो । कावेरीए य णगरीए राया सुंदरपाणी णाम । तस्स वासुलाए देवीए अत्तिया अतीव रूविणी रूविणी णाम कण्णा विविधकलागुणसकण्णा । सा य पिदुणा कणगरधस्स दिण्णा । तेसिं च णगराणं दोह वि अंतरं बहुजोयणियं अद्धाणं । कणगरधो य पिदुणा महदा विभवेण बलवाहणसमुदएणं रूविणिवियाहकज्जे संपेसिदो सुंदरपाणिदूतसहितो । पविट्ठो य कमेण वच्चमाणो महालियं अडविं । पुव्वं च करभसंघाडिं सलिलनिवाणं भालेदुं पडिआगच्छदि, ततो पच्छा सो पयाणयं देहि ( ?इ ) सपुरिस [ णि ] रूविते णिवाणे । एवं च गच्छंतस्स पाणियणिवाणभालणविसज्जिदा करहवामी सुचिरेण आगदा । पुच्छिदा य रायसुदेणं सारधिपुरिसा - किं वा एवच्चिरं कदं ? ति ।
ते विणयगदा भणंति-सामि ! लहुं चेव दट्टु पाणियं किह नु कारणं मुध दो विग ( ?लं )बितं ति । अम्हेहिं इतो पुव्वदेसियविधितं सलिलणिवाणं विमग्गमाणेहिं दिट्ठो एक्कम्मि गिरिसंकडे खुद्दागसमुद्दभूतो फुल्लुप्पलकमलकुवलयाइण्णो मुइदमत्तकारंडचक्कवागकलहंससारसकलकु ललमिधुणाकुलो सरो । तं च मो महणेव ( ? गहणवण) विणि( ? )पेरंतं पणट्ठ ( ? ) णीसद्दकरभा समल्लीणा । गहणदुमंतरल्लीणा य सरं सव्वतो पलोएमो । पेच्छामो य सरतीरसंठिदसुयाद्जमलज्जुणपादवंतरवट्टं [ त ]वल्लिरज्जुकयदोलसमारूढं एगागिणि दिव ( ?व्व) रूविणि पज्जभु( ? )पवरजोव्वणं वणदेवयं पिव कण्णगं । होज्जा णु सिरी कमलालया तस्स वा सरस्स सा देवत त्ति । सा य ततो दोलातो अवतरिदुं अवतिण्णा सरं सरो [ रु ] हत्थं । तत्थ जलमज्जणं कायुं ताहे पउमिणिपत्तकंदाई कमलाणि य वहंती अवरम्मुही चलिदा सरातो । अणुसरामो य वयं वणमुहा तयिं (?यं ) कोदुएणं । गदा णादिदूरं सरातो । तत्थ य गिरिकोलंबे सुरभि - वणमज्झसंडसंसिता देवकुलिया । तिं ( ?तं ) अणुपविट्ठा | आगदो य तत्थ फलभरिदकिढिणो जरापरिणतो पंजरजडाकलावो तावसो । सो य णिक्खित्तकिढिणभारो कदमज्जणग्गिहोमो तीयोवणीदसामिवेयो ( ? ) तीए य सह फलाई पभक्खिदो । अम्हे य तं सुचिरं पच्छण्णा णिरिक्खिदुं अवसरिदूणं उडु [व] विलग्गा इध पत्ता । एतेण कारणेणं अम्हे [ हिं] सुचिरं कदं ति ।
१. किं नुक्कारणं मो० । २. प्पज्जवतु पव० मो० ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #347

परिशिष्टम् [१] इसिदत्ताकहा ॥]
[२७३ ततो रायपुत्तेण भणिदं-किं जाणध, काणि पुण ताई हवेज्जा ? ते भणंति-सामि ! होज्जा णु रक्खसाइं तावसाई वा । रायपुत्तेण भणिदं-कदो रक्खसा फलाई खाइंति, अग्गि वा होमयंति ? त्ति णूणं तावसाई भविस्संति ।
ततो पयाणयं दातुं कणगरधो गदो तं सरं, तस्स पुवपेरंते आवासिदो । भणिदा य तेण ते पुरिसा-दरिसेघ भो ! तं दोलं देउलियं च । तेहिं दंसिदाइं दोवि ठाणाई । पेच्छदि य सपरिभोगाई, परं कण्णा ण दीसदि । अच्छदि य महाजणपरिवुडो देवकुलियाए । पेच्छति य तत्थ अपुव्वे पुष्फिद-फलिदे सुरभिसादुकलिदे महढुमे । वारितो य तेण लोगो, मा कोइ पुष्पं फलं वा एत्थं पदेसे छिवेज्ज त्ति । आगदो य सो तावसो फलाइं गहेदुं । रायपुत्तेण य विणएण पूइतो । तेण वि य से पउमपत्तविण्णत्थो पुष्फफलोदयमिस्सो उवणीदो रायसुदस्स अग्यो । पडिच्छिदूण य तयं णिसण्णो पउमपत्तासणे रायसुदो । पुच्छिदो य वणोगसेणं-कदो आगच्छसि रायपुत्त ? त्ति । तेण य सव्वं जधदिदं कधिदं । पलोएदि य सव्वदो समंता रायसुतो, ण य कत्थ वि तं कण्णगं पेच्छति । भणिदो य रिसएण रायपुतो-देव ! कम्मवेला वट्टति । तं च सि अतिधी । साधीणाइं च मे फलाइं । ताइं घेप्पंतु । रायसुदेण भणिदोतवोवड्डी होदु भे । अलं फलेहिं । तुब्भं पुण जइ केणइ भक्खरूवेणं अण्णेण वाहारजादेणं वत्थेसु वरुग (?) चम्मपडीसु वा पओयणं अत्थि, तदो गेण्हहेति । तेण णिवित्तिय पडिसेधितो । आढत्तो य देवद व्व [व]णे पयत्तिउं । अवसरितो य णिययावासंतेण सपरिवारो रायपुत्तो, अप्पपुरिसपरिवारो य पच्छण्णो दुमंतरट्टिदो आसमपदं णिरिक्खंतो ताव ठिदो जाव दिट्ठा [कण्णगा?] रिसिणो आहारकाले तेण सह फलाइं खायंती । पच्छा य पुणो अइंसणं गदा ।
ततो पुव्वावरण्हकाले मज्जिद-जिमिदो पुणरवि गदो तावससगासं रायसुतो । तत्थ य विणएण तयं पज्जुवासमाणो भणदि-जदि रिसिणो अणुवरोहो हवेज्ज ततो एत्थ सुरभिसीतलगंभीरजले तुह भुयपरिग्गहपवरपादवोवसोभिदे वीसमेज्जामि कदिई दिणाइं । ण य ते को वि एदाए दिसाए चतुष्पदं अल्लियावेदि पादवं वा लुंचति त्ति । तेण य भणिदो-वीसमध रायपुत्त ! इच्छाए त्ति । तदो रायपुत्तो वियाले पडिगतो आवासं । अदिच्छिदाए य रादीए गदो तावसो फलाणं । रायपुत्तो य देवकुलियं गदो । णिउणं च मग्गमाणेणं ण चेअ दिट्ठा कण्णगा । कारिदा य णेण हरितोवलेवणा देवकुलिया पुष्फोवयारकलिता सुरभिधूवंधयारिदा चेव । आगदो य सो तावसो । णमिदूण य तयं अवक्कंतो । पुणरवि य दुमंतरणिलुक्केणं आहारकाले दिट्ठा । गदो य आवासं । तधेव मज्जिद-जिमिदो पच्छावरण्हे गदो रिसिसमीवं, अभिवादणं च कार्यु भणदि-महरिसि ! ण मे धिती अस्थि तुह पादमूलं अणागतस्स । तेण भणिदं-सागदं वो भद्दमुह ! त्ति । पज्जुवासिदूण य गदो आवासं । बिदियदिवसे य तधेव पुणरवि तं देवकुलियं आढत्तो सयमेव हरिदोवलेवणं पुण्फोवयारं च कादं । आगदो य तावसो । तेण य भणिदो-किमेसा रायपुत्त ! सयमेव महंता उवचिती आढत्ता ? अच्चुवयारो
१. पयत्तितं खं० । पयतित्थं मो० ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #348

२७४]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
संकं उप्पाएति त्ति । तेण भणितं महरिसि ! तुहं ( ? हो ) वरिं भत्ति मे बला करणि कारवेति त्ति । ततो सो कालागरु- कप्पूर - तुर ( ? रु )क्केसु परमसुरभीसु धूवं डहिदूणं णमिदूण य पुणो वि मंतति-भणध महरिसि ! जति वो केणइ अट्ठोत्ति । तेण णिवित्तिय पडिसिद्धो अवसरितो य ततो । एवं दिणे दिणे उवयारं करेति ।
अण्णदा य रिसिणा पुच्छितो रायपुत्तो, जधा - रायपुत्त ! ण विणा कज्जेणं एस तुह संतियो उवयारो भविस्सदि । भणध जं कारणं ति । तदो रायसुदो पणामपुव्वयं भणदिमहरिसि ! अत्थि वो इध का वि कण्णगा । तं जदि पसादमंतो सि महं तदो तं पदंसेहि, मे देहि य त्ति । तावसेण भणिदं - रायपुत्त ! कदो एत्थ कण्णग ? त्ति । तेण भणिदं सामि ! मया सयमेव सा दिट्ठत्ति । ततो तेण सुचिरं किंपि चिंतेदूणं भणिदो हसंतेण - रायपुत्त ! किं भणसि सयमेव दिट्ठा ? रायसुतेण भणितं जधा - णबेध ( ? ) एव दिट्ठा मे । रिसिणा भणिदं - तहिं तीय ते कज्जं ? त्ति । रायसुदेण भणिदं आमं, कज्जं ति । सा बाला ण ताव पुरच्चरणजोग्गा पर्यादिसुकुमाला य । ततो जति तुब्भे पसादमंता मे ता तं पयच्छध । मे भुंजदु ताव रज्जं ति । रिसिणा भणिदो-जति एवं ततो सुणध ।
अत्थि इधेव भरधे मत्तिया णाम णगरी । तत्थ राया आसि हरिसेणो णाम । तं ताव ममं वियाणध । अण्णदा य अहं कम्हि वि कारणे जादवेरग्गो पुत्तस्स अजिदसेणस्स रज्जं दादुं णिरागरिदपउरवग्गो वणं पट्ठिदो । ममं च पियमत्ती णाम देवी । सा धारिज्जंती वि मे पिट्ठो लग्गा । सव्वालंकारभूसिदा कदा ( ? कधिदुं ) लग्गा मे -देव ! णियत्तध । ण याहं चाइतो तीय णियत्तेदुं । ततो सा मए चेव सह विस्सभूतिसगासे दिक्खं पडिवण्णा । इमं च मो व समल्लीणाइं णागरिसिकुमारगसहायगाई, पुव्वं रिसिपरिभुत्ते य एत्थ आसमपदे परिसंठिदाइं । एसा य देवकुलिया मया वणोगसेसु कारिदा । देवीए य णिग्गमकालभूदो गब्भो परिवडि पयत्तो । तावसेहिं य तं णातूणं चिंतितं एसो राया रज्जं परिच्छइदुं वणं पविट्ठो एत्थ वि अकिच्चं सेवति त्ति । ततो ममं परिच्चइदुं अण्णतो गदा । देवी य कालेण पसूदा । परमरूवा दारिया जादा । मया य से इसिभावलद्धा [त्ति ] इसिदत्त त्ति य से णामं कदं । अभिणवजादा (?) मा ( ?मा ) दा मया य । बहुं विलवंतेणं कतं से अग्गिकज्जं । ससोएण य मया एसा मधूगतेल्लादीसु दुक्खेण परिवड्ढिदा । खंधेण य णं वहंतो पुप्फ-फलाणं कथं वि वच्चामि । सावदभयेण ण छड्डेमि णं उडए । परिवड्ढिदा य कमसो । पच्छा ण चमि खंधेण वोढुं जे । चिंतेमि य-जति उडए मुयामि तो कदाइ सबर- पुलिंदादीसु धरिसणा होज्जा, अण्णे वा केसु वि हीरेज्ज वा बाला । ततो मे अच्छंतियं सोगो पावेज्ज ।
ततो मया पुव्वावधारिदं अंतद्धाणियं अंजणं कदं, दिण्णं च इसिदत्ताए । भणिदाय मे पुत्त ! मम विणिग्गदस्स एतेणं अंजणेणं अंजिदणयणा अच्छेज्जासि । तदो ते कोइ अच्छीसु ण पेच्छीहिति । ण य केणइ हीरिहिसि इतो । एतम्मि अंजणे साधीणे मम य विणिग्गदे जदा तुमं कस्सइ दरिसणं दाहिसि तदा णाहामि जधा तुमं भोगाभिलासिणी । ततो तुमं परिच्चईहामि त्ति । तीय य ‘तध त्ति' पडिवण्णं । एवं च वच्चदि कालो । आगच्छंति य एदाए वत्तणी
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #349

परिशिष्टम् [१] इसिदत्ताकहा ॥]
[२७५ विविधा सत्था । आणेमि से ततो मग्गिदूणं विविधाइं संपडियवस्थाभरणाइं खज्जगाणि य । एदीय वाहसे (?) अकप्पियाणि वि वणरिसीणं पगेण्हामि । एसा य ण य देति कस्सइ दंसणं एवदि कालं । तं णूणं इण्हि परितंता वणवासस्स, जदो जणस्स दंसणं दातुं पयत्ता । तं एस परमत्थो । रायपुत्त ! एसा हु सा अच्छधि । णवरं पुण आगच्छंतु छेयाउ परियारि[ या ] उ वत्थाणि य रायसुदारिहाई।।
तेण य सव्वं उववादिदं । ततो रिसिणा मज्जिदपसाधिदा पिणिद्धाविदा जणणिसंतियं च मणि-रयण-कणगपरिमंडितं तिलगचोदसंतं आभरणविधिं ति । ततो उवणीता रायसुतस्स । भणिदो य रिसिणा रायसुदो-भो ! एसा वणवासाणुरूवसुहितप्पयारा णिच्चं पि अदिट्ठविप्पिया सुहलालिदा य मया । तं जधा मे [तधा] एदं वि माणेसि । तेण भणिदं-देव ! पत्तीहामि ते आणं आराधेदुं ति । ततो तेण भिंगारं उज्जमिदुं दिण्णा तस्स । पडुप्पवाइदतुरियरवाकुलं च का, अरण्णं तक्खणं चेव वीवाहिदा । तुट्टो य रायपुत्तो तीय लंभे । चिंतेति य-अलं मे अण्णभारियासु परिणीदासु । एत्तो चेव णियत्तितव्वं मे । तीय य धिदीकरणत्थं ठिदो तत्थेव बहुआई अहोरत्ताई । भणति य-पिए ! एस ते लोगो सगलो वि किंकरो । देज्जाहि एदस्स आणत्तिं ।
तुट्ठा अत्थपदाणं कुणसु य रुट्ठा दु णिग्गहं णियदं ।
सिक्खावेदि (य) णिदाणं एवं सो रायणीदीओ ॥ णिउणपरियारसभिदं च तयं जधा-जोग्गवपदेसणिउणं करेति । जादा य कणगरधपरमभावाणुरत्ता । पिदुणा सह भत्तुणो (?) आपुच्छिदा (?दो) भणदि य कणगरधं-सुणाहि। एसा ते परित्ता [यव्वा] । अहं पुण जरापरिणदो झीणायू य वट्टामि । एसा असरण त्ति । तदो णिग (? विव) सदाए एवच्चिरं जीविंदो, जेण से अण्णदो गदी वा सरणं वा णत्थि । मए मदे चुदे वा तं लद्धमिदाणिं एदीय सरणं । अहं पुण इदाणिं सदेहेणं भगवंतं तावसकुलदेवदं हुदासणं तप्पेमि । कणगरधेण य भावपणदेण पणइदो-देव ! मा ताव लहं मरणे तत्ती करेदु (?ध) । इसिदत्ता वि रुअमाणी भणदि-तात ! मा मं परिच्चयध त्ति अकयपडिपुण्णं (?), बहुविधं कलुणं च विलविदुं पयत्ता । ततो रिसिणा पडिसुस्सेतूण भणितापुत्त ! अलं ते रुण्णेणं । असमत्थदाए अग्गिपवेसं अवस्सं कादुकामो अहं । किंतु गेण्हाहि इमाई हरिवरिसाणं हरिवंसुप्पत्तिकालकप्पपादवाणं बीयाई परमसुहुमाई । एदाई जत्थ तत्थ व विप्पइण्णाई मूलं बंघंति । विणा वि सलिलेणं छम्मासेण य जोव्वणस्था महालया महंता सव्वोतुअपुष्फ-फला महापादवा भवंति । कण्णाए य पिदा ससुरकुलपट्ठिदाए अवस्सं किंचि वं (? वि) धणं पयच्छति । तं मज्झ णत्थि अण्णं दातव्वयं । एदाइं पुण तावसेहिं कप्पपादवबीयाई (?) मम वीयाई (? दिण्णाइं) । एदाई गेण्हाहि । जत्थ ते उज्जाणभूमी पमदवणं वा हवेज्ज तत्थ वावेज्जसि त्ति जंपतो अतिमहंतं पसेवयं बीयभरितं तीय हत्थे पयच्छति ।
१. पिदुणा दूण सह खं० । पिदुणा दूसण सह मो० ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #350

२७६ ]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ ततो पुणरवि दो वि आपुच्छिदूणं हुदासणं अतिगदो [गदो] य परलोगं । बहुं च रुण्णं इसिदत्ताए पिदिमरणे । तत्थेव से मतकिच्चं सव्वं कदं कणगरहेणं । कतो य से तत्थ विव्वओ (?) तेहिं । , ततो इसिदत्तं घेत्तूणं सणगराभिमुहो संपट्टिदो कणगरधो । मुक्का य सुंदरपाणिसुताए वियाहतत्ती । इसिदत्ताए य मुच्चंते पेदिए आसमपदे महंतं हिदयदुक्खं समुप्पण्णं । संपट्टिदा य पदिणा सह सिवियारूढा । गच्छंति य सरक्ख (? क्खे )वमेत्ते समधिए वा एक्केकं बीयं पाडेदि । किं-कारणं, चरिमे एसा पिदुणो आसमपदस्स चिंधभूदा कित्तणिज्जा य पाद [व] पंती भविस्सदि, अहमवि ससुरकुलगदा पादवपंतिं जणगासमपदसंबद्धं पेच्छमाणी धितिं करेहामि । एवं आसमपदादो घेत्तुं आलोगयवे (?) एक्केकं बीयं छडेती णीदा पदिणा रधमद्दणं णगरं । पवेसिदा य महदा विभूदीए ससुरकुलं इसिदत्ता । दिण्णो य से सुदपरमत्थेणं ससुरेणं रतिजोग्गो पासादो, उवभोगविधि य पज्जत्ता । जादा य कणगरधस्स पाणेसु वि पियतरी । भुंजदि य पियसहिदा उत्तमे भोए । एवं से गदाई पंच वरिसाई ।
इदो य कावेरीए णगरीए तदा चेव सुंदरराइणा रूविणीय पितुणा [सुयं ] जधाकणगरधो कुमारो अद्धोद्धपधे कं पि अण्णं अरण्णमझे तावसकण्णगं परिणेदुं पडिणियत्तो। कण्णा वि य रूविणी पत्तजोव्वणा कणगरधं हिदएण अभिकंखमाणी दुक्खेण कालं गमेदि ।
अण्णदा य तत्थ बहुसिक्खिदा सिद्धविज्जा काइ जोगपरिव्वाइया सुलसनामधेज्जा पुहविं परिब्भमंती कमेण कावेरिमागदा, अल्लीणा य तत्थ रूविणीए कण्णाए । तीय य पूइदा विणएणं दिण्णासणा य विविधाउ अक्खाइयाउ णाडियाउ य कधयितुं पयत्ता । अक्खित्ता य तीय बहु सिक्खिदाए सा रायसुदा । परितुद्वाए य से विउलो सक्कारो कदो । तप्पभिदि च दिणे दिणे अभिक्खणं रायसुदा (?)।
अण्णदा य सुलसा रायधूदं पुच्छदि-पुत्तय ! पधाणं ते जोव्वणयं वट्टति । ण ते पिदा अणुरूवं [वरं] उववातेति । किं खु एवं एरिसं ? ति । तीय हसिदूण भणितं-अज्जे ! जस्स अहं पिदुणा दिण्णा सो अण्णाए वणोगससुदाए परमसुभयाए उवतरिदो त्ति । तीय भणियं-कस्स वा तुमं पिदुणा दत्ता ? तीय य कधिदं जधाभूदं जाव तावसकण्णगं परिणे, अद्धपधातो पडिगतो त्ति । ततो तीय पावाए परवसणाभिणंदी(? दिणी )ए भणिदा रूविणीपुत्त ! अहं ताव तुमे सुटु सुकदोवगारहडा कदा । दे चिंतेमि य किंध ते पच्चुवगारं करेज्जा । तं देहि मे पुत्त ! वयणं, जा ते गणिदेसु दिणेसु तं वरइत्तं इधमाणयामि । तीय वि पुत्त ! परव्वसयं (? णं) अविण्णादपरमत्थं चेदि । ततो तीय पत्तियंतीए पुणो वि पूएदूं भणिदा-अज्जे ! एवं कीरदु, आणेह तं जति वो अत्थि सत्ती । ततो य तीय भणिदा-पुत्त ! अचिरा इधमाणिदं दच्छिसि ।
१. वियायह खं० मो० । २. वो० खं० मो० विना । ३. बंधभूता मो० । ४. उवंतरिदो खं० । वंतरिदो मो० । ५. कध मो० । किंध खं० मो० विना ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #351

परिशिष्टम् [१] इसिदत्ताकहा ॥]
[२७७ एवं भाणि, परकज्जतत्तिल्ला सत्थेण समं पधाविदा धुत्ती । कमेण य वच्चंती पत्ता रधमद्दणं णगरं । दिट्टो य तीय रायपुत्तो इसिदत्ता य । इसिदत्ताए सोवणयस्स णिग्गमपवेसाइ णा, पुव्वं चिय चिंतितोवाया इसिदत्ताए धादणुज्जदा जादा । पुणो य चिंतिति-किं मम तावसइत्थिवधेणं ? अण्णं से उवायं काहामि । सा पवा [इ] या ओसोवणितालुग्धाडणीसु विज्जासु कुसला । ततो सा रयणीए ओसोविदजग्गयजणा अल्लीणा रायंगणं । तत्थ य रणो दाराभिकदं वल्लभपुरिसं ओसोवे, छुरयाए घादेति । तस्स एवं सरुधिरं च अंतउंडलं घेत्तुं पविट्ठा विहाडिददुवारा कणगरधसोवणयं । तत्थ य इसिदत्ताए सह पदिणा दत्तोसोवणाए हत्थे मुहं च रुधिरेणं लिंपति । मंसं पुण से उस्सीसयमूले ठावेति । ढक्केतूण य दाराई अवहिदओसोवणी अवक्ता । दिट्ठी य दरप्पभाते सो वल्लभपुरिसो घातितो । कदं च बहुजणेण कोलाहलं महंतं-एस केण वि रायपुरिसो घातितो त्ति । तेण य सद्देण विबुद्धो रायपुत्तो । सुतो य तेण वल्लभपुरिसो विवाडितो त्ति । अत्तणो य तेण वत्थं रुधिरकलंकितं लक्खितं । ताधे उवयुत्तो पदीवप्पभाए णिरिक्खमाणो पेच्छति य इसिदत्तं बहलरुधिरकलंकितकरवदणं सिरदेसविणिक्खित्तं च पुरिसमंसं । तं च तीय तारिसं रूवं दट्ठण कणगरधो संकिदो जादो । ताधे तं सुहप्पसुत्तं उट्ठावेदु भणदि-सुदणु ! का ते इमा अवस्था ? कधय किं सि रक्खसी संवुत्ता ? कीस ते एस अम्हं वल्लभपुरिसो घातितो ? त्ति । सा भीदा परमलज्जिदा धणितं पवेवमाणी भणति-सामि ! णाहं पुरिसं मारेमि, ण वा हं रक्खसी धुवं । तेण भणिदा-किं खु दाणिं ते इमं रक्खसि-सणेवत्थं ति ? पेच्छाहि ताव अत्तणो मुहं हत्थे य त्ति । ततो सा द→णं वेड्डागहिता तुण्हक्का ठिदा । भणिदा य तेण-जाव ते कोइ ण जाणदि ताव लहं धोवाहि हत्थे वदणं चेदि । तदो सा विलिदा धोवदि कर-वदणाई । तं च मंसं सयमेव कणगरधेण लहुं णिक्खदं धरणीए । ददिय (? जादं य) रायकुले रोलं माहिलं ( ? महल्लं)- केण मण्णे एस पुरिसो घाइदो त्ति ।
ततो अण्णदा (तीए) अण्णं पुरिसं घादे, तीय पावाए तधेव रूधिरेण आलित्ता रिसिदत्ता । कणगरधसंतिया छुरिया य माणुसमंसं च से सरीरविलग्गं कणगरधासण्णे ठवेदि। तधेव विणिग्गदा दारढक्कणं कादं । सीदलमंसफरिसेण विबुद्धो रायपुत्तो पेच्छदि य पुण तं तधेव मंसरुधिरोत्थदसरीरं । तदो बाहिं विणिग्गदो दारासपणे पुरिसं घातिदं पेच्छति । ताधे पुणरवि णिययवासघरं अतिसरितो । भणति य तत्थ इसिदत्तं उढवे, पिए ! णादा सि मया णिच्छिदं जधा तुमं रक्खसि त्ति । दुण्णिवारणिज्जो य खलु रक्खसाणं सभावो । इमो हु अण्णो वि ते महादोवारिओ घातितो त्ति । तं अलं ते सुदणु ! पुरिसमंसेणं । कोहि पसादं, विरम दोसादो जाव ते कोइ ण जाणदि चरितं । अहं ते सुदणु ! अण्णाइं मिय-महिसवराहमादीणं मंसाइं पच्चग्गाई दिणे दिणे उवहरावेमि । उवसम । किं ते माणुसमंसेणं । तदो सा असब्भूतअयसा हदा परमदुक्खत्ता रुअमाणी भणति-सामि ! अहं आसमपदं संवड्डिदा ।
१. अंतकुंडलं मो० विना । अंतअंडलं मो० । २. ठावति खं० मो० विना । ३. महंतरं खं० मो०। ४. चिंता-ग० खं० विना ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #352

२७८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ पुप्फ-फलासिणी हं, जध पत्तियमंसस्स गर्घ पि ण सहामि । एदं मे किंपि असुभ-कम्मोदयसंजणिदं अण्णादलिंगंउदिण्णं (मे)। ण य एवंगुणजादीओ पकासचरिदो भवति । पच्छण्णं खु एरिसाणं चरिदं भविस्सदि । मम य पागडाइ मंस-रुधिराइं दीसंति । एतं किं ण वियारेध ? कणगरधेण भणिदं-मए वि एवं वियारिदं, किंतु ण दु(? ग)-हिददव्वे अण्णहत्थे अण्णघरगदे वा दीसमाणे अण्णो घेप्पदि । तं णूणं थीणगिद्धिवियारो ते अत्थि, जतो ण चेतसि सुमिणसमं मण्णमाणी । पच्छा रुधिर-मंसेसु देहलग्गेसु सूइज्जति त्ति । एवं बहुप्पयारं उवालंभिदूणं ततो सोयाविदा वदणं । तं च णरमसं पुणरवि धरणीय णिक्खतं तेणं । जादं च रायकुले गरे य दारुणं रोलं ।
ततो पुणो वि अण्णरादीए अण्णो वि मारिदो । तधेव कादं गदा पावा । चेतितं च रायपुत्तेणमुट्ठितेण । पुणो भणिदा गाढसिणेहाणुरागपडिबद्धेणं इसिदत्ताओ पिए ! दे ताव सब्भावं मे परिकधेहि । मा इमं एरिसं करेहि अमाणुसजोग्गं कम्मं । दे ताव जणयजंपणस्स बीभेहि । कामं जति माणुसमंसेण विणा ण संथरसि ततो ते अहं पच्छण्णं दिणे [दिणे] अण्णदो हंतूण माणुसं आणावेमि । उवसम अंतेवासिजणातो । भिच्चजणस्स संतिं करेहि । अम्हे वि ते बीभेमि । तं उवसम । मा ते अयसो पसरतु त्ति । ततो परमदुक्खिदा रुअमाणी भणति-पिययम ! णाहं एदस्स कम्मस्स कारिणो । कामं मे ण पत्तियध ततो मे दुक्खतकम्माए सीसं छिंदध त्ति । ताधे तेण पुणो पच्छादिता ।
एवं सा परिव्वाइया अणिविण्णा दिणे दिणे विसिट्टाई भड-भोइयाइं णगरपधाणे य पुरिसे धीते, आणेदुं मंस-रुधिराइं तधेव करेदि । पच्छादेति य जत्तेणं कणगरधो । रण्णा य विनाविदेणं मेलिदा मंतिणो सव्वपयदीओ य । भणिदा य मंतिणो-लभध भो ! लहं एवं माणुसरूवं रक्खसं, जो से पुक्खलं मज्जादं करेमि । ततो मंतीसु भणिदं-राय ! सव्वे ता एत्थं केइ कुपासंडिणो ते णिच्छुब्भंत (? ति) णगरादो जति ताव तधा संती भविस्सदि । ततो सुंदरं अध ण होहिति, ततो अण्णं उवायं काहामो । जप्पभिदिं एस पुरिसवधो पयट्टो तप्पभिदि पासंडवज्जो ण अण्णो एत्थ को वि अपुल्वो पविट्ठो । तं णूणं पासंडजणिदं एवं ति । ततो राइणा साधु जणवज्जा आभूदा सव्वपासंडिणो, भणिदा य-भो ! णिगच्छध सव्वे वि मम णगरातो । को दोसो त्ति णगरपउरजणपदो मे केण वि रक्खसेणं खज्जदि । सो य ण विणा पासंडप्पयोगेणं । एस णे मंतिजणस्स बुद्धी । तदो एदाए रक्खससंकाए णिच्छुब्भधेति ।
एत्थंतरे उट्ठिदा सा धुत्तपरिव्वाइया, भणदि य रायं-मा अमंगलाइं करेहि । ण वटृति पासंडिणो णिच्छुभिदुं । अहं ते रक्खसिं आइक्खामि जीय लोगो खज्जति त्ति । तेण य अणुवूहतेण भणिदा-अज्जे ! कधय, पत्तियामि तुब्भं धम्मट्ठिदाए । तीय उस्सारे, रणो
१. एवं खं० विना । २. चरितं खं० विना । ३. चित्तावदेणं मो० विना । ४. अभूदा खं० मो विना० ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #353

परिशिष्टम् [१] इसिदत्ताकहा ॥]
[२७९ एगागिस्स कधिदं-जप्प (?) देवदाए भणिदा हं अज्जमुब्बोधितुं, 'अज्जे ! अज्जं चिय पभादमेत्ते राया पासंडाइं रक्खससंकाए णिच्छुभीहिति । तत्थ तुमं एवं रणो कधेज्जासि जा एस कणगरधेणं अरण्णादो तावसरूविस्स रक्खसस्स सुदा परिणेदुं इधाणिदा, एसा ते सुण्हा पच्छण्णरक्खसी लोगं खायति । अभिण्णाणं च ते एसा अज्ज तुह संतियं अण्णं पि मणसं घादेदुं खाहिदि । कुमारविउत्तं च पच्चइत (य)पुरिसेसु कल्लं दरप्पभाते सयणिज्जगदं चेव पच्छु (? च्चु ) वेक्खावेज्जासि । ततो से अवस्सं किंचि रक्खसलिंगं दटुं पत्तिज्जिहिसि सयं चेव । ततो रण्णा भणिदा-वच्च । एवं णाम, पेच्छामि ताव एतं ति ।
ततो तद्दिवसं राइणा सूलगल्लयववदेसेण अप्पणो पासे सप्पयोगं, जूरंतो वि तीय रक्खणाहेतुं, सव्वरातिं धरितो कणगरधो । ततो तीय पावाए रयणीए अण्णो रायपुरिसो धातितो । तस्स य रुधिर-मंसेसु इसिदत्तं कलंकेदुं अवक्कंता । कदकरणिज्जा य चेतितो (? ता) य पुरिसो मारितो त्ति । पच्चुवेक्खाविदा य अणुप्पएससुत्ता चेव राइणो [पुरिसा] । दिट्ठा य रुधिरचिलीणवदणा मंसपेसीसहाइगा इसिदत्ता । णिवेदिदा य राइणो। कुवितेण य राइणा णिट्ठरं अंबाडिदो भणिदो य कणगरधो-अरे ! धिरत्थु ते । तुम जाणतो वि माणुसखाइयं रक्खसिं परियड्डसि त्ति । सो य णिण्हवति-णत्थि एरिसं ति । रण्णा भणिदोगच्छ ताव, सुत्ताए चेव पेच्छ से मुहं ति । परिव्वाइया सच्चवादिणो, पच्चक्खदेवदा । तीय मे एदं जधट्ठिदं कधितं । तं च सोदूण लज्जिदो कुमारो । गदो इसिदत्तासगासं । पेच्छति य तं विबुद्धं तदवत्थगदं रुअंतिं । ततो सो वि गाढसिणेहपडिबद्धो रुअमाणो भणदि-पिए ! काई वो (?) करेमि ? ण सि मम वयणेण णिवारिदा । पेच्छ, केरिसं जादं ? ण य से (? सि) मया कस्सइ कधिदा । कधिदा सि राइणो पावपरिव्वाइयाए त्ति । एदम्मि देस-काले रण्णा सद्दावेदं चंडालाणं समप्पिता, भणिदा य-सिग्धं एवं दुरायारिं मसाणे णेदुं मारेध त्ति । अमारेताण वा तुब्भं कुलुच्छेदणं करेमि । इसिदत्ताए य सह मरणसंपट्टितो बला णिरुंभाविदो राइणा कणगरधो।
ततो रिसिदत्ता एगागिणी असरणा णिराणंदा पाणेसु गले वालेसु य घेत्तूणं आकड्विदा णगरमज्झयारेणं विलइदरत्तकणवीरकुसुमकंठगुणा, उवणीदवज्झपाणा (?) उग्घुस्समाणघोररक्खसिपडहा, बहुजणेण पेच्छिज्जमाणी, णिट्टरखरफरुसपाणणिब्भच्छिदाकड्डिदा पयट्टिदा रायमग्गेणं । भणति य रूवगुणक्खित्तहिदयो तरुणजणो-हा ! दट्ठ कदं वज्झं समाणवेंतेणं । अहो ! अकज्जं । किं एसा मारिज्जति । वरि लोए तीय खज्जमाणा वि । बहुओ य लोगो तं अणुकंपमाणो सोयति । अवि य,
णयणविहूणं च मुहं, चंदविहूणं च सव्वरिमुहं तु । णलिणिविहूणो व्व सरो, एदीय विणा दु जियलोगो ॥
१. वच्छ मो० विना । २. धाइयति खं० । ३. पच्चुवे० मो० । पत्तुवे० खं० मो० विना । ४. सव्वं मो० । ५. रूल्लगल्ल० खं० । ६. वेइडं पु० मो० । ७. अंताडिदो खं० । ८. पगले० खं० मो० विना । ९. पडिहा मो० विना ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #354

२८०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ जाजध (? तायध) सरणविहूणं, जुवतीरयणं इमं मुहुत्तेणं । जाहिदि णिरत्थदं चिय, रदणं व कुवट्टणावडिदं ॥ ओ जध दीसदि एसा, अतिभयसविण( ल )क्खबेब्भलसरीरा ।
तध एदीय महतो, एस असंतो दुहा (? रा) लाओ ॥ एवं बहुजणो तं अणुकंपमाणो अणुसोयति । अवरे पुण भणंति-ण एसा अणुकंपिदव्वा, जीय एत्तिओ लोगो खाइतो त्ति । एवं दीसमाणो बहुजणेणं णीणिदा णगरातो।
तदो णीदा सीदाणयं महारयाहरणसरिच्छं । तत्थ य एक्केणं अदिरोद्देणं पाणेणं समुज्जतो परसू, भणिदा य तेण-पावे रक्खसि ! सुदिटुं दाणिं अत्ताणयं करेहि । बहुओ ते लोगो खाइदो । तस्स फलं दाणिं पावसु त्ति । ततो सा समुज्जदं परसुं दट्ठण, इत्थिसभावेणं भीदा थरथरायमाणदेहा कदंजलिपुडा, ते पाणे भणदि-सामि ! कुणध पसादं मम अदिप्पियजीविदाए । मा मं मारेहि (? ह)। गेहध मम सरीरलग्गाई वत्थाभरणाइं । मम सीदाणवत्थाई दाएं जीवंतिं मे विसज्जेध । किं मए वो मारिदाए अधण्णपुण्णाए ? त्ति । तेहिं भणिदं-जदि तुम ण मारेमो, ततो अहं राइणा सत्त वि कुलाई उच्छेदिज्जंति । जइ किव (? कया )इ इधं पुणो तुमं जीवंती दीससि सुणिज्जसि वा, तदो जाणाहि अम्ह केरिसं होति ? तीय भणिदं-परं मे तुब्भे जीवंतिं मुयध, ततो तत्थ वच्चामि जत्थ राया तुब्भे वा सुतीए वि ण सुणध । तदो तत्थ एक्केणं पाणेणं जादाणुकंपेणं भणिदा-ता पाणा ! मुयध एवं अदिकलुणं । जीवंती अण्णदेसं पावतु वराई । तेसु भणिदं-एवं णाम, मुक्का हु एसा अम्हेहिं । जो अक्खेमं पुण तीए, तुह उवरिएणं ततो तेण 'तध त्ति' पडिवण्णं । विसज्जिदा भणिदा य-तध दाणिं करेहि रक्खसी (? सि) ! जघ अप्पाणं ममं च रक्खसी (? सि)। ततो तीय जीविदप्पियाए 'तध त्ति' पणदाए पडिवण्णं । दिण्णाणि य तेसिं तीय सरीरलग्गाई वत्थ-भूसणाई ।
ततो सीदाणयवस्थपरिहिदा वेलुवणगहणंतरेसुं दाहिणदिसामुहो तुरिदतुरिदं विपलाइदं पयत्ता । ताव य ताई कप्पपादवबीयाइं महालया महापादवा संवुत्ता, अणवरदा पादवपंती आसमपदं पसप्पदि । तदो सा विसण्णा चिंतेति-कदरं खु दाणिं दिसिं वच्चामि णिग्गदीपधा अपुण्णा हं? । पुणो य तीए चिंतितं-वच्चामि इदो तं चेव चिरपविस (वसि?)दं सीहगुहे पिव पिदुसंतियं आसमपदं, जत्थ पुरा परिवड्डिदा अधण्णा हं । तं मोत्तुं णत्थि मे संपदं एवं पत्ताए अण्णो गदिपधो । एवं चिंते, चित्तदुक्खाहदा रुअंतो संपट्ठिदा । ततो लग्गा य तीए रुक्खपद्धदीए ।
इतरेहिं पि पाणेहिं अण्णाए सुसाणे देपहाण (? देहपमाण)समदाए जोसिदाए वरंगं विगमिदूणं (?) दूरतो दंसिदं लोए जधा एसा सा मारित त्ति ।
१. दुछाहाओ खं० मो० विना ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #355

परिशिष्टम् [ १ ] इसिदत्ताकहा ॥ ]
[ २८१
इसिदत्ता वि य तदो महदा दुक्खेण समक्कंता कतंतसंखोभिदसरीरा कलुणाई विलवमाणी खरदब्भसूइकंटगखाणुगगोकंटकादितिक्खविंधितपरमसुकुमालचलणकोमलंगुलितलेहिं लोहिदबिंदुगाई विणिम्मुयमाणी जमपुरिस [ स ] रिसपरमदारुणघोरचंडालमुहुम्मुक्का, वागुरमुहुम्मुक्का इव हरिणी, भीभयचकिदसंकिदु (? द) व्व अवयक्खंती सव्वदो दिसीए बाधाई, तं रुक्खपद्धदिं अणुसरंतो अरण्णं समोगाढा । चिंदेदि य रुअमाणोधिरत्थु खलु गयकण्णचंचलाणं भग्गधेज्जाणं । पुरा एदेणं चेव पधेण अहं महामहंताए विभूतीए करितुरगपवररधवरबद्ध (? पध ) कराणुबद्धा, महदा तुरियणिणादजयसद्दाणंदणंदिदा, चलचंचलचारुचामराडोवधरिदधवलातपत्ता, परपादेहिं गदा । अकदपुण्णा एहि पुण एगागिणी विसमसावदपडहोरडंतदुद्दंतकतंतदीहरकरविसमपक्खित्तदित्तगलग्गहादिपाएहिं महिं विगाहामि । कत्थइ अदिविसमगयकुलोरसिदपडिसुआसद्दभीमवि [त्त ] त्था, कत्थइ दरिदयमाधिवहुंकारविमुक्कपरमघोरवि ( ? व ) ज्जासणिसरिसदारिदहिदया, कत्थइ भल्लुंकिकंकवायस-मिय-महिस-वराह-सहूल-गय- गवय-खग्ग-गंडग-हत्थ ( ? त्थि ) -तरच्छच्छ-भल्लचिल्लल-रुरु-चमरसंबर- हरि - हरिण - दि (? चि) त मज्जार- कोवकोक्कं तमहासकुणरसिदपरिभीदचलिदथक ( ? ग ) थगेंतहिदया, भिल्लपुलिंदुद्दामसवरपुक्कारसमुव्विग्गचेदसा कत्थइ णियु (? लु) क्कमाणी विपलायंती य विसमगहणेसु, कत्थइ समभिभूदा रुअमाणी दुक्खसंतत्ता, कत्थइ गहणेसु रुक्खहेट्ठेसु वीसमंती, संपत्तिवसेण केणब्बिइरअ ( ? ) दिट्ठा रत्तीए सावदभीदा गिरीगुहासु णदिणिगुंजेसु य वसमाणी, पुप्पुकण्णिद ( ? )मुहला विसम - सोगसंतापहदा कमेण बहुजोयणियं अद्धाणं विगाहमाणी तीय रुक्खपंतीए पत्ता तं पेदियं आसमपदं (तु) चिरकालसुण्णं अतिरेयभयंकरं रणरणायंतं । पिदुणा परिभुत्ताणि य पदेसाई पेच्छमाणी सुमरमाणी य पिदुणो कलुणं कलुणं परुण्णा । मणमणस्स मणसा अल्लीणा य चिरकालपवसिदतावसं कयक ( ? व ) ररयारुणं आसमपददेवकुलियं उडवगं च ।
तत्थ य बहुं विलविदूणं पिदुणो चिव्व (? इ) गं गदा । तं च पच्चक्खं पितरं पिव द परममहदुक्खपेल्लिदा मोहमुवगदा । सुचिरेण य आसत्था विलविदुं पयत्ता - हा तात ! हा जणग ! हा महओरससिणेहपूरिद ! हा, अज्ज वसणभागिणी जादा हं तुह वियोगे । हा पिति ! हा मज्झ गुरु ! महायस ! दे ता वाहरसु ममं भीदं दुक्खिदं सरणागदं । सरणागदवच्छला हु सरसा । अविय,
दूसहसोआभिहदं दुहिदं सरणागदं च भीदं च । उदाधएध (?) अधण्णं धूदं वैसणहुदं तात ॥
१. 'कर' खं० मो० प्रत्योः नास्ति । २. थायस खं० मो० विना । वाथायस खं० मो० । ३. गयखयगंडगहत्थ खं० विना । ४. भासंबर खं० मो० । ५. हदिण खं० मो० । ६. मज्जाराकावाकाक्कंति खं० विना । ७. थकत्थत खं० विना । ८. परभूमंह खं० मो० विना । ९. दसोअभि० खं० मो० विना । १०. उदाएध मो० विना । ११. वसणदुद्दंतात खं० विना ।
D:\chandan/new/datta-p/pm 5 \ 2nd proof

Page #356

२८२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ आसि मह पुरि-संप (? मि) दं रणं तुमम्मि जीवंते । एम्हि पुण तुह विरहे हा अदिभेरवं जादं ॥ जदि जीवंतं चिय पेच्छंती ते इधागदा अज्जं ।
तो एस महतो मह वसणो च्चिय ऊसवो होतो ॥ एवं बहुं विलविदूणं पुणरवि उडयं गदा । तत्थ य रुअमाणी पउमपत्ताणिदेणं पाणिएणं तं आयतणं उडवगं च पिउणो भत्तीए संमज्जिदोवलित्ताई सुइब्भूदाई करेदि । पच्चासन्नपरिस (? व )डिदपत्तपुप्फफलकदाहारा णाणाविधसगुणसावदोरसिदसद्दवित्तत्था, एगागिणा अडवीए पवणाहदपंडुपत्ताण वि सद्देण उव्वियंती तत्थ रुअंती परिवसदि । पंचमयस्स वरिसस्स तत्थ आगदा सबरपुलिंदलुद्धजादीणं च धरिसणा भीदा एगागिणी परिवसदि । चिंतेदि य-किध णाम अहं अक्खंडिदसीला वसेज्जामिहा (?ह) जध पक्कमंसखंडं पिव (जधा) सव्वतक्कणिज्जाउ हु इत्थियाउ ।
ततो सुमरिदा य तीए पुव्वं से पिदुणा जीवमाणेणं ओसधी दंसिदा, भणिदा य तेणपुत्त ! एसा ओसधी जइ किधं पि इत्थीए फालेदूणं वामोरुए णिक्खम्मदि, ततो सा सकलविणिहि (? ह) दइथिलिंगा पण?थणया सुव्वत्तं पुरिसरूविणी होदि । उ[क] ड्डिदाए पुण पुणरवि इत्थिया चेव । दाहिणोरुणिक्खदाए वा पुरिसो इत्थी भविस्सति । एवं सुमरितूणं तीय गहिदा ओसधी, णिहिदा य णिद्दयाए फालेदूणं वामोरुमज्झे । ततो सुव्वत्तं पुरिसरूविणी संवुत्ता । सलिले य णिययरूवं दट्टणं परियत्तिदलायण्णा परं परितोसमुवगदा । ततो दीहरलुलिदजडाकलावा गहिदवक्कलणिअंसणा तम्मि आसमपदे एगागिणी जूधविभूता मइ व्व परिवसदि । एदं च ताव एवं ।।
इदो य तीय वियोगे महदा सोअपेल्लिदो [कणगरधो] चितेदि-हा ! हा ! अहो अकज्जं ! धिरत्थु खलु मम तध णाम सा पिया मम पिदुणा संणिक्खित्ता अत्ताणा वि य, मे पिया हिदयस्स किमेसा मारिज्जमाणी उवेक्खिदा ? वरि मे (? हं) तीय सह वणवासं चेव गदो होंती, वरिं हं तीय खज्जंतो वि ण य तीय विवाडणं विसहंतो मि (? ति)। ववगदण्हाणविलेवणो सोगपेल्लिदसरीरो सयणतलगदो कधंति कालं गमेदि । भणिदो य पगदिसहिदेण पिदुणा जणणीय य-पुत्तय ! णारहसि रक्खसीय कज्जे सोगं काहुँ । अलं ते तीय कडपूदणाए । अम्हे ते अण्णाओ सरिसकुलरूवजोव्वणाओ विविहाओ रायवरकण्णाओ उववादेमो । ण लज्जसि तीय कज्जे अधिदि करेंतो? । एवं बहुप्पगारं भणंतेहिं किध किध वि पाराविदो कणगरधो ।
समदिक्कंतेसु य तदो केसु वि दिणेसु आगदो सुंदरपाणिसंतियो दूतो । सो य हेमरधं विण्णवेदि-देव ! अम्ह सामी संदिसदि-मया तुह पुत्तस्स धूदा दत्ता । सा य चिरप्पभिदि पत्तजोव्वणा वट्टदि । लज्जामो तीय घरे अच्छंतीए । जदि तीय कज्जं, ततो विसज्जेध
१. महं पुरिसेदं पुरि व्व रणं० खं० मो० विना। २. अज्जदि खं० मो० विना। ३. ओ जदि खं० विना। ४. धूवा खं० मो० विना।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #357

परिशिष्टम् [१] इसिदत्ताकहा ॥]
[२८३ कणगरधं, कीरदु से पाणिग्गहणं ति । अविसउज्जयंताण वा तुब्भं कण्णालियं । अहं पुण कण्णगं अण्णस्स पयच्छामि । ततो हेमरथेण संदिटुं-किं करेमि ? विसज्जिदो मे आसि विरोप्पाए (?) कुमारो, जाव अद्धपधे अण्णं तावसकण्णगं परिणेदुं णियत्तो । तं पुणरवि एस विसज्जेमि कुमारं गच्छधेदि ।
सा य परिव्वाइया लेहेणं रूविणीए संदिसदि-पुत्त ! घडिदं मे तुह कज्जं, थोआवसेसं वट्टदि ।
रणा य पुणरवि अब्भत्थिदणं पुणो महदा बलसमुदाएणं महाविभूतीए य वीवाहकज्जे विसज्जितो कावेरिं कणगरधो । सुंदरतिधिकरणेण य संपट्ठिदो । पट्ठिदा य तेणेव सह सा परिव्वाइया । कमेण य वच्चंतो पत्तो तं चेव सरं आसमपदं च इसिदत्ताए जम्मभूमी । तत्थ य आवासिदो चिंतेदि कुमारो आसमपदसंदंसणेण इसिदत्ताए सुमरमाणो हा ! एस सो सरो जत्थ मया इसिदत्ता णिस्सेसणिधि विव पाविदा । परुण्णो य गुणे सुमरितूण, भणति य अत्तपुरिसे-आगच्छध, पेच्छामो ताव पियाए इसिदत्ताए जम्मभूमियं ति । गदो य तं देवकुलियं । दिट्ठा य तेण तत्थ रिसिकुमारगरूवधारिणी इसिदत्ता अवितधपरियत्तिदरूवा । मारिद त्ति य जणपागडं चिंतयंतेणं णेव संजाणिदा । तीय पुण भत्ता संजाणिदो । दुक्खं च कधं चि किच्छाहि तीय संवरिदं । दिण्णो य तीय पउमिणिपत्तेणं ताव कुलायारेण भत्तुणो कुसुमग्यो । कणगरधो वि तं पेच्छमाणो ण तिप्पदि । उप्पण्णगाढसिणेहाणुरगो य पुच्छदिरिसिकुमारग ! केवच्चिरं ते एत्थ एगागिणो परिवसंतस्स ? कधं एगागी धिदिं लभसि ? अस्थि वा ते इधं कोइ विदिज्जओ? । तीय भणिदं-एत्थ पुव्वं एक्को रायरिसी आसि । धूदा य से विदिज्जिया । सा य किर केण वि रायपुत्तेणं परिणेदं सविसयं णीदा । सो वि रिसी अग्गि पविट्ठो । एदं च आसमपदं सुण्णयं जादं । अहं च एगागी परिब्भमंतो मियचारियाए पुव्वरिसिववदेसेणं इधं पत्तो । एदं च सुण्णं आसमपदं अधिट्टिदो हं । एत्थ य मे एगागिणो वसंतस्स साधियं पंचमं वरिसं ।
ततो चिंतेदि रायपुत्तो-णूणं एस तदा चेव एत्थ ठिदो, जदा मे पिया परिणे, णीदा । तदो चिंतयंतो गाढदरं सचिंतो जादो । रिसिकुमारेण य भणिदो-रायपुत्त ! सचिंतो इव दीससि । किमेदं ? ति । तेण य भावं संवरयंतेण भणिदं-ण वि मे काइ चिंता, परं मे तुहदसणसंधुक्खिदो पुव्वभविओ इव सिणेहाणुरागो बाधदि । ततो पुणो रिसिकुमारेणं भणिदो-रायपुत्त ! रण्णवासिणो मह तुमं च खणदंसणम्मि को सिणेहो ? त्ति । तेण भणिदंजाणामि एवं कज्ज । तध वि मे बला सिणेहो बाधति त्ति । ताधे पुणो रिसिकुमारेण भणियंरायपुत्त ! तं सि अतिधी मम, तं पडिच्छध अरण्णवाससरिसं अतिधेयं फलसंविभागं ति । ततो तेण सबहुमाणं भणिदो-सिरि(? रिसि)कुमार ! इच्छामि देह मे तुह हत्थसंसग्गिसुहसणाधाइं कदिइ फलाई ति । तेण य अं(व)वाडय-दालिम-णारंग-णियोज्ज (?)सहयार-णीयूर (? खज्जूर)-बीयपूरगादीणं भरिदा पुडइणिपत्तपुडिगा उवणीता । तेण य तदो
१. तध चि० खं० मो० । २. णीयरवीरथपूर० ख० मो० विना ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #358

२८४]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ कतिवयाइं घेत्तुं पणामपुव्वं पडिसेविदाई । भणिदं च रायपुत्तेण-कुणसु पसादं, घेप्पदु अम्ह हत्थादो जेण केणइ पयोयणं ति । तीय णवि (? हि) त्ति पडिसेधितो गदो आवासं ।
ताधे पव्वावरण्हकाले पणो गदो रिसिकमार-सगासं । भणदि य रायसदो-रिसिकमार ! ण मे संपदं तुमं अपेच्छंतस्स धिती अस्थि । तुब्भे य वणवासणिरदा अम्हे पुण भोगपिवासाणुगदा, एस महंतो विरोधो । तुमं च मे पुव्वसंगदिओ इव जधा हिदयं अदिगदो । तं दे ताव अम्हं पासदो कीरदु । पच्छ वि णाम तवं काहिध, आगच्छध मए सह संपदं ताव रज्जं भुंजध त्ति । रिसिकुमारेण भणिदं-रायपुत्त ! णत्थि मे भोगतण्हा पदणुई वि । तेण भणिदंरिसिकुमार ! जदि णेच्छध ण णाम । किंतु अज्जं ताव खंधावारे मया सह सुविदव्वं । तो तेण भणिदं-भो ! ण वट्टदि अम्हं गाम चतुप्पदक्कंता मही वि अक्कमिदं, किमंग पुण खंधावारं णगरं वा पविसदुं ? ति । रायपुत्तेण भणिदं-जाणामि एदं कज्जं, तध वि सिणेहो मे बाधदि । तं एस परमत्थो जदि तुमं अज्ज मया सह ण गच्छसि, तदो मया वि इध चेव वसिदव्वयं होहिदि । एवं भणंतो पडिदो से पादेसु-कुणदु पसादं, गम्मदु मे आवासं ति ।
रायपुत्तस्स णिच्छयं णादु बहवे भड-भोइया लग्गा बेंति य-रिसिकुमार ! एस महिपालो माणणीयो सव्वपासंडीणं । तं कुणध से वयणं । वसध अज्ज एक्करादिं । ततो किच्छाहिं तीय अब्भुवगदं । भणदि य-गच्छध ताव तुब्भे । अहं पुण देवदच्चणं कादं संझाकाले सयमेव एहामि । ततो तेसु तध त्ति पडिवण्णं । अवक्कंता य एक्कदो । आगदा य तत्थ किध वि भमंती सा दुट्ठपरिव्वाइया । तीय य रिसिकुमारो त्ति कादं अभिवादिदा इतरा य । सा य तं भणिदा । आढत्ता य सा धुत्ती धुत्तग्गदूतीउ [वि य] विइत्ताउ आलाव-संकधाउ जोएदुं । चिंतिदं च इसिदत्ताए-णूणं खु एसा पावपरिव्वाइया, जीय अहं रक्खसी आणत्ता । ततो तीय हिदयलभणत्थं पुच्छिदा-अज्जे ! तुब्भेत्थ कदो आगदाउ ? तीय य भणिदं-अहं कावेरीतो रधमद्दणं णगरं गदा आसि । इदाणिं पुणरवि कावेरिं चेव चलिदा हं । तुमं पुण एत्थ एगागी अच्छंतो किध केण वि सावदेणं ण पाविज्जसि? तदो इसिदत्ताए भणिदं-ण मे सावदाई पभवंति, मंतोसधिबलथंभिदाई । ततो सा धुत्ती हेवाइदा भणदि-रिसिकुमार ! अस्थि मज्झ वि दो विज्जाउ ओसोवणि-तालुग्धाडणीओ सिद्धाओ । तुब्भं पुण कदरा विज्जा हवदि? रिसिकुमारेण भणिदं-मम दिट्ठपच्चयाओ बहूसु चोर-सावदसतेसु थंभणिविमोक्खणीओ दो विज्जाओ हवंति । ततो परिव्वाइयाए भणिदं-अहं तुह ताओ दो वि सामण्णाओ पढिदसिद्धाओ पयच्छामि । तुहं पि मम थंभणि-विमोक्खणीओ सामण्णाओ कादं पयच्छाहि । रिसिकुमारेण भणिदं-ममेदाउ पच्चक्खं पेच्छ, एगागिस्स सारक्खणीओ, दिट्ठपच्चयाओ । इमं इमं च कज्जं कदं मे । तुह पुण एदासु जं कज्जं कदं तं मे कधय जा ते धम्मठिदाए होंतु पत्तियामि । ततो सा सयमेव थंभणिविज्जालोभेणं पुणो य अरण्णवासी रिसिकुमारो त्ति य वीससंती रूविणीदो घेत्तुं तं पच्चं (? जं) तं जाव इसिदत्ताए
१. णिवित्ति खं० मो० विना । २. काहिअधागच्छध खं० मो० विना । ३. महिपालो पंचमो लोगपालो माण० मो० । ('पंचमो लोगपालो' इति पाठः मो० प्रत्यामेव वर्तते ।)
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #359

परिशिष्टम् [१] इसिदत्ताकहा ॥]
[२८५ चंडालसमप्पणं ताव सव्वं परिकहेदि । तं च सोदूणं चिंतिदं इसिदत्ताए-एदीय (मे) पावाए तं महावसणं पाविदा हं । ताहे भणिदा तीय परिव्वाइया-सुणघ, एसा थंभणिविज्जा सह विमोक्खणीए दुक्खसाधणिज्जा, ण य सक्का थोवेण कालेणं घेत्तुं वा । अहं अरण्णवासी तुमं च जणवदोवसेविणी । विरुज्झति य अम्हं वणरिसीणं सावज्जविज्जापदाणं गेण्हणं वा । गच्छ, णत्थि ते विज्जाओ त्ति ।
ताव य पुणो आगंतूणं रायपुत्तेण सबहुमाणं णीतो रिसिकुमारगो त्ति सा णिययावासं । तत्थ य कधं चि जत्तेणं अणिच्छमाणो वि रिसिकुमारो ठवितो सयणिज्जे । ठविदं च से सयणिज्जं रायपुत्तसयणिज्जासण्णे । सुचिरं च आलावं कादं णिद्दावसं उवगदा । ततो जामावसेसाए सव्वरीए पविट्ठा सचिवा रायपुत्तं विण्णवेंति-सामि ! पयाणयवेला वट्टदि त्ति । तं च सचिवभासिदं रायपुत्तो सोदणं तं रिसिकुमारगं भणदि-सामि ! तुमे अम्हं अणुग्गहत्थाय कावेरिं णगरिं जाव अवस्सं गंतव्वं ति । रिसिकुमारेण भणिदं-एदं चिय बहुं वदादिक्कमणं कदं । कदो मम इदाणिं कावेरिं गमणं । ण वहदि मे हलक्कंतं भूमिं समक्कमिदं । रायपुत्तेण भणिदं-मम सिणेहेण ते अवस्सं अवक्कमिदव्वा । तेण भणिदं-किंतु मए तत्थ गदेणं (गमिदुं ?) ण वट्टदि (मे) । कहिं णाम तुमं रायसुतो, कत्तो य वयं वणोगसा । तं अलमेदेणं असग्गाहेणं । मा मे बाधसु । ण वच्चामि त्ति । रायपुत्तेण भणिदं-जदि तुब्भे ण वच्चध, ततो अहमवि ण वच्चामि । अलं मे परिणीतेणं ति । रिसिकुमारेण भणिदं-ण णाम परिणेसि । अच्छ, अहं पुण ण वच्चामि ।
ततो मंतीसु रिसिकुमारो पणदेसु पभणिदो-सामि ! पुव्वं पि रायसुदस्स एत्थ पदेसे आगदस्स विग्धं आसि । इदाणिं पि तं चेव । तं मा से इदाणिं तुह मुहेणं वियाहचलिदस्स विग्धं समुप्पज्जदु । उटेह, वच्चामो । कामं एतेण चेव पंथेणं पडिणियत्तो समाणो आसमपदं अधिटिहिसि । एवं भणंता मंतिणो सह रायसुदेणं पडिदा से पादेसु । ताधे भणिदं रिसिकुमारणएवं णाम वच्चामि अहं इदाणिं । मा पुण मम पडियागदस्स लग्गेज्जाध त्ति । तेहिं स-समयं 'तध त्ति' पडिवण्णं । ततो चलिदो रिसिकुमारो रायपुत्तेण सह । अब्भत्थणाभि य विविधाहि कधंचि किच्छाहि णिययतल्लडीय समारोविदो । आसण्णसय (? यणिज्जा) सणभोयणेहिं य उवचरिज्जमाणो वच्चदि सह रायसुदेणं ।
कमेण य परागदा कावेरिं । गदा य पुण्णपतिण्णा परिवाइया रूविणिसगासं, पुजिदा य तीए । महदा य अग्घेणं पडिच्छिदो सुंदरपाणिणा कणगरधो । वत्तं च से विभूदीए रूविणी य सह पाणिग्गहणं । उवणीदा य पदोसकाले कणगरधस्स सोवणयं रूविणी । कणगरधो य खणमवि रिसिकुमारस्स वियोगं ण सहति । सो य रायपुत्तेण तं समयं सहाविदो । पविट्ठो य सोवणयं । दिण्णासणो णिसण्णो रिसिकुमारो तं रायपुत्तं भणति-किं मे वधुसहितो अवेलाए सद्दावयसि ? पच्चूसे मिलीहामो त्ति । रायपुत्तेण भणिदं-ण मे वधूय कज्जं तत्थ, जत्थ तुमं खणमवि ण पेच्छामि । तं एसो परमत्थो । एत्थ चेव तुमे सुविदव्वं । असुवंते वा एत्थ तुमे
१. लग्गेज्जाहि मो० । लग्गेज्जाधि खं० मो० विना ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #360

२८६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ अहमवि इधं ण सुवामि । रिसिकुमारेण भणिदं-कंमिलो (? गहिलो) सि तुमं जो मं बम्हचारि वधुसहिदो सुवंतो इच्छसि एगवासघरे सुवावेदूं । रायसुदेण भणिदं-एवं वा सुविदव्वं, ण सुविदव्वं वा मे इधं ति । तदो तस्स अणुअत्तीए अब्भुवगदं तेणं । ठविदं च से तत्थेव एकपासे जवणियंतरिदं सयणिज्जं से । सुचिरं च सकधाओ कादं णिद्दावसं उवागदो [रिसि] कुमारो, रायपुत्तो वि वधुसहितो जहासुहं अभिरमिय । गदा य सा रादी । एवं दिणे दिणे तत्थेव सुवदि । गदाणि य से बहूई दियसाइं । जादा य उप्पण्णपीती पणयसिणेहाणुरागा वधू । पेच्छदि य कणगरधो अभिक्खणं रूविणिसगासे अल्लियमाणि तं परिव्वाइयं ।
अण्णदा य अवररत्तकाले सुत्तविबुद्धाणं सइरालावकधासु पयत्तासु रूविणी रायपुत्तेण सह परिहासं करेदि, इसिदत्ता य कण्णं देदि । कमागदे य तत्थ तदाणुरूवे वयणपथे रूविणीए रायपुत्तो भणिदो-अज्जपुत्त ! अहो तुमं तीय बहुसिक्खिदाए तावसीए [वसी] कदो आसि । मम पुव्वदत्ताए वि तुमं तीय पासठितो मम किधं पि सोदूं णेच्छसि । अहो ! अदिप्पिया ते आसि सा तावसी ? तेण हसिदूणं भणिदं-ण मे सा पिया। अह पुण सा पिया होती, तदो हं तीएव सह जीवंतो मरंतो वा । ण य तुह सगासं आगच्छंतो। अवि य,
कह सो पिउ त्ति भण्णदि अलियनिबंध (? बद्ध) क्खरेहिं वयणेहिं । जस्स वियोगुम्हवियं दर(? व) त्ति जीअंण विद्दातं ॥१॥ तं एसो परमत्थो णूणं मे [ण] पिया पिया (?) इसिदत्ता । जादो तीय वियोगे णिल्लज्जो अज्ज वि जियामि ॥२॥
जं च तं पमोत्तूणं तुह सगासं आगदो हं । तदो तीय देव्वणियोगेणं आवि (? दि) द्वाए इव भणिदं-किं व तुमं सयंवसो मम सगासं आगदो ? मया चेव सो पयोगो कदो जेण तुमं मम सगासं आगदो । तेण भणिदंसुदणु ! कधय, कधय किध ते अहं इहाणादो ? अहो से (? ते) मम अदिगुरूवस्स भावाणुरत्त (? त) त्ति । ताय भणितं-कधेमि ते जदि मे तुमं ण रूससि त्ति । तेण भणिदासुदणु ! वत्तमाणग्गाहिणो पंडिदा । अदीदत्थे को कोवो ? तं कधय वीसत्था जं ते मम उवरिं बद्धसिणेहाणुरागाए साहसं ववसितं ति ।
ततो सा अण्णाइट्ठा इव इसिदत्तापुण्णेहिं तं सव्वं परिव्वाइयादसणादीयं पुरिसघादणप्पयोगरुधिरलिंपणं च इसिदत्ताए जाव पाणेहिं घादणं ताव सव्वं परिकधेति । तं च सोतूण तुट्ठा इसिदत्ता चिंतेति-साधु कदं मम ताव एदीए मत्थयधोवणं कदं ति ।
(अवरे पुण आयरिया कधेति जधा वधुसहितेणं रायसुदेणं पडिबोधकाले भणिदो रिसिकुमारो-कधेहि ताव किंचि अक्खाणयं ति । ततो रिसिकुमाररूविणा इसिदत्ताए परववदेसेणं णिययपच्चं (? ज्जं) तकधा चेव परिकधिदा ।)
१. वियोगुम्हहवियं खं० ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #361

परिशिष्टम् [१] इसिदत्ताकहा ॥]
[२८७ तदो सो रायपुत्तो एवं अणिटुं कधं सोदूणं पडिसारिदसीरो (? सो) इव माणवो सुमरिदूण इसिदत्ता विणिवाडणं पुणण्णवीकतदुक्खो, अतिकोवेण दुहेण य दोहिं वि समयं समगं (? क्कं )तो । ताधे खदणिहिदखारो इव सो तेण दुक्खेण डज्झमाणो, पज्जलितो इव कोवेणं, समक्कंतो इव सोगपव्वदेणं, अदिदीहमुक्कणीसासो, पगलिं (? लियं) सुलोयणो परावत्तिदूण सयणे परम्मुहो ठितो । तीए भणदि य रूविणी ! सिग्धं अवसर इतो पावे ! अलच्छिभायणे ! त्ति ।
एवं च अदिच्छिदाए ग (? रा )दीए पभादकाले रायसुतो सचिवे आणवेति-भो ! सिग्धं मे पुरीय बाहिं चितयं रएध । ण धरेमि सोगपेल्लितो अत्ताणं । तेहि य पणतेहिं विण्णवितोसामि ! अम्हं पि ताव एवं दुक्खं कहिज्जदु त्ति । तेसि च च तं कारणं जधट्ठिदं इसिदत्ताविणिवाडणावसाणं कधितं । ततो ते वि दुक्खत्ता 'हा अकज्जमि' ति जंपमाणा परुण्णा-अहो ! साहसं ति इत्थियाए कदं । भणंति य कणगरधं-सामि ! कस्स इदाणिं अम्हे इध परदेसे परिच्चयध ? अलं वो इदाणिं अतीतत्थे अत्ताण (? त्तणो) परिच्चाएणं । साधारेध अम्हे अत्ताणं कुलं च । किध य अम्हे तुब्भेहिं विणा णरवतिं देविं च दच्छामो ? जीविदव्वं मरिदव्वं वा अम्हेहिं वि तुब्भेहिं चेव समं ति । एवं बहुविधपलावाकुला भिच्चा पउरवग्गसहिदा संवुत्ता । भीदा य वधू चिंतेति-हा हा ! किं मे खलु अप्पवधाए पभासिदं ति । सुदं च ससुरजणेण तं सव्वं । ततो अद्दण्णो राया संतेउरो पुरवरी य । ण जाइज्जति अग्गिपवेसणिच्छिदो कणगरधो णिवारेदं । भणदि य-जदि मे चिदयं लहुं ण करेध, ततो परलोगगमणणिच्छिदो अत्ताणं छुरियाए विवाडेमि ।
ततो भीदुव्विग्गदुक्खतेहिं सयमवि य मरणणिच्छिदेहिं सचिवेहिं तस्स णिच्छये चंदणागरुदेवदारुकतुहिं रइदा चिदया । गदो य सणगरपउरपुरोहिदाणुयातो चितयासगासं रायसुदो । आपुच्छदि य अग्गि पवेसमाणो (य) रिसिकुमार, भणति य-महरिसि ! खमावेमि ते । एस अहं हुदवहं पविस्सामि त्ति । दुक्खितेण य उभयरायकुलजणवदेणं भणिदो इसिकुमारो-महरिसि ! एसो हु तुब्भे [ हिं] उवसमदि । लग्गध, जति णाम कधंचि वयणं वो करेज्ज । रुअमाणा पारिसदा य परियरिति सव्वतो । भणितो य रिसिकुमारेण-रायपुत्त ! किं खु इमं साहसं ववसिदं ते ? जदि य एरिसं कादुकामो सि ततो ते कीस अहं तवोवणाओ इधाणीतो ? इदाणि कीस मे छडेसि ? उवसम, मा अप्पाणं विणासेहि । कधेहि मे सब्भावं किं च एवं मरणकारणं ति । ततो तेण कधितं जधा-मे पिया भारिया एदीए दुरायारीय कुरायवंसुप्पण्णाए महिलारक्खसीए परिव्वाइय पयुं (? उं) जिदूणं माराविदा मायाए । सो य मायापच्चंतो णिरोहुरपासंडवुत्तंतो मया अज्ज जाणिदो । तं च अकारणघातितं पयदिमुद्धिअं काहलियं दइदियं अणुचिंतयंतो एण्हि ण धरेमि अत्ताणं । ततो रिसिकुमारेण भणिदं-तं एण्हि अत्ताणं घादेसि ? एदेण य तीय तुब्भ वा अत्थक्कमरणेणं अत्थि को वि उवगारो गुणो वा? [ रायसुदेण भणिदं-] होदि एस गुणो, अग्गि पविसिदूण तस्सेव (?) सहलोगदं
१. पविसामि मो० । २. कस्स खं० मो० । ३. णिराहुर खं० मो० ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #362

२८८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ उवगच्छीहामि । तं एस परमत्थो, महरिसि ! तुब्भे वच्चध तवोवणं चेव । भणाहि वा जेण ते कज्जं तं ते सव्वं उवविधेमि । ते (? ततो) अहं पुण णिच्छिदो हुदवहं पविसामि त्ति ।
तं च मरणणिच्छिदं णादणं रिसिकुमारगरूवठिता इसिदत्ता भणति-रायपुत्त ! अलं ते अग्गिपवेसेणं । अहं ते इसिदत्तं इह भवे चेव जीवंतिं दंसेमि । मुय विसादं ति । तेण भणिदंवयंस ! जा घादिदा पाणेहिं लोगविदितं, [तं] कहिं दंसेहिसि ? तीय भणिदं-ण चेव मारिदा सा, जीवदि णिस्संसयं । किंतु पियक्खाणं मे किंचि देहि, जं अहं मग्गामि, जा ते अमदस्स इध भवे चेव दंसेमि ते पियं ति । ततो विम्हिदमती सकोदुगो भणदि-रिसिकुमारक ! इतरधा वि य तुह ण तं अस्थि जं ण देयं, तध वि जदि मे इसिदत्तं जीवंतिं दरिसेहि, ततो अहं णिययजीविदमवि पयच्छामि । ततो तीय भणिदं-आगच्छ, णगरिं पविसाहि, जा ते इसिदत्तं दंसेमि त्ति । ततो पत्तिज्जंतो य तस्स वयणेणं पविट्ठो पुरिं । पइरिक्कावासगतस्स य तस्स तीए पेच्छंतस्सेव पुरदो ऊरुं विकत्तिदूणं उत्थि (? क्ख)दा ओसधी, जाता य तक्खणं चिय साभावियरूवा जधारूवदिट्ठा इसिदत्ता ।
परमपरितुद्वेण य ताधे उ अच्छेरयं ति हरिसवियसंतणेत्तेणं अवतासिदा, भणिदा यपिए ! दिव्वचरिते ! कधय, किमेतं एरिसं? ति । तीय तस्स मदिविब्भमंतस्स साभिण्णाणेहिं वयणेहिं संवादिदो से अप्पा । ओसधिकारणावसाणं च पाणणीहरणादीयं च अत्तणो वसणं अपरिसेसितं सिटुं । ततो परमतुट्टो कणगरधो जादो, आणंदिता य पउरा, वत्थव्वणरपतिकुलं च । गेण्हाविदा य हात-विलित्ता इसिदत्ता वत्थाभरणाइं । तं च लोए अच्छेरयमिव वत्तं । कुविदेण य कणगरधेणं कप्पिदकण्णो?णासिया कदट्ठिमालसंकुला खरारूढा डिंडिमकपुरस्सरा रासभेण भामेदं णगरिं णिव्विसया पा (? प) रिव्वाइया कदा । इसिदत्ताए य पिअक्खाणणिमित्ते कणगरधो जाइतो-अज्जपुत्त ! एदम्मि पियक्खाणप्पदाणे एदीए तुमे रायहिदाए वित्तेण णासिदव्वयं । अवकरेंतेण वि हु दुज्जणेणं सुयणस्स उवकदं । [उवकदं] चेव एदीय मे दूसेतुं । पुणो मत्थयं णादंताण य मम जीविददायगाणं पाणाणं परित्ता कायव्वा । तेण णासिदव्वयं करेंतेण वि 'तध त्ति' पडिवण्णं, 'काहामि पच्चुवगारं पाणाणं' ति ।
णवरं च घेत्तूण य इसिदत्तं रूविणिं च चलितो स [णगरं] कणगरधो । सुंदरपाणिणा य दो वि विभूदीए पेसिदाउ, कणगरधो वि तधेव । कमेण पत्ता य सणगरं । सुदपरमत्थेण य रण्णा हेमरधेणं संतेपुरेण पूजिदा इसिदत्ता ।। दुट्ठपासंडिणो य णिव्विसया कदा । अभिसित्तो य पितुणा कणगरधो महदा रायाभिसेएण । इसिदत्ता य महादेवी अभिसित्ता । कदो य ताणं चंडालाणं विउलो सक्कारो । हेमरधो य पुत्तसंकामिदरज्जसिरि णमिसामितित्थावच्चिज्जाणं भद्दयसाणं अंतिए पव्वइतो णिस्संगो विहरति । कणगरधो वि सुदधम्मो इसिदत्तासहितो चेतियसाधुपूयणपरो रज्जं पसासदि । तेण वि य ते चंडाला इसिदत्ताजीवि [ द दायग त्ति अत्थविभूतीए पूइदा । गतो य से सुबहुकालो ।
१. उच्छिदा खं० विना० । २. एदी एदीय तुमे खं० । ३. मच्छयं दाणंताण खं० विना ।
D:\chandan/new/datta-p/pm52nd proof

Page #363

परिशिष्टम् [१] इसिदत्ताकहा ॥]
[२८९ अण्णदा य भगवं भद्दयसो सीसगणसंपरिवुडो विहरंतो पुणरवि हेमरधरायरिसिसहितो रधमद्दणणगरगुज्जाणे समोसरितो । संतेपुरो य राया कणगरधो वंदओ णिज्जादो । तत्थ य सुदधम्मकधाविरामे पज्जुवासति रिसिं । इसिदत्ताए य विणएणं पुच्छिता आयरिया-भगवं! तुब्भं णस्थि किंचि परोक्खं । तं कधेध, कस्स फलेणं मम रक्खसि सद्दो जीविदसंदेहकरो आसि ? । तेहि कधितं-तुमे पुव्वि तीते काले संसारगदाए एक्का साधुणी असंतेण अब्भाइक्खिदा पदाणितं च लोए-एसा मडयखाइय त्ति । तं च कम्मं बद्धं पुटुं णिकाचितं संसारे बहुगुणं परिवदितं । अण्णभवे तुमं सामण्णमस्सिदाए ईसिं समायो कट्टो य तवो अणुपालितो । तदो अणालोइदमाया कालगदा समाणी ईसाणग्गमहिसी गमा (?) णाम आसि । ततो चुता समाणी मत्तियावतिरण्णो हरिसेणस्स पिइमतीए देवीए कुच्छीय उववण्णा, आसमगदाए य जाता रिसिदत्ता त्ति । तं च कम्मं संसारे परिवेदिदं, थोआवसेसं च इधं उदिण्णं ति ।
तदो सा एवं सोदूणं समुप्पण्णजादिस्सरणा वंदिदूणं भणितं-भगवं ! एवमेतं ति । ततो राया कणगरहो सह-इसिदत्ताए परमजादसंवेगो सुतसंकामिदरज्जधुरो णिक्खंतो सहदेवीए । समधीतसुत्तत्थाणि य गुरुसहिदाई विहरंताई भद्दि [ ल] पुरं गदाइं । तत्थ य सीदलसामिणो जम्मभूमीए समोसरिताणं सुक्कज्झाणोवगदाणं अज्जं ताण दोण्ह वि केवलणाणं समुप्पण्णं ।
जं पुच्छसि कणगरधस्स राएसिणो पभवं पव्वज्जाकारणं च एदं वो तं परिकधितं संखेवतो त्ति ।
इति धम्मसेणगणिमहत्तरकयाए वसुदेवहिंडीए
छट्ठो इसिदत्ताणाम परिच्छेओ समत्तो ॥
१. मंत्तियापति खं० विना ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #364

परिशिष्टम्
[२] श्रीआम्रदेवसूरिविरचिताख्यानकमणिकोशवृत्तौ भावशल्यानालोचनदोषाधिकारे
ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥
अस्य च धर्मस्य सम्यग् ग्रहणेऽप्यनाभोगादिना मालिन्यसम्भवेऽपि सम्यग् गुरोरालोचनीयम् असम्यगालोचने दोष इत्येतदभिधातुकाम आह
जो सम्मं नालोयइ नियसल्लं सो हु पावइ अणत्थं ।।
जइ माइ-सुया मरुओ रिसिदत्ता मच्छमल्लो य ॥१ व्याख्या-य:'-कश्चिद् विवेकविकलः 'सम्यग्' यथावद् 'नालोचयति' न गुरुभ्यः कथयति 'निजशल्यं' स्वदुश्चरितं 'सः' प्राणी 'प्राप्नोति' लभते 'अनर्थं' व्यसनम् । दृष्टान्तानाह-'यथा' इत्युदाहरणोपन्यासे । 'मातृ-सुतौ' जननी-पुत्रौ 'मरुकः' ब्राह्मण: 'ऋषिदत्ता' तापसकन्या 'मत्स्य (मक्षिका) मल्लः' राजमल्ल इति गाथासमासार्थः ॥ व्यासार्थस्त्वाख्यानकैः कथयति । तानि चामूनि। अधुना ऋषिदत्ताख्यानकमाख्यायते । तच्चेदम् -
अस्थि अदिट्ठोवद्दवधण-धन्नसमिद्धगामरमणीओ। निस्सेसदेसअवयंससन्निभो मज्झदेसो त्ति ॥१॥ तत्थऽत्थि विलसिररहं रहंगकयसोहसरवराइन्नं । अद्दिटुसयणविरहं रहमद्दणनाम नयरं ति ॥२॥ जिणमंदिराई डिंडीरपिंडपरिपंडुराई रम्माइं। जसपडलाइं व तस्सामियाण रेहंति जम्मि सया ॥३॥ जम्मि य मुणिणो परिमुणियसमयसब्भावसुंदरसहावा । विहरंति पायफरिसणपवित्तियासेसधरणियला ॥४॥
१. आचार्यश्रीनेमिचन्द्रसूरिविरचिताख्यानकमणिकोशे-गाथा/३८ ।

Page #365

[२९१
परिशिष्टम् [ २ ] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥]
नियभुयविढत्तधणवियरणेक्करसिया विसायरहियमणा । अहरीकयकप्पदुममाहप्पा सावया जत्थ ॥५॥ को वन्निऊण सक्कइ गुणनियरं तस्स पवरनयरस्स । सव्वं पि जत्थ दीसइ वसुमइअच्छेरयब्भूयं ॥६॥ तत्थ य समत्थि पत्थिवसमत्थजयलच्छिलालसेक्कमणो । निस्सेसगुणावसहो वसुंधराभारधरणसहो ॥७॥ जस्स गुरुविक्कमऽक्कंतवइरिणो विक्कमारुणनहेसु । संकंता पउरत्तं पावन्ति नमंतसामंता ॥८॥ हेमरहो नरनाहो समुद्दपज्जंतमेइणिसणाहो । रिउवंसजणियदाहो सव्वत्थवियंभियसलाहो ॥९॥ तस्सऽत्थि रूवलावन्नअमयकुल्ला विसालवरनयणा । वित्थरियमहीसुजसा सुजसा नाम महादेवी ॥१०॥ केलिगिहं सयलकलाकलावकुलबालियाए वररूवो । तेसिं समत्थि पुत्तो कणयरहो कणयसमवन्नो ॥११॥ विसयसुहमणुहवंतो तिवग्गसारं समं पिययमाए । पालंतो नियरज्जं गमेइ कालं महीवालो ॥१२॥ एत्तो कावेरिपुरी कावेरितरंगिणीजणियसोहा । अंबरलिहपासाया धण-धन्नसमिद्धजणकलिया ॥१३॥ विप्फुरियपउमरायाणि सोत्तिया-संख-विदुमजुयाणि । जत्थ जणस्स कुलाई तुल्लाइं नईए कूलेहिं ॥१४॥ तत्थऽत्थि नरवरिंदो सुंदरपाणी जहत्थकयनामो । निस्सेसनमिरनिवमउडरयणकिरणच्छुरियचरणो ॥१५॥ वासुलदेवी नामेण पणइणी तस्स अत्थि नरवइणो । निम्मलसीलाहरणालंकियदेहा सुहनिहाणं ॥१६॥ तीए समत्थि बाला मुहपरिमलहसियकमलवरमाला । सुसिणिद्धकसिणबाला नवरंभागब्भसुकुमाला ॥१७॥ कंकेल्लिपल्लवारुणकर-चरणा छणमियंकवरवयणा । लावन्नतिपरिपुन्नरूविणी रुप्पिणी नाम ॥१८॥ सा जोव्वणमणुपत्ता सव्वालंकारभूसियसरीरा । पिउपायपणमणत्थं जणणीए पेसिया बाला ॥१९॥ दुट्ठण तयं तारुन्नसरललायन्नसुंदरसरीरं। चिंतइ अणुरूवो को इमीए होही गुणेहिं वरो ? ॥२०॥ अणुरूववराभावे संबंधो वि हु न सोहमावहइ । ता किं सयंवरं सुत्तिऊण दूएहिं रायसुए ॥२१॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #366

२९२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ जाणावेमि सपणयं ? उयाह कुलदेवयं पसन्नमणो । आराहेउं पुच्छामि वंछियं ? सा सयं कहिही ॥२२॥ एवं दुहियाचिंतासमुद्दवसणम्मि निवडिओ राया। अहवा मूलाओ चेव होइ दुहदाइया नारी ॥२३॥ एवं नाऊण विसन्नमाणसं नरवई सुमइनामा । मंती पुच्छइ उव्विग्गमाणसा देव ! किं तुब्भे ॥२४॥ तत्तो कहियं रन्ना कुमरीवरलाभसंभवं दुक्खं । तेणुत्तं होसु थिरो कयाइ लद्धोऽणुरूववरो ॥२५॥ जेण मएऽईयदिणे निसुओ तक्कुयजणेण गिज्जंतो। हेमरहरायतणओ कणगरहो नाम कुमरवरो ॥२६॥ चाई सूरो दक्खिन्नमंदिरं सीलवं कलानिउणो । ता तस्स देसु जुज्जउ सीहकिसोरेण सह सीही ॥२७॥ रन्ना भणियं जइ एवमेत्थ कज्जम्मि ता तुमं चेव । सिग्धं वच्चसु चिंताभारं अवणेसु मह एयं ॥२८॥ एवं वुत्तो मंती पसत्थदिवसम्मि पत्थिओ तत्थ । पत्थुयरायपओयणपसाहणत्थं समणुपत्तो ॥२९॥ दिवो य गोरवेणं मंती हेमरहनरवरिंदेण । भणियं च तेण सविणयमागमणपओयणं रन्नो ॥३०॥ देव ! मह सामिसालो तुमए सद्धि समीहए काउं ।
आजम्ममेव संगममणुरूवाऽवच्चजोयणओ ॥३१॥ जओ भणियं- इयरह वि सिणेहो सज्जणाण जाओ जणेइ संतोसं ।
किं पुण अवच्चसंबंधबद्धमूलो महाराय ! ॥३२॥ ता जइ कुलाणुरूवं वयाणुरूवं च महसि वा मेति । ता किज्जउ मह वयणं पडउ घयं सूयमज्झम्मि ॥३३॥ ताहे हेमरहेणं कणयरहो पेसिओ सह बलेण।। गच्छंतो संपत्तो अरिदमणनिवस्स विसयम्मि ॥३४॥ अरिदमणेणं कुमरो भणाविओ वज्जिऊण मह विसयं । वच्चसु होसु व सज्जो मए समं समरसंरंभे ॥३५॥ कुमरो वि फरुसवयणेण तेण धणियं मणम्मि परिकुविओ। कंडारिओ व्व सीहो सामरिसं भणिउमाढत्तो ॥३६॥ रायपहेणं गंतुं न लब्भए केरिसो इमो नाओ?। न मुयामि रायमग्गं आगच्छसु जुज्झसज्जो हं ॥३७॥ तं सोऊणं अरिदमणनरवई नियबलेण परियरिओ । जुज्झेण संपलग्गो समं कुमारेण समरम्मि ॥३८॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #367

परिशिष्टम् [ २ ] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥ ]
अब्भिडियनिबिडगुडगडियगयघडाडोयभीसणमयंडे । हयनिवहतिक्खखुरखणियखोणिरयपिहियरविबिंबं ॥३९॥ रयचलियतुरय [ खरखुर ] रहवरस्वपसरबहिरियदियंतं । लल्लक्कपक्कपाइक्कचक्कपम्मुक्कदढहक्कं ॥४०॥ जयसिरिसंगमलुद्धाण ताण सपसायसामिभत्ताणं । दोह वि बलाण जुद्धं बहुजीवखयंकरं लग्गं ॥४१॥ निद्दयखग्गवियारियकरिकुंभत्थलगलंतरुहिरेण । पवहन्तनईवुब्भंतजाण-जंपाणदुप्पेच्छं ॥४२॥ कत्थवि य मंसवसलुद्धसाइणी - पेयसयसमाइन्नं । कत्थइ सुरवररमणीनिवहवरिज्जंतवीरगणं ॥४३॥ कत्थवि करालकरवालछिन्नसिरभमिरभीसणकबंधं । कत्थवि य नरामिसलुद्धगिद्ध - जंबुयगणाइन्नं ॥४४॥ इय असमंजरूवं बहुजीवखयंकरं रणं दठ्ठे । अरिदमणो कुमरेणं दयालुणा एवमालविओ ॥४५॥ किं निरवराहजणमारणेण एएण कज्जमम्हाणं ? | तुममहयं चिय नरवर ! जुज्झामो बाहुजुज्झेण ॥४६॥ अणुमन्नियम्मि तेणं महीए होऊण बाहुजुद्धेण । कुमरेण विबंधेउं वसीकओ नागपासेहिं ॥४७॥ जिणिऊणेवं भणिओ कुमरेणं सो विपक्खनरनाहो । गिन्हसु रज्जं दिन्नं तुज्झ मए मन्नसु ममाऽऽणं ॥४८॥ सो वि हु माणधणो भणइ मज्झ सीसं जिणेसर- मुणिंदे । मोत्तुं न नमइ अन्नस्स निच्छओ एस जा जीवं ॥४९॥ ताहे अरिदमणनिवो अचयंतो माणगंजणं दुसहं । मोत्तुं तणं व रज्जं पव्वइओ गुरुसमीवम्मि ॥५०॥ ठविऊण तस्स रज्जे तत्तणयं पत्थिओ पुरो कुमरो । वच्चंतो य कमेणं पत्तो भीमाडविं एगं ॥५१॥
सा य केरिसा ?-कत्थइ सज्ज - ऽज्जुण- तरल-तमाल - हिंताल - सरलसोहिल्ला ।
कत्थइ करीर-कणवीर-जंबु - जंबीररमणीया ॥५२॥ कत्थवि य सरह-सद्दूल-सीह - गुरुगवय - गंडयाइन्ना । कत्थवि य तरच्छ-मय- ऽच्छभल्लवहुसंचररउद्दा ॥५३॥ तत्थ य निवेसिउं सिबिरमेगदेसे दिसाए एगाए । पट्टविया नियपुरिसा पाणीयन्नेसणनिमित्तं ॥ ५४॥
१. गुरुवग्घगंड० रं० ।
D:\chandan/new/datta-p/pm 5 \ 2nd proof
[ २९३

Page #368

२९४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ महईए वेलाए समागया पुच्छिया कुमारेण । कालविलंबो तुम्हाण किंनिमित्तो इमो जाओ ॥५५॥ एवं ते परिपुट्ठा नीरन्नेसयनरा निवेइंति । कुमरम्हे ताव गया तुह पासाओ तुरियगमणा ॥५६॥ जलजोयणस्थमेत्तो जोयणमेत्ते सरोवरं दिटुं ! । बहुतरुवरसंकिन्नं तप्पेरंतेसु वणमेगं ॥५७॥ तीरम्मि देवकुलिया अवरं पि हु कुमर ! दिट्ठमच्छरियं । अंदोलंती वडपायवम्मि कन्ना सुतारन्ना ॥५८॥ तीए रूवऽक्खित्ता पेच्छंता तं ठिया वणंतरिया । सा वि हु खणंतरेणं विज्जु व्व अदंसणीहूया ॥५९॥ पुरओ जा वच्चामो ता तीए कुमर ! देवकुलियाए । फल-पुप्फ-कंदहत्थो संपत्तो तावसो एगो ॥६०॥ सा वि हु बाला सह तावसेण कंदाइयं तमाहारं । आहारेउं कत्थइ सहस त्ति अदंसणं पत्ता ॥१॥ तत्तो वयं वलेउं समागया कुमर ! तुज्झ पासम्मि । एयं विलंबकारणमावन्नं तत्थ अम्हाणं ॥१२॥ बीयम्मि दिणे कुमरो पयाणढक्कं दवाविउं सिबिरे। तुरयारूढो वेगेण तत्थ पुरिसेहिं सह पत्तो ॥६३॥ दिटुं तहेव सुसिणिद्धपत्तसहिएहिं सुहयफलएहिं । संतावहरेहि समस्सियाण वित्थिन्नसाहेहिं ॥६४॥ सुयणेहिं व नाणाविहतरुवरनिवहेहिं जणियसंतोसं । नंदणवणमिव सग्गम्मि नयण-मणहरणमुज्जाणं ॥६५॥ तस्स य मज्झम्मि सरं बाहुलयाहिं व नीरलहरीहिं । आलिंगड़ व्व कुमरं समागयं जं सिणेहेण ॥६६॥ निम्मलदलहत्थाहिं नलिणीविलयाहिं भवणपत्तस्स । अग्धं व जं पयच्छइ सररुहविसरं कुमारस्स ॥६७॥ कलहंस-कुरर-सारस-कारंडवमहुरमणहररवेण । सुहसागयं व पुच्छइ कुमारस्स गिहागयस्स सयं ॥६८॥ महुपाणरत्तमहुयरसुमहुररुणझुणियसुंदररवेण। जं गायइ व्व कुमरस्स गुणगणं जायगुरुहरिसं ॥६९॥ तीरम्मि देवकुलियं नियइ सुतारं नहंगणसिरिं व । समयरमुहं सकन्नं सतुलं कुंभाभिरामं च ॥७०॥ पच्चासन्ने वडपायवम्मि अंदोलयम्मि कीलंतिं । पेच्छड़ तहेव पुरिसेहिं वन्नियं कन्नयं एगं ॥७१॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #369

[२९५
परिशिष्टम् [२] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥]
सुरवइसावादुत्तोलियं व सग्गंगणा [ पुढवि ] वासं । रमणीयवणे रमणत्थमागयं नायकन्नं व ॥७२॥ उज्जाणनिवासिणिदेवयं व सुंदरसरोवरसिरिं व । तत्थतवोवणलच्छि व ललियविज्जाहरसुयं व ॥७३॥ तीए य रूव-लायन्नपुन्नतारुन्नमणभवणो । जा नियइ तयं निष्फंदलोयणो वणलयंतरिओ ॥७४॥ ताव सहस त्ति निप्पुन्नपुरिससंपत्तभवणलच्छि व्व । कत्थ वि गया न नज्जइ सपिवासस्स वि कुमारस्स ॥७५॥ तत्तो तट्ठाणाओ अट्ठेउं विसइ देवकुलियाए। दिट्ठो य तत्थ कुमरेण मणहरो तावसो एंतो ॥७६॥ सणियमहामहदिट्ठी जराए जज्जरियसिढिलसव्वंगो। सारयससहरनिप्पंकपलियसंपुनपुन्नतणू ॥७७॥ उब्बद्धजडाजूडो पभूयफल-पुप्फसिरिसमाउत्तो । सउणसमस्सियमुत्ती पच्चक्खो कप्परुक्खो व्व ॥७८॥ निब्भिच्चसमुद्धूलियदेहो सरयब्भ [ सरिस ] भूईए । नं नज्जइ सव्वंगं समस्सिओ पुन्नलच्छीए ॥७९॥ विप्फुरियासमसत्ती रवि व्व पयडियपयत्थसब्भावो । सुहसोमयाए भवणं अमयकरो सारयससि व्व ॥८॥ पालियनियमज्जाओ बहुसत्तसमस्सिओ जलनिहि व्व । मेरु व्व गरुयमुत्ती गिरिपवरो लोयमज्झत्थो ॥८१॥ पच्चासन्ने पत्तो सहसा अब्भुट्ठिओ कुमारेण । पणमिय पाए भणियं भयवं ! वड्ढउ तवो तुज्झ ॥८२॥ सुहभागी होसु तुम कुमार ! दाऊणमेवमासीसं । उवविठ्ठो वित्थारियसियपउमे रायहंसो व्व ॥८३॥ कुमरो वि हु तप्पुरओ पवित्तपउमासणे समासीणो । पुट्ठो य तावसेणं कुमार ! कत्तो तुहागमणं ? ॥८४॥ कत्थ वि किर गंतव्वं? इय पुढे तेण पणइपवणेणं । सव्वो नियवुत्तंतो कहिओ कणगरहकुमरेण ॥८५॥ तो तावसेण भणियं वट्टइ देवच्चणस्स मह वेला । इय जंपियम्मि मुणिणा पणमित्तु समुट्ठिओ कुमरो ॥८६॥ तं चेव कन्नयं नियइ निद्धनयणेहिं तरुलयंतरिओ। पेच्छइ भक्खंतिं वणफलाणि सह तावसेण तयं ॥८७॥ खणदिट्ठनट्ठरूवं एवं तं पइदिणं पि पेच्छंतो । अच्चणियं कुणमाणो निरंतरं देवकुलियाए ॥८८॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #370

२९६ ]
विणयाइएहिं तं विद्धतावसं किमवि पज्जुवासंतो । अणुजाणाविय कइय वि दिणाणि तत्थेव संवसिओ ॥८९॥ अन्नम्म दिने सो विन्नवेइ तं तावसं विणयपुव्वं । भयवं ! निवसइ इह कावि कन्नया तावसवर्णामि ॥ ९० ॥ सा कइया वि हु दीसइ खणेण विज्जु व्व होइ अहिस्सा । ता कहसु तीए वइयरमिय पुट्ठो चिंतइ मुणी वि ॥९१॥ नू मिमी रोइ एस कुमारो मणम्मि ससिणेहं । तेणऽप्पाणं पयsह कहेमि तो तत्तमेयस्स ॥९२॥ भणियं च तावसेणं इमीए कन्नाए वइयरं सोउं ।
इ अस्थि कोउयं तुह ता अवहियमाणसो सुणसु ॥९३॥ अस्थि धण-धन्न- मणि- रयणपुन्नपुन्नावणा वणियसुहया । नट्ठावया वि सइ मत्तियावया नाम नयरि ति ॥ ९४ ॥ तत्थ य राया निसिउग्गखग्गदारियविपक्खसंघाओ । नामेण नयगुणन्नियमणुस्ससेणो वि हरिसेणो ॥ ९५॥ पेच्छ्यजणाण रूवाइएहिं सययं पियाणि जणयंती । निम्मलगुणेहिं नामेण तस्स पियदंसणा भज्जा ॥ ९६ ॥ विसयसुहमणुहवंतस्स तस्स सह तीए हिययदइयाए । निज्जियविपक्खवग्गस्स जंति दिवसाणि नरवणो ॥ ९७ ॥ नवरं दुक्खमसज्झं समत्थि तस्सेगमेव सुहनिहिणो । जं दुव्वहरज्जधुराधरणखमो नत्थि से पुत्तो ॥ ९८ ॥ तत्तो तं सुयचिंतादुहदुहियं पासिऊण नरनाहं । पियदंसणाए भणियं सामि ! तुमं किं समुव्विग्गो ? ॥९९॥ कहियं दुक्खनिमित्तं थेवमिमं तीए सामि ! संलत्तं । आराहसु कुलदेविं पुन्नंतु मणोरहा तुज्झ ॥१००॥ सोउं पिया वयणं सुइभूओ सुद्धबंभयारी य । करकलियनिसियखग्गो धवलाहरणो धवलवसणो ॥ १०१ ॥ सुयलाभनिच्छ्यमई पुरओ कुलदेवया पुईसो । संथरियदब्भसयणो थक्को कुलदेवएक्कमणो ॥ १०२ ॥ जा जंति तिन्नि दिवसा वज्जियपाणा - सणस्स नरवइणो । तो सियवस्था - ऽऽभरणा पुरओ कुलदेवया पत्ता ॥ १०३ ॥ किं वच्छ ! ववसियं ते साहसमेयारिसं विसमकज्जं ? | जंपइ राया तं चेव मुणसि मणवंछियं मज्झ ॥ १०४॥
१. मत्तियावई- दशार्णदेशकी राजधानी पा०स०म० ।
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #371

परिशिष्टम् [ २ ] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥ ]
तीयुत्तं जमविहियं सुरा वि सत्ता न चेव तं दाउं । जं पुण विहियं तं वच्छ ! होइ एमेव पुरिसाण ॥ १०५ ॥ राया वि वज्जरइ चक्करस्स न हु देवि ! एस पत्थावो । सज्जो पडिच्छसु सिरं वियरसु वा मज्झ वरपुत्तं ॥ १०६ ॥ इय भणिऊणं दाहिणकरेणमाकरिसिऊण करवालं । वामेण केसपासं धरिडं वाहरइ सामरिसं ॥ १०७ ॥ जइ मह चिरंतणाणं सुमरसि कुलदेवि ! कमवि भत्तिगुणं । ता देसु सुयं इय जंपिऊण कंठे कओ खग्गो ॥१०८॥ मा साहसं ति भणिरीए थंभिओ भूवइस्स भुयदंडो । पयडीहोउं भणियं होही तुह वच्छ ! अंगरुहो ॥१०९॥ तो उट्ठओ नरिंदो महापसाओ त्ति भणिय नियभवणं । पत्तो पभायसमए पेच्छइ पियदंसणा सुमिणं ॥ ११०॥ किर मह सीहकिसोरो उच्छंगगओ सुहं थणं पियइ । इय पेच्छिय पडिबुद्धा सुमिणं साहइ नरिंदस्स ॥ १११॥ तेणावि हु भज्जाए कहिओ सव्वो वि रयणिवुत्तंतो । सा वि हु तुट्ठा जंपइ दिन्नो देवीए मह पुत्तो ॥ ११२॥ ततो सुहंसुहेणं गब्धं परिवहइ जायसंतोसा । अद्धट्टमदिवसाणं नवन्ह मासाणमुवरिं सा ॥११३॥ पसवइ पहाणपुत्तं सोहणतिहि-गह- मुहुत्त - रिक्खेसु । वद्धावणयं काउं दिन्नं नामं अजियसेणो ॥ ११४॥ अन्नम्म दिने राया जिओ व्व कम्मेण गुविलभवगहणे । एम्म वणे खित्तो अणप्पवसएण तुरएण ॥११५॥ दिट्ठो य विस्सभूई नामेणं तावसो परमजोगी । राया वि तस्स पासे धम्मं सोऊण पडिबुद्धो ॥ ११६ ॥ एत्थंतरम्मि पत्तं तयाणुसारेण राइणो सेन्नं ।
तो तेण देवउलिया कारविया गुरुकए एसा ॥११७॥ तत्तो य विस्सभूई विन्नत्तो राइणा वलंतेण । भयवं ! खमसु विरूवं तवोवणे जं मए विहियं ॥११८॥ दिन्नो य तेण रन्नो गारुडमंतो अचिंतमाहप्पो । पत्तो य मत्तियावइनियनयरिं नरवरिंदो वि ॥ ११९ ॥ अह अन्नया य पेच्छ करभीजुयलं दुवारदेसम्मि । तत्तो उत्तरिऊणं दोन्नि नरा विन्नविंति इमं ॥ १२० ॥ देव म्हे तुह पासे रन्ना पियदंसणेण पट्टविया । दट्ठा कहवि पमाया मह कन्ना उग्गभुयगेण ॥१२१॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof
[ २९७

Page #372

२९८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ ता काऊण पसायं गारुडमतेण कुणसु तं पउणं । तं सुणिय मंजुलावइनयरिं संपत्थिओ राया ॥१२२॥ पत्तो य तेहिं समयं तन्नयरीए खणेण नरनाहो । दिट्ठो य रायलोगो सह नरवइणा विसन्नमणो ॥१२३॥ अह भणइ नरवरिंदो तुह कन्नं पन्नवेमि विसपुन्नं । इय धीरविओ राया तेण वि मंतप्पओगेण ॥१२४॥ उछविया निवधूया उच्छंगे ठाविण नियपिउणा । पुट्ठा पसन्नवयणा किं तुह बाहइ सरीरम्मि? ॥१२५॥ ताय ! न किंपि हु बाहइ परमेसो किं बहू जणो मिलिओ? । तूररवो वि किमेसो ? तो भणियं तीए जणएण ॥१२६॥ वच्छे ! तं भुयगेणं अहेसि दट्ठा मय त्ति काऊण । आणीया पेयवणे चियाइयं पउणियं एयं ॥१२७॥ दिन्ना य तुज्झ पाणा निक्कारणवच्छलेण नरवइणा । एएण मज्झ पुन्नाणुभावओ भणियमेईए ॥१२८॥ जइ एवं ताय ! मए वि निययपाणा महाणुभावस्स । दिन्ना इमस्स जणएण जंपियं जुत्तमेयं ति ॥१२९॥ हरिसेणेण वि भणियं सुणसु महाभाग ! गुरुसयासम्मि । पव्वइउमणो अहयं तवोवणं गंतुमिच्छामि ॥१३०॥ तं नियधूयं वियरसु कस्स वि अन्नस्स तं निसामेउं । भणियं पियमइनामाए तीए कन्नाए वयणमिणं ॥१३१॥ मज्झ सरीरे एसो लग्गइ जलणो व तइयओ नत्थि । तं निच्छयं वियाणिय दिन्ना तेणावि परिणीया ॥१३२॥ तं घेत्तूणं नियनयरिमागओ तीए सह सिणेहेणं । विसयसुहं भुजंतो गमेइ कालं निरुव्विग्गो ॥१३३॥ अह अन्नया य सुमरियगुरुवयणो भणइ पियमइं राया। तं गिण्हसु पउरधणं चिट्ठसु गेहम्मि पसयच्छि ! ॥१३४॥ अहयं भवनिम्विन्नो संपइ तावसवयं पवज्जामि । अंसुजलभरियनयणा सा वि इमं भणिउमाढत्ता ॥१३५॥ तरुविरहे कइया वि हु चिट्ठइ किं तरुसमस्सिया छाया ? । अहमवि तुह पिय ! विरहे निवसामि गिहे न कइया वि ॥१३६॥ ता पुणरवि वयणमिमं दुहजणयं सव्वहा न वत्तव्वं । इण्हि तं चेव गई मई वि मह सामि ! तं चेव ॥१३७॥ इय तीए मुणिऊणं विणिच्छयं नेहपासपडिबद्धो । सकलत्तो संपत्तो एयम्मि वणम्मि सो कुमर ! ॥१३८॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #373

[२९९
परिशिष्टम् [२] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥]
दिवो य विस्सभूई भणिओ संविग्गमाणसेण इमो। देसु मह तावसवयं भयवं ! संसारभीओ हं ॥१३९॥ तेणावि हु सो राया विहिणा पव्वाविओ कुणइ किरियं । सव्वं पि तावसाणं तवोवणे एत्थ भवभीरू ॥१४०॥ अह देवीए अनाओ गब्भो आगमणसमयसंभूओ। परिवड्डिउं पवत्तो सा पुट्ठा किं इमं भद्दे ! ? ॥१४१॥ तीए वि हु संलत्तं वयं पवन्नाए सामि ! न हु एसो । ता किं कीरउ इण्हि ? कम्मगई का वि मह एसा ॥१४२॥ तेणावि तावसेणं विचिंतियं मज्झ ताव संजायं ।
गरुयं कलंकमेयं धिरत्थु ! मह जीवियव्वस्स ॥१४३॥ जओ- अलियं पि हु वयणिज्जं गरुयाणं दूमए हिययमहियं ।
ता किं करेमि संपइ ? जामि न नज्जामि जत्थ अहं ॥१४४॥ मुणिधिक्कारहएणं पओयणं किं ठिएण एत्थ मए ?। चिंताउरस्स एवं समागया भीसणा रयणी ॥१४५॥ नाओ एस कओ वि हु कुलवइणा गब्भसंभवो तस्स । चइउं वणं सयं चिय अन्नत्थ गओ सपरिवारो ॥१४६॥ ताहे सो अहिययरं मणम्मि संतावमुव्वहइ गरुयं । पेच्छह पावेण मए मुणिणो निव्वासिया गुणिणो ॥१४७॥ ता किं करेमि संपइ ? कत्थ गओ निव्वुई लहिस्सामि ? ।
अहवा वि पावियव्वं अवस्स पावइ धुवं जीवो ॥१४८॥ जओ- दूर वच्चइ पुरिसो तत्थ गओ निव्वुई लहिस्सामि ।
तत्थ वि पुव्वकयाई पुव्वगयाइं पडिक्खंति ॥१४९॥ जं जेण पावियव्वं सुहं व दुक्खं व कम्मनिम्मवियं । तं सो तहेव पावइ कयस्स नासो जओ नत्थि ॥१५०॥ धीराण कायराण व अणत्थरिंछोलिया पडइ देहे । सा सहियव्वा न सहइ बला वि दइवो सहावेइ ॥१५१॥ ता किं वियप्पिएणं एत्थेव तवोवणम्मि निवसंतो । पालेमि सुद्धसीलं विहिणा नियपणइणि एयं ॥१५२॥ अह सव्वगुणविसुद्धे दिवसे वणदेवयं व दित्तीए । उज्जोयंती वणदसदिसाउ वरदारियं देवी ॥१५३॥ सा पियमई पसूया पसत्थलक्खणविराइयावयवं । अह तत्थ कम्मवसओ जं जायं तं निसामेह ॥१५४॥ अणुचियऽवत्थाणाओ अणुचियपावरण-भोयणाओ य । परिचारयविरहाओ पंचत्तं पियमई पत्ता ॥१५५॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #374

३००]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ ततो विसन्नचित्तो तइया सो तावसो समाहीए। किंकायव्वविमूढो पडिओ चिंतासमुद्दम्मि ॥१५६॥ रे जीव ! तए भवभीयमाणसेणं इमं वयं पत्तं । जाव य धम्मगुरूहि धम्मसहाएहिं य विउत्तो ॥१५७॥ एसा वि पेमपत्तं समाहिहेऊ पिया मया जीव ! ।
इहि कह कुणसि तुमं तद्दिणजायं इमं बालं ? ॥१५८॥ अहवा- जं एइ अवसरेणं परिवाडीए सुहं व दुक्खं वा ।
तं सहह अदीणमणा जाव पसायं विही कुणइ ॥१५९॥ इय भाविंतो संठाविऊण अप्पाणमप्पण च्चेय । मणयं समाहिवसओ देइ मणं पत्थुयत्थम्मि ॥१६०॥ पालइ महुररसेहिं पहाणतरुसंभवेहिं य फलेहिं । तं बालियं पयत्ता वसीकओ नेहपासेहिं ॥१६१॥ अह कम्मि वि पत्थावे पसत्थरूवे निवेसियं नामं । जमिमा रिसिप्पसाया जाया ता हेउ रिसिदत्ता ॥१६२॥ सा वि हु कम्मोदयो कुमार ! विद्धिं गया इमम्मि वणे । जणयमणाणंदयरी संजाया अट्ठवारिसिया ॥१६३॥ लायन्नकंतिकलिया अहिणवतारुन्नसुन्दरावयवा । मा कोवि हु अवहरिही इमं ति संजायसंकेण ॥१६४॥ निययगुरुविस्सभूईसिक्खवियंजणपओगकरणेण ! । विहिया अद्दिस्सतणू वणम्मि कीलइ जहिच्छाए ॥१६५॥ भणिया तेणेसा कुमर ! बालिया तुज्झ कोवि जो पुरिसो। रुच्चइ तं मह साहसु जेण पयच्छामि तं वच्छे ॥१६६॥ कुमर ! तयं हरिसेणं मं चेव य तावसं वियाणाहि । एयं पि निव्वियप्पं मह धूयं चेव रिसिदत्तं ॥१६७॥ तं सोउं मुणिवयणं कुमरो आणंदनिब्भरो भणइ । भयवं ! तं रिसिदत्तं दंससु मणवल्लहं अज्ज ॥१६८॥ वयणाणंतरमेव य सव्वालंकारमणहरं काउं । हरिसेणो नियधूयं दंसइ कणगरहकुमरस्स ॥१६९॥ दिट्ठा य तेण बाला रह व्व मयणेण निद्धदिट्ठीए । सो वि हु ससिणेहाए दिट्ठीए तीए सच्चविओ ॥१७०॥ सुसिणिद्धदिट्ठिपसरं परोप्परं ताणि पेच्छमाणाणि । वच्छत्थलम्मि विद्धाणि मयणभिल्लेण भल्लीहिं ॥१७१॥ तो तावसेण नायं नूणमिमीए इमो मणे रुइओ। कहमन्नहाऽणुराएण पेसए दिट्ठिमेयम्मि ? ॥१७२॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #375

परिशिष्टम् [ २ ] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥ ]
जओ- जं मणरुइए छेया दिट्ठि दूइ भांति मिहुणाणं ।
जं हिययस्स न रुच्चइ तत्थ गया कुणउ किं दिट्ठी ? ॥१७३॥ गुरुणो पेच्छं तस्स वि तेसिं पढमे वि संगमे दूरं । पेच्छसु केरिसमेयस्स विलसियं मयणहयगस्स ॥१७४॥ तह कहवि नेहवसओ परोप्परं ताण निवडिया दिट्ठी । निव्वत्तरइसुहाणीव तीए जायाणि ताणि जहा ॥१७५॥ भणियं च - दिट्ठीए च्चिय सा तेण पिययमा नेहनिब्भररसाए ।
आभासिय व्व आलिंगिय व्व रमिय व्व पीय व्व ॥ १७६ ॥ जओ- दरहसिय सरसकडक्खियं च वन्नंति पेमसव्वस्सं ।
मिहुणाणमेगसयणेऽवत्थाणं लोगववहारो ॥ १७७॥ तत्तो य तावसेणं पाणिग्गहणं कराविओ तीए । तत्थेव कड़वयदिणे वसिओ तावससमाहिक ॥१७८॥ रिसिदत्ताए लाभे संजाए चिंतियं कुमारेण । अवराए भज्जाए न संपयं किंपि मह कज्जं ॥१७९॥ तो नयनयराभिमुहं वच्चंतेणं विणीयविणणं । भणिओ तावसससुरो मुयसु ममं ताय ! नियनयरे ॥१८०॥ देसु मह किंपि सिक्खं पओयणं रुप्पिणीए मह सिद्धं । संपइ कलत्तविस तुह धूयाए कयत्थोऽहं ॥ १८१॥ तत्तो भणियं रिसिणा लच्छीए मा छलिज्जसु कुमार ! । बहवो इमीए छलिया अथिरसहावाए पावाए ॥१८२॥ मा मज्जसु विज्जाए जम्हा विज्जा मयस्स पडिवक्खो । विनडिज्जंति अणेगे एईए वि वच्छ ! तुच्छमई ॥१८३॥ एयं पुण तारुन्नं विवेयवियलाणमंधया भणिया । रूवं पि हु उम्माओ रज्जसिरी वि हु कुगइहेऊ ॥ १८४ ॥ किं बहुणा वायावित्थरेण सगुणेसु वहसु मा गव्वं । मइलिज्जंति मएणं गरुयाण वि जेण वच्छ ! गुणा ॥ १८५ ॥ तह एवं रिसिदत्तं मज्झ पसाया अदिट्ठदुहलेसं ।
मा मुंचसु नियछायं व वच्छ ! विहियावराहं पि ॥१८६॥ एवं गमणावसरे धूया वि हु तावसेण सिक्खविया । पइणो सरीरकिच्चं सयमणुचिट्ठसु सया वच्छे ! ॥१८७॥ माइया विहु मज्जसु पियपणएणं वियारिया वच्छे ! । पइपणएणं भुल्ला महिलाओ धुवं विणिस्संति ॥१८८॥ तहा- वच्छे ! विणओ च्चिय होइ भूसणं इह नरस्स वि जयम्मि । पुण विसेसा निच्चपराहीणजम्माणं ॥ १८९॥
नारीण
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof
[ ३०१

Page #376

३०२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ एत्तो च्चिय कायव्वो निच्चं चिय उवसमो इमाहिं जओ। अन्नो वि अणुवसंतो न नंदए किं पुणित्थीओ ? ॥१९०॥ अविसिट्ठसंगमेणं सुपुरिसमग्गं चयंति धीरा वि । अबलाण वराईणं ताण विणासम्मि किं चोज्जं? ॥१९॥ अणुयत्तिविरहियाणं विहडंति सुयाइणो पहूणं पि । ससुरकुलायत्ताणं निच्चं पि हु किं पुणित्थीणं? ॥१९२॥ दिताण दाणमेव हि संकइ न य परिभवं कुणइ कोइ। दाणेण विरहियाणं न टलइ लोओ करीणं पि ॥१९३॥ लोयट्ठिइमेत्तं चिय विभूसणं कणय-रयणमाईहिं। सीलालंकारो च्चिय पसाहणं कुलपसूयाणं ॥१९४॥ इय पुत्ति ! विणय-उवसम-सुसंग-अणुवित्ति-दाण-सत्तीसु । निच्चं पि समुज्जुत्ता रक्खेज्जसु सीलसंपत्तिं ॥१९५॥ सा एवं सिक्खविया पणमिय पिउणो पिएण सह चलिया ।
कुमरे दढमणुरत्ता सिढिलियनेहा य जणयम्मि ॥१९६॥ भणियं च- बालत्तणम्मि पिइ-माइ-भइणि-सहियायणो पिओ होइ।
आरूढजोव्वणाणं जुवईण पिओ पिओ एक्को ॥१९७॥ अह पणमिऊण जणयं तवोवणाओ विणिग्गया बाला ।
मणयं पडिबंधाओ वलियग्गीवं पलोयंती ॥१९८॥ जओ भणियं- अच्छंतु निरंतरनेहगब्भसब्भावसुंदरा सुयणा ।
सहवासवड्डिया तरुवरा वि दुक्खेहिं मुच्चंति ॥१९९॥ तत्तो तवोवणं तीए विरहियं किमवि जणइ रणरणियं । सहस च्चिय परिचत्तं असेसजणमाणणिज्जाए ॥२००॥ भवणं व भवणलच्छीए साहुचित्तं व पसमवित्तीए । विज्जाए विउसमणं व निवसिरीए व निवभवणं ॥२०१॥ अणवरयपयाणेहिं पत्ताई पमोयनिब्भरमणाई। रन्ना पवेसियाई महाविभूईए नयरम्मि ॥२०२॥ पिउणा परितुद्वेणं, समप्पिओ ताण पवरपासाओ । परिवारो य विणीओ दासी-दासइओ सव्वो ॥२०३॥ तत्तो पइभत्ताए भुंजइ भोए गुणाणुरत्ताए । समयं रिसिदत्ताए कणगरहो सुद्धचित्ताए ॥२०४॥ कीलइ गीयकलाए कइया वि हु चित्तकम्मकीलाए । कइया वि हु पण्हुत्तर-पहेलियाणं विणोएण ॥२०५॥ लोयणनिमेसमेत्तं विरहं सोढुं अपारयंतेहिं । दोहिं पि तेहिमइवाहियाई वरिसाणि पंच तहिं ॥२०६॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #377

[३०३
परिशिष्टम् [२] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥]
एत्तो कावेरीए सिरिसुंदरपाणिणा सुयं रन्ना । जह किर तावसकन्नं परिणेउं कणगरहकुमरो ॥२०७॥ वलिओ नियनयरीए ताहे सो रुप्पिणीए चिंताए । कोडीकओ किलेसेण गमइ कह कहवि दिवसाणि ॥२०८॥ एयावसरे पत्ता सुलसा पव्वाइया परिभमंती । बहुकूडकवडभरिया पावा परलोयनिरवेक्खा ॥२०९॥ कइया वि हु कन्नतेउरम्मि सा रुप्पिणीए पासम्मि । संपत्ता परिपुच्छइ पणइपरं रुप्पिणि कन्नं ॥२१०॥ वच्छे ! किं तुममज्ज वि वररहिया रसमा वि रूवेण । देवाणं पि हु दुलहं निरत्थयं नेसि तारुन्नं ? ॥२११॥ तीए भणियं भयवइ ! मह भत्तारो वसीकओ कहवि । कीए वि तावसकन्नाए संपयं किं करेमि अहं ? ॥२१२॥ सा वि हु जंपइ जइ भणसि तुज्झ वसवत्तिणि करेमि तयं । तो रुप्पिणीए वुत्तं भयवइ ! भुवणे वि तुह कज्ज ॥२१३॥ नत्थि असज्झं किंचि वि ता मह उवरिं करेवि कारुन्न । तह कहवि जयसु संपइ समीहियं होइ जह मज्झ ॥२१४॥ एवं तीए वुत्ता अणवरयपयाणएहि संपत्ता । रहमद्दणम्मि नयरे दिट्ठो कुमरो सह पियाए ॥२१५॥ तो चिंतियमेयाए रिसिदत्तारूवसंपयं दटुं । एवंविहरूवेणं मोहिज्जइ को न एयाए ? ॥२१६॥ जीवंतीए इमीए सुमिणे वि न रुप्पिणिं महइ कुमरो । को अमयपाणतित्तो कंजियमहिलसइ मुक्खो वि? ॥२१७॥ परमेयारिसपावं नरयदुहावहमणज्जचरिया हैं। गुणवंतं पत्तमिमं मारिय कहमायरिस्सामि? ॥२१८॥ इय पुण करुणं काउं ववसामि न साहसं इमं कहवि । ता भट्टपइन्ना हं कह तीए पुरो भविस्सामि ? ॥२१९॥ इय चिंतिऊण तीए करुणावियलाए कूरकम्माए । सव्वजणक्खयकारी विज्जाए विउव्विया मारी ॥२२०॥ मणमोहणीए विज्जाए मारिं रायसम्मयं पुरिसं । रुहिरेणं हत्थमुहे रिसिदत्ताए विलिंपेइ ॥२२१॥ दट्टणं तं वइयरमहमसरूवं जणो पयंपेइ । कुमरउत्थाणे पावस्स कस्स किर ववसियं एयं ? ॥२२२॥ कुमरो पियाए वयणं दटुं संजायविम्हओ भणइ। किं तह चेट्ठियमेयं ? ति सा वि जंपइ न याणामि ॥२२३॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #378

३०४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ बीयम्मि दिणे तह चेव रायपुरिसं विणासिउं पावा । मुंचइ रिसिदत्ताए सयणे नरमंसखंडाइं ॥२२४॥ कुमरो वि तयं दटुं चिंतइ नणु रक्खसी पिया मज्झ । सा वि हु पुट्ठा सुद्धस्सहावओ भणइ तं चेव ॥२२५॥ कुमरो वि ताणि धरणीए गोवए हड्ड-मंसखंडाई । तइए वि दिणे तह चेव मारिउं कणइ तं चेव ॥२२६॥ नवरं कुमारछुरियं रुहिरेण विलिंपिउं वयइ गेहे। विज्जाए न सा नज्जइ निग्गच्छंती न पविसंती ॥२२७॥ कुमरो वि तयं छुरियं रिसिदत्ताए पयासिउं भणइ । अज्ज पिए ! किं जंपसि ? सा जंपइ पुच्छ मह कम्मं ॥२२८॥ पुणरवि य मोहमोहियमणेण सां दढयरं रहे पुट्ठा । कहसु पिए ! सब्भावं तुज्झ हियत्थं भणेमि अहं ॥२२९॥ जह तुह माणुसमंसे कुओ वि कम्मोदयाओ रसगिद्धी । ता हं पच्छन्नं पि हु एयं संपाडइस्सामि ॥२३०॥ एवं भणिया लज्जाए किं पि ओणयमुही परुन्ना सा । किं तुह पिययम ! पच्छन्नमेरिसं किं कयावि कयं ? ॥२३१॥ तुमए चिय सच्चवियं तवोवणे मज्झ भत्त-पाणाई। जइ पुण पच्छन्नं को वि कुणइ पहु ! तं न याणेमि ॥२३२॥ कुमरो वि तीए दुस्सहविओगजणयं दुहं असहमाणो । सव्वं गोवइ पुट्ठो य भणइ नाहं वियाणामि ॥२३३॥ ताहे रुट्ठो राया पुच्छइ नियमंतिणो नयरमज्झे । वइससमेयं न मुणह तुम्हाणं केरिसा बुद्धी ? ॥२३४॥ तेहिं वि सविणयमुत्तं तह कह वि हु संपयं जइस्सामो । जह कज्जमिणं जायइ विन्नायं देवपायाण ॥२३५॥ इय भणिऊण पवीणा पव्वाया होइ एरिसे कज्जे । सायरमओ तयं चिय गंतुं पुच्छंति पव्वाइं ॥२३६॥ तीए भणिए सव्वं सुत्थमहं संपयं करिस्सामि । रयणीए देवयं पुच्छिऊण तत्तं कहिस्सामि ॥२३७॥ रयणीए रुहिरेणं रिसिदत्ताए मुहं विलिंपेउं । अवसोयणिं च दाउं रन्नो पासं गया पावा ॥२३८॥ अभयं मग्गिय जंपइ रिसिदत्ताचेट्ठियं इयं राय !। जा जोयावइ राया ता पेच्छइ तं तह च्चेव ॥२३९॥ तो जायपच्चएणं रन्ना निस्सारिऊण सा बाला । पाणाणमप्पिया मारणत्थमकयावराहा वि ॥२४०॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #379

परिशिष्टम् [ २ ] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥ ]
पाणेहिं वज्झमंडणपुव्वं सा विनडिऊण नयरीए । नीया निद्दयाहियएहिं तेहिं भीमे मसाणम्मि ॥२४१ ॥ कत्थइ भल्लुंकियरुद्दसद्दविद्दवियकायरजणोहं । कत्थवि य कूरकोल्हुयदाढाविक्कत्तियकरंकं ॥ २४२ ॥ कत्थवि य मडयवस-मंसपुट्टवेयालभूरिभयजणयं । कत्थवि य विहियसंकुद्धसाइणीकिलिकिलारावं ॥२४३॥ कत्थवि य पयडडज्झंतमडयदुग्गंधभरियदिसिविवरं । कत्थवि य दूरमुब्भवियबाहुनच्चंत भूयगणं ॥ २४४॥ कत्थवि य वीरविक्किज्जमाणनियदेहमंसखंडलयं । कत्थवि कावालियकीरमाणवरविज्जसाहणयं ॥ २४५ ॥ इय एरिसविहभीसणमसाणमज्झम्मि मुक्किया बाला । सुमरिय कुमरं पलवइ पमुक्कलल्लक्कपोक्कारं ॥२४६॥ हा पाणदइय ! हा अमयमइय ! हा निद्धहियय ! हा नाह ! । हा जीवियसम ! हा परममहिम ! हा पत्तजयपउम ॥२४७॥ सुसरय ! तुमं पि सहसा संजाओ कीस निग्घिणो ? कहसु । एक्क च्चिय पाणपिया जेणाहं तुज्झ सुयभज्जा ॥ २४८ ॥ कत्तो वि हु आगंतुं मंभीससु संपयं तुमवि ताय ! । आजम्मं पाणपिया जेणाहं तुज्झ नियधूया ॥२४९॥ हा माए ! माए ! पियमइ ! कुओ वि सग्गालयाओ आगंतुं । भयसंभंतमसरणं परितायसु दुहियरं दुहियं ॥ २५० ॥ इय एवं विलवंती भीया भयभेरवे मसाणम्मि । तायारमविंदंती पडिया वसणंधकूवम्मि ॥ २५१ ॥ तयणंतरमन्नुब्भडभिउडीभासुरनिडालवट्ठेहिं । उक्खायनिसियकत्तियविहत्थहत्थेहिं पाणेहिं ॥ २५२ ॥ आ पावे ! कूडकुहेडगाइदोसेहिं भरिय ! हयहियए ! । भक्खसि रन्नो पुरिसे मारेउं रोवसि इयाणि ॥ २५३॥ मेरे रे ! एयाए पावियो निक्करुणकूरहिययाए । छिंदह नासा-कन्ने खग्गेणं लुणह सिरकमलं ॥२५४॥ एवं भीसणवयणेहिं तेहिं निब्भच्छिया विवन्नमुही । खरपवणाहयतरुवरलय व्व परिकंपिउं लग्गा ॥ २५५ ॥ हा ताय ! ताय ! हा भाय ! भाय ! मा हणह पायवडिया हं । घेत्तूणाऽऽहरणाई कुणह दयं मुयह जीवंती ॥ २५६॥
१. मच्चभुयभिउडी० रं० ।
D:\chandan/new/datta-p/pm 5 \ 2nd proof
[ ३०५

Page #380

३०६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ एत्थंतरम्मि पाणाण मज्झयारम्मि भणियमेगेण। एवंविहमेयाए संभवइ न निग्घिणं कम्मं ॥२५७॥ अन्नं च सूरमिमं (?) गुणकलियं बालियं हणंताणं । केणावि कारणेणं न वहंति करा किमन्नेण? ॥२५८॥ अणुकूलकम्मपरिणामपेरिओ तीए चेव मायंगो । एगो जंपइ जीएण मज्झ जीवउ चिरं एसा ॥२५९॥ तत्तो य तेहिं वुत्ता तुममेएणं विमोइया भद्दे !। गच्छसु जत्थ न नज्जसि जइ पुण तं कह वि दीसिहसि ॥२६०॥ तो राया अम्हाणं कुलसंहारं करिस्सइ पउट्ठो । इय तज्जिऊण पाणा पेयवणाओ नियत्तंति ॥२६१॥ सारिक्खमडयमत्थयमेगं छेत्तूण दंसियं रन्नो। पच्चयनिमित्तमेत्तो रिसिदत्ता जाइ भयभीया ॥२६२॥ चलियस्स वाउवसओ तरुपत्तस्स वि पकंपमाणमणा । भीसणमसाणमझे धीराण वि ताससंजणए ॥२६३॥ एगागिणी असरणा धीरत्तणवज्जिया सहावेण । पयचारेणं गच्छइ सिरीसपुष्पं व सुकुमारा ॥२६४॥ न तहा सा दूमिज्जइ नियतणुसुकुमारयाए गच्छंती । जह मिच्छारोवियदूसणेण हिययम्मि भणियं च ॥२६५॥ संतगुणविप्पणासे असंतदोसुब्भवे य जं दुक्खं । तं सोसेइ समुदं किं पुण हिययं मणुस्साणं? ॥२६६॥ अहवा वि भवावट्टम्मि वट्टमाणं सकम्मुणा जीवं ।
तं नत्थि किंपि विसमं जं न सहावइ विही एसो ॥२६७॥ तथा हि- एयम्मि पराहुत्ते जियाण जणओ वि वइरिओ होइ ।
बहदुक्खलक्खजणणी जणणी वि हु जायए वग्घी ॥२६८॥ मित्तो वि सत्तुभावं पडिवज्जइ संपया वि विवयसमा । सच्चं पि होइ अलियं नओ वि अनओ गुणो दोसो ॥२६९॥ एवं परिभावंती विसन्नहियया विमूढदिसियक्का । दक्खिणदिसाए चलिया साहसमवलंबिय मणागं ॥२७०॥ कत्थवि य वीसमंती तरुवरछायासु कयफलाहारा । विसहंती तिस-भुक्खं निवसंती देसियकुडीसु ॥२७१॥ पत्ता पभूयकालेण कह वि किच्छेण तम्मि चेव वणे । दट्ठण तं पएसं जणयं सरिउं गया मुच्छं ॥२७२॥ हा ताय ! किं न पेच्छसि नियदुहियं निवडियं दुहसमुद्दे ? । संभाससि किं न तुमं? तुह पाणपिया अहं आसि ॥२७३॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #381

परिशिष्टम् [ २ ] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥ ]
इय पलवंती असमंजसाइं संधीरिऊणमप्पाणं ।
रे जीव ! किं न बुज्झसि ? किं मुज्झसि ? कत्थ सो ताओ ? ॥२७४॥ कत्थ तुमं ? किं मूढा ? जमेस एवंविहो विहिनिओगो ।
ता नियकयस्स मोक्खो संपइ सम्मं सहंतस्स ॥ २७५ ॥
जइ पविससि पायालं लुक्कसि गिरिकंदरेसु विसमेसु । तह वि हु पुव्वकयाओ न मुच्चसे जीव ! किं बहुणा ? ॥२७६॥ एवं विवेयवसओ वल्लहभावाओ जम्मभूमीए ।
मणयं पत्तसमाही सा वसइ तवोवणे तम्मि ॥ २७७॥ अह अन्नयाय ती विचिंतियं पढमजोव्वणत्था हं । ता सीलरयणमेयं रक्खेयव्वं कहं नु मए ? ॥ २७८ ॥ जम्हा महिला महुरत्तणेण पयईए पत्थणिज्जगुणा । चिंचापक्कफलं पिव वड्डियवंछा जयस्सावि ॥ २७९ ॥ सीलं च मएऽवस्सं रक्खेयव्वं सपाणचाए वि । एयम्मि विट्टम्म नो इहलोओ न परलोओ ॥ २८०॥ सीलं महानिहाणं सुकुलुप्पन्नाण भावभंडारो । वसणसयसल्लियाणं सरणमिमं जेण भणियं च ॥ २८९ ॥ सीलं सासयवित्तं परमपवित्तं अकित्तिमं मित्तं । उत्तमकित्तिनिमित्तं मुत्तिसुहपसाहणपसत्थं ॥ २८२ ॥ अधाण धणं सीलं भूसणरहियाण भूसणं परमं । परदेसे नियगेहं सयणविमुक्काण नियसयणो ॥ २८३ ॥ ता केण पओगेणं आजम्ममगंजियं इमं होही । ता सुमरियमुवइटुं जणएणं मूलियावत्थं ॥ २८४ ॥ जएण मज्झ कहियं कइया वि हु कोउयं जड़ हवेज्जा । ता एयाए तरुमूलियाए माहप्पमेयं ति ॥ २८५॥
जइ महिला वामे ऊरुयम्मि पक्खिवइ फालिऊणमिमं । तो पुरिसो जायइ नीणियाए जायइ पुणो महिला ॥ २८६ ॥ एयं चिय विवरीयं नारीभवणम्मि जाण पुरिसस्स । नवरं दाहिणऊरुम्मि तं वियड्डा ववइति ॥ २८७ ॥ तह चेव तीए विहिए जाओ सहस त्ति सोहणो पुरिसो । पयईए दुद्धरिसो मणुन्नलायन्नरूवधरो ॥२८८॥ चक्कंकुस-कलसंकियकर - चरणतलो वियड्डिमानिलओ । मणि- मंत-ओसहीणं अचिंतमाहप्पजोगाओ ॥ २८९ ॥ तो जणयवयं घेत्तुं तावसवयवेसधारओ कुमरो । चिट्ठइ वक्कलवसणो तवोवणे कंदफलभोई ॥ २९०॥
[ ३०७
D:\chandan/new/datta-p/pm 5 \ 2nd proof

Page #382

३०८]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
एवं सा रिसिदत्ता तावसवेसेण सुत्थिया वसइ । एत्तोय ती विरहे कणगरहो जायरणरणओ ॥ २९९ ॥ न लहइ र निसाए न य दिवसे न य गिहे न विय सयणे । न य कीलावावीए न य उज्जाणे न यत्थाणे ॥ २९२ ॥ नय कीलइ न य भुंजइ न सुयइ न कुणइ कलाणमब्भासं । नवरं हसइ वियंभइ गायइ रोयइ नियइ सुन्नं ॥२९३॥ नावेक्खड़ गय-तुरए न कुणइ गुरु-जणय-जणणिपडिवत्तिं । नवरं सुमरिय दइयं कुणइ पलावे विविहरूवे ॥२९४॥ हा तारुन्नयसिहिणे ! हा ससिवयणे ! सरोयदलनयणे ! । कलकंठिमहुरवयणे ! वित्थयरमणे ! ललियगमणे ! ॥ २९५ ॥ नियरूवविजियविलए ! रमणीतिलए ! समग्गगुणनिलए ! । हरिसेणजणयदइए ! तं दइए ! कत्थ दच्छीहं ? ॥२९६ ॥ अम्मा-पिऊहिं किच्छेण कारिओ पत्थुयं सरीरठि । अच्छइ तहेव तग्गयचित्तो परिचत्तवावारो ॥ २९७॥ एतो कावेरीओ सुंदरपाणिस्स संतिओ दूओ । संपत्तो सो संपइ देवाहं पेसिओ पहुणा ॥ २९८ ॥ भणियं च तेण एसा मह कन्ना रुप्पिणी महाराय ! । पुरिसंतरस्स सुंदर ! सुविणे वि न गिण्हए नामं ॥ २९९॥ रन्ना भणियं कुमरो तावसकन्नं विवाहिउं वलिओ । सा पंचत्तं पत्ता संपइ तह तं भणिस्सामि ॥ ३०० ॥ जह तुज्झ सुयं परिणइ मा एयं अन्नहा वियप्पेसु । इ भणिऊणं दूओ विसज्जिओ हेमरहरन्ना ॥ ३०१॥ तत्तो कुमरो भणिओ मंचसु सोयं समुज्झसु विसायं । नट्ठविणट्ठे कज्जे गरुया एवं न सोयंति ॥ ३०२ ॥ ता वच्चसु तुममिहिं कावेरीए विवाहिउं कन्नं । आगच्छ वच्छ ! पच्छा परिचितसु रज्जकज्जाई ॥ ३०३ ॥ उवरोहसीलयाए संचलिओ सबलवाहणो कुमरो । हियए समुव्वहंतो रिसिदत्तं देवयं व सया ॥ ३०४॥ पत्तो कयवयदिवसेहिं तं वणं जत्थ आसि रिसिदत्ता । तव्विरहे तं चेव य उव्वेयकरं मसाणं व ॥ ३०५ ॥ एत्थंतरम्मि फुरियं दाहिणनयणेण तस्स कुमरस्स । नायं च तेण सूयइ पियमेलयमेयमुत्तं च ॥३०६॥ सिरफुरणे किर रज्जं पियमेलो होइ अच्छिफुरणम्मि । बाहुफुरणम्मि पियजणभुयालयालिंगणं जाण ॥३०७॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #383

[३०९
परिशिष्टम् [२] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥]
दिट्ठो तावसकुमरो परिब्भमंतेण तेण कुमरेण । तईसणेण जाओ तस्स अउव्वो पमोयभरो ॥३०८॥ हरिसाऊरियमणसा तावसकुमरेण पच्चभिन्नाओ। पणमिय सो तप्पुरओ उवविट्ठो अमयसित्तो व्व ॥३०९॥ पुटुं च कुमारेणं भयवं ! तुह पढमजोव्वणस्थस्स । एगागिणो अरन्ने केत्तियकालं वसंतस्स ॥३१०॥ तेण वि भणियं सुंदर ! हरिसेणो एत्थ तावसो आसि !। रिसिदत्ता तङ्ख्या कत्थइ सा परिणिउं नीया ॥३११॥ केण वि कुमरेण रिसी सो जलणं साहिउं गओ सग्गं । अहयं पुण संपत्तो अन्नंतो कुमर ! कइया वि ॥३१२॥ सुन्नमिमं रमणीयं नाउं एत्थेव ताव निवसामि । असमसमाहाणजुओ कुणमाणो नियमऽणुट्ठाणं ॥३१३॥ कुमरेण चिंतियमिणं तावसकुमरं अहं नियच्छंतो । पच्चक्खं रिसिदत्तं नियदइयं चेव पेच्छामि ॥३१४॥ कुमरेण सो भणिओ केणावि हु कारणेण तं भयवं!। अवलोयंतो मन्ने नयणनिमेसं पि विग्घमहं ॥३१५॥ तो जाव वसामि अहं तवोवणे ताव मज्झ पासम्मि । वसियव्वं सुयणु ! तए महापसायं विहेऊण ॥३१६॥ तावसकुमरेणुत्तं तवोहणाणं समं गिहत्थेहिं । केरिसओ संबंधो ?, न संगयं ता इमं कुमर ! ॥३१७॥ चलणेसु निवडिऊणं तं मन्नाविय विणिग्गए कुमरे । सा पावा पव्वाया परिब्भमंती तहिं पत्ता ॥३१८॥ पुट्ठो तावसकुमरो तीए नमिऊण भयवमेगागी। कह कुणसि तवं रन्न [म्मि ] भीसणे पढमतारुन्ने ? ॥३१९॥ तेणावि चिंतियमिमं कइया वि हु सा वि संभवइ एसा । निग्घिणसिरोमणीए जीए निव्वासिया अहयं ॥३२०॥ तो तावसेण भणियं ओसहि-विज्जा-तवाणुभावाओ । पभवइ न किं पि मज्झं गुरूवइ8 कुणंतस्स ॥३२१॥ पुणरवि य तीए भावावगमनिमित्तं पयंपियं मुणिणा। तुममवि भद्देगागिणी कहं भमसि किसि [यका] या य ॥३२२॥ किं सिस्सिणी वि बीया न अस्थि ? कत्तो य आगया इहइं? । तीए वि एसो जइ किंचि तावसो मज्झ विज्जाइ ॥३२३॥ देइ इय चिंतिऊणं भणियं भयवं ! ममावि विज्जाओ। अवसोयणि-तालुग्घाडणीओ विज्जंति विविहाओ ॥३२४॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #384

३१०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ तो तं मज्झ पयच्छसु अहं तु तुह देमि अप्पणिज्जाओ। मुणिणा भणियं विज्जाण केरिसं तुज्झ माहप्पं ? ॥३२५॥ तीए अमुणंतीए तच्चं सव् पयासियं तस्स । जह कावेरिपुरीओ पत्ता रहमद्दणपुरम्मि ॥३२६॥ जह कुमरपिययमाए रक्खसिवायं पुरम्मि पयडेउं । कुमरपियं माराविय कुमरेण समं समायाया ॥३२७॥ रुप्पिणिपरिणयणत्थं इमो मए चेव चालिओ कुमरो । एयं मह विज्जाणं माहप्पं तावसकुमार ! ॥३२८॥ मुणिणा भणियं कज्जं न मज्झमेयाहिं पावविज्जाहिं। इय भणियम्मि निरासा सट्टाणं सा गया पावा ॥३२९॥ एत्थंतरम्मि भाणू अस्थमणमिसेण दुयमइक्कंतो। पव्वाइयाए तीसे कुचेट्ठियं दद्रुमचयंतो ॥३३०॥ कुमरो वि सुइरमब्भत्थिओ वि किं नाऽऽगओ कुमारमुणी ? । इय भावितो पुणरवि तस्स सयासम्मि संपतो ॥३३१॥ पेच्छड झाणारूढं झाणसमत्तीए गरुयविणएणं । अब्भत्थिऊण नीओ नियसेन्ने तावसकुमारो ॥३३२॥ पच्चासन्ने रयणीए दो वि सयणेसु तावस-कुमारा । ससिणेहसंकहासुहियमाणसा तत्थ परिवसिया ॥३३३॥ भणियं तावसकुमरेण कुमर ! किर केरिसाऽऽसि रिसिदत्ता ? । जीए कए परितम्मसि तुममेवं निब्भरसिणेहो ॥३३४॥ कुमरेणुत्तं तीए वन्निज्जइ किर किमेगजीहाए ? । सा जेण पयावइणा गुणमइया चेव निम्मविया ॥३३५॥ रूवं रइरूवनिभं लायन्नं गिरिसुयाए अब्भहियं । सुंदेरं देवीण वि न दीसए तारिसं मित्त ! ॥३३६॥ अवरे वि महुरभासण-दाण-दया-विणयपमुहगुणनिवहा । जोइज्जंता वि जणे दीसंति न अन्ननारीणं ॥३३७॥ तीए सह सरसजंपिय-उवगूहिय-ललियसुरयरमियाई । सुमरंतस्स न विदलइ मह हिययं वज्जनिम्मवियं ? ॥३३८॥ किंतु मह तुज्झ पासे मणयं संपज्जए सुहं मित्त ! । इयरह भुयणमसेसं विसं व मन्नामि तीए विणा ॥३३९॥ किं बहुणा? दहदियहे रयणनिहिं दंसिऊण तं दइयं । उद्दालिऊण विहिणा विडंबिओ किं करेमि अहं ? ॥३४०॥
१. तत्त्वम्-खं० टिप्पणी।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #385

[३११
परिशिष्टम् [२] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥]
भणियं मुणिणा सुंदर ! मा तम्मसु एत्तियं कए तीसे । अवहरियं जं विहिणा सोयंति तयं न सप्पुरिसा ॥३४१॥ इय एवं जाव तहिं परोप्परं हंति तेसिमालावा । ताव पहाया रयणी समागया मंतिणो तत्थ ॥३४२॥ भणियं च कुमर ! दिज्जउ पयाणयं बहु विलंबियं एत्थ । पुणरवि य नियत्तेहिं एस मुणी एत्थ दृट्ठव्वो ॥३४३॥ भणियं च कुमारेणं जइ एस मुणी मए समं चलइ। ता होइ पयाणयमिहरहा उ मह नियमओ नत्थि ॥३४४॥ इय कुमरनिच्छयं जाणिऊण तह कहवि तावसकुमारो । भणिओ मंतीहिं जहा संचलिओ सह कुमारेण ॥३४५॥ कावेरीए पुरीए अणवरयपयाणएहिं कणगरहो । संपत्तो तप्पहुणा पवेसिओ परमभूईए ॥३४६॥ परिवाराइपरिगओ समप्पिओ तस्स पवरपासाओ। तो जोइसियविसोहियसुहकरण-मुहत्त-लग्गम्मि ॥३४७॥ मंगलतूररवेणं नच्चिरवरविलयसत्थसुहएणं । वित्तं पाणिग्गहणं सह कुमरेणं कुमारीए ॥३४८॥ तत्थेव ठिओ कइय वि दिणाणि कुमरो सुहेण ससुरकुले । समयं तावसकुमरेण विविहसंगयविणोएण ॥३४९॥ अह अन्नया य सो रुप्पिणीए संजायपोढपणयाए । भणिओ सा केरिसिया रिसिकन्ना कहसु रिसिदत्ता ? ॥३५०॥ जीए तुममंतराले वसीकओ आसि मं विमोत्तूण । तेणुत्तं जइ तीए का वि समा दीसए नारी ॥३५१॥ ता तुज्झ पिए ! साहेमि इहरहा कह णु तीरए कहिउं ? । किं बहुणा ? तारिसिया न लब्भए मंदपुन्नेहिं ॥३५२॥ विहिणो वसेण तीए हत्थुत्तिन्नाए जणयवयणाओ। तुज्झ पिए ! परिणयणत्थमागओ मुणसु सच्चमिमं ॥३५३॥ तो रिसिदत्ताअणुकूलकम्मपरिणइवसेण तीयुत्तं । पिययम ! तुमं न जाणसि जहा मए एत्थ आणीओ ॥३५४॥ कहमिव ? तीए सव्वो वि वइयरो साहिओ सुणंताणं । कणगरह-तावसाणं गुरुविम्हयमुव्वहंताणं ॥३५५॥ चिंतियमिसिदत्ताए विहियमिमं सोहणं जमेयाए । पच्चक्खं दोण्हं पि हु महलीयकलंकमवणीयं ॥३५६॥
१. समगया-प्रतौ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #386

३१२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ तं सोउं कणगरहो कोहहयासणपलित्तसव्वंगो। दबोटुभिउडिभीसणवयणो रत्तच्छिदुप्पेच्छो ॥३५७॥ अवसर दिट्ठिपहाओ तमेरिसं जइ तए समायरियं । मेच्छाणं चिय निदियमिइ कडुयं रुप्पिणिं भणइ ॥३५८॥ संपइ रिसिदत्ताए इय मरणे किं मए जियंतेण? । साहेमि जलणमिहि कह कटे चियाजोग्गे ॥३५९॥ तं सोउं सव्वो वि हु मंतिजणो गुरुविसायमावन्नो । गुरुसोयसल्लियंगो निवेयए रायपायाण ॥३६०॥ तेणावि हु परिचिंतियमहो ! हु कुडिलत्तणं महेलाणं । जेण मए वि न नायं पच्छन्नं पेच्छ पावमिमं ॥३६१॥ धिद्धी ! एयाए पावियाए बहुकूडकवडभरियाए । नरयगइगामिणीए निंदियसच्चरियचेट्टाए ॥३६२॥ एयं पि वयमिमीए सिरम्मि निवडउ अणज्जहिययाए । रक्खसिवायकयं पुण इहई पि हु मत्थए पडियं ॥३६३॥ एवं खिसिज्जंती पुरलोएणं पए पए पावा । लुयपुच्छ-कन्न-धूसरखरपिट्ठाऽऽरोवियसरीरा ॥३६४॥ विग्गोविऊण नयरे रन्ना निव्वासिया परिव्वाया । नारी जणे अवज्झ त्ति तेण जीवंतिया मुक्का ॥३६५॥ कुमरो वि हु जा न मुयइ कहिं पि भणिओ वि मरणनिब्बंधं । नायरजणेण रड्या चिया तओ सारकट्टेहिं ॥३६६॥ तत्तो वारंतस्स वि रन्नो नायरसमग्गलोयस्स । हाहारवमुहलस्स वि चित्तं चलिओ चियाए सो ॥३६७॥ सियवत्थ-विलेवण-कुसुमदाम-ऽलंकारसेयमुत्ती वि । कणगरहो रिसिदत्ताणुरायगुणओ दढं रत्तो ॥३६८॥ तव्वयणाओ हुयासो जा किर पउणीकओ चियापासे । ता रन्ना विन्नत्तो विणएणं तावसकुमारो ॥३६९॥ भयवं ! तुह वयणमिमो न कयावि हु लंघए तआ एयं । तह कह वि हु भणसु जहा विरमइ एयाओ पावाओ ॥३७०॥ भणिओ तावसकुमरेण भद्द ! किमिमं तए समारद्धं । नीयजणोच्चियमइनिंदियं च सुकुलप्पसूयाणं ? ॥३७१॥ अन्नं च तया तुमए तवोवणाओ ममाणयंतेण । भणियं कयकिच्चो हं तुममाणेऊण मुच्चिस्सं ॥३७२॥ तं विस्सरियं संपइ पारद्धं अवरमेव किं पि तए । कज्जं जइ जुत्तमिमं ता कुमर ! तमेव जाणासि ॥३७३॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #387

[३१३
परिशिष्टम् [२] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥]
अहुणा अणुहूयमिणं पावं पावाइयाए जं विहियं । सा वि हु सुह-दुक्खाणं तुह भज्जा भायणं जाया ॥३७४॥ ता विरमसु एयाओ दुरज्झवसियाओ सिट्ठवज्जाओ।
परलोयबाहयाओ अप्पवहाओ महाभाग ! ॥३७५॥ अन्नं च- सगुणं व निग्गुणं वा कज्जकलावं समायरंतेण ।
परिणामो सव्वत्थ वि चिंतेयव्वो चउरमइणा ॥३७६॥ अवरं च तुहाऽऽकूयं मरिऊण मिलामि निययदइयाए । सव्वमिमं पि महायस ! मुणसु महामोहललियं ति ॥३७७॥ जम्हा उ भवावट्टे सकम्मफलभोइणो जिया सव्वे । ता तीए सह जोगो होही तुह भद्द ! चित्तमिमं ॥३७८॥ चुलसीइजोणिलक्खेक्कसंकडे भववणम्मि भवडंतो । को जाणइ को वि कहिं कहसु महाभाग ! जाइ जिओ? ॥३७९॥ ता जइ तुज्झ ममोवरि को वि सिणेहो समत्थि ता मुयसु । मरणकयमसग्गाहं विवेइणो तुह न जुत्तमिमं ॥३८०॥ अवरं च जड़ पियाए निमित्तमग्गिम्मि पविससि कुमार ! । ता इहई चिय तं तुह भज्जं दंसेमि रिसिदत्तं ॥३८१॥ तं सोउं कणगरहो पच्चागयजीविओ पयंपेड़। भयवं ! तुज्झमसज्झं कज्जं भुवणे वि नत्थि फुडं ॥३८२॥ ता जइ तं पाणपियं रिसिदत्तं कहवि पुन्नजोएणं । पच्छामि ता महायस ! जलंजलिं देमि मरणस्स ॥३८३॥ अन्नं च जीवियं पि हु तुज्झ पयच्छामि जइ इमं कुणसि । तेणुत्तं एस वरो चिट्ठउ पासे तुह कुमार ! ॥३८४॥ तत्तो तुट्ठो तावसभरवसगेणं इमेण जं वुत्तं । तं होइ तहेव तओ पत्तो कुमरो सपासायं ॥३८५॥ तत्तो तावसमुणिणा कहिओ तेसिं सविम्हयमणाणं । रहमद्दणपुरनिस्सारणाइओ निययवुत्तंतो ॥३८६॥ ताहे कुमरच्छुरियं घेत्तुं वामं वियारिउं ऊरूं। कडियमोसहिवलयं जाया रमणीसहावत्था ॥३८७॥ आणंदमुव्वहंतेण तेण निज्झाइया कुमारेण । भणियं भो भो ! पेच्छह एस पिया मज्झ रिसिदत्ता ॥३८८॥ किं एसा सा गउरी? ई व किं वा ? सरस्सई किं वा ?। किं वा रंभा ? पायालकन्नया का वि किं होज्जा ? ॥३८९॥ इय एवं ते विम्हइयमाणसा सहरिसं पलोयंता । अनिमिसनयणा तित्तिं पावंति न तम्मि पत्थावे ॥३९०॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #388

३१४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ रुप्पिणि-रिसिदत्ताणं दीसइ पच्चक्खमंतरं गरुयं । सुणया-सीहीण व काइ-रायहंसीण वयणेण ॥३९१॥ अन्नं च जणो जंपइ ठाणे कुमरस्स एत्थ पडिबंधो । एईए रूवेणं मोहिज्जइ को न भुवणम्मि ? ॥३९२॥ तो रन्ना सा ग्रहविया सव्वालंकारभूसियसरीरा । देवंगनिवसणधरा विहिया कप्पदुमलय व्व ॥३९३॥ संजायगरुयहरिसो तीए सह भुंजिउं समारद्धो । पंचप्पयारभोए अवगन्निय रुप्पिणिं रमणि ॥३९४॥ तं दटुं रिसिदत्ता चिंतइ एसो इमीए निन्नेहो । दिट्ठविलीओ एवं अवन्नवाओ धुवं मज्झ ॥३९५॥ एसा जइ वि वराई कयावराहा परोवरोहेण । तह वि हु मए इमीए उवयरियव्वं किमन्नेण? ॥३९६॥ उवयरिए उवयारो जो सो वणियाण होइ ववहारो । अवरत्थ जमुवयरियं तं पुण गरुया पसंसंति ॥३९७॥ तो कइया वि सहरिसं निययवरं पत्थिओ पयत्तेण । रिसिदत्तपणइणीए तेणुत्तं भणसु जं देमि ॥३९८॥ जइ एवं ता एसा दट्ठव्वा मज्झ सरिसया सामि !। एवं तुज्झ वि मज्झ वि मज्झत्थगुणेण माहप्पं ॥३९९॥ जइ एयाए कहमवि तीए पावाए पेरियाए कयं । तह वि हु मह खमियव्वं विसिटकुलसंभवो तं सि ॥४००॥ इत्थी निद्दयहियया ईसाविसमोहिया सकज्जपरा । फुसिओ एस कलंको एवं तीए कुणंतीए ॥४०१॥ अह अन्नया य भणिओ कणगरहो मंतिपमुहलोएण। मोयाविज्जउ राया गम्मउ संपइ नियपुरीए ॥४०२॥ कुमरेण वि सप्पणयं तहेव विहियम्मि नरवरिंदेण । संवाहिया सहरिसं विभवं दाऊण नियधूया ॥४०३॥ तत्तो सुंदरदिवसे अणवरयपयाणएहिं संपत्तो । पविसइ निययपुरीए पेच्छिज्जंतो पुरजणेण ॥४०४॥ सव्वेयरपासट्ठियरिसिदत्ता-रुप्पिणीहिं परियरिओ। सव्वमयसमयबंधुरसिंधुरखंधे समभिरूढो ॥४०५॥ भणियं केणावि हु मेत्त ! पेच्छ एयं महंतमच्छरियं । एसा किर रिसिदत्ता विणासिया पाणपुरिसेहिं ॥४०६॥ जाव य सक्खं अक्खंडसुंदरावयवरेहिरसरीरा । दीसइ दाहिणपासम्मि संठिया सुहयकुमरस्स ॥४०७॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #389

[३१५
परिशिष्टम् [२] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥]
अहवा विहिराए माणुसस्स तं नत्थि जं न संभवइ । अणुकूले कल्लाणं जह जायमिमीए किं बहुणा ? ॥४०८॥ एवं वियपुरिसेहिं विसइ वन्निज्जमाणगुणनिवहो । पियपरपरिवायत्ता विसेसओ तरुणरमणीहिं ॥४०९॥ सहइ सुहाहारहिं पियाहिं वि वहुप्पिओ गइंदगओ । रंभा-तिलोत्तमाहिं हरि व्व कुमरो भणइ कावि ॥४१०॥ मयरद्धओ व्व कुमरो ड्-पीईहिं व पियाहिं परियरिओ। भणियमवराइ [इह हिरि-] सिरिदइओ समयणाहि इमो ॥४११॥ अहवा वि भरहखेत्तस्स मज्झदेसो व्व धम्मकम्मनिही । सरसाहिं गंग-सिंधूहिं सहइ कुमरो सह पियाहिं ॥४१२॥ अवराए भणियमेसो हु भागसाराहिं भारियाहि समं । उत्तर-देवकुरूहि व ससुवन्नो सहइ मेरु व्व ॥४१३॥ सीया-सीओयाहि व विदेहभागो व्व रेहइ सुवासो । सुपओहराहिं सह पिययमाहिमेसोऽवरा भणइ ॥४१४॥ अन्ना भणइ सुदिट्ठीहिं संगओ सहइ पिययमाहिमिमो । दंसण-नाणसिरीहिं व चरित्तराओ व्व सिवजणओ ॥४१५॥ इय नायरनर-नारीनिवहेणं नंदणो नरिंदस्स । वन्निज्जंतो पविसइ पए पए कोउयक्खित्तो ॥४१६॥ पत्तो य रायभवणं रुइरुल्लोयं ललामललणोहं । विरइयवंदणमालं पूरियमुत्ताहलचउक्कं ॥४१७॥ विहियं वद्धावणयं रण्णा कुमरागमम्मि हरिसेणं । हरिसपणच्चिरवरवारविलयतुटुंतहारलयं ॥४१८॥ वज्जंततूरनिवहं गायणगिज्जंतरायगुणनिवहं । विद्धाजणनिव्वत्तियकुमरोयारणयरमणीयं ॥४१९॥ चलणेसु पाडियाओ सासुय-ससुराइयाण वहुयाओ । रिसिदत्ताए कहिओ सव्वो कुमरेण वुत्तंतो ॥४२०॥ ससुराइएहिं तत्तो खमाविया आयरेण रिसिदत्ता । खमसु महासइ ! जं तुज्झ विहियमसमंजसं किंपि ॥४२१॥ पव्वाइयाए चरियं नाऊणं विम्हिया नयरलोया । पेच्छ जहा धुत्तीए अम्हे वि हु वंचिया तीए ॥४२२॥ अणुरायपरवसाहिं दोहिं वि [भज्जाहिं] सह कुमारस्स । विसयसुहमणुहवंतस्स कोइ कालो वइक्कंतो ॥४२३॥
अह अन्नया य चउनाणसंजुओ सगुणसमणपरियरिओ। सिरिभद्दजसो सूरी विहरतो तत्थ संपत्तो ॥४२४॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #390

३१६]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ तत्तो राया नायरजणेण चउरंगबलविभूईए। कुमरेण य परियरिओ वंदणवडियाए नीहरिओ ॥४२५॥ सोऊण सूरिमुहकुहरनिग्गयं धम्मतत्तममयसमं । पडिबुद्धो हेमरहो संजायचरित्तपरिणामो ॥४२६॥ अभिवंदिऊण मुणिनाहचरणतामरसमसमसंवेगो। सव्वेसिं मंतीणं निवेइउं नियमभिप्पायं ॥४२७॥ सव्वंगलक्खणधरं नियए रज्जम्मि सुहमुहुत्तम्मि । ठविऊणं हेमरहो कणगरहं धरणधोरेयं ॥४२८॥ दीणाईणं दाणं दाउं घोसाविउं अभयदाणं । विहिणा जिणभवणेसुं काऊणऽट्टाहियामहिमं ॥४२९॥ चइऊणं रज्जसिरिं निरुवमविप्फुरियजीवविरियगुणा । गरुईए विभूईए निक्खंतो निम्मलजसोहो ॥४३०॥ अब्भसियदुविहसिक्खो खंतिखमो महियमोहपडिवक्खो । पंचसमिओ तिगुत्तो विहरइ गुरुवयणपडिबुद्धो ॥४३१॥ कणगरहो वि य राया अप्पडिहयसासणो महीवीढे । असमपयावपरक्कमवसीकयासेसवइरिगणो ॥४३२॥ वित्थरियकोस-कोट्ठायारो निद्रुवियकंटयसमूहं । उवसंतडिंब-डमरं पालइ रज्जं जणाण मओ ॥४३३॥ अह अन्नया य महरिहविसिट्ठसुसिलिट्ठकट्ठघडियम्मि । सुपसत्थवत्थविरड्यमहल्लउल्लोयलडहम्मि ॥४३४॥ रुइरपणवन्नविरइयविचित्तविच्छित्तिचित्तयम्मि । उज्झंतधूयघडियासुगंधिगंधाभिरामम्मि ॥४३५॥ तंबूल-पुष्फपडलयसमग्गभोगंगगरुयगामम्मि । भुवणऽच्चब्भुयभूई भवणम्मि सुवासभवणम्मि ॥४३६॥ सुकुमालतूलिकलियम्मि मउयगंडोवहाणसुहयम्मि । आलिंगिणि-गल्लमसूरियाइसामग्गिरुइरम्मि ॥४३७॥ उस्सीसयपंचसमुन्नयम्मि मज्झे गभीरविणयम्मि । नवणीयतूलफासम्मि सुरनईपुलिणसरिसम्मि ॥४३८॥ सुहसयणम्मि पसुत्ता चिंता-संताव-सोयरहियमणा । निवपट्टमहादेवी रिसिदत्ता नियइ सुमिणमिमं ॥४३९॥ किर मह उच्छंगगओ सारयरयणियरधवलसव्वंगो । खंधप्पएसपारूढकविलकेसरसडासुहओ ॥४४०॥ वियडकडिभायरुइरो तणूयरो तिक्ख-वियडदाढालो । सीहकिसोरो सुपसन्नलोयणो पियइ थणछीरं ॥४४१॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #391

परिशिष्टम् [२] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥]
[३१७ ट्ठण तयं सुमिणं निवेयए निवइणो पहिट्ठमणा । सो वि य गरुयपरक्कमसुयलाभेणं सुहावेइ ॥४४२॥ तत्तो नवण्ह मासाणमुवरि अद्धट्ठमाण य दिणाण । उच्चट्ठाणगएसुं गहेसु सुपसत्थदिवसम्मि ॥४४३॥ विष्फुरियतेयपब्भारपयडियासेसदिसिवहूवयणं । पुव्वदिसारविबिंबं व्व सा पसूया सुयं देवी ॥४४४॥ वद्धाविओ य पियवयणियाए दासीए कणगरहराया । दाऊणं तीए निवो वंछाअइरित्तवसुदाणं ॥४४५॥ कारावइ नयरम्मि कुमारजम्मम्मि गरुयरिद्धीए । पडहयपयाणपुव्वं वद्धावणयं पुहइनाहो ॥४४६॥ तं च केरिसं? - वज्जिरगहिरमणोहरतूरारवमुहलु, जहिं नवरंगयनिवसणु नारीयणु सहलु । रभसपणच्चिरसुंदरवारविलयनिवहु, जहिं सवु सम्माणिज्जइ नायरजणु सवहु ॥४४७॥ ठाँवि ठाँवि जहि गिज्जइ चच्चर सवणसुह, मग्गि मग्गि मग्गिज्जहिं जहिं नरवइ पमुह । भवणि भवणि उब्भिज्जहिं जहिं जूवय-मुसल, पइ पइ जहिं पूइज्जहि सत्था-ऽऽगमकुसल ॥४४८॥ वंदणमालालंकिय तोरण जहिं सहहिं, वत्था-ऽऽहरण परोप्पर जहिं नायर लहहिं । चट्टथट्ट जहिं दीसइ तेल्लचुयंतसिर, वद्धावणउं तं वन्निउ सक्कहिं कवण किर? ॥४४९॥ 'जीव नंदय नंदय' रख सुव्वहिं जहिं वयण, जहिं संतुटुउ नरवइ वियर रह रयण । अभयदाणु जहिं दिज्जइ मणह सुहावणउं, तं तहिं हरिसिं वित्तउं निरु वद्धावणउं ॥४५०॥ एवं वद्धावणए सुहेण वित्ते सुहम्मि दिवसम्मि । सीहरहो त्ति विइन्नं कुलविद्धाहिं कुमरनामं ॥४५१॥ एवं सो पइदिवसं वित्थयकुलनहयलम्मि वईतो । चंदो व्व सुक्कपक्खे सयलजणाणंदणो कुमरो ॥४५२॥ विज्जागहणसमत्थो संजाओ अटूवरिसपरिमाणो । लेहायरियसयासे कलाण सव्वाण पारगओ ॥४५३॥ अह अन्नया य राया रिसिदत्ताए पियाए परियरिओ । पासायोवरि वायायणम्मि लीलाए ललइ सुहं ॥४५४॥ पेच्छइ य गयणभागे सुहुमं सम्मुच्छियं जलयखंडं। पच्छा विद्धि पत्तं तहेव रन्नो नियंतस्स ॥४५५॥ पणवन्नरुहरवत्तावयवं मण-नयणसुहयरं जायं । दीसइ नहलच्छीए कंचुयलीलं विडंबंतं ॥४५६॥ तत्तो पेच्छंतस्स वि पयंडपवणाहयं कुओ वि गयं । पुच्छइ देविं दइए ! दिटुं फुडमिंदियालमिमं ॥४५७॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #392

३१८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ जह एयं तह सव्वं भवम्मि पडिबंधकारणं मुणसु । पिय-माइ-कलत्त-सुमित्त-पुत्त-बल-रूव-रज्जाइ ॥४५८॥ पेच्छ पिए ! एवंविहभवस्सरूवं वियाणमाणा वि । न कुणंति धम्मतत्तिं विसयामिसमोहिया जीवा ॥४५९॥ मायन्हियाहिं नडिओ जलबुद्धीए जहा भमइ कोइ। तह जीवो विसयवसो भवगहणे भमइ सुहबुद्धी ॥४६०॥ जह किंपागतरुफलं मुहम्मि महुरं कुणंति खज्जंतं । तह आवाए सुहया परिणामे दारुणा विसया ॥४६१॥ जह वा मुहम्मि महुरं मारइ हालाहलं विसं भुत्तं । तह विसया वि हु पावा मारंति जियं भवावट्टे ॥४६२॥ जह चेव विसमसल्लेण सल्लिओ को वि दुक्खिओ होइ । तह विसयसल्लिओ वि हु भवम्मि जीवो वसइ दुहिओ ॥४६३॥ अन्नाणमोहमूढा तुच्छामिसविसयमोहिया जीवा । न मुणंति आयइदुहं विवागरूवं जओ भणियं ॥४६४॥ जह किर दुद्धं पेच्छइ मज्जारी न उण लउडयं मुद्धा। तह मूढो विसयसुहं पेच्छइ नो नरयदुक्खाइं ॥४६५॥ ता उज्झिउं दुरंते एए विसए अणत्थफलजणए । सुगुरुसमीवे कुणिमो परलोगसुहावहं धम्मं ॥४६६॥ एवं वेरग्गगओ राया सह पिययमाए ओयरिओ। काऊण रज्जचिंतं सुत्तो रयणीए सुहसयणे ॥४६७॥ तत्थ वि वेरग्गगओ गुरु-धम्मियसंकहाहिं सुहलेसो । अइवाहिऊण रयणि सुणइ पहाए पढिज्जंतं ॥४६८॥ जन्मेदं न चिराय भूरिभयदा लक्ष्योऽपि नैव स्थिराः, किम्पाकान्तफला नितान्तकटवः कामाः क्षणध्वंसिनः । आयुः शारदमेघचञ्चलतरं ज्ञात्वा तथा यौवनं, हे लोकाः ! कुरुताऽऽदरं प्रतिदिनं धर्मेऽघविध्वंसिनि ॥४६९॥ तं सोऊणं भणियं पिए ! सुभासियमिमं पढइ कोइ । मह चिंतियत्थसरिसं ता कुणिमो उज्जमं धम्मे ॥४७०॥ इय राया सह नियपिययमाए संवेयभावियमईओ । काऊण गोसकिच्चं उवविट्ठो रायअत्थाणे ॥४७१॥ एत्थंतरम्मि उज्जाणपालएणं कयंजलिउडेणं । विन्नत्तो देव ! तुमं वद्धाविज्जसि सपरिवारो ॥४७२॥ उज्जाणे संपत्तो विहरंतो तुह गुरू जणयसहिओ। दाऊण पारितोसियदाणं वद्धावयनरस्स ॥४७३॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #393

[३१९
परिशिष्टम् [२] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥]
संचलिओ भत्तीए वंदणवडियाए सहरिसो राया। काउं पयाहिणतियं उवविट्ठो रइय करकमले ॥४७४॥ गुरुणा वि हु पारद्धा जलहरगंभीरसुस्सररवेण । भवियाणं बोहत्थं धम्मकहा धम्मबुद्धीए ॥४७५॥ पंचिंदियत्तणं माणुसत्तणं आरिए जणे सुकुलं । साहुसमागम सुणणा सद्दहणाऽऽरोग पव्वज्जा ॥४७६॥ इय एवं भो भव्वा ! सुदुल्लहो एरिसो गुणकलावो । ता पाविय सामग्गि जिणधम्मे उज्जमं कुणह ॥४७७॥ एत्थंतरम्मि भवभमणभीयहियएण धम्मरसिएण। सिवसोक्खलालसेणं मुणिनाहो पुच्छिओ रन्ना ॥४७८॥ भयवं चउगइरूवे भमइ जिओ केण भीमभवगहणे? । सासयसोक्खे वच्चइ केण व कुम्मेण विहुयमलो? ॥४७९॥ तो मुणिवइणा भणियं आयन्नसु भद्द ! अवहिओ होउं ।
हिंडइ भवम्मि जीवो कम्मेणऽटुप्पयारेण ॥४८०॥ तं च इमं- नाणस्स दंसणस्स [य] आवरणं वेयणीय मोहणियं ।
आउय नाम गोयं तहंतरायं च कम्ममिमं ॥४८१॥ पंच नव दोन्नि अट्ठावीसं चउरो तहेव बायाला । दोन्नि य पंच य भणिया पयडीओ उत्तरा चेव ॥४८२॥ बंघस्स मिच्छ-अविरइ-कसाय-जोगा य हेयवो चउरो । पंच दुवालस पणुवीस पनरस कमेण भेया सिं ॥४८३॥
आभिग्गहियमणाभिग्गहं च तह अभिनिवेसियं चेव । संसइयमणाभोगं मिच्छत्तं पंचहा एवं ॥४८४॥ बारसविहा अविरई मण-इंदियअनियमो छकायवहो । सोलस नव य कसाया पणुवीसं पन्नरस जोगा ॥४८५॥ सामन्नेणं एए विसेसओ बंधहेउणो तस्स । नाणपडणीययाई पइकम्मं सुत्तओ णेया ॥४८६॥ तत्थ वि आरंभेणं गरुएण परिग्गहेण पावेण । कुणिमाहारेणं अहमरूवपंचिदियवहेणं ॥४८७॥ निव्वत्तियनरयाऊ जीवा गुरुकम्मभारिया नरए । निवडंति सरणरहिया जलम्मि अयगोलउ व्व अहे ॥४८८॥ तत्थ य छिंदण-भिंदण-उक्कत्तण-दहण-दंभणाईयं । विसहति तिव्ववियणं तेत्तीसं सागरा जाव ॥४८९॥ तत्तो वि य उव्वट्टा जीवा तिरिएसु जंति विविहेसु । मायाबहुला बहुकवडकूडपरवंचणुज्जुत्ता ॥४९०॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #394

३२०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ तत्थ वि वाहण-दोहण-दहणंकण-छह-पिवास-सहणाई। भारारोवण-सीया-ऽऽयवाण सहणं सहति दुहं ॥४९१॥ तत्तो वि खवियकम्मा पयईए पयणुमाण-मय-कोहा । अज्जवगुणभावियमाणसा य मणुया पयायंति ॥४९२॥ तत्थ वि दारिद्दहया दोहग्गकलंकदूसियसरीरा । कुकलत्तपराभूया अपत्तपुत्ताइसंताणा ॥४९३॥ मुक्खत्तसिरोमणिणो कुवन्न-कुस्सर-कुरूवयाभिहया । आजम्मं बहुविहकास-सास-रोगाभिहयतणुणो ॥४९४॥ तम्हा तेसु वि सोक्खं न कि पि परमत्थओ महाराय !। नवरमिमो मणुयभवो धम्मगुणाराहणाओ सुहो ॥४९५॥ जम्हा मणुयभवे च्चिय पडिवन्नो संजमो तवो होइ । दव्वत्थओ य परमो विसिट्ठसग्गोऽपवग्गो य ॥४९६॥ परमेयम्मि वि बहवो निम्वित्ताणा सिणेहपडिबद्धा । बहुविहपावपरिग्गहमुच्छियहियया कुबुद्धीया ॥४९७॥ जोव्वणमयउम्मत्ता परलोयपरम्मुहा पमायपरा । विसयासत्ता अजरामर व्व चिटुंति मूढऽप्पा ॥४९८॥ देवेसु वि नत्थि सुहं चिंतिज्जंतं सतत्तबुद्धीए । ईसाविसायपरपरवसित्तदुहदूमियमणेसु ॥४९९॥ ते वि हु कोहाभिहया माणमहासेलचंपियावयवा । मायासल्लियहियया लोहमहाजलहिणिब्बुड्डा ॥५००॥ विज्जंति कसाया जत्थ निव्वुई तत्थ राय ! मा मुणसु । पज्जलइ जत्थ जलणो जाण कओ तत्थ सुत्थत्तं ? ॥५०१॥ किं बहुणा भणिएणं? पभवंति कसायसत्तुणो जत्थ । गयणे अरविंदं पिव मा जोयसु तत्थ सुहसत्तं ॥५०२॥ इय चउगइभवरूवे संसारे दुक्खिओ भमइ जीवो । संपयं सासयसोक्खे मोक्खे जह वसइ तह सुणसु ॥५०३॥ मोक्खो असेसकम्मस्स संखए सो य संवहेऊण । मिच्छत्ता-ऽविर-कसाय-दुटुजोगाण सव्वेसि ॥५०४॥ होइ विपक्खासेवणदारेण नरिंद ! सो उण विवक्खो। सम्मत्त-णाण-दसण-चरणाणि विसुद्धरूवाणि ॥५०५॥ जह वत्थाईण मलो सुज्झइ सुहवारिसंपओगेण । तह सम्माइपओगा कम्ममलोऽवेइ जीवाणं ॥५०६॥
१. जीवस्स रं० ।
D:\chandan/new/datta-p/pm52nd proof

Page #395

[३२१
परिशिष्टम् [२] ऋषिदत्ताख्यानकम् ॥]
तो सव्वकम्मविगमे सरूवलाभम्मि निच्चओ जीवो । सासयसोक्खे मोक्खे अणाइनिहणं वसइ कालं ॥५०७॥ सो तम्मि निराबाहो केवलवरनाण-दंसणपईवो । अणुभवमाणो निवसइ निरुवमसोक्खं जओ भणियं ॥५०८॥ न वि अस्थि माणुसाणं तं सोक्खं न वि य सव्वदेवाणं । जं सोक्खं सिद्धाणं अव्वाबाहं उवगयाणं ॥५०९॥ जह नाम कोइ मेच्छो नयरगुणे बहुविहे वियाणंतो । न चएइ परिकहेउं उवमाए तहिं असंतीए ॥५१०॥ इय सिद्धाणं सोक्खं अणोवमं नत्थि तस्स ओवम्म । किंचि विसेसेणेत्तो सारिक्खमिणं सुणह वोच्छं ॥५११॥ जह सव्वकामगुणियं पुरिसो भोत्तूण भोयणं कोइ । तन्हा-छुहाविमुक्को अच्छेज्ज जहा अमयतित्तो ॥५१२॥ इय सव्वकालतित्ता अउलं निव्वाणमुवगया सिद्धा। सासयमव्वाबाहं चिटुंति सुही सुहं पत्ता ॥५१३॥ इय सोउं उवएसं सवणसुहामयपवाहसारिच्छं । भवभयसंभंतो भणइ भूवई भव्वपरिणामो ॥५१४॥ भयवं ! जं तुब्भे भणह भीमभवभयमिमेसि भव्वाणं । भवभयभीयाणं तत्थ विब्भमो मह मणे नत्थि ॥५१५॥ ता एयं मणुयभवं सफलं काहामि तुम्ह पासम्मि । पडिवज्जिय पव्वज्जं काऊणं रज्जसुत्थत्तं ॥५१६॥ एत्थंतरम्मि मत्थयनिहित्तकरकोससंपुडा देवी । रिसिदत्ता मुणिनाहं परिपुच्छइ पउरपच्चक्खं ॥५१७॥ भयवं ! रक्खसिवाओ मह जाओ केण कम्मुणा ? कहह । नाऊणऽइसयनाणेण कोउयं मज्झ अइगरुयं ॥५१८॥ तो पारद्धो कहिउँ भद्दजसो गणहरो मिउगिराए । अवहियचित्ता होउं खणमेक्कं सुणसु तं भद्दे ! ॥५१९॥ अत्थि इह जंबुदीवे नयरं गंगाउ मणभिरामं । चित्तमिमं जं न तयं कयाइ विसमक्खपरिभुत्तं ॥५२०॥ तं पालइ नरनाहो अरिवग्गकुरंगसंहरणवाहो । नामेण गंगदत्तो रिवुगयघडदलणथिरसत्तो ॥५२१॥ सव्वंतेउरसारा गंगा नामेण तस्स पियभज्जा । नामेण गंगसेणा तस्स सुया सव्वगुणदइया ॥५२२॥ चंदजससाणीए पासे तीए जिणिंदपन्नत्तो। पत्तो धम्मो सा तं परिपालइ सुद्धपरिणामा ॥५२३॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #396

३२२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ धम्मामयतित्तमणा दूरं परिचत्तविसमविसयतिसा । वज्जियपरिणयणकहा चिड़ सा धम्मगयबद्धी ॥५२४॥ अवरा वि तत्थ एगा संगा नामेण साविया अस्थि । दारिद्दभरक्कंता निक्खंता साहुणिसयासे ॥५२५॥ सा कुणइ तवं उग्गं वयमाहप्पेण पूयए लोगो । रायसुया वि हु तप्पइ किं पि तवं अंबिलाईयं ॥५२६॥ नवरं न को वि वन्नं कुणइ गिहत्थ त्ति काउमेईए। तत्तो सा निवधूया मच्छरमुव्वहइ संगाए ॥५२७॥ भणइ य एसा वइणी रयणीए बलेण खाइ मडयाणि । ताहे सव्वो वि जणो पत्तिन्तो रायधूयाए ॥५२८॥ सा वि हु सकयफलमिमं ति सम्ममहियासए विवेयवसा । तीए तं पुण कम्मं बद्धमभक्खाणसंजणियं ॥५२९॥ भमिऊणं संसारे दुहपउरे एत्थ चेव गंगउरे । जाया नरिंदतणया पत्तो जिणदेसिओ धम्मो ॥५३०॥ गहिऊणं पव्वज्जं तवोविहाणं समायमायरइ । तो मायाणुट्ठाणं अब्भक्खाणं च संगाए ॥५३१॥ सुगुरूणमणालोइय नरिंदधूया तहेव य ससल्ला । मरिऊणमग्गमहिसी ईसाणिंदस्स संजाया ॥५३२॥ तत्तो चविउं जाया तुममेसा इहभवम्मि रिसिदत्ता । इय सुणिउं नियचरियं जाईसरणेण संबुद्धा ॥५३३॥ चलणेसु निवडिऊणं गुरुणो संजायगरुयसंवेगा। भणइ गुरुं भयवमिमं सव्वं सच्चं भणह तुब्भे ॥५३४॥ रायाई सयलजणो विम्हइओ निसुणिऊण गुरुभणियं । रिसिदत्ताए चरियं जाओ दुच्चरियभयभीओ ॥५३५॥ कणगरहो वि य राया रज्जे अभिसिंचिऊण सीहरहं । महया विच्छड्डेणं कारविय जिणिंदपूयाओ ॥५३६॥ सिबियाए समारूढो कुणमाणो सासणुन्नइं परमं । सकलत्तो निक्खंतो विहिणा गुरुपायमूलम्मि ॥५३७॥ अब्भसियदुविहसिक्खो तवसा संखवियघाइकम्मंसो । उप्पन्नविमलनाणो वियाणियासेसनायव्वो ॥५३८॥ केवलिपरियायं पालिऊण पडिबोहिऊण भवियजणं । सासयसोक्खे मोक्खे संपत्तो सह कलत्तेण ॥५३९॥
ऋषिदत्ताऽऽख्यानकं समाप्तम् ॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #397

परिशिष्टम्
[३] श्रीजयकीर्तिसूरिविरचितशीलोपदेशमालायाः श्रीसोमतिलकसूरिविरचितशीलतरङ्गिणीवृत्तौ
ऋषिदत्ताकथा ॥ पतिपरिहतानामपि महासतीनां शीलमाहात्म्यमाह
रिसिदत्ता दवदंती, कमला य कलावई विमलसीला ।
नामग्गहणजलेण वि, कलिमलपक्खालणं कुणह ॥ व्याख्या-ऋषिदत्ता तथा दवदन्ती तथा कमला तथा कलावती च, एताश्चतस्रोऽपि विमलशीलाः, प्रत्येकं परीक्षितनैर्मल्या नन्दन्त्विति सम्बन्धः माहात्म्यमाह-आस्तां स्तुत्यभिवादनादिकं, तासां नामग्रहणजलेनापि कलिमलप्रक्षालनं कुरुत, हे भव्या ! इत्यध्याहारः, अयं गाथासमासार्थः, व्यासार्थस्तु कथानकेभ्योऽवगन्तव्यः, तत्रादौ ऋषिदत्ताकथा । तथाहि
अत्रैव मध्यदेशेऽस्ति, पुरं श्रीरथमर्दनम् । वणिक्पुत्र इवाभाति, श्रीदो यत्रेभ्यसद्मसु ॥१॥ तत्र हेमरथो राजा, यस्य निस्त्रिंशवल्लरी । उष्णैरप्यरिनारीणां, ववृधे नेत्रवारिभिः ॥२॥ वल्लभा सुयशा नाम्नी, तस्य यन्नेत्रनिर्जिता । नूनं श्रिताऽप्यरण्यानी, मार्गमासेवते मृगी ॥३॥ नाम्नास्ति कनकरथ-स्तयोः पुत्रो महारथः । यत्कीर्तिकान्ता बालापि, सहेलं क्रमते नभः ॥४॥ इतः पुर्यस्ति कौबेरी, कबरीवाऽवनिश्रियः ।
नृपः सुन्दरपाणिस्तां, शास्ति शौण्डीर्यवज्रभृत् ॥५॥ १. शीलोपदेशमालायां-गाथा/५५ ।
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #398

३२४]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
,
अपांसुलाललामेव, वासुला तस्य वल्लभा । मेरुरिव सासूत, रुक्मिणीं कल्पवल्लरीम् ॥६॥ अथ यौवनमारूढां, तां ज्ञात्वा योग्यसङ्गमात् । अदत्त कनकरथ कुमाराय नरेश्वरः ॥७॥ तामुद्वोढुमथाऽचालीत् कुमारः पितुराज्ञया । कुर्वाणः पथि सीमाल-भूपान् स्वाज्ञावशंवदान् ॥८॥ असूर्यम्पश्यां भूपाल - वल्लभामिव स क्रमात् । प्रापदेकामरण्यानीं, छन्नामुन्नतपादपैः ॥९॥ अथ पाथोदिदृक्षायै, प्राक्प्रस्थापितसेवकाः । कुमारमूचुरागत्य, समासीनं तरोस्तले ॥१०॥ देव ! युष्माकमादेशाद्, दूरभूमिं गता वयम् । क्षमामुखमिवाऽद्राक्ष्मः, सरः पङ्कजसङ्कुलम् ॥११॥ यावद् व्रजामस्तत्तीरं, तावत्तत्र वनाश्रमे । अपश्यामः कनीं काञ्चिद्, दोलाखेलनलालसाम् ॥१२॥ सहसाऽस्मानथालोक्य, सापि दूरं पलायिता । अलक्षिता खेचरीव, तरुपाल्यामलीयत ॥१३॥ गवेषितापि ह्यस्माभिः, कानने सा शुभानना । नैवाऽदर्शि पुनश्चित्र-वल्लरीव दरिद्रिभिः ॥१४॥ तदाकर्ण्य कुमारोऽपि, शिखीव घनगर्जितम् । प्रहृष्टः सह तैरेवा - ऽचलत् तद्दर्शिताध्वना ॥१५॥ प्राप्तश्चतवनं लीन - स्तदन्तश्च कुरङ्गवत् । कुमारो विस्मयस्मेर - स्तरलाक्षीं ददर्श ताम् ॥ १६ ॥ मुनिशापपरिभ्रष्टा, नूनमेषा सुराङ्गना । मरौ कल्पलतेवेदृक्, स्त्रीरत्नं भूतले कुतः ॥ १७॥ इत्थं तद्रूपमूढात्मा, यावदास्ते नृपाङ्गभूः । तावदाकर्ण्य सा सैन्य - तुमुलं प्रपलायिता ॥ १८ ॥ सैन्यमावास्य तत्रैव, सरस्तीरे द्रुमालिषु । कुमारोऽपि स्मरावेश- परो बभ्राम तद्वनम् ॥१९॥ तामपश्यन् गतो दूरं, कुमारस्तरलाशयः । चैत्यमेकमथैक्षिष्ट, पुरस्तात् तुङ्गतोरणम् ॥२०॥ नूनमस्मिन् कुरङ्गाक्षी, सापि रम्या भविष्यति । ध्यात्वेति नृपतेः सूनुः, प्रविवेश तदन्तरे ॥२१॥ नाभेयप्रतिमां तत्र, धन्यम्मन्यो विलोक्य सः । अचिन्तितफलं वन्य- पुष्यैर्यावदपूजयत् ॥२२॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #399

परिशिष्टम् [ ३ ] ऋषिदत्ताकथा ॥ ]
ज्योत्स्नयेव शशी तावत्, तया बालिकया युतः । तत्र स्फारजटाभारो, वृद्धो मुनिरुपागमत् ॥२३॥ इन्द्रोऽसौ किमु वा चन्द्रः, साक्षादथ मनोभवः । निध्यायन्ती राजसूनु - मिति दध्यौ मुनेः सुता ॥ २४॥ कुमारोऽपि नमस्कृत्य, जिनं विस्मितमानसः । नमश्चक्रे मुनिं सोऽपि, चिरं जीवेत्यथाशिषत् ॥ २५ ॥ पप्रच्छ च कुलं किं नाम चाख्याहि मत्पुरः । मागधोऽथ कुमारस्य, सर्वमस्मै न्यवेदयत् ॥२६॥ कुमारोऽपि दृशौ कन्या - मुखचन्द्रे चकोरवत् । मुनिमाह कनी केयं, किं चैत्यं को भवानिह ॥२७॥ मुनिरूचे ततो वत्स !, महतीयं कथानिका । पूजां कृत्वा यावदेमि, तावत्तिष्ठ त्वमत्र भोः ॥ २८ ॥ तथेत्युक्त्वा समासीने, कुमारे मण्डपान्तरे । तया सह प्रविश्यान्त - र्देवपूजां व्यधान्मुनिः ॥२९॥ कुमारस्तां कुमारी तं, वलितग्रीवमुत्सुकम् । धवलैर्लोचनैर्लोलै-रीक्षाञ्चक्रे मुहुर्मुहुः ॥३०॥ विहारस्योत्तरेणाथ, मुनिर्नीत्वा निजोटजे । कुमारमर्घपाद्याद्यै-रचित्वा चेत्थमाख्यत ॥३१॥ वत्सास्ते नगरी रम्या, सञ्ज्ञिता मन्त्रितावती । पालयामास तां श्रीमान्, हरिषेणो धराधवः ॥३२॥ तस्य चाऽभूद्यथार्थाख्या, वल्लभा प्रियदर्शना । अभूदजितसेनाख्यः, पुत्रस्तत्कुक्षिसम्भवः ॥३३॥ वाहालीतोऽन्यदा भूमि- जानि शूकलवाजिना । आनिन्ये काननावन्या - ममुष्यामपहृत्य सः ॥३४॥ अतिदक्षतया प्लक्ष - प्रालम्बं प्रावलम्ब्य सः । गच्छतोऽपि द्रुतं वाहाद्, वनमेतदवातरत् ॥३५॥ पुरस्सरेऽत्र कासारे, प्रक्षालितमुखो नृपः । ननाम तापसं विश्व-भूतिनामकमुच्चकैः ॥ ३६ ॥ सोऽपि कच्छमहाकच्छ - वंशकेतुर्महामुनिः । श्रिये जिनस्ते नाभेय, इत्याशिषमवोचत ॥३७॥ अन्योऽन्यं कुशलोदन्तं, यावत्तावूचतुः सुखम् । तावदाविर्बभूवेह, वने सांराविणं महत् ॥३८॥ किमेतदिति साकूत-मूचुराश्रमवासिनः । ममानुपदमार्गेण, नूनं मत्सैन्यमागमत् ॥३९॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof
[ ३२५

Page #400

३२६ ]
ज्ञात्वेति भूभृदुत्थाय, सान्त्वयामास वाहिनीम् । तस्थौ च मासमेकं स, तत्रैवाराधयन्मुनीम् ॥४०॥ तेनेदं कारायञ्चक्रे, पुण्यपाथोधिचन्द्रमाः । श्रीनाभेयजिनेन्द्रस्य, चैत्यमुद्दामतोरणम् ॥४१॥ अथ निजपुरी भूमि-भुजे स्वैरं यियासवे । ददौ कुलपतिस्तस्मै, मन्त्रमेकं विषापहम् ॥४२॥ राज्यं पालयतस्तस्या - ऽन्यदासीनस्य पर्षदि । राज्यदौवारिकः कश्चित् तमुपेत्य व्यजिज्ञपत् ॥४३॥ देवास्ति नगरी स्वस्ति-मती श्रीमङ्गलावती । तां शशास महौजस्कः, क्षोणीन्द्रः प्रियदर्शनः ॥४४॥ तस्य विद्युत्प्रभा जाया, यथा विद्युत्तडित्वतः । तत्कुक्षिजा प्रीतिमती, पुत्री गुणपवित्रिता ॥४५॥ दष्टा दुष्टाऽहिना साद्य, तव ज्ञापयितुं ततः । प्रैषीदस्मान् द्रुतं श्रीमान्, प्रियदर्शनभूधनः ॥४६॥ वेगिभिः करभैस्तत्र, ततो गत्वोपकारधीः । चकार निर्विषां राज- तनयां वैनतेयवत् ॥४७॥ तामेव दत्तां तत्पित्रा, परिणीय धराधवः । आगान्निजपुरी पौर- बद्धवन्दनमालिकाम् ॥४८॥ कियत्यपि गते काले, यौवनस्थं तदात्मजं । निवेश्य राज्ये भेजाते, दम्पती तापसव्रतम् ॥४९॥ विश्वभूत्यभिधानस्य, पादोपान्ते तपस्विनः । तावारराधतू राधा- वेधसब्रह्मकं व्रतम् ॥५०॥ अथास्याः पञ्चमे मासे, प्रीतिमत्यास्त्रपाकरः । स्त्रीमन्त्र इव तत्कालं, गर्भः प्रादुरभून्मनाक् ॥५१॥ अथो सहचरी राजा, पप्रच्छावनताननः । किं ते विलोक्यते भद्रे - ऽनुचितं कुलशीलयोः ॥५२॥ तयोचे पूर्वमेवासी - तपस्यायाः परं मया । नोपालक्षि क्षणं लेखा, चन्द्रस्येवाभ्रमध्यगा ॥५३॥ आवामहस्थौ धिक्कार्यौ, भविष्यावस्तपस्विषु । प्रातरन्यत्र गन्तव्यं, चिन्तयित्वेति दम्पती ॥५४॥ कपोलपालीनिद्रालु - वामहस्तौ विहस्तितौ । चिन्ताचान्ततमस्वान्तौ, निन्यतुस्तां निशामिमौ ॥ ५५ ॥ दुष्टव्यन्तरनिर्मूलो-न्मूलितागारिगेहवत् । प्रातस्तपस्विभिः शून्यं, तमाश्रममपश्यतां ॥५६॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
"

Page #401

परिशिष्टम् [ ३ ] ऋषिदत्ताकथा ॥ ]
ततो विलक्षतां प्राप्तौ तौ विक्रीताऽवशेषवत् । इतस्ततश्चिक्षिपतु-र्दम्पती चपले दृशौ ॥५७॥ शीर्णपर्णं द्रुमं त्यक्त्वा, विहङ्गममिवाश्रमम् । यान्तं मन्दपदं वृद्धं मुनिमेकमथैक्षत ॥५८॥ हरिषेणमुनिर्गत्वा, प्राञ्जलिस्तमवोचत । ममाख्याहि कुतो हेतोः, शून्यमेतत्तपोवनम् ॥५९॥ तेनोक्तं युवयोर्वत्स !, दृष्ट्वेदं कर्म गर्हितम् । कुष्ठिसङ्गमिव त्यक्त्वा, सर्वैर्जग्मे वनान्तरे ॥६०॥ इत्याख्याय मुनिः शीघ्रं, जगाम यथेप्सितम् । हरिषेणो विषण्णात्मा, पुनराप निजोटजम् ॥ ६१॥ निन्दन्तौ दम्पती कर्म, निजं यतिरिव श्रियम् । अतीयतुश्चतुर्मासीम्, तौ वत्सरशतोपमाम् ॥६२॥ अथ पूर्णेऽवधौ प्रीति-मती प्रसुषुवे सुताम् । कल्पवल्लिरिवाऽभीष्ट फलदायकसंपदम् ॥६३॥ ऋषिप्रसादात् प्राप्तेय - मिति तत्पितरौ तदा । चक्राते ऋषिदत्तेति, नामधेयं सदन्वयम् ॥६४॥ तन्मातरि यमातिथ्यं प्राप्तायां सूतिरोगतः । पालयित्वा पिताऽकार्षी-दष्टवर्षामिमां ततः ॥ ६५ ॥ इमां रूपवतीं मा स्मो-पद्रवन्तु वनेचराः । पितेत्यदृश्यताहेतु, चकाराऽस्या हगञ्जनम् ॥६६॥ सोऽहं कुमार ! दाक्षिण्य - सारः सेयं च कन्यका । अलक्षिता वनेऽमुष्मि- स्तवैवाऽदत्त दर्शनम् ॥६७॥ परस्परस्य पश्यन्ता- वृषिदत्तानृपाङ्गजौ ।
अन्योऽन्यं दत्तवन्तौ तौ स्वात्मानं स्निग्धया दृशा ॥ ६८ ॥
विभाव्याऽथ तयोर्भावं मुनिः कुमारमभ्यधात् । आतिथेयमियं कन्या, तुभ्यं योग्याय जायताम् ॥६९॥ प्रतिपद्य कुमारोऽपि तथेति सुकुमारगीः ।
सोत्सवं तामुपायंस्त दक्षजामिव शङ्करः ॥७०॥ दिनानि कतिचित्तत्र, तया सार्द्धं नवोढया । मालत्यामिव रोलम्बः, सुखं तस्थौ नृपात्मजः ॥७१॥ जाता कुमारसंसर्गात् सा मुग्धापि विचक्षणा । पाटलावासिता मृत्सा, सौरभ्यं किमु नाश्नुते ॥ ७२ ॥ आपृच्छ्य स्वसुताजामा - तरौ वैराग्यतत्परः । विवेशाग्नि मुनिः पञ्च परमेष्ठिस्तुतिं स्मरन् ॥७३॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof
[ ३२७

Page #402

३२८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ ततो विलुठ्य भूपीठे, रुदन्तीं पितृदुःखतः । वल्लभां बोधयामास, कुमारोऽमृतमञ्जुगीः ॥७४॥ प्रतस्थे नृपपुत्रोऽसौ, यामुद्वोढुं पुरा पुरात् । तां विधूय तया सार्द्ध, व्यावृत्तः स्वगृहं प्रति ॥७५॥ हरिवर्षसमानीत-बीजेन मुनिकन्यका । उवाप पथि वृक्षाली, सर्वर्तुफलशालिनीम् ॥७६॥ दिनैः कतिपयैरेवं, पित्रा क्लृप्तागमोत्सवः । प्रविवेश विशालाक्षो, रथमईनपत्तनम् ॥७७॥ पतिमान्या सदाचारा, विनयप्रमुखेर्गुणैः । चेतांस्यावर्जयामास, सर्वेषामषिनन्दिनी ॥७८॥ यौवराज्यमथाऽवाप्य, दोगुन्दक इवामरः । अभुङ्क्त विषयान् द्वैधं, कुमारो विदुराशयः ॥७९॥ श्रीकौबेर्यामथाऽश्रावि राज्ञा सुन्दरपाणिना । व्यावर्त्तत कुमारो यत् , परिणीय ऋषेः सुताम् ॥८॥ रुक्मिण्यपि तदाकर्ण्य, यौवनोन्माददुर्मदा । उपायांश्चिन्तयामास, वृषस्यन्ती नृपाङ्गजे ॥८१॥ तयाथ मन्त्रतन्त्रज्ञा, कूटकोटिपटीयसी । पापिनी योगिनी काचि-दर्थिता सुलसाभिधा ॥८२॥ कलङ्कमृषिदत्तायै, देहि मह्यं च तं पतिम् । साप्यङ्गीकृत्य तद्वाक्यं, प्राप्ता श्रीरथमईनम् ॥८३॥ सर्पिणीव द्विजिह्वा सा, राक्षसीव दुराशया । महान्धकारमासाद्य, सुलसाऽनलसाशया ॥८४॥ दत्त्वाऽवस्वापिनीं तत्र, निहत्यैकं च मानवम् । कुमारमन्दिरेऽभ्यागाद् , दुष्टवृत्तिरिवाङ्गिनी ॥८५॥ वक्त्राब्जमृषिदत्तायाः, सुप्तायाः पत्युरन्तिके । शोणितेनाऽरुणं चक्रे, धिग् ! दुष्टाया दुरात्मताम् ॥८६॥ तस्याश्चोच्छीर्षके न्यस्य, मांसपिण्डकरण्डिकाम् । संहृत्य स्वापिनी राज-पुत्रसौधात् पलायित्वा ॥८७॥ प्रातविपन्नमालोक्य, नरं तस्य परिच्छदः । चक्रे कोलाहलं तेन, कुमारोऽपि व्यबुधत ॥८८॥ ज्ञातोदन्तस्तदा वीक्ष्य, प्रियां रक्तारुणाननाम् । मांसपिण्डोपधानां च, चित्ते शङ्कामिति व्यधात् ॥८९॥ परासुः श्रूयते कश्चि-दीदृगेषापि दृश्यते । हहा ! किं राक्षसी प्राण-वल्लभा मम सम्भवेत् ॥१०॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #403

परिशिष्टम् [ ३ ] ऋषिदत्ताकथा ॥ ]
नेदृक् सम्भाव्यतेऽमुष्या - मिदं चात्र विलोक्यते । विलोक्येति प्रियां सद्योऽजीजागरदनल्पधीः ॥ ९१ ॥ सुप्तोत्थितामथोवाच, देवि ! पृच्छामि किञ्चन । गोपायसि न चेत् कान्ते !, तयोक्तं द्रुतमुच्यताम् ॥९२॥ प्रियेऽत्र पुरुषो रात्रौ श्रूयते मारितोऽधुना । उपधानं समांसं ते, मुखं चाऽसृग्विगर्हितम् ॥९३॥ तत्त्वं किं राक्षसी भद्रे !, भूत्वापि मुनिपुत्रिका । इत्थं प्रत्यक्षमालोक्य, कोऽपि ज्ञानमुदीक्षते ॥ ९४ ॥ सापि पत्युर्वचः श्रुत्वा, स्वं च दृष्ट्वा तथाविधम् । भीतभीता कातराक्षी, कुमारमिदमाख्यत ॥९५॥ एतत्पुनरसम्भाव्यं वक्तुं वाचापि न क्षमा । केनचिद्वैरिणाऽचेष्टि, पूर्वकर्मानुभावतः ॥९६॥ यदि वा स्वामिपादाना-मप्रतीतिः प्रगल्भते । तदा निगृह्यतां शीघ्रं, सर्पदष्टप्रतीकवत् ॥९७॥ कुमारोऽपि कृपाम्भोधि-विवेकी तामथाख्यत । भद्रे ! जानामि निर्दोषां, द्वितीयेन्दुकलामिव ॥ ९८ ॥ वदन्निति खलास्यानां, मुद्रणाय नृपाङ्गजः । तन्मुखं क्षालयामास, स्वयं पीयूषवर्षि सः ॥ ९९॥ प्रत्यहं सेत्थमाधत्ते, कुमारश्च व्यपोहति ।
,
सद्यः प्राभातिको वायु - रवश्यायकणानिव ॥१००॥ अन्यदा तदुदन्तज्ञः, सकोपः प्राह भूधवः । रे रे ! दुर्मन्त्रिणश्चिन्ता, युष्माभिर्न विधीयते ॥१०१॥ नित्यं नरैकसंहारो, भवन्नयमुपेक्षितः ।
वर्द्धमानो व्याधिरिव, ज्ञेयः सर्वङ्कषः खलु ॥१०२॥ तैरूचे विहिता एव, वयं वर्त्तामहे परम् ।
न मारिर्मानवी देव !, त्वत्पुरे मान्त्रिकी यदि ॥ १०३ ॥ न साऽस्मद्गोचरे किन्तु, पुरात् पाखण्डिनोऽखिलाः । निर्वास्यन्तामितो नूनं, शान्तिः सम्भाव्यते ततः ॥ १०४ ॥ इति तैः प्रेरितो राजा, सर्वदर्शनिनः पुरात् । मुक्त्वा जैनमुनीन् दूरं, निर्वासयितुमादिशत् ॥१०५॥ अत्रान्तरे दुराचारा, सुलसा कलुशाशया । नरेन्द्रमिदमाचष्ट, सा विद्वन्मानिनी रहः ॥१०६॥ देवाद्य कश्चिदस्वप्नः, स्वप्ने मामिदमाख्यत । यदद्य नृपतिः पाखण्डिनां निर्वासयिष्यति ॥१०७॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof
[ ३२९

Page #404

३३०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ तत्तेषां भवती गत्वा, निरागस्त्वं निवेदयेः ।। पीते पयसि मार्जार्या, किं ताड्यः सैरिभाकः ॥१०८॥ वनाहृताया राक्षस्या, वध्वा एव नरेशितुः । इदं च चेष्टितं ज्ञेय-मित्यादिश्य तिरोऽभवत् ॥१०९॥ यदि चास्मिन्नसम्भाव्ये, संशयेत्पृथिवीपतिः । तदद्य कौतुकमिदं, स्वयमेव विभाव्यताम् ॥११०॥ ततो विसृज्य तां राजा, तस्यां निशि निजान्तिके । स्वीयमशाययत् पुत्रं, चरांश्चोप वधूं न्यधात् ॥१११॥ दध्यौ कुमारोऽनुन्मील-न्निद्रमुन्मुद्रिताऽरतिः । अद्य मद्वल्लभादोषो, ध्रुवमाविर्भविष्यति ॥११२॥ एकतो जनकादेशो-ऽनुल्लद्ध्योऽयं ममापतत् । अन्यतश्च प्रियादुःखं, तदिदं सङ्कटं महत् ॥११३॥ इतश्च सुलसा चित्तकालुष्यात् तत्तथाऽकरोत् । चरैः प्रातस्तथाभूतां, वधूं राजा ददर्श च ॥११४॥ अथ निर्भर्त्सयामास, सुतं कोपपरो नृपः । जानन्नपि प्रियां जातु-धानी धाम्नि दधासि रे ! ॥११५॥ रे ! रे ! क्रूर ! दुराचार ! मुञ्चाग्रं राक्षसीपते ! । त्वया कुन्देन्दुसंकाशं, कलङ्कितमिदं कुलम् ॥११६॥ नत्वा प्राह कुमारोऽपि, तस्यामिदमसम्भवि । मा कुपः किन्तु दुष्टस्य, कृत्यं जानीहि कस्यचित् ॥११७॥ कोपाटोपस्फटाभीमो, भूभुजङ्गोऽब्रवीत् पुनः । यदि प्रत्येषि नो मूढ !, तदा गत्वा विलोकय ॥११८॥ कुमारोऽपि नृपादेशा-न्मन्दीभूतमुखच्छविः ।। गत्वा म्लानमुखीं भार्यां, दृष्ट्वा मधुरमब्रवीत् ॥११९॥ कर्मण्युपस्थिते प्राच्ये, सुवाणि ! करवाणि किम् । त्वामाह राक्षसी काचिद् , योगिनी नृपतेः पुरः ॥१२०॥ स्वयं च तादृशीं प्रात-रद्य त्वां दृष्टवांश्चरैः ।। न जाने किमतः कर्म-वशतस्ते भविष्यति ॥१२१॥ अथो महीपतिर्दूरं, मत्सरच्छन्नमानसः । निहन्तुं वधकेभ्यस्तां, केशैराकृष्य दत्तवान् ॥१२२॥ आदिदेश च दुष्टैषा, भ्रामं भ्रामं पुरेऽखिले । नीत्वा पितृवने मार्या, भवद्भिर्दुष्टराक्षसी ॥१२३॥ नृपात्मजोऽपि तहुःखा-निर्मिमाणः स्वघातिताम् । नियन्त्र्य स्थापितः पित्रा, गलद्बाष्पविलोचनः ॥१२४॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #405

[३३१
परिशिष्टम् [३] ऋषिदत्ताकथा ॥]
अथ दण्डसमालम्बि-सूर्पखण्डातपत्रिणीम् । लुप्तकेशशिखोपान्त-बद्धश्रीफलमालिकाम् ॥१२५॥ लम्बमानाऽरिष्टपत्र-स्त्रगालिङ्गितकन्धराम् । मषीलिप्तमुखां चूर्ण-चित्राङ्गीं खरवाहिनीम् ॥१२६॥ पुरस्ताद्वाद्यमानोरु-काहलाशृङ्गडिण्डिमाम् । तां सती भ्रामयामासुः, पुरान्तर्दण्डपाशिकाः ॥१२७॥ कुलकम् ॥ पौराहारवैः कैश्चि-दन्यैर्बुम्बारवोद्धरैः ।। विलोक्यमानां तां निन्यु-दृष्टाः पितृवनावलीम् ॥१२८॥ वारुणीसङ्गतः क्लीब, इव मुक्ताम्बरे रवौ । पतिते जलधौ ध्वान्तः, खलैरिव वितस्तरे ॥१२९॥ एकस्तेषु घृणामुक्तः, स्मर क्रूरे ! स्वदैवतम् । ब्रुवन्नित्यसिना यावत् , प्राहरत्तां सती प्रति ॥१३०॥ तावद्भयभवाऽतुच्छ-मूर्छया पतितां क्षितौ । मत्वा मृतामिति त्यक्त्वा, सत्वरं स्वगृहं ययुः ॥१३१॥ बोधिता पवनैः शीतैः, दृष्ट्वा शून्यं तदास्पदम् । साऽनेशद्वागुरामुक्त-मृगीनाशं चलेक्षणा ॥१३२॥ बिभ्यतीतस्ततो वीक्ष्य, विजनं प्रातरङ्गना । रुरोद रोदसीकुक्षि, पूरयन्ती प्रतिस्वनैः ॥१३३॥ हा ! तात ! चेत् तदानीं त्वां, नाऽमुञ्चं हन्त दुर्मतिः । अभविष्यं कथङ्कार, तदेतद्दुःखभाजनम् ॥१३४॥ यत्कृतं दुःकृतं कर्म, भवता पूर्वजन्मनि । रे ! जीव ! तद्विपाकेन, कलङ्कोऽयं तवाऽभवत् ॥१३५॥ हा ! भर्त्तर्दुःखगर्त्तान्तः-पतितां वृद्धगामिव । पाहि साहसधीर ! स्वां वल्लभां प्रियवत्सल ! ॥१३६॥ विलप्येति तनूकृत्य, शोकं सा दक्षिणोन्मुखी । चचाल मन्दचारेण, पितुराश्रमसम्मुखम् ॥१३७॥ स्वहस्तोप्ततरुश्रेणी-दर्शिताध्वा तपोवनम् । पितुर्जगाम दर्भान-पाट्यमानपदा सती ॥१३८॥ स्मशानं पितुरालोक्य, स्मृत्वा स्नेहं रुरोद च । हा ! तात ! क्वासि दुःखिन्या, देहि मे निजदर्शनम् ॥१३९॥ पुरा पुरमिवेदं मे, पितुरासीत् तपोवनम् । साम्प्रतं दुःखदग्धाया, जातं तद्दहनोपमम् ॥१४०॥ अथ सा मानसे शोकं, स्तोकीकृत्य तदैव च । तपस्विनीव तत्राऽस्थात् , कन्दमूलफलाहतिः ॥१४१॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #406

३३२]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ पतिव्रताऽन्यदा दध्या-वहमेकाकिनी वने । कथं स्थाता सुखं मार्ग-कर्कन्धुरिव सर्वदा ॥१४२॥ शीलं च योषितामत्र, परलोके च सिद्धिदम् । केनोपायेन तत्याल्य-मम्लानं माल्यवन्मया ॥१४३॥ आ ! ज्ञातं विद्यते तात-दर्शिता परमौषधी । यत्प्रभाववशान्नारी, नररूपत्वमश्नुते ॥१४४॥ कर्णे पवित्रिकां क्षिप्त्वा, तया च पुंस्त्वमाप्य सा । पूजयन्ती जिनं तस्थौ, सुखेन मुनिवेषभाक् ॥१४५॥ संयतात्मा कुमारोऽपि वल्लभाविरहाकुलः । अस्थान्मुषितसर्वस्व, इव राज्येऽपि शून्यधीः ॥१४६॥ सुलसा कृतकृत्या सा, हताशा जितकासिनी । रुक्मिणी तोषयामास, छागहत्येव चण्डिकाम् ॥१४७॥ अथाभिमानी कौबेरी-पतिर्वाचाटशेखरम् । दूतं संप्रेषयामास, तदा हेमरथम्प्रति ॥१४८॥ दूतोऽपि तत्र गत्वाह, रथमईनभूभृतम् । किमत्र कारणं देव !, यन्नागादत्र तेऽङ्गजः ॥१४९॥ तद्देव ! त्वरयोद्वोढुं , रुक्मिणी प्रेषयात्मजम् । यतो विवेकिनः स्वामिन् !, सज्जनं नावजानते ॥१५०॥ ततोदितमादृत्य, नृपः पुत्रं रहोऽवदत् । दृश्यसे वत्स ! विच्छायः, किं शश्वच्छून्यस्तब्धवत् ॥१५१॥ यदिहापतितं कष्टं, पूर्वदुःकर्मनिर्मितम् । तद्विधूय ध्रुवं धीरा, धूर्याः स्युः सर्वकर्मसु ॥१५२॥ तत्त्वं मदुपरोधेन, कौबेरीपतिनन्दिनीम् । परिणेतुं प्रयाणेन, वत्स ! प्रीणय मन्मनः ॥१५३॥ पितुराज्ञामवज्ञातु-मनभिज्ञतया च सः । चचाल सैन्यभारेण, कम्पयन् पृथिवीतलम् ॥१५४॥ तत्तपोवनमासाद्य, क्रमेण कुमराग्रणीः । ऋषिदत्तामनुस्मृत्य, विषादादित्यचिन्तयत् ॥१५५॥ तद्वनं तदिदं चैत्यं, तत्सरस्तेऽथ पादपाः । यत्राहं स्नेहपूर्णस्तां, पर्यणैषं सुलोचनाम् ॥१५६॥ ममाद्य तदिदं सर्वं, तां विनाऽजनि दुःखदम् । अव्यवस्थस्वभावेन, हा ! किं धातस्त्वया कृतम् ॥१५७॥ शोचन्निति जगामायं, श्रीमन्नाभेयमन्दिरम् । पुस्फोर दक्षिणं चक्षु-स्तदाऽस्य प्रियसूचकम् ॥१५८॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #407

[३३३
परिशिष्टम् [३] ऋषिदत्ताकथा ॥]
दध्यौ च निष्फलं नून-मिदं मे क्वास्ति सा प्रिया । अथवेदं वरं चैत्यं, पुरापि प्रियदर्शनम् ॥१५९॥ इत्यादि ध्यायति स्मेर-विस्मयो यावदेषकः । ऋषिदत्तामुनिस्ताव-त्पुष्पाण्यस्मै समर्पयत् ॥१६०॥ प्रियाभ्रमस्पृशा सोऽपि, दृशा पश्यन्नमुं मुदा । पुष्पमालां करात् तस्य, सत्यङ्कारमिवाऽग्रहीत् ॥१६॥ चेतसा चिन्तयामास, मुनिगूढाकृतिस्तदा । प्रतस्थे मत्प्रियो नून-मुद्वोढुमथ रुक्मिणीम् ॥१६२॥ जिनं नत्वा कुमारोऽपि, समादाय सहैव तम् । निजां पटकुटी नीत्वा-ऽऽनर्च वस्त्राऽशनादिभिः ॥१६३॥ पप्रच्छ च कदाऽमुष्मि-स्त्वमायासीर्वने कुतः । तदिदं निजकोदन्तं, निवेदय मुने ! मम ॥१६४॥ कुर्वाण इव दन्तद्यु-ल्लाजैरस्यैव मङ्गलम् । मुनिरप्याख्यदत्रासी-द्धरिषेणो मुनिः पुरा ॥१६५॥ तस्याऽभूदृषिदत्ताख्या, कन्या प्राणैकवल्लभा । तामुद्वाह्य गतः कोऽपि, राजसूनुर्निजं पुरम् ॥१६६॥ प्रविश्य मुनिरप्यग्नौ देवभुवमथाऽऽसदत् । भ्राम भ्रामं भुवमहं, तदैवात्र समागमम् ॥१६७॥ अतिक्रान्तानि वर्षाणि, पञ्च मेऽत्रैव तिष्ठतः । सफलान्यद्य जातानि, कुमार ! तव दर्शनात् ॥१६८॥ कुमारोऽप्याह सानन्दं, मुने ! त्वां पश्यतो मम । दृष्टिर्न तृप्यति स्थूल-स्थलीव जलवृष्टिभिः ॥१६९॥ तेनाप्यूचे भवेद् देव !, कोऽपि कस्यापि हर्षकृत् । रवौ पद्मानि मोदन्ते, शशाङ्के कैरवाणि च ॥१७०॥ सोपरोधमथोवाच, मुनिं हेमरथात्मजः । त्वत्प्रेमशृङ्खलेनैव, बद्धं मेऽस्ति मनोऽधुना ॥१७१॥ ममास्त्यग्रे तु गन्तव्यं, तत्समेहि मया समम् । वलमानस्तु कुर्यास्त्वं, यथा स्वैरमिहाश्रमे ॥१७२॥ अथाह मुनिरत्रार्थे, कर्तव्यो देव ! नाग्रहः । दूषितो राजसंसर्ग, ऋषीणां सर्वथा यतः ॥१७३॥ तं तथाऽभ्यर्थयामास, कुमारः सपरिच्छदः । ऋषिदत्तामुनिर्मेने, सार्द्धमागमनं यथा ॥१७४॥ अथाऽस्ताद्रिशिलाभग्न, इव पक्वफले रवी । तद्रसैरिव सन्ध्याभ्रे, रञ्जिताः सकला दिशः ॥१७५॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #408

३३४]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ ततः सप्तर्षियुक्तोऽपि, ऋषिदत्तामहामुनेः । न्यञ्चत्करो नन्तुमिव, समागाद्यामिनीपतिः ॥१७६॥ कृतसान्ध्यविधी प्रीति-गोष्ठीसुखितमानसौ । निन्यतुस्तौ निशामेक-पल्यङ्कतलशायिनौ ॥१७७॥ क्रमेण प्राप कौबेरी, मुदितस्तत्पतिस्ततः । प्रवेशोत्सवमातेने, पौरोत्तम्भिततोरणम् ॥१७८॥ ज्योतिरादिष्टलग्नेऽथ, समृद्धिजितवासवः । ऋषिदत्तापतिर्जज्ञे, तत्पाणिग्रहणोत्सवी ॥१७९॥ तत्रैवाऽस्थापयद्राजा, कुमारं कतिचिद्दिनान् । अन्यदा रुक्मिणी प्राह, पतिं विस्त्रम्भसम्भृता ॥१८०॥ कीदृशी ऋषिदत्ता सा, स्वामिन्नासीत् तपस्विनी । अहल्येव सुरेन्द्रस्य, या ते चित्तमरञ्जयत् ॥१८१॥ साऽश्रुदृष्टिः कुमारोऽपि, तां जगाद सगद्गदम् । विश्वत्रयस्त्रियो मन्ये, तस्याश्चरणरेणवः ॥१८२॥ भवादृशोऽपि जायन्ते, हहा ! तद्विरहे प्रियाः । क्षारकूप्यपि हर्षाय, नीरसे मरुमण्डले ॥१८३॥ लसत्कोपा ततो गोप-दुहिता निजपौरुषम् । सर्वं सहर्षमाचख्यौ, योगिनीप्रेरणादिकम् ॥१८४॥ ऋषिदत्तामुनिश्छन्नं, तत् श्रुत्वा रुक्मिणीवचः । स्वकलङ्काऽपनोदेन, मुमुदे जानकी यथा ॥१८५॥ इति तगिरमाकर्ण्य, कुमारोऽप्यरुणेक्षणः । दधिभाण्डक्षिप्तमुखी, शुनीमिव ततर्ज ताम् ॥१८६॥ धिक् ! त्वां पापीयसी क्रूरां, धिक् ! त्वां तत्प्राणघातिनीम् । ययाहं पातितो दुःख-जलधौ दुष्टचेतसा ॥१८७॥ भवत्याऽऽत्महितं कर्तुं-कामया दुष्टवामया । लोकद्वयविरुद्धं हा !, चेष्टितं नरकातिथि ! ॥१८८॥ निर्भत्स्येति महादुःख-भाराक्रान्तो निरस्य ताम् । कारयित्वा चितां गेहे, यावदुत्थति भूपभूः ॥१८९॥ तावदभ्येत्य कौबेरी-पतिधृत्वाऽथ तं करे । जनाश्च वारयन्ति स्म, परितः साऽश्रुलोचनाः ॥१९०॥ कस्यापि वचसा यावत् , कुमारो न निवर्त्तते । ऋषिदत्तामुनिस्तावद् , द्रुतमेत्य जगाद तम् ॥१९१॥ कुमार ! जगदाधार !, विस्मृतं तव किं नु तत् । तदानीं भवताऽवाचि, यत्समानयता वनात् ॥१९२॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #409

[३३५
परिशिष्टम् [३] ऋषिदत्ताकथा ॥]
स्त्रीमात्रहेतवे किं वा, म्रियन्ते त्वादृशा अपि । किं च यद्वल्लभा सेय-मक्षता तेऽस्ति रत्नभूः ॥१९३॥ मृतस्य वल्लभासङ्ग-वार्तापि खलु दुर्लभा । कुतोऽपि जीवतोऽवश्यं, मिलिष्यत्येव सा तव ॥१९४॥ ऊचे कुमारः शिशुवत् , किं खेलयसि मां मुने ! । न कोऽपि दुःखी जायेत मृता अपि मिलन्ति चेत् ॥१९५॥ मा शङ्किष्ठा महासत्त्व ! सत्त्वेनाऽनेन तेऽधुना । जीविष्यति ध्रुवं सार्या, सत्त्वं चिन्तामणिर्यतः ॥१९६॥ श्रुत्वेति पुनराह स्म, कुमारः स्फारलोचनः । कि मुने ! क्वापि दृष्टा सा, श्रुता वा कथयैकदा ॥१९७॥ ज्ञानेन जाने भो ! येन, मुनयो ज्ञानदृष्टयः । यमधामस्थिता भद्र !, वल्लभा सुखमस्ति ते ॥१९८॥ कथमेतीति पृष्टेन, तेनोक्तं देव ! तत्पदे । धृत्वाऽऽत्मानं प्रहिष्यामि, स्वमित्रार्थे वधू सतीम् ॥१९९॥ स प्रत्याशमथ प्राह, तत्कि मित्र ! विलम्बसे । कात्र मे दक्षिणा देव ! हितमाचरतस्तव ॥२०॥ त्वयाऽऽवर्जितमेवास्ति, पुरापि मम मानसम् । अधुनात्मापि दत्तस्ते, मित्रार्थे किं न दीयते ॥२०१॥ मुनिरूचे विहस्याथ, त्वदात्मास्तु त्वदन्तिके । प्रस्तावे यदहं याचे, न तत्कार्यं त्वयाऽन्यथा ॥२०२॥
ओमित्युक्ते प्रविष्टोऽथ, मुनिर्जवनिकान्तरम् । ततः कुतूहलोत्ताला, मिमेल निखिलापि पुः ॥२०३॥ सतीसत्त्वतपोध्यान-माहात्म्यं जयति क्षितौ । इत्यादिमागधौघेषु , स्तुवत्सु ललितध्वनिम् ॥२०४॥ पुष्पमालाकरैर्देव-दानवैर्कोमनि स्थितैः । विलोक्यमाना साकूतं, मेघाम्भः कर्षकैरिव ॥२०५॥ विस्मृताऽशेषकार्येण, विस्मयोल्लासचेतसा । उत्तानचक्षुषा राज-कुमारेण निरीक्षिता ॥२०६॥ कर्णात् पवित्रिकां दूरी-कृत्य कृत्यविदग्रणीः । वढ्युत्तीर्णा सुवर्णस्य, शलाकेवोद्यतद्युतिः ॥२०७॥ औपपातिकशय्यातो-ऽवतीर्णेव सुराङ्गना । अनर्घ्यभूषणोद्दीप्रा, नीरङ्गीस्थगितानना ॥२०८॥ प्रादुर्भूय प्रसन्नास्या, ऋषिदत्ता महासती । कुमारपादविन्यस्त-दृष्टिः संसदमासदत् ॥२०९॥ कलापकम् ॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #410

३३६ ]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
पतिव्रते ! जयजये-त्याशीर्वादपुरस्सरम् । पुष्पवृष्टिं तदा चक्रु-स्तन्मूनि त्रिदशव्रजाः ॥ २९०॥ रूपेण रुक्मिणीं दासीं, कुर्वाणां वीक्ष्य तां तदा । प्रशशंसुः कुमारस्य, तस्यां रागाग्रहं जनाः ॥ २११ ॥ कौबेरीपतिरप्येतां, जामातुर्जीवनौषधम् । विलोक्य सहसा हृष्टः, समुद्र इव कौमुदीम् ॥२१२॥ कुमारसहितामेता-मथारोप्य करीश्वरे ।
नीत्वा स्वसौधे स्नानाद्यैः, सच्चकार सगौरवम् ॥२९३॥ विलूननासिकां छिन्न-कर्णयुग्मां नृपस्तदा ।
विडम्ब्य बहुधा देशात्, सुलसां निरवासयत् ॥२१४॥ स्वीयां च पुत्रिकां गाढं, रूक्षाक्षरमतर्जयत् । तत्रैव स्थापितस्तेन, कुमारश्च कियच्चिरम् ॥२१५॥ अन्यदा कुमरोऽवादीत्, सशोक इव वल्लभाम् । त्वत्पदे प्रहितो हन्त ! दुःखमास्ते सुहृन्मम ॥ २१६ ॥ सस्मेरमृषिदत्ताह, मा विषीद दयानिधे ! । मयैव विहितं सर्व-मिदमौषधियोगतः ॥ २१७॥ किन्तु मे तं वरं देहि, तदानीं यः प्रतिश्रुतः । प्रसीद नाथ ! जामिं मे, पश्य मामिव रुक्मिणीम् ॥२१८॥ अहो ! विवेकिनी ! तस्या-मप्यसौ करुणावती । एवमस्त्विति तामाह, कुमारः सुकुमारगीः ॥ २१९॥ इति तद्वचसा हृष्टा, तामाहूय पतिव्रता । भर्त्तुः समक्षं मन्दाक्ष-मनमद् रुक्मिणीं च सा ॥ २२० ॥ सोऽथ श्वसुरमापृच्छ्य, दयिताभ्यां समन्वितः । जगाम स्वपुरं प्रीति - रतिभ्यामिव मन्मथः ॥२२९॥ पित्राऽप्यभ्युद्गतः प्रीत्या, कुमारः प्राविशत् पुरीम् । नारीनेत्रोत्पलश्रेण्या, सपुष्पप्रकरामिव ॥ २२२ ॥ ज्ञातोदन्तो नरेन्द्रोऽथ, स्वापराधेन लञ्जितः । सतीचूडामणि काम - मृषिदत्ताममन्यत ॥२२३॥ निवेश्य कनकरथ - मथ राज्ये जितेन्द्रियः । व्रतं गृहीत्वा श्रीभद्रा-चार्यपार्श्वे शिवं गतः ॥२२४॥ पालयन्नथ कनकरथः पृथ्वीपतिः प्रजाम् । क्रमेण ऋषिदत्तायां, लेभे सिंहरथं सुतम् ॥२२५॥ वातायनस्थितोऽन्येद्यु-ऋषिदत्तान्वितो नृपः । प्राप वैराग्यमालोक्य, घनवृन्दं विनश्वरम् ॥२२६॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #411

[३३७
परिशिष्टम् [३] ऋषिदत्ताकथा ॥]
सद्यो भद्रयशःसूरि-मुद्याने च समागतम् । आकर्ण्य सपरीवारो, नमस्कर्तुं गतो नृपः ॥२२७॥ श्रुत्वा तद्देशनां मोह-नाशिनीमूषिदत्तया । विज्ञप्तः श्रीगुरुर्ज्ञानी, कुद्मलीकृतहस्तया ॥२२८॥ किं मया भगवंश्चक्रे, पूर्वजन्मनि दुःकृतम् । राक्षसीति कलङ्को य-दसद्भूतोऽयमापतत् ॥२२९॥ अथ ज्ञानादृशोवाच, गुरुर्गम्भीरया गिरा । भद्रे ! गङ्गापुरं नाम, पुरमत्रैव भारते ॥२३०॥ गङ्गदत्ताभिधस्तत्र, राजा गङ्गेति तत्प्रिया । गङ्गसेनाख्यया पुत्री, त्वं सुशीलाऽभवस्तयोः ॥२३१॥ तत्र चन्द्रयशा साध्वी, तत्पार्वे भवती पुनः । ज्ञात्वा धर्ममवज्ञासीत् , तृणवद्विषयान् खलान् ॥२३२॥ तदा तु व्रतिनी सङ्गा-ऽभिधा काचित् तपस्यति । तां च स्तौति जनः सर्वः, सदा दुष्करकारिणीम् ॥२३३॥ त्वं तु मत्सरतोऽतुच्छां, तस्याः श्लाघामसासहिः । अभ्याख्यानमिति प्रादा-न्मत्सरे का विवेकता ॥२३४॥ निस्सङ्गा यदियं सङ्गा, दिवसे तप्यते तपः । रात्रौ तु ग्रसते यातु-धानीव मृतकामिषम् ॥२३५॥ सापि प्रशमपीयूष-युता तपति सत्तपः । कर्मबन्धस्ततो वत्से !, त्वयाऽयं समुपायंत ॥२३६॥ अनालोचिततत्कर्म-विपाकेन भवावलीम् । भ्रान्त्वा गङ्गापुरे भूय-स्त्वं राजतनयाऽभवः ॥२३७॥ जिनदीक्षामथादाय, कृत्वा च कपटात् तपः । ईशानेन्द्रकलत्रत्वं, प्राप्ताऽनशनमृत्युना ॥२३८॥ दतश्च्युत्वा हरिषेण-नरेन्द्रस्य सुताऽभवः । प्राचीनकर्मलेशाच्च, कलङ्कोऽयमजायत ॥२३९॥ इत्थं वचनमात्रेण, दुःकर्म यदुपार्जितम् । तस्मान्न छुटति प्राणी, भवान्तरशतैरपि ॥२४०॥ श्रुत्वा वैराग्यकल्पद्रु-नन्दनोर्वीमिमां गिरम् । जातजातिस्मृतिः सापि, तदशेषमबुध्यत ॥२४१॥ ऋषिदत्तापि तत्कर्म-भीता सूरीन् व्यजिज्ञपत् । दत्त मे भगवन्तो द्राक्, दीक्षां संसारतारिणीम् ॥२४२॥ तद्विज्ञाय नरेन्द्रोऽपि, विशेषेण विरागवान् । गुरुमभ्यर्थयामास, दीक्षार्थं रचिताञ्चलिः ॥२४३॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #412

३३८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ गुरुरप्याह पुण्यार्थे, युज्यते न विलम्बितुम् । अस्मिन्नसारे संसारे, फलं खलु तपःक्रिया ॥२४४॥ अथ सिंहरथं पुत्र-मभिषिच्य निजे पदे । सन्मती दम्पती दीक्षा-माददाते तदन्तिके ॥२४५॥ खड्गधारावदत्युग्रं, चरणाचरणातौ । मायया वर्जितं शुद्धं, चेरतुस्तौ तपोविधिम् ॥२४६॥ इत: शीतलतीर्थेश-जन्मना पावनीकृतम् । श्रीभद्दिलपुरं प्राप्ता-वन्यदा गुरुभिः सह ॥२४७॥ समूलं तत्र निर्मूल्य, कर्मकुझं करेणुवत् । विशुद्धध्यानसन्तत्या, केवलज्ञानमापतुः ॥२४८॥ क्रमेण पर्यस्तसमस्तकर्म-कलङ्कलेशं शशिनः कलेव ।
तत्केवलिद्वन्द्वमनिन्द्यवृत्तं शिवोत्तमाङ्गस्थितिमाप युक्तम् ॥२४९॥ इति श्रीरुद्रपल्लीयगच्छे श्रीसङ्घतिलकसूरिपट्टावतंसश्रीसोमतिलकसूरिविरचितायां
श्रीशीलतरङ्गिण्यां ऋषिदत्ताकथा समाप्ता ॥ श्रीरस्तु ॥
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #413

परिशिष्टम्
[४] सिरिमुणिवइगुणपालविरइयरिसिदत्ताचरिये
तात्त्विक-उद्धृतपाठानामकाराद्यनुक्रमः ॥ उद्धृतपाठः
पृ०-५०/श्लो० । उद्धृतपाठः अण्णह परिचिंतिज्जइ, ३२-१/३३० जाणसु सीलेण कुलं, आलावाउ पेम्म,
७४-४/२१ जीयं पि परित्थोवू, इय रिद्धि-सरीरेणं, ८४-४/१४३ तव-नियम-संजमेहि एसा कमेण रयणी, ८४-४/१४६
दीणाण वि धीराण वि कमलं व होउ नीलुप्पलं ७५-४/२७
| नइवेगसमं चवलं च, किंपागफलसमाणा, ८४-४/१४१
निद्दलियतिमिरपडलो, को आवयाहिं मुक्को, ३३-१/३३७
नेहनिबद्धा पाणी, को एत्थ सया सुहिओ? ३२-१/३३४
पिता रक्षति कौमार्ये को वि नत्थि पुरिसो, ३३-१/३३६
मंदाऽऽलोइयमकज्ज कोऽर्थान् प्राप्य न गर्वितो, ३३-१/३३८
रत्ता पेच्छंति गुणा खणदिट्ठ-नट्ठविहवे, ८३-४/१२८ चरित्रेण विहीनः,
३२-१/३२४
रिद्धी सहावचवला, जं जेण कयं कम्म, ६१-३/९९
सव्वो गुणेहिं हीरइ, जं नयणेहिं न दीसइ, ३२-१/३३१ सिरफुरेण किर रज्जं, जं वसणं किं पि इहं, ३२-१/३३३ | सो को वि अवसरो जन्मेदं न चिरायु, ८३-४/१३९ | सोहणमसोहणं वा,
पृ०-प०/श्लो
३८-२/४१ ६३-३/१२५ ८९-४/२११ ३३-१/३३५
४३-२/८५ ८४-४/१४७ ८४-४/१४२
३७-२/३१ ३२-१/३३२
४-१/१४ ८४-४/१४०
७५-४/२८ ६५-३/६५ ५६-३/२७ २९-१/२९०
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #414

परिशिष्टम्
[५] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे तात्त्विक-उद्धृतपाठानामकाराद्यनुक्रमः ॥
पृ०-उ०/श्लो०
[अ.क./२/५] [आ.नि./१२६६] [ उत्त.१३-३१] [भ.भा./१६७] [ ] [अ.क./६/१] [वै.श./९४]
उद्धृतपाठः
[अ] अङ्गेषु येषु परिमुह्यसि अच्चाहारो न सहइ, अच्चेइ कालो तूरंति राईओ, अच्छिनिमीलनमित्तं, अणंताओ पावरासीओ अत्यल्पकल्पितसुखाय अथिरेण थिरो समलेण अदृष्टे दर्शनोत्कण्ठा, अद्धाणं जो महंतं तु, अद्धाणं जो महंतं तु, अद्याप्यस्ति समुद्रतीरअध्वक्लान्तं प्रतिमुखगतं अनित्यानि शरीराणि, अन्नं रमइ निरिक्खइ, अभूत् प्राची पिङ्गा, अमेध्यभस्त्रा बहुरन्ध्रनिर्यन्अमेध्यमांसाऽस्त्रवसात्मकानि, अम्म ! ताय ! मए भोगा, अर्थानामर्जने दुःखम्
[उत्त./१९-१९] [उत्त./१९-२१]
२१४-४/८१ १५९-३/४० २१८-४/११७ २२५-४/१९१ २२२-४/१५४ २१६-४/१०१ २१६-४/१०० १७८-३/२७३ २२३-४/१६५ २२-४/१६७ २०४-४/१६ १९६-३/४६३ १८२-३/३१५ १६४-३/१०३ १४४-२/१४७
२१४-४/८३ १८४-३/३३२ २२२-४/१५८ १४०/२/१०५
[
]
[
]
[अ.क./२/७] [अ.क.२/४] [उत्त./१९-१२] [ ]

Page #415

परिशिष्टम् [५] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे उद्धृतपाठानामकाराद्यनुक्रमः ॥] [३४१ अव्ववहारियमज्झे,
[ ]
१२३-१/१७६ अश्वप्लुतं माधवर्जितं च,
१६४-३/९६ अश्वैर्यानवरैर्गजैश्च
[ ]
१४५-२/१५४ असणाइया चउरो
[ ]
१५९-३/३५ असमये मतिरुन्मिषति
[नैष.४/५७]
१७३-३/२११ असारे संसारे,
[सि.प्र./७]
१८२-३/३१७ असासए सरीरम्मि,
[उत्त./१९-१४]
२२२-४/१६० असुर-सुरपतीनां यो न
[ ]
२१७-४/१०७ अस्म(स )न्नि सरीसिव पक्खी [बृ.सं./२३४]
२२२-४/१५० अहिव्वेगंतदिट्ठीए,
[उत्त./१९-३९]
२२४-४/१७६ [आ] आकारैरिङ्गितैर्गत्या,
[अ.सं.३/५१५]
१५७-३/१९ आगासे गंगसोअ व्व
[ उत्त./१९-३७]
२२३-४/१७४ आजीवितं जीव ! भवान्तरेऽपि
[अ.क./३/२]
२१५-४/८६ आत्मभूपतिरयं सचेतनः,
[ ]
२१७-४/१११ आदाय वारि परितस्सरितं
१४१-२/१११ आधारो यस्त्रिलोक्या
[ ]
११९-१/१२७ आपातरम्ये परिणामदुःखे
[ अ.क./६/२]
१२६-४/१०२ आम्बे निम्बे सुतीर्थे
२०८-४/६१ आयुष्कं यदि सागरोपममितं
१५१-२/२२६ आरम्भैर्भरितो निमज्जति यतः,
[अ.क./४/६]
२१५-४/९३ आरोहतु गिरिशिखरं,
[ ]
१७६-३/२४१ आवासं परिमाष्टिवायु,
[ ]
१६२-३/७९ आश्रयवशेन पुंसां,
[ ]
१६०-३/५३ [इ] इक्कं महिलाजम्म,
१९८-३/४८९ इमं सरीरं अणिच्चं
[ उत्त./१९-१३]
२२२-४/१५९ इय पंचविहाभिगमो
[चै.भा./२१]
१३४-२/३५ [ई] ईसरपभिईहिं तहिं,
[ ]
१५८-३/३४ [उ] उत्तमजणसंसग्गो
[सं.सि./६४]
१६०-३/५७ उत्पद्यमानः प्रथम,
[यो.शा./४/१०]
२२६-४/२११
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #416

[ ] [माघे ६/६२] [ ] [उत्त./२५/४१]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
१७०-३/१६९
११६-१/९० २१७-४/११० १२७-१/२२०
[ ] [उप.मा./९०]
[ ] [ उत्त./१९-२०] [उत्त./१९-२२] [उत्त./२५/४२] [उत्त./१९-२४]
१४०-२/१०६ ११९-१/१३१ ११६-१/९७ २०७-४/५५ २२३-४/१६६ २२३-४/१६८ १२७-१/२२१ २२३-४/१७०
३४२] उदयति यदि भानुः, उपचितेषु परेष्वसमर्थतां, उपार्जिताल्पेतरपुण्य-पापः, उल्लो सुक्को य दो छूढा
[ए] एकस्य जन्मनोऽर्थे, एगदिवसं पि जीवो, एतानि तानि धन-योवनएवं चेव पमाणं एवं धम्मं अकाऊणं, एवं धम्म पि काऊणं, एवं लग्गति दुम्मेहा, एवं लोए पलित्तम्मि,
[क] कक्खडदाहं सामलि, कडुयकसायतरूणं कति न कति न जाता, कत्थइ जीवो बलिओ, कमढी न देइ खीरं, कर्णस्त्वचं शिबिर्मासं कर्मणो हि प्रधानत्वं, कलहणकोहणसीलो, कलिकारओ वि जणकवयः किं न कुर्वन्ति, कस्य स्यान्न स्खलितं काचिद् बालकवत् कालम्मि अणाईए, कालस्सम-विषमकरः, किं किं न कयं को को किं तेन हेमगिरिणा किं मंडणेहिं कज्जं, किं लटुं लहिही वरं, कुग्रामवासः कुनरेन्द्रसेवा
[उत्त.१९-७६] [उप.मा./३६] [ ] [श्रा.प्र./१०१] [ ]
[उप.मा./१३१] [शीलो.मा./१२]
२२५-४/१९३ १२०-१/१३३ १८२-३/३१२ १७६-३/२४६
१५७-३/१४ १७९-३/२८२ १७६-३/२४४ २२६-४/२०३ १९८-३/४८७
१६४-३/९५ १७६-३/२४२ १४१-२/११४ १४४-२/१४४ १४३-२/१४२ १८७-३/३६७
१६०-३/५८ १९८-३/४९१
११३-१/६४ १८१-३/३०७
[
]
[वै.श./१०] [ ] [ ] [भर्तृ.नीति./८०] [ ] [ ] [ ]
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #417

परिशिष्टम् [५] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे उद्धृतपाठानामकाराद्यनुक्रमः ॥] [३४३ कुटिलगतिः कुटिलमतिः
१६४-३/९४ कुमुदवनमपश्रि, श्रीमद
[माघ.११/६४]
१७६-३/२४३ कुसमयसुईण महणं,
[सं.प्र./९६२]
१२८-१/२३५ कुसुमचयश्शशिरुचयः
१८८-३/३७७ कृतज्ञाः कृतकृत्यास्ते,
[ ]
१९५-३/४६१ केनाऽञ्जितानि नयनानि
[ ]
१२१-१/१५१ कोकिलानां स्वरो रूपं,
२२०-४/१४२ कोहवसट्टे णं भंते !
२२७ कोहो पीइं पणासेइ,
[द.वै./८/३८]
२२६-४/२०६ कोहो य माणो य
[द.वै./८/४०]
२२६-४/२०७ क्वचिद् वीणानादः
[ ]
१८२-३/३१३ [क्ष] क्षत्राणां हय-शास्त्र
[ ]
१४२-२/१२५ क्षमा खड्गं करे यस्य,
२२०-४/१४१ क्षेत्र-वास्तु-धन-धान्य
[अ.क./४/५]
२१५-४/९२ क्षेत्रेषु नो वपसि यत्
[अ.क./४/७]
२१५-४/९४ [ख] खणमित्तसुक्खा बहुकालदुक्खा [उत्त.१४-१३]
२१८-४/११८ खि( खे)त्तं वत्थं( )) हिरण्णं च [उत्त./१९-१७]
२२३-४/१६३ [ग] गंध-ऽक्खय-कुसुमेह,
[ ]
१५३-२/२५२ गतियुगलमेकोन्मत्त
[ ]
१८७-३/३६४ गमणे दसमं तु भवे,
[उप.र./३/२१८]
१३५-२/५२ गर्भवास-नरकादिवेदनाः,
[अ.क./६/५]
२१६-४/१०४ गर्भस्थं जायमानं,
[ ]
१६३-३/८१ गवाशनानां स गिरः
[ ]
१६०-३/५६ गिरिसुय-पुप्फसुयाणं,
[उप.मा./२२७]
१६०-३/५४ गीतशास्त्रविनोदेन
[ ]
१८८-३/३७६ गुणिलोगसंगईए,
२१९-४/१२९ गुरुरग्निर्द्विजातीनां
[ ]
१३७-२/७४ गृहकूपी कृपणानां
[ ]
१४१-२/११५ गोयमा ! जा इत्थी भएण वा
[म.नि./२/३/४०३] १९९ ग्रामे वासो, नायको
१९०-३/४००
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #418

[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
[ ] [नैष.५/१२९] [अ.क.२/२] [ ] [अ.क./५/३]
४४-२/१४६ १६३-३/८२ १८३-३/३३० १८२-३/३१४ २१६-४/९६
३४४]
[च] चंदस्स खओ न हु चर्म वर्म किल यस्य चर्माऽस्थि-मज्जाऽऽन्त्रचलं चित्तं चलं वित्तं चेद् वाञ्छसीदमवितुं
[ज] जं अज्जियं चरितं, जंतेहिं पीलिया वि हु, जइ णं भंते ! सत्तरसमस्स जणणी जम्मभूमी य, जत्थ गिहि ह)त्थभासाहिं, जम्मं दुक्खं जरा दुक्खं, जम्मंतीए सोगो, जया ओहाविओ होइ, जया य कुकुडंबस्स, जया य थेरओ होइ, जया य पूइमो होइ, जया य माणिमो होइ, जया य वंदिमो होइ, जरा-मरणकंतारे, जह वणदवो वणदवदवस्स, जहा अग्गिसिहा दित्ता, जहा इहं अगणी उण्हो जहा इहं इमं सीयं, जहा किंपागफलाणं, जहा कुसग्गेणुदयं, जहा गेहे पलित्तम्मि, जहा तुलाए तोलेउ, जहा दुक्खं भरेउं, जहा भुयाइं तरिउं जहा य किंपागफला मणोरमा, जारिसा माणुसा लोए,
[सं.सि./६८] [उप.मा./४२] [ना.ध./अ.१७] [ ] [ग.प./१११] [ उत्त./१९-१६] [गा.स./८११] [ द.वै.चू.१/४८३] [ द.वै.चू.१/४८८] [ द.वै.चू.१/४८७] [ द.वै.चू.१/४८५] [ द.वै.चू.१/४८६] [द.वै.चू.१/४८४] [उत्त./१९-४७] [उप.मा./१३२] [उत्त./१९-४०] [उत्त./१९-४८] [उत्त./१९-४९] [उत्त./१९-१८] [उत्त./७-२३] [उत्त.१९-२३] [ उत्त./१९-४२] [उत्त./१९-४१] [उत्त./१९-४३] [उत्त. /३२-२०] [उत्त./१९-७४]
२२७-४/२१३ २१९-४/१३९ २०८ १५२-२/२३७ २२६-४/२०० २२३-४/१६२
११४-१/६५ १२२-१/१६२ १२२-१/१६७ १२२-१/१६६ १२२-१/१६४ १२२-१/१६५ १२२-१/१६३ २२४-४/१८४ २२६-४/२०४ २२४-४/१७७ २२४-४/१८५ २२४-४/१८६ २२३-४/१६४ २१७-४/११५ २२३-४/१६९ २२४-४/१७९ २२४-४/१७८ २२४-४/१८० २१८-४/११६ २२५-४/१८९
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #419

परिशिष्टम् [५] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे उद्धृतपाठानामकाराद्यनुक्रमः ॥] [३४५ जालान्तरगते सूर्ये,
१४२-२/१२७ जावज्जीवमविस्सामो,
[उत्त./१९-३६]
२२३-४/१७३ जिणवयणसुइसकण्णा,
[उप.मा./४३]
२२०-४/१४० जिनभवनं जिनबिम्बं,
[ ]
१४१-२/१०९ जिनार्चाकारकाणांनो
१४२-२/१२९ जे पुग्गलपरियट्टा,
१२३-१/१७४ जे य कंते पिये भोए,
[द.वै./अ.२/३]
१२०-१/१३४ जैनो धर्मः प्रकटविभवस्
[ ]
१८८-३/३७५ जो न हु दुक्खं पत्तो,
[ ]
१७०-३/१७२ [ड] डहरा वुड्डा वि पासहा(ह)
[सूत्र.श्रु.१/अ.२/२]
१६३-३/८३ [त] तं नऽस्थि किं पि ठाणं,
[पु.मा./३९९]
१२३-१/१७२ तं नऽस्थि घरं तं नऽत्थि
[ ]
१७६-३/२३९ तं बिंतिऽम्मा-पियरो,
[उत्त./१९-२५]
२२३-४/१७१ तं बिंतऽम्मा-पियरो,
[ उत्त./१९-७६]
२२५-४/१९४ तए णं कोणिऍ राया,
[औपपातिकसूत्रे]
२०७ तए णं ते समणा निग्गंथा
[ज्ञाता.१६अ.]
२२० तत्ताई तंब-लोहाइं,
[उत्त./१९-६९]
२२४-४/१८७ तत्र तत्र कुरुक्षेत्रं,
[ ]
१३९-२/९० तत्रोपतापकः क्रोधः,
[यो.शा./४/९]
२२६-४/२१० तद् गृहं यत्र वनिता,
[ ]
१७६-३/२४८ तमय॑मर्धादिकया तपोधनः
१३८-२/७६ तव सम्मतिमेव केवलाम्
[ ]
१५४-२/२६३ तावद्विमोहगहनं विषयाभिलाषो- [ ]
२१७-४/१०९ तित्थयरा गणहारी,
[द.श./९७]
१६३-३/८४ तिमिरेण व कमलवणं,
[ ]
१४४-२/१४५ तिरिया कसंऽकुसाऽऽरा
[उप.मा./२८१]
१९१-३/४०२ तिव्व-चंड-प्पगाढाओ,
[उत्त./१९-७३]
२२५-४/१८८ तुच्छं भत्तं पाणं,
[ ]
१५८-३/२७ ते धत्तूरतलं वपन्ति
[सि.प्र./६]
१८३-३/३२८ त्वामासारप्रशमितवनो
[ मेघदूता/१७ पर्व.]
१९५-३/४६२
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #420

[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
[अ.क./३/४]
२१५-४/८७
[आ.नि./१२६८]
१५९-३/४१
३४६]
[त्र] त्राणाशक्तेरापदिसम्बन्धा
[थ] थोवाहारो थोवभणिओ,
[द] दंसणभट्ठो भट्ठो, दृ8 अब्भुट्ठाणं, ददतु तावदमी विषयाः सुखं, दशशूनासमश्चक्री दानं दुरितनाशाय, दानं प्रियवाक्सहितं, दानं भोगो नाशस्तिस्त्रो दानं प्रियवाक्सहितं, दुज्जणमुहकोदंडा, देवाण दाणवाणं, देहे विमुह्य कुरुषे किमघं द्रव्यस्तवात्मा धनसाधनो न, द्रौपद्या वचनेन केचकशतं, द्वाभ्यां यन्न हरिस्त्रिभिद्विधा धान्यं, त्रिधा मासं, 1 [ध] धनमर्जय काकुत्स्थ ! ध्वान्तं ध्वस्तं समस्तं,
[न] न भवति, भवति च न चिरं, न विद्यया केवलया, नरएसु जाइं अइक्खडाई, नरयदुवारनिरंभणनाणेण जाणई भावे, नानुद्योगवता न च प्रवसता निदाधे दाघार्तस्तरलनियधरसोसा( सो) निरीहस्य निधानानि,
[आरा.२/४५८] [ ] [ ] [ ] [ ] [ ] [भर्तृ.नी./४३] [ ] [उप.मा./१३८] [ ] [अ.क./५/४] [अ.क./४/४]
१२८-१/२३२ १२१-१/१४७ २१७-४/१०८
११६-१/९६ १९४-३/४४१ २२०-४/१४३ १४२-२/१२४ १९४-३/४३७ २१९-४/१३७ १६५-३/१०५ २१६-४/९७
२१५-४/९१ १७०-३/१६८ १३९-२/९२ १५८-३/२३
[ [
] ]
१४५-२/१५२ १६२-३/७५
[ ] [ ] [ उप.मा./२८०] [शी.कु./४] [र.सं./३०७] [ ]
२०१-३/५१९ १४८-२/१९६ २२५-४/१९२ १९८-३/४८६ १५०-२/२१८
२०४-४/१५ १७३-३/२०५
११४-१/६६ १५८-३/२९
[
]
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #421

परिशिष्टम् [५] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे उद्धृतपाठानामकाराद्यनुक्रमः ॥] [३४७ निर्भूमिर्विषकन्दली,
[अ.क./२/८]
२१४-४/९४ निविसिज्ज निसन्नेसुं,
१२१-१/१४८ निश्शेषा तुरगाऽलिसन्तति
१९६-३/४६६ निस्वः स्वर्णनिधिं
[ ]
१२६-१/२०६ नीचैर्गोत्राऽवतारश्चरम
[ ]
१९०-३/३९९ नूतनार्हद्वरावास
[ ]
१४२-२/१२८ नेत्रानन्दकरी भवोदधितरी
[ उ.त./२१]
१४५-२/१६२ नेव पल्हत्थियं कुज्जा,
[उत्त.१/११]
१२१-१/१४९ नोदकक्लिन्नगात्रोऽपि,
[ ]
१३९-२/८९ [प] पक्खंदे जलियं जोइं,
[ द.वै./अ.२/६]
१२७-१/२१९ पक्षं संज्वलनः क्रोधो,
[यो.शा./४/७]
२२६-४/२०८ पढइ नवाई सुयाई,
२१९-४/१२८ पढमं जईण दाऊण,
[उप.मा./२३८]
१४८-२/१९९ पतगेन मया जगत्पते
[ ]
१५५-२/२७६ पत्ते वसंतमासे,
[ ]
११७-१/९८ पत्रं नैव यदा करीरविटपे,
[भर्तृ नीति./९३]
११७-१/९८ पद्भ्यामध्वनि सञ्चरेय
[ ]
१७९-३/२८० परपत्थणापवन्नं,
[ ]
१७९-३/२८३ परिजूरड ते सरीरयं,
[उत्त.१०-२१]
२१८-४/१२१ परिजूड ते सरीरयं,
[उत्त.१०-२२]
२१८-४/१२२ परिजूड ते सरीरयं,
[उत्त.१०-२३]
२१८-४/१२३ परिजूड ते सरीरयं,
[ उत्त.१०-२४]
२१८-४/१२४ परिजूड ते सरीरयं,
[उत्त.१०-२५]
२१८-४/१२५ परिजूड ते सरीरयं,
[ उत्त.१०-२६]
२१८-४/१२६ परोपकारोऽस्ति तपो
[अ.क./५/७]
२१६-४/९८ पश्चाद् दत्तं परैर्दत्तं,
[ ]
१९३-३/४३५ पहंसत-गिलाणेसु य,
[पु.मा./५३]
१४८-२/१९८ पाइ(य)क्खिन्ने(णे) लहइ,
[उप.र./३/२२०]
१३६-२/५४ पिता भम्भासारो
[ ]
१७०-३/१६७ पुग्गलाण परिणाम,
[द.वै./८/६०]
२१८-४/१२० पुत्त-दारपरिकिन्नो,
[द.वै.चू.१/४८९]
१२२-१/१६८ पुत्रा दारा गृहाणि,
१८२-३/३१६
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #422

३४८ ]
पुष्णासि य देहमघान्यपूया परिणामाईसु, पृथुकार्तस्वरपात्रं,
पृथ्वीनाथसुताभुजअ ( भुजिष्य )प्रत्युपक्रियते नैवं, प्राप्य चलानधिकारान्,
प्रायः पुमांसः कुटिल
[ फ] फरुसवयणेण दिणतवं
[ ब ]
बद्धा येन दिनाधिप्रभृतया,
बालस्स माइमरणं, बिंदू वि उदहिनिहिओ, बिभेषि जन्तो ! यदि दुःखराशे
[भ]
भट्टेण चरित्ताओ, भत्तिविहवाणुरूवं
भद्राभिधं धत्त ( हन्त ! )
भुंज माणुस भए,
भृशतापमृतामयाभवान्
भेतव्यं नृपतेस्ततस्सचिवतो, भ्रातः ! किं चलितोऽसि ?,
[म]
मच्छपयं जलमज्झे मञ्चोपाटन-गेहमार्जन
मणसा होइ चउत्थं,
मन्त्रमन्त्रितसत्कन्या
ममत्वमात्रेण मनः प्रसाद
मरणं प्रकृतिः शरीरिणां, मा भूरपत्यान्यवलोकमानः, माणुसत्ते असारम्मि,
माता वैरी पिता शत्रुमाताऽप्येका पिताऽप्येको,
D:\chandan/new/datta-p/pm 5 \ 2nd proof
[ अ.क./५/१]
[ उप.र. / ३ / २१६ ]
[
]
[
]
[
[
[
]
]
]
[ उप.मा./ १३४]
]
[
[
]
[ उप.र. / ३ / २१४]
[ अ.क./६/७ ]
[आ.नि./ ११५९]
]
]
[
[
[ उत्त./१९-४४ ]
[ नैष . २ / ५३ ]
[
]
[
]
[
]
[
]
[ उप.र./३/२१७ ]
[ ]
[ अ.क./४/३]
[ र.वं. ८/८७ ]
[ अ.क./३/१]
[ उत्त./ १९-१५ ]
[
[
]
]
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
२१६-४ / ९५
१३५-२/५०
१९६-३ / ४६७
१५०-२/२२२
१५५-२/२७४
१२६-१/२१५
१७६-३/२४५
२२६-४/२०५
१६२-३/८०
१५७-३ / १०
१३५-२ / ४९
२१७-४/१०५
१२८-१/२३१
२०७-४ / ५६
१८३-३/३२७
२२४-४ / १८१
१७८-३/२७०
१८६-३/३५२
१७५-३/२३२
१६४-३ / ९८
१६१-३/६४
१३५-२ / ५१
१६०-३/५२
२१५-४/९०
१६२-३ / ७७
२१५-४/८५
२२२-४ / १६१
२०४-४/१२
१६०-३/५५

Page #423

परिशिष्टम् [५] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे उद्धृतपाठानामकाराद्यनुक्रमः ॥] [३४९ मासे मासे उजा अज्जा,
[ग.प./१३४]
२२६-४/२०१ मासोपवासनिरतास्तु
[ ]
२२६-४/२०२ मुइयाइगणो राया,
१५८-३/३२ मुईओ मुद्धऽभिसित्तो,
[ ]
१५८-३/३३ मुह्यसु( सि) प्रणयचारु
[अ.क.१२/१]
१८३-३/३२९ मूर्खस्तपस्वी राजेन्द्र !
१४८-२/१९३ मृग-मीन-सज्जनानां,
[भर्तृ.नी./६१]
२००-३/५०८ मृगनाभिगतो रेणु
[ ]
१६०-३/५१ मृगेषु मैत्री मुदिता
१३९-२/८८ मृतः किमु प्रेतपतिर्दुरामयाः,
[अ.क./६/८]
२१७-४/१०६ मृत्पिण्डरूपेण विनश्वरेण,
[अ.क./५/८]
२१६-४/९९ मौनान् मूकः प्रवचनपटु
[भर्तृ.नी./५८]
१८५-३/३५१ [य] यः प्रयुञ्जीत नो विद्वान्
१५४-२/२६९ यतिहस्ते जलं दद्याद्,
१४८-२/१९१ यत्र न स्वजनसङ्गति
[ ]
११०-१/२६ यदनस्तमिते सूर्ये,
[ ]
१९३-३/४३६ यदिन्द्रियार्थैरिह शर्मबिन्दुवद्
[अ.क./६/३]
२१६-४/१०३ यद् दूरं यद् दुराराध्यं,
[आ.उ./९५]
१५०-२/२१६ यद्भनं धनुरीश्वरस्य
[ ]
१६२-३/७८ यस्माद् विघ्नपरम्परा
[सि.प्र./८२]
१५०-२/२१५ यस्याऽस्ति वित्तं,
१४५-/२/१५३ याः सुखोपकृतिकृत्त्वधिया
[अ.क./४/१]
२१५-४/८८ याचमानजनमानसवृत्तेः
[ ]
१७९-३/२८४ यानि द्विषामप्युपकारकाणि,
[अ.क./४/२]
२१५-४/८९ यो न ददाति न भुङ्क्ते
[ ]
१९४-३/४३८ [र] रन्नो गिइवईणं च,
[द.वै.अ.५/उ.१/१६]
१५६-३/६ रविचरियं गहचरियं
[ ]
१६४-३/९७ रागपदे प्रेमपदे,
२०३-४/८ रामा कामाभिरागाः
२१४-४/८० रामो तवप्पभावा,
[ ]
१४९-२/२०८ रामो येन विडम्बितो
[ ]
१६९-३/१६६
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #424

[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
[ ] [शी.मा./५५] [र.वं.८/८५]
१४४-२/१४३ १९९-३/४९५ १८४-३/३३३
[
]
१५८-३/२८
[
]
३५०] रिक्तोऽहमर्थैरिति रिसिदत्ता दमयंती पउमा रुदता कुत एव सा
[ल] लवणविहूणा य रसा, लालयेत् पञ्च वर्षाणि,
1 [व] वचनं वचनं हि केवलं, वपन्ति धत्तूरतरूं वरं वनं, व्याध्र-गजेन्द्रवसहीसयणासणभत्तपाण० वह्नितस्य जलायते, वाला दाढी पक्खी, वालुआकवले चेव, विगई विगईभीओ वित्ती य सुवन्नस्सा, विद्यातीर्थे विपुलमतयविमुह्यसि स्मेरदृशः विलोक्य दूरस्थममेध्यमल्पं, विविहगुणतवोरए य, विषयस्य विषानां च, विसएसु मणुन्नेसुं, विहडइ विहवो विहडड विहिविलसियाण खलभासियाण, वीतराग-यति-श्राद्धवृक्षं क्षीणफलं त्यजन्ति व्याजे स्याद् द्विगुणं वित्तं,
[श] शठदमनशठपालनशयीमहि महापीठे शय्या शैलशिला, शशिना सह याति कौमुदी शशिनि खलु कलङ्कः,
[ उप.मा./२४०] [भर्तृ.नीति./१०१] [बृ.सं./२३५] [उत्त./१९-३८] [प्रत्या.स्व./२००] [ ] [ ] [अ.क./२/६] [अ.क.२/३] [द.वै./४५७] [ ] [ द.वै./८/५१] [वि.म./१२९] [ ] [यो.शा./४/८]
१५४-२/२६२ १८३-३/३२६ १४४-२/१४९ १४९-२/२०१ १९८-३/४८२ २२२-४/१५१ २२४-४/१७५ १५९-३/३८ २०७-४/५४ १९३-३/४३२
२१४-४/८२ १८४-३/३३१ १५०-२/२१९ २१७-४/११२ २१८-४/११९
१६३-३/८५ १७६-३/२४० २२६-४/२०९ १९०-३/४०१ १४८-२/१९२
[ ] [भर्तृ.वैरा./१०८] [ ] [ ] [ ]
१२६-१/२१४ १७९-३/२७९
१३९-२/९१ १८७-३/३६५ १६७-३/१२९
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #425

परिशिष्टम् [५] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे उद्धृतपाठानामकाराद्यनुक्रमः ॥] [ ३५१ शीलं प्राणभृतां कुलोदयकरं,
१९८-३/४८३ शुचि गङ्गामहास्नानं
[ ]
१९३-३/४३३ शैशवेऽभ्यस्तविद्यानां,
[र.वं./१/८]
२०४-४/१४ [श्र] श्रूयते यन्न शास्त्रेऽपि,
१६५-३/१०६ श्वानचर्मगता गङ्गा,
[ ]
१४८-२/१९५ 1 [स] संपत्ते जिणभवणे,
[उप.र./३/२१९]
१३६-२/५३ स एवाऽहं, स एव त्वं,
१४४-२/१५० सचित्तदव्वउ(मुज्झण
[चै.भा./२०]
१३४-२/३४ सन्निधौ निधयस्तस्य
[यो.शा./१७१]
१५८-३/३० समणस्स णं भगवओ
[स्था.९/६९१-६९२सू.] १२८ समणोवासगस्स णं भंते !
[भग.श.८/उ.६/३३१सू.] १४९ समय एव करोति बलाबलं
[माघ. ६/४४]
११६-१/९१ सम्मत्तदायगाणं,
[सं.प्र./९५१]
१२८-१/२३६ सम्मत्तम्मि य लद्धे,
[सं.प्र./११५९]
१२८-१/२३३ सम्मत्तम्मि य लद्धे,
[सं.प्र./९५२]
१२८-१/२३४ सम्यक्त्वरत्नान्न परं
[ ]
१२८-१/२३७ सयं पमज्जणे पुन्नं
[ ]
१३६-२/६२ सर्पाः पिबन्ति पवनं
[ ]
१५८-३/२६ सल्लं कामा विसं कामा,
[उत्त./९-५३]
२१७-४/११४ सव्वभवेसु अस्साया,
[ उत्त./१९-७५]
२२५-४/१९० सव्वो पुवकयाणं,
[सं.सि./११८]
१६९-३/१६५ सहसा विदधीत न क्रिया
[किराता.]
१८३-३/३२४ सा नऽत्थि जाइ-जोणी,
[ ]
१२३-१/१७० सा प्राज्ञता, या न करोति
१४८-२/१९० सा साई, तं पि जलं,
[ ]
१४८-२/१९७ सारीर-माणसा चेव,
[उत्त./१९-४६]
२२४-४/१८३ साहू कंतारमहाभएसु,
[उप.मा./४१]
२१९-४/१३८ साहूण कप्पणिज्जं,
[उप.मा./२३९]
१४८-२/२०० सीतया दुरपवादभीतया,
[ ]
१९८-३/४८८ सीलं उत्तमचित्तं,
[शी.कु./२]
१९८-३/४८४ सीलं धम्मनिहाणं,
[शी.कु./३]
१९८-३/४८५
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #426

३५२] सुख-दुःखानां कर्ता, सुखाऽऽसेव्यं तपोभीम ! सुगुणपगुणं वा सुचिरं पि अच्छमाणो सुजनो न याति विकृति, सुयाणि मे पंचमहव्वयाणि, सुहोइया तुमं पुत्ति ! सूर्येण विश्वं पवनेन तापो, सृजति तावदशेषगुणाकरं, सेणिय-सुपास-पोट्टिल सो बिंतऽम्मा-पियरो, स्थानेषु शिष्यनिवहैस्वच्छन्दता निजगृहे
[ह] हरत्यधं सम्प्रति हियए किण्हा, वयणेण हियाहारा मियाहारा, हुतमिष्टं च तप्तं च,
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ [ ]
१४३-२/१४१ [ ]
१४८-२/१९४ [भर्तृ नीति./९९]
१८३-३/३२३ [ ]
१६०-३/५९ [ ]
२०१-३/५२० [उत्त./१९-११]
२२२-४/१५७ [ उत्त./१९-३५]
२२३-४/१७२ [ ]
१५०-२/२१७ [ ]
१६२-३/७७ [गा.स./४२२, वि.सा./४७७] १२८-१/२२९ [उत्त./१९-४५]
२२४-४/१८२ [मुरारिनाटके]
१५४-२/२६१ [ ]
१४९-२/२०२
[माघ.१/२६] [ ] [ओ.नि./५७९]
१३८-२/८७ १६५-३/१०४
१५९-३/३९ १२६-१/२१०
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #427

परिशिष्टम्
[६] सिरिमुणिवइगुणपालविरड्यरिसिदत्ताचरिये सूक्तिसदृशपद्यांशानामकाराद्यनुक्रमः ॥
पद्यांशः
पृ०-५०/श्लो० 'अईअत्थे को कोवो' ॥
७६-४/३९ 'अच्चुवयारो कुणइ संकं' ॥
२४-१/२६१ किं केसरि भयभीओ, गिण्हइ आणं सियालस्स ? ॥
१३-१/१२४ किं भयभीओ सीहो, कुणइ सियालाण इह आणं? ॥
१३-१/१२५ 'जं जेण कयं कम्म, तं तेण अवस्स भुंजियव्वं' ॥
६१-३/९८ 'दोण्ह वि समरूवाणं नऽस्थि विरोहो' ॥
११-१/१०६ 'वेरी पावस्स जिणधम्मो' ॥
८९-४/२१६ ___ अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे
सूक्तिसदृशपद्यांशानामकाराद्यनुक्रमः ॥ पद्यांशः
पृ०-प०/श्लो० 'इतो व्याघ्र इतस्तटी' ॥
१६८-३/१५३ 'ईदशमबलाकर्म त्वादृशां, युज्यते न हि ॥
१८२-३/३१९ पू. 'कूट्यन्ते सैरिभास्यानि केदारानत्तिशूकरः' ।
१६८-३/१४८ 'जीवन् नरो भद्रशतानि पश्यति॥
१८४-३/३३८ 'धिगिदं कर्मचेष्टितम्॥
१५७-३/१२ 'न विशेष विदुषामिह ग्रहः' ॥
१५५-२/२७७ 'परं सत्यापनीयः स्यात् , सेवाधर्मोऽधिकारिणाम् ॥
१८५-३/३५० बाढं बुभुक्षितोऽप्यङ्गी, किं वान्तं भोक्तुमिच्छति ॥
१२७-१/२१८ यतः पुराकृतं कर्म, सर्वेषामपि दुस्तरम् ॥
१७६-३/२३८
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #428

३५४]
'रत्नं रत्नेन योजयेत्' ॥
‘विनयस्सद्गुणश्रेष्ठः सतां स्वाभाविको गुणः' ॥ 'विषाणैः शृङ्खलोत्तीर्णा' ॥
शृङ्खला कनकोत्पन्ना, बन्धनायैव केवलम् ॥
अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे सूक्तिसदृशपद्यांशानामकाराद्यनुक्रमः ॥
पद्यांश:
अवध्या हि सतामेते, नारी - गो-द्विज - लिङ्गिनः ॥ असारेऽमुत्र संसारे सारेयं हि तपःक्रिया ॥ 'इतो व्याघ्र इतस्तटी'
इष्टोऽपि त्यज्यते दुष्टः, शटदङ्गप्रदेशवत् ॥ कुर्वते प्रार्थनाभङ्गं, त्वादृशा अपि किं प्रभो ! ? देहिनां गतयो भिन्नाः, परलोकजुषां युतः ॥ नान्यदस्ति सदाचारादपरं यशसे यतः ॥ मृगनाभौ गता धूलिरप्यहो सूरभी भवेत् ॥ यतो दुरात्मनां क्वास्ते कृत्याकृत्यविवेकिता ? ॥ यत् क्षैरेयीं विना घृष्टिरपि प्रीतिकरी न किम् ? यदिक्षून् खादति क्रोडः, कुट्यते सैरिभाननम् ॥ यादृगेवोप्यते पूर्वं, तादृगेव हि लूयते ॥ रुद्रस्नात्रमिवालङ्घ्यं, भाषितं हि पित्तुः सताम् ॥ वचसापि विवेकज्ञा, जातु न ह्यवजानते ॥ लक्ष्मणि विधौ किं न जाघटीति जनोदितम् ? ॥ 'सुहृदः कार्ये तदल्पं यद् विधीयते ' ॥ 'हीदृशी भवितव्यता'
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof
[ ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥
११४-१ / ६८
१२१-१/१५०
११७-१/१०२
१६९-३/१५९
...
पृ० / श्लो० २६२/३८९ २६६/४४१
२५० / २३२
२४९/२१५
२५७/३२५
२६०/३५७
२६५ / ४२७
२४५ / १६९
२४८/२०१
२५८/३४०
२५० / २२८
२५४ / २७९ २५५/२९६
२५५/२९२
२४८ / २११
२६०/२६५
२४३/१४९

Page #429

परिशिष्टम्
[૭] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे मध्यकालीनगुर्जरपद्यानामकाराद्यनुक्रमः ॥
पद्यांशः અક્ષર-દીવઉ ગુરુ વયણ, અમીય રસાયણ અન્ગલી, આછી પોલી અંબરસ, આયઊ ધનઈ વર્ષાકાલ, ઇક દુજ્જણનઇ બોરિવણ, ઇક્કહ ફુલહ માટિ, ઇણિ પરિ મંત્રી કરઇ વિલાપ, ઉવયારહ ઉવયારડઉં, કંચણ કપ્પડ કેવડઉં, કપ્પદુમ અંકુરડી કાલા કર્મ ન સીઈ, કિહાં કોઇલિ, કિહાં અંબવન, કોહ પઇટ્ટઓ દેહઘરિ, ખણિ ખંડઓ, ખણિ વક્કડઓ, ગોહૂ ગોરસ સાબિરસ, જં જે નિયમુખિ ઉલ્લવઈ, જા મતિ પછઈ સંભરઇ, જાણ સજાણઈ જઉ મિલઇ, જે સજ્જન સાખિ કરી, જેહ તણા ગુણ સંભરઇ, તપ કરસિં જે જીવડા,
પૃ૦-૩૦/૨૦ ૨૦૦-૩/૫૧૧ ૨૦૦-૩/૫૧૦ ૧૫૨-૨/૨૩૮
૧૬૪-૩/૯૮ ૧૬૪-૩/૧૦૧ ૧૫૧-૨/૨૨૭ ૧૯૧-૩/૪૧૨ ૨0૧-૩/પ૨ ૨. ૧૫૨-૨/૨૪૦
૧૧૦-૧/૨૯ ૧૭૦-૩/૧૭૦ ૧૯૨-૩/૪૧૫ ૨૨૬-૪/૨૧૨ ૧૪૪-૨/૧૪૭ ૧૫૨-૨/૨૪૨
૧૧૦-૧/૨૮ ૧૭૩-૩/૨૦૯ ૧૮૮-૩/૩૭૮ ૧૭૪-૩/૨૨૩ ૧૯૨-૩/૪૧૯ ૧પ૦-૨/૨૨૦
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #430

૩૬ ]
ત્રિ(તી)ક્ય ! સ્ત્રીય ન ધીરીઈ, દાન માન લહીદ ભલાં, દાનઈ નાવઈ દોહિલઉં, દાનતણઉ મહિમા સુણજે, દૂધિઈ સીચિઉ લીંબડલ, ધમ સરીસા જે ગયા, ધર્મ ધર્મ કહીઈ કિસ્યું, નર પાષઈ નારી તણઈ, પખાલા નવિ ઉડ્ડણા, પત્ત પરિધ્ધહ કિંકરલ, પુણ્ય પસાઈ સુખિયા, પ્રાણ પાહિ વલ્લહઉ, બેટા બેટી બહિનડી, ભાવતણઉ મહિમા ધરઓ, ભાવન ભાવઈ હરિણલઉં, ભાવહીન જે જીવડા, ભવિતલઈ કોઈ ન દિઢ મઈ, મચ્છલીયાલઓ ફુટ્ટ દહ, માઠઉ ધોરી, ઠોઠ ગુર, માય બાપ બંધવ બહિનિ, માસ-વરસ-દિન તે સફલ, મુહમંડણ સરચઉં વયણ, રાયતણાં ઘરિ બેટડી, લીજઇ દીજઇ તેહનઈ, વરસહ તે ગણિ દીપડા, વરસઉ વરસઉ અંબુધર, વિંઝ ગયંદહ વલ્લહઉ, વિલવઈ આણી મંત્રી હેજ, સજ્જણ તે સજ્જણ હુઇ, સજ્જનસરસી ગોઠડી, સમુદ્ર વિછોહિક સંખલઉં, સાલિ દાલિ ધૃત સાલણાં, સો પુહરો પાવ હરો,
[ ઋષિરત્તારિત્રસંગ્રહઃ | ૧૬૪-૩/૧૦૦ ૧૫૨-૨/૨૪૪ ૧૪૯-૨/૨૦૪ ૧૪૯-૨/૨૦૫ ૧૬૪-૩/૧૦૨ ૧૫૨-૨/૨૪૬ ૧૪૯-૨/૨૦૩ ૧૭૪-૩/૨૨૧ ૧૮૮-૩/૩૮૪ ૧૯૪-૩/૪૨૧ ૧૫૨-૨/૨૪૧ ૧૯૨-૩/૪૧૪ ૧૫૨-૨/૨૪૩ ૧૪૯-૨/૨૦૭ ૧૪૯-૨/૨૦૯ ૧૪૯-૨/૨૦૬ ૨૧૭-૪/૧૧૩ ૧૭૫-૩/૨૩૩ ૧૮૧-૩/૩૦૮ ૧૭૪-૩/૨૨૨ ૧૯૨-૩/૪૧૭ ૧૯૮-૩/૪૯૦ ૧૫૦-૨/૨૨૧ ૧૯૨-૩/૪ ૨૦ ૧૫૨-૨/૨૪૫ ૧૯૪-૩/૪૩૯ ૧૯૧-૩/૪૧૩ ૧૯૧-૩/૪૧૧ ૨૦૧-૩/પર૧ ૧૯૨-૩/૪૧૬ ૧૯૨-૩/૪૨૧ ૧૫૨-૨/૨૩૯ ૧૯૨-૩/૪૧૮
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #431

परिशिष्टम्
_ [८] सिरिमुणिवइगुणपालविरड्यरिसिदत्ताचरिये
विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥
विशेषनाम पृ०क्र० । विशेषनाम
पृ०क्र० [अ]
गंगा [नई] अजियसेण [ हरिसेणपुत्त] २७, ३० गुणपाल [ मुणि] ३४, ५३, ७२, अजियसेणा [कुलदेवया]
२६
९३, १०२, १०३ अरिदमण [ राया] १२, १३, १४, १५, १६ | गुणसेण [ महंतग]
११, १२ [आ]
[च] आरिय [खेत्त]
चंदजसा [ साहुणी]
९४, ९५ [ई]
[ज] ईसाण । [इंद] ६, ९६ | जंबुद्दीव [ दीव]
३, ९४ ईसाणिंद |
[द] [क]
दाहिणद्धभरह [खेत्त] कणगरह [ रायपुत्त] ७, ९, ११, १२, ३८, |
[न] ४२, ४३, ६६, ८१, ८३, | नमि [जिणेसर]
१६, १०२ ९६, ९७, ९८, ९९ | नाइल [वंस]
१०३ कावेरी [नयरी] ७,१६, ६४, ६५,
[प] ६८, ६९, ७१, ७३ | पियदंसण [रणो] कुसुमवण [ उज्जाण]
पियदंसणा [हरिसेणभारिया] २५, २७ [ग]
पियमई [पियदसणधूया] २८, २९, ३०, गंगदत्त [गंगदत्तपुरवासी]
३१, ३२, ३३, ९६ गंगपुर [ पुर]
९४, ९६
[भ] गंगसेणा [ गंगदत्तपुत्ती]
भद्दजस [आयरिअ]
८१, ८४ गंगा [गंगदत्तभज्जा]
भद्दवण [उववण]
૨૮
९४
८४
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #432

१०३
२८
८१, ९७
३५८]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ भद्दिलपुर [नयर] ९८ | विस्सभूई [महामुणी]
२७, ३० भमीर [ विसय]
९४ | वीर [जिणचंद] ६, ७, ८, ४० भरह [ वास-खेत्त] ५, २५, ९४, १०२ वीरभद्द [ सूरी]
वेयड्ड [ पव्वय] मंजुलावई [नयरी]
[स] मंत्तियावई [नगरी]
संगा [ सावियासाहुणी] मगहा [ देस]
सक्क [इंद] मज्झ [ देस]
सुयदेवी | [देवी] महावीर [जिणचंद]
३, ६ | सुयमयदेवी । [र]
सागर [ मंत्ती] रहमद्दण [नयर] ८, ३९, ४३, ६८, | सिंधु [नई]
६९, ७६, ८४ | सियल [जिणेसर] रायगिह [पुर]
५, ६ | सीहरह [कणगरहपुत्त] रिसिदत्ता [रिसिकन्ना- ३, ७, ३३, ३४, | सुंदरगणणी [ अज्जा ]
रिसिकुमार] ३७, ३८, ३९, ४०, | सुंदरपाणी [ राया] १०, ११, १२, ४३, ४४, ४५, ४६, ४७,
४२, ६४, ७३ ५०, ५२, ५३, ५४, ५७, | सुजसा [हेमरहदेवी] ६३, ६४, ६५, ६६, ६८, | सुमेरु [ पव्वय]
३,५ ६९, ७१, ७२, ७६, ७८, | | सुलसा [ पव्वाया] ७९, ८०, ८१, ८२, ८३, | सेणिअ | [राया ] ५, ६, ७, १०२ ८५, ९३, ९४, ९६, ९७, ९८, ९९, १०२
[ह] रुप्पिणी । [रायपुत्ती] ७, १०, १२, ३९, | हरिवंस [वंस] रूविणी | ४२, ४३, ४४, ६४, ६८, | हरिवरिस [खेत्त]
३८ ६९, ७०, ७३, ७४,८० | हरिसेण [राया] २५, २७, २८, २९, ३०, [व]
३१, ३२, ३३, ३४, ९६ वच्छ [जणवअ] २५ | हाइयउर [नयर]
१०३ वद्धमाण [जिणचंद]
हेमरह [ राया] ७, ९, १०, ११, १२, १३, वासुल [सुंदरपाणीपत्ती]
५०, ६४,८०,८१, ८५ विज्जुप्पभा [पियदंसणभारिया ]
४२
३८
२८
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #433

परिशिष्टम्
[९] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥
२३९
विशेषनाम पृ०क्र० | विशेषनाम
पृ०क्र० [अ]
२५७, २५८, २५९, २६१, अजितसेन [ हरिषेणपुत्र]
२६२, २६३, २६४, २६६ अमरावती [पुरी]
१३८
[क] अरि । [नृप-ऋषि ]११५, ११६, १२०,
कच्छ [नृप]
२४० अरिदमन | १२४, १२५, २३३, २३४
कनकरथ [ नृप] २३२, २६३, २६४ [आ]
कपर्दी [यक्ष] १५०, १५१, १५२ आदि | [प्रभु]
१५३ कर्णाट [ देश]
११४, १३२ आदिम आश्वसेनि [ पार्श्वप्रभु]
कलिङ्ग [ देश]
११४ कल्पद्रुम [ छात्र]
२३१ [ई]
काम्बोज [ देश] ईशान [स्वर्ग]
१४० ईशानेन्द्र [इन्द्र]
कावेरी [पुरी] २३२, २४७, २५४, २५५, २२७, २६६ [ऋ]
२५८, २५९, २६३ ऋषिदत्ता । [ऋषिकन्या- १०८, १५६,
कुरु [ देश
११४ ऋषिदत्तका | कनकरथभार्या ] १५९, १६०,
कुसुमाकर [ कान्तार-उद्यान] २०६, २०७, ऋषिदत्तामुनि १६९, १७१, १७२, १७४,
२६४ १७८, १८०, १८१, १९७,
कौबेरी [ पुरी] ११२, ११४, १३१, १९८, १९९, २००, २०१,
१६३, १७५, १८०, २०२, २०३, २०७, २२७,
१८२, २००, २०१ २३१, २४३, २४४, २४५,
[क्ष] २४६, २४७, २५५, २५६, | क्षुल्ल [ग्राम]
१५२
२२७
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #434

२२५
३६०]
[ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः ॥ [ग]
[न] गङ्गदत्त [ नृप] २१३, २६५ | नन्दन [ उद्यान]
११८ गङ्गसेना | [नृपपुत्री] २१४, २१९ | नमि [जिनेश्वर]
१२९, २३४ गङ्गा
नागश्री [ ब्राह्मणी]
२२० गङ्गा [आपगा] १९३, १९५, २०७
नाभेय [ऋषभदेव] १७८, २४१ गङ्गा [गङ्गदत्तभार्या]
२६५ नेमि [जिनेश्वर]
१०७ गङ्गापुर [ पुर] १९४, २६५
[प] गूर्जर [ देश] ११४, १३२, १४० | पद्मा [ पद्मावतीदेवी]
१०८ गौड [ देश] १४० पार्श्व [ देवाधिदेव]
१०८ [च] प्रियदर्शन [नृप]
१५४, २४१
प्रियदर्शना [हरिषेणराज्ञी] चन्द्रयशस् [ प्रवर्तिनी] २१४, २१९, २६५
१३८, २३९
प्रीतिमती [प्रियदर्शनपुत्री] चौड [ देश]
१५४, १५६, १३२
२४१, २४२, २४३, २६६ [ज]
[भ] जम्बुद्वीप [द्वीप]
१०८
भद्रा [ प्रवर्तिनी] जयसेन [ हरिषेणपुत्र]
१३८
भद्राचार्य । [आचार्य] २०६, २१४, जाङ्गल [ देश]
११४, ११५ भद्रयशस्
२६३ [द]
भद्रसूरि दुर्दर [ दूत]
१२५ भद्रिलापुर [ पुर]
२६६ द्रविड [ देश]
१३२, १४० भरत । [क्षेत्र] १०८, १३८, २१३, [ध] भारत
२३१, २६५ धन । [श्रेष्ठी] १४१, १४५, १४७,
भानु [ मन्त्री] १८४, १८५, १८६, १९०, धनद १५१, १५३, २२२
१९१, १९३, १९४
भोट [ देश] धनाक
११४ धनदत्त [धनदपुत्र]
[म]
मङ्गलावती [ नगरी] धननायक [धनदपुत्र]
२४१ मण्डलावती [ पुरी]
१५४ धनपालक [धनदपुत्र]
१४२ मध्यदेश [ देश]
१०८ धनश्री [धनदगेहिनी]
१४१ मन्त्रितावती [ नगरी]
२३९ धनसार [धनदपुत्र] १४२ मरुदेवा [ऋषभमाता]
१७८ धर्म [मुनीश्वर] ११८, १२०, १२१, महाकच्छ [ नृप]
२४० धर्ममूर्ति । १२४, १२५, १२९ मालव [ देश]
११४, ११५ धारा [ भोजराजधानी] १४० | मेरु [पर्वत ]
१०७
0
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof

Page #435

परिशिष्टम् [ ९ ] अज्ञातकर्तृकऋषिदत्ताचरित्रे विशेषनाम्नामकाराद्यनुक्रमः ॥] [३६१
[ य ]
युगादि [जिन ]
रक्ता [ नदी ] रक्तावती [ नदी ]
१३७, १४३ | शङ्ख [ राजा ] शङ्ख [ पुर] २०७ | शङ्खपुर २०७ | शत्रुशल्य [ राजपुत्र ]
१४७, २१३
२२२
१४७
१४७
१०८, ११४, १६३, १७५, २३१, २४७, २५४
रत्नपुर [द्रङ्ग-पुर] रत्नवती [ धनपत्नी ] रत्नवती [ रत्नश्रेष्ठिप्रिया ] रत्न श्रेष्ठ [ महधिक ] रथमर्दन [ पत्तन ]
रोहिणी [ नक्षत्र ]
रुक्मिणी [ सुरसुन्दरपुत्री ]
[7]
लाट [ देश ]
लीलावती [ पुरी ]
वीर [ जिनेश्वर ]
वृषभ [ प्रभु ]
वैश्रवण [ द्रुम ]
११२, १६३, १६४, १६५, १७५, १७७, १८०, १८१, १९९, २००, २०१, २०२, २०३, २३२, २४७,२५५, २५६, २५८, २५९, २६१, २६३ २०७
[ल ]
[ व ]
११४, १४० १२४, १२९, १३०
वङ्ग [ देश ] वाणारसी [ पुरी ] वासुला [ सुरसुन्दरपत्नी ] विद्युत्प्रभा [प्रियदर्शनप्रिया ] विमलाचल [ तीर्थ ] विश्वभूति | [ तापस ] १४०, १५३, १५४, विश्वपति
२४०, २४१, २४२, २४३, २४४
११५, १४० १८५ ११२, २३२
१५४, २४१
D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof
[श ]
१२४, १२६, १२७, १२९, १३०
१०७
शान्तिनाथ [ जिनेश्वर ] शिवदत्ता [ सुरसेनप्रिया ]
शीतल [ तीर्थेश ]
१४१
१४१, १४५, १५२
[ श्र ]
श्राद्धदेव [ महीपति ] श्रीदत्त [ धनी ] श्रीधर [ नृप ] श्रीमती [ धनपुत्री ] श्रीमती [ पत्तन ] श्रीमती [ सती ] श्रीवास [ पत्तन-काननआराम ] श्रेणिक [ भावितीर्थकर ]
[ ष ] षड्बिन्दु [ भावितीर्थकर ]
१८५
२६६
१९७
१९४
१२०, १२५, १२९ २२२, २२४, २२५
२२२
१९५
११८, १२०, १२५, १२९
१२७
[ स ] सङ्गा [ व्रतिनी-श्राद्धी ] २१९, २२०, २६५ सत्यकी [भावितीर्थकर ] सरस्वती [ भानुदयिता ]
१२७ १८४, १८६, १८७, १९१, १९३, १९४, १९५ १२७ | सिंहरथ [ स्वर्णरथपुत्र ] २०३, २६४, २६६ सिन्धु [ देश ]
११५
सुन्दर [ राजा ] सुरसुन्दर १०८ | सुन्दरपाणी [ नृप ]
१०७
सुन्दरी [ श्रीदत्तपुत्री ] १२५ | सुमेरु [ पर्वत ]
१२७
११२, १६३, १७५, १७६, १८०, १९९, २०० २४७ १९४, १९६ १४०

Page #436
362] [ऋषिदत्ताचरित्रसंग्रहः // सुयशा [ हेमरथकायिनी] 109, 231 200, 201, 202, सुरसेन [ नृप] 185, 186 203, 205 सुलसा [भावितीर्थकर] 127 | स्वधुनी [ नदी] 195 सुलसा [ योगिनी] 164, 165, 168, [ह] 169, 175, 247, | हरिषेण / [राजा] 138, 139, 140, 249, 250, 254 हरिषेणक | 153, 154, 157, 159, सूर्याभ [ देव] 207 166, 175, 177, 178, स्वर्ण / [हेमरथपुत्र] 110, 114, 115, 227, 239, 243, 256 स्वर्णरथ | 124, 131, 133, | हेमरथ [राजा] 109, 114, 165, 167, 162, 165, 168, 168, 169, 175, 201, 175, 179, 180, 202, 231, 232, 233, 181, 182, 196, 254,263 D:\chandan/new/datta-p/pm5\2nd proof