Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||zrI viitraagaaynmH|| yuga pramukha caritra ziromaNI sanmArga divAkara AcArya zrI vimasa sAgara jI mahArAja kI hIraka jayantI ke zubha avasara para prakAzita puSpa naM0-60 AcArya somadeva viracit yazaHstilaka campU (pUrva khaNDa) anuvAdaka sva0 paM0 sundaralAla zAstrI preraka jJAna vivazakara upAdhyAya zrI bharatasAgara jI mahArAja nirdezikA AryikA zrI syAdvAdadmatimAtA jI arthasahayogI zrI dharmAnurAgI zrI trilokacanda koThArI suputra zrI kuladvIpa jI koThArI koTA Yxtaram prakAzaka bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSada Mne
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ i viSaya maGgalAcaraNa prazaMsA va kukatri-nindA, yazasvika kI viyo kavitA ko kAraNasAmagrI Adi kA varNana jambUdvIpa ke bharatakSetra saMbaMdhI 'yaudheya' deza kA varNana rAjapura nagara kI zobhA kA nirUpaNa usake rAjA mArisa kA varNana viSayAnukramaNikA prathama AzvAsa ... mArga Mily .... 1444 'bhairava' nAmaka tAtrika guru kA marisa rAjA ke kI bali pUjA kA prabandha va nagararakSako ko isa avasara para rAjapura nagara ke prAntabhAga meM 'vAcAyai' kA sasaMgha Agamana va unakI vizeSatAoM kA sarasa lie pralobhana, pralAbha-vaza rAjA dvArA caNDamArI devI bali-hetu sundara manuSya-yugala lAne kI AjJA varNana evaM prasaGgavaza hemanta (zIta), mIma va varSA Rtu Adi kA sarasa nirUpaNa AcArya dvArA rAjapura zahara kI hiMsAya pravRtti kI jAnakArI ke sAtha unakA kramazaH 'nandanavana' va 'smarasau manasavargIce meM praveza, usakI anupama chaTA kA varNana tathA AcAryazrI kI vahA~para harane se ai prakAra zmazAnabhUmi ko va vahA~para par3I huI mRta strI kA kalevara dekhakara AcAryazrI kA vairAgya-citavana semunimanAramekhachA' nAmakI pahAr3I para saMdarane kA varNana tathA madhyAhna-kina ke anantara hiMsA-divasa ke kAraNa svayaM upavAsa karate hue 'sutAcArya' ko apane saMgha ke sAdhuoM ko rAjapura ke samIpavartI grAmoM meM AhArArtha jAne kI AjJA tathA hiMsA nivAraNArthaM kSullakayugala ko rAjapura nagara meM AhAra detu jAne kI AjJA evaM kSullaka yuga kA vartamAna jIvana-vRtAnta va usakA kumAra-avasthA meM dIkSA lene ke kAraNa kA nirdeza tathA usakA sarasa nirUpaNa rAja-kikkaroM dvArA baTi hetu kSullaka-yugala (bhAI-bahina kA pakar3A jAnA, usI prasaGga meM usakI saumya prakRti dekhakara rAja-kiroM ke mana meM vizeSa pazcAtApa evaM rAmakiGkaroM ko bhayaGkara AkRti dekhakara rukayugala ko vicAradhArA tathA prasavadha prastuta devI ke mandira kA varNana 753 **** ukta zulaka yugala dvArA caNDamArI devI ke mandira kI pharza para tAra khIMce khabe hue pArita rAjA kA tA camArI devI kA dekhA jAnA aura una donoM kA na mAkhita rAjA kA laka yugala ke mArane hetu upata honA parantu unakI saumyamUrti dekhakara viraka honA aura usake mana meM kSullaka yugala ke apane bhAneja-bhAjana hone kA vicAra AnA, isI prasaGga meM 'avasaravilAsa' vaitAlika dvArA rAjA ko talavAra pheMka dene kA Agraha karanA va rAjA dvArA salavAra ko devI ke caraNoM meM arpita karanA, isI prasaGga meM talavAra ko vizeSatA kA varNana evaM rAjA dvArA jhullakayugala kI amvardhanA zulka yugala dvArA rAjA ko prazaMsA, rAjA dvArA usakI anokhI parvAGga sundaratA kA varNana evaM apanA paricaya dene ke lie nivedana tathA kSullaka yugala dvArA apanA paricaya dene kA AzvAsana pUrva antyamaGgala ..... 6466 1 3 8 11 15 16 * 11 61 42 80 86
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsa viSaya maGgalAcaraNa 'abhayadhi' kSullaka dvArA mAkhita rAjA ko apanA vRttAnta sunAmara va 'avamti' deza kA evaM usakI rAjadhAnI 'ujjayinI' kA varNana .... "" 104 usake rAjA 'yazo' va phArAmI 'cantamati' kA varNana pAnI kA rAjA ke samakSa svapama-nivedana, rAjA dvArA svapna ke phalasvarUpa puna-prApti kA kathana, garbhavatI candamati kA evaM usake dohale kA varNana, garbhapoSaNa-dena vaidyoM ko Aza denA tathA saMskAra-vidhi kA kathana' 121 rAjA dvArA garbhastha zizu-saMrakSaNArtha upayupha zikSA dIjJAnA, prasatiha-nirmANa kI bhAhA, prasava-kAlI prApti va pUtrotpatti kA varNana, pospati-kAlIna brahAsa va anyadinI kI zobhA-AdikA nirUpaNa ... rAjA dvArA puna kI janmapriyA va yazodhara' nAmasaMskAra ki 1 jAnA taya usakI bAlalIlAoM kA nirUpaNa .... " kumArakAla meM kumAra kA nimAbhyAsa dvArA 64 kakSA kA pAradoM vizana hogA evaM vivAha-yogya hogA " 121 'vidyA-dIna rAjaputra rAjatilaka ke yogya nahIM sakA yasapUrvaka nirdeza evaM rAjamAra kA tApha-saundarya - 13. rAjakumAra ke vyaktilA kA prabhAva, usake dvArA kI hI pitA kI sevA-zubhUSA va bhASApAsana-Adi, usake janma se pitA kA apane ko bhAgyazAlI samajhamA evaM bhAgandanaka kathA-kaueloM dvArA samaya-yApana kA nirdeza ... pitA-putroM kA pArasparika premapUrvaka anukUla rahamA, ghI va darpaNa meM apanA mukha dekha rahe yazodha mahArAja kA / zira para satra keza dekhakara zAma ko prApta hogA sAtha hI sUryodaya-Adi anya ghaTanAbhAne kA pAna zuna keza dekhakara yA rAjArA1. bhAvamAo kA citavana evaM paryA karane kA miya isI samaya uka mahArAja dvArA yazodhara rAjamAra ke lie naiteikazikSA-mAdidI jAnA evaM unakA tapazcaryAhetu vana meM prasthAna karane u hone kA varNana .... .... 156 yazodhara dvArA pitA ko tapazrayA se virakta karane kA udyama tathA pitRbhakti kA vizeSa paricaya diyA jAnA yazorca rAjA dvArA ukta kathana rokakara 'ekAvalI' nAmakI mAtiyoM kI mAlA yazodhara ke gale meM pahinAnA tathA adhInastha nRpasamUha-Adi ko bulAkara yazAdhara rAjakumAra kA rAjabandha-mahotsava vivAhamahotsava karane kI AzA dI jAnA pUrva saMyamadhara maharSi ke nikaTa jinavIkSA-bhAraNa 'pratApavardhana senApati dvArA kumAra kA rAjyAbhiSeka va vivAhAbhiSeka saMbaMdhI mahotsava-tuziprA nadI ke taTa para sabhAmaNDapa va bhUmipradeza kA nimAMga karAnA sAtha meM use manAzapatinagara se alakRta karAnA sadhA 'uddhatAkaza' aura 'zAlihotra' nAmake kramazaH istisenA va abasenA ke pradhAna amAtyoM ko bulAnA aura kumAra ke lie sarvazreSTha hAthI va sarvara azva ke bAre meM vijJApana karAne kA varNana 'utAkuza' dvArA yazodhara mahArAja ke samakSa una mahotsavoM ke yogya udayagiri nAmake hAthI kI mahatvapUrNa vizeSatAoM kA nivedana kiyA jAnA evaM isI presa meM skilAmaH nAma ke stutipAThaka dvArA gAra hue gajaprazaMsA-sUcaka subhASita gItoM kA nirdeza .... 'zAlihotrA dvArA ukta mahArAja ke samakSa vijayakSamatetra' nAmake amaratra kI mahattvapUrNa vizeSatAoM kA prakaTa kiyA jAnA sathA isIprasaGga meM zAmivinodamakara nAma ke smutipAThaka dvArA gAe hue subhArita gIta "" jyotiSI vidvanmaNDala dvArA uka mahArAja ke lie dhonoM utsoM kA sAtha honA evaM unakI anukUla bama (zuddha muhUrta ) sunAI jAnA tathA abhiSekamaNDapa meM padhArane kI preraNA kI jAnA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ | * upAdhiyA~ unakI dArzanika prakANDa vidvattA kI pratIka haiN| sAtha meM prastuta yazastilaka ke paMcama, SaSTha va aSTama zvAsa meM sAMkhya, vaizeSika va cArvAka Adi dArzanikoM ke pUrvapakSa va unakI yuktipUrNa mImAMsA bhI unakI vilakSaNa va prakANDa dArzanikatA prakaTa karatI hai, jisakA hama pUrva meM ullekha kara Ae haiN| parantu kevala tArkikacUDAmaNi hI nahIM the sAtha meM kAvya, vyAkaraNa, dharmazAstra aura rAjanIti Adi ke bhI dhuraMdhara vidvAna the / kavitva - unakA yaha 'yazastilakacampU' mahAkAvya isa ye aura kAvyakalA para bhI unakA asAdhAraNa adhikAra thaa| jo sundara patha kahe haiM ve jAnane yogya hai 2-3 : bAta kA pratyakSa pramANa hai ki ve mahAkavi usakI prazaMsA meM svayaM pranthakartA ne yatra tatra 'maiM zabda aura arthapUrNa sAre sArasvata rasa ( sAhityarasa ) ko bhoga cukA huuN| ataeva aba jo anya kavi hoMge, ve nizcaya se ucchiSTabhojI ( jU~ThA khAnevAle ) ge ve koI naI bAta na kaha sakeMge / ina uktiyoM se isa bAta kA AbhAsa milatA hai ki AcArya zrIsomadeva kisa zreNI ke kavi the aura unakA yaha mahAkAyA maha lapayonidhi va kavirAja kuara-bhAdi upAdhiyA~ kI hai bhI na kI pratIka haiN| dharmAcAryazva yadyapi abhI taka zrI somadevasUri kA koI svataMtra dhArmika prantha upalabdha nahIM hai parantu yazastilaka ke antima tIna AzvAsa (68), jinameM upAsakAdhyayana (zrAvakAcAra ) kA sAGgopAGga nirUpaNa kiyA gayA hai evaM yazaH ke caturtha AzvAsa meM vaidikI hiMsA kA nirasana karake ahiMsA tattva kI mArmika vyAkhyA kI gaI hai, isase unakA dharmAcAryatva prakaTa hotA hai / rAjanItijJatA - zrI somadevasUri ke rAjanItijJa hone kA pramANa unakA 'nItivAkyAmRta' to hai hI, isake sivAya yazastilaka ke tRtIya AzvAsa meM yazodharamahArAja kA caritra-citraNa karate samaya rAjanIti kI vistRta carcA kI gaI hai| ukta viSaya hama pUrva meM ullekha kara Ae haiN| vizAla adhyayana - yazastilaka va nItivAkyAmRta graMtha unakA vizAla adhyayana prakaTa karate haiM / aisA jAna par3atA hai ki unake samaya meM jitanA bhI jaina va jainetara sAhitya ( nyAya, vyAkaraNa, kAvya, nIti, va darzana Adi ) upalabdha thA, usakA unhoMne gambhIra adhyayana kiyA thA / syAdvAdAcala siMha zArkikacakravarti vA bhapaMcAnana vAkolapayonidhi kavikularAjaprabhRtiprazastiprazastAlaGkAreNa SaNNavatiprakaraNa -yukticintAmaNisUtra - mahendramA talisa jalpa-yazodhara mahArAja caritamahAzAkhavedhasA zrIsomadevasUriNA viracitaM (nItivAkyAmRrta) samAptamiti / nItivAkyAmRta 1. dekhie yaza0 A0 1 zloka naM0 171 2. dekhie A01 zloka naM0 14, 18, 23 / 3. dekhie A* 2 zloka naM0 246, A0 3 zloka naM0 514 / 4. mayA cAgartha saMbhAre bhuke sArasvate rase kaSayo'nye bhaviSyanti nUnamucchiSTabhojanAH // caturtha A pU0 166 /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthakartA kA samaya aura sthAna -- ' yazastilakacampU" ke anta meM likhA hai ki caitrazukla 13 zaka saM0 [1] (vikrama saMvat 1016) ko, jisa samaya zrI kRSNarAjadeva pANDya, siMhala, cola va cerama-prabhRti rAjAoM ko jItakara melapATI nAmaka senA-zivira meM the, usa samaya unake caraNakamalopajIvI sAmanta 'vahiga' ko (jo cAlukyavaMzIya arikesarI ke prathama putra the) rAjadhAnI gaMgAdhArA meM yaha kAvya samApta huA aura 'nItivAkyAmRta' yazastilaka ke bAda kI racanA hai kyoMki nItivAkyAmRta kI pUrvokta prazasti meM granthakAra ne apane ko yazastila mahAkAvya kA kartA prakaTa kiyA hai isase spaSTa hai, ki ukta prazasti likhate samaya ve 'yazastilaka' ko samApta kara cuke the / dakSiNa ke itihAsa se vidita hotA hai ki ukta kRSNarAjadeva ( tRtIya kRSNa ) rASTrakUTa yA rAThora vaMza ke mahArAjA the aura inakA dUsarA nAma 'akAlavarSa' thaa| ye amoghavarSa tRtIya ke putra the| inakA rAjyakAla kamase kama zakasaMvat 67 se 824 ( vi0 saM0 2032 - 1029 } taka prAyaH nizcita hai| ye dakSiNa ke sArvabhauma rAjA the aura bar3e pratApI the| inake adhIna aneka malika yA karata rAjya the| kRSNarAja ne jaisA ki somadevasUri ne yazastilaka meM likhA haisiMhala, cola, pANDya aura cera rAjAoM kA yuddha meM parAsta kiyA thaa| inake samaya meM kanar3I bhASA kA suprasiddha kavi 'ponna' huA hai, jo jaina thA aura jisane 'zAntipurANa' nAmaka zreSTha prantha kI racanA kI hai| mahArAja kRSNarAjadeva ke darabAra se use 'ubhayabhASA kavita' kI upAdhi milI thii| rASTrakUToM yA rAThoroM dvArA dakSiNa ke cAlukya ( solaMkI ) vaMza kA sArvabhaumatva apaharaNa kiye jAne ke kAraNa vaha niSprabha ho gayA thA / ataH jaba taka rASTrakUTa sArvabhauma rahe taba taka cAlukya unake AjJAkArI sAmanta yA mANDhAleka rAjA banakara rhe| ataH arikesarI kA putra 'vAda' aisA hA eka sAmanta rAjA thA, jisakI gaMgAdhArA nAmaka rAjadhAnI meM yazastilaka kI racanA samApta huI hai| isI arikesarI ke samaya meM kanaDI bhASA kA sarvazreSTha janakAne 'pampa' huA hai, jisakI racanA para mugdha hokara 'ArakesarI' ne use dharmapura nAmakA eka grAma pAritoSika meM diyA thaa| usake banAye hue do grantha hI isa samaya upalabdha haiM - 1. ''AdipurANacampU aura 2 bhArata yA vikramArjunAvajaya / pichalA gantha zaka saMvat 863 vi0 [saM0 668) meM - yazAMstalaka se 28 varSa pahale bana cukA thaa| isakI racanA ke samaya ariMkasarI rAjya karatA thA taba usake 18 varSa bAda - yazAstalaka kA racanA ke samaya --- usakA putra sAmanta 'vaddiga' rAjya karatA hogA yaha itihAsa se pramANita hotA haiM / vinItasundaralAla zAstrI 1. "zakanRpakAlAtIta saMvatsara pAteSvaSTasve kAzIsya vikeSu gateSu adbhutaH ( 881 ) siddhArthasaMvatsara / ntargata caitramAsa madanatrayodazyAM pASa siMhala - cola-ceramaprabhRtInmahIpatInprasAdhya bhalyATI ( melapATI) pravardhamAnarAjyaprabhAve zrI kRSNarAjadeve sati tasAdapadmopajIvinaH samadhigatapaya mahAzabdamahAsAmantAdhipate zvAlAyakulajanmanaH sAmanta bUDAmaNeH sariNaH prathamaputrasya zrImadvAgarAjasya lakSmIpravardhamAnavasudhArAyAM gaNAdhArAyAM vinirmApitamidaM kAvyamiti / " zrImadarzike 2. cAlukyoM kI eka zAkhA 'jola' nAmaka prAnta para sabhya karatI thI, jisakA ekabhAga isa samaya ke dhAravAr3a jile meM AtA hai aura zrIyuta Ara0narasiMhAcArya ke mata se cAlasya arigarI kI rAnI'lagerI' meM thI, jo ki isa samaya 'lakSmevara' ke nAma se prasiddha hai| gaMgAdhArI mI saMbhavataH vahI hai /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ MA -- - -- bikya ukta mahArAja dvArA AhAra-thelA meM 'samAna dhaica ke Ayurveda sambandhI subhASita rakhanAmRta kA pAna miyA khAmA ... 340 ukta mahArAja dvArA prIdharatu meM 'madanamadavinoda' nAma ke udyAna kA darzana tathA prasaGgavasa prommakasu-Adi .. 311 uphpha mahArAja dvArA ukta udyAna sambandhI phubAroM ke gRha meM pyArI striyoM ke sAtha krIDA kI jAnA tathA stuti pAThakoM ke subhASita-aSaNa se prakAsita manavAle unake dvArA grISmaRtu sambandhI madhyAi-bailAeM vyatIta kI jAnA evaM isI prasaGga meM phubbAroM ke gRha-kSAdikA sarasa varNana " 354 pradhAnata dvArA 'acala nareza ke 'muphUla' nAma ke dRta ko yazodhara mahArAja kI rAma-sabhA meM praviSTa kAlA, isI prasaGga meM varSARtu kA varNana, ukta mahArAja dvArA 'akAlajaphada' nAma ke stutipAThaka ke subhASita gItoM kA zravaNa evaM 'zivalayaviTokavilAsa' nAmake rAjamahala para rAjasamUha ke sAdha sthiti "" uka mahArAja ke pradhAna dUta dvArA avalanareza ke cUta ke prati yazodhara mahArAja ke lie bheMTa dikhalAne / kha lAnevAle ke prati lekha dene ke lie kahA jAnA, usake phalasvarUpa bheMTa va lekha-samarpaNa uktadUta ko dekhakara yazodhara mahArAja ke pradhAna dUta dvArA apalanareza ke sAtha yuddha karane kA nizcaya kiyA jAnA ... pradhAna dRsa dvArA abakanareza kI bheMTa ca lekha kA abhivAya-sUcanA tathA - virodameM vAlmAlA upasthita kI jAnA evaM ukta dUta ko maulika saMdeza kahane ke lie preraNA raka mahArAja dvArA ukta dUta ke prati kahe hae 'koNDamAkhaNDa-Adi vIroM ke vIrarasapUrNa vacana-zravana 'pratApavardhana senApati dvArA bIroM ko naitika zikSA dete hue pradhAnadUta ko acalanareza ke lie prasidekha va pratibheMTa preSita karane va uktatake prati samucita vartAva karane kA saMketa ..." ukta mahArAja ke pradhAna dUta dhArA ayalanareza ke lie likhA Adekha sunAyA jAnA evaM senApati hArA macalanareza ko AmantraNa diyA jAnA acalanareza ke yahA~ 'vijayavardhana senApati kA preSaNa, isI prasatra meM shrdRtu-aadi| 'pratyakSatAya nAma ke gurucara dvArA yazodhara mahArAja ke lie ukta senApati kI vijayazrI kA vijJApana, prasaGgavaza hemansa atakAlIna ghaTanAoM kA, stutipAThakoM ke subhASito zarA hemanta Rtu kA varNana, yuddhava yubakAlIna ghaTanAoM kA nirdeza tathA yuddha-phA kA varNana ukta mahArAja dvArA stutipAThakoM ke subhASita gIsa aSaNapUrvaka vasanta Rtu meM kAmadeva kI ArAdhanA kI jAnA, prasaGgavaza vasanta RtukAlIna ghaTanAoM evaM vasantakanu, AbharaNavidhAna tathA jhUloM kA varNana "" 3. Thakta mahArAja dvArA 'vijayajatrAyudha' va 'sUptasUta' nAma ke stutipAThakoM ke pubhASitoM dvArA 'mahAnavamI' va dIpotsava' parva kI zAMbhA-zravaNa va isI prasAra meM aparAjitA va ambikAdevI kI stuti-zravaNa .. 311 ukta mahArAja dvArA AyudhasiddhAntamadhyApAvitasiMhanAda' nAma ke stutipAThaka dvArA anuvidhA kI vizeSatA tathA 'mArgaNamAla' nAma ke stutipAThaka ke subhASita gItoM ke pravagapUrvaka dhanudhizA kA abhyAsa ... 395 ukta mahArAja dvArA kavikurapatkaNThIkha' nAma ke mitra dvArA po hura candrodaya-nirUpaka subhASita-zravaNa, prasavaza sAyaMkAla-Adi kA tathA stutipAThako-Adi ke sabhASita-atraNa 395 yazodhara mahArAja dvArA kamanIya kAminiyoM ke kAmabara kI cikitsA kI jAnA isI prasara meM virahiNI niyoM kI avasthA Adi kA sarasa varNana va antyamAla-gAna antyamAlava yAtmaparicaya .... zlokAnAmakArAnukramaH ( pari0 naM01) prayukta kliSTatama zabda-nighaNTu (pari naM02) dhanyavAda va zuddhipatra - -- ___... --- 380 ----- -
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ "185 viSaya ukta mahArAja kA abhiSeka-mapa meM jAnA va prasaGgavaza usakI anupama chaTA kA varNana evaM isI prasaGga meM 'alakemi vivAsa mAmake stutipAThaka dvArA gAe hue donoM utsava saMbaMdhI mAGgalika gItoM ko zravaNa karate hue vakta mahArAja kA vivAhadIkSAbhiSeka va rAjyAbhiSeka ke mAGgalika snAna se abhiSikta hone kA varNana .. 183 manodhara mahArAja mArA Acamanavidhi, pUjanAdi ke upakaraNoM kI abhiSecanavidhi / vivAha-homa kiyA jAnA evaM manojakumAra' nAmaka stutipAThaka * subhASita gIva zravaNa karate hue ukta mahArAja kA vivAdadIkSA pUrvaka gRhasthAzrama meM praviSTa homA tathA rAjamukuTa se alaskRta hone kA varNana .... yazodhara mahArAja dvArA yAdivazvani Adi pUrvaka apanA, hAthI va ghor3e kA sthA amRtamati mahAdevI kA pahabandhotsava kiyA jAnA evaM stutipAThakoM ke mAlika gIta zravaNa kiye jAne kA nirdeza .. 18. bharakSaka sainikoM se gheSTita hue uka mahArAja kA abhiSeka maNDapa se harSapUrvaka ujayinI kI ora prasthAna kiyaa| jAnA evaM isIprasaGga meM kukhapRddhoM dvArA puNyAiparamparA ( AzIrvAda ) uccAraNa kIjAne-Adi kA varNana .. 189 amRtamati mahAdevI ke sAtha 'udayagiri nAmaka sarvazreSTha hAthI para ArUr3ha hue ukta mahArAja ke zira para idhinI para mArUka huI kamamIya kAminiyoM dvArA camara hore jAnA evaM isI prasaGga meM vAdina-dhvani Adi .... 191 ujjayinI nagarI ukta mahArAja ke 'tribhavanatilaka nAmake rAjamahala kI anupama chaTA kA varNana sakta mahArAja dvArA 'kItisAhAra nAmake satipAThaka ke pabhASita patha bhavaNa kiye jAnA va anya maGgamagAna evaM yarAstika kI muktiyoM ke zravaNa kA nirUpaNa tRtIya AzvAsa maGgalAcaraNa va stutipAThakoM ke subhASita mIta zravaNa karate hue yazodhara mahArAja kA zayyA-tyAga ukta mahArAja kA zArIrika va Asmika liyAoM se nivRtta hokara 'lakSmIvilAsatAmarasa' nAma ke rAja-sabhA. maNDapa meM praviSTa honA, prasavaza ukta sabhAmaNDapa kA varNana, yahA~para ukta mahArAja dvArA nyAyAdhikAriyoM ke sAtha samasta prajAjanoM ke kArya svayaM dekhe jAnA aura unapara ___ jyAyAnukUla vicAra kiyA jAnA va isI prasaGga meM aisA na karane se rAjakIya hAni kA varNana paJcodhara mahArAja dvArA rAjasabhA meM deva, puruSArtha va deva aura puruSArtha kI mukhyatA-samarthaka 'vidyAmahodadhiH mAdi tIna mantriyoM se daiva-Adi kI mujhayatA zravaNa kiye jAne kA nirdeza ukta mahArarava dvArA 'upAyasarvana' nAmake mantrI se ukta mantriyoM kI aprAkaraNika bAta kA khaNDanIka rAjanaitika siddhAntoM ( vijigISu-Adi rASTramaryAdA, naya va parAkramazakti, mantra-guNa, mantriyoM kA lakSaNa va karsacya, utsAha, pradhAnamantrI, mantra-mAhAtmya, rASTrarakSA, vijayazrI ke sAma-Adi upAya na jAnane kA duSpariNAma, va sAma-Adi upAya-mAhAtmya, mantrazakti (jAnavala ) kI vizeSatA, vijigISu rAjAoM ke sandhi va vipraha-Adi ke sUcaka sInakAla ( udayakAla, samatAkAla va hAnikAla), vibhinaya kI hAni, kartavya evaM mAhAtmya, zastra-yuddhaniSedha, zaktizAlI sainya se lAbha va kamajora se hAni, vaidhIbhAva kA mAhAtmya, yuddhasamudra ko pAra karane kA upAya, sAma, dAna, daNDa va bhedanIti va unakA prayoga, pRthvI-rakSA para dRSTAnta Sa sainya-preSaNa-Adi) kA zravaNa kiyA jAnA uka mahArAja dvArA 'nItigRhaspati' nAmake maMtrI se ukta bAta kA samarthanapUrvaka subhApitatraya ( rAjanaitika sIna madhura zloka) kA zravaNa tathA kartavya-nizcayapUrvaka sandhi, vigraha, yAna, Asana, saMbhraya va dvaidhIbhASa ina rAma-kRti ke 6 upAyoM ke anuSTAna kiye jAne kA varNana ... 21.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya manna mantrI kA lakSaNa, eka mahArAja rArA sandhi vigrada-Adi vijayabhI ke upAyoM meM rAjadata kI apekSA kA nizcayapUrvaka apane 'hiraNyagarbha' mAmake dUta ko bulAyA jAnA, isI prasaGga meM rAjadUta ke lakSaNaAdi kA varNana, una mahArAja dvArA ukta dUta ke lie lekhyAcA adhikArI se zatrurAjA ke lie likhA gayA lekha zravaNa karAyA jAnA, dUtakartavya, karvavya-pyuta bUta se hAni, 'zalanakA nAma ke guptacara kA Agamana zravaNa kiyA jAnA tathA ukta mahArAja dvArA usase haMsI-majAkapUrvaka kucha bhI vivakSita vRttAnta VchA AnA evaM isI prasA meM guptacaroM ke hone se lAbha va na hone se hAni kA nirdeza .... 252 ukta mahArAja dvArA ukta guptacara ke samakSa 'pAmarodAra' nAmake mantrI kI prazaMsApUrvaka usakI niyukti kA kAraNa kahA jAkara yaha lA jAnA ki usa maMtrI kA isa samaya prajA ke sAtha kaisA pApa hai| 'zalanakA nAmake guptacara dvArA yazodhara mahArAja ke samakSa upha 'pAmagedAra' nAmake mantrI kI prajApATana Adi saMbaMdhI vizeSa kaTu-AlocanA kI jAmA aura usake kusaGga se unakI apakIti aura satsaGga va kusaGga kA prabhAva sayA isI prasaGga meM usake dvArA duSTa manI va dRSTa rAjA ke caritra-nirUpaka 'taruNIlIlAvilAsa'Adi 14 mahAkaviyoM kI kAvyaracanA pravaNa karAI khAne kA varNana .... use zravaNa kara kupita hue. yazodhara mahArAja dvArA u muTubAlodanA mAnA, nunasale durAva bArA unake prati gutavara-praveza aura vicArarUpa negna-yugala ke vinA rAjya kI hAni kA nirdeza kiyA jAkara punaH ukta mantrI kI kaTu-AlocanA ( mAMsa bhakSaNa, corI, vyabhicAra, nIcakula, mUrkhatA va lAMca ghUsa-Adi ) kI jAnA evaM isI prasaGga meM nIvoM ke sarakAra va samAnoM ke apamAna kA duSpariNAma-samarthaka dRSTAntamAkSA tathA ukta maMtrI ko duSTa pramANita karane ke hetu duSToM ke kuloM Adi kA nirUpaNa evaM uka maMtrI ke mahAcarya pAlana-Adi kI khihI jabAne-detu 'azvastha va 'bharatavAna'-Adi nAmake mahAkaviyoM kI kAyaracanA bhavaNa karAI jAnA tathA suyogya va tuSTa mantrI se lAbha-hAni ke samarthaka aitihAsika dhAtoM kA nirUpaNa " 28. ukta mahArAja dvArA senApatiyoM ke sainya-darzana sambandhI vijJApana zravaNa kiye jAnA evaM senApati kA lakSaNa nirdezapUrvaka vividha dezoM se Ae hue sainya kA nirdeza ... ukta mahArAja dvArA mahAn rAmadUtoM ke vividha rAjadUtoM va vividha rAjAoM ke Agamana sambandhI vijJApana / zravaNa kiye jAnA va rAjabUta kA svakSaNa evaM krIsA-mantriyoM ke bhaNuvacana zravaNa kiye jAne kA nirUpaNa ... ukta mahArAja dvArA rAjanaitika do zlokoM kA vicAra kiyA jAnA va rAjanaitika jJAna kI vizeSatA kA nirdeza ... 316 yazodhara mahArAja kA nRsya-darzana, sarasvatI kA stutigAna tathA saMgIta-samarthaka subhASita raloka kA varNana .. ukta mahArAja dvArA 'papisa vaitapiDaka' nAma ke kavi kA mAnamardana va isakI kAvya-racanA kA bhravaNa evaM usake / prazna kA asara-pradAna sathA kAdhyakalA sambandhI subhASita raloka ke zravaNa kiye jAne kA varNana " ukta mahArAja dvArA vAdavivAdoM meM khyAti prAsa kI jAnA tathA vastRtvakalA Adi ke samarthaka subhASita papa-zravaNa " 324 ukta mahArAja dvArA hAthiyoM ke liye zikSA dI jAnA evaM prazikSita hAthiyoM se hAni gaurakSA sambandhI subhASita zloka-yugala zravaNa kiye jAne kA varhana ukta mahArAja ke lie senApati dvArA dAthiyoM kI madAvasthA vizApita kI jAnA, isI prasaGga meM gaja-prazaMsA sUkka subhASita zravaNa kiye jAnA evaM bhAvAza'-Adi dvArA madajala kI nivRtti ke upacAra (auSadhiryA) zravaNa kiye jAnA tathA unakA karivinodavilokanohada' nAma ke mahala para ArUr3ha hone kA varNana " 331 ukta mahArAja kA hAthiyoM kI krIDA-darzana, subhASita-zravaNa, unake kSarA hastiyanta-jaTanAtividhi tathA harisadanta. gheSTana-kriyA sampanna kI jAnA pUrva hastisenA kI vizeSatA-samarthaka subhASita zravaNa kiye jAne kA varNana ... 339
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya pAThakavRnda ! pUjya AcAryoM ne kahA hai- 'dharmArthakAmamokSeSu bailakSaNyaM kalAsu ca / karoti kIrti prIti ca sAdhukAvyaniSeSaNam / / ' arthAt - 'nirdoSa, guNAlaMkArazAlI va sarasa kAvyazAstroM kA adhyayana, zravaNa va manana ANi dharma artha kAma mokSa ina cAroM puruSArthoM kA evaM saMgIta Adi 64 kalAoM kA viziSTa jJAna utpana karatA hai evaM kIrti va prIti utpanna karatA hai|' ukta pravacana se prastuta 'yazastilakacampU' bhI samUce bhAratIya saMskRta sAhitya meM ucca koTi kA, nirdoSa, guNAlaMkArazAlI, sarasa, anokhA evaM bejor3a mahAkAvya hai, ataH isake adhyayana Adi se bhI nissandeha ukta prayojana siddha hotA hai, parantu abhI taka kisI vidvAn ne zrImatsomadevasUri ke 'yazastilakacampU' mahAkAvya kI bhAghATIkA nahIM kI, ataH hamane 8 varSa paryanta kaThora sAdhanA karake isakI 'yazastilakadIpikA' nAmakI bhASATIkA kI aura usameM se yaha pUrvakhaNDa prakAzita kiyA / saMzodhana evaM usameM upayogI pratiyA~ -- ATha AzvAsa ( sarga ) cAlA yazastilakacampU' mahAkAvya nirNayasAgara mudraNa yantrAlaya bambaI se sam 169 meM yo khaNDoM meM se prathamakhaNDa ( 3 AzvAsa paryanta ) mUla va saMskRta TIkA sahita mudrita huA hai aura dUsarA khaNDa, jo ki 4 AzvAsa se lekara 8 AzvAsa paryanta hai, 4 // AzvAsa taka saTIka aura bAkI kA niSTIka ( mUlamAtra ) prakAzita huA hai / parantu dUsare svamDa maiM prati peja meM aneka sthaloM para vizeSa azuddhiyA~ haiM evaM pahale khaNDa meM yadyapi utanI azuddhiyA~ nahIM hai tathApi katipaya sthAnoM meM azuddhiyA~ haiM / dUsarA khaNDa to mUla rUpa meM bhI kaI jagaha truTita prakAzita huA hai / ataH hama isake anusandhAna hetu jayapura, nAgaura, sIkara va ajamera- Adi sthAnoM para pahu~ce aura vahA~ ke zAstrabhaNDAroM se prastuta grantha kI ha0 li0 mUla va saTippaNa tathA saTIka pratiyA~ nikalavAI aura ukta sthAnoM para mahInoM Thaharakara saMzodhana Adi kArya sampanna kiyA / abhiprAya yaha hai isa maddA kliSTa saMskRta prantha kI ulakI huI gutthiyoM ke sulajhAne meM hameM isakI mahattvapUrNa saMskRta TIkA ke sivAya ukta sthAnoM ke zAstra bhaNDAroM ko i0 li mUla va saTi pratiyoM kA vizeSa AdhAra milaa| isake sivAya hameM nAgaura ke sarasvatIbhavana meM zrIdeva - viracita 'yazastila paJjikA' milI, jisameM isake kaI hajAra zabda, jo ki vartamAna kozagranthoM meM nahIM haiM, unakA likhita hai, hamane vahA~para Thahara kara usake zabda nighaNTu kA saMkalana kiyA, vidvAnoM kI jAnakArI ke lie hamane use pariziSTa saMkhyA 2 meM jyoM kA tyoM prakAzita kara diyA hai| isase bhI hameM sahAyatA milI evaM bhASA TIkA ko pallavita karane meM nItivAkyAmRta, pradipurANa, caraka, suzruta, bhAvaprakAza, kauTilya arthazAstra, sAhityadarpaNa va vAgbhaTTAlaMkAra Adi aneka pranthoM kI sahAyatA milii| ataH prastuta 'yazastilaka' kI 'yazastilakadIpikA' nAma kI bhASATIkA vizeSa adhyayana, manana va anusandhAnapUrvaka likhI gaI hai, isameM mUlamandhakAra kI AtmA kyoM kI tyoM banAe rakhane kA bharasaka prayatna kiyA gayA hai, zabdaza: sahI anuvAda kiyA gayA hai| sAdhAraNa saMskRta par3he hue sajjana ise par3hakara mUlatha lagA sakate haiM /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamane isameM mu0TI0 prati kA saMskRta mUlapATha prAyaH jyoM kA tyoM prakAzita kiyA hai parantu ahA~para mUlapATha azuddha va asambaddha mudrita thA, use anya 30 li saTi0 pratiyoM ke AdhAra se mRta meM hI sudhAra diyA hai, jisakA vat tat sthaloM para TippaNI meM ullekha kara diyA hai aura sAtha hI 60 li0 pratiyoM ke pAThAntara bhI TippaNI meM diye gaye haiM / isIprakAra jisa zloka yA gadya meM koI zabda yA pada azuddha thA, use sAdhAra saMzocita va parivartita karake TippaNI meM saMketa kara diyA hai| hamane svayaM isake prUpha saMzodhana kiye haiM, ataH prakAzana bhI zuddha huA hai, parantu katipaya sthaloM para dRSTidoSa se aura katipaya sthaloM para presa kI asAvadhAnIkucha azuddhiyA~ (repha va mAtrA kA kaTa jAnA Adi) raha gaI haiM, usake lie pAThaka mahAnubhAva kSamA karate hue anta meM prakAzita hue zuddhi patra se saMzodhana karate hue anugRhIta kareMge aisI AzA hai / sundaralAla zAstrI prA0 nyAya kAvyatIrtha sampAdaka
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ isaprakAra somadeva kA racA huA yaha viziSTa grantha jainadharmAbalambiyoM ke liye kalpavRkSa ke samAna hai / anya pAThaka bhI jahA~ eka ora isase jainadharma aura darzana kA paricaya prApta kara sakate haiM vahIM dUsarI ora bhAratIya saMskRti ke vividha aMgoM kA bhI savizeSa paricaya prApta kara sakate haiM / prAyaH pratyeka AzvAsa meM isaprakAra kI sAmagrI vidyamAna hai| udAharaNa ke liye tIsare AzvAsa meM prAcIna bhAratIya rAjAoM ke Amodapramoda kA savistara ullekha hai| bANa ne jaise 'gha' meM migRha kA kiyA hai jaisA hI varNana yazastilaka meM bhI hai| somadeva ke mana para kAdambarI kI gaharI chApa par3I thii| ve isa bAta ke lie cintita dikhAI dete haiM ki bAga ke kie hue udAtta vanoM ke sadRza koI varNana unake kAvya meM chUTA na raha jaay| senA kI digvijaya yAtrA kA unhoMne lambA varNana kiyA hai| ina sAre varNanoM kI tulanAtmaka jAnakArI ke liye bANabhaTTa ke tatsadRza prasaMgoM ke sAtha milAkara par3hanA aura I lagAnA Avazyaka hai| tabhI unakA pUrA rahasya prakaTa ho skegaa| jaisA hama pahale likha cuke hU~, isa prantha ke artha- gAmbhIrya ko samajhane ke liye eka svataMtra zodhagrantha kI AvazyakatA hai / kevalamAtra hindI TIkA se usa uddezya kI AMzika dRti hI saMbhava hai| isapara bhI zrI sundaralAla jI zAstrI ne isa kaThina grantha ke viSaya meM vyAkhyA kA jo kArya kiyA hai usakI hama prazaMsA karate haiM aura hamArA anurodha hai ki unake isa grantha ko pAThakoM dvArA ucita sammAna diyA jAya / mahAkavi somadeva ko apane jJAna aura pANDitya kA bar3A garva thA aura 'yazastilaka' evaM 'nItivAkyAmRta' kI sAkSI ke AdhAra para unakI usa bhAvanA ko yathArtha hI kahA jA sakatA hai / 'yazastilaka' meM aneka apracalita zabdoM ko jAnabUmakara prayukta kiyA gayA hai| aprayukta aura kliSTa zabdoM ke lie somadeva ne apanA kAvyaracanA kA dvAra khola diyA hai| kitane hai| prAcIna zabdoM kA jaise uddhAra karanA cAhate the / isake kucha udAharaNa isaprakAra haiM- ghRSNi - sUryarazmi (pRSTha 12, paMkti 5 / / ballikA zrRMkhalA, hindI belaH dAvA ke bA~dhane kI jaMjIra ko 'gajabela' kahA jAtA hai aura jisa lohe se vaha banatI hai use bhI 'gajabela' kahate the (8/2) / sAmaja hAthI 1837 kAlidAsa ne isakA paryAya sAmayoni ( 1613) diyA hai aura mAgha (12/11 ) meM bhI yaha zabda prayukta huA haiN| kamala zabda kA eka artha mRgavizeSa amarakoza meM AyA hai aura bANa kI kAdambarI meM bhI isa zabda kA prayoga huA hai / somadeva ne isa artha meM isa zabda ko rakkhA hai ( 23 | 4 ) / isIse banAyA huA kamalI zabda (24 / 3) mRgAMka --- candramA ke liye unhoMne prayukta kiyA hai| kAmadeva ke liye zupakArAti (25211) paryAya kuSANa yuga meM pracalita ho gayA thA / azvaghoSa ne buddhacarita aura saundarananda donoM granthoM meM zUrpaka nAmaka machuve kI kahAnI kA ullekha kiyA hai ! vaha pahale kAma se avijita thA, para pIche kumudvatI nAmaka rAjakumArI kI prArthanA para kAmadeva ne use apane vaza meM karake rAjakumArI ko sauMpa diyA / = = = E AcchodanA = mRgayA ( 2501 ); pithura = pizAca ( 28|3); jarUtha = pala yA mAMsa (2813); dairghikeya kamala (37/7); vireya = nada ( 3776 ); garlara - mahiSa (38 . 1 ); pradhi = kUpa (38:3); gominI = zrI (42IE); kaccha - puSpavATikA (4612); dardarIka dADima (55) =), nandinI ujjayinI (7016); uSTra (7513); mitadru azva (7514); stabha = dvAga (7816) pAlindI = bIci (2063); balAla bAyu (11615); pulApha - ghuMgharU (235 // 1); ityAdi naye zabda dhyAna dene yogya haiM, jinakA samAveza somadeva ke prayogAnusAra saMskRta kozoM meM honA caahie| somadeva ne kucha vaidika zabdoM kA bhI prayoga kiyA hai; jaise vizvaka zvA =
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6zaha): zipiviSTa (7711) jo Rgveda meM viSNu ke liye prayukta huA hai kintu paMjikAkAra ne jisakA artha rudra kiyA hai| tamA (61) zabda bhojakRta samarAMgaNa sUtradhAra meM kaI bAra prayukta huA hai jo ki prAsAda zilpa kA pAribhASika zabda thaa| isa samaya loka meM Adhe khambhe yA pArzvabhAga ko tamaJjA kahA jAtA hai| saptarSi artha meM citrazikhaNDi zabda kA prayoga (5101) bahuta hI kama dekhane meM AtA hai| kevala mahAbhArata zAntiparva ke nArAyaNIya parva meM isakA prayoga huA hai aura somadeva ne vahIM se ise liyA hogaa| isase jJAta hotA hai ki naye naye zabdoM ko DhUMDhakara lAne kI kitanI adhika pravRtti unameM dhii| somadeva ke zabdazAla para vo svataMtra adhyayana kI AvazyakatA hai| jJAta hotA hai ki mAgha, bANa aura bhavabhUti ina tInoM kaviyoM ke granthoM ko acchI taraha chAnakara unhoMne zabdoM kA eka bar3A saMgraha banA liyA thA jinakA ve yathAsamaya prayoga karate the| maukuli - kAka (12517); zabda bhavabhUti ke 'usararAmacarita' meM prayukta huA hai| haMsa ke liye druhiNadvija arthAt brahmA kA vAhana pakSI (137/31 prayukta huA hai| saMpAdaka ne pahale khaMDa meM kevala tIna AzvAsoM ke aprayukta kliSTa zabda paMjikAkAra zrIdeva ke anusAra mudrita kie haiN| unakA kathana hai ki AThauM AbhAsoM kI yaha sAmagrI lagabhaga 1300 zlokoM ke barAbara hai jisakA zeSanAga dUsare skhaNDa ke anta meM pariziSTa rUpa meM mudrita hogaa| ata eva yazasvilakacampU ke saMpUrNa uddhAra ke liye dvitIya khaNDa kA mudrita honA bhI atyanta Avazyaka hai jisameM avaziSTa 5 AzvAsoM kA mUla pATha, usakI bhApATIkA ( isa aMza para zrutasAgara kI saMskRta TIkA upalabdha nahIM hai|) bhaura kliSTa zabdasUcI isa saba sAmagrI kA mudraNa kiyA jAya / vAsudevazaraNa agravAla
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna samaya meM 'yaudheya' nAma kA janapada thA / yahA~ kA rAjA 'mAridatta' thaa| usane 'vIra bhairava' nAmaka apane purohita kI salAha se apanI kuladevI vaNDamArI ko prasanna karane ke liye eka sundara puruSa aura strI kI bali dene kA vicAra kiyA aura cANDAloM ko aisA jor3A lAne kI AjJA dI / usI samaya 'sudatta' nAma ke eka mahAtmA rAjadhAnI ke bAhara Thahare hue the| unake sAtha do ziSya the-- eka 'abhayaruci ' nAma kA rAjakumAra aura dUsarI usakI bahina 'abhayamati' / donoM ne choTI Ayu meM hI dIkSA le lI thii| ve donoM dopahara kI bhikSA ke liye nikale hue the ki cANDAla pakar3akara devI ke mandira meM rAjA ke pAsa le gyaa| rAjA ne pahale to unakI bali ke liye talavAra nikAlI para unake tapaHprabhAva se usake bicAra saumya hogae aura usane unakA paricaya pU~chA / isapara rAjakumAra kahanA zuru kiyA / ( nAmaka prathama AzvAsa samApta ) | isI 'bharata kSetra' meM 'avanti' nAma kA janapada hai| usakI rAjadhAnI 'ujjayinI ziprA nadI ke taTa para sthita hai / yahA~ 'yazoSa' nAma kA rAjA rAjya karata thaa| usakI rAnI candramati' thii| unake 'yazodhara' nAmaka putra huaa| eka bAra apane zira para sapheda bAla dekhakara rAjA ko vairAgya utpanna huA aura unhoMne apane putra yazodhara ko rAjya sauMpa kara saMnyAsa le liyA / mantriyoM ne yazodhara kA rAjyAbhiSeka kiyaa| usake liye zikSA ke taTa para eka vizAla maNDapa banavAyA gyaa| naye rAjA ke liye 'udayagiri' nAmaka eka sundara taruNa hAthI aura 'vijayavainateya' nAmaka ava lAyA gyaa| yazodhara kA vivAha 'amRtamati' nAma kI rAnI se huaa| rAjA ne rAnI, abhra aura hAthI kA paTTabandha dhUmadhAma se kiyA / paTTabandhotsava nAmaka dvitIya AvAsa samApta ) | apane naye rAjya meM rAjA kA samaya aneka Amoda-pramoda va digvijayAdi ke dvArA sukha se bItane lgaa| ( lakSmA vinodana nAmaka tRtIya zvAsa samApta ) / eka dina rAjakArya zIghra samApta karake vaha rAnI amRtamati ke mahala meM gyaa| vahA~ ke sAtha vilAsa karane ke bAda jaba vaha leTA huA thA tatra rAnI use sogA jAnakara dhIre se palaMga se uttarI aura vahA~ gaI jahA~ gajazAlA meM eka mahAvata so rahA thaa| rAjA bhI cupake se pIche gyaa| rAnI ne sote hue mahAvata ko jagAyA aura usake sAtha vilAsa kiyaa| rAjA yaha dekhakara dha se unmata hogyaa| usane cAhA ki bar3IM talavAra se donoM kA kAma tamAma kara de, para kucha socakara ruka gayA aura ulaTe paira lauTa AyA, para usakA hRdaya sUnA ho gayA aura usake mana meM saMsAra kI asAratA ke vicAra Ane lage / niyamAnusAra vaha rAjasabhA meM gayA / yahA~ usakA mAtA candramati ne usake udAsa hone kA kAraNa pU~chA to usane kahA ki 'maiMne svapna dekhA hai ki rAjapATa apane rAjakumAra 'yazomati' ko dekara maiM vana meM calA gayA hU~; to jaisA mere pitA ne kiyA maiM bhI usI kurIti ko pUrA karanA cAhatA hU~" / yaha sunakara usakI mA~ cintita huI aura usane kuladevI ko bali car3hAkara svapna kI zAnti karane kA upAya btaayaa| mA~ kA yaha prastAva sunakara rAjA ne kahA ki maiM pazuhiMsA nahIM karU~gA / taba mA~ ne kahA ki hama ATe kA murgA banAkara usakI bali car3hAyeMge aura usI kA prasAda grahaNa kreNge| rAjA ne yaha bAta mAna lI aura sAtha hI apane putra 'yazomati' ke rAjyAbhiSeka kI AjJA dii| yaha samAcAra jaba rAnI ne sunA to vaha bhItara se prasanna huI para UparI dikhAvA karatI huI bolI- 'mahArAja ! mujha para kRpA karake mujhe
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI apane sAtha vana le cleN|' kulaTA rAnI kI isa DhiThAI se rAjA ke mana ko gaharI coTa lagI, para usane mandira meM jAkara ATe ke mujhe kI bali cddh'aaii| isase usakI mA~ prasanna huI, kintu asatI rAnI ko bhaya huA ki kahIM kA baigagA jamina hA! gataba usane ATe ke murge meM viSa milA diyaa| usake khAne se candramati aura yazodhara donoM turanta mara gye| (amRtamati mahAdevI-durvilasana nAmaka caturtha zrAvAsa samApta ) / rAjamAtA candramati aura rAjA yazodhara ne ATe ke murge kI bali kA saMkalpa karake jo pApa kiyA isake phalasvarUpa tIna janmoM taka unheM pazuyoni meM utpanna honA pdd'aa| pahalI yoni meM yazodhara mora kI yoni meM paidA huA aura candramati kuttA bnaa| dUsare janma meM donoM uJjayinI kI ziprA nadI meM machalI ke rUpa meM utpanna hue| tIsare janma meM ve do murge hue jinheM pakar3akara eka jallAda ujAyanA ke kAmadeva ke mandira ke udyAna meM honevAle vasantotsaba meM kukkuTa yuddha kA tamAzA dikhAne ke liye le gyaa| vahA~ use AcArya 'sudatta' ke darzana hue| ye pahale kaliGga deza ke rAjA zre, para apanA vizAla gAya chor3akara munita meM dAkSita hue| unakA upadeza sunakara donoM murgoM ko apane pUrvajanma kA smaraNa hoaayaa| agale janma meM ve donoM yazomAta rAjA kI rAnI kusumAvali ke udara se bhAI bahina ke rUpa meM utpanna hae aura unakA nAma kramazaH 'abhayasAca' aura 'abhayamati' rakhA gyaa| eka bAra rAjA yazomati AcArya mudatta ke darzana karane gayA aura apane pUrvajoM kI paraloka-gAMta ke bAre meM prazna kiyA / __ AcArya ne kahA-tumhAre pitAmaha yazorgha svarga meM indrapada bhoga rahe haiN| tumhArI mAtA amRtamati naraka meM hai aura yazodhara aura candramati ne isaprakAra tIna ghAra saMsAra kA bhramaNa kiyA hai / isake bAda unhoMne yazodhara aura candramati ke saMsAra-bhramaNa kI kahAnI bhI sunaaii| usa vRttAna ko sunakara saMsAra ke svarUpa kA jJAna ho gayA aura yaha ura huA ki kahIM hama bar3e hokara phira isa bhavacaka meM na phaMsa jAya / ataeva bAlyAvasthA meM hI donoM ne prAcArya sudatta ke saMgha meM dIkSA le lii| itanA kahakara 'abhayaruci' ne rAjA mAridatta se kahA- he rAjan ! hama ve hI bhAI-bahina hai| hamAre prAcArya sudatta bhI nagara se bAhara Thahare haiN| unake Adeza se hama bhikSA ke liye nikale the ki tumhAre cANDAla hameM yahA~ pakar3a laae| (bhayabhramaNavarNana nAmaka pA~caveM AzvAsa kI kathA yahA~ taka samApta huii|) vastutaH yazastilakacampU kA kathAbhAga yahI samApta ho jAtA hai| AzvAsa chaha. sAta, ATha ina tInoM kA nAma 'upAsakAdhyayana' hai jinameM upAsaka yA grahasthoM ke liye choTe bar3e chiyAlisa kalpa yA adhyAyoM meM gRhasthopayogI dharmoM kA upadeza AcArya sudatta ke mukha se karAyA gayA hai| inameM jainadharma kA bahuna hI vizada nirUpA huA hai| aThe AzvAsa meM bhinna bhinna nAma ke 21 kalpa haiN| sAtave AzvAsa meM bAisaveM kalpa se tetIsa kalpa taka madyapravRttidoSa, madyanivRttiguNa, steya, hiMsA, lobha-Adi ke duSpariNAmoM ko batAne ke liye choTe choTe upAkhyAna haiN| aise hI AThaveM AzvAsa meM cautIsaveM kalpa se chiyAlIsaveM kalpa taka upAkhyAnoM kA silasilA hai| anta meM isa sUcanA ke sAtha anya samApta hotA hai ki AcArya sudanta kA upadeza sunakara rAjA mAridatta aura usakI prajA prasanna huI aura unhoMne zraddhA se dharma kA pAlana kiyA jisake phalasvarUpa sArA grIdheya pradeza sunaba garva zAnti se bhara gyaa|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ M.HD mAkathana saMskRta ke gadya-sAhitya meM aneka pradhAnandha haiN| unameM bANa kI 'kAdambarI', momadeva kA 'yazastilakacampU aura dhanapAla kI 'tilakamaMjarI' ye tIna atyanta viziSTa grantha haiN| vANa na kAdambarI meM bhASA aura kathAvastu kA jisa ucca pada taka parimArjana kiyA thA usI Adarza kA anukaraNa karate hue somadeva aura dhanapAla ne apane grantha likhe| saMskRta bhASA kA samRddha uttarAdhikAra kramazaH hindI bhASA ko prApta ho rahA hai| tadanusAra hI kAdambarI' ke kaI anuvAda hindI meM hue haiN| prastuta pustaka meM zrI: sundaralAlajI zAlI ne 'moyolA ke 'yazastila manampa kA bhASAnupAda pAtuta karake hindI sAhitya kI vizeSa sevA kI hai| hama unake isa parizrama aura pANDitya kI prazaMsA karate haiN| isa anuvAda ko karane se pahale 'yazastilakacampU' ke mUla pATha kA bhI unhoMne saMzodhana kiyA aura isa anusaMdhAna ke liye jayapura. nAgaura sIkara aura ajamera ke prAcIna zAlabhaMDAroM meM chAnabIna karake yazastilakacampU' kI kaI prAcIna pratiyoM se mUla pATha aura arthoM kA nizcaya kiyaa| isa zramasAdhya kArya meM unheM lagabhaga 8 varSa lge| kintu isakA phala 'yazastilakacampU' ke adhika prAmANika saMskaraNa ke rUpa meM hamAre sAmane prastuta hai / 'yazastitaka' kA pahalA saMskaraNa mUla ke pATha AzvAsa aura lagabhaga sAr3he cAra pAzvAsoM para 'zrutasAgara kI TIkA ke sAtha 1602-1903 meM 'nirNayasAgara' yaMtrAlaya se prakAzita huA thaa| usa grantha meM lagabhaga eka sahasa pRSya hai| usIkI sAMskRtika sAmagrI, vizeSataH dhArmika aura dArzanika sAmagrI ko AdhAra panAkara zrI kRSNakAnta handIkI ne 'yazastilaka aura iNDiyana kalcara' nAma kA pANDityapUrNa prantha 1646 meM prakAzita kiyA, jisase isa yogya grantha kI atyadhika khyAti vidvAnoM meM prasiddha huii| usake bAda zrI sundaralAla jI zAstrI kA 'yazastilaka' para yaha ullekhanIya kArya sAmane AyA hai| Apane AThoM AzvAsoM ke mUla pATha kA saMzodhana aura bhASATIkA taiyAra kara lI hai| tIna AzvAsa prathama khaNtu ke rUpa meM prakAzita ho rahe haiM aura zeSa pA~ca AzvAsa TIkA-sAhila dUsare vaeDa meM prakAzita hoNge| prAcIna pratiyoM kI chAnabIna karate samaya zrI sundaralAla jI ko 'bhaTTAraka munIndrakIrti digambara jaina sarasvatI bhavana' nAgaura ke zAstramaNDAra meM 'yazastilaka-patrikA' nAma kA eka prantha milA, jisake racayitA 'zrIdevA nAmaka koI vidvAna the| usameM pAThoM AzvAsoM ke aprayukta kliSTasama zabdoM kA nighaNTu yA koza prApta huaa| isakI vizeSa carcA hama Age kreNge| ise zrI sundaralAla jI ne pariziSTa do meM sthAna diyA hai| isaprakAra grantha ko svarUpa-sampanna banAne meM vartamAna sampAdaka aura anuvAdaka zrI sundaralAla jI zAstrI na jo parizrama kiyA hai, use hama sarvathA prazaMsA ke yogya samajhate haiN| AzA hai isake AdhAra se vidUnana saMskRta bAAya ke 'yazastilakacampU' jaise zreSTha prantha kA punaH pArAyaNa karane kA avasara prApta kareMge! 'momadeva ne yazastinakacampU kI racanA 5 IsavI meM kii| 'yazastilaka' kA dUsarA nAma 'yazodharamahArAjacarita' bhI hai, kyoMki isameM unjayinI ke samrATa 'yazodhara' kA caritra kahA gayA hai:
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt - 'yazovara' nAmaka rAjA kI kathA ko AdhAra banAkara vyavahAra rAjanIti, dharma, darzana aura mokSa sambandhI aneka viSayoM kI sAmagrI prastuta kI gaI cha / 'somadeya' kA lakhA huA dUsarA prasiddha grantha 'nAnRta' hai, usameM koTilya ke azAstra kI AdhAra mAnakara sAmadeva na rAjazAstra vijaya ko sUtroM meM nibaddha kiyA hai| saMskRta vAGmaya meM 'nItivAkyAmRta' kA bhI viziSTa sthAna hai aura jIvana kA vyavahArika nipuNatA se otaprota hone ke kAraNa vaha grantha bhA sarvathA prazaMsanIya hai / usa para bhI zrI sundaralAla jI ne hindI TIkA likhI hai / ina donoM granthoM se jJAta hotA hai ki 'somadeva' kI prajJA atyanta utkRSTa koTi kI thI aura saMskRta bhASA para unakA asAmAnya adhikAra thA / sAdhu I 'somadeva' ne apane viSaya meM jo kucha ullekha kiyA hai, usake anusAra ve devasaMgha 'nemideva' ke ziSya the / ve rASTrakUTa samrAT 'kRSNa' tRtIya (26-6680 I0) ke rAjyakAla meM hue / somadeva ke saMrakSaka 'arikesarI' nAmaka cAlukya rAjA ke putra 'vAdyarAja' yA 'vadiga' nAmaka rAkumAra the / yaha vaMza rASTrakUToM ke adhIna sAmanta padavIdhArI thA / 'somadeva' ne apanA grantha 'gaGgadhArA' nAmaka sthAna meM rahate hue likhA / dhAravAr3a karnATaka mahArAja aura vartamAna 'haidarAbAda' pradeza para rASTrakUToM kA jakhaNDa rAjya thA / lagabhaga AThavIM zatI ke madhya se lekara dazama zatI ke anta taka mahApratApI rASTrakUTa samrAT na kevala bhAratavarSa meM balki pazcima ke araba sAmrAjya meM bhI atyanta prasiddha the / araboM ke sAtha unhoMne vizeSa maitrI kA vyavahAra rakhA aura unheM apane yahA~ vyApAra kI suvidhA ''ballabharAja' prasiddha thA, jisakA rUpa araba lekhakoM meM balharA pAyA jAtA hai| rASTrakUToM ke rAjya meM sAhitya, kalA, dharma aura darzana kI caumukhI unnati huii| campU granthoM kI racanA huii| pahalA mahAkavi indra tRtIya (614-616 I0) ke rAjapaNDita huI hai aura usase rASTrakUTa saMskRti kA sundara / isa vaMza ke rAjAoM kA viruda usa yuga kI sAMskRtika pRSThabhUmi ko AdhAra banAkara do vikramakRta 'nala vampU' hai| 'trivikrama' rASTrakUTa samrAT isa campUmanya ke saMskRta korsa ilepa pradhAna zabdoM se bharo paricaya prApta hotA hai / trivikrama ke pacAsa varSa bAda 'somadeva' ne 'yazastilaka campU' kI racanA kii| unakA bharasaka prayatna yaha thA ki apane yuga kA saccA citra apane gadyapadyamaya grantha meM utAra deN| niHsandeha isa uddezya meM unako pUrI saphalatA milii| 'somadeva jaina sAdhu ye aura unhoMne 'yasAMkhaLaka' meM jainadharma kA vyAkhyA aura prabhAvanA ko hI sabase U~cA sthAna diyA hai / usa samaya kApAlika, kAlAmukha, zeva va cArvAka Adi jo vibhinna sampradAya loka meM pracalita the unako zAstrArtha ke akhAr3e meM utAra kara tulanAtmaka dRSTi se 'somadeva' ne unakA acchA paricaya diyA hai / isa dRSTi se yaha grantha bhArata ke madhyakAlana sAMskRtika itihAsa kA uDatA huA srota hai jisakI bahumUlya sAmagrI kA upayoga bhaviSya ke itihAsa pranthoM meM kiyA jAnA caahie| isa kSetra meM zrIkRSNakAnta handIkI kA kArya, jisakA ullekha Upara huA hai, mahattvapUrNa hai / kintu hamArI sammati meM abhI usa kArya ko Age bar3hAne kI AvazyakatA hai jisase 'somadeva' kI zleSamayI zailI meM bharI huI samasta sAmagrI kA dohana kiyA jA sake / bhaviSya ke kisI anusaMdhAna premI vidvAn ko yaha kArya sampanna karanA cAhie / 'yazastilakacampU' kI kathA kucha ulajhI huI hai / ghANa kI kAdambarI ke pAtroM kI taraha isake pAtra bhI kaI janmoM meM hamAre sAmane Ate haiN| bIca-bIca meM darzana bahuta lambe haiM jinameM kathA kA sUtra kho jAtA hai| isase bacane ke liye saMkSipta kathAsUtra kA yahA~ ullekha kiyA jAtA hai /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidikI hiMsA kA nirasanapUrvaka ahiMsAdharma kI mArmika vyAkhyA hai aura isI meM (pR. 111-114 ) meM jainadharma kI prAcInatA siddha kI gaI hai evaM A* 6-8 taka zrAvakAcAra kA dArzanika paddhati se aneka kathAnakoM sahita sAGgopAGga nirUpaNa hai| darzanazAstra-isake paMcama AzvAsa meM sAMkhya, jaiminIya, vAmamArgI va cArvAkadarzana ke pUrvapakSa haiN| yathA-pRzyamANo yathAGkAraH zuklasA naiti jAtucit / vizuddhAti kuttariyata nisargamalinaM tathA // mA0 5 pR. 250 na cAparamirastAviSa: samartho'sti pattho'yaM sapaHprayAsa: saphalAyAsa: syAt / / yataH / bAdazavarSA thopA SoDazavarSocitasthitiH purussH| prItiH pr| parasparamanayoH svarga: smRta: sdbhiH||shraa0 550 250-251 arthAt 'dhUmadhyaja' nAmake vidvAna ne mImAMsaka-mata kA Azraya lekara sudacAcArya se kahA-'jisa. prakAra gharSaNa kiyA huaA akSAra (koyalA) kabhI bhI zuklatA (zubhratA) ko prApta nahIM hotA usIprakAra svabhAvataH malina citta bhI kina kAra goM se vizuddha ho sakatA hai ? api tu nahIM ho sakatA / paralokasvarUpavAlA svarga pratyakSapratIta nahIM hai| jisanimitta yaha tapazcaryA kA kheda saphala kheda-yukta hoske| kyoMki 'bAraha varSa kI strI ora solaha varSa kI yogya AyuvAlA puruSa, ina donoM kI paraspara utkRSTa prIti ( dAmpatya prema ) ko sajanoM ne svarga kahA hai / / idameva ca tatvamupalabhyAlApi nIlapaTena - zrImatrAM jhapakatanasya mahatI sArthasaMpaskaroM ye mohAdavadhArayanti kudhiyAM mithyAphalAmveSiNaH / te tenaiva nihApa nirdayataraM muNDIkRtA lujitAH kecitpaJcazikhIkRtAzca jaTina: kApAlikAbApare / A0 5 pR0 153 arthAt-'nIlapaTa' nAmake kavi ne isI bAmamArga ko lekara kahA hai 'jo mUdabuddhi jhUThe phala ( svargAdi ) kA anveSaNa karanevAle hokara ajJAnavaza kAmadeva kI strImudrA (tAntrika yoga-sAdhanA meM sahAyaka strI) kA, jo ki sarvazreSTha aura samasta prayojana va saMpatti siddha karanevAlI hai, tiraskAra karate haiM, ve mAnoMusI kAmadeva dvArA vizeSa nirdayatApUrvaka tAr3ita kara muNDana kiye gae, athavA keza ukhAr3anevAle kara die gae evaM pazcazikhA-yukta ( coTIdhArI ) kiye gae evaM koI tapasvI kApAlika kiye ge| aNDakarmA-yAvajjovana sukhaM jIvenAsti mRtyorgocrH| bhasmIbhUtasya zAntaspa punarAgamana kutaH / / bhA0 150 253 ___ arthAt-'caNDakarmA' kahatA hai ki nimnaprakAra nAstikadarzana kI mAnyatA svIkAra karanI cAhie-'jaba taka jiyo taba taka sukhapUrvaka jIvana yApana karo; kyoMki saMsAra meM koI bhI mRtyu kA aviSaya nahIM hai| arthAna-sabhI kAla-kavalita hote haiN| bhasma kI huI zAnta deha kA punarAgamana kisaprakAra ho sakatA hai ? apitu nahIM ho sakatA // 1 // pazcAt unakA aneka, pravala va akATya dArzanika yuktiyoM dvArA nirasana (khaMDana) kiyA gayA hai|' 1. 'dhumatraja' vidvAn ke jaiminIya mata kA nirAsa --- malakalApatAyAta rala' vizupati yAto bhavati vana. tatpapANI yadhA ca kRtakipaH / kuzalabhAgiH zraddhanyaistathAsanayAzritarayamapi balatya dezAbhAgaH kiyeta naraH pumAn // 1 // A. 5 pU0 254 sArAMza-jiAnakAra mala ( kauTa ) ke kAraNa kAtA-yUkta mANikyAdi stra yanoM ( zANollerAna-Adi upAgoM ) dvArA vizuddha ho jAtA hai aura jisaprakAra muvarNa-pASANa, jisakI kiyAe~ / abhi-tApana, chedana va bhedana-Adi
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranthakartA kA paricaya - prastuta zAstrakAra dvArA strayaM likhI huI yazastilaka kI gadyaprazasti' se vidita hotA hai ki yazastilakacampU mahAkAvya ke racayitA AcAryapravara zrImatsomadeva sUri hai, jo ki di0 jaina sampradAya maiM prasiddha va prAmANika cAra saMghoM meM se devasaMgha ke AcArya the| inake guru kA nAma 'nemideva' aura dAdAguru kA nAma 'yazodeva' thA / granthakartA ke guru vArzanika-cUr3AmaNi the; kyoMki unhoMne 63 mahAvAdiyoM ko zAstrArtha meM parAsta kara vijayazrI prApta kI thii| nItivAkyamRta kI gadyaprazasti" se bhI yaha mAlUma hotA hai ki zrImatsomaddevasUri ke guru zrImannemideva aise the, jinake caraNakamala samasta tArkika samUha meM cUDAmaNi vidvAnoM dvArA pUje gaye haiM evaM pacapana mahAvAdiyoM para vijayazrI prApta karane ke kAraNa prApta kI huI kIrtirUpa mandAkinI dvArA jinhoMne tIna bhuvana pavitra kiye haiM tathA jo parama tapazcaraNarUpa ratnoM ke rAkara (samudra) haiN| usameM yaha bhI ullikhita hai ki somadeSasUri vAdIdrakAlAnala zrImahendradeva bhaTTAraka ke anuja - laghubhrAtA the| zrI mahendra deva bhaTTAraka kI ukta 'vAdIndra kAlAnala' upAdhi unakI digvijayinI " dArzanika vidvattA kI pratIka hai| prastuta prazasti se yaha bhI pratIta hotA hai ki zrImatsomadeva sUri apane guru va anujasarIkhe tArkika cUDAmaNi va kavicakravartI the / arthAt-zrImatsomadeva sUri 'svAdvAdAcalasiMha', 'tArkika cakravartI', 'vAdIbhapaMcAnana', 'vAkaholapayonidhi', 'kavikularAja' ityAdi prazasti (upAdhi) rUpa prazasta alaGkAroM se maNDita haiN| sAtha meM usameM yaha bhI likhA hai ki unhoMne nimnaprakAra zAstraracanA kI thii| arthAt veSaNavatiprakaraNa (66 adhyAya vAlA zAstra ), yukticintAmaNi ( dArzanika anya ), trivargamahendramAtalisaMjalpa (dharmAdi- puruSArthatraya-nirUpaka nItizAstra yazastilakacampU mahAkAvya evaM notivAkyAbhUta ina mahAzAstroM ke bRhaspatisarIkhe racayitA hai| ukta tInoM mahAtmAoM ( yazoveSa, nemiveSa va mahendradeva ) ke saMbaMdha meM koI aitihAsika sAmagrI unakI anya racanA Adi upalabdha na hone ke kAraNa hameM aura koI bAta jJAta nahIM hai / ghArkikacUDAmaNi - zrImatsomadevasUri bhI apane guru aura anuja ke sadRza bar3e bhArI tArkika vidvAna the| inake jIvana kA bahubhAga padarzanoM ke abhyAsa meM vyatIta huA thA, jaisA ki unhoMne 'yazastilaka' kI sthAnikA meM kahA hai- 'zuSka ghAsa- sarIkhe janmaparyanta abhyAsa kiye hue pakSAntara meM bhakSaNa kiye 'hue ) darzanazAstra ke kAraNa merI isa buddhirUpI gau se yazastilaka mahAkAvyarUpa dUdha vidvAnoM ke puNya se utpanna huA hai' / unako pUrvokta syAdvAdAcalasiMha, vAdIbhapaMcAnana va tArkikacakravartI-Adi zuddhi ke upAya ) kI gaI haiM, suvarNa hojAtA hai usIprakAra kuzala buddhizAlI va Ata ( zrItarAga sarvajJa ) tathA usake syAdvAda ( anekAnta ) kA Azraya prApta kiye hue kinhIM dhanya puruSoM dvArA samyagdarzana, jJAna, cAritra Adi atmazuddhi ke upAyoM se yaha AtmA bhI, [ jo ki zarIra va indriyAdika se bhinna hotI huI bhI midhyAtvAdi se malina hai ] jisake kA vistAra naSTa ho gayA hai, aisA utkRSTa zurU kiyA jAtA hai // 1 // isake bAda vAmamArga Adi kA vistRta nirAsa hai, parantu vistAra - vaza ullekha nahIM kiyA jA sakatA / 1. zrImAnasti sa devarAGgatilako devo yazaH pUrvakaH ziSyastasya vabhUva sadguNanidhiH zrInemideSAdUSayaH 1 tasyAzvaryatapaH sthite trinava tejetumehAvAdinAM ziSyo'bhUdiha somadeva yatipastasyaiSa kAvyakaH // - yazastilaka campU 2. iti saphalatArkikacakacUDAmaNilumvitacaraNasya, paMcapaMcAzanmahAvA divija yopArjita kIrtimandASTanI pavitritatribhuvanasya, paramatapazcaraNabhodanvataH zrImannemideva bhagavataH priya ziSyeNa yAdInvakAlAnalazramanmahendra deva mahAra kA nubena,
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM aprayukta-niSTatama zabda nighaNTu Adi ke lalita nirUpaNa dvArA jJAna kA vizAla khajAnA bharA huA hai / udAharaNArtha - rAjanIti -- isakA tRtIya pravAsa (15185-377, evaM dhR= 3=4-2=6) rAjanIti ke samasta tatvoM se otaprota hai| isameM rAjanIti kI vizada, vistRta va sarasa vyAkhyA hai| prastuta zAstrakAra dvArA apanA pahalA rAjanIti prantha 'nItivAkyAmRta' isameM yazodhara mahArAja ke caritra citraNa ke vyAja se antarnihita kiyA huA-sA mAlUma par3atA hai| isameM kalA va kahAnI kalA kI kamanIyatA ke kAraNa rAjanIti ko nIrasatA luptaprAya ho gaI hai| gajavidyA va azvavidyA- isake dvitIya va tRtIya AzvAsa (A 2 pR= 163-176 evaM A0 3 0 326-336) meM vidyA avidyA kA nirUpaNa hai / zastravidyA - isake tRtIya AzvAsa ( pR0 366-374 va 263-365 ) meM ukta vidyA kA nirUpaNa hai| Ayurveda isake tRtIya AzvAsa ( 0 340 - 351 ) meM svAsthyopayogI Ayurvedika siddhAntoM kA varNana hai / vAdavivAda - isake tRtIya AzvAsa ( pR 218-241 ) meM ukta viSaya kA kathana hai / nItizAkha - isake tRtIya azvAsa kI ukta rAjanIti ke sivAya isake prathama AzvAsa (zloka naM0 30-32 35-38 45 120 130 134, 133, 143, 148-151, pR0 =6, 61, 62 ke gadya, 11, 13, 24, 33, 34, 56-57, zloka naM 152 ) meM tathA dvitIya AzvAsa (zloka naM 92. 6, pR0 156-156 taka kA gadya, / nItizAstra kA pratIka hai| caturtha AvAsa (pRH 76 ) ke subhASita padyoM va gadya kA abhiprAya yaha hai - 'yazodhara mahArAja dIkSA hetu vicAra karate hue kahate haiM-- 'maiMne zAstra pada lie, pRthvN| apane adhIna kara lI, yAcaka athavA sevakoM ke lie yathokta dhana de die aura yaha hamArA yazomatikumAra' putra bhI kavacadhArI vIra hai, ataH maiM samasta kArya meM apane manoratha kI pUrNa siddhi karanevAlA ho cukA hU~" / "paMcendriyoM ke sparzaAdi viSayoM se utpanna huI sukha-tRSNA mere mana ko bhakSaNa karane meM samartha nahIM hai'| kyoMki 'indriyaviSayoM ( kamanIya-kAminI Adi) meM, jinakI zretA yA zakti eka bAra parIkSata ho cukI hai, pravRtta hone se cAra bAra khAye hue ko khataH huA yaha prANI kisa prakAra lakSita nahIM hotA ? apitu avazya lajjita honA cAhie | surata maithuna) kIDA ke akhIra meM honevAle saMsparza ( sukhAnumAna ) ko chor3akara dUsarA koI bhI sAMsArika sukha nahIM hai, usa zramika sukha dvArA yadi vidvAna puruSa ugAe jAte haiM to unakA tattvajJAna nahI hai | isake pazcAt ke gadya-khaNDa kA abhiprAya yaha hai ' mAnava ko bAlya avasthA meM vidyAbhyAsa guNAdi kartavya karanA cAhie aura javAnI meM kama sevana karanA cAhie evaM vRddhAvasthA meM dharma va mokSa puruSArtha kA dhAna karanA caahie| athavA avasara ke anusAra kAma Adi sevana karanA cAhie / ' yaha bhI vaidika vacana hai parantu ukta prakAra kI mAnyatA sarvathA nahIM hai, kyoMki Ayukarma asthira hai| abhiprAya yaha hai ki ukta prakAra kI mAnyatA yuktisaMgata nahIM hai. kyoMki jIvana kSaNabhaMgura hai, ata mRtyu dvArA gRhIta keza- sarIkhA hote hue dharma puruSArthI kA anuSThAna vidyAbhyAsa- sA bAlyAvasthA se hI karanA caahie| e caturtha AzvAsa ( pR0 153-145 ) ke subhASita padyoM meM kUTanIti hai, unameM se do loka sunie-- 'tuma loga manuSyoM kA sammAna karate hue karNAmRtaprAya madhura vacana bolo tathA jo kartavya citta meM vartamAna hai, use karo / udAharaNArtha- mayUra madhura zabda karatA huA viSaile sA~pa ko khA letA hai / jisaprakAra yaha loka IMdhana ko jalAne hetu mastaka para dhAraNa karatA hai usIprakAra nItizAstra meM pravINa puruSa ko bhI zatru ke lie zAnta karake vinAza meM lAnA cAhie usakA kSaya karanA cAhie * / 1, samukhiyAlaMkAra | 2. 3 bAra 4. STAntAlaGkAra / 5. dRSTAntAlaGkAra |
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ aitihAsika va paurANika dRSTAntamAlAe~- isake tRtIya AzvAsa (pR0 285-286) meM ukta viSaya ba ullekha hai| isI prakAra isake caturtha AzvAsa (pR. 153 ) kI aitihAsika dRSTAntamAlA sunie-'jaise yavana deza meM svecchAcAriNI 'maNikuNDalA' rAnI ne apane putra ke rAjya-hetu vipa-dRSita madha ke kurale se 'aja' rAjA ko mAra DAlA aura sUrasena ( mathurA ) meM 'vasantamatI' ne viSa-dUSita lAkSArasa se reMge hue adharoM me suratavilAsa' nAmake rAjA ko mAra DAlA-ityAdi / anokhI va vejor3a kAvyakalA- isa viSaya meM to yaha prasiddha hI hai| kyoMki sAhityakAra dhAcAryoM ne kahA hai| nirdoSa ( duHzravatva-zrAdi doSoM se zUnya / , gugasampanna ( audArya-zrAdi 10 kAvyaguNoM se yukta ) tathA prAyaH sAlaMkAra (upamA-Adi alaMkAroM se yukta ) zabda va artha ko usama kAvya kahate haiN| athavA zRGgAra-zrAdi rasoM kI AtmAvAle vAkya (padasamUha ) kA kAvya kahate hai| ukta prakAra ke lakSaNa prastuta yazastilaka meM vartamAna hai| isake sivAya 'dhvanyate 'bhivyajyate camatkArAliGgito bhAvo'smimiti dhvaanH| athAta-jahA~para camatkArAliGgita padArtha vyaanAzakti dvArA abhivyakta kiyA jAtA hai, use dhvani kahata haiN| zAsakAroM ne zyanya kAvya ko sarvazreSTha kahA hai| ataH prastuta yazastilaka ke aneka sthaloM para ( udAharaNArtha ( prathama AzvAsa pR. 45 (gaya)-47 / dhyanya kAvya vartamAna hai, jo ki isakI uttamatA kA pratIka hai evaM isake aneka gadhoM va padyoM meM bhRGgAra, vIra, karuNa va hAsya-Adi rasa vartamAna haiN| udAharaNArtha AzvAsa dUsare meM ( zloka naM. 220) kA padya zRGgAra rasa pradhAna hai-ityAdi / jyotiSazAstra--AzvAsa 2 5 pR. 182-282) meM jyotiSazAstra kA nirUpaNa hai, isake sivAya AzvAsa caturtha meM, jo ki mudrita nahIM hai, kahA hai - jaya yazodhara mahArAja kI mAtA ne nAstika darzana kA Azraya lekara unake samakSa isa jIva / pUrva janma va bhavinyajanma kA abhAva siddha kiyA taba yazodharamahArAja jyotiSazAstra ke AdhAra se jIva kA pUrvajanma va bhaviSyajanma siddha karate haiM ki he mAtA! jaba isa jAva kA pUrvajanma hai tabha. nimnaprakAra AryAcchanda janmapatrikA ke AraMbha meM likhA jAtA hai-'isa jIva ne pUrvajanma meM jo puNya va pApa karma upArjita kiye haiM, bhaviSya janma meM usa karma ke udaya ko yaha jyotiSazAstra usaprakAra prakaTa karatA hai jisaprakAra dIpaka andhakAra meM vartamAna ghaTa-paTAdi vastuoM ko prakaTa ( prakAzita ) karatA hai| arthAt-jaba pUrvajanma kA sadbhAva hai tabhI jyotiSazAstra uttara janma kA svarUpa prakaTa karatA hai, isase jAnA jAtA hai ki garbha se lekara maraNaparyanta hI jIva nahIM hai, apitu garbha se pUrva va maraNa ke bAda bhI hai-ityaadi'| aprayukta kliSTatama zabdanighaNTu-prantha ke isa viSaya ko zrI zradaya mAnanIya DA. vAsudevazaraNa' jI agravAla adhyakSa-kalA va purAtatvayibhAga hindavizvavidyAlaya kAzI ne apane vistRta va sAGgopAGga 'prAkkathana meM vizepa spaSTa kara diyA hai veda purAga ya smRtizAstra-isake caturtha zrAvAsa meM isakA nirUpaNa hai, parantu vistAra-yaza 'ullekha nahIM kiyA jA sktaa| dharmazAstradvitIya AzvAsa / pR. 141-155) meM dhairAgyajanaka 12 bhAvanAoM kA nirUpaNa hai| caturtha AzvAsa meM 5. sathA ca kAvyaprakAzakAraH tadadoSI rabdAyI saguNAdanAukutI punaH kyApi / 2. tathA ca vizvanAtha kavirAja:- vAza rasAsmaka kAvyam / sAhityadarpaNa se sakalita-sampAdaka 3. tathA ca vizvanAtha kavirAjaH - vAkayAtizAyini vyagye vAparatan kAvyamuttamam // 1 // sAhityadarpaNa (4 pariccheda ) se saMkalita 4. yadupacitamanyajanmani zubhAzubhaM tasya karmaNaH prApin / nyAyati zAba mesattamasi dravyAdhi dIpa iva / A0 4 (. 93)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ema= e0 zAstrI jayapura ke saujanya se prApta huI thii| racanA zaka saMvat 108 lipi saM0 1866 kA hai| Arambha nimna prakAra hai: isameM 123 x 6 iccha kI sAIja ke 256 patra hai / prati vizeSa zuddha va TippaNI-maNDita hai / isakA zriyaM kuvalayAnanda sa. divamahodayaH / devandraprabhaH puSyamAsAsinI // 1 // -- 3. 'ga' prati kA paricaya - yaha 60 siTi prati zrI di jaina bar3Adhar3A ke paMcAyatI di jaina mandira ke zAstra bhaNDAra kI hai, jo ki zrI bAra milApacandrajI B. So LL. 13. eDavokeTa sabhApati mahodaya evaM zrI : dharmaH seTha nauratamalajI seThI sarApha aura koSAdhyakSa tathA yuvarAjapadastha zrI0 paM0 cinmAdajI ke anugraha saujanya se huI thii| isameM 1933 iJca kI sAIja ke 404 patra huuN| yaha prati vizeSa zuddha evaM saTippaNa hai| prastuta prati vi saM 1654 ke tapasi mAsa meM gaGgAviSNu nAma ke kisI vidvAna dvArA likhA gaI hai| prAMta kA Arambha OMOMOM paramAtmane namaH / zriyaM kuvalayAnanda prasAditamahAdayaH / devandraprabhaH puSyAjaganmAnavAsinIm // 1 // zrIrastu / zrIH / 5 vizeSa prastuta prati AdhAra se kiyA huA yaza uttarArddha kA vizeSa upayogI va mahattvapUrNa saMzodhana (anekAnta varpa kiraNa -2 ) kI do prati hameM zrI0 paM0 dIpacandrajI zAstrI pAMDyA kakar3A ne pradAna kI thIM etadarthaM aneka dhanyavAda / ukta saMzodhana se bhI hameM 'tilaka' uttarArdha ke saMskRta pATha-saMzodhana meM yatheSTa sahAyatA milI / 4. 'gha' prati kA paricaya - yaha 60 li0 saTiH prati zrI dina jaina bar3Amandira vIsapantha AmnAya sIkara ke zAkabhaNDAra se zrI0 paM0 kezava devajI zAstrI va zrI0 paM0 padamacandrajI zAstrI ke anugraha va saujanya se prApta hui thii| isameM 134 9ica kI sAIja ke 25 patra haiN| lipi vizeSa spaSTa va zuddha hai| isakA pratilipi phAlguna kR0 6 zanivAra saM 1610 ko zrI0 paM0 cimanarAmajI ke pautra va ziSya paM 'mahAcandra' vidvAn dvArA kI gii| prati kA Arambha - OMnamaH siddhebhyaH / zriyaM kuvalayAnaMpratimahodayaH ityAdi mu- prativat hai / anta meM vargaH padaM vAkyavidhiH samAso isvAdi su prtivt| dhanya saMkhyA 8000 zubhaM bhUyAt / yo'stu / isakA antima lekha - athAsmin zubhasaMvatsare vikramAdityasamayAt saMvat 1610 kA pravartamA ne phAlgunamAse kRSNapace tithau paSTyAM 6 zanivAsare mUlasaMdhe balAtkAragaNe sarasvatIgacche kundakundAcAryAnvaye ajamera gacche zrImadAcAryavara AcAryajI zrI zrI zrI zrI 108 zrI guNacandrajI tatpaTTe AcAryajI zrI zrI 1. prasAdIkRtaH data ityarthaH / 2. candravat samAsa ityAdi mu0 pratikA 1 pUkhad gaurA prabhA yasya / akhora -- varNaH padaM vAkyavidhiH t 3. prasAdita nirmalIkRto mahAdayo yena saH / prasAdIvRtaH dasa ityarthaH / candrasya mRgAGkasyaiva prabhA dIptirya puyaat| puSTi kriyaat| candraH karpUraH tatprabhA yasya saH / himAMzu badamAzcandraH ghanasAra candrasaMzaH mataM vatu N jilAdhIzapAlinA // 1 // zyAsa / bhayatrApyamaraH / isake akhIra meM---varSe veda-rArebha-zItagumite mAse tapasyAhaye tathya nAm / gaMgA viSNuritiprazrAgatenAbhikhyayA nirmitA granyasyAsya liH samAptimagamadgurva
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANakIti jI tatpaTTe AcAryajI zrI zrI vizAlakIrti jI tatpaTTe AcArya jI zrI zrI 108 bhAnukIrti jI datziSya paM0 bhAgacandajI, govardhanadAsajI, hemarAjajI, beNIrAmajI, lakSmIcandajI, lAlacandajI, udayarAmajI, manasArAmajI, ArjikA vimalazrI, lakSmImati, haravAI, bakhatI', rAjA", rAhI eteSAM madhye paMDitajI zrI bhAgacandajI sadiSya paM0 jI zrI dIpacandajI tasziSya paMDitottama paMDitajI zrI zrI cimanarAmajI tatpautra ziSya mahAcandreNe 'yazastilaka' nAma mahAkAvyaM lipikRtaM sIkaranagare jainamandire zrI zAntinAtha caityAlaye zekhAvatamahArAya rAjA zrI bhairavasiMhajI rAjye svAtmArthe lipikRtaM zubhaM bhUyAt / isakA sAMketika nAma 'ca' hai| 5. 'ca' prati kA paricaya-yaha pravi bar3anagara ke zrI di. jaina mandira goTa zrI0 seTha malUkacanda hIrAcanda jI vAle mandira kI hai| prastuta mandira ke prabandhakoM ke anugraha se prApta huI thii| isameM 12453 iJca kI sAIja ke 283 patra haiN| isakI lipi pauSa kR. dvAdazI ravivAra vi0 saM0 180 meM zrI paM0 biradhIcanda jI ne kI thii| prati kI sthiti acchI hai| yaha zuddha va saTippaNa hai| isake zuru meM mudrita prati kI bhA~ti zloka haiM aura asvIra meM ninnaprakAra lekha hai vi0 saM0 2 varSe pauSamAse kRSNapakSe dvAdazyAM tithI AdityavAsare zrImUlasaMghe naMghAnAye balAtkAragaNe sarasvatIgacche zrI kundakundAcAryAnvaye AcArya zrI zrI zubhacandradevAH tatsaMghASTake paMDitajI zrI zrI naunidhirAma jI tazidhya paM. zrI navalarAma jI taziSya paM. biradhIcandra jI tebheda yazastilakacampU nAma zAstraM likhita svvaacnaarth| zrI zubhaM bhavatu klyaannmstu| isakA sAMketika nAma 'ca' hai| andhaparicaya zrImatsomadevatari kA 'yazastilakacampU' mahAkAvya saMskRta sAhityasAgara kA amUlya, anokhA va bejor3a ratna hai| isameM jJAna kA vizAla khajAnA vartamAna hai, ataH yaha samUce saMskRta sAhitya meM apanI mahatvapUrNa anokhI vizeSatA rakhatA hai| isakA gadya kAdambarI' va 'tilakamarI' kI TakAra kA hI nahIM pratyuta usase bhI vizeSa mahatvapUrNa va kliSTatara hai| prastuta mahAkAvya mahAn liSTa saMskRta meM aSTasahastrI-pramANa (zrATha hajAra loka parimANa) gadya-padya paddhati se likhA gayA hai| isameM ATha ASAsa ( sarga) haiM, jo ki apane nAmAnurUpa viSaya-nirUpaka hai| jo vidvAn 'navasargagate mAghe navazabdo na vidyate' arthAt'nau sargaparyanta 'mAI kAvya par3ha lene para saMskRta kA koI nayA zabda bAkI nahIM rahatA' yaha kahate haiM, unhoMne yazastilaka kA gambhIra adhyayana nahIM kiyA, anyathA aisA na kahate, kyoMki prastuta grantha meM hajAroM zabya aise maujUda hai, jo ki vartamAna kozagranthoM va kAvyazAstroM meM nahIM pAye jaate| ataH 'gate zabdanidhApasminnavazabdo na vidyate' arthAt 'zabdoM ke khajAnerUpa isa yazastilakacampU ke par3ha lene para saMskRta kA koI bhI nayA zanda bAkI nahIM rahatA' yaha ukti sahI samajhanI caahie| paJjikAkAra zrIdeva' vidvAna ne kahA hai ki isameM yazodhara mahArAja ke caritra-citraNa ke miSa se rAjanIti, gajavidyA, azvavidyA, zastravidyA, Ayurveda, vAdavivAda, nItizAstra, aivihAsika va paurANika dRSTAntamAlAe~, anokhI va vejor3a kAvyakasA, hastarekhAvijJAna, jyotiSa, veda, purAga, smRtizAkha, darzanazAstra, alakAra, chandazAstra, subhASita 1. dekhie-isakA aprayukta klintama zabda-nighaNTu (pariziSTa 2 pR. 499-44.) / 1. dekhie patrikAkAra kA zloka naM 42 /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA prastuta 'yazastilakacampU' mahAkAvya kA sampAdana vizeSa anusandhAnapUrvaka nimnalikhita ili prAna pratiyoM ke AdhAra para kiyA gayA hai W 1. 'ka) prati kA paricaya - yaha prati zrI pUjya bhaTTAraka munIndrakati dina jaina sarasvatI bhavana nAgaura (rAjasthAna ) vyavasthApaka -- zrI0 pUjya bhaTTAraka zrI devendrakIrti gAdI nAgaura kI hai, jo ki saMzodhanahetu nAgaura pahu~ce hue mujhe zrI0 dharma0 seTha rAmadeva rAmanAtha jI cA~dUvAr3a nAgaura ke anugraha se prApta huI thii| isameM 101X5 ila kI sAIja ke 331 patra haiN| yaha vizeSa prAcIna prati hai, isakI lipi jyeSTha vadI 11 ravivAra saM0 1654 ko zrI0 'rukAdevI' zrAvikA ne karAI thii| prati kA prArambha - zrI pArzvanAthAya namaH / zriyaM kuvalayAnanda prasAdhitamahodayaH / ityAdi mutra prativat hai / isameM do AzvAsa paryanta kahIM 2 TippaNI hai aura Age mUlamAtra hai| isake anta meM nimnalekha pAyA jAtA hai 'yazasvikAranAmni mahAkAvye dharmAmRtavarSa mahotsavo nAmASTama AzvAsaH / " bhadraM bhUyAt " "kalyANamastu" zubhaM bhavatu / saMvat 1654 varSe jyeSTha vadI 11 tithau ravivAsare zrImUlasaMgha balAtkAragaNe sarasvatIcche naMdyAmnAye AcArya zrI kundakundAcAryAnvaye maMDalAcArya zrI bhuvanakIrti tatpaTTe maNDalAthAryAnukrame muni nemicanda datziSya AcArya zrI yazakIrtistasmai idaM zAstraM 'yazastilakAkhyaM' jinadharma samAzritA zrASikA 'skA' jJAnAvaraNIyakarmakSayanimittaM ghaTApyataM / ' mAnavAnkhAnadAnena nirbhayo'bhayadAnataH / zrannadAnAtsukhI nisyaM nirvyAdhirbheSajAdbhavet // zubhaM bhavatu / kalyANamastu | isa prati kA sAMketika nAma 'ka' hai / vizeSa ullekhanIya mahatvapUrNa anusandhAna - ukta 'ka' prati ke sivAya hameM ukta nAgaura ke sarasvatIbhavana meM zrIdeva viracita 'yazastilaka- paJjikA' bhI milI, jisameM 'yazastilakacampU' ke vizeSa kliSTa, ayukta va vartamAna kozaprabhthoM meM na pAye jAnevAle hajAroM zabdoM kA nighaNTu 1300 zloka parimANa likhA huA hai| isameM 1246 kI sAIja ke 33 pRSTha haiM / prati kI hAlata dekhane se vizeSa prAcIna pratIta huI, parantu isameM isake racayitA zrIdeva vidvAn yA AcArya kA samaya listrita nahIM hai| ukta 'yazastilakapaJjikA' kA aprayukta kliSTatama zabda nighaNTu hamane vidvAnoM kI jAnakArI ke lie evaM yazastilaka par3hanevAle chAtroM ke hita ke lie isI prantha ke akhIra meM (pariziSTa saMkhyA 2 0 416-440) jyoM kA tyoM zuru se 3 AvAsa paryanta prakAzita bhI kiyA hai| yazastilaka-paJjikA ke prArambha meM 10 zloka nimnaprakAra haiM / arthAt zrImakhinendradeva ko namaskAra karake zrImatsomadevasUriviracita 'yazastilakacampU' kI paJjikA 'zrIdeva' vidvAna dvArA kahI jAtI hai // 1 // ' yazastijhakacampU' meM nimnaprakAra viSayoM kA nirUpaNa hai 1. yazodhara mahAkAvye somadeva vinirmite / zrIdevenocyate paMjI tyA devaM vinezvaram // 1 // 1 chaMdaHzaGganiSeT klaMkRtiphalA siddhAntasAmudrajyotirvaidya vedavAdabharatAnaza liyA zvAyudham / tarkAkhyAnakarmanItiza kumamASTpurANasmRtizreyo'dhyAtmaMjariti pravacanI vyutpattiratrocyate // 2 //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. chandazAstra 2 zabdanighaNTu 3. alaGkAra 4. saMgIna Adi kalAe~, 5. siddhAnta, 6. hastarekhAvijJAna, 7 jyotiSazAstra, vaidyaka, veda, 12 vAdAvAda ( khaNDana-maNDana ), 12. nRtyazAstra 12. kAmazAstra yA manovijJAna, 13. gajavidyA 14. zastravidyA, 15. darzanazAstra, 26. paurANika aitihAsika kathAnaka, 17 rAjanIti, 18. zakunazAstra, 19. vanaspatizAstra, 20 purANa, 22. smRtizAkha, 22. adhyAtma jagata meM vartamAna zreya ( zAzvata kalyANa ) aura 23. vaktRtvakalA kI vyutpatti ||2|| maiM ( zrIdeva ) aura yazastilakakAra zrImatsoma devari donoM hI loka meM kAvyakA ke Izvara ( svAmI ) hai; kyoMki sUrya va candra ko chor3akara dUsarA kauna andhakAra-vidhvaMsaka ho sakatA hai? Apa tu koI nahIM ||2|| 'yazastilaka' kI sUktiyoM ke samarthana ke viSaya meM to maiM yazastilakakAra zrImatsomadevamUrti se bhI viziSTa vidvAna hU~, kyoMki striyoM kI saubhAgyavidhi meM jaisA pati samartha hotA hai vaisA pitA nahIM hotA ||4|| 'yazastilaka' ke aprayukta zabda nighaNDu kA vyavahAra meM prayoga ke asta ho jAnerUpa andhakAra ko aura dvipadI Adi aprayukta chandazAstra viSayaka aprasiddhirUpI andhakAra ko yaha hamArA prastuta grantha ( yazastilaka- paJjikA), jo ki unakA prayogotpAdakarUpI sUrye sarakhA hai, nizcaya se naSTa karegA // 2 // jisaprakAra loka meM andhA puruSa apane doSa se skhalana karatA huA apane khIMcanevAle para kupita hotA hai usI prakAra loka bhI svayaM ajJa ( zabdoM ke sahI artha se anabhijJa hai, isalie zabdoM ke prayoktA kavi kI jindA karatA hai ||6|| 'aprayukta zabdoM kA prayoga nahIM karanA cAhie isaprakAra ke mArga kA anusaraNa karanevAloM ne to nizcaya se nighaNTu zabdazAstroM ke lie jalAJjali de do, arthAt unheM pAnI meM bakSa diyA ||7|| jinakI aisI mAnyatA hai ki 'aprayukta zabdoM kA prayoga nahIM karanA cAhie' unake yahA~ jaha, pelava ( pelavaM viralaM tanu ityamaraH - chitarA ) va yoni Adi zabdoM kA prayoga kisa prakAra saMghaTita hogA ? ||8|| isalie zabda va artha ke vettA vidvAnoM kA 'aprayukta zabdoM kA prayoga nahIM karanA cAhie athavA prayukta zabdoM kA hI prayoga karanA cAhie yaha ekAnta siddhAnta nahIM hai ||6|| prastuta zAstra paJjikA ) me 1300 lokaparimANa racA huA abhUtapUSa va pramukha zabdanighaNTu zabda va artha ke sarveza 'odava' kaci se utpanna huA hai | isaka akhAra meM ninaprakAra ullikhita hai: -- ina zrIdeva-viracitAyAM yaza-patrikAyAM Ama AdyAsaH / iti yastiSThaka- TIkaM samAsaM / zubhaM bhavatu | isa prati kA bhI sAMketika nAma 'ka' hai / 2. 'kha' prati kA paricaya yaha TippaNa prati Amera-zAstra bhaNDAra jayapura kI hai| zrI mAnanIya - paM0 cainasukhadAsajI nyAyatIrthaM prinsipala saMskRta jaina kAleja jayapura evaM zrI paM0 kastUracandrajI kAlIbAla ahaM kAvyakartA vA tau dvAvevezvava vidhunnAtirekeNa ko nAmAnyastamopahaH // 3 // kaverapi vidagdho'imaisarasUtisamarthane / yasaubhAgyavidhI strI prativana pitA prabhuH // 4 // prayogAstamayaM chanda ssvaprasiddhimayaM tamaH / tatprayogodayAoM hi nirasvatya samaMjasam // 5 // yAtyAkarSa kAyAntaH svadoSeNa yathA skhalan / svayamajJastathA lokaH prayoktAraM vinindati // 6 // nAprayuktaM prayujIvetyetanmArgAnusAribhiH / niSazAstrebhyo nUnaM dattoM jalAJjaliH // 7 // jaha pelava yogyAdyAn zabdastatra prayuJjanaM / nAprayuktaM pradukhItetyeSaH yeSI navI hRdi // 8 // mAprayuktaM prayoktavyaM prayuktaM vA prayujyate / ityekAntatasto nAsti vAgarthaucityavedinAm // 9 // sAmA dAzI vAcA pUrvA samabhUdiha / kavairvAgarthasarva jJApakatrizatI tathA // 10 //
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ LADDA zrIsamantabhadrAya namaH zrImatsomadevasUri-viracitaM yazastilakacampUmahAkAvyam yazastilakadIpikA-nAma bhASATIkAsametam prathama AzvAsa zriyaM kuvalayAnandaprasAktimahodayaH / devazcandraprabhaH puSyAjaganmAnasAsinIm // 1 // niya dizyAssa vA zrImAn pasya saMdarzanAdapi / bhavet lomyalakSmINAM jannuH kannu niketanam // 3 // zriyaM depAsta vaH kAma yasponmIlati kevale / lokyamussagaMdAraM puramekamivAbhavat // 3 // anuvAdaka kA maGgalAcaraNa jo hai mokSamArga ke netA, aru saMgAdi vijetA hai| jinake pUrNajJAna-darpaNa meM, jaga pratibhAsita hotA hai|| jinane karma-zatru-vidhvaMsaka, dharmatIrtha darazAyA hai| aise zrIRSabhAdi prabhu ko, zata-zata zoza mukAyA hai||1|| jinakI kAnti candramA ke samAna hai aura jinhoMne samasta kuvalaya ( pRthivImaMDala ) ko yathArtha sukha pradAna karane ke uddezya se apane mahAn ( asta na honevAle ) udaya ko usaprakAra nirmala ( karmarUpa zrAvaragoM se rahita, vItarAga, vizuddha va ananta jJAnAdiyukta ) kiyA hai. jisaprakAra zaratkAlIna pUrNa candramA samasta kuvalaya ( candravikAsI kamalasamUha ) ko vikasita karane ke lie apane mahAna udaya ko nirmala (meghAvi AvaraNoM se zUnya) karatA hai. aise zrI candraprabha bhagavAna jagana ke cipsa meM nivAsa karanepAlI lakSmI ( bhUtajJAnavibhUti) ko vRddhiMgata kareM // 1 // jisake darzanamAtra se athavA samyagdarzana ke prabhAva se bhI yaha prANI tIna loka ( Urca, madhya va adholoka) kI lakSmI (indrAdi-vibhUti ) kA manohara mAtraya (nivAsasthAna ) hojAtA hai evaM jo antarAlakSmI (anantadarzana. anantajJAna, anantasukha va mananta vIryarUpa Atmika lakSmI) aura bahiraGgAlakSmI ( samavasaraNAdi vibhUti ) se alakRta haiM aise zrI candraprabha bhagavAn zrApa logoM ke lie svargazrI va muktizrI pradAna kareM // 2 // jisake kevalajJAna prakaTa hone para tIna loka mahotsava-kevalajJAna kalyANaka-yukta hone se atyanta manohara-citta meM rahAsa utpanna karanevAle-hote hue eka nagara ke samAna pratyakSa pratIta hue. vaha candraprabha bhagavAn zrApa logoM ke -upamAlabAra / 2-atizayAlajhAra /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye yaspAminakhanakSatraviz2ambhAya nabhasyate / namajjagattrayIpAlakuntalAbhogaDambaraH // 4 // bAlAruNAyate yasya pAdadvitayamaNDalam / prahanivipAdhIzakirITodayakoTipu // 5 // nakhojjambhakarAbhogakesara yaskamalam / namrAmaravadhUnenadIbizAratramjA se 6 // yaspadasmRtisaMbhArA vanatrayanAyakAH / vAlmano devasikhonA siddhAdazAdivezate // 4 // tasmai satkIrtipUrtAya vizvadRzbaikamUrtaye / namaH zamasamudrAya jinendrAya punaH punaH A // 8 // api ca / bhUrbhuvaH svastrayaM velAvalakullAyate / apArAya namastasmai jinabodhapayodhaye // 9 // ELLO lie yatheSTa svargazrI va muktizrI pradAna kare // 3 // jinake caraNoM ke nakharUpa nakSatroM ke prasAra ke lie namaskAra karate hue tIna loka ke svAmiyoM-indra va narendrAdi--ke keza-samUha kI vistRta zobhA AkAza ke samAna AcaraNa karatI hai| bhASArtha- bhagavAna ke caraNakamaloM meM natrIbhUta indrAdikoM kI vistRta kezarAzi kI paripUrNa zobhA AkAza ke samAna hai. jisameM bhagavAn kI navapaMkti nakSatrapaMkti ke samAna camakatI huI zobhAyamAna horahI hai||4|| jisa jinendra bhagavAn ke caraNa-yugala kA pratibimba, namaskAra karate hue tIna loka ke svAmiyoM-indrAdikoM ke mukuTarUpa udayAcala kI zikharoM para prAtaHkAlIna sUrya ke samAna pAcaraNa karatA hai: // 51] jisa jinendra bhagavAna ke caraNa-yugala kamala ke samAna pratIta hote haiM, jinameM bhagavAna ke caraNoM ke nakhoM se phailanevAlI kiraNoM kA vistArarUpa kesara ( parAga) vartamAna hai evaM jo namaskAra karatI huI indrANI-zrAdi deviyoM ke netrarUpa jala se bharI huI yAvaSThiyoM meM khila rahe hai // 6 // jisa bhagavAn jinendra ke caraNakamaloM kI smRti (dhyAna) kI pracuratA se jo mAnoM-siddhapuruSa-RddhidhArI yogI mahApuruSa kA vacana hI hai, saMsAra ke prANI tInaloka ke svAmI-indra va narendrAdi-hote hue usaprakAra vacanasiddhi, manosiddhi va devasiddhi ke svAmI hojAte hai, jisaprakAra siparuSa ke pacana se vacana siddhi, manosiddhi va devasiddhi ke svAmI hote haiN|||7|| aise usa trailokya-prasiddha jinendra ko bAra-bAra namaskAra ho, jo prazasta athavA abAdhita kIrti se paripUrNa hai, evaM jinakI kevalajJAnamayI mUrti ( svarUpa ) advitIya-bejor3a-aura vizva ke samasta carAcara padArthoM ko pratyakSa jAnanevAlI hai evaM jo uttamakSamA ke athavA jJAnAvara yAdi karmoM ke kSaya ke samudra hai 118 // bhagavAna ke usa apAra kevalajJAnarUpa samudra ke liye namaskAra ho, jisameM tIna loka ( pRthvIloka, adholoka va Urdhvaloka ) usake maryAdAnIta bahAva ko rokanevAle taTavartI yA madhyavartI parvata-samUha ke samAna zrAcaraNa karate haiN| bhASArtha-bhagavAna ke kevalajJAna meM ananta prailokya ko jAnane kI yogyatA-zakti--- vartamAna hai, usameM aneka sabhyagdarzanAdi guNarUpa ratnoM kI rAzi bharI huI hai, ataH usameM samudra kA Aropa kiyA jAne se rUpakAlakAra hai aura tIna lokoM ko usakI sImAtIta vikRti rokane vAle parvata-samUha kI sarazasA kA nirUpaNa hai, ataH upamAlakAra hai // 9 // prastuta kAvya ke prAraMbha meM zrutakevalI gaNadhara devoM ke prasiddha 1-upmaalkaar| 2-upmaalkaar| *-'pUrtAya' iti ha. li, saTi. ( ka, ga, ca, ca,) pratiSu pAuH / pUritacchannayoH pUtaM pUrta khAtAdekarmaNi : iti vizvaH / 3-rUpaka 2 upmaalNkaar| 4-rUpaka va upamAlaMkAra / 5-utprekSAlaMkAra vA upmaalNkaar| 6-atizamAlaMkAra A-loka naM. 4 se 8 taka paMcadalokoM se kulaka samajhanA cAhiye /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama azviAsa ki ca / mateH sUteji samati manasazcakSuraparaM / yadAzrilpAsmArya bhavati nimmilaneviSayaH / / vivaratyantairbhastibhuSanAbhogavibhavaiH / sphurattasvaM jyotistAdida bhayatAdAramayam // 10 // sarvazakaH kavibhiH purAtanairavIkSitaM ghasmu kimasti saMprati / rodayugInastu kuzApradhIpi prayakti yattatsadRzaM sa vismayaH // 11 // kRtIH paradhAmavilokamAnastatitakApi kamina donaH ! akSayo rAjapacena samyakprayAniva pratyuta vismayAya // 12 // hatyA kRtI: pUrvakRtAH purastAt pratyakSa sAH punarIkSamANaH / tathaiva jalpedaya yonyathA vA sa kAvyacauro'stu sa pAtakI ca // 13 // asahAyamanAryA ratna ratnAkarAdiva | mattaH kAvyamidaM AsaM satA radayamaNDanam // 14 // uktayaH kavitAkAntAH sUktayo'prasarocisAH / yutayaH sarvaMzAmbAntAstasya yaspAya kautukam // 16 // kiMcitkAvyaM zravaNasubhagaM varNanovIrNavaNaM kiMcidvAyocitaparicayaM hasamaskArakAri ! bhavAsUpreraka iha sukRtI phintu yuktaM tadura gutpazyai sakalaviSaye svasya cAnyasya ca spAna // 16 // sa dvAdazAGga tajJAna ke lie hamArA namaskAra ho, jisakA dravya va bhAvarUpa se bAra bAra abhyAsa karake yaha mAnava advitIya jJAnacakSu prApta karatA huA samarata jAnane yogya lokAloka ke svarUpa kA zAtA hojAtA hai aura jisameM samasta tattva (jIya va ajIbAdi ) tInoM lokoM meM vistAra rUpa se pAI jAnevAlI apanI bhananta paryAyoM ke sAtha prakAzita hote haiM evaM jo vizeSa pratibhA kI utpatti kA kAraNa hai // 10 // loka meM aisA koI bhI padArtha nahIM, jo sarvajJa samAna prAcIna prAcAryoM samantabhadrAdi RSiyoMdvArA ajJAta ho tathApi isakAla kA kavi tIkSNavuddhi hotA huA bhI isa paMcamakAla meM unake samAna anya-racanA karatA hai, yaha Azcarya kI bAta hai // 11 // jo kayi dUsare prAcInakaviyoM ke kAvyazAsoM pakSaNa na karatA hazrA unakI kAvyavasta bhI kahatA hai, vaha jaghanya na hokara utkRSTa hI hai| kyoMki akSu-hIna mAnaya rAjamArga para binA rakhalana ke gamana karatA huA kyA vizeSa Azcaryajanaka nahIM hotA ? avazya hotA hai / / 12 / / jo kAra prAcIna zrAcAryoM kI kRtiyoM-kAvya racanAoM ko sAmane rakhakara pratyeka zabdapUrvaka unakA bAra-bAra abhyAsa karatA huthA usIprakAra kahatA hai, athavA usI kAvyavAstu ke anya prakAra se kahatA hai, vaha kAvyacaura va pApI hai // 13 // prastuta 'yazastilakacampU nAmakA mahAkAvya, jo ki advitIya (bejor3A, dusare kAvyagranthoM kI sahAyatA se rahita aura kisI anyapranya ko Adarza na rakhakara racA huaA honese vidvAnoM ke vakSaHsthala kA mAbhUSaNa rUpa hai, mujha somadevamUri se usaprakAra utpanna huA hai jisaprakAra samudra va svAni se ratna utpanna hotA hai" // 14 // isake abhyAsa karane meM prayatnazIla vidvAn ko nayIna kAvyaracanA meM manohara ma mUtana arthodrAyanAe~ utpanna hogI evaM avasara para prayoga karane ke yogya subhASitoM kA tathA tarka, vyAkaraNa, chanda, alaGkAra va siddhAnta-zrAdi samasta zAstra saMbaMdhI yuktiyoM kA vizeSa zAna utpanna hogA // 15 // ___ koI kAvya, racanA meM utkaTa azbharazAlI hone se karyAmRtaprAya hotA hai aura koI kAvya prazasta artha kI bahulatA se hRdaya meM camatkAra-janaka hotA hai| isaprakAra loka meM zabdADambarayukta va arthabahula kAvya ke prati kauna buddhimAn kupita hogA? parantu kavi kI vahI kRtti-kAvya racanA-jo ki svayaM aura dUsaroM ko samasta zAstra saMbaMdhI tatvajJAna karAne meM vizeSa zaktizAlI hai, sarvazreSTa samajhI jAtI hai / / 16 / / 1- atizayAlaMkAra va jaati-alNkaar| 2-AkSepAlaMkAra / -'kRlekSaNo' iti mu. saTIka pratI pATaH, bhatistu 'kRmAhiMsAyAm iti pAtAH pryogaad| 3-AkSepAlaMphAra 1 4-upmaalNkaar| 5-upamAlaMkAra / -prastuta kAvyazAna kA phalapradarzaka atizayAlaMkAra / 7-AkSepALakAra /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye AjanmasamabhyastAcchukAttakottaNAdiva samAsyAH / masisurabherabhavadida sUktipayaH sukRtinA puNyaiH // 14 // yAca evaM viziSzanAmananyasamavRttayaH / svasyAtizAyina hetumAtuH kAntA latA haka 118 // vAgarthaH kavisAmaya ayaM satra vayaM samam / sarveSAmeva vaktRgAM tRtIyaM minazastimam // 19 // loko yuktiH kalArando'laMkArAH samayAgamAH / sarvasAdhAraNAH sanistIrdhamArgA isa smRtAH // 20 // artho nAmimataM zabdaM na zabdo'tha vigAhate / strIvandhamiva mandasya dunoti kavitA manaH // 213 sUkhI ghAsa ke samAna janmaparyanta abhyAsa kiye hue ( pakSa meM bhakSaNa kiye hue ) darzanazAstra ke kAraNa merI isa buddhirUpI gAya se yaha 'yazastilakamahAkAvya' rUpa dUdha vidvAnoM ke puNya se utpanna huaa|| 17 // jisaprakAra pratyakSa dRSTigocara huI atimanohara zAkhAe~ vRkSa kI isaprakAra kI vizeSatA prakaTa karatI haiM-'jisa vRkSa kI aisI vizeSa manojJa zAkhAe~ haiM, vaha vRkSa bhI mahAn hogA' isIprakAra viziSTa vidvAna kaviyoM kI anokhI ya vizeSapraur3ha kAvya racanAe~ bhI unake kavitvaguNa kI isaprakAra vizeSatA-mahAnatA-prakaTa karatI hai-'jisa kavi kI aisI anokhI va vizeSaprauDha kAvyaracanAe~ haiM, vaha kavi bhI anokhA, bahuzruta prauDha vidvAn hogA // 18 // kAvyaracanA meM nimna prakAra tInataraha kI kAraNasAmagrI kI apekSA hotI hai| 1-zabda 2-artha aura 3- kvitvshkti| unameM se zurU kI do zaktiyA~ samasta kaviyoM meM sAdhAraNa hotI haiM. parantu tIsarI kavitvazakti bhinna-bhinna prakAra kI hotI hai||16|| jisaprakAra tIrthoM (gaMgAdi) ke mArga sajjanoM dvArA sarvasAdhAraNa mAne gaye hai| arthAt gaGgAdi tIrthoM meM brAhmaNa aura cANDAla sabhI jAte haiM, usameM koI doSa nahIM hai, usIprakAra vyAkaraNa, tarkazAstra, gIta-nRtyAdikalA, chandazAstra, alaGkAra (zabdAlaGkAra va arthAlaGkAra) evaM SaDdarzana (jina, jaiminI, kapila, kAcara, cAryAka va buddhadarzana ) athavA jyotiSa zAstra bhI ziSTa puruSoM dvArA sarvasAdhAraNa mAne gaye haiN| arthAt unakA abhyAsa bhI sarvasAdhAraNa kara sakate haiM, usameM koI Apatti (doSa) nahIM hai" // 20 // mandaH (mUrkha) kavi kI kavitA kA artha-zabda nirUpita padArtha- sahI nahIM hotA; kyoMki usakA sahI artha ke nirUpaka zabdoM ke sAtha samanvaya-milAna - nahIM hotA aura na usake zabda hI sahI hote haiN| kyoMki ve sahI artha meM praviSTa nahIM ho sakate yathArtha abhiprAya prakaTa nahIM kara sakate, isalie usakI RSitA usake mana ko usaprakAra santApita-malezita karatI hai jisaprakAra kamanIya kAminiyA~ manda (napuMsaka puruSa yA rogI) kA citta santApita karatI haiN| kyoMki vaha na to unheM bhoga sakatA hai aura na unase Ananda hI lUTa sakatA hai // 21 // hamArI aisI dhAraNA hai ki prastuta kAvya-yazastilakapampU 1-upamA va rUmakAlaMkAra hone se saMkarAlaMkAra / 2-anumaanaalNkaar| tathA coktam-saMskArotthaM svabhAvotthaM sAmathrya dvividha kveH|| ___ tatra zAstrAdhayaM pUrvamanyadAramohasaMzyaM // 1 // yaza kI saMskRta TIkA se saMkalita arthAta kavitvazakti do prakAra kI hotI hai| -saMskArottha ( kAvyazAstra ke abhyAsa se utpn)| aura 2-svabhAvottha (svAbhAdhira vicArazakti se utpnn)| bhAvArtha-prastuta kavitvazaktiIhImAdhikatA se kariyoM kI kAvyaracanAe~ bhI hInApika hotI hai| 3-atizayAlaMkAra / 4-upamAlaMkAra / - mando janaH alpakAmo rogI ca, i. li. saTi. prati (ka, gha) se saMkalita / 5-upmaalNkaar|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama zrazvAsa durjanAnAM vinodAya budhAnAM matimanmane / madhyasthAnAM ma maunAya manye kAvyamidaM bhavet // 23 // sukaSikAmA dhurve prabandha sevAvivRddhapAnAm / vizumamyakandalIya bhavatu rucirmadvidhAbhidhAnAm // 13 // na gartha padyamiti vA so kurvIta gauravam / kintu kimanyat sukhamiMtra kriyAH // 4 // taeva katro choke yeSAM vacanagocaraH / pUrvo'pUrvatAmaya yAtyapUrvaH sapUrvatAm // 1 // sApatra sukadeva vastisthAmapi yAH zrutAH / bhaya ma caikAntena vakokti: svabhAvAsyAmameva vA / dhAna prItaye kintu iyaM kAntAjaneriva // 20 // niyamaH kakSA 5 durjanoM ko kautukazAlI (utkaNThita) karatA huA vidvAnoM ko buddhimAna banAyA aura madhyastha ( IrSyAlu ) puruSa bhI ise dekhakara cuppI nahIM sAdheMge arthAt ve bhI ise avazya par3heMge || 22 || acche kaviyoM-are zrIharSa, mAgha va kAlidAsa Adi ke kAvyazAstroM kI karNAmRtaprAya racanA ke bAda - abhyAsa- - se jinakI jar3atA atyadhika bar3ha gaI haiM, aise vidvAnoM ko, hama sarIkhoM kI kAvyaracanAoM - yazastilaka- Adi kAvyazAstroM meM usaprakAra ruci utpanna hove, jisaprakAra atyanta mIThA khAne se utpanna huI gale kI jar3atA dUra karane ke lie nIma ke komala kisalayoM (kempaloM) ke khAne meM ruci hotI hai| bhAvArtha - jisaprakAra nIma kI kopaloM ke bhakSaNa se, atyadhika mIThA khAne se utpanna huI gale kI jar3atA ( baiTha jAnA) dUra hojAtI hai usIprakAra atyadhika bauddhika parizrama karane se samajha ggyum AnelAyaka prastuta 'yazastilaka' kAvya ke abhyAsa se bhI una vidvAnoM kI jar3atA naSTa hojAtI hai, jo dUsare kaviyoM ke atizaya madhura, komala kAvya-zAstroM ke par3hane se bauddhika parizrama na karane ke kAraNa jar3atA yukta horahe the * // 23 // prastuta 'yazastilaka' kAvya gadyarUpa athavA padyarUpa (chandoddha hai, itanAmAtra kahane se yaha sajjanoM dvArA AdaraNIya nahIM hai, isalie isakI mahatvapUrNa vizeSatA yaha hai ki isameM usaprakAra kA paramAnanda lakSaNa sukha vartamAna hai, jo ki vacanoM ke agocara hotA huA bhI svasaMvedanapratyakSa se pratIta hai, jisa prakAra strIsaMbhoga se anirvacanIya lakSaNa sukha hotA hai, jo ki svayaM pratyakSa se pratIta hai| sA sukha striyoM ke gadya ( sarasa vacanAlApa | aura padya ( sparzana va AliGganAdi ) se nahIM hai tA || 24 || loka meM ve hI zreSTha kavi haiM, jinakI kAvyaracanAoM meM gumphita vastu ( kAvyavastu ) lokaprasiddha hone para bhI apUrva sI (kabhI bhI na sunI-sI) mAlUma hotI hai aura apUrva prasiddha vastu bhI anubhUta -sI pratIta hotI huI citta meM apUrva camatkAra (ullAsa ) utpanna kara detI hai || 25 || acche kavi ko unhIM racanAoM ko prazasta (zreSTha) samajhanI cAhie, jo sunIjAkara pazuoM ke cita meM bhI ( manuSyoM kA to kahanA hI kyA hai) paramAnanda kA kSaraNa aura pracura romAnA utpanna karane meM kAraNa hoM / / 26 / / katriyoM ke kAvya, sarvathA vakokti ( camatkArapUrNa ukti) pradhAna hone se athavA svabhAvAkhyAna - jAti nAma kA alaGkAra kI mukhyatA se vidvAnoM ke citta ko camatkRta - zAsita nahIM karate kintu jaba ukta donoM alaGkAroM se alaGkRta hote hai tabhI vidvAnoM ke citta meM usa prakAra apUrva camatkAra ullAsa - utpanna karate haiN| jisaprakAra ramaNiyA~, taba taka kevala vakokticaturAI- pUrNa kuTila vacanAlApa - mAtra se athavA kevala svabhAvAkhyAna ( lajJApUrvaka manovRti kA arpaNa ) 1-- atizayAlaMkAra / 2--upamAlaMkAra | 3 - upamAlaMkAra | 4- atishyaalNkaar| 5- tAlaMkAra |
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ay'aalikaa bhayudhamyuktiyunije rubInAmutsabo mahAn / guNAH kiM na muvarNasya vyajyante nikopaLe // 28 // bhavakApi svayaM loka kAma kAtyaparIkSakaH / rasamAkAnabhizApa bhonA vesina ki rasam // 29 // syA vastuH zramaH so nirvicAre nIcare / prAjyabhogyavidhiH kaH syAtaNasvAdini dehini // 30 // yA pArthivasvasAmAnyAmAgiyAramasamAgamaH / pArthidaH pArthivo nanaM vRthA tatra kaH zramaH // 31 // ahalAvahiro gapayAH prANAnyaparimahAt / svayaM vicArazUnyo hi prasidayA rajyate janaH // 32 // yaH svayaM karate naiva yazoto mUDhadhIzvaraH / maraNAdapi duHkhAya kApakIrtistayoH puraH // 33 // asAraM bhavedrasna bahiH kAtraM ca kundharam / yathA tathA kareH kAvyamako vibhAjyatAm // 34 // niHsAra padArthasya prAyagAramparo mahAn / na hi svarge nistArase yAk prajAyate // 35 // mAtra se premI ke hRdaya meM prema utpanna nahIM karatI jaya taka ki ve ukta donoM guNoM se vibhUSita nahIM hotii| // 27 / / vidvAn na honepara bhI kAvyaracanA kI yukti meM nipuNatA prApta kiye hue kavi se bhI vidvAnoM ko vizeSa Ananda prApta hotA hai| kyoMki kyA kasoTI ke patthara para suvarNa ke guNa (pIvatvAdi) prakaTa nahIM kiye jAte ? avazya prakaTa kiye jAte hai / jisaprakAra zakara kI pAka vidhi se aparicata hone para bhI usakA AsvAina karanevAlA mAnava kyA usake madhura rasa ko nahIM jAnatA? avazya jAnatA hai| usIprakAra janasAdhAraNa svayaM kavi na hone para bhI kavi kI kRtiyoM-kAvyoM ko sunatA huA unake guNa doSa kA jAnanevAlA hotA hai / / 29 / / jisaprakAra ghAsa khAnevAle pazu ke lie adhika ghIvAle bhojana kA vidhAna nirarthaka hai usIprakAra vicAra-zUnya-mUrkha-rAjA ke uddezya se kacidvArA kiyA huA samasta kAvyaracanA kA prayAsa vyartha hai // 30 // pRthivIsvadharma kI samAnatA samajhakara mANikya aura pASANa ke viSaya meM samAna siddhAnta rakhanevAlA-ratna aura patthara ko ekasA samajhanevAlA ( mUrkha)-rAjA nizcaya se miTTI kA putalA hI hai ataH usake lie kavi ko kAvyakalA kA prayAsa karanA nirarthaka hI hai." / / 31 // loka meM kavi kI racanAe~ prAyaH karake vidvAnoM dvArA svIkAra kI jAne para jaba prasiddhi prApta kara lanA hai, tabhI ve janasAdhAraNa dvArA usa prakAra mAnanIya ho jAtI hai-amuka kaba kA kRti vihannana par3ate haiM, ataH vaha avazya sarvazreSTha hogI-jisaprakAra strI prAyaH karake rAjA dvArA pANigraha na kI jAne para khyAti prApta kara lene se sarvasAdhAraNa dvArA mAnanIya samajhI jAtI hai-amuka zrI rAjA sAhaba kI rAnI hU~ : isalie. yaha avazya anokhI va vizepa sundarI hogii| kyoMki nizcaya se jana-samUha vivekahIna hone ke kAraNa prasiddhi kA Azraya lekara kisI vastu se prema prakaTa karatA hai // 32 // jo mbayaM navIna kAyaracanA nahIM karatA evaM jo dUsare kaviyoM ke kAvya nahIM par3hatAmUrkha hai-aise donoM manuzyoM ke sAmane kAvya kI prazaMsA karanA maraNa se bhI adhika kaSTadAyaka hai| vizeSArya-visaprakAra anya ke sAmane nRtya kalAkA pradarzana, bahire ko karNAmRtaprAya madhura saMgIta sunAnA evaM sakhI nadI meM saranA kaSTadAyaka hai usI prakAra kAvyaracanA va kAvyazAkha se anabhijJa-mukheM- ke samakSa kAvya kI prazaMsA karanA bhI vizeSa kaSTadAyaka hai / / 33 / / jisaprakAra ratna bhItara se zreSTha (bahumUlya) aura kAca bAhira se manohara hotA hai usIprakAra kramazaH sukAve va kukAye kI racanAoM meM samajhanA cAhie // 34 // tuccha vastu meM prAyaH karake vizeSa prADambara pAyA jAtA hai| udAharaNArtha-jaisI dhvani kA~se meM hotI hai, vaisI suvarNa meM nahIM hotI / / 35 || kAvyazAntroM kI parIkSAoM meM una sajjanapuruSoM ko hI sAkSI 5-pamAlaMkAra / 2- aapaalNkaar| -ktinAma. aakssepaalNkaar| 4-sAkSepAlabAra / 5pasaMhAra / -arthAntaranyAsAlaMkAra / -mAti-alaMkAra / 8-upmaalNkaar| -STAntAlaMkAra / LAATTA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa kAvyakathAsu na etra hi kayAH sAkSiNaH samudrasamAH / guNamaNimantanidadhati doSamalaM ye bahina kurvanti // 36 // bhaAtmasthitervastu vicAraNIyaM na jAnu jAtyansarasaMzrayeNa / varganirvarNavidhau dhAnAM suvarNavarNasya sudhAnuSandhaH // 34 // gumeSu ye doSamanISayAndhA dopAt guNIkartumabhezate kA / zrotuM kavInAM vacanaM na te'hAM sarasvatIdohipu kodhikAraH // 38 // - ayaM kaviSa kaviH kimatra hetuprayukti kRtibhividheyaa| zronaM manazzAtra yataH samartha vAgarthayArUpanirUpamApa ||3 // kavitAyai namastasyai sdsollaasitaashyaaH| kurvanti kavayaH kosilatA lokAntasaMzrayAm // 4 // nidrA vidUsyasi zAstrarasa rugatsi sarvendriyArthamasamarthavidhi vidhasse / ghetA vibhramapase kavite pizAci lokastathApi sukRtI tvadanugraheNa // 11 // (parIkSaka ) niyukta karanA cAhiye, jo samudra ke samAna gambhIra hote hue guNa ( mAdhuryAdi ) rUpa maNiyoM meM apane hRdaya meM sthApita ( grahaNa ) karate hue kAvyasaMbaMdhI dopoM-( duHzravatvAdi) ko bAhira nikAla data hai-unapara dRSTi nahIM DAlate // 36 // parIkSaka ko parIkSaNIya vastu, (kAvyAdi) kI maryAdA yA svarUpa ke anusAra parIkSA karanI caahie| use kabhI bhI parIkSya vastu meM anya vastu kA Azraya lekara parIkSA nahIM karanI caahie| udAharaNArtha-tarkazAstra kI parIkSA-viSaya meM vyAkaraNa kI parIkSA aura vyAkaraNa zAstra ke viSaya meM tarkazAstra kI parIkSA nahIM karanI caahie| kintu parIkSya vastu kI maryAdA karate hue-tarka se tarka kI, vyAkaraNa se vyAkaraNa kI aura kAvya se kAnya kI parIkSA karanI caahie| udAharaNArtha cA~dI kI parIkSA vidhi meM suvarNa ke pItatyAdi guNoM kA prAkSepa karanA - prastuta cA~dI meM suvarNa ke amuka asAdhAraNa guNa nahIM haiM, isalie yaha cA~dI sahI nahIM hai-vidvAnoM ke lie nirarthaka hai| niSkarSa - prastuta yazastilaka campU mahAkAvya ke guNAdi kI parIkSA anya kAvyagranthoM se karanI cAhiye, jisake phalasvarUpa yaha bejor3a pramANita hogA // 37 / / jo mAnava, kAvya zAstra ke doSoM ( khaMDitatvAdi ) ko jAnakara usake guNoM 'mAdhuryAdi) meM vicAra zUnya hai-kAvya guNoM kI avahelanA karate haiM athavA jo doSoM ko guNa banAne meM samartha haiM, ve kAvya-zAstra ke sunane lAyaka nhiiN| kyoMki sarasvatI (dvAdazAGgazrutadevanA) se droha karanevAloM ko zAstra zravaNa karane kA kyA adhikAra hai ? koI adhikAra nahIM' [138 // kyoMki jaba kAvyasaMbaMdhI zabda aura artha (kAvyavastu) ke svarUpa kA jJAna karAne ke lie kramazaH zregnendriya aura mana samartha hai| arthAt jaba zrotrendriya dvArA kAvya ke zabdoM kA aura mana dvArA usake artha kA bodha hosakatA hai taSa 'yaha sukAya hai aura zramuka kavi nahIM hai isa prakAra ke vacanoM kA prayoga-jinA dvArA gaNa-doSa kA nirUpaNa karanAkyA vidvAnoM ko prastuta kAbya ( yazasnilaka) meM karanA cAhie? nahIM karanA caahie| (kyoMki nirAdhAra paMcanamAtra se kAvya kI parIkSA nahIM hotI ) // 36 / / usa sukavi ke kAvya ke lie, jisake rasa se zivA harSa ko prApta karAyA gayA hai citta jinakA aise vidvAn kathi, apanI kIrtirUpa latA ko tInaloka ke anta taka vyApta honevAlI-atyadhika vistIrNa karate haiM, hamArA namaskAra ho // 40 // he kavite! vyntri| tU kadhi kI nidA bhaGga karatI hai, usake nyAya-vyAkaraNAdi zAstroM ke rasa ko DhakatI hai usameM pratibandha ( bAdhA ) DAlatI hai, evaM usake samasta indriyoM ( sparzanAdi) ke viSayoM ( sparzAdi) kI zakti ko sINa karatI hai tere meM saMlagna hue kavi kI samasta indriyoM ke viSayoM ko upabhoga karane kI . 1-upmaalNkaar| 2-dRSTAntAlaMkAra / 3-AkSepAlaMbAra / 4-yathAsaMkhyAlaMkAra / 5-atizaya / rUpAlaMkAra kA sNkr|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye kRtamaviSistareNa / asti khalvitra sakalAyakapAne bharasakSetre caturvargamArgaNIpakaraNaprasUtaH samarasaprazassamahIpalavAkaraNabhUtA suralokamamorathAvidheyo yotheyo nAma dhAma sampado janapadaH / ... pana mahAnRpataya iSa gomaNDalacantA, sahavartizriya hara mahiSIsamAkulAH, bharata prayogAiba sagambhoH , sugatAgamA ivAvikapapradhAnAH, kAminInitamyA iva karabhorakhaH, bhutaya ivAjasaMjanitavistArAH, zramaNAiva jAtarUpadhAriNaH, gRhaspatimItara lAkhamAlakA: zakti kSINa hojAtI hai evaM tU citta ko prAnta karatI hai| isaprakAra tere meM yadyapi ukta aneka doSa pAe jAte haiM, tathApi kavi terI kRpAdRSTi se vidvAna va puNyazAlI hojAtA hai| // 41 / / ukta yAta kA adhika vistArapUrvaka nirUpaNa karane se koI lAbha nahIM, ataH itanA hI paryApta hai| nizcaya se isI jambUdvIpa saMbaMdhI bharatakSetra (AryakhaNDa) meM, jo ki samasta Azcaryo ( kevala jhAna kI utpatti-zrAdi kautUhaloM ) kA ekamAtra advitIya sthAna hai, aisA 'yaudheya' nAma kA deza hai, jisameM samasta puruSAthoM ( dharma, artha, kAma va mokSa) ko prAptakarAnevAlI kAraNasAmagrI (dravya, kSetra va kAlAdi) kI utpatti pAI jAtI hai, jo samasta prazaMsanIya pRthivI maNDaloM kA AbhUSaNasadRza hai evaM samasta sukha-sAmagrI se bharapUra hone ke phalasvarUpa jahA~ para prajAjanoM dvArA svargaprApti kI kAmanA nahIM kIjAtI aura jo dhanAdi lakSmI kA nivAsa sthAna hai| jisa yaudheya deza meM aise grAma hai ahA~ke grAma mahAna rAjAoM ke samAna gemaNDalazAlI haiN| arthAt-jisaprakAra mahAn rAjAloga gomaNDala ( pRthiyImaMDala ) se saMyukta hote haiM, usIprakAra prAma bhI go-maMDalazAlI haiN| arthAta gAryoM ke samUha se adhiSThita hai| jo, cakravartI kI lakSmI ke samAna mahiSI-samAkula hai| arthAta-jisaprakAra cakravartI kI lakSmI mahiSiyoM-paTTamahAdeviyo-se sahita hotI hai, usIprakAra prAma bhI mahiSiyoM -- bhaiMsoMse vyApta hai| isIprakAra jo, saMgItazAstroM ke samAna gandhoM se suzobhita haiN| arthAn-jisaprakAra saMgItazAstra gandharyo ( saMgItajJoM) se maNDita-vibhUpita-hote haiM. usIprakAra prAma bhI gandharcA- ghor3oMse maNDita hai| jo bauddha zAstroM ke samAna avikalpa pradhAna haiN| arthAt-jisaprakAra bauddhazAstra kSaNikavAdI hone ke kAraNa pradhAna / prakRti-karma) evaM svarga va puNya-pApAdi ke vikalpa (mAnyatA) se zUnya haiM athavA nirvikalpakajJAna kI mukhyatAzAlI haiN| usIprakAra grAma bhI avikalpa-pradhAna haiN| arthAt-- jinameM pradhAnatA (mukhyatA) se adhi-meDhAoM kA samUha vartamAna hai| jo kAminiyoM ke nitamboM ( kamara ke pIche ke bhAgoM ke samAna karabhorU haiN| arthAt jisaprakAra triyoM ke nitamba, karama ke samAna jA~ghoM se yukta hote haiM, usIprakAra prAma bhI karama-UrU arthAt aToM se mahAn hai| jo vedoM ke samAna ajasaMjanita vistAra haiN| arthAna-jisaprakAra veda, aja- brahmA-se bhalIprakAra kiyA hai vistAra jinakA aise haiM, usIprakAra prAma bhI ajoM-bakaroM-se bhalIprakAra kiyA gayA hai vistAra jinakA aise haiN| jo, digambara muniyoM ke samAna jAtarUpadhArI haiN| arthAt-jisaprakAra vigambara sAdhu jAtarUpa-nagnaveSa- ke dhAraka hote haiM, usIprakAra prAma bhI jAtarUpa-suvarNa - ke dhAraka haiN| jo cArvAka ( nAstikadarzana ) ke zAstroM ke samAna adevamAtRka hai| arthAt-jisaprakAra 1--viSamAlaMkAra athavA vyAjastuti / 2-'maNibandhAdAkaniSThaM karasya karabhI vahiH' ityamaraH / kalAI se lekara chigunI taka hAya phI zahirI kora ko karabha kahate haiN| car3hAva utAra ke kAraNa strI kI jA~ca ke lie kavi loga isakI upamA dete haiN|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa bhAgavatA iva pratipadmakRSNabhUmayaH, sAMkhyA iva samAbhitaprakRtayaH, haramauta va subhAH, saMka zva hulabahulAH grahmavAdA patra prathitAsamA mahAyogina hara kSetrapratiSThAH salilamabhiSaya iva vidrumako svargata ivAtithiprArtha na manorathAH, gaganasAna iva makSatravirAjinaH kalatrakucakummA iva makarasaMcA EUR cAka ke zAtra adevamAtRka arthAt deva ( sarva-Izvara) aura mAtA - zrAtmadravya -- kI mAnyatA se zUnya haiM usIprakAra prAma bhI zradeSa - megha vRSTi (varSA) ke adhIna nahIM hai-riiTabahula hai-arthAt vahA~ ke loga nahIM tAlAba Adi kI jalarAzi se utpanna huI dhAnya se jIvikA karate haiM, na ki dRSTi kI jalarAzi se / jo vaiSNavoM kI taraha pratipannakRSNabhUmi haiM / arthAt - jisaprakAra vaiSNava loga kRSNabhUmidvArikA kSetra meM chaha mAha paryanta nivAsa karate haiM, usIprakAra grAma bhI pratipadmakRSNabhUmi haiN| arthAt jinakI kRSNabhUmi - zyAmavarNavAlI khetoM kI bhUmi kRSakoM dvArA svIkAra kI gaI hai aise haiN| jo sAMkhya darzana ke samAna samAzrita prakRti haiM / arthAt jisaprakAra sAMkhyadarzanakAra prakRti ( satva, raja, caura rAma ina tIna guNarUpa caubIsa bhedayukta pradhAna tatva ) svIkAra karate haiM usIprakAra grAma bhI samAdi prakRti hai / halajIvika Adi 18 prakAra kI prajAoM se sahita haiN| jo zrImahAdeva ke mastaka-samAna sulabha jalazAlI haiM / arthAt jisaprakAra mahAdevakA mastaka gaGgA ko dhAraNa karane ke kAraNa sulabha jalazAlI hai usIprakAra gAvoM meM bhI jala sulabha haiM / arthAt - vahA~ marubhUmi (mAravAr3a) kI taraha pAnI kaThinAI se nahIM milavA / jo balabhadra kI yuddhakIr3AoM ke samAna dalabahula haiM / arthAt jisaprakAra balabhadra kI yuddhakrIr3Ae~, ilAyudhadhArI hone ke kAraNa hala se bahula ( pracura - mahAna ) hotI haiM. usIprakAra grAma bhI kRSi pradhAna hone ke kAraNa adhika haloM A se zobhAyamAna haiN| isIprakAra jo vedAntadarzanoM kI taraha prapazcita ArAma hai arthAtjisaprakAra vedAnta darzana prapacita-vistAra ko prApta kIgaI hai ArAma - vidyA ( brahmajJAna ) jinameM aise haiM usIprakAra grAma bhI vistRta haiM ArAma (upavana-bagIce) jinameM aise haiM / jo mahAyogiyoM -- gaNadharAdi RSiyoM ke samAna kSetrapratiSTha haiN| arthAn -jisaprakAra mahAyogI puruSa kSetrajJa - AtmA -- meM prasiSTha - lIna hote haiM, usIprakAra grAma bhI kSetroM-halopajIvI kRSakoM kI hai pratiSThA (zobhA) jinameM aise haiN| jo samudroM ke samAna vidrumacchannopazalya hai / arthAt jisaprakAra samudra, vidrumoM-mUMgoM se vyApta hai upazalya - prAntabhAga-- jinakA aise haiM, usI prakAra prAma bhI vidruma-vividha bhA~ ke vRkSoM athavA pakSiyoM se sahita vRkSoM se vyApta haiM upazasya ( samIpavartI sthAna jinameM aise hai / isIprakAra jo svargabhavanoM ke samAna atidhiprArthanamanoratha haiM / arthAt jisaprakAra svargabhavana, atithi-- kuzanandana kalyANa va vRddhi) kI prArthanA kA hai manoratha jinameM aise haiM, athavA tithi ( dina ) kI prArthanA kA manoratha kiye binA hI vartamAna haiM usIprakAra grAma bhI atithiyoM sAdhuoM athavA atithijanoM kI prArthanA kA hai manoratha jinameM aise haiM jo AkAza ke mArga samAna nakSatra dvijarAjI hai| arthAt-jisaprakAra AkAza mArga nakSatroM (azvinI va bharaNI Adi nakSatroM yA tArAoM aura dvijoM (pakSiyoM) yA dvijarAja (candra) se zobhAyamAna haiM. usIprakAra grAma bhI nakSatra-dvijoM-- arthAn satriya aura brAhmaNoM se zobhAyamAna nahIM haiM kintu zUdroM kI bahulatA (adhikatA) se zobhAyamAna haiN| jo kamanIya kAminiyoM ke kula kalazoM ke samAna bhatR kara saMbAdhasada haiM / arthAt - jisaprakAra kamanIya kAminiyoM ke kucakalaza bhartRkara saMbAdha (pati ke karakamaloM dvArA kiye jAnevAle mardana ko sahana karate haiM usIprakAra grAma bhI bhartR kara saMbAdha -rAjA dvArA lagAe hue Teksa kI saMbAdha (pIr3A ) --- ko sahana karane haiN| 1 } kRSi karane vA yantra vizeSa / 2
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye surecarasenA iva svAmparA rAjyavisaH / nikama mAlAH, viyatApagApravAhA haba vigatopala sImAnaH, sakarAjaganirmANapradezA eva sarvajIvinaH, suda ica ca parasparapremAbhijAtyAH kukkuTasaMpAtyAH santi mAmAH / api ca vicakosparaspanditaralekSaNAH keSTitAlakyaNatkanakamayakaraNAH sarasanavarAjiviruddhastibhujamaNDalAH kAnikollAsavazavazisorusthalAH svairasaMjAlpanasmerasimbAdharAH karNakaNDamiSodalitakakSAntarAH pRthunitambavazaspaTalarahagativikramAH sahajazakArarasabharisamukhavinamAH pInakucakumbhadarpasuTarakaJcakAH zAlivapreSu yAdayaH kSaya gopikA: pAnyasAthaSu madanotsavaM kuryate yatra sApa punaniramapAcinvate / jo indra kI senA ke samAna svAmI meM anurakta haiN| arthAt-jisaprakAra indrakI senA tAraka kA ghara karane ke lie svAmI kArtikeya-se anurakta-prema karane vAlI hai, usIprakAra grAma bhI svAmI-pAlaka rAjA meM anurakta hai| jo acche rAjA ke dinoM ke samAna jinakA mahIbhAga nikaraTaka hai| arthAta-jisa prakAra acche rAjya ke dinoM meM bhUmi ke pradeza nikaNTaka-kSudrazatruoM se rahita hote haiM usIprakAra prAmoM meM bhI bhUmi ke pradeza niSkaNTaka-vera vagairaha kA~ToM vAle vRkSoM se zUnya haiN| isoprakAra jo gaGgAnadI ke pravAhoM ke samAna vigata-upala-sImAzAlI haiN| arthAt-jisaprakAra gaGgA nadI ke pravAha vi+gata+upala sImAzAlI hai, arthAt-haMsa, sArasa va pakrayAka Adi pakSiyoM se prApta kIgaI hai gaNDazailoM-caTTAnavAle parvatoM-kI sImA jinameM aise haiM, usIprakAra prAma bhI vigala-upala sImAzAlI hai. arthAta-pApANoM se zUnya sImA se suzobhita haiN| jo samasta jagata ( adholoka, Urdhvaloka madhyaloka ) ke niSpAdana pradezoM ke samAna sarpajIvI hai| arthAt-jisaprakAra samasta jagata ke niSpAdana sthAna ( Urdhvaloka-Adi) samasta caturgati kA prANI-samUha hai vartamAna jinameM aise haiM usIprakAra grAma bhI sarva jIbI-saH jIvyante bhujyante, sarvAn jIyayanti vA, arthAt samasta rAjA va tapasvI Adi dvArA jIvikA prApta kiye jAnevAle athavA sabhI ko jIvana denevAle haiN| evaM jo mitroM sarIkhe pArasparika sneha se manohara hai| arthAnjisaprakAra mitra pArasparika prema se sundara mAlUma hote haiM, usIprakAra prAma bhI grAmINoM ke pArasparika prema se manohara haiN| evaM jo itane pAsa-pAsa base hue haiM, ki murgoM dvArA nar3akara saralatA se prApta kiye jAte haiN| jisa yaudheya deza meM dhAnya ke khetoM meM gamana karatI huI aisI gopiyA~-gvAlane athavA kRSakoM kI kamanIya kAminiyA~-eka muhurta paryanta pAntha-samUha-baTohIsaMgha-ke netroM ko Ananda utpanna karatI hai, parantu pazcAt viyoga-vaza jIvanaparyanta vipralambha (viyoga) se honevAle sannApa ko puSTa karatI hU~-vRddhigata karatI haiN| jinake cakhAla netra, pharNamaNDala ke AbhUpaNarUpa vikasita kuvalayoM-nIlakamaloM se spardhA karate haiMjanake samAna hai| jinake suvarNa-ghaTita kaGkaNa krIr3Avaza paraspara ke karatAr3ana se zabdAyamAna horahe haiM, jinakI bhujAoM ke pradeza / sthAna), priyatamoM dvArA nakAla meM dIgaI --kIgaI-sarasa-sAndra (gIlI) nasya-kSata kI rekhAoM se karburita ( raMga-biraMge haiN| jinhoMne kamara kI karadhoniyoM ko U~cA uThAkara apanI jaMghAoM ke pradeza dikhAye haiN| jinake vimyaphala sarIkhe oSTha paraspara meM yatheSTa vArtAlApa karane ke phalasvarUpa manda hAsya se zobhAyamAna horahe haiM, jinhoMne kAnoM ko khujAne ke bahAne se apane bAhumUla ke pradeza dikhalAye haiN| jinake manohara gamanazAlI pAdAkSepa---caraNakamaloM kA sthApana-vistIrNa ( moTe) nitamboM-- kamara ke pIche ke hissoM ke kAraNa skhalana kara rahe haiM, jinake mukha-kamaloM kA vibhrama . (hAra-bilAsa prathayA bhrakuTi-saMcAlana ) svAbhAvika zRGgArarasa ke kAraNa bharA huaA hai evaM jinakI kA~calI (stana vasna) pIna ( sthUla ) kucakalazoM (stanoM) ke bhAra kI vRddhi se phaTa rahe haiN| 1, zleSa upamA va smuccyaalNkaar| 2, zahArarasapradhAna vipralambhasaMdarzita jAti-AlaMkAra / |
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvAsa sa yaudheya iti kyAto dezaH ze'sti bhArate / devazrIsparSayA svargaH svATrA madha vAparaH // 12 // dhptrkssetrsNjaatssysNptivndhuraaH| cintAmaNisamArambhAH santi yatra kyundharAH // 3 // lakhane yantra nolasya lanasyana bigAne / vigArasya ca dhAmyasya nAlaM saMgrahANe prajAH // 5 // dAmena vittAni dhanena yauvanaM yazobhirApi gRhANi cArthimiH / majanti sAMkamimAni vehinAM na yatra varNAzramadharmacara:45 tanna tavilAsinIvilAsakAlasamAsAmAmamarakumArakANAmanAlAce namastaraNamArmacininimiH, upahasisamisiegiriharAvalazikhaH, anitaTanivivikaTaTospATakaraTiripusamIpasaMcAracAkalacantumAgavilocanarUcikicAlayopahA. ribhiH, ahamasthanusAca raNAkSuNNamAsamAyavikramaH, ambaraparacamUvimAnagativakimavidhAyibhiH, anavaratatridarzanAsa bharatakSetra meM prasiddha yaha 'yaudheya' deza atyadhika manohara hone ke phalasvarUpa sA pratIta hotA thA-mAnoM-azA indra kI lakSmo se iMzyoM karake dRsare svarga kA hI nirmANa kiyA hai / yahA~ kI bhUmiyA~, atyadhika upajAU khetoM meM bharapUra paidA honevAlI dhAnyasampatti se manohara aura cintita vastu dene ke kAraNa cintAmaNi ke samAna ArambhazAlI thI / / 43 / / jahA~para aisI pracura--mahAnadhAnya sampatti paidA hotI thI, jisase prajA ke loga boI huI dhAnyagAzi ke kATane meM aura kATI huI dhAnya ke mardana karane meM tathA mardana kI huI dhAnya ke saMgraha karane meM samartha nahIM hote the ||44aa jahA~para prajAjanoM kI nimna prakAra itanI yasnu paraspara ke mizraNa se yukta thiiN| yahA~ dhanasaMpatti pAtradAna se mizrita thii| arthAt yahA~ kI udAra prajA vAna-puNyAdi pavitra kAryoM meM khuba dhana kharca karatI thii| isIprakAra yuvAvasthA dhana se mizrita thii| arthAt-vahA~ ke loga javAnI meM nyAyapUrvaka pracura dhana kA saMcaya karate the| evaM yahA~ kI janatA kA samasta jIvana yazolAbha se mizrita dhA-yahA~ ke loga jIvana paryanta candramA ke samAna zubhrakIti kA saMcaya karate the| ve kabhI bhI apakIti kA kAma nahIM karate the| tathA vahA~ ke gRha yAcakoM se mizrita the, arthAt yahA~ ke gRhoM meM yAcakoM ke lie yatheSTa dAna milatA thaa| parantu vahA~para varNa / brAhmaNa va kSatriyAdi ) va bAzrama (brahmacArI va gRhastha-Adi ) meM vartamAna prajA ke loga apane-apane kartavyoM meM lIna the / arthAt eka varNa va Azrama kA vyakti dRsare varNa va Azrama ke kartavya (jIvikA-yAdi ) nahIM karatA thA* // 45 / / usa prastuta 'yodheya' deza meM se caityAlayoM se suzobhita rAjapura nAma kA nagara hai| jo ( caityAlaya ) aise pratIta hote the mAnoM-rAjapura kI kamanIya kAma niyoM ke bilAma-kaTAbha-vikSeparUpa netroM kI caMcalatA-dekhane ke lie vizeSa utkaNThita cittavRttivAla devakumAroM ko / kayoMki svarga meM deviyoM ke netra nizcala hote haiM ). AdhAra-zUnya AkAza meM vahA~ se utarane ke mArga kA bodha karAnevAle cinhoM ke yogya jinakI ujvala kAnti hai| jinhoMne apanI ucca va zubhra zisvaroM dvArA himAlaya va phailAza parvata ke zikhara tiraskRta kara diye haiN| jinameM aise bikasita mubalayoM se pUjA ho rahI hai jinakI kAnti, cAyAlayoM kI kaTiniyoM meM jar3e hupaya jinakI vistRta kesaroM se vyAH zrIvAra prakaTa bhigodhara ho rahI haiM aise maNi-ghaTita kRtrima siMhoM ke samIpa meM saMcAra karane meM bhAvabhIta mhuga--jIvitasiMha kI zaMkA se hare hue candra meM sthita mRga ke netroM ke samAna hai| jo itane jyAdA U~ce haiM, jisase grAkAza meM gamana karane se thake huga sUrya ke ratha maMbaMdhI ghor3oM ke pairoM ko eka muharta ke lie jahA~para pUrNa vizrAma milatA hai| jo ( caityAlaya ), deva aura vidyAtharoM kI senA ke vimAnoM kI gati ko kuTila karanevAle haiN| jinakI 1. 'carapAsUNa iti hari ha. li. suTi. ( . gha.)ni pAH / 2. utprekssaalaa| 3. upamAlaMkAra / 4. dIpakAlaMkAra / 5. dIpakAlaMkAra
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka campUkAvye krAntakAminIkapolapramasvedApanodamandasyanvapatAkAJca pacaiH racitAparAdhavirudvAmAcaraNAnavanilimpanI kanikAya kRtakaitAka kutUhalita vismitasiddhayuvatibhiH atiSidha 'saMcarastutundarIkaracApalusa kANDaci makarasambha stambhakottambhitamaNimukuramukhAvalokanA kulakala keDidiyauH svastirathavimAnavAhU na saMbAdhAnubandhibhiH agrazna ratnadhayanicikA camakalaza visaravirala kiraNaAja mitAntarikSalakSmInivAsa vicitrasicayolocaiH, amRtakarAta pasparza bruvacandrakAntasapapraNA lokalajAkAsAra simamAna triyadvidvAriNI viraha vaizvAnara karmama mera zarIrayaSTibhiH bhaddimadhAmasRSNisaMdhukSita vimarakAntaki piriparyantasphuraskRzAnukraNavikAsyamAnAmaramunimadhyAhnadIpaiH, amalakA malAsAra vilasa ekala haMsamidviguNadukulAMzu kamaijayantIsaptatibhiH upariMtanatala uThA ke bAlakabhayapakAya mAnajaya vijayapura - ssara pavanAzanaiH upAntastupabhipatatpArAvatapazikharoM para vAyu se manda manda phaharAI AnevAlI dhvajAoM ke vastrapallava nirantara AkAza meM bihAra karate hue vidyAdharoM ke samUha meM praviSTa huI vidyAdhariyoM ke gAloM para utpanna hue zramabinduoM ko dUra karate haiN| kiye hue aparAdha ( anya strI kA nAma lenA Adi doSa ) se kupita huI kamanIya kAminiyoM ( deviyoM ) ke caraNakamaloM meM namrIbhUta hue devoM ke stutipAThaka samUha dvArA kI huI dhUrtatA ke dekhane se pUrva meM Azcarya cakita huI pazcAt laJjita huI aura kucha ha~sI ko prApta huI haiM siddhayuvatiyA~ (aNimA va mahimA Adi guNazAlI devavizeSoM kI ramaNIya ramaNiyA~ - deviyA~ jahA~para aise haiM / jahA~para dhvajAzAlI stambhoM (khaMbhoM ) ke citra, prastuta caityAlayoM ke samIpa saMcAra karanevAlI deviyoM ke kapar3oM kI capalatA dvArA naSTa kara diye gaye haiM / una ralamayI darpaNoM meM, jo ki bahuta se dhvajAvAle khaMbhoM ke Upara sthita choTe khaMbhoM ke dhvajAdaMDoM para ba~dhe hue the, apanA mukhaprativimba dekhane meM saMlagna -- AsaktI-manohara krIjAvAle devoM ke skhalita ( naSTa ) vegavAle ( ruke hue ) vimAna vAhanoM ( hAthI -Adi ) ke lie, jo caityAlaya, nirantara kaSTa dene meM sahAyaka the (kyoMki maNimayI darpaNoM meM apanA mukhaprativim dekhane meM Asaka hue devaroM dvArA unake saMcAlanArtha preraNA karanI par3atI thI / jo aise pratIta hote ye mAnoM-- aneka prakAra ke navIna ratna-samUha se jar3ita suvarNa kalazoM se nikalakara phailatI huI avicchinna kiraNoM kI zreNI dvArA jinhoMne AkAzarUpa lakSmIgRha ke paMcaraMge vastroM ke cadayoM kI zobhA utpanna karAI hai| jinameM candramA kI kiraNoM ke sparza dvArA dravIbhUta hue-- pighale hue candrakAntamaNiyoM ke praNAlI -- jala nikalane ke mArgoM se uchalate hue jala samUha kI pracura jala vRSTi dvArA, vidyAdhariyoM kI viraharUpa abhi kI bAha se zraGgArarUpa huI zarIrayaSTi sIMcI jA rahI haiN| jinameM sUrya kiraNoM ke sparza se prajvalita hue. sUryakAnta maNiyoM ke uparitana bhAgoM se ucaTane vAle abhi ke sphuliGgoM-- kaNoM dvArA, saptarSiyoM ke madhyAhnakAlIna dIpaka jalAe jArahe haiM / jinameM nirmala sphaTika maNimayI Upara kI bhUmiyoM para kIr3A karate hue kalahaMsoM kI zreNI dvArA ujvala dupaTToM va zubhra dhvajAoM ke vastra samUha dUne zubhra kiye gaye haiM / jinameM Upara kI bhUmiyoM para paryaTana karate huye mayUra baccoM ke Dara se aise sarpa, jinameM jaya va vijaya ( AkAza meM rahane vAle sarpa vizeSa ) pramukha haiM, zIghra bhAga rahe haiM / jinameM, aise dhUpa ke buoM kA, jo ki samIpavartI kRtrima parvatoM ke Upara AtI huI kabUtara pakSiyoM kI zreNiyoM se dugunI vivAle kiye gaye haiM ( kyoMki jaMgalI kabUtara dhUsara ( dhumaile) hote haiM ), vistAra 2. 'mukhAvalokana ke likala dinAMkaH" iti kyoMki saTIka mu0 prati meM 'jayavijayapura 12 1. atividharatica' iti ha. li. rAdi ( ca, gha) pratiSu pATa saTIka mudrita pratI pATaH / 3. ukta pATha ha0 liM0 sahi0 ( rA ga ca) pratiyoM se saMkalana kiyA gayA hai| nAzanaiH, aisA pAtra haiM, jisakI artha- saMgati sahI nahIM baiThatI thI-- sampAdaka
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama zrazvAsa 13 paGktipunaruktadhUpadhUmADambaraiH, atinikaTa bikopapiSTazukzAvasaMdigramAna haritAruNamaNibhiH itastato'vidUrataracara cAphamUdAyAcdrAyamAnamekara vanaiH anilaelanidhiravadhUtitricibhiH anavadhisudhA pradhAkAmasaMdigdhasvardhunI pravAhaiH, praphulastava kairivAntarikSaNa, pretadIpasRSTibhiriva rodaH koTarasya zikhaNDamaNDana puNDarIkAnI kerita nabhodevatAmAH puNyapuopArjanakSetrairika tribhuvanabhavyajanasya, DiNDIra piNDamaNDalaikhi vihAyaH pArAvArasya, aDaDAsavAsvivyomayomakezastha, sphaTikoskIkI kA kutkocairiva jyotirlokasya, airAvata kulakalabhaizivAnaGganara, samantAdupasarpa khAnekamANikya rucitara pasarega parikalpayaniriva vineyajanAnAM tridazavezmanivezArohaNAtha sopAnaparamparAma azeSasya jagataH paralokAvalokanocita bhAvasaMbhArasArasya saMsArasAgarottAraNapatapAtairiva vicitrakoTibhiH kUTairghaTanAzrayAM triyamucaipAla pairaparaizcATiruttuGga toraNamaNimarIcipiJjaritAmara bhavanaM mahAbhAgabhavanairupazobhitaM rAjapuraM nAma nagaram / 1 pAyA jAtA hai| jinameM, nikaTavartI kapota- pAliyoM para baiThe hue totAoM ke baccoM se harita va lAla maziyoM kI bhrAnti utpanna ho rahI hai / jahA~-tahA~ samIpa meM ghUmate hue nIlakaMTha pakSiyoM ke paMkhoM se utpanna hone vAlI pracura nIla kAnti se, jinameM, indunIla maNiyoM kI kAnti luptaprAya horahI hai / vAyu ke saMyogavaza utpanna hue kampana se madhura zabda karatI huI / ( choTI-choTI ) ghaMTiyoM kI zreNiyoM se vahA~ kI pAlidhvajAe~ - cinha zAlI vastradhvajAe~ bhI madhura zabda kara rahI haiM unake kalaraSoMmadhura zabdoM ko sunakara jahA~ para vidyAdharoM kI kamanIya kAginiyoM dvArA nRtya vidhi Arambha kI gaI hai| jo sImAtIta vemaryAda -- phailate hue cUne ke zubhra teja se AkAza gaGgA ke pravAha kA sandeha utpanna karate haiN| jo aise pratIta hote haiM-mAnoM- - zrAkAza rUpa vRkSa ke praphullita puSpoM ke ujvala gucche hI haiN| jo aise mAlUma par3ate haiM- mAnoM svarga aura pRthivIloka ke madhya antarAla rUpI koTara meM jalate hue ujvala dIpakoM kI zreNI hI hai| athavA jo aise pratIta hote haiM - mAnoM - AkAza rUpa devatA ke mastaka ko alaMkRta karanevAle zvetakamaloM kI zreNI hI hai / athavA mAnoM - tIna loka meM sthita bhavyaprANiyoM ke samUha kI puNya samudAya rUpa dhAnya ke utpAdaka kSetra - kheta hI haiM / athavA jo aise pratIta horahe haiM-mAnoMAkAzarUpa samudra kI phainarAzi ke putra hI haiM / athavA mAnoM AkAzarUpa zakkara ke mahAn hAsya kA vistAra hI hai / athavA mAnoM - jyotirloka - candra ca sUrya Adi ke sphaTikamaNiyoM ke aise krIr3A parvata haiM, jo ki TA~kiyoM se ukIre jAne ke kAraNa vizeSa zubhra haiN| athavA mArno - AkAza rUpa vana ke airAvata hAthI ke kula meM utpanna hue zubha hAthiyoM ke bacce hI haiM / isIprakAra sarvatra phailanevAlI aneka ratnoM kI kAntirUpa taroM ke prasAra phailAva se aise pratIta hote haiM, mAnoM- bhavyaprANiyoM ko svarga meM ArohaNa karane ke lie, sIr3hiyoM ko racanA hI kara rahe haiN| athavA aise mAlUma hote haiM-mAnoM - akhila vizva - samasta bhavyaprANI samUha -- jo ki mojJa meM gamana ke yogya bhAvoM- paramadharmAnurAga rUpa bhakti- zrAdi- ke samUha se atizaya - zAlI - mahAna hai, use saMsAra samudra se pAra karane ke lie jahAja hI hai / isIprakAra jo caityAlaya, pA~ca prakAra ke mANikyoM se jar3A gayA hai aprabhAga jinakA aisI zikharoM se aneka prakAra kI racanA sambandhI zobhA ko dhAraNa karate haiN| uktaprakAra ke caityAlayoM se tathA aise dhanAvyoM ke mahaloM se, jinhoMne megha-paTala kA cumbana kiyA hai evaM jinhoMne asyanta U~ce maNimayI daravAoM ke maNiyoM kI kiraNoM se devavimAnoM ko pItavarNazAlI kiyA hai, suzobhita rAjapura nAma kA nagara hai' / 1. utprekSAdisaM karAlaMkAra /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 yazastilakA mere sarvasAraM vidhinA darzavitasya lokasya / amarapurIlakSmI mam sRhaM prayazane // 46 // samosamarthaH prabhaveskusa eka tatra ripulokaH / TisparzabhayAdiva madhye prAkAranimaNim // 47 // paricAyaka parakRtamAbhAti samantataH puraM ramyam Ayasanigadaniva suraharaNabhayAdiva jamena // 48 // viSa-sodhamUrdha matrokaiH kumbhAH kAJcanakalpitAH / bhAnti siddhavAH zeSAH siddhArthakA iva // 49 // vilAsinIryatra vinirmAya na bokne manavibhramabhIva vyadhAvanagocarAH // 50 // emamadhvaMsiyutralokavilokanAt bhAra sarvadA ma purANapuruSI hRdi // 51 // kAkAminI bhayAdiva namAtmajA / viveza haradeza sadanavarA / / 52 / / yatra jAnavara prasAdhitAlakA maropakAraiH, alikA hUNaraGgavaGgAritAkoribhi:, upasarpitavilAsavikApAvirala hama aisI utprekSA karate haiM- jo rAjapura nagara atyanta manohara hone ke phalasvarUpa aisA pratIta hotA thA mAnoM - madhyaloka kI janatA ko svargapurI kI zobhA dikhane ke lie hI brahmA ne sarvotkRSTa vastue~ grahaNa karake atyanta sAvadhAnI se isakA nirmANa kiyA thA |246|| jisa nagara ko naSTa karane ke lie jaba yamarAja bhI samartha nahIM haiM to use zatru-loka kisaprakAra nae kara sakate haiM? tatrA'pi - zatrukRta bhaya na hone para bhI prAkAra ( koTa kI racanA meM hama aisI kalpatA karate haiM ki dhUli dvArA sparza hojAne ke Dara se hI mAnoM - arthAna - yaha dhUli - dhUsarita ( malina ) na hone pAve isI hetu se hI usake cAroM ora phoTa kI racanA kI gaI thI* ||4|| cAroM ora khAtikA - ( khAI ) maNDala se vibhUSita huA atizaya manohara jo nagara sarvatra aisA zobhAyamAna pratIta hotA thA mAnoM atyanta ramaNIka hone ke kAraNa - 'kahIM deSatA loga IrSyA-vaza ise curA na le jaoNya' isa Dara se hI vahA~ ke puruSoM dvArA lohe kI sauMphala se jakar3A huA zobhAyamAna horahA thA re ||48 || prastuta rAjapura meM kucha vizeSatA hai jahA~para rAjamahaloM ke ucca zikharoM para sthApita kiye hue suvarNakalaza aise adhika zobhAyamAna hote the mAnoM- devaSizeSoM kI kamanIya kAbhiniyoM dvArA Aropita kI gaI mastakoM para sepI gaI - pIle sarasoM kI AzikAe~ hI haiM kyoMki zikAe~ bhI to mastakoM para kSepI jAtI hai || 46 // jahA~ kI kamanIya kAminiyA~ zvanI adhika khubasUrata thI ki brahmA ne pahile una sundariyoM kI racanA ko sahI, parantu pazcAt unakI javAnI avasthA meM unheM usane apane netroM se nahIM dekhA / kyoMki mAnoM use apane citta ke calAyamAna hone kA bhaya thA // 50 // kAmadeva kI sarvotkRSTa sundaratA ke abhimAna ko naSTa karanevAle vahA~ ke atyanta khubasUrata navayuvaka samUha ko dekhane se hI mAnoM - purANapuruSa - zrInArAyaNa ( zrIkRSNa ), apanI priyatamA lakSmI ko hameza apane vakSaHsthala para dhAraNa karate the| ( kyoMki mAnoM unheM isa prakAra kI AzaGkA thI ki kahIM hamArI lakSmI yahA~ ke sarvottama sundara navayuvakoM ko na cAhane lage! kyoMki anokhe sarvAGga sundara navayuvaka ko dekhakara kauna ramaNIka ramaNI purANa puruSa - jIrNa vRddha puruSa se pyAra karegI * // 51 // jisa nagara kI kamanIya kAminiyoM ke sAtha rati vilAsa karane kI AzaGkA (bhaya) se hI mAnoM pArvatI paramezvarI, apane priyatama zivajI kI rakSA meM tatpara hotI huI - mahAdeva ke vyabhicAra kI AzaGkA se bhayabhIta hotI huI unake Adhe zarIra meM praviSTa huI / / 52 / / jisa rAjapura nagara meM kAmadevarUpa mahArAja kumAra ne, madanotsaba ke aise dinoM meM, ( zravaNa mAsa 2. AkSepa utprekSAlaMkAra / 3. uraprekSAlaMkAra / 4. utprekSA va upamAlaMkAra | 6. hanugarnitaM tprekSAlaMkAra / 7. umezAlaMkAra | 1. kAra 5. zleSa va utprekSAlaMkAra /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama zrAzvAsa pilokavilocanalIlAkamalaiH, saMkalpitakapolalAvaNyama samAgamaiH, visphAritAmRtakAntabimsAgharasaH, saMjanitasmarasArAlA - karNapUraiH, udArahAranijharocittacakroDAvalavihArasaMpAdibhiH, stana mukulamRgAlamIlAvalivAhinIvihitajanakelivibhramaH, pradarzita manohaMsAvAsanAbhIvalamigamaH, prakaTitavetobAsanivAsazAsanamasIlimitratalipispardhamAnaromarAjibhiH, vistAritapamastamayasAmrAjyavihajaghanasiMhAsanaiH, saMvAritAkadalIkANDakAnanaiH, gharaNanagnasaMpAditaratirahasparapadApavirecanaiH paurAganAjanaiSinodhamAna iva manasijagahArAjanandano nijArAparassaraseSavapyussvadivaseSu na parapurapurandhrINAmahaNAyu paricayaM kAra / tatra [cAssi] samastamahImahilA zivaNDamaNdana kare pure putino harivaMzajanmanaH pracaNDadoIparamaNDalImaNDana. maNDalAmAvaNviArAtiprakANDasya caNDamahAsanasya nRpateHsUnuH parAkramApahasitanRganalanahuSabharatabhagIrathabhagadatto mAra (R) ke kRSNa va zukla pakSa kI tRtIyA va phAlguna zukla trayodazI ye madanatsava ke divasa kahe jAte haiM, kyoMki ina dinoM meM striyA~ nagara se bAhira bAga-bagIcoM meM jAkara kor3A karatI huI kajalI mahotsaba manAtI hai) jo ki apanI pUjA kI jAne ke kAraNa sarasa-citta meM ullAsa utpanna karane vAle bhI haiM, dUsare nagara kI khiyoM dvArA kI huI apanI pUjAoM kA paricaya (jAnakArI) prApta nahIM kiyaa| kyoMki vahA~ para aisA pratIta hotA thA mAnoM-yaha-kAmadevarUpa mahArAjakumAra-prastuta nagara kI aisI sundara zrIsamUhoM dvArA krIr3A karAyA jArahA thaa| jinhoMne apane kezapAzarUpacamaroM kI sevA nirantara susajjita kI hai| jinhoMne lalATarUpa aGgaNa kI zreSTha nATyabhUmi para apane bhRkuTIrUpa latAoM ke agrabhAga susajita kiye haiN| jinhoMne aise netrarUpa lIlA kamala pradarzita kiye hai. yA nikaTa kiye haiM, jo ki apanI zobhA ke vinasa se nirantara kI jAnevAlI sundara ciAyA se muktaH hai| jinhoMne gAloM kI khubasuratIrUpa madya athavA basanta samAgama kI sucArU rUpa se racanA kI hai| jinhoMne amRta-samAna atyanta mane hara (moThe) bimbaphala sarIkhe apane zroThoM kA rasa ghistArita kiyA hai, athavA priyatama ko pilAyA hai| jinhoMne kAma se utkRSTa pArtAlAparUpa karNa-AbhUSaga bhalI prakAra sthApita kiyA hai| 'arthAn jo (strI-samUha), kAmohIpaka, sarasa va vilAsayukta madhura bhASaNa rUpa karNAbharaNa se vibhUSita hai| jo atyanta manohara motiyoM kI mAlArUpa jharanoM se yogyatAzAlI ( sundara pratIta hone vAle ) stanarUpa krIr3A parvatoM para bihAra utpanna karatI hai| jinhoMne, stanarUpa avikasita (vinA phUlI huI) kamala kaliyoM sahita mRgala kI zobhA ko dhAraNa karanevAlI udararekhArUpa nadiyoM meM jalakrIr3A kA vilAsa kiyA hai| jinhoMne manarUpa ha~sa ke niyAsa kA kAraNa aisA nAbhipaara kA madhyabhAga dikhAyA hai| jinhoMne aisI romAvalI pradarzita kI hai, jo kAmadeva kI vasatikA (nivAsasthAna ) ke nimitta se likhe hue lekha yA zrAdeza kI aJjana-likhita lipa ke sAtha spardhA ( tulanA ) karatI hai| sidoMne aise nitambarUpa siMhAsana prakaTa kiye haiM. jo paripUrNa sukharUpasAmrAjya (cakravartitva ) ke pratIka hai| jinhoMne dhArUpa keloM ke svambhoM ke samUha kA pradarzana kiyA hai evaM jinhoMne caraNoM ke nakhoM dvArA saMbhoga sambandhI gopanIya tasya ko prakAzita karane ke hetu magiyoM ke dIpakoM kI kalpanA sRSTi utpanna kI hai| samasta pRthivIrUpI kAminI ke mastaka para tilakaracanA karanevAle ( sarvazreSTha) usa pajapura nagara meM, pUrvopArjita viziSTa puNyazAlI, harivaMza meM utpanna hue evaM apanI balipa bAhadaNDa maNDalI ko alaMkRta karanevAle khaDga dvArA, zatruoM kI prIyA vidAraNa karanevAle ( mahAna parAkramI ) aise "caNDamahAsena' nAmaka rAjA kA putra 'mAridatta' nAma kA rAjA thA, jisane apane mahAna parAkrama dvArA naga, nala, nahuSa (yAdavoM * 'lApakalApa' itiha.li. saTika (ka-ga) pratiSu paatthH| 1. 'mahilAmaNDalA iti. prataupATha: / 2. 'caNDamba caNDamA' / 3. sNsaalNkaar|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastila kacampUkAvye do nAma rAjA | bAlakA emIsamAgamaH kulavRddhAnAM pratipakSa pitRdhanasapovana lokasvAjAta vidyAvRddhagurukulapAsanaH samAnazIlatryasana cAritra sacitra parivRtaH samAdibhavatA ca tAsayIkena vayasA niraGkuzatAM nIyamAnaH, dasvayaM parigRhItavIraparikA vidhiH, ubhayakaH kazrAmyonyAbhimukha niSThIna makzauryazrIbeNidaNDAnukAriNA dAnadravega zyAmatapobhitibhiH, madirAmasya / donmatramadhukara rAjana DipiGamA DambaraiH krodhAnajvAlAkarAlalocanApatisakaladikpAla sAdhvasaH anurasAradhirathonmAdyamiyo' dastaddara va niSThura miTa samdhupAthaH prabAhalAvitapurasadanaiH, kA rAjA ), bharata (RSabhadeva ke putra ), bhagIratha ( sagaraputra ), aura bhagadatta ( rAjA vizeSa ) - zrAdi parAkramI rAjAoM ko tiraskRta kiyA thA / H jisane vAlyakAla meM hI rAjyalakSmI prApta kI thii| usake kuloM (pitA va dAdA Adi ) meM se kucha to svargavAsI aura kucha sAMsArika viSayoM se biraka hokara dIkSita ( vapasvI ) ho cuke the isalie use zAstrajJAna se mahattA prApta kiye hue gurukula ( vidvAnoM va prazasta rAjamantriyoM kA samUha ) se zAstrajJAna ke saMcaya karane kA avasara hI nahIM mila sakA, jisake phalasvarUpa ( mUrkha radda jAne ke kAraNa ) vaha aise bhANoM ke putroM se jo isI ke samAna duSTa prakRti, durvyasanI va durAcArI the, veSTita rahatA thAunakA kusana karatA thaa| jisake pariNAma svarUpa yuvAvasthA ke prApta hone para vaha mAridatta rAjA niraMkuza -- uckula (sadAcAra kI maryAdA ko ur3ana karanevAlA ) ho gyaa| nItiniyoM' ne bhI kahA hai ki "javAnI, dhanasampatti, aizvarya aura ajJAna, inameM se prApta huI eka-eka vastu bhI mAnava ko anayakukmoM meM prerita karatI hai, aura jisa mAnava meM ukta cAroM vastue~ yauvana va dhanAdi - iDI maujUda ho. usake anartha kA to kahanA hI kyA hai| arthAt usake anartha kI to koI sImA hI nahIM rahatI / prAkaraNika pravacana graha hai ki prastuta mAridatta rAjA meM ukta cAroM anarthakAraka vastuoM kA sammizraNa thA, isalie vaha yuvAvasthA prApta hone para rAjyalakSmI Adi kI madahozI- yaza kutsana meM par3akara niraMkuza ( svacchanda ) hogayA thA / vaha ( mAridasa rAjA ) kabhI svayaM bIroM kA bAnA ( zirastrANa lehaTopa va bakhtara Adi ) dhAraNa kiye hue kisI samaya aise hAthiyoM ke sAtha krIr3A karatA thaa| jinakI gaNDasthalabhittiyoM, donoM ( vAma aura dakSiNa ) gaNDasthaloM ke madhyadeza meM paraspara sammukha baiThI huI manazrI madajala rUpa lakSmI aura zauryazrI ke ba~dhe hue kezapAza ke samAna [ marane vAle ] madajala se zyAmavarNavAlI hocukI thii| jinhoMne gaNDasthaloM se pravAhita mada ( dAnajala ) rUpa madirA kI duravyApI sugandhi kA pAna karane se harSita hue bha~varoM ke zabdoM dvArA paToM ( nagAr3oM kI dhvani dviguNita dugunI ) athavA niraskRta kI hai / } jinhoMne krodhAgni kI jvAlAoM se bhayAnaka netroM dvArA samasta indrAdikoM ko athavA zatrubhUta rAjAoM ko bhaya utpanna kiyA hai| jinhoMne sUrya kA ratha nIce girA dene ke chala se Upara uThAye hue zuNDAiNDa (sUr3oM) se nirbhayatA pUrvaka paTTI kara (Da) lAlArUpa jalapravAha se devavimAna prakSAlita kiye haiM / (ka, kha, ga, gha ) pratiyoM meM saMkalana kiyA gayA hai / 'mithodarata' pATha 1 ka zuddha pATha halisa suprati meM hai, jo ki prata sampAdaka 2, tathA ca viSNuzamAM - yo naH prabhutvamavivekitA / ekaikamapyanarthAya kimu yatra catuSTayaM // 1 // 1 hitopadeza se saMkalita - sampAdaka
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvAsa karApalepabhayabhrasyadAzAkaraTivaTara, pradhAnajavakampitaJcaraNidevataH, caraNamyAsanamadugolaka [bhAra] dalitoSakamAvalI, prazpakapura:pakSatramiprArambhavijIbhataprabhavanajanitakulazailazikharaviyaTana, kaTakaNDUyanavinodabhanamahAmahIpanivAhI, samasyAmA saMmatusocachalaphalogitAmayavidhimanopahArasaMtapitamapuruSa:, manasnu nRtasaMhArasamarikha, dRNiSu ksakAlAmirisa, kameSu vinivezitavizasanakarmabhiriva, kareSu nihitavadhakriyApArita, pAdeSu saMpAdirAvAsapAritra, bAladhi , niyukapamAriSa nijamadagambhAnubandhavAdhitAparahiradamadame syandanavedamupatiSThamAnaiH, marazirodarza pradhAcaniH, suragAlokaM puraH pranibhAsamAnaiH, sapanadvipamAghAghrAyaM prakSubhyaniH, pratirobhamaNisvabhAva saMrambhamANaiH, jhamelakaviSaya vinihandhatiH, gocaraM parilumpamAnaiH, pralayakAlAnilayasitAcasakulavibhISaNaH, pratikarizayana girikalIlAlulitamahAkhilAzAnimigaNazaileH, pharaniSpAraNapAtisasAlavanaiH, dantakosimutpAritapurakapAH, svakIyabalavijijJApavimarava ravirapAr3ambaraM radeSu jinakI zuNDAdaNDoM ke saMcAra ke bhaya se diggajendroM ke samUha idhara-udhara bhAga rahe haiN| jinhoMne zIghra gamana ke bega se pRthivI kI adhiSThAtrI devatA kAmpata kI hai| jinhoMne paroM ke sthApana se jhuka hue pRthivI maMDala ke bhAra se dharaNendra ( zeSanAga ) ke phaNAmaeDala cUNIkRta (cUra-cUra ) kara diye haiN| pRSThabhAga, aprabhAga gha vAma-dakSiNa pArzva bhAgoM ke caka sarIkhe bhramaNa ke prArambha se bar3hI huI vAyu dvArA, jinhoMne kulaparvatoM ke zikhara vighaTita kiye haiN| jinhoMne gaeDasthaloM kI khujalI khujAne kI kIr3A se vizAla vRkSoM ke samUha tor3a die haiN| jinhoMne, samasta prANiyoM kA cUrNa (ghAta) karane se atyadhika uchalate hue khana kI dhArAoM kI akhaNDa pUjA dvArA rAkSasoM ko samtaya kiyA hai| jo aise pratIta ho rahe the-mAnI-jinhoMne apane cittoM meM pralayakAla ko hI sthApita kiyA hai| jo aise mAlUma par3ate themAnoM-jinhoMne apane netroM meM pralayakAlIna agni va pralayakAlIna rudra ko hI dhAraNa kiyA hai| isIprakAra jo aise jJAta hote the-mAnoM-jinhoMne dA~toM meM hiMsA karma ko hI Aropita kiyA hai| evaM mAnoM jinhoMne zuNjAdaNDoM meM hiMsA karane kA upAya hI sthApana kiyA hai| evaM mAnoM-jinhoMne pairoM meM vanapAta ko utpanna karAyA hai / arthAt--jinake caraNoM ke nikSepa se aisA pratIta hotA thA, mAnoM-bApAna hI horahA hai| aura mAnoM-jinhoMne pU~choM meM yamarAja ke daNDoM ko hI sthApita kiyA hai| jinhoMne apane madajaja ke gaMdha kI nirantara pravRtti se dUsare hAdhiyoM kA mada pIr3ita kiyA hai| jo, ratha ko bhalIbhA~ti jAnakara use bhaGga karane ke uddezya se grahaNa karane ke lie prApta horahe haiN| jo mAnava kA mastaka dekhakara usapara hamalA ( AkramaNa ) karane ke hetu usa ora daur3e Arahe haiN| jo ghor3oM ko dekhakara una sahita rathoM para AkramaNapUrvaka camaka rahe hai| arthAn-unake sAmane TUTa par3ate haiN| jo zatruoM ke hAthiyoM kI madAMdha sUMghakara kSubhita ho rahe haiN| jo zatru saMbaMdhI hAthiyoM ke ghaMTAsphAlana kA zabda sunakara kupita horahe haiN| jo U~ToM kA sthAna svIkAra kara raheM haiN| arthAn-jo AkramaNa-hetu U~ToM ke sammukha prApta horahe haiN| jo chatra-bhaGga kara raheM hai| jo, pralaya kAlIna pracaNDa vAyu dvArA ur3Ae hue parvata-samUhoM ke samAna bhayaMkara haiN| jinhoMne geMda kI krIr3A-samAna saralatA pUrvaka ukhAr3e hue vizAla caTTAnoM ke khaNDoM dvArA kSudraparvata isalie cUra-cUra kiye haiM: kyoMki mAnoM-unheM. unameM-zudraparvavoM meMzatru-hAthiyoM kI zakkA-bhrAnti-utpanna hogaI thii| zuNDAdaraDoM ke tAr3ana dvArA jinhoMne zAlavRkSoM ke vana jar3a se ukhAr3a die haiN| jinhoMne dA~toM ke agrabhAgoM dvArA nagara ke daravAjoM ke kivAr3a tor3akara nIce girA diye hai| jo apane parAkrama kA bodha (jJAna ! karAne kI inchA se hI mAnoM-damtarUpa musaloM para sUrya-ratha ko mahAn dhurA kA vistAra dhAraNa kiye hue haiM / 1. ' vinaH ' iti i. li. ma. (ka) panI pAraH |
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazasvicampUkAvye zeSaM puSkareSu mandarAcalaM zarIreSu mahApaNAH kozakaTastrotassu sUrya locaneSu tArAmacaM vimbuSu ca makheSu patha parAviparohaNapraNidhibhiH, bisatantuvat pratinalikaiH vIraNapraroha vatparya svavAhariH, vAtAnatrammacitavanaiH pramadivAlAstambhaiH ghRNAlA samititArgaNaiH kumudakANDavadunmUktimivAce mukhapaTAbhogavacagaNitakareNubhiH paramANucchocanagopAdapi dUratarasaMcaraNAraiH karmatAlapavanaparikSiptadiganta dhanasaMpaiH, gaganAtrAbhorakRSitakara sUtkArakampitamaikokaiH pazupramAthonmathitamArtaNDamaNDa popadedimasanabhobhAgaH, bahAvagAhakAlidevate kAmadAravihAravizAsita banadevIsaMdohe, ki vegavIthIparimANaiH zAmyA samapramAsairiva sakalAgayatamAnetuM pravRtiH sAmarthaH saha cikrIDa | 18 " zarIroM para sumeruparvata ko, aura liGgamahAnAdayoM ko dhAraNa karate hue hI mAnoM nakSatra-maMDala ko evaM nakhoM meM candramA ko ne dvArA mahAvatoM ke vacana prayoga isIprakAra jo zuNDA daNDoM para nAgarAja ( zeSanAga ) ko, (jananendriya) chir3oM evaM gaNDasthala pravAhoM meM gaGgA va yamunA Adi pratIta ho rahe haiN| evaM jo netroM meM sUrya ko aura madavinduoM meM aura vegoM meM vAyu ko sthApita hue hI gAnoM yA kuzoM ke prayoga usaprakAra tiraskRta kie gae haiM jisa prakAra vRkSoM ko tor3akara tiraskRta kiyA jAtA hai| sRNAlatantuoM ke samAna ( saralatApUrvaka ) jinhoMne lohe kI sauMphaleM tor3a dI haiN| jinhoMne bandhana-khambhe usaprakAra saralatA pUrvaka nIce girA diye haiM jisaprakAra uzIra ke tRNAGkura saralatA se tor3akara nIce girA diye jAte haiN| jinhoMne rassI vagairaha baMdhana isaprakAra saralatA se chinna-bhinna kara diye haiM, jisa prakAra latAoM ke samUha saralatA se tor3a diye jAte haiN| isI prakAra jinake dvArA bandhana-saMbha saralatApUrvaka upAya kara usa prakAra cUra-cUra kara diye gaye haiM, jisa prakAra kamala daMDa (mRNAla) kharalatA se khAda kara cUra-cUra kara diye jAte haiN| isI prakAra jinhoMne mRNAla samUha kI bhA~ti bhalAe~ - kivAr3oM ke daMDe (bede) Ta kara diye haiN| jinhoMne zarIra bA~dhane vAle khaMbhe, usaprakAra ukhAr3a diye haiM jisaprakAra zveta kamala-samUha saralatA se ukhAr3a diyA jAtA hai| jinake dvArA dUsare hAthiyoM kA samUha usaprakAra tiraskRta kiyA gayA hai bhagA diyA gayA hai, jisa prakAra kRtrima siMha kI mukha sambandhI Alepa vastu saralatA se tiraskRta kI jAtI hai-iTA dI jAtI hai athavA jisa prakAra kRtrima siMha ke mukha kA vastravistAra saralatA se haTA diyA jAtA hai| jinheM bIra puruSa paramANu-samAna netra ke viSaya se dUra raha kara vaiSTita kara rahe haiN| arthAt jisa prakAra sUkSma paramANu dRSTigocara nahIM hotA-netroM se dUra rahatA hai. usI prakAra vIra puruSa bhI jinheM mayAnaka samajha kara dUra se unheM veSTita kara rahe haiM-dUra raha kara jinheM ghere hue haiN| jinhoMne karmarUpI tAlapatroM kI vAyu dvArA meghapaTala dizAoM meM ur3A diye haiN| AkAza kI sugandhi ko sU~ghane ke uddezya se hI mAnoM Ter3he kie hue zurahAdaMDoM ke zabda vizeSa se jinhoMne brahmaloka kampita kiye haiN| jinhoMne dhUli ke prakSepa dvArA sUryamaNDala ko dUra pheMka diyA hai| jinhoMne kIcar3a ke lepa dvArA AkAza kA pradeza durdinIkRta (meSa va kohare se AcchAdita) kiyA hai| jinhoMne nadI va sarovara yAdi ke jala ke vilona dvArA jala devatAoM ko dUra bhagA diyA hai| jinake dvArA svecchApUrvaka kie hue paryaTana se vana deviyoM kI zreNI bhavamI kI gaI hai| isI prakAra jinhoMne saMcAra karane yogya SIdhI (madhAvabhUmi) kA vistAra apane vizeSa vega dvArA upana karane se nApa liyA hai| evaM jinakA svabhAva bauddha darzana ke zAkha ke samAna samasta pRthivI maMDala ko zUnyatA prApta karAne kI ceSTA meM hai| arthAt jisa prakAra bauddha darzana * 'vighaTitattaTikArgala' iti i. li. saTi. ( ka ga ba ) pratiSu pAThaH / A. pathApanAya stamnaiH" iti TippaNI (ka, ca) pratiSu * 'sara' iti i. li. saTi (ca) pratI pAThaH / 1. samuccaya va dIpakAlaMkAra / L
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa 16 kadAcita koNakoTikala + kandukAmbaracAraNA pariskhalita digdevatAvimAnamaNDalo duSTAzvaiH saha prIti kn| kadAcitribhujaparAkamAcitAsarAjalavyAla mahAsarasInAmasi cijagAde | kadAcidadatidurdazArdUlaH kRtkolakurAmAyika tkAracorAsvaraNyAnA vijahAra / kvAcinniyuddhAyAsita prabala ghetAlaH pUtanAkaroDramara umaskAravanasAH kSapAyu pitRnAvanoH saMcacAra | kadAcidasahAyasAhasaH sAzraryazauryanirmita binaravIrAvatAramupAlacUDAmaNimarIcipasaraparastANDatrita caraNakamalaH zatrukSatrika netrApAGgasaGgo chipAdAnAmAtmAnaM pALatAM ninAya / kadAcittauryatrikAzivizepatrijagandharvalokaH kha+tikatAyaraGgeSu vanadevatAnAM samAjaM nayAmAsa / samasta prathivI maMDala kI zUnyatA kA samarthaka hai usI prakAra hAthI bhI samasta pRthivI maMDala ke pAta dvArA usakI zUnyatA ke utpAdaka haiM / .. kisI samaya balle ke aprabhAga dvArA tAr3ita kI huI manohara geMda ko AkAza meM prApta karAne se stabdha - nizcala kiye haiM dizAoM meM sthita devavimAnoM ke samUha ko jisane aisA vaha mAridatta rAjA duSTa ghor3oM se prema pradarzita karatA thA unake sAtha kIr3A karatA thaa| kisI avasara para apanI bhujAoM ke parAkrama se nAnAbhA~ta ke yuddha meM prerita kiye haiM mahAna magara Adi jala jantuoM ko jisane aisA vaha rAjA, vizAla sarovaroM kI jala - rAzi kA vilor3ana karatA thaa| kisI samaya vaha apane bAhudaNDa dvArA vizeSa balazAlI vyAghra - siMhAdi ko mRtyu mukha meM praviSTa karAtA huA aise vizAla banoM meM vihAra karatA thA, jo ki parvatoM kI vica - guphAoM kI gaMdha sU~ghane vAle ulluoM ke raudra ( bhayaMkara ) zabdoM se bhayAnaka the kisI samaya apanI bhujAoM dvArA kiye hue yuddha se pracaNDa betAloM kA damana karatA huA yaha rAjA rAtriyoM meM aisI damazAna bhUmiyoM para bihAra karatA thA, jo ki rAkSasiyoM ke hAthoM para vartamAna utkaTa imarudhoM ke zabdoM se bhayAnaka thIM / 1 kisI samaya usane, jo ki advitIya ( bejor3a ) sAhasI thA aura jisane apanA caraNakamala Azcaryajanaka vIratA se pUrva meM jIte jAne se natrIbhUta hue, durbAra- durjeya aura yoddhAoM meM janma dhAraNa karanevAle aise rAjAoM ke mukuTamaNiyoM kI kiraNoM ke prasAra ( phailAva ) rUpa tAlAba meM nacAyA hai / kisI avasara para usane apanA zarIra zatrubhUta rAjaputroM kI yuvatI ramaNIya ramaNiyoM ke kaTAkSoM kI saMgati se kaTa huI lAjAaliyoM ( mAGgalika akSata vizeSoM) ke Upara girAne kI pAtratA ( yogyatA ) meM prApta kraayaa| kisI samaya gIta, nRtya va vAditra zAstra meM cAturya kI vizeSatA se gAyaka -samUha ko jItanevAle usane manohara banoM ke latAmaNDapoM kI raGgasthaliyoM-nATyabhUmiyoM para vanadevatA kI zreNI kA nRtya karAyA / 1. saMkarAlaMkAra / * 'kandukAntara' iti i. li. mU. ( ka, kha, ga, gha, ca) pratipAH / A 1 stuti kakhenalatA iti ha. li. rAdi (ka, ga, ca) pratiSu pAThaH / asya pacanasamUhaH-- valatikadezasabhyamvinalatAmaMDapanRtya bhUmiSu / nAgarasya patrikAyAM tu sani banakhamuddaH khelane kIcana miti likhitaM /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakaca spUkAvye kadAciddAtrINAmakArI vijRmbhaNajaladharaH, colI bhrUlatAnartamAnilaH keralInAM nayanadIvikAlikalahaMsa, siMhalI mukhakamalamakarandapAnamadhukara pharyAdInAM kucakalaza bikAsaH, saurASTrIya balivAhinI vinodakuJjaraH, kambo tatti garbhasaMbhogabhujaGgaH, pachatrIpu nitamba sthalI khelanakuraGgaH, kaTiGgInAM ca kisalayotsava punpAkaraH [sa] sAraM 20 vimvayAmAsa / kisI samaya aise mAridatta rAjA ne nimnaprakAra bhinna-bhinna deza kI ramaNIya ramaNiyoM ke sAtha kAma karate hue kAmadeva ko tiraskRta kiyA thA / jo ( mAridatta ) Andhra -- tiliGga -... deza kI lalita lalanAoM kI kezapAza rUpa mariyoM yallariyoM yA latAoM ke ullasitavikasita karane ke lie treat zrarthAt jisaprakAra meghavRSTi dvArA latAe~ ullasita -- vRddhiMgata hojAtI haiM usIprakAra jisakI kAmakrIr3A se Andhra deza kI lalanAoM kI kezapAzavalliyA~ ullasita hojAtI thIM- khila uThatI thiiN| jo coladeza kI ramaNIya ramayoM kI bhrukuTi rUpI latAoM ke nRtya karAne meM malayAcala kI bAyu ke sadRza thA / arthAt -- jisaprakAra malayAcala kI zItala, bhanda sugandhita vAyu se latAe~ kampita hotI huI mAnoM ullAsapUrvaka nRtya karane lagatI hU~ usIprakAra jisa mAridatta ke rUpa lAvaNya se mugdha hokara coladeza kI kamanIya kAminiyoM kI bhrukuTirUpI latAe~ nA~ca uThatI thiiN| jo kerala deza kI kamanIya kAminiyoM kI netrarUpI bAvar3iyoM meM kor3hA karane ke lie rAjahaMsa ke tulya thA / arthAt -- jisaprakAra rAjahaMsa jala se bharI huI bAvar3iyoM meM yatheccha krIDA karatA hai usI prakAra jo mAridatta rAjA kerala deza kI lalita lalanAoM kI kAntirUpa jala se bharI huI netrarUpI yAvar3iyoM meM yatheccha kIr3A karatA thaa| jo laGkAdvIpa kI kamanIya kAmaniyoM ke mukharUpa kamaloM kA makaranda (puSparasa ) pAna karane ke lie bhramara ke samAna thA / arthAt jisaprakAra bha~varA kamaloM ke puSparasa kA pAna karatA hai usI prakAra rAjA mAridatta bhI laGkA dIpa kI yuvatI striyoM ke sandahAsya rUpa puruSarasa se vyApta mukhakamaloM kA pAna (cumbanA da) karatA thA / jA karNATa (deza-vizeSa) kI ramaNIya ramaNiyoM ke bhRGgArarasa se bhare hue kucakalazoM--stana-kalazoM ko suzobhita karane ke lie pallava ke samAna thA / arthAt jisaprakAra komala pallava se jala se bharA huA kalaza zobhAyamAna hotA hai usIprakAra rAjA mAtradatta bhI apane hasvapallavoM dvArA karapATIsiyoM ke zRGgArarasapUrNa kucakalazoM ko suzobhita karatA thaa| jo saurASTra deza kI lalita lalanAoM kI triyArUpa nAdayoM meM kIr3A karane ke lie hAthI ke samAna thA / arthAt-jisaprakAra hAthI nadiyoM meM kIr3A karatA hai, usIprakAra rAjA mAAradatta bhI saurASTra deza kI lalanAoM kI kAntirUpa jala se bharI huI trivalIrUpa nadiyoM meM kIr3A karatA thaa| jo kamboja deza-kAzmIra se Age kA deza kI ramaNiyoM kI nAbhirUpI jA yA vedikA ke madhyabhAga meM kIr3A karane ke lie sarpa samAna thA / arthAt jisaprakAra sarpa, chajjA yA vedikA ke madhya kAMr3A karatA hai usIprakAra mAridatta bhI kamboja deza kI striyoM kI nAbhirUpa chajjA yA vedikA ke madhya kIr3A karatA thA / isIprakAra jo palava deza kI striyoM ke nitamba rUpa sthaliyoM ( unnata pradezoM / parIkSA karane ke lie kastUrimRga ke samAna hai| arthAt jisaprakAra kastUrImRga unnata sthaliyoM para krIr3A karatA hai usI prakAra rAjA mAridatta bhI palva deza kI striyoM kI nitamba sthAlayoM para kor3A karatA thA / evaM jo kaliGga deza ko kamanIya kAminiyoM ke cararUpa palakoM ko ullasita karane ke lie vasanta ke samAna hai / arthAt -- jasaprakAra basantaRtu patroM ko udghAsayukta buddhiMgata karatI hai usI prakAra rAjA mAridatta bhI kaliGga deza kI striyoM ke caraNarUpa palavoM ko ullAsa ( Ananda karatA thA / ' OM 'vijRmbhamANa' iti mUla pATha mukti rATIka pati se saMkalita - rAmpAdaka / 1. zubhArarasapradhAna upabhA Adi zaMkarAlaMkAra / i +
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama zrAzvAsa kadAcidunidvAravindramakarandavimbakoloja baliva pikeSu mAkandarIjalakAvalokanolAvilAsamAnasepu pAcavItUna saurabho DumaramarupamAnamakaradhvajadhvaja, kAminInumadizampAdita kulakAnaneSu, vilAsinIvila kisAnRtasaMta mANakuravakataruSu ramaNImaNimaJjaraziJjiva kularacaraNAsphAlanasana 1 bArzIkazAkhie, parimalamilanmilindasaMdoha - dUSitaSaTpadA tithipAdakadambakusunadhUlidhUsaragharA, aipu, kandara kalApasaMcarayati turavikiranakhamukhAtra likhya mAnava zarIreSu, kAntAra kuhura viharatko phila kula kolAhalo apitAGgavyAdhyAtikA vipAzazakSaNamaMdhukSiSu manasijAjakaca kAradravadhyanhadayeSu vidhAbhisArikAjanAnAmandhatamasaprasAdhiSu, ghorANAmapi praNayinI prarNAti tu mAninAmapi pramAprasAdananyanidAne, zUrANAmapi vallabhAcATukAra kArageDa, yaminAmapi ravizvAtaGkAyataneSu puSpacApazaraprasArasAreSu madhumAsavAsareSu kAmAmadhArAmApede / 21 vaha mAridatta rAjA kisI avasara para kAmadeva kI nivAsabhUmi se saMbaMdha rakhanevAlI sabhogakIdA ko aise Rtu ke dinoM meM prApta huaa| jinameM vasanta Rtu ke dinoM meM-krIr3A karane kI aisI yAr3iyA~ vartamAna hai, jo ki vikasita kamaloM ke puSparasa-samUha se vyAma aura viziSTa tara vAle jala se bharI huI hai| jinameM AmravRkSoM kI latA zreNiyoM ke dekhane se kAmI puruSoM ke cita Ananda ko prApta karAye gaye haiN| jinameM malayAcala kI bhUmi para vartamAna candana vRkSoM ke vana sambandhI puSpoM kI sugandhi se utkaTa (atizaya sugandhita) vAyu dvArA kAmadeva kI dhvajA ke vastra kampita ho rahe haiN| jinameM kamanIya kAsiniyoM kI mukhoM kI madya se- mayaM ke kurale se- vakula vRkSoM ke vana vikasita horahe haiM, ( kyoMki kadhi saMsAra meM aisI prasiddhi hai ki kamanIya kAmanI ke maNDapa (maya ke kurale) dvArA vakula vRkSa puSpa vikasita hote haiM) / jahA~para yuvatI striyoM kI sundara citavana rUpa amRtoM dvArA kuraka vRkSa santRpta-- santuSTa (vikasita ) kiye jArahe hai / kamanIya kAminiyoM ke ratnakhacita nUpuroM ke madhura zabdoM se zabda karanevAle pAdoM ke tAr3ana se jahA~ para azoka vRkSa praphuTita ho rahe haiM, kyoMki kavi saMsAra kI prasiddhi ke anusAra azoka vRkSa, kAminI ke pAda- tAr3ana se vikasita hote haiM) / jahA~para sugandha ekatrita ho rahe bha~varoM ke samUhoM se campA vRkSa zyAmavazAlI kiye gaye haiM / jahA~para kadambavRkSoM ke puSpoM kI parAgoM (dhUliyoM) se bhUmi- maNDala dhUli - dhUsarita horahe haiM / jahA~para guphA-samUhoM meM praviSTa hote hue kabUtaroM ke nakhoM aura mukhoM (Ta) dvArA latAoM ke zarIra dhUme jArahe haiN| gAyoM ke madhya meM saMcAra karate hue kokila-samUhoM ke kala-kala zabdoM dvArA prakaTa kiye gae ( jAge hue ) kAmadeva rUpI duSTa sarpa se, jahA~para kAmI (kha-lampaTa) puruSa vyAkulita-kAma- pIr3ita - kiye gaye haiM / isIprakAra jo (basantaRtu ke dina ) virahiNI striyoM kI virahAjhiko pradIpta karanevAle haiN| jinameM kAmadeva ke dhanuSa kI TaGkAra - dhvani (zabda) dvArA pathikoM ke cita hare jA rahe haiM- kAmavihvala kiye jArahe haiN| kAmoddIpaka hone ke phalasvarUpa jo, abhisArikAoM ( parapuruSa lampaTa striyoM) ko dina meM bhI mahAna aMdhakAra utpanna karane vAle haiM, phira rAtri meM to kahanA hI kyA hai| jinameM yogI puruSoM ko bhI striyoM ke caraNoM para jhukane ke kAraNa vartamAna haiM phira kAyaroM ko kahanA hI kyA hai| jinameM abhimAnI puruSoM ko bhI striyoM ko prasanna karane ke liye dInatA ( yAcanA ) kI utpAdaka kAraNa sAmagrI pAI jAtI hai| jo zUravIroM dvArA bhI kI jAnevAlI striyoM kI mithyA stuti B C * 'mAkandamaJjarIjAlakA kakolAsitavilA simAnaseSu iti ha. li. rAhi. (ga) prata pAThaH / A. Agha 'mAkandaH pikavallabhaH ityamaraH / B. strI C. visaSu iti TippaNI ukta prata arthAt-jinameM vRkSa kI majarosamUhoM se upalakSita kamanIya kAminiyoM ke kAraNa kAmI puruSoM ke cina udAsita - Anandita karAye gaye haiN| * 'kulakeli' iti ha. la. ( ka ga ) pratiSThayaM pAThaH /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye dAdhikaraNakisalayozcAsamasRNitamArganirgamAbhiH, pAdanasamayUkhopahAravihAramahImaNDalAbhiH, mekhalAkalApakalitoMstambhikApumaruktakAmanadevasoyAvatoraNamAlAbhiH, nitambasthalIdi guNitAzokazAkhAzayanasaMnidezAbhiH, tamUharAjivijita latAparohAsamiH, mAmigarbhanirbhassitakI DhAkuskIlakamvasabhiH, balivilAsavilusavallarIcakSanAbhiH, ssanavistAravimbisaprasUnastabakAbhiH, bhupAraparAjisakAntAratAnAbhiH, adharAdharIkRtavAlavAlAbhiH, kapolatalochasassvedajalamArIbAlamu mivAvasapachavAmiH, cirakAntikalapitasaptacchadacnayAbhiH, alaMkArIkRtavamaspativibhUtibhiyupatibhiH saha prasavaneSu me // kadAvinmarakatAmaNivinirmitamUlA, kolakopalasaMpAditabhittibhanikAsu, kAmoparacitasopAnaparamparAsu, mukkAphAlapulinapezalaparyantAsa, karimakaramukhamamAnavArimAratAbhogA, karapAdasturasaramA , dugdhodadhivelAsviva banAnapavalAsa, lAne ke kAraNa hai| jo yogI puruSoM ko bhI saMbhoga kIr3A kI rasarUpa vyAdhi ke utpAdaka sthAna haiM evaM jo kAmadeva ke vANoM kI pravRtti se vizeSa zaktizAlI hai| kisI avasara para vaha mAridatta rAjA pramadavanoM - antaH pura ke bagIcoM-meM aisI taruNiyoM ke sAtha kIdA karatA thaa| kaisI haiM ve taruNiyA~? jinhoMne lAvaNya-vaza bagIce kI lakSmI / patra puSNadi kI zobhA) apane zarIroM para sthApita kI hai| udAharaNArtha-jinhoMne gharaNa rUpa kopaloM ke ullAsa (kIr3A ' dvArA mArga pravRttiyoM komalita kI haiN| jinhoMne caraNa-nakhoM kI kiraNoM se bihAra-yogya pRthvI-maNDala upahArayukta kiye haiN| jinhoMne mekhalA samUha se veSTita apane jaMghA rUpI choTe khambhoM dvArA udyAna devatA kI mahotsava borakha mAlA ko punarata-dviguNita-kiyA hai| jinhoMne apanI nitambasthalI dvArA azokavRkSa kI zAkhAoM kA zayyAsthAna dviguNita kiyA hai| jinhoMne romarAjiyoM dvArA latArUpa aGkara kA vistAra zirakata kiyA hai| jinhoMne nAbhi ke madhyabhAga se kIr3A karane kI kSudra parvatoM kI guphAe~ tiraskRta kI haiN| jinhoMne trivaliyoM kI zobhA dvArA latAoM ke saMcAra yA pAThAntara meM veSTana viraskRta kiye haiN| jinhoMne apane sundara stanoM-kucoM ke vistAra se phUloM ke gucche tiraskRta--lajita-kara diye haiN| jinhoMne bhujAoM kI racanA dvArA vana kA vistAra parAjita-tiraskRta kiyA hai| jinhoMne viphala-sarIkhe aoThoM kI komala kAnti se kamala pallva tiraskRta kiye haiN| jinhoMne gAloM ke prAnta bhAgoM para suzobhita svedajalarUpa. marIjAloM dvArA apane karNapUrapallaba puSpita ( phUloM sahita) kiye haiM evaM jinhoMne kezapAzoM kI kRSNakAnti dvArA tamAlavRkSoM kI kAnti tiraskRva kI hai| kisI avasara para navIna yuvati striyoM se veSTita hue usa mAridatta rAjA ne aisI gRha kI bAvar3iyoM meM usa pracara jalakrIr3A sambandhI sukha bhogA jisaprakAra hathiniyoM se veSTita huA hAthI krIr3Asukha bhogatA hai| kaisI hai ve gRha cAvar3hiyA~ ? jinake mUlabhAga marakata maNiyoM dvArA race gaye haiN| jinakI bhittiyoM kI racanA sphaTikamaNi kI zilAoM se nirmita kI gaI hai| jinakI car3hane-utarane kI sIr3hiyA~, suvarNa dvArA nirmita karAI gaI haiN| jinake prAnta bhAga muktAmaya taToM se ati manohara haiN| jinakA vistAra kRtrima hAthiyoM va kRtrima makaroM ke mukhoM se chor3e jAne vAle jalapUra se pUrita hai| jinake tarasoM kA sanama kapUra kI dhUliyoM ke samUhoM se unnata hai| ve gRha vAvar3iyA~ usa prakAra candana-dhavala thiiN| arthAt zveta candana se zubhra mI jisaprakAra kSIrasAgara ke baTa candana-dhavala hote haiN| arthAn-zveta candana kI taraha zubhra hote haiN| jo 1. sNpraalbaar| 2. sNkraalNkaar| * 'klanAbhiH' iti ha. li. sarTi. ( gha) pratiSu pAThaH /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama zrAvAsa vanasthalISviva sakamalAsu, zizirazailasilAsvira mRgamadAmoDameduramadhyAsu, kaNThIravakaNThapIThecitra sakesarAma, virahiNIzArIrayaTiciva mRNAlanAyinIpu, mantravAdoktizvina vividhapantrazlAdhinIthu, vasansalatAstri vicitrapallavapraphalAskArAdhikAsu gRhadAdhikAsu ko pubhiH karIka kAminIbhiH parivRto jamakIdAsukhamanvabhUn / / antalInasattvaH zarvarIvAtUna iva rajastamobahulo'pi, vanasthaliyoM sarIkhI sakamala thiiN| arthAt-jisaprakAra vanasthaliyA~ sakamala-mRgoM se vyApta hotI hai usI prakAra graha-bAvaDiyA~ bhI makamala thii| arthAta-mAmaloM-kamala pApoM athavA jaloM se vyApta thiiN| jinakA madhyabhAga kastUrI kI sugandhi se usaprakAra snigdha hai jisaprakAra himAlaya parvata kI zilAe~ kastUrI kI sugandhi se snigdha hotI haiN| jo siMhoM kI prazasta gardana-sarIkhI sakesara haiN| arthAta-jisaprakAra siMhoM kI gardana kesaroM-gardanasthita bAloM kI mAlaroM se vyApta hotI haiM usIprakAra gRha-bAvar3iyA~ bhI kesaroM-kamalakasaroM yA kesara puSpoM se vyApta thiiN| jo vihiNI striyoM kI zarIrayaSTi-sarIkhI mRNAlavalayoM se adhiSThita hai| arthAta-jisaprakAra virahiNI striyoM kI zara raSTiyA~, mRNAla nirmita kaTakoM se vibhUSita hotI haiM { kyoMki unakI zarIrayaSTi paritApa-yukta hotI hai ata ye zItopacAra ke lie kamaloM ke mRNAla dhAraNa karatI hai / , usIprakAra gRha bAvar3iyA~ bhI mRNAla-samUhoM se vibhUpita thiiN| jo mantrazArU ke vacana-samAna vividha yantroM se zlAghanIya haiN| arthAta-jisaprakAra mantrazAstra ke vacana aneka siddhacakrAdi yantroM kA nirUpaNa karane se zlAghanIya ( prazasta ) haiM usIprakAra gRha bAvar3iyA~ bhI nAnA prakAra ke yantroM-phubbAroMdhAdi-se prazasta thii| jo usaprakAra vividha bhA~.ta ke palya, phUla va phalAdi kI pracuratA se atizaya pUjAzAlinI haiM |jsprkaar vasanta Rtu saMbaMdhI zAkhAlatAe~ aneka prakAra ke pallava, puSpa va phalAdi kI pracuratA se atizaya sanmAna-zAlinI hAtA hai| jo mA.radatta rAjA, rAtre sambandhI pracaNDa vAyumaNDala ke samAna antaunasatva thaa| arthAtjisa prakAra rAtri kA pracaNDa vAyu-bhaNDala antalIna satva-madhya meM sthita hue pizAca se yukta hoga hai usIprakAra prastuta rAjA bhI antarlInasatva ... zarIra meM sthita hue cala se valiSTa thA / athavA antIna satya-jisakA satva (puNya pariNAma ) antarAtmA meM ho lInatA-tanmayatA - ko prApta ho cukA hai aisA thaa| arthAn -usakA puNya pariNAma AtmA meM kevala yogyatA ( zakti ) mAtra se vartamAna thA kintu prakaTa rUpa meM kusaMga-vaza naSTa hocukA thaa| isIprakAra vaha rAtre sambandhI pracaNDa vAyumaNDala ke samAna rajastamobahula bhI thaa| arthAt -jisaprakAra rAtre sambandhI pracaNDa vAyumaNDala rajastamobahuladhUli va 'ghandhakAra se bahula hotA hai. isIprakAra vaha mAridatta rAjA kI-rAjasI ('maiM rAjA hU~' aisI ahaMkAra-yukta ) prakRti va tAmasI'--(dInatA va ajJAnatA-yukta) prakRti kI adhikatA se vyApta hone para * 'pITIvava' iti hai. li. saTi. (ka, ga) pratidvaye pAThaH / t'kArApikAsa' iti ha. li. sapTi. (ka) pratau pAThaH / 1. saMkarAlakAra / 2, 3, 4. satvarajastamo lakSaNaM yathA vadanamayanA dinasamatA satvaguNena syAt / rajoguNena tossH| sa cAnandaparyAyaH takiMgAni sphUryAdAni, tamoguNena dainyaM janyate / 'hA deva, nASTo'smi vaJcito'smi, zyAdi vadanavicchAyatA ne canAdi vyajanIyaM dainyaM tamoguNalizAmiti / yazastilaka kI saMskRta TIkA pR. 40 se smudt| arthAt satva, raja aura tama kA lakSaNa nimna-prakAra hai / satva guNa se mAnava ke mukha va netrAdi meM prasavatA hotI hai aura rajoguNa se saMtoSa hotA hai, jise Ananda bhI kahate haiN| sphUrti-utsAha-Adi usake jhApaka cinda haiN| evaM tamoguNa se dInatA prakaTa hotI haiN| -hAya deva, maiM naSTa ho gayA, ityAdi dInatA hai| mukha kI mlAnasA banenoM kA saMkoca karanA-Adi dvArA prakaTa pratIta honevAlI dInatA tamoguNa se prakaTa hotI hai| -sampAdaka
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazaskhilAkacampUcane mAnisa ra myasaneSu jasaprItirapi, magaja isa kAmavArapravartayo'pi, dhanurmai vAvaNitamantriloko'pi, raviriSa vilayanazamogapi, basanta va vijAstamdanori, trumAdana ina vidUritakamalollavopi, pAripula ravAnAtmanInatirapi, kamazIba dozagamarudhirapi, kAMdizoka ivAnavasthitakriyogapi, prasipacandra iva durdazepi bacAka hada vArayamitAniyopi, bhI apanI rAjya lakSmI kI prApti-zrAdi sunasAmagrI kI paramparA ko devatA ke adhIna utpanna huI ke samAna sUcita karataH | akSara manusya nahI hU~ kintu devatA hU~, isaprakAra sUcita karatA thaa| o pracaNDa vAyu kI bhA~tti vyasanoM meM baddhaprIti thaa| arthAt-jisaprakAra pracaNDa vAyu vyasanoM-vi-asanoMnAnA prakAra ke padArthoM ko phaiMkane meM anurakta hotI hai usIprakAra prastuta mAridatta bhI vyasanoM ('vacanoM kI kaThoratA, dRSTa kI kaThoratA, dhana kA dUSaNa (zrAmadanI se adhika kharca karanA, paitRka sampanti ko anyAya se khAnA aura svayaM na kamAnA-Adi). "zarAba pInA, 'parakI sevana. "zikAra khelanA va 'juzrA khelanA-ina sAta prakAra ke kukRtyoM ) meM anurakta-buddhi ho karake bhI apane ko devatA mAnatA thaa| jo usa prakAra kAmacArapraparsana / smaraparavazatA-kAmavAsanA kI parAdhInatA meM pravRtti karanevAlA ! thA misaprakAra, jaMgalI hAthI kAmacArapravartana svacchandatA se pravRtti karanevAlA-hotA hai| isIprakAra usake dvArA mantrIloka (saciva-samUha ! usaprakAra apamAnita kiye gaye the jisaprakAra dhanurgraha ( asAdhya prahavizeSa ) dvArA mantriloka ( mantra tantravAdiyoM kA samUha) tiraskRta kara diyA jAtA hai| jo usaprakAra kuvalaya -- pRdhiSImaMDala-kA avekSaNa ( kaSToM ko para dRSTipAta ) nahIM karatA thA jisaprakAra sUrya, kupalayoM (candraSikAsI kamalasamUhoM / kA avekSaNa (vikAsa) nahIM krtaa| jo usaprakAra vijAti Anamdana (nIca jAtivAle naTa nartakAdi puruSoM ko Anandina karanevAlA ) thA jisa prakAra vasantaRtu vi-jAtimAnantana--pakSiyoM kI zreNI kA Ananda denevAlI athavA vi-jAnA-mAnandana ( mAlatI-camelI ke puSpoM ke cisa se vigata-rAhata hotI hai| jo usaprakAra vidUrita kamala-utsava thaa| arthAt-jisane bAsmika hiMsAdi pApoM meM kiye hue udyama ka nikaTavartI kiyA thA jisa prakAra hemanta Rtu vidUrita kamalotsava hotA hai / arthAt kamaloM ke vikAsa ko vidUArata ( hima-dagdha ) karanevAlI hotI hai| jisakI vRti ( jIvikA va pakSAntara meM mAnyatA ) usa prakAra anAtmanAna (AtmakalyANa kAriNI nahIM ) thI jisa prakAra bauddha kI vRtti ( mAnyatA ) anAtmanIna ( Atmadravya kI sattA ko na mAnanevAlI) hotI hai| jo usaprakAra dopa-Agama-ruci (hiMsA pApoM ke samarthaka zAstroM meM ruci ( zraddhA ) rakhanevAlA athavA kAmAdi doSoM kI prApti meM ruci rakhanevAlA } thA jisaprakAra candramA doSA-aAgama-ruci ( rAtri ke Agamana meM jisakI kAnti bar3hatI hai aisA ) hotA hai| jo usaprakAra anaya sthitakriyA-yukta (jisakA kartavya nyAyamArga meM sthira nahIM-nyAyamArga kA ullaGana karanevAle hiMsAdi pApakAryoM ke karane meM tatpara ) thA jisaprakAra bhayabhIta puruSa anavasthita kriyA-yukta ( nizcala kartavya na karanevAlA) hotA hai| jo pratipadA ke candra kI taraha durdarza thaa| arthAm-jisaprakAra amAvasyA ke nikaTavartI pratipadA kA candra sUkSmatara hone ke kAraNa durdarza / par3I kaThinAI se dekhane meM Ane yogya ) hotA hai usIprakAra. mArivata rAjA bhI dudarza thaa| ardhAmme vA meM Ae hue logoM ko bhI jisakA darzana azakya thaa| jo usaprakAra yArabanitA-priya / vezyAoM se prema karanevAlA ) dhA jisa kAra cakravAka (cakayA vAra-ayani-tA-priya (jala-pUrNa pRthivIvAlAya-Adi-kI zobhA se prema karanevAlA) hotA hai| 1. tathA cokkA--'na syA jAtI ghasanne' sAhityadarpaNa rAtama pariH jhoka 25 / arthAt-kavi samaya meM khyAta hai kimAnta meM jAtI (mAlavI-camelI) ke puSpoM kA vikasita rUpa se varNana nahIM hotaa| sampAdaka
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama bhAbhAsa rathamaNamAbhivakA havAlAsakopi, pUrNakArAviriSa madhuvanimmano'pi, basadhyAsa havAmonAbhirato'pi, vigatavipaNAlI sAmAgamA svastha vAtAvaanminAyANaparamparAmAvara evaM vasya dharoddhArakulazikhariNaH kariba sa svabhandAcArapAgaluSitAM nijasalAmImupapAmAsa, kSaNaminimANAmAnaNyajananAmapati vIrakalAvabArAmiyAtmani saMkalpapatA, paradana parimAmadAruNaM nagapAdimpasalamera rAkha kSatraputrANAM kuladharma isi mabhyamAmastha, mASu pariSasyeva manovimoyA kathAsvavitRSyataH, paripAkguNakAriNI bhinyAmApatra paroparodhAnupayujhAnasya, satpuruSamoThI dipAyaniyara parigaNapatA, ghetoSijRmbhagakAmanucaraM bataraNyAsavaramadhamAgalya, jo usaprakAra azAsaka (indriya sukhoM maiM athaSA juA khelane meM lampaTa) thA jisa prakAra gAr3I ke parie ba madhyabhAga anAsakta (dono pahiyoM ke bIca meM par3A dubhA majha-bhorA-sahita) hotA hai| jo yasaprakAra mAtra lamdha-vijumbhaNa (jisane madyapAna meM pravRtti kI hai aisA) thA jisaprakAra kAmadeva madhu-sandha-vijRmbhaNa (vasantaRtu ke prakaTa hone para apanA vistAra prakaTa karanevAlA) hotA hai| jo makara-Adi alajantuoM sarImA AcchodanAbhirata thaa| arthAt-jisaprakAra makara-bhAdi jalajantu accha-uda-nAbhi-rasa (svaccha jala ke mana meM anuraka) hotA hai usIprakAra prastuta mAridA rAjA bhI Acchodana-abhi-rata (zikAra khelane meM vizeSa anurakta) thaa| isIprakAra vaha, jise vipattirUpI pakSasI kA samAgama naTa hogayA hai, aisA thaa| bhAra zatrurata upadravoM se rahita thA, tathApi ukta durguNoM se yukta hone para bhI vaha apanI kalyANaparamparA (rAjyAdi lakSmI se utpanna huI sukhazreNI) ko devatva ke adhIna hai utpatti jisakI aisI mAnavA thaa| aba 'maiM manuSya hI hU~ kintu devatA hU~, jisake phalasvarUpa hI mujhe aisI pracura rAjyavibhUti-saMbaMdhI kalyANaparamparA prApta huI hai| isa prakAra janasamUha ko sUcita karatA thaa| isaprakAra apane peza kI rAjyalakSmI ko svIkAra karate hue aise usa mAridatta rAjAke phulaparva vyatIta hue| kaisA hai yaha mAridatta rAjA? jo pRthiSI ke ukhuraNa kArya ke lie kulaparvata sarIkhA hai| arthAt-jisaprakAra phulAcala pRthivI kA uddharaNa (dhAraNa) karate haiM usIprakAra prastuta mAripatra bhI pRthiyI kA uddharaNa (ziSTa-pAlana aura duSTa-nimaha rUpa pAlana ) karatA thaa| jo apanI aisI yamyalakSmI ko hAthI sarIkhA svIkAra kara rahA thA, jise usane apanI svacchanda AcaraNa rUpa dhUli zarA kaluSitara DAlI thii| arthAt-jisaprakAra svacchanda vihAra karane vAlA madonmatta hAthI apanI pITha kI lakSmI (zobhA) ko parAga-(dhUli ) prakSepa dvArA kaluSita ( dhUli-dhUsarita ) karatA huA use svIkAra karatA hai usIprakAra prastuta mAridatta ne bhI apanI svacchanda ( nIti-viruva) asaspravRtti (parastrIlampaTanA va vezza gamanAdi) rUpa parAga (voSa)dvArA apanI vaMza paramparA se prApta huI ujvala rAjyalakSmI ko kaluSita (makina dUSita) karate hue svIkAra kiyA thaa| jo, keSala kSaNamAtra ke lie cArAdi indriyoM ko kautuka vA pharAne vAlI rAkSasavRtti (zikAra khelanA-Adi asurakriyA) ko apane citta meM vIratA kI kalA ke janma sarIkhI athavA subhaTa vijJAna kI patpatti-sI samajhatA thaa| evaM phalakAla meM aihalaukika pAralaukika pAraNa duHkhoM ko utpanna karane vAle zikAra khelanA Adi durAcAroM ko kSatriya rAjakumAroM kA kulAcAra samajhatA thaa| jo mAridatta, citta meM bhrAnti utpanna karane vAle zAkhoM ke zravaNa karane meM usaprakAra vizeSa tRSNA (bhAsati) karatA thA jisaprakAra marusthala bhUmiyoM para sthita humA pathika mAnasika bhrAnti utpanna karane vAlI kathAnoM ke zraSaNa karane ke ayasara para atyadhika tRSNana karatA hai-ala pInA cAhatA hai| yaha udayakAla meM guNakAraka ( bhaviSya meM sukha denevAle) sadAcAra ke pAlana karane meM dUsare hitaiSI pAsapuruSoM ke bAmaDparA usaprakAra pravRtta hotA thA, jisaprakAra rogI puruSa, udayakAla meM guNakAraka (ArogyatAjanaka) duka 1. saMkarAlaMkAra va ileSopamAlaMkAra /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye vitapastutimulaSu cintAmaNerikha pAta:, sakalajanasAdhAraNe'pi svado trikamasadIkSitasyeva devabhayenAbhinivizamAnasya, nibAjIvanaparapAtu bIpamAmasthApyarakpAraNaspevAvetataH, lAlApAnilagalita hitopadezAvataMsampa, pandanavariSa nAhiyUhivavAratarotsaratakasvAgAvAmojasva katicit saMvatsarA va ticakramuH / sa punarevA napatirAtmarAjapAlpAmeva paNNamAriMdevatApA: purataH sakalasatyopasaMhAsat svayaM ca sakalalakSaNoparanamanusmamidhumapAzciAparaloka vicinaH paravAvasma sidibhavatIti vIrabhairavanAmakArakunAcAryakAnupabhutya khecarIlokahopavAvalokavastUstivAstavaidha pratipAladArAdhanavidhiH, akAlamAhAnavamImahamiSasamAhatasamastasAmantAmAsyajJAnapakSA, prasabhittasAlAparavaboganavasvAnAdhimAvitabhuvanAntAsaMghAvatAmadA, sasaMramnamamparatalAdilAyA: pAtAlamUlAha auradhAdi ke sevana karane meM sare hitaiSI vaidhAdi ke Agraha se pravRtta hotA hai| abhiprAya yaha hai ki base pAralaukika mukha denevAlI sadAcAra pravRtti meM umaprakAra svayaM ruci nahIM thI jisaprakAra rogI puruSa ko ArogyatA utpanna karane vAlI kaTu oSadhi ke sevana meM svayaM ruci nahIM hotii| jo (mAridA ) satsaGga ko bAhara se bhI adhika karadAyaka mAnatA thaa| vaha pApa meM pravRtta karAnevAle sevaka ko pitA se bhI adhika hiteSI samajhatA thaa| isIprakAra yaha usakI bhUThI prazaMsA karane vAloM ke lie cintAmaNi ke samAna mana nAhI vastue~ (pracura dhanAdi ) dekhA thaa| samasta manuSya loka ke samAna apane mAnava zarIra ko vaha samakAra devatvarUpa se mAnatA thA jisaprakAra sAMkhmamata kI dIkSA-dhAraka puruSa apanA mAnava zarIra devatya ko prAsa hubhA mAnatA hai| jisaprakAra vindhyAcala parvata kA hAthI pakar3ane vAle svArthI puruSoM dvArA saMkaTa sthAna (gahanA) para prApta karAyA hubA bhI apanI rakSA kA upAya nahIM socatA usIprakAra apanI udarapUrti meM tA. tyA puruSoM ( janlampaTa karmacAriyoM ) jAgA mahAsaMkaTa ( nAza) ke sthAnoM meM prApta kiyA jAne vAlA mAridana rAjA bhI ajJAna-vaza apanI rakSA kA upAya nahIM socatA thaa| jisakA isaloka va paraloka meM sukha-zAnti dAbaka dharmopadezarUpa karNAbhUSaNa; duSToM kI pacanarUpa vAyu dvArA nIce girA diyA gayA thaa| arvAta-jo sadA dharma se vimukha rahatA thaa| jisaprakAra candana vRkSa bhayaGkara sapoM se yeSTitarahatA hai| isalie apanI malAI (jISana) cAhanevAle puruSa usase dUra bhAga jAte haiM, usI prakAra prastuta mAridatta bhI duSTa puruSa(sakhora svArthalampaTa nIca puruSa) samUharUpa sapoM se veSTita rahatA thA, isalie kalyANa cAhanevAle loga usase dUra bhAga jAte the|' eka samaya usa mAridatta rAjA ne apanI rAjadhAnI (rAjapura nagara ) meM cArvAka ke kutsita ziSya 'vIrabhairava' nAmake kulAcArya ( vaMzaguru ) se nimnaprakAra upadeza sunA-"he rAjan ! paNDamArI devI ke sAmane samasta jIvoM ke jor3oM kI bali ( hatyA karanA ) rUpa pUjana karane se aura svayaM apane karakamaloM se khaDadvArA zArIrika samasta lakSaNoM se alaMkRta manuSya-yugala kI bali karane se Apako aise anokhe khar3A kI siddhi hogI, jisake dvArA tuma samasta vidyAdharoM ke loka para vijaya zrI prApta kara skege|" ukta upadeza-zravaNa se mAridatta rAjA ke mana meM samasta vidyAdhara-samUha para vijayalakSmI prApta karane kI aura vidyAdharoM kI kamanIya kAminiyoM ke sAtha rativilAsa karane kI tIvra lAlasA utpanna huii| isalie usane pUrvokta vidhi se caNDamArI devI kI pUjana vidhi karane kA dRr3ha nizcaya kiyaa| arthAt-usane caNDamArI devI ke mandira meM zArIrika zubhalakSaNoM se alaMkRta manuSya-yugala kA Sadha pUrvaka anya dUsare jIvoM ke jor3oM kI bali vadha) karane hada saMkalpa kara liyaa| isalie caitra zuklA naSamI ke dina kIjAnevAlI pUjA ke bahAne se usane apane adhInastha samasta rAjAoM, maMtriyoM aura prajAjanoM ko ukta mandira meM bulaayaa| tadanantara vaha mAridaca 1. saMkarAlazara /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa 27 gatarAlebhyazca vibhAvaryA tamaHsaMtatibhirivAnirbhavatIbhiH, gativegavigAjAlAkSipmANamahAprahamAkSobharuSitagaganagAmilokAbhiA, parasparasaMghaphuTasvavAhakoTirasaghaNTAktAkarNanAvatIrNananAradajanita lakSyAmiH, kapardanirdayasaMmardanirmodAlagaIgalaguhAraraspU.skArasphAritalalATalocanAnasAvAlAlapitAditisutaniketamapatAkAbhogAmiH, zikhaNDamaNTanoDamaramaraziraNiparyantambhrAntapradhaddhaniruvAmanadIdhitipravandhAmira, zravaNabhUSaNabhuSAvihAmidyamAnakapolasalalisivAtapasmAbhiH, itaretanaskiIsapherakAramayapahAyamAna himakarahariNaparitrANosAhitanakSatramikanAbhiH, viyadvihArAzrayazramaprasArivAsarAmasanApasAritasarApagApapaHsparzaprakopisasaptarSibhiH, matiyATapravardadhArAprapAmadhanasaMghAvanirjitavarAhaSeSaviSNusamusatadharAkomAbhiH, samArovakoparamAkAsimukharagharSarakaghoraghoSabhISitAnimipaparipani, lipi kIkasoskaTakozerakozAvakAzatayA tArakizamima vyoma nimApayantIbhiH, sakalasya jagataH kSayakSapAbhiridhAvidAraNadIrthadehA. rAjA jisane pralayakAlIna subdha hue sAta samudroM ke zabdoM sarIkhe bhayaGkara bherI-vagairaha bAjoM ke zabdoM dvArA pRthivI maNDala para saMcAra karanevAlI deviyoM ko harSa prakaTa kiyA hai, aise caNDamArI devI ke mandira meM pahu~cA, jisakA prAGgaNa aisI mahAna vyantarI deviyoM se paripUrNa thaa| kaisI haiM ve mahAn vyantarI deviyA~ ? jo zrAkAzamaNDala, pRthivI kA madhyabhAga, adholoka kA mUlabhAga aura cAroM dizAoM Sa vidizAoM se usa prakAra vistAra pUrvaka prakaTa ho rahI haiM jisaprakAra rAtri meM andhakAra zreNiyA~ vistAra pUrvaka prakaTa hotI haiN| jinake zIghragamana kI utkaNThA se zithila hue keza-samUhoM se tiraskRta kiye jArahe sUryAdi grahoM va pizAcoM ke saMcAra se, vidyAdhara kupita kiye gaye haiN| jinhoMne paraspara kI Takara se TUTanevAle narapaDaroM yA DamaruoM ke agrabhAga para ba~dhe hue ghaNToM ke zabda zravaNa karane ke kAraNa [ saMgrAma hone kI bhrAnti-vaza utpanna hue irSa ke kAraNa ] AkAza meM Ae hue nRtya karanevAle nArada kA nairAzya (AzA-bhaka) utpanna karAyA hai| arthAt yuddha na hone ke kAraNa jinhoMne saMprApriya nArada kI AzA bhA kara dI hai| jinhoMne sapoM se ba~dhe hue jaTAjUTa kA nirdayatApUrvaka por3ana-gAr3ha-bandhana-kiyA hai, jisake phalasvarUpa jinhoMne harSarAhata (vyAkulita ) hue kezapAza-baddha sapoM ke kaMThavivaroM se prakaTa hue phuskAra-pAyu saMbaMdhI zabdoM se vizeSa vRddhigata huI tRtIya netroM kI agnijyAlAoM dvArA, sUryavimAna kI dhvajA kA vistAra bhasma ( dagdha) kara diyA hai| jinhoMne mastaka ke AbharaNarUpa va vizeSa bhayAnaka naramuNDoM ke samUhoM ke prAntabhAgoMpara maNDalA. kAra sthita hue mahAn gRddhapakSiyoM se sUrya kI kiraNa-samUha AcchAdita kI hai| jinake gAlavaloM para likhita rudhira kI patriracanA kAnoM ke AbharaNarUpa soM kI jidAoM dvArA cATI jArahI hai| jinhoMne aise candra-mRga kI rakSA karane meM, jo ki paraspara kA gamanabhaGga karane se utpanna hue dveSa-vaza prakaTa huI vizeSa visvata prakuTiyoM ke bhaGga (cadAne ) se bhayAnaka mukhoM dvArA utpanna hue mahAn zabdoM se bhaya se bhAga yA hai, nakSatra-zreNI ko utkaNThita yA pAkulIkRta kiyA hai| jinake dvArA, AkAza gamana saMbaMdhI zArIrika khedavaza mukha bAhira nikAlI haI aparyanta-bahada-jirA se nikAle hue (ucchiSTa-a~The kiye hue) AkAzagaGgA ke jala kA sparza karane ke kAraNa marIce va tri-Adi saptarSi kupita kiye gaye haiN| jinhoMne vizeSa rUpa se mukha se bAhira nikale hue daMSTrAkura ke prAnta bhAga para sthita meghasamUha dvArA viSNu kI varAha veSa meM dhAraNa kI huI pRthivI kI zobhA jItI hai| arthAt-varAha-ceSadhArI viSNu ne vaMSTrA ke aprabhAga dvArA pRthivI uThAI thI usakI zobhA prastuta mahAn jyantariyoM dvArA jItI gii| jinhoMne AkAza aura pRthivI bhaeDala ke madhya meM zabda sahita kIr3A karanevAle pAdoM kI vyApti se zabda karatI huI ghughura-mAlAoM ke bhayAnaka zabdoM se devatAoM kA samUha bhayabhIta kiyA hai| har3iyoM ke skaTa mukuToM para phailAe hue kezoM ke vistAra se o mAnoM-dina meM bhI AkAza ko tArakita (sArAmoM se bhalata) kara rahI hai| jinakA zarIra usaprakAra atyanta asaNya aura vizAla hai, jisaprakAra pralayakAlIna rAtriyoM
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakapampUkAvye misAnonitImitamAnaparitastha bhipikacitpramatyanuttaralatAlabetAbAlavivandhamAnahAkinItAzavAimbaram, cidaamAvIlabhUtanisisipAyarabharamapamAnAsparzabhUruham, kapilamohamaumaskarabalayAkhekaskapAlinItrizUlabahAnanirmianusanmArapAmArakorakAminIvarsarI kimamANakabhAbhogam, kapidumAdhapramAthasAyaMmAnapithurApitajayamandharakapAlakamapisakindhupAyAcArAkSasakSipyamANayakSarakSita kSetramikSitavanadevatApotam, kadhitarakSurakSodAmakAlAsthimA, skozisAhasayamAnAbAnA nivaijagantIkam, kapichArdUladAnayavadanavidayamAnaciramizana yAliyolamAra, ciskAsAsUravarapracArapadyamAna pharArUrAma, citkArarUpakoNapakarAekaravikIryamANabapiviksipiriyonikAcavahipamAnAsvAmazoNitadabhittipazcAGgulam , kacidasarvagaryopUrNamomalunamAme (ko) manamASapAnapAtrAsAnipaparam, citsAdhakalokanimazirovAmAnaguggularasam, sacinaravyAnapraboki tIvAniravaniyAdIpana atyanta saha aura vistRta hotI hai| prasaGga-usa caNDamArI devI ke mandira kA prAGgaNa ukta prakAra kI mahAna vyanvarI deviyoM se paripUrNa thaa| phira kaisA hai yaha caNDamArI devI kA mandira ? jahA~ para kisI sthAna meM nRtya karate hue va utkaTa hasta-tAr3ana karanevAle yetAla-samUhoM dvArA hAkiniyoM ke tAraDava-nRtya kA vistAra bAdhita kriyA jArahA hai| kisI jagaha para, bhRkuTibandha se manAmaka vyantara vizeSoM dvArA nikAle hue yA bhagAye hue vAnararUpa rAkSasoM ke bhAra se jahA~ para nikaTavartI vRSa svayaM bhakta ( naSTa) horahe haiN| kisI sthAna para, hAthoM para sthita va atyanta bhayAnaka DamaruoM ke zabda saMbandhI laya ( sAmya) se jhIdA karatI huI vyantarI yoginiyoM ke trizUloM ke ucchalana se mukuTarUpa candramA, vidra sahita kie gae the aura jisake phalasvarUpa unase amRta-kSaraNa-pravAhita ho rahA thA, usa amRta ke pIne meM tatpara huI kora-kAminiyoM dvArA jahA~para dizAoM kA samUha vicitra varNazAlI kiyA ArahA thaa| jahA~para kisI sthAna para hiMsaka yA ucchala pramAthagaNoM (pizAca-samUhoM) se pIr3ita kiye jAnevAle rApasoM dvArA arpita kie gae gIle mAMsa se bhare hue sakAroM ke khaNDa pAe jAte haiN| kahA~ para kisI sthAna para prajvalita mUMkha ke kAraNa khAne meM vizeSa lampaTa kAkarUpa rAkSasoM dvArA, vanadeSiyoM ke aise bAkhaka giyae jA rahe haiM, jo yakSa dvArA rakSita sthAna para chor3e gae the| kisI jagaha, jaMgalI kukura rupa rAmasoM ke tIkSNa dA~toM dvArA jahA~ para idiyoM ke saTa ( prAntabhAga) tor3e jA rahe haiN| jahA~para kisI sthAna para, sakarUpa rAkSasoM ke canupuToM dvArA zuSka dharmakhajAe~ khaNDita kI jArahI hai| jahaoNpara kisI jagaha, karoM ke kaNThasamUha va mastakasamUha para sthita aTAoM se, jo ki vyAghra deSadhArI rAkSasoM ke muloM se pavAI jA rahI thI aura cirakAla se bima-mitra kI jArahI thI, vyApta huI toraNamAlAe~ pAI jAtI haiN| kisI sthAna para bhaisAsuroM ke suroM ke saMcaraNa se jahA~para pazubhoM ke zuSka zarIra rUpa kine ghara-ghara (mapra) kiye jA rahe haiN| jahA~para kisI sthAna para gajAsuroM ke umata zuNDAdaNDoM se Ajaparma ke badathe zepaNa kie jArahe haiN| jahA~para kisI sthAna meM zuSka Sa rudhira-nimita bhiAttayoM ke pitra vidvAnAspa rAmasoM ke tIkSNa nakhoM ke agrabhAgoM dvArA khode va ukIre jA rahe hai| jahA~para kisI sthAna para mahAn parSa se vyApta zRgAlarUpa rAkSasoM se AsvAdana kie jAne vAle maca ke pAtra bhUta madyaghaToM ke zakasa (saMsa) pAe jAte haiN| jahA~ para kisI sthAna para mantrasAdhaka puruSoM dvArA apane mastaka para vasAye jAne vAle guggula kA rasa varSamAna hai| jahA~ kisI jagaha para duSTa puruSoM dvArA apanI nasoM kI abhiyoM ke bIpha akSAe gaye haiN| ...li. saTi. pratigoM se saMralita / mu. pratI tu 'rakSIdarAvadAryamASapurANAsthiprarartha' /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvAsa ZE cinmahAsAhasikAsparucirApAnaprasAdyamAnarudram kacinmahAmatikavIrakanyavikrIcamANasvanavarIpakRSTasvakIyAntrayantradalatoyamANamAtRmaNDalam kacitparuSamanI mamanuramIta rAhUna rAmalasahida, kamasmApi - zaGkAGkama, mahAkAlasyApi vihitasAdhvalokam, samastasvasaMhArAyatanaM devatAyatanamupagamyopavizya pApako kInAzanagara mArgAnukAriNA karArthitena taravAriNA prakampitarAturokastamithunA ddaakimdaanaadivesh| atrAntare bhagavAnamaracUDAmaNimayUkha zekharitacaraNanakhazi boDekhaparidhiH, vasAparamAmanidhiH, avAzyAm, kArayAcA (gha) cAturyasUtabhAvanA prabhAvaprakampitAya / tatrinasa vanadevato saMsaprasUnamakarandasvanda jahA~ kisI pradeza para mahAsAhasI puruSoM dvArA apanI rudhira dhArA pIne ke phalasvarUpa rudra ( zrI mahAdeva ) prasanna kiye jA rahe haiN| jahA~ para kisI sthala para cArSAka ( nAstika) bIroM dvArA apane zarIra kA kATA huA mAMsa mUlya lekara becA jArahA hai| jahA~ kisI jagaha para nirdaya puruSoM dvArA apane peTa se bAhara nikAlI huI apanI cA~toM ke samUha se krIr3A karane ke kAraNa mAtR-maNDala (brAhmI, mAhezvarI, kausArI, vaiSNavI, vArAhI, indrANI aura cAmuNDA ye sAta mAtAe~) prasanna kiyA jA rahA hai| jahA~ kisI sthAna para nirdeyabuddhi puruSoM dvArA apane mAMsa kI AhutiyoM se agni devatA santuSTa kiyA jA rahA hai| evaM jisane yamarAja ke hRdaya meM bhI mRtyubhaya yA prANaghAtaka vyAdhivizeSa kI ArA utpanna kI hai, phira sarva sAdhAraNa logoM kA to kahanA hI kyA hai| aura jisane rudra ke citta meM bhI vizeSa bhaya utpanna kiyA hai| isIprakAra jo samasta prANiyoM ke saMhAra - pralaya (nAza) kA sthAna hai| prastuta mArisa rAjA ukta prakAra ke caraumArI devI ke mandira meM prApta hokara usake siMhAsana ke nikaTa baiTha gayA / tatpazcAt khar3e hokara mRtyu- mukha meM praviSTa karAne vAlI va hasta meM dhAraNa kI huI tIkSNa talavAra se samasya deva dAnavoM ke samUha ko kampita karate hue usane [manuSya yugala kI bali karane ke uddezya se ] caNDaka nAma ke koTTapAla ke sevakoM ko zubhalakSaNoM se yukta manuSya-yugala ( jor3A ) lAne kI AjJA dii| isa avasara para ( usI caitra zuklA navamI ke dina ) rAjapura nagara kI ora vihAra karane ke icchuka aise 'susa' nAma ke AcArya ne, apane saMgha-sahita vihAra karate hue pUrva dizA meM ukta nagara kA 'nanvamavana' nAma kA udyAna dekhA / kaise haiM sudattAcArya ! jo samasta indrAdikoM dvArA pUjanIya haiN| jisane devoM ke ziroraloM kI kiraNoM meM apane caraNa-nakha mukudita kiye haiM aura unakI ama kiraNa samUha kA pariveSa (maNDalagherA ) prakaTita kiyA hai| jo 'sudatta' isa dUsare nAma kI akSaya nidhi hote hue anAzvAn' (aneka upavAsa karanevAle haiM athavA indriyarUpa coroM para vizvAsa na karake una para vijaya prApta karanevAle (pUrNa jitendriya), zAzvat kalyANamArga kI sAdhanA meM sthita evaM ahiMsAdharma kI mUrti hone ke kAraNa samasta prANiyoM dvArA vizvAsa ke yogya) haiN| jisake caraNakamala bhAvaryajanaka paMcAcAra sambagdarzanAdiAcAra) rUpa caritradharma ke anuSThAna cAturya se utpanna hue mahAn bhedajJAna ke anokhe prabhAva se pUrva meM kampita karAye gae pazcAt zaraNa meM Ae hue natrIbhUta yanadevatA ke phuke hue mukuTa saMbaMdhi puSparasa ke kSaraNa se durdina ko prApta hue haiN| arthAt prastuta bhukkuToM ke puSparasa ke caraNa se jahA~ para ba~dherA-sA yA gayA hai| 1. tho'kSasteneSvavizvastaH zAzvate pathi niSThitaH / samastasatvavizvAsyaH so'mAzvAniha gIyate // bacca
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastitakA pUtravye sAlibAsamatIprAyapadAsAIsamarthakAhizayavipasamAjavarasarabatIkara krIDApAlakatisarthaH bAdhizeSa:savidhavApiniSaNNakArImavirodhAdhakAsyamAmAzA sAdhAvasasitAdevamAsamAyA, samastasamazanavavivAvidAmadupa. prakAra pustakamaNDalImArsaNyA, pavigansavidhAsavikSatazidhyaNisamIrapathaprathamAnakItikalahasImibAsIhatamikhilabhukabhAbhogA, muzAmiHsandhisamAdhiriSuSizeSonmepanirviSIkRtaviSaviSamadoSAmupaviSayaviSadharaH, prasaMkhyAnapaviSAvakaluSyAnusthAnamanmathamavarabritabasmaravijayaH, ___ jo RSirAja samasta Sad dArzanikoM (jina, jaiminIya, phapila (sAMkhya ), kaNAva athavA gautama, cArvAka bhaura bauddhadarzana ) ke zAstrarUpa tIrtha meM nirUpaNa kiye hue padArtha' samUha saMbaMdhI gambhIra zAna kI atizaya vizeSatA rakhate the, isalie mayUravAhinI sarasvatI devI ne sAkSAt prakaTa hokara apane karakamaloM para sthita krIr3A kamala dvArA jinakI pUjA kI thii| jisa RSirAja kA yazarUpa kamala-samUha cAroM samudra-rArI hoM ke lizTara gana samAna kinna pariyoM ke mukharUpa sUrya dvArA vikasita huA thA aura jaladevatA-samUha dvArA karNapUra AbhUSaNa banAyA gayA thaa| jo RSivara, samasta zAstroM ke nirdoSa zAna meM pAraMgata hue mahAvidvAnoM ke samUharUpa zveta kamala-samUha ko vikasita karane ke lie sUrya samAna the| jisakI kIrtirUpI rAjahaMsI, samasta dizAoM ke prAnta meM rahanevAlI vikhyAta bahuzruta vidvattA pUrNa ziSya maNDalI rUpa dhAkAza meM vyApta ho rahI thI, jisake kAraNa vaha samasta pRthivImaNDala para vistAra rUpa se nivAsa kara rahI thii| jisane jahara-samAna tIvratara pApakarma se kaluSita karanevAle kamanIya kAminI Adi viSayarUpa bhaMyakara soM ko, apane zuddha ( rAga, dveSa va moharahita ) mAnasika abhiprAyayukta aura mokSarUpa amRta kI varSA karanevAle dharmadhyAna rUpa Asoja pUrNamAsI-saMbaMdhI candramA ke udaya se nirviSa kara diyA thaa| dharmadhyAna aura zukladhyAna rUpa vAgni se samUla bhasma (dagdha) kie hue aura jisake kAraNa punarujjIvita (phira se paidA huA ) na honevAle kAmadeva ke mada dvArA arthAt kAmadeva para anokhI vijaya prApta karane ke kAraNa-jinhoMne zivajI dhArA kI huI kAmavijaya ko 1. samasta dArzanikoM dvArA svIkRta padArthoM ke nAma:-- 5-jainadarSana meM-jIva, ajIya, bhAlava, bandha, saMghara, nirjarA, mokSa, puNya va mApa ye nagha padArtha mAne gaye haiN| 2-jaminIya darzana meM-nitya ghedavAkyoM dvArA tatvanirNaya hotA hai, ataH isameM veda dhArA nirUpaNa kiyA huA 'dharmatatya hI padArya mAnA hai| -kapila-sAMkhya darzana meM-15 padArtha mAne haiN| 1-prakRti, 2-mahAn , 3-ahaMkAra aura ahahAra se jalana honevAlI 5 tanmAtrAe~ (1-zabda, 2-rUpa, 3-gandha, 4-rasa aura 5ko sparzatamAtrA ) aura 11 iniyA~ (pA~ca zAnendriya-sparzana, rasanA, ghrANa, pakSu aura zrotra ) aura pA~ca karmendriya ( 1-vANI, 2-pANi ( hAtha ), -pAda, 4-pAyu (gudA) aura upastha ( jananendriya) aura mana aura pA~ca tammAnAoM se utpanna honevAle paMcabhUta ( pRthivI, jala, vAyu, teja aura bhAkANa) arthAt zabdatanmAtrA se AkAza, rUpa se seja, gandha se pRthivI, rasa se ala aura sparza se bAyu utpaka hotA hai| isa prakAra 24 padArtha hue aura puruSatasya ( Atmadayya), jo amUtika, caitanya akartA aura bhoktA hai| saba milAkara 25 padArtha mAne haiN| 4-kaNAdadarzana meM-1-dravya, 2--guNa, karma, 4-sAmAnya, 5-vizeSa, 6-samavAya aura 5-pramANa the sAta padArtha mAne gaye haiN| 4-gautamadarzana meM-- 16 padArtho kA nirdeza hai| 1-pramANa, 2-prameya, 3-saMkSaya, 4-pramojana, 5-dRSTAnta, 6-siddhAnta, 7- avayava, 6-tarka, 9-narNaya, 10-pAna, 1-jalpa, 12-vitaNDA, 11-hetvAbhAsa, 14-la, 15-jAti aura 13-nimai sthAna / 5-cAka ( nAstika ) darzana meM- pRthiSI, jala, teja, aura bhAyu ye cAra padArtha mAne haiN| maha jodhapadArtha ko svataMtra : mAnakara uka cAroM bhUto-pRthivI-bAda-ke saMyoga se usakI utpatti honA mAmatA hai| -causadana meM-bAra Aryasatya ( duHkha, du:khAsamU duHnirodha, aura duHkhoM kI samulatala hAni (aba se nAma honA) ye cAra padArtha mAne haiN| yazastilaka-saMskRta TIkA pUrvAda se pU. 51 samvRta
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa lomyAsataguNadharmadharaH, akiMcano'pi ratnapranivAsaH, avibhUbhA'pi suvarNAlaMkAraH, aviSamalocamo'pi saMpanno gA'pi sudarzanavirAjitaH, asagasTaho'pi jAtarUpapriyA, K kiyA thaa| kyoMki zivajI dvArA bharama kiyA huA kAmadeva punarujjIvita hogayA thA, ki prastuta prAcArya sudatta zrI dvArA bhasmIbhUta kiyA huA kAmadeva punarujjIvita na hoskaa| paravastamobahulo'pi / rajoguNa va tamoguNa kI pracuratA se rahita hokara ke bhI-pratApa va parAkrama-yukta va kI adhikatA se rAhata hone para bhI ) Atata-guNa-dharma-dhara ( Aropina- dAI gaI pratyazcA-yukta -- dhanurdhArI) the| yahA~ para virodha pratIta hotA hai, kyoki pratApa aura parAkrama-hIna purupa car3hAI pAle dhanupa kA dhAraka kisa prakAra ho sakatA hai| isakA parihAra yaha hai ki jo arajastamobahulo'pi pApa va ajJAna kI pracuratA se rahita hote hue zrapi (nizcaya se ) Atata-guNa-dharma-dhara (mahAna mAvi guNoM va uttamajhamAdirUpa dharma ke dhAraka) the| isI prakAra jo akiJcana ( daridra) hokara ke mAyanivAsa (tIna mANikyoM ke dhAraka the| isameM bhI pUrva kI bhA~ti birodha mAlUma par3atA hai, karidra mAnava kA tIna mANikyoM kA dhAraka honA nitAnta prasaGgata hai| ataH samAdhAna yaha hai ki pirAja ) akizcana (dhanAdi parigrahoM se zUnya-nirmanya vItarAgI) hote hue nizca pra se ratnatrayanivAsa mArzana, sambarajhAna va samyagcAritra rUpa ratnatraya ke mandira ) the| jo acibhUpaNo'pi (kanakakuNDalAdi I se rahita hone para bhI) suvarNAlaMkAra ( suvarSa ke alAroM se alaMkRta athavA rAjakula ke vRkSAra) yahA~ para bhI virodha pratIta hotA hai, kyoM ke AbhUSaNa-hIna mAnava kA suvarNamayI prAbhUpaNoM se maNDita yA rAjakula kA zRGgAra honA asaGgala hai| ataH isakA parihAra yaha hai ki jo a-vibhUSaNa sakA sarvajJa hare bhUpaga hai, aise ) hote hue nizraya se subarNa-alaMkAra rAjakula athavA zobhana AbhUSaNa se suzobhita ) the| jo apamalocano'pi ( atrilocana---zaGkara (rudra) na ho karake sampanna-umA samAgama (gorI-pArvato-ke sAtha pArapUrNa ratipilAsa karanevAle the| yahA~ para Todha pratIta hotA hai; kyoMki jo zaGkara nahIM hai, vaha pArvatI paramezvarI ke sAtha paripUrNa rasivilAsa lA kisa prakAra ho sakatA hai ? ataH samAdhAna yaha hai ki jo a-vipa-mA-le'cana ( hAlAhala sarIkhI kAlI kara dRSTi se zUnya athavA rAga, dveSa rahita samadarzI yA zAstrokta locana-yukta athavA midhyAtva sambagraMSTi hote hue nizcaya se jo sampanna-umA-sama-bhAgama the| arthAn--jisakI kIti, yA pariNAma aura siddhAnta jJAna paripUrNa hai, aise the| bhAvArtha-jo kIrtimAna, samadRSTi evaM prakANDa vidvAna the| isI prakAra jo akayo'pi ( zrIkRSNa nArAyaNa na hokarake bhI ) sudarzana( sudarzana cakra se vibhUSita ) the| yahA~ bhI pUrva kI taraha virodha pratIta hotA hai| kyoMki jo kI paNa nahIM hai, vaha sudarzana cakra se virAjita kisa prakAra ho sakatA hai ? ataH isakA paridAra yaha hai akRSNa ( pApakAlimA yA kRSNalezyA se rahita ) hote hue nizcaya se sudarzana-rAjita ( sarvottama saundarya yA samyagdarzana se alaMkRta ) the| athavA [zaH kRta upadravoM ke avasara para ] jo sudarzanamerU sarIkhe pajiva (nizcala) the| jo asaGgampRho'pi dhana-dhAnyAdi parigrahoM meM lAlamA-zUnya ho karake bhI jAtarUpa suvarNa meM lAlasA rakhane vAle the| yaha kathana bhI viruddha pratIta hotA hai, kyoMki dhana-dhAnyAdi parigrahoM jhAnasA na rakhane vAle ghAtarAgo santa kI suvarNa meM lAlasA kisa prakAra ho sakatI hai ? ataH isakA dhAna yaha hai ki jo asazaspRha ( asaGgo-karmamala kaja se zUnya siddha parameTiyoM athavA paripraha-hIna niyoM meM lAlasA rakhate hue ) nizcaya se jAtarUpa priya the| arthAn-jinheM nagna mudrA hI vizeSa priya thii|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAvisakApUlavye paramAtIvirapi mahAbhAgaritaH, akaThinattirapi samAstamAH, manyAspadapo'pi niyamitakaraNamAmaH, uphyAzcatastapastapala, sudIcayaH samAmRtanirazetastha, mAnasapradeza: sarasvatIdAravAyAH, prabhavaparvataH prazamamammAkinIpravAhasya, savidha saujanyArIjastha, dAharaNaM gambhIratApAH, nidarzanamaudAryastha, prasUtirudhAnaM mahimnaH, pratyAdezo'bhidhyAyAH, sivila, mAnAvavizva sarvagukAnInAm / sara sarasatsaMcaraNasaMkocini, zizirakaNmayarIjAmAvimamANAnilakuLe, sa mpatharavepa. asmAriti, visaramAdezakazanacIke, viSamUlakoTarakuTosaMkucimAlgardapariSadi, jo azuddhanayanItirapi ( nIti-viruddha asat pravRtti meM tatpara hokara ke bhI) mahAbhAgacarita (puNyavAnoM) sarIkhe caritrazAlI ye| yaha bhI asagAsa prasIta hotA hai, kyoMki nItiviruddha asat pravRtti bhanevAlA puNyadhAnoM sarIkhA caritrazAlI kisa prakAra ho sakatA hai? isaca samAdhAna yaha hai ki jo azuddhanIti (azuvanaya-parasaMparkaSaza padArtha ko azuddha karane pANI pazukhamaya meM pravRtta hote hue) nizcaya se yo mahAbhAgacAreta (mahAn pramazarUpa caritra ke dhAraka) the| isI prakAra jo akaThinavRttirapi ( komala prakRti-yukta ho sake bhI) kSamA svabhAva (pRthivI-sarIkhI prakRti zAlI-kaThora) the| ukta pAta bhI vistU hai| mokimata prakRtivAlA mAnava kaThora prakRti-yukta kisa prakAra ho sakatA hai| isakA samAdhAna yaha hai kijo akaThina ci, arthAt jisakI AhAravRtti nirdayatA-zUnya hai aise hote hue jo nizcaya se jamA svabhAva (tacamakSamA dharma ke dhAraka) the| bhAvArtha-jisa sudattAcArya kI gocarI va bhrAmarI-mAdi nAmavAlI jIvikA (AhAra ) gRhasyoM ko pIr3A pahu~cAnevAlI nahIM thI aura jo nizcaya se samasta prANiyoM meM smA-dharma ke dhAraka the| jo anyAlahRdayo'pi (kaNTha para sarpa kA dhAraka zakkara-na ho karake bhI) niyamita-karaNa pAma jisane tripura-dAha ke avasara para apane karaNa --sainya saMbandhI devatAoM kA gaNa va zarIra-sthita prAma niyamita-baddha kiye haiM,) he arthAt jo tripuradAha-sahita hai| yaha kathana bhI asaGgasa pratIta hotA hai kyoMki rudra-zUnya vyakti kA tripuradAha asaMgata hai| isakA samAdhAna yaha hai ki jo avyAkha hRdaya (aduSTa cittazAlI) hote huye nizcaya se niyamiva - karaNAma hai| arthAt-jisane apanA indriya samUha niyamita-vazIbhUta kiyA hai| abhiprAya yaha hai ki jo sudasa zrI zuddha hRdaya hote hue tiliva isI prakAra jo sRSirAja sudaca zrI taporUpI sUrya ke udita karane ke hetu udyAcala, dayArUpa asatAraNa hetu kArtika mAsa saMbandhI pUrNamAso kA candra sarasvatIrUpI rAjahaMsI ke nivAsa hetu mAnasarovara evaM zAntirUpa galA ke pravAha hetu himAlaya tathA sajanasArUpa bIja ke utpatti kSetra haiN| isI prakAra jo gambhIratA va udAratA kA udAharaNa, mAhAtya kI janmabhUmi evaM abhidhyA (viSayAkAramA va padavyaspRhA) kA nirAkaraNa tathA dhairya kI nidhi hote hue samasta guNa rUpa maNiyoM kI khAni / jisa pUjya sudanAcArya kI gatriyoM aisI hemanta (zIca ) Rtu meM sukha pUrvaka vyatIta hotI thii| yo (hemanta Rtu) samasta praNiyoM ke paryaTana kA saMkoca karatI hai| jisameM pAle ke jala vinduoM kI majAra-bhopI ko tiraskRta karanevAlA-usase bhI atyadhika ThaNDA-vAyumaNDala vaha rahA hai| jo vizva ke samasta prASi-samUha kI cItravedanA aura kampana ko vRddhiMgata karane vAlI hai| jisameM parAdhIna pathikoM dantapatarUpa vINA nIrasa zabda kara rahI hai| jisameM, koTara ( jIrNa-vRkSa kI khoha ) kI baoNmI-mala rUma kuTI -eka khambhe vAlA vasragRha ( tambU) meM sarpasamUha sikur3A huA hai| 1. virodhaamaatt-alhaar| 2. samucayAlaMkAra / / - -
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvAsa 31 hima pahilAkurita kuTahArikAkuntalakalApe, mRgayUtharomandhasAmarthyadathimi, prAvela muktAphalita karaDiripuromabhAge, majapAlavilAsinI kapolavidhu vaizadharA tini, halAjI vajAyApadazalAvaNyalopini, banezvaravamitAbha ra dalakA sikazini, munikAminIpharakisalyakRtataraGgasa, dvijakaNThakuNDalA vidhAyini vipralandhapurandhrIstanabhAraja nisajAnusaMbAdhe, kucakuiropasarpaNaratapokheksi savasi vizvambhorubhUSaNa miLAve, sahasuptamithunA kinAdezini nirantaramussantIbhiH karatarUparAmarzasukhavikopanacIbhiriva sadarAmapriyAtithiti durvidhakuTumbeSu jaraskazcApaTacarANi mayata pathikeSu pANipaladAni, niravayati dayitositamanusarantInAmabhisArikANAmarUpakSmA svArAsArazrI kalisa zaukeimazuktipuTaspardhIni vilocanAni, saMdhAnayati sA elInA bhUrUpaye sapATa paTakAriSu bRhadrA hayAlutAm, jisameM hima-binduoM dvArA jala-pUrNa ghaToM kI dhAraka dAsiyoM ke kezapAzoM kI zreNI palita (sapheda) bAlAkuroM se vyApta kI gaI hai| jo hiraNa-samUha kI rothA~ne kI zakti ko pIr3ita karane vAlI hai| jahA~ para siMhoM kA skandhakesara sthAna hima-bindu-samUha dvArA motiyoM se vyApta kiyA gayA hai / jo gokula sambandhI gvAloM ko gopiyoM ke gAla rUpa candramAoM kI ujvalatA naSTa karatI hai| jo kRSakoM kI kAminiyoM ke caraNakamaloM kA lAvaNya naSTa karanevAlI hai| jo bhIloM kI kAminiyoM ke zreSTha rUpa pattoM kI kAnti ko kRza karane vAlI hai| jisane prAmya tApaloM kI kAminiyoM-- upasthiniyoM ke hasta pakSoM para varana sanama kiyA hai| jo brAhmaNoM ke galoM ko chuTatA yukta --- zaktidIna- karanevAlI hai / jisane viyoginI striyoM ke kucakalazoM ke bhAra se unake jAnutroM-ghuTanoM ko kaSTa utpanna kiyA hai| jisameM bAlabacoMvAlI striyoM kA mana aise zizuoM dvArA veda- khinna kiyA gayA hai, jo ( dugdhapAna karane ke hetu ) unake stanoM ke madhya praveza karane meM anurakta hai| jisameM adhika ThaMDa ke kAraNa kamanIya kAminiyoM dvArA AbhUSaNoM ke dhAraNa karane kI prIti roka dIgaI hai / jo eka zayyA para sonevAle strI puruSoM ke jor3oM ke lie gAr3ha AliGgana karane kA Adeza karane vAlI hai| jo bhIloM kI striyoM ke stana yugaloM para nirantara prakaTa hone vAlI aisI semAvarAjiyoM ko utpanna karake use ( kuca-maNDala ko ) kaNTakita karatI hai, jo ki hastatala ke sparzamAtra se usaprakAra sukha naSTa karatI haiM jisaprakAra chata ke sparza se cubhI gaI sUciyA~ (suIyA~ ) sukha naSTa karatI haiM yA duHkha detI haiN| o daridra manuSyoM ke kuTumbiyoM kI kathar3I va jIrNa vastra phAr3atI hai| jo pAnthoM ke hastapallava kampita karatI hai| jo priyake gRha meM prApta honevAlI abhisArikA' - priya ko prayojana siddhi ke lie saMketa sthAna ko jAnevAlI - striyoM ke tirache netra rogoM ke ama bhAgoM meM sthita hima binduoM ke samUha dvArA unake netroM ko isaprakAra manoza pratIta honevAle karatI hai jisaprakAra aise sIpoM ke phuTa jinake prAnta meM motiyA~ sthita haiM, zobhAyamAna hote haiN| agniyoM meM lAlasA vA zraddhA vistArita karatI hai, jo ki adhAoM se zveta rakta cinhoM ko utpanna karane vAlI haiN| * tathAca zrutasAgarAcArya: jo tapasviyoM kI striyoM ko aisI lekara samasta kAmoddIpakoM meM :--yasya vUrtI priyaH preSya datvA saMketameva vA / kutavitkAraNAnneti vipralabdhAtra sA smRtA // 1 // yazastilaka kI saMskRta TIkA pRSTha 57 se saMkalita arthAta - jisakA priya valI bhejakara athavA svayaM saMketa dekara ke bhI kisI kAraNavaza usake pAsa nahIM bhAtA, use vipralabdhAviyoginI - nAyikA kahate haiM / 1. tathA ca zrutasAgarAcArya : kAntArthinI tu yA yAti saMketa sAbhisArikA / saMskRta TIkA pU. 58 se saMkalita
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 yazastilaka campUkAvye dhyAnayati pavarNaya manoharANi garbharUpapaneSu pacyAccAni, mandati ca prarociSo'pi tejaH sphuritimAnam / api ca yatrAvizizirabharAta kAnte kAkakuTumbinI na kurute prApte'pi cATukriyAM | haMsapudAntarAtri katiSTati // kRtkucarastavatisavayaH pAMsuH punaH zIryate / bhartRNAM prAyanaM na muJcati paraM ko'pi yoSijvanaH // 63 // siMhaH saMnihite sati gaje zIryatkramasvanto / madhyA'pi na jAtarAdhyakavalaH prAyaH kuraGgIpatiH / yatsaH kuNThitakaNThanAlavalana: pAtuM na zaktaH staH / vaktraM naita vibhAvakarmakaraNe pANAmapi // 64 // eH stamyatarUprarUDha virasaprAgANAM ratiH kSoNI dhUla ke vyApa vikiratyaktAH prabhAvAgame / kokaH zulkaeAjAracaraNanyAsaH triSAM vIkSate va prAntavidhuni ca kama haMsaH padaM nyasyati // 50 // saDedAt kharaM khidyate bhUmizvastakarA kareNuravazakSIrastI sampati / haMsI jo garbhastha zizuoM ke mukhoM se aise Dhola yA nagAr3e bajavAtI hai, jo pa pa pa isaprakAra Ara-bAra manuSyoM ke laya ( sAmya) ko prakaTa karane ke kAraNa citta ko anurAata karate haiM / isIprakAra jo atyadhika ThaMDa ke kAraNa sUrya ke bhI prakAza sambandhI sphuraNa ko manda karatI hai / jisa zItaRtu meM vizeSa zAMta vaza cakavI apane pati - cakavA - ke AjAne para bhI prAtaH kAla hone para bhI - usakI mithyA stuti nahIM krtii| isIprakAra haMsa, jisake caJcupuTa (coMca ) ke madhyabhAga se zaivAla gira rahA hai, aisA huA sthita hai / arthAt adhika zIta ke kAraNa zavAla cabAne meM bhI samartha nahIM hai / jahA~ para hAthI ne sU~Da dvArA jisakI rAzi kI hai aisI dhUli bar3I kaThinAI se nAce giratI hai / ardhAna- usakI sU~r3a para lagI huI dhUli nIce nahIM giratI / jisameM vizeSa ThaNDa ke kAraNa khiyA~ patiyoM kI zayyA unake atyanta kupita hone para bhI nahIM chor3atIM // 53|| jisameM atyanta ThaMDa ke kAraNa zera, jisake paMjoM kA spandana - calanA vyApArazUnya hogayA hai hAthI ke samIpavartI rahane para bhI bhUkhA rahakara kaSTa uThAtA hai| arthAt use mArakara nahIM khaataa| jahA~ para atyadhika ThaNDa ke kAraNa kRSNasAra mRga, madhyAhna ho jAne para bhI prAyaH choTe-choTe tRNoM ko grAsa karanevAlA nahIM rahatA / jahA~ para bachar3A jisake gale ke nAla kI jhukane kI ceSTA kuNThita -- manda kriyAvAjI -- hocukI hai, stanapAna karane samartha nahIM hai / evaM jahA~para vizeSa zIta par3ane se brAhmaNoM kA bhI ista prAtaHkAlIna kriyA kANDa sandhyA-vandana va AcamanAdi-karate samaya mu~ha kI ora nahIM jAtA ||54|| jisa zItaRtu meM vizeSa zIta-vaza hiraNoM kA anurAga ( cabAnA ) dhAnyAdi ke prakANDa ( jaba se lekara zAkhAtaka kA paudhA pradezoM meM utpanna hue nIrasaprAya pattoM se hotA hai / arthAt jisa zItaRtu meM atyadhika zIta- pIr3ita hone ke I kAraNa hiraNoM meM apane mukha ke saMcAlana karane kI zakti nahIM hotI isalie ve stambacarSaNa karane meM asamartha hue nIrasa pattoM ko hI caDhAte haiN| isI prakAra jisa zItaRtu ke Ane para caTakA de pakSiyoM dvArA sUryodaya ke samaya pRthivI para loTane kI krIDAe~ chor3a dI gaI haiN| evaM jahA~ para cakavA zuSka mRNAlasamUha para apane caraNa sthApana karatA huA apanI priyA - dhakavI - kI ora dekhatA hai / evaM jahA~para isa mukha kI coMca ke agrabhAga dvArA kampita kiye hue kamala para paira sthApita karatA hai || 5|| jisa zIta Rtu ke avasara para vizeSa zIta par3ane se haMsI apane mukha ke madhya meM haMsa dvArA arpaNa kiye hue kamalinIkanya ke khaMDa se atyanta duHkhI ho rahI hai / kyoMki vaha vizeSa ThaMDa ke kAraNa usako cabAne meM asamartha hotI hai / ) 1. dIpakAlaMkAra / 2. dIpakAlaMkAra | 3. dIpakAlaMkAra |
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM zrAzvAsaM prAtaDimbhaviceSTituNDamAnI hAra kAhAma me hastabhyastaphalahavA ca zabdI bASpAturaM roditi // 16 // sAri kariNo gRhNanti roghaH sthitA jihnamanAemesina payaH siMhe kRSNe'pi ca / eNAnAmadharAbhvarAlaluliyAstriSTati pAthaHkaNAH pUrvotkhAsa vizuSka patralagataH potrI va musvAzanaH // 27 // kri va zUnyAH paraiH kararudda ramaNIrUpolA H kAntAdharA na zanakSatakAntimAja: / svacchandakeliSu stA baniyA na yatra kAle paraM janitamage // 68 // patra / lIcchAvilAsa viratairnayanAsivAnnaiH sparzAsukhAvara dalairvaznAra vindaiH / romAJcakaNTakita kukuDmalaizca zrIbhiH sAH sukRtinaH surate satezaH // 69 // 35 yatrAnavarasamantaH pravardhamAnadhyAnadhairya dhanaMjayAvadhUta himasamayapratyUhaSyUhasyAtinindA tasau madhyasamadhyAsina hava sthi gAyino hemante vihitavira hinadurlabha vibhAtasamAgamAH sukhena vibhAnti vibhAvaryaH / rer ca dAdAtiprApAsajahA~para hathinI, jisane apanA zuNDAIDa ( saiMDa ) pRthivI para girA diyA hai aura jisake dugdha-pUrNa stana ThaMDa ke kAraNa parAdhIna ho cuke haiM, arthAt -- usakA baccA zIta-pIr3ita hone ke kAraNa usakA stanapAna nahIM kara sakatA, duHkhI ho rahI hai| isI prakAra ke Ane para bhI savere apane va mukha ko pasarane kI kriyA -- khAne kI kriyA - se zUnya jAnakara arthAt - isakA mukha prAsa bhakSaNa karane meM tatpara nahIM hai, ataH use marA huA samajhakara apane hAtha meM drAkSAdi phaloM kA rasa dhAraNa karatI huI pAta ke kaSTa pUrvaka rudana karatI hai ||56 || jisa zItaRtu meM vizeSa ThaNDa ke kAraNa hAthI madhyAhnabelA meM bhI nadI Adi jalAzayoM ke taToM para sthita hue taroM kA pAnI pIte haiN| evaM siMha pyAsA hone para bhI pAnI usakI jihA ke aprabhAga se gale kI nAla ( chidra ) meM praviSTa nahIM hotA / arthAtjilA ke prabhAga meM hI sthita rahatA hai| isIprakAra jalabindu hiraNoM ke ghoSTha ke madhya meM hI sthita rahate haiM, kaSTha ke nIce nahIM jAte / isIprakAra jaMgalI barAha pahile strIkhoM dvArA khodI huI sUkhI choTI talaiyA meM sthita huA nAgaramothA cavAtA hai // 57 // vizeSa yaha ki jisa Rtu meM ramaziyoM ke gAla nakha-cinhoM -- nakhakSatoM se zUnya haiM, evaM khiyoM ke oSTha danta-kSatoM kI kAnti ( raktavA rUpa zobhA ) ke dhAraka nahIM hai aura jisameM ullAsa utpanna karAnevAlI kAminiyA~ yatheSTa krIr3A karane meM anurakta nahIM haiN| kevala prastuta zItaRtu kAzmIra kI kesara-kadama meM hI prIti utpanna karAtI hai, kyoMki kesara uSNa hotI hai // 58 // jisa zIta Rtu meM kamanIya kAminiyoM ne saMbhoga krIr3A ke avasara para puNyavAn puruSoM ko lIlA bilAsa ( praphullita honA Adi ) se virala netrarUpa nIlakamaloM dvArA aura jinake oMTha dala zIta va kaThora hone ke kAraNa duHkhajanaka haiM aise mukhakamaloM dvArA tathA jinake taTa prakaTita romAnoM se phaNTakita haiM aisI kukSiyoM ( rasana-kAlayoM ) dvArA sukha ke avasara para kheda - vinna kiyA hai // 56 kaise haiM sudattAcArya ? jinhoMne citta meM bar3hate hue dharmadhyAna kI nizcalatArUpa abhidvArA zItakAlasaMbaMdhI vivAdhAoM ke samUha ko naSTa kara diyA hai aura jo zItaRtu meM bhI kaThora jamIna para usaprakAra zayana karate haiM jisaprakAra zItara hita rAja-mahala madhya meM rAjakumAra zayana karatA hai| kaisI haiM ve zItakAlIna rAtriyoM ? jinameM viyogI puruSoM ko prAtaHkAla kA samAgama durlabha kiyA gayA hai| isIprakAra zrISma Rtu ke dinoM meM bhI jaba bhagavAn / sampUrNa aizvaryazAlI ) sUrya apanI aisI kiraNoM dvArA samasta pRthvImaNDala ke rasa kavalana - bhakSaNa karane ke lie udyata tatpara-thA ataH aisA pratIta hotA thA mAnoM pralayakAla se uddIpita jaTharapAlI pralayakAlIna ani hI hai, taba aise sudantAcArya kI madhyAhna velAe~ sukhapUrvaka vyatIta hotI 1. dIpakAlaMkAra | 2. dIpakAlaMkAra 3. hetu - alaMkAra | 4. hetu alaMkAra /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ L yazastilaka campUkAvye stanopala zivira lasphuliGgasaGgata pitasthala laja rAjibhistasmUla vidyArdha vinirgatAzIviSaviSadharavadanodgIrNagADagarakhAnakAkhAkAzaeprakAzamasarovara ida inakA mAna mahilA zvAsAni punaruko bamdhera pAjisa jagatajyotiHsArairiva kA mAnika garbhanirbharairitra ca karaizciravisarga samayasaMdhuSitajarura jAtavedasIva sakalAnapi rasAn prasitumatrasite bhagavati gabhastimAdini, parAgaprasarabhUsarita samara tadigantarASTAbhirvA laghusibhirjagato anitAihAre parisarpati samantAnnada itra sarvakaSa mahati bhuvidini dizi vidizi ca vaizvAnarasRdhya iva dRSTipathamatratarati viSvadI ciloke, vinirmitamu ropahArAsthitra duHsparzaprAry sarvataH zarkarArilA virocana cUrNa kI sacitra napasUmAthitAtithiSu padhiSu thiiN| kaise haiM sudattAcArya ? jinhoMne dharmadhyAna karane ke uddezya se sUrya ke samIpavartI zikharavAle U~ce parvata kI zikhara para ArUr3ha hokara apanI donoM bhujalatAe~ lambAyamAna kI haiN| jinhoMne apane pratApa dvArA sUryavimva ko kezita karanevAlA mukhamaNDala sUrya ke sammukha prerita kiyA hai / jinhoMne vitta saMbaMdha ko karanevAlI - zracintanIya - tapazcaryA dvArA samasta deva - vidyAdhara- samUha ko Azcarya utpanna karAyA hai / jinakA zarIra aise Atma dhyAna se utpanna hue zAzvat sukha ke pravAharUpa amRtasamudra se snAna karAyA gayA thA, jisameM paripUrNa dharmadhyAna va zukladhyAna rUpa pUrNamAsI ke candrodaya se jvAra-bhATA ArahA dhA vRddhiMgata ho rahA thA aura phira zarIra ke bhItara na samA sakane ke kAraNa mAnoM - niSiddha svedana ke miSa ( bahAne se zarIra se bAhara nikala rahA thaa| isIprakAra jo RSirAja sudasAcArya zAzvata sukha-samudra meM snAna karane ke kAraNa aise pratIta hote the mAnoM-- meghavarSA ke mandira - vizAla phuldAroM ke gRha ke samIpa hI prApta hue haiN| kaisI haiM ve sUryakI kiraNeM ? jinakI uSNatA - prakAza vana kI dAvAnala agni ke prajvalita hone se dviguNita hogayA hai / jinake dvArA sthalakamaloM kI zreNiyoM (samUha) isalie vizeSa santApita kI gaI thIM, kyoMki ina kiraNoM meM sUryakAnta maNimayI parvatoM kI zilAoM ke agrabhAgoM se ucaTate hue agnikoM kA saGgama hogayA thaa| jinake prakAza kA vistAra isalie vizeSa bhayAnaka thA, kyoMki usameM vRkSoM kI jar3oM meM vartamAna bilabidroM se Adhe nikale hue viSa sarpoM ke mukha se ugalI gaI tIvraSi saMbaMdhI agni jvAlAoM kA saGgama yA mizraNa thA / jinakI uSNatAbandha viraha rUpa agni dvArA bhasma kI jAnevAlI ( viyoginI) kamanIya kAminiyoM kI (uSNa ) zvAsa vAyu dvArA dviguNita kiyA gayA hai| jo tIna loka ke samUha sambandhI prakAzatatvako svIkAra kI huI sarIkhI aura agnikaNoM ko garbha meM dhAraNa karane se atitIvra sarIkhIM zobhAyamAna hotI thiiN| jaba sarvatra aisI (uSNa ) vAyu kA saMcAra ho rahA thA taba prastuta AcArya kI zrISmakAlIna madhyAhavelAe~ sukha pUrvaka vyatIta hotI thiiN| kaisI hai vAyu ? jisane dhUli ke prasAra ( ur3AnA ) dvArA samasta dizAoM ke maMgalako dhUsarita -- kucha ujvala karanevAlI vAyumaMDala kI vRttiyoM (pravRttiyoM athavA pakSAntara meM qauzikI, sAttvatI, ArabhaTI va bhAratI ina cAra prakAra kI vRttiyoM) dvArA samasta loka ke zArIrika aGgoM kA usaprakAra vizeSa (saMcAlana yA zoSaNa) kiyA hai jisaprakAra naTa (nRtya karane meM pravINa puruSa) apane zArIrika aGga kA vizeSa (saMcAlana) karatA hai| aura jo uSNatA vaza samasta jagata ko santApita karatI hai-- pattharoM ko bhI uSNa manAtI hai| phira kyA hone para madhyAhna velAe~ vyatIta hotIM thI ? jaba samasta jagata netra mArga meM prApta dRSTi gocara ho rahA thA taba aisA pratIta hotA thA mAnoM usakI pRthivI, AkAza, dizAoM ( pUrva-pazcimAdi ) va vidizAoM ( Agneya va naiRtyakoNa Adi) meM agni kI racanAe~ dI huI haiM / evaM jaya revIlI bhUmiyA~ sarvatra duHsparza--- duHkha se bhI pracAra karane ke liye azakya - saMcAra vAlI huI taba aisI pratIta * hotI thIM- mAnoM unhoMne uSNa agniyoM kI pUjAoM ko hI utpanna kiyA hai| isIprakAra jaba mArga, jinameM nakhoM ko pakAnevAlI dhUliyoM dvArA pAgya - rastAgIra - klezita kiye gaye the taba aise jJAta hote the
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvAsa pyamAnabhUpApiroyatra zivAsiDilavatApakareSu saudhavivareSu, pralayakAlapArapAsabhIvAstriva pAtAlamUlanilIyamAnatanuzatAsa lelihAnavanisAma, samAcaritapaJcAgnisAdhanamAnasAnAmiva mahIdharatApasAnAM pravRddhamUrdhanimamadhyAmanu gaganataleSu, drutarakharezvArucibhiriva marumarIcitrIcibhirvavyamAnamanovyAkuleSu kamalakuleSu, dhAraNidhanadhAgArAsArabhUgolasparzaprakupitenArdhvastimA dandazUkezvareNApAinizcataiH kopazAnubhiriva kvadhyamAnAsa janAdevatAnAmAvasathasassI miLanivAsakAnanadavodriktapittAsthiva duHsahavivAhadehasaMdohAmu vanadevIpu, vivaritabasantasamAgamAsvitra rihiNIkapolamarma satAvanapaktiya, taNavarmakassiA pANDapa parAmapaMpa, svakIyakozakAramatAnAM kalahaMsakambinInAM cintA jyaskareSu, kSayAmayamandeSviva parimlAyatsu dedhikeyakAntAreSu, kareNukarottambhisakamalinIdalAsapopacaryamANadhAraNadhu banasAHesaSTotpAditapurakinIdaramhavirAdAnu kAsAravasundharAma, kaThArAThIkaekamalanirloTaluispAThInakSobhakalupabAriSu mAnoM-agni ke prajvalita iMdhana-samUha se hI vyApta hai| jaba mahaloM ke madhya bhAga, jo unameM nivAsa karane vAle bhogI puruSoM ko santApita karate the taba ye aise pratIta hote the-mAnoM-agni meM tapAra jAnevAle mUsAoM-suvarNa galAne ke pAtroM ( ghariyAoM ) ke madhyabhAga hI haiN| jaba sapiNiyA~, jinhoMne vizeSa garmI-vaza apanI zarIra-latAe~ adhobhAga meM praviSTa kI thI taba de desI pratIta horahI thI-mAnoM-pralayakAlIna basAgni-pAta se hI bhayabhIta huI hai| isoprakAra jaba AkAzamaNDala parcatarUpa tApasiyoM kejo aise pratIta hote the-mAnoM-jinhoMne apanI cittavRtti pazcAgni sAdhana meM pravRtta kI hai, mastakoM para vartamAna vRddhiMgata vApadhUma se malina ho gae the| isIprakAra jaca hiraNoM ke jhuNDa vizeSa uNNatAvaza jina mana mRgatRSNArUpa taraGgoM se, jo pighalI huI cA~dI ke rasa kI rekhA-sI zobhAyamAna hotI thIM, dhokhA khAyA gayA thA, jisake phalasvarUpa ve vyAkulita---ki pharmavya vimUr3ha ho gae the| evaM uba jaladeSiyoM ke gRhasarovara aise mAlUma hote the-mAnoM-ve aise zeSanAga dvArA kaTAkSoM se prakaTa kI huI krodhAgniyoM dvArA santApita-garma kiye jA rahe the, jo ki sUrya ke tIvratara AtaparUpa aGgAra-varSaNa se saMtApa ko prApta hue bhUmipiNDa ke sparza se vizeSa kupita ho gayA thA aura isIlie jisane apane do hajAra netra Upara kI ora saMcAlita-prerita kiye the / jaba yanadeviyoM, jinake zarIra-samUhoM ko asahanIya santApa horahA thA aisA pratIta horahI thIM-mAnoM-apane gRha ke vanoM meM dhadhakatI huI dAvAnala agni ke dvArA jinakI AyuSya naSTa hocukI hai| isIprakAra latAoM se suzobhita bana-zreNiyA~ usaprakAra zuSkapattoMvAlI ho cukI thI jisaprakAra virahiNIpati se viyoga ko prApta huI - striyoM ke gAla zuSka--glAna-par3a jAte haiN| isalie baisI zobhAyamAna hotI thI jinheM vasanta Rtu kA samAgama bahuta kAla se dUra calA gayA hai-nahIM huA hai| evaM vRkSa kucha pIle aura sapheda pattoM ke kAraNa pANDu raMga vAle horahe the, isalie agni meM praveza karake bAhara nikale hue sarIkhe zobhAyamAna ho rahe the| evaM vizeSa garmI ke kAraNa cAroM tarapha se zuSka horahe kamaloM ke vana aise mAlUma hote the mAnoM-kSaya roga se hI kSINa hogaye haiM aura zaka ho jAne ke kAraNa ve una rAjahari ghara utpanna karate haiM, jinake bacce kamaloM ke madhyabhAga kI koTaroM meM utpanna hue haiN| isIprakAra jaba bagIcoM va aTaSiyoM ke tAlAba. jinameM hathiniyoM dvArA zuNDAdaMDoM-sUDoM se utthApiTha kiye hue kAlinI-pacoM ke chattoM se hAthiyoM kI sevA kI jArahI hai--unheM chAyA meM prApta kiyA jArahA hai| evaM aba sarovara-bhUmiyA~, jinapara aise jaMgalI suara vartamAna haiM, jo apanI valiSTa dAda dvArA ukhAr3I huI kamaliniyoM ke madhyabhAgoM para paryaTana kara rahe haiN| evaM jaba tAlAba, jinake jala vasa-samAna kaThora madhyabhAgavAle pRSThoM (pIThoM) se zobhAyamAna kachuoM ke nirloThana-saMcAra-ke kAraNa yahA~ vahA~ jala meM loTa poTa hone vAle macchoM ke saMgara ke kAraNa kaluSita-ho gaye haiN| prArUpa
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye mahAlakSmayAmAdadeSu nakhAyuSeSu, karati saurabheyeSu varSe, sarvati garvareSu garne, galantISu puSpaMdhayeSu pratiSu, vATikA manokasAM mannAkeSu kathAzeSAlu poSitAM kAmakekhiyu jvaladAIdArudAruNA dIrghAinidAyanirgamA karIba macasyatriva devakhAteSu prabhAvabharabhiSviva khAtastrimISu dhAzvanabharArambhevivamabhiSu kulako bulumpanIsaMhArasamayadivasevitra prazAntavantu saMcAreSu vartma pa ja be 'mArkaNDayAstapati marubhubAmannisAttvaM dadhAnaH kAmaM vyomAntarANi sthagayati kimapi dhoti bhAvaspurastAt / nimiSa visRjatyetaddAzAntarAkhaM magbhAGgAnimnagAnAM payasi ca kariNaH svAdhamanyAti yaH // 65 // madhyAheNa dhAtmatuvarasurAstoSamArga svajanti sthAnAmAnetumIzAH payasi kRtarasIna hastino naiva miNDAH / ko philmI vipati zizirarakandaroNidezAnsveccheSu cemAH kamalalaM vAralAH saMyanti 561 // evaM siMha vyAghrAdi jIva jinakA manoratha bizAla vRkSazAlI vanoM ke madhya meM praveza karane kA horahA hai| isIprakAra jaba vizeSa garmI-vaza bailoM kA mada cUra-cUra horahA thA, bheMsAoM kA garja jhIkha ho rahA thA, jaba a~varoM kA santoSa naSTa ho rahA thA -- arthAt vizeSa garmI- vaza kamalAdi puSpoM ke sUkha jAne se bhare puSparasa na milane se adhIra ho rahe the aura pakSiyoM kI kaSTha- nAleM ucchravAsa kara rahI thiiN| isIprakAra jaba kamanIya kAminiyoM kI rativilAsa karane kI krIDA vyApAra-zUnya hocukI thI- chor3a dI gaI thI evaM prANiyoM kI zarIrayaSTiyA~ lambe dinoMyAle uSNa-samaya ke kAraNa jinase svedajala vaha rahA thA, usaprakAra vArula azakyasparza ( binakA dhUnA azakya hai ) ho gaI thIM jisaprakAra jalatI huI gIlI lakar3iyA~ azakya sparza hotI hai / evaM agAdha sarovara bana-bhUmiyoM ke samAna ho cuke the - zuSka ho gaye the, aura nadiyA~ vaisIM sUkha gaI thI- nirjala ho gaI thIM jaisI hAthI-ghor3oM ke daur3ane ko bhUmi sUkhI hotI hai aura jisaprakAra marubhUmi -- massthala - ke madhyabhAga jala-zUnya hote haiN| usIprakAra kue~ bhI vizeSa uSNatA ke kAraNa ala-zUnya ho gae the| evaM samudra, jinakA pAnI culluoM dvArA ucATanelAyaka ho gayA / arthAt vIvra garmI par3ane se unameM bahuta vo pAnI raha gayA thA aura mArga, jinameM prANiyoM kA saMcAra jasaprakAra ruka gayA thA bisakAra pralayakAla ke dinoM meM prANiyoM kA saMcAra -- gamana - ruka jAtA hai| jina uSNa Rtu ke dinoM meM atyanta tIvra tApazAlI sUrya marubhUmiyoM ko agnimaya karatA huA khApa chatpanna karatA hai aura koI atyanta prakAzamAna va anirvacanIya ( kahane ke ayogya ) sateja skandha padArtha Age zIghra gamana karatA huA gagana maNDaloM ko sthagita karatA hai| isIprakAra yaha pratyakSa dikhAI dene kA dizAoM kA samUha aisA pratIta hotA hai- mAnoM AkAza ke Upara vASpoM kI taraGga pakti ko hI preSita kara rahA hai evaM nadiyoM kI jala-rAzi ke madhya meM apanA zarIra dubone vAle hAthiyoM ko ubAlatI huI caNa vAyu baha rahI hai' // 60 // jisa prISma Rtu kI madhyAhna velA meM atyanta uttAla - ubhaya-khura vAle ghor3e ava mArga ko vega pUrvaka chor3ate haiM aura mahAvata pAnI meM anurakka hAthiyoM ko hathinI zAlA meM lAne ke lie samaya nahIM hai| isIprakAra mayUra zArIrika santApa ke kAraNa apanA mukha U~cA kiye hue zItala guphA ke parvava-sandhi pradeza (sthAna) tU r3hatA hai evaM ye pratyakSa dRSTigocara hone vAlI rAjaha~siyA~ jalaprAya pradezoM-vAlAna Adi--meM vartamAna kamala-pattoM ke adhobhAga kA yatheSTa Azraya letI hai ||61 // 1 -- samuccayAlaMkAra / 2 - samuccayAlaMkAra /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ amara sAkSAta AsInaprakalAyitaiH karipatiH kSoNIdharambhanumaskayAmvitakampara: kimapi va pApaNmuhutihati / mivAmudritalocano harirapi prISmeSu mAdhyaMdinIvidroNidAdApitavapurvelAmasikAmati // 6 // kiM ca / gaNDasthalISu salilaM na jalAzayAnAmammAsyutiH kucana geSu ma bAhinInAm / / nAbhIdareSu vanitAsa jasaM na vADai nIvolatolasati zuSyati yantra lokaH // 6 // sudurlabharaso'pyeSa sarasAdharapallAnaH / tatkaroti va saheSTi citraM dharmasamAgamaH // 64 // iti mAgadhayudhapratibodhitamadhyAhasaMbhyaH sukatAvanadhyaghiNTAsibhivilAsinInAM cikuralocamAvalokanAmRtadarikamanoharAH kuzcakaprabhAzapazyAmalitaparyantavRttayaH samasyAsyante bhUruvanabhUmayaH, teSu tapasapanaketuSu virsanakaramUlavihAna vikhazikhariziraHbhitasya pralambitabhuzalatAyugalasya kharamayUkhaledikheditamukhamaNDalasya manogocarAticArisaparamAracarSitasaralokalpa paripUrkhasamAdhicandrodayavimbhitena paramAnandasyamdasadhApayodhinA punaranamsaramansaraparyAptAkAzeneva dhanadharmazAna bahirAhatA paridalAvisApaghanasya bannadhArAgRhamupAgatasyeva yAnti bhyAkasamayAH // jisa prIma Rtu meM parvata ke madhya meM vartagAna vRkSa ke skandha-tanA para apanI grIvA-gardanasthApita karanevAlA hAthI baiThA huA ghUra rahA hai, isase aisA pratIta hotA hai-mAnoM-kucha anirvacanIyakahane ko azakya-vastu kA bAra-bAra dhyAna-ciMtana-karatA huA sthita hai| isIprakAra siMha va vyAghrAdi, jisane apanA zarIra parvata ke sandhi pradeza para tatparatA ke sAtha kucha sthApita kiyA hai aura jo nidrA se netra banda kiye hue hai, prISma Rtu saMbaMdhI madhyAhU-belA vyatIta karatA hai | jisa grISma Rtu meM hAthiyoM kI kapola-sthaliyoM meM jala thA / arthAt--unake gaNDasthaloM se mada jala pravAhita ho rahA thA, parantu jalAzayoM meM pAnI nahIM thA / isIprakAra jala kA taraNa striyoM ke stana rUpa parvatoM meM thaa| arthAt-unake kucakalazoM se dugdha kSaraNa hotA thA, parantu nadeyoM meM pAnI nahIM thaa| evaM kamanIya kAminiyoM ke nAbhi-chidroM meM jala thAarthAt-janake nAbhi rUpa chidroM se sveda jala pravAhita hotA thA, parantu samudra meM jala nahIM thaa| evaM jahA~ para triyoM kI vastrapranthi ulla sata / vRddhiMgata ) hotI thI, parantuM loka-pRthvI tala-zuSka ho rahA thA // 63|| yaha uSNakAla kA samAgama jo sudurlabha rasavAlA hokara ke bhI arthAn-rasa ( jala ) zoSaNa karane ke phalasvarUpa jisameM rasa ( jala ) duHkha se bhI prApta hone ke lie azakya hai aisA hokara ke bhI jo sarasAdhara pallava hai| arthAt-jisameM oSTha pallava sarasa ( svedavindu-sAhita haiN| ataH yaha Azcarya hai ki yaha (uSNakAla kA samAgama) usI kArya (rasa-zoSaNa) ko karatA hai aura usI kArya ( rasa-zoSaNa )se deSa karatA hai, kyoMki isane aoSTa pallava sarasa ( svedajala sahita ) kiye hai // 64 // jina prISma Rtu ke dinoM meM aise kAmI puruSoM dvArA, jinheM ukta prakAra naTAcArya vidvAnoM dvArA madhyAhU sandhyA samajhAI gaI hai aura jo pUrvabhava ke puNya se saphala haiM, aisI vRttazAlI vanabhUmiyA~ bhalIprakAra Azraya kI jAtI haiN| kaisI haiM vRkSazAlI banabhUmeyA~ ? jo usaprakAra citta meM ullAsa-yAnandautpanna karatI hai jisaprakAra ramaNIya ramaNiyoM ke kuTila-tirache netroM kI sundara citavana rUpa amRta kA pravAha yA kRtrima nadI citta meM ullAsa-harSa-utpanna karatI hai aura jinake cAroM tarapha ke pradeza kamanIya praminiyoM ke kucakalazoM ke agrabhAgoM kI kAnti (teja) rUpI komala taNoM dvArA zyAmalita kiye gaye haiN| ___ varSARtukAlIna tapazcaryA-nirantara dharmadhyAna kI cintA meM apanI cisati dubonevAle aura una meghAcchana dinoM meM bhI vRkSa kI mUla para nivAsa karane ke kAraNa aise pratIta honevAle-mAnoM-jinhoMne 1. sdrcyaalNkaar| 2, atizayAlaMkAra / 3. atizayAlaMkAra /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakapampUkAvye yema / payodharocatijamitajagavalayanIhanicaleSu, nibarasanAthanRpativApasaMpAdipu, saMpAditakharAbarakhaNDameSu, khariDatavilAsinImanorathaparipandhiSu, paripadhipariSadarasAiMdhu - truhigavAhanasthitimbhadi, abhinAjagarjanorjitaparjagyAvicjiAlanadussAe, dussahavirahazikhisaM dhukSaNavidhAyiSu, vihisanikAmakAkAsAramA laghazavi zisaneSu, vizaMsanAvasarasarasamIrasaMskAravAdeSu, pADakarakarAlimavilopipa, vilasahimadhAmadIdhitiprasare, prasaraspUrapayaHpAdapanirmulipa, nirmUlita jaTataTarahAnokahastalitAlakapanA hanIprapASu, pravAhapatadvArAvArigirizikharazIlAprasAdhiH, prasAdhitAmdhakArazyAmalAkhiladigante, knadevatAoM kI rakSA kA karttavya 'AcaraNa kiyA hai. aise sudattAcArya dvArA aise varSA Rtu ke dinoM meM aisI rajiNe patIta kI jAtI thii| kaisI haiM ve varSA Rtu kI rAtriyA~ ? jinhoMne nivir3a andhakAra samUha dvArA samasta pRthivImaNDala ke prANiyoM ko apane zarIra ke dekhane kI zakti lupta kara dI hai evaM abhisArikA -kAmuka-triyoM ke manarUpa bacoM ke pAlana karane meM jo bhaisoM ke samAna samartha haiN| arthAt - jisaprakAra-bhaiseM apane baccoM ke pAlana karane meM samartha hotI haiM usIprakAra prastuta varSARtu kI rAtriyA~ bhI abhisArikA khiyoM ke mana rUpa boM ke pepaNa karane meM samartha hotI hai| kaise hai ve varSAta ke dina jinhoMne meghoM ke vistAra se samasta pRthivI-maNDala ko zyAma kanuka-pracchAdana ghavizeSa-utpanna kiyA hai| jo meghoM ke kAraNa rAjAoM ke dhanuSa prAvaraNoM ! ukanevAle vastroM) se sahita karanevAle haiN| jinhoMne kamala bana kI zobhA naSTa kI hai| jo raNDatA' -- pati dvArA mAnabhaGga ko prApta karAI gaI-triyoM ke manorathoM ke zatru prAya hai| ardhAn-jo khaNDitA kAmaniyoM ke rativilAsa saMbaMdhI manorathoM kA ghAta karate haiN| jo zatru-samUha kA utsAha bhaGga karanevAle haiN| kyoMki varSARtu ke dinoM meM zatru car3hAI-pAdi kA udyama nahIM krtaa| isIprakAra jo ha~soM ke nivAsasthAna-mAnasare vara--kA vighaTana karanevAle haiN| jo, madonmatta hAthiyoM kI garjanA (ciMghAranA ) se bhI dugunI garjanAbAle meghoM ke nirantara honevAle zabdoM se sahana karane ke lie azakya haiN| jo asahanIya biyogarUpa agni ko uddIpita karanevAle haiN| jinhoMne atyadhika oloM kI ghRSTi dvArA vyAghrAdi athavA aSTApar3oM kA parAkrama naSTa kara diyA hai| jo pralayakAla ke avasara para bahanevAlI pracaNDa vAyu ke sUtkAra--zandavizeSa-se bhI vizeSa zaktizAlI vizeSa bhayaGkara mAlUma hote haiN| jo sUrya ke tIvra tApa ko naSTa karanevAle haiM evaM jinhoMne candra-kiraNoM kA prasAra ( pravRtti) naSTa kiyA hai| jo pahanevAle nadIpravAha kI jalarAzi dvArA vRkSoM kA unmUlanakarate hai-jar3a se ukhAr3akara nIce girA dete haiN| isIprakAra jinameM, jar3a se ukhAr3e hue. taTavartI vRkSoM dvArA, apane taToM ko nIce girAnevAlo nadiyoM ke jala-pravAha svAgata kiye gaye hai-roke gaye haiN| jo adhikiAna rUpa se giranevAlI jala-dhArAoM kI jalarAzi dvArA parvata-zikharoM ke zatakhaNDa karanevAle haiN| jinameM samasta vikANDala kiye hue andhakAravaza malina ho rahe haiN| *'hiSu' iti sari. ( ka ) pratI paatthH| Thikka pATha i. li. saTi. ( *, kha, ga, gha, ca) pratiyo se saMkalita / 'vitrAsaneSu idi pAThaH mu. pratau / 1-tabhA va vizvanAyaH kaviH pArsameti priyo yasyA anya sambhogacindritaH / sA napiuteti kathitA dhIrarASvAkapAyatA / / . bhAra-dUkurI bI ke sAtha kiye hue rati rilAsa ke cindI se cinhita haA jisakA pati jisake samIpa prAtaH sAla pahu~catA hai, use vidvAnoM ne IpyA--rativilAsa saMbaMdhI cinho ko dekhakara utpanna haI asahiSNutA yA vAha..-se phasavita citta mAlI saNDitA nAyikA kahA hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvAsa 41 digamtaradharadarogIrNajAlaplAvitadantipoteca, potasaMbhAvamAkumakurIjIvitAzAvinAmapizunasabhiNDasaMghaheSu, saMghamAra pArivAivapuNDamAkhaNDalakovaNDavilokamAdhyAyasvarAsajiSu, samitAbakAyakAmakarkazadazepu, viSamavanimAzAH pAtAlAni / khAlasAjanayatsu, yA ya--meghodrIpasaskaThoskarakAsArazrasassindhure pUraplAvitakUla pAdapakulakSubhyassarispAsi / ammazcAisamIraNAzrayazivApheTakAratAmyanmRge kAle sUcimukhAprabhecavimiraprAyaHkSapAsaGgini // 65 // bhUyaHpayaHplavanipAtitaliGge prjnyrjitstijitsiNhpote| saudAmanImulikA liAsarvagine AIT ripatI kumhI // 66 // strINAM kucoSNapaTalairajavAvatAraH saMkSiptaH punarayaM mayanAnalena / yatrAdharAmRtaghRtAhuti caNDitArciH saMkalpajanmaviTapI paramutprakAzaH // 6 // jinameM, dimaNDala meM sthita parvata kI guphAoM se nikalI huI jalarAzi meM hAdhiyoM ke bace Duvoye gaye haiN| jinameM, aisI vijalIrUpa yaSTiyoM kA nipura prahAra pAyA jAtA hai, jo mRga-zizuoM kI rakSA karane meM vyAkula huI hiraNiyoM ke prANa dhAraNa kI icchA ko naSTa karane kI sUcanA denevAlI hai| jo aise indradhanuSa ke dekhane meM pAnthoM kI zIghratA utpanna karAnevAle haiM, jo ki paraspara ke niSThura prahAra se garajanevAle meghoM ke zarIra ko alaMkRta karanevAlA hai| jinameM DorI car3hAe hue dhanuSa dvArA kAmadeva kI utkaTa avasthA pAI jAtI hai| arthAt-jo vilAsI yuvaka-yuvatiyoM kI kAmecchA ko dviguNita-vRddhiMgata-karate haiN| isIprakAra jo AkAza, bhUmi, AThoM dizAe~ tathA pAtAla ko jalamaya karate haiN| aise jisa varSA Rtu ke samaya meM yaJcevAlI hiraNI kisa deza kA Azraya kare, kyoMki aisA koI bhI sthAna jala-zUnya nahIM hai, jahA~ yaha baiTha ske| kaisA hai varSA Rtu kA samaya ? jisameM meSoM dvArA udAnta (phaiMke hue)va pRthivI para girate hue evaM pASANa-jaise kaThora proloM kI tIvra vRSTi dvArA hAthI bhayabhIta ho rahe haiN| jisameM nadiyoM kA jala, jalapUra meM DUbe hue taTavartI vRkSa samUhoM dvArA Upara uchala rahA hai| isIprakAra jisameM jalarAzi dvArA pracaNDa ( vRkSoM ke unmUlana karane meM samartha ) yAyu ke tApana yaza utpanna hue zRgAla bhRgAliniyoM ke phetkAroM-zabdavizeSoM-se hiraNa duHkhI ho rahe haiM-nirjala pradeza meM jAne kI AkAMkSA kara rahe haiN| jisameM sUcI ke aprabhAga dvArA bhedane yogya nibiDa andhakAra se vyApta huI rAniyoM kA saGgama vartamAna hai| jisameM pracura jala rAzi ke Upara girane ke phalasvarUpa parvata-zikhara nIce girA diye gaye haiN| jisameM meghoM kI gar3agar3AiTa dhvaniyoM dvApa siMha-zAvaka tiraskRta kiye gaye haiN| isIprakAra jisameM vijaliyoM ke teja dvArA samasta dizAe~ bhayAnaka kI gaI haiN| / / 65-66 // kucha vizeSatA yaha hai ki jisameM aisA kAmadeva rUpa vRkSa hI kevala atyanta tejasvI huA vRddhiMgata horahA thA, jo manojha striyoM ke kucakalazoM kI uSNatA-samUha se jar3AvatAra ( jala ke Agamana se-zUnya) hovA humA unakI netra rUpa agni dvArA uddIpita huA thA sathA jisakI jyAlAe~ kamanIya kAminiyoM kI bhoSThAmRta rUpa ghRtAhuti se pracaNDIkRta thI-sejasvI kIgaI thIM // 6 // + 'parAiyapu iti saTi, pratiSu paatthH| 5. AkSepAlaMkAra / 2. hetu-alaMkAra-garbhita dIpakAlaMkAra /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAnye sapipa dhArAzarArabharaNa meghaH kodaNDacaNDaH saha manmathena bAlAbalA seti ca sindhusvazcintAkulastiSthati yatra pAndhaH // // satra bArivAhavAsareSu tasmUlanivAsinA nirantarayogopayoganimagnamanaskAreNa vihitavanadevatArakSAdhikAreNeka pIyante nikhilasya jagatarasamaskANDasaNDitanijazarIradarzanavRttayo'bhisArikAjanamo'patyapoSaNagarvaryaH zaryaH / yasya ca bhagavatastatmaNakSarakSIrariporapiNDapANDaauraphyolamyAptibhiryazobhiH saMbhUtamidamazeSaM bhuvanamAlabhamasmadIyaM sitaM sargadarzana bhaviSyatIvi pravAzaka iSa prajApatiH puraiva pradIpakalikAnikarapezalAni zeSaphaNAsu prabhAnti ratnAni, nirantara savAlAlaprakAzapiSTAtakanikIzaMkapsImantinIsImantaparyansAni jhorodadhimadhyeSu vabagAnalamapaTalAni, madhumasavilA. sinIvilocanADambarasimmIni hammagurudhirasi baTAbarakalAni, kadinitambinIstanAimdhastimRgamavapasvabhaGgasubhagAni gAminIpatisyAzavapuri kurakSAkRtizAsanamahAMsi, sasasasuraramaNIkaravikIryamANasindUraparAgapijarANi punAsorakarikumudapuNDarIkeSu siraviNakumbhasyalAni, prakAmapItapIDitamukamahavarakarapallavapaca vinivApyamAnavidyAdharIbimbAdharAkRtIni zizira zivarabhUti cAturAGgANi, kucha vizeSatA yaha hai-jisa varSA Rtu ke samaya meM narmadA-zrAdi nadI se rokA huA pAntha isaprakAra kI cintA-( smRti ) yaza kiMkartavya-vimUDha huA sthita hai ki yaha megha, jo ki indra dhanupa se pracaNDa va jaladhArA rUpa vANoM kI tIvra varSA kI vizeSatA se vyApta evaM kAmadeva ke sAtha vartamAna hai evaM merI nava yuvatI priyA balahIna hai. // 6 // jaba yaha samarata tIna loka prastuta bhagavAna-pUjya-sudantAcArya ke aise yaza-samUha se vyApta yA, jo ki tatkAla meM kSaraNazIla-nace giraneyAle-dUdha ke phena-samAna zubhra thA aura jisakA vistAra samApta nahIM hAM thA taba mAnoM-brahmA ne isaprakAra kI zrAzA kI ki 'hamArI zubhra maSTe (himAlaya va kSIrasAgara-zrAdi) kA darzana logoM ko durlabha hojAyagA, isaprakAra bhayabhIta huga hI mAnoMsasane pahale se hI zeSanAga ke hajAra phaNoM ke UparI bhAgoM meM apanI sRSTi ke cihna batAnevAle aise kAntizAlI rasa utpanna kiye. jo dIpaka kI zisyA-samUha ke samAna manohara the| isIprakAra mayabhIta hue hI mAnoM-usane zIrasAgara ke madhya meM aise bar3avAnala agni-maNDaloM ko utpanna kiyA janhoMne dinarAta prakAzamAna honevAle vAlA-samUha ke prakAzarUpa sindUra-Adi ke cUrNa se dizArUpa kAminiyoM ke kezapAzoM ke paryanta sthAna vyAma kiye haiN| evaM mAnoM-usane vinAyaka-pitA (zrImahAdeSa) ke mastaka para aise aTArUpa kala utpanna kiye, jo madya se vidvala huI kamanIya kAminiyoM ke netroM ko tiraskRta ( tulanA) karate the| evaM usane zrInArAyaNa ke sAle-candramA ke zarIra meM aise mRgAkAra cinha ke teja utpanna phiye, jo zrImahAdeva kI bhAryA pAryatI-ke stanoM para vistArita kIhuI kastUrI kI tilaka-racanA sarakhe manohara the| isIprakAra usane airAvata, kumuda (naiRtya diggaja ) aura puNDarIka (Agneya koNa kA diggaja ) ina zubhra diggajoM ke mastaka samUhoM para aise kumbhasthala utpanna kie, jo devakanyAoM ke karakamaloM se nirantara phaikI jAnevAlI sindUra-dhUli se piJjara (gorocana ke samAna kAntizAlI) the| isIprakAra apanI zubhra sRSTiyAle himAlaya kI pahacAna karAne ke lie hI mAnoM-usane ( brahmA ne ) usake Upara aise gairika ( gerU ) dhAtu ke zikhara utpanna kiye, jinakI AkRti vidyAriyoM ke ekavimba phala-se aise 1. sahosi-alaMkAra /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa kuberapurakAminIkucacUcukapaTalazyAmalAni lalitApatizailamekhalAsu tamAlatahabanAmi, nijanAthAvasathapathaprasthAnapariNataraticaraNazijAnahi jIramaNitamanoharANi sapariSasma zabditAni, kalindakanyAkajholajalazyAmAyamAnormANi, mandAkimIsrotasi payAMsi, niraharadASTakamaSIlikhitalipispardhIni sarasvatIniTilataTeSu kunsAlajAlAni, ramanirasmatatantusamtAmApahAsIni sitasarasijakozeSu kesarAgi, kambukulamAmye a pAcamanye kRruNakaraparigrahaniravadhIni vyavAdadAni / / yasya ca mujanmanaH praguNataruNimonmeSamanohAriNI yathAdeza nivezitapariNayapravaNaguNamotamaNivibhuSaNA oToM sarIkhI thI, jo ki unake patiyoM dvArA pUrva meM vizeSarUpa se pAna kie gae aura pazcAn pIr3ita (cumbita ) kiye gae. aura tatpazcAt chor3a die gae the evaM jo apane priyatamoM ke hastarUpa komala pallavoM kI vAyu dvArA vRddhiMgata kiye gae the| isIprakAra mAnoM-usane kailAzaparvata kI kaTiniyoM para aise tamAlavRkSoM ke bana utpanna kriye, jo kuveranagara ( alakApurI) kI navayuvatI kAminiyoM ke kucakalazoM ke agrabhAga-paTala sarIkhe zyAma dhe| isIprakAra usane isa samUhoM meM aise zabda utpanna kiye, jo apane pAta kAmadeva ke gRha-mAge meM prasthAna karanevAlI zate ke caraNa-kamaloM meM zabda karanevAle nUpuroM-ghagharuoMke kAmakrIr3A ke avasara para kiye jAnevAle zabdoM ke samAna manohara the| isIprakAra mAnoM usane galApravAha meM aise jala utpanna kiye, jinakI taraGge yamunA kI taraGgoM ke jaloM se zyAmalita kIgaI thiiN| isIprakAra usane sarasvatI ke mastaka-taToM para aise keza-samUha utpanna kie, jo hastI ke dantapaTTaka para syAhI se likhI huI lipa ko tiraskRta karate the| evaM usane zveta kamaloM ke madhya aise kesara-parAga-utpanna kiye, jo ki haldI ke rasa se rajita sUtra-( tantu ) samUha ko tiraskRta karanevAle the| isIprakAra mAnoM-- usane zaMkha-kula meM prazasta pAJcajanya ( dakSiNAvarta nAmaka viSNu-zaMkha ) meM aise dina utpanna kiye, jo ki zrInArAyaNa ke hasta ko svIkAra karane meM maryAdA kA ullaGghana karate the| yarthAna-pAnajanya zaMkha ke phUkane ke dina vistRta ( bemaryAda / hote haiM, kyoMki vaha zaMgva nitya rahanevAle viSNu ke kara kamaloM meM sarvadA vartamAna rahatA hai| ataH mAnoM-usake zabda bhI viSNu dvArA karakamaloM meM dhAraNa karane se kAla kI sImA kA ullaGghana karate hai| jisa pavitra avatAravAle sudattAcArya kI aisI kIrtikanyA samasta saMsAra meM saMcAra karatI huI Aja bhI kisI eka sthAna para sthita nahIM rhtii| arthAt-samasta loka meM paryaTana karatI rahatI hai| jo sarala ( mada-rahita ) prakRtirUpa tAruNya-jaSAnI ke prakaTa hone se cipsa ko anurakSita karatI hai| jisake yathAyogya zArIrika avayavoM-hasta-zrAdi-para sthApita kiye hue, va vivAha ke yogya tathA guNoMjJAnAdirUpa tantu mAlAoM meM poe hue ratnoM se vyApta aise suvarNamaya AbhUSaNa haiN| 1. antadIpaka-alaMkAra / 2, isakA pani se pratIsa hone yogya artha yaha hai ki jo viSaya kayAyalpa mAnasika kaSatA se rahita hai| arthAt- aisA hone se hI prastuta AcArya ko Adarza kIrti-kanyA navayuvatI thii| 3. isakA dhvanirUpa ardha yaha hai ki jisake aise avivakSita sundara padArtharUpI rana haiM, jo kathana-zailI se nirUpaNa kiye hue nayoM-gamAdi-kI anukUlatA-~-yathArthatA--prakaTa karate haiN| svAmI samantabhadrAcArya ne bhI kahA hai--vivakSito mukhya itathyate'nyo guNo'vivakSyo na niraatmksle| tathA'rimitrAnubhayAdiniyAvadheH kAryakara hai vastu ||1||-httvyNbhuurtotr zloka naM 53 / arthAta-he prabho! Apake darzana meM, jisa dharma ko pradhAna rUpa se kahane kI icchA hotI hai, vaha mukhya kahalAtA hai tathA dUsarA jigako kahane kI icchA nahIM honI baha--dravya va paryAya
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAnye nisAMtyAgapatI svayaMvara varaNArdhamAdideva kIrtipativarA bhuvanAntarANi vihAnsI 'jarasa jarAjanitajayaskhalana kamalAsama, ma khalu samasavaM me nikhilamagamagarasAgaravihAra kRtahalinyAH sahacarakarmANi krnm| iti pitAmaham, 'mahatyApatiparimahalalitabApuratimuvAcarAnevanIkSaNa atakaraNa paulomIramaNa, nAIsi prayAsaharupitAyAH karajarAjipATanapravAmapanAnunayanAni vidhAnam, iti mAvasmaniyA, isI prakAra jo (kIti-kanyA) svabhAva se dUsaroM ke citta ko prasanna karane kI caturAI rakhatI hai'| evaM jo svayaM pati ko svIkAra karane ke hetu prerita huI hI mAnoM sarvatra loka meM paryaTana kara rahI hai| jisa sudattAcArya kI kItikanyA ne nimnaprakAra doSoM ke kAraNa brahmA va indrAdi ko tiraskRta karate hue unake sAtha vivAha na karake samasta loka meM saMcAra kiyaa| 'he vizeSa vRddha brahmA ! vRddhAvasthAnaza terI zIghragamana karane kI zakti naSTaprAya hocukI hai. isalie tU samasta parvata, nagara va samudroM para vihAra karane kI utkaNThA rakhanevAlI mere sAtha vihAra karane meM samardha nahIM hai| isaprakAra prastuta kItikanyA ne brahmA kA tiraskAra kiyaa| "he devatAoM ke in ! 'ahalyA tApasI ke pasi-gautamaRApa - kI patnI ahalyA ke sAtha vyabhicAra doSa ke phalasvarUpa gautamaRSi kI sApavarA tere zarIra meM pUrva meM yuvAtamudrA-eka hajAra yoniyA~ utpanna huI thii| pazcAt ve hI anunaya vinaya karane ke phalasvarUpa hajAra netrarUpa pariNata huI thI ataH bhUtapUrva hajAra bhagoM ke dhAraka! jatpana hae hajAra netroM ke dhAraka aura ha kSatakaraNa / arthAna-ukta yonimudrA kapha phalasvarUpa jananendriya se zUnya evaM ha paulomI-ramaNa ! arthAt-I puloma kI putrI ke svAmI ( pati / pisA ke samAna pUjya zvasura ke pAtaka ha devendra ! premakalaha se vApata hui mujha tuma apanI aisI jananendriya dvArA, jo mAnoMmerI nala-bhaNI dvArA phAr3a dIgada hai, prasanna karane meM samartha nahI ho, kyoMki tuma sarvAta bhagAkAra hone ke phalasvarUpa jananendriya zUnya ho| isaprakAra sudasazrI kI kItikanyA dvArA indra tiraskRta kiyA gyaa| gi kahalAtA hai| parantu yaha avibAya-maNa dharma-gaye ke soga kI taraha sarvathA abhAvarUpa nahIM hotaa| kyoMki vastu meM usI saptA--maujUda:-gaNa rUpa se avazya rahatI hai / isaprakAra mulya va gopa kI vyavasthA se eka hI vastu zatru, mitra aura bhaya Adi zAMcayoM ro lie rahatI hai / jaise koI vyakti kisI kA upakAra karane ke kAraNa mitra hai / vahI kisI kA apakAra jAne ke kAraNa zatru hai| vaha kisI anya vyakti kA upakAra-apakAra karane se zatru-maMtra donoM hai / isI prakAra jisase usane upekSA ra rakkhI hai usakA vaha na zatru haiM aura na mitra hai / isaprakAra usameM zatrutA-mitratA Adi ke guNa eka sAtha pAe jAte haimataH vastutaH vastu vidhi-niSedharupa do do sApekSa dharmoM kA avalambana lekara hI artha kiyA karane meM kAryakArI hotI hai| 1-prastuta guNa prastuta donoM (sudasavI va usakI kArtikanyA) meM samAna rUpa se varTamAma hai| 2-dhyAna se pratIta honevAlA ape yaha hai ki jisa kIrtikanyA ko mokSarUpa para kI prApti-hetu mAjhalika vidhi ka AzA dAMgaI hai| kyoMki nIsiniSTo ne kahA hai-'kIrtimAna pRzyate loke paraha ca mAnavaH, saMskRta TIkA pra. 8. se samudata / bhAta-kItizAlI mAnaba isaloka va paraloka meM pUjA AtA hai| - isakA dhyAna rupa bhartha yaha hai ki pRdhAvasthA-yaza gamana karane kI zakti se hIna puruSa yadi kamalA ( lakSmI) ko Asana (svIkAra) karatA hai, to usakI kIrti nahIM hotii| --isakA pani rUpa artha-o parastrIlampaTahuA yuktI zrI kA bheSadhAraNa karake parI kA sevana karatA hai evaM aneka niyoM kI ora nIti-viruddha khorTI najara pheMkatA hai, jo zArIrika aGgoM se hIna humA davasura-ghAtI hai, taSA jo pra-kalaha-kupita arthAt praSTanayoM-sasamakoM ke vivAda ke avasara para kupita hotA hai| arthAta akAvya yatriyoM dvArA ekAntavAdiyoM kA khaMDana nahIM karasA evaM phalAha-janaka vacana zreNiyoM dvArA unakA nibhaha nahIM karatA aura paraspara apekSA rakhane vAle naya svIkAra nahIM karatA evaM jo saptamadhAtu-vIrya-kA nAza karatA hai, usakI kIrti nahI hotii|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama bhAbhAsa 'mamarapANDurogavazatA, nAkAzaH saJciviracisakAntasvIkArAyA: pariNayanakhA paTa jAtasam, bhanaparAsanalAzamAnasa mAtApiriSadigamtavAsa, na sthAnamanahAsanirbharatazyAyAH kimahAmA' iti dAmodhanam 'ulbamabAlyazirAzeSazarIraparikara nizAcara, na padamindIvasmRNAlakomala valavAyA: saramasAlinAnAm iti maseyam, 'jIrthovakoparagAchisamuratavyavasAya sAgarAlaya, na samaricaraparicitakAmanAyAH kAgnivikaraNodAharaNAmA prati pracetasama, "he agnideva ! tU utkaTa pANDu ( pIliyA) roga se parAdhIna yA pIr3ita hai aura havana jAnekAlI vastu kA bhakSaka hai, ataH tU apanI zraddhA dvArA pati ko svIkAra karanevAlI merI gharamAlAba pAnI / isa prakAra prastuta kIrti kanyA ne agnideva kA anAdara kiyaa| aba yamarAja ko tiraskRta karatI huI kIvikanyA kahatI hai-he yamarAja / terI cittavRtti nirdoSI loka ke kavalana karane ko vizeSa icchuka hai aura terA nivAsasthAna vAtApi- ilvala kA bhAI daitya vizeSama rAmasya kI dakSiAmitA meM hai; isalie tU kAmarasa se atyaMta paripUrNa hRdayazAlinI merI kAmakrIr3A ke kalahoM kA sthAna nahIM hosktaa"| aba naiRtyakoNa-nivAsI rAkSasa kA apamAna karatI huI kIrtikanyA kahatI hai-he rAkSasa ! terA samasta zarIra-parikara (hasva-pAdAdi) utkaTa asthiyoM ( hariyoM nasoM se vyApta hone ke phalasvarUpa tU atyanta kaThora hai, aura rAtri meM paryaTana karatA hai isalie nIlayA ke mRNAla-sarIkhI komala bAhulatAoM se vibhUSita huI mere dvArA zIghra kiye jAnevAle gAi-Alijana ra pAtra nahIM ho sakatA / aba varuNa devatA kI bhartsanA karatI huI kIrtikanyA kahatI hai-he varUNa ! terI maithuna karane kI zakti, vRddhiMgata-utkaTa---jalodara vyAdhi se bilakula naSTa hocukI hai aura terA nivAsa sthAna samudra hI hai: ataH cirakAla se kAmazAna kA abhyAsa karanevAlI mere sAtha rativilAsa karane meM upayogI kriyAbhoMAliGgana va cumbanAdi kAma krIr3AoM kA dRSTAnta nahIM ho sktaa| +--isakA dhvanyArtha yaha hai ki jo pAurogI hai vaha dUSitazarIra hone ke kAraNa dakSA apAtra hone se kIrtibhAjana nahIM hotaa| evaMpANipuTa para sthApita kI huI samasta paratukA bhakSaNa karate hue batana pAlane vAle muni kI Iti nahIM hoto evaM jo sAdhu sva-rUci-phrAnta-asvIkAra-Atma svarUpa meM samyagdarzana dvArA paramAtmA ko svIkAra nahoM karatA, yaha kIrtibhAjana nahIM hotaa| 2.-isakA myanirUpa artha-niraparAdhI ko apane mukha kA prAsa banAne pAlabaparAdhI ko kisa prakAra chora sakatA hai| aura dakSiNa dizA meM daityabhakSaka ke samIpa nivAsa karanevAlA ziTapuruSoM ko sikAra chor3a sakatA hai ! aura agAsiboM ke prati anurAga prakaTa na karanevAle kI kIrti kisaprakAra hosakatI hai| -vanyArtha-jisakA zarIra aSamA mAtmA, mAmA, mithyAtva aura nidAna ina tIna palmoM se vizawt aura jo nizAyara ( rAtribhojI), usakI kIrti visaprakAra ho sakatI hai| apita nahI hosamtI / 4-isakI pani alodara myAdhi se poSita hone kAraNa pAnI na paunevAse aura apanI bAbA ke prati anurAga pradarzita na karane vAle kI kIrti nahIM hotI / isIprakAra jo lakSmI kA sthAna hai| arthAta--jo parako samparatA ke kAraNa nirbhandha ( niSparibhahI) nahIM hotA aura kAma-stra ati---vizeSa rUpa se jina-zAsana bampAsa kI rA, usakI kIrti kisa prakAra ho sakatI hai| evaM ghisakI visati AsmojAti se vimukha hotI huI paMdhioliyoM meM zava hai, usakI kIrtilisaprakAra ho sakatI hai| api nahI hoskii|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye patividitacApalalAmata, vAta, na pitaH sthiranAyakasamAgamAdhinyAH prItivilasitAnAm' iti mabhasvantam, bhanavaratamadhupAnaparikyutamatiprakAza vizeza, na gocarasvarAnimudhArasAsvAdavisphurita zravaNAlipuTAyAH sahAlAegoSThInAm, iti nahAvarapisaram, 'anucitabitAekaNThapITha zitikaNTha, na bhAjaramamaniyariyAyAH pRthujaghanasiMhAsanArohaNAnAm iti kRttivAlapam, ani padatacaraNanakhaNDamayUkha na prabhuH prasabhapuSpaprabhASaranyasaMbhogAyAH karasaMvAhamasusvAnAm' iti haritavAnAnam. ' ajhayakSayAmayamaMzayita morita budhatAta, na zaraNamagaNitamAkhasaubhAgyabhApisajanmaTamanAyAH prabandhanidhuvanavidhInAm' itinizAirzam. ava vAyudevatA kA tiraskAra karatI huI kauti kanyA kahatI hai-he vAyudeva ! tuma aise cakhala kula meM utpanna hue ho, jisakI capalatA vizepa vikhyAta hai, isAlae tuma merI prema-pravRttiyoM ke balama nahIM hosakate: kyoMki meM to sthira prakRtizAnI pati ko prApta karane kA prayojana rakhatI huuN| aba kuvera ke anAdara meM pravRtta huI kItikanyA kahatI hai-ha kuvera ! nirantara madyapAna karane se terI buddhi naSTa hocukI hai. isalie tU bhI aisI mere sAtha kI jAnevAlI kAnta bhASae-goSThiyoM ke yogya nahIM hai| jisake karNarUpa aJjaliSTa catura pAlApa ( vakrAkta) rupa amRta pravAha ke AsvAdana karane meM sadA saMlagna rahate hai| ava prastuta kI tikanyA zrImahAdeva kA tiraskAra karatI huI kahatI hai-ayogya citA (mRtakAAna) ke samIpa Asana lagAnevAle va nIlagrIyAzAlI he mahAdeva ! tU vizuddha-caritra zAlinI mere vistIrNa jaMghArUpa siMhAsana para ArahaNa kA pAtra nahIM hai| . aba sUrya kA anAdara karatI huI kIrtikanyA kahatI hai-he sUrya ! tere caraNoM ke nakha duHkhakara kuSTaroga se utpanna huI pIpa-vagairaha se naSTa ho cuke haiM evaM terI kiraNeM bhI vizepa tIna hai, isalie tU aisI mere, jisake sAtha rati-vilAsa karane kA mukha biziSTa puNya ke mAhAtmya se prApta hotA hai, karakamaloM dvArA kiye jAnevAle pAda maIna saMbaMdhI sukhoM kA pAtra nahIM hai | aba candra kA apamAna karatI huI kIti kanyA kahatI hai-he vudha ke pitA candra ! terA jIvana ( Ayu ) avinAzI kSaya roga ke kAraNa saMdigdha hai| athAna-dIrghanidrA (mRtyu) yogya hai| isalie tU esA mara sA 6: 3sAlae tU esI mara sAtha vIryastambhana pUrvaka kI jAne yAlI maithuna kiyAtroM kA sthAna nahIM hai, jisake janmalagna ( utpatti-muhUrta) ke avasara para jyotiSiyoM dvArA nissIma sukha kahA gayA hai| -isasI pani-bhAva-Adi ke caJcala kula meM utpanna hue cazcala praznatizAlI ko aura sama-Agama-arthIrAheta maryAta samatA pariNAna aura amAtma zAstra ke abhyAsa kA prayojana na rakhane vAle sAdhu puruSa kI kIrti nahIM hosktii| nasakA svanirUpArtha-nAstika sampradAya meM dIkSita hone vAle kI va madyapAna karanevAle sAdhu kI buddhi para paradA pA jAtA hai| isI prakAra vidvAnoM ke mubhASitAmRta kA rasAsvAda na karane vAle kI aura digambara sAdhuoM ke prati paJcalipura na bA~dhanevAla-namaskAra na karane vAle-kA kArti nahIM hotii| -isakA svanirUpArSa-apavitra sthAna para baiThakara svAdhyAya-Adi dhArmika kiyAoM ko karanevAle, saMgakaNThazAlI, apane caritra meM bAra vAra asicAra lagAne vAle, aura siMhoM ke parvatAdi sthAnoM para nivAsa na karanevAle-banavAsI na hone vAle-kArtibhAjana nahIM hoskte|| 4-isakI vani-kuSTharoga se pIr3ita vyakti ke nasamAtra ( jaga-sA) bhI bAritra nahIM hotaa| evaM madhura papano bhArA logoM ko munna na denevAle kI kIrti nahIM hotii| -sI dhvani-jo sAdhu kSaya rogI rA ImAra rahatA hai, jisakI bhAhAra-prApti saMdigdha hotI hai, jo dUsare ko viyoM ke sAtha mivilAsa karake putra umpA karatA hai, jo pravandha-nibhuvana-vidhi nahIM jaantaa| arthAta mahApurANa
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvAsa 'avatAnakAlAyasataliphAkRvisalasimastakadeza hRSIkeza, na samIpamadayAcaprahamahilavinahAyAH kuttilkuntlaavilvilocndhumbnaanaam| iti mucunsa, aviralAralollAsamApanajAla bhujaGgamalokapAla, na saMgamAgamanamanaspakalpasaMkalpitaprANisASAstuNDIrAdharAmRtAnAm' iti kumbhInasA thAnabhinandantI, marumarIcivIcinicayavanyamAmA mRgAGganeva pAsyavastisya vasumatIpatermatiriva nikhilamavilayonmIlisAntarAlophalAdhanasya munermanISatra, ca na kvavidayApi mAnAsi sthitim // yasya ca sukRptimastapastapanakarakAzmIrakesarAruNitastuti mukharamurayocidalakavalayAdA divitAdRzyAcaladIsaMdohA aba zrInArAyaNa kI bhartsanA karatI huI kIrti kanyA kahatI hai-hai zrInArAyaNa ! terA mastaka purANa puruSa hone ke phalasvarUpa 'adhomukhavAlI lohe kI kar3AhI ke AkAra vAlI gaMjI khopar3I se vyApta hai| isalie tU aisI mere kuTila kezoM se mile hue netra saMbaMdhI cumbanoM ke samIvatI hone yogya nahIM hai, jisakA zarIra donoM kara kamaloM se nirdayatA pUrvaka kezoM ke prahaNa karane meM zrAgraha karatA hai| isIprakAra prastuta kIrtikanyA dharaNendra ( nAgarAja ) kA tiraskAra karatI huI kahatI hai-he zeSa nAga ! teya hajAra phaNoMvAlA mukha-samUha ghane ( tIna ) viSase vyApta hai / tujhe bhI aisI mere jisakA jIvana jyotiSiyoM ne pANyAta sarakAra parvata (tyAgI, sA hai, pake hue vizraphala sarIkhe zroSThoM ke amRta kI prApti nahIM hosktii| isIprakAra prastata sadattAcArya kI kItikanyA usaprakAra dhokha huI kisI sthAna para Aja taka bhI nahIM ThaharI jisaprakAra mRga-tRSNA kI taraGga-pakti dvArA pratArita kI jAne vAlI ( dhokhA khAI huI ) hiraNI kisI sthAna para sthita nahIM rhtii| isIprakAra vaha Aja taka bhI kisI sthAna para usakAra sthita nahIM huI jisaprakAra rAjya pada se bhraSTa hue rAjA kI buddhi kisI sthAna para sthita nahIM rhtii| isIprakAra yaha usaprakAra kisI sthAna para sthita nahIM huI jisaprakAra aise munikA, jisako samasta pAparUpamala |ghaatiyaa karma) ke kSaya hone para vizuddha AtmA se kevala zAna utpanna huA hai, kevala-zAna kisI eka padArtha meM sthita nahIM rahatA / * . aneka dezoM kI gopiyA~, vizeSa puNyazAlI athavA viziSTa vidvAna jisa mudattAcArya ke guNa vistAroM ko, jo ki himAlaya parvata ke zikharamaNDaloM para zobhAyamAna horahe hai, tIna loka meM vikhyAta aise udayAcala parvata kI guphA-samUha kI maryAdA karake yA vyApta karake gAtI hai. jisameM saparUpI sUrya kI kiraNarUpa kAzmIra kesaroM dvArA stuti karane meM pAcAla huI deviyoM ke kerAmAzoM kI zreNI rAJjata ( lAlavarNavAlI ) kI jArahI hai| Adi zAstroM kI svAbhyAya-Adi nidhiyoM ko nahIM AnatA aura jo rAtri meM aparAdha karatA hai, usakI kIrti nahIM hotii| kyoMki muTho kIrti zreyaskAriNI nahIM hotii| -isakI dhvani-jo sAdhu gaMje mastaka ko dhAraNa karatA huA bhI daulata nahIM hotaa| jo mAnava yuvAvasyA meM praviSTa hokara bhI tapazcaryA meM tatpara nahIM hai| jo indriyoM dvArA prerita huA keza-udhana ke avasara para usaprakAra apanI kuTi girAtA hai, jisaprakAra naTa rajasthalI-nAvyabhUmi-para prApta hokara apanI bhrakuTi saMcAlita karatA hai| evaM jo apane kezalacana ke avasara para aXTa va sarjanI ko grahaNa karane meM samartha nahIM hai, usakI kIrti nahIM hotii| 2- jo muni madhurabhASI na hotA huA mumba me viSatulya phaTraka vacana bolatA hai aura kAmI puruSoM kI rakSA karatA hai, usakI kIrti nahIM hotii| *- upamAlaMkAra va antardApaka-alaMkAra /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 yazastilakacampUkAdhye icchAparI*saMdohavasmRptApagApramAhApahasitayazaHphelapaTApANDaropalAntakadezAvara setubandhamekhalAlakaharAmekhalAkulakaharanibIkinArIgaNIzramAmayAdaniyamanAmazucirAmAvigItavApATakandarAdA manaharadharAdharanitambAkharAdhanitambArambarasyapadapathanasthAnamandharitagatikIrtimandAkimItaraGgada turaMdarapadanAcA tuhinIcUlikAmAlAtahinazailalikAcakrayAlavilAsIni gAyanti puNavijRmbhitAni janapagopyaH // sa bhagavAn puNyapAnIyavoM ko'mapUrvaH parjanya vinAvineyamAnasaspaprasarAH purasthAnIyahoNamukhakAITikasaMpranigamamAmavibhaH samaminarakSyanviTaramANa:: praNatasamalahiNAlamaulimapaDalIbhavavaraNanakharasoskaraH, zivacaraNakaraNanayanirUpaNaguNahAravihitAlabhUSaNaiH evaM ve (gopiyA~ ), aisI setubandhaparvata ( dakSiNadiparva) kI kaTinI-samUha kI guphA kI maryAdA karake yA vyApta karake prastuta AcArya kA guNagAna karatI haiM, jisameM zilAoM ke madhyavartI pradeza, aise yaza-samUha ke phena-paTala samAna zubhra hai, jo ki setubandha parvata kI guphA ke samUha-samAna vistRta amRtanadI ke pravAha ko tiraskRta ( tulanA ) karatA hai| isIprakAra ve gopiyoM, aise astAcala parvata ke taTa kI maryAdA karake yA vyApta karake prastuta AcArya kA guNagAna karatI haiM, jisakI guphA aise paMcamAvirAgapUrNa gItoM se zana karatI huI zobhAyamAna horahI hai, jo (gIta ) kaTinI-samUha kI guphAoM meM sthita deviyoM ke samUha dvArA gAe jAnekAle kamgA, jitendriyatA, paMcamahAvrata Sa sudattazrI kA nAma inase pavitra haiN| isIprakAra ve gopiyA~ aise himAlaya parvata ke zikhara-maNDala kI maryAdA karake yA vyApta karake prastuta AcArya ke guNa-vistAra gAtI haiM, jisake guphArUpI mukha aisI kIrtirUpI mandAkinI (gaMgA) kI taraGgoM se unnata dantazAlI haiM, jisakI gati himAlaya parvata ke vismRta taToM para vartamAna U~ce nIce (Ubar3akhAvar3a) mArga para prasthAna karane se manda (dhImI) par3agaI hai| usa jagatprasiddha bhagavAn (indrAdi dvArA pUjya ) aise sudacAcArya ne saMgha-sahita vihAra karate hue 'nandanavana' nAmakA rAjapura nagara saMbaMdhI udyAna (bagIcA) dekhaa| kaise haiM sudanAcArya ? jo puNya rUpa jalavRSTi karane ke kAraNa anirvacanIya va navIna megha sarIkhe haiN| arthAt--unase usaprakAra puNyarUpa jala kI vRSTi hotI thI jisaprakAra meghoM se jala-vRSTi hotI hai| ve (sudattAcArya) aisI bhUmiyoM ko, jinameM vinayazIla bhavyaprANI rUpa dhAnya kA vistAra pAyA jAtA hai aura jo pura (rAjadhAnI), sthAnIya ( bhAThasau prAmose saMbaMdhita nagara vizeSa), droNamukha ( cAra sau grAmoM se saMbaMdhita nagara), kATika (do sau grAmoM se saMbaMdhita nagara ), saMgraha (daza prAmoM se saMbaMdhita nagara), aura nigamagrAma (dhAnyotpattivAle gA~va) inase saMbaMdha rakhatI hai, Anandita karate hue rAjapura kI ora vihAra kara rahe the| jisake caraNoMke nakharUpa ratnasamUha namaskAra karate hue rAjAoMke mukuToM ko alakRta karate the| jisake pAdamUla (caraNakamala), aise pracura pArAsariyoM (tapasvI sAdhuoM) dvArA namaskAra kiye gaye the, jinameM kucha aise the, jinhoMne samyagcAritra kA pAlana, nayacaka zAstra kA upadeza, aura jJAna-dhyAnAdi guNarUpI motiyoM kI mAlAoM se apane vakSasthala-maNDala vibhUSita kiye the| *'saMdohavaidamRtApagA' iti ha. li. saTi (ka, ga, ca) pratiSu pAThaH / 1. pArAzariNaH tapasvinaH iti i. li. ( ka gha ) pratiSu TippaNI vartate / evaM bhikSuH paribATa karmandI pArAzaryapi maskarI ityamaraH /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama zrAzvAsa azvissamastaznutagharokharaNAvidhipaNe nirarisavitAnAtIviSacanasamanovinirmitAvasaMsabhRSita bhavyazrotraiH kaizcidAtmetaratarkakarkazodakavitakovikAsyamAnabhuvanAzAyarAsapIH, kaizcinnadhyAnavyakAvyopadezakAsvAndoccha. mAgacdatucyA kalyANakAranavyAkhyAnamaNDapAnI?; kaizcivajanencAndrApisa (za) lapANinIyAghanekavyAkaraNopadizyamAnazabdArthasaMbandhavaivAdhIsarismAlisaziSyazemuSIpadavinyAsAyanIkairaparazca tapsadvidhAnavadyamatimandAkinIpravAhAbAgoritAntevAsimAmasavAsa:prasaH sisasipariva parimuSitakaSAyakAlathyazcitrAtipariva madarahitaH kokanadakAnamairiva pratipanna mitrabhAH vizvabharezvarairikha praNItaSimaharUNDaismazahariSa parityaktadoSaiH kAminImanairima prakaTitaparalokAgamakAmai unameM se kucha aise the jinhoMne apanI buddhi samasta dvAdazAGga zAstra rUpa pRthivI yA parvata ke uddhAra karane meM RSabhadeva yA viSNu sarIkhI prambara ( tIkSNa ) kara lI thii| unameM kucha aise the jinhoMne aise vacana rUpa puSpoM dvArA, jo tiresaTha zalAkA ke mahApuruSoM ke caritragranthoM ke nirUpaNa kI caturAI se sahita aura pavitra ( pUrvApara-virodha-rahita ) haiM, race hA kAryAbharaNoM se bhavya- puruSoM ke zrotra alaGkRta kiye dhe| unameM kucha aise the jinhoMne janadArzanika va anya dArzanikoM (jaiminIya, kapila, kaNAda, cArzaka aura bauddha) ke darzanazAstroM kA viSamatara uttara vicAra ( gambhIra bAna) prApta kiyA thA, jisake phalasvarUpa ve, dArzanika tatvoM ke yukti-pUrNa kathana rUpa sUrya dvArA tIna loka ke hRdaya kamala praphullita kara rahe the| usameM se kucha aise the jo, navIna aura prAcIna sAhitya saMbaMdhI tAttvika vyAkhyAna dete the, isalie unakI vyAkhyAna kalA rUpI puSpa vATikA ke kAya kusumoM kA yatheSTa saMcaya karane ke hetu AI huI bahutasI pravINa ziSya maNDalI se unake vyAkhyAna maMDapa samRha khacAkhaca bhare rahate the| kucha aise the jinhoMne pendra (indrakavi raciva ), jainendra (pUjyapAda-ravita jaina vyAkaraNa ), cAndra (candrakavi-praNIta ), Apizala (Api zAli-kRta) zrIra pArienIya-zrAdi aneka vyAkaraNa zAstroM dvArA nirUpaNa kiye jAneyAle zabda aura artha ke saMbaMdha kI caturAI prApta kI thI aura usa caturatA rUpI gaMgA nadI dvArA jinhoMne ziSyoM kI buddhi saMbaMdhI zabda racanAbhUmi nirmala kI thii| isIprakAra jisa mudattAcArya ke caraNa kamala dUsare aise tapasviyoM dvAga pUje gaye the, jinhoMne jana-una jagaprasiddha vidyAoM (jyotiSa, mantrazAstra, Ayurveda, strI-puruSa-parIkSA, rastra-parIkSA, gajavidyA aura azvavidyA (zAlihotrAdi-zAstroM) ke adhyayana-manana se utpanna huI nirdoSa buddhi-mandAkinI (gaMgAnadI) ke pravAhoM meM avagAhana karane ke phalasvarUpa zipyoM ke manarUpa yaloM ke vistAra ujvala kiye the| jinhoMne, kapAya kAlupya-krodha, mAna, mAyA gha lobha rUpa kaSAyoM kI kaluSatA (pApa pravRtti) ko usaprakAra dUra kiyA thA jisaprakAra zukla varUna kapAya-kAluSya (nIlI rasAdi saMbaMdhI malinatA) se dUra hote haiN| jo usaprakAra madoM (jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa va rUpa ina pATha prakAra ke abhimAnoM ) se rahita the jisaprakAra citra meM ukIre hue hAthI mada-rahita (gaNDasthaloM se pravAhita hone vAle madanala se rahita) hote haiN| jinhoMne mitrabhASa (vizva ke sAtha maitrIbhAva) ko usaprakAra svIkAra kiyA thA, jisaprakAra rakta kamaloM ke bala mitrabhAva-sUrya ke udaya ko-vIkAra karate haiN| arthAta-apane vikasita hone meM sUryodaya kI apekSA karate haiN| jinhoMne vigraha-daNDa ( kAyayaleza ) kA usaprakAra bhalI-bhA~ti anuSThAna kiyA thA jisaprakAra cakravartI, vigraha-daNDa arthAt--yuddha va sainya saMcAlana kA bhalI bhA~ti anudAna karate haiN| arthAna-zatru ke sAtha sandhi nahIM krte| jo dopoM rAgAdi yA vratasaMbaMdhI aticArI) se basa rahita se devatAoM ke zarIra dopoM ( vAta, pitta va kapha) se rahita hote hai| jinhoMne paraloka-yAgama ( dazAdhyAyarUpa monazAstra yA svarga-prApti ) meM usaprakAra kAma (prIti) prakaTa kiyA hai jisaprakAra bezyAyoM kA samUha paralokAgama ( kAmI puruSoM ke zrAgamana ) hone para kAma ( rati vilAsa kI lAlasA) prakaTa karatA hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka campUkAvye patizAstrairiva prakAzitazasyogatIrthodyogaira maga bhogairiva nirupame varSa navama pavilairiva bijU risarajobhirakhichadvIpadI pairava samopacAra mahA bAhinI pravAhairiva vItaspRhAprakRtibhi: sakkusumairiva nisargaguNapraNayibhiH kumArazramaNamanobhirivAjJAtamanasadvai nikhilabhuvanabhadrAntarAyanemibhirmU chosaraguNodAharaNabhUmibhimatacarvaNa nitajagadAnandaiH samakSa bArizalatA kandai 1 jinhoMne nItizArUoM ke samAna zama, yoga va tIrthoM meM udyoga prakAzita kiyA hai / arthAtjisaprakAra rAjanItizAstra. zama ( prajA ke kSemahetuoM- kalyANa-kAraka upAya ), yoga ( gairamaujUda dhana kA lAbha ) tathA tIrthoM ( maMtrI, senApati, purohita, dUva va amAtya Adi 18 prakAra ke rAjyAGgoM kI prApti meM udyoga prakAzita karate haiM usIprakAra jinhoMne rAma, yoga va tIrtho meM udyama prakaTa kiyA thA / arthAtjinhoMne jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSaya karane meM, dhyAna zAstra ke manana meM aura ayodhyAdi-tIrthoM kI vandanA karane meM apanA udyama prakAzita kiyA hai| jo AkAza vistAra sarIkhe upalepa-rahita the / arthAt1 jisaprakAra AkAza ke vistAra meM upalepa ( kIcar3a kA saMbaMdha ) nahIM lagatA, usIprakAra jinameM upalepa ( pApa-saMbaMdha yA pazmiha-saMbaMdha ) nahIM thaa| jisaprakAra varSA Rtu ke dina vidUrita- raja ( dhUli-rahita ) hote haiM usIprakAra ve bhI vipUrita-raja the / arthAt -- jJAnAvaraNa va darzanAvaraNa karmoM se rahita athavA capalatA se rahita the| jinakA caritra sUrya-samAna tamopaha thA / arthAt jisaprakAra sUryamaNDala tamopaTa ( andhakAra vidhvaMsaka ) hotA hai usIprakAra unakA caritra bhI tamopaha ( ajJAnAMdhakAra kA vinAzaka ) thA / jo mahA nadiyoM (gaMgA va yamunA Adi ) ke pravAha sarIkhe dhIta spRhA pravRtti the| arthAt-jisaprakAra mahAnadiyoM ke pravAda bIta-spRha hote haiN| arthAt caitanya-rahita - jar3Atmaka (Da aura la kA abheda hone sejalAtmaka ) hote haiM usIprakAra ve bhI bIsa- spRhA pravRtti the / arthAt - jinakI viSayoM kI lAlasA kI pravRdhi naSTa ho cukI thii| jo svabhAva se usaprakAra guNapraNayI the| arthAt ve usaprakAra svataH guNa ( zAstra jJAna) meM ruci rakhate the jisaprakAra puSpa mAlAoM ke puSpa svataH guru praNayI ( tantuoM meM guthe hue ) hote haiN| jo kumAra kAla meM dIkSita hue sAdhuoM ke hRdaya-samAna madana phala ke saGga se rahita the| arthAtjisaprakAra kumAra dIkSitoM ke hRdaya ( hAthoM meM vaivAhika kaGkaNa-bandhana na hone ke kAraNa ) madanaphala -- kAma vikAra -- ke saMgama se rahita hote haiM usIprakAra ke bhI madana-phala ( santAna yA dhatUre ke phala ) ke saGgama se rahita the / arthAn - bAla brahmacArI the| jo samasta pRthiSI maMDala ke bhadrakAryo' ( bala, dhana, sukha va dharma kI yugapatprApti) meM utpanna huI biSna bAdhAoM ko naSTa karane ke lie usaprakAra samartha hai jisaprakAra dhArAe~ a saMbaMdhI vinna bAdhAoM ko dhvaMsa karane meM samartha hotI haiN| isIprakAra ve tapasthI mUlaguNoM (5 mahAvrata, 5 samiti, 5 indriyoM kA vazIkaraNa kezaluzcana aura 6 Avazyaka, nirambarasva ( nama rahanA snAna na karanA, pRthivI para zayana karanA, dA~tona na karanA, khar3e hokara AhAra lenA, aura eka bAra AkSara lenA ina 28 mUlaguNoM-- mukhya cAritrika kriyAoM - aura uttara guNoM ( uttama kSamAdi daza lakSaNa dharmokA 'anuSThAna, daza hajAra zIla ke bheda, aura 22 parIpaddoM kA jaya Adi) ko dhAraNa karane ke lie dRSTAnta bhUmi the| arthAta sthAna bhUta the| jinhoMne dharmopadezarUpa amRta vRSTidvArA samasta pRthivImaNDala ke prANiyoM ko sukhI banAyA huuN| jo brahmazvaryarUpa latA kI mUla samAna I * 'anamanAbhori' iti 60 li0 pratiyu ( ka, ga, va ) pAu:, AkAzavistArairityarthaH / 1 - maI va dharma sudharmo yuga Ti. ( kha ) prati se saMkalita -- sampAdaka 1 F
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa ricatrazikhaNDimAlIstUyamAnapuNyAcaraurabhvAcayIkRtasatisagAvatAyaribhiH pArAribhirapareNa cAnnAnena bhamaNasaMprenopAsyamAnapAdamUlA, saudha divase tadeva puramanusitIrghaH, ghamaghorAmakasvanAkarNanAnupayuktamanaHpraNidhAnaH, satIthyapi nagare mahatISu vasatiSu paurANAmatIva prANivathe sAdhA buddhirityavadhinA bodhenAvabuddhazAvadhIritapuraprayezaH, pUrvasyA padizi nivezitAHprakAzaH, surasurabhilapanalUnAprabhAgamiva samazinAradezAbhogam amRtasiktodayamiva snigdhadakSavalayama, indranIlakuskIlamiva locanollAsiSThIlama, manyonyavibhavasaMbhAvanobApAyamiva parasparasamatikaritakizalayam, akhilaviSTapolpattisthAnamiva garbhitaprasUtapravardhamAnamahImahAkAvasthAnama. *anAmanimAlIvihivasahasavAsAnarodhamiva nirdalitanikhilAyAdhama, itaretarazrImatsastimiva sakala zobhAsaMrammocitam, jinakA pavitra AcAra citrazikhaNDiyoM'-marIci, aGgirA, atri, pulastya, pulaha, Rtu aura vasiSTha RSiyoM-kI maNDalI dvArA prazaMsA kiyA jArahA thA evaM jinhoMne midhyAmArga kI utpatti roka dI hai| isIprakAra jisa sudacAcArya ke caraNakamala anUcAna (dvAdazAGga zrutadhara) RSi, yati, muni va anagAra rUpa cAra prakAra ke zramaNa saMgha se namaskAra kiye gaye haiN| prastuta sudattAcArya ne usI AgAmI caitra zu. mahAnavamI ke dina usI rAjapura nagara meM saMcAra karane ke icchuka hokara mahAbhayAnaka dundubhi vAjoM ke zabdoM ke zravaNakarane se usa ora apanI cittavRtti prerita kii| 'yadyapi rAjapura nagara meM muniyoM ke Thaharane yogya vizAla vasatiyA~ (caityAlaya:Adi sthAna) hai tathApi 'yahA~para nAgariko kI buddhi prANi-hiMsA meM vizeSa pravRtta horahI hai, yaha bAta prastuta AcArya ne aSadhijJAna se jAnI / pazcAt nagara-praveza ko tiraskRta karake pUrva dizA kI bhora iSTi-pAta karate hue unhoMne aisA 'nandanavana' nAmakA udhAna ( vagIcA ) dekhA / jisake zikhara deza kA vistAra sama hai ( ubar3a-sthAyada nahIM hai) isalie jo aisA pratIta hotA thA mAnoM-jisakA agrabhAga devoM kI kAmadhenuoM ke mukhoMse kATakara cAyA gayA hai| jisake pattoM ke valaya (ka-AbhUSaNa) snigdha hai, isalie jo aisA jJAta hotA thA mAnoM-jo utpatti kAla meM amRta se hI sIMcA gayA hai| jisakI zobhA netroM ko thAnandita karanevAlI hai, isase jo aisA mAlUma par3atA thA-mAnoM--indranIla mariNa kA parvata hI hai| jisake pallava paraspara meM mizrita the, ataH jo aisA mAlUma par3atA thA, mAnoM-jise eka dUsare kI sampatti dekhane kI utkaTa zrabhilASA lagI huI hai| jahA~ para aise vizAla vRttoM ke choTe-choTe vRkSoM kI sthiti partamAna hai, jo ki aMkurita, udbhUta ( utpanna ) va vRddhiMgata horahe the, isalie jo aisA jJAta hotA yA mAnoM-samasta pRthivImaNDala kA utpatti sthAna hI aMkurita, udbhUta va vRddhiMgata horahA hai| samasta loka ke kaSTa dUra karanevAlA hone se baha aisA mAlUma hotA thA, mAnoM-jisane AkAzasambandhI saptarSi maNDalI yA cAraNa RddhidhArI munimaNDalI ke sAtha saMgati karane kA Agraha kiyA hai| jo samasta chaha RtuoM (basanta-Adi) kI zobhA (puSpa-phalAdi sampatti kI prakaTatA) ke Arambha yogya hai| marthAt-jahA~ para samasta RtuoM kI zobhA pAI jAtI hai| ataH jo aisA jJAta hotA thA, mAnoM-paraspara kI zobhA dekhane meM IrSyA-yukta hI hai| * 'anazanamunimaNDalIsahasavAsamyavahAramiba' iti ha. li. saTi, (ka) prato pATha: parantu i. li. (kha, ga,) pratiyugale 'anazanamunimajalI' ityAdi murita saTIka prativat pAThaH 1 vimarza-ha. li. (sa, ma) pratiyugAlasya evaM muditasaTIkapustakasya pAThaH vizeSazuddhaH zreSThazca -sampAdaka 1. tathA thAha dhutasAgaraH mUri:--marIciranirA atriH pulalyaH pulahaH kratuH / vasiSTazcati sapta ne ayAcitraziNDinaH // 1 //
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye ambaracazvasanavAsakRtakutUhalamiva gagamavalola parimalam asamazarodyAvadivasabhitra prasavaparAgapie kisa dina devatAsImantasaMtAnam azizirakaraNa nAma uNavinonAmagamavipAntaritaSAmanimiSaSoSitAmasika saTaku kAlisa hara samaya zuktibhiriva patra antarAla se nirgatAbhiH prasUnamazarIbhirupacito paritanavistAram / AsanarAmrApagAbhiSekasaMgamAharUmiH *kara maparitra madhukara kukaluSita ! vahiHprakAram, ujjRmbhajapApuSpAditamIjJAnamaulimiva pariNAmasaMgatazivam, abhi nayAgamaprastAramitra tAlabahula vyavahAram dhanAyatanamiva manvArarAyatanam jImUtavAhatacaritAvatAramiva nAgabalIvibhava sundaram mitra saMmAnaNAsanam, makaradhvajArAdhanaprasAdhitagAu~mai rahara pUrAtarubhiH zyAmalita vikyAla it nilayam jisake puSpoM kI sugaMdhi zrAkAza maMDala para U~ce ur3a rahI hai, isaliye jo aisA pratIta hotA thA, mAnoM devatAoM ke vastroM ko sugandhita karane ke lie hI jise utkaNThA utpanna huI hai / jisane puSpoM kI parAga dvArA dizArUpI deviyoM kA kezapAza- samUha sugandhi cUrNa se vyApta kiyA hai| ataH vaha aisA mAlUma hotA thA, mAnoM- kAmadeva kA mahotsava dina hI hai| jisake uparitana pradeza kA vistAra kizalayapuToM ke madhyabhAga se utpanna huI aisI puSpama ariyoM se vyApta hai, jo aisI pratIta hotI thIM- mAnoM sUrya ko namaskAra karane meM sneha rakhanevAlI va vRkSoM kI zAkhAoM meM apane zarIra chipAnevAlI deviyoM ke lalATapaTToM para kukAlita kiye hue hastoM kI nakhazuktiyA~ hI haiN| jisakA bAhya pradeza aise bhramara-samUhoM dvArA zyAmalita (kRSNa dhayukta) kiyA gayA thA, jo aise pratIta hote the mAnoM nikaTavartI AkAzagaGgA meM snAna karane ke phalasvarUpa naSTa hote hue pApakaNa hI haiM / jisakA apradeza pakI huI nAradviyoM se vyApta huA usaprakAra zobhAyamAna hotA thA jisaprakAra vikasita japApuSpoM dvArA jisakI pUjA kI gaI hai, aisA mahezvara mukuTa zobhAyamAna hotA hai| jo usaprakAra tAlabaddala vyavahAra (tADavRkSoM kI pracurapravRtti yukta) hai jisaprakAra saMgItazAstra kA vistAra tAkSa bahula vyavahAra (yA ke mAna kI vizeSa pravRtti-yukta - drutavilambita- pravartana) hotA hai / jo usaprakAra mandAra-Ayatana (pArijAta vRkSoM kA sthAna ) hai jisaprakAra AkAza bhanda-Ara-Ayatana ( zanaizvara pa maGgala kA sthAna ) hotA huuN| jo usaprakAra nAgavallI- vibhava-suMdara (tAmbUlalatAoM - panaveloM kI saghanatA se manohara ) hai jisaprakAra jImUtavAhana (vidyAdhara vizeSa ) ke caritra kA avatAra ( kathAsambandha ) nAgavalI - vibhava - sundara (sarpa zreNiyoM kI rakSA karane ke phalasvarUpa manoza ) hai / jo usaprakAra saMnahyamAna ANAsana ( jahA~para bIjavRtta va rAlavRkSa paraspara meM mila rahe haiM) hai jisaprakAra kAmadeva kI AyudhazAlA saMnijhamAna vANAsana (dhAropyamANacar3hAI huI DorIvAle dhanuSa se yukta ) hotI hai| jisameM aise supArI ke vRkSoM dvArA rAjabhavana zyAmalisa ( zyAmavarNavAle ) kiye gaye haiM, jo aise pratIta hote the, mAnoM - jinake zarIra kAmadeva kI pUjA-vidhi ke lie race gaye haiM aise mayUrapicchoM ke chana hI haiN| arthAt jo supArI ke vRddha mayUrapiccha kI zobhA utpanna karate the / 52 * 'kalatre riSa' iti (ka) pratI 1 | 'vahi: prakAzambaram (ka) pratI + 'nAraMgasaMgata zikham' iti (ka) pratI / I 'mandArasAraM (ka, gha, ca) pratiSu lalitAH 1 dippazya -- mandAravRkSaH pace mandaH zanaizvaraH AraH maMgala: isa samucikhitaM / niSkarSa - TIkApekSayA evaM mUlapAThApecayArthameo nAsti / 1. uca - tAla: kAlakriyAmAnaM yaH sAmyamunAnaM rudi prati ( ka ) se saMkalita -- 2. zrIbhUtavAhana nAma ke vidyAdhara ne dayAhatA vaza garur3a ke lie bhakSaNAtha apanA zarIra arpaNa kiyA thA, jisake phalasvarUpa garur3a ne sarpa bhakSaNa nahIM kiye, ataH usane sarpoM kI rakSA kii| saMskRta TI. pU. 95 se saMgrahIta --- sampAdaka
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvAsa api ca kvaciknolajAkamirjitasaraphalapalivekSimatAruNitavivijavimAnazAlam , kapilavalIdaloDamaravambaracumbitajamzIrAsarAlam, vizvasyAsthAnakakissmyim , mAtramehavirAjitarAbAdanAsInasurasundarIgaNagIyamAnamanasijavijayaprabandham , dhirakhecarAvataraNapatatsaMtAmakumpalasaMvalisapArijAtalatAntabha, citparamatapatraraNopAjita: surasairiva mahAphalapramApibhiH panasapApairupayasaparyantam, cinalakSmIstanamiyAsmIyakAntimitanIlaharidanamukhAnamapazyata. " kiMca-vRngalitaH puSpairupahArabhupAharat / tArobAsinamaHzobhA vibhAvAlabhUmiSu // 69 // yatprAntapazyochAsiprasamAuna saMcayam / dadhAtIndumaNiyotipaJca rAgAvalazriyam // 7 // yatra ca madhukara kuTumbimInikurambAmbarapyumyamAnamakaranyukadambarasampavilambitanijaniyambinIsimbAdharapAnaparavazavikAsini, pusasunonmukha mukharaparikhelassakhIsakhAnekakhagaprezanakhamukhAcalirUpamAnaphalisazikharaiH sabhIpazAsibhiH skhalita prastuta udyAna meM aura bhI kucha vizepatANa haiM-jahA~para kisI sthAna para akSoloM (akharoTa vRkSo) ke samUha sarIkhe piNDakhajUra-vRkSoM ke phaloM kI svayaM pacyamAnatA ( pakanA) dvArA devimAnoM ke zikharasthAna aruNita-avyakta rAga yukta-kiye gae haiN| kisI sthAna para jo lavana vRkSa ke pattoM ke utkaTa vistAra se sparza kiye hue jambIra vRkSoM se saghana yA vyApta hai| jahA~, kisI sthAna para pIpala vRkSoM ke utthAna (vRkSa ke Upara vRkSa utpanna karane) se kapittha vRkSoM ke skandha pIr3ita kiye gaye the| kisI pradeza para jahA~ para pArijAta vRkSa se suzobhita kSIri vRkSoM ( vara-vRkSa-Adi) kI jar3oM para baiThI huI deviyoM ke samUha dvArA kAmadeya kA vijaya-prabandha gAyA jArahA thaa| kisI sthAna para jahoM para vidyAdharoM ke Agamana-vaza TUTa rahe vRkSa vizeSoM ko komala pallavoM se nameru vRkSoM ke puSpa mizrita ho gae the| kisI sthAna para jisakI Age kI bhUmi vizAla phala denevAle panasa vRkSoM se vyApta thI aura jo panasa vRkSa usa prakAra viziSTa phala (mahAn phala ) dete the jisaprakAra cirakAlIna tapazcaryA se utpanna hue puNya-vizeSa viziSTa phala ( svargAdi ka sukha ) dete haiN| kisI sthAna para jisane apanI kAnti dvArA dimaNDala ko usaprakAra zyAmalita (nIla varNa) kiyA thA jisaprakAra vanalakSmI kA kuca apanI kAnti dvArA dimaNDala ko zyAmalita karatA hai| DaMThaloM se nIce gire hue puSpoM dvArA mAnoM-sudattAcArya kI pajA karatA huA yaha udhAna ( puSpoM se vyAsa) kyAriyoM kI pRthiveyoM para tArAoM se prakAzamAna AkAza kI zobhA ( tulanA) dhAraNa karatA hai // 66 // jisakA samUha yA apacaya Upara ke pallayoM para zobhAyamAna honevAle puruSoM se AcchAdita hai, aisA vaha bagIcA, candra kAnta mariNayoM se zobhAyamAna padmarAga bhaNiyoM ke parvata kI zobhA- upamAdhAraNa karatA hai || aise jisa bagIce meM kAmI puruSa kamanIya kAminIjana ke sAtha krIr3A karate haiN| kaisA hai yaha bagIcA? jahA~ para bilAsI puruSa apanI kamanIya kAminiyoM ke vivaphala-sarIkhe aise moSThoM ke pAna karane meM parAdhIna hai, jo ki bha~variyoM ke samUha dvArA AsvAdana kiye jArahe atyadhika puSparasa ke gulma sarIkhe hai| jahA~para yaha meM tatpara vAnaprastha sapastriyoM kA citta nikaTavartI aise vRkSoM dvArA dhyAna se vicalita kiyA gayA thA, jinake phalazAlI zAkhAoM ke agrabhAga, aise pakSiyoM ke calAe jArahe nakhoM aura cocoM dvArA coTe jArahe the, jo ki ratikrIr3A saMbaMdhI sukha meM utkaNThita, maJjula zabda karanevAle, cAroM ora se krIr3A karate 1. utprekSA, kriSTopamA-Adi saMpharAlaMkAra / 5. utprekSAlaMkAra va upmaalNkaar| / upamAlaMkAra /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye prasaMsthAmamakhasaMmukhInavaikhAnasamAmase, kitavasahacaroparacitakaravAyalayAlAsyamAnamadhumattasImantinIsamAlokana kurAharU milamadevatAbharAbhugamakakubhaviTapini, vaTaviTapavi.saMkaTakoTaropaviSTavAghAdazukapaTakapacyamAnena vivi kaTaratATopacATupATana vighaTa. mAmamunimanaHkapATapuTasaMdhiyandha, vikira kulakalahavarAvizIryamANakarabaka salmukuramutAphahitavitadikAbalikarmaNi, capalakapisaMrAtalusamAnabharAbhirmirbhavibhamArambhahaMbhramAbhibhAminIbhiH parisabhyamANanimRtasarasAparAdhavanabhe, bhujamUlapulakavitaraNakAntaketavAntarAditayutipuSpAvacitini, samastambhasaMbhRtalatAsoktaHtavinirmitAsu pInastamalikhitapasna lAJchitora:sthalaramaNarasarabhasoladdhatAlayalanAsa lIlAndomAmu vikSasantInAM vilAsinInA mukharamaNimekhalAjAlavAcAlimabahalapaJcamAlapti. pavitavirahavIradhi, jambUjAatujhaspArApatapataGgasaMdIpitamadanamadadaridvitamandarIsaMbhogahusabahe, kadalIdalAtapatrosambhanadArabharitabhartRbhujAbhAgasaMbhAvanavikaTakunakumbhamaNDalAnAmitastato vihAntInAM sambhoraNAmanavarasajhaNajhaNAyamAnamaNimaJjIrazihue. apanI pakSiNiyoM ke sAtha sthita hue va nAnA prakAra ke the| jahA~ para aisI vana-devatAoM (vyantariyoM) ke bhAra-vaza arjuna vRkSa bhanna kiye gaye the, jo ki mada se masa huI aisI kamanIya kAminiyoM ke dekhane kI utkaNThA-vaza vahA~ para ekatrita horahI zrIM, jo dhUrta (vilAsI) patiyoM dvArA kiye hue hasta-tAla ke laya (kiMvAsAmya ) se nacAI jArahI thiiN| jahAM para bhADa-Adi kAmI puruSoM kI vistRta kAmakIr3A vizeSa spase prakaTa horahI thI aura usakI aisI mithyA-stuti-paTutA dvArA muniyoM ke manarUpa kapATa-yugala kA sandhivandha ( jur3Aya ) TUTa rahA thA. jo aise totoM ke jhuNDoM dvArA uccasvara se gAna kI jArahI thI, o ki vaTavRkSa kI zAkhA ke viTaGkaH ( pallavoM se unmata agrabhAga) kI saMkocapUrNa koTara meM sthita hue bahugI zana kara rahe the| jahA~para pakSiyoM ke jhuNDa ke kalaha-vaza kurayaka vRkSa kI choTI-choTI ardha-vikasita puSpoM kI ujvala kaliyA~ gira rahI thIM, jisake phalasvarUpa vaha aisA mAlUma par3atA thA--mAnoM-jahaoNpara motiyoM kI zreNi-sahita vedI ko pUjA kA vidhAna hI vartamAna hai| jinake abhimAna kA bhAra capala bandaroM ke Agamana se naSTa ho cukA thA aura jo bandara dvArA kiye hue atyanta bhohoM ke saMcAlana ke prArambha se bhayabhIta hocukI thI aisI kopa karane vAlI striyoM dvArA jahA~ para aisA pati AliGgana kiyA jArahA thA, jo ki mAnI. namra thA evaM jisane tatkAla apanI patnI kA aparAdha kiyA thaa| jahA~para bhujAoM ke mUla (chAtI ) para hastAGgaliyoM ke rakhane meM tatpara hue pati ke chala se yuvatI ramaNiyoM ke puSpa-cuNTana meM viSnabAdhA upasthita kIgaI thii| jahA~para naya yuvatI ramaNiyA~ aise kIr3A karane ke jhUloM se vilAsa karatI thIM unheM utAratI aura car3hAtI thI, jo ki devadAra ke vRkSarUpa khambhoM para ba~dhI huI latAoM aura maJjala vRkSoM kI zreNiyoM se race gae the aura una navayuvatiyoM ke kaThina kucakalazoM para kIhuI patraracanA se zobhAyamAna idama maNDala saMbaMdhI saMbhoga krIr3A rasa kI utkaNThA-yaza jinameM unake zIghragAmI dharaNa kamalagchala rahe the| jahA~para una naya yuvatI kAminiyoM kI madhura zabda karanevAlI maNimayI karadhonI-zreNiyoM kI zabda bahulatA-vaza dviguNita kiye hue pazcama rAga vizeSa ( saptama svara) se yiraharUpa latA pallaSita (dhRddhiMgata kIgaI thii| jahA~para anyUvRttoM ke kuloM ( latAoM se bAcchAdita pradezoM ) meM madhura zabda karate hue kabUtara pakSiyoM se uddIpita hue kAmodreka dvArA kAminiyoM kI rativilAsa rUpa agni tiraskRta kIgaI thii| jahA~para kele sarIkhe aMghAvAlI aura yahA~-vahA~ ghUmanevAlI aisI kamanIya kAminiyoM ke nirantara bhuna bhuna rUpa madhura zazca karanevAle pA~ca prakAra ke mANikyoM se jar3e hue suvarNamaya nUpuroM (ghugharuoM-caraNa-AbhUSaNoM) ke adhyakta 6 madhura zabdoM dvArA jalakrIr3ASAlI vAvar3iyoM kI phalaha~sazreNI kiMkartavyavimUDha kI gaI thI, * vikaTaTara' iti (2) prato /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 prathama AzvAsa jitAkulisajalakendiAdhikAkalAIsasaMsadi, ramaNarataniratavanitArasirasotplekavicadvividhAphilAlamyAmopasuramitasumAbhujaGganAbhIvalabhigame, samAladalanisarasapUritakarakirAlapapuTem pamitamakhalekhamIdhAriNA khacaranicayena ravyamAnasahacarIkapolaphalakatalatilakavicitraparanabhaktini, saratAbhiyusakumhArikAtAlusalottaralatararutoraplAvitanicutamUlavilanilImolakapAlakAlokanAkulakAkolakulakolAhalakAhaLe, bahakokilApagalitajasya nisagAMduttAkatAsuratasaMrambhiNaH parapAlAmanasya kalagalolasacohocapitAnurUpanaparasArikAzAvasaMkulakulAyakaralopakaNThajaravitAbhinavAGgalAratighetasi, mAkadamAmakarandavindusyandaturdinena mucakundamukulaparimalohAsinA pracalAkikulakalApasImantocitena vAsaghAtakenAcammamAnasurasabhamakhisakhevarIpayodharamugkhalulitaghanadharmajalamArIbAle, nighunanavidhividhurapuraprakAparavayitadIpamAnAnamayarakacAritadardarIkabIsIdhumi, puNDAkANDamaNDapasaMpAtinIbhiH piparivaniyastaramAmarisavidhimAravAkANDatANDavisikimapara, jinake mAzoM kA vistAra kele ke pattArUpa aba ke ubalana bhAra se jyApta hue patike bAhuna maNDala kI vinaya (hasta dvArA jhukAne ) karane se prakaTa dikhAI detA thaa| jahA~para viparIta maithuna meM tatpara huI kamanIya kAminI kI bhoga saMbaMdhI rAgakI adhikatA ke phalasvarUpa vikasita mogara-puSpoM kI ghuTanoM taka lambI puSpamAlA TUTa gaI thI aura usakI manamohanI sugandhi dvArA saubhAgyazAlI kAmI puruSoM kI nAbhirUpI balabhI (chajjA) kA madhyabhAga sugandhita kiyA gayA thaa| jahaoNpara aise vidyAdhara-samUha dvArA samarpita kiye jAnerAle vidyAriyoM kI gAla-sthalIrUpa pATTakA ke Upara tilaka se vidyAdhariyoM ke gAloM para kI huI patra racanA vicitra (camatkAra janaka) pratIta hotI thI, jisane apanA hastapAllava puTa tamAla ke pattoM se nikAle hue rasase vyApta kiyA thA aura jo banAI huI nakharUpa lekhanI kA dhAraka thaa| jisameM aise ulka-jace ke dekhane se piAla huI kAkapakSiyoM kI zreNI ke kala kolAhala se prasphuTa zabda vartamAna thA, jo durjana kI saMbhoga krIr3a kI adhikAriNI aura jalase paripUrNa ghaTa ko dhAraNa karanevAlI dAsI ke tAlutalase utpanna hue utkaNThita zabda dvArA ur3AyA gayA thA aura vRkSa kI mUla meM vartamAna chidra meM guptarUpa se sthita thaa| jahA~para aise vRkSa ke samIpa, jisameM aise ghoMsale the jo ki kokila pralApa (nirarthaka zabda) dvArA naSTa lAvAlI va svabhAvataH vizeSa utkaeThA pUrvaka kAma sevana meM tatpara huI vezyAoM ke madhura kaeTha se prakaTa hue aspaSTa zabda ko bAra bAra udhAraNa karane meM prayatnazIla totoM ke baccoM se bhare hue the, vAlA ( SoDazI) strI kI rativilAsa saMbaMdhI manovRtti vizeSa praur3ha hocukI thii| jahA~para maithuna ke kheda se dInatA ko prApta huI vidyAdhariyoM ke kuca kalazoM ke agrabhAgoM para loTate hue pracura praveda-jaloM ke maarI-jAla (ballarI-samUha) aise ghAyurUpa ghAtaka (papIhA) dvArA zrAsvAdana kiye jArahe the, jo vizeSa sugandhi AmravRkSa kI puSpavallariyoM ke puSparasa saMbaMdhI vinduoM ke jharaNa se dhUsarita evaM mucakundoM ( mAgha puSpoM) kI kalikAoM ke madana yaza utpanna huI sugandhi se suzobhita aura mayUra maNDaloM ke paMkha samUha rUpa kezapAzoM se yogya thaa| bhAvArtha-utta tInoM vizeSaNoM dvArA kramaza: vAyu kI zIsalatA, sugandhi va manda-manda saMcAra kA nirUpaNa samajhanA caahie| isIprakAra jahA~para maithuna krIr3A phI kAmazAstrokta vidhise pIDisa kie hue navayuvatiyoM ke oSTha pallavoM para aisA dAkhimaSIja rUpa madya vartamAna thA, jo ki pati dvArA Aropita kiyA jA rahA mukharUpa pAnapAtra se saMyojita kiyA gayA thaa| pIta kSu kI prakANDazAlA meM prApta hue kAmuka puruSa-samUha dvArA tejI se tAre gae nagAr3oM ke vRddhiMgava zabdoM ko sunakara jahA~para mayura-maNDala kA asamaya meM tANDava nRtya horahA thaa| bhAvArtha AB * 'mAkandavindusyandadurdivena' iti (ga) pratau / TippaNyA tu A. dhaan| B. pravAha / C. meghacchanne'zi durdinamityamaraH iti likhitaM /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 yazastilakacampUkAvye mRddI kAphalaga naTukakAminIkara valaya-maNimarIcimeva kisakiphirAvayAmimi nArikera salila vilupyamAnamithuna manmatha kahAsamayaH pAtu cchAnche, kandurUvinoimyAvistAritavimmeNa tamanasaM bhidhAnavidaGgA ra matsareNa abhivibhramodabhrAmasabhAsatparimaLamilammilinda dohApAyAsena bibakinI samAjena mAmakAraNa caraNaparyasta bakula vAsa bhUmimi rajanirasapiaracaNDakAbhirmahIruhanimaddikAbhiriva paripAkapezala phaLa vimatamadhyAbhirbIja praharIbhiraparA bhinna pRkSauSadhivanaspativatA niraviramaNIye, marakhacarAmarANAM mithaH saMbhogalakSmImiva darzapati nikhilasudhanvanAmAM zriyamivAtrAya jAtajanmani, roapa rAgavaipanI ra sikesa kI rajaH paramilitaka pocavaNena vividhakusumadayanisiyAma karmaNA kujakulorahikA mugalakudakA pema tApicchagumcha rizatapatrImanaddhacikura bhaGgimA bhayakoledavidarbhamANDa kezapAzena pribAlamanarIkSaNa katika pikAra kesara virAjitasImantasaMyavinA kyoMki vahA~para nagAr3e kI dhvani meM mayUroM ko meghagarjanA kI bhrAnti hotI thI, ataH vahA~para unakA asamaya meM vADava nRtya horahA thaa| ahapara kamanIya kAmaniyoM ke kara drAkSAphaloM ke khAne meM cala ho rahe the, isalie ke iNoM ke maNiyoM kI kiraNa zreNI dvArA ahapara kuraeTaka ( pIlI kaTaiyA ) vRkSoM kI paMti citra vicitra varNavAlI kIgaI thii| zrI puruSoM ke or3e ko kAmadeSa kI kAra ke anta meM jo jala pIne kI utkaTa icchA hotI thI usakI vaha pyAsa jahA~ para nariyala phaloM kA pAnI pIne dvArA zAnya kI jAtI thI / yahA~ para aisI zRGgAra ceSTA-yukta kamanIya kAsiniyoM ke samUha dvArA bakula pRSThoM kI kyAriyoM kI bhUmi, lAhA rasa se avyakta rAga vAle caraNa kamaloM ke sthApana se pATalita ( zveta rakta varNa bAlI) kI gaI thI, jisane geMda khelane ke bahAne se apanI mukuTi kA saMcAlana prakaTa kiyA thA aura mavayuvakoM ke samIpa meM Ane se jisako apanA zarIra zRGgArita karane kA matsara - dveSa vizeSa rUpa se utpanna huA thapa kampita bhrukuTi ke kSepa se zobhAyamAna mukha kI sugandhi-vaza ekatrita huI a~variyoM ke samUha se jisakA kaTAkSa vikSepa vibhUSita ho rahA thA / jo, pake hue manohara phaloM se vizeSa nastrIbhUta madhya bhAga vAlI mAtulita latAoM se jo aisI pratIta hotI thI mAnoM-- haldI ke rasa se pIta rakta kuna kalaza maNDaloM se zobhAyamAna vRkSa-samUha kI striyA~ hI haiM - evaM dUsare vRkSoM ( puSpa-phala-sahita mAtrAdi vRkSa ), auSadhiyoM ( phalapAkAnta kadalI vRkSAdi bhauSadhiyA~), vanaspatiyoM (phalazAlI vRkSa ) aura latAoM atyanta ramaNIka thA / isase o aisA mAlUma par3atA thA-- mAna-manuSya, vidyAdhara aura devatAoM ko paraspara meM kAma krIr3A kI lakSmI kA darzana hI karA rahA hai aura mAnoM samasta tIna loka ke bagIrthoM kI lakSmI ko mahasa karake hI isane apanA jamma dhAraNa kiyA hai| kaisA hai vaha kamanIya kAminIjana 1 jisakA gAla rUpI darpaNa, arjuna vRkSa kI puSpa - parAga kI zubhratA se sarvatra vyApta hue ketakI puSpoM kI parAga samUha se mA~jA gayA thaa| jisane aneka prakAra ke phUloM ke pattoM se vizeSa rUpale tilaka racanA kI thii| jisakA kezapAza, indrajau vRkSa ke puSpoM kI kaliyoM se vyApta hue. mallikA puSpoM se susajjita thaa| jisakI kezaracanA tamAla vRkSa saMbaMdhI puSpoM ke gucchoM se zobhAyamAna hone pAlI sevansI puSpoM kI mAlA se ba~dhI huI thii| jisakA kezapAza sugandhi patra-mAriyoM se guMthe hue sugandhi pattoM vAle puSSa gucchoM se mukuTita thA / jisakA keza-pArAza nivAla vRkSa kI maariyoM ke puSpa samUhoM se saMyukta hue karNikAra puSpoM kI parAga-pua se vizeSa rUpa se suzobhita thA / 1 tathA cokaM phallI vanaspatirjJeyA vRkSAH puSpaphalopagAH / auSadhyaH phalapAkAntAH pAyo gulmAva vIrudhaH // ' saMskRtaTIkA pU. 105 se samuddhRta- sampAdaka
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama zrAzvAsa - dhampakacitavikacakacanAraviracitAvataMsena mAdhavIprasUnagarbhagumphitadhunnAgamAlAvilAsinA raktotpalanAlAntarAlamRNAlabAkulasakoTana saugandhikAnubanakAlakeyUraparyAyiNA sindubAssarasundarakAlIpravAlamekhama zirISavazavANamRtamahAlakArakhAnA madhukAnuviddhavandhakatanUpurapaNena anyAsa va tAsu tAsa kAmadevakilakijilocitAsu koDAta baddhAnandena sundarIjanana para smante kAminaH // sadevamanekalokospAditagrasyayAyAH puradedhyAH siddhAyikAyAH sarvasasvAbhayapadAvAsarasaM massaumanasaM nAmodyAnamavalokya, . prAstamyanisamdhinI rasikathAprArambhacandrodayAH kAmaM xkAmarasAvatAraviSayatryApArapuSpAkaH / prAya: prAtasamAdhizundra manaso'pyete pradezAH kSaNAtsvAntavAntakRto bhavanti tadiha sthAtuM na yukta yo iti va vitA, manAgantaH stimitamAnasaH prasarahanekaSitakarasaH sakAgadApAtaghaTanAdhasmaraH smaraH khalu ramalAnavAsinamappAnayalyAtmano nidezabhUmim, ki punarna godharapasitam, jisane apanA karNapUra campA puSpoM se vyApta hue vikasita kacanAra puruSoM se racA thaa| jo mAdhavIlatA ke puSpoM ke madhya meM guMthe hue punnAga puSpoM kI mAlAoM se vibhUSita thaa| jisakI bhujAe~ lAla kamala kI nAla ke madhya meM vartamAna pazminI-kanda ke kaNa se alaGkata thiiN| jo lAla kamaloM ke madhya meM guMthe hue zveta kamaloM ke keyUroM (bhujavandha AbhUSaNoM ) se alata thaa| jisakI kadalI lavAoM ke komala pattoM kI kaTimekhalA ( karadhonI ) sinduvAra ( vRkSa vizeSa) ke puSpoM ke hAra se manohara pratIta hotI thii| jo zirISa puSpoM ke bIca meM guMthe hue miNTI puSpoM se race hue javA-saMbaMdhI AbhUSaNa se ramaNIka thaa| jisane madhuka puSpoM ke madhya meM guMthe hue bandhu-jIva puSpoM se nUpura AbhUSaNa kI racanA kI thI evaM jo dUsarI aisI jagatprasiddha krIr3AoM meM zrAnanda mAnatA thA, jo ki kAmadeva ke harSa pUrvaka gAe hue gItAdi vilAsa ke mizraNa se yogya thiiN| prastuta sudasAcArya ne isaprakAra aneka logoM ko vizvAsa utpanna karAnevAlI siddhAyikA (mahAvIrazAsanadevatA ) nAma kI rAjapura nagara kI devI ke aise 'smarasaumanasa' nAmaka bagIce ko, jahA~para samasta prANiyoM ko abhayadAna denevAlA anurAga pAyA jAvA hai, dekhakara kucha Abhyantara meM nizcala cittavRttivAle aura aneka vicAradhArAoM ke anurAga se yukta hote hue unhoMne apane mana meM nimnaprakAra vicAra kiyAye pUrvokta dhagIce kI aisI bhUmiyA~, jo ki tIna loka kI kamanIya kAminiyoM kI rativilAsa sambandhI kathAoM ke kahane kA usaprakAra prArambha karatI haiM jisaprakAra candrodaya honepara rativilAsa sambandhI kavA kA prArambha hotA hai| evaM jo, yatheSTa kAmarasa ko utpanna karanevAlI saMbhogakrIDA meM usaprakAra prerita karatI hai jisaprakAra vasanta Rtu kAmoddIpaka saMbhoga-kIr3A meM prerita karatI hai, aise saMyamI sAdhu ke bhI citta meM prAyaH karake muhUrtamAtra meM rAga utpanna karatI haiM, jisakI cittavRtti, svAdhIna kiye hue zuddhopayoga ke kAraNa vizuddha hocukI hai| ata: sAdhu ko aisI rAgavRddhi karanevAlI udyAnabhUmiyoM para ThaharanA ucita nahIM ||7|| kyoMki yaha kAmadeva samasta tIna loka ke prANiyoM para niSThura prahAra kI racanA karane ke phalasvarUpa sarvabhakSaka hai| isalie jaba yaha nizcaya se zmazAnabhUmi para rahanevAle mAnava ko bhI apanI AdezabhUmi para prAma karA detA hai sagha phira kAmoddIpaka udyAnabhUmi para rahanevAle kA to kahanA hI kyA hai? apAt 1. samuzcamAlabAra / 2. upamAlakAra / * 'ratirasojhAsAmRtAmodharAH / 4 'kAmazarapracAra caturanyApArapuSpArarAH / iti ha. li. saSTi. (ka) prato paas| A. bsntmaasaaH| .
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 yazastipakAye mano hi kevalamapi svabhAvato viSapATavImavagAhate, ki punarma dhAnaGgazRGgArapradezam, kathApi khalu kAminInAM gheto vibhramayati, kiM punarna mayanapathamupagatastAsa saMbhoga saMbhavaH dhiH karatu niyamaniyamapi svaccha vijRmbhante, kiM punarna prAptasvaviSayavRttIni; bodhAdhipatirAkAze'pi saMkalpa rAjyamAracayati kiM punarna paryavasitabahiH prakRtiH; kyo'pi na pamasyeva manasi vyApArasya kicitparihartabhyamasti pratyutAvAneSvindhaneSu vahniriva nitAn chani Su makaradhvajaH taca mano mahAmunImAmapi durlabhaM patra kuSThio yuNakoTa iva prabhavituM na soti viSayavargaH, bhUyate hi kilA lakSyajanmano dakSasutAnAM jayake sivilokana tapaH pratyakSasyA, pitAmahRdaya tilottamA saMgItakAra, kaivartIsaMgamAt pArAzarasya, sthaneme TonartanadarzanAt / api ca kSINastapobhiH kSapitaH pravAsadhyiApitaH khAdhu samAdhiSoH / tathApi cinaM jvati smarAbhiH kAntAjanApAGgavichokanena // 72 // use to avazya hI kAmI banAkara rhegaa| mAnavoM kI cittavRti jaya svabhAva se pacendriyoM kI viSayarUpa aTavI meM praviSTa hotI hai taba kAmayarddhaka Sa zRGgArayukta sthAna ko prApta karanevAle kI cittavRtti kA to kahanA hI kyA hai / jaba striyoM kI kathAmAtra bhI citta ko calAyamAna karatI hai, taba rataM. belAsa sambandhI unakI kAmakrIr3AoM kI zreNI svayaM pratyakSa dekhI huI kyA cipsa ko calAyamAna nahIM karegI ? avazya karegI | cakSurAdika indriyA~ vratarUpa bandhanoM se ba~dhI huI hone para bhI apane viSayoM kI ora svacchandatApUrvaka bar3hatI calI jAtI haiM taba apane-apane viSayoM ko prApta kara lene para kyA unakI ora tIvravega se nahIM bar3heMgI ? avazya bddh'egii| jaba yaha AtmA zUnya sthAna meM bhI saMkalpa rAjya sthApita kara detA hai saba phiTa prakRti ( zrI athavA rAjyapakSa meM maMtrI ) ko prApta karake kyA yaha saMkalpa rAjya nahIM vanAyagA ? apitu avazya banAyagA / kAmadeva ke vyApAra dvArA bAla, kumAra, taruNa aura vRddha avasthA meM vartamAna koI bhI mAnava esaprakAra nahIM chUTa sakatA jisaprakAra yamarAja dvArA kisI bhI umra kA prAraNI nahIM baca sakatA / bhAvArtha - jisaprakAra yamarAja, vAla va kumAra Adi kisI bhI avasthASAle mAnava ko ghAta karane se nahIM cUkatA, usI prakAra kAmadeva bhI bAla va kumAra Adi kisI bhI avasthAvAle mAnava ko kAmAni se saMtapta kiye binA nahIM chor3atA / vizeSatA to yaha hai vRddhoM meM kAmadeva usaprakAra adhika prajvalita hotA hai jisaprakAra sUkhe IMdhana meM abhi atyadhika prajvalita hotI hai| vaha vizuddha ( rAga, dveSa va moharahita ) mana, jise paMcendriyoM ke viSaya samUha ( sparza va rasAde ) usaprakAra parAjita karane meM samartha nahIM haiM jisaprakAra ghuNa-kITa batra ko bhakSaNa karane meM samartha nahIM hotA, mahAmuniyoM ko bhI durlabha hai / udAharaNArtha - nizcaya se sunA jAtA hai ki dakSaprajApati kI kamanoya kanyAoM kI jalakor3A dekhane se zaGkarajI kI paryA dUSita huI evaM tilottamA nAma kI svarga kI vezyA kA saMgIta ( gIta, nRtya va vadatra ) zravaNa ke phalasvarUpa brahmAjI kI tapazcaryA naSTa huI sunI jAtI hai aura dhIvara kanyA ke sAtha rasibilAsa karane se pArAzara ( vedavyAsa ke pitA ) kI tapazcaryA bhaGga huI, purANoM meM sunI jAtI hai / evaM naTI kA nRtya dekhane se rathanemi nAma ke digambarAcArya kI tapazcaryA naSTa huI sunI jAtI hai / vizeSatA yaha hai - yaha bar3e Azcarya kI bAta hai ki jo kAmarUpa ani upavAsa vagairaha tapazcaryA se zrI (durbala) huI aura tIrthasthAnoM para bihAra karane se naSTa huI evaM dharmadhyAna rUpa jalapura dvArA acchI taraha se bujhA dI gaI hai vaha strIjanoM ke kaTAkSa-darzana se prajvalita ho uThatI hai / arthAt- [- mRta hokarake bhI jIvita ho jAtI hai // 72 // 1. rUpaka va atizayAlaMkAra /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama bhApAsa tAvasapo bapi cetasi tavacitA kArma pIkaviSaye pAmA shmn| yAvA pazyati mukhaM ragaDoSamAma attiniyAsikAmasUtram // 3 // zrotra muto pati vIkSaNamIkSyamANavi smRtaH smaagvijyaami| prANAm punaH praNayadAdhito rati boke vApi vanitAyana eSa para tapo pRgAyate puMsAM sama vIryaphajitaH / mINA bhUpApavimAntotrApAGga ghte| // 415 thA swi deza: I ri ekaH dukara muram, pUrataramukhamAmi giri hilAnIca sAyante zarIriNAM skyAni sukhenaivApastAt pAtapiThamArokSayitu ma pumarduHkhenApi, asti yosi bahuvivAni ti viduSI pravAyA, jaba taka yaha mAnava kamanIya kAminiyoM kA aisA mukha, jisane zRGgAra ceSTAoM dvArA kAmasUtra udAharaNa mukta banAyA hai, nahIM dekhatA tabhI taka yaha zarIra dvArA vizeSarUpa se tapazcaryA karatA hai aura sabhI taka isake vitta meM AtmabhyAna ke bhASa vizeSarUpa se prakaTa hote haiM evaM tabhI taka isakI indriyoM apane apane sparza-mAdi viSayoM meM atyanta zAnta rahatI hai parantu jaba yaha lalita-salanAoM ke zRGgAra-pUNe mukha kA varNana karatA hai usI samaya isakI tapazcaryA tattvaciMtA va jitendriyatA naSTa hojAtI hai| 1173 // yaha kAminI-jana vizeSa caura hai, kyoMki sunI huI yaha, sunanevAle ke kAna curA letI hai| athoM-jisane strI kA nAma mumA hai, vaha phira strI sivAya dUsarI bAta nahIM sunatA aura darzana kI huI netra curA letI hai, kyoMki phira kAmIpuruSa ko sI-siSAya kucha dikhAI nahIM detaa| isIprakAra cintaSana kI huI yaha mama hara letI hai aura AliMgana koI usakI vIrthadhAtu kA bhaya karatI hai aura snehayukta huI prANa hara letI hai aura viyoga ko prApta huI khIjana bhojana-Adi meM ruci naSTa kara detI hai| arthAt-jaba kAmIpuruSa kA strI se Siyoga hojAtA hai taba yaha asake duHkha se bhojana-pAna chor3a detA hai| tathApi saMsAra ke loga usa strI kI prApti ke lie kisaprakAra prayasnazIla dekhe jAte hai |kSA kamanIya kAminiyoM ke bhrukuTirUpa dhanuSa para car3hAe hue netroM ke kaTAkSa sapa pANoM ke prahAra se mAnavoM kI tapazcaryA yuji, dhIratA aura lajjA ke sAtha-sAtha naSTa hojAtI hai 11711 jisaprakAra ekavAra girAye hue mahalako phira se jaise kA taisA banAne meM madAm kaSTa uThAnA par3atA hai sasIprakAra strI-Adi ke upadroM se ekavAra tapazcaryA se vicalita hue mama ko bhI phira se kAbU meM lAne ke lie (punaH tapazcaryA meM saMkSata karane ke lie) mahAn kaSTa kA sAmanA karanA par3atA hai| evaM visaprakAra asyaMta U~ce parvatazikhara saralatA se amIna para girAe jA sakate haiM parantu aneka kaTa uThAye jAne para bhI phira se Upara nahIM padAe jA sakate isIprakAra atyanta unnata (paMcendriyoM ke viSayoM se papanmukha ) aura tapazcaryA-yAdi meM lavalIna hue mAnavoM ke cipsa bhI saralatA se nIce girAe jA sakate haiMviSayoM meM lampaTa kiye jA sakate haiN| parantu aneka kaSTa uThAe jAne para bhI phira se Upara nahIM par3Ae jA sakate-punaH vaparyA meM sthira nahIM kiye jA sakate / 'pApiyoM ko bhI puNya kAryoM ke karane meM bahuta vizna vAdhAe~ huA karatI haiM parantu jaba ve pApa kAyoM meM pravRca hote haiM taba unakI samasta vighna bAdhAe~ kahIM para naSTa ho jAtI haiM aisI vidvAnoM meM prasiddha hai| ataH tapasvI saMyamI janoM ke puNya kAryoM ( dharma dhyAnAdi ) meM vighna bAdhAe~ upasthita honA svAbhAvika hI hai| 1. upamAlaMkAra / 1. dIpakAlaMkAra 3. upamA, sahokti va rUpakAsakAra /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye asAbhAsa bisatagurdantimamiva pratyavaspantamAtmAnamataM na bhavati mivArayitum tamukhada havAdhIradhISu na bAyate satalisya bAbAca dehADakzanamaH saMyamaH, bahisthAsthitaH pAradarasa ika dvandvaparigataH pumAn kSagamapi nAste prasaMsthAnakAsu, emapII banAdalItaM kariyUdhamivAcApi ma saMmavatti prAyeNa zAntiniktim , sarvadoSaduI pAlazuNDAlamivAmINARIzoSaNAmagviyamAmamAyanApi saMrakSitu na tarati puraskArIlomaH / kiMva-samvadgurako ganyAstAvasvAdhyAyadhIra detaH / yavanna manasi damitAdhiviSa vizati puruSANAm // 76 // sApatyavAdaviSayastAraparakocintanopAyaH / zataruNIvitra matadayo na jAyeta // 17 // hAsya hi patistatrana yatrAsti saMgamaH strIbhi: / bAlApAsavadhirisakaNe kuto'prasaraH // 8 // jisaprakAra mRNAla tantu jAte hue mavonmatta hAthI ke rokane meM samartha nahIM hotA usIprakAra dharma zAsoM kA abhyAsa va anuzIlana (citavana ) bhI viSaya sukha kI ora pravRtta hone vAle saMcala cipako yA~bhane (tapabharyA meM sthira karane ) meM samartha nahIM ho sktaa| jisaprakAra kevala gAramAtra ko raNa rakhane vAlA phAyara puruSoM dvArA dhAraNa kiyA huA vadha (pakhtara ) zatru dvArA vibhinna pa naSTa hote hue hRdaya ko surakSita nahIM kara sakatA usIprakAra paMcala cintavAle puruSoM dvArA pAlana kiye hue zarIrako santApakAraka prArambha vAle caritra kA anuSThAna bhI caMcala citta ko surakSita nahI rakha sktaa| evaM jisaprakAra agni ke Upara sthApita kiyA hA pArada dvanna parigata (aneka auSadhiyoM se veSTita ) hone para bhI caraNa mAtra bhI nahIM ThaharatA ( ur3a jAtA hai) usIprakAra dUndU parigata (khubasUrata strI ke sAya ekAnta meM rahane vAlA mAnaSa bhI dharmadhyAna saMbaMdhI kartavyoM meM kSaNamAtra bhI sthira nahIM raha sktaa| prakaraNa meM jisaprakAra vana se lAyA huA hAthiyoM kA samUha prAyaH karake bandhana kAla meM bhI pamAyukta / zAnta ) nahIM hotA usIprakAra pratyakSa raSTigocara huA yaha hamArA muni saMgha bhI isa caritra dharma kI sAdhanA ke samaya meM bhI prAyaH karake kSamA-yukta ( viSaya sukha se parAGmukha ) hokara dharma dhyAna meM sthira nahI raha sakatA / evaM jisapara puravArI loka ( mahAvata), samasta doSoM se duSTa aura zikSA upadeza se yama madonmat duSTa hAthI kA saMrakSaNa nahIM kara sakatA usIprakAra purazcArI loka (muni saMgha meM zreSTha AcArya) isa ziSya maNDala ke indriya samUha ko bhI, jo ki samasta rAgAdi doSoM se duSTa aura bAraha bhAvanAoM kI zikSA rUpa upadeza se zUnya hai, atyaMta sAvadhAnI ke sAtha viSayoM se rokane meM samartha nahIM ho sktaa| aba vizeSatA yaha hai-jaba taka sAdhu puruSoM ke citta meM striyoM kA darzanarUpa viSa praviSTa nahIM hokhA tabhI taka unakA pitta zAsa svAdhyAya kI anuzIlana-buddhi meM satpara rahatA hai aura tabhI taka unake sArA bhAcArya mAnanIya hote haiN| arthAna-jyoM hI sAdhuoM ke citta meM striyoM kA darzana rUpa viSa praviSTa hovA hai syoM hI unakI prAcArya bhakti aura zAstra svAdhyAya ye donoM guNa phUca kara jAte haiM // 46 // ___ jaba kaka yaha mAnadha, navIna yuvatiyoM ke kuTila kaTAkSoM dvArA curAe hue mRdayaSAlA nahIM hocA umI taka yaha pravacana (dharma-zAsa) kA viSaya ( pAtra ) rahatA hai evaM tabhI taka mokSa prApti kI sAdhanA ke upAya vAlA hotA hai| // 7 // jo mAnava niyoM ke sAtha saMgama (hAsya va rativilAsa-Adi) karatA hai, sameM guru kI AjJApAlana-pravRtti nahIM raha sktii| kyoMki jisake zrotra kAminiyoM ke paraspara saMbhASaNa rUpa jana pUra se bahire ho cuke haiM, usa (viSaya-sampaTa ) puruSa ko pUjya puruSoM kI bAbA-pAlana kA avasara pisaprakAra prApta ho sakatA hai? api tu nahI prApta ho sakatA // el 1-upamAlaMkAra / 2. rUpakAlaMkAra / 3. jAti-alaMkAra / 4. rUpapha ve AkSepAlaMkAra /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama zrAzvAsa hai ki tasmAt - dvayameva tapaHsiddhau budhAH kAraNasUcire / yadanAlokana strINAM yaca saMsargeNa guNA api bhavanti doSAstadadbhutaM naiva / sthitamaghare ramaNInAmamRtaM cetAMsi kaluSayati // 79 // maruto janaH svayaM nItaH / citramidaM natu yattAM pazyati gurudhantumiyeSu // 80 // saMlapanaMtanoH // 81 // iti ca vicintya, 'takSNamatra bahupratyUhabhyUddAsAthayA niSathayA' iti va niviSya, parikramya ca sokramamtaram, saptajihA jie jvAlAjAlAtItAkAzAlAye smazAnAyaM vyAlokA // (svagatam / ) aham pazyana sakalAnAmayamaGgalAnAmasamasamIhAbhavanaM pitranam / yataH - kAvyAlA mare: zasyotkaraiH pUrti kAlamAhavimIrNaphenavikalaiH kIrNa ziromaNDalaiH / kAyAdhavinodapAzavivazaiH kezaizcirta sarvata: kAlospAtasapradavai ca bhasmocayaiH // 83 itazca yatra--ardhagdhazavaleza lAlasairbhaNdanosTadmAntaraH / kAske likara kautukodyatairvivakamivAntaram // 83 // 61 jJAna-vijJAnAdi prazasta guNa bhI kusaMga-vaza doSa hojAte haiM, isameM koI Azcarya nahIM / udAharaNArtha -- kyoMki ramaziyoM ke praSTa meM sthita huA amRta, hRdayoM ko kaluSita ( viSapAna sarIkhA acetana) kara detA hai| bhAvArtha - jisaprakAra yuvatiyoM ke proSTha-saMsarga vaza amRta, manuSya hRdayoM ko kaluSita ( mUti va bejAna ) kara detA hai usIprakAra jJAnAdi guNa bhI kusaMsarga vA ajJAnAdi doSa hojAte haiM, isameM Azcarya hI kyA hai ? ||7|| ramaNiyoM ke manohara kaTAkSoM dvArA yaha mAnava atyanta laghutA ( kSudratA ) meM prApta karAyA jAtA hai| kyoMki yaha pratyakSa dekhI huI ghaTanA hai ki yaha, guru, bandhu aura mitra janoM ke bIca meM sthita hotA huA bhI strI ko hI anurAga pUrvaka dekhatA rahatA hai* !|80|| usa kAraNa se vidvAnoM ne tapa-prApti ke do upAya batAe haiM / 1- striyoM kA darzana na karanA aura 2tapazcaryA dvArA zarIra ko kraza karanA // 81 // aisA vicAra karane ke pazcAt unhoMne yaha nizcaya kiyA ki 'isa udyAna bhUmi meM Thaharane se hamArI tapazcaryA meM aneka vinayAdhAoM kI zreNI upasthita hogI' zrayaH vahA~ se thor3A mArga calakara unhoMne agni kI bhISaNa lapaToM kI zreNI se AkAza kAnti ko dhUsarita karanevAlI zmazAna bhUmi dekhI / pazcAt unhoMne apane mana meM nimnaprakAra vicAra kiyA - aho ! vizeSa Azcarya yA kheda kI bAta hai, he bhavya prANiyo ! Apa loga samasta azubha vastu saMbaMdhI viSama ceSTAoM kI sthAnIbhUta smazAnabhUmi dekhiye kyoMki jo phAla rUpI duSTa hAthI ke dantAGkuroM kI vizeSa bhayAnaka asthi ( haDDI ) rAziyoM se bharI huI hai| jo kAlarUpa makara dvArA udgIrNa ( ugAle hue) asthi-phenoM sarIkhI kapAla zreNiyoM se vyApta hai| jo kAla rUpa baheliye ke krIr3A pArzo sarIkhe kezoM se sarvatra vyApta hai aura jo kAla rUpa azubhasUcaka zubhra kAka kI zreNI-sI bhasma - rAziyoM se bharI huI hai" ||22|| jisakA ekapArzva bhAga aisA thA, jisakA madhyabhAga aise zikArI kuttoM dvArA upadvaSa-yukta karAyA gayA thA, jo ardhadagdha murdoM ke khaMDoM meM vizeSa AkAGkSA rakhate the va jinake kaNTha ke madhyabhAga yuddha karane meM vizvAra-yukta hue kutsita (kakaTu) zabda karate the evaM jo kAla kI krIDA karanevAle kautukoM (vinodoM) ke karane meM prayatna zIla the ||3|| 1. sAlaMkAra | 2. jati alaMkAra | 3. samuccayAlaMkAra / 4. rUpakAlaMkAra / 5. jAti alaMkAra /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ + ONE 62 yazAstalakacampUkAvye yatra ca--zyenakulaM vRkkula droNakulaM vakulamaNDanAhItam / zavapizitAzavazAdivi bhuvi ca samAkula purataH // 4 // isakra-vAghAsasamosakIkasarasavAvospathAH pAdapAH pretopAntaphtaspatatiAparuSaprAyaH pradezA dishH| ete ca prabalAnilayazrayanazAcchIcchakhAH sargataH saMsarpanti jaratkotarucayo dhUmAzritAcakrajAH // 86 // itaJca yatra-kAlAgnirudraniTilekSayadunirIkSAH kInAzahAmatavAhavirukSayIkSAH / / dAhAbapuHsphuTavasthimadhyaprArabdhazabdakaThinA dahanAzritAnAm // 86 // itazca yatra-sarvadehamRtabhasmanikAyaH pretacIvarakarAlitakAraH / kandalora vaNavapuH pavamAnaH krIDati pramadhanAthasamAnaH / / 8 / / ki ca-bhrazyakIraNavazI zirojasAsa kubhyaskovaskarahatapracAraH / dagdhArdhadevamRtakAgnimayaprabandho bAtaH karoti kakubhozubhagambhabandhAH // 88 // itazca yatra-yAnyutsaveSu kRtinAM kRtamAlAni vAdyAni modijanagayanirargalAni / jisake eka pArzva bhAga meM AkAza aura pRthivI maNDala para pAja, ulUka va kAka pakSiyoM kA jhuNDa, kuttoM ke samUha kI paraspara lar3AI hone se bhayabhIya huA murdo ke mAMsa bhakSaNa kI parAdhInatA-vaza kiMkartavyavimUr3ha thA 84|| jisake eka pAzvabhAga meM se vRkSa vartamAna the, jo ki prahaNa kIhuI mAMsa-sAita hADDayoM ke rasa-sAya ( cUne ) se mArga-hIna the| arthAt-jinake nIce se gamana karanA azakya thA evaM jinakI upAratana zAkhA pracaNDa vAyu ke Azraya-vaza TUTa rahI thiiN| isIprakAra jisa zmazAna-bhAma ke dizAyoM ke sthAna madoM ke samIpa Ae hue pakSiyoM se kaThora prAya the aura jisake eka pArzva-bhAga meM citAoM ( "mudo kI aAma-samUhoM) se utpanna hue, pratyakSa dikhAI dene vAle dhUma atyanta buddha kabUtaroM kI kAnti ke dhAraka hAta hue savetra acchI taraha se phela rahe the / / 5 / / jisa zmazAna bhUmi ke eka pArtha bhAga meM esI citAoM kA AnayA~ thI, jo usaprakAra dekhane ke lie azakya thIM jisaprakAra pralayakAlIna zrI mahAdeva ke lalATa paTTa kA netra dakhane ke lie azakya hotA hai aura jinakA darzana usaprakAra atyaMta nirdaya thA |jsprkaar yamarAja kI homAgni kA darzana vizeSa nirdaya hotA hai| isIprakAra jo citA kA AnayA~ aise bhayAnaka zabdoM se kAThana ( kAnoM ko phAr3ane vAlI ) thIM, jo ki bhasma karane se cUM te hue bhuoM ke zarIroM kI TUTatI huI haDDiyoM ke madhya bhAga se bega pUrvaka utpanna hue the ||6|| jisa zmazAna bhUmi ke eka pArzva bhAga meM aisI vAyu kA saMcAra horahA thA, jo zrI mahAdeva sarIkhI thii| arthAtjisaprakAra zrI mahAdeva apane samasta zarIra para bhasma-samUha Aropita (sthApita) karate haiM usIprakAra zmazAnayAya ne bhI apane samasta zarIra para bhasma-pazi ArApita kI thI aura jisakI deha usaprakAra moM ke kaphphanoM se rudra ( bhayAnaka ) kIgaI thI jisaprakAra zrImahAdeva kA zarIra mudoM ke vastroM se rudra hotA hai aura jisakA zarIra kandaloM ( kapAloM) se usaprakAra vyApta thA, jisaprakAra zrImahAdeva kA zarIra kandaloM (mRgacarmoM) se vyApta hotA hai." / / 4] jisa zmazAna bhUmi meM aisI vAyu dizAoM ko durgandhita karatI hai, jisake dhana, TUTakara girate hue zarIroyAle murdo ke TUTakara gire hue keza hI the| jisakA pracAra durgandhita mudoM ke zarIrasambandhI karasoM ( haDDI-paMjaroM) dvArA naSTa kara diyA gayA thA evaM jisakA prabandha (avicchinnatA) dugdha hue ardha zarIravAle mudoM kI agni dvArA niSpanna huA thA | jisa zmazAna bhUmi ke eka pAzrya bhAga meM, jo bAje pUrva meM putrajanma va vivAhAda utsavoM meM iSita hue logoM ke pratibandha ( rukAvaTa ) rahita gAnoM se yukta hue puNyavAnoM ke lie maGgalIka hote the, 1. ythaasNkhyaalNkaar| 2. samuccyAlaMkAra / 3. upamAlaMkAra va dhasantatilakA chanda / 4. apamAlaMkAra svAgatAchanda, tadurpha-svAgateti ranabhAdaguruyugmam' / 5.rUpakAlaMkAra va madhumAdhavIchanda /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa tAnyeva zokavazavandhurakhodurANi nardanti saMsthitavatAM virasasvarANi // 89 / api ca- yamabhuktisamayapizunaH samAjasaMdvayavyasana: 1 jAdastharyotoya; parAmRtarasvaraH paruraH / / .0 // kiMca-aciraNa tasvaM yaso bhavetrAjavajavaralezaH / no cedirtha dazA vo bhaviteti canatijAvataram // 11 // itazca yatra-assokazoka zikAzayazIrNazaIlokazcitAcaritayAndhavasannidhauH / muptA na kasvayaM parivedayanti bAppoSTratispaSitadhegavazA vilApAH // 12 // itazca yA--kalikAlakAyakAlAH zokAdiva dahanabAndhavakSayAt / aGgArAH zalyadharAH kSayakSapAtArakAkArAH // 13 // itantra yatra-cantokIlitazuSkakIkasakalAkIlo halatAlukAH kaNThAntaHpravilAzalyazakalodrAlaskarakukSayaH / pretaprAntapurANapAdapapasatpatyapraduSyadRzaH prabhAmyaspavizaGkakRtikRtikSItrAH zidhA: soDavAH // 14 // itana-kathaM nAmeyamanaprahapahilalokalocanAnandacandrikA cetobhavAnucaramAnavamanomaTakrIDAktavihAravasatiyu patiraDDInAntarAtmaIsA gaNSamaNDalAvAsabAyasapakSaprAntApAditAvatasA idamavasthAntaramavAsarata // ve hI bAje murdo se sambandhita hue zokAdhIna bandhuoM ke narasa zabdoM se utkaTa hue kutsita zabda kara rahe haiN| IMERIT jahA~ para aise madoM ke bAjoM kA zabda horahA hai.jo kaThinaprAya (kAnoM ko phAinevAlA), yamarAja kI bhojana-belA kA sUcaka aura nama-samUha ke dulAne meM mAtama karatoyAnA gavaM saMsAra kI kSaNikatA kI ghoSaNA karanevAlA hai |1800 jahA~para mudoM kA SAjA mAnoM-yaha sUcita kara rahA hai-he bhavya prANiyo! Apa loga zIghra hI puNyakarma saMcaya karo, jisake phalasvarUpa tumheM sAMsArika dArUNa duHkha na bhoganA par3e, anyathA ( yadi zubha karma nahIM karoge) to tumhArI bhI yahI dazA ( mRtaka avasthA ) hojAyagI REFE jisa zmazAna bhUmi para vizeSa zoka-vaza zUnya hu| citta se naSTa-zaMkAvAle gurU-A.da ke vicAra-zUnya) aura citA para bandhujanoM ko sthApita karanevAle logoM dvArA U~ce svara se uccAraNa kiye hue aise rudanazabda, jinakA vega, azruvinduoM ke prakaTa hone ke phalasvarUpa sthagita hogayA hai, kisakA mana santApita nahIM karate ? apitu sabhI kA citta santApita karate haiN| zA jisa zmazAna bhUmi meM aise anAre haiM, jo hAlayoM ke dhAraka aura pralayakAla kI rAtrisaMbaMdhI tAroM sarIkhe AkAra-yukta haiM evaM jo kalikAla (duSamA kAla) ke svarUpa samAna zyAmavarNa haiM, isase aise pratIta hote haiM mAnoM amirUpa kuTumbijanoM ke nAza se utpanna hue zoka se hI zyAma horahe hai // 93|| jahA~para aisI zRgAliniyA~ paryaTana kara rahI haiM jinakI tAlu. dAMtoM meM kIlita (kSubdha ) zuSka ( mAMsa-rahita ) sthikhaMDarUpa kIloM dvArA vidAraNa kI jArahI haiN| jinakA udara kaNTha ke madhya praviSTa hue haDDI ke Tukar3e kI vamana karane se kampita horahA hai| jinake netra murdo ke prAntabhAga para sthita hue jIrNavRkSoM se girate hue pattoM se vikRta horahe haiM aura jo nirbhayatApUrvaka pherakAra karane meM matta hote hue garyasahita hU~' // 64| jahA~ para eka sthAna para kAla-kavalita 5 zmazAna bhUmi para par3I huI eka strI ko dekhakara prastuta AcArya zrI ne nimnaprakAra vicAra kiyA yaha navayuktI strI, jo ki jIvita avasthA meM kAmadevarUpa pizAca se dhyAkulita hue mAnaSoM ke netroM ko usaprakAra bAnAndata karatI thI jisaprakAra candra-jyotsnA (nauvanI) netroM ko mAnandita karatI hai, aura jo kAmadeSa ke vAsa mAnakoM ke manarUpa bandara ke krIDAvana meM vihAra karane kI nivAsa bhUmi thI, vahI aba jisakA AtmArUpa haMsa ur3a gayA hai va jisakA karNapUra gAloM para sthita hue kAkapaMkhoM ke aprabhAgoM se racA gayA hai, kisa prakAra se pratyakSa dekhI huI isa mRtaka dazA ko prApta huI hai? 1. jAti-alaMkAra va mdhumaadhvauchnd| 2. rUpakAlaMkAra va AryAchanda / 3. upamAlaMkAra ra Azinda / 4. AkSepAlaMkAra va vasantatilakAchanda / 5. utprekSAlaMkAra / 6. jAti-alaMkAra va zArdUlavikrIDita chanda / 5. rUpakAlaMkAra /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 yazastilakacampUkAvye vAhi--yA pUrva smarakeliMcAmararUciH kaNAMvataMsotparilagnindirasuparatirabhUgAvalomaNDanam / seyaM malayAtrI pipane dAterisA sAMpataM dhUlIsaritA dadhAti visaratsamArjanauveSTitam // 15 // meM pUrva kAmakoDakoTikanimama / te saMprati dhruvau bAte zukSavallUrakalmace // 9 // ye nImarakaravAmsakandrakAntako shau| te jIrNodana upagudavasIme // 1 // ye kalAkeTidolA mukhaalkssmiilsiipme| te bhutI vinakhavAdhIrandhrAdhamasthitI // 98 // kasta rikAtilakapastravicitritIrtho'bhansagAsamakAntisyaM kapoSaH / so'dha vi vahati vAyasavAlabhumaH kodhapradoNatanumbaphalopamethAm / / 19 / / pA kAmakesIzukatukAntA pArnu mukhAmomavAyatAbhuda / sA gandhavAhA vivarAvazeSanivezanirgacchadAchapayA // 10 // yatrAdhA'mRtadhiyA navapAlacAbhe kAmaM kRtArthahadaya: samapAdilokaH / sojjanapijavivazatapayapUraparyantatiradharasvamagaNyasAgAt // 10 // pA mantraNAsaMnimezA male bitA zogamagidravega / sA dantapakti: karapastravanazyAvaviH ka na cunoti lokm||10|| usI avasthAntara kA nirUpaNa karate haiM jo kezavallI jIvita-avasthA meM kAma-krIr3A ke avasara para kAmadeva ke caeNmara-sarIkhI zobhAyamAna hotI thI (kyoMki kAmadeva ke caeNmara zyAma hote haiM) aura jisakI kAnti karNapUra kiye hue nIlakamala meM sthita bhramara-samUha-sI ati manojJa pratIta hotI huI kapola ( gAta ) sthalI ko alakRta karatI thI, vahI kezavallI aba zmazAna bhUmi para vAyu-prerita va dhUli-dhUsarita huI TUTanevAlI mAra kI ceSTA ( bhAcAra ) dhAraNa kararahI hai" ||65 || jo bhrakuTiyA~ jIvita avasthA meM prakaTa rIti se kAmadeva ke dhanuSa ke amabhAga-sI thI, ve hI adha ( mRtaka avasthA meM ) zuSka mA~sa kI battI-sarIkhI ho gaI hai // 66 // jo netra jIvita avasthA meM nIlamaNi aura lAlamaNi ( mANikya ) ke prAnta bhAga para sthita candrakAntamaraNa sarIkhI avasthAzAlI the, ve aba mRtaka avasthA meM phUTe hue nAriyaloM ke chidroM se nikalate hue durgandhi jala ke vu va jaise pratIta horahe // 17 // jo zrotra jIvita avasthA meM saMgIta-zrAdi kalAoM ke krIr3A karane ke jhUloM sarIkhe zobhAyamAna horahe the aura jo mukha-lakSmI ( zobhA) rUpalatA kI sarazatA dhAraNa karate the, parantu apa mRtaka avasthA meM ) unakI sthiti TUTatI huI baMdhI huI carmarana ke vidra-sarIkhI nikRSTa horahI hai" / / 98 / / o gAla pUrva meM candramA ke sadRza kAntizAlI thA aura jisakI zobhA kastUrI kI tilaka racanA se vicitratA dhAraNa karatI thI, vahI gAla aba kApha-zAvaka (bA) dvArA bhakSaNa kiyA huA hokara kuSTha se chidrita avayavoMvAle tumbIphala kI tulanA prApta kara rahA hai | || jo nAsikA pUrva meM kAmadeva ke krIr3A-zuka kI cacupuTa-sI manohara thI aura mAnoMmukha kamala kI sugandhi kA zana karane ke hetu hI vistRta horahI thI, aba usI nAsikA ke chidra saMbaMdhI avazeSa sthAna se pracura pIpa nikala rahI hai / / 1001 // nabIna pallava-samAna kAntidhAraka jisa proSTha meM chamI puruSa pUrva meM amRtapAna kI buddhi se ( dhumbana dvArA) apane hRdaya ko yatheSTa saphala mAnatA thA, aba usake prAnta bhAga se durgandhi-vaza paravaza pIpa kA pravAha nirantara yaha rahA hai. jisase ghaDa nissIma adharata (nikalapane ) ko prApta hocukA hai' || 11 // jo dantapakti pUrva meM candrakAnta maNi ke aMkuroM sarIstrI racanA yukta dhI aura mUla meM padmarAga maNiyoM ke rasa se Azrita thI, 1. upamAlajhAra va zArdUlavikrIDita chanda / 2, upamAladvAra / 3. upamAladvAra / 4. upmaalkaar| 5. upamAladvAra vasantatimA snd| 6. utprekSA va upamAlakAra evaM indavamA chanda / 5. upamAlAra pa pasantatilakA jhAda /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa yaH kaNThaH kAbuAkAzaH klkokilnisvnH| sa vizIrNazirAsaMghirjaraspakSaratAM gataH // 10 // yau hAranirasasanavapatrakAntau phoDAyalAviva manojagajasya pUrvam / tau pUsipuSpaphaladuradazAvinAno vakSosto yalibhujA balipiNDakalpau // 14 // lANyAmbudhicI cikovisarucI hastI mRNAlopamau kAmArAmAratAprasAnasubhago prAnsolchasapaladau / yau puSpAcapizAcabandhavidhurI lIlAvilAsAchasau to jAto gatajaGgalau pravijarakodA dahAtI // 1065 yaH kRsho'bhuutpur| madhyo vlinyviraajitH| so'ma varaso dhatte carmakAratiyutim // 10 // keliyApITha kAmasya nAbhI gmmiirmnnddlaa| yAsItsA nirgatAbAntA svapassarpavilAvilA // 1 // yA kAmazarapukAmasamamAbhoganirgamA sArdhadhAdhinaprAstAvivarNA tanujAvalI // 10 // smaratipavihArAya yajAtaM sAdhanAntaram / tadalaskledavikTinaM jaghanyatvamagAtparam // 109 // yA kaamklbhaasstthaamstmbhikevoruvaarii| sA zvani"malAvaNyA vAnayeNuparaprabhA // 11 // vahI dantapakti anya mRtaka avasthA meM karoMta ke aprabhAga-sI zyAmavarNa huI kina kAmI puruSoM ko santApita nahIM karatI ? sabhI ko santApita karatI hai / / 10 / / jo kaNTha pUrva meM zrInArAyaNakara-sthita zaGkha sarIkhA thA aura jisakA zabda koyala-sA madhura thA, aba usI kaNTha kI nasoM kI sandhiyA~ TUTa gaI hai, ataH usane jIrNa-zIrNa piMjare kI tulanA prApta kI hai| // 103|| jo kuca (stana) kalaza, pUrva meM hAra (motiyoM kI mAlA ) rUpa jharanA aura kastUrI-kesara-Adi sugandhita dravyoM se kI huI nayIna patraracanA se manohara pratIta hote hue kAmadeva rUpa hAthI ke kroDAparvata sarIkhe the aba unakI avasthA durgandhi kapittha (kaiMtha / phala-jaisI dUSita hocukI hai aura ve kAka pakSiyoM ke hetu diye gaye bhojana-pAsoM sarIkhe pratIta horahe haiN| // 14 // jo ista pUrva meM kAnti rUpa samudra kI taraGga-sarIkhe suzobhita hote the| mRNAla-sarIkhe jo kAmadeva ke upavana sabaMdhI vistRta latA sarIkhI prIti utpanna karate the| jinake prAnta bhAga meM komala pallava zobhAyamAna ho rahe theSa kAmadeva rUpa pizAca ke bandhana sarIkhe jinhe kAma krIDA ke vistAra meM bAlasya thA. hue unakI krAnti jIrNa-zIrNa dhanuSa-yaSTi-sI hogaI hai| // 10 // jo zarIra kA madhyabhAga ( kamara ) pUrva meM kuza ( pakSalA ) hotA huA trivaliyoM se vizeSa zobhAyamAna thA, isa samaya usase rasa ( prathama dhAtu) nikala rahA hai, isalie vaha carmakAra ( camAra) ko camar3e kI mazaka kI kAnti dhAraNa kara rahA hai // 106 // jo nAbhi, jISita avasthA meM gambhIra (agAdha) madhyabhAga se yukta huI kAmadeva kI krIr3A pApikA-sI zobhAyamAna hotI thI aba ( mRtaka avasthA meM ) usake prAntabhAga para vAhira nikalI huI bAteM vartamAna hai, ataH vaha sote hue sapoM ke chidra-sarIkhI kaluSita (bhalina ) horahI hai // 107 / / pUrSa meM jisa romarAji kI pUrNa utpatti kAma-vANa ke mUla ke prAntabhAga kI pUrNa samAnatA rakhatI thI, vaha aba ardhadagdha dharmake prAntabhAga-sarIkhI nikRSTa varNavAlI hogaI hai| // 10 // jisa kamara ke amamaNDala para jIvita avasthA meM kAmadeSa rUpa hAthI paryaTana karatA thA, vaha aya nikalatI huI pIpa vagairaha kudhAtuoM se AI (gIlA) huA bahuta burA mAlUma par3atA hai, jisake phalasvarUpa usane vizeSa nikRSTatA prApta kI hai| / / 106 // jo Uru (niroha) rUpI latA, pUrva meM kAmadeva rUpI hAthI ke bacce ko bA~dhane ke lie choTe khambhe-sI thI, aba usakA lASaNya (kAnti) kuttoM dvArA samUla pavAI jAne se naSTa kara diyA gayA hai, isalie yaha jIrNa bA~sa sarIkhI kisI meM na pAI jAne vAlI ( vizeSa ninya ) kAnti 1. AkSepAlakAra va upamAlahAra evaM imyabajA chanda / 2. upmaalngkaar| 3. upamAlabAra va pasantatilakA chanda / 1. upamAladvAra va zAlavikrIDita chanda / 5. upmaaldvaar| .upmaalhaar| 7. upmaaldvaar| 8. uemAlahAra /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazassilakacampUkAvye meM pUrva smararAradhI samAvivartite suvRtte c| pholikanasakAkAra te bar3e sAMprataM jAte // 11 // patrAktakamanaM viracitaM yatrAlisau nUpurI patrAsIna vamauktikAvali kakSA phAnsA makhAnAM tatiH / patrAsokAlopatra samabhUskrIDAvihArovitastAvarapANDakApaDapaTAlapraspaTaTI pramau // 11 // kiMca-SA kaumudIna sarasIva saNAlinIva lakSmIritra priyasakhIva vilAsinIva / sastai rajani sA sutanuH prajAtA pretAvanIinabakA vivazA barAkI // 113 // yaspAH relika kala kaahhai| sImantitaH nAkA yasyAzrandanavamvana praNayibhibholAntare nirmisama / paspAragamana kAmibhiAya citraH kapola saH sA samAjakA svavikRti taya dhase'drutam // 11 // SA mAnasalahasI netrolpasandrikA nayA agataH / sA kAlamahApratinA paTavA karatA nItA // 11 // yabhyasyati yo lokaH sa bhavettammayaH sphuTam / prakAmAbhyastakhaTavAne yukA khaTvAGgatA tataH // 11 // dhAraNa kara rahI hai| // 11- / / jo donoM jalAe~, jIvita avasthA meM kAmadeva ke tUgIra ( bhAtA) sI pratIta hotI thI aura manohara kAnti se vyApta huI gopucchasA vartulAkAra dhAraNa karatI thI, unakI AkRti aba julAhe ke naz2aka ( tantuoM ke phailAne kA upakaraNa vizeSa ) sarIstrI ho gaI hai| / / 11|| jina denoM caraNoM para pUrva meM lAhArasa kA AbhUSaNa racA gayA thaa| jina para dhAraNa kiye hue nUpuroM-majoroM-kI jhanakAra horahI thii| jinake nakhapaGktayoM kI kAnti navIna motiyoM kI zreNI kI zobhA sI mane hara thii| azoka vRna kA pallava samUha jinake lIlApUrvaka paryaTana ke yogya thA, una caraNoM kI ayasthA aba eraNDa vRtta ke jIrNa skandha samUha sarIkhI pratyakSa pratIta horahI hai| ||11 / / kucha vizeSatA yaha hai-sundara zarIra dhAriNI jo khI sana ina jagaprasiddha kAnti Adi guNoM ke kAraNa jIvita avasthA meM candra-jyotsnA-sI hRdaya ko AlhAdita karatI mii| jo lAvaNyarUpa amRta se bharI huI hone ke phalasvarUpa agAdha sarovara-sarIkhI. praphullita kamala sarIkhe netroM vAle mukha se kamalinI samAna, udAratA ke kAraNa lakSmI jaisI, pratipannatA-yaza pyArI sakhI-sI aura suratA-pUrNa bacanAlApa se vilAsinI-sI thI, vahI aba zmazAna bhUmi saMbaMdhI vana ke adhIna huI akelI hokara vicArI ( dayanIya avasthA-yaMgya ) hogaI hai // 113 // jisa strI ke kezapAza pUrva meM kAmI puruSoM dvArA makhoM se manoharatA pUrvaka sImantita ( kaeNghI Adi se alakana) kiye gaye the| jisake lalATa ke madhyabhAga para snehI puruSoM dvArA uttama candana se tilaka kiyA gayA thaa| jisakA yaha pratyakSa pratIta honevAlA gAla kAmI puruSoM dvArA kastUrI kI patraracanA dvArA manohara kiyA gayA thA. yahI strI aba unhIM kezapAza, mastaka aura gAloM para khAda ke aSayaya va nAriyala ke kapAla ke madhyabhAga-sarIkhI vikRti (kurUpatA / dhAraNa kara rahI hai. ? yaha bar3e Azcarya kI bAta hai:|| 114 // jo strI pUrva meM jagata ke kAmI puruSoM ke manarUpa mAnasarovara kI rAjahaMsI thI aura unake netrarUpa kuvalayoM (bAndravikAsI kamaloM) ko vikasita karane ke hetu candra-jyotsnA thI vahI strI aba yamarAjarUpa kApAlaka dhArA vATa ke avayava va kapAla-sarIkhA azobhana dazA meM prApta kIgaI hai| // 125 // loka meM jo manuSya jisa vastu kA abhyAsa karatA hai, vaha nizcaya se tanmaya ( usa vasturUpa) hojAtA hai, isalie vizeSa rUpa se khavAGga (khATa para zayana) kA abhyAsa karanevAle ko khaTvAGgatA ( bhagna huI khATa-sarIkhA) honA iSita hI hai| arthAn-aba vaha bhagna-khATa sarIkhI hogaI hai / / 16 / / * 'samA ka. palAza k.| 1. upmaalkaar| 2 upamAladhAra va Achinda / 3. upamA va samukhyAlAAra evaM zArdUlavikrIDita chanda / 4. upamAlaGkAra va vasantatilakAchala / 5. upamAlavAra va zArdUlavikrIvitamanda / 6. sAracara upmaalNkaar| 5. rupaka kA arthAntaranyAsAlaMkAra /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa latireva praNayataroyA vanadevIka melivnbhuumeH| sA yamanRpatibimuktA pheleva prAsyate patargaH // 11 // jIvansyemA yauvAlIssarvasya hRdyNgmaa| mRtApyabhUttathaimeyaM dustyajA prakRtiyataH // 118 // iMsAyitaM vadanaparade smarAtaryasyA gajAyitamabhUskucakumbhamadhye / eNAyitaM na jadhanasthalamekhalAyAM tasyAH kalevaramamI nikaSanti kahAH // 119 // pAyaM pAyaM madhu madhuraskapUrva mudrabhAvAtsmA smAraM vadati ca kasaM yA mudA kuSitabhUH / sAya sasminapagatamanomarkaTasvAdanIhA pretAvAse nivasati gAtA bhojyamA zivaranAm // 12 // yAmantareNa jagato viphalAH prayAsA pAmantareNa bhavanAni bamopamAni / yAmantareNa hatasaMgati jIvitaM ca tasyAH prapazyata janAH kSaNamekamA // 11 // AzliSTa pariNasvisa paramita vanAgaromAvistarasaMsArasukhAspada vapurabhUdevaM dazAgotAram / zIrthadharmavayaM pataspalabhara bhrazyadhirApaJjaraM pa cipa galabalakula kudhyatsnasAjAlakam // 12 // jo strI pUrva meM sneharUpa vRkSa kI latA sarIkhI va krIDAsthAna saMbaMdhI bhUmi kI vanadevatA jaisI thI, vaha aba yamarAjarUpa rAjA dvArA chor3I huI phelA (bhakSaNa karake chor3A huA anna) sarIkhI kAka-Adi pakSiyoM dvArA bhakSaNa kI jArahI hai // 117 // yaha lo jisaprakAra jIvita avasthA meM sabhI kI sadayaMgamA (hRdayaM gacchati mano harati manovallabhA) thI, usIprakAra aba marane para bhI sabako hRdayaMgamA ( hRdayaM gamayati virakta karoti mana meM udvega-maya va vairAgya-utpanna karanevAlI) huI hai, kyoMki vastusvabhAva tyAgane ke lie azakya hai.2 / / 11 / kAma-pIr3ita puruSa pUrva meM jisa strI ke mukhakamala se usaprakAra yatheccha krIr3A karate the jisaprakAra rAjaIsa kamalavanoM meM yatheccha kIr3A karatA hai aura jisake kucakalazoM ke madhyabhAga para hAthI sarIkhe kIr3A karate the evaM jisakI jaghanasthala sambandhI mekhalA (kaTinI) para kAmIpuruSa usa prakAra krIr3A karate the jisa prakAra mRga paryaMta-kaTinI para yatheccha krIDA karatA hai parantu aba ( mRtaka avasthA meM) usI strI kA zarIra ye pratyakSa dRSTagocara hue bagule phAr3a rahe haiM // 19 // manohara netrazAlinI jo strI pUrva meM vizeSa garvapUrvaka bAra pAra madyapAna karatI thI aura kuTeila bhRkuTivAlI jo bAra vAra smaraNa karake harSapUrvaka madhura vANI bolatI thI, aba vahI strI jisakA manarUpa bandara naSTa hojAne ke phalasvarUpa ceSTA-hIna huI isa zmazAna bhUmi para par3A huI zRgAliyoM ke bhojana ko prApta huI hai" // 120 // jisa strI ke binA saMsAra ke mAnoM ko vyApAra-zrAdi saMbaMdhI jIvikopayogI kaSTa uThAnA niSphala hai aura jisa priyA ke vinA gRha, bhayara baTavIsarIkhe mAlUma hote haiM evaM jisake vinya jIvana bhI mRtaka-jaisA hai| he bhavyaprANiyo ! Apa loga, usa strI kA zarIra yahA~ para kSaNa bhara ke lie dekheM // 12 // jisa strI kA zarIra sAMsArika sukha kA Abhaya-sthAna-hone se jIvita avasthA meM rAga se romAnita hue kAmIpuruSoM dvArA bhujAoM se gAda pAliGgana kiyA gayA, cumbana kiyA gayA va rati-pilAsa kiyA gayA, usakA zarIra aba nisaprakAra dayanIya dazA ko prApta horahA hai, jisakA carma-paTala phaTa rahA hai, jisameM se mAMsa kA sArabhAga gira rahA hai, jisakI nasoM kA bandhana nIce gira rahA hai, jisakI sAndhavandhana-zakti naSTa horahI hai, jisakA hAyoM kA samUha naSTa horahA hai aura jisakI nasoM kI veNI chinna-bhinna horahI hai' / / 122 / / 1. upamAlaMkAra / 2. arthAntaranyAsa alNkaar| 3. samuccaya 1 upamAlaMkAra evaM santatilakAyamda / 8. upamAlaMkAra basantatilakAchanda / 5. upamAlAkAra va santatilakA chan / rUpakAlahAra ghAlavikoDita chan /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye A, TAipa kahataramaho smaranichasitam / isthamanrdurantAGgI bahirmanuvibhramaH / viSavajhIva mohAya yadeSA jagato'mi // 123 // api ca -- mAAsAmrAjyadaryAH kaviJcanavacanaspadimAdhuryapuryAH svapnAtaizvaryajobhAH kukanayamayArAmaramyourAmAH / pharjanyAgaprasArAstridivapattidhanurvandhurA svabhAvAdAyulaviNyalakSmyasta jagadidaM citramatraivatam // 124 // hoya, svayaM mantrasaraH / talamavastuni vyApa Trena ida miha nanu prastutamavadhAryatAm -- 'naivAtra sakhi pariNAmucitAvakAzAH svAdhyAyaSandhuradhazavasarAH pradeza: / indra mahatapana evaM patyudAraM vAtAva mAgsi parisaH pazcapracAraH // 126 // kica-- pammRtAnAmavasthAnaM tatkathaM jIvatAM bhavet / anyatra zavazIlebhyaH ko sAmadAmahastataH // 126 // prastuta sutAcArya ne vicAra kiyA hai-jisa kAraNa jisaprakAra viSavallI bhItara se duSTa svabhAvavAlI (ghAtaka) aura bAhara se susvAdu hotI huI jagata ke prANiyoM ko mUrcchita kara detI hai, usIprakAra yaha strI bhI, jisakA zarIra madhya meM duSTa svabhAva-yukta hai aura bAhara se saundarya kI bhrAnti utpanna karatI hai. jagata ke prANiyoM ko mUrcchita karane ke lie utpanna huI hai || 123|| saMsAra meM prAgayoM kI Ayu ( jIvana ), zArIrika kAnti aura lakSmI ( ghanAdi vaibhava ) svabhAva se hI kSaNika haiM aura usaprakAra UparI manohara mAlUma par3atI haiM jisaprakAra vidyAdharAdi kI mAyA se utpanna huA cakravarttitva manohara mAlUma par3atA hai| inameM usa prakAra kI zreSTha dikhAU madhuratA hai, jisaprakAra vidvAn kA maNDala ke zRGgAra rasa se bhare hue vacanoM meM zreSTha madhuratA hotI hai| inakI zobhA usaprakAra kI hai jisaprakAra svapna ( nidrA ) meM mana dvArA prApta kiye hue rAjya kI zobhA hotI hai aura inakI kAnti usaprakAra atyanta manohara aura utkRSTa mAlUma par3atI hai jisaprakAra indrajAla se bane hue bagIce kI kAnta vizeSa manaM ira va utkRSTa mAlUma par3atI hai evaM inakI ramaNIyatA usaprakAra jhUThI hai / jasaprakAra meghapaTala ke mahala kI ramaNIyatA jhUThI hotI hai evaM ye usaprakAra mithyA mana hara pratAta dAte haiM jisaprakAra indradhanuSa ramaNIka mAlUma par3atA hai tathA paM yaha pratyakSa dRSTigocara huA pRthivI kA janasamUha inhIM AyuSya, lAvaNya aura dhanAdi meM AsAta karatA hai, yaha bar3e Azcarya kI bAta hai * // 124 // aho Atman ! tuma pUrvoka vicAradhArA ke pravAda meM bahuta dUrataka baha ge| arthAt-tumane yaha kyA vicAra kiyA ? kyoMki Atmadravya se bhinna vastu ke vicAra karane se koI lAbha nahIM / astu a prakaraNa kI bAta socanI cAhie / isa zmazAna bhUmi para aise sthAna nahIM haiM, jo muniyoM ke lie yogya avakAza (sthAna) dene meM samartha doM aura jinameM svAdhyAya ke yogya kSetra zuddhi-saMyukta bhUmi kA avasara pAyA jaave| hamArA munisaMgha mI mahAna hai evaM yaha sUrya bhI atyadhika santApita kara rahA hai aura yahA~ kA SAyu-maNDala bhI cAroM ora se kaThora saMcAra karanevAlA vaha rahA hai, ataH yahA~ ThaharanA yogya nahIM ||25|| vAstava meM jo bhUmi murdoM ke lie hai, vaha zAkinI, DaoNkinI aura rAkSasoM ko chor3akara dUsare jIvita puruSoM ke Thaharane lAyaka kilaprakAra ho sakatI hai ? ataH hameM yahA~ Thaharane kA Agraha kyoM karanA cAhe ? apitu nahIM karanA cAhie / / 126 / sambanda / 1. samuccayAlaGkAra tha vasantatilakA chanda / 1. upamAkAra 2. upamAlaGkAra 4. AlepAkaGkAra /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ FERRE 69 puryAvadayaM digantarAleSu loghane prasArayati tAvaduttarasyAM hariti rAjapurasthAvivasvamiM munimanoharameva nAma khataraM parvatamapazyat paH khalu dhammivinyAsa ida nAganagaradevatAyAH, kiroTokalaya vATavIlakSyAH stanAbhoga iva mahilA, kanduka iva vanadevatAyAH, mAtRmokka va digbAlaka lokasya, kakudohama iva bhUgokhAvendrasya dvArabhidhAnastUpa iSa bhujaGgabhuvanasya yajyavidhAnabandha vihAyavikramasya triviSTapakuTanirmANamRtpiNDa itra prajApati janasya, keliprAsAda va kakuppA vyakanyakAmikarastha gavisvamoSTa va kalikAlasya, mAnastambha ivaikazilAghaTitArambha:, zivazAtakumbhapradeza va vidUtidayitAsamAvezaH alokAkAza zca vigatajantujAtAvakAzaH tapazcaraNAgama iva samutsAritavarSadharasamAgamaH kSapa []kameNiriva sapaH pratyavAyara hivakSoNiH, mahAvRtta prastAra eka vistIryApAdavistAraH, samIrakumAraiviracitavizuddhiritra svAdhyAyocitaH kAntAradevatAbhiH saMmArjita va kamanIyakandaraH, paryantapAdapaiH saMpAditakusumopahAraH pradantaraGgAskiriSa guhAparivareSu tadanantara - zmazAnabhUmi dekhane ke anantara - ukta prakAra kA vicAra karate hue jyoM hI unhoMne dizAsamUha kI ora haSTapAta kiyA tyoM hI unhoMne uttara dizA meM rAjapura nagarake samIpa 'munimanohara mekhala' nAma kA aisA laghu parvata dekhA, jo aisA mAlUma par3atA thA mAnoM- dharaNendra nagara kI devatA kA kezapAza- samUha hI hai / zrathavA - mAnoM - vanalakSmI kA mukuTa samUha hI haiM / athavA mAnoM - pRthivIrUpI zrI ke kucha kalazoM kA vistAra hI hai / athavA mAnoM - vanadevI ke krIr3A karane kI geMda hI hai| athavAmAnoM - dizA rUpI strI ke bAlaka-samUha kA mAtA dvArA diyA huA laDDU hI hai / athavA mAnoM pRthivIrUpa baila ke skandha kA unnata pradeza hI hai / athavA - mAnoM pAtAla loka ke daravAje ko DhakanevAlA khambhA hI hai / athayA - mAnoM - AkAzarUpa pakSI kA yaSTi para AropaNa karane ke lie banA huA cabUtarA hI hai / athavA - mAnoM - brahmaloka kA aisA miTTI kA piMDa hai, jo tIna loka rUpa ghar3e ke nirmANa karane meM sahAyaka hai / athavA mAnoM - dikpAloM kI kanyA samUha kA kIr3A mahala hI hai / athavA-mAnoM- paMcamakAla ( duSamAkAla ) kI gati ko rokane vAlI caTTAna hI hai / athavA mAnoM- - eka akhaNDa zilA dvArA nirmANa kiyA huA samavasaraNa bhUmi kA mAnastambha hI hai / athavA mAnoM aisA mokSa rUpa suvarNa kA sthAna hI hai, jahA~ para striyoM kA praveza niSiddha kara diyA gayA hai / athavA mAnoM - vaha, aisA alokAkAza hI hai, jahA~para samasta prANiyoM ke samUha kA praveza naSTa hogayA hai / athavA mAnoM-aisA dIkSA siddhAnta hI hai, jisameM napuMsakoM kA praveza niSiddha kiyA gayA hai| jisakI pRthivI ekAnta sthAna hone ke phalasvarUpa ) usaprakAra tapazcaryA meM honevAle pratyavAyoM ( doSoM - vighnabAdhAoM ) se zUnya thI jisaprakAra kSapakazreNI ke sthAna ( AThave guNasthAna se lekara vArahaveM guNasthAnoM ke sthAna ) tapazcaryA saMbaMdhI doSoM ( rAga, dveSa va mohAdi doSoM) se zUnya hote haiM ( kyoMki kSepaka zreNI meM cAritra mohanIya karma kI ikkIsa prakRtiyoM kA kSaya pAyA jAtA hai ) / isIprakAra jo usaprakAra vistIrNa pAdoM (samIpavartI parvatoM) se vistRta thA, jisaprakAra mahAchandoM ke prastAra ( racanA) vistIrNapAdoM ( 26 akSara pAle caraNoM) se vistRta hote haiM / svAdhyAya ke yogya vaha aisA mAlUma par3atA thA mAnoM vAyu kumAroM dvArA jisakI zuddhi kI gaI hai| yaha dhanaveSiyoM dvArA saMzodhita kiyA huA hone se hI mAnoM usakI guphAe~ atizaya manohara thIM / arthAt jisaprakAra tIrthakara bhagavAn kI bihArabhUmi banadeviyoM dvArA saMmArjana kIjAne se atizaya manoza hotI hai| jisakI guphAoM ke prANoM para sthita hue aprakta vRkSoM dvArA jise puSpoM kI bheMTa dIgaI thI, isalie aisA mAlUma par3atA thA mAnoM usako guphAoM ke prAGgaNoM para vicitra vazAlI raMgAvalI dI kIgaI hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka campUkAye J supA sopAntopatyaka: nAya svazanirivAbhyAmpa ca saMyamibhAvanAzadhanAta panazikArAbhvamenasaH paribariphlozIra itra mAvimAnAm evamabhyairapi taistairayamarthamenu visvApi Si tsu karmakasyotpAi samupaca mitha ca nitimArga madhyAha kriyaH svayaM tadivasopAntodavAlA [sa] samAkalpa parivAmahalamalinaM bhramaNasamAtmavezIyamAntevAsimA citiM lovanagocarArAmeSu prAmeSu vidhyANArthamAdideza // sa ca nambinInarendrasva yazodharamahArAjAtmajasya pazomati kumArasvAmamahiyAM caNDamahAsenamuvAsarirasaMbantipa mAridasamahIzvaramahI rahasyAmuammAlA kanyAM kusumAvasyAMsaha saMbhUtaM pUrvabhavasmaraNAt saMsArasukhAnyAgAmijanmaduHkhAra jisakI samIpavartI upatyakA ( parvata kI samIpavartI bhUmi) choTe-choTe vRkSoM se veSTita thI, ataH vaha aisA pratIta hotA thA mAnoM-- mahAmuni - sudutAcAryazrI ke samAgama se hI usane harSa se utpanna hue romA kA kabuka hI dhAraNa kiyA hai| jisake nikubjoM ( latAoM se AcchAdita pradeza ) se ranoM kA jala pravAhita horahA thA, isalie aisA mAlUma par3atA thA mAnoM saMyamI mahApuruSoM kI kojAnevAlI ArAdhanA-pUjA se hI mAnoM usane harSa ke netrAoM kA pravAha prakaTa kiyA hai| jisakI kaTiniyoM, zilAoM para utare hue gRhoM se aura vizAla caTTAnoM se prazaMsanIya thIM; isalie vaha aisA pratIta hotA thA-- mAno usane dvayAtagoM (rAgadveSa rAta sAdhu mahAtmAoM yA dhUli va andhakArazUnya parvatoM ) ke lie zayanAsana huuN| utpanna kiyA / isaprakAra prastuta parvata ne ukta guNoM ke sivAya anya dUsare pApa zAnta karanevAle prazasta guNoM ( vistIrNatA va prAsukatA Adi ) dvArA sIna prakAra ke munisaMgha ( AcArya, upAdhyAya va sarvasAdhu samUha ) ko apane meM prIti utpanna karAI thii| ukta parvata para saMghasahita jAkara sthita hue unhoMne mArga va madhyAhna kI kriyA pUrNa kii| arthAtmArga meM saMcAra karane se utpanna hue doSoM kI zuddha karane ke lie prAyazcita kiyA aura deva vandanA kI evaM usI dina ( caitra zuklA navamI ke dina ) hiMsA divasa jAnakara upavAsa dhAraNa kiyA / arthAtyadyapi unhoMne aSTamI kA upavAsa to kiyA hI thA, parantu caitra zuklA haboM ko rAjapura meM honevAlI hiMsA kA divasa jAnakara upavAsa dhAraNa kiyA thaa| tatpazcAt - AhAra saMbaMdhI madhyAhna-velA jAnakara unhoMne apane aise munisaMgha (RSa, muni, yAta va anagAra upAsthayoM kA saMgha ) ko, jo apanI apekSA tapazcaryA Sa AdhyAtmika jJAna Adi guNoM se kucha kama yogyatAzAlI mahAn ziSya se rakSita thA, rAjapura ke samIpavartI dhAmoM meM, jinake bagIce netroM dvArA dikhAI derahe the, Akara godharI ( cAhAra ) grahaNa karane kI AjJA dI / tadanantara unhoMne mAnasika vyApAra--avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama rUpa agni se prajvalita hue avadhijJAna rUpa dIpaka dvArA yaha nizcaya kiyA ki 'hamAre munisaMgha meM rahanevAle abhayaruci ( kSulka zrI ) aura abhayamati (likA zrI ) nAmaka kSullaka jor3e ke nimitta se nizcaya se Aja honevAlI mahAhiMsA kA bIbhatsa vADava banda hogA ( rukegA ) aura jisake phalasvarUpa yahA~ ke samasta nagara vAsiyoM, mArata rAjA aura caNDamArI Adi deSiyoM ko ahiMsArUpa dharma- pAlana karane ke vizuddha abhiprAya se samyagdarzana utpanna hogA' isalie unhoMne apane munisaMgha ke ukta nAmavAle aise kSukhakajor3e ko usI rAjapura nagara meM jAkara AhAra grahaNa karane kI AjJA dI, jo ki yazodhara mahArAja ke putra Sa yinI nagarI ke rAjA 'yazomAMta kumAra' kI aisI kusumAvalI nAmakI paTTarAnI ke udara se sAtha-sAtha utpanna huA bhAI bahina kA jor3A thA evaM jo, 'pUrvajanma ke smaraNavaza sAMsArika sukhoM ( kamanIya kAminI Adi )
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AcAsa prasUtivANIva manyamAnamarasyAcApi jinarUpamahaNAyogyasthAyaramAcAravazAmupAsakadazAmAbhitavadala munikumArakA gam 'asmArambasvaya paurapurezvaradevatAnA dharmakarmAvezAnupazamo bhaviSyati' ityanta:saMkaSyakRzAnukRtaprayAnAvadhiyodhapradIpena prasyavamRzya tatraiva pure sadarthamAdit / / tadapi taM bhagavansamupasaMgRhya manuSyarUpeNa pariMgasaM dharmavayamitra, maryalokAyatoNaM svApadargamArgayugAmiyA, nayanaviSayatAM gataM nayayamalamitra, pradarzitAtmarUpaM pramANavitamiva, bahiHprakaTalyApAra zubhadhyAnayugmamiva tapasvikIyA pratipakSasodaramA ratisparamithunamiya, puro yugAntarAvalokapraNidhAnAdhArairdayAInagamadhyApArabhayadAnAmRtamiva prANi pravarSat , samantAdunmukhAlekhAvaraNanakhamayUkhaprarohabahavarmani vRttasattvAnukampanaM saMyamopakaraNamiva pumarukayAt, ko bhaviSya janma sambandhI duHkharUpa aMkuroM kI utpattihetu kSetra sarIkhe haiM' isaprakAra bhalIbhA~ti jAna rahA hai tathA jisane akhIra kI gyArahavI pratimA ke adhIna kSullaka avasthA kA vizeSarUpa se Azraya kiyA thA, kyoMki aba bhI ( tapazcaryA kA parijJAna hone para bhI) usakA zarIra sukomala hone ke kAraNa nirNaya mudrA-dhAraNa ke ayogya thaa| kaisI hai yaha kusumAvalI rAnI ? jo caNDamahAsena rAjA kI putratArUpa nadI se bar3hAe hue aise mAridatta rAjA rUpa vRkSa kI laghubhaginA ( bAhena / rUpalanA kI kandalI thii| arthAtjA caNDamahAsena rAjA kI putrI aura mA.redatta mahArAja kI chaTI bahina thI aura jise ujjAyenI ke narendra 'yazomati' kumAra kI paTTarAnI hone kA saubhAgya prApta huA thA / ' ___ aisA kSullaka jor3A, mAridatta rAjA dvArA manuSya yugala lAne ke hetu bheje hue aise koTTapAla kiroM dvArA pakar3a liyA gayA. jo aisA pratIta hotA thA-~-mAnoM-munidharma va zrAvakadharma kA aisA jor3A hI hai, jisane usa bhagavAn sudattAcArya ko namaskAra karake manuSya kI AkAta dhAraNa kI hai| athavA mAnoM-manuSyaloka meM avatIrNa huA, svarga va mokSamArga kA jor3A hI hai| athavA--mAnoM-dRSTigocara huA dravyArthika va paryAyArthika naya kA jor3A hI hai| athavA mAnoM-apanA svarUpa prakaTa karanevAle pratyakSa-parokSa pramANoM kA jor3A hI hai| athavA mAnoM-mana se nikalakara yAhira prakaTa humlA, dharmadhyAna va zuladhyAna kA jor3A hI hai| sarvottama pa anakhI sundaratA ke kAraNa jo kSullaka jor3A aisA pratIta hotA thA mAnoM se rati aura kAmadeva kA jor3A hI hai, jinhoMne tapazcaraNa karane kI icchA se paraspara meM bhAI-bahina-panA svIkAra kiyA hai| jisakI netroM kI dRSTi, Age cAra hAtha paryanta pRthivI ko dekhane kI sAvadhAnatA dhAraNa karanevAlI hone se kyA se sarasa thI, isase aisA mAlUma hotA thA-mAnoM-vaha apanI dayA-mayI dRSTi dhArA samasta prANi-samUha ke Upara abhayadAna rUpa amRta kI varSA kara rahA hai| apane caraNa nakhoM ke kiraNAra rUpa mathura-picchoM dvArA, jo phi Urdha mukhavAle aprabhAgoM se yogya the, vaha kSullaka jodA, mArga meM samasta prANiyoM kI rakSA karanevAle apane saMyama ke upakaramA ( maM rapaMkha ko paMchI ) ko mAnoM-dviguNita kara rahA thaa| bhAvArtha-ukta kSalaka jor3A mArga meM prANirakSA ke uddezya se saMyamopakaraNa ( cAritrasAdhaka mayUpiccha kI pIchI ) dhAraNa kiye hue thaa| kyoMki jaba mArga meM sthita jIva-jantu vizeSa komala mayUrapiccha dvArA pratilekhana-saMrakSaNa kiye jAte haiM tatha unakI bhalIbhA~ti rakSA hotI hai| mayUrapicchoM dvArA pratilekhana kiye hue ( surakSita ) prANI isaprakAra sukhI hote hai mAnoM ve pAlakI meM hI sthita hue haiN| kyoMki mayUrapiccha netroM meM praviSTa hojAne para bhI unheM pIr3ita nahIM krte| ataH janatatvadarzana meM sAdhupuruSa va kSullaka ko saMyamopakaraNa (mayUrapiccha) rakhane kA vidhAna hai| kyoMki usameM mArdavatA, zarIra ko dhUli dhUsarita na hone denA, sukomalatA-Adi jIvarakSopayogI pA~ca guNa pAye jAte haiN| 1, upamAlahAra /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye parigRhItamahAtapazcaraNa bhArabhitra mandamandamadhvani vihitavihAram abhimAnavyayabhayAdvibhyaviva puraSIdhiSu nimRsajidvAna tham vidAdizamapi lAghanIyazIlaistapaH payodhikallole yasAmapi zAMsisacetasAmA carikhAzcarya cirAcamaskAram, 47 pAprANAnAM na ca hRdayahariNasya rataye na dadaGgAnamA karaNakariNo'sya madanAt / 72 pheri muniSu ca khalu sthisiriyam // 127 // bhuvAya yeSAM na zarIravRddhiH caritrAya ca yeSu naiSa / teSAM valisyaM nanu pUrvakarmavyApAramArohahanAya manye // 128 // saMsAra bAsta rabau kaMdaturasAramapyenamuzanti yasmAt / tasmAnnirIherapi rakSaNIyaH kAyaH paraM muktisAprasUyai // 129 // iti vizvibhsavat tasmAnmahAmunisa mAnandita banadevatA mukha maNDalAgaNDazailAstricaturANi nivartamAnyavikAntam, prakaraNa meM prastuta kSullaka jor3A bhI mayUrapiccha kI pIlchI, jo ki cAritra rakSA kA sAdhana hai, rakhatA thA / ANirakSA ke uddezya se mArga para prasthAna karatA huA vaha kSullaka jor3A aisA mAlUma par3atA thA-- mAnoM vaha apane zira para mahAna tapazcaryA kA bojha dhAraNa kiye hue haiN| jisane nagara ke mArga para saMcAra karate samaya apane jArUpI ratha kA saMcAra roka rakkhA thA, ataH maunapUrvaka gamana karatA huA vaha aisA mAlUma par3atA thA mAnoM vaha apane svAbhimAna bhaGga hone ke bhaya se hI bhayabhIta horahA thaa| kyoMki vacana vyApAra se svAbhimAna naSTa hotA hai, yataH vaha bhojanavelA meM monapUrvaka gamana kara rahA thA / atyanta vAlaka avasthA se yukta hone para bhI jisane apanI prazasta AcArazAlI upazcaryA rUpa samudra-tarakoM dvArA prazaMsanIya caritra ke dhAraka atyanta vRddha tapasviyoM ke citta meM Azcarya se camatkAra utpanna kiyA thA / jo nimnaprakAra vicAra karate hue vihAra kara rahA thA - ' isa saMsAra meM sAdhu mahApuruSoM kI vyAhArapraNa meM pravRtti, na to prANarakSA ke uddezya se, na apane manarUpI mRga kA poSaNa karane ke uddezya se hotI hai, na zArIrika AThoM aGgoM ko baliSTa karane ke liye aura na indriyarUpa hAthiyoM ke samUha ko madonmata banAne ke liye hotI hai, kintu ve, nirdoSa zrAhAra ko, kAmavAsanA ko jaba se unmUlana karanevAle vItarAga sarvajJa tIrthakaroM dvArA nirUpita muktilakSmI kI prApti kA utkRSTa upAya samajha kara nizcaya se usameM pravRtta hote haiN| bhAvArtha - nirdoSa AhAra se zarIra rakSA hotI hai aura usase mokSa prApti ke upAyoM meM pravRtti hotI hai, yahI sAdhu mahAtmAoM kI nirdoSa AhAra pravRtti kA mukhya uddezya hai" / / 127 / / jina mAnavoM yA sAdhu puruSoM kI zArIrika vRddhi zrutAbhyAsa ( zAstroM kA paThana-pAThana) ke uddezya se nahIM hai aura jinakA bhukhAbhyAsa, caritra saMgaThana karane ke lie nahIM hai, unakI zArIrika dRr3hatA ( valiSTatA) aisI pratIta hotI hai mAnoM - nizcaya se unhoMne kevala pUrvajanma meM kiye huye pApa karmoM ke vyApAra kA bojhA Dhone ke liye hI use prApta kiyA hai aisA maiM jAnatA hU~" // 128 // kyoMki tIrthakaroM ne isa mAnava zarIra ko asAra ( tuccha ) hone para bhI saMsAra samudra se pAra karane kA advitIya (mukhya) kAraNa kahA hai, ataH digambara sAghu puruSoM ko bhI mukti rUpI latA ko utpanna karane ke liye nizcaya se isakI rakSA karanI cAhie" || 126 // ukta prakAra cintana karane vAlA aura prastuta 'sunimanohara mekhalA' nAmaka choTe parvata se, jahA~ para mahAmuniyoM se vana devatAoM kA mukha kamala praphullita kiyA gayA thA, dIna cAra nivartana ( mIla vagairaha ) kA mArga pAra karake rAjapura kI ora AhArArtha gamana kara rahA thA, 1 - taNa cocaM - rajamedANamagrahaNaM mahakumAladAlanaM ca / athe he paMcaguNA taM paDile paruvinti // yazastila ko saMskRta TIkA pR0 137 se saMkalita saMpAdaka 4. upamAlaGkAra va upajAtichanda / 2. madhyadIpakAlaGkAra / 3. utprekSAlaGkAra va upendra chanda /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa ApAtadussahemahAparI rahekhi tapaH parIkSitumupAsAkAravidhibhirdharma praNidhibhiriva pratipakSabhAvanAprakopapatIH karmabhiriva dharma,sapravaH kalikAlatalairiva pa saistadAnapanApa sena mahIkSitA preSitanAgarikAnucaragaNaiH parigA paramparAcaritavastra cIkSaNaiH 'AH, kaTA skhalu zarIriNaya sevayA jIvanareza puruSeSu / yasmAt sasya pUre viharati sama sAmAna puMso dharmacittAssaha karaNayA yAti dezAntarANi / pApaM zApAdiya pa sanute mIpaNana sAyaM sevAkRteH paramiha paraM pAtaka nAsti kiMcit // 130 // saujanyamaitrIkaruNAmaNImA vyartha na bhRtyajanaH karoti / phalaM mahIzAdapi naiva tasya yato'rthamevArthanimitamAhuH // 131 // aisA yaha kSulaka jor3A rAjA mAridatta dvArA manuSya-yugala lAne ke lie bheje hue aise koTTapAla kiDaroM dvArA pakar3A gayA, jo bhAgamana mAtra se usa prakAra duHkhapUrvaka bhI nahIM sahe jAte the jisaprakAra kSudhA va sRSA-mAdi parISaha bhAgamana mAtra se duHkhapUrvaka bhI nahIM sahe jaate| jinhoMne asura-kumAroM (nArakiyoM ko paraspara meM lar3Ane vAle devatAoM ) sarIkhI bhayAnaka AkRti dhAraNa kI thii| ataH jo aise pratIta hote the-mAnoM-prastuta kSullaka joce kI tapazcaryA kI parIkSA hetu Ae hue rAjakIya dharma sambandhI guptacara hI hai| arthAta-jisaprakAra rAjA ke dharma sambandhI guptacara dharma kI parIkSA karane ke lie asuroM (vAnoM) sarIkhI raudra ( bhayAnaka ) AkRvi dhAraNa karate haiM usI prakAra prastuta koTTapAla ke naukaroM ne bhI sakta mulaka jor3e kI tapazcaryA kI parIkSA karane ke hetu bhasurAkAra (raudra-AkRti) dhAraNa kI thii| jo jJAnAvaraNa Adi ko-sarIkhe pratipakSa-bhAvanA se vizeSa krodha karate the| arthAn-jilakAra zAnAyarala-bAda meM pratipakSa-bhAvanA zrAmika bhASanA-dharmadhyAnAdi) se vizeSa Rdha karate haiM (dharmadhyAnAdi prakaTa nahIM hone dete ) usI prakAra ve bhI pratipakSabhAvanA ( zatrutA kI bhAvanA ) se utpanna hue vizeSa krodha se paripUrNa the| ve dharma kA dhvaMsa karane meM usa prakAra vizeSa zaktizAlI the jisa prakAra paMcamakAla (duSamAkAla) kI sAmarthya dharma ke dhvaMsa karane meM vizeSa zaktizAlI hotI hai| tadanantara (usa kSullaka or3e ko pakar3a lene ke bAda ve loga paraspara eka dUsare ke mukha kI ora dekhane lage aura unakA manarUpa samudra nimnaprakAra aneka prakAra kI saMkalpa-vikalpa rUpa tarakoM dvArA vizeSa caJcala ho utthaa| unhoMne pazcAtApa karate hue vicAra kiyA ki "duHkha hai prANiyoM meM se manuSyoM kI sevAvRtti kI jIvana-kriyA nimaya se vizeSa nindanIya hai| kyoMki sevAvRtti karanevAle mAnavoM kA satya guNa samAnatA ke sAtha dUra calA jAtA hai (naSTa ijAtA hai) aura unake mana se prANiratA rUpa dharma karuNA ke sAtha dUsare dezoM meM kUcakara jAtA hai-naSTa ho jAtA hai| evaM jisa prakAra mahAmuni dvArA diyA gayA zApa saikar3oM va hajAroM guNa bar3hatA calA jAtA hai sasIprakAra sevAvRtti karanevAloM kA pApa bhI kSudra karmoM ke sAtha-sAtha saikar3oM va hajAroM guNA bar3hatA calA jAtA hai, isaliye sevAvRtti ke samAna saMsAra meM koI mahAna pApa nahIM hai| // 13 // vAstava meM yadi sevakasamUha, sajanatA, mitratA aura jIvadayA-Adi apane guNarUpa bhaNiyoM kA vyaya na kare vo use apane svAmI se dhana kaise prApta hosakatA hai? kyoMki vidvAnoM ne kahA hai ki bhana kharca karane se hI dhana prApta hotA hai // 13 // 1. kAmyasaundarya-sahoktmatahAra + mahAkAntAhanda / 1, parivRtti-alaGkAra va upajAtirachanda /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye pasaMkalpakAlolosToksAntasindhumiH, 'sacimpAntarbhavatu mAmaivam / sthApyasminmatrAdevavarmaNi na praayennaalebaasi| yasmAdasmAkamapyAjammAdharmakarmopanIvinAM nisargasa bhAyabhUlikAnapazAbhinivegAsevinAmetAnAmasAta vArasaH svabhAvakAThinyaniSThurodarya hRdayaM satkaroti ki puna na vasa mahIpatevigekAhaspateH pratyaiva ca vidhurbaandhvsthitH| sadA pathA svAmirAsanasampadhApatti na bhajeta, papA pedaM prANAyAmamayAmohite, sathAnusitAmaH ityabhiprAya: prakapaparAkratuSTAmtaHkaraNaiH, mo misilamAnonisliIparinirAnatimidhAna mazinidAna dharmakayA. svAdhagala munimAramayugala, esasminupAsavartini bane bhavAmIbhavanamatacAturAzramaguruvAtamantramAhAtmyAhArasakula saMbhUtasmaphalapalavAsaMkRtakarazAlAbAlAinapAAcanamavasoH svayameva svayaMbhuvA bhuvanAnandasapAditadehasaudaryaratorAgamanamAkaNya yuSmadarzanakRtahalI zavapi bhavantau bhAiravina sadita ita bhAgamyatAm iti bhAvitami nirbhI, bhanISA samanuSyAgAmiva taM bhISaNaM vepamIpadummeSeNa pakSuSA nirIkSya , 'soDastvatpraNayAdanega manalA sAsadAvAnala saMsArAmpinimanAmAvapi picadAnandanam / sastrIrogamakAraNocitamatessthataH niSaH saMgamo yaSaNApi viSe na tupasi savA tatrApi sajA vayam // 133 // astu ( isaprakAra sevAvRtti mahAm pApa bhale hI kyoM na ho) sayApi svAmI (mAridAsa mahArAja) kI mAjhA-pAlanarUpa isa kArya meM hama logoM ko prAyaH karake kaSTa nahIM hoskte| kyoMki isa kSullaka jode ke darzana-dega se utpanna huA karuNArasa jaba hama logoM ke, jo ki janma-paryanta pApakarma se jIvikA karate haiM aura jinakA citta soSaNakarma (mahAn jIva-hiMsA-zrAdi pApakarma ) karane ke kAraNa khoTA abhiprAya rakhatA hai, svAbhAvika nirdayatA se niSThuratA-yukta hRdaya ko komala banAtA hai, taba mAna kI adhikatA meM vRhaspati sarIkhe aura dUsaroM ke duHkhoM meM svabhAvataH pandhujanoM kI taraha karuNArasa se bhare hue mAridatta mahArAja ke hadaya ko komala nahIM banAyagA ? apitu avazya pnaayegaa| ataH aise avasara para hama logoM ko aisA kArya karanA cAhie, jisase svAmI kI AjJA kA ullamAna na ho aura yaha kSulaka jodA mI prANa jAne ke bhaya se bhayabhIta na hone paave|' isaprakAra hRdaya se prema karane meM tatpara aura nirdoSa-dayA-yukta antaHkaraNa-zAlI una kohapAla-kikaroM ne nimnaprakAra kahe hue vacanoM dvArA dUsaroM ko dhokhA dene ke prAimbara se paripUrNa hokara usa kSullaka jor3e se nimnaprakAra vacana kahe tIna loka ko anaukhA majala ( pApagAlana va sukhotpAdana ) utpanna karanevAlI kIrtirUpI galA se pavitra huI zArIrika nidhi ke dhAraka, vizuddha caritrazAlI aura dharmakathAoM se vyApta hue kATha se vibhUSita aise he sAdhukumAra yugala ! (zruSTaka jor3e: ) isI samIpavartI bagIce meM 'caNDamArI devI ke mandira meM sthita hue brahmacArI, gRhastha, vAnaprastha aura yati ina cAra AzramavAsiyoM ke svAmI mArivatta mahArAja ne aise banamAlI dvArA, jisake kara-kamaloM kA aGgali-samUha, Apake caritrarUpa mantra ke prabhASa se khiMcakara bhAI huI samasta RtuoM (hima, zizira, vasanta, grISma, varSA va zarada RtuoM) ke puSpoM, phaloM va pallavoM se suzobhita horahA thA, Apa pUjya mahAtmAoM kA, jo aise anaukhe zArIrika saundarya se alaMkRta haiM, jise brahmA ne tIna loka ko Anandita karane ke lie svayaM nirmANa kiyA thA, Agamana sunA hai, ataH Apake darzana kI tIna lAlasA-yukta hue ve Apa donoM ko bAmantrita kara rahe haiM, isalie yahA~ aaie| isaprakAra dhokhA denevAle una korapAla kiMkaroM dvArA bali ke nimitta pakar3e hue kSullaka jor3e ne yamarAjake naukaroM sarIkhe dhanakA mahAbhayapura AkAra kucha upAde hue netroM se dekhakara nimna prakAra vacAra kayA hai vidhi ! (he pUrvopArjita karma !) tumhAre snehabaza isa AtmA ne vaha duHsvarUpa dAvAnala sahana kiyaa| arthAn pUrvajanmoM ( yazodhara-Adi kI paryAyoM ) maiM SiSa-Adi dvArA mAre jAne-Adi ke
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 prathama AzvAsa artha mahAmeca nirastadoSaH kRtI kareM prAsapaye mama syAt / iti vyapekSAsti na jAtu deve tasmAdala dainyaparigraheNa // 133 // havi dhyAyata. anAyatabhasevanaM ca tadArAdhanatadhiSaNAnAmasaMzayaM saddarzanaM timizyatIti cAnusmaraNasmerAntaHkaraNam, sarIreNa pratipadmatanmanuSyamArgAnusaraNam, tatra kAnane kaizviSkRtAntadaMSTrAkoTikuTiekara bAlAlA sanmAnasamepama hipamayamAtaGgamivaM patapANibhiH kaimiskInAza ra sanAtarachatara vAridhArA jalarudhira / bale ilAsa palAzaveza bhayapaTa kumbhIramakarasAlakulIrakamaDapA kI makaThora kara prayatnaiH kaizrinmRtyumukhAvarta nibhodbhrAntabhramibhramibhISita bheruNDako koka kurkuTakura ra kalahaMsagrahaNamitimAhubhiH kaispirezapatipuramAga nikArikANDamaNDitamaracamUru (ra) harihariNakatra rAhavAnara gaura kara kulitahastairaparaiva gamAvAsapraveza paraprAsa bhayaGkara duHkha bhoge aura saMsAra samudra meM DUbane se ( mayUra va kuttA Adi kI paryAyoM ke duHkha bhogane se ) thor3A tumheM Ananda phuNcaayaa| tatpazcAt - aisI rAjyalakSmI kA bhI, jisakA yogya abhiprAya tumhArI krIDAprApti kA hetu hai, tyAga kiyaa| he vidhe ! tathApi aba bhI yadi tuma saMtuSTa nahIM hote / zrarthAtukta duHkhoM ke sivAya dUsare dAruNa duHkha dene ke icchuka ho to una apUrva duHkhoM ke bhogane ke liye bhI hama saharSa taiyAra hU~' || 132|| amuka mAnava mahAna, nirdoSa va puNyazAlI hai, isaliye mere mukha kA prAsa kisa prakAra hosakatA hai ? isaprakAra vicAra karane kI icchA karAla kAla nahIM karatA / avasara para dInatA dikhAne se koI lAbha nahIM |13|| ataH aise "kutsita devatA ke mandira meM jAne aura usake darzana karane ke phalasvarUpa samyagdarzana kI ArAdhanA ke kAraNa sthira buddhizAlI samyagdRSTiyoM kA samyaksva nissandeha, malina hotA hai" isaprakAra kI vicAradhArA se jisakA citta kucha vikasita horahA thA aura jisane kevala zarIra mAtra se ( na ki mana se ) kohapAlasevakoM kA mArga anusaraNa svIkAra kiyA thA, aisA vaha bhula kajor3A koTapAla - kiGkaroM dvArA pakar3akara 'mahAbhairava' nAmaka eDamArI devI ke mandira meM bali kiye jAne ke uddezya se lAyA gayA / kaisA hai vaha 'mahAbhairava' nAmakA mandira ? jo vana meM sthita huA aise nirdayI puruSoM se veSTita thA, jinameM kucha aise the, jo yamarAja kI dAda ke amabhAga sarIkhe kuTila khanna ko zradhA nikAlane se bhayabhIta manavAle mer3a, bhaise, U~Ta, hAthI aura ghor3oM ko bali karane ke lie apane hAthoM se pakar3a e hue the| aura una ( nirdayI puruSoM) meM kucha aise the, jinake hAthoM kA prayatna ( sAvadhAnatA ) aise naka, makara, maiMDaka, kekar3e, kachue aura maccha-Adi jalajantuoM ke grahaNa karane se kaThora ( nirvRyI ) thA, jo ki yamarAja kI jihvAsarIkhe caJcala talavAra-saMbadhI dhArA ( prabhAga ) jala meM sthita rudhira kA cAroM tarapha se AsvAdana karane kI vizeSa AkAGkSA karanevAle rAkSasoM ke praveza ke bhaya se nIce gira rahe the| aura unameM se kucha aise the, jinakI bhujAe~, aise bheruNDa ( mahApakSI ), kurarI gaNa, cakave murge, kurara ( jalakAka ) aura kalahaMsa ( vatakha ) pakSiyoM ke, jo yamarAja kI mukharUpa bha~vara ke sadRza Upara ghumAe hue cakra ke calane se bhayabhIta kiye gae the, grahaNa karane se vyAku kSita thiiN| aura unameM se kucha aise the, jinake ista yamarAja ke nagara saMbaMdhI mArga samAna bhayaGkara bANoM dvArA kupita va bhayabhIta kiye gae camarImRgoM, vyAghroM, zeroM, mRgoM, bher3iyoM, zUkaroM, bandaroM aura gorakhuroM ( gadhe ke AkAra paMcendriya sammUrcchana jIvoM) se vyAkulita the / isIprakAra jo 'mahAbhairava' nAmakA mandira ukta nirdayI puruSoM ke sivA dUsare aise nirdayI puruSoM se veSTita thaa| jinakI bhujAoM meM, yamarAja ke nivAsasthAna ( yamapura ) meM praviSTa karAnevAle sarIkhe bhAle, 1, rUpakAlaGkAra | 2. AkSepAlaGkAra /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazAstalakacampUkAvye pahisaHsphoTa DibhimaH ( diyA) plamurArAne kAyu zAnidhitAla malavilAntAlajAtajantajanitabhujaprayAsasthApi kAspanImoga svayamAsammanArambhAsaMbhavAdavihitahiMsAdhyavasAganAraprAmAraNyajanmasamavAyaH panajanaiH samastaM jagatmajihIbhiH pinAkapAniparijanairiva parivRtaM mahAbhairavaM nAma taddevatApatanamAninye / / - lAbhyAM ... bhAvArjanma, baraM cayaH, zva cArga paramadazAmAghanIyatapazraNayakramaH, para peya dharmAntarAyaparamparAyAM devasya maitI nighnanA, sAyamasAzapradezapravezaH' iti mamAnuzayastimitAtibhyAmalilakSivalazavalokibhiravazAkitaharahArAyoyanosAnAmadinAmAjanmajIvanazapaH kamalakuvalaya kusamAziSa va sparzayajayAmussapibhibokyapAvanAlevaH pAvasayamayUkhastAvizeSu dehiSu vadhAnubandhivAsi manastamAMsIva sAkSyadbhyAm / utsAtamraho munibAlakAmyAmyahoki bhUpo bhavane bhvaamyaaH| nitammabisvotphaNabhAgibhImastIdharo madhya sthaapgaayaa| // 13 // bhae - hiMsAdhyabasAyAzayamaddhakodhAnubandhAimosAi: pahisa ( astra-vizeSa ). mUsala. bhupueiDa-garjaka ( amnavizeSa ) bhiNDimAla (gophaNa ) aura lodhana ko Adi lephara yaSTi, zakti, churI, gauzAdI-Adi ganeka kAzinAsa nirmina roke gae sthala-jAta (mRga-prADi ), jala-jAta ( magara-maracha-Adi), viloM meM paidA hue / sarpa-Adi ) jIvoM se, prayAsa (duHkha) utpanna karAyA gayA thaa| aura jo aba bhI ( samasta jIvoM ke ekatrIkaraNa ke abasara meM bhI) pRthvIpati (mAridasa rAjA / dvArA satra se prathama hiMsA kA prAraMbha nahIM kiyA gayA thA, isIlie hI jinhoMne jonoM kara ghAta karma ( ali nahIM kiyA thaa| aura jinameM kala aise nirdayI puruSoM ke samaha the, jo ki parvata. mAra, pAma aura vRkSazAlI banoM meM utpana hue the| samasta pRthivI-bhaDala kA saMhAra, (nAza) karane ke icchuka hue jo zrImahAdeva ke kuTumba varga sarIkhe pratIta hote the| "kahA~ to prazasta rAjakula meM huA hamArA janma aura kahA~ hamArI yaha sukumAra avasthA aura kahA~ vRddhAvasthA meM dhAraNa karane yogya prazaMsanIya tapazcaryA kA prArambha evaM kahA~ yaha bhAgya kI gurUtara-atyadhikatatparatA. jo ki tapazcaryA meM vitra samUha upasthita karatI hai evaM kahA~ yaha ayogya sthAna para gmn"| isamakAra kI vicAradhArA ke phalasvarUpa kucha pazcAtApa karane ke kAraNa manda gamana karanevAle aise kSullaka jor3e dvArA, jo aisA pratIta horahA thA-mAnoM-samasta dizAbhoM ke maNDala ko dekhanevAlI apanI dRSTiyoM dvArA una prANiyoM ke lie, jo ki devI kI pUjA ke nimitta bali (ghAta, pharane ke uddezyase lAye gaye the, AjIvana jIvana-dAna denepAlI komala aura nIlakamala ke puSpoM sarIsvI mAziSiyoM ( mastakoM para puSpoM kA nikSepa rUpa AzIrSAdoM) ko hI pradAna kara rahA hai| isIprakAra jo aisA mAlUma par3atA thA, mAnoM-apane gharoM ke nakha-samUha kI phailatI huI aisI kiraNoM dvArA, jinake aprabhAga tIna loka ko pavitra karanevAle the, bali ke nimitta lAe hue una prANiyoM kI hRdaya saMbaMdhI dInatAtroM ko, jinameM unake ghAta kI avasthAe~ vartamAna hai, prakAzita kara rahe the| paNDamArI devI ke 'mahAbhairava' nAma ke mandira meM aisA 'mArivata' rAjA dekhA gayA, jisane hAtha se talapAra chA rakhI thI, isalie jo nadI ke madhya meM vartamAna aise parvata sarIkhA thA, jo ki kaTanI maMDala (madhya pArzvabhAga ) para phaNA uThAnevAle sarpa se bhayaGkara hai|" / / 134 // usakA vizeSa varNana yaha hai isa mAridatta rAjA ne jIva-hiMsA saMbaMdhI vyApAra ke turabhiprAya kI kriyAnipatana se bar3he hue tIva krodha kI nirantara pravRtti se apane paira uThAne kA udyama kiyA thA evaM vizeSa rUpa se apane netra caMcala kiye the __ * 'puSa: hAte kaH / 1. upamA ra samuccayAlaMkAra / 2. vimATaMkAra / 3. yathAsaMkhyopamAlabAra / 4. upmaalNkaar| 5. atishcaalkaar|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa siMha va upalolalocanaH saMhArAviSTaH zipiviSTa eva bhrukuTibhImaH samAlo kitAzatighaTaH sumaTa va sphuritAdharaH, sapatnalohitatrininakAmaH parazurAma iva zoNazarIraH prakaTitaNDiAusbara: pralayakAlAmbhodhara iva nirkhizadurdarzaH prasyUtisvAmsa: kRtAnta iva bhISaNAkAraH, krauryAnalaskuliGgavarSI jisaikazitaiH paryanteSu dAyAdanyaptimiva parisphArayan / 65 ki ca / jvalannivAntahitena tejassA sivodreNa vissttokite| kAzIviSaH 136 // sA devatA ca vaMTrAkoTiniviSTadRSTi kuTilakSya lokavisphArita bhaGgojadabhAva bhI pazamukhatrasyatrilokI pati / sAlAdogalocanA nalamilavAkara chAmbaraplaSTa hiSTapurazrayaM vijayate yasyAH pracayaM vapuH // 136 // - isalie vaha siMha- sarIkhA pratIta hotA thA / arthAt jisaprakAra siMha zikAra karane ke lie vItra krodha pUrvaka apane paira paMje uThAtA huA netroM kA capala banAtA hai usIprakAra krUra hiMsA -karma meM tatpara mAridasa rAjA bhI jI - hiMsA durabhiprAyavaza tItra-krodha pUrvaka apane paira uThAte hue netroM ko capala kara rahA thaa|" bhrukuTibhaGga se bhayAnaka pratIta honevAlA rAjA mAridatta pRthvI kA pralaya karanevAle zipiviSTa ( pharkaza zarIra dhAraka zrI mahAdeva ) sarIkhA mAlUma hotA thA / arthAt -jisaprakAra zrImadAdeva pRthivI kA pralaya karane ke abhiprAya ke avasara para apanI bhrukuTi car3hAne se bhayaGkara pratIta hote haiM usIprakAra prastuta mAridanta rAjA bhI prastuta jIva hiMsA ke avasara para apanI bhauhoM ko car3hAne se bhayaGkara pratIta hotA thA / vaha krodhavaza oThoM ko usaprakAra saMcAlana karatA thA jisaprakAra zatru-racanAko bhalIprakAra dekhanevAlA subhaTa (sahasrabhaTa, lakSabhaTa, aura koTibhaTa yoddhA vIra puruSa ) ko vaza apane oSTha kA saMcAlana karatA hai / vaha krodhavaza usaprakAra rakta zarIra kA dhAraka thA jisaprakAra mAre hue zatrubhUta kSatriyoM ke raktapravAha meM snAna karane ke icchuka parazurAma kA zarIra krodhavaza lAla varNazAlI hotA hai| jisaprakAra bijalI-daMDa kA vistAra prakaTa karanevAlA pralayakAlIna megha mahAn kaSTa se bhI dekhane ke lie azakya hotA hai usIprakAra bada mAridatta rAjA bhI khaGgadhAraNa karane ke phalasvarUpa mahAna kaSTa se bhI dekhane ke lie azakya thA / usakI AkRti usaprakAra bhayAnaka thI jisaprakAra bina-bAdhAoM se vyApta manavAle yamarAja jI AkRti bhayAnaka hotI hai / yaha krUratA rUpI abhikaNoM kI dRSTi sarIkhe apane nirIkSaNoM dvArA sAmane dAvAnala abhi ke dIptiprasArako pracura karatA huA sarIkhA pratIta horahA thA / * usakA vizeSa varNana yaha hai ki vaha mArita rAjA Abhyantara (hRdaya) meM pradIpta hue pratApa se jala rahA sarIkhA aura apanI tIvra va krUra dRSTi se jagata ko bhasma kara rahA sarahakhA evaM apane pracaNDa vyApAra se jagata ko bhakSaNa kara rahA jaisA pratIta horahA thA evaM jo AzI viSa (daMSTrAviSa yA vicAsarpa) samAna atyanta bhayaGkara mAlUma hotA thA / / 135|| ukta zulaka jor3e ne aisI caNDamArI devI, dekhii| jisa devI kA aisA atyanta mahAn zarIra, apratihata ( na rukanevAle ) vyApAra rUpa se vartamAna hai| jisase tIna loka ke svAmI ( indra, candrava zeSanAga yAdi ) isalie bhayabhIta horahe the, kyoMki usakA mukha, dAda ke agrabhAga para lagI huI dRSTi (netra) ke kuTila nirIkSaNa se pracura kiye hue ( bar3he hue ) bhrukuTi bhaGga ( bhor3oM kA car3hAnA) ke ADambarapUrNa abhiprAya ( samasta prANiyoM kA bhakSaNarUpa Azaya ) se bhayAnaka thA / isIprakAra jisake dvArA aise AkAza meM, tripura vAna ke tInoM nagara bhasma kiye gaye the, jo ki usake lalATa meM utpanna hue ba prakaTa pratIta honevAle tIsare netra kI abhi meM ekatrita huI jvAlAoM se raudra ( bhayAnaka ) thA / / 136 / 1 1. upamAlaMkAra | 2. upamAlaMkAra / 3. upamAlaGkAra 4. upamAlaGkAra / 5. atizayAlaGkAra /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye pasyAba / utsarpa darpasakulavikaTajaTAjUTacibhyanidhUni prAntapreskapAlAvalicalanaraNaNTakhaTvAGgakAni / daityadhvaMsapramodo ravidhusakarAbhogakharvatirINi sphArAdhAtAchiyapAtoladudadhizalAnyuddhasodehitAni // 13 // api ca tasyAH zarIre manasi kimiva nairdhaNyaM vyte| yasyAH kapAlamAlAH zikhaNDamaNTanAni, zavazizaka: zravaNAvataMsAH, pramitaprakoSThAH karNakuNDalAni, paretakIkasamaNayaH kaNThabhUSagAni, parAsunalarasAH zarIravazaMkAni, gatajIvisakarAH karakrIyAkamalAmi, sIdhusindhavaH saMdhyAcamanaphalyAH, pitvanAni vihArabhamayaH, mitAbhasitAni panavasAH, paNDAtakamAIcarmANi, sArasanaM mRtakAntracchedAH, pranartanapradezaH saMsthitora:sthalAni, kandukavinodaH stamottamAGka, jalakelayaH zoNisadIpikAbhiH, nizAdalipradIpAH zmazAnakRzAnukIlAmiH, pratyavasAnopakaraNAni nAziraHkoTibhiH, mahAnti dohadAni ca sarvasattvopahAreNa / yA va laghIyasI bhaginIva yamasya, jananIva mahAkAlasya, dUtikeva kRtAntasya, sahacarIva kAmAnirahasya, mahAnasikIva mAtRmaya dulasya, dhAtrIca yAtudhAnalokasya, zrAddhabhUmirica pilapatipakSasya, kSayarAvirikha samasyajantUnAm , jisakI aisI uddhata ceSTAe~ ( veSabhUSA-Adi) thIM, jinameM aise jaTAjUTa se candramA bhayabhIta horahe the, jo ki vistRta aura madonmatta kAla-soM se veSThita aura vikaTa thaa| arthAt-prakaTa dikhAI derahA thA athavA vizeSa U~cA hone se gaganacumbI thaa| isIprakAra jinameM kSudra ghaNTiyoM vAlI khATa kI aisI takiyAe~ thI, jo zarIra ke Age ( gale para ) hilanesalI muNDamAlA ke hilane se zabda kara rahI thIM evaM jinameM mahiSAsura-Adi ke mArane se utpanna hue harSa se utkaTa va kapanevAle hAthoM ke vistAra se parvata bhapra-zikhara hone ke phalasvarUpa choTe kiye gae the| isIprakAra jinameM pracura ra niSThura prahAra karanevAle caraNoM ke girane se samudra kI jalarAzi Upara uchala rahI thii||13|| vizeSa yaha ki usa devI kI zArIrika va mAnasika nirdayatA kA varNana kisa prakAra kiyA jA sakatA hai? arthAt-usakI nirdayatA asAdhAraNa thii| mudoM ko muNDazreNiyA~ jisake mastaka ke AbhUSaNa haiN| mare hue bacce jisake karNapUra hai| mRtakoM ke prakoSTha (vistRta hAtha) jisake kAnoM ke kupaDala haiN| mRtakoM kI har3iyA~ rUpa maNiyA~ jisake kaeThAbharaNa hai| murdo ke naloM (paira kI haDDiyoM) kA rasa ( unase nikalanevAlA pasalA padArtha) jisake zarIra kA vilepana dravya thaa| mudoM ke zuSka zarIra hI jisake kara-krIr3A-kamala the| madya ke samudrahI jisakI saMdhyAkAlIna pAcamanoM kI kulyAe~ ( kRtrima nadie~) thiiN| zmazAna bhUmiyoM jisake krIDAvana ye| citA kI bhasmapazi jisake mukha ko vibhUSita karanevAle zrAbhUSaNa the| gIle camar3e, jisakA lahaMgA thaa| mudoM kI A~toM ke khaNa, jisakI karadhonI thii| murgoM kI hRdayabhUmiyoM, jisakI nATyabhUmi thii| bakaroM ke mastakoM se jisakI kanduka-krIr3A hotI thii| khUna kI bAvar3iyoM se jisakI jala-krIr3A hotI thii| zmazAnabhUmi kI pitA kI agni-jvAlAoM se jisake saMdhyAkAlIna dIpaka prajvalita hote the| murdA manuSyoM ke zira kI ir3iyoM se jisake bhojana-pAtra nirmita hue the aura samasta jIvoM kI bali (hiMsA) rUpa pUjana dvArA jisake manoratha pUrNa hote the| jo yamarAja kI choTI bahina sarIkhI, rudra kI mAvA-sI aura yamarAja kI dUtI jesI thii| jo pralaya-kAlIna rudra kI sakhI sarIkhI aura brahmANI va indrANI-zrAdi sapta prakAra ke mAtR-maNDala kI pApikAsI aura rAkSasa loka kI upamAtA sarIkhI thii| evaM jo yamarAja ke karNa meM prApta hue kI zrAddha-bhUmi sarIkhI aura samasta prANiyoM kI pralaya kAlIna rAtri jaisI thii|| 1. atizayAlaMkAra / 2. samubamAlakAra / 3. mAlopamAlakAra /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama zrAbhAsa na kevalamasau nAlA caNDamArIsiM paprathe / atyattittacAriyaDamAroti nizrutA // 18 // tatra sakala valayAmRtarucirabhayarucimunikumArastAgvi janasaMbAdhamanidhAtA devatAkAraM nAcanIya 'vizuddhabodha tapa evaM rakSA mAmevarapayeSu ca saMpatAnAm / ataH kRtAnte'pi samIpavRttI mAtarmanI mAmbha nizam // 16 // jIvasya saharzanarasnamAjadhAritrayunasya samAhitasya / Asito tyuruSapasAtaH paraM pamodasya samAgamA // 10 // sA mRsiyaMtra jantUnAM puro duHstrprmpraa| devasyAsya punakSiA puNyabhAjI mahotsavaH // 14 // iti nivedayanniva yato mA kadAcidasyAH straiNo bhAvazciAnmanora yazaramAditamidaM manyajanma riphalatA mAditi kRtAnukampanaH sakaruNAmabhaSamateH strasurmukhamatrAsokiSTa / yatrairapi--paryAptaM virasAvasAna kaTuruicAvacaina kinAM sausyamAnasaHbadAbadahanavyApAradadhAtmabhiH / ityaM svargasukhAvadhAraNaparairAzAste sahinaM yatrospandha manuSyajanmani manI mozAya dhAsyAmaH // 14 // prastuta devatA kevala nAma mAtra se 'caNDamArI' rUpa se prasiddha nahIM thI kintu apanI zArIrika va mAnasika kriyAoM ( karatA-Adi ) se bhI caNDamArI nAma se vikhyAta thI / / 138ll usa caNDamArI devI ke mandira meM ukta kSullaka jor3e meM se 'abhayaruci kSullaka' ne samasta kuvalaya (pRthiSI-maNDala ) ko usaprakAra AlhAvita (Anandita) karate hue jisaprakAra candramA samasta kuvalaya (candra vikAsI kamala samUha ) ko AlhAdita-praphullita - karatA hai, mahAbhayaGkara jana-samUha, rAjA mAridatta aura caNDamArI devI kI mUrti dekhii| tatpazcAt---apanI bahina abhayamati kSallikA ko nimnaprakAra yodha karAte hue hI mAnoM aura isakI strI paryAya duHkhoM se kSubdha hokara kisI avasara para, dIrghakAla se saikar3oM manorathoM dvArA prApta kiye hue isa manuSya janma ko viphalanA meM na prApta karA deve' isalie usa para dayA kA vartAva karate hue usane dayA dRSTi se usake mukha kI ora dRSTipAta kiyaa| "bahina ! yadi yamarAja bhI sAmane AjAya nathApi apanA citta rakSakahIna mata samajho; kyoMki saMyamI (cAritra dhAraka) sAdhu puruSoM kI samyamjJAna pUrNa tapazcaryA samasta grAmoM va parvatoM meM unakI rakSA karatI hai||139|| he vahina ! samyagdarzana rUpa cintAmaNi ratna se alaMkata aura cAritra (ahiMsAdivatoM kA dhAraNa), dharmadhyAna Sa zukabhyAna se suzobhita AtmA ko prApta huI mRtyu kevala prazaMsanIya hI nahIM hai apita nizcaya se zAzvata kalyANa ko bhI utpanna karanevAlI hotI haiM // 140 // prANiyoM kI mRtyu vahI hai, jisameM unheM bhaviSya jIvana meM vividha bhA~ti kI dAruga dRzya-zreNI bheganI pdd'e| paranna paNyavAna puruSa isa zarIra ke chorane ko mahAna satsaya ( pa ) mAnate haiM. kyoMki usase unheM bhaviSya jIvana meM zAzvama saba prApta hotA hai| // 14|| "aise devatAoM ke sukhoM se, jo ki nIrasa (tuccha) aura anta meM kaTuka (halAhalaviSasarIkhe ghAtaka) hai| isIprakAra jo utkRSTa aura nimaTa hai| arthAt indrAdi padoM ke mukha utkRSTa aura kilviSAdi devoM ke sukha nikRSTa haiM tathA jinakA svarUpa mAnasika duHsva rUpa dAvAnala ko pracalita karane ke kAraNa bhasma (naSTa ) kara diyA gayA hai, hama logoM ( devoM ) kA koI prayojana siddha nahIM hotaa|" isa prakAra nizcaya karake svarga sukhoM kA tyAga karane meM tatpara hue devatA loga bhI aise usa dina ko prApta karane kI 1. smuccmaalkaar| 2. rUpakAlakAra / 3. tathA coka-mRtyukalpamaM prApya yenAtmAthI na sAdhitaH / nimagno janmajanyAle saH pavAn kiM kariSyati // 1 // saMskRta TIkA pU. 152 se samuta-sampAdaka arthAtajisane mRtyurUpI kalpadhukSa prApta karake Atma-kalyANa nahIM kiyA, vaha saMsAra rUpa kocara meM phaMsA huA dAda meM kyA kara sakatA hai ? apitu kucha nahIM kara sktaa|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakapampUcavye jalavApi janme ma dharmAya shte| kalAtmaka bhUnI vimalA bhavArAH // 143 // sthirprkRtirbhaarmtirpi| tenaiva paryAptamudArasada snedena me sana bassa / tasmAdeI mayi ca sAzaH para pade tatra mano mihi // 14 // saM mojalakSmIjhamamIkSaveda: sIvAna tammA pamidaM vapurne / ato masItAsarAyo mumasyaGganAsaMgamane yattasva // 146 // hati viztiparamArdhatayAdhIritamaraNabhayA prasAzvajhirapAle sahajammanaradetasi zodhanavizvAmitrApacinnatI sadAnanamapazyat / li| dehArate karmaNyayaM naraH kIjamo'vaniti bhavati / risAyo kampatrikA nArI tu madhyamaH puruSaH // 14 // acalApatipi sa mAri (1) pasa: patIhAnideziAmanAsamma anikamAekayugalapa vilokAskumbhojadoramAcomAzA va nitarAM prasalAi cetAsa, viravA nigama mumoca mAvA bolayo, jinaitibhAvAmAgmahAbhAga vanarakamavApa karaNe, iNyA karate hai. jisa dina hama loga (devatA loga ) manuSya jamma dhAraNa karake samasta karmoke zayarUpa mokSamArga meM apanA cita sthira kareMge' // 152 / / jo mAnava, isa manuSya jamma ko prApta karake bhI ahiMsA rUpa dharma ke pAlana karane kI sucAru rUpase peTA nahI karavA usake jIva aura karma ke pradezoM meM dUsare janmahapa nahara vistAra pUrvaka utpanna hove // 14 // ___ pazcAm caritrapAlana meM nizcala svabhAvapAlI pa paramArtha (prasvahAna ) Anane ke phalasvarUpa mRtyu-bhaya ko nizaraNa karanevAlI abhayamati bhulikanI ne apane sahopara-bhAI (abhayAdhi kSullaka ) kI mAnasika pIyA ko dUra karatI huI hI mAnoM-vizeSa prasannapUrvaka isake mukha-kamala kI ora dekhaa| he viziSTa sAnI baMdhu ! pUrvajanma ( candramatI kI paryAya ) meM utpanna hue sneha se mujhe pUrNatA hocukI hai, isalie apane va mere zarIra se mamatva chor3akara zavam kalyANa kAraka mokSapada meM apanI cittavRtti sthira karo' ||4|| kyoM ke tumhArA zarIra mokSa lakSmI ko prApta karAnevAlI tapazcaryA ke yogya hai aura strI hone ke kAraNa merA yaha zarIra mokSa-dIkSA meM mAnanIya nahIM hai, ataH mere zarIra kI cintA chor3akara | mukhihapa bI ke sAtha samAgama karane meM prayAko 4aa yadhapi zarIrAnita kriyAoM (mokSopayogI sapazcaryA-Adi) meM puruSa aura sIkA meva maryAta-patnI kI apekSA vizeSa tapazcaryA-mAdi kara sakatA hai parantu iba ke adhIna rahanevAlI kriyAno (pAlanA, pAravA, saralatA va zIladharma-Adi sadguNoM) meM puruSa kI apekSA nArI meM vizeSatA hai| sItA-mAdi kI tara vizeSa prazaMsanIya hai, jabaki puruSa raka guNoM meM mArI kI apekSA maNA ) // 14 // isa bhulaka jor3e ke darzana se, jisana pAne va cAbahArapAla dvArA nivedana kiyA gayA thA, mArita yahA kA ghina usaprakAra atyanta prasanna huA jisamakAra agasya nAmaka tArA ke udaya se samudra prasana (vRddhiMgata ) hojAtA hai| jisaprakAra sUryodaya se bhAkAza malinatA chor3a detA hai usI ghara isake darzana se mAridasta rAjA ke netroM ne kalupatA (maraSTei) bora dii| jisaprakAra puNyavAn puruSa ke radaya meM jainAgama ke jJAna se karuNArasa kA saMcAra hotA hai isIprakAra prastuta kSullaka jo ke darzana se mAridatta rAjA kI indriyoM meM bhI karuNArasa kA saMcAra humA / 1. kaalbaar| 1. pAladvArA ushaamaar| 4. jaati-mhaar| 5. sapacAlajhAra / 6, jaati-alaar|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvAsa 81 praNidhAnavizeSAnmumukSuriva tamastirakArAntarAsmadizi / punaH kopaprasAdayoraparanapAlakSmI lAghaveta vyavahAraparika dedavibhrameNa lolAsanasaMzrameNApavArya sabhAbhyantarAdhvani janasaMbAdham atIva ca manasi vismayamAnaH prakarSavabhinna bindumajharIjavirupakSma pallavaH 'kathaM nAmaitadarzanAdAcAnyAmRtamitra nRzaMsAyAmapi muduH prazAntaM me yetaH, cakSuH punaH kulizakIlitamaya kathaM na vipAbhyAmavagAhate, cirapratrasitaprayajanalokana dina kama ramantadi cittamapi cedaM virAyAcarita paricayamiva kathasatItrAnandathumantharam kiM nu khalu tadetatra svAnsama bhAgineyayamalam, AcakagaM cApare reva revala nAmaprasiddhA kulavRndAdevasya bAlakAla evAzvayaM uparyAparyA bhavanti mAnIndriyANyapi priSaNaneSu prAyeNa prAkhastapanatejAMsIva rAgolvaNatrayasi / yataH / AvASpajalapUritaneSapAtraiH pratyacatai pUrvameva // 14 // jisaprakAra dharmadhyAna va zukladhyAna ke mAhAtmya se mokSAbhilASI muni kA mAnasika ajJAna naSTa hojAtA hai usIprakAra usa kSullaka jor3e ke darzana ke prabhAva se mAridatta rAjA kA mAnasika ajJAna naSTa hogayA / tadanantara use dekhakara mana meM vizeSa Azrarya karate hue usake pakSma (netroM ke romAna ) rUpa pallava atyanta Ananda ke anupAta kI kSaraNa honevAlIM vindu-vahnariyoM se vyApta hogae / tatpazcAt usane aise bhrukuTilatA ke utkSepa ( car3hAnA) saMbaMdhI zrAdara se, jisane kopa aura prasAda ( prasannatA ) meM dUsare rAjAoM kI lakSmI kA laghutva aura mahatva - rUpa bolane kA jJAna karane meM tarAjU-daNDa kI zobhA tiraskRta kI hai| arthAt - jisa bhrukuTi utkSepa saMbaMdhI kopa se zatrubhUta rAjAoM kI lakSmI laghu (kSINa) aura prasAda se mitra-rAjAoM kI lakSmI mahAna hotI hai / " sabhA ke madhya mArga para vartamAna sevaka samUha ko haTAkara apane mana meM nimnaprakAra vicAra kiyA " isa kSullaka jor3e ke darzana se merA mana, jo ki pUrva meM jIva-hiMsA ke durabhiprAyavaza atyanta kaluSita ( malina ) horahA thA, amRta pAna kie hue sarIkhA kyoM cAra ghAra ( vizeSa ) zAnta ( krUratA rahita-ahiMsaka) hogayA hai / aba merA netra-yugala, vAkIlita-sA nizcala huA, ise chor3akara dUsare pradeza kI ora kyoM nahIM jAtA ? jisaprakAra cirakAla se paradeza meM gaye hue premIjana ke darzana ke phalasvarUpa yaha AtmA mana meM vizeSa Ananda vibhora ho uThatI hai usI prakAra isake darzana se merA hRdaya kyoM itanA adhika Ananda-vibhora horahA hai? aisA pratIta hotA hai-mAnoM- mere hRdaya ne isa kSullaka jor3a se cirakAlIna paricaya prApta kara rakkhA hai| isIlie yaha vizeSa ullAsa se mandagAmI horahA hai| athavA nizcaya se kyA yaha pratyakSa dRSTigocara huA kSullaka jor3A, merI bahina kI kukSi se sAtha-sAtha utpanna huA bhAja-bhAjana kA jor3A to nahIM hai ? kyoMki maiMne kala yA parasoM hI 'revataka' isa prakaTa nAmavAle kulavRddha ke mukha se apane bhAneja-bhAnejana ke jor3e ko bAlyakAla meM dIkSita hokara Azcarya janaka tapazcaryA karate hue sunA thaa| kyoMki jisaprakAra prAtaH kAlIna sUrya ke teja (prakAza) vizeSa anurakta (lAlimA-yukta ) hojAte haiM usIprakAra cakSurAdika indriyA~ bhI pUrva meM binA dekhe hue priyajanoM (bandhuoM) ko dekhakara prAyaH karake anurAga se utkaTa tAruNyazAlI ( prema-pravAha se otaprota ) hojAtI haiN| manuSyoM ke aise hRdaya, jinhoMne apane netra rUpI vartana, jise dekhakara Ananda kI azru-binduoM se bharapUra kara liye haiM, aura jo sarvAGgINa harSa ke romAca rUpa puSpa putraJja se jisakI pUjA karane tatpara hojAte haiM evaM Ananda rUpa madhuparka (dahI aura ghRta Adi) dvArA jisakA atithi satkAra karane meM prayatnazIla hojAte haiM, use pUrva meM hI (binA saMbhASaNa kiye hI ) apanA priya jana (bandhu varga ) nizcaya kara lete haiM ||147|| 1. mathAsaMkhya alaMkAra / 2, rUpakAlaMkAra / 11
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka pampUkAvye sadasmAna zauDrodari bAhyamAhmavilena bikalpajAlena / sakkayAmi tAvadesadAlA pohadAdeva hRdayAtrAla pari vihisAba roDa makAno kam' [ ityevaM cintayatisma ]1. avasare svAminaH prasArasaM mAnasamA sAyA isaravilAsanAmakena vaitAlikenedaM vRmadhyabhAgIyatesma - 'nAnA ripavo na vApi bhavataH kavinidezA raza: zrIdeza tava deva yA praNayinI tasyai na kopIcayati / bhAI TimazramamaraprozaratadhArAjalA sukhAva ke lido pahacarI takha bhavAn // 248 // yAcasaimunibhiH samAgamAnisargahilo janaH prazAmyati / AhAryahiMsAmalayaH zamodaya bhajanti yaddeva kutaH // 149 // sIkarI kam, anavataMsamapi locana rucikubalisa 82 yn karNam, ataH jisaprakAra bauddhadarzana kA vikalpajAla | jJAna svarUpa ) indriyoM dvArA prahaNa kiye jAne bAle bAhya ghaTapaTAdipadArthoM ke jJAna se zUnya hotA hai [ kyoMki bauddhadarzana kI eka zAkhA kSaNika jJAnAdvaitavAdI hai, ataH usake darzana meM jJAna, vAhya ghaTapaTAdi padArtha ko nahIM jAnatA ] usIprakAra isa avasara para prastuta kSullaka jor3e ke viSaya meM kiyA huA merA saMkalpa - vakalpa samUha bhI bAhya padArtha (laka jor3e kA paricaya ) ke jJAna se zUnya horahA hai / ataH uktaprakAra ke saMkalpa-vikalpa-samUha se koI lAbha nahIM hai| isalie maiM apanI hRdaya rUpI kyArI kI samIpastha bhUmi meM zraGkAreta hue utkaNThA rUpa vRkSa ko inake sAtha kiye jAne vAle saMbhASaNa rUpa manoratha se phalazAlI banAtA hU~' prasaGga - prastuta zulaka jor3e ko dekhakara mAridatta rAjA ne apane mana meM ukta vicAra kiyA- isI avasara para mAridatta rAjA kA hRdaya kamala praphullita jAnakara 'avasara vilAsa' nAma ke vaitAlika (stuti pAThaka) ne nimnaprakAra do zloka par3he- 'he rAjAdhirAja ! zatru Apake nikaTatara nahIM haiM, koI puruSa ApakI AjJA kA ulkula nahIM karanA. Apako yaha rAjya lakSmI Apase sneha prakaTa karanevAlI hai aura isase koI bhI IrSyA nahIM karatA / isalie Apa apanI aisI khajayaSTi (talavAra) ko jisakA dhArAjala, suSTi dvArA dRr3hatA pUrvaka praNa kiye jAne ke parizrama-bhAra se Upara pahalA hai, aura jo yuddha kIr3A meM ApakI bhujA kI sakhI- sarIkhI hai, chor3ie / [ kyoMki aba usase ApakA koI prayojana siddha nahIM hotA ] 2 // 148|| 'he rAjam / jaya svabhAvata: hiMsaka puruSa, karuNA rasa se sarasa hRdayazAlI sAdhu puruSoM kI sati se zAnta ( dayAlu ) hojAte haiM taba dUsaroM ke saMsarga yaza hiMsA meM buddhi rakhane vAle ( nirdayI mAnava) unake saMsarga se dacAlu hote haiM. isameM Azcarya hI kyA hai ? api tu koI Azcarya nahIM hai // 149 // phira bhI ( ukta donoM zlokoM ke par3hane ke bAda bhI ) ukta vaitAlika ( stutipAThaka ) ne prastuta aise jor3e ko bar3I dera taka dekhakara nimnaprakAra eka zloka par3hAkaisA hU~ yaha kSuka jor3A ? atizaya manojJa hone ke phalasvarUpa jo aisA mAlUma par3atA thAmAnoM-cUr3AmaNi ( zirorala) rUpa AbhUSaNa se rahita hotA huA bhI jisakA mastaka kezoM kI kiraNa - samRha rUpI cUr3AmaNi AbhUSaNa se vibhUSita hai| kapUra se rahita hokara ke bhI, jisake donoM zroza (kAna), netroM kI kAnti se mAnoM- kuvalayata (candra vikAsI kamala-samUha se alaMkRta) hI the / rUpakAlaMkAra | 2. rUpakAkAra | 3. nepAlaMkAra |
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ . T - J.. . - . .. . prathama AbhAsa da analakAramapi kapolakAntikuNDalisamukhamaNsasam , anAvaraNamapi vapuHprabhApaTaladukUlottarIyam , araNyapremNA damanyAjena kamalara iva bhujaunamanA lakSArAmamivorumiSeNa kAlIkANDakAnanamitra calanaloNAzokavanamiya ca sahAnagamAnam, induSTagezAga tisaMpAditamitra kuntalaghu, surataskakaprasAdhitamivAlikayoH, kAmakodapaukoTiTitamitra bhrapu, ramAkaraNakorakI. yamina netreSu, sarakArapuchoDikhitamiva pakSmAnu, ratikrIyAkIrAstralAvaNyavihitamiva nAmayoH, lakSmIvibhramAdarzavinirmitamiva kapokheSu, kIrtisarasvatIvilAsadolatamiva bhotreSu, saMdhyAruNAmatakarakhaNDaniyaMtitamivAdharasostanmunikumArakayugalaM vilokyedaM vRttamapAThIra--- 'bAlanumaH svasUlatohasikAntamUrtijAtaH kathaM pathi kraalkRshaanuvRtteH| AH pApa puSpAra saMprati kastAmyA kelI kRte yavanayostvam pikSito'si // 150 // karNa-ve rahita hohIjo khela zATa honA thA-'noM-jisakA mukhamaNDala gAloM kI kAntirUpI suvarNamayI kueDaloM se hI vyApta hai| saMdhAna vastroM se rahita hokarake bhI jo mAnoM-zArIrika prabhApaTala (kAnti-samUha, rUpI paTTadukUla sambandhI uparitana vastroM se hI alaMkRta hai| jo aisA pratIta hotA thA-mAnoMvana meM prema hone ke kAraNa manojJa mukha ke miSa se kamalavana ko sAtha le jArahA hai aura bhujAoM ke bahAne se latAoM ke bagAce ko, uuruoN| jaMghAtroM ) ke bahAne se keloM ke stambhazAlI vana ko zrIra caraNoM ke miSa se azoka vana ko sAtha hI sAtha lejAtA huA jArahA hai| jo, atizaya manoza kezoM se aisA vidita hotA thAmAnoM-jisake kezasamUha, candra-mRga kI netroM kI kAnti se hI race gae hai / lalAToM kI manozatA se jo aisA mAlama par3atA thA--mAnoM-kalpavRkSa ke paTTako (takhtoM) se hI racA gayA hai| jo bhrukuTiyoM kI manojJatA se mAnoM kAmadeva ke dhanuSa ke ayabhAga se hI racanA bhAyA hai| jo manoja netroM se mAnoM - lAla, madheta aura kRSNavarNa-zAlI ratnasamUha se hI ghATeta kiyA gayA hai| jo manohara netra-romoM se, mAnoM-kAmadeva ke bANoM ke puloM ( prAntapatroM ) se hI nirmita kiyA gayA ho| jo manojha nAsikA se aisA vidita hotA thA-mAnoM-usakI nAsikA, rati ke krIr3A karane yogya zukoM kI cacupuToM kI kAnti se hI racI gaI hai| jo gAloM ke saundarya se aisA mAlUma par3atA thA, mAnoM-lakSmI ke kIr3A-darpaNa se hI jisakI saSTi huI hai aura zrotroM ke lAvaNya se aisA pratIta hotA thA--mAno-kIrti aura sarasvatI ke krIDA karane lAyaka jhUloM se hI nirmita kiyA gayA hai| jo lAlimA-zAlI oSThoM se aisA Ana par3atA thA-mAnoM-sandhyA-sambandhI pavyakta lAlimASAle candra-khaNDoM se hI nirmita kiyA gayA hai| prastuta yatAlika dvArA paThita zlokaApakI bahina rUpI belar3I se utpanna hone ke kAraNa atizaya manojha yaha 'abhayaruci' nAma kA pAlaka rUpa vRkSa bhayAnaka duHkhAgni ke madhya meM kisaprakAra prApta huA ? he pApI kAmadeva ! aba vartamAna samaya meM tumhArI kIr3A kA nimitta ( pRthivI para ) kauna puruSa vartamAna hai, jisake kAraNa tuma isake viSaya meM anAdara-yukta horahe ho| athavA pAThAntara meM yaha abhayaruci rUpa vRkSa, jo ki abhayamatirUpI zAkhA ke prAdurbhAva se manona mUrti hai, bhayAnaka duHkhAni ke madhya kaise prApta humA ? he pApI kAmadeva ! aba vartamAna maiM tumhArI krIDA-nimitta dUsarA kauna hogA ? jisa kAraNa tuma ( pakSAntara meM mAridatta rAjA) ina donoM meM nirAdara-yukta horahe ho| abhiprAya yaha hai ki jaba bI yA latA meM puSpa ( pakSAntara meM zizu) hote hai, unameM tUne upekSA ( nirAdara) kara dI hai taba terA phor3A-kArya kaise hogA ? arthAt-terI puSpavANa-krIDA kisaprakAra se hogI? // 15 // * 'zizulatodgati' iti ka, kha, ga, gha / 'supekSiptAsi' itika0 / 1. utprekSAlaMkAra / 2. rUpakAlaMkAra /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye etaccAsAvupanizamya praveSTahAra kaTaka pAnapuraHsarametAnanAmrumavalokya punazca yaH samabhyaNaskIrNatayAvatIerrkarNavizerNavadanasya betAlacakrasya pratisaMkrAnta trikaTA cakravAlaH svadhA rAjalanimagnasana kI kasakarAla itra pratibimbitAdhAna parihavinodaparikalpitakamalakAmana iva, pratimAsamAgatAGgAranibhane anikaraH pradarzitakAlokAzAlAtara iva purusodarzanaprakAza kezapratizarIra khurdazi kakalaH pracalitA khilaripulAkasana samarthArAnala itra, pratiyAnAgatAbhoganuH samAptitripayadakSarAsakSetra iva, api ca yaH svasya svAmino nRpajJAvasareSu nijapratApArjanajanitasAvitrya iva sarva bhuvanapracAra kututi ko viM' kuladevatAsa varaparAkramaprasUtiprathamaprajApatiritra, durvAravispaSTonagaladdhArAdadhiropahAra durlalitavI ra lakSmIsamAkamantra iva sakSama zaurya siddhauSadhasAdhyadhAvazIkaragopadeza va samupAmaziradviSabhara vyAjRmbhastambhAvirbha mahAsAhasa va prasilAvanipAlavilAsinI vizramabhrama 84 prastuta mAvitta rAjA ne ukta tAlika dvArA par3he hue ukta tInoM zloka sunakara bhujAoM ke suvarNamayI kaGkaNoM kA pradAna pUrvaka usake mukhakamala kI ora dRSTipAta kiyA / tatpazcAt usane apane hasta para dhAraNa kiye hue aise ko aise se, jo rUpANI ke lie bandhanastambha sarIkhA, va lakSmI rUpa latA kA AliGgana karane ke ddetu vRkSa-sA hai evaM jo kAlakAla ( paMcamakAla ) rUpa kSudrakIr3oM dvArA jIrNa-zIrNa honevAle bhUmaNDala rUpI devamandira kA usaprakAra jIrNoddhAra karatA hai jisaprakAra mahAn saMbhA, jIrNa-zIrNa mandira kA jIrNodvAra karatA hai| jo yAcakoM ke manoratha usaprakAra pUrNa karatA hai jisaprakAra kalpavRkSa yAcakoM ke manoratha pUrNa karatA hai| jisake dvArA zatrurUpI parvata usaprakAra cUra-cUra kiye jAte the, jisaprakAra bijalI ke girane se parvata cUra-cUra ho jAte haiM aura jo pRthivI maNDala ko kIr3A kamala sarIkhA dhAraNa kara rahA hai, nikAlakara caNDamArI devI ke mandira meM pheMka diyA aura isake bAda saMcAlita kiye hue evaM Upara uThAe hue karakamala se yAtrA meM pAye hue samasta logoM kA kolAhala nirAkaraNa karanevAle usane usa jor3e ko, apanI tarjanI aGguli ke izAre se AjJApita samIpavartI sevaka dvArA bichavAe hue uttarAya Asana para bhUle sarIkhe hilanevAle mAra-jar3ita suvarNa kuNDaloM kI kiraNa-samUha dvArA AkAza rUpa vargIce ko paTavita karane se utpanna huI manojJatA pUrvaka samaya meM baDhAyA / kaisA hai badda tIkSNa vana? - jisameM aise betAlasamUha kI, jo nikaTavartI pASANa ghaTita hone se prativimbita huA thA kaparyanta camakate hue mukha se vyApta thA, atyanta kuTilatara dAdoM kI paMkti pratibimbita ho rahI thI, isalie jo aisA pratIta ho rahA thA mAnoM apane dhArArUpI jala meM DUbe hue (pAtAla meM prApta hue), zatruoM kA hayoM se hI bhayaGkara pratIta horahA hai| jisameM oTha cATanevAlI jihvA zreNI pratibimbita huI thI, jisase aisA mAlUma par3atA thA mAnoM - balAtkAra pUrvaka khIMcI huI-cATI pakar3akara lAI huI - zatru-lakSmI ke viraha kA dUra karane ke lie hI jisameM kamala-vana racA gayA hai| jisameM aGgAra- sarIkhe netroMvAle rAkSasa-vizeSoM kA maNDala pratibimba horahA thA ataH jo aisA vidita ho rahA thA mAnoM - zatrubhUta rAjAoM kI mRtyu sUcita karane ke hetu hI jisameM ulkA jAla (azubha tAroM) kI zreNI kA vizeSa rUpa se patana utpanna huA prakaTa kiyA gayA hai| jisakI mUrti, bilAvoM ke netra sarIkhI kAnti-yukta (ani jyAlA sarIkhe ) kezoMSAle rAkSasoM ke prativimboM se vyApta hone ke kAraNa duHkha se bhI nahIM dekhI jAsakatI thI, isalie jo aisA mAlUma par3atA dhA-nAnI -- jisameM aisI vizeSa pracaNDa jaTharAgmi, jo samasta zatru-maNDala ko bhakSaNa karane meM samartha haiM, copita kI gaI hai| jisake zarIra meM kRSNa zarIra kA vistAra pratibimbita thA ataH jo aisA pratIta hotA thA mAnoM -- jisane zatru-ghAta karane meM samartha rAkSasa-bhUmi hI saMgrAma-nimita grahaNa kI hai'| 1. sAlaMkAra /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma vaM bATamadhUpadhUmADammara iva samAyarasabharitAra simatimadhukarImohanamahauSadhiprArambha hava saMbhUyotsAhaduHsahadviSTadvipacAvivizeSabheSajAgama itra, kAya kaDapaTTikAcA ra paraparAsutAcaritacaramAbhicAra iva samanekamA samAnI kartato vitaraNadevatAviti malividhAnaM vIrazrIvibhramaNanAmAnamapahasitatAntarasanAlIle karabAla prasApaTTipAlAnasthAnAlalakSmIcA bhramazikhariNaH mAlikASThaghula rajjaga prAsAdobhana sambhAdarza'janatritrita padacaraNAzanidaNDAlkIlakammalamitra kahAdutsRjya rudrANI pAdapITho dolAyamAnamaNikuNDakiraNajAla elkavirAgamanA rAmasubhagamuztara lata rodastahastA stamitassamastayAtrAyAsajanakolAhalaH pradezinI nideza / diSTanikaTalAlA Tika parikalapane purastAdusarIpAsane tanmunikumAraphyugalamupAvIvizat / kuSalayaM Jthma tadapi tatpArthivAyA saparikaraM tatropavizya nAzyoH saMsArasukhavimukhamAvayoramISu prANeSvApareSu vA kecinmanISiteSu kukriskAcidapekSAsti, paramanyatrai kasmAttoniHzreyasAt kisvAtmani purobhAginyapi jane prAyeNa zreyasametra cintayanti taccaritacetasaH / bhavanti ca tathAvidhe'pi tasmiMste nisargAdihAmutra cAviruddha vartmani janitavopadevalaH / prastuta khaDga meM vizeSatA yaha thI jo ( khaDga ) apane svAmI ( mAridatta rAjA ) ko saMgrAma-bhUmiyoM para apanI bhujAoM dvArA pratApopArjana karane meM sahAyatA utpanna karAnevAlA sarIkhA thaa| jo aise parAkrama ( pauruSa ) ko, jo ki samasta loka meM paryaTana karane kA kautUhala rakhanevAlI kItirUpI kuladevatA kA mitra hai, utpanna karane meM brahmA ke samAna thA / jo aisI vIralakSmI ko, jo duHkha se bhI jItane ke lie azakya ( vizeSa zaktizAlI ) zatruoM ke vakSaHsthala ko vidIrNa karane para vahanevAle prayAha-pUrNa rudhira kI pUjA karane 'Asakta hai, balAtkAra pUrvaka khIMcanevAle mantra - sarIkhA hai| jo aisI pRthivI ko, jo ki samasta sIna loka kI rakSA karane meM samartha zauryarUpa siddhauSadhi -- rasAyana -- dvArA adhIna kI jAtI hai, vaza karane ke lie usaprakAra samartha hai, jisaprakAra vazIkaraNa- Adi maMtra zatru Adi ko vaza karane meM samartha hote haiM / jo vistRta utkaTatA - zAlI va vizeSa baliSTha zatrurUpa sarpoM kA vistAra usaprakAra kIlita karatA hai jisaprakAra kIlita karane vAlA maMtra sarpoM ko kIlita kara detA hai| jo zatru-bhUta rAjAoM kI kamanIya kAminiyoM kI kuTi nartanarUpa bhauroM ko usaprakAra ur3A detA hai, jisaprakAra dhUpa ke dhue~ kA vistAra, bhauroM ko ur3A detA hai| jo saMgrAma rasa (anurAga) se paripUrNa zatruoM kI buddhirUpI bhramariyoM ko usaprakAra mUrcchita karatA hai jisaprakAra mahauSadhi kA prArambha ( mUcchita karanevAlI auSadhivizeSa) buddhi ko mUrcchita karatI hai| jo saMgrAma meM duHkha se bhI sahana karane ke lie azakya ( pracaNDa ) zatruoM kI gaja zreNI ko usaprakAra bhagA dene maiM samartha hai / jasaprakAra aprItijanaka auSadhi kA Agama ( maMtrazAstra ) zatruoM ko bhagAdene meM samartha hotA hai| jo kalikAlarUpa lokApavAda ke kAraNa pApAcArI zatruoM kI usaprakAra mRtyu karatA hai jisaprakAra tkRSTa (avyartha ) maraNamantra zatruoM kI mRtyu karadetA hai| jisakI pUjAvidhi aneka mahAsaMgrAmoM meM Anandita kiye gae saMgrAma batAoM dvArA kIgaI hai| bIra lakSmI ke bhrukuTi - vikSepa ko dekhane ke lie darpaNa sarIkhA hone se jo 'vIrazrI vibhrama darpaNa' nAma se alaMkRta hai aura jisake dvArA yamarAja kI jilAkAnti tiraskRta kI gaI hai| arthAt jo yamarAja kI jilhA sarIkhA zatruoM ko mRtyu-ghATa para pahu~cAtA hai' / tadanantara prastuta kSullakajor3e ne mArikhanta rAjA dvArA kI huI prArthanA se usa Asana para paryaGkAsana baiThate hue apane mana meM nimnaprakAra vicAra kiyA - "yathapa sAMsArika eka sukhoM se vimukhasi rahanevAle hama mumukSuoM ka zAzvat kalyANa kAraka mokSa pada ke sivAya kisI bhI kAraNa se ina prANoM pAMca ndrayakA rakSA karane kI va dUsare kisI bhI sparzAda iSTa viSayoM kI abhilASA nahIM hai, tathA pe mokSamArga meM { 1 1. saMkarAlaMkAra |
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastikSakacampUkAvye bhayAnamAbAdAmAsAhArIta celko'pi janaH balasvam / tathApi samiH priyameva cinsyaM na madhyamAmezyamRte viSa hi // 151 // sAnonitIsiyArIpAsonininizAna kRtabahumAnaH saMbhASaNotsukadhiSaNaH prasannAsa:bharaNa ivopakSyate, vyApArapati pa prakaTitapraNayayorivAzyorAmabAppolvaNe muha huvIkSaNe, tatparyAptamantropekSadIyalokasaMmatayA pAmatayA [ sapA hi-] puraH pratyabhUmISu phalaM yadi samIise / jagadAnandaniyandi varSa sUktisudhArasam // 153 // iti ra subhASitamanusmRtya sauravasajjaM salA svargApavargatarupalabasaMnikAzaM bharmayAvamivihArapathaprakAzam / sarapa (svayugarsa sUpamevamUce tattApasA kayuga pracitacobhiH // 13 // satra munimAra:jAMbhamAnAM pratipAlayitre jagattrapannAyiparAkramApa | bavAna devaH sa jinaH sadA te rAjamazezaNi manISitAni // 164 // pravRtti karanevAle mahApuruSa, apanI aura zatru-mitra ke zAzvat kalyANa kI kAmanA prAyaH avazya karate haiM evaM uneM isa loka va paraloka meM pAparahita ( zAzvat kalyANa-kAraka ) mokSamArga kA upadezAmRta pAna karAte haiN| jisaprakAra abhUta aneka bAra mathana kiyA jAne para bhI sadA amRta hI rahatA hai, arthAt kadApi viSa nahIM hotA usIprakAra sajana puruSoM ko bhI kisI mAnava dvArA ajJAna athavA dveSabuddhi-yaza duSTatA kA barvAda kiye jAne para bhI usake sAtha sajjanatA kA prayavahAra karanA cAhie -usakI sadA kalyANa-kAmanA karanI cAhie // 15 // prakaraNa meM yaha mAridA rAjA bhI jisakI buddhi sadAcAroM (Asana-pradAnarUpa minaya-Adi bhane) ke phalasvarUpa prazasta hai, jisane sammAna pUrvaka Asana pradAna va vizeSa sanmAna kiyA hai aura kI vRddhihama logoM ke sAtha cAtAlApa karane hetu utkariThata hai, prasamacisa puruSa-sarIkhA vikhAI de rahA hai| yaha, jina para sneha prakaTa kiyA gayA hai una sarIkhe hama logoM kI ora Ananda bhazruoM se bhare hue apane netra bAra-bAra prerita kara rahA hai, isalie hameM isake sAtha aise mauna kA vASa, jo ki upekSA karane yogya (aziSTa puruSoM) ke sAtha abhISTa hotA hai, uciva pratIta nahIM hotaa| he jIdha ! yadi tuma, snehI puruSoM dvArA bhaviSya meM iSTa phala (sukha-sAmagrI ) prApta karanA cAhate ho so una prema-bhUmi (vizeSa snehI) puruSoM meM aise sUkta sudhArasa (madhura vacanAmRta ) kI vRSTi karo, jo ki samasta pRthivI-maMDala ke lie bhAnanda kI vRSTi karane pAlA hai" / / 152 // ___ ukta subhASita ( madhura vacanAmRta ) kA smaraNa karake usa prasiddha tapasvI (sudattAcArya ) ke putrasarIkhe ziSya yugala (prastuta kSullaka jor3e)ne apane aise donoM karakamala, jo svarga aura mokSarUpa vRkSoM ke palsva-sarIkhe haiM aura jo donoM dharma (munidharma va zrAvadharma) rUpI puthiSI ke vihAra mArga ke saharA hai, U~ce uThAkara mAridatta rAjA se nimna prakAra kahe jAnevAle stuti (bhAzIrvAda ) rUpa vacana prasiddha kavitAoM dvArA atizaya saundarya yukta va lagnApUrvaka kAhe // 153 / / ___ ukta abhayaruci ( bhulaka) aura abhayamati ( kSullikA ) nAma ke kSullaka jor3e meM se 'abhayaruci zulaka ne nimaprakAra AzIrvAva-yuta vacanAmRta kI varSA kii| he rAjan ! vaha jagatprasiddha bhagavAna arhanta sahA deva, samasta varNa (prAmAdi) aura Azrama (amacArI-zrAdi) meM sthita prajA ke rakSaka aura tIna loka kI rakSA karanevAle parAkrama se vibhUSita Apake lie sadA samasta abhISTa ( manacAhI ) vastue~ pradAna kare' // 154 / / 1. arthAntaranyAsa-alaMkAra / 2, rUpakAlabAra / 1. bhatizayAladvAra / jima
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama bhAbhAsa apikamasAvindraH svarga bhAti sukRtI yasya parivAmahIbhArobArAdahipatisya tiSThasi sukham / jagajAta caitadvivayasamayAnandati paraM piraM zAstra tejastadiha jayatAda savidhi // 166 / / kapUranumagarbhadhUlidhavala yastakAmA sviSaH khetimmA paribhUya candramahasA sAda' pratispardhase / taspAkonmusAmAjikarasaliTabagapAvadAtaM yazaH prAleyAcalacUlikAsu makhato gAyanti siddhAnAH // 156 // mAtauri phaNIzakAmimi sati tvaM devi he rohiNi zrImatyanamu pArale va susano mA muzatAtmapriyAn / no vedasya nRpasya kIrti visarAhalakSazuddha jane yuSmArka patayogya durbabhatarA manye bhaviSyamtyamI . 167 // kuvalayadazanIlaH kumtalAnA kApo na bhavati yadi gauH zaMkare sAzca pitAH / kSitipa saba prakSobhiH saMbhUtAyAM nimokyAM sAbhaparativaliH kiM tayoH szavidAnIm // 15 // handudhAlApi kati dalitabhuvanatrayApi tava nRpate / malinayati ripuvanA mukhAni yamAya sacitram // 159 // bhugasamakhaDAjanitaH sapahanakulakAlatA pryaato'pi| zucayati bhuSanamakhilaM parAkramaste tadAzcaryam // 16 // sayA cavaha Azcaryajanaka zAtra-teja (kSatriya rAjAoM kA pratApa ) isa saMsAra meM cirakAla paryasta sarvotkRSTa rUpa se pravRtta ho. arthAt-use hama namaskAra karate haiM, jisake prabhASa se indra. svargaloka meM puNyazAlI va saphala horahA hai evaM jisake AcaraNa se zeSanAga. pRthivI ke bhAra ke uddhAra se sukhapUrvaka jAga rahA hai| arthAt kSatriya rAjAoM kA pratApa hI samasta pRthivI maMDala kA bhAra vahana karatA hai, ataH dharaNendra bhI pAtAla loka meM sukha pUrvaka rAjya karatA hai| isIprakAra jisake dvArA nizcaya se pRthivI-maNDala kI samasta prajA digvijaya ke samaya se lekara abhI taka vRddhiMgata horahI hai' 1155 // he rAjan / kapUra aura sarakAza pake hue nariyala ke jala sarIkhI ( zubhra ) kAntivAlI ApakI jagatprasiddha kIrti apanI pratimA ( ujvalatA) dvArA ketakI puSpoM kI kAnti tiraskRta karatI huI pUrNacandra ke teja se sparddhA karatI hai evaM deSiyoM himAlaya-zikhara para sthita huI ApakI ujvala kIrti kA nimnaprakAra sarasa gAna kara rahI hai / / 156 / / he jananI pArvatI! he satI sAdhvI dekhI padmAvatI: he devI rohaNI! he lakSmI-zAlinI airASavapriye ! he sundara zarIra dhAriNI isinI! Apa saba apane-apane patidevoM ko mata chodd'ie| anyathAyadi Apa apane patiyoM ( zrImahAdeva Sa zeSanAga-Adi) ko chor3a degI-to aisA mAlUma par3atA hai-pAnoMjaba isa mAridatta rAjA kI kIrti-prasAra se samasta loka kI zubhratA durlakSa ( duHkha se bhI dekhane ke lie azakya) hojAyagI saba Apake pati (zrI mahAdeva, zeSanAga, candra, airAvata aura haMsa) isa samaya vizeSa durlabha ( kaThinAI se bhI prApta hone ko azakya ) hojAyage // 157 he rAjan ! jaba dIna loka ApakI zubhra kIrti dvArA bhare hue ujvala horahe haiM taba yadi pArvatI ke keza-pAza nIlakamala patra sarIle kRSNa na hote aura zrImahAdeva kI jaTAe~ yavi gorocana sarIkhI pIlI na hotI to una zaMkara-pArvatI kI vegazAlI saMbhoga-krIr3A isa samaya kyA hosakatI thI 15 / 158) he pRthivI-pati ! ApakI kIrti pUrNa candrasarIsI zubha hai aura usake dvArA samasta tIna loka ujbama (zubhra) kiye gae hai tathApi vaha zatru-khiyoM ke mukha malina karatI hai, yaha bar3e Azcarya kI bAta hai"||159|| he rAjana! ApakA parAkrama bhujaga-sama-khaDga-janiTha arthAt-kAlasarpa-samAna kRSNa ( kAle ) khA se utpanna huA hai aura zatruoM ke vaMza meM kRSNatva ko prApta karatA hai, tathApi samaya pRthiSA-maNDala ko zubha karatA hai, yaha mAzcarya-janaka hai| yahA~para yaha dhyAna dene 1. samuracaya va atishyaalhaar| 2, upamA-atirAmAmabAra / . utprekssaaldvaar| 4. AkSepAmadAra / 5, upamAlaMkAra /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ yasisamApUramye bhadrastvamasi ravi palapalamAlAnurajanAssasyam / kiMtu yavarAtisAmu tamAMsi vidadhAti sacinam // 161. kRSNapati vairivarga rajapati satAM mamosi tava deSa / dujati sahAnapi kyApi ajha yazacaritam // 166 / / mUpa tvameva mAtA dhuri kanIyaH vihumahAlapi bhavedhAtideva / ba kitA yaha te vinimaprabaMzAH kSoNIstarasvAgAstu samalavaMzAH // 13 // utsaravariSavamuknahAyogasaMkocamantra prahamonIkApAmANisubhAsAvazeSAhaH / mAlamohambaninavamarasatIgItakItiprazAraH karma kampApureSa prapatu suciraM dharmadhAmAbokA // 164 // yogya hai ki jara prastuta mAridatta rAjA kA parAkrama sarpa-samAna kAle khaGga se utpanna hone ke kAraNa kAlA hai aura usane zatru-vaMza meM bhI kRSNatA prApta kI hai taba usake dvArA samapra pRthivI maNDala kA zubhra honA nivA: nArAva hai| jisa tIna gA), prAtaH sA parihAra yaha hai ki prastuta rAjA kA parAkrama bhujaga-sama khA-janita (dono bAhuoM para sthita hue avaka (sIdhA) khA se utpanna hubhA) hokara sapAkula-kAlavAM prayAtaH (zatru-zoM meM, mRtyu utpanna karane vAlA) hai, isalie samasta pRthivI maMDala ko zubhra karatA hai ||160 // he rAjan ! bhApa usaprakAra kuvalaya ( pRthvI bhaeDala ) va kamalA ( lakSmI ) ko anurajanabAsita (dhAnandita ) karane ke phalasvarUpa kramazaH candra va sUrya sarIkhe haiM, jisaprakAra candra kuvalaya (candravikAsI kamala samUha) ko Sa sUrya kamaloM ko anubjita ( vikasita ) karatA hai yaha bAta sasya hai kintu vaise jhene para bhI jo zamahaloM meM andhakAra utpanna karate ho yaha Azcarya janaka hai| arthAnamApake parAkrama dvArA aneka zatru dharAzAyI hote haiM, jisake phalasvarUpa unake gRhoM meM andhakAra-sA chAjAtA hai // 161 // he pajAdhirAja ! Apake yaza kA svarUpa zatru-maNDala ko kRSNa varNavAlA aura sajanoM ke cisa ko rata ( lAlavarNa-yuka) karatA huA duSToM ko malina karatA hai tathApi zubhra hai| arthAt-ApasI kIrti zatroM ko stAnamakha, sajjanoM kI mAnandita aura vAdoM ko malina karatI haI zabhra hai||12|| he rAjan ! mahApuruSoM meM Apa hI mukhyarUpa se varNana karane yogya haiN| samudra mahAna hone para bhI laghu hI hai, kyoMki jina kSoNIbhUtoM * parvato) ne usakA Azraya kiyA hai, ve vi-nimagnavaMzAH ( unake bAMsa vRkSa vizeSa spa se pAtAla meM cale jAte haiM DUba jAte haiM) jaba ki Apa kA zrAzraya karane vAle kSoNIbhRta (rAjA loga) samRddhavaMzAH (vaMzoM-kulo-ko zrIvRddhi karanevAle ) hojAte haiN| // 163 // yaha mAridatta mahArAja, jo viroSa utkaTa zatrumaNDala rUpI sarpa samUha ke vistAra ko usaprakAra kIlita karate haiM, jisaprakAra kIliva karanevAlA mantra sarpa-samUha ke vistAra ko kolita karatA hai| jisaprakAra medha bhUmi para amRta kI vegapUrNa varSA karatA hai usoprakAra mArikhasa rAjA bhI unake caraNakamaloM meM namrIbhUta hue rAjA rUpI kalpavRkSoM kI bhUmiyoM para amRta kI vegazAlI varNa karate haiN| arthAt-unheM dhana-mAnAdi pravAna dvArA santuSTa karate haiM / evaM samudra paryanta pRthivI ke svAmI hone se jinakA kIrti-pravAha (pavitra guNoM kI kathana santati ) atyanta nikaTavartI samudra ke taTa para vartamAna parvatoM para saMcAra karane vAlI deSiyoM dvArA gAna kiyA jAtA hai| arthAt vINA-Adi bAjoM ke svara-maNDaloM meM jamAkara gAyA jAtA hai aura jo jIva dayA rUpa dharma ke rakSaka hai, vizeSatA ke sAtha dIrghakAla taka kalpAnta kAla paryanta jInevAleciraMjIvI hote hue-aizvaryazAlI hoveM // 164 // . virodhAbhAsa-alahAra / 3. yathAsaMkhyAlaMkAra va zleSopamA / 3. pamuccaya va atizayAlagara / 4. dalepAlaMkAra / 5 rUpakAlakAra / meM kara
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa puSpabhogasya nArada: pharamamRtaruciH patbAlamonadhA: kallolAH skandhavandho haragiriramagambhodhirapyAlayAlaH / kandaH doSa zAkhAH punarasbiAladiMgAbhoga ezeSa sa stAsI lokyaprInihetuH kSitipa tatra yazaHpAdapo'nalpakalpam // 165 // munikamArikAanyAyatimiranAzana vidhuritajanazaraNa samanAnanda / nRpavara lamIvazcama mavatu ciraM dharmavRddhiste // 166 / / suragiriramarasindhurambhonidhisvanigamUhasArathiH phaNipatismRtarociramarAzca diNe daza pAkdambaram / sAvadoSabhuvanacintAmaNicarita paraM mahotsavaissavacaritacandra jaya jIva virAja cirAya nanda ca // 16 // upabhujya yadizastre napuMsakaM namapi yasaH sarvAH / thAmupabhoktuM yAtaM taralitatArAM tadAzcaryam // 168 // ripukulatimiranikaradAvAnala jagati tanoSi maGgalama divi bhuvi vidizi dizi va vibudhArcita dhAma yAsi santasam / bhuvanAmbhojasarasi mahasA mata dizasi vibodhanabhiyaM dharmavinoda bhUpa tatra bhAnumasatra na kiMcidantaram // 19 // he rAjana! vaha jagatprasiddha aura pratyakSa kiyA huA ApakA aisA yazarUpa vRkSa, anantakAla taka tIna joka ke prANiyoM ko Anandita karane kA kAraNa ho, jisameM tArA ( nakSatra ) rUpa puSpoM kI zobhA horahI hai| jo candrarUpa phala se phalazAlI horahA hai| jo AkAza-gaGgA kI taraGga-samUha rUpa pattoM kI zobhA se suzobhita hotA huA kelAsaparSata rUpa skandha - tane-se alaGkata hai aura jo kSIrasamudra rUpa kyArI meM lagA dazA evaM dharaNenara rUpa jar3a se zobhAyamAna hokara samasta dizAoM meM vistAra rUpa zAkhAoM se mariData hai // 165 // tatpazcAt-sarvadhI abhayamati-kSullikAzrI ne bhI prastuta mAridatta rAjA ko nimnaprakAra AzIrvAda diyA --anyAya (anIti ) rUpa andhakAra ke vidhvaMsaka, duHkhita prANiyoM kI pIr3A ko naSTa karane meM samartha, vidvanmaNDalI ko AnandadAyaka, rAjyalakSmI ke svAmI evaM samasta rAjAoM meM zreSTha aise he rAjan ! ApakI cirakAla paryanta dharmavRddhi ho // 16 // samasta pRthivI-maNDala ko cintAmaNi ke samAna cintita vastu denevAle aura candramA ke samAna AnandadAyaka aise he rAjan ! Apa nizcaya se saMsAra meM taba taka pA~coM mahotsavoM se sarvotkRSTa rUpa se virAjamAna ho, dIrghAyu hoM, zobhAyamAna ho aura cirakAla paryanta samRddhizAlI hoM, jaba taka saMsAra meM sumeruparvata, mahAnadI gajhA, samudra, pRthivI, sUrya, zeSanAga, canda, devatAgaNa, dazoM dizAe~ aura bhAramaza vidyamAna hai // 167 / he rAjan ! ApakA yaza napuMsaka (napuMsakaliGga athaza nAmarda) aura vRkSa (vRddhiMgata athaSA vRddhAvasthA se jIrNa huA), samasta dizArUpa striyoM kA upabhoga ( rati-vilAsa) karake atizaya manoja caJcala netroMvAlI svargalasmI kA upabhoga karane prApta huA hai, yaha bar3e Azcarya kI bAta hai // 16 // zatru-maNDala rUpa andhakAra-samUha ke vidhvaMsa karane meM agni sarIkhe he mArivaca mahArAja ! thApa saMsAra meM kalyANa vistArita karate haiN| he vidvatpUjya rAjan ! Apa AkAza, pRthivImaMDala, vidizAoM (abhikoNa-zrAdi) va dizAtroM ko nirantara prakAzita karate haiN| he mahAnubhAvoM ke abhISTa ! dhApa jagata meM sthita ziSTa puruSa rUpI kamalayana meM vikAsa lakSmI utpanna karate ho, ataH jIvadayA rUpa dharma . meM kautUhala rakhanevAle rAjan ! ApameM aura sUrya meM kucha bhI bheda nahIM hai| kyoMki sUrya andhakAra naSTa hai' karatA huA mAGgalika hai evaM samasta vastu kA prakAzaka hotA huA kamalavana ko praphullita karatA hai, ataH Apa aura sUrya samAna hI hai // 16 // 1. samuccaya va rUpAlahAra / 3. kaalkaar| 3. atyutkarSa samuccayAladvAra / 4, zlepAlabAra / 5, samuccaya va upamAlakAra / 12
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye zrIramaNIraticandaH kautikaosreocanha pAkSiAtapatticanazcirAya vasudhAGganAzacandraH // 17 // zakSakalatrotramalinAleyakAlAgamaH kSAgIrakSaNadakSa dakSiganRpakroDAvatArakSamaH / rAjadharmavilAsavAsa bhavataH kalpanAsamaH kAmaM bhAti agastraye suravadhUdattApAtrakramaH / / 171 // kamAnandanavanu bArambhodhipratApaguNavidite / dharmasakhe vijayazrIrvasatu kara tava nRpadhumaNe // 17 // porabhInahitIprabodhanakara dhorasnAkararatvaM lakSmIkucakumbhamanakaratva syaagpusspaakrH| bhadevIvanitAbinA nakararatvaM lokarakSAkarasavaM satyaM jagadekarAmanRpate vidyAvilAsAkaraH // 13 // ghanatAlacAmaraM kAparaNakAjI layADambaraM bhavArpitabhAvamUhacaraNanyAsAsanAnanditam / jalaspANipatAkamIkSaNapadhAnAtAgahArossarva nRtyaM ca pramadArataM ca nRpatistrAnaM ca te stAnmude // 674 // jo. lakSmI aura ramaNI (strI) ke saMbhoga hetu candra' ( vAMchanIba) hai, kIrti-rUpI vadhU ke sAtha kIr3A karane meM kArtikI paurNamAsI ke candra-sarIkhe haiM evaM pRthvIrUpa strI kA zaratkAla-saMbaMdhI muSarNamayI AbhUSaNa hai| arthAt-jisaprakAra zaratkAla meM suvarNa-ghATata-AbhUSaNa strI ko vizeSa suzobhita matA hai. isIprakAra mAridatta rAjA bhI pRthvIrUpI strI ko suzobhita karate haiN| evaM jo rAjAoM ko candra(kapUra ) sarIkhe sugandhita karanevAle haiM. aise rAjA mAradatta cirakAla taka ciraMjIvI hoM athavA sarvotkRSTa rUpa se pravartamAna ho ||17 / / pRthvI-pAlana karane meM samartha va dharma ( dAna-puNyAdi va dhanuSa ) ke krIr3Amandira he rAjana ! ApakI kIrtirUpI strI kA saMbhoga, jo ki zatrubhUta rAjAoM kI striyoM ke netrarUpa kamaloM ko usaprakAra dagdha karane meM samartha hai, jisaprakAra hemanta Rtu kamaloM ko dagdha karane meM samartha hotI hai, evaM jo anukUla rAjAoM kI krIr3A prApta karane meM samartha hai tathA jisake caraNoM meM deSiyoM dvArA pUjA-bhAjana samarpaNa kiyA gayA hai, tIna loka meM vizeSatA ke sAtha zobhAyamAna horahA hai| // 17 // he samrATasUrya ! Apake aise karakamala para digvijaya lakSmI sthita ho, jo kamalA-jandana-catura hai| arthAt lakSmI ko Anandita karane meM nipuNa hai| athavA jo kamalAnandana-catura hai| arthAnjo kAmadeva ke samAna saMbhoga-krIr3A meM catura hai| jo cAroM samudroM meM pratApa guNa se vikhyAta hai| isIprakAra jisakA dharma ( dAna-puNyAdi vA dhanue) hI sakhA (mitra ) hai ||17|| he rAjam ! Apa saMsAra meM advitIya (asahAya) rAjA rAmacandra hai| arthAn -patA rAmacandra to apane sahAyaka sahodara lakSmaNa se sAita the jaba ki zrApa advitIya ( asahAya ) rAma haiN| Apa vIralakSmI rUpI karmAlanI ko praphullita karane ke kAraNa zrIsUrya hai evaM dharmampa ratna ko utpanna karane ke lie samudra hai| Apa lakSmI ke kucakalazoM ko patra-racanA dvArA vibhUSita karane hai aura tyAga karane meM vasanta Rtu hai evaM Apa pRthivIdevI rUpI manohara strI ke sAtha saMbhoga krIr3A karate hue lokoM kI rakSA karate hai tathA yaha satya hai ki Apa vidyAvilAsa kI khAni hai / / 173|| he rAjan ! aisA nRtya, khIsaMbhoga aura sabhAmaepa Apako pramudita (harSita ) karane ke lie ho / jisameM ( nRtya va strIsaMbhoga meM) kezapAza rUpI caeNmara phampita horahe haiN| jisameM (sabhAmaNDapa meM) hastoM para kunta ( zatravizeSa ) dhAraNa karanevAle puruSoM ke kunta saMbadhI caeNmara suzobhita ho rahe haiN| prathayA jisameM cazcala bAloM 1. cannaH sudhAMzukarpUratarpakampiyAriSu' kAmye ca iti vizvaH / arthAna-candrazabda, candramA, kapUra, suvarNa, kavIlA padha va jala va kAmya, iTane arthoM meM prayoga kiyA jAtA hai / 2. rupakAlabAra / 3. rUpakAlaMkAra / dhasane isakA dUsarA artha yaha hai--samasya santrA satsaMvRddhau dharmamakhkhe / athAta-dharma yA dhanupa ke mitra he mArila mahArAja | vimarza-yahA~ bahuhi meM samAsAnna pranyaya nahIM hotA, ataH uka artha me yaha artha vizeSa macchA hai--sampAdaka / 4. makAlabAra / 5. pytiressspkaalaar| hAmIladAimbaraM iti (k)|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvAsa et munikumAraH - 'anarthinaH khalu janasyAmRtamapi niSicyamAnaM prAyeNa parikalpate saMtApAya jAyate copadeSTaH pizAcakina ivAkRtArthavyAsaH kathAprayAsaH, bAle caeNmara vartamAna haiM--Dhore jArahe haiN| jisameM ( ukta tInoM nRtyAdi meM ) madhura zabda karanevAlI karadhonI ke laya ( krIr3A-sAmya ) kA vistAra vartamAna hai| jisameM (nRtya va strI-saMbhoga meM ) bhrukuTi - vikSeSa dvArA bhAva ( 46 prakAra kA bhAva va saMbhoga-dAna saMbaMdhI abhiprAya ) samarpaNa kiyA gayA hai aura jisameM ( sabhAmaNDapa meM ) bhrukuTi - vikSepa dvArA kArya-nivedana kiyA gayA hai| jisameM ( nRtyapakSa meM ) niroha aura caraNa ke AropaNa (sthApana ) va kSepaNa ( saMcAlana ) dvArA darzakoM ke hRdaya meM ullAsa utpanna kiyA gayA hai| jisameM ( strIsaMbhoga pakSa meM ) puruSa ke niroha aura strI ke caraNoM kA nyAsa saMbaMdhI ( ratikrIr3opayogI ) AsanavizeSa dvArA Ananda pAyA jAtA hai| jisameM ( sabhAmaNDapa pakSa meM ) nirohoM va caraNoM ke gyAsAsana (sthApanAdi ) dvArA Ananda pAyA jAtA hai| jisameM ( nRtyapakSa meM ) donoM hastarUpa dhvajAe~ nRtya kara rahI haiM aura jisameM ( strIsaMbhoga pakSa meM ) hasta zreNIrUpa dhvajAe~ saMcAlita kI jA rahI hai / jisameM ( sabhAmaNDapa pakSa meM ) karakamaloM para dhAraNa kI huI dhvajA phaharAI jArahI haiN| jisameM zArIrika anoM hasta pAdAdi ! ke vikSepa ( nRtyakalA-pUrNa saMcAlana ) kA ullAsa dRSTimArga para lAyA jArahA hai| jisameM ( strIsaMbhoga pakSa meM ) Gga ( rati-vilAsa ke a ) aura motiyoM ke hAra dvArA dRSTipatha meM Ananda prApta kiyA gayA hai evaM jisameM ( sabhAmaNDapa meM ) hAthI, ghor3e, ratha aura paidala senA rUpa sainya ke zrajJa samUha dvArA harSa dRSTipatha meM prApta kiyA gayA hai' || 174|| pazcAt sarvazrI abhayaruci kumAra ( zullaka zrI ) ne manameM niprakAra vicAra karate hue rAjA mArikA punaH guNagAna karanA prArambha kiyA-'aise zrotA ko, jo vaktA kI bAta nahIM sunanA cAhatA, sunAe hue amRta sarIkhe madhura vacana bhI bahudhA klezita karate haiM aura sAtha meM rakta kA kathana karane kA kaSTa bhI niSphala - vistAra vAlA hojAtA hai| nirarthaka bolane vAlA pakkA bhUta car3he hue sarIkhA ninya hotA hai| kyoMki usake vacanoM se zrotAoM kA prayojana siddha nahIM hotA / bhAvArtha- nItiniSThoM' ne bhI kahA hai ki jo vaktA, usa zrotA se bAtacIta karatA hai, jo ki usakI bAta nahIM sunanA cAhatA, usakI loga isaprakAra nindA karate haiM ki isa baktA ko kyA pizAca ne jakar3a liyA hai ? athavA kyA ise vAtoSaNa sannipAta roga hogayA hai ? jisake phalasvarUpa hI mAnoM yaha nirarthaka pralApa kara rahA hai| nItikAra bhAguri ne kahA hai ki 'jo baktA usakI bAta na sunanevAle manuSya ke sAmane nirarthaka bolatA hai vaha mUrkha hai, kyoMki vaha nirasanve jaMgala meM rotA hai'| jisaprakAra apanI icchAnukUla pati ko cunanevAlI kanyAe~, dUsare ko da Ane para ( pitA dvArA unakI icchA ke viruddha dUsaroM ke sAtha vivAhI jAne para ) pitA ko tiraskRta karatI haiM yA usakI ha~sI majAka karAtI haiM, usIprakAra vaktA kI nirarthaka vANI bhI use tiraskRta va hAsyAspada banAtI hai " I 1. yathAsaMkhya alaGkAra | 2. tathA ca somadevasUriH -- sa khalla pizAcakI bAtakI vA yaH pare'narbini bAcasuddIrayati' nItivAkyAmRte / 3. tathA ca bhAguri-azrotuH purato vAkyaM yo vadedavicakSaNaH / araNyaruditaM so'tra kurute nAtra saMzayaH // 1 // 4. tathA ca somadevasUriH patiMvarA iva parArthAH bala vAcaratAzca nirarthakaM prakAzyamAnAH zapayasyavazyaM janavitAraM / 5.samA varga:- pRthAlApaM ca yaH kuryAt sa pumAn hAsyatAM shrjet| patiMvarA pitA yadvadanyasyArthe thA [ dadat // 1 //
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ / yarAstilakarampurAvye pArivAjApanakAyakolorAmayoH sUsubhAsseSu ma nRpyati, svastamobahuteSu prANiSu prathamatarameSa dharmopadezaH moti mahatI zirumampadhA, bhavati pAradhIraNAya vaktuH, sadenamabhyastarasaprasarai bobhillAsayAmi, bhayadino hi samaya ra svAduphApobhanamAvi disato puti mandAnunamapi bhavatzAyasyAmabhimatAvAsaye' syabagasya punarapi samamamtApatimuparayitumapa mepavitariyA : prAyamaracakitamAsakokendraH / malikAlavAdhiseturjayatu supaH samarapoNDIraH // 15 // varNaH // samasamAsavAma pakAma kamalAlaya nikhilamaya zauryanigada kadamaikamohae / bhAmiNamamasamAmabala rikAla apa jIva kAmada // 176 // mAtrA // iti mahati mAvi vidhimAmi niSitastu no pArayAmi / vaktu tvadIyaguNagarimadhAma savezavacanaviSayaM hi nAma / / 177 / / ctusspdii|| prakaraNa meM yaha mAridata pajA, jinake darzana se isakI tRpti kA anta nahIM huyA, aise hama logoM bhImapura baranAmRta kI dhArA se bhava bhI santuSTa nahIM hopaayaa| [ataH hamase vizeSa sUkta sudhArasamadhuracanAmata kA pAna karata nAhatA hai ] gaNa gAno mana se madonmatta va ajJAniyoM ko sabase pahale dharma-kyA sunAne se unake mastaka meM zUla ( pIr3A) utpanna hojAtA hai, jisake phalasvarUpa pakkA ma bhI anAdara hone lagatA hai| isalie maiM ise abhyasta ( paricita) zRGgAra gha vIrarasa-pUrNa vacanAmRta se mAlhAdita karanA cAhatA huuN| kyoMki nItiniSToM ne kahA hai ki jisaprakAra vindhyAcala se lAyA huA hAyI madhura phaloM kA pralobhana dene se vaza meM ho jAtA hai, usIprakAra dharmatatva se anabhijJa zrotA bhI vaktA dvArA kI jAnevAlI usakI icchAnukUla pravRtti se pakA ke vaza meM hojAtA hai, jisake pariNAma svarUpa vaktA ko usase bhaviSya meM bAmchita phala kI prApti hotI hai|' ___ uka prakAra nizcaya karake sarvazrI abhayaruci kumAra ( kSullakalI ) ne punaH prastuta mAridatta rAjA kA puNagAna karanA prAraMbha kiyA / varNanastuti 'jo mAridatta mahArAja zatrurUpa desyoM kA abhimAna cUra-cUra karanevAle haiM, jinake pracura pratApa se vivApara rAjA mayamIta hote haiM evaM jo paMcamakAla-rUpI samudra se pAra karane ke lie pulasamAna haiM aura " buddhabhUmi meM sauNDIra ( tyAga va parAkrama se vikhyAta hai, yaha saMsAra meM sarvotkRSTarUpa se virAjamAna hove / arthAt- usakI hama bhUri-bhUri prazaMsA karate haiN||17||smst kalyANoM ke dhAma (mandira), samasta jagata kI vijaya ke icchuka, lakmI-nidhAna, samasta nItizAsoM ke AdhAra, vIratA kA kathana karanevAle, saMgrAma karane kA advitIya manoratha rakhanevAle, siddhAnta meM sUcita kI huI anokhI zakti se sampanna, zatruoM ke lie yamarAja tulya abhilaSita vastu denevAle aise he rAjan! Apa sarvotkRSTa rUpa se vartamAna hote hue dIrghAyu ho // 176 / / he pajan ! Apatra guNagarimArUpa teja, vIrthakara sarpakSa kI prazasta pANI dvArA hI nirUpaNa kiyA bAyakatA hai| Apa varNAzrama meM vartamAna samasta loka ke guru hone se mahAna hai: ataH ApakA samasta guNagAna hamArI zakti ke bAhira hai, isalie hama Apa kA alpa guNagAna karate haiN||17) 1. upamA ghara / 2. ruupcmhaar| * yA ghAmazabdaH svabhAvena akArAntaH na tu nAntaH, satA he viSTa 'sAmAnyAma' I.li. sadi. (ka) prati se sNklit-smpaadk| 3. mAtrApchandaH / 4. bhatizayAlabAra / catuSpadI / AN
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prAdhAsa apa kamalakalaza simAvaraNa sakalopamAnaruviracitakaraNa / yamavaruNadhamadazAvatAra kalyANavijaya saMsArasAra 18 // ekAtapatravasudhIcitAra saMmAmalimitAbhugA / vidyAvinodasahajAnurAgItiprabandhabhUtabhuvanabhAga // 11 // satpurupasvasagrahaNanimna gurudevamahAmunizamitavinna / nikhilAbhitajanakarUpamAbha bhAmipratipAlanapadamanAma // 18 // raNavIra vairikarikasavinoda zauNDIrazikhAmaNivanyapAda / guNayoSamukharako cnnddaarkhnndditpipuglnaaly|| 11 // dordaNjalitaparabalagagendra niyojazauryatopitasurendra / kRtavandhAnarsatarSa yasamaramunapurakamamavarSa // 18 // nijabhujavalasAdhitajagadasAdhya lkssmiikucnibiviyaahump| duzpIDanaviSamanetra savinInazekharacaritra // 13 // ____ jo kamala, ghaTa, aura vana ke cinhoM se vyApta hue caraNa-kamalo se suzobhita hai| jisake mukha-Adi zArIrika avayava samasta upamAnoM (samAna-dharmavAlI candra pa kamalAdi vastubhoM) ke kAnti-maNDala se race gae haiN| jo daNDavidhAna meM yamarAja kA avatAra, agamya (AkramaNa karane ke ayogya) hone se baruNa ke avatAra, yAcakoM kI AzAoM kI pUrti meM kuvera-saraza aura aizvarya meM indra ke avatAra haiN| jisakA digvijaya, samasta prANiyoM ke lie mAGgalika ( kalyANa kAraka) hai aura jo saMsAra meM sArabhUta ( sarvazreSTha ) hai, aise he rAjan ! Apa sarvotkarSa rUpa se pravRtta ho||178|| jisakA zarIra ekarachatra pRthvI ke zAsana-yogya hai, jo yuddha krIr3A rUpI pyArI zrI ke upabhoga karane meM kAlI mAraka , zAsa saMbaMdhI guhAta meM svAbhAvika manurAga ( akRtrima sneha ) rakhate haiM aura jo kIrti samUha se pRthivI maNDala ko paripUrNa karate haiM, aise he rAjan ! Apa sarvotkarSa rUpa se pravRtti kareM // 176 / / jo sajana puruSa-rUpa ranoM ke svIkAra karane meM tatpara haiN| jisake dvArA gurudevoM ( mAtApitA va gurujana-Adi hitaSiyoM ) aura mahAmuniyoM kI vighna-bAdhAoM kA nivAraNa kiyA gayA hai| jo samasta sevakajanoM ke manoratha pUrNa karane meM kalpavRkSa ke saza hai aura pRthivI kA rakSaNa karane meM zrInArAyaNa-tulya hai, aise he rAjan ! Apa sarvotkarSa rUpa se pravRtta hoM / / 10 / / jisane saMgrAma meM zUratA yA pAThAntara meM dhIratA dikhAnevAle zatruoM ke hAthI naSTa kiye haiN| jisake caraNakamala syAga aura parAkrama meM vikhyAta hue rAjAoM ke zikhA-bhaziyoM ( ziroratnoM) dvArA namaskAra karane ke yogya haiN| jisake dvArA borI kI TavAra thani se zamda karanevAle dhanuSa ke pracaNDa pANoM dvArA zatruSoM ke kaNThoM ke mAla-(naluzrA-naseM yA nAr3I) samUha athavA kATharUpa-nAloM (kamala-uNDiyoM) ke bana chima bhima kiye gae haiM, aise he mAridAsa mahArAja ! Apa sarvotkarSa rUpameM varddhamAna ho // 181 // jisane bAhupaNa dvArA zatrusenA ke zreSTha hAyI pUrNa kiye haiN| jisake dvArA niSkapaTa kI huI zUratA se saudharma-Adi svargoM ke indra ullAsita (Anandita ) kiye gae hai| jisane zatruoM ke kabandhoM (zira-zUnya zarIroM ) ke napAne kI sAlasA kI hai jisake saMgrAma ke avasara para devatAoM dvArA puSpa-vRSTi kIgaI hai, aise he rAjan ! bhApakI jaya ho, arthAt-mApa soskarSa rUpa se vartamAna hoM / / 12 // jisane apanI bhujAmoM (bAhuoM kI sAmarthya se saMsAra meM asAbhya (prAsa hone ke lie azakya) sukha ista-gata (prApta ) kiyA hai| jisakA pakasthala, lakSmI ke kuSoM (svano) dvArA gAda mAliGgAna kiyA gayA hai| jo [zatru saMbaMdhI ] durgoM (jala, vana va parvatAdi) aura khAniyoM ke pIr3ita ( naSTa-bhraSTa athakSA hastAntarita ) karane meM netroM kI iTisasA dhAraNa karatA hai| athavA durgA-karapIDana-viSamanetra arthAt-jo zrIpArvatI ke sAtha biyAha karane meM zrImahAdeSa sarIkhA hai aura jisakA caritra, samasta pRthiSI ke rAjAbhoM ke lie mukuTa-prAya (zirodhArya) yA zreSTha hai|| 13 // * 'dhIra' iti kaa| 'samayamukta di.A-TippaNyA va saMgrAma iti jivita /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastillakacampUkAvye anAdhitopanagItakarNa varNasthitipAlana dAnakarNa / karNapradezavizrAntamayana bhayanananRpatisagAvasadana / / 184 || sahanazritavipamadharopakaNTha kaNThaprazasta itamItikRSTha / lArImukhAsamogaIsa kAMTyuvatisurasAvataMsa // 186 // sandhImakaDamalakRtavilAsa colInayanotpalavanavikAsa / pavanInitambanambapadavidagdha mala yasoratibharakelimugdha / vanavAsipoSidadharAmRtAI siMhalamahilAnanatilakagaI // 186 // paddhatikA // isi budhajanakAmaH krotritarAmaH sakalabhutapatirajita | kRsabudhaja kAmaH kSisipatirAmassvamiha ciraMjaya tribhuta' // 187 mmttaa| jisakA varNa : yaza) cAroM samudroM ke taTavartI udyAnoM meM gAyA gayA hai| jo brAhmaNAdi voM ko sthira karane ke hetu unakA pAlana karatA hai| jo suvarNa-rAzi kA dAna karane meM karNa kI tulanA karate haiN| jisake netra kAnoM ke samIpa paryanta vizrAma ko prApta hue haiN| prathAm-jo dIrgha locana haiM aura nItimArga se namrIbhUta hue rAjAoM ke saddhAya (AkulatA) ko [ vizrAma dene meM ] gRha svarUpa haiN| ardhAn namrIbhUta rAjAoM kI prAkulatA-nivAraNa ke hetu jo AdhAra bhUta haiM // 14 // jo, asAdhya (jItane ke lie azakya) pRthivI ke samIpavartI pradezoM ko [jItakara apane gRha meM lAyA hai| athavA jisane apane gRha meM sthita asAdhya zatruoM ko parvatoM ke samIpa [ pahu~cAyA hai| athavA TippaNI kAra* ke abhiprAya se sadanazritaviSamadharopakATha arthAt-jo viSamadharA Ubar3a-khAbar3a jamIma) ke samIpavartI gRhoM meM sthita hue viSama ( asAdhya zatru) the, ve Apake parAkrama dvArA ! parvata ke samIpavartI hue| jo manojha kaNTha se suzobhita hai| jisane naitika kartavyoM meM kuNThita (zithila ) hue ( nItisimha pati karanevAle pa damI meM lagATa ! rAjA loga mAra diye haiM, athavA tIkSNa eMDa dvArA pIr3ita kiye haiN| jo lATI deza ( bhRgukaccha deza ) kI striyoM ke mukhakamalo kA usaprakAra saMbhoga (cumbanAdi) karatA hai jisaprakAra haMsapakSI kamaloM kA upabhoga (crvnn| karatA hai aura jo karNATaka deza kI yuvatiyoM ke sAtha ravivilAsa karane meM avataMsa ( karNapara) samAna zreSTha hai, aise hai mAridatta mahArAja! Apa sarvotkarSa rUpa se vartamAna ho // 15 // jisane Andhra (tilaga ) deza kI siyoM kI kudhakaliyoM ke sAtha bilAsa (kIr3A) kiyA hai| jisase colI ( samaGga / deza kI kamanIya kAminiyoM ke netra rUpI nIla kamaloM ke vIca ko praphullitA prApta huI hai| jisane yavanI ( khurAsAna-dezavI ) ramaNIya ramaNiyoM ke nitamboM ( kamara ke pRSTha bhAgoM) para kiye hue nakharatoM ke sthAnoM para krIr3A karane kI caturAI prApta kI hai aura jo malayAcalavatI kamanIya kAminIyoM kI vizeSa saMbhoga krIr3A karane meM komala hai| arthAt - unake abhimAyapAlana meM tatpara hai| jo vanoM meM nizasa karanevAlI ramaNiyoM ke moSTAmRta kA pAna karane meM yogya hai aura jo siMhala (lekA dIpa / deza kI mahilAoM ke mukhoM para tilaka racanA karane ke yogya hai, aise he rAjan ! ApakI sarvotkarSa rUpa se vRddhi ho // 16 // jo samasta pRthivI-maNDalavartI rAjAoM dvArA pUle gae hai, athavA jo unheM vaza meM karane ke hetu samucita daNDa kI vyavasthA karate haiN| jo tIna loka meM prasiddha haiN| jinase vidvAnoM ko abhISTa ( manacAhI ) vastu milatI hai| jinhoMne pUrvokta kamanIya kAminiyoM kA pabhoga kiyA hai| jisane vidUjanoM ke jJAnAdi guNoM kI kAmanA (abhilASA) kI hai| athavA *'sadanAniviSamadharopaNa dipamagharAyA upakaNThe saine gRhe nitA ye viSamAste dhare parvate shritaaH| P--upakaSTaH samIpaM / iti ha. li.(ka) prapti se saMkalita-sampAdaka 1. saMkarAlaMkAra ra pozamAtrA-cAlI padatikA inda /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AzvAsa 65 mAtrA // tathA munikumArikApi 'lakSmIrAmAnaGgaH sapala kucha kAlavikramotuGgaH / kIrtivilAsatamaGgaH pratAparaGgazciraM jayatu // 188 // usmAritArisarpaH zaraNAgata nRpaticittasaMsarpaH / lakSmIlalAmakUpasvapatu ciraM nRpatikandarpaH // 189 // mutranAbja sarasvaragirdharmAMtara miruyatarudharaNiH / zrIramagIravi saraNirmaNDalika vAmaNijAt // 190 // varNaH // kupacandra gRpatInya lakSmI parakIrti sarASTipatibudhavana / A|| bhuvanamabhimAnadhana caina jaya vihitasadara // 1911 // nRpa mahati bhavati kiMcidvizami vaktu guNamakhilaM nocarAmi / simarana yatra kA zaktiH kAcamaNerhi tatra // 192 // vidvajanoM ke guNoM kA daridratA rUpa roga naSTa dvArA unakI sevA karatA hai aura jo rAjAoM ke catuSpadI || kRta' - budha janaka- ama-arthAt jisane arthAta jo vidvAnoM ke lie dhana-pradAna rAmacandra - sarIkhe haiM, aise he rAjan ! Apa saMsAra meM dIrghakAla paryanta ciraMjIvI hote hue sarvotkarSa rUpase pravRtta ha / // 187 // kiyA hai / madhya meM zrI tatpazcAt sarvazrI abhayamati (kSullikAzrI) ne prastuta rAjA kA nimnaprakAra guNagAna karanA Arambha kiyA -- aise mAridatta rAjA, jo pratApa kI pravRtti ke lie bhUmiprAya, lakSmIrUpI kamanIya kAminI kA upabhoga karane meM kAmadeva, zatru-samUha kI mRtyu karane kI sAmarthya ke kAraNa unnata aura kIrti ke bilAsa ( krIr3A ) karane ke lie mahala haiM, cirakAla taka sarvotkarSa rUpa se pravRtta hoM athavA cirAyu hoM ||18|| jo zatrurUpa sarpoM ko bhagAnevAle haiM aura jisase zaraNa meM athavA gRha para Ae hue zatruoM ke citta santuSTa hote haiN| jo lakSmI ke mastaka ke madhyadezavartI tilaka saharA aura rAjAoM meM kAmadeva sararAkhe haiM, aise rAjA mAridatta cirakAla paryanta aizvaryazAlI ho / / 189|| jo pRthivI maNDala rUpa kamala vana ko usaprakAra vikasita karatA hai jisaprakAra sUrya kamala-vana ko vikasita karatA hai| jo dharma rUpa amRta ko usaprakAra dhAraNa karate haiM jisaprakAra svarga amRta dhAraNa karatA hai| jo udaya rUpa vRkSa ke lie pRthivI-samAna hai| arthAt jisaprakAra pRthiSI vRta ko unnatizIla karatI hai usIprakAra jo prajA kI unnati karatA hai| jo lakSmI rUpa kamanIya kAminI ke saMbhoga kA mArga aura mANDalika rAjAoM kA zikhAmaNi ( ziroratna ) hai, aisA rAjA mArisa ciraMjIvI ho || 190 || jo pRthivI maNDalarUpa utpala samUha ( candra-vikAsI kamala-samUha ) ko usaprakAra vikasita karatA hai. jisaprakAra candramA, kuvalaya ( candra vikAsI kamala samUha ko vikasita karatA hai| jo rAjAvirAja aura zrInArAyaNa ke avatAra haiN| jisane kIrtirUpI phailanevAlI amRtavRSTi dvArA vidvanmaNDala- rUpa bana ulhAsita (Anandita ) kiyA hai| jisakA tIna loka paryanta svAbhimAna hI dhana hai / jo dhairya ke mandira aura vidvAnoM ke rakSaka haiM, aise he rAjan ! ApakI jaya ho / arthAt Apa sarvotkarSa rUpa se vartamAna hoM // 161 // I he rAjAdhirAja ! maiM Apa mahAnubhAva kA kucha thor3A guNagAna karatI hU~; kyoMki maiM ApakA samapra guNagAna karane ko pAra nahIM pA sakatI / he pRthvIpati ! jisa sthAna para sUrya kA prakAza horahA hai, vahA~para kA~ca kI kyA zakti hai ? api tu koI zakti nahIM / arthAt yahA~para sarvazrI sudattAcArya sUryasthAnIya va merA yaha bhAI (laka abhayarUci ) vIpti sthAnIya hai, ina donoM ke sAmane maiM kAcamaNi sI hU~ / / 162 // 1 * ghara' iti ka, ga0 / | 'virahasi ka ga / 'suprajana' iti ga0 || 'AbhuSanamahimAnacana' iti ka 1 - kutarachedito sutrajanakAmAM vidvajjanaguNAnAM amo rogo vAridraya lakSaNo yena saH taSokaH / kama hiMsAyAm / iti dhAtoH prayogAt / 2- rUpakAlaMkAra va pattAchanda / 3. rUpakAlaMkAra 4. rUpakAlaMkAra 5. catuSpadI chan /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAstisakapampUkAvye bAlmIkAlApatra sArasvatarasaniyAdapAna / pArmArthakAmasamavRttacitra sIdhi manorathapati vica 193 pasInevavilAsaniranmotapaya raNakelizAnta ripuvatiharapasUramasavirahAmasvajanma maNilIla // 19 // vinatIsonmotarihitadhIrAmAsaniveza / zaraNAgatanapatimanobhilapitacintAmaNinipuNaguNapratIta // 19 // bhuSamanyavAnasaudhamma nIti prabandhabhAmaviz2ambha / saMgrAmaragati'kAya vIrazrIgItayazAprabandha // 116 // kopi bhAti sAyAmupaiti samavazvapatrAsAM samAti / zaupadIyAMpratisaparena dordaNDadalitArapuphustakarIm // 1975 bastaSa sevAsu vikArameti tasmAsyAgeva zrIrapaiti / kasvAM isattideva nRpatirAmodhanayamatiH prayAti // 19 // sakaregAtArANAni viparaphamamAnimibhUSanAni / harikaNThasamibitAni viskaradiviSArIDitAni // bhAgAkAzamitAni nAma manu na bAti dhAma // 119 // jisakA chatra, lakSmI ke hasta para vartamAna krIDAkamala sarIkhA hai| jo sarasvatI-saMbaMdhI rasa ke kSaraNa AdhArabhUta hai / arthAt-jisase zrutajJAna rUpI rasa pravAhita hotA hai| jisakI citti dharma, artha aura kAma ina tInoM puruSArthoM ke samAna rUpa se pAlana karane meM (paraspara meM bAdhA na DAlatI huI) pravRtta hai| jisakA mana dharmapAtroM ( mahAmuni va vidvanmaeDala-Adi ) aura yApakoM ke manoratha pUrNa karatA hai, aise he rAjana ! zrApa sarvotkarSa rUpa se vRddhiMgata ho // 19 / / jisaprakAra candramA kA udaya, candrakAnta-maNiyoM se jala pravAhita karane meM samartha hai usIprakAra jo zatrutriyoM ke netrarUpa candrakAnta-maNiyoM ke prAntabhAgoM se azrujala pravAhita karane meM samartha hai| jise saMpAma-krIr3Ae~ pyArI haiN| jisaprakAra sUrya-kiraNoM ke saMsarga se sUryakAnta-maNiyoM ke parvatoM se ani utpanna hotI hai usIprakAra jo zatruoM kI yuvatI niyoM ke hRdayarUpa sUryakAntamaNiyoM ke parvatoM se viraha rUpa agni ko utpanna karane kI zobhA se yukta hai ||164|jo namrIbhUta rAjAoM kI hRdaya-kamala kI kaNikAoM meM lakSmIrUpa strI kA praveza karanevAle haiN| jisaprakAra cintAmaNi ratna abhilaSita vastu ke pradAna karane meM pravINa hone se vikhyAta hai usIprakAra jo duHkha nivAraNArtha zaraNa meM Ae hue rAjAoM ke abhilASita vastu ke pradAna karane meM pravINatA guNa ke kAraNa vikhyAta hai // 16 // / jo tIna loka ko usaprakAra ujvala karatA hai jisaprakAra patale ( tarala) cUnA-Adi zubhra dravyoM kA ghaTa vastuoM ko zuddha karatA hai| jisakI pravRtti vijanoM dvArA race hue kIrtizAstra rUpI sUrya kI prApti ke hetu hai| jisane yuddhAGgaNa meM mama (mastaka rahita-zarIra) namAra haiM aura jisakIrtirUpa sakavi-racita zAstra vIra lakSmI dvArAgAna kiyA gayA hai||166|jisne tyAga aura vikrama kI prasiddhi se, vidyAdharoM ke indra AzcaryAnvita kiye hai aura jisane bAhudaNDoM dvArA zatrusamUha ke zreSTha hAthiyoM ko jamIna para pachAr3akara cUrNita kara diyA hai, aise he rAjan ! jo koI puruSa Apake sAtha duSTatA kA vartAva karatA hai, vaha yamarAja ke mukharUpI kolhU kI adhInatA prApta mAtA arthAn-sameM pelA jAne ke phalasvarUpa mRtyu-mukha meM praviSTa hotA hai / / 19 he ArAdhanIya rAjan ! jo rAjA zrApakI sevA meM vikRti (vimukhatA) karatA hai, usake pAsa se lakSmI pahile hI bhAga jAtI hai| Apake sAtha yuddha karane meM apanI buddhi ko niyantrita (nizcita karatA huA jo rAjA Apa para AkramaNa karatA hai, usakI vRtti (jIvikA ) naSTa hojAtI hai / / 19 / / dhairya ke sthAna he rAjam ! aho! maiM aisI sammAvanA karatI hU~ ki jo Apase yuddha karane kA icchuka hai. yaha naSTa jIvikA-yukta mAnava, hAthoM se ami ke aGgAra khIcanya cAhatA hai, zeSanAga kI phaNAoM meM sthita hue maNiyoM se AbhUSaNa nirmANa karane kA icchuka hai evaM siMha kI gardana kI kesaroM (keza-saTAoM) se caimaroM kA nirmANa karake unase caeNmara Dhorane kI abhilASA karatA hai aura diggajoM ke dA~ta rUpI mUsaloM se kIr3A karanA cAhatA hai tathA puruSa-vASanakrama (uchalanA yA daur3anA) se bhAkArA kI maryAdA pramANa karanA pAhatA hai|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama mAvAsa lakSmIratikSola praNavigaha parakIti'vadhUmahaNAbhiSaGga / yastaya paramArIratinivRttimAkhyAti yathArthamasau ma penti // 20 // bagha nAsIroddhasareNurAgamajaskiraNo* virasisabhAgaH | AbhAti purpaNamamAnayimbaH kSitiramaNIratinidhAna / 201 // taba senAjanaseSisatAm parizuSyadvAriSu nimnagAsu / karidhAvadharaNisamatocitAni nUnaM bhavanti nRpa vistatAni // 20 // svaskularahayaradhabhaTabhareNa sUrNIkRtadurgaparampareNa 1 ripuviSayeSvahitAraNyadAva durgasvamumApratimAsthameva // 203 // bhakto'myudhirodhaHkAmaneSu vivizyavyAjapasthiteSu / sainyepu viSatAM parzanAni saMmukhamApAnita na gajitAni // 204 // gRhavApyaH saliladhayo mRcandra kulazailA: kelimagA narendra / lahAdidvIpavidhiH samarthabhUtaH pratiSezanibhaH kRtArtha // 20 // bhAvArtha-jisa prakAra aGgAra-AkarSaNa-Adi ukta bAteM asambhava ya mahAkaSTa-prada haiM usIprakAra mahApratApI mAridatta rAjA se yuddha kI kAmanA karanA bhI asambhava va kaSTadAyaka hai|||199|| lakSmI ke sAtha bhoga karane meM lampaTa, gaGgAdeSI nAma kI paTTarAnI se vibhUSita aura zatruoM kI kIrtirUpI vadhU ke svIkAra karane meM Asakta aise he rAjan ! jo vidvAn, tumheM parastrI ke sAtha rati-vilAsa karane se nivRtta (tyAgI) kahatA hai, yaha vidvAn yathArtha rahasya nahIM jaantaa| kyoMki Apa nimnaprakAra se parastrI ke sAtha rati vilAsa karane vAle ho / udAharaNArthazrApa lakSmI ( zrInArAyaNa kI patnI ) kA upabhoga karane meM lampaTa ho aura gaGgA (zAntanu kI strI aura zrI mahAdeva kI rakhailI priyA) ke sAtha prema karate ho| isIprakAra zatru kIrtirUpI vadhU meM bhI Asakta ho| aisI paristhiti meM bhI jo vidvAna Apako parastrI kA bhAI kahatA hai, vaha yathArtha rahasya nahIM AnatA' / 20 / / pRthvI-rUpI strI ke saMbhoga-mandira aise he rAjan ! ApakI nAsIra ( pramukhasenA) kI. uchalatI huI dhUli ke rAga ( lAlimA ) ke kAraNa DUbatI huI kiraNoM ghAlA sUrya malina bimbazAlI hotA huzrA rA~ge ke darpaNa sarIkhe maNDalabAlA hokara vidvAnoM ke citta meM camatkAra utpanna karatA hai // 201 // he rAjana ! jinake vaToM para ApakI senAoM kA samUha nivAsa kara rahA hai aura jinakI jalarAzi sUkha gaI hai, aisI gaGgA, - yamunA va sarayU-Adi nadiyoM ke vistAra nizcaya se hAthiyoM kI damana-bhUmiyoM kI samAnatA ke yogya hoye haiN||22|| zatrurUpI vana ko bhasma karane ke lie dAvAnala agni sarIkhe he rAjan ! Apake aise senA-samUha se, jisameM hAthI, ghor3e, ratha aura sahasamaTa, lakSabhaTa, aura kodibhaTa paidala yoddhA vIra puruSa vartamAna hai, aura jisake dvArA zatru dezoM kI durgaparamparA (kilAoM kI zreNI) chinna-bhinna ( cUra cUra ) kara dIgaI hai, zatru-dezoM meM dugoM ( kilo ) kA nAma mAtra (cinhamAtra ) bhI nahIM rahA, isalie bhava to una ( zatru pezoM) meM durgatva ( durgAdevIpana pa kilApana ) kevala pArvatI paramezvarI kI mUrti meM hI sthita hogayA hai / 203 / / he rAjan ! jaba ApakI senAoM ne samudra ke taTavarsI vanoM meM digvijaya ke bahAne se prasthAna kiyA taba unake sAmane, zatru dvArA bheje hue upahAra (ratna, rezamI vasA, hAthI, ghor3e aura strIratna-prApi utkRSTa vastuoM kI bheTa ) prApta hue na ki zatruoM kI garjanA dhvaniyA~ prApta huI / / 204 // manuSyoM meM pandra, kRtakRtya athavA puNya saMpAdana karane kA prayojana rakhane vAle, pRthivI ke svAmI, udAratA, zauNDIrya (tyAga va vikrama ), gAmbhIrya va vIrya-Adi prazasta guNoM se paripUrNa aise he rAjAdhirAja! jisa pApakA isa prakAra se mAhAtmya vartamAna hai, saba Apa ko saMsAra meM. kaunasI vastu asAdhya (aprApya ) hai? arthAt koI vastu aprApya nahIM hai-sabhI padArtha prApta hosakate haiN| Apake mAhAtmya ke phalasvarUpa samudra, gRha kI pAvar3iyA~ yA saroSara horahe haiN| himavAna, sama aura vindhyAcala-zrAdi kulAcala mApake krIDAparvata horahe haiN| makA 'raviramitabhAga' iti ka. || A TippaNI-amitaM maparyanta-maryAdArahitaM bhAgyaM puNyaM yasya tatsaMbodhanaM / 1. nindAstuti-alaMkAra / vimarza-jahA~para zammI se nindA pratIta hotI ho. parantu paryavasAna-kalitArtha meM stuti pratIta ho use mindAstuti alaMkAra kahate haiN| senAmukhaM tu nAsauramityamaraH / 2. deva-parisaMkhyA alaMkAra / 3. dIpakAlaMkAra /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakapampUcalye dimbhistammAH sobhatra paspa bAtAH prabhAssipahA apasya / yasotyaM taba mahimA mahIna kisAyaM tasya guNairahIna / / 306 // ganijahIhi bhojAvanIza cedIza vimAramayazaM pradezam / aramantaka pezma vihAya yAhi pAlaya laghu lIrasamapahi // 107 // codena abhimulaya siTa pANya smapamugsa itapraticha / vairama parpaTa malayoekAThamAgata no vet pAdapITham / / 208 // sisya nibhavitumAzu sadasi saba to deva vacasi / kayite sati sa kSitipaH kimasti ya: sevAvidhidhu na te cakAsti // 20 // keraLamahilAmukhammasa vaDIyanisAzravagAvasaMsa / polakhIkucakrabbAlavinova pAsavaramaNIkRtavirahakheda // 21 // ammarakAntAlaka bhAnista bharUyAGgamAGganakhadAnanirata / vanavAsinovidIkSagavimugdha koTyuvati tatravidAdha / kuruvAlalalanAkucasanuna kambojapurandhrIsikakapatra // 11 // parasikA / pAdi dvIpa jo ki mahAzaktizAlI aura viSama sthAna hai, [athavA TippaNIkAra ke abhiprAya se lakAdi dIpoM kI racanA. jo ki dUravartI hai ] Apake samIpavartI gRha-sarIkhe horahe haiM aura diggajoM ke bandhanastambha zrApakI vijaya ke. jo ki lakSmI se unnatizIla hai, prazasti-paTTa ( prasiddhi sUcaka pASANavizeSa ) hocuke hai' 2.5-2-6 / / "pRthivI-pani he bhoja! tuma vyartha kI gala-garjanA (saMprAma-dhIratA ) chodd'o| he cedIza (kaNDinapura ke adhipati ) ! tuma parvata-saMbaMdhI bhUmi meM praviSTa hojaao| he azmantaka ( sapAdalakSaparvata ke nivAsI ) : tuma gRha chor3akara prasthAna kro| he pallava ( pazcadrAmila)! tuma krIDA-rasa ko zIghra chodd'o| he coleza / dakSiNApatha meM vartamAna deza ke svAmI ) athavA (gaGgApura ke svAmI)! tuma pUrvasamudra kA balabana karake dUsare kinAre para jAkara sthita hojaao| pratiSThAhIna he pANDya (dakSiNa deza ke svAmI ) ! tuma garva chodd'o| he varama ( dakSiNApatha ke svAmI)! tuma malayAcala parvata ke samIpa bhAga aao| Upara kahe hue Apa saba loga yadi aisA nahIM karanA cAhate / arthAt samrATa mAridatta dvArA bheje hue ukta saMdeza kA pAlana nahIM karanA cAhate to zIghra hI mAridatta mahArAja ke siMhAsana kI sevA karane ke lie usakI sabhA meM upasthita hojAo"he deva (rAjan ) ! aba Apake dUtoM dvArA ukta prakAra ke Sacana ukta rAjAoM kI sabhA meM vizeSatA ke sAtha kahe gae, taba kyA koI rAjA aisA hai? jo Apake caraNakamaloM kI sevAvidhi meM jAprata naho? arthAt-samasta rAja-samUha ApakI sevA meM tatpara hai // 207-206|| keraladeza (ayodhyApurI kA dakSiNadizAvartI deza) kI striyoM ke mukhakamaloM ko usaprakAra vikasita ( ulhAsita ) karanevAle jisaprakAra sUrya, kamaloM ko vikasita (praphullita ) karatA hai| bIdeza (ayodhyA kA pUryadizA-vartI veza ) kI kamanIya kAminiyoM ke kAnoM ko usaprakAra vibhUSita karanepAle jisaprakAra karNapUra ( karNAbhUSaNa ) kAnoM ko vibhUSita karatA hai| coladeza ( ayodhyA kI dakSiNa dizA saMbaMdhI deza) kI ramaNiyoM ke kuca (stana) rUpI phUloM kI adhakhilI kaliyoM se krIr3AkaranevAle, pallyadeza (paJca dvAmiladeza) kI ramaNiyoM ke Siyoga duHkha ko utpanna karanevAle, kumsaladeza (pUrvadeza) kI siyoM ke kezoM ke viralIkaraNa meM tatpara, malayAcala kI kamanIya kAminiyoM ke zarIra meM nakhakSata karane meM tatpara, parvata saMbaMdhI nagaroM kI ramaNiyoM ke darzana karane meM vizeSa utkaNThita, karnATaka dezako triyoM ko phaphTa ke sAtha AliGgana karane meM catura, hastinApura kI siyoM ke kuca-kalazoM ko usaprakAra AcchAdita karanevAle jisaprakAra kacuka ( amphara-Adi ghana vizeSa ) kucakalazoM ko AcchAdita karatA hai, aise he rAjan ! Apa kAzmIra deza kI kamanIya kAminiyoM ke mastakoM ko kucAma-tilaka rUpa AbhUSaNoM se vibhUSita karate hai||210-2115|| matabharata iti.| |-ttippnnii-nrtne 1. AjJepAlakAra / 2. aakssepaaldvaar| 3. rUpakAlaMkAra va pokaza ( 16) mAtrAzAlI paddhatikA chan /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvAsa pApIzvara bhUramaNIzvara ydidmligunny| uktaM kicittvatstutakRtividhi na mahodaya // 212 // etA // rivirAmandira sundarendra *zrIrAjan malairnarevaiH / sTo'si dRSTAH kSipi zitIzaH kAmairna kerutsavakAribhiste // 213 // istAgataistridivalokagamaistasmAntarAlanirataizca sapasajAtaiH / 99 jagatrayapurIprathine tadeha ko nAma vikramaparAkramavA nihAstu // 214 // so'pi rAjA tayorevamabhinandatoci vapuSi cAnabhyajanasAdhAraNa madhuratAM nirvarNya 'svedaM karatalasparzenApi hAsaukumArya vapuH ka cAyaM vayaHpariNAmakaThororapi mahAsatrAdhironiyamakA sthArambhastapaH prArambhaH kvemAni pada nivedana pazumAni kallipallavacchaSiSu karacaraNatakeSu lakSaNAni ka cAyamAdiva evAjanma bhikSA kasama kramaH prakramaH / aho Azcaryam / kathamAbhyAmasatyAM nIto'yaM nirdezaH / pRthvIrUpI strI ke svAmI, samasta guNoM ke nivAsa sthAna aura adbhuta udayazAlI aise he rAjAdhirAja ! prakAra he jo tuma ApakA guNagAna kiyA gayA hai, vaha ApakI stuti karane meM sahI hai / ukta guNagAna zracaryajanaka nahIM hai, kyoMki Apake guNa isase bhI vizeSa haiM ||212|| lakSmI ke nivAsa sthAna, indra- sarIkhe manoza aura striyoM ke lie kAmadeva ke samAna vizeSa priya aise he rAjana! jo rAjA loga ApakI zaraNa meM Akara natrIbhUta hue haiM aura jinhoMne ApakI sevA kI hai, unhoMne Apake prasAda se kauna-kauna se dhyAnanda janaka bhoga prApta nahIM kie ? sabhI bhoga prApta kiye * || 213|| he rAjan ! isaprakAra Apake aise zatru-samUhoM se, jo ki bandIgRha meM par3e hue haiM, jo svargavAsI ho cuke haiM aura jo bhAga kara patoM kI guphAoM ke madhya bhAga meM sthita hai / arthAt-- jinhoMne dIkSA dhAraNa kara parvatoM aura guphAoM meM sthita hokara tapazcaryA kI hai, ApakI zUravIratA tIna lokarUpI nagarI meM vikhyAta ho cukI hai taba isa saMsAra meM Apako chor3akara kauna puruSa vikramavAna aura parAkramazAlI ( sAmarthyazAlI va udyamazAlI ) hai ? apitu koI bhI vikramazAlI aura parAkramI nahIM hai / / 214 // ukta prakAra guNagAna karate hue kSullaka jor3e kI anokhI zArIrika sundaratA aura vacanoM kI madhuratA dekhakara mAridatta rAjA ne bhI nimnaprakAra mana meM vicAra kiyA - "kahA~ to inakA pratyakSa dikhAI denevAlA anaukhA sukomalakAnta zarIra jisakI svAbhAvika komalatA, hastala ke sparzamAtra se bhI naSTa hotI hai aura kahA~ inake dvArA dhAraNa kI huI aisI uma tapazcaryA, jise yuvAvasthA ke paripAka se kaThora indriyoMSAle vizeSazaktizAlI mahApuruSa bhI dhAraNa nahIM kara sakate / isIprakAra kahA~ to azokavRkSa ke kisalaya- sarIkhe inake hAtha, paira, aura talune, jinameM Da prathivI ke svAmI (cakravartI) kI rAjyavibhUti ke sUcaka cinha i hupa dRSTigocara horahe haiM aura kahA~ inake dvArA aisI kaThora sAdhanA Arambha kI gaI hai, jisameM janma- paryanta bhikSAvRti se jIvana-nirvAha kI paripATI pAI jAtI hai| aho ! bar3e Azcarya kI bAta hai ki ina donoM ne apane zArIrika zubha cinhoM dvArA zubha phala batAnevAle sAmudrika zAka ko kisa prakAra se asatya pramANita diyA ? H * auaurAja iti ka0 / 1. pattA chanda, kyoMki 6 mAtrAoM se yukta ghattAchanda hotA hai, kahIMpara 62 mAtrAe~ bhI hotI haiM, isake 27 bheda haiN| tathA cotaM padaM pAchandaH / pattAlakSaNaM yathA kvacidviSamitrAbhirbhavati / saptaviMzatibhedA pattA bhavati / saMskRta TIkA pU. 109 se samula 1. AkSepAlaGkAra / 3. samuccaya va bhAkSepakAra / 4. vimAlaMkAra / paSTimAtrA mitA bhavati / sampAdaka
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye ki va nIlamaNisasthAne kunsaleSu, zizirakaraparArdhatAM bhAjayoH, tara hArekzavillIpu, ratnasamuca yaM locanayugalayoH, kaustubhAspati kapAlapu. amRtadhArApravAimAlApaSu, gambhIra nAmayoH, [ gambhIratramAlApaSu !, pravAlapallayollAsa rahanAdayoH. mudhArasaprabhA smitiSu, pravetaHpAzAbhavagaviSaye, kamyukAnti kaNThayoH, vIcivilasitAni vAhAsU, lakSmIvivAni karataleSu, ramAvezmazobhAmuraHsthalayoH, vizeSatA yaha hai ki isa kSuTaka-yugala kI anokhI sarvAGga-sundaratA dekhakara aisA pratIta hotA haimAnoM-isake nirmAtA pratyakSIbhUta brahmA ne samudra ko pArivAra sahita ( anya samudroM ke sAtha) vizeSarUpa se daridra (nirdhana ) anA diyA hai| udAharaNArtha-- isake nIlamaNi-sarIkhe kAntizAlI keza-samUha dekhakara aisA mAlUma par3atA hai-mAnoM-brahmA ne unameM kezoM ke bahAne se indanIla maNiyoM kI kiraNe yA prakara utpanna karate hue samudra ko anya samudroM ke sAtha vizeSa daridra ( maNi-hIna) banA diyaa| isake candramese manojJa mastakoM ko dekhakara aisA vidita hotA hai-mAnoM-brahmA ne unameM mastakoM ke chala se candramA kI pradhAnatA utpanna karate hue, samudra ko vizeSa rUpa se daridra-nirdhana ( candra-zUnya ) banA diyA hai| isakI jalataraja-sI cancala bhoheM dekhakara aisA jJAta hotA hai mAnoM prajApati ne unameM jhukATayoM ke maSa se samudra kA caznala taraGga-pAkta hI utpanna kI hai aura jisake phalasvarUpa usane samudra ko sapArayAra vizeSa daridra (varaja-hIna ) banA diyA hai| mANikya-sarIkhe manojJa pratIta honevAle isake netroM kI ora dRSTipAta karane se aisA pratIta hotA hai-mAnoM-prajApAte (brahmA ne unameM netrI ke miSa se kRSNa, nIla va lAla ratnoM kI rAzi hI utpanna kI hai aura jisake phalasvarUpa hI usane samudra ko parivAra sahita vizeSa daridra (ratnarAzi-zUnya / banA diyaa| isake camakIle Atazaya manoja gAloM ko dekhakara aisA jAna par3atA haimAnoM brahmA ne kapala ( gAla / taloM ke bahAne se unameM kaustubhamANa ko utpanna karate hue samudra ko vizeSa parida ( kaustubha maNi se zUnya ) banA ddaalaa| isake Avezaya madhura svaroM ko sunakara aisA jAna par3atA hai-- mAnoM-prajApati-prayA ne, svaroM ke miSa se inameM amRta dhArA kA pravAha hI pravAhita karate hue samudra ko abhya samudroM ke sAtha daridra ( amRta-zUnya ) banA diyA hai| isakI atizaya manojJa nAsikAoM kI ora hATapAta karane para aisA hAta hotA hai-mAno-mAsikAoM ke bahAne se inameM gambhIratA utpanna karate hae brahmA ne samudra ko sapAraMvAra dAre kara diyaa| isake atimanojha lAlIvAle oMTha dekhakara aisA mAlUma par3atA hai-mAno-brahmA ne proSThoM ke bahAne se inameM mUMgA kI kopaleM utpanna karate hue samudra ko saparivAra bhAgya-hIna banA ddaalaa| isakI manoza manda musakyAna dekhakara aisA mAsUma par3atA hai-mAnoMbrahmA ne isake bahAne se hI isameM amRtarasa kI kAnti bharate hue samudra ko daridra ( amRta-zUnya ) kara diyaa| isake manojJa kAnoM ko dekhakara aisA bhAna hotA hai-mAnoM-prajhA ne isake kAnoM meM dikpAla ke mAyudha utpanna karate hue samudra ko vizeSa daridra (Ayudha-hIna) kara diyaa| isIprakAra isake zakha sarIkheM manojJa kATha dekhakara aisA mAlUma par3atA hai-mAnoM-kAThoM ke miSa se majhA ne inameM dakSiNAvarta zaMkha kI zobhA utpanna mate hue samudra kA bhAga phor3a diyaa| isakI taranoM sarIkhI caJcala bhujAe~ dekhakara aisA pratIta hotA hai'mAnoM-unameM brahmAne saraGga-zobhA utpanna karate hue samudra kI durdazA kara DAlI-use taraja-hIna kara diyaa| isake sundara istatala dekhakara aisA jAna par3atA hai-mAnoM-brahmAne unameM lakSmI ke cinha hI banAe haiM, jisa ke phalasvarUpa samudra ko bhAgyahIna kara ddaalaa| isake lakSmIgRha-sarIkhe manojJa vRdaya-sthala dekhakara aisA jAna 1. koSTAina pAtra ] saMskRna TaMkA ke prAcAra meM nahIM honA caahie| kyoMki use samanvayapUrvaka pUrSa gazca meM / / praviSTa kara diyA gayA hai-sampAdaka
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama zrAzvAsa trayezilatAni vaSiSu, bhAvartavibhramaM nAbhidezayoga, pRthustvaM nitambadeze, vRttaguNanirmANamuruSu, muktAphalaprasUti raNanakheSu, zAvAyarasanirbharatavaM cAsya mithunasya tano, amena mujA prajApatimA nUna saparivAraH pArAvAra parva para dAridrayamAninthe / bhapi ca / yatrAmasena samajanma vibhAti vizva, ponnunA saha rasiM bhajatemAmIH / chAvaNyameva madhuratvamupaiti yatra sahade kimiva spamarya namo'sya // 215 // iti kSaNaM ca pratricinsya bhUpaH sapramaya tanmidhuma bhASe / ko nAso na kA kulaM patra bhUva janma // 21 // majJAtasaMsAramukhaM ca bAlye jAtaM kutaH pravrajanAya cetaH / etammama prArthanato'bhidheya santo hi sAdhuSvanukUlavAcaH / / 21 // par3atA hai mAno-brahmA ne unameM hRdaya sthala ke miSa se lakSmI kA manaMdara hI utpanna kiyA hai| isakI udararekhAe~ aisI mAlUma par3a rahI haiM-mAnoM-brahmA vArA utpanna kiye hue vetroM ke kampana hI haiN| isake nAbhideza kI gambhIratA dekhakara aisA pratIta hotA hai-mAnoM-prajApati ne nAbhi ke bahAne se usameM jala meM bhaiyara par3ane kI zobhA utpanna karake samudra kA bhAgya phor3a diyaa| isake nitamba ( kamara ke pIche ke bhAga) dekhakara aisA jAna par3atA hai-mAnoM-brahmA ne unameM vistIrNatA utpanna karate hue samudra ko saparivAra varidra kara diyaa| isake gola Uru (nirohoM) ko dekhakara aisA pratIta hotA hai-mAnoM-vidhi ne unameM vartula (golAkAra ) guNa kI racanA karate hue samudra ko daridra kara diyaa| isake motiyoM-sarIkhe kAntizAlI caraNa-darakha dekhakara aisA khAta hotA hai--mAnoM-almA ne unameM motiyoM kI rAzi utpanna karate hue samudra kA bhAgya phor3a diyA / isa yugala kA sarvAGga sundara zarIra dekha kara aisA mAlUma par3atA hai mAnoM-isakA zarIra kAntirasa se ota-prota bharate hue brahmA ne samudra ko anya samudroM ke sAtha vizeSa daridra (kAnti-hIna ) banA diyaa| isa munikumAra-yugala-khullakajor3e-ke anaukhe saundarya kA varNana kaSi phisaprakAra kara sakatA hai? athavA kisake sAtha isakI tulanA kara sakatA hai ? jisa anaukhe saundarya meM isakA gharaNa se lekara mastaka paryanta sApa zarIra amRta ke sAtha utpanna huA zobhAyamAna horahA hai| arthAt-jisakA samasta zarIra amRta-sarIkhA ujvala kAntizAlI hai| jisameM kamala lakSmI (zobhA) candramA ke sAtha anurAga prakaTa kara rahI hai-saMtuSTa horahI hai| arthAt-isake netra-yugala nIlakamala-sarIkhe aura mukha candramA-sA hai evaM jisameM saundarya madhuratA ke sAtha vartamAna hai| athavA jahA~para namaka bhI mIThA ho gayA hai| arthAt-jahA~ para prApta hokara khArI vastu amRta-sI miSTa hojAtI hai // 215 // tatpazcAt usane (mArivatta rAjA ne) uttaprakAra kSaNabhara bhalIprakAra vicAra karake prastuta munikumAra-yugala (kSullakode) se vinayapUrvaka kahA-ApakI janmabhUmi kisa deza meM hai.? evaM kisa vaMza meM ApakA paSitra janma humA hai! aura ApakI cittavRtti, sAMsArika sukhoM kA svAda na lesI huI bAlyAvasthA meM hI aisI kaThora dIkSA ke grahaNa karane meM kyoM tatpara huI? merI vinIta prArthanA ke kAraNa Apako mere ukta tInoM praznoM kA uttara denA caahiye| granthakAra kahate haiM ki aisI nIti hai ki sajana puruSa ramatraya kI ArAdhanA karanevAle sAdhu puruSoM ke sAtha hitakAraka va komala vacana bolanevAle hote hai| // 216-217 / / 1. utprekSAlaMkAra / 2. AkSepa va upamAlaMkAra / 3. arthAntaranyAsAlaMkAra /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka campUkAThace muvikumAra-vAmbara dIkSAnmunInAM saMkIrtana rAtrisadasya yuktam / tathApi tatkartu paciSye bhavanti bhavyeSu hi dhyAnampovitpAsvAmasamaH skArasphura skevAnAmbhodhivarekadeza vizasastrailokyaveDAvalaH / / / 218 / / AzimaNDana bhavatpAdavAnmokSaH zrInAtha prathitAnyayasya bhavato bhUpAjinaH zreyase // 219 // so'yamAzAditaksA mahendrAmaramAnyadhIH / devAne saMtasAnabhyaM vasvanI jinAdhipaH // 220 // iti katArkikaloka hAmaNeH bhIma mideva bhagavataH ziSyeNa sadyo'navadyagadyapadyavidyAdhara cakravartizikhaNDanIramana zrIsomadevasUriNA viracite yazodharamahArAja pari yazastilakAparanAti mahAkAvye kathAbatAro nAma prathama 103 CITROE ukta praznoM ko sunakara muni kumAra ( abhayarUci kSullaka ) ne kahA- sAdhu puruSoM ko dIkSA grahaNa ke sivAya dUsare deza va vaMza kA kathana karanA ucita nahIM hai tathApi maiM ( abhayaruci kSullaka, jo ki pUrvabhava meM yazastilaka athavA yazodhara rAjA thA ), ukta tInoM bAtoM kA kathana karane meM prayatna kruuNgaa| kyoMki mukti lakSmI kI prApti kI yogyatAzAlI bhavyapuruSoM ke prati ziSTa puruSoM kA anurAga honA svAbhAvika hai' / / 216 / / he lakSmIpati mAridatta mahArAja ! zrIbhagavAn bhahanta sarva RSabhAdi tIrthakara, jinhoMne zuklaSyAna rUpI teja dvArA andhakAra-samUha (jJAnAvaraNa- Adi ghAtiyA karmoM kI 45 prakRtiyA~ aura nAmakarma kI 16 prakRtiyA~ isaprakAra saba milAkara 63 karma-prakRti rUpa andhakAra samUha) ko samUla naSTa kiyA hai aura jinakA tInaloka rUpI velA parvata ( samudra taTavartI parvata ) lokAloka ko pracuratA se vyAsa karanevAle ( jAnanevAle) aura yogiyoM ke citta meM camatkAra utpanna karanevAle kevalajJAna rUpa samudra ke taTa ke eka pArzvabhAga meM zobhAyamAna ho rahA hai / evaM jisake caraNa-kamala namaskAra karate hue indroM ke mastakoM ke AbhUSaNa haiM, vikhyAta harivaMza meM utpanna hue ApakA sadA kalyANa karane meM samartha ho / 219 // [ so'yamAzArpitayazA ] vaha jagata prasiddha pratyakSIbhUta jinendra bhagavAma jisakA zubhra yaza dazoM dizAoM meM vyApta hai evaM [ mahendrAmaramAnyadhIH ] jisakI kevala jJAnarUpI bhuddhi samasta rAjAoM va deSoM dvArA pUjI gaI hai, [ deyAte saMtatAnanvaM ] Apa ke lie nirantara ananta sukha denevAlI ( vastvabhISTaM jinAdhipaH ) abhilaSita vastu ( mukti lakSmI ) pradAna kareM ||22|||isaprakAra samasya tArkika (SaDdarzana - vettA ) cakravartiyoM ke cUDAmaNi ( zirorana yA sarvazreSTha ) zrImadAcArya 'nemideva' ke ziSya zrImatsomadevasUri dvArA, jisake caraNa-kamala tatkAla nirdoSa gadya-padyavidyAdharoM ke cakravartiyoM ke mastakoM ke AbhUSaNa hue haiM, race hue 'yazodharacarita' meM, jisakA dUsarA nAma 'yazAstilakacampU mahAkAvya' hai, 'kathAvatAra' nAmakA prathama AzvAsa ( sarga ) pUrNa hucA / 1 isaprakAra dArzanika cUDAmaNi zrImadambAdAsajI zAstrI va zrImatpUSya AdhyAtmika samta bhI 105 luka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcArya ke pradhAna ziSya jainanyAyatIrtha, prAcInamyA yatIrtha, kAvyatIrthaM va Ayurveva vizArada evaM mahopadezaka Adi aneka upAdhi-vibhUSita sAMgaranivAsI zrImatsundaralAlajI zAstrI dvArA racI huI zrImatsomadevasUriviracita yazAslikacampU mahAkAvya kI 'yazastilaka- dIpikA' nAma kI bhASA TIkA meM 'kathAvatAra' nAmakA prathama AzvAsa ( sarga) pUrNa huA / 1. arthAntaranyAsAlaMkAra / 2. rUpaka va atiza bAlaMkAra / 3. kAvya-saundarya atizayAlaMkAra evaM isa ThIka ke cAroM caraNoM kA zurU kA eka eka akSara milAne se 'somadeva' nAma bana jAtA hai| ataH prastuta anyakAra AcArya zrI maiM apanA amara nAma ahita kiyA hai--sampAdaka
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsa zrIkAnyAkucakumbhavibhramadharavyApArakapatrumAH svrgstriijnlobmotpldhnaakriitaarthaagmaaH| janmApUvibhUtivIkSaNapathaprasthAnasiddhAzivaH puSa vAsumanaso matAni jagamaH syAvAvivAdaviSaH // 1 // syAdvAdI (syAdasti' va syAmAsti-Adi sAta bhaGgoM-dharmoM-kA pratyeka vastu meM nirUpaNa karanevAle arthAt-aneka dharmAtmaka jIva-Adi sAta tatvoM ke yathArthavaktA-mokSamArga ke netA-vItarAga ya sarva RSabhadevaprAvi tIrthakkara) dvArA nirUpaNa kI huI dvAdazAGga zAstra kI aisIM vANiyA~, tInaloka meM sthita bhavya prANiyoM ke manarayoM ( svargazrI va muktilakSmI kI kAmanAoM kI pUrti kreN| jo cakravartI kI lakSmIrUpI kamanIya kAminI ke kucakalazoM kI prApti hone se zobhAyamAna honevAle bhanyaprANiyoM ke manorathoM kI usaprakAra pUrti karatI hai jisaprakAra kalpavRkSa prANiyoM ke samasta manorathoM-icchAoM kI pUrti karate haiN| arthAtjo jaina-bhAratI cakravartI kI vibhUtirUpa ramaNIka ramaNI ke kucakalazoM se phrIr3A karane kI bhavyaprANiyoM kI icchA-pUrti karane ke lie kalpavRkSa ke samAna hai| isIprakAra jo, svarga ko deSiyoM ke netrarUpa kuSalayoMcandradhikAsI kamaloM ke dhana meM bhakta puruSoM kA vihAra karAne meM samartha haiM, isalie jinakI prApti saphala (sArthaka) athavA kailikaraNa nimitta hai| adAla-jisa jAnakAratI ke prasAda se vidvAn bhaktoM ko svarga kI indra-lakSmI prApta hotI hai, jisake phalasvarUpa unheM vahA~para deviyoM ke netrarUpI candraSikAsI kamalo ke knoM meM yatheSTa krIr3A karane kA saubhAgya prApta hotA hai| eyaM jo saMsAra meM prApta honevAlI sarvotkRSTa bhukti lakSmI ke nirIkSaNa-mArga meM kiye jAnevAle prasthAna ke prArambha meM usaprakAra mAnalika nimitta (kAraNa) haiM, jisapakAra siddhacakra-pUjA saMbaMdhI puSpAkSatoM kI AziSa-samUha, svargazrI ke nirIkSaNa-mArga meM kiye jAnevAle prasthAna ke prAraMbha meM mAGgalika nimitta hai| arthAt-jisa jaina-bhAratI ke prasAda se vidvAm bhakta puruSa ko sarvotkRSTa muktilakSmI kI prApti hotI hai, kyoMki muktilakSmI kI prApti ke upAyoM ( samyagdarzanazAnadhAritra) meM jainabhAratI ke abhyAsa se utpanna honevAlA samyagjJAna pradhAna hai, kyoMki 'Rte bhAnAnna muktiH arthAt-pinA samyagjJAna ke mukti nahIM hosakatI ||1|| * syaadvaadvissH| s.| 1. sarvapAniyamatyAH yathAdRSTamayekSakaH / sthAcchandastAvake nyAye nAnyeSAmAtmavidviSAm // 1 // harasvayaMbhUstotra se / arthAt-aisA syAt' ( kisI apekSA se ) zabda, jo vastutatva ke sarvathA ekAntarUpa se pratipAdana ke niyama ko nirAkaraNa karatA hai aura pramANa-siddha vastutatya kA kapana apekSAoM (vividha ghaTikoSoM) se karatA hai, bhApake anekAntavAdI aIdarzana meM hI pAyA jAtA hai. vaha ('syAt' zabda) Apake sivAya dusare ekAntapAdiyoM ( baudAdikoM ) ke darzana meM nahIM hai, kyoMki ve mokSopayogI Atmatatva ke sahI svarUpa se anabhijJa hai // 1 // tathA coktam--bhAratyA vyavasAye va jigISAyAM rucau tthaa| zobhAyAM paJcasu prAhuH viyani pUrvasUrayaH / sU. TI.se saMkalita--sampAdaka 2. ruupkaalaar| * uktazloka meM banabhAratI ke prasAda se cakravartI kI vibhUti kI prApti, indralakSmI kA samAgama aura muktizrI kI prApti kA nirdeza kiyA gayA hai| ataH uka nirUpaNa se yaha samajhanA cAhie ki jainabhAratI ke prasAda se nimraprakAra sapta paramasthAnoM kI prApti hotI hai| tathA ca bhagavajinasenAcArya :--'sajjAtiH sadgRhasthatvaM pArimaNya surendratA / sAmrAjya paramAItma nirvANaM ceti saptA' // 1 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 pazastitakacampUcamye yA nAsokapatimAnasarAhasI vivAdhIsvaravicAravihAradevI / matyAdhipacavaNabhUSaNaratnAho sA va zriyaM vitastAvinagArapasUtiH // 2 // mahobAstraprAsAdaprakAzanakIrtikRta devatAmahaH mahAmumAvatopalAsArasaTisaditAlikAsampAla dharmAvalokamahIrAva pariprAsamastatAmozeNAMvinirNaya, samAkaLya-asti salbiheva kTsaeDamaNDalIvibhAgavicitre bharatakSetra prahasiptadhamuvasatikAmsojantA nAma nikhilalokAbhizApavilAsibastusaMpattinirastasurapAipamar3ho janapadaH / miyA mahANi zrIdaninAnyabhyupaparibhiH / yatra maisargiko prIti bhavanti sukUtAtmanAm // 3 // sabase patra mehAni kheuttaIkamaNDavaiH / pezAsakulAnIva kajholeH jhIravAridheH // 4 // yaha jagaprasiddha aisI jainabhAratI-dvAdazAGgavANI-Apa logoM ke lie svargazrI va muktilakSmI pradAna kare / jo devendroM ke manarUpa mAnasarovara meM vihAra karanevAlI rAjaha~sI hai| arthAtjisaprakAra rAjahaMsI mAnasarovara meM yatheSTa krIr3A karatI hai usIprakAra yaha jainabhAratI bhaktoM ko svarga ra indra-pada pradAna karatI huI unake manarUpa mAnasarovara meM yatheSTa krIr3A karatI hai| jo vidyAdhara-rAjAbhoM aura gaNadharadevoM ke vicAroM kI gRhadeSatA hai| arthAt-jisake prasAda se bhakta puruSa, vidyAdharoM ke svAmI va gagadharadeca hote hue jisakI gRhadevatA ke samAna upAsanA karate haiM evaM jo bharata cakravartI se lekara zreNika rAjA paryanta samasta rAja-samUha ke kAnoM ko suzobhita karane ke lie rala-jar3ita suSarNamayI karNakuNThala hai| bhAvArtha-jisa dvAdazAGga vANI ke prasAda se bhaktapuruSa svargalakSmI vidyAdhara rAjAoM kI SibhUti aura bhUmigocarI rAjAoM kI rAjyalakSmI prApta karate hue muktilakSmI ke anaukhe vara hote hai| aisI vaha dvAdazAna-vANI Apa logoM ko svargazrI va muktilakSmI pradAna kare // 2 // ukta kSullaka yugala meM se sarvazrI abhayaruci kSullaka ne mAridatta rAjA se kahA-he rAjan ! ApakI kIrvirUpI kula-devatA tInaloka rUpa maila ko prakAzita karatI hai, isaliye Apa logoM ke sammAnanIya hai| mApane mahAprabhArarUpI pASANoM kI vegazAlI varSA dvAya kalikAlarUpI duSTa hAthI athavA kAle sA~pa ko girA diyA hai| Apa dharmarakSA meM tatpara hote hue samasta zAkha-mahAsamudra kA nizcaya karanevAle hai, ataH he mAridatta mahArAja ! Apa hama logoM kA deza, kula va dIkSA-praNa kA vRttAnta dhyAna pUrvaka sunie khaNDoM ke deza-SabhAgoM se Azcaryajanaka isI jambUdvIpa saMbaMdhI bharatakSetra ke AryakhaNDa meM pesA ... 'anti' nAma kA deza hai, jisane apanI manojJa kAnti ( zobhA ) dvArA vAloka kI kAnti tiraskRtalanita kI hai evaM jisameM samasta logoM ko abhilaSita vastue~ prApta hotI hai, jisake phalasvarUpa jisane / kalpavRkSoM kA ahaGkAra tiraskRta kara diyA hai| jisa acanti deza meM puNyavAn puruSoM ke gRha dhanAdi lakSmI ke sAtha aura lakSmI pAtradAna ke sAya evaM pAtradAna sanmAnAdi vidhi ke sAtha svAbhAvika sneha prApta karate haiM // 3 // jisa prakAra kSIrasamudra ke taTavartI parvatoM ke samUha, usakI tarakoM se suzobhita hote haiM, usIprakAra vahA~ ke gRha bhI kIr3A karate hue bachar3oM ke samUhoM se zobhAyamAna hote the / / 4 / / 1. rUpAlabAra / 2. upmaalNkaar| TippaNIkAra-vimarza-zriyA gRhANi zrIdaniH' ityatra paMcamAkSarasya gurutvaM na sAdhuH paMcamaM laghu sarvatretivacanAca 'pradakSiNArcivyAjena svayameva svayaM ddo| tayA bhramo ca bhagnena tathApyaduSpratyAsti meM bhavaM // 1 // ityAdi mahAdhIkA prayogadarzanAn / saTi. (ka: se saMkalita-sampAdaka / 2. dIpakAlabAra / 4. upamAladvAra /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' d dvitIya AzvAsa bana sarvAH kAntAH kuTTimabhUmayaH / haMbai: esasIva sudugadabhASibhiH // 5 // prajAprakampsasyAyAH sarvadA yA bhUmayaH / mudhyantI zAmarAvAsakalpamumavana bhiyam / 6 // nisthaM kRtAtitheyena thenukema sudhArayaiH / patrAkriyanta devAnAmapAryAH kAmayenavaH // 7 // vibhramallAsamayaM vInAM vilokitaiH / hasA na bahu sabhyate ghusavo'nimiSAGgAH // 8 // jIvita kIye yatra dazanAma viNamhaH / vapuH paropakArAma dharmAya gRhamAmam // 9 // ari vidyAgamaitra yauvanaM gurUsecyA sarvasaGgaparityAgaiH saMga para vayaH // 10 // dvAveva ca janau yatra basato vasatiM prati / arthimyavAGmukho yo na yuddha yo na parAmukhaH // 11 105 freskAra praphulita kamaloM se vyApta hue tAlAba komana va aspaSTa vANI bolanevAle rAjahaMsoM se manohara pravIta hote haiM usIprakAra prastuta avanti deza kI kRtrima bhUmiyA~ bhI komala a wepaSTa vANI bolanevAle jamIna para girate hue mana karanevAle sundara yoM se manohara pratIta hotI thIM ' // 5 // jisakI bhUmiyA~ ( kheta ) sadA prajAjanoM kI manacAhI yatheSTa dhAnya- sampatti se paripUrNa thIM, isalie aisI mAlUma hotI thI mAnoM ve svargaloka saMbaMdhI kalpavRkSoM ke upavana kI lakSmI curA rahI haiM // 6 // amRta sarIkhe madhura dugdhapUra se sadA atithi satkAra karanevAle jisa anti deza kI sadyaH prasUta ( taskAla meM vyAI huI ) gAyoM ke samUha dvArA jahA~para devatAoM kI kAmatue~ nirarthaka kara dIgaI thIM // 7 // jahA~para bhrukuTi dakSepoM ( kaTAkSa - vikSepoM) dvArA sundara pratIkSa honevAlI gopiyoM kI vilAsapUrNa tirI citavanoM se mohita hue ( ullAsa ko prApta hue) devatA loga apanI apsarAoM (deSiyoM ) ko vizeSa sundara nahIM mAnate the; kyoMki unheM apanI deviyoM ke nizcala netra manohara pratIta nahIM hote the" || 8 // jahA~para janatA kA jIvana kIrtisaMcaya ke lie aura lakSmI-saMcaya pAtradAna ke hetu evaM zarIradhAraNa paropakAra- nimitta tathA gRhastha jIvana dAna-pUjAdi dharma prApta karane ke lie thA // 6 // jahA~para prajAjanoM kA vAlyaka ( kumArakAla ) vidyAbhyAsa se malata thA va yuvAvasthA gurujanoM kI upAsanA se vibhUSita thI evaM vRddhAvasthA samasta pariyoM kA tyAga pUrvaka jainezvarI dIkSA ke dhAraNa se suzobhita hotI thI / / 10 / / jise avantI deza meM pratyeka gRha meM do prakAra ke manuSya hI nivAsa karate the| 1-o udAra hone ke phalasvarUpa yAcakoM se vimukha nahIM hote the| arthAt unheM yatheSTa dAna dete the aura 2 - jo vIra hone ke kAraNa kabhI yuddha se parAmukha ( pITha pheranevAle ) nahIM hote the / arthAt - yuddha bhUmi meM zatruoM se yuddha karane taiyAra rahate the| niSkarSa -- jisameM dAnavIra va yuddhavIra manuSya the / / 11 / / 1. upamAlaGkAra / 2 hetu alaGkAra / 3. hedUpamAlaGkAra / 4. hetUpamAlaMkAra / 5. dIpakAkAra / * bAlyaM vidyAgamairyazretyanena 'zaizave'bhyasta vidhAnAmityekamitice 'vAmbe vidyANAmarthAn kuryAtkArma yauvane, sma vire dharma mokSaM ceti vAtsyAyanokimasya kaveranyasya cAnusarataH kasyacidapi doSasyAbhAvAttadukaM 'miSyandaH sarvazAstrANA yatkAbhyaM tatra doSabhAk' lokokimanyazAoktima cisyema bruvan kaviH // 1 // lokamArgAnugaM kiMcikkicicchAnurga / utpA kiMcitkavitvaM trividhaM ve // 2 // iti 60 li0 sarTi0 prati (ka) se saMkalita - sampAdaka / 6. dIpakAlaMkara, 1 * aticAlaMkAra / 14
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 yazastimakapampUkAvye - bahisa mArgabhUminu nisagAMdomanuSyamanIvitasamasaMpAvimaH sakalokopasevamAnasaMpatriH pANipatyApitaspatiyocidisApasAmAmapi saMpAditasAmaitrImanobhirapahasitasurakAnanAnokovanadevIdAnamApacAbhistalamiH, 1 bhanenIracaraninikalApacApaprakalAnilAmdolitapAkhindIsaMtatimiraviravikAsollAsasvarUpahArakairabAravindamakaranpavi. spandasaMdohAmovasaMmitAbhapuSpaikcAmanAsIvinodalahastorArahavahAribhirvicaritAratapratidivaseMdi vijadevArcanopayogabhAgimirjadevApAninaH sarapradeza, madhumamadhupAnavazakozakozakAvaralijakkAsavAsarAmaparimaloslAsibhilekhamukhpavaikhAnasa. jasamApayodhiURUITA-miDampiAkhApakhavayasavotpacimivisakaraparakIsaTisamapaiH pAkisalavAkaambitaprasUnamadhIlagnisansavisabasavisaMvaranevApravAH, jisa bhavanti deza meM prajAjanoM kI vRddhiMgata bhI aisI khamiyA~ ( zobhAe~) kevala apane apane sthAnoM para usapranAra siMgala horahI thI, jisaprakAra kumArI kanyAe~ navIna kara prApta karane ke pUrva kevala apane-apane sthAnoM (mAvA-pitA ke gRhoM) para vRddhiMgata hotI-padavI rahatI hai| jinhoMne (lakSmiyoM ne) nagara ke vAhya pradezoM kI mArga-bhUmiyoM para vartamAna aise vRkSoM, tAlAvoM, vismRta latA-samUhoM aura dUsare aise banameNiyoM ke vRkSoM dvArA matithiyoM ke manoratha pUrNa kiye the| kaise haiM ke vRkSa ? jimakI lakSmI ( pattoM, kopaloM, puSpa ca phalAdi rUpa zobhA) svabhAvataH samasta mAnavoM ke manorathoM sarIkhI (anukUla ) utpana huI thii| arthAt-jo svabhAvataH apanI puSpa-phalAdi rUpa lakSmI dvArA samasta mAnavoM ke manoratha pUrNa karate haiN| jinakI puSpa, phala va chAyAdi rUpa lakSmI prAvaNa zrAdi se lekara cANDAlAdi paryanta samasta mAnavoM dvArA AsvAdana ( sevana ) kI jArahI thii| phaloM mAsemake rahane ke kAraNa jinhoMne manuSyoM ke hasta-kamaloM para phaloM ke gamale samarpita kiye| jinhoMne svargaloka sambandhI muniyoM ke cittoM meM bhI dAnamaMDapa -sadAvarta ke sneha ko utpanna kiyA hai| jinhoMne apanI lakSmI dvArA koloka sambandhI vanoM ( nandanavana-Adi) ke kalpavRkSa tiraskRta (lajita ) kiye haiM aura jo vanadevI kI satAzAlA ( sadAvarta sthAna ) sarIkhe manokSa pravIta hote the| kaise hai vAsASa sthAna ? jinhoMne aisI pracaNDa vAyu dvArA, jo bahuta se jalacara pakSiyoM ( iMsa, sArasa va cakravAAdi) kI zreNI kI paMcalavA se usama huI thI, taraja-paMktiyA~ kampita kI haiN| jinake jala pracuratara vikAsa se ukSasanazIla kuvalaya (pandra vikAsI kamala). lAlakamala, kumuda Sa zveta kama kI makaranda ( puSparasa } binduoM ke kSaraNa-( girane) samUha kI sugandhi se mizrita the| jo caMcala kamalinI ke pattoMrUpI jhayoM ke uThAne se [chAyA karane ke kAraNa ] atyanta manohara pratIta hote the| jinake dvArA varSA Rtu ke bina tiraskRta kiye gae the| kSIrasAgara-sI ujvala jalarAzi se bhare hue hone ke phalasvarUpa jo svarga ke indroM kI aImva-pUjana ke kArya kA Azraya karaNazIla the evaM jo aladeviyoM kI pyAja sarIkhe the| kaise savAmarahapa? jo avaroM ke puSparasa-pAna rUpa madyapAna ke adhIna kamaloM ke madhyabhAgalapa / sarAphAtroM se maraNa hotI haI kesaroM kI bhaya kI vizeSa sugandhi se ullasanazIla (atizaya zobhAyamAna) horahe the| jo devarSiyoM dvArA kiye hue puSpa-puNTana (cor3anA) ke yogya the| arthAt-devaSigaNa bhii| jina savAoM se phUloM kA saMcaya karate the| jinhoMne aise manoja puSpoM dvArA, sAhaba ( devopAna ) kI puSpotpatti virakata kI thI, jo indra saMbaMdhI mastaka ke samabhAga ke prazasta AbhUSaNa the| jinhoMne (latAmaNDapoM ne) kalpavRkSa kI lagoM kI racanA kA avasara tiraskRta kiyA thaa| jinhoMne kara (hAtha) sarIkhe komala pacoM para puSpamaJjarI kI mAlAe~ dhAraNa kI thIM aura jo vasantarUpa rAjA ke kIr3A sarIkhe the|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . . . . dvitIya mAthAsa mAdhyama nikhitabhugamajanajanitamanorayAmAsimiH paribhatAbhogabhUmibhUkahaprabhAva pAsavAnonmukhapuNyAlekhibhiH vanarAjimAkhibhiH tAttiyayaH prAlA bhani liyA gayAbaramA paramANammannu vistArapAmAsuH / mArgopAntavanamAvaliyAyApanItAprapA puurvaabhyrmsrovtiirnnpaannnyaatdehshrmaaH| pupairmandamuvaH phalairmatadhiyastopaiH pRtambIunAH pAnthA yantra pAnti kelikamalagyAlokahAradhiyaH // 11 // api ca yatra pakSAdhyakAra: suvarNadakSiNA, madhunamAyamaH samAsaMvadhu, paradArodantaH kAmAgameSu, kSaNikasthitirdazabakhzAsaneSu, cAlaviNasaH pRpavaraveSu, bhAvasaMkaraH saMsargavidyAsU, kaise haiM dhanazreNI ke vRkSa ? samasta loka ke manoratha pUrNa karanevAle jinhoMne devakuru ca uttara kuru-Adi bhogabhUmi saMbaMdhI kalpavRkSo kA mAhAtmya tiraskRta kiyA thA evaM jinakI pavitra AkRti phala dene ke lie utkaNThita thii| jisa aSanti deza meM aise pathika, krIDAkamala saMbaMdhI puSpamAlAo kI caMcala lakSmiyA~ (zomAe~ ) dhAraNa karate the, jinakA garmI se utpama huA phaSTa, mArga ke samIpavartI udyAna vRkSa-paMkti ke pattoM kI chAyA dvArA dUra kiyA gayA thaa| jinakA zArIrika zrama ( kheva ), jala se bhare hue nikaTavarsI tAlAboM se bahatI huI zItala samIra (vAyu) dvArA naSTa kara diyA gayA thaa| jo phUloM kI prAmi se vizeSa ikti the aura vRkSoM ke bhAmrAdi phala prApta hojAne ke phalasvarUpa bhojana kI AkAMcA rahita hue jinhoMne jala-krIr3Ae~ sampanna kI thI' / / 1 / / jisa avanti deza meM palavyavahAra' suvarNa-dakSiNAoM ke avasara para thA / arthAtjahA~para prajA ke loga suvarNa ko kauTe para tolate samaya yA suvarNa-vAna ke avasara para pAlamyavahAra (parimANa vizeSa-4 rasI kA parimANa) se tolate the yA lena-dena karate the, parantu yahA~ ke dezavAsiyoM meM kahIM bhI pala vyavahAra (mAMsa-bhakSaNa kI pravRtti) nahIM thaa| jahA~para madhu samAgama gharSapravartanoM meM thaa| arthAt-varSa vyatIta hojAne para eka bAra madhu-samAgama (basanta Rtu kI prApti ) hotA thA parantu prajAjanoM meM madhu-samAgama (madyapAna) nahIM thaa| jahA~para paga-vArA-udanta kAmazAstroM meM thaa| arthAt-utkRSTa striyoM kA vRttAnta kAmazAstroM meM zravaNa kiyA jAtA thA athavA ullikhita thA na ki kulaTAoM kA, parantu yahA~ ke prajAjanoM meM para-dArovanta (dUsaroM kI striyoM kA sevana ) nahIM thA athavA 'pareSAM vidAraNaM yA paradArA' arthAt-dUsaroM ke ghAta karane kI anIti prajAjanoM meM nahIM thii| jahA~para ghRNika-sthiti bauddha darzanoM meM thii| arthAt bauddha dArzanikoM meM samasta padArthoM meM pratikSaNa vinazvaratA svIkAra karane kI mAnyatA thI, parantu yahA~ kI janatA meM kSaNika sthiti (kahe hue vacanoM meM caMcalatA) nahIM thii| arthAta vahA~ ke sabhI loga kaI hue pacanoM para da rahate the| jahA~para cApalApilAsa (capalatA) vAyu meM thaa| parantu yahA~ ke prajAjanoM meM cApalavilAsa (parakhiyoM ke Upara istAdi kA kSepa) nahIM thaa| athavA [cApa-la-vilAsa arthAt-cApaM lAtIti cApalaM tasya vilAsaH ] arthAt yahA~ ke logoM meM nirarthaka dhanuSa kA mahaNa nahIM thaa| jahA~para mAvasakara bharataRSi-racita saMgIta zAstroM meM thaa| arthAt---- bhASasaMkara ( 46 prakAra ke saMgIta saMbaMdhI bhAvoM kA mizraNa yA vividha abhiprAya ) saMgIta zAroM meM pAyA jAtA thA, parantu prajAjanoM meM bhASa-saMkara (kriyAoM-kartavyoM kA mizraNa) nahIM thaa| arthAt -- yahA~ ke brAhmaNAdi mhoM va pramacArI-prAvi AzramoM ke kartavyoM meM vyAmizratA (eka varNa kA kartavya dUsare varNa dvArA pAlana kiyA 1. upmaalhaar| 2. upamAlaMkAra / 3. palaM mAsaM parimANaM ca / 4. madhu madhaM vasantatha /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilAkacampUkAvye savAminaH prAsAlatiyu, sammati:kAyeSu, kaskavitAkarNanaM puruSaparIkSAma, rAmasapAtaH pattraka deSu, bandhavidhikhIrAma ji meda pAhateSu, upasargayogo bhASa, nipAtatiH zabdAstreSu, dopacintA bhiSAdayaneSu, bhAnizamana yAka jAnA ) mahI bhii| arthAt- samasta prANAdi SaNoM ke loga apane-apane kartavyoM meM tatpara hote hue dUsare varNaka kartavya nahIM karate the| jahA~para paradravyAbhilASa mandiroM ke nirmANa meM thA / arthAta-vahA~ ke loga mandiroM ke nirmANArya para-vya-abhilASa karate the| arthAt-utkRSTa (nyAya se upArjana kiye hue) pana kI thA utkRSTa praSTa kI icchA karate the, parantu prajA janoM meM para-dravya-abhilASA ( dUsaroM ke dhana ke apaharaNa kI lAlasA)nahIM thii| jahA~para +akramagati sapoM meM pAI jAtI thii| arthAt-jahA~para akramagati (binA pairoM ke gamana karanA ) sAMpoM meM thI, parantu vahA~ ke logoM meM akramagati ( anyAyapravRtti) ndrI yo| jahA~para karakaThinatAkarNana, sAmudrika zAsoM meM thaa| arthAt-hAthoM kI kaThinatA rUpa pina dvArA zubha phala kA nirUpaNa sAmudrika zAmoM meM pAyA jAtA thA, parantu prastuta deza meM kara-kaThinatAzravaNa (rAbaTeksa kI adhikatA kA bhavaraNa) nahIM thaa| jahA~para zastrasaMpAta (churI-auraha zakoM kA vyApAra) kATane meM athavA nAgavallI ke pattoM ke kATane meM thA.kinta indriyoM ke kATane meM zavoM ra prayoga nahIM hotA thaa| jahA~para bandhavidhi ghor3oM kI kIsAnoM meM thii| arthAt jahA~para ghor3oM kI maudAmoM meM bandha-vidhi ( vRkSoM kI jar3oM kA pIr3hana) pAI jAtI thI, parantu janatA meM pandhavidhi (lohe kI sAkanoM dvArA bA~dhane kI vidhi) nahIM thii| jahaoNpara laGgabheda zAsoM meM thaa| arthAt liGgabheda (kIlika, pulisa napuMsakaliGga bheda-doSa ) prAkRta vyAkaraNa zAloM meM pAyA jAtA thA, parantu janatA meM lika bheSa (jananendriya kA chedana athavA tapasviyoM kA pIr3ana ) nahIM thaa| jahA~para uipasargayoga dhAtuoM (bhU,ba gambAdi kriyAbhoM ke rUpoM) meM thaa| mAt-bhU-Adi dhAtubhoM ke pUrva upasarga (pra-parA-Avi upasarga) bore jAte the parantu muniyoM ke dharmadhyAnAdi ke avasara para upasarga-yoga ( upadrayoM kI upasthiti ) nahIM vaa| jahA~para nipAtazruti vyAkaraNa zAstroM meM thii| arthAt-nipAtazruti (nipAta saMzAvAle adhyaya zabdoM na pravaNa athavA purandara, pAyama, sarvasaha aura dvipaMtapa-ityAdi prasiddha zabdoM kA zravaNa ) jyAkaraNa zAstroM meM thI parantu nipAvabhuti (prANiyoM kI hiMsAvAle yajJoM-mazvamedha va rAjasUya-Adi kI vidhi ke / samarvaka vedoM kA pracAra athavA sadAcAra-skhalana ) janatA meM nahIM thii| 'jahA~para doSa-cintA (pAta, pica kaphoM kI vikRti ra vicAra) vaiyaka zAstroM meM thI, parantu janatA meM yodhacintA ( dUsaroM kI nindA bhugalI karanA) nahI thii| isIprakAra jAhA~para nAmanizamana zabdAlArazAlI zAstroM meM thaa| arthAt mAnizamana (padoM kA viccheda) zabdAlAroM meM sunA jAtA thA, parantu mAnizamana (jIvoM kA pAveM ranA bhaSayA nava kA khaMDana karanA yA bhAganA) janatA meM nahIM thaa| A viSiyanurAkIkAta iti g-| A sataraghakIr3Asa ityarthaH / 1. vA coka-kalamakarimI hastI pAdau vA pnikomso| yasya pANI ca pAdau ca saspa rAjya vinirdita // 1 // yastilaka saMsthata TIkA pu. 1.1 se saMgrahAta--sampAdaka / / bharAvyaM para paradAra / mamaH ampAya: paraNAmAvara / ali hastathA / kibInapuMsakArI pakhI c| 1 upasarga: upadavaH prpraadidh| nipAtaH svAcArazyapaH pravizabdoccAraNaM ca / doSAH painyaayaa| paataayaa| mApasAcarma vishvmy|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 dvitIya AzvAsa sItAharaNazravaNamitihAseSu, bandhukaladdAkhyAnaM bhAratakathAsu, kuruvRttiH ke kisthAneSu dharmaguNacchedaH saMgrAmeSu, kuTilatA kAmakodaNDakoTiSu / kiM / dharme yatra manorathAH praNayitA yatrAtithiprekSaNe hA yatra manISitAni matayo yatrokhaNAH kIrtiSu / satyeya manAMsi vikramavidhau yatrotsava dehinAM yatrAnye'pi nisargasaGganipuNAste se ca santo guNA // 13 // rang fronAtA pRthuvaMzatipurI // 14 // saudhanadadhvajAprAntamaNidarpaNalocanA yA svayaM tridazAyAlakSmI danumivotthi // 15 // zobhate yatra sadmAni sitayaiH / irAdizikharANIva navanirmAkanirgamaiH // 16 // thA, jahA~ para *sItA haraNa - zravaNa arthAt - sItA ( janakaputrI ) ke hare jAnekA zravaNa, rAmAyaNAdi zAstroM meM parantu sItA haraNa - zravaNa - arthAt lakSmI (dhana) kA uddAlana ( durupayoga yA nAza ) janatA meM nahIM thaa| jahA~para bandhu - kalaha - zrAkhyAna arthAt - yudhiSThira va duryodhana Adi bandhuoM ke yuddha kA kathana, pANDavapurANa athavA mahAbhArata Adi zAstroM meM thA parantu vahA~para bhAiyoM meM pArasparika kalaha nahIM thI / jahA~para kuraGgavRtti (mRgoM kI taraha uchalanA ) krodAbhUmiyoM para thI / arthAt krIDAsthAnoM para vahA~ ke loga hiraNoM- sarIkhe uchalate the parantu vahA~ kI janatA meM kuraGgavRtti ( dhanAdi ke hetu prItibhaGga ) nahIM thI / jahA~para dharma-gurucheda ( dhanuSa kI DorI kA khaNDana ) yuddhabhUmiyoM para thA, parantu dharma-guNa- cheva ( dAnapUjAdirUpa dharma va brahmacaryAdi guNoM kA abhAva ) vahA~ ke logoM meM nahIM thA evaM jahA~para vakratA ( Ter3hApanA ) kAmadeva ke dhanuSa ke donoM konoM meM thI, parantu vahA~ kI janatA kI vitta vRttiyoM meM vakratA (kuTilavAmAyAcAra ) nahIM thI / 1 kucha vizeSatA yaha hai jisa avanti deza meM prANiyoM ke manorathoM kA jhukAva, dharma (dAnapuNyAdi) pAlana kI ora prema kA jhukAva sAdhujanoM ko AhAradAna dene ke lie unheM apane dvAra para dekhane kI ora, mAnasika icchAoM kA jhukAva vAna karane kI ora pravRta thA / isIprakAra unakI buddhiyA~ yazaprApti meM saMlagna rahatI thIM aura manovRtti kA jhukAva sadA hita, mita va priya bacana bolane kI ora thA evaM jahA~ ke loga parAkrama prakaTa karane meM utsAha zIza the| isIprakAra SahA~ ke logoM meM ukta guNoM ke sivAya vUsare udAratA va vIratA Adi prazasta guNasamUha svabhAvataH paraspara prIti karane meM pravINa hote hue nivAsa karate the ||13|| usa aSati deza meM ikSvAku Adi mahAn kSatriya kuloM meM utpanna hue rAjAoM kI rAjadhAnI vikhyAta ( prasiddha ) pAyinI nAma kI nagarI hai ||14|| rAjamahaloM para AropaNa kI huI dhvajAoM ke bhAgoM para sthita hue raktamayI darpaNa hI haiM netra jisake aisI vaha ujjayinI nagarI aisI pratIta hotI yI - mAnoM svarga lakSmI ko dekhane ke lie dI svayaM U~ce uThI huI zobhAyamAna horahI hai // 15 // jisaprakAra kailAsa parvata ke zikhara navIna sarpoM kI kauMcaliyoM ke milane se zobhAyamAna hote hai usI prakAra usa nagarI ke gRha-samUha bhI zubhra dhvajAoM ke phaharAne se zobhAyamAna ho rahe the ||16|| *sautA jAnakI lakSmI / 1 kurazaH kustinRtyaM sugavA kussitarahaM yA bhagavaducchalamaM vA / 1. parisaMkhyAlaMkAra / 2- yA khorcA' yatra sAdhAraNaM kicidekatra pratipAdyate / abhyatra tasA parisaMyodhyate mayA // " saM-TI- pR0 203 se saMkalita - sampAdaka / 3. dIpaka samucayAlaMkAra / 4. jAti-bhalaMkAra / 1 5. uzprezAlaMkAra / 6. upamAlaMkAra / .
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye napAnamAlA yatra topmH| bhAntIya melAmandinitambAH sAbhiSaH // 10 // zrImatvamapirammANi vA imboNirvate / zaraNamIsaparyAsa viphalAbAmarakriyAH / / 18 // sarva cIbhivaDAmA miSTocAmapAepaNaH / paurakAmaduhA yatra bhAgabhUminumA iva // 19 // maka simAniva jAlamAgonunai hatAH / vRbhA ratiSu zairANAM yantravyavanaputrikAH // 20 // candropalamAlA nizi candrAtapazusaH / iranti pana hamyANi panvayArAgRhabhiyam // 21 // patra sauSAmme sampavibhamaNAH kSaNam / omAdhvani sutaM yAnti ravilyamdanavAdhinaH // 22 // passthabhittimaniyotItA patra nizAsvapi / viyogAya na kokAnAM bhavanti gRhadIpikAH // 23 // sgagAya yA vittAni visaM dharmAya dehinam / gRhANyAgantumogAya vinayApa guNAgamaH 24 / / sastravarmani pAnyAnA bahudAsaparimAhAt / mUDhImadhamti cetAsi yatrAbhyupagamoniSu // 25 // jisameM navIna va komala pattoM kI mAlAoM ke cinhoMvAlI toraNa-paMktiyoM (vandanamAlA-zreNiyoM) usaprakAra zobhAyamAna hotI thI jisaprakAra karadhonI se veSTita hone ke kAraNa Ananda utpanna karanevAle gRhalakSmI ke nitamba ( kamara ke pazcAdbhAga) zobhAyamAna hote haiN| jisa nagarI ke antaHpura ke mahaloM ne, jo ki krIr3A karate hue mayUroM se manohara the, gRha lakSmI kI pUjAoM meM kiye jAnevAle camaroM ke upacAra (Tore jAne ) niSphala kara diye the / / 18 / jisa ujjayinI nagarI meM, samasta chahoM RtuoM (hima, zizira, vasanta, prISma, varSA aura zarada Rtu) kI lakSmiyoM se alata hai zobhA jinakI aise gRha saMbaMdhI kamIcoM ke vRkSa, bhogabhUmi ke kalpavRkSoM sarIkhe nAgarikoM ke lie vAcchita phala dete hue zobhAyamAna horahe // 19 // jisa ujjayinI nagarI meM rAtri meM gRha saMbaMdhI jharokhoM ke mArgoM se pIche se AnevAlI (pahanevAlI) siyA nadI kI zItala, manda va sugandhita vAyu dvArA isa nagarI ke nivAsiyoM kI saMmoga-krIr3A meM salAhue kheda ko dUra karane ke hetu yantroM dvArA saMcAlita kIjAnevAlI paloM kI putaliyA~ vyartha kara dIgaI vI, kyoMki vahA~ ke nAgarikoM kA ratikliAsa se uttama huA khera siprA nadI kI zIla, manda sugandhi mAyu dvArA, jo ki unake gRhoM ke marokhoM ke mArga se praviSTa horahI thI, dUra hojAtA thA / / 20 // jisa nagarI ke gRha, rAtri meM aise candrakAnta-maNimayI bhittiyoM ke anabhAgoM se, jinase pandra kiraNoM ke saMsarga-za jana-pUra caraNa horahA thA, phukhyAroM kI gRha-zobhA ko tiraskRta kara rahe the / // 21 // sUrya ratha ke ghor3e, jisa nagarI ke rAjamahaloM ke apramAgoM (zikharoM) para sthApita kiye huye kalazoM para saNa bhara vizrAma kara nene ke phalasvarUpa yAca mArga meM sukhapUrvaka (vinA kheda uThAe) prasthAna karate hai / / 22 // jisa nArI kI gRha-vAvar3iyoM, gRhamitiyoM para jar3e hue ramoM kI kAntiyoM se camakatI huI sadA prakAzamAna rahatI thI, jisake phalasvarUpa meM rAtri meM bhI pakavA-pakalI kA viyoga karane meM samartha nahIM thI, kyoMki pAvadinoM ke nikaTavarsI cakamA cakabIko rasamayI mitiyoM ke prakAra se rAtri meM bhI dina pratIta hotA bhA' / / 23 / / jisameM nAgarikoM kI lakSmI pAtradAna ke liye thI aura citravRtti dhArmika kAryavya-pAlana ke liye vI evaM gRha atimi-satkAra ke nimitta ye sathA vidyAbhyAsa Adi guNoM kA upArjana binayazIta banAne ketu bA // 24 // jisa nagarI kI dAnazAlAoM ( sadAvarta sthAnoM) ke mArga para pAnI-loga itanI adhika saMkhyA meM ekatrita hovAte the, jisase ki yAcaka pAnthoM kI vittavRttiyA~, vAtAroM ko uThakara namaskAra 1. upmaalNkaar| 2. hetuupmaalNkaar| 1. upmaalNkaar| 4. jaati-mlkaar| 5 upamAlaMkAra / prtissstuuemaalNdhr| .. mraantimaankaar| 4. dIpacakAra /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsa sarasvAni vAdhanAM sarvavastUni bhUbhRtAm / hrIvAnAM sarvasArANi yatra saMjagmire mithaH // 26 // vayasthA bhogabhUmInAM sadhIcI surasaMpadAm / AlI va bhogabhUtInAM yA babhUva nijazriyA // 27 // apApavimokSAntanetrApAGgazilImukhAH / mudhA kunti kAminyo yatra kAmAnagarjitam // 28 // akalI kAntAbhogAH patAkitalocanAH pRthutarakakumbhA madAlasavibhramAH / smararidrAH kAmoddAmA ivAzkalpitA tribhuvanajanAnIsomA vibhAnti yaGganAH // 29 // 111 yatra va kAminInAM cikureSu milaniSu dvidhAmAtrazena svAmisevAsu kekarA lokiteSu kuTilyaM na vinayopadezeSu bhUSA bhaGgasaMgamo na paraspara maitrISu, locaneSu varNasaMkaro ma kulAcAre vacana bolane meM kiMkarttavyavimUDha ( kina-kina dAtAoM ko namaskAra kiyA jAve ? isa prakAra ke vicAra se zUnya ) hogaI thIM || 25 || jisa nagarI meM sAtoM samudroM kI samasta ratna rAzi (zveta, pIta, harita, aruNa va zyAma ratna samUha ) aura parvatoM kI samasta yastue~ ( kapUra, kastUrI va candanAdi ) tathA dvIpoM kI samasta dhanarAzi paraspara meM sammilita ( ekatrita huI suzobhita thI' || 22 // jo ujjayinI nagarI apanI lakSmI se bhogabhUmi kI sakhI, devalakSmI kI mitrANI evaM karpUra, kastUrI va candanAdi bhoga sampati kI sahelI thI ||27|| jisa nagarI kI aisI kamanIya kAminiyA~, jo ki bhrukuTi ( bhoheM) rUpI dhanuSoM ke vilAsa yA nAmogrAma ( utAra-car3hAva se caMcala hue netroM ke prAntabhAga rUpI SANoM se suzobhita haiM. kAmadeva kA dhanuSa varSa ( ga ) nirarthaka kara rahI haiM ||28|| jisa nagarI kI kAma se utkaTa aisI kamanIya kAminiyA~, saMprAmArthaM sajAI gaI kAmadeva ke hAthiyoM kI ghaTAoM ( samUhoM ) sarIkhI zobhAyamAna horahI haiN| kaisI haiM ve kamanIya kAminiyA~ aura kAmadeva kI gaja - ( hAthI ) ghaTAe~ ? jinakA vistAra kezapAza rUpI vizAla dhvajAoM se manoza hai, jinake netra patAkita ( choTI dhvajAoM se vyApta haiN| jinake kaThina aura U~ce kuca ( stana ) hI manoha kalaza haiM, jinakI bhukuTiyoM ( bhohoM ) kA pilAsa (kSepa - saMcAlana ) yauvana- mada se manda udyamazAlI hU~ evaM jinhoMne apane anokhe saundarya dvArA tIna loka saMbaMdhI prANiyoM ke citrA kSubdha ( calAyamAna ) kiye haiM ||26|| jisa yinI nagarI meM nisara kRSNatA * navIna yuvatI striyoM ke kezapAzoM meM thI / arthAt unake kezapAza nisargekRSNa (svAbhAvika kRSNa - bha~varoM va indranIla maNiyoM jaise zyAma va camakIle ) the parantu yahA~ samyaSTi nAgarikoM ke caritroM meM nisargakRSNatA ( svAbhASika malinatA - durAcAratA ) nahIM thI / jahA~para dvidhAbhASa ( kezapAzoM ko kaMdhI dvArA do tarapha dAI bAI ora karanA ) khiyoM ke kezapAzoM meM thA, parantu mAnavoM kI svAmI sevAoM meM dvidhAbhAva ( do prakAra kI manovRtti - kuTila vidvRti yA donoM prakAra se ghAta karanA ) nahIM thA / jahA~para kuTilatA vakratA - TevApana ) ramaNIka ramaNiyoM kI kaTAkSa-vikSepavAlI tirI citavanoM meM thI parantu mAnavoM ke vinaya karane ke pataSa meM kuTilavA ( mAyAcAra yA aprasannatA ) nahIM thI / jahA~para bhrukuTi ( bhoheM ) rUpI latAoM meM bhaGga : saMgama (bilAsa pUrvaka Upara car3hAnA ) thA, parantu manuSyoM pArasparika maitrI meM bhaGga-saMgama ( vinAza honA) nahIM thA / para varNasaMkarA (veSa, kRSNa va rakta varNoM kA sammizraNa ) netroM meM thI, parantu vivAhAdi kulAcAroM meM varNasaMkaratA ( eka brAhmaNAdi varNa kA dUsare kSatriyAdi varNoM meM vivAha hone kA sammizraNa ) nahIM thI / 1. atizayArlakAra / 2 dIpakAlaMkAra 3. dIpakAlaMkAra / 4 upamAlaMkAra / 5. rUpaka va upamAlaMkAra kRSNasA phAlatA durAcAratA ca / * dvidhAbhAvaH ubhayathA vibhAgaH ubhayamevanA / kuTilatA vaktA asatA + bhaGgaH skSepaH nAzarava / $ rakAdayaH brAhmaNAdaya !
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye sthoparenu vivekavitA - parimApaneSu, madhyadezeSu daridratA na manISiteSu, nitamveSu mAtA na vidyAvyatikareSu, paraNanalelA vRddhivilopadarzanaM / vibhavamahotsara, pAdataTheSu pAsulatA na vRtteSu / vA devAyatanamahAniramodatAnaH sataH prINitapAnthasAha yakSmInivAsa hai| sapImirjaladevatAvasatibhirdevopamAnarjana svAvAsapurIva bhAti vibhaveranyaizca taissairapi // 30 // tasyA parAkamakuhArAtisamastArAtisaMtAnatA, sahasavarNAbhamAcAraparipAkhAnAma, gururiva rAjyalakSmIvinayopadezastha, prathamayugAvatAra haba saccaritrasya, dharmamUtiriva sasyavratasya, prahAtya iva salokAzrayaNasya, jahA~para yuvatI striyoM ke kuca (stana) kalazoM meM vivekaSikalatA ( paraspara saMjanavA ) thI, parantu paraspara eka dUsare ke sAtha pAlApa karane meM vivekavikalatA ( caturAI-zUnyatA) nahIM thii| jahaoNpara striyoM ke udarapradezoM meM diridratA ( kRzatA) thI, parantu manuSyoM kI vAJchita vastuoM meM daridratA (nirdhanatA ) nahI thii| jahA~para jar3atA (gurutA-sthUlatA )triyoM ke nitamboM (kamara ke pIche bhAgoM) meM thI, parantu manuSyoM ke vidyAbhyAsa-saMbaMdhoM meM jar3atA ( mUrkhatA ) nahIM thii| jahA~para vRddhi-vilopa-darzana (var3he huoM ko nihanI dvArA kATane kA darzana) pairoM ke nAkhUnoM meM thA, parantu lakSmI-prApti ke upAyoM (kRSi-vyApArAdi adyogoM) meM vRddhi-vilopa-darzana ( lakSmI ke naSTa hone kA darzana ) nahIM thaa| jahA~para pAMsulatA (dhUli. dhUsarita honA) pairoM ke valuoM meM thI parantu nAgarikoM ke paritroM meM pAMsulatA ( malinatA yA vyabhicArapravRtti ) nahIM thii| jo sajjayinI nagarI atyanta U~ce va vizAla jinamandiroM se, devatAoM kI krIr3A ke pravezapAle bagIcoM se, pathika samUhoM ke hRdaya saMtuSTa karanevAlI dAnazAlAoM (sadAvarta sthAnoM ) se, dhanAda 14 vaibhavazAlI gRhoM se, devatAoM kI nivAsabhUmi vApar3iyoM se evaM devatAoM sarIkhe sundara va sadAcArI mAnava-samUha se aura isIprakAra kI dUsarI jagaprasiddha dhanAdi saMpattiyoM se svargapurI ( amarAvatI ) sarIkhI zobhAyamAna horahI hai // 30 // aho, sajanatA rUpa amUlya mANikya kI prApti meM tatpara aura prasiddha 'dhaNDamahAsena' rAjA ke suputra he mAridatta mahArAja ! uktaprakAra se zobhAyamAna usa ujjayinI nagarI meM aisA 'yazoghe nAma kA Si rAjA thaa| jisane bhapane parAkramarUpa parazu dvArA samasta zatruoM ke kulavRkSa kATa DAle the| jo samasta ghoSi poM (brAhmaNa-Adi) aura AzramoM (brahmacArI-Adi) meM rahanevAlI prajA ke sadAcAra kI usaprakAra ratA - karatA thA jisapanara pitA apanI santAna kI rakSA karatA hai| jo rAjanIti-vidyAoM (bAndhIkSikI, raneva jayI, vArtA ya daNDanIti) ke vicAra meM vRhaspati-sarIkhA pAradarzI thaa| jo sadAcAra ke pAlana meM aisA / / mAlUma par3A thA mAnoM-kRtayuga kI mUrtimatI pravRtti hI hai| mathavA jo sadAcAra kA pAlana usaprakAra karatA thA jisaprakAra kRtayuga kI janatA kI pravRtti sadAcAra-pAlana meM svAbhAvika tatpara rahatI hai| o satyavrata kA pAlana karane se aisA pratIta hotA thA, mAnoM-dharma kI mUrti hI hai| jo paraloka prA lie moz2a-sA thaa| aryAn-jo pAralaukika sthAyI sukha kI prApti usaprakAra karatA thA jisaprakAra movAI mArga ( samyagdarzana-zAna cAritra) ke anuSThAna se pAralaukika zAzvata kalyANa prApta hotA hai| / viSaka: asaMlamatA cAturya c| ziridratA kRzatA apanatA / jatA gurutA mUrkhatA / dhimahata Azca shriib| pAMmulatA pAravArikatA bhUli bhUsaratA ca / 1. zleSa prisNkhyaalNkaar| 1, upamA ma samuccayAlaMkAra / .
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsa nidakAvAsa hava manobhilaSitastra, puSpAkara icolapatraparamparAgamanasya, bhUsarga va sarvazAdhivaguNAnAM samavAyaH, prajApatikhi lAbhavarNAnAM dhuri varNanIyaH, tArezvara iva caturudadhimadhyavartinaH kuvalyasya prasAdhayitA, zarassamayAva pratApavadhisaminamaNa halaH, hemanta iva paslavitApritamakandayA, zizira va dRSitadvidanApAGga pahajaH, vasanta iva samAnavitadvijAtiH, grISma iva zopitaparavAhinIpasaraH, payovAgama iva saMtapitA kA sabhI prabhA gaInamA snAnAgA sakatIra vizAradamasiH kssitiptiH|| jo manacAhI vastuoM ke prApta karane meM svargaloka jaisA samartha thaa| jisaprakAra vasanta Rtu mahotsaba zreNiyoM kI prApti kI kAraNa hotI hai usIprakAra jo mahotsava-zreNiyoM kI prApti kA kAraNa thaa| jo bhUmi kI sRSTi sarIkhA samasta pArthiva guNoM kA samavAya (AdhArabhUta ) thA | arthAt-jisaprakAra pRthivI-sRSTi meM samasta pArthiva guNa (pRthiSI ke guNa-bhAra-bahana-zrAdi va samudra-parvatAdhi ke dhAraNa kI sAmadhya) hote haiM usI prakAra jisameM samasta pArthiva-guNa ( rAjAoM ke guNa-udAratA va zUratA-Adi ) vidyamAna the| jo kIrtizAlI vidvAna puruSoM ke madhya meM usaprakAra sarvaprathama zlAghanIya (prazaMsanIya) thA jisaprakAra RSabhadeva bhagavAna kItizAlI vidvAna puruSoM ke madhya sarvaprathama prazaMsanIya va pUjya samajhe jAte haiN| jo cAroM samudroM ke madhyavartI kuvalaya (pRthvImaNDala) ko usaprakAra sAdhana karatA thA-acche rAjyazAsana dvArA ullAsa-yukta vibhUSita karatA thA-jisaprakAra candramA kuvalaya ( candravikAsI kamala-samUha) ko alaGkata (praphullita ) karatA hai| jisaprakAra zarada Rtu (Azvina-kArtika mAsa) pratApa-var3ita mitramaNDala (vizeSa tApa dvArA sUryamaNDala ko vRddhiMgata karanevAlI) hotI hai, usIprakAra jo pravApa-barddhitamitramaNDala (pratApa-sanika va kozazakti dvArA mitra rAjAoM ke deza vRddhiMgata karanevAlA ) thaa| jisaprakAra hemanta Rtu (mArgazIrSa va pauSamAsa) pallaSitakunyakundala ( aTTahAsa puSpalavAoM ko komala pattoM se vibhUSita karanevAlI ) hotI hai usImakAra jo pallaSita-Azrita-kundakunvana ( sevakoM ke kundakundala'-yajJAntasnAna-samUda-ko vRddhiMgata karanevAlA ) thA / jisaprakAra ziziraRtu ( mAgha va phAlguna) dUSita-palaja ( kamaloM ko mlAna karanevAlI) hotI hai usIprakAra jo duSita-viSavaGganA-apAGgapakaja (zatru-striyoM ke netraprAntarUpI kamaloM ko mlAna karanevAlA) thaa| jiMsaprakAra caturAja basanta samAnanvitadvijAti ( kokilAoM ko Anandita karanevAlI) hotI hai isIprakAra jo samAnanvitadvijAti (muniyoM yA jainabrAhmaNoM ko pramudita karanevAlA) dhaa| jisaprakAra prISmaRtu zoSita-paravAhinIprasara--kRSTa nadiyoM ke prasara-~-vistAra-kI zoSaka hotI hai isIprakAra jo zoSita-paravAhinIprasara (zatru-senA kA vistAra alpa karanevAlA) thaa| jisaprakAra varSA Rtu saMtarpitaara-nIpaka-pAdapa (dhArAkadamma ghRkSoM va dUsare vRkSoM ko cAroM ora se jalavRSTi dvArA santarpaNa karanepAlI) hotI hai pasIprakAra jo saMtarpita-vanIpaka pAipa ( yApakarUpa vRkSoM ko santuSTa karanevAlA) thaa| isIprakAra mahApuNyazAlI jo samasta dharma, artha, kAma va mokSa saMbaMdhI zAkhoM meM vicakSaNa buddhizAlI thaa| 1. tathA bAha--svAmI samantamadrAcArya:- . prajApatiryaH prapamaM jijIvidhaH pAzAsa kRSyAdiSu garbhasu prajAH / prabuvRttasyaH punaravatodayo mamatvato nirvivide vidovaraH // 1 // vRhattvayaMbhUstotra se saMgIta -sampAdaka artha-jisa RSabhadeva tIrthakara ne apasarpiNI kAla ke caturthakAka saMbaMdhI rAjAoM meM prathama prajApati ( samAda) hokara jIvanopAya ke jAnane kI icchA rakhanevAle prajApanoM ko kRSi va gyApArAdiSaTkoM meM zikSita kiyA thaa| punaH tamyajJAnI hokara Azcaryajanaka mAlmonati karate hue tatvajJAniyoM meM pradhAna hokara prajAjana, phuTamyojana, zarIra 3 bhogoM se virakta hue // 1 // 1. bhavabhUmA yatra tatra phudI prajati anmejayaH, itiH zrutiH- yazastilaka kI saMskRta TIkA pa* 21. se samudata - sampAdaka
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ mazaktirUpakAvye mAnanA prapitAmahaH pUrveNa tu pitA / trivedIdivizivimamarAmaH tridivAtaratkIrti kokIpatibhiH samaH // 31 // caturthanai samAsamma durvidyAmamapatnIH / catuHsamapasAraturambhobhavataH // 32 // parivase kare tyAgaH sasya vaktre kutaM sutau syAnanyavanAcevametadrUpatAM gA // 33 menAjito'tyartha kAmaM purapatA kRtAH / sakAmadhenavo vyarthAzcintAmaNiramaH // 34 // dharmasyAmA bANo nurpu ce praakmukhm| tato yathA bhavarivijayAya bhujadvayam // 31 // paraNe matsya prItiH zatrugama | dordaNDa eva yasyAsato vidvAnaH // 36 // jo isa janma kI apekSA se merA prapitAmaha ( pitA kA pitAmaha ) thA / arthAt - vartamAna meM mere pitA yazomati rAjA aura usake pitA yazodhara rAjA aura usake pitA rAjA yazorSa thA / aura pUrvajanma ( yazodhara paryAya ) kI apekSA se merA pitA thA' | 114 nahIM socanA jo trivedI (Rgveda, yajurveda va sAmaveda athavA sarka, vyAkaraNa va siddhAnta ) vettA vidvAnoM dvArA sammAnanIya aura nArAyaNa-sarIkhA parAkramI thA evaM jisakI kIrti svargaloka kI indrasabhA meM praveza kara rahI thI aura jo indra, gharaNendra va cakavarcI-sA pratApI thA // 31 // jisakI pravRtti cAroM pururthI ( dharma, artha, kAma va mokSa ) ke paripAlana meM tatpara thii| jo AnvIkSikI ( darzanazAstra), trayI (varNAmoM ke kartavyoM ko batAnevAlI vidyA ), vArtA ( kRSi va vyApArAdi jIvikopayogI kartavyoM kA nirUpaNa karanevAlI vidyA) aura daNDanIti ( rAjanIti ) ina cAroM vidyAoM ke pAradarzI vidvAnoM meM zreSTha thaa| jo cAra siddhAntoM (jaina, zaiva, vaidika va bauddhadarzana ) ke rahasya kA jJAtA thA aura jisakI kIrti cAroM samudroM meM vikhyAta thIM // 32 // jo anokhe nimnaprakAra dharmAdi prazasta guNarUpa AbhUSaNoM se azakta thA / udAharaNArtha - jisakA cinta dharma (ahiMsA) rUpa AbhUSaNa se, karakamala vAnarUpa AbhUSaNa se, mukha satyabhASaNarUpa alaGkAra se aura karNayugala zAstra -zravaNarUpa AbhUSaNa se vibhUSita the* // 33 // vAcaka-loka ke manoratha vizeSarUpa se pUrNa karanevAle jisane abhilaSita vastu denevAlI kAmadhenu, cintAmaNi aura kalpavRddha Adi vastue~ syartha kara dI thIM // 34 // jisa yazorgharAjA kI donoM bhujAe~ zatruSoM ko parAjita karane ke liye isaliye samartha thIM, kyoMki bAja to dharmasyAga se (dhanuSa dvArA chor3e jAne ke kAraNa aura dUsare pakSa meM nyAyamArga kA ulana karane ke kAraNa ) vijayazrI prApta karatA hai evaM manuSa yuddha ke avasara para parAGmukha ( DorIvAle bhAga ko pIchA karanevAlA aura dUsare pakSa meM kAyaratAvaza pITha pheranevAlA) hokara vijayazrI prApta karanevAlA hotA hai // 35 // usa khana ko vikAra hai, jo buddhabhUmi para zatru kaSThoM ko chinna-bhinna karane meM anurakta nahIM hai, isIkAraNa (denA hone ke mitra se pratyupakArazUnyatArUpI doSa hone ke kAraNa) jisakA bhujarUpI daeDa hI zatruoM kA kSaya karanevAlA huccA - " / / 36 // ukta pATha i. li0 saTi- ka dha se saMkalita / mu0 pratau tu 'jamato' iti pAThaH / 1. mAlaMkAra / upamA - atizayAlaMkAra / 3. atiza vAlaMkAra | samukAruGkAra | 5. upamAlaGkAra / 6. shlessaalngkaar| 7. rUpaka - slevAlaGkAra / 8. tathA coca kRtakAryeSu bhRtyeSu nopakurvanti ye nRpAH / janmAntare'dhinAM te syustadgrahahirAH // 1 // varSAt jo rAjAloga, unakI kArya-siddhi karanevAle sevakoM kA pratyupakAra nahIM karate, ve bhaviSya janma meM una sevakoM ke jo ki anmAntara meM adhika aizvarya prApta karanevAle hote haiM, graha-kiDara ( gRha-sevaka ) hote haiN| - yazastilakakI saMskRta TrIkA pR0 112 se samuddhRta-sampAdaka / 4. dIpaka, upamA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . . . . dvitIya bhASAsaH 115 memAnamaryagrauNDImayopaiH kuberAyaH / prasthApita vizpAlakAbhUSaNanimaH // 6 // . mamavatko'pi nAbhAga yasya lakSmI bhabhujaH / nAbhAga iti tenAlI pAye jagato REM. niSpakamahIbhAgo nirvipakSamahodayaH / nityAyAdhamanaH mApa paH paraM mAhabotsavam // 19 // bhUpateryaspa mAkandamayaMgamAH / babhUrbhuvanezAnA: karmarAma kIpA .. guNAravAmaperyasya mahAsvambanitane / sA avakanAramba sabhAkummAyane yayA // 41 // yA sarvalokAnAM yo kSa zitirakSaNa / yaH svayaMbhUrjagavAde zriyA pusmopamaH // 42 // prAganimandarahimAcalasetubandhamayAvamaspakamidaM bhuvana vilokma / / svIyaM pAyaH pUvare yamanaskiAtIvamalAdupari poSamivAvaratAra // 43 prtaapkmpilaasuraasurjodhprismmngrsoditossissvijyaamaasvnvisstkvikpaalsevaasmpraadhmupaayniikRtaayaavmvmpirmmohaasvaadonmbmdhukrkulkolaahllmhkrinnddimaabmbrkrighttaa| jisa yazodharAjA ne isa saMsAra meM adbhuta tyAMga, vikrama aura yazarUpI kamajoM dvArA dipAla narendroM athavA indrAdikoM ke karNAbhUSaNoM kI zobhA nirAkRta (tiraskRta ) kI thI' // 37 / / jisa rAjA kI lakSmiyoM ( dhanoM) meM koI bhI prabhAga (dhanAza grahaNa na karane vAlA) nahIM huA / arthA-sabhI loga isake dhana se lAbha ugate the; kyoMki yaha vizeSa udAra thaa| ataH jagata ke prANiyoM dvArA mAnA huA yaha "nAmAga' ( vimoSa puNyazAlI ) yaha dUsarA nAma prApta karake loka meM viSyAta mA 138 // jo yazodharAjA kevala AhaSa-utsayoM (IzvarapajA-mahotsavoM) se vibhUSita thA, parantu baha nizcaya se kavApi bAhaya utsava (yuddha saMbaMdhI utsava ) ko prApta nahIM huA ; kyoMki yaha, kSudrazatru-rahita dezavAlA, zanu-rahita udayazAlI aura upadravoM se zUnya prajAvAlA mA ||36jis yazodharAjA kI AmravRkSa kI mAriyoM ( bAlariyoM) sarIkhI kIniyA~, indra, dharaNendra pAruSI-mAdi ke kAnoM ke AbhUSaNa-nimitta huI // 40 // guNarUpI ratnoM ke samudra jisa korSamahArAja kA ujvalIkaraNa-vyApArazAlI yaza majhAeDamandira meM sadA amRta se bhare hue paTa ke samAna bhAcaraNa karatA hai ||4shaa jo yazorghamahArAja sanmArga-pradarzaka hone ke phalasvarUpa samasta pracAjanoM ke netra athavA prakSuSmAna kulakara the| jo pRthvIpAlana meM vipakSaNa athavA prajApati the| isIprakAra jo prajAti meM zrIbrahmA yA zrI RSabhadeva the evaM lakSmI se alata hone ke phalasvastha mAprapaNa yA zrIkRSNa the / / 12 / / jisa yazodhamahArAja ne apane zubhra yaza ko vizAla (mahAna ) aura dabAja, astAcala, himAcala (himAlaya ) aura setubandha (dakSiNa parSata ) kI sImAvAle manuSya ka ko bhasi aspa (vizeSa choTasa) jAnakara, use apane zubhra yaza ko) pandra ke bahAne se bhAmAza meM aura zeSanAga ke bahAne se adholoka meM vibhakta kara diyA thaa| aAm-jana usakA vistRta zuna mAraka sImAvAle koTe se manuSya lopha meM nahIM samAyA to usane use candra va zoSanAga ke bahAne se samasaH bhAkAza. meM ma adholoka meM pahu~cA diyA / arthAt usakI kadra ba zeSanAga-sI ujvala pasorAzibIna loka meM vyApta thI // 43 // . aise samasva rAjA loga, aise jisa 'yazo' rAjA kI sevA karate the| jinhoMne (jina 1. upmaaldvaar| 1. shlessopmaalaar| * bhAivastu pumAnyAge sAre'pyAhavastathA iti vizvaH / arthAtmAipa canda yazapa yuvani po paryoM meM prayukta hotA hai| 3. tu-alAhAra / 4. upamAlahAra / 5. rUpaka va upamAlaMkAra / 6. saha-alaMkAra / 5.uphamAsakAra / bhanakaratoditavijayAmAsvamaseSotsAhitasakalAhimAlapatAkimIrAkham' iti kA /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazasvilakanAmyUkAvye samasikamAvazeSakadanAduruvinodadinIsAjAmeSajarANanivadAH samupAnItaladhanAvadhivividharanakhacitavaghakAbanasicayanisyAH pradarzita nijAmbayaparamparAyAtApahasitamurasundarIvibhramAmbholsaMdI: siSevire dharaNipatayaH / / mauNIyadhairyavijayArjanasaMkayAM yaM varganti guNimo sugaravarAzim / bhaudAryanijitasurAmakAmadhenuM ca stuvanti agatAM patayo mApa // 44 // yena niHzeSaviSTapaniviSTaviSTakaNTakotpATamArpita karakapAgaMna nijabhujavijapArjanajanitajagatkalyANaparamparaNa ca nitAntakhAtaparyastapuraparyantadharagayA samaimAtaGgasaMgatagehagocarAH praharivihArAkulitaniketanavIdhayaH / rAjAoM ne ) aise hAdhiyoM ke samUha, yazoI gArAja ke tiTaka meM upadhita vi the, jo ki akuza kI maryAdA se saMcAlita kiye jAte the aura jinhoMne mada ( gaehasthala-Adi sthAnoM se bahanevAlA madajala ) rUpa madya kI sugAndha ke pAsvAda-yaza iSita hue athavA matta hue bha~vara-samUhoM ke mahAra zabdoM se bAjoM ke vistAra dvaguNata kiye the| isIprakAra jinhoMne aise kulIna ghor3oM ke samaha, bhaiMTa meM upAsthata kiye the, jo kor3oM kA maryAdA se saMcAlita kiye jAte the aura saMgrAma hI jinakI gaiva kIr3A thI evaM jo acchI taraha zikSita kiye gae the| eva jinhoMne pUrva puruSoM se socata kI huI ghanarAzi aura nAnA prakAra ke ranarjAData kavaca (bastara) aura suvarNamayI basoM ke samUha bheMTa kiye the aura jinhoMne apanI kula-zreNI meM utpanna huI aura anIkhe lAvaNya-caza deviyoM ke vilAsa ko tiraskRta karanevAlI uttama kanyAoM kI zreNI maiMTa kI thii| kaise haiM yazorgha rAjA ? jisane pratApa (duHsaha teja) dvArA samasta surAsura lokoM (kalpavAsI, bhavanavAsI, vyantara va jyotiSI devoM) ke svAmI kampita kiye the| jisakI samasta rAjAmoM kI sevA-samaya { utsava saMbaMdhI lagna-samaya ) kI zomA, nirantara atyanta utkRSTa pradAgvajaya sambandhI nagAr3oM ke zabdoM dvArA sUcita kI jAtI thii| guNavAn tInaloka ke svAmI (indrAdi), isa samaya bhI syAga va vikrama kI khyAti, dhairya aura / / dimbijaya saMbaMdhI kathAnakoM meM jisa yazorgha mahArAja kA, jo ki guNarUparasoM kI rAzi hai aura jinhoMne apanI udAratA dvArA kalpavRkSa aura kAmadhenu ko siraskRta kiyA hai, varNana va stavana karate haiM | samasta pRthivImaNDala para vartamAna zatrubhUta rAjArUpI kaNTakoM kA unmUlana karane ke lie ista para khaDadhAraNa karanevAne aura apanA mujAoM dvArA sampAdana kI huI vijayalakSmI se samasta prathivImaravala kI kalyANaparamparA utpanna karanevAle jasa 'yazorSa' mahArAja ke sApata va prasanna honepara usake dvArA aise rAjA loga sarazatA (zabda-samAnatA ) meM prApta kiye ge| kaise haiM ve zatrubhUva va mitrarUpa rAjA loga? jisa yo mahArAja ke kApata honepara jo nitAnta-khAta-paryasta-pura-paryantadharaNizAsI hue / arthAt-jina zatrubhUta rAjAoM ke nAroM kI vAsadezava: mUmiyA~ vizeSa rUpa se vidIrNa va bhagna ( maSTa ) kara dIgaI thIM aura jisake prasanna honepara mitrarAjA, nitAnta-khAva-paryasta-pura-paryantadharaNivAle hue| athot-jisake prasanna hone para, mitrAjAoM ke nAroM kI samIpavartI pUdhiSiyA~, pracura svAIyoM se veSTita huii| jisake krodhaM prakaTa karanepara jo zatrubhUta rAjA, samada-mAtaGga-saMgata hue| arthAt-bahakArI pANDAloM se saMyukta hue aura jisakI asamatA honepara jo mitrabhUta rAjAloga, samada-bhAvA--saMgava-gRhagocara hue / arthAta -jinakI gRhasaMcarabhUmiyA~ madonmatta hAthiyoM se vyApta huii| jisake ruSTa hojAne para jo. zanubhUta rAjA, prahapa-hari-vihArabAlita-niketanavIthi-zAlI hue| arthAt-jina zatru rAjAoM ke gRhamArga, irSita hue bandaroM ke paryaTana se 1. matibhaya ra upamAlaMkAra / 2. upmaalNkaar| * 'mitavIthayaH' iti /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - - - . .-AT dvitIya bhAvAsa saMcamakiprakAsaMkayurNadvAradezAH prazAntasamastakasyavyAyaH prathitatIrthopAsanAvirbhavadAzcaryazvaryAH savibhramamAmtamahiSImacArabhastibhavanabhumayaH parapadvArAdhanaprakaTamahAmantraprabhAvAH jyApta the aura jisake prasanna honepara jo mitrabhUva rAjAloga, praSTa hari-vihAra-zrAkulita-niketanavIdhISAle hue / arthAt -jina mitrarAjAoM kI mahala-vIthiyA~ ( paGktiyA~ yA mArga), harSita hue ghor3oM se aura viziSTa motiyoM kI mAlAoM se suzobhita horahI thiiN| jisake kupita hojAne para jo zatrubhUta rAjAloga, saMcaratakhajiprakANDa-saMkaTa-durga-dvAradezavAle hue| arthAt-jina zatru rAjAoM ke koTa ke dvAradeza, praveza karate hue geDoM ke samUhoM se jyApta aura [Ujar3a hone ke phalasvarUpa] manuSyoM dvArA praveza karane ke lie azakya the aura jisake prasanna honepara, jo mitrabhUta rAjAloga, saMcarat-khaGgiprakANDa --saMkaTa-durga-dvAradezabAle hur| arthAt-jinake koTa ke daravAjoM kA praveza, saMcAra karate hue zreSTha vIra puruSoM ke kAraNa saMcAra karane ke lie azakya thaa| jisake kupita honepara zatrubhUta rAjAloga, prazAnta-samastakRtyabhyApti-zAlI hue / arthAt-zAnta hocukI haiM samasta rAjakAyoM kI pravRttiyA~ jinakI aise hue aura jisake prasanna honepara jo mitrabhUta rAjAloga prazAnta samasta-kRtya-vyAptizAlI hue / arthAt-maitrIbhASa ke phalasvarUpa zAnta hocukI haiM samasta kRtya cyApti ( bheda nIti-saMbaMdhI byAptiyA~) jinakI aise the| jisake kupita honepara jo zatrubhUta rAjA, prathita-tIrtha- upAsana-bhASirbhavatAcarya -- aizvaryazAlI hue| arthAt-prasiddha tIrthasthAnoM ( kAzI pa ayodhyA-Adi ) meM nivAsa karane se (rAba chor3akara bapazcaryA karane ke kAraNa ) jina- zatru pajAoM ko Azcaryajanaka aizvarya (aNimA va mahimAprAdi RddhiyA~ ) prakaTa hue the aura jisake prasanna honepara mitrabhUta rAjAloga, prathita-sIrthopAsanabhAvirbhavad-Azcarya-aizvaryazAlI hue| arthAt-vikhyAta tIrthoM (mantrI, purohita va senApatti-Adi aThAraha alvara kI prakRtiyoM) kI sevA se jinI Azcaryajanaka aizvarya (nApatya-nRpatipana) prakaTa huA thaa| khisake kupita honepara zatrubhUta rAjAoM ke mahaloM kI bhUmiyA~, s-vi-shrm-bhraant-mhissii-prcaar-bhrit-dhii| arthAta-kAka-Adi pakSiyoM ke Upara girane ke kAraNa bhAgI huI bhaiMsoM ke pracAra ( SaD-bhakSaNa-khAnepIne ke yogya ghAsa-mAdi ke bhakSaNa ) se jyApta thI aura jisake prasanna honepara mitrabhUta rAjAoM ke mahaloM kI puSiviyA~, savibhrama bhrAnta-mahiSI-pracAra-bharita thI / arthAt-bhrukuTikSepa-( bhohoM kA vilAsa pUrvaka saMcAlana) sahitaH paryaTana karatI huI paTTapaniyoM ke pracAra ( gamanAgamana) se vyApta thii| jisake kupita hone para zatrabhUta rAjA loga, parapada-ArAdhana-prakaTa-mahAmantra-prabhAvazAlI hue| arthAta-jinako mokSa kI dhArAdhanA se mahAmantra ( paMpa namaskAra maMtra yA OM namaH zivAya-Adi maMtroM ) kA mAhAsya prakaTa humA cA aryAta-jinapara yazo mahArAja ne kopa prakaTa kiyA, ve zatrubhUta rAjA loga rAjya ko chor3akara vana meM jAkara dIkSita hokara tapazcaryA karane meM tatpara hue, jisake phalasvarUpa unameM mokSamArga kI ArAdhanA meM hetubhUta mahAmantra kA prabhASa (aNimA-Adi Rddhi) prakaTa hubhA evaM jisake prasanna hone para mitramatta rAjAkoga, para-pavArApana-prakaTa-mahAmantra-prabhAvazAlI hue / arthAna-jinake pacAnamantra' '.... prANDa' iti kA / / 1. tathA corTa rAzAmaSTAdazAsIti yathA-senApatirgaNako rAmazreSThI damdAdhiyo mantrI mahattaro balavattaravaravAro vargAcaturAmale purohitomAtyo mahAmAtyazceyi / yazastilaka kI saMskRta TIkA se samudata pU. 216-sampAdakaM / 1. tathA yo sahAyaH sAdhanopAyo dezakozayalAbalam / yipattezca pratIkAraH paJcAGgoM mantra isyate // 1 // ' athavA prakArAntareNa padhyAhoM mantraH karmaNAmArammopAyaH puruSavyasaMpata dezakAlapravibhAgo vigipAta: pratIkAraH kAryazceti / saM. TI.10 217 se saMkalita
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 yazastilakapampUkAvye sakalajanavirodhomayopopAprasAdiaeemIpaNApaH zrIpopayogAtiyayaniyamItavizvavirabharAmaskaTakA: prasIdamArivAmandAkinIpravAhavinitinikhilasalAsarAvataraNaH svastha roSopayo: samatAmAnimiyo bhuumibhujH| mammAnisakA durgama bhAvikAmom / srAgArSikA bAvavarya jano'thoM gauNDIkSaNa kSitipAntareSu // 15 // ( samAna / sAtharoga bAvisAmAnya, rAmugaloM bArA kIjAnevAlI caraNa-kamaloM kI sevA se prakaTa hogAma thaa| mAna-aba yazomahArAja, jina para prasanna hote the, taba una mitrarAjAbhoM ke zatru sana para kamaloM kI sevA karate the, jisake phalasvarUpa mitra rASTroM ke pazcAGga maMtra kA prabhAva prakaTa hojaaymaa| jisake apita honepara zatrubhUta rAjAloga, sakala-jagat-vyatirikta udyoga-yoga-upAya-prasAdhitapraka-mAnIva-pravRzciyalI the| arthAt-jisake ruTa hone para zatrubhUta rAjAoM ne, lokottara udyamazAlI samAdhi ( dharmamAna) kI prApti ke upAyoM (vairAgya-Adi ) dvArA utkRSTa AtmakalyANa kI anamtazAnAdilAvaNvAnI pravRti prApta kI thI aura jisake prasanna hone para bhitrabhUta rAjAloga sakala-jagat-vyatiriktabhayoga-yoga-upAya-prasAdhita-prakaTa-mAlmIya-pravRtizAlI hue| arthAt-jisakI prasannatA hone para mitra bhUva gajAmoM ne khokocara udyoga (zatruoM para par3hAI-Adi) kiyA jisake phalasvarUpa unhoMne yoga (gairamaujUda rAjyAdi kI prApti ) ke upAyoM ( sAma, dAna, daMDa va bhedarUpa sAdhanoM) se apanI bhalAI karanevAlI aisI pravRtti svIkAra kI, jo prakRSTa ( asAdhAraNa ) thii| jisake kupita hone para zatrubhUta rAjA loga, zrIphalaupayoga-pratizaya-vizeSa-vazIkRta-vizva-vizvabharAbhRt-kaTakazAlI hue| arthAt-jisake ruSTa hojAnepara zatrubhUta rAjAoM ne vela-phaloM va pacoM kA vizeSa bhakSaNa karane se vizeSa rUpa se samasta parvatoM ke taTa svIkAra kiye the aura jisake prasAra honepara mitrabhUta yajAloga, zrI-phala-upayoga atizaya-vizeSa-vAmIkRtavizva-vizvabharAbhRt kaTakazAlI the| arthAt-jina mitramUta rAjAoM ne lakSmI (rAjya lakSmI va dhanAdi) ke phaloM ( samasta indriya sukhoM ) kA adhika AsvAdana ( upabhoga ) karane ke hetu rAjAoM kI senAe~ svIkAra kI thI aura jisake kupita hone para zatrubhUta rAjA loga, prasIvAta-anavatha-vidyA-manyAkinIpravAha-vinirmUlita-nikhilasukhAntarAya-taruzAlI the| arthAt-prasamahonevAlI nirdoSa vidyA ( karma-mala phaja se rahita aura zAnAvaraNAdi ghAtiyA kamoM ke saya se satpana honevAlA kevalajhAna) rUpI gaGgApravAha dhArA, jinhoMne sukhoM ke vighna-bAdhA rUpa vRSa jar3a se ukhAr3akara phaika diye the| arthAsa---yazodharAjAke kopabhAjana zatrubhUta rAjA bana meM jAkara docita hojAte the, jisake phalasvarUpa ve, jJAnAcaraNa-mAdi ghAtiyA kasoM devara se utpanna honevAlI nirdoSa kevalabAna rUpa SithA kI gaGgA-pUra se ena vighna-bAdhA rUpa vRkSoM ko jar3a se utpar3akara pheMka dete the, jo ki paramAnanda-rUpa mokSasukha kI prApti meM vighna bAdhAe~ upasthita karate the| evaM jisake prasA honepara mitrabhUva rAjA loga prasanna jhenevAlI nirdoSa vidyA (bhAvIkSikI, yI, vArvA va daMDanIti rUpa rAjASiyA) rUpI gaMgA ke pravAha ( nirantarasmavRtti) hAya una viprarUpa vRkSoM (zatru-chAdi) jar3a se ukhAdakara pheMka dete the, jo kisanake samasta indriya sukhoM meM vinayAdhAe~ upasthita karate the| yAcakoM ke lie icchita vastu denevAle jisa yazorSa mahArAja ne nimna prakAra do vastue~ hI durlabha yI thii| 1-pAniyoM ko samasta pRSiyI-na para pApaka manuSya kI prApti durlabha thI, kyoMki yaha samasta pavidhImI yAcakoM ke manoratha pUrNa karAvevA yA / 2-pAna aura parAkrama meM prasiddha hue 'zauNDIra sanda kI prApti bhI durlabha thI kyoMki samastra bhUmaNDala para isake sahIlA dAnavIra , parAmazAhI koI nadI mAra // 4 // 1.zekhapamAnakAra / 2.nindaastti-alaar|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhASAsa 119 yasmai sacaritrapavitrakoTikaumuhosamAsAvitaprItiprasaraH sarvasvamiSa sthairya mandaraH, saritpavirgAmbhIryama, manaH saubhAgyama, amaragurusilam, hA khera yama., ga. kAkA, anaGgazrImahasvam, sarasvatI siddhi vAdhi, lakSmInivezakarmaNi, cintAmaNirmamasi, kuladevI puSi, vaivasvasaH sa navazyAyAma, evamadhye'pi varuNavaibhavaNprabhRtayaH sapanAmINa stramAgadheyAni parzayAmAsuH / pamai pramApAlAmavarSa mAje tuH surAH svAMzamamI mupaay| aizvaryamindrastapanaH pratApa kalAH kalAvAMtra balaM balAlaH // 4 . pasmAdabhUgara lokandhaturvargaphalotyaH / anyAyamunagAbhogagArUmakhamaNe pAt // 4 // mamobhUbhogilokAH srotomi vanatraye / tatAna bhUto yasmAt kIti tripathagApagA // 40 // jisake prazasta-cAritra'-sadAcAra ( paranArI ke prati mAtR-bhaginIbhAva, udAratA, nyAyamArga meM pravRtti, apriyabAdI ke prati priya vacanoM kA vyavahAra va paradoSa-zrayaNa meM bahirApana Avi) kI pavitra kIrtirUpI candrikA se vizeSa prasanna hue sumeru parvata ne jisake lie apanA sarvasvadhana sarIkhA sthairyaguNa (nizcalatA-nyAyamArga para nizcala rahanA ), samudra ne gAmbhIrya ( gambhIratA), kAma:ya ne saubhAgya ( sava ko priya pratIta honA), bRhaspati ne nItizAstra kA rahasya aura kalpavRkSa ne sevyasva (Azraya kiye jAne kI yogyatA) pradAna kiyA thaa| isIprakAra jisake lie bhUmidevatA ne apanA kSamAguNa, dhAkAzalakSmI ne mahattA, sarasvatI (dvAdazAGgASANo) ne vacanasiddhi, lakSmI ne nidezakarma meM siddhi, cintAmaNi ne mAnasikasiddhi, kuladevI ne zArIrika siddhi aura yamadevatA ne samasta logoM kI vazIkaraNasiddhi pradAna kI thI evaM dUsare bhI baruNa aura kuvera-bhAdi devatAoM ne jisake lie parSaparuSoM dvArA saMcita dhanarAzi sarIkhe apane apane prazasta guNa (agamyatva-jisakA koI ulAina na kara sake Sa akSayanidhi-zrAdi ) pradAna kiye the| prajA-saMrakSaNa rUpa yaza se vibhUSita jisa yazorSa rAjA ke lie ina pratyakSIbhUta nimnaprakAra ke devatAoM ne apanA-apanA aMza ( prazastaguNa ) pradAna kiyA thA / udAharaNArtha--jisake lie indra ne apanA aizvarya, sUrya ne pratApa, candramA ne kalAe~ aura vAyudeSatA ne zakti pradAna kI thI // 46 / / anyAya rUpa sarpa ke phaNA-maNDala ke saMkocanArtha ( naSTa karane ke lie| gArutmata-maNi (viSApahAra-maNi / sarIkhe jisa yazoghaM narendra se yaha samasta dRSTigocara manuSya loka, dharma, artha, kAma aura mokSa ina cAroM puruSArthoM ko seSana karatA huA unake phala (laukika va pAralaukika sukha ) prApta karatA thA // 47 !jisaprakAra bhUs (himAlaya parvata ) se pravAhita huI mandAkinI ( gaMgA nadI tInaloka dvArA pUjya apane prayAhoM se loka meM vistRta yA prasiddha hotI hai, usIprakAra jisa bhUbhRt ( yazogherAjArUpI himAlaya ) se pravAhita huI kIrtirUpI mandAkinI, avaM, madhya va adholokapI prANiyoM dvArA pUjya apane yazarUpa pravAhoM se tIna zoka meM vistAra ko prApta huI || 48 / / 1. tathA cokam 'na bUte paradUSaNaM paraguNaM vaktyalpamapyanvaI saMtoSaM bahate parardhiSu paraM vArtAmu dhatte zucam / svarUpAya na karoti mojamati nayaM naucityamuzAyayukto'pyapriyamapriyaM na racayatyetaccaritraM satAm // 1 // marya-o isare goSoMpara dRSTi na DAlatA huA usake bhalpa guNa ko bhI prati dina prazaMsA karatA hai| jo dUsaroM kI bar3hatI huI sampati dekhAra atyanta saMtuSTa hotA huA dUsare kI duzma kI bAteM jAnakara zokAkula ho jAtA hai| vo bhove se bhI ( hiMsA, 3, coroM, kucAla va paripraha) meM pratta na hokara nIti-mArga va dhArmika maryAdA kA uDAna nahIM krtaa| evaM jisake prati bhapriya-Tukavacana kahe jAne para bhI jo kamI thoDA sA bhI apriya vacana nahIM bolatA, yaha saba sajana puruSoM kA caritra hai||1|| 1. dIpacAlakAra / / samupayAlaMkAra / 4. ruupkaalNkaar| 5, rUpaka va zlepALakAra /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 yazasvilakacampUkAvye paramAt pUre para bhUpA ma guyoratikiriyara / madhyamo'pi smRtasteSAmuttamaH prathama saH // 49 // mamma esAbalaH kazrideSa nUna mhiiptiH| prababhUva paraM yasmAlakSmyA saha sarasvatI // 50 // basmAtazeSagumarasnanidharmahIzAdase guNA jAti pathire mahAntaH / sau harAyamaradhenuSu kAmadatvaM gAmbhIrthamambudhiSu bhAsvati ca pratApaH // 11 // vasya parAbhyAsAvasareSu baha muSTitA na vaLavibhANanezu, pastramaneSu bhujagatA meM pIkavilasiteSu, bhUSaNeSu vikRtisanaM gamayonimbhiteSu, madagodhu, erapraNeyatA na kAryAnuSThAnepu, vilAsinIgatipu skhalitatA ma pratApeSu, mirikaNeSu capalatA bhArambheSu / bhUtapUrva ( pUrva meM hue| va bhaviSya meM honevAle rAjA loga, jisa yazodhamahArAja se guNoM se viziSTa atizayavAn ( adhika guNazAlI ) nahIM hue, isalie yaha unameM madhyama ( jaghanya ) hotA humA mI sarvotkRSTa va prathama (pramukha) smaraNa kiyA gayA thaa| yahA~para virodha pratIta hotA hai, syoMki jo rAjAoM meM madhyama ( jaghanya ) hai, vaha utkRSTa kisaprakAra hosakatA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki jo unameM madhyama (madhyavartI ) hotA huA api-nizcaya se sarvotkRSTa va pramukha thA' || 46 !! yaha zogherAjA nizcaya se eka aisA aparva anaukhA) parvata thA, jisase lakSmI ke sAtha sarasvatI rUpa nadI pravAhita huii| bhASArtha-loka meM jisa parvata se sarasvatI nadI pravAhita hotI hai, usase lakSmI nahIM nikalatI parantu prastuta yazodharAjA rUpa parvata se lakSmI ke sAtha sarasvatI rUpI nadI bhI pravAhita huii| bhavaH vAstava meM yaha anaukhA parvata thA // 5 // pRthivI ke svAmI jisa rAjA se, jo ki samasta guNa rUpa rakhoM kI barayanidhi thA, nimna prakAra pratyakSIbhUta mahAn guNa saMsAra meM vistRta va vikhyAta hue| udAharaNArthamInArAyaNa meM apUrva ghoratA, kAmadhenuoM meM abhISTa phala vene kI zakti, samudra meM gAmbhIrya, aura sUrya meM pratApa prasida huaa| bhAvArtha-zrInArAyaNa- Adi meM apUrva vIratA-Adi mahAna guNa isI rAjA se hI prApta kine hue hokara loka meM vistRta va vikhyAta hue; kyoMki yaha samasta guNa rUpa ratnoM kI akSayanidhi thA // 5 // dhanuSa para bANa car3hAne ke avasaroM para jisakI bamuSTitA ( hAtha kI muTThI bA~dhanA ) thI parantu yAcakoM ke lie dhana dene ke avasaroM para vavamuSTitA (kRpaNatA) nahIM thii| jisakI bhujagatA ( apanI bhujAoM para karpUra va candanAdi sugandhita vastuoM kA lepa) pantra racanAoM (lepana-kriyAoM) meM thii| parantu indriya-ceSTAoM meM mujagatA (viSamatA-caMcalatA) nahIM thii| arthAt-jitendriya thaa| zisA vikRSidarzana (nAnAbhA~ti ke AkAroM kA vilokana ) AbhUSaNoM meM thA parantu jisake cipsa prasAroM meM vikRtidarzana (kuceSTA) nahIM thaa| arthAt nAnAprakAra kI AkRtivAle karNa-kuNDala-Adi AbhUSaNoM se alaMkava hote hue bhI jisakI manovRtti kuceSTA-yukta nahIM thii| jisakI parapraNeyatA ( istipama preraNavAmahAyatoM dvArA lejAyA jAnA ) hAthiyoM meM thI parantu jisake kartavyapAlana meM parapraNeyatA (parAdhInatA) nahIM thii| arthAt jo kartavyapAlana meM dUsaroM kI apekSA na karane ke kAraNa svAdhIna thaa| jisakI skhalitasA (zukradhAtu kA tyAga) kamanIya kAminiyoM ke sAtha ratiSilAsa meM thii| arthAt-jo apanI rAniyoM ke sAtha ravivilAsa karane meM vIryadhAtu kA varaNa karatA thA parantu jisakI pratApazakti ( sainika zakti va khajAne kI zakti) meM kadApi skhalitatA-jJINavA - nahIM thii| isIprakAra ghapalavA (caMcalatA) jisake kevala hAthiyoM ke kAnoM meM thii| arthAt-jisake hAthiyoM ke kAna caMcala the parantu jo kartavya Aramma 'cAmarepa' iti kA 17. upamAsaMkAra / 2. matireka pa rUpakAlaMkAra / 3. samundrayAlaMkAra /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AdhAsaH pAtAlavelAvanavArivAsavizvabharAbhavabhramaNAvirAma / khineva kItiH kSitipasya pazya vizrAmyati sma nidivAkayeSu // 15 // / pasminniyAtrAkRtakRtahale vA babhUvamahAvAhinyaH saMbhyAcamanakulyA iva, pezAyanAmi puSpAraNamabhUmapa hama, papoSayo jalaviNIpikA pa, dIpAntarANi pravivezanivezA.hada, kulazikhariNaH bhogAyalA hava, dipAnabhavanAnyupacApA kRmbhistambhAH prshstishihaab| pasmin mahIM zAsati bhUminA babhUvurahaye kila prplokaaH| manISitAvAsamanorathAnA svargAya yasmAla manaH prajAnAm // 13 // aho mahIpAla bhUpasya tasya svadezamA cambamatiH priyaalii| patiyatatvena mahIsapamA prAptoparidhAtpI pAhi 480 sAbhUpratistasya manobhavasya dharmAvanirmaparAyaNaspa / guNokadhAmno guNaratnabhUmiH mArinosya kalAprasUtiH // 25 karake use chor3a dene meM capalatA-caMcalatA nahIM karatA thaa| nItiniSToM ne bhI kartavya-pAlana ke viSaya meM ukta bAta kahI hai| jisa yazodhU rAjA kI kIrti nAgaloka, vyantaroM ke nivAsa sthAna, asaMkhyAta samudra aura kulAcaloM para cirakAla paryanta paryaTana karane ke kAraNa thaka cukI thI, isalie hI mAnoM-baha dIrghakAlaka devatAoM athavA svA-SimAnoM meM vizrAma karane lagI // 52 // jaba yazodha mahArAja ne digvijaya karane kA kautUhala kiyA taba unake [pratApa ke prabhAva se] gaGgA va yamunA-zrAdi mahAnadiyoM, sAmAyika samaya-saMbaMdhI Acamana karane kI kRtrima nadiyoM-sarIkhIM hogaI evaM samudra ke taTavartI bagIce, paDa cunane kI puSpa-nATikAnoM jaise, cAroM samana jalakrIr3A karane kI bAvadiyoM sarIkhe, dUsare dvIpa par3osiyoM ke gRhAGgaNa sarIkhe, himAcala va vindhyAcala-zrAdi kulAcala kIr3A-parvatoM ke sadRza, indrAdikoM ke bhavana zivirasthAnoM ke tulya aura diggajendroM ke bandhana-stambha prazasti-zilAoM (prasiddha lekhana-paTToM) sarIkhe hue // jaba yazomahArAja pRthivI para zAsana karate the vaya nizcaya se prajA ke lie svargaloka bhI tumchatara hoge| kyoMki manorathoM ke anukUla manovAJchita (manacAhI) vastue~ prApta karanevAle prajAjanoM kA mana svarga-prApti ke hetu pravRtta nahIM hotA thA / / 3 / / . he mAridatta mahArAja ! usa 'yazodhaiM' rAjA kI mApake vaMza meM utpanna huI 'candramati' nAma kI aisI paTTarAnI thI, jisane nizcaya se pativrata-dharma ke mAhAtmya se pRthivIrUpI sapanI ( sauta ) se uba para prApta kiyA thA' / / 54 // baha candramati priyA, usa yazorSa mahArAja rUpa kAmadeva kI rati thI aura dharma meM vatpara rahanevAle mahAyaja kI dharmabhUmi thI evaM guNoM ke apUrva gRharUpa mahArAja kI guNarUpa ratnoM kI khAni thI tathA kalAoM kI prApti kA kautUhala karanevAle prastuta rAjA kI kalAoM kI utpatti thI' // 15 // 1. parisaMkhyA cha shlessaalNkaar| 2, tathA coktaM-'nArabhyate kimapi vipnabhayena nIcaiH saMjAtavinamadhamAzca parityajanti saMkSipamAntamagoDI samAsapinA mArabdhamusamajanAstu parityajanti // saMskRta TIkA pR. 221 se saMkalita--saMpAdaka ___ aryAt--saMsAra meM nIca puruSa ve hai, jo vinna Ane ke Dara se koI bhI kArya Arambha nahIM karate aura adhama puruSa ve haiM, jo ki bina-bAdhAoM ke upasthita hone para Arambha kiyA humA kArya koDa baiThate haiM evaM uttama puruSa , jinakA zarIra kATe jAne para bhI ( aneka kaThoM se malezita hote hue bhI ) vija bAdhAoM ko naSTa karate hue bhAraMbha kiyA hulA kArya kadApi nahIM chodd'te| 1. utprekSAlaMkAra / 4. dIpaka va upmaalNkaar| 5. hetu-alaMkAra / 6. rUpakAbahAra / 7. dIpakAlahAra va rUpaka evaM upamAlakAra /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 yazastilakacampUkAvye sIlena TApa janAnAM nidarzanatvaM patisuvasena / patyumidezAvasanaropacArAdAcAryakaM yA ca salIvu kebhe // 16 // rUpaM bhari bhAvena saubhAgyaM vinayena ca / kalAbena bhUyaramAsa pAtmanaH // 67 // api ca satyapi mahati zuddhAnte yA dayeva dharmasya mayapaddhatiriva syAdvAvastha, nItivi rAjyasya, kSAntirika tapasaH, anutsekasthitiriva zrutasya kIrtiriya jIvitavyastha, vijayavaijayantIva manasijasya, mAkandamaarISa puSpAkaraspa kalpateva trivimasya, kalyANaparampareva puNyodamadivasasya tasya mahIpatermatidevatAyAH praNazprAsAdAdhiSThAnabhUmirAsIt / yasvA bhartuH zrIvilAsavapasyeva, kIrtiH prasAdhanalalIya, sAgarAmbarA manorathAnucarIva, sarasvatI vinodabhu vidhva mUSaNalakSmIrnijarUpAvalokanAdarzakeliriya bhavantI svenaiva sApasmyamamA, na punaH praNayaprasarakhaNDanena / evaM tayormobInAbhirAmamahArAjayoriva parasparAnubandhapezavaM trivargaphamanubhavatorekadA putraprArthanamanorathAvasathasva sIrghakAsammAnapathasya prakAzitaparasparaprItirasasya divasasya brAhmasamAvarte muhUrte mithaH saMbhASaNakathaH prAvartAyamudantaH jo candramati mahAdevI, zIla ( brahmacarya ) aura pativrata dharma ke pAlana karane meM logoM ke lie udAharaNa-bhUmi thI / arthAt -- vidvAn loga mahilA saMsAra ko zIla va pativrata dharma meM sthApita karane ke lie jisa candramati mahAdevI kA dRSTAnta apanI baktRtvakalA va lekhanakalA ke avasaroM para ullekha karate the evaM jisane patideva kI AjJA kA tatkAla pAlana karane meM sAdhvI ( pavitratA ) striyoM meM AcArya pada prApta kiyA thA / arthAt - jo satI va sAdhvI khiyoM meM ziromaNi thI' / / 56 / / jisane patideva meM anurAga dvArA apanA anokhA lAvaNya ( saundarya ) vibhUSita kiyA thA, isIprakAra vinaya dvArA saubhAgya aura saralatA dvArA apanA kalA alakRta kiyA thA vizeSatA yaha hai - yadyapi prastuta yazorgha mahArAja ke antaHpura ( ranavAsa meM adhika saMkhyA meM ( hajAroM ) rAniyA~ thI tathApi unameM yaha candramati mahAdevI usa rAjA kI buddhi rUpa devatA ke premarUpa prAsAda (mahala) kI usaprakAra adhiSThAna-bhUmi ( mUlabhUmi ) thI jisaprakAra dayA ( prANirakSA ) dharmarUpa mahala kI adhiSThAna bhUmi hotI hai| jisaprakAra naigama Adi nayoM kI paddhati ( mArga ) anekAnta rUpa mahala kI mUlabhUmi hotI hai| jisaprakAra nIti ( nyAya mArga) rAjyarUpa bhavana kI adhiSThAna bhUmi hotI hai| jisaprakAra kSamA tapazcaryA kI, vinaya pravRti zAstrajJAna kI va kIrti jIvana kI adhiSThAna bhUmi hotI hai| jisaprakAra tInoM lokoM para vijayazrI prApta karane phalasvarUpa utpanna huIM kAmadeva kI vijayapatAkA, usake bhavana kI adhiSThAna bhUmi hotI hai va jisaprakAra Amra-maarI vasanta Rtu kI adhiSThAna bhUmi hotI hai evaM jisaprakAra kalpavAlI kalpavRkSa kI aura jisaprakAra kalyANa zreNI ( pukhya-samUha ) puNyodaya pAle dina kI adhiSThAna bhUmi hotI hai / jisa candramati mahAdevI ke patideva ( yazodha mahArAja kI lakSmI ne ravivilAsa meM sahAyatA denevAlI sakhI-sI hokara, kIrti ne sairandhrI ( SastrAbhUSaNoM se susakhirA karanevAlI sakhI ) sarIkhI hotI huI, pRthivI ne usakI manoratha pUrti karanevAlI kiGkarI-sI hokara, sarasvatI ne kautUhala meM sahAyatA pahu~cAnevAlI bhujiSyA ( kikkarI vezyA ) sarIkhI hokara va AbhUSaNa lakSmI ne apane rUpa-nirIkSaNa meM darpaNa-kIr3A jaisI hokara, kevala strItva ke kAraNa se hI usakA sapalIva ( sauta honA ) svIkAra kiyA thA, na ki prema-prasAra ke bhaGga dvArA * / isaprakAra ve donoM dampatI ( candramati paTTarAnI aura yazorgha mahArAja ) jaba marudevI aura nAmirAjasarIkhe dharma, artha, aura kAma ina tInoM puruSArtho kA phala paraspara kI bAdhArahita sevana kara rahe the taba eka samaya aise dina ke, brAhma muhUrta meM o ki putra prApti kI yAcanArUpa manoratha kA sthAna thA aura jisameM cauthe dina 1. upamA dIpakAlaGkAra | 2. dIpakAlaGkAra / 3. dIpaka va upmaalNkaar| 4 'bhujiSyA gaNikA' ii dezyAt / saM0 TI0 se saMkalita - 5. dIpaka va upamAlaMkAra /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - . - -.. - - - dvitIya zrAdhAsaH 123 sAkhaNDala: phila mUtatvamupAgato meM vidyAH prasAdhya surlokguruupvishH| masketane samayasammamahotsavI kAma vyApi janaiH kila modamAnaiH // 5 // ityaM mayA kimapi deva mizAvasAne svapne vyahoki lava saMtasihetubhUtam / mArya tarapatinidhagAva veSI punocirAttava bhaviSpapti kAmitazrIH // 19 // aa: kila / avadhi madhyena sahAbhitAnA manoradhaizvamaH mudasyAH / mukhAraze va babhUva kRSNaM kucarya vairibalena sArdham // 6 // siMhAnAM zauryaTelISu caturambhAdhiSIkSaNa / masadvipAdanAdeSu sAvavandha manaH kila // 61 // paramANAH pArthivalokabhAH prAyeNa gabhipiNo abhUvuH / sasmArizAsItpUthivIguNeSu tasyAH para dohamAyatAkSyAH // 6 // aspaiva kAcinenyulakSmIrasyaiva metrospalakAntirAsIt / avaiva tasyAH kucakumbhazobhA maleridhAnta rAgavaH // 63 // garbhamarmaNi mahIpatirAmAnAdiveza miSajaH phila tasyAH / cisavitasarazaM vidhimuni me saducitaM ca sa devyAH // 64 // lAna kohuI candramavi mahAdevI ke sAtha prastuta rAjA dvArA raviSilAsa kiyA gayA thA evaM pArasparika dAmpatya prema kA anubhava prakaTa kiyA gayA thA, paraspara kI saMbhASaNa kathA-yukta nimaprakAra kA vRtAnta huaa| candramati mahAdevI ne kahA-ha patideva ! maiMne pichalI rAtri meM svapnAvasthA meM ApakI saMtAna kA nimita (sUcita karanevAlA cinha) kucha isaprakAra svapna dekhA hai ki nizcaya se svarga kA indra, bRhaspati dvArA kahI huI vidyAoM ( vyAkaraNa, sAhitya, nyAya, dharmazAla pa saMgIta-Adi kalAoM) ko par3hakara merA putra huA hai aura jisake phalasvarUpa logoM ne zrAnanda-mAma hote hue mere mahala meM putrajanma ke mahotsava kI zobhA yatheSTa sampanna kii|' ukta vAta ko sunakara yazodha mahArAja ne apanI priyA se kahA 'he dekhI ! bhaviSya meM rAjyalakSmI ko bhoganevAlA pratApI putra Apake zIghra hogA" / / 58-56 // pazcAt ukta svana ko sArthaka karane ke lie hI mAnoM-prastuta dhandramati mahAdevI garbhavatI huii| sundara danta-patiyAlI usa mahAdevI kA udara AzritoM ke manorathoM ke sAtha vRddhiMgata hone lagA aura usake donoM kucakalaza ( stana-yugala ) cUcukasthAnoM para zatruoM kI sainyazakti ke sAtha kRSNa varNavAle hogae3 // 60 // usa candramAMta mahAdevI kA dohalA ( do hradayoM se utpanna huI icchA-garbhAvasthA kI icchA) nizcaya se siMhoM kI zUratA-yukta krIr3AoM meM aura cAroM samudroM ke dekhane meM tathA madonmatta hAthiyoM ke sAtha krIr3A karane meM huA' / / 61 / isa kAraNa se ki pArthiva-guNa-rAjAoM meM vartamAna guNa (pUthivI para zAsana karanA-dhAdi) rAja-putroM meM prAyaH karake garbhAvasthA se hI vartamAna rahate haiM, isalie hI mAnoM usa vizAla netroMvAlI candramati mahAdevI kA dohalA (garbhakAlIna-icchA ) kevala pArthiva-guNoM (pRthivI-guNoM-miTTI kA bhakSaNa karanA ) meM hotA thaa| bhAvArthaprastuta mahArAnI candramati kA garbhastha zizu, bhaviSya meM pRthivI kA upabhoga karegA, isalie hI mAnoMise pRthivI (miTTI) ke makSaNa karane kA dohalA hotA thA, kyoMki rAjAoM ke guNa unake putroM meM garbha se hI huA karate haiM / / 62 / / usa garbhiNI candramati mahAdevI ke mukhacandrakI kAnti kucha anirvacanIya (kahane ke lie azakya ) aura apUrva hI hogaI thI evaM usake donoM netrarUpa kupalayoM (candravikAsI kamaloM) kI kAnti bhI kucha apUrva hI hogaI thI evaM usake kucakalazoM ( stana-kalazoM) kI kAnti bhI usa prakAra apUrva hogaI thI jisaprakAra madhya meM sthApita kiye hue nIle po-Adi zyAma padArtha ke saMyogavAle maNi kI kAnti apUrva ( zubhra aura zyAma) hojAtI hai // 63 / / ukta bAta ko jAnakara yazoghaM ejA ne apanI mahArAnI ke garbha-poSaNArtha hitaiSI vaidyoM ko AjJA dI aura garbhavRddhi ke yogya aura apanI mAnasika icchA va zrI ke anukUla saMskAra vidhi ( dhRti saMskAra ) atyanta ullAsa pUrdhaka svayaM vizeSatA ke sAtha 1. upamAlaMkAra / 2. yugmam-jAti-alaMkAra / 3. sahokti-alaMkAra / 4. dIpakAsTakAra / 5. hevaalaMkAra / 6. dIpaka va upamAlaMkAra /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ mazastilakacampUkAvye satvAnmAsomAliyaM tvayosAdikaM karma va devi kAryam // 69 // yasa sUtikAlA kara bhUkaH / vAse umavatIrNe tasyAH prasUteH samayaH phiDAsI // 66 // barAmadairadhIH prAktevasare vdhuum| atha purA dhammani candramatvAtmakAmaH paramotsavena // 67 // parakA kAmagAH kendrAsanakAminIpisutaH sAmanyAtrIkulAH / sImantakanDAnAstUcAnaH samaM kika bastuH manyAs // 68 // 124 sampanna kii| bhASArtha - bhagavakhinasenAcArya' ne bhI garbhAdhAna Adi saMskAra vidhi kA mahatvapUrNa prabhASa hue kahA hai ki jisaprakAra vizuddha khAni se utpanna huA mariNa saMskAra vidhi (zANollekhana - Adi) se canda kAndizAlI hojAtA hai usIprakAra yaha AtmA bhI kriyA ( garbhAdhAnAdi saMskAra ) va mantroM ke saMskAra se atyanta nirmala va vizuddha hojAtA hai evaM jisaprakAra suvarNa-pASANa uttama sarakAra kina bhedana agnipuTa-pAka Adi) se zuddha hojAtA hai, usIprakAra bhavya puruSa bhI uttama zivAoM-saMskAroM ko prApta huA vizuddha hojAtA hai| vaha saMskAra dhArmika jJAna se utpanna hotA hai aura anna sarvocama hai, isalie jaba yaha puNyavAn puruSa sAkSAt sarvazadeva ke mukhacandra se sambandha para pAna karatA hai taba vaha samyagjJAna rUpa garbha se saMskAra rUpa janma se utpanna hokara pA~ca haMsA va satyAgukta-vyAdi) tathA sAta zIloM (diggrata Adi) se vibhUSita hokara 'dvijanmA' hai| prAkaraNika pravacana yaha hai ki yazorSa mahArAja ne apanI rAnI ke garbhastha zizu meM naikhika va bIjAropaNa karane ke uddezya se sAtaveM mahIne meM dhRtisaMskAra atyanta ullAsa pUrvaka sampanna kiyA thA ||64|| prastuta yazorSa rAjA ne garbhastha jIva kI zAnti-hetu apanI mAnavaMtI priyA se ekAnta meM isaprakAra nikAya se kahA- he priye ! tumheM ATha mahIne taka pahile kI taraha jora se ha~sIbhava kaura nahIM karanI caahie| maryAt-tumheM jora se ha~sI-majAka Adi karake garbhastha zizu ke na vRddhi hone meM bA~dhAe~ upasthita nahIM karanI cAhie ||65|| usa yazorSa mahArAja ne aise samucita vacanoM se, jinameM susmA se garmiNI va garbhastha zizu kI rakSA ke upAya pAye jAte haiM, prasUti gRha banAyA, tyoM mahInA Ane para usa candramati mahArAnI kA prabhUti kA avasara prApta huA * ||66|| he mAridanta mahArAja! kevala rAhu ko chor3akara anya dUsare kalyANakAraka samasta sUrya ANi ATha mahoM se prazasta (samaya) kI zubha lagna meM isa samayamati' se, jo ki pUrvajanma meM candramati mahArAnI thI, merA janma Ananda ke sAtha huA" // 67 // usa samaya (kazora mahArAja ke janmotsava ke avasara para ) aise antaHpura ke praveza, bAjoM ko pakamaniyoM ke sAtha zobhAyamAna horahe the| jo ( antaHpura-pradeza ), nRtya karatI huI vRddha 1. tathA ca mayajinasenAcAryaH-- bhUto maSiH saMskArayomataH / gAtyutkarSaM mAmevaM kriyAmantraH saMskRtaH // 1 // cAraca dAsAya saMskiyAM yathA tathaiva bhavyAtmA zuddhAyAsAditakriyaH // 2 // manaHsaMskAraH samyagjJAnamanuttaraM / badAya lamate sAkSAt sarvavinmukhataH kRtI // 3paramasaMskArajanmanA / jAto bhaved vinmeti nataiH zauca bhUSitaH // 4 // 2. gavayanasenAcArya :--- "tistu usane mAsi kAryoM tadvatAdaraiH / meSabharamyante mAnasa~gairbhavRddhaye // 1 // 3. bhAta-hAra abavA samurakyAlaGkAra / 4 jati alaGkAra / 5. jAti alaGkAra / 6. jAti alaGkAra ! Bai Du Hua Lan
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AvAsaH 125 AmandaM pAlabInA ratirabhasabharaprApta kelIvinodAH sAmoda pheralInAM musAkamalavanAmolpAnapragalamAH / Azaitya kuntalInAM kucakAlazarasAvAsakArAH samIrAH kAle vAsti sma tasmikina malayakatAnatino pAkSiNAtyAH // 6 // khyoma kAma ivAlAnAmagacasvatA muhuH / samapAdi prasAdaraca diyAM bandhuzAmiva // 20 // dundubhidhvanihatasthe modAya suddhamA ditri / harizcanapurIlokavanirvasatya ca dvipAm // 1 // rAtaH samanvaye svargAhapuSpavRSTiH pure'patat / mehe zivakhimaNDUkavRSTizca zrIrika dvipaH // 2 // zriye nijazriyA rAzazvArabastaravo babhuH / sa edhArAtilokAnAmulpAsAya pure punaH // 3 // ullalAla nRpateH sadaneSu saMpade yuvatima talAzanaH / vidviSAM ca nagare vigamAva saMnataM dhamaukalimAdaH // 4 // api ca / AnandavAyaravArisadinamukhAni pauraahnaajnvimodmnohraanni| AmuktaketuracitotsavatoraNAni kAmaM tadA zuzubhire nagare gRhANi // 15 // triyoM ke manjula gAnoM se prIti utpanna kara rahe the| jinameM AzItika (AzIrvAda denevAle ) puruSoM ke mukha-kamala prasanna horahe the| jina ni, nRtya karatI huI nAmana! boTe kada kI kamanIya kAminiyoM se manojJa pratIta ho rahI thii| jahA~para dUdha pilAnevAlI dhAyoM kI zreNI harSita horahI thI aura jinake AMgana, pacaraMge cUrNa-puJja ke kSepaNa se klezita hA vRddha striyoM ke keza-mAgoM se manojJa pratIta horahe the| usa avasara para dakSiNa dezavI aisI zItala, manda va sugandhita vAyuoM kA saMcAra ho rahA thA, jinhoMne dakSiNA dezavI striyoM ke rativilAsa saMbaMdhI vega ke atizaya se krIr3A dekhane kA kautUhala prApta kiyA thA, jisake phalasvarUpa manda-manda vaha rahI thiiN| jo kerala deza (dakSiNa deza saMbaMdhI deza) kI kamanIya kAminiyoM ke mukharUpa kamala-vanoM kI sugandhi kA zrAsvAda karane meM vizeSa nipuNa hone ke phalasvarUpa sugandhita thii| jo dakSiNa deza saMbaMdhI kuntala deza kI ramaNIya ramaNiyoM ke kuca-kalazoM (stanakalazoM) ke rasoM (maithuna krIDA ke zrama se utpanna hue prasveda-jaloM) meM kucha samaya paryana nivAsa karane ke kAraNa zIkhala thIM aura jo malayAcala parvata kI latAoM ko nacAtI thiiN| bhAvArtha-yazodhara mahArAja ke janmotsava ke avasara para zItala, manda va sugandhi ghAyuoM kA saMcAra horahA thA // 69|| usa samaya AkAza bArambAra usaprakAra nirmala hogayA thA jisaprakAra hitaiSiyoM kI icchA nirmala hotI hai aura dizAe~ usaprakAra prasanna thIM jisaprakAra bandhuvoM ke netra prasanna hote hai |70 // usa avasara para bandhujanoM ko pramudita karane ke hetu pAnaza meM dundubhi vAjoM kI dhvani huI aura zatruoM ke nAza-hetu unakA vinAza prakaTa karanevAlI AkAzapApI huI !!71 / / usa samaya ujjayinI nagarI meM yazodha mahArAja kI lakSmI vRddhi ke lie AkAza se puSpa-vRSTi huI aura zatruoM ke gRhoM meM unakI lakSmI ke vinAza-hetu coTI-sahita maiMr3akoM kI varSA huI" |7|| / usa samaya yazorgha mahArAja kI lakSmI-vRddhi ke hetu, vRkSa apanI puSpa va phala Adi sampatti se manokSa pravIva hote hue zobhAyamAna horahe the aura zatru-gRhoM meM vahI vRkSa asamaya meM phalazAlI hone ke phalasvarUpa unake vinAza-nimitta hue |73 / / usa samaya yazodhU mahArAja ke mahaloM meM lakSmI ke nimitta kamanIya kAminiyoM kI dhavala gAna-dhvani pU~ja rahI thI aura zatruoM ke nagara meM unake vinAza-hetu zubhra kAkoM kA karNa-kaTu zana 1bahuta U~ce svara se horahA thA !74|| usa samaya ujjayinI nagarI meM prajAjanoM ke aise gRha, yatheSTa zobhAyamAna horahe the, jinhoMne janmotsava saMbaMdhI bAjoM kI dhvaniyoM se vizAoM ke agrabhAga guAyamAma kiye the| / jo nAgarika ramaNI-samUha kI krIr3AoM se manoja pratIta horahe the aura jinameM podhI huI calAe~ phAya hI thI erSa jinameM toraNa bA~dai gae the- 17 // 1. jaati--alNkaar| 2. hetu-alaMkAra / 3. samuccaya va upamAlaMkAra / 4. pIpaka ra samunayAlaMkAra / 5. diipkaalNkaar| 6. dIpakAlakAra / 5. dIpakAlaMkAra / 8. samuccayAsaMgara /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ zatizatabhanne bhAratimaputravatA jurImaH bIcovanotpavikAsapravINaH / khopAvanayAzakiraNodana saMmadavAtamyamamamahosavena ... dharmaH pallavitaH mithaH samitAH kAmaH phalaiH samyate paMzata mitinAtha saMpravi parAM chAyaryA bhitaH kAmapi / bhUdevI mahatArthatAmupagatA mUlAmbapAmA punarivate. mAti ma deva sAnnivarasasvastrajanmotsanaH // 7 // yaa| sAnama bamviAdaH svacikSvanipatiH ssyate prArthitAndhUnAM TivAnaiH kyaktinumuvaH saussidsvaarsvrnte| bhApa lakSmImiyamanumavatAtputrapautraiva sA devIlpevaM puroSA: kvacidapi ca parasyAbhiSaH kAmitamI: // 8 // sarvaH kasamai : kukhadharaNidharauravAsA payodhi ryoH pUSNA bhogisoko bhujagaparipahemAkarameva snaiH|| devastApacirAya prathitapdhupAzAH koliTavItapeyaM devI , svAtpramodAmaidivasaksI putravanmossavena // 1 // rAvApi tadA bastukasAbabAhanA pAyeSu sa vayA kila sake / jasakalpavirapiSNina bhUyasteSu pApanamano na payAsIt // 8 // usIprakAra usa samaya kisI sthAna para suvarNa va vastra-zrAdi vastuoM kI yAcanA karanevAle stutipAThaka samUha yazo mahArAjako ninnaprakAra Ananda-pUrvaka stuti kara rahe the "he deva! Apa, indra-sarIkhe putrazAlI puruSoM meM zreSTha hai aura kamanIya kAminiyoM ke netrarUpa kuvalayoM (candra vikAsI kamaloM) ke ullAsarasa meM pravINa haiN| ataH Apa aise putrajanma saMbaMdhI mahotsava se, jo ki tIna loka ko pavitra karanevAlI yazarUpa kiraNoM kA utpAdaka hai, vRddhiMgata hoveM // 76 / / he deva! dharma ullasita hogayA, sampattiyA~ puSpita hogaI aura kAma strI ke upabhogarUpa phaloM se prazasta hogyaa| isaprakAra pApake dharma, artha aura kAma ye tInoM puruSArtha saphala hocuke / he rAjan ! isa samaya Apake vaMza kI apUrSa aura anirvacanIya (varNana karane ke lie azakya) zobhA horahI hai| he deva! pRthvIrUpI devatA bhI katArtha hocukI aura mAda anurAga-zAlI aApake putrajanma kA mahotsava mantriyoM ke citta meM atyadhika hone ke kAraNa samAnA nahIM hai |7|| he mAridatta mahArAja! usa samaya kevala stuti pAThakoM ne hI thazodhamahArAja kI stuti nahIM kI kintu madhukI loga bhI kisI sthAna para rAjA ke kuTumbI-janoM ko harSita karate hue va vizeSa prAnanda vibhora hue rAjA kA guNagAna karane ke hetu utkaNThita horahe the| isIprakAra kahIMpara lakSmI kI cAha rakhanevAlA purohita nimna prakAra ke AzIrvAda-yukta vacana spaSTa bola rahA thA yaha pratyakSa pravIta honevAlI pamnamavi mahAdevI cirakAla taka putra, pautra aura prapautroM (par3apoto) ke sAtha pati kI lakSmI kA upabhoga kare Hal purohita kA AzIrvAda-jisaprakAra svarga kalpavRkSoM se, samudra candrodaya se aura pAvAvaloka paraNendra se piraphAla paryanta AnandadAyaka dinavAlA hotA hai, esIprakAra tIna loka meM vikhyAta Sa vistRta haimA jinakA aise yazogha mahArAja bhI putrajanma ke mahotsava se cirakAla paryanta AnandadAyaka dinapAte roM evaM jisaprakAra pRthvI kulAcakhoM se, AkAzabhUmi sUrya se aura khAni kI bhUmi ranoM se cirakAlA paryanta mAnandadAyaka dinavAlI hotI hai. usIprakAra vistRta kIrtizAlinI candramati mahAdevI bhI putrajanma saMbaMdhI mahotsaba se pAnanda-dAyaka dinamAlI hoveM // 2 // usa samaya yazodha mahArAja ne bhI prasanmatA-yaza, stutipAThaka-Adi vAcakoM ke lie usamakAra pracura gRha, vana, dhAnya va savArI-Adi manacAhI vastue~ vitaraNa kI, jisake phalasvarUpa unakA mana punaH * bhoyAnA' iti / 1. 2. 3. samuccayAbAra / 4 yavAsaMkhkha, samuccaya va upamyalaMkAra Adi kA saMkarAlaMkAra /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsaH jAkiyA ki vidhAya sa bhUpati bAhe pora iti prathitaM ca mama / jIvitAdapi nikhAkamajanmabhAgAMcevaH paraM spRhayati sma pagrorjagAma // 81 // 127 punama kilamAtmanamoha sukavikusumasare yamajanapravaNabhUtAM nIyamAnavyavasthAH krameppoktAna zAhasinAmucaGkramaNa eka vigadgadAkApAvasthAH samanubabhUva / tathAhi / muktaH zubhyati manakeSu labhate mainAbhyahaste ravi tAvasthAgatatva vakSasi kucAvanveSate vyAkulaH / svAda nidhAya pisi svabhyena zunyAnanastaM niSpojya punazca zediti zizoriva vicitra sthitiH // 82 // Su pUrva ramate gRhISaH spRSTaH kapoke va saphenahAsa: / purodhasAM svasthyamojvAramAdAya hastena mukhe dadhAti // 83 // kabhI bhI yAcanA karane meM tatpara nahIM huA kyoMki yazorgha mahArAja kI udAratA vaza ve ( yAcaka.) jinake yahA~ kalpa vRkSa utpanna hue haiM vaise hogae the| arthAt unheM prastuta yazorgha mahArAja rUpa kalpavRkSa se yatheSTa rest vastue~ prApta hocukI thI ||8|| tatpazcAt yazodha mahArAja ne merI janma-kriyA ( nAla kATanA- dhAdi fafe ) karake merA 'yazodhara' isaprakAra kA aisA vikhyAta nAmasaMskAra kiyA, jisakI prApti ke lie hamAre za meM utpanna hue rAjAoM kI vittavRtti aise yaza ke upArjana hetu lAlAyita rahatI thI, jo ki unheM apane jIvana se bhI utkRSTa hai * // 81 // tatpazcAt usa yazodhara kumAra ne nizraya se Upara mukha kiye hue zayana karanA, kucha ha~sanA, ghuTanoM ke bala calanA, jamIna para kucha girate hue saMcAra karanA aura aspaSTa bolanA ina pAMca prakAra kI aisI avasthAoM kA kramazaH zracchI taraha anubhava kiyA (bhogA), jinakI sthiti (svarUpa) bacce kI avasthA carA gU~thI jAne se manojJa pratIta honevAlI aisI prazasta kavi samUha kI vANIrUpI puSpamAlAoM dvArA kuTumbIjanoM ke kAnoM ke AbhUSaNapane ko prApta kI jAnevAlI hai| bhAvArya RSisaMsAra apanI anokhI kAvyakalA-zailI se zizuoM kI ukta manoza lIlAoM kI madhura kavitArUpI phUlamAlAe~ gumphita karatA hai aura unheM kuTumbI-janoM ke bhUSaNa banAtA hai / arthAt -- kavisaMsAra kuTumbIjanoM ke zrotra ukta bAla lIlA rUpI phUlamAlAoM se calaGkRta karatA hai, jisake phalasvarUpa unake mana-mayUra AnaMda-vibhora hote hue usaprakAra nRtya karane lagate haiM, jisaprakAra AkAza meM ghumar3ate hue bAdaloM ko dekhakara mayUra harSonmanta hokara nA~ca uThate haiN| isaprakAra kI kuTumbIjanoM thA pAThaka-pAThikAoM ko ullAsita karanevAlI ukta prakAra kI bAla lIlAe~ prastuta yazodhara kumAra dvArA anubhava kI gaI / yazodhara mahArAja kI ukta vAsa-lIlAoM kA nirUpaNa - Azcarya kI bAta hai ki bacce kI prakRti nAnAbhA~ti kI hotI hai| udAharaNArtha- - bacA pAlane meM rakhane se vyAkula hojAtA hai aura mAtA ke sivAya kisI dUsare kI hathelI para prApta huA santuSTa nahIM hotaa| jaba yaha pitA kI goda meM prApta hotA hai taba bhUkha se vyAkulita hotA huA usake ( pitA ke) vakSaHsthala para kuca (stana) dU~ dane taspara hotA hai| pazcAt SaD apanA a~gUThA mukha meM sthApita kara pItA hai, kyoMki vaha samajhatA hai ki isameM kUbha hai| aisA karane para jaba usakA mukha dUdha se khAlI rahatA hai taba a~gUThe ko pIr3ita karatA huA bAra-bAra rotA hai ||2|| kisI ke dvArA godI meM dhAraNa kiyA huA baccA pUrva meM dekhe hue ( paricita ) manuSyoM meM rama jAtA hai - krIr3A karane lagatA hai| jaba koI usake gAla chUtA hai taba vaha phena-sA zubhra manda dAsya karane lagatA hai / isIprakAra vaha brAhmaNoM dvArA diye hue mAGgalika akSatoM ko hAtha se uThAkara apane mukha meM * 'vazAnugamanamanoharaiH" iti ka0 / 1. upamAlaMkAra 1 2. jAti alaMkAra 1 3. arthAntaranyAsa alaMkAra
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasa yazastilakapampUkAvye aura rela sarva viko nava se nAma sopa sAvaraH / deva devaneH samastvayA vimApyayaM bhUnamamitravartanaH // 84 // poragAopi vinItacitaH kRtAro bandhaSu tara citram / ko nAma prasma kalapravRddhau nIlotpalollAsavidhau guruvA // 86 // svalpa rAti bApuratamANaH kivitAsambana sToka murAli paripasandhAcyA nilampe dhRtaH / samArohaNAvadhIH pumA tasyAH kazAne rAlokanakoparamapamanAslamanamAhunti va // 8 // mAdApAlakabAlakAmaNivisaM patra ko paspati sthAne tasya vadhAni istavala vAbhyAM vihInaH punaH / . sunasA parimAliko karitAdamyAcA pAyo nirapeTaH zizureSa jAtaruditA dAya modAya ca // 8 // sadgeI parameva para zizavaH santi meM prAraNe teSAM janma sthaiva locanapatha yAsA na yeSAM satAH / tevAmAvilepanaM ca nRpate popadeI: samaM yeSAM livisarAtmajarajaracatA na vakSaHsthale // 88 . rakha letA hai|3|| prastuta yazodhara mahArAja kI bAla-krIr3Ae~ dekhakara koI manuSya yazorca mahArAja se kahatA hai ki he svAmin ! Apa jisa puruSa kI ora cyASTi-pUrvaka dekhate haiM, usake prati ApakA putra bhI AdarabAna hai, isalie yaha ApakA putra kevala Apake saundarya-Adi-zArIrika guNoM se hI samAnatA nahIM rakhatA kintu nizcaya se bhApakI buddhi se bhI sarazatA prakaTa kara rahA hai | jisaprakAra candramA apanI salAmoM ko vRddhiMgata karane meM aura kubalayoM (candra-vikAsI kamaloM ) ko praphullita karane meM kisI guru-Adi kI apekSA nahIM karatA usIprakAra he svAmin ! ApakA svAmAnika vinayazIla putra, zizu hone para bhI kAnujanoM ke prati Adara kA bartAva karane meM kisI gurU Adi kI apekSA nahIM karatA isameM Azcarya kI koI bAva nahIM hai| // 85| baccA apane ghuTanoM va hAthoM kA zrAzraya ( sahArA) lekara kucha gamanazIla hotA humAyor3A-sA calatA hai aura saba kucha a~guliyoM ke pakar3ane kA pAlambana ( sahArA letA hai taba kuba calatA hai, parantu jyoM hI dUsare ke hAthoM kI aMguliyoM kA pakar3anA thor3A chor3a detA hai syoM hI tatkAla amIna para gira jAtA hai, pUrthivI para girate hue use aba dhAtrI (dhAya) apane nitamba (kamara kA pIche kA bhAga) para dhAraNa karatI hai taba use usake kandhe para car3hane kI buddhi utpanna hojAtI hai, pazcAta vaha usa dUdha pilAnevAlI pAva ke keza pakar3akara khIcatA hai, aisA karane se japa dhAya isakI tarapha kucha karaSTi se dekhatI hai, paba yaha koSa se kaluSita-cita hotA huA usakA mukha tAr3ita kara detA hai-thappar3a mAra detA hai / yaha kAmAtA yA dhAya ke kerApAza pakar3akara khIMcatA hai aura unake rasa-cUrya va candana-nirmita mastara vikhaka miTAkara use apanI hathelI para rakha letA hai evaM maNi-cUrNa ke tilaka-yukta mAtA ke mastaka para isamAya svApita karatA hai, parantu jaba yaha ukta donoM kriyAoM se zUnya hotA hai, arthAt-vikSaka va istakAna kI kriyAe~ chora detA hai taba apanI mAtA yA dhAya kI karadhonI ko unakI kamara se khImakara yA kosakara usase apane donoM paira beSTita kara letA hai letA hai| aisA karane se aba yaha calane meM | basamartha hojAtA hai to rone lagatA hai| aisI anostrI kriyAe~ karanevAlA yaha pacA mAvA yA dhAya ke duHkAmukhya kAraNa hotA hai| arthAt-roneke kAraNa duHkhajanaka aura apanI anokhI. va lalita lIlAoM ke dikhAne se AnApAyaka hotA hai | he rAjan ! jisa gRha ke mA~gana para bacce nahIM khelate, yaha gRha nahIM, kintu jaMgala hI hai| jina puruSoM ne apane netroM dvArA baccoM ko Tigocara nahIM kiyA, banA janma nirarthaka hI hai aura jinakA vakSaHsthala dhUli-dhUsarita vAloM kI dhUli se limpina nahIM huA, una dhuloM dvArA apane zarIra para kiyA gayA kapUra, kastUpa va candanAdi sugandhita vastuoM kA lepa kIcar3a ke messarImA nirarthaka hai 1-2. pAvi-alAhAra / 3..mAjhepAlaMkAra / 4-5, jAti-makAra / 6. kamaka ra apmaalNkaar|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsaH 126 lolAlakAmi badalAmjanalocanAni phelizramazvasitadurlamhitAdharANi / AliGganogatavapuHpulakAH sutAnAM cumbanti ye vadanakAni ta eSa dhanyAH // 9 // ambA tAta iti pratrIti pitara cAmyeti saMbhASase dhAtrIpUrvaniveditAni ca padAnya|tito alpati / zikSAlApavidhau prakRyati to nAste sthiro'yaM kvacin nyAhUto na bhUyati dhAvati puna: pratyusthitaH sasvaram / / 9 / / tadanu nipatite samassalokotsavazarmaNi caulakarmaNi savaya sacisAptasatAnuzIlanaH samAcaritagurukuloenayanaH, prajApatiriva sarvavAMgamedhu, pArirakSaka hA prasaMkhyAnopadezeSu, pUjyapAda iva zarupaitizatru, syAhAdezvara pa dhAkhyAmeSu, bhakaladeva iva pramANazAstreSu, paNiputra iva padaprayogeSu, kaviriva rAjarAddhAnteSu, romapAva cha gajavidyAsa, svata iva iyanayeSu, aruNa iva sthacaryAsa, parazurAma itha zastrAdhigameSu, zukanAsa iva rakSaparIkSAsu, marata hava saMgItakamateSu, jo puruSa adoM ke AliGgana se romAJcita zarIrazAlI hote hue unake aise sundara mukha cUmate haiM, jinapara caznala keza samUha vartamAna haiM, jinake netroM meM pracura aJjana A~jA gayA hai aura jinake oSTha krIr3A karane ke parizrama se utpanna huI niHzvAsa vAyuoM se lalita pratIta nahIM hote, ve hI saMsAra meM bhAgazAlI hai ! jozamA bhalAna azamA ko pitA aura pitA ko mAtA kahatA hai aura upamAtA (dhAya) dvArA kadde hue zabdoM ko AdhI-tutalAtI-bolI se bolatA hai aura mAtA dvArA dIjAnevAlI zikSAvidhi (kyoM re! aisA kyoM kara rahA hai ? mAtA ke keza svIMcatA hai. aisA mata kara-ityAdi zikSA-pUrNa upadeza vidhi) se kupita hojAtA hai aura rakSita huA ( pakar3akara eka jagaha para baiThAyA huA) bhI kisI eka sthAna para nizcala hokara nahIM baiThatA aura mAtA-pitA dvArA bulAyA huA yaha baccA unake bacana nahIM sunatA, kyoMki khelane kI dhuna meM masta rahatA hai| pazcAt-uThakara zIghratA se aisA bhAgatA hai, jise dekhane jI cAhatA hai 100 bAlyakAla ke pazcAt samasta janoM dvArA kiye hue mahotsava se Ananda-dAyaka merA muNDana saMskAra humaa| tatpazcAt kumArakAla meM samAna AyuvAle maMtrI-putroM ke sAtha vidyAbhyAsa karane meM tatpara, purohitaAdi gurujanoM dvArA bhalIprakAra sampanna kiye hue yajJopavIta maurajI-vandhana-Adi saMskAroM se susaMskRta, zAstrAbhyAsa meM sthira buddhi kA dhAraka, brahmacaryagrata se vibhUSita aura gurujanoM kI sevA meM tatpara (vinayazIla) hue maiMne, bahuzruta vidvAna gurujanoM zarA sikhAI AnevAlI evaM rAja-kula ko alata karanepAlI va aneka mata saMbaMdhI prazasta vidyAe~ sasaprakAra grahaNa kI jisaprakAra samudra nAnA prakAra ke nIce-U~ce pradezoM se pravAhita honevAlI nadiyA~ mahaNa karatA hai ||1|| jisake phalasvarUpa maiMne samasta vidyAoM ke vettA vidvAnoM ko Azcarya utpanna karanevAlI mistA prApta krtii| udAharaNArtha-jisaprakAra brahmA samasta (bAmaNAdi) ke zAroM meM nipuNa hotA hai isIprakAra meM bhI samasta vaNe (akSaroM) ke par3hane-likhane Adi meM nipuNa hogyaa| jisaprakAra sAdhu prasaMkhyAnopadeza (dhyAna-zAsa) meM pravINatA prApta karatA hai usIprakAra maiMne bhI prasaMkhyAnopadeza (gariekzAka) meM pravIyatA prApta kii| isIprakAra meM pUjyapAda svAmIsarIkhA vyAkaraNa zAlA kA, tIrthara sarvajJa athavA gaNadharadeva-sA ahiMsArUpa dharma kI vaktRtva kalA kA, akalAiveva-sarIkSA darzanazAba kA, pANinI AcArya-sarIkhA sUktizAlI (naitika madhura vacanAmRta SAle) zAstroM kA, vRhaspati yA zukrAcArya-jaisA rAjanItizAloM kA, aMgarAja-sA gajavidyA kA, raSisuta sarIkhA azvavidhA ( zAlihotra) kA, sUryasArathi kI taraha ratha-saMcAlana kI kalA kA, parazurAma kI taraha zakSaviyA kA, agastya ke tulya ratna-parIkSA kI kakSA kA, bharata cakravartI yA bharata RSi-samAna 1. jaati-alNkaar| 2. jAti-alaGkAra /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 parAkhisakapampUSavye saraviriNa licitramA kAzirAba sarIropacAre, kAyApArasvAsa cakaba santulita paahaaypii| mAmAsvapi mAsu, sAsavidyAvidAmapaMparaNanaipuSapamahamAbhita: parivapakSamodAmAbasarata vidyArambA gurUnespAditvamA nANyAvIviyanAnimayoppA / kamAi musambahetumUtAH pocasinIriya pojinenmAnAH // 1 // masaMpAdivasaMskAra sabAtamapi rayA / itaratna mahIlAlA satpadA ma bApate // 9 // gIta (gIta, nRla va vAdina) kalA sa, saTaki (deSasUtradhAra) ke samAna citrakalA kA, dhanvantarika samAna vaivazAsaba, zukrAcArya ke samAna vyUharacanA kA aura amAla ke AcArya samAna kAmazAba apAradarzI cinAna hogayA evaM visaprakAra candra apanI yogya kakSAoM kA kalAvit (vijJAna) hotA hai usImadhara meM bhI samasta prakAra kI pauMsaTha kasAnoM kA katApit (vidvAn / hogyaa| tadanantara mere godAna (amacaryAzrama-syAga - vivAhasaMskAra ) amavasara prApta huaa| __ jisaprakAra ramoM kI sAni se utpanna huA bhI sa (maNikyAdi) saMskAra-(zANonsAna bhASi) hIna huA zomana sthAna-yogya nahIM hocA usIprakAra prazasta (ba) phula meM utpanna huyA rAjaputra rUpI sabhI rAjanIvi-mAdi vidyAoM ke abhyAsa rUpa saMskAra se zUnya huA rAjya pada ke yogya nahIM hotaa| mApAca-somadevasUri, guru Sa hArIta Adi nItikAroM ne bhI saca bAta kA samarthana karate hue duSTa rAjA se honevAlI prajA kI jhani kA nirUpaNa kiyA hai| abhiprAya yaha hai ki rAjaputroM mayA sarvasAdhAraNa mAnaSoM ko prazastapada (laukika va pAralaukika sukhadAyaka aba sthAna) prApta karane ke lie malita kalAbhoM kA abhyAsa karanA vizeSa prAvazyaka hai| kyoMki nItiniSThoM ne bhI kahA hai ki saMsAra meM mUrkha manuSya ko chor3akara koI dUsarA pazu nahIM hai| kyoMki jisaprakAra gAya-bhaiMsa-Adi para prasa-yAdi maraNa karake mala-mUtrAdi kSepaNa karatA hai aura dharma-adharma (kartavya-akartavya) hI jAnatA usIprakAra mUrsa puruSa bhI khAnapAnAdi kriyA karake mala mUtrAdi kSepaNa karatA hai aura dharma-dharva mya sarvavya ko nahIM jaantaa| nIvikAra yasiSTha ne bhI yahI kahA hai| nItikAra mahAtmA bhara hAra 1. zleSa, apamA, dIpaka va amuccayAlabAra / 2. tavA cAha somadeva pri:-saMskAraratnamiva sujAtamapi rAjaputraM na nAyakapadAyAmananti sAthaH / 1-tathA ca somadevamUri-na niItAbAraH pradhAnAM vinAzAdaparo'styutpAtaH' arthAt - rAjA se prayA vinAsa hI hotA hai, use chodara aura dUsarA koI upAya nahIM hosktaa| 3. tathA ca guruH-varAjani rASTrANi rakSantIha parasparaM / mUloM rAmA bhaveSeSA tAni garachantAha saMkSayaM // varSAt-vina dezoM meM rAjA nahIM hote, ve parassara eka dUsare kI rakSA karate rahate hai parantu jinameM mUI rAgA hogA naSTa hojAte haiN|| // 4. tapA va hArItaH--utsAto bhUmikampAyaH zAntiIti saumyatA / nRpavataH utsAto nama pranAmyati // 1 // arthAt-bhU-kampa se honevAlA upadrava zAnti mA~ ( pUjana, japa mahAnAdi dhArmika kAryoM se pAnI hojAtA hai parantu duSTa rAjA se utsAna huA upadrava visIprakAra mI zAnta nahIM hosakatA / 5. sapA ca somadeva sUri:- prazAnAdanyaH pazurassi' nautivArasAmRta se saMkalisa-sampAdaka) 6. tathA ca pasiSThaH- a marmatamA lokAH pazavaH parjitAH dharmAdho na jAnanti yataH zAkAparAmukhAzA .. tathA ca bhartRhariH-sAhityasaMgItakalAvihInaH sAkSAtpazaH pRcchaviSANahInaH / tRNaM na khAvamapi jIvana dheyaM paramaM pazUnAm // 7 //
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . ..... dvitIya mApAsaH 131 saudhAya rAjyabandhAya khAveto na satAM mahau / maNakSINaprama: stambhaH svAtantryopahasaH sutaH // 13 // ne bhI kahA hai ki jise sAhitya va saMgIta-Adi kalAoM kA jJAna nahIM hai (jo mUrkha hai), vaha vinA sIMga aura pU~cha kA sAkSAt pazu hai| isameM kaI loga yaha zaGkA karate haiM ki yadi mUrkha mAnava yathArtha meM pazu hai. to vaha ghAsa kyoM nahIM khAtA ? isakA uttara yaha hai ki yaha ghAsa na khAkara ke bhI jIvita rahatA hai, isameM pazuoM kA utsama bhAgya ( puNya) hI kAraNa hai, anyathA vaha ghAsa bhI khAne lgtaa| isalie pratyeka nara-nArI ko kartavya-bodha dvArA zreya (yathArtha sukha)kI prApti ke lie nIti va dharmazAstra-zrAdi zAstroM kA jJAna prApta karanA cAhie // 12 // nIvivettA vidvAnoM ne nimnaprakAra ke do padArtha kramazaH rAja-mahala va rAjya sthApana ke ayogya mAne haiN| 1-ghuNa-samUha (kIr3oM kI zreNI) dvArA bhakSaNa kiyA huA hone ke phalasvarUpa kSINazaktiyAlA khambhA aura 2 svacchanda paryaTana-vaza naSTa-buddhi putra / bhAvArtha nItinidhoM kI mAnyatA hai ki jisaprakAra ghuNa-samUha dvArA khAye hue khambhe meM machala kA bojha dhAraNa karane kI zakti naSTa hojAtI hai, isalie use rAjamahala meM nahIM lagAnA cAhie thA mahala ke gira jAne kA khatarA nizcita rahatA hai, usIprakAra amAna va durAcAra ke kAraNa jisakI buddhi na hocukI hai aise rAjaputra meM bhI rAjyazAsana karane aura use sthApita rakhate hue saMbarSita karane kI zakti naSTa hojAtI hai, ata: use rAjA nahIM banAnA cAhie, anyathA rAjya ke naSTa hone kI sambhAvanA nizcita rahatI hai| nItikAra somadevasUri ne likhA hai ki jaba manuSya dravyaprakRti (rAjyapada ke yogya rAjanaitika mAna aura sadAcAra-sampatti Adi prazasta guNoM) se adravya prakRti ( ukta guNoM ko tyAgakara mUrkhatA, anAcAra va kAyaratA-zrAdi doSoM) ko prApta hojAtA hai taba vaha pAgala hAthI kI taraha rAjyapada ke yogya nahIM rhtaa| arthAt-jisaprakAra pAgala hAthI janasAdhAraNa ke lie bhayakara hotA hai usIprakAra aba manuSya meM rAjanaitika zAna, pAcArasampatti va zUravA-Adi rAjyopayogI prazasta guNa naSTa hokara unake sthAna meM mUrkhatA, anAcAra va kAyaratA Adi doSa ghara kara lete haiM, taba vaha pAgala hAthI sarIkhA bhayara hojAne se rAjyapada ke yogya nahIM rhtaa| nausikAra vallabhadeva ne bhI kahA hai ki rAjaputra ziSTa va vidvAna honepara bhI yadi usameM dravya ( rAjyapada ke yogya guNa) se adravyapanA ( mUrkhatA va annAcAra-Adi doSa ) hogayA ho to vaha mitraguNa ( pAgala hAthI ke sadRza) bhayakara hone ke kAraNa rAjyapada ke yogya nahIM hai| nItikAra guru vidvAna ne bhI likhA hai ki jo manuSya samasta guNoM-rAjanaitika pAna pa sadAcAra-Adi-se alaskRta hai, use 'rAjadravya' kahate hai usameM paMjA hone kI yogyatA hai, ye guNa rAjAoM ko samasta satkAryoM meM saphalatA utpanna karate haiN| niSkarSa-de mAridatta mahArAja ! isIlie maiMne rAjadravya ke guNa ukta vividha mA~ti kI lalita kalAoM kA abhyAsa kiyA / 1. upmaalaar| 2. tathA ca somadevari:-'mato damyAvarUpapratirapi kabitsavaH saarnngjvaat| nItivAkyAmRta se samusta-sampAdaka 1. tathA ba balabhadevA-ziSTAtmajo'pi vidagdho'pi dravyAdaNyasvabhAvakaH / na smAdAgyapadArtho'sI gao mizguNo yapA // 1 // 4. sabhA ca guru:-yaH syAtsarvaguNopeto rAjadravyaM taducyate / sarvakRtyeSu bhUpAnA tadaI kRtyasAdhanam // 1 // 5. yathAsaMkhya-alahAra / nautivAkyAmRta se sNmlit-smpaadk|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka campUkAvye punahallikhitalA mhanacandra samavanamaNDale lakSmIrUpAvijayibhuvazirUra saindarya bhAji saparamasaMtAna sambopATanapoINDamaNDIviDambita stamberama karAkAre zrIsarasvatI jalaye jirI bikAlAdhana karaNacaturacakSuci manAgudyamAnazemalyAmikAmadarekhAmasiharule gijAlAna stambhazobhamAnoruNi spara vilAsa nivAsavilAsinIjanonmAdasaMpAdana siddhaye saMsArasArajanmani manojananAmAnamamabhinava mizrRGgAra bhImarakaraNavRtini samupapaipakAdhaH kRtajagattraye savAtajannasya va parijanasya anilarAjya kaNThikAbandhana manorathe'vatIrNe modI nimmyA bhiyA va nityaM nijAtrAsamahattvalAMnA kRtApasImo bhavate madhyastadA hanuvaM paramasmadIyaH // 94 // ko mantrI nRpateryazodhara iti khyAtaH mRtaH ko raM hantA vairiva yazodhara iti kapAtaH sutaH kaH sakhA / kAryArambhaviSa payodhara iti khyAtaH mRto yasya meM lokamavApa tAtaviSaye praznottarasvaM sthitiH // 95 // lAvaNye, tathA : 132 satpazcAt aba merA aisA tAruNya ( yuvAvasthA) saundarya prakaTa huA, jisameM merA mukha maNDala, lAJchana rahita candramA sarIkhA AnandadAyaka thaa| jo lakSmI ke kucakalazoM ( stana kalazoM ) ko lagnita karanevAle manoza donoM skandhoM ke saundarya se suzobhita thaa| jisane zatru samUha rUpI vRkSa-skandha ko jar3a se ukhAr3ane meM samardha va zaktizAlinI bhujArupI daMDamaNDalI dvArA hAthI ke zuddhAdaNya (Da) kI AkRti tiraskRta kI thii| jisameM mere donoM netra svargalakSmI va sarakhatI kI jalakrIr3A karane kI bAvar3iyoM ko lajjita karane meM catura the| jisameM mere donoM gAla-sthala kucha-kucha prakaTa huI romarAja kI zyAmatA rUpI madarekhA (avAnI kA mada vahanA) se zobhAyamAna horahe the| jisameM merI donoM jatAe~ diggaja ke bA~dhanelAyaka khambhoM sarIkhI atyanta manojJa pratIta hotI thiiN| jo javAnI kA saundarya ) kAma kI saMbhoga-kIr3A kI sthAnIbhUta kamanIya kAminiyoM ke samUha ko unmanta (kAmodreka se mila-becaina ) karane meM siddhauSadhi (avyartha cauSadhi) ke samAna thA | jisakI utpAtta saMsAra meM sarvazreSTha haiN| jisameM kAmadeva rUpI nATakAcArya dvArA manarUpI navIna nATaka -pAtra ( ekTara ) nacAyA jA rahA hai| jisameM niraGkuza ( bemaryAda ) veSabhUSA (makAbhUSaNAdi ) rUpa zRGgAra se icchArUpI varoM se uchalanevAlI mAnasika vicitratA ( vikRti ) dvArA paMcendriyoM kI pravRtti pazcala hojAtI hai| arthAt jisameM niraGkuza veSa-bhUSA dvArA udbhUta mAnasika vikAra ke kAraNa samasta cakSurAdi indriyA~ apane apane rUpAdi viSayoM meM caJcalatA pUrvaka pravRtta hojAyA karatI haiM aura jisameM utpanna ho rahI mada kI adhikatA se tInoM loka adhaHkRta kiye gae haiM evaM jisane pitA jI sahita kuTumbI-janoM ke hradaya meM mere lie yuvarAja-pada kI motiyoM kI kaSThI gale meM pahinAne kI abhilASA utpanna karAI thii| usIprakAra usa yuvAvasthA saMbaMdhI saundarya ke Agamana samaya kebala mere udara-deza ne kRzatA ( kSAmatA-patalApana ) prApta kI thI / ataH aisA mAlUma par3atA thA mAnoM - nitambalakSmI va vakSaHsthala- lakSmI ne mere manoza zarIra para sadA apanA nivAsa karane kI tIvra icchA se hI mere udara-deza kI bRddhi-sImA alpa (choTI) kara dI thI, jisake phalasvarUpa mAnoM - SaD kRza hogayA thA ||14|| usa samaya mere jagaprasiddha [ parAkramazAlI ] vyaktitva ne pitA ke samakSa kiye hue logoM ke nimnaprakAra praznoM kA samAdhAna karane meM pravINatA prApta kI thii| jaba koI puruSa kisI se prazna karatA thA ki yazorgha rAjA kA buddhi saciva kauna hai ? taba vaha uttara detA thA, ,ki yazodhara nAma ke rAjakumAra hI prastuta rAjA ke buddhi-saciva * 'kaNThakaNThikA' iti ka0 / 1. prekSAlaMkAra | 1 'nitambalakSmyA' ityAdinA puruSasya nitambasaMpUrNane nAyukaM tyAgena samaM prathimAnamAtatAna nitambabhAgaH saoNTa (0) se saMkalita - sampAdaka
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AvAsa: 133 punazca gurumivAntevAsini svAminamiva bhRtye paraMjyotiridha yogavaravaSi pitaramupacarati sati, vibhrambheSu ca dvitIya va hRdaye, nidezakarmaNi dhanakrIta iva vAte, vidheyatAyAM svakIya iva cetasi nirvikalpatAyAmavyabhicAriNIya suvi mayi pratipanna tadArAdhanaikasAnamanasi apareSu pya teSu teSu tadAzAvasareSvekamapyAtmAnaM haryAzAvivodakapAtreSvanekamiva varNayati, zamAnAbhyAmanpanna sarvamapi parijanaM tadAdezavidhiSu viduzyati devatArAdhaneSu ca tAtasya prativAriNi, gurujanopAsaneSu prativapuSi, dharma viniyogeSu puroSasi cAkhAbhyAseSu vikkaNa vibhAga karoyarAlipi, haiN| isIprakAra jaba koI kisI se pU~chatA thA ki prastuta mahArAja kA yuddha bhUmi para zatru sainya kA vidhvaMsa karanevAlA senApati kauna hai ? taba vaha uttara detA thA ki yazodhara nAmakA jagatprasiddha rAjakumAra hI prastuta mahArAja kA karmaTha va bIra senApati hai / punaH koI kisI se pU~chatA thA ki ukta mahArAja ke saimya-saMcAlana Adi kAryoM ke Arambha karane meM 'mitra' kauna hai ? taba vaha uttara detA thA ki 'yazodhara' makA rAjakumAra hI prastuta kArya vidhi meM mitra hai ' // 5 // tatpazcAta jaba maiM piThA kI usaprakAra sevA-zuzrUSA kara rahA thA jisaprakAra ziSya guru kI, sebaka svAmI kI aura adhyAtmajJAnI yogI puruSa, paramAtmA kI sevA-zuzrUSA karatA hai| isIprakAra jaba mere pitA mujhe usaprakAra vizvAsapAtra samajhate the jisaprakAra apanA hRdaya vizvAsapAtra samajhA jAtA hai| maiM pitA kI AjJA-pAlana prakAra karatA yA jisaprakAra vetana dekara kharIdA huA ( rakkhA huA ) naukara svAmI kI AjJA pAlana karatA hai| jisaprakAra zikSita mana samucita kartavya pAlana karatA hai usIprakAra maiM bhI samucita karttavya pAlana karatA thaa| jaba maiM, Adeza ke vicAra na karane meM avyabhicArI ( viparIta na calanevAle -- dhokhA na denevAle ) mitra ke samAna thA / arthAt jisaprakAra saccA mitra apane mitra kI AjJA pAlana karane meM hAni-lAbha kA vicAra na karatA huA usakI AjJA pAlana karatA hai usIprakAra maiM bhI apane mAtA-pitA Adi pUjya puruSoM kI AjJA-pAlana meM hAni-lAbha kA vicAra na karatA huA unakI AjJA pAlana karatA thA / isaprakAra jaba maiMne apane pitA kI ArAdhanA ( sevA ) karane meM apane tant nizcalatA svIkAra kara lI thI evaM una una jagatprasiddha AjJA-pAlana ke avasaroM para mere akele eka jIvana ne apane ko usaprakAra anekapana dikhalAyA thA jisaprakAra candramA eka honepara bhI jala se bhare hue aneka pAtroM meM apane ko pratiSimya rUpa se aneka dikhalAtA hai| dAna aura mAna ko chor3akara bAkI ke samasta pitA ke prati kiye jAnevAle ziSTAcAra-vidhAnoM meM maiMne samasta kuTumbI-jana dUra kara diye the / arthAt yadyapi yAcakoM ko dAna denA aura kisI kA sammAna karanA ye donoM kArya pitA jI dvArA kiye jAte the ataH inake sivAya dhanya samasta kArya ( mAz2A - pAlana Adi ziSTAcAra ) maiM hI karatA thA na ki kuTumbI-jama / isIprakAra meM devatA kI pUjAccoM meM pitA kA sevaka thA / arthAt pUjAdi sAmagrI samarpaka sevaka-sA sahAyaka thA / isIprakAra aba meM mAtA-pitA va gurujanoM Adi kI sevAoM kA pratizarIra ( prativimva ) thaa| isI prakAra jaba meM dharmamArga meM purohita thA / arthAt-jisaprakAra rAjapurohita rAjAoM ke dhArmika kAryoM meM sahAyaka hotA hai usIprakAra meM bhI purohita sarIkhA sahAyaka thaa| jaba maiM zAkhAbhyAsa karane meM ziSya jaisA thA / arthAt jisaprakAra vidyArthI zAstrAbhyAsa karane meM pravIka hotA hai usIprakAra meM bhI zAstrAbhyAsa meM pravINa thaa| aba meM vidyA-goSThiyoM meM kalAoM ke sadAharaNoM kA sAkSI thA / arthAt -- maiM sAhitya va saMgIta Adi lalita kalAoM meM aisA pAradarzI vidvAna yA jisake phalasvarUpa vidvagoSThI meM merA nAma kalA-pravINatA meM dRSTAnta rUpa se upasthita kiyA jAtA thA / 1. praznotarAlaMkAra /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye epazcaryAma pandari, karivinodaSabhivAdini, hayasIdAsu pAmarati, svairavihArepAsapastropakRti, bharmAsaneSu kAryapurazcAriNi, samarasamaya subhAsaratathA vikamiNi, pareNa ca sena tena vinayakarmaNA sakalasyApi lokasya vadamAravimveSu svakIrya pazohasaM prasArayati, bhagAGgalipuTeSu ca nijakIrtipudhArasaM prAyati, sarasepi majammamA ratnAkara svendirAnujama dharmArAma iba phalasaMpadA prApardhata iva maNimaNDalega sAhidivasa isa prajApatinA dIpamA iva mandareNAsmAna bahumabhyamAne, sakazApArakaraparimahA kulaniyamivaikamogyAM bhuvamanulAsati sati, staimanobhilAsAdisaMbAI: sukhasaMkadhAdinI muhUrtasamayA iva samAH kAzcidvatIyuH / / evaM raslakAdhanayoriva samasamAyogena bhamadanalavarayoriva parasparaprIsthA dhanaMjayaja pantayoriva mahopayaizvartharasenApokAmanomposvi cAmyonyAmuvanena nispamAdayosamAnayorekadA puraMdarapurapatAkAbalambanodhitamaNDale banejavanavikAsavi jaba maiM ratha-saMcAlana kalA meM pravINa puruSoM meM sArathi-sA nipuNa aura hAdhiyoM kI kIr3A kalA meM mahAvata-jaisA pravINa thaa| isIprakAra jaba maiM ghor3oM kI bhIr3A meM ghur3asavAra sarIkhA pravINa thaa| isIprakAra jaba maiM bana krIr3AoM meM chatradhara thaa| arthAt-jisaprakAra chatradhara vanakrIr3A ke avasara para uSNa va vRSTi Adi se bacAtA huSA upakAraka hotA hai usIprakAra meM bhI pitAjI kI vanakrIr3A ke avasara para chatradhara-sA upakAraka thA- unakI vighna-bAdhAe~ dUra karatA thaa| jaba meM rAjasabhA-bhavana saMbaMdhI kAryoM ( sandhi ca vigraha-zrAdi) ke nirNaya karane meM amesara dhaa| jaba maiM saMgrAma ke avasaroM para sahasamaTa, lakSabhaTa va koTibhaTa yoddhAoM ke madhya pramukha hone ke phalasvarUpa parAkamazAlI thA / isIprakAra jaba maiM usa usa jagaprasiddha vinaya dharma dvArA samasta mAnavoM ke mukhakamaloM meM apanA yazarUpI ha~sa praviSTa kara rahA thA aura jaba maiM kAnoM ke aJjali puDho meM samasta loka dvArA apanI kIrtirUpI amRta-vRSTi karA rahA thaa| isIprakAra jaba mere pitA yazomahArAja mere janma se apane ko usaprakAra mahAna ( bhAgyazAlI) samajhate the jisaprakAra samudra candrodaya se, dharmarUpI udyAna svargAdi phala sampatti se, udayAcala parvata sUrya vimbodaya se, sRSTi kA prathama divasa brahmA se aura jambUdvIpa sumeru parvata se apane ko mahAna samajhatA hai| isIprakAra jazva mere pitA aisI pRthvI kA zAsana kara rahe the, jo ki kulavadhU-sarIkhI kevala unhIM ke dvArA bhogI jAne vAlI dhI aura jisake cAroM samudroM ke madhya Taiksa lagAyA gayA thA taba unakI pUrvokta prakAra se sevA-zuzrUSA karate hue mere kucha varSa, Ananda denevAle kathA-kautUhaloM se, jinameM mAnasika abhilASAoM ko prApta karAnevAle ziSTa vacana pAye jAte haiM, muhUrta (do ghar3I ) sarIkhe vyatIta hue| isaprakAra jaba hama donoM pitA-putra (yazomahArAja va yazodhara kumAra ) usaprakAra sahazasaMyoga se zobhAyamAna horahe the jisaprakAra ratna aura suvarNa kA saMyoga zobhAyamAna hotA hai| arthAt-merA pitA rama-sadRza aura maiM suvarNa-samAna thaa| isIprakAra aba hama donoM usaprakAra pArasparika prema meM vartamAna the jisaprakAra kuvera aura usakA putra nalakUpara pArasparika prema meM sthita rahate haiM aura jisaprakAra devatAoM kA indra aura usakA putra ( jayanta vizeSa unnatizAlI aizvarya (vibhUti ) ke anurAga se zobhAyamAna hote hai.usIprakAra hama donoM bhI vizeSa cammatizIla ezvarya (vibhati) ke sneha se zobhAyamAna hote the| evaM hama donoM pArasparika anukUlatA meM isaprakAra sadA vartamAna the jisaprakAra zrInArAyaNa (zrIkRSNa) aura unake putra prayugmakumAra sadA paraspara anukUla rahate haiM taba eka samaya nIce likhI ghaTanAoM ke ghaTane para . vijaya ( zatruoM kA mAna-mardana ) se unata yA apratihata (kisI ke dvArA naSTa na kiye jAnevAlA) yabhyazAlI hamAre pitA (yazArghamahArAja) ne aise avasara para jaba ve apanA mukha thI meM aura varSaNa meM dekha rahe the, apane zira para sapheda bAlarUpI aGkara dekhaa| prastuta ghaTanAe~
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsaH zAsAviravAralAjanamamasi manasijakalahavigaNitakAleyapaulomIkapolakomale irihayaMbhamanirmitakalazakAntivilopini purahUtaraMbhikAdharaprasAdhanajaturasoskadapaTala pezaLe zacIzravaNAvataMsApi pArijAsamArIjAlajayini surasasahacaropacAraphyusAlatakaleesaMpalAneSu stutimukhAmbaracInikurumbavimyAdharapAlayeSu vicamAnakamalakozaprakAzaprasaraiH karaiH punaraparameva kimapyAvakAhArya saumya rAti sati gabhastimati, tapanatApasozcita chAye itra tamastApikAlumA viyavacche, sakaladipAladhilAsimosImantasindUrasaMtatisundarAlekharekhAsu gaganavizilAsu, svarakiraNa kesarizramAkrAntibhIta ivAparagirizikharAntaravidAriNi zizirakArakariNi, prAdeyalalipiSu vilInetriva lokalocanAlokalopiSu nakSatranikarapu, vidhurAvasara mi kazeSatA minANe nabhasi, bIranozvara iva karamAtratantratAmapratApaprakAzanAvasA'dititamaye, aruNamaNimahIbhRtprabhApiGgarisarudhivirasanIlike eka samaya jaba aisA sUrya udita hodhukA thA, jo ki apanI kiraNoM dvArA, jinakA prasAra (vistAra) praphullita kamala koza (madhyabhAga) ke teja sarIkhI lAlimA dhAraNa kara rahA thA, stuti vacana bolatI huI deviyoM yA vidyAvariyoM ke samUha saMbaMdhI bimbaphala-sarIkhe bhopAlayoM meM koI anaugne lAnArasa ke sAza cAroM ora se upamA dene yogya saundarya (manojJa lAlimA) kI sRSTi kara rahA thaa| kaise haiM vidyAriyoM ke proSThapallava ? jinameM rativilAsa ke samaya mitratA karanevAle patiyoM dvArA kIjAnevAlI pUjA (sanmAna) ke avasara para gire hue lAkSArasa. kSepa ke zobhA-leza vartamAna the| kaisA hai sUrya ? jisakA vimba, indra-nagara ( pUdizA meM sthita indradikpAlanagara) kI dhvajAoM ke prAntabhAgoM ke sparza karane ke yogya (nikaTatara ) hai| jisake udaya meM vikasita kamala-samUhoM ke AsvAdana karane meM haMsI-zreNI kA citta dhanA ( Asakta) horahA thaa| jo indrAgI ke aise gAlasthala-sarIkhA manohara hai jisakA kAma kI mathuna krIr3A dvArA kukama gira gayA hai| jo indra-bhavana para sthita suvarNamayI kalaza kI kAnti tiraskRta karatA hai| jo indra kI ghAlapallI ke oSThoM ko 'ala-kRta karanevAle lAkSArasa ke utkaTa paTala ( samUha ) sarIkhA manoza ( lAlimA-zAlI) hai| isIprakAra jo, indrANI ke kAnoM ke karNapUra ke lie sthApita kI huI divyapuSpa saMghadhI latAzreNI ko tiraskRta karatA hai| isIprakAra jaba AkAzarUpI cana, a~dhakArarUpI tamAlavRkSa ke gucchoM se rahita hone ke phalasvarUpa aisA pratIta horahA thA mAnoM-sUryarUpI tApasI dvArA usakI chAyA naSTa kara dogaI hai| abhiprAya yaha hai ki aba vRttoM se patte va puSpa tor3a liye jAte haiM, taba unameM chAyA nahIM hotii| jaba zrAkAza-mArga aise zobhAyamAna horahe the, jinakI vinyAsa-rekhA, samasta dikpAloM (indra agni, yama va naiRtya-Adi ) kI kamanIya saminiyoM ke keza-bhAgoM para sthita sindUra-zreNI sI manoza horahI thii| jaba candramArUpI hAthI astAcala parvata kI zikhara ke madhyabhAga para paryaTana karatA huA aisA pratIta horahA thA mAnoM-sUryarUpI siMha ke paMjoM ke bhAkramaNa se bhayabhIta huA hai| isIprakAra jaba nakSatra-zreNI, logoM ke netra-prakAza se lupta ( ojhala) ho rahI thI, isalie jo aisI mAlUma par3atI thI mAnoM thor3e se pAle kI lipiyoM (akSara-vinyAsoM) meM hI gala cukI hai, isIlie hI mAnoM-dRSTigocara nahIM horahI thI aura jaba zrAkAza kevala mitra (sUrya) ko hI dhAraNa kara rahA thaa| arthAta--jaba AkAza meM kevala sUrya hI udita horahA thA aura dUsare nakSatrabhASi asta hocuke the, isalie jo aisA mAlUma par3atA thA-mAnoM-vaha ( AkAza ) yaha batA rama thA ki kaSTa ke avasara para mitra (mitra va pakSa meM sUrya ) hI samIpa meM rahatA hai aura usake sirA dUsare saba loga bhAga jAte haiN| jaba sUrya karamAtra-tantratA arthAta kevala kiraNoM ko svIkAra karane se apanA pratApa ( uSNatA) prakaTa karane meM usaprakAra udyamazIla horahA thA jisaprakAra zUravIra rAjA karamAvatantratA-alpa Teksa aura sainyazakti se apanA pratApa ( rAjA kA teja-khajAne kI zakti aura saimpa-zakti-prakaTa karane meM udyamazIla hotA hai| jaba samasta AkAza kA nIlApana, udayAcala parvata
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 yazastilaphacampUphAye vikalpenItiti nistarasane sAgarAmbhasIyopalakSyamANe samastepi vihAyasi, bhUvanamA sAtAmsamUtapolasabakAsini vikasakokanadAmodasAndritazarIre vizvaMbharAdharonijhatanirbharazIkarAsAramuktAphajitakaSi viskaraTikaTakandara apAnAsvAsvAdalaDine savidhapradhAnandhamadhukarIsamAjakRjitAlokazamdasaMdarbhiNi mielIkAmasarIsthASitarsagAre samsImantinIH saMbhAvayita divAbhujage isa gAnaiH zanaiH parisarati maruti, tridivamunimaNDalI skhalitajaladevavANalolikulahale pAnIja, sarakAmuhizya dvimAtihastAistAstokasta karana.candanacchaTAupasimpUryamANamaNDale vyomasAmanAbhasthale, pAkhinamaniropasvaratarocAryamANamAmadhamAloekAsanandile nagaravatAnaNAsphAlitaviSiSavAdyoduravAnasohale navasamAgamApAparamidhunakarapatApalApakAiye kamachinImabhRmatamatAlikalakalolAle sahacarIratirasikasArasarasitasarake krIrAmavArakAminImAhAsbahale kI kAntiyoM se pIlI va lAla kI huI zobhA dvArA alpa kara diyA gayA thA isalie jo, aisesamudrajala-sarIkhA pratIta horahA thA, jisakI phena vRddhi naSTa ho cukI hai aura jo taraGga saGgama se rahita hai tathA jisakA nIlApana samudra ke madhya meM sthita hue udayAcala parvata ke teja se thor3AsA hogayA hai| isIprakAra jaba aisI vAyu, dizArUpI kamanIya kAminiyoM ko saMtuSTa karane ke lie usaprakAra manda-manda saMcAra kara rahI thI, jisaprakAra dina meM ratipilAsa karanevAlA kAmI puruSa triyoM ko saMtuSTa karane ke hetu dhIre dhIre saMcAra karatA hai| kaisA hai yaha vAyurUpI divasa-kAmuka 1 jisake dukUla ( dupaTTe) bhojapatravRkSoM ke bakkala hai| jo latAoM ke puSparUpI nUtana mukuTa yA karNapUra se alasta hai| jisakA zarIra phUle hue lAlakamaloM kI sugandhi se sAndrita ( ghanA) horahA hai| jisakA zarIra parvatoM kI guphAoM se pravAhita hue mAranoM ke jalapravAha-samUhoM dvArA motiyoM ke AbharaNoM se vibhUSita kiyA gayA hai| jo diggaoM ke gaNDasthala-bidroM se pravAhita hue mada (dAna jala ) rUpa madya-pAna ke phalasvarUpa vijJalImUta (yahA~-vahA~ saMcaraNazIla ) horahA thaa| jisameM aisI bhaipariyoM kI zreNI ke, jo samIpa meM saMcAra karatI huI sugandhi meM lampaTa thI, guMjArane rUpI jaya jayakAra zabda kI racanA pAI jAtI hai aura jisakA Agamana, milIkA ( jhIgura yA maiMbhIrI rUpI vijaya ghaNTAoM ke zabdoM dvArA sUcita kiyA gayA thaa| isIprakAra jaba aisI ganA nadI kI jalarAzi. jisameM ala-devatAoM ke krIr3A-kautUhala meM svarga ke laukAntika devoM athavA saptarSiyoM kI zreNI dvArA binAdhAe~ upasthita kI jAtI thI, horahI thii| abhiprAya yaha hai ki alakIdA ke avasara para Ae hue laucantika devoM yA saptarSiyoM se, lajita huI jaladevatA apanI jala-kIr3A bor3a detI thiiN| isIprakAra jaba AkAzarUpI hAyI ra kummasthalA, jisakA prAntabhAga aise pracura puSpa gucchoM aura khAlacandana kI chaTAoM ke miSa (mahAne ) se, sindUra-SibhUSita kiyA gayA thA. jo ki sUrya-pUjA ke haresya se vAsaNAdi dvArA Upara kSepaNa kiye gae the| isIprakAra jaba gRhoM kI bAvar3iyoM meM ha~sapiyoMtra aisA masakalAnAda (zabda), sabhI sthAnoM meM satpanna horahA thaa| jo (sabheNI kA phalakala-nAda) rAjamahala ke madhya meM atyaMta U~ce svara se par3he jAnevAle digambara RSiyoM yA stutipAThakoM ke mAlika pATha ke mallAsa (visvAra ) barA vRddhiMgata horahA yaa| jo nagara-devatAoM ke A~ganoM (jina mandiroM) para vAdita kiye hue nAnAprakAra ke bAjoM (deNu, dhIraNa, mRdA va zabAdi) kI uskaTa' dhvaniyoM se aspaSTa hogamA bA / isIprakAra jo. navIna samAgama se utpanna hue Ananda ke kAraNa manda gamana karanevAle pakavApasvI ke anarthaka zabdoM se gambhIra hogayA thaa| jo kamaliniyoM ke puSparasa-pAna se santuSTa hue evaM . mada ko prApta hue maikroM ke kolAhala se ucAla (vRddhiMgata ) horahA thaa| jo sArasI ke sAtha rativilAsa karane meM rasika (anuraka) hue sArasa pakSI ke zabdoM se sarakSavA (akuTilavA ) dhAraNa kara rahA thaa| jo maithuna kIr3A se kavArya (santuSTa) huI kurarakAminI (kararapacI-bhAryA) ke zabda se pracura horahA thaa|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ -. - -. - .. visIya prAdhAsaH vikAcapapracAraprArambhavijummitakulakamakaharuhAnAhAnchAle madanAmIkahakuharakulAyamichImazuksArikAmAvarAdhAsarale sArasamarasava isAvikapotyacidivasa imAmRtamayamakAla iva setubandhaprabandha isa prathamayugAcatArapuNyAha ha . sataH samuNyAta yAvIpikAta mukSiNaviSayakolAhale, mijamiyogamaprAGgAmAsaMcaraNaraNammaNimanIrasvarasaMkarAdhyaktAmAsivyatiko rAjamavanabhUmi bhogAvalIpAThaka, proTikoTivighaTitapuTanivezaiNAlinIpalAzainizAnirasanaviSayakA bAviyanikAya emAsamardachavi pauSasyaiH payodharAspaisiyatIvabhisArikAsvivAravAsayansISu marAlI, kareNukaroslasitalakAkIpAvApanIya. mAnaparAgopade mAganiSahe, vasmaNakSarakSIrapratIkSyamANAtithiSu yajalophIthiSu, zrAgAmiNa galsarvasaMpAvanAkAmaNi mamaNi pravApAThanopAyaniratAnyAkANe nArAyaNe, pralayakAlAsaMbhAlanAdini sapadi ni, anekamakhAhAnagamanamUhamatiko sahalAye, homAnimAmAmaNasamidhyamAnamahasi hutAramasi, jo, parA-samUhoM meM saMcAra karane ke udyama se bar3hI huI jalakAka-pakSiyoM kI zabda vizeSa kI dhvani se zabvAyamAna horahA thA / jo, aisI zuka-sArikAoM ( totA-mainAoM ) ke vanoM ke zabdoM se vizeSa pracura hogayA thA, jo ki rAjAoM ke bagIcoM ke vRkSoM ke madhyavartI ghausaloM meM baiThI huI thii| isIprakAra jo aisA pratIta hotA thA-bhAnoM-devatAoM aura daityoM ke madhya hunA yuddha-saMgama hI hai| athavA mAno-RSabhadeva tIrthabara ke janmakalyANaka phA divasa hI hai| athavA mAnoM-deva aura dAnavoM dvArA kiye hue jhIrasAgara ke mandhana kA avasara hI hai| athavA--mAnoM-rAma-lakSmaNAdi dvArA kiye hue setubandha kA praghaTaka hI hai| athaSA mAnoM-RSabhadeva ke rAjya saMbaMdhI upadeza kAla meM kiyA huA puNyAhayAvana (mAGgalika pATha) hI hai| isIprakAra jaba rAjamahala kI bhUmiyoM para aisI saMgItajJoM kI madhura gAna-dhvaniyoM horahI thI, jinameM zabda-praghaTTaka ( dhvaniyoM kA jamAva) isalie aspaSTa horahA thA, kyoMki unameM (gAna-dhvaniyoM meM) apane bhapane adhikAroM meM saMlagna huI kamanIya kAminiyoM ke saMcAra-vaza manjula dhani karanevAle maNimayI napuroM ke munamuna zabdoM kI saMkaratA (milAvaTa) horahI thii| jaya ha~siniyA~, rAtri meM bhojana na milane ke kAraNa vyAkulita zarIrabAle apane baccoM ke samUha ko, aisI kamalinI ke navIna pallaSoM se, jinakA puTaniveza (jusa huA pradeza) cancu-puToM ke aprabhAgoM dvArA tor3a diyA gayA hai, usaprakAra AzvAsana derahI thI jisaprakAra bodhAlI abhisArikAe~ (apane priya ke dvArA pravAe hue saMketa sthAna para jAnevAlI kamanIya kAminiyA~) apane aise kuSoM (stano) ke aprabhAgoM se, jinhoMne ratiSilAsa saMbaMdhI samarda ( pIr3ana ) se dugdha udvAnta kiyA hai-phaina hai, apane baDo ko prAtaH kAla meM AzvAsana detI hai| arthAt-jisaprakAra abhisArikAe~ stanoM ke aprabhAgoM dvArA prAtaHkAla meM boM ko AzvAsana detI hai, usI prakAra iMsiniyoM bhI apane kSoM ko kamazinI ke komalapattoM se mAdhAsana detI thiiN| jaba hastI-samaha ke zarIra para sthita huI dhUli-rAzi, hathiniyoM ke chuegadaNDo (sUhoM) se to hue sAkI vRkSa ke komala pallavoM dvArA dUra ko jArahI thii| isIprakAra jaba prabaloka-dhIthiyA~ ( gokula ke gvAloM ke mArga), jinapara usausamaya (prAta:kAla meM) ghur3e hue dUdha se atithiyoM kI pUjA kI jArahI thii| jaba mA bhaviSyat loka kI pUrNarUpa se sRSTi karane meM kiMkartavya-vimUDa myApAra-yukta horahe the| java nArAyaNa (viSNu) kA mana bramA dvArA banAI huI saSTi kI rakSA karane ke apAya (udyama) meM tatpara horahA thaa| isIprakAra jaba rudra (maheza) loka kI saMhAra-velA (samaya)ke smaraNa-zIla horahe the| jaba indra, jisakI buddhirUpI-latA bahuta se yahoM meM AmantraNa Sa gamana (svayaM yahA~ jAnA athavA tIrthakaroM ke kalyANakoM meM aneka devoM sahita jAnA) meM vyAkula horahI thii| jaba 1. 'agatsargakA /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakathampUkAvye trivimyApAra9rAyaNAvasthe madhyasthe, kSapAzayakSINAccAhnavakSasi rakSasi nUtnarazmaparanAddivamanorathe pAyonidhimArtha, prajvAnomphukharaikhAnasama movinIyamAnAtmani mAtarizvani, vanIpakasaM tarpaNoddhArita koze baneze, yogamidodekamuditAkSike vijJAkAme, bharoddharaNAcIbhavetali cakSuHzravasi parasparAcaritasamaya va svakI pakriyAkANDa hadaye bhuvanatraye, punaH kaNDamakANDa kacAkavikipariSada bandhUkajIyeSu vidrumArasmarAjiSu pAparaNeSu sindUravaziraH piNDA 138 samAlokAgataibhari sunintA hataye durIhita bhavadvimyudAsAtha ca / vibhAji 'duHsvapnAmA mUyaH kalpitaH yAdhovospavaM prAhma-rAjyAbIkSaNa metadastu bhavataH sarvevAlaye // 16 // yo darzayati bhuvanaM samastaM jAtaH samo bhagavataH madhusUdanena / zrIlAvilAsabala viraca mRgekSaNAnAM kSoNIza maGgakhakarI mukuraH sa te'stu // 97 // ani, homa karane meM sarala brAhmaNoM dvArA pradIpta kiye jArahe tejavAlI horahI thI / jaba yama tIna loka ke pravartana meM tatpara avasthA yukta horahA thA / jaba rAkSasa rAtri-kSaya ( dina prAraMbha ) hojAne ke phalasvarUpa nirAza - hRdayavAlA horahA thA / jaba varuNa navIna ratnoM kI prApti karane ke prayatna meM manoratha ko prerita karanevAlA horahI thI / isIprakAra jaba vAyu, dhyAna yA japa meM tatpara hue tapasviyoM ke hRdayoM meM koca kiye jArahe svarUpa yukta horahI thI aura jaba kubera yAcakoM ko santuSTa karane ke lie apandra khajAnA prakaTa karanevAlA horahA thA evaM jaba rudra yoga-nidrAke udreka ( dhyAna ke pazcAt prakaTa huI nidrAkI adhikatA) se apane netroM ke palaka mudrita ( banda karanevAlA) aura jaba zeSanAga pRthiSI ko Upara uThAne meM tatpara cittazAlI horahA thA aura jaba tIna loka kA prANI samUha, apane-apane cAcAra - ( kartavya ) samUha ke pAlana meM udyata manavAlA horahA thA, isalie jo aisA mAlUma par3atA thA - mAnoM - jisane paraspara meM kartavya kA avasara jAna liyA hai aura jaba sUrya, sUryakAntamaNi ke darpaNa sarIkhA manojJa pratIta hotA huA aisA mAlUma par3a rahA thA-- mAnoM - jisane kamalinI vanoM, lAlakamaloM, cakavA cakavI pakSi-samUhoM, bandhUkajIvoM ( dupaharI - phUloM ), prabAla ( mU~gA ) vanoM kI zreNiyoM va kabUtarapakSiyoM ke varaNoM meM aura sindUra - lipta mastaka piMDavAle hAthiyoM ke paDoM meM apanI lAlimA vibhakta karake dI hai| isIprakAra yazorgha mahArAja, jo ki zatruoM para prApta kI huI vijaya lakSmI ke kAraNa unnatarAjyazAlI the, jaba apanA mukha, ghI meM aura darpaNa meM dekhate hue khutipAThakoM ke samUha dvArA kahI jAnevAlI nimnaprakAra kI sUktiyA~ zravaNa kara rahe the taba unhoMne apane mastaka para zveta bAlarUpI aGkara dekhA / 'he rAjana! jinake lie bahuta sI dakSiNA ( suvarNa Adi kA dAna ) dI gaI hai aise brAhmaNoM dva jayana ke Ananda-pUrvaka kriyA jAnevAlA yaha ApakA ghRta-darzana (ghI meM mukha dekhanA), jo ki khoTe svapnoM kI zAnti, du-darzana se utpanna hue pApoM ke dhvaMsa aura mAnasika khoTI cintAoM (paradhana va para-kalatrA kI kuceSTA ) kA nAza tathA unase utpanna hue vighna-samUha ke nAza kA hetu (nimitta ) hai, Apako samaya wrefva vastuoM ke prApta karane meM samartha hove ' // 6 // he pRthivIpati-rAjAdhirAja ! yaha darpaNa, jo ki apane madhya meM samasta loka pradarzita karane ke phalasvarUpa bhagavAna nArAyaNa ( zrIkRSNa ) sarIkhA pratIta horahA hai evaM jo mRganayanI kamanIya kAminiyoM kI zRGgAraceSTAoM kA krIr3A-mandira hai, Apake lie mAGgalika ( kalyANa-kAraka ) hove ||67|1 " * 'rAgyAvekSaNa' iti ka0, gha0 / + ukaM ca - helAvilAsavibokalIlA lalitavibhramAH / zrIzA paryAyavAcakAH // 1 // [saM0 TI0 pU0 252 se saMkalita -- sampAdaka 1. samuccayAlaMkAra / 2. samuccarAlaMkAra / ca rava bhasa kA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsaH 139 iti vandinvoktIH samAkayato vijayo jasarAjyasyAjyApekSAM darpaNanirIkSaNaM ca kurvataH tasya yazordhapavitavanama saMca hastenAvalambyalokya ca sa me tAtaH kijaivamacintayat'pratinibhavaSinAsora pAsa ketu prasAnaH surasasukhasarojokodanIhArasAraH / madanamadavinodAnandakandAyama prazamidaNDambara: keza epaH // 98 // karaNakariNA patra pradAraNayeNavo hRdayahariNasyehAbhvaMsaprasAdhanavAgurAH / manasijamanobhaGgAsaGga citAmasitAgamAH zucirucivazAH kezAH puMsAM yamotsavaketavaH // 99 // indrAdAtivalokitai dugdhaca taiH strIdazanacchadAmRtaiH / sakSa sahAvA sarasAdhane jane mitra citraM yadayaM zuciH kacaH // 100 // arAvalIta turmanasijacitAcakrama sirta yamapAlakIDAsaraNisalilaM kezamiktaH / mahAmahe puMsAM virujAjAsamacha priyAlokaprItisthitivizsaye patrakamidam // 101 // tatpazcAt mere pitA ( yazorya mahArAja ne ) use apane karakamala para sthApita karate hue dekhA aura mizraya se nimnaprakAra prazasta vicAra kiyA 'yaha zveta keza buddhi rUpI lakSmI ke vinAza hetu utpAta-ketu (navama maha) sarIkhA hai / arthAt jisa prakAra navama ke udaya se lakSmI naSTa hotI hai usIprakAra bRddhAvasthA meM ve keza ho jAne se buddhirUpI lakSmI ho AtI hai evaM yaha (zveta keza) strIsaMbhoga sukharUpa kamala ko naSTa karane hetu sthira prAleya (pAlA) jaisA hai| arthAt -- jisaprakAra pAlA par3ane se kamala samUha naSTa hojAte haiM usIprakAra vRddhAvasthA meM zveta keza ho jAne se vRddha mAnava kA strI-saMbhoga-saMbaMdhI sukha bhI naSTa hojAtA hai| isI prakAra isa zveta keza kI zobhA, usa sukharUpa vRkSa kI jar3a ko ghUra-cUra karane ke lie girate hue vistRta bijalI daMDa- sarIkhI haiM, jo ki kAmade ke varSa se utpanna hue strIsaMbhoga - kautUhala se utpanna hotA hai| arthAt jisaprakAra bijalI girane se vRkSoM kI jar3eM ghUra-cUra hojAtI haiM, usIprakAra sapheda bAla hojAne se cINazakti bRddha puruSa kA strI-saMbhoga - saMbaMdhI sukha bhI cUra-cUra ( naSTa ) hojAtA hai ' // 68 // candra- sarIkhe zubhra mAnavoM ke keza indriya-samUha rUpa hAthiyoM ke mada kI adhikatA naSTa karane ke lie bA~sa vRkSa sarIkhe haiM aura manorUpa mRga kI ceSTA naSTa karane ke hetu bandhana-pAza haiM / arthAt - jisaprakAra bandhana karanevAle jAla hiraNoM kI ceSTA ( yatheccha vihArabhAvi ) naSTa kara dete haiM usIprakAra sapheda bAloM se bhI indriya rUpa hariNoM kI ceSTA ( indriyoM kI viSayoM meM yatheccha pravRti) maSTa hojAtI hai evaM ye, kAmadeSa kI icchA bhaGga karane ke lie citA bhasma hai| arthAt--- jisaprakAra citA kI bhasmAdhIna hue ( kAla kA lita ) mAnava meM kAmadeva kI icchA naSTa hojAtI hai usIprakAra sapheda bAla hojAne para vRddha puruSa meM kAmadeva kI icchA (rativilAsa ) naSTa hojAtI hai / isIprakAra ye zveta bAla, yamarAja kI mahotsava - dhvajAe~ haiM / arthAt-jisaprakAra dhvajAe~ mahotsava kI sUcaka hotI haiM usIprakAra ye zveta bAla bhI mRtyu ke sUcaka haiM ||6|| kyoMki jaba yaha mAnava kundapuNdhasarIkhI ujvala kamanIya kAminiyoM kI kaTAkSa-vikSepa pUrvaka kI huI tirachI citavanoM ke sAtha aura dugdha - jaise zubha ramaNiyoM ke rUpa amRta ke sAtha nirantara sahavAsa-rUpa prema kI prArthanA karatA hai taba usake keza zveta hojAne meM Azcarya hI kyA hai ? koI Azcarya nahIM ||100|| zveta keza ke bahAne se mAnoM-yaha, vRddhAvasthA rUpI latA kA santu sarIsyA hai| athavA naSTa hue kAmadeva ke citA ( mRtakAgni ) maNDala kI bhasma - jaisA hai| athavA yaha zveta keza ke bahAne se mRtyu-rUpI duSTa hAthI ke kIr3A karane kI kRtrima nadI kAla jala hI hai / athavA puruSoM ko mUrcchita karane ke hetu viSavRkSa kA vizAla jar3a-samUha hI hai / 1. rUpakAlaMkAra / 2. rUpakAlaMkAra | 3. hetu va ApAlaMkAra /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 yazastilakapampUcavye sAmanA mani sitApIla prjaataa| samAvi sAya girohamIravApA vipanadAtA // 10 // mapi bhAminIvanavikAsaviduttAraNeSu bhADAdagAva, prajyaprArambhavAsAkIne sAnAgamanamA mArasAsanivAraNeSu parAgarAvimAgamA va lAparikalaNDaneSu paramadhArAvapAtA, maNamAmavigameSu sakesamA / / sa, kiyoskane sATikarAnAkAraNArA hasa, bhAgAmimatimahAmohAvirbhAta pittaprasavaparitramAla, mamaHmarasi / malinivAsa srotu malAmogAsa, mI manuSyANAM pavitAharAH / bhAs-jisaprakAra viSavRkSa kI aba bhakSaNa karane se manuSya mUrSita hojAtA hai usIprakAra zveta keza mI saba mAnava kaba mana mUrSiyata--zAnI-kara dete haiN| athavA yaha, striyoM ke dekhane kI prema-vyavasthA ko vina-bhima (naSTa ) karane ke lie pharota kI dhAra hai| arthAt-jisaprakAra karoMta kI dhAra lakar3I voraha ne pIra bhAratI hai, usIprakAra vRddha puruSa ke zveta keza bhI khiyoM dvArA kIjAne vAlI prema-pUrNa citapana ko naSTa kara dete haiN| athavA yaha, sthioM kI premamayI citapana ko naSTa karane ke lie lekhapatra (pravijJApatra) hI hai| / / 10 / / jo keza-sakSmI yuvAvasthA ke avasara para maya (kAma-vikAra ) rUpI andhakAra se yukta aura zyAmavarNavAle khiyoM ke netroM dvArA kRSNa kAnti-yukta hogaI thI, vaha Aja vRddhAvasthA rUpI dhoSana dvArA ekala (zubha) kI jArahI hai / / 10 / / ye mAnavoM ke mela bAlarUpI bhara, zrImada ke liye jhAlekhAne gativilAsarUpa viSThA ko usa prakAra dUra karate hai jisaprakAra cAegoM ke daNDa ( pazuoM kI har3iyA~ ). viSThA dUra karate haiN| jisprkaar| smarAja-dUtoM ke bhAgamana-mArga, mRtyunala kI zIghratA kA vRttAnta sunate haiM usIprakAra sapheda bAlarUpI ara mI zIla honevAlI mRtyu kA vRttAnta sunate haiN| bhAvArya-jisaprakAra yamadUtoM kA Agamana zIdhra honevAlI mRtyu sapaka hai usIprakAra vRddhoM ke sapheda pAlAdara bhI unakI zIghra honevAlI mRtyu sUcita karate haiN| isIprakAra prastura kheta bAlAra, zArarasa kA vistAra usaprakAra nivAraNa (rokanA) karate hai jisamakAra vi-samUha kA bhAgamana vRddhiMgata jala-prasAra ko nivAraNa kara detA hai evaM jisaprakAra phuldAre kI dhAra / Upara girane se lakar3I lisa-bhinna (cUra-cUra ) hojAtI hai usIprakAra sapheda bAlAhara bhI mAnasika dhAnoM (bAma-vAsanAmoM) ko chima-mitra ( ghara-ghara) kara dete haiN| arthAta-vRddhAvasthA meM jaba sapheva pAlasya / bhAroM a ugama hojAtA hai taba mAnasika cedhAe~ svayaM naSTa hojAvI hai evaM jisamakAra ba~dhakatI huI bhani kI utpaci prAmoMko bhasma kara detI hai usIprakAra vRddha mAnaSoM ke sapheda bAlApura bhI indriyarUpI praamoN| ne masma (zaktihIna) kara dete haiM evaM jisatrabhara sphaTika pASANa-ghaTita asavizeSa yA vANa / samAgama bhUmi sodane meM samartha hotA hai, usIprakAra sapheda pAlAroM kA samAgama bhI zArIrika kAndiko sedane-naTa karane meM samartha hotA hai| isIpraghara ye sapheda bAnApura bhaviSyat meM honevAlI buddhi vizeSa rUpa se mUcita karane meM usaprakAra samartha hote hai jisaprakAra viSavRkSa ke phUloM kA saMgama mAnaSoM kI buddhi ke vizeSarUpa se mUcita karatA hai| prakaTa hue sapheda bAlarUpI bhakura, zyarUpI tAlAba meM khita hue zramadeva rUpI brAhmaNa ( karma cANDAla )ke ayogyakAsa kI sUcanA usaprakAra kara dete haiM jisaprakAra vAsAva meM sthita huA har3iyoM kA vistAra brAhmaNa na ayogyakAla sUcita karatA hai| A lAsosArapeta iti ka, ga, gha, ca. pratie pAThaH / A bilAsa eva jassAra vidyA iti TippaNI / dimakSati no pAra vizeSa spaSTaH-sampAdaka ..maalNkaar| 2.kh-alpr| 3. upmaahaarsmuccyaaldhaar|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AvAsa: api ca / mazasya jantoH pasitArekSaNaM bhavenmanobhatena dhImataH / saMsAramA jagI vijRmbhaNaprasAntiptImAbikurA hi pANDurAH // 103 // muktizriyaH praNayavIkSaNajAlamAH puMsAM caturthapuruSArthaprarohAH / niHzreyasAmRtarasAgamanAdUtAH zukkAH kabA nanu tapazNopadezAH // 104 // 141 vadanu saMjAtamivaivasaMvedanahRdvayaH savidhatara mireksAbhyudayaH sacarilokalocanacandramAH pumarimAH vizva zIkasArA sasmAra saMsArasAgarocaraNapotapAtradazA dvAsAvyanuprekSAH / tathAhi / rAjya jIvita pahiransa reze riktA vizanti macato ayantrakarapAH / eko rati yUni mahasyaNau va sarvakaSaH punazyaM dattale kRtAntaH // 101 // I zrathAzveva kezarUpa akuroM kA darzana, vivekahIna AraNI ko hI mAnasika kaSTa detA hai na ki tatvajJAnI ko / kyoMki usake mAnasika kSetra meM nimna prakAra kI vicAradhArA pravAhita hotI hai| "ye zvetakeza sAMsArika tRSNA rUpI kAlasarpiNI ke vistAra ko zAnta karanevAlI maryAdAe~ hai" || 103|| puruSoM ke ye zubha keza nizcaya se muktilakSmI kI premamayo citavana ke lie marokhe ke chidra haiN| arthAt - jisaprakAra khiyA~, rogSoM ke chidroM se bAhira ke mAnavoM kI ora prema-pUrNa citavana se dekhatI haiM usIprakAra vRddhAvasthA meM zutra keza hojAne se vivekI vRddha puruSa muktirUpI lakSmI kI prApti ke upAyoM meM pravRtta hote haiM, jisake phalasvarUpa muktilakSmI unakI ora premapUrNa citavana se dekhatI hai / evaM ye, mokSarUpa vRkSa ke Dara haiN| kyoMki zveta keza bRddhapuruSa ko mokSa puruSArthaM rUpa kalpavRkSa kI prApti ke lie prerita karate haiN| isIprakAra ye mokSarUpa amRta-dhArA pravAha saMbaMdhI Agamana ke apravRta ( prathama saMdeza lejAnevAle dUta ) haiM tathA ye dIkSA mahayA ke zAstra haiM, kyoMki inake dekhane se tatvajJAnI puruSa dIkSA dhAraNa karane meM tatpara hote haiM ||104 // tatpazcAt -- zveta kezarUpa akura-darzana ke anantara -- jisake hRdaya meM saMsAra, zarIra aura bhogoM se fees buddhi utpanna huI hai, aura jisakA mokSa prApti rUpa phala nikaTavartI hai evaM jo sadAcArI puruSoM ke netroM ko pramudita karaneke lie candra-samAna hai, aise yazorgha mahArAja ne aisI bAraha bhAvanAoM kA, o ki aThAraha hajAra zIla ke bhedoM meM pradhAna aura saMsAra-samudra se pAra karane ke lie jahAja kI TikAoM sarIkhI haiM, cintana kiyaa| anispabhAvanA--ye ucchvAsa vAyue~ rihiTa kI ghariyoM kI mAlA sarIkhI hai| arthAt-jisaprakAra rihiTa kI pariyA~ kue~ Adi jalAzaya se jalapUra khIMcakara pazcAt use jamIna para pheMkakara khAlI hojAtI haiM aura punaH jalarAzi ke prahaNArthaM phira usI jalAzaya meM praviSTa hojAtI hai usIprakAra ye svasaMvedanapratyakSa se pratIta hone vAlIM zvAsocchavAsa vAyue~ bhI zarIrarUpI jalAzaya ( kudhA Adi) se jIvana ( AyuSya ) rUpI jala khIMcakara tadanantara use bAhira pheMkakara khAlI hojAtI haiM, tatpazcAt punaH zarIra ke madhya saMcAra karane lagatI hai| arthAt- -isa prakAra : se Ayu kSaNa-kSaNa meM kSINa horahI hai evaM dAvAnala agni- sarIkhA yaha yamarAja bRddha, javAna, dhanI va nirdhana puruSa ko naSTa karane ke lie ekasA udyama karatA hai| arthAt -- dAvAnala abhi-jaisA isakA prANisaMhAra viSayaka vyApAra advitIya hai, yatpUrvaka ekasA udyama karatA hai // 105 // 1. rUpakAlaGkAra / 6. rUpakAlaGkAra / 1. rUpakAlaGkAra / 4. upamAlaMkAra |
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazasvinakapampUchAnye navayauvanamanoharaNIyatAyA: *kAyeccamI yadi guNAviramAvasanti / sAmso ma mAtu ramaNIramaNIyasAra saMsAramenamadhArayituM yatante // 106 // sancaiH paI mati jantumadhaH punassaM vAlmeSa reNunicarya capalA vibhUtiH / mAyasthatIva janatA banitAsumnAya tAH satavArakAgatA api vizvAte // 10 // ra vipItamiva sabanavatkulIna vidyAmahAntamiva dhaarmikssjnsii| cintAvaraprasavabhUmiriyaM hi loka lakSmIH silakSaNasakhI kaluSIkaroti // 10 // yadi mAnavoM kI zArIrika kAnti, javAnI aura saundarya Adi guNa unake zarIroM meM ghirasthAyI rahate taba to saJjana purupa kamanIya kAminiyoM se manojJa madhyabhAga vAle saMsAra ko kadApi tyAgane kA prayala na karate // 16 // jisaprakAra pracaNDa vAyu, dhUli-rAzi ko ur3Akara use U~ce sthAna (AkAza) para lejAtI hai punaH nIce sthAna (jamIna) para girA devI hai usIprakAra atyanta caJcala dhanAdi lakSmI bhI prArahI ko U~ce sthAna (rAjyAdi-pada) para sthApita karake punaH use nIce sthAna (paridrAvasthA) meM praviSTa kara detI hai| isa saMsAra meM samasta loka (mAnava-samUha) usama strI-saMbaMdhI saMbhoga-sukha prApta karane ke lie kRSi va vyApApavi jIvikopayogI udyogoM meM pravRtta hotA huA kaSTa uThAtA hai, parantu jisaprakAra pArada (pArA) isva tala para surakSita rakkhA huA bhI naSTa hojAtA hai isIprakAra triyA~ bhI istatala para dhAraNa kI huI (bhalIprakAra surakSita kI huI) bhI naSTa hojAtI haiM // 17 yaha dhanAdi lakSmI, jo ki cintA se utpanna honevAle jvara kA utpasi sthAna hai aura usaprakAra zariNata sneha karatI hai jisaprakAra duSTa kSaNika sneha karatA hai, yaha vIra puruSa ko usaprakAra chor3a detI hai jisarakAra vinayazIla ko chor3a devI hai| arthAt-vinayI bhaura zUravIra donoM ko chor3a detI hai aura kulIna puruSa ko bhI isaprakAra chor3a detI hai jisaprakAra sajana puruSa ko chor3a detI hai| evaM dhArmika puruSa ko bhI usaprakAra ThukarA detI hai jisaprakAra vidvAna ko ThukarA detI hai| isIprakAra yaha samasta saMsAra ko pApI banAtI hai| bhAvArtha-sa saMsAra meM prAyaH sabhI puruSa aprApta dhana kI prApti, prApta hue kI rakSA aura rakSita kiye hue dhana kI vRddhi ke uddezya se nAnA bhA~ti ke cintA rUpa para se pIr3ita rahate haiM, ataH yaha lakSmI cintA rUpa jvara kI utpatti bhUmi hai evaM lakSmI basneha dudha-prIti sarIkhA caNika hotA hai| nItikAroM ne bhI kahA hai ki 'baudaloM kI chAyA, pAsa kI ani, duSTa kA sneha, pRthvI para par3A huA pAnI, vaizyA kA anurAga, bhaura khoTA mitra ye pAnI ke pamUle ke samAna kSaNika hai| prakaraNa meM lakSmI kA sneha duSTa-prIti-sA kSaNika hai isIprakAra yaha lakSmI sUravIra, vinayazIla, sajana, kulIna, vidvAna aura dhArmika ko chor3atI huI samasta saMsAra ko pApakAlimA se kasAhita karatI hai| kyoMki 'lobhamUlAni pApAni' arthAt lobha samasta pAparUpI viSale heroM ne utpanna karane kI jar3a hai, ataH isakI lAlasA se prerita humA prANI-samUha bhaneka prakAra ke papa saMcaya matA // 18 // *kAyAnabhI' iti ka, kha, ga, paramata aryabhedo naasti| khila kSaNasakhI' iti gha0, 01 A pralayakAla samavastasya sAdharI iti ttippnnii|| 1. samuccayopamAlaMkAra / 2. upamAlaMkAra / 3. tayA yopha-manamAyA nRNAdagniH sale prItiH spale jalam / vezyAnurAmA phamitraM ca pote budadopamAH // 1 // saMskRta TIkA se saMkalita-sampAdaka 4. upamAladvAra /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAvAsa: pANi vaha zigatAvakAvalISu pAsAM manAkuTilatA taTinI tarar3AH / antamA DaSTipaye prayAsAH kastAH karotu saralAstaracAyatAkSIH // 109 // saMhArakasya pamaspa loke kaH parapasohara visvA prayAtaH / parAgapurIparamezvaro'pi satrAdidoSamaguNe vidhurAvadhAnaH // 110 // itthaM kSaNakSayahutArA mukhe sabhya vastUni parekSya parivaH sukRtI pahAtmA / satkarma kicinuyateta yasminnasau navamagocaratAM na prAti // 111 // itthamityAnuprekSA // 1 // to'rthaniye hRdaye svakArye sarvaH samAhitamatiH purataH samAte / jAte svapAyasamayeopataH pohAdi tataH zaraNaM na te'sti // 112 // bhuvaH subhaTakoTibhi rAsa vagairmantrAstratantravidhibhiH parirakSyamANaH / chAdatibAlo'pi kRtAnsalezanIyate yayavasAya varAka ekaH // 113 // 143 saMsAra meM una cala va vizAla netroMvAlI striyoM ko kauna sarala (niSkapaTa) banA sakatA hai ? koI nahIM banA sktaa| jinakI mAnasika kuTilatA rUpI nadI kI tararoM, unake hRdayoM meM na samAdI huI hIM mAnoM--- bAhira dRSTigocara horahA hai| udAharaNArtha- jinake bacana, truTi (mor3eM), netra aura gati (gamana) aura kezazreNiyoM meM kuTilatA dRSTigocara horahI hai' / / 106 / / kyoMki jaba bhakSaNArtha abhyAropita udyama - guNavAle jisa yamarAja (kAla) ko naSTa karane meM tIrthakara bhagavAn athavA zrImahAdeva kA prayAsa ( prayatna) bhI niSphala hogayA taba jisane samasta saMsAra ko tor3a maror3akara khAne ke uddezya se apane mukha kA prAsa ( kavala - kaura) banAyA hai aura jo caura sarIkhA acAnaka AkramaNa karanevAlA hai, aise yamarAja kA anda ( nAza ) saMsAra maiM kauna puruSa kara sakA ? api tu koI nahIM kara sakA // 110 // pUrvokta prakAra se jIvana va yoSanAdi vastuoM ko cAroM tarapha se yamarAja ( kAla ) rUpa pralayakAlIna abhi ke mukha meM praviSTa hotI huI dekhakara isa puNyazAlI va vivekI puruSa ko pramAda-rahita hote hue aise kisI karttavya ( RSiyoM dvArA batAyA huA tapazcaraNAdi) ke anuzana meM prayatnazIla honA cAhie. jisake phalasvarUpa use bhaviSya meM yaha (yamarAja) dRSTigocara na hone pAve ||111|| iti anityAnuprekSA // 1 // azaraNApekSA -- de jIva ! jaba tere pAsa dhanarAzi saMcita rahatI hai evaM usakA kArya udAracittavRtti dAnazIlatA rahatI hai taba samasta prANI ( kuTumba Adi ) sAvadhAna citta hote hue tere sAmane baiThe rahate haiN| arthAt - naukara ke samAna terI sevA-zuzrUSA karate rahate haiN| abhiprAya yaha hai ki nItikAroM ne bhI ukta bAta kA samardhana kiyA hai| parantu mRtyukAla ke upasthita hone para koI bhI terA usaprakAra zaraNa ( rakSaka ) nahIM hai jisaprakAra samudra meM jahAja se gire hue pakSI kA koI zaraNa nahIM hotA / arthAt samudra meM jahAja se girA huA pakSI samudra kI apAra rAzi ke Upara ur3atA huA anta meM thakakara usI samudra meM DUbakara mara jAtA hai, kyoMki use abhaya ( Thaharane ke lie vRkSAdi sthAna ) nahIM milatA // 112 // | yaha bicArA ( dIna ) prANI, jo ki vAstava dRSTi se samasta sainya kI apekSA vizeSa parAkramazAlI bhI hai, mRtyukAla ke upasthita hone para kuTumbI anoM, karor3oM yoddhAoM aura mAtA, pitA va gurujanAdi hitaiSI puruSoM dvArA, mantratantra saMbaMdhI vidhAnoM, khaGgAdi 1. rUpaka va upamAlaGkAra / 2. rAnta va AkSepAlaGkAra | 3. rUpakAlaGkAra | 4. tathA va somadeva sUri" puruSaH dhanazya dAsaH na tu puruSasya" nItivAkyAmRta se saMkalita -- sampAdaka 5. tathA boke-- 'arthinamaryo bhavati saMskRta TIkA se saMgrahIta 6. upamAlaGkAra /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastikapampUtravye sasIyatastabamA samastimAstA tataH paraH paramavAlasamAprayoH / sAM sthite svaSi pato duritopavApaseneemeca suvidhe girAnamA sthAna || 114 // syAraNAmuprekSA // 2 // magatiH puruSaH zarIrame spaspaparamAbhAte bhvaambhii| samayocirica saMzatirenamerA nAnA viDampati citrakalA prapatI // 11 // zAleyamiteSu paTurna bAyaH kAye paTau na punarAvaravAsavittam / / masthAtmabhirAmadhamaloM sadAsayati kAmakaraH prabandhaH // 11 // gAlo mAntaravidhI saviparyayojyamava jAmAne agAmadharomAvaH / / jasma puH parapi yato'sya eSa svAmI bhavasyanuparaH sa satpadAIH // 11 // cinAlisyamamubhUva bhvaamburaasheraavaadaasyvimbitmnuvaarH| ko nAma canmavipApapuSpakama: svaM mohonmugahanAM kRtadhIH kaTAH // 118 // iti saMsArAyuprekSA // 3 // zayoM tathA paturA (hAmI va pode-Adi) saimya-vidhAnoM se cAroM tarapha se surakSita kiyA humA bhI yamarAja ke dUtoM dvApa usake adhIna karane ke lie usake pAsa akelA (asahAya) lejAyA jAtA hai // 113 // he saparitra Atmam ! pUrNa samyagdarzana-bAna-pAritra prApta kiye hue tumhAre sipAya koI puruSa nizcaya se mI bhI dukha bhoganevAle tumhArI rakSA nahIM kara sktaa| vAstava meM tuma hI svayaM apane rakSaka ho| kyoMki jaba tuma samyagdarzanazAnacAritra rUpa bodhi meM laklIna ho jAoge taba tumhArA yaha pApa-samUha (zAnAvaraNa-bhAvi karmarAzi) aura usase honevAlA santApa (zArIrika, mAnasika va pANyAtmika duHkha) samUha svayaM naSTa hojAyagA // 114 // iti azaraNAnuprekSA // 2 // bhaya saMsArAnuprekSA-saMsAra samudra meM ekagati ( manuSyAdi gati) bhogakara yA borakara dUsarI gati prApta karanevAlA yaha AtmA nAmakarma dvArA diyA huA eka zarIra chor3akara dUsarA zarIra dhAraNa karatA hai, yahI saMmati ( saMsAra) kahI jAtI hai, jo ki isa AtmA ko cintA aura Azcaryajanaka nAnA veroM ke ghAraNa dvArA usaprakAra vimbita (klezita athavA apane svarUpa ko chipAye hue) paravI hai jisaprakAra nATya bhUmi para sthita huI naTI Azcaryajanaka nAnA veSa dhAraNa karake apane ko chipAye rakhane kA prayA karatI hai| ||11shaa prakRti, sthiti, anubhAga va pradeza lakSaNavAlA cAra prakAra kA yaha zAnA paramAdikA~kA pandha, jo ki nAnA prakAra kI paryAyoM kA utpAdaka hai, paraspara meM eka dUsare ke dvArA nATa kara diyA gayA hai svabhAva jinakA aise apane svabhAvoM dvArA samasta prANiyoM ko nimna prakAra se atyanta kutI pAtA hai| udAharaNArtha-yadi saMsAra meM jaba kisI ko bhAgyodaya ( puNyodaya) se dhana prApta hojAtA hai taba use nirogI zarIra prApta nahIM hotaa| isIprakAra nirogI zarIra mila jAne para bhI isakA bInAkAnI hotA11|| "vasare janmoM meM prANiyoM kA viparyAsa (khA se nIca va nIca se Dara zenA) nahIM hotA" isaprakAra kA pAda-vivAda chodd'ie| kyoMki jaba isI janma meM mAnavoM kI kama se nIca aura nIca se usa sthiti pratyakSa dRSTigocara horahI hai| udAharaNArtha-loka meM nirdhana puruSa dhanADhya hojAtA hai aura dhanADya puruSa kSaNabhara meM nirdhana (parida ) hojAtA hai| isIprakAra rAjA sevaka hojAvA haiaura sevaka rAjya-pada ke yogya (rAjA) hojAtA hai taba isa AsmA ko anmAntaroM meM bhI uttama pa . japanyapada kI prApti nirvivAda svayaM siddha huI samajhanI cAhie // 11 // aise saMsAra-samudra kI, jisane apanI tatkAla prANa-ghAtaka vyAdhi rUpa badabAnasa ani dvArA samasta prANI samUha rUpI jalarAzi pIr3ita kI hai, 1. dIpaka upamAkAra / 2. ruupkaaldvaar| 3. rUpaka upamAlakAra / 4, mAti-bhalAdhAra / 5. dIpakAlAhAra /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AvAsaH 145 pastvamApirAsi janmami saMkSaye , bhoka svayaM svatakarmaphakAnuvaraNam / bhAmyo ma jAtu sukhaduHkhavidhI sahApaH svAjIvanAtha mili viTapeTate // 11 // bAyaH parigrahavidhistava cUramAstAM vehojyameti na samaM sahasaMbhavo'pi / ki sAmyati svamamirza kSaNahaTanaTedArAtmavaSiNamankSimopAsaH / / 120 // saMzocya zokaSivano virsa smetmnyeshuraavrpr| svajanastavArthe / bAyo'pi bhasma mabati pratyAdhitAne saMsArayantravaTikATane svamekaH // 11 // ta prakAra kI vicitratA kA anubhava karake kauna vivekI puruSa saMsArarUpI viSavRkSa ke puSpa-sarIkhe striyoM ke kaTAkSoM dvArA apanI AtmA ko bihalIbhUta-vyAkulita karegA ? apitu koI nahIM karegA' || 118 / / matha ekatvAnuprekSA-he jIva ! tU akelA (asahAya) hI apane dvArA kiye hue puNya-pApa pharmoM ke mukha-duHkha rUpa phaloM kA sambandha bhogane ke lie svayaM janma (garbhavAsa) aura maraNa meM praviSTa hotA hai| dUsarA TI puruSa kabhI bhI tere sukha-duHkha rUpa phala bhogane meM athavA tujhe sukhI yA duHkhI banAne meM sahAyaka nahIM It vaya kyA putra-kalatrAdi-samUha terA sahAyaka ho sakatA hai? apitu nahIM ho sktaa| kyoMki bahane piTapeTaka-zatru-samUha-sarIkhA yA naTa-samUha-sA-apanI prANarakSA ke nimitta tere pAsa ekatrita horahA hai| bhAvArtha-zAsakAroM ne bhI pAka bAta pa ra hara nA hai ki yaha prAtmA svayaM eNya-pApa karmoM kA karatI hai aura svayaM hI unake sukha-duHkha rUpa phala bhogatI hai evaM svayaM hI saMsAra meM bhramaNa karatI hai cora svayaM chuTakArA pAkara muktirUpI lakSmI prApta kara letI hai| gItopaniSada meM bhI kahA hai ki Izvara jagata bisraSTA (kA) nahIM hai aura na vaha usake (logoM ke) puNya-pAparUpa karmoM kI sRSTi karatA hai| yaha svabhAva-- miti (karma) ho jIva ko puNya-pApa kamoM meM pravRtta karatA hai| Izvara kisI ke pApa yA puNya kA prAika hI yathArtha bAta to yaha hai ki jJAna para ajJAna kA pardA par3a jAne se saba jIva moha ke dvArA bandhana ko prApta hote "" || 196 // he jISa ! jaba janma ke sAtha hI utpanna huA terA yaha zarIra bhI tere sAtha janmAntara ( agale janma ) meM nahIM jAtA taba terA vAhya parigraha (khI-putrAvi ) to dUra rhe| arthAt-yaha to tuma se bilakula pRthaka dRSTigocara horahA hai, isalie vaha janmAntara meM tere sAtha kisa prakAra jA sakatA hai? nahIM jA sktaa| ataH he Atman ! pUrva meM eka muhUrta meM dekhe hue aura pazcAt dUsare muhUrta meM naSTa nepAle aise ina strI, putra, dhana aura gRharUpa moha-pAzavandhanoM se tU apane ko nirantara bA~dhatA humA kyoM lezita horahAhai ? ||120 // jIva! terA kuTumba-varga zopha se vivaza huA kevala pasI (maraNa-saMbaMdhI) vina zoka karake sarehI dina terA dhana grahaNa karane ke lie sanmAna ke sAtha pravRtta hojAvA hai aura terA yaha zarIra bhI bhivA-ramazAna-kI ami-samUha se bhasma hojAtA hai, isalie saMsAra-rUpI rihiTa kI duHkharUpa pariyoM ke saMgamanacyApAra meM tU akelA hI rahatA hai| arthAt-kuTumba-varga meM se koI bhI terA sahAyaka nahIM 1. ruupkaalNkaar| 2, tathA coktaM svayaM karma karotyAtmA svayaM tsphlmshnute| svayaM bhramati saMsAre svayaM astAvimuSTayade // 1 // saMskRta TIkA pR. 262 se samudbhuta-sampAdaka / tathA coktaM gotopaniSadina kartRva na karmANi lokasya sRjati prbhuH| na karmaphalasaMyoga svabhAvatu prati // 1 // mAdale kaspacitpApaM na caiva sukRtaM vibhuH| ajJAnenAyUtaM jJAnaM tena munti jantavaH // 2 // __5. rupakAlaMkAra / A viTapeTakaM nATakamiSa iva zabdo'trApyaprayukto'pi dRSTavyaH iti TippaNI kA / 5. rUpakAlaGkAra /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 yazastilakacampUkAvye eSa: svayaM sadazalainanu karmajAlelate veSTayati maSTamatiH svamekA / puNyAtpunaH prazamatantuktAvalambastaddhAma pAyasi vibhUtasamastavAyam // 121 pekasvAnuprekSA // 4 // dehAsmako'hamiti cetasi mAyAsvaM svaso yato'sya vapuSaH paramo vivekaH / svaM dharmazarmavasatiH kizAsAya: mAraH jayA mahAni 11 // AsIdati svayi sati pratamoti kAyaH mAte tirobhavati bhUpakamAvikapaH / bhutAtmakasya mRtabanna sukhAdimAvastasmAskasI karaNataH pRthageva bIyaH // 1 // sAnandamatyayamanAdimamansazaktimayoti mirupalepagurU prakRtvA / kRtvA jaDAnayamimaM puruSa samRddhAH saMtApayanti rasaritAprayo'mI // 11 // hai // 121|| he Atman ! jisaprakAra makar3I akelI hI apane ko jAloM se beSTita karatI hai-bA~dhatI hai| usIprakAra nizcaya se yaha jIva bhI akelA hI vivekazUnya huA vamalepa-sarIkhe majabUta karmaspa jAlo se apanI AtmA ko svayaM bA~dhatA hai| tatpazcAt-karmarUpa jAla dvArA baddha hojAne ke anandhara-pAna / upavAsa ta va samyagdarzana rUpa puNyodaya se kamoM ke upazamarUpa tantuoM kA sahArA letA huyA aisA yogI puruSoM kA sthAna ( mokSapada ) ko utkaNThita huA prApta karatA hai, jisameM samasta prakAra kA zArIrika, mAnasika pa AdhyAtmika duHkha-samUha jada se naSTa ho cukA hai // 122|| iti-ekatyAnuprezA // 4 // zraya pRthaktvAnuprekSA he Atman ! "maiM zarIra rUpa hU~ isaprakAra kA vikalpa apane citta meM mata kara arthAt-isa bahirAtmabuddhi ko chodd'| kyoMki yaha zarIra tujha se atyanta pRthak hai| kyoMki tuma dho dharma | (ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha aura ananta vIrya sahita caitanya svabhAva rUpa dharma va sarvotkRSTa mukha ke nivAsa sthAna ho evaM sarvAGga cetanasvabhAva-zAnI ho parantu zarIra vo jar3a hai, isalie usameM se pesana svamArasamUha nA hocukA hai| aryAt-usameM ( zarIra meM ) jJAnadarzanarUpa cetana-svabhAva kA atyanta mamA / hai ||12shaa he Atman ! tere vidyamAna rahane para hI zarIra sthita rahatA hai va vRddhiMgata hotA hai parantu ana tU dUsarI gati meM calA jAtA hai taba terA yaha zarIra pRthivI, vAyu va agni-Adi tatvoM meM mila jAne ke| kAraNa adRzya ( dikhAI na denevAlA) hojAtA hai evaM jisaprakAra mRtaka (murdai) ko sukha-duHkha kA DAna nahIM hotA usIprakAra pRthivI, jala, agni aura SAyurUpa jar3aza hotA, isalie puNyazAlI yaha jIva zarIra Sa indriyAdika se sarvathA bhinna hIre // 12 // jisaprakAra prajvalita apriyA~ aise pArada (pArA)ce, jalAzrita karake (nimmU yA bhavarala Adi ke rasa meM ghoTe jAne para ) santApita ( uSNa) karatI hai, jo (pArada ) bhAnanda-dAyaka (zArIrika svAsthya denevAlA), avyaya (ami-Adi dvArA naSTa na honevAlA), anApi (satpanna karanevAlI kAraNa-sAmagrI-zUnya-utpanna na honevAlA) evaM jo ananta zaktizAlI (ananta guNoM se alaMkRta) hai| udAharaNArtha-mArA huA pArA sevana karane ke phalasvarUpa bur3hApA aura roga naSTa karatA hai, aura bhUmi ! kiyA huA pArA vyAdhi-vidhvaMsaka hai evaM bA~dhA huA pArA bhAkAza meM sabane kI zakti pradAna karatA hai| ataH pAre se dUsarA kauna hitakArI hai? ityAdi sImAtIta guNazAlI hai| isIprakAra jo prakAzamAna humA svamAkyaH miTTI va lohAdi dhAtuoM ke lepa ( saMbaMdha) se rahita hai, usIprakAra vRddhiMgata (udaya meM mAI huI ) karma (jJAnAvarAdi ) rUpa amiyoM bhI aisI isa pAtmA ko zarIrAzrita karake-zarIra dhAraha 1. ruupkaalkaar| 2. tpmaalNkaar| 3. jAti-marmakAra / 4. apamAlabAra / 5. tayA cokkA-hato hanti arAvyAdhi mUcchito myaadhissaatkH| bA khecarato pate ko'ntaH sutAra karaH // 1 // ramendrasArasaMgraha se saMkalita-sampAdaka
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AvAsa: karmAsavAnubhavamAtpuruSaH paro'pi prApnoti pAtamazubhAlu bhaSAvanISu / tasmAtayoH paramabhedavido vidhAH zreyasvadAdadhatu yatra na janmayogaH // 126 // iti pRthaksvAnuprekSA // 5 // karAkara - santApita (klezita ) karatI haiM, jo ( AtmA ), ananta sukhazAlI va avinazvara hai / arthAtjo zastrAdi dvArA kATA nahIM jAsakatA aura abhi dvArA jalAyA nahIM jAsakatA evaM vAyu dvArA sukhAyA nahIM jAsakatA tathA jalapravAddadvArA gIlA nahIM kiyA jAsakatA ityAdi kisI bhI kAraNa se jo naSTa nahIM hotA / isIprakAra jo anAdi hai / arthAt maujUda hote hue bhI jisako utpanna karanevAlI kAraNa sAmagrI nahIM hai| abhiprAya yaha hai ki jisakI ghaTapaTAdi padArthoM kI taraha utpatti nahIM hotI kintu jo AkAza kI taraha anAdi hai| isI prakAra jo ananta zaktizAlI hai / arthAt jo kevalajJAna aura kevaladarzana dvArA ananta vastuoM ke svarUpa kA grAhaka hone ke kAraNa anantasAmarthya-zAlI hai evaM jo loka va bhaloka ke svarUpa kA prakAzaka hai tathA svabhAva-- nizcaya nayako apekSA se karmamala-kala se rahita zuddha hai / / 125|| yaha AtmA zAstravetA va sadAcArI brAhmaNa vidvAna sarIkhA utkRSTa ( pavitra ) honepara bhI karmarUpa madyapAna ke phalasvarUpa cANDAla Adi kI apavitra paryAyarUpa pRthiviyoM meM patana prApta karatA hai| arthAtazubha paryAyeM dhAraNa karatA hai, isalie nizrcaya se zarIra aura AtmA kA atyanta bheva jAnanevAle va deva ( chor3ane yogya) aura upAdeya (paNa karane yogya) vastu ke jJAnazAlI vivekI puruSoM ko aise kisI zreyaskAraka ( kalyANakAraka ) kartavya ( jainezvarI vIkSAdhAraNa dvArA samyagdarzana- jJAna- cAritra rUpa rAya kI prApti) kA pAlana karanA cAhie, jisase isa AtmA kA saMsAra se saMbaMdha na hone pAve / arthAt-jina satya, ziva aura sundara karttavyoM ke anuSThAna se yaha sAMsArika samasta duHkhoM se chuTakArA pAkara muktizrI prApta kara sake / bhAvArtha - vAdirAja mahAkavi ne bhI kahA hai ki "karma dvArA kavalita ( lAI jAnA-ba honA) kiye jAne ke kAraNa hI isa AtmA ko aneka zubha-azubha paryAyoM meM janmadhAraNa kA kaSTa hotA hai, isalie yaha jIva pApakarma se prerita huA cANDAla ke mArga rUpa paryAya meM utpanna hotA hai| ataH karmarUpa mAdaka kodoM ke bhakSaNa se maza-mUrcchita huA yaha jIva kauna-kauna se azubha sthAna ( khoTe jamma ) dhAraNa nahIM karatA ? sabhI dhAraNa karatA hai / " zAstrakAroM" ne kahA hai ki "aba jisaprakAra dUdha aura pAnI ekatra saMyukta hote hue bhI bhinna bhina hote haiM usIprakAra zarIra aura AtmA ekatra saMyukta hote hue bhI bhinna 2 haiM taba pratyakSa bhinna bhinna pratIta honevAle zrI putrAdika to nissandeha isa AtmA se bhinna hai hI" ataH vivekI puruSa ko zarIrAdika se mitra Atma ya kA ciMtana karate hue mokSamArga meM prayatnazIla honA cAhie / / 126 / / iti pRthaktvAnuprekSA ||5|| 1 tathA coka gItopaniSada nainaM chindanti catrANi nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo na zoSayati mArutaH // 1 // 147 2. rUpaka va upamAlaGkAra / 3. tathA ca vAdirAjo mahAkaviH -- karmaNA kamalitA janitA jAtaH purAntarajana mavADe / karmakozvarasena hi mattaH kiM kimetyazubhadhAma na jIvaH // 1 // 4. tathAca zrutasAgara sUriH kSIranIravanetrasthitayo dehinH| bhedo yadi tato'nyatra lanAdiSu kA kathA // 13 // 5. paphAlaGkAra /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakapampUkAvye mAdhIpaye bakSi vastu guNAya kAsaM kAye tadeSa muhuretyapavitrabhAvam / pArAvAritamatirmayaramanavamba vivIdha khAlayasi bharametAm // 11 // yopijirAratakaraM kRtamayAnanIyaH kAmayAmaravistava keshpaaH| so'yaM svayi pravaNagorakhA prapAte pretAvanISu vanavAyasavAsago'bhUt // 18 // antahidi mavapuSaH zarIraM daivAttadAnubhavana nanu eemAstAm / kaudahavAdapi yadIkSitumutsadeta puryAcadAbhirasimatra mavAzyArIre // 19 // vasmAnisargamalinApi sandhatavAH kInAzakelimanavAsadhiyodhirAya / phAyAdataH kimapi tatphalamarjavantu yasmAdanantasukhaptasyavibhUtireSA // 13 // ityAdhucisyAnuprekSA // 6 // antaH kaSAyakaluSozubhayogasamAskamapyupArjayasi bagdhanibandhanAni / ramyaH kareNuvarAgaH karaTI yathaivAsvaM jIva mutra sadimAni durIhitAni // 11 // batha azudhi-anupekSA-he Atman ! isa zarIra ko sugandhita karane ke uddezya se isa para jo bhI / kapUra, aguru, candana va puSpa-vagairaha atyanta sundara va sugandhi vastu sthApita kIjAtI hai, vahI vastu isake saMbaMdha se atyanta apavitra hojAtI hai, isalie gaura va zyAma-Adi zArIrika varNoM se ThagAI gaI hai buddhi jisakI aisA ta viSThA-chidroM ke baMdhAnarUpa aura svabhAva se naSTa honevAle aise zarIra ko kisa prayojana se pAra pAra puSTa karatA hai? // 12 // he pAtman ! jo terA aisA kezapAza (bAloM kA samUha), jisako kAnti (chavi) kAmadeSa rUpa rAjA ke camara-sarIkhI zyAmavarNa thI aura jo jIvita avasthA meM kamala-sarIkhe komala karoMvAlI kamanIya maminiyoM dhArA camelI va gulAba-zrAdi sugandhi puSpoM ke sugandhita tela-Adi se terA sanmAna karanevAle komala karakamaloM pUrvaka vibhUSita kiyA jAne ke phalasvarUpa zobhAyamAna horahA thA, vahI kezapAza tere kAmasavalita (mRtyu kA pAsa) hojAne para zmazAna-bhUmiyoM para parvasa-saMbaMdhI kRSNa kAko ke gale meM prApta honevAlA haa|||28|| he jIva ! daivayoga se yadi teya bhItarI zarIra (DI va mAMsAthi) isa zarIra se bAhira nikala pAye to usake anubhava karane kI bAta to dUra rahe, parantu yadi tU kevala kautUhala mAtra se use dekhane kA utsAha karane lage taba kahIM tujhe isa zarIra meM sammukha hokara rAga-buddhi karanI cAhie, anyathA nahIM' / / 126) / isalie heya ( chor3ane yogya ) va upAdeya ( grahaNa karane lAyaka) ke viveka se vibhUSita tatvajJAnI puruSa, yamarAja kI krIr3A karane kI ora apanI buddhi ko prApta na karate hue ( mRtyu hone ke pahile ) svAbhAvika masina isa zarIra se koI aisA anirvacanIya (jisakA mAhAtmya vacanoM se agocara hai) mokSaphala prApta kareM, jisase vaha anantasukha rUpa phala kI vibhUti ( aizvarya ) utpanna hotI hai| bhAvArtha-zrIguNavAcArya ne bhI isa manuSya-veha ko dhuNa dvArA bhakSaNa kiye gae sA~Tha-sarIkhI nissAra, bhApatirUpI gAThoM vAlI, anta (bRddhAvasthA va pakSAnsara meM zrama-bhAga) meM virasa (kaSTa-prada va palAntara meM besvAda) ityAdi batAte hue zIghra paraloka meM zreyaskara kartavya-pAlana dvArA sAra ( saphala ) / karane va upadeza diyA hai // 130 // ityazucitvAnuprekSA // 6 1. jaati-alNbaar| 2. upamAlaMkAra / 3. jAti-alaMkAra / 4. sabA gumabhadrAcArya : 'vyApatparvamamaM virAmanirasa mUle'pyamAgyocitaM vizvak akSatapAtakukRSitAyuprAmavaizchivitam / mAnuSyaM dhuNabhakSitecasahI nAmaikAmme varaM niHsAraM paralokavIjamacirAt phaleha sArokura' 5. skaalNdhr|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 dvitIya pAzcAsaH saMkalpakalpatarasazrayaNAcavI gheto nimavati manorathasAgare'smin / satrArthatastaka pakAsti na kiMcanApi pakSe paraM bhavasi kalmaSasaMzrayastha // 13 // separva vibhUtiSu manINi gANAM cahAnAmA nijAni bhogarAuna / pApAgamAya parameva bhavezibhUTha kAmArakutaH pumadUravatA hitAni // 133 // paurvidhyapazminaso'ntarupAttabhuktazcitaM yathoDasasi te sphuritottaraGgam / dhAmni sphuraiyadi tathA paramAtmasaMjJe kautaskRtI saba bhaTiphazA prasUtiH // 134 // hasyAnnazAnuprekSA // 5 // mAgacchato'bhinayakAmagareNuzadorjIvaH karoti yadavaskhalana vitannaH / svatasvacAmaradharaiH praNidhAmahastaiH santo vidustamiha saMgharamAtmanInam // 135 // atha pAsavAnuprekSA-he Atman ! tuma mana meM sthita hue krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa kaSAyoM se kaluSita (malina) hue azubha mana, vacana, va kAyayoga kA Azraya rUpa kAraNa-vaza aise jJAnAvaraNAdi karmoM ko, jo ki prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezarUpa bandha ke kAraNa haiN| arthAt - azubha yogarUpa kAraNa se pAe hue karma-samUha prakRti va pradezabandha utpanna karate haiM aura phaMpAyarUpa kAraNa se gRhIta karma-samUha sthiti va anubhAga bandha utpanna karate haiM, usaprakAra svIkAra karate ho jisaprakAra hathinI meM lampaTa huzrA hAthI rAjamahala meM dRSTigocara honevAle vandhana svIkAra karatA hai| ataH he jIva ! tuma ye khoTe abhiprAya (azubha yoga Sa kaSAya bhAva) chor3o' / / 1311 // he Atmam ! mAnasika saMkalparUpa kalpavRkSa kA Azraya karane ke phalasvarUpa terI vikRta cittavRti, isa manoratha-rUpa samudra meM DUbadI hai| usase (saMkalpa rUpa kalpavRkSa kA Azcaya karane se) vAstava meM sume kucha bhI iSTa-vastu kA anubhava nahIM hotA aura isake viparIta tuma kevala pApa kA zrAzraya (pApabaMdha) svIkAra karanevAle hojAte ho| bhASArtha-zAsAkAroM ne kahA hai ki he Asman ! dUsare kI kamanIya kAminI dekhakara haSaya meM rAga mata karo, kyoMki aisA karane se pApa se lipta ho jaaoge| tuma to zuddha-buddha ho avaH pApa peSTA mata karo // 13 // Atman ! nirarthaka icchA karanevAlI terI aisI vikRta manovRtti, jo kevala bAhya iSTa vastue~ mApta karane kI AkAMkSAoM meM hI pravRtta hotI hai aura svargAdi ke sukha denevAlI vastuoM (devatAoM Adi) ke aizvayoM se IrSyA (dveSa) karatI hai, ataH he vivekahIna Atman ! aisA karane se yaha terI vikata manovRtti nizcita rUpa se pApopArjana ( pApabaMdha) hI karatI rahatI hai| kyoMki puNya-dIna puruSoM ko kevala icchAmAtra se kisaprakAra sukha prApta hosakate haiM? kadApi nahIM hosakate // 133 / / hemAsman ! nirdhanatA (parivatA)se bhasmIbhUta manapAle terA aisA mana, jisameM utkaTa manoratha khattama hue haiM, jisaprakAra saMkalpamAtra se vApya padArthoM meM unase bhoga grahaNa karane ke uddezya se pravRsa horahA hai, usIprakAra yadi antastatva nAmavAle tejapadArtha (mokSa-mArga) meM pravRtta hojAve taba to terI manuSya paryAya meM / utpatti kisaprakAra niSphala ho sakatI hai? apitu nahIM hosakatI // 134 // iti pAsavAnuprekSA jA 'ya saMghapanuprekSA--yaha AtmA amAva-( kaSAya) rahita hotA humA jama AtmatatsvarUpI mara dhAraNa jAnevAle zumabhyAna (dharmabhyAnAdi) rUpI pharakamanoM dhAya maSiSya meM AnevAle navIna karmoM kA putalA paramANu-puSa aikavA hai use satpuruSa saMsAra meM mAtmA kA kalyANakAraka 'saMvaratasya' kahate haiM // 13 // 1. apmaalNkaar| 2. tathA caupha-'ThUNa paramajataM rAga mA vahasi ciyama mjmmi| pAveNa pAca lippasi pA mA bahasi tvaM pazudo di / / saM. TI. pU. 168se saMkalita-sampAdaka ruumkaalNkaar| .. lAkSepAlaMkAra : 5. mAzepAlaMkAra / 1. ruupkaalNdhr|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. yarAstilakapampakAvye paraspAM vinimtayati saMcarate vicAracAcI cinoti parimuvati caNDabhAvam / cetA nikAti samayati vRttamu samAvaM niruNAya sI khAsa 136 nIrandhrasaMghiravadhIritanIrapUraH potaH saritpattimapaiti yathAnapAyaH / jIvastathA kSapitapUrvatamaHpratAnaH kSINAbhava paramaM padamAzrayata // 16 // iti saMvarAnuprekSA // 8 // manyAdharacanaH payanatrayAntastulyaH sthitena jadhanasthakarega puNsaa| ekasthitistatra niketanameSa lokatyasvatrikIrNajaTharo'maniSaggamokSaH // 138 / kA na tAvaviha ko'pi thiyecchayA vA dRSTo'nyathA kaskRtAvapi sa prasaH / kArya kimatra sadanAdipu takSakAya rAhatya patribhuvanaM puruSaH karoti // 139 // he Atman ! jo Atmatatva kA dhyAna karatA huA bhedavijJAna dvArA Atmatatva meM saMcAra karatA hai- praviSTa ca lIna hotA hai evaM jo apanI viveka buddhi vistRta karake krodha kA tyAga karate hue paMcendriyoM ke . viSayoM va kodhAdi kaSAyoM meM pravRtta honevAlI apanI cittavRtti saMkucitra karatA hai| isIprakAra jo ucoTi kA cAritra ( sAmAyika va chedopasthApanA-zrAdi ) dhAraNa karatA hai, yahI tuma ( AtmA) puNyazAlI / hote hue pApa karma kA Astava (AnA) rokate ho| 1136|| jisaprakAra aisI naukA, jo chidroM se rahita hone ke kAraNa bhaviSya meM praviSTa honevAlI jalarAzi se zUnya hai aura jisameM se madhya meM bharI huI jalarAzi nikAlakara phaiMka dI gaI hai. nirvighna (viparIta dizA kA vAyu-saMcAra-Adi vighna-bAdhAoM se zUnya) hotI huI tirakara samudra ke pAra prApta hojAtI hai usIprakAra jisane pUrva meM yA~dhe hue karmasamUha naSTa kara diye haiM aura jo navIna kamoM ke bhAraSa se rahita hai aisI. vizuddha zrAtmA bhI mokSa prApta karatI hai / / 137 / / iti saMghayanuprekSA / / 8 / / madha lokyanuprekSA-I zrAtmana ! pratyakSa dikhAI denevAlA aisA yaha loka, jo madhyaloka, adholoka auraH / avaloka kI racanA-yukta ( tIna prakAra kA) hai| jo khIra meM cAroM tarapha se ghanodadhivAvapalaba, dhanavAtabalaya aura tanuvAtabalaya se veSTita-ghirA huA hai| jo, paira phailAkara khar3e hue aura donoM hAthoM ko kamara ke aprabhAga para sthApita kie hue puruSa kI AkRti-sarIyA hai| jisakI sthiti eka mahAna skandharUpa hai| arthAt-jisake samAna koI dUsarA mahAnaskandha nahIM hai aura jisakA madhyabhAga jIvarAzi se bharA huA hai| arthAt-jisake eka rAjU ke vistAra meM trasajIvoM kA samUha bharA huA hai aura teraha rAjU meM Urdhva va madhyaloka kI racanA hai evaM saptama naraka ke nIce eka rAjU meM trasajIva nahIM hai evaM jisake 45 lAkha yojana ke vistAravAne Upara ke bhAga para mokSa sthAna hai, terA gRha hai| // 138 / / Atmam ! isa saMsAra meM koI bhI (brahmA-Adi) jJAnazakti athaSA icchAzakti dvArA isa lokana kartA (banAnevAlA) nahIM hai| abhiprAya yaha hai ki yadi Apa kaheMge ki koI agarakartA hai, to usameM nimnaprakAra Apatti doSa ) AtI haiM ki jaba ghaTa va kaTa-( caTAI ) Adi vastuoM ko kAraNa sAmagrI (miTTI pahana Adi ) vartamAna haiM aura usa avasara para Izvara kI nitya jJAnazakti va icchAzakti bhI vartamAna saba ghaTa kaTa-Adi vastue~ sathA utpanna hotI huI dRSTigocara honI cAhie parantu usaprakAra nahIM dekhA jaataa| bhadaH | koI ( pramA-Adi) bhI jJAnazakti va icchAzakti dvArA isa loka (pRthivIpa parvata-Adi ) kAmahI hai| anyathA-yadi koI ( Izvara ) isakA kartA dRSTigocara humA hai-to hAra (puSpamAlA)I sapanA meM hai| * 'rAhatya' isik| 1.bhanupamAnAlaMkAra / 2. shaantaalNkaar| 1. upamAlaMkAra /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAdhAsaH se kAmayAbutamatimiraye tiravi puppoSito vidhi mUSu prayakarmayogAt / itya nivIhasi jagatvapamandiresmin svaira pracAraviSaye taka loka puSaH || 140 // manAsti jIvana vakicivamukamukta sthAna svayA nikhilataH parizIlanena / vaskevala vigalitAsikarmamA pUrva kusahasadhiyApi ma bAtu dhAma // 11 // vi lokAnuprekSA // 1 // mApAtaramparacamenissAbasAnairjanmojaveH sumasauH skhalitAntaraNaH / bukhAnukaramarSitamAmyavasAya sahasva itajIva naSaprayAtam // 14 // usake karane kA prasaGga dRSTigocara honA cAhiye, kyoMki kyA usa samaya meM bhI usameM jJAnazakti aura prakAzakti vartamAna nahIM hai ? apitu aSazya hai| aisA hone se (hAra-Adi ko bhI Izvara ka ka mAnane para) mAlI vagairaha se phira kyA prayojana rahegA? yadi koI puruSa (bajhA-Adi), pRthivI-Adi dravyoM ke paramANu-samUha ko AhRtya (saMyukta karake ) pRthivI, parvata aura vRkSa-Adi tInaloka kI paratue~ banAtA hai vo phira gRha-Adi ke nirmANa ( racanA ) meM badaI aura rAja-zrAdi nirmAtAoM se kyA prayojana rahegA ? koI prayojana nahIM rhegaa| kyoMki tIna loka ke nirmAtA (pA ) ko kyA gRha-Adi kA nirmANa karanA kaThina hai? koI kaThina nahIM hai| ataH karI tva-bAda kI mAnyavA (Izvara ko jagatsaSTA mAnane kA sinanta ) yukti-yukta va yathArtha ( sahI ) nahIM hai| / / 139 / / he Atman ! jaba tumhArI buddhi kevala pApa se ghirI rahatI hai taba tuma narakAti va tiryanagati meM utpanna hote hue sadA yA vizeSarUpa se kaSTa sahate ho paura jaba puNya-zAlI hote ho taba sarvArthasiddhi paryanta svarga meM janma dhAraNa karate ho evaM jaba pApa aura puNyarUpa donoM prakAra kI karma-sAmagrI ke sambandha se yukta hote ho taba manuSyagati meM janma dhAraNa karate hai| isaprakAra se tIna lokarUpI gRha meM tuma utpanna hote hue nirantara kaSTa sahate ho| isaprakAra yaha loka tumhArI icchAnusAra pracAra ( paribhramaNa-prakAra ) ke hetu hai / / 140 // he prAsman ! isa loka meM koI bhI sthAna tumhAre dvArA pUrva meM binA bhoge chor3A huA nahIM hai| arthAt-sabhI sthAna tumhAre dvArA pUrva meM bhoge jAkara pazcAt chor3e gae haiN| mamiprAya yaha hai ki isake sabhI sthAnoM ( UrcA, madhya va adholoka ) meM tuma anekadhAra devaM Sa manuSya-Adi kI paryA dhAraNa karake utpanna hocuke ho| kyoMki anAdi kAla se prANiyoM ke aneka janma ho cuke haiN| ataH ananta pAra pasaravAra ke parizIlana (abhyAsa-sevana athaSA anubhavana ) se tumhAre dvArA isa loka ke sabhI sthAna pUrva meM bhoge jAcuke haiM aura pazcAt chor3eM Acuke haiN| parantu he prAtman ! naSTa hocuke hai samasta zAnAdharaNakAdi pharmasamUha jisameM aisA vaha jagatprasiddha kevala mokSa sthAna hI aisA pAkI hai, jo ki tumhAre dvArA kadApi kautUhala-yuddhi se bhI nahIM chuA gyaa| arthAt kevala vahI moSa-sthAna terA abhuta pUrva-jo kabhI nahIM bhogA gayA hai ||1415 // iti lokAnuprekSA 180 baya nirjarAnuprekSA-he naSTa Atman ! tumhArI cisadhi, aise sAMsArika bhoga( bI-mAdi) saMbaMdhI sukhalezoM se caMcala hocukI hai, jo bhogate samaya to acche bhAlUma par3ate hai, parantu jinakA anta (makhIra ) nIrasa (mahAna kaTuka) hai| isalie aba tuma navIna udaya meM Ae hue kamoM kara aisA phala ( duHkha.) tapazcaryA dvArA sahana karo, jisake bhogane ke phalasvarUpa tumane zArIrika, mAnasika va bhANyAsmika dukha-samUha ko satpanna karanevAlA pApa saMcayaM kiyA thA / / 14 / / 1. AkSepAlaMkAra / A. 'bhAhatya' * iti ka, khaH / *. 'ekahelayA yugapavA, iti TippaNI / 2. rUpakAlahAra / 3. jAti-kAlakAra / 4, jAti-alahAra /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ | yastikakapampUcavye bAsukameri pani svamAtmakamo bAgati tana masu pharma purAsana hai| poha vivardhayati kopi vimAbhaiddhiH svasyolyApa sa naraH praparaH karya syAt // 143 // mAvAzimA rasAyamA svasthe mamAramanasi te vismaransi / bakAyAnmatibisphuritAmi pavAjIvAmyathA padi mamti ayodhapriya // 154 // iti nirjarAyuprekSA badAmisaMdhizvabhUtabahiHsAmIhastalAvasAyasavinAhitamUlapAndhaH / bhAramAmAtmani tanoti pradUgArgI dharme tamAduropamasasmamAptAH // 16 // mestrIdavAimarAmAgamanicAnA gA nipaprasaravarjitamAmasAnAm / vidhApamApraitamohamahAmahANAM dharmaH pAparaphalaH mulabho narAmAm // 14 // PATE saiH kasati prahanadi bAdhAH saTerasAmyavibhurabhyukyAdimiyaH / jyotIbi dUtapati bAsmasamIhiteSu dharmaH sa dharmamidhirasta sasA hitAya // 14 // rebhAmam ! isa saMsAra meM tuma paMcendriyoM ke viSayoM kI lAlasA (icchA) karate hue svayaM ko pariNAma kaluSita ( malina ) karate ho, kyoMki usa viSayoM kI kAmanA-icchA-se nizcaya se terA pUrva meM pAra humA pApa karma jAgRta hotA hai| arthAt-vizeSarUpa se udaya meM AtA hai| kyoMki jo koI mahAni sa pArTI apane kalyANa ke uddezya se sarpa ko dUdha pilAkara puSTa karatA hai, yaha kisaprakAra zreSThako hai| apitu nahIM ho sakatA' ||14 // he bhISa ! jaba terA mana kucha svastha (nirogI) hojAtA hai mogI huI roga rUpa agni-jyAlAe~ zoya tere smRti-patha ( mArga ) meM prApta nahIM hotii| arthAt zIca bhUla jAtA hai| hejIpa ! yadi roga ke avasara para utpanna hue apane buddhi-camatkAra (yadi meM liyA ho jAU~gA to avazya nizcaya se vizeSa dhAna-puNyAdi dharma kalaigaga-ityAdi prazasta vicAra-cApa ) na bhoka kisaprakAra tega apriya (akalyANa athavA pApopArjana) ho sakatA hai? nahIM ho sakatA anal iti nirbayanuprekSA // 10 // aba dharmAnupekSA-svarga va mokSaphala kA icchuka AtmA jaba samyagdarzana-saMbaMdhI vizusa mbhimaayaa| (sampaSTi) va paMcendriyoM ke viSayoM kI lAlasA dUra karane vAlA hotA hai| arthAta-samasta pApabhiyAna ( hiMsA, jhUTha, corI, azIla va pariSada kA tyAgarUpa cAritra dhAraNa karatA hai evaM jaba tatvoM ( bhajISa, bhAsaSa, baMdha, saMvara, nirjarA pa mokSa ina sAta vastroM aura puNya va pApa sahita nau padAyA jIva purasa, dharma, adharma, Abaza va kAla ina chaha dravyoM) ke samyagjJAna rUpa jala se bhUkha-pandha (para pRSTha kI bada) ko mAropita karanevAlA hotA hai| arthAt aba janadarzana saMbaMdhI salAmI samyavAna va sampAcAritra se alaMkRta hotA hai, use ( sanyAdarzana-zAna-bAritra ko ) sarvajJa bhagavAna kA sarIkhA phala dene vAlA 'dharma' kahate haiM / / 14 / / aise mahApuruSoM ko, jinhoMne maitrI (bhaSa), prANi indriya-camana ( jitendriyakSA) aura uttamakSamA ina dhArmika prazasta guNoM kI prAti se zAzvata sukha kiyA hai| jinakI cittavRtti paMcendriyoM ke viSayoM (sparza-Adi) meM honevAlI indriya-pravRtti se (zUnya) evaM jinhoMne sarvajJa-praNIta zAstra-saMbaMdhI tatvajJAna ke mAhAnya se apanA moha (bhAga rUpa mahAna pizAca naSTa kara diyA hai, svargasukha va mokSa-sukha-dAyaka dharma kI prApti sulama (sa) 1 // 14 // samasta sukhoM kI nidhi rUpa yaha jagaprasiddha dharma, vidvajjanoM ko mokSaprApti meM samarca 1. bApAladhAra / 1.spkraakssepaalaar| 3.rUpakA upmaalhaar| 4.rupkaalaahaar|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsaH dezopahArakusapaiH svaparoktApaiH kRsvAdhvarecaramirSa vitanmamIyAH / cariNo ya ha mana mAmpamAnAsle bAtajIvitadhiyo viSamApipamti // 18 // ye'nyatra mantramahimekSaNamugdhayodhAH zapiNaH punarataH zivatAM guNanti / te mAvivAraNaro eSadozvAmya duSpAramambudhijana pariyanti // 14 // bharmabhUterita paratra ca yevicArAH saMdiza sAmasahazaH satasaM psnte| pugdhAbhidhAnasamasAviSayasale nUnaM gavArasapAnaparA magantu // 10 // jo dharma, uttama phala (putra, kalatra, dhana va ArogyAdi ) pradAna karatA huA prANiyoM ke manoratha (svargabhI va muktizrI kI kAmanA ) pUrNa karatA hai aura unake samasta duHkha ( zArIrika, mAnasika va Agantuka-Adi samasta kaSTa ) vidhvaMsa karatA humA rAjyAdi vibhUti ke dene meM apanI anokhI zakti rakhatA hai| isIprakAra jo dharma mAnakoM ke abhilaSita (cAhe hue mananta jhAnAdi rUpa mokSa ) kI prApti karane ke lie zrutajJAna, bhavadhijJAna va manaHparyayazAna-Adi ko mokSa ke pradhAna dUta banAkara bhejatA hai' // 14 // . isa saMsAra meM jo koI ajJAnI puruSa yajJa va rudra-pUjA kA chala karake manuSya, strI aura pazuoM ke jIvita zarIroM kA taladhAra kI dhAra-Adi se ghAva dvArA aura kutapa A ( zrAddha karma meM prazasta mAnA huA dina kA mAThavAM bhAga) dvArA, jo ki / dUsare purAe, yedika pannoM kI mAnyatAoM meM pravRtti karate hue dharma ke icchuka hai, ve durbuddhi jIvita rahane ke abhiprAya se viSa-pAna karate hai| marthAt-jisaprakAra jIvita rahane ke uddezya se viSa-pAna karanevAle kA ghAta hotA hai usIprakAra svarga-Adi ke sukhoM kI kAmanA se ukta yahIyahiMsA-Adi rUpa adharma karane vAle kI durgati nizcita hotI hai // 14 // jo puruSa dUsare matoM ke mantroM kA mAhAtmya ( prabhAva-dRSTidhaMdha, muSTi-saMcAra va vazIkaraNa-mAdi) dekhane ke phalasvarUpa apanI buddhi prajJAna se AcchAdita karate hue rudra-mata kA anusaraNa karake usakA ArAdhanA karate haiM aura usase apane ko mukta hue mAnate haiM, ve naukA meM pAra karane kI baddhi rakhate hae bhI vizAla paTTAna para car3hakara samudra kI apAra jalarAzi ko pAra karane vAloM ke samAna amAnI hai| arthAnajisaprakAra vizAla caTTAna para car3hakara 'yaha naukA hameM pAra karegI' yaha kahanevAloM dvArA samudra kI apAra jalarAzi pAra nahIM kI jAsaktI usIprakAra kevala rudra kI ArAdhanA mAtra se muktizrI kI prApti nahIM hosakatI // 149 // jo puruSa dharma kA nAmamAtra zravaNa karake arhadarzana va dusare darzana-saMbaMdhI tasvoM kA payArya vicAra nahIM karate aura nirantara saMdigdha hokara sadA dharma karane kA prayala karate haiM, una miyAdRSTiyoM ko dUSa ke nAmamAtra kI sarazatA se malina buddhi kAle mAnoM sarIkhe hokara, gAya aura akauA ke dugdhapAna meM tatpara honA caahie| arthAt-gAya kA dUdha aura akauA kA dUdha nAma aura zveta rUpAdi meM samAna hai, parantu jisaprakAra gAya ke dUdha ko chor3a kara akauA kA dUdha pInA hAnikAraka hai usIprakAra ahiMsA-pradhAna jainadharma ko lokkara paidikI hiMsApradhAna anya dharma kA pAlana karanA hAnikAraka hai // 150il 1. rUpaka esapamAlahAra / 2. rUpa meM upamAlasara athavA chAntAlakAra / 3. dRSTAntAlabAra / 4. niSedhAlAhAra / A-tathA co-divasasthASTame bhAgai mandIbhavati bhAskare |tkaal: katapo yatra pinabhyo datamakSayaM // 21 // kuze kAle tile'naMge kambale salile sthini / vAhine svarupAtregnau phulapAkhyA prakIrtitA // 2 // mahAtsaptamAvarSamavastArupamAstamA / sa kAlaH kutapo nAma prazastaH zrAvakarmaNi // 3 // saTika, ga, pa se saMkalita-sampAdaka
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastikapampUmadhye mAsva sacinasamarthaviniyojasto cAraviman tInakimi / bhAvAdImahalabAlitamAmasAno yA na jAnu dinAnimantarAcA // 191 // gArmA ruSo ducitAcaraNe ko sArthasidirAvAriniraNe / tasmAtparAparasapAdharmakAmA sampa nItiparA mavantu // 152 // iti dharmAnuprekSA // 11 // mAnahIna mAnava kA pArindhAraNa aura cAritrazUnya mAnava samAna evaM samyagdarzana-zUnya ( mithyASTi) kezana va pArita nahIM ( niSphala ) hai| arthAt-mithyA hone ke kAraNa mokSaprApti ke upAya nahIM haiN| somabAra talAvoM kI bharaca ( mithyAtva)mAna aura cAritra ko pIr3ita karanevAlI hai| myoMki mithyAla saMsarga se zAna aura saritra dUSita ( mithyA ) mAne gae haiN| udAharaNArtha-jisaprakAra bhanthe, baiMgade cora mayA hIna (bhAlasI ) puruloM kA abhilaSita sthAna meM gamana kadApi nirSina nahIM dekhA gyaa| arthAt jisamacAra manyA puruSa jJAna ke vinA kevala cAritra ( gamana) mAtra se abhilaSita sthAna para prApta nahIM ho saSThA aura sa~gaDA pamsa -kone para bhI pArina (sana ke binA kisa sthA icchita sthAna prApta nahIM kara bhatA. evaM jisaprakAra bhavAhIna (AlasI) puruSa pravRtti-zUnya hone ke kAraNa apanA abhilaSita sthAna prApta nahIM kara sakatA usIprakAra sAnI puruSa pAritra dhAraNa kiye vinA abhilaSita vastu (mokSa) prApta nahIM rasannA evaM cAritravAna puruSa jhAna ke binA muktizrI kI prApti nahIM kara sakatA. tathA bhavAcIna mAnava kAla aura cAritra dhAraNa karatA humA bhI muktizrI kI prApti karane meM samartha nahI hosakatA / ataH sambamparzana, sammAna aura samyagcAritra ina tInoM kI prApti se moca hotA hai, jo ki vAstavika dharma hai| ___ bhAvArtha-prastuta graMtha ke saMskRta TIkAkAra (zrutasAgara sUri') ne bhI ukta dRSTAnta vArA prastuva viSaya basamarthana kiyA hai| // 15 // samyagdarzana (uttyazraddhA), samyagjJAna (vasvAjJAna) aura samyagdhAritra ( hiMsAmAdi-pApa kriyAoM kA tyAga) se palasta hue puruSoM kI loka meM auSadhAdi ke sevana se prayojana-siddhi (rogAdi banArA) pratyakSa dekhI maI hai| arthAt-jisaprakAra rogI puruSa jaba auSadhi ko bhalIbhA~ti jAnatA hai aura maDA-vaza use (karavI zrauSadhi ko bhI) pIne kI icchA karatA hai padhaM zraddhAvaza yogya vAparaNa (auSadhi sevana ) karatA hai tabhI yaha bImArI se chuTakArA pAkara ullasita (Anandita) hotA hai, yaha bAta loka meM pratyakSa pravIta hai| usIprakAra yaha bhamyAsmA bhI samyagdarzana, samyaghAna aura samyagcAritra rUpa auSadhi ke sevana se dharmabaMdha rUpI roga se chuTakAya pAkara muktizrI ko prApta karatA huA vallasita hotA. hai-kAzvat bhayANa prApta karatA hai, isalie jinheM svarga va mokSarUpa dharAma phala denevAle dharma ko prApta karane kI abhibhASa hai, unheM samyagdarzanadhAna-cArika saMbaMdhI jJAna prApta karane kI nIti meM prayatnazIla honA cAhie // 15 // iti dharmAnuprekSA // 11 // .. tavA ca-zrutasAgarapariH-'vanadhisini mUto'nyaH saMcarana mAdhmavighAlatamaSikalamUrtiyA~kSyamAgo'pi pAra mapi samayanapAdo'pAnazca tasmAdAgavagamapyaritraH saMyusarena simiH // 1 // mata-jApana meM bhISaNa dAzamAla magni paka rahI thI usa avasara para prApta hue manyA, laMgadA ra bhAlasI sonAkara kAla kavalita hue, kyoMki panthA saMcAra karatA habA bhI hAra ke binA pA se haTa na sakA va gayA jJAnI garamIkahAse prasthAna ma kara skaa| isIprakAra metrara peroM bAya bAsIhA~ para par3A rAne naSTa hulA, risarAma, sambagjJAna ra sambambAritra tInoM ko prapti moga prApti pa-jAva hai| 5 sttaamvndyr| 3. tAmtAladvAra /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AdhAsaH saMsArasAgaramimaM amavA nitAnta jIvana mAnavamayaH samavApi vaa| sannApi mAnuSamamAnyakube prasUtiH satsaMgatika vihAyakavakIlam // 15 // hAbyAvanaspatigatezyuta para jIkA vadhu balamapAna punaH prayAti / dempaH parasparavirodhiyagaprasUtAvasyAH pazupratinibheSu kumAmoSu // 15 // saMsArayantramukyAstapaTIpIta sAtAnatAmasapuNe mRttamAzkhioyaH / ityaM bhargavisarisparivartamadhyamAbAhayelvayakarmapachAmi mokkum // 155 // bhAratAsokabhayabhogakAputraiH kheDyenmabhujabamma manorayAptam / nUna sa bhasmavadhIriha rasmarApiAsahIpayevatanumohamalImasAtmA // 19 // pAhAprapadyavimukhasya zamonmukhasya bhUtAnukampanarukA priyttvaacaa| pratyApratakSyasma jivadhipasa bhavpaspa bodhiriyamasta padAya me // 15 // iti bodhya prekSA // 15 // atha bodhidurlabhAnuprekSA-isa caturgatispa saMsAra-samudra meM atyanta bhramaNa karanepAlI mAtmA ne vizeSa puNyodaya se yaha manuSya janma prApta kiyA aura usameM bhI loka meM prazaMsanIya kSa (bAmaNAdi vaMza) janma dhAna aura sajana puruSoM kI sAni prApta honA yaha to pandhakaparvakIya nyA' sarIkhA mahAdurlabha hai| arthAt-jisaprakAra andhe puruSa ke hAthoM para ghaTera ( pakSI-vizeSa) kI prApti mahAdurbhabho usIprakAra manuSyajanma prApta hone para bhI uvarSaza satsaMga kI prApti mahAdurlabha hai| // 15 // svasaMvedana pratyakSa se pratIta honevAlA yaha jIva mahAn kaSTa-samUha se vanaspati kI paryAyoM (nigoda ANi paryAyoM) se niklaa| yahA~ se nikalakara isane pApakramoM ke vaza se dhArabAra narakagati ko paryAya prahaNa kii| yahA~ se kaSTapUrvaka nikalakara yaha paraspara eka dUsare se vara-virodha karanevAle mRga-vyApAvi tiryoM meM utpanna huaa| punaH yahA~ se nikalA huA yaha pazu-samAna nindha mAnaSoM ( kubhoga bhUmi-saMbaMdhI vikarAla zarIra-dhAraka manuSyoM ) meM utpanna huA // 154 // isaprakAra yaha jIva SayaM upArjana kiye hue puNya-pApa karmoM kA sukha-duHkha rUpa phala bhogane ke hetu aise saMsArarUpa ghaTIyantra (rihiTa ) prasaMcAlana karatA hai, jo sUrya ke udaya va asta honerUpa jalapUrNa dhariyoM se vyApta hai| jisameM sAtAna (mahAn pa vistRta ) pApa zreNIrUpI ghariyoM kI bA~dhanevAlI rassiyoM hai aura jo mAnasika pIr3AoMrUpI jamArAziyoM se bharA huA hai evaM jisakA madhyabhAga pAragati ( narakagati, tiryakragati, manuSyagati pa devagati) rUpanadiyoM meM cakra jaisA ghUmatA hai| // 15 // o mAnava roga, zoka, bhaya, bhoga ( karpUra kastUrI-Adi bhoga sAmagrI ), kamanIya kAminI va putra-Adi meM ulajha kara aneka manorathoM se prAza kiyA humA yaha mAnavIya jIvana vyatIta kara detA hai, vizeSa ahAna se malina AtmAvAlA yaha ajJAnI bhasma prApta karane ke uddezya se apane pAsa kI amUlya rana-rAzi jalA dekhA hai| arthAt-jisaprakAra bhasma ke nimitta amUlya ra rAzi kA jalAnA mahAmUrkhatA hai usIprakAra bhogoM ke nimitta mahAdurlabha mAnavIya jIvana kA vyatIta karanA bhI mahAmUrkhatA hai' / / 156 / / svasaMvedana pratyakSa se pratIta honepAlI yaha rasatya ( samyagdarzana-bAna-cAritra) kI prApti, aisI bhavyAtmA ko mokSapada kI prApti ke lie samartha hove, jo viSayakaSAya ke vistAra se vimukha-dUra-hokara prazama (krodhAdi kavAyoM kI mandatA va khattamajhamA) kI prApti meM tatpara hai| prANirakSA karane meM zraddhAlu hue jisakI pANiyA~ kAnoM ko amRta-jaisI mIThI aura yathArtha hai 1. upamAlaGkAra / 2. apmaaldvaar| 3. samakAlaMkAra / 4. sTAntAlaMkAra / * aMtAnasAmasapurNa' iti /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye 'kRtaH kIrtijyotsnAprasaradamRtAsAra aSTilerayaM vahmastamvo dhavalabhavanAbhogasubhagaH / bhujastambhAlAnAmapi ramAsindhuravadhU vazaM nItA samibhajane // 168 // chatAkAntAramyAstarUparijanAkIrNavasudhA sTIpAsAzaH kama dAnanditabhuvaH / araNyAnI mIriva muhurUpAbhisya hRdayaM parasthAnAvAtervijayi bhavatAmmAmakamidam // 159 // iti vicintya vidUritasaMsArasukhasaMkalpazveto vinizcita tapazvaraNakalpaH samAhUyAvirAva nivAritanikhikhanasvasti rahasi mAmevamabudhat- 'samastArahasyopApa prAyonivinItAcAramapi zabakumAramabhinavayauvanAine yati sadvRtopapatiSu manasi andhayati sanmArgadarzaneSu locanayo:, 156 tathA evaM jisakA hRdaya (cittavRtti ) paramAtmA ke svarUpa meM sthira va lIna hai aura jisane samasta sparzana- bhASi indriyoM para vijaya prApta kI hai| arthAt jo jitendriya hai ' / / 157 / / iti bodhi- anuprekSA ||12|| he mAsi mahArAja ! mere pitA yazorgha mahArAja ne jisaprakAra uktaprakAra bAraha bhAvanAoM kA viSana kiyA usI prakAra sAMsArika sukha kA saMkalpa chor3ate hue ma apane mana meM tapazcaraNa (dIkSA-dhAraNa) karane kA kalpa (vidhi) nizcaya karate hue unhoMne nimnaprakAra prazasta vicAra kiyA maiMne isa tIna loka ko kItirUpI candrakAntiyoM se vistRta horahI amRta A ( gorasa - dugdha ) sarIkhI vegayukta vASTaSAlI jalazazi dvArA ujvala kiye hue gRhoM kI paripUrNatA se manohara ( sarvaloka ko prIsijanaka ) kara diyaa| arthAt-ujvala kara diyA / isIprakAra yuddhAGgaNa para abhimAnI zatrurUpI vRkSoM ko bhaGga karake lakSmIrUpI hathinI ko apane dakSiNa svarUpa gajabandhana- stambha se bA~dhakara apane vaza meM kara liyA || 148 // merA yaha mana aisI vizAla vanasthaliyoM ko zara-bAra prApta karake parasthAna ( mokSa sthAna ma dUsare pakSa zatru sthAna durga-Adi ) kI prApti ke phalasvarUpa vijayazAlI hove / jo ( banasthaliyA~) latArUpI kamanIya kAminayoM se vizeSa manohara haiN| jinakI bhUmiyoM vRkSarUpI kuTumbI-janoM se vyApta hai| jo parvatarUpI mandiroM se kucha haiN| jinakI bhUmi mRgarUpI mitroM se suzobhita hai evaM jo aisI rAjyalakSmIsarIkhI hai, jo ramaNIka ramANayoM se manoza, kuTumbiyoM se vyApta pRthivI vAlI, parSata- sarIkhe sundara mahaloM se vibhASata aura jisakI bhUmi mitroM dvArA Ananda ko prApta karAI gaI hai / / 159 / / tatpazcAt unhoMne mujhe aise ekAnta sthAna para, jahA~ se samasta loka-samUha ( mantrI va purohita Adi rAja-karmacArI ) haTA diye gaye the, zIghra bulAkara nimnaprakAra naitika zikSA dI / va samasta zAstroM ke marma ( rahasya ) kA bAra-bAra abhyAsa karane ke phalasvarUpa prazasta vicAradhArA se vibhUSita hue dde putra ! yayApa pratyakSa pratIta honevAlI yaha rAjyalakSmI abhilaSita phala denevAlI hai mApi yaha svabhAvika vinayazIla rAjakumAra ko bhI prAya: karake mAnasika vRtti dvArA sadAcAra mahaNa karane maiM usaprakAra dhokhA detI hai- sadAcAra se bacata karatI hai jisaprakAra navIna taruNI ( yuvatI strI ) samAcAra se vaMcita rakhatI haiN| isI prakAra yaha ( rAjya lakSmI ) dharma-mArga ( kartavya-patha ) ke dekhane meM netroM ko 5. jAti alaMkAra va atizayAlaMkAra / 2. rUpakAlaMkAra | * kalpe vikalpa kalpA se mavAsaraM / zAstre nyAye vidhI ityanaikArthaH / A amRtaM yazazeSe'mbusudhA mayAcite / akAmanayaM jagdha ra svAduni rasAyane / ithe gorase vetmanekArthaH / atra gorasacAcI kutaH atIva zvetasyAt / 3. rUpaka va upamAlaGkAra / 6. li. sadi pratiyoM se saMkalita - sampAdaka
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya prApAsaH badhirapati dilopadezeSu bhavaNayoH, mipAkhyavi va niyamena durantAsU tAg *psnsNvtissu| pauvanAvibhAvaH punaH sAnaputrANAM bhUtAvatAra va heturAtmavisambanalya, prasavAgama zva kAraNa matsya, sammAkSyoga va prasavabhUmivAmavilasitasya, *madanakorakopayoga iva va nidaanmnthprmpraapaaH| tadubhavasthApyupasthitasyAna vikamA samAgamasuna dharmasahi sathAnumaba pathA ma bhavasi pareko savantarAyaviSayaH / st yAni pAvatI ne yasmA praNayaparatA pajAte ratizca / lakSmyAstasyAH sakalanapatisvairiNIcibhAjaka premApo bhavatu tavIlokapiplAvikAyAH // 16 // yasmin ramaH prasarati smalitAdiyocairAsyAdiva pravaktA samasakAsti / andhA banA detI hai aura kalyANakAraka upadezoM ke zravaNa meM kAnoM ko ahirA banA detI hai evaM mayAra pariNAma ( bhaviSya ) bAle vyasano - ( vAkpAruSya-Adi athavA duHkha-samUhoM) meM nizcaya se giya detI hai| isIprakAra rAjakumAroM kI prakaTa huI yuvAvasthA usaprakAra unake dukha kA kAraNa hai jisaprakAra zarIra meM pizAca-praveza duHkha kA kAraNa hai| jisaprakAra madyapAna mada (darpa-nazA) utpanna karatA hai usIprakAra yaha yuvAvasthA bhI rAjakumAroM ke hRdaya meM mada (abhimAna) utpanna karatI hai| isIprakAra yaha usaprakAra mahAnavRddhi kI utpatti bhUmi hai jisaprakAra bAta-rogI kI bAtolvaNatA ajJAna-vaddhi (mULa-vRddhi) kI sapaci bhUmi hai aura yaha usaprakAra anartha-paramparA ( kartavya-nAza kI zreNI athavA duHkha-paramparA ) kA kAraNa jisaprakAra mAdaka kodoM kA bhakSaNa anartha-paramparA kA kAraNa hai| isalie payakrama se unnavizIla he putra! tuma prAsa hue una donoM kA prema (pajyalakSmI aura yuvAvasthA kI prAsirUpa sukha) usaprakAra dharma-pUrvaka bhogoM jisake phalasvarUpa tuma una donoM ke sukha bhogane meM zatruoM dvArA vighna-bAdhAe~ sapasthita karane yogya na hone pAo / kyoMki-kauna dharma dhuri puruSa, samasta rAjAoM ke sAtha kusaTA kA mAcAra mAmaya karanevAlI (vyabhicAriNI ) va loka ko dhokhA dene meM asura aisI lakSmI ke sAtha premAndha hogA ? api tu koI nhiiN| jisakA (lakSmI kA) pitA jar3anidhi (zleSAlakAra meM ubhaura la kA abheda hone se jalanidhi-samudra va pattAntara maiM jadanidhi-mUrkhatA kI nidhi ) aura jisakA choTA bhAI kAlakUTa (viSa va pakSAntara meM kAlakUTa mRtyu kI kaarnn)hai| isIprakAra jisakI snehatasparatA kRSNa ( bhInArAyaNa va dUsare pakSa meM kRSNa malina hadaya) ke sAtha evaM jo pAjAta (kamala va pakSAntara meM pApI puruSa) ke sAtha prema karatI hai|||160 / / jisa yuvAvasthA ke prakaTa hone para yuvaka puruSa kA usaprakAra vizeSa apavAda hone lagatA jisaprakAra pApa-pravRtti se mAnaSa kA vizeSa apavAda hotA hai| jisake prakaTa hone para bhajJAna kI praudatA umraprakAra hotI hai jisaprakAra aMdhe hojAne se ajJAna kI praur3hatA (vizeSa vRddhi hone lagatI hai| isIprakAra jisake prApta hone para sasva guNa (prasamatA guNa---naitika pravRtti ) kAmarUpa pagni se * 'mAsa sAsu' iti ka, ga, pH| AB * prasakAsamAgama iva kAraNaM mavaspa, unmAdayoga iva asambadyAlApAsinivezavitrAmasthAnaM prasavabhUmiriyAvira pAThAntaraM ka, va pratiyugale | A. madirA / B. hetuH / C. utpattibhUmiH / *. kodravamojanayata saTi* prati se saMkalita / * pAyoca pAradhyamarthaSaNameva ca / pAnaM zrI mRgayA pUtaM vyasanAni mahIpateH // 1 // 4. li. saTi- pratiyoM se saMkalita-sampAdaka 1. kha-bhalaMkAra /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ basvikaraca pUjyanye saMta lirombati mIsamiAjabAnesvayauvanaM vinaya smsNgmeg..11|| vivArIbhicaritrapavitra puna, svapi svamAyAdeva divAsi mahAmAgamanasi vipishvaasti| avamIya humA sarIlA nA hojAtA hai| ataH he putra ! isa yuvAvasthA ko sapanoM kI saMgati meM mAtIta kro| __vizada vivecana-pandraprabha caritra ke racayitA poranandi AcArya kA prAkaraNika pravacana hadayAna karane khAyaka hai, jise bhISeNa rAjA ne jinadIkSA-dhAraNa kI prayANayelA meM apane yuvarAja-vIra putra bhISamA (candraprabha sIrthahara kI pUrva paryAya ) ke lie diyA thA he putra! tuma vipatti-rahita yA jitendriya aura zAntazIla hokara apane teja (sainika pezazaThi) se zatruoM kA udaya miTAte hue samudraparyanta pRthvImaNDala kA pAlana kro||1|| jisataya sUpAdana se dhakrayAka pakSI prasanna hote haiM usItaraha jisameM sava prajA tumhAre abhyudaya se khedarahita (sukhI) ho hI guptacaroM (jAsUsoM ) sArA dekha jAnakara karo / / 2 // he putra ! vaibhava kI icchA se tuma apane hisapI logoM ko pIr3A mata pahu~cAnA, kyoMki nIti-vizAradoM ne kahA hai ki prajJA ko khuza rakhanAapane para gura jAnA dhAyaH bajAramA avadA paranA-hI mana kA mukhya kAraNa hai / / 3 // jo rAjA vipatti-rahita hotA hai use nitya hI saMpatti prApta hotI hai aura jisa rAjA kA apanA parivAra pazavI hai, use kabhI vipattiyoM nahIM hotii| parivAra ke yazavarvI na hone se bhArI pipatti kA sAmanA karanA par3atA hai / / 4 // parivAra ko apane vaza karane ke lie tuma kRtajJatA sadguNa kA sahArA lenaa| Baw pusva meM aura saba guNa hone para bhI yaha saba logoM ko virodhI banA letA hai||5|| he putra! tuma kali-doSa jo pApAcaraNa hai usase bace rahakara 'dharma kI rakSA karate hue 'baI aura 'kAma' ko bddh'aanaa| isa yukti se jo rAjA trivarga (dharma, artha aura kAma) kA meSana / manA hai, vaha aihika va pAralaukika sukha prApta karatA hai // 6 // he putra! sAvadhAna rahakara sadA strI va purohita-Adi bar3e jJAnavRddhoM kI salAha se apane kArya krnaa| guru ( eka pakSa meM mAya aura dUsare pakSa meM vRhaspati ) kI zikSA prApta karake hI narendra surendra kI zobhA yA baimA se prApta hotA hai||7|| prajA ko pIr3ita karanevAle karmacAriyoM ko daMDa dekara aura prajA ke anukUla karmacAriyoM ko dAnabhAnAvi se tuma bddh'aanaa| aisA karane se bandIjana tumhArI kIrti bArzana kareMge aura usase tumhArI kIrSi dimdigantara meM vyApta hojaaygii|| | tuma sA / apanI pisavRtti (mAnasika abhilaSita kArya) ko chipAye rakhanA / kAma karane se pahale yaha praSTa ho ki tuma kyA karanA pAhate the? kyoMki jo puruSa apane mantra ( salAha.) ko chipAye rkhte| aura anuSoM ke mantra ko phor3a-phAr3akara jAna lete haiM, ve zatramoM ke lie savA agamya (ba jItane yogya). yate // 6 // jaise sUrya teja se paripUrNa hai aura saba AzAoM (dizAoM) ko vyApta kiye rhtaa| svA bhUmRt jo parvata hai unake zira kA balakAra rUpa hai usake kara (kiraNeM ) bAdhAhIna hokara pRthvI para par3hate hai, vaise hI tuma bhI tejasvI hokara sabakI AzAoM ko paripUrNa karo aura bhUbhRt jo rAjA logoM unake siratAja bano, tumhArA kara (Teksa ) pRthvI para bAdhAhIna hokara prApta ho anivArya ho // 10 // nika-prakaraNa meM he mAridaca mahArAja! mere pitA ne mujhe ukta prakAra kI naitika zikSA dI // 16 // nIlimArga aura vinayazIlatA kI caturAI ke kAraNa vizeSa manoja caritra se pavitra hue he putra ! ara vya svabhAva se hI nidoSa aura pavitra manazAlI ho tama bhApako kucha bhI naitika zikSA pene yogya nahIM hai| dekhie nAmacaritra sarga / zloka 3 se / / 2. upamAladvAra / /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH prAdhAsaH mAhAlakAlipi tava pravRttyA kesarikizorakaspeva parAkramAmAtaveriparivikSArabhUmapA, payodharalamayasvaikA masalAramasAmazritasapanApuraprAsAimedinIdUAramarohAH, zarabandrasyeva nikhilalagAmabhavalanArabdhayazaHprakAzAmavATayaH, puraphonaherie saMzarpitArSijanahRdayamanorathAH, pratipanadIkSivasyeva satyAdhivacana racanAprapatritayaH, prathambhumAvatArasyeva dharmamahotsavabhASaNA, pradhApayoparasyeva prmoditskaamumnbhaanbhuvH| tatparametadevAzAsmahe-bhavantu zrIsarasvatIsamAgamAnupAdhIni simsalilAnIya ghiramAyUSi, paripAlapatu bhavAn prabhApatiriva pUrvAvanIravaraparamparAmAtaparipAlanopadezamopamimiyAkAma, vikAmayatu cAsmAkamarAlakAlamadhanimAroDaramapitamima yugabharapradezam / ayaM tu sAMprata bhavatU jagajAropivasamastasAmrAjyabhArAscirAyapArNitacaturthapuruSArthasamarthanamanorathasgarAH kyoMki jisaprakAra siMha-zASaka ( bacA) kI ceSTAe~ zizukAlIna krIr3AoM meM bhI apane parAkrama se zatrubhUta hAthiyoM kI saMcAra-bhUmiyoM ko nyApta karanevAlI hotI hai usIprakAra ApakI ceSTAe~ bhI yuvAvasthA kI pata so dUra the kintu zizukAlIna krIr3AoM meM bhI apane parAkrama dvArA zatruoM ke hAthiyoM kI paryaTanasaMcAra-bhUmiyoM ko vyApta karanevAlI hai| jisaprakAra varSAkAla kI pravRttiyoM zarAsAra' (sara-bAsAra) arthAt- kI begazAlI vRSTi ke vistAra dvArA nagarapartI gRhoM kI bhUmiyoM para dUrvAkkura utpanna karatI hai isIprakAra bhApa gevAra bhI miAzukAtImahInA meM jI pAsasAra arthAt-bANoM kI vegazAlI vRSTi dvArA rAoM ke nagaravI gRhoM meM ducikuroM kI utpatti sthApita karatI haiN| jisaprakAra zaratkAlIna candra kI pravRttiyoM, samasta tIna lokarUpI gRha ko ujvala karane meM amRta-vRSTi kI racanA utpama karatI hai sasIprakAra bApakI ceSTAe~ bhI zizukAlIna krIr3AoM meM bhI samasta tIna lokarUpI gRha ko ujvala karane meM parApra-kAzarUpI amRtavRSTi kI racanA (utpati) karanevAlI hai evaM jisaprakAra kalpanA yAvakoM ke manoratha pUrNa karate haiM usIprakAra ApakI ceSTAe~ bhI yAcakoM ke manoratha pUrNa karanevAlI haiN| jisaprakAra ahiMsA-Adi mahAprata dhAraNa karanevAle muniyoM kI pravRttiyoM meM satyatA ke kAraNa pavitra padhanoM kA racanA-visvAra pAyA jAtA hai usIprakAra ApakI ceSTAoM meM bhI satyatA ke kAraNa pavitra pacanoM kA racanA-vistAra pAyA AtA hai| ApakI pravRttiyA~ pUjA va pAtra-dAnAdi dhArmika mahotsoM meM usaprakAra vatpara hai jisaprakAra yuga ke prathama praveza kI pravRdhiyA~ dharma mahotsayoM meM tatpara hotI hai| jisaprakAra amRta-zrRSTi karanevAle meghoM kI pravRttiyoM dvArA dIna loka athavA manuSya loka kI bhUmiyoM harSa meM prApta karAI jAtI haiM isIprakAra ApakI pravRttiyoM dvArA bhI tIna loka kI pRthiSiyoM harSa meM prApta kanyAM AtI hai| ataH yadyapi bhApako koI naitika zikSA dene yogya nahIM hai tathApi hama keSala yahI bhAva dete haiM ki hai putra! tumhAre jIvana (ghAyuSya ) cirAyu hoM aura unameM lakSmI (rAjyavibhUti) aura sarasvatI (dvAdazAzavANI) kA samAgama usaprakAra hotA rahe jisaprakAra samudra kI alarAzi meM lakSmI aura sarasvatI adiyoM kA samAgama hotA hai| tuma RSabhadeva tIrthakara ke samAna aise isa pRthivI-maMDala kI rakSA karo, jisakI rakSA kA apadeza (zikSA) pUrvakAla ke bharatacakravartI-Adi rAjAdhoM kI paramparA se calA ArahA hai| putra! mere skandha (kandhA) ko, jo ki cirakAla paryanta pRthivI kA bojha dhAraNa karane ke phalasvarUpa kaSTa ko prApta hocukA hai, vibhAma prApta kraatro| isa samaya hama, jinhoMne samasta sAmrAjya prabhAra Apake nAivaezarUpI hAthI para sthApita kiyA hai aura cirakAla se prArthanA kiye huye mokSa puruSArtha . * 'racanapavitamayAH' iti kaa| 1. tathA copayoIlayosrava ralayoH payostathA / abhedameva pAzcanti ye'laMkArakdio dugaH // 1 // patra. saMta TIpa. 101 semiya-sampAdaka
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. yarAstivakapampUmadhye paraMparilakviIpiveditanisargapaNApAstapobamAnamaramAyAH samAmamANasaravasmamimivAtmAne kartumIDAmahe / " pasodhara:-'samastabhuvanabhUpAvastupamAnakotikuladaivata sAta, yuktadetat / kintu kSivipatistAnAmavilamanorakha kAmayerapI rAjyalakSmIH sakalAdikpAlakharasAyamAnapAkseva deva, bAtamantareNa kimapi samutpAdayaspapi punaH aryamAparamparAmirmainakalAyuktiriya bhuktamAvatamatibAkAyale muhmpti| svabandhapatteH zaniharipA sulotsavopAyavidhI va viti| svAtiH kemimanoradhAnAM bhI: spAdinA sAyamana devaH // 12 // vinA dinetAramayaM pRthA sthAyathA gabAnA binmopdeshH| rAjya tathA rAjamArakarAM binA vijetAramivaM kSa // 15 // dudhasimabhA: HNN samAsa teSAM divApi dhIyoni cintAmA vijammAtAm // 14 // vi| putrAste nanu puNyakIrtanapada nArvajanmotsavAste puvAdhinasva vaMzatilakAste meM miyA ketamam / keraNa (samyagdarzana-Adi upAya ) saMbandhI manorathoM se zaktizAlI haiM, apanI AtmA ko aisI pobana mammI ke samAgama saMbandhI avasara kA mArga karanA cAhate haiM, jisakA svAbhAvika prema vRddhAvasthArUpI DUtI se hampamA gayA hai| ____ ruka pAta ne sunakara yazodhara ne kahA-samasta pRthivImaNDala ke rAjAoM dvArA suti kI huI rtirUpI kuladevatA se alaMkRta aise he pitA jii| yaha ApakI mAnyatA pit| nahIM hai| kyoMki yadyapi yaha rAjalakSmI rAjaputroM ke samasta manorathoM kI pUrti karane ke lie kAmadhenusalI hai tathApi samasta rAjasamUha dvArA prazaMsanIya paraNaphamala kI sevAvAle aise he deva ! aura isa mukha chatsA pratI huI bhI pazcAt aneka rAjakIya kAryoM meM pAI huI salamAnoM kI paramparA se unake mukhane sapanara bAhira pheMka detI hai naSTa kara galatI hai jisaprakAra rAjaphala kA bhakSaNa khAye hue bhojana ko bizeSa dhArvika duHkhapUrvaka bamana karA detA hai| kyoMki pitA ke binA yaha lakSmI ( rAjyAdi-vibhUti) saprakAra duHkha kA kAraNa (pIr3Ajanaka) hotI hai jisaprakAra svAdhIna pravRtti karanevAle mAnava ko zanezvara nAmaka mAha kI pUrNa dRSTi (pavaya) kama bharaNa hotI hai bhIra jisaprakAra viSTinAma kA saptamakaraNa mAnaSa kA sukha naSTa karatA hai isIpradhara pitA ke binA yaha lakSmI bhI sukha-saMbaMdhI utsavoM ke upAya karane meM sukha nAha kara detI hai| sIprakAra pitA ke binA yaha lakSmI krIr3A karane ke manoratha usaprakAra bhaGga (naSTa) karatI hai jisamabara ketu nAmaka nIya praha kA udaya mAnavoM ke kIr3A karane ke manoraya bhaGga kara detA hai| jisamakAra mahAvata ke binA hAthiyoM ke lie diyA jAnevAlA zikSA kA upadeza nirarthaka hai usIprakAra pitA ke binA pAsapore yaha gabhya bhI nirarthaka hai"||16|| jo rAjaputra, pitA para pRthiSI-(rAjya ) bhAra sthApita karate hue savapUrvaka nahIM rahane, sanake buddhirUpI AkAza meM dina-rAta cintArUpI niSita andhakAra vistRta ho / 16 / ukta pAta kA vizeSa nirUpaNa-jo pitA kI bhAzA-pAlana ke avasara para sevA sarIle. zAmAbhyAsa ke samaya ziSya-sarIkhe haiM aura guru ( pitA va ziraka)ke kupita hojAne para bhI jo usase 1. zAntAsaMkAra / 2. sTAntAlaMkAra / 3. patrakAra /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsa: AdezAvasare guroranucarAH ziSyAH hArAdhane kope sapraNaya prasAdasamaye ye ca prasannodayAH // 131 // nijapratApaprabhAvasaMbhASitabhUrbhuva: svastrayI mahobhAva deva, asmA vai putra iteAgRhIyA purANapuruSAvagAhyavidyam / idAnIM samantareNa ko nAma miH zreyastadhAma parastapaH prArambhAvasaraH / svakIyavaMzAbhivRddhikSetrAta putrAda mau'pi nAparAH samasti / yataH zAstrataH purmAsaM prasAdhitAsmIyAnyayodayamImAMsaM durIhitAgamAsammAntarasaMgamAstrAyate yataM putraM nirvayanti / e: 1 rAjyasya tapaso vApi deve bhavati zramam / ahaM chAyeda devasya sahaghutiparAyaNa: // 166 // 161 hasyekatAtisaMtAnasya pratijijJAsamAnasya meM pratyAdizya tridazairapyanulladharmIya vyApAreNa va kSepeNa vyAhAravyayadAramAdAya svakIyAnmuktilakSmIsamAliGganAmyAsAt kaNThadezAdakhila mahI balyavazyasAdezamAThAmiva vArasArakhamuktAphalA mekAvalI www | pauvarAjyAya samAdizya va pavandhavivAhamahotsavAca khedamoda manyamAna sarga *sAmantavarga vicitabahubhAvana sneha karate haiM, evaM guru ke prasAda prasannatA ) ke avasara para jinakA hRdaya prasanna hojAtA hai, ve putra, priya se pavitra kIrti ke sthAna hai, unakA janma mahotsava amUlya yA durlabha hai aura ve putra kI kAmanA karanevAle logoM ke kulamaNDana haiM evaM rAjyalakSmI ke nivAsa sthAna hai || 165 / / apane teja ( sainika zakti va koza-zakti) ke mAhAtmya vaza adholoka, madhyaloka va Urdhvaloka mahAna Ananda utpanna karanevAle aise he rAjAdhirAja ! 'AtmA meM putraH' arthAt- 'nizcaya se putra pitA kI AtmA hai' yaha vedazAstra ke marmajJa gRhasthoM kA zrInArAyaNa dvArA mAnanIya aiti' (cirakAla se calI AnevAlI vaidika mAnyatA ) hai, ataH he tAta! isa samaya putra ke sivAya dUsarA kaunasA mokSa-sthAna paryAdhAraNa kA avasara hai ? arthAt-putra hI mokSa denevAlI tapazcaryA hai| isalie apane vaMzarUpa bA~sa vRkSa kI vRddhi hetu bhUmisthAna- sarIkhe putra ko chor3akara dUsarA koI dharma nahIM hai| kyoMki zAkAroM ( vyAsa, vAlmIki, yAhavalkya va pArAzara Adi ne kahA hai ki jo apane kula kI unnati saMbaMdhI vicAra ke hAtA pitA kI pApakarma ke AgamanavAle punarbhava-saMgama se rakSA karatA hai, use 'putra' kahate haiN| isalie jaba pUjya Apa rAjyalakSmI va tapolakSmI kA Azraya kiye hue hoMge taba maiM usaprakAra cApake saha- ( sAtha) gamana meM tatpara rahU~gA jisaprakAra Apake zarIra kI chAyA Apake saha-gamana meM tatpara rahatI hai / / 166|| isaprakAra sthiramanovRtti yukta va uktaprakAra kI pratijJA karanevAle merA paktaprakAra kA bacanavyApAra ( kathana ) unhoMne, veSoM dvArA bhI ullaGghana na karaneyogya ceSTAvAlI apanI srukuTI kI preraNA se rokaa| spAt -- unhoMne apane kaMThadeza se, jisake samIpa muktirUpI lakSmI kA AliGgana vartamAna thA, 'ekAvalI' nAmakI mAlA ( hAravizeSa) ko, jisameM ujvala va sarvazreSTha evaM bahumUlya motI-samUha piroye hue the aura jo aisI mAlUma par3atI thI, mAnoM - samasta bhUmaNDala ko vazIkaraNa karane ke nimitta kI mAlA hI hai, nikAlakara mere kuNTha para dI --pahinA hI / tatpazcAt unhoMne samasta adhInastha nRpasamUha ko, jo ki duHkha va sukha zrI buddhiMgata sRSTi kara rahA thA / arthAt -- mere pitA kI dIkSA dhAraNa karane kA samAcAra zravaNa kara vizeSa * 'khedamodamandAyamAne' iti ga0 / * 'sarvasAmanta' iti ga0 / 1. rUpaka 6 samuccayAlaMkAra / 2. utaM ca upaniSatkANDe - 'atha trayo vA lokA manuSyalokaH pitRloko devaloka' iti / so'yaM manuSyalokaH nAmpena karmaNA pitRlokaH, vidyamA devalokako kyAnAM zreSThatasmAdvidyAM prazaMsanti / 3. upamAlaMkAra / 21
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye parijanaM ca bhagakta: samasta taskandhoraNasamarthamatiprasarasya saMyamavarasya maharSeH sanikarSe mamojasAmajamadamahodadhitarasaMsamiSa vyaniyamapahAyAbhilapisamAdhavizva / saindharegubhama mahAdecyA pAganAgastha turagasya pradhAnukalAtmanyahani vihitagaNakAdvAna: pratApavardhanaH sasthapasiH senApatiH parikalpitasakalapaTTabandhotsavopakaraNasaMbhAraH zubhasaMrambhasAraH puNyapAnIpapUtorAntAzramAlamaviprAyAH siprApAstIratamanavirAjamAnaharitaH sarita: phUle kamanIyalI payoktalakSaNAyAM prApravaNAyAM ca bhuvi samaM samAcaritamahApAthIpracAreNa sAkhAnagarepAnekapaktimetaducisasivicitravastrobharapanItApamabhiSekamaNDapamamekatoraNamaGgavaidikAvAsavibhaktakakSAnta sami kArya vittapya, dizi dizi nivezitAzeSanarezvaraziviraH saparivAraH samAhRya gajavAzivAyorabhiTTasarvazamukhatAsamahAmA zAlihotraM ca mahAsAdhakam duHkhI va mega ( yazodhara rAjakumAra) rAjyAbhiSeka zravaNa kara sukhI horahA thA aura vizeSa prema prakaTa karanevAle kuTumbIjanoM ko bulAkara, mujhe yuvarAja-pada para sthApita karane kI tathA merA rAjyapaTTavandha-mahotsava aura vivAhamahotsava karane kI AjJA dii| isake anantara unhoMne bhagavAna ' ( indrAvi dvArA pUjya ) va samasta dvAdazAha-zAsa ke jhAna se praur3ha pratibhAzAlI 'saMyamadhara' nAmaka maharSi ke samIpa jAkara aise keza-samUha kA, jo aise mAlUma par3ate the-mAnoM-kAmadevarUpI hAthI ke madarUpa mahAsamudra kI taraGga pakti hI hai, paMcamuSTipUrvaka lubana karake jainezI dIkSA dhAraNa kii| satpazcAt aise 'pratApavarddhana' nAma ke senApati ne dUsare dina nimnaprakAra kArya sampanna kiyA, jo vAstuvidhA ke vidvAnoM se sahita thaa| jisane merI aura amRtamatI mahAdevI ke rAjyapaTTa-( muphuTa) bandhasaMbaMdhI aura hAthI va ghor3e ke utsava-saMbaMdhI anukUla dina meM jyotiSiyoM ko bulAyA thaa| jisane rAjya paTTa bA~dhane ke mahotsaSa-saMbaMdhI upakaraNa-samUha ekatrita kara liyA thA aura jo mAGgalika pa zreyaskara kAryo ke anuSThAna meM atyanta catura-pravINa thaa| usane jalapUra dvArA taTavartI zrAzramavAsI mAmaloM ko pavitra karanevAlI va taTavartI navIna vRkSoM se zobhAyamAna dizAvAlI siprAnadI ke atyanta ramaNIka taTa-saMbaMdhI, vAstuvidyA meM kahe hue lakSaNoM pAlI pUrvadizA kI sarvazreSTha athavA susaMskRta pRthivI para, aisA rAjyAbhiSeka va vivAhAbhiSeka ke yogya sabhAmaNDapa va bhUmipradeza vanavAyA, jo nirmANa kiye hue aise zAsAnagara (pratinagara-mUlanagara se dUsarA nagara ) ke sAtha eka kAla meM vanavAyA huA zobhAyamAna horahA thA, jisameM mahAvIthiyoM (pAjAramAgoM) kI racanA kIgaI thii| jisameM (abhiSeka-maNDapa meM) nAnA prakAraphe ratnasamUha jar3e hue the| arthAta-suvarNamayI va rasamayI zobhA se suzobhita thaa| jo rAjyapaTTAbhiSeka va vivAhAbhiSeka ke yogya thaa| jisane atyaMta manojJa basoM ke vistAra se sUrya kA Atapa (garmI) roka diyA thaa| jisakI nivAsa-bhUmiyA~, bahuta se toraNoM se maNDita mahaloM, vedikAoM va dhanADhyoM ke nivAsasthAnoM se pRthaka pRthaka nirmANa kIgaI thiiN| tatpazyAt-apane parivAra sahita usa pratApapardhana senApati ne samasta dizAoM meM samasta rAjAoM kI senAe~ sthApita karate hue aise 'uddhatAkuza' aura 'zAlihotra' nAma ke kramazaH hastisenA va azva-senA ke pradhAna amAtyoM ko, jinakA phula (vaMza ) kramazaH hAthiyoM va ghor3oM kI senA kA adhikArI thA, bulAkara kahA * 'cAnukale'hani' iti ka, gaH / 1. 'uktaM ca-aizvaryasya samaprasya tapaso niyamaH zriyaH- vairAgyasthApa mokSasya SaNNA bhaga iti smatiH // evaM paryavizeSaNaviziSTo bhago vidyate yasya sa bhavati bhagavAna tasya bhgvtH| saMskRta TIkA se saMkalita-sampAdaka
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsaH 163 'bhaviparitamubhAbhyAmapi bhavanbhyAmu bhayamayaneviSTaH svAmihitapratiSTaH saholIya he apyAthe senAle devastha visApanIye. tyAcAt / tAvubhAvapi varacanAtathAca tatra parazurAmAnvayAvakAza uddhatA kuzastAvadevaM mAM vyajizapat-'deva, pratApapardhanasenApatinidezAmmayotsAhitAbhinivezA gururAjamukhyAdhyAmibhacAriyAzavalpayavAddhalinaranAradarAjaputragautamAdimahAmunipraNItamavAtiyAdhamAisamIjhamAnamanaHpracArara matItaparamezvaraprasAdAsAdiSavIrAmRtagaNAdhipatyasatkArA viditaniraSayopaniSatsripariSadevasthAnI kinItiyaphabaI saparyAI kaliviSayAdhipatipahisaprativarSadeyavevaNDamakhulImadhye sindhuramekamudayagirinAmarka parIkSya manmukhenaivaM vidyApayati-- sathAhi--kaliGga banena, he uddhatAza! aura he zAlihotra ! Apa donoM, svAmI ke hita-sAdhana meM tatpara rahanevAle aura hastividhA aura azvavidyA ke pAradarzI vidvAna puruSoM kI sahAyatA se parIkSA karake sanA ke pradhAna aGga aise sarvazreSTha hAthI va sarvazreSTha ghor3A ina donoM ke viSaya meM prastuta yazodhara mahArAja ke lie nivedana kiijiye| prasaGga-isaprakAra ukta pratApabarddhana senApati ne ukta kArya sampanna kiyaa| tatpazcAt una donoM uddhatAGkaza (istisenA-prabhukha) aura zAlihotra ( azvasenA-pramukha) ne bhI ukta pratApardhana senApati kI AjJAnusAra istithiyA va azvavidyA ke vettA vidvAnoM ke sAtha hAthI va ghohe kI parIkSA karake unameM se parazurAma-kula meM utpanna hue uddhatAGkaza ne mere ( yazodhara ke ) pAsa Akara nimnaprakAra nivedana kriyA-he deSa ! pratApavardhana senApati kI zrAjAnusAra aisI vidvanmaNDalI ne, kaliGga deza ke rAjA dvArA bheje hue aura prativarSa Apake lie bheMTa meM dene yogya hasti-samUha meM se jagatprasiddha, eka (avidhIya ) aura ApakI hasti-senA kA maNDana ( sarvazreSTha) evaM pAda-prakSAlanarUpa pUjA ke yogya aise udayagiri nAmake hAthI kI parIkSA karake mere mukha se ApakI sevA meM yaha vijJApana karAyA hai-kahalavAyA hai| kasI vidvanmaNDalI se parIkSA karake ? jisakA parIkSA karane kA abhiprAya, mere dvArA aura gurUpramukha tathA rAja-pramukha dvArA ( dhanAdi dekara ) utsAhita kiyA gayA hai| arthAt---udyama meM prApta karAyA gayA hai aura jisakA mAnasika vyApAra ibhacArI, yAjJavalkya, vAddhali thA bAhali, nara, nArada, rAjaputra, evaM gautamaAdi mahAmuniyoM dvArA race hue gaja-(hAthI) parIkSA-saMbaMdhI zAkhoM ke paThana-pAThana ke abhyAsa-vaza vizeSa pravRtta horahA hai, arthAt-vizeSa unnatizIla hai| evaM jisane bhUtapUrva paramezvara ( yazorghamahArAja) ke prasAda se hasti-zikSA denevAle vIra-samUha (vidrAna prApta kiye haiN| jisako hastibadha dvArA sammAna prApta huA hai aura jisane nirdoSa upaniSada (tadadhikRta prakaraNa-gajavidyA-saMbaMdhI zAstra) kA jJAna mAla kiyA hai| atha uddhatAiza ( haritasenA pramukha ) mere samakSa udayagiri nAma ke pramukha hAthI kI una mahatvapUrNa vizeSatAoM (prazasta guNa, jAti va kula-Adi) kA nimnaHpakAra nirUpaNa karatA hai, jinheM 'pratApavarddhana senApati ne vidnmaNDalI dvArA parIkSA karAkara mere prati (prastuta yazodhara mahArAja ke prati ) kahalavAyA thA / he deva ! pratApayarddhana senApati ne nimnaprakAra nivedana kiyA hai ki vaha udayagiri nAmakA hAthI mana kI apekSA se 'kaliGgaja' ( kaliGga deza ke dhana meM utpanna huA) hai| arthAt-he rAjan ! 'mAjJikajA majAH zreSThAH iti vacanAt' arthAt kaliGga deza ke vana meM utpanna hue hAthI sarvazreSTha hote haiM, aisA vidvAnoM ne kahA hai, ataH yaha sarvazreSTha hai| 1. ukai ca--'utkalAnAM ca dezasya dakSiNasyArNavasya ca / satyasya ceva vindhyasya madhye kAlijarja vanam // 1 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 yazastilakacampUkAvye honerAyaNaya, sama prakAreNa, dezena sAdhAraNam, bhadraM janmanA, saMsthAnena samasaMbannama, utsedhaamaamprinnaahai| sAmasuvibhaktaparvalAyam , mAyupA dvAdazApi dazA bhukSAmam , ana svAyatacyAyatavim , bhAzaMsanIya barvaprabhAchAyAsaMpattibhiH, mAramacArazIzomAdita, prAsaM pramANapazamAbhyAm , yaha airAvaNa nAmaka sarvazreSTa istiphula kA hai evaM parvata aura nadiyoM-Adi ke madhya meM isakA gamana sama (aSakasaudhA) hai, ataH samapracAra guNa kI apekSA se bhI zreSTha hai " / / / isIprakAra he rAjan ! yaha samasta dezoM meM sAdhAraNagati ( na rukanevAlI gati) se saMcAra karatA hai, zravaH deza kI apekSA se yaha sAdhAraNa guNAlA hai| arthAt-vidvAnoM ne kahA hai ki jo, jalaprAya dezoM meM aura nirjala dezoM meM veroka gati se saMcAra karatA hai, use sAdhAraNa guNavAnA hAthI kahate haiN| athavA ise sabhI deza rucate haiM, ataH sAdhAraNa guNa-zAlI hai| he rAjana! bhadrajAti hone ke phalasvarUpa yaha zreSTha hai| samacaturastrasaMsthAna vAlA isakA zarIra susambaddha ( suddol)hai| arthAta-isake zarIra kA AkAra Upara, nIce aura bIca meM smaanbhaagruup-muddol-hai| evaM uccatA (U~cAI), lambAI 5 vizAlatA na gaNoM se isake samasta zarIra kI AkRti samAna rIti se-surolarUpa se acchI taraha vibhakta kI gaI hai. ataH suDola guNa ke kAraNa se bho isameM vizeSatA hai| yaha, daza varSavAlI eka avasthA aisI-aisI do avasthAe~ bhoganevAlA hai| arthAt- isakI bhAyu vIsa varSa kI hai, ataH isameM vizepatA hai| isIprakAra isake zarIra kI tvacA vI kAnti U~cI-viralI vAlo- ho rakSita hai| prati..-13 pAna hAthI hai, jisake phalasvarUpa isakI tvadAoM para U~cI dha tirachI saleM nahIM haiN| athavA isakA zarIra dIrdha va pRthu hai| isIprakAra yaha rIrika zyAma-zrAdi varNa, kAnti va chAyArUpa saMpattiyoM se prazasta hai aura yaha, zArIrika prAcAra, zIla (mAnasika prakRti), zobhA ( zArIrika vRddhi kI vizeSatA ) aura arthaveditA ( padArthazAna ) ina guNoM se kalyANakAraka-zubha sUcaka hai evaM yaha lakSaNoM (janma se utpanna hue zArIrika zuma cinhoM) aura vyaJjanoM ( janma ke bAda prakaTa hue zArIrika cinhoM) se alaGkata hone ke phalasvarUpa prazasta (zreSTa) hai| athavA sundara zuNDAdaNDa-Adi lakSaNoM pa pindu va svastikAdika vyajanoM se anaisa hone ke sarayU prazasta hai| 1. yA copha-kulajAtiyolpazcAradharmavalAyuSAm / satvapracArasaMsthAnadezAlakSaNaraMhasA // 1 // eSAM caturdazAnAM tu so guNAnAM samAzrayaH / sa rAmo yAganAgaH tyAbhUribhUsisamadhye // 2 // arthAt - vaha yAganAga ( sarvazreSTa hArthI ) rAjAoM ke aizvarya kI vizeSa vRddhi karatA hai, jo ki kula, jAti, paya, rUpa, cAra, varma ( zarIra ), vala, Ayu, satya, pracAra, saMsthAna, deza, lakSaNa va raMhasa ina 14 guNoM se vibhUSita hotA hai| 2. savA coka--'zvetayoM bhavati sa airAvaNagaDakula ucyate / 3. tayA co-'hariyo zyAmavarNo vA kAlo vA vyarUvarNakaH / haritaH phusadAbho vA kulavarNaH samudhyate // 1 // 4. tathA coka-mizro pA giricArI vA kaniprAdhArajAnikaH / sAviko bhavrajAtizya sa tasyAkAdimiH emaH // 9 // ityetelakSaNayutaM yAmanArga pracakSate // ' saMskRta dIkA pR. 295 se samucyAsa--sampAdaka 5. taduktam-'lakSaNa anmasaMbandhamAjIvAditi nizcitam / pazcAyati majeyastu tavyajanamiti smRtam // 1 // praNA kararapanAdika lakSaNaM vindusvastikAdikaM vyambhanam , saMskRta TIkA pU. 292se saMkalita-saMpAdaka
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsaH uttama palavamaMgayogaH, R_ saMbandhilakSaNema, bhavantamivAnava gatirUpasatyasvarAnakaiH priyAlokam, vinAyakamiva pRthuparipUrNAyatamukha, azokayuSyAbhavAruNa tAlune, kamarakozAMmadha zAzaprakAzamantAstha, ponopatrizakAyamuromaNivikSobhakaTakakapolavasu, anumnatAmapAnasupramANakumbham, pUrNasvakandharam, alinIlaghanadIpasnigdhazapezalam, samastavyUhamastakapiNDam, anasapAsanAvakArAma, AropisakAmukAkArapariNatAnuvaMzam, sajakSim, anupakSidhapesakam, pitsaMvatakonnatabhUmidezapaziMgolApyAdhim, abhivyaktobharapuSkaram, varAhajaghanAparam, AmrapalAisaMkAzakozama , acIva supravidhitaiH samuhakarmAkRtibhitrAparasabaiH pAtAlsale nipatantImuddharatamiva medinIm, utsandiraSTamIDiyA zanibhanividharilaSTavizatinAmayUsaroha vanasarasi vijRmbhamANasya taba yazohaMsasya mRNAlajAlAnIca parikalpayantam, he deva! yaha, vala (mArga-gamana, rokanA, mardanakaranA ya bhAravAhna kI zakti ), zarIra, Ayu ( 23 varSa se lekara 60 varSa) aura jaya (yega, udAharaNArtha-bhadrajAti ke hAthI uttama vega ) ina guNoM ke kAraNa zreSTha hai| yaha brahmadevatA ke lakSaNoMvAlA hone se grAma hai| arthAt-manojJa dRSTi mAdi lakSaNoMpAle hAthI ko 'brAhma' kahate haiN| he rAjan ! yaha nirdoSati (hastI va azyamAdi kA gamana), rUpa ( deva, manuSya va vidyAdhara-zrAdi kA saundarya ), satvaM ( manuSya, yakSa va gandharva-zrAdi kI zakti) aura svara (megha Sa zA-Adi kI dhvani) kI samAnatA se usaprakAra priyadarzana-zAlI hai jisaprakAra Apa nirdoSa-prazasta-mana, rUpa Sa satyAdi se priyadarzana-zAlI hai| jo usaprakAra vistIrNa, paripUrNa aura pImukha se zobhAyamAna hai jisaprakAra vinAyaka-zrIgaNeza-vistIrNa, paripUrNa aura dIrghamurU se vibhUSita hai| jisakA tAlu isaprakAra aspaSTa lAlimA se alata hai jisaprakAra 'azoka vRkSa kA pa bhassaSTha lAlimA se alaGkata hotA hai| isake mukha kA madhyabhAga, lAlakamala-sI kAnti se zobhAyamAna hai| jisakA zarIra, havaya, bhoNiphalaka ( kamara ke donoM bagala ), gaeSThasthala aura oTha-prAntoM meM sthUla aura vRddhiMgata horahA hai| jisake donoM mastaka-piNDa na to adhika U~ce hai aura na adhika nIce jhuke hue hai, phintu uttama prAkRti dhAraNa kara rahe haiN| arthAt--yuvatI strI ke kucakalazoM jaise vizepa U~ce-nIce na hokara icama bhAkAra ke dhArapha hai| jisakI gardana sarala, mAMsala ( puSTa ) aura choTI hai jo bha~varoM sarode ra. ghane, dIrSa aura kAnsi-zAlI kezoM se manojJa hai| yaha sama (bhavyakta yA avaka) va vizeSotpala mastakapiNvavAlA va vizAla pITha ke avakAza vAlA hai| jisakA pRSThabhAga krama se horI car3hAe hue dhanuSAkAra ko pariNata (zata) huA hai| jisakA udara bakare-sarIkhA donoM pArzvabhAga meM U~cA hai / jisake purA (phUla) kA mUlabhAga sthUla nahIM hai| jisakI pU~cha apane pradeza meM kucha U~cI aura pRthvItala kA sparza ranevAlI pelakI pU~Sa-jaisI hai| jisakI saiMDa ke donoM bhAga spaSTa dikhAI dete haiN| jisake zarIra kA pazcima bhAga jaMgalI suara kI apA-sarIkhA hai| jo Amra-pallava-sarIkhe 'aNDakozavAlA hai| jo aise bhAge aura pIche ke zarIra saMbaMdhI saloM dvArA, jo vizeSa nizcala haiM aura piTArI va kachue kI AkRtti-sarIkhe haiM, aisA mAlUla par3atA hai mAnoM-rasAsala meM DUba rahI pRdhiSI ko Upara kI ora uThA rahA hai| jo apane pAroM pairoM ke bIsa nakhoM ke aise kiraNAroM se, jo Upara gamana karate hue aSTamI ke ardhacandra kharIkhe zubhra evaM nizcala aura paraspara meM saMlagna hai, aisA pratIta hotA hai-mAno-bIcaloka / rUpI vAsAya meM vizeSarUpa se vyApta honevAle Apake yazarUpI ha~sa ke bhakSaNArtha mRNAla-samUhoM ko hI dikhA rahA hai| 1. taducAm-'nanu vindusadanteSu kushaatlnibhcchviH| cArudRSTiravamanyekSo prAyaH sarvArthasAdhanaH // 1 //
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 yazasvittakacampUkAvye mAlA pasAratakomalAbhogena bhaviSkahanekajanyajayAdezarekhAbhiriva kasibhizvidalimiravaktena munotasA sUdurIvistAlinA karega muhama duritastato vinikImathupAyazIkaraidikpAlapurapurantrINAM paTTabandhAvasasmin muktAphalopApanAnIva dirAmtam, anavaratamunA marUpavAgurusarojaketakospalakumuvAmosanAdinA madavadanasaurabhega bhavadairavarSadarzanAzapAtI nAmambatvarakumArakAmAmamiyoskSipantam , ambhaudharagambhIramadhuradhvaninA hitena sakalyAganAgasAdhanAviparamivAtmani vinivedayansama, arAlapakSmaNaH sthiraprasannAyatapataratAkRSNadRSTibhAgasya maNiruko locanapugakasvAtavindaparAgapi svairapAGgapAtaH abaGgalAsu piSTAtakacUmiva simsam, bhamAgdakSiNotena tAmrAhalopazobhinA samAjAtamadhusaMniyamadvisana vidhAnamiva nArulokAvalokanakusUhasimpArasthalkIH sopAnamArga, masirAntasamma mArohyena varNavAlahayenodyAdadundumInAM nAdamiva punarukayantam, udAsayA 5 marvayamtamiva paravimazikharANi jo aise zuNDA-caNDa ( sa ) dvArA, bAra-bAra yahA~ vahA~ phaiMke hue udAra-saMbaMdhI zubha jala-kaSoM se aisA pratIta horahA hai, mAnoM-isa pratyakSa divAI denevAle rAjyapaTTa-bandha ke avasara para indra-Adi dikpAla-nagaroM kI kamanIya kAminiyoM ke lie mosiyoM kI bheMTeM arpaNa kara rahA hai| jisakI (zuNDadaNDa kI) pUrNatA yA vistAra anukrama se sthUla (moTA), golAkAra, dIrSa aura sakamAra hai aura jo kucha saMkhyAvAlI aisI valiyoM (bhUr3a para vartamAna sikur3I huI rekhAoM) se, jo aisI mAlUma par3atI thIM mAno-bhaviSya meM honevAle aneka yuddhoM meM prApta kIjAnevAlI vijayalakSmI ke kayana kI rekhAe~ hI hU~-maNDita hai| evaM jisakA mada-pravAha zobhA janaka hai vayA jo, komala, lambI aura vistRta aGgaliyoM se alaGkata hai / jo (prastuta-udaya giri nAmaka jhI ), mada-vyApta apane mukha kI aisI sugandhi se, jo nirantara AkAza meM ur3a rahI hai aura candana, dhUpa, kamala, ketakI-puSpa, utpala aura kumudoM-zveta candravikAsI kamaloM-kI sugandhi kI sahazatA dhAraNa kA rahI thI, aisA mAlUma par3atA hai-mAnoM-ApakA aizvarya dekhane ke abhiprAya se Aye hue deva aura vidyAdharoM ke putroM ke lie pUjA hI chor3a rahA hai| arthAt-mAnoM-unakI pUjA hI kara rahA hai| jo, pesI ciMdhArane kI dhvani (zabda) se, jisakI dhvani meghoM-sarIkhI gambhIra aura madhura ( kAnoM ko amRta prAya) hai, aisA mAlUma par3atA hai-mAnoM-apane meM samasta rAjyapaTTa-andha-yogya hasti-senA kA svAmitva pragaTa kara rahA hai| jo aise donoM netroM ke kamala-parAga-sarIkhe piGgala (goropanA-jaise varNazAlI) kttaakss-vikssepoN| dvArA aisA pratIta horahA hai-mAnoM-samasta dizArUpI kamanIya kAminiyoM para sugandhi dhUrNa hI vikhera rahA kaise haiM donoM netra, jinakI palakeM ghanI aura snigdha haiN| jinake dRSTi-bhAga, nizcala, nirmala, dIrtha, pirospaSTa, lAlavarNavAle aura ujvala Sa kRSNa haiM aura jinakI kAnti zukla, kRSNa aura lAlamaNiyoM jaisI ! hai| jo aise danta ( khIseM ) yugala dvArA, jo ki sama ( zobhanavizAlanA-nirgama-zAlI ), sunAta (bke| hAla sI AkRtivAle ) aura madhu-jaise varNazAlI haiN| jo dakSiNa pArzvabhAga meM kucha U~ce haiM evaM jo murge hai| paramoM kI pazcAt aGgali-sarIle zobhAyamAna haiM, aisA mAlUma par3atA hai-mAnoM-svargaloka ke dekhane / kautUhala karanevAlI ApakI kIrvi ke svargArohaNa karane ke lie sopAna-( sIdiyoM) mAgeM kI racanA rahA hai| jo vAdapatra sarIkhe ( vizAla ) aise dhonoM kAnoM kI, jo ki sirAoM se amuSTa nahIM hai (sirAboM nasoM-se vyApta hote hue), lamve, vistIrNa ( caur3e ) aura vizeSa komala haiM, [tAina-vaza utAra duI pani se jo aisA mAlUma par3atA hai-mAnoM-AnandabherI kI dhvani dviguNita kara rahA hai| so vizeSa U~cA hone ke phalasvarUpa aisA pratIta horahA hai-mAnoM-parvatoM kI zikharoM ko choTA kara rahA hai|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AvAsaH 16 sarasarabhiH svarasvatIhAsA paddAsibhirdevaprabhA paTalai svakIyazarIrazrivAyA bIrabhiyaH paryanteSu sitasara siruhomahAramitha sepAkSyanyam, astarAntarAdhvajazaGkhacakrasvastikanabhayAdardhavinyAsAbhiH pradakSiNAvarta vRttibhiH sUkSmamukha snigdhAGganarAjibhiraNuavindumAlAbhitra micisocitapratIka, ApAditotsavasaparyamiva vijayalakSmI nivAsam evamanyairapi ddachavipulayyakaniveza manohAribhirmAnonmAna pramANasamanvitaizcatuvidhairapi pradezairanUnAmatiriktam, AcakSANamiva sasaghAsthivasvena svAminaH samudramudrAsanaM mahAmahIzamahAmAtrANAm, dvAdazasvapi kSetreSu zumasamudAyapratyaGgakam, vidhyannayoginamiva kSAntaM rUpAdiSu viSayeSu divi sarvazam, asisartibhitra tejasvinam, abhijAtamivodaya pratyayairvizuddhana jo sarvatra vyApta honevAle aura sarasvatI kA hAsya tiraskRta karanevAle ( vizeSa ujvala ) zArIrika kAnti-samUhoM se aisA pratIta horahA hai-mAnoM-- apane zarIra para sthita huI vIralakSmI ke samIpa zvetakamaloM kI pUjA utpanna kara rahA hai / jisake zArIrika avayava ( aGgopAGga ) hAthiyoM kI aisI roma-rAjiyoM aura atyanta sUkSma binduoM se pUrNa vyApta aura yogya haiM, jo kiM sUkSma aprabhAgavAlI, snigdha ( sacikaNa ) tathA jinake madhya-madhya meM dhvajA, zaGkha, cakra, svastika, aura nanyA kI racanA pAI jAtI hai aura jinakI pravRtti pradakSiNArUpa AvartI ( jala meM par3hane vAle bhrama) sarIkhI hai| jo mahotsava pUjana kiye jAnevAle sarAMkhA manoza pratIta hotA huA vijayalakSmI kA nivAsa sthAna hai| isIprakAra jo dUsare aise cAra prakAra ke zArIrika avayavoM ( dezasadbhAvI, mAnika, upadhAnika va lAkSaNika rUpa were ) se, na to nyUna ( kama ) hai aura na adhika hai, jinakI racanA vizeSa dhanI, mahAna aura prakaTa hone ke kAraNa atizaya manoza hai aura jo mAna ( UMcAI kA parimANa ), unmAna ( tirachAI ) aura vizAlatA se yukta hai| jo sAta prakAra ke gu" ( bhoja, teja, nala, zaurya, satva, saMhanana aura jaya ) se vibhUSita hone ke phalasvarUpa aisA jAna par3atA hai mAnoM - mahAna rAjAoM aura mahAna hAthiyoM ke svAmiyoM ke lie Apake sAta samudra paryanta honevAle zAsana ( rAjakIya AzA ) ko hI sUcita kara rahA hai| jisake bAraha prakAra ke zArIrika apAGga (la~Da, dA~ta, (khIMseM ), mukha, mastaka, netra, ka, gardana, zarIra, hRdaya, jaGgA va jananendriya-Adi) para zubhasamUha-sUcaka zArIrika phala ( cinha ) pAye jAte haiM / jisaprakAra vItarAga muni cakSurAdi indriyoM ke viSayoM-rUpAdi - se calAyamAna nahIM hotA prakAra o cakSu Adi indriyoM ke viSayoM se calAyamAna nahIM hai / jisaprakAra divya RSi ( phevalajJAnI mahAtmA muni ) sarvajJa ( samasta padArthoM kA pratyakSa jJAtA ) hotA hai usIprakAra jo ( sarva vastuoM kA jJAtA ) hai / jo usaprakAra tejastrI" ( pratApI - bhAravahana samartha ) hai jisaprakAra ani tejasvI hotI hai| jo udayoM ( zatru ke sAmane hamalA karane prasthAna karanA va pakSAntara meM janma) aura pratyaya ( samopa meM gamana karanA va dUsare pakSa meM vizvAsa ) se usaprakAra vizuddha ( pavitra yA vyApta ) hai jisaprakAra kulIna puruSa udaya (janma) aura dharmaniSThA ( saMskAra- Adi) tathA pratyaya ( vizvAsa - pAtratA ) se vizuddha hotA hai / 1. ugva- dezasadbhAvinaM kecit mAnikA thopadhAnikAH / kecilAkSaNikAraceti pradezAva caturvidhAH // 1 // 2. 3. tathA coktam--'kamAnaM tu vijJeyamunmAnaM tiryagAzrayam / pramANaM pariNAhena triSvayaM lakSaNakramaH // 1 // 4. tathAhi--' ojastejo yalaM zaurya satyasaMhananaM jayaH / prazastaiH saptabhizcaiteH sa gajaH saptavA sthitaH // 1 // 5. tathA cokamU--'bhArasyAtIya vanaM vidyAttejasvinaM gajam'
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 yazastitakacampUkAvye yoyamiva kAmavantam, avantimivAsaMtApam, bhApodhanAsaramiva manasthitam, mAnamiva pubhagam, bhAsthAna mivAnvezamapi gumaravAnAm / manAvasare parikalAmAbhidhAno bArajIvano'bamITa gAnAsAhattAnImAni--- smAnAbaramUccozAsakalAvaste tAdAtmabhU___ELEni sArasIyAsI / manAkSIsivilakSamavalAMste istimaste napa prAyaH prItikRto bhavatu vivapazrIkelikosipradAH // 16 // prataH abhAte paramezinandanAnsamaya patyakAriNo narezvaraH / na kevalaM tasya raNeSu zItayaH sa sArvabhaumatva bhavasyasaMzayam // 16 // sAmozavAya zubhalakSaNasahitAya vimAtmane sakaladevaniketanAya / basyANamaGgalamahotsavakAraNAya tubhyaM namaH karivarAya varAya nityam // 169 // yo sasaprakAra kAmayAna' (samasta prANiyoM kA pAtaka ) hai jisaprakAra zrInArAyaNa kAmavAn (prayuna nAma ke putra se atAta ) hote haiN| jo usaprakAra asaMtApa' ( zamAdi ko sahana karanevAlA) hai jilAdhAra candramA pasaMtApa (zizira) hotA hai| jo usaprakAra manasvI ( samasta karma-bhArA pahana-mAdi sahana karanevAlA ) hai jisaprakAra yuddha meM apresara rahanevAlA pIra puruSa manasvI (svAbhimAnI) hotA hai| jo usaprakAra subhaSa" (alpAhArI) hai jisaprakAra anAyUna -vijigISu ( vijayalakSmI kA icchuka rAjA yA alpAhArI) subhaga ( bhAgyazAlI) hotA hai| isIprakAra jo dUsare guNarUpI rAmoM kI pasAvara sAni ( utpatti sthAna) hai jisaprakAra khAni, mANikyAdi ranoM kI utpatti ke lie saami| (samarva) hotI hai| isI avasara para 'karikalAma' ( hAthiyoM kI kalA-zAlI ) nAma ke stuti pAThaka ne hAthiyoM kI prazaMsA-sUcaka nimaprakAra zoka par3he he rAjan ! brahmA ne sAmaveda-padoM kA gAna karate hue, aise jina hAthiyoM ko, jo ki gaNeza jI ke mukha-jaisI zrAkRtizAlI aura pRthivI-maMDala kI rakSA karane meM samartha zaktivAle hai, ista para dhAraNa kie gae usa pratApa-zIla piNDa-khaNDa se banAyA, jisase sUrya utpana hudhA hai| ve Apake hAthI, jo ki vijayalakSmI kI kIdA se utpanna honevAlI kIrti ko denevAle haiM, Apako vizeSa harSa-janaka hoveM // 16 // isalie jo rAjA prAtaHkAla ke avasara para brahmA ke putra jhAthiyoM kI pUjA karake darzana karatA hai, vaha kevala yuddhoM meM hI vijayazrI prApta karake kInibhAjana nahIM hotA kintu sAtha meM nissandeha cakravartI bhI hojAtA hai| // 16 // tujha aise zreSTha hAthI ke lie varadAna ke nimitta sarvadA namaskAra ho, jo ki sAmaveda se utpanna huA, kalyANakAraka cinhoM se vibhUpita, atyanta manoha, samasta indrAdika devoM kA nivAsa sthAna evaM zubha, mAla (sukha denA aura pApadhvaMsa karanA) mahAm mAnanda kI utpatti kA kAraNa hai // 166 // 1. virghA sarvasatvAnA kAmavantaM pracakSate / 2, tathA cokara-'amAdInAM ca sahanAdasaMtApaM vidurgha pAH / 3. 'sarvadharmasahatvAcca vidyAvAyaM mnsvinm'| 4. tadukam'alyAhAreNa yastRptaH subhagaH sa gjottmH'| 5. pAyanaH syAdodArako vijgiissaavivrjite'| saM. TI. pR. 198-299 se saMkalita-sampAdaka 6. upmaalNkaar| 5. samuccayAlaMkAra / 8. atizayAlaMkAra /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AdhAsaH 169 sverikAsmAtupasi prabuvASTAtmasammendriyaharayamUrteH / duHsvapraduSTapraduSTaceSTAH prayAnti mArpha sahasA nRpastha // 10 // ye pUjayanti kariNaM tayazadIjha mantrAkSaraipitakarNayugaM montrAH / teSAM zubhAni ma hitakAnticeSTAchAyAdibhiH sa phayayedahitakSayaM // 1 // vRttAnuparSapRthukomaladIrghahastaH panAbhapuSkaramukhaH kruuviknetrH| paSTIrado bahAdundubhidhokAzcandrArdhavizasinakhaH karaTI jayAya // 12 // vIraH pradhAraniritastataH puraH karegubhirmAsainikAyabandhanaiH / AvodhI kavigo palAgI panAma iminAma : 13 itya sindhuradhimAmi vastaH zusvA ripUrNA gaNa: trAsAdastasamastavigrahamara sthAbhRtya isyAparan / ete hastina ema bAjiniyahaH jhoNIyamete vayaM deva brUhi yatra bhApti mayataH sarvatra sammA param // 17 // jisaprakAra prAta:kAla meM uvita hue aura prasanna cakSurAdi indriyoM se darzanIya mUrtivAle sUrya ke darzana se duSTasvapna, duSTapaha aura pApaceSTAoM ke phala ( duHkha ) zIghra naSTa hojAte haiM usIprakAra prAtaHkAla meM jAge hue aura prasanna cakSurAdi indriyoM se darzana karane yogya zarIravAle hAthI ke varzana se bhI rAjA ke duSTasvapna, duSTaprada aura pApaceSTAoM ke phala (duHkha) zIghra (talkAla) naSTa hojAte haiN| // 17 // jo rAjA loga aise hAthI kI pUjA karate hai, jisakI yama-vIkSA kIgaI hai| arthAt rAjyapaTTa-bandha-mAdi ke avasaroM para rAjA dvArA jisakI yazadIkSA (pUjA) kIgaI hai aura jisake donoM kAnoM meM mantrAkSara jape gaye haiM ( sthApita-ucAraNa-kie gae hai), vai hAthI, mada (gaNDasthalaAdi sthAnoM se bahanevAlA dAnajala ), garjanA (ciMghAranA), kAnti ( prabhA ) aura ceSTA ( karNa aura sUMDaAdi aGgopAGgoM kA saMcAlana Adi vyApAra ) evaM chAyA ( tejasvitA ) ityAdi guNoM dvArA una rAjAoM ke kalyANa sUcita karatA huA zatru-vinAza ko bhI mUdhita karatA hai / / 171 // aisA hAthI zatruoM ke dhvaMsa hetu hai, jisakI sUMDa, bartalAkAra (gola zrAkAravAlI ), anukrama se sthUla ( moTI), komala ( mRdu) aura lambI hotI hai| jisakI sUMha kA aprabhAga raktakamala-sarIkhA aruNa (lAla) hai| jisake donoM netra caTaka pakSI-sarIkhe aura danta ( khIse ) yaSTI( phala-bhAra se mukI huI unnata vRkSa-zAkhA ) jaise evaM donoM karNa vistRta aura dundubhi (bherI) kI dhvani sarIkhe zabda karanevAle haiM evaM jisake pairoM ke vIsoM nakha arddhacandra-sadRza hai| / / 172 / / rAjA ko usa yAgaistI (rAjyapaTTa-vadha kI zobhA vRddhiMgata karanevAlA sarva zreSTha hAthI) kI nimnapraphAra upAyoM dvArA prasiddhi karAnI caahie| udAharaNArtha-prastuta hAthI ke sAmane va yahA~ yahA~ daur3ate hue subhaTa (dhIra) yoddhAoM dvArA, use dUsare hAthiyoM se lar3Akara, mArga para argalAoM (vedAnoM ) ke bandhanoM dvArA, SajavAe hue bAjoM kI dhvaniyoM se nathA dUsare hAthiyoM ke bhAgane dvArA // 173 / / he rAjan ! jaba zatru-samUha, isaprakAra ApakI istI-ceSTAe~ ( vyApAra ) guptacara dvArA zraSaNa kara letA hai taba yaha bhayaSaza samasta yuddha ke atizaya chor3akara nisaprakAra AcaraNa ( kahanA ) karatA huA zaraNa meM Akara sevaka hojAtA hai| he rAjan ! ye hAthI aura ghor3oM kA samUha ApakI bhaiMTa-hetu vartamAna hai evaM yaha pRthivI pApakI sevA meM maujUda hai aura ye sabhI hama loga sedhaka hue Apake samakSa upasthita hai| ataH inameM se jo 1. paaldvaar| 2. atizayAlAhAra / 'vacid isvasya dIryatA' iti TippaNIkAraH pa0 / 3. tathA coktam--phalabhAramatA zAkhA yaSTiriyudhyate puraiH| 4. upamAlabAra / 5. dIpakAlAhAra / saM0TI0pU0 3.1 se sAilita-sampAdaka 22
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. yazastilakacampUkAvye subhaTa iva vizastra: svAmihoneva senA janapada iva durgeH kSINarakSAvidhAnaH / patInAM dhArayainaM zamavazamavazyaM vairivaH kriyeta // 175 // bhayeSu durgANi jaleSu seto gRhANi mArgeSu raNeSu rAkSasAH / manaHprasAdeSu vinoda devo gajA ivAnyaskimihArina cAhana 4106 // parinagarakapATasphoTane bacadaNDAdavanipAtAH zatrusainyAdhamadeM / gurubharaviniyoge svAminaH kAmitArthA: prasikaribhayakAle sindurAH setubandhAH // 177 // paraM pradhAnasturago ratho naraH kAcidekaM praharena vA yudhi / svarabharAkarI tu hanyAdakhilaM riporbaTam // 178 // padArtha Apake lie rucikara hai, usake lie Apa AzA dIjie hama saba ( hAthI, ghor3e, pRthivI va dhanAdi Test) dene taiyAra hai // 174 // jaya rAjAoM kI senA kSetra hAthiyoM se rahita hotI hai taba vaha parAdhIna zetI huI zatru vargoM dvArA usIbhA~ti nissandeha jIta lI jAtI hai jisabhA~ti zastra- hIna yoddhA jIta liyA jAtA hai athavA jisaprakAra nAyaka-hIna senA jIta lIjAtI hai evaM jisaprakAra rakSA ke upAyarUpa durgaM (kilA) se zUnya huA rakSA ke ayogya deza jIta liyA jAtA hai || 175|| isa saMsAra meM hAthI sarIkhA kyA dUsarA yuddhoyogI vAhana (savArI ) hai ? api tu nahIM hai| kyoMki jo (hAthI) zatru-kRta AtakoM (bhaya) ke upasthita hone para kile haiN| arthAt jo kile- sarIkhe vijigISu rAjA kI rakSA karate haiN| jo nadI va tAlAva Adi jalarAzi ke upasthita hone para pula haiN| arthAt - hAthIrUpI puloM dvArA vizAla jalarAzi sugamatA pUrvaka pAra kI jAsakatI hai| jo mArgoM para prasthAna karane ke avasaroM para gRha haiN| arthAt hAthIrUpI vizrAma gRhoM ke kAraNa mArga taya karane meM kaSTa nahIM hotA / jo yuddhoM ke avasara para rAkSasa haiM / arthAt jisaprakAra rAkSasa zatruoM ko naSTa bhraSTa kara DAlate haiM usIprakAra vijigISu rAjA ke hAthIrUpI rAkSasa bhI zatruoM ko naSTa kara DAlate haiM aura citta ko prasanna karane ke avasara para jo kautuka (vinoda) karane meM nipuNa haiM / arthAt - jisaprakAra kautuka karane meM catura puruSa citta prasanna karatA hai usIprakAra hAthI rUpI kautukanipuNa vAina bhI citta prasanna karate haiM || 176 || jo hAthI, zatru-nagaroM ke kivAr3a vidIrNa karane ke lie daNDa hai| arthAt-jisaprakAra vaJcadaNDa ( zakha vizeSa) ke prahAra dvArA kivAr3a tor3a die jAte haiN| usIprakAra isvirUpa vajadaNDoM dvArA bhI zatru nagaroM ke kivAr3a tor3a diye jAte haiN| jo zatru senA ko cUra-cUra karake lie gamana-zIla parvatoM ke patana ( giranA ) sarIkhe haiM / arthAt jisaprakAra parvatoM ke girane se senA cUra cUra hojAtI hai usIprakAra hAthI rUpI parvatoM ke patana se zatru senA bhI cUra-cUra hojAtI hai aura jo mahAna bhAra vahana kArya meM svAmI ke lie abhilaSita vastu denevAle haiN| arthAt jisaprakAra abhilaSita bhAra uThAnevAle yantra Adi dvArA mahAna bhAra uThAyA jAsakatA hai usI prakAra hAthIrUpI abhilaSita vastu denevAle yantroM dvArA bhI mahAna bhAra uThAyA jAsakatA hai| isIprakAra jo, zatrucoM ke hAthiyoM dvArA upasthita kiye gae bhaya ke avasara para pulabandha ( taraNopAya ) sarIkhe bhaya dUra karate 4 ||17|| jaba ki pradhAna ghor3A, ratha va paidala senA kA sainika vIra puruSa, yuddhabhUmi para kabhI eka zatru kA ghAta kara sakatA hai athavA nahIM bhI kara sakatA parantu hAthI meM mahatvapUrNa vizeSatA yaha hai ki vaha apane zarIra se utpanna hue AThoM zakhoM ( 1 sU~Da, 2 dA~ta ( khIseM), 4 paira aura 1 pU~cha ina bhATha hathiyAroM ) dvArA zatruoM kA samasta sainya naSTa kara detA hai* // 178 // *vinodapaNDitA cha / 1. rUpakAlaMkAra | 1. prAcuryopamAlaMkAra / 3. rUpakAlaMkAra | 4. rUpakAlaMkAra / 5. atizayAlaMkAra /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya zrAdhAsaH maNiraNitaminAdAdaprabhAva: parepo bhavati namasi kevaprekSaNAdehasAdaH / pravati ca sahasA the. prANi prAptamAtraiH kSitipa yudhi sama sevAhana nAbhyadasti // 17 // puraH pratyakpayanamibhirabhihantuM vyavasise gauH sarvairgAssamarasamaye sindhrptau| vidIyoM mAsaGgaisturaganizciApi varisaM rathI prAstaM padaiH pizitakabalIbhUtamacirAt // 18 // daNDAsaMhatabhogamaNDalavidhIn vyUhAnraNaprAGgaNe deva viSTajanazcireNa racisAn svapna adhyabheyAn praiH| ko'bhetsyavinAbhaviSyadavanIpAsya dAnavadroNIsoraniSaSNaSaTpadatatiriNo vAraNaH // 18 // abhijanakulavAsyAcAradehaprazasta puvihitadhinayaravedyasya A ghetkopi hstii|| sapati sapanabimbe pAnavAnAmivaitatprabhavati na pareSAM ceSTisa sasya rAmaH // 18 // he rAjan ! yuddha bhUmi para una jagatprasiddha hAthiyoM sarIkhA dUsarA koI yuddhopayogI vAhana (savArI) nahIM hai| kyoMki jo pairoM para dhAraNa kiye hue cakroM (ratnamayI AbhUSaNoM) kI jhanakAra-dhvani se zatrudho kA prabhAva (mAhAtmya) naSTa karate hai aura (jinapara aMdhI huI) AkAza meM phaharAI jAnepAlI pajAoM ke darzana se zatruoM kA zarIra bhaGga hotA hai| arthAt-U~ce hAthiyoM para bhArUDa hue sainikoM dvArA jaba gaganacumbI avajAe~ phaharAI jAtI haiM to unheM dekhakara zatruoM kA zarIra satkAla kSINa hojAtA hai aura jinake samIpa meM zrAnemAtra se zIghra jIvana naSTa hotA hai| // 176|| jaba vijigISu ( vijaya ke icchuka ) rAjA ke isa zreSTha hAthI ne yuddha ke avasara para Age aura pIche ke zArIrika bhAgoM se kiye hue dAe bAe bhAga ke bhramaNoM dvArA aura samasta prakAra kI vegazAlI gatiyoM pUrvaka garva se mArane ke lie udyama kiyA taba usake phalasvarUpa zatrubhUta rAjAoM ke hAthI zIghra vidIrNa hue, ghor3oM ke samUha bhI tatkAla naSTa hue evaM ratha bhI zIghra cUra-cUra hue tathA paidala senA ke loga bhI tatkAla mAMsa-piNDa hogae // 10 // he rAjan ! yadi vijaya ke icchuka rAjA ke pAsa aisA zreSTha hAthI, jisake Upara gaNDasthala-Adi sthAnoM se pravAhita hue mada kI parvatIya nadI ke taTa para bha~vara-zreNiyA~ sthita hai aura jo mahAn kaSTa se bhI rokA nahIM jA sakatAna hotA to yuddhAGgaNa para aise senA-vyUha ! senA-vinyAsa-bheda ), kauna bhedana ( naSTa) kara sakatA ? arthAt koI bhI naSTa nahIM kara sakatA / jo ki tagaDabyUha ( daMDAkAra sainya-vinyAsa), asaMhatajyUha (yahA~ yahA~ phelA huA sainya-vinyAsa), bhoga vyUha ( sarpa-zarIra ke AkAra senA-vinyAsa) aura maNDalamyUha (partulAkAra-golAkAra-sainya-vinyAsa ) ke bheda se cAra prakAra ke haiM, * jo yuddhAGgaNa para zatru-samUhoM dvArA cirakAla se race gae haiM tathA jo vijigISu rAjAoM dvArA svapna meM bhI bhedana nahIM kiye jA sakate // 181 / / jisa rAjA ke pAsa koI bhI athavA pAThAntara meM eka bhI aisA zreSTha hAthI samAna hotA hai, jo ki babhijanaA (mana), kula ( pitRpakSa ), jAti (mAtRpakSa ), AdhAra (apane svAmI kI apratikUlatAvirukha na honA) aura zarIra (U~cA suDaula zarIra ) ina guNoM se prazasta ( zreSTha) erSa suzikSita kiyA gayA hai, usa rAjA para zatru-ceSTA (AkramaNa-vyApAra ) usaprakAra samartha nahIM hotI jisaprakAra sUrya ke uvarSa hone para dAnavoM kI ceSTA (saMcAra) pravRtta nahIM hotI, kyoMki hAnaSa ceSTAe~ rAtri meM hI pravRtta hotI hai yA A. 'caiko'pi' ka0 / 1. diipkaalNkaar| 2. samuccayAlaMkAra / * tadukta-'daNDoM dADopamavyUho vikSiptavAyarahataH / syAnogibhogavadgogo maNDalo maNDalAkRtiH 1 // // iti k0| 3, AkSepAlaMkAra / A abhijana mana iti zrIdeva nAmA plikaakaarH| saMkaTI pR. 3.5 se saMkalita-sampAdaka 4, kiyopmaalNkaar|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye avinIte sthA rAzi na riM nandati kSitiH / tathAvinItazuNmAsa palaM nArivo jayet // 18 // gaspiornupa eka eva jela sahalasma bharalpASAm / bhAsInasiMha nagamAyatantamastAramaya prasaheta ko hi // 18 // chantA sahaso'nyeSAM lokAravAlA sahanarAH / raNe pharisamo nAsti ratheSu nUSu pAjiyu // 18 // bhuSaNazirasi rasna vAridhI jhopalo sphuraduragasamante bhUmideze nidhAnam / abhAvipa evaM yavadeSAmpasatvavapatimadhisvastadeva kSitIzaH // 18 // hayaH pramAye hanane kRtAmsaH sahanidezestravidhau praharU / viSyasimI nartanadharmakA piAdhyo'pi cAnyatra giraH karIndraH // 17 // mAghe marevasya vavametat kariSSayam / asnAnapAnamukteSu tarikraya: syAnna yatsvayam // 18 // jisapracAra prazikSita rAjA kI pRthivI cirakAla taka samRddhizAlinI ( unnatizIla ) nahIM hosakatI usIprakAra prazikSita hAthIvAlI saja-senA bhI zatru senA para vijayazrI prApta nahIM kara sakatI' ||183 // hAthI para mArUda ( car3hA huA) huA rAjA akelA ( asahAya ) hone para bhI zakoM dvArA hajAroM zatruoM para vijaya prApta kara sakatA hai| udAharaNArtha-spaSTa hai ki jaba aisA paryaMta, jisameM siMha sthita hai aura jisane pASANoM kI vRSTi prArambha yA prerita kI hai zira para TUTa rahA hai, to use kauna puruSa sahana kara sakatA hai? apitu koI nahIM sahana kara sktaa| bhASArtha-jisaprakAra siMha kI maujUdagISAle aura pASANa-vRSTi karanevAle parvata ko zira para TUTate hue koI sahana nahIM kara sakatA usIprakAra hAthI para ArUr3ha hokara zasroM dvArA yuddha karate hue rAjA ko bhI jItane ke lie koI samartha nahIM hosktaa| kintu isake viparIta yaha rAjA hajAroM zatruoM para vijayazrI prApta karatA hai / / 18 / / kyoMki hAthI hajAroM zatruoM ko naSTa karatA hai aura zatru dvArA prerita kiye hue hajAroM zarA-prahAra sahana karatA hai, isalie rathoM, ghor3oM aura paidala senAoM meM se koI bhI senA yuddha-bhUmi para hAthI kI tulanA nahIM kara sakatI // 18 // he rAjan ! jisaprakAra sarpa ke mastaka (phayA ) meM sthita huA ratna dUsare prANiyoM dvArA prahaNa nahIM kiyA jA sakatA aura jisaprakAra samudra-madhya meM sthita hupa laGkAdi dvIpoM kA nivAsI manuSya dUsare prANiyoM dvArA prahaNa nahIM kiyA jA sakatA evaM jisaprakAra jisake samIpa meM sarpa phaila rahe haiM aise pRthivI-deza ke madhya sthita huI nidhi ( panAvi / dUsare manuSyoM dvArA grahaNa nahIM kI jA sakatI usIprakAra hAthI para car3hA huA rAjA bhI dUsare mAnavoM (zatruoM) dvArA grahaNa (parAsta) nahIM kiyA jA sakatA // 186 / / he rAjan ! zreSTha hAthI ghor3A-sA teja daur3atA hai, yamarAja sarakhA zatru-ghAta karatA hai naukara-sAzAhA-pAlana karatA hai evaM zaka saMcAlana vidhi meM prahAra karanevAlA / arthAta-jasaprakAra prahAra karanevAlA zarU-saMcAlana hA karatA huA zatru-ghAta karatA hai usIprakAra hAthI bhI la~Da, khIMseM, 'pAroM paira va pUMcha-Adi apane zArIrika mahopAGgarUpa zatroM dvArA zatru para prahAra karatA huA unakA ghAta karatA hai aura nRtya ke aSasara para bezyA (vezyA-sarIkhA nRtya karanevAlA ) hai evaM yaha akSara rUpa bolanA chor3akara ziSya hai| paryAt-kevala akSara rUpa bacanoM kA bolanA chor3akara bAkI saba kArya (AjhApAlana yAdi) ziSya-sarIkhA karatA hai / jAnatA hai // 187 // istI saMgraha karane ke avasara para rAjA kA yaha niyama hotA hai ki yaha istiyoM ke snAna, pAna aura bhojana kie binA svayaM snAna, pAna va bhojana karanevAlA nahIM hotA / / 188 / / *. 'asnAnapA-bhukkaSu' ka. .. syAnnAlaMkAra / 1. AkSepAlaMkAra / 3. upamAladhAra / 4. rttaantaalaar| 5. asmstruupkaalNkaar| jaati-alNkaar|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsaH na kAma javena karmaNA parairatulyAH parameNa vAyuSA / mahIbhuvAM bhAgyavAnmahItale kRtA basarAstrividhA mataH // 189 // mahAbhyo'mI santo'yamitabalasaMpanna vapuSo yadevaM tiSThanti kSitipazaraNe zAntamatayaH / sadana zraddheyaM gajanayadhaiH kAraNamivaM munIndrArNA zApaH surapatinidezazca niyasam // 190 // {w? anekasamarasaMprahAstha vijaya prazastizRGgAritagAtraH zAlihotraH kaTikAchabRhaspate kumbhinIpate, tathaiva manmukhenApi sAtha zauryanirjitAzeSadviSadAcArya pariSadeva sthAINAvantamarvanyaM vijJApayati tathAhi / deva mitra mahAtyamana, aise hAthI, jo ki parAkrama, zarIra, vega aura kriyA ( vyApAra ) tathA utkRSTa Ayu ina guNoM meM dUsare prANiyoM se anokhe haiM / arthAt jaise vizeSa parAkrama, vizeSa sthUlatA va vizAla zarIra Adi guNa hAthiyoM meM pAye jAte haiM vaise kinhIM prANiyoM meM nahIM pAye jAte, isalie hAthiyoM ne rAjAoM ke vizeSa puNyodaya ke kAraNa hI svarga se avatIrNa hokara isa pRthivI maNDala para janmadhAraNa kiyA hai' / / 1886 // ye hastI mahAna ( gurutara) aura sImAtIta ( vemaryAda ) parAkrama-yukta zarIra dhAraka hote hue bhI jo rAjamandira meM apanA citta krUra na karate hue zAnta rahate haiM, isa saMsAra meM isakA kAraNa gajazAstra nItizAstra ke vidvAnoM ko yaha jAnanA cAhiye ki isameM munIndroM dvArA diyA huA zApa aura indra kI yAhI kAraNa hai| bhAvArtha - loka meM pracura zaktizAlI ( parAkramI ) yoddhA krUra cintavAle dekhe jAte haiM parantu hAthiyoM meM isakA apavAda pAyA jAtA hai / arthAt ye mahAna aura nissIma parAkramazAlI hone para bhI rAjamahala meM sthita hote hue zAnta rahate haiM -- kupita nahIM hote| isameM gajazAstrajJa va nItiniSThoM ko yaha kAraNa jAnanA cAhiye ki munIndroM ne hAthiyoM ko yaha zApa diyA hai ki tumheM rAjamandira meM zAnta rahanA hogA aura indra kI zrAzA pAlana karanI hogI / / 160 / / See (istisenA pramukha 'uddhatAza' ke nivedana karane ke pazcAt ) zAlihotra ( azvadhor3A --- senA pramukha ) mere ( yazodhara mahArAja ke ) samakSa 'vijayavainateya' nAmaka zreSTha ghor3e kI una mahatvapUrNa vizeSatAoM ( prazastaguNa, jAti va kula Adi ) kA nirUpaNa karatA hai, jinheM 'pratApavarddhana' senApati ne azvaparIkSA-nipuNa vidvanmaNDalI dvArA parIkSA karAkara prastuta yazodhara mahArAja ke prati kahalavAyA thA- _ yuddha ke avasara para kie gae niSThura prahAra sambandhI AghAtarUpI vijaya prazastiyoM (prasiddhiyoM) se suzobhita zarIraNAle 'zAlihotra' nAma ke azvasenA pramukha ne prastuta yazodhara mahArAja se nimna prakAra nivedana kiyA- kalikAla meM bRhaspati sarIkhe mahAbuddhizAlI, pRthivInAtha he rAjAdhirAja ! Azcaryajanaka parAkrama dvArA samasta zatruoM para vijaya prApta karanevAlI va azva (ghor3oM) parIkSA- nipuNa vidvatpariSat ne, pratApavarddhana senApati kI AjJAnusAra parIkSA karake uddhatAGkuza kI taraha mere mukha se bhI pAda- prakSAlanAdi pUjA-yogya 'vijayavainataya' nAmaka azvaratna ke viSaya meM Apake prati nimnaprakAra vijJApana karAyA hai he rAjana! vaha 'vijayavainataya' nAma kA azvaratna ( zreSTha ghor3A ) zArIrika utpatti kI apekSA usa prakAra bhadrajAti ( sundara va sacikSaNa roma va tvacA yukta, Anandajanaka zarIra va saMghArazAlI, buddhimAna, viSAdazUnya evaM bhayabhIta na karanevAlA ) kA hai jisaprakAra zrApa kA sundara zarIra bhadrajAti ( zreSTha kSatriya-jAvi ) 1. jAti - alaMkAra / 1. anupamAlaMkAra / 3. urpha sAvika zlakSNaM roma svaklukhasaMcAravimadaH / muddhimAnaviSAdI ca bhadraH syAttrAsavarjitaH // 1 //
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 yazaslilAmabhavye ra devamiva gAva sona, deva devamima subhagAlo samasyA , deva devamiva sarva saMsthAna, deva devamivAvanA vayasA ditIyA stantas, deva devamivAnumAritAramAyuSaNa tArikamAH, deva devamiva pAvi gavA, deva devamiva zIyAMsa balena, deva devamiva bharaDorakmAnakena, hai| he rAjan ! satvaguNa (prazasta manovRtti ) se vibhUSita hone ke kAraNa vaha usaprakAra vAsava ( indra) hai jisaprakAra bhApa satvaguNa' (pratApa, aizvarya va parAkrama) se alaMkRta hone ke kAraNa pAsava ( indra) haiN| he rAjan ! samaprakRti (prazasta svabhAva) se makhita hone ke kAraNa jisakA darzana dUsaroM ko usaprakAra prIvijanaka hai jisaprakAra bApa kA darzana samaprakRti ( sajjana prakRti ) ke kAraNa dUsaroM ko prItijanaka hai| rAjan ! usakI zArIrika AkRti usaprakAra sama ( samAna, sundara aura suDaula ) hai jisaprakAra ApakI zArIrika mAkati sama ( samAna, sundara aura suDaula ) hai| he deva ! vaha ghor3Aratna yuvAvasthA saMbaMdhI mara ksA-bhAga meM usaprakAra ArUr3ha hai jisaprakAra zrApa yuvAvasthA saMbaMdhI dUsarI dazA meM prArUna .. / bhAvArtha-zAstrakAroM ne ghor3e kI Ayu 32 varSa kI nirUpaNa kI hai, usake bhItara usako daza dazAe~ (apatyAe~-mAga) hotI haiM, jinameM se eka dazA kI Ayu 3 varSa, 2 mAda aura 10 dina kI hotI hai| prati-32 varSa meM 10 kA bhAga dene se prAyaH ukta dazA kI Ayu nikalatI hai| prakaraNa meM dhyAna dene pogya yaha hai ki 'zAlihotraM nAma kA adha( ghor3e) senA kA adhyakSa yazodhara mahArAja se prastuta 'vijasvainateya' nAmaka pramukha ghor3e ke prazasta guNoM kA nirUpaNa karatA huA usakI javAnI kA nirUpaNa kara rahA hai ki he rAjan ! vaha meSTha ghor3A tIna varSa, do mAha aura vaza dinavAlI pahalI avasthA (kizorAvasthA) para sarake kA dUsaraH janAbI lapatA rada ho cukA hai, jisake phalasvarUpa yaha samasta karma (mAravAhana va yuddha karanA-Adi) ko sahana karane meM samartha, vizeSa zaktizAlI, buddhi-sampanna aura savArI ke yogya hocukA hai, ataH zreSTha ghor3A hai| isIprakAra he rAjan ! vaha apanI zrAyu (32 varSa) kI ukta dazoM pazAe~ usaprakAra bhogegA (dIrghAyu hogA jisaprakAra Apa apanI Ayu kI dazoM dazAe~ bhogoge (tIya hoNge)| he rAjan ! vaha pArthivI chAyA ( mana va netroM ko bhAnanya utpanna karanevAlI, sacimaNa, gambhIra, mahAna, nipala vaM aneka varNayukta prazasta kAnti) se usaprakAra alaMkRta hai jisaprakAra Apa pArthivI chAyA (rAjakIya teja athavA zArIrika prazasta kAnti ) se vibhUSita haiN| he rAjAdhirAja ! yaha atharata vizeSa kla ( bhAravahana Adi kI sAmarthya ) zAlI hone ke phalasvarUpa usaprakAra vizeSa mahAn (gusvara) hai jisaprakAra Apa bala (parAkrama, sainya athavA zArIrika zakti) zAlI hone se vizeSa mahAna haiN| he deva ! vaha azvaratna AnUka' (vizeSa zArIrika zakti ) se sampanna hone ke kAraNa usaprakAra kaThaurava (siMha) hai jisaprakAra Apa anUka (prazasta kulazAlI ) hone ke kAraNa kaNThIrava (rAja-siMhasamasta rAjAoM meM zreSTha hai| 1. uca-'tejovibhUtivikAntaH satvamandaM vinirdizet // saM.TI.pU. 307 se saMkalita-sampAdaka 1. tathA coktam-atha kAsI dazA / tatrocyate-- 'Ayu niztaM veSAM dazA daza dIrtitAH / yo'ndASa dazAnti ho calo eka satAra 49 3. uca-'sarvakarmasako haptaH parAM bunimupaagtH| dvitIyasyo dazAyAM syAmA prAptaghAhanaH // 1 // 4. uca-anekavarNA susnigdhA gambhIrA mahatI sthiraa| prazastA pArthiva chAyA manodRSTiprasAdinI // 1 // ., ulaMka Anana-'anvayena balena 5. tathA copa-anUpaM zaulakulayo' iti vizvaH / / Raag. 30 se saMkramita-sammAna
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAbhAraH deva devamiva sammalosvareNa, deSa [ devamiva kuna kAmbojA, vAjiba bola, deva devasya porANimiva kSetramA varNana, deva devasva cittamiva sUkSmadarzana sanUreSu, deva devaspAribargamiva mabhavaMzaM pRSThapradevo, deva devasya vIrazrIvilAsapAmaramiva ramaNIcaM vAdhI, deva devasya kIrtikuladevatAkuratAlakalApamiva mamoharaM sareSu, deva devasya pratApamiva vizAla sakhArasabasavamavasliAdeSu, deva zikhaNDikapaDAbhogamiva kAnta kandharAdhAm, bhAbhArdhamiva parAdhya zirasi, plakSAtaparivatitapRSThamiSa kAnIya karmayoH, ullikhitamiva nirmosaM hanumAnujanAvadamINA, TikamaNivinirmitamila suprakAA kodhanayo, he narendra ! yaha dhvani (hinahinAne kA zabda ) se usaprakAra samudradhogaH / samudra ke samAna gambhIra dhyAna karameSAlA) hai jisaprakAra Apa prazasta (karNapriya ) dhvani (pANI) bolane ke kAraNa samudraghoSa ( sAmudrikazAstra-jyotirvidyA-meM batAI huI mAGgalika vANI bolanevAle ) hai| he rAjan ! jisaprakAra zrApa prazastaphula (kSatriya baMza) meM atpanna hue hU~ isIprakAra yaha ghoDArala bhI beSTa bAlhoka deza meM utpanna huA hai| he rAjan ! yaha vega ( tejI ) se saMcAra karane meM garuka yA azvarAja (ucaiHzravAH-ndra kA ghor3A) sarIkhA begazAlI hai| he deva ! vaha prazasta zveta rUpa se vastuoM ko isaprakAra ujvala karatA hai jisaprakAra ApakA zubhra kIrti-puna vastuoM ko ujvala kara rahA hai| bhAvArdha-zAkhakAroM ne samasta boM meM zvenavarNa ko pradhAna mAnA hai, ataH yaha indra ke utrAvA' nAma ke sarvazreSTha ghor3eratna ke samAna zubhra hai, isalie vaha ApakI zubhra yazorAzi-sarIkhA bastuoM ko zubha kara rahA hai| he rAjan ! usake roma usaprakAra sUkSmadarzana-zAlI ( spaSTa dikhAI na denevAle ) hai jisaprakAra ApakA citta sUkSmadarzana-zAlI (sUkSma padArthoM ko dekhane va jAnanevAlA) hai| he svAmin ! jisaprakAra Apake zatruoM kA kula-vaMza-Apake pratApake kAraNa bhagnavaMza ( naSTa ) hodhukA hai usIprakAra usakA pRSThapradeza ( baiThane yogya pITha kA sthAna ) bhI magmavaMza ( dikhAI na denevAle sthala-yukta) hai| arthAt-pizeSa puSTa hone ke kAraNa usake pITha ke sthAna kA sthala dikhAI nahIM detaa| he deva ! jisaprakAra ApakI vIra lakSmI kA zveta krIr3A-cabhara manohara hotA hai usIprakAra usakI pU~cha bhI manohara hai ! he rAjan / jisaprakAra zrApakI kIrtirUpI kuladevatA kA zveta kezapAza ramaNIka hai usIprakAra usakI kesara (skandha-veza ke kezoM kI zubhra jhAlara ) bhI ramaNIka hai| he veva ! jisaprakAra ApakA pratApa (sainika va khajAne kI zakti) vizAla ( vistRta ) hai usIprakAra usakA mastaka, pITha kA bhAga, jaghana (phamara kA aprabhAga), hRdayasthala aura trika (pRSTha-pITha ke nIce kA bhAga) bhI vizAla (vistRta) hai| he svAmin ! jisaprakAra mayUra ke kaeTha kA vistAra (bhAkAra ) citta ko Anandita karatA hai usIprakAra usakI gardana bhI citta ko Anandita karatI haiN| hedeva ! jisaprakAra hAthI ke gaNDasthala kA ardhabhAga zubha yA pradhAna hotA hai usIprakAra usakA mastaka bhI zubha thA pradhAna hai| he deva ! jisaprakAra vaTavRkSa aura pAkaravRkSa ke udvelita (sikuDe hue) patra-pRSThabhAga manohara hote haiM usIprakAra usake donoM karNa manohara hai| he deva ! usake hanu (cibuka---kaponoM ke nIce kA bhAga-Thor3hI), jAnu, jaGkA (pIDI-jAnuoM ke nIce ke bhAga), mukha pa nAsikA kA sthAna mAMsa-rahita hai, isase paha aisA mAlUma par3atA hai-mAnoM-pukta sthAna kA~ToM se vidIrNa kiye gaye hai, isIlie hI unameM mAMsa nahIM hai| he svAmina ! usake donoM netra vizeSa prakAza zAlI (atyadhika tejasvIcamakIle) hone ke kAraNa aise mAlUma par3ate haiM-mAnoM-sphaTika maNiyoM dvArA hI race gaye hai| * koTAktipAThaH sarTi- (ka., sa., ga) pratiSu nAsti / 1. tathA coktam-zvetaH pradhAno varNamAm' iti vacanAt / yataH indrasya bhaya uccaiHzravAH zvetavarSoM bhavati / saMskRta TIkA pU. 308 se saMkalita-sampAdaka
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazassilakapampUkAvye morarUhabaImiva tahina samoThavilAsa, deva devasya pakSyamita gambhIra tAluni, kamalakozAmiva zubhayumantarAsya, candrakalAzakalasaMpAditamitra sundaraM dazaneSu, samIkukhakAlarAmida pIvaraM skambhe, bhaTajUdamiyoddhaM kRpITadizi, ajara javAbhyAsAdita muvibhanavanagAnam, amalIkaiH kharakhurAkRtibhiH zaUrgatiprArambheSu rajasvalatyAdiva bhuvamasTazantam, amRtabAradhipratibimbitendusaMvAdinA niTilapuNDakega kazyantamiva sakalAyAmilAyAmanipAlasyaikAta panavarya*maimbarSasvam, ahInAvicijanAvicalitapradakSiNatibhirdevamaNiniHzreNizrIvRkSarodhamAnAdinAmabhirAvaH zuktimukulAvalIukAdibhitva tadvime dezabhitocitapradezamudAharantamiva devasya kalyANaparamparAm, paramaparairapi lakSaNairdazasvapi kSetreSu prazasta vijayavainateyanAmadheyamatra he deva! jisaprakAra kamala-patra kRza (patalA) hotA hai usIprakAra usake zroSTa-prAntabhAga, poSTa aura jillA bhI kRza (patalI hai| he rAjan ! usake tAlu Apake hRdaya sarIkhe gambhIra haiN| he rAjan ! usake mukha kA madhyabhAga kamala ke madhyabhAga-jaisA zobhAyamAna hai| he rAjan ! usakI vizeSa manojha dantapakti aisI pratIta horahI hai.-mAnoM-dvitIyA saMbaMdhI candra-svapDoM se hI racI gaI hai| he deva ! usakA skandha lakSmI ke kuca (stana) kalaza-sarIkhA sthUla hai| he deva ! jisaprakAra vIra puruSa kA kezapAza tanUdara (vIca meM patalA yA viralA ) tathA baiMdhA huA hotA hai usIprakAra usa ghor3e ratna kA udarabhAga bhI tanu (kRza aura baMdhA huA (puSTa, rAjana ni prayAsa karane se hI mAnoM-jisakA niviDa (ghanA) zarIra acchI taraha pRthaka pRthak 'alopAloM meM vibhakta kiyA gayA hai| he deva ! baha ghor3A rala jaba daur3anA prArambha karatA hai taba rekhAoM se zUnya aura gadhe ke khuroM-sarIkhI AkRtivAlI apanI TApoM dvArA pRthivIrupI strI kA isIlie hI mAnoM-sparza nahIM karatA, kyoMki vaha rajasvalA (dhUli se vyApta aura strIpakSa meM samatI-mAsikadharmavAlI ) hocukI hai| yaha aise mastaka-tilaka dvArA, jo ki kSIrasAgara meM prativimbita hue pUrNa candra kA anukaraNa ( tulanA ) karatA hai, apane rAjA kA samasta pRdhivI maNDala para ekacchatra kI mukhyatAvAle aizvarya kA svAmitva hI mAnoM-prakaTa kara rahA hai| he rAjan / vaha azvaratna, aise romoM ke Avato ( jala meM par3anevAle golAkAra bha~varoM sarIkhe roma kUpoM) se yogya sthAnoM (mukha, nAsikA va gardanaAdi zArIrika aGgopAGgoM) kA Azraya kara rahA hai| arthAt --usake mukha va mastaka Adi zArIrika ano pAGgoM para aise romakUpa pAe jAte haiM, jinase vaha aisA pratIta ho rahA hai-mAnoM-ApakI kalyAeparamparA ko hI sUcita kara rahA hai| phaise haiM ve romAvata ? jinakI dAhinI ora kI pravRtti (racanA) nyUnatA-rahita, vizeSakAnti-zAlI tathA naSTa na honevAlI hai evaM jinake devamaNi (gardana ke nIce mAga para sthita hue romakUpoM kI 'devamaNi' saMjJA hai) niHzreNi (mastaka ke Upara sthita hue tIna roma-kUpoM kI 'niHzreNi mahA hai), zrIvRkSa ( paryANa-pradeza ke romakUpoM kI zrIvRkSa saMjJA hai) aura rocamAla ( kaNTha-pradeza saMbaMdhI romakUpoM ) nAma hai| isIprakAra unake dUsare vizeSa bhedavAle aise roma-zrAvoM se bhI zobhAyamAna hotA hazrA vaha azvarala ApakI kalyANaparamparA ko sUcita kara rahA hai, jo ki zukti (sIpa kI AkRtisarIkhe romakUpa ) mukula ( kuDamala-adhakhilI puSpakalI-samAna romakUpa) aura avalIDhaka( gavAlIDha-samAna prAkAra vAle ) Adi ke bheda se aneka bhedavAle haiN| isIprakAra he rAjan ! jo prastuta 'vijayavainateya' nAmakA pohAratna daza prakAra ke zArIrika aGgopAGgoM (mukha, mastaka, gardana, pITha, hRdaya, hRdayAsanakakSA, nAbhi, kuni, khura aura jAnu ) para vartamAna anya dUsare prazasta cinhoM se alakRta hone ke kAraNa zreSTha hai| *, 'aizva s.| 1.-tathA cocam--'tAni vaktratiropIvAvaMzovakSazca pazcamam / idayAsanakakSAzca nAbhiH saptamameva c| kyArama pure jAnu nAca dazamaM matam / '
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ / dvitIya AvAsa: prastAve vAjivinodamakarandena vandinA salIlamabhyadhAyi turaGgamaguNasaMkIrtanAnImAni tAni - girayo girikaprakhyAH saritaH sAriNIsamAH / bhavandhi kune yasya kAsArA deva sAgarAH // 199 // etA dizazvatakho'pi catuzcaraNagocarAH / syade yasya prajAyante gopurAGgaNasannibhAH // 112 // prApnuvanti jaye yasya bhUmAvapatiyA api / nipAdinAM rakSitAH zasyavAlAH karamaddan // 193 // yasya pradezalA sakAnanadharAdharA dharaNAta 19 / kiM ca / vAmAciddapRSThe vaMzakesara ziraHzravaNeSu / vastranetrahRdayodaradeze kaNThako stura jAnubhayeSu // 195 // anyatra svalpadoSo'pi yadyeteSu na doSavAn / zubhAtravidvAyo yaH sthAniyadaH // 196 // muktAphalendIvara kAJcanAbhAH kiMjalkabhinnAnaGgazobhAH / kAraNa zokazukaprakAzAsturaGgamA bhUmibhujAM / vayeAH // 197 // 3 fuu isI avasara para 'bAjivinodamakaranda' nAma ke stutipAThaka ne azva-guNoM ko prakaTa karanevAle nimnaprakAra zloka vidvattApUrvaka par3he jisa zreSTha ghor3e meM lA~ghane ( ulane ) kI aisI adbhuta zakti hotI hai, jisake phalasvarUpa parvata krIr3A kanduka (geMda) sarIkhe aura nadiyA~ sAriNI - ( talaiyA ) jaisI evaM samudra taDAga-sadaza lA~ghane yogya hojAte haiM ||16|| jaba yaha vegapUrvaka daur3anA Arambha karatA hai taba cAroM dizAe~ ( pUrva va pazcimaAdi ) isake cAroM pairoM dvArA prApta karane yogya hotI huI nagara dvAra kI amabhUmi sarIkhI saralatA se prApta karane yogya hojAtI hai ||12|| jisake (ghor3e ke) vegapUrvaka daur3ane ke avasara para azvArohiyoM (ghur3asavAroM) dvArA Age pRthivI para pheMke hue pulasahita mANa pRthivI para na girakara unhIM ghur3asavAroM ke hasta se mahaNa karane kI yogyatA prApta karate haiN| bhAvArtha- vizeSa vegapUrvaka daur3anevAle ghor3oM para ArUr3ha hue ghur3asavAra ghor3oM ko tejI se daur3Ane ke pUrva sAmane pRthivI kI ora bANa pheMkakara vAda meM ghor3e ko tejI se daur3Ate haiM, usa samaya bANoM ko pRthI para pahu~cane ke pUrva hI ghor3A pahu~ca jAtA hai, isalie ghur3asavAra una bANoM ko pRthivI para na girate hue bhI prahaNa kara letA hai| niSkarSa - prastuta zloka meM 'atizayokti alaMkAra paddhati se ghor3e kI vegapUrNa gati kA varNana kiyA gayA hai ||16|| jisake vizeSa vegapUrvaka daur3ane ke avasara para bana aura parvatoM sahita yaha pRthivI aisI mAlUma par3atI hai-mAnoM-ghor3e kI TApoM se cipaTI huI ho mArga para usake sAtha daur3a rahI sI dRSTigocara hotI hai // 164 // aisA ghor3A, jisake Avarta ( bha~vara yA ghuMgharAle bAla ), chavi (romateja ) aura kAnti ye tInoM guNa zubha sUcaka haiM / isIprakAra jo keza sahita pU~cha, romazreNI, pITha, pITha kI haDDI, svandha kezoM kI jhAlara, Here, donoM kAna, mukha, donoM netra, vakSaHsthala, udara-sthAna, gardana, koza ( jananendriya), khura ( TApa ) aura jAoM kI sandhi ( jor3a ) evaM vegapUrvaka daur3anA ina sthAnoM meM doSa-yukta ( udAharaNArtha - keza - zUnya pU~, roma-zUnyatA aura Ubar3a-khAbar3a pITha Adi ) nahIM (guNavAna ) hai| isItaraha jo ukta sthAnoM ko steer yadi alpa doSa yukta bhI hai tathApi zatruoM ko parAjita karatA huA vijayazrI utpanna karanevAlA hotA hai / / 165 - 166 yugmam / / rAjAoM ke aise azva (ghor3e ) zatruoM para vijayazrI prApta karane meM samartha hote haiM, jinakI kAsti motiyoM kI zreNI, nIlakamala aura suvarNa-sahaza hai / arthAt -- jo zukla zyAma va raktavarNa-zAlI haiM evaM jinakA varNa puSpa- parAga, mardana kiyA huA aJjana aura bha~varoM sarIkhA hai| * 'syAdvijayAvahaH' 1 ' jayAya ru gha0, ya0 / 1. upamAmabhyadIpakAlaMkAra / 2. upamAlaGkAra / 3. atizayAlaGkAra / 4. kSAlaGkAra 5. samucmAlaGkAra
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAstikapampUmadhye majenAkIsvavAnakAnAM sIsatAnAnAsAnAm / samasrAH svAmini bhoSizena mavanita pAhAH piramarohA 19 sorejanomosamAtI samikSIramadai samAnAH / deva sukha bhogAMzu yA dhAvinaH kAmadA sUpeSu 1995 IsapyApa sparipasAsanimaH / milama kSitImAnAmAnUvijayapradAH // 20 // mhkaanushemykRssishaasnnaacnsmaa| bolAvArinimAvasonAma // 21 // pakSasi bAhoralike saphadene vargamUlyorakSetra / mAvAsturagANAM sastA kezAntayostayA zuktiH 20 // vivAhamAlA pahirAnasasthAH sUkSmatvayaH pIvaravadezAH / sudIpabahAH pRthupRSThamadhyAssandarAH kAmakRtasturaGgAH // 20 // arthAta-gorocanA-jaise varNazAlI va indranIla maNi-jaise zyAma hai evaM jinakA prakAza ( varNa ) udaya hote hae sUrya, azokavRkSa aura zuka-sarIkhA hai| arthAt-jo avyakta lAlimA-yukta, raktavarSa va haritavarNazAsI // 197|| aise ghor3e apanI dhvani (hinahinAne kA zabda ) dvArA nizcaya se rAjA kA mahotsava prakaTa karanevAlI ceSTA-yukta hote haiM, jinake zabda zreSTha hAthI, siMha aura vRSabha-sarIkhe haiM evaM jo merI, sadA, paTaha aura megha jaisI gambhIra dhvani (zabda) karate hai / / 14 / / jina ghor3oM ke sveda, mustra aura donoM kAnoM meM, kamala, nIlakamala aura mAlatI puSpa-jaisI sugandhi hotI hai aura jinakI ghI, madhu, dUdha va jhAyiyoM ke mada (gaNDasthala-Adi sthAnoM se jharanevAle madajala) sarIkhI gandha hai, aise ghore rAjAoM ke lie icchita vastu (vijaya-khAbha Adi ) pradAna karanevAle hote hai / / 16 / jina ghor3oM ke nitamba : (kamara ke pIche kA bhAga), iMsa, bandara, siMha, hAthI aura vyAghra-jaise zaktizAlI hote haiM, ve rAjAoM ke lie vijayalakSmI pradAna karate haiM // 20 // ghor3oM ke aise romoM ke bAvata ( bhaMvara ) zreSTha (prazaMsanIya va gumasUcaka) hote hai, jo vajA ( patAkA ), hala, ghaTa, kamala, ghana, ardhacandra, candra aura pRSiSIvala-sarIkhe hote haiM evaM o dhoraNa ( dvAdazastamma-vinyAsa-gRha ke bAhara kA phATaka) aura vana-jaise hote hai // 201 / / por3oM ke hadayasthala, pADU, mastaka aura cAroM khuroM (TApoM) ke UparI bhAgoM para sathA kAnoM ke donoM mukhabhAgoM para vartamAna evaM gardana ke donoM bhAgoM para sthita sIpa-jaise AkArayAle pASarta (keza-bhaira yA apayalebAla) bheSTa hote haiM // 202| aise ghore apane svAmiyoM ke lie iSTaphala (vijayalAma-Adi ) denevAle hote hai, jinakA mastakasyAna vistRta aura bAyapradeza saMbaMdhI mukha namra ( bhukA hubhA ) hotA hai| jinakA dharma samma aura mAhu-veza Age ke paira kI jagaha) sthUla hote haiN| jinakI jAe~ lagbI aura pITha (baiThane kA sthAna) vistIrNa hotI hai aura jinakA udarabhAga (peTa) kaza ( patalA) hotA hai: / / 2036 // hapitema / "paramutsavAya' ka0, pa0, 20, / ukta zurUpATha: sa. pratitaH saMkalitaH / mu. pratoda sAhAkAramA' pAThaH / vimarza:-mu. pratisthapAThe'STAdazamAtrAmabhAvena chanda(Arya bhaGgadoSaH-sampAdakaH / lipadekhe (basATe) k.| 'zuto. 1. upmaalhaar|. 2. samuSayAlabAra / 3. upmaalkaar| 4. upamAlAhAra / 5. upamAlAhAra / sAmara / mAriyAMkAra / - - -
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ putIya bhAmA bImUlakAntipanapopahara karIndralIlAgavirAjyagandhaH / priyA para mAlmavivepanAnAmgarohaNAIsmurugo supasya // 20 // kadanakamvulakevivivAsinaH paravalasane paridhA hayAH / sakalabhUvakSyekSaNahatyA samarakAlamanorathasiddhayaH // 20 // bhanyUnAdhikadevA samavibhakkAraca varmabhiH savaH / sNhbdhnaagvaayaa| satavinyAH kAmadAsturamAH // 206 // jayaH phere tasya raNeSu rAkSaH kAke para pati vAsavazva / dharmArthakAmAbhyukyaH prajAnAmepho'pi pasyAsti yaH prazastaH // 20 // kulAcAlakuvAmmodhinitambA paahiniibhujaa| gharA purAnanA bIba tasya pasya turaGgamAH // 28 // iti panvibhyAM tAbhyAmuta vijhasI nizamya vibhANya ca pacAlayamAdhikamAspRSTakamuttarIyadukuhAsapihitabimbinA siddhAdezapramukhena maututikasamAjena, 'deva, prAsAdaM saMpAdya pratimA nivezayet , prasimAM dhA nighezya prAsAda saMpAyara, __aisA ghor3A rAjA ke AroharaNa-yogya (savArI-nAyaka) hai, jo medha-jaisA zyAma hai| jisakI hinahinAne kI dhvani meghagarjana kI dhyani-sAza gambhIra hai evaM zreSTa hAthI-sarImA vinA kheda ke mandagamana karanevAle jisakA zarIra ghIsA sugandhita hai tathA jo phUloM va candanAdi se vizeSa anurAga rakhatA hai| arthAt-o * puSpamAlAoM se alaMkRta hotA huA candanAdi sugandhi dravyoM se lipta kiyA gayA hai| // 204 / aise ghor3e zreSTha samajha jAte haiM, jo yuddha rUpI geMda se krIr3A karane meM Asakta hue zatru-senA ko rokane meM argalA ( vedd'aa)| aSota-jo zatru-senA ko usaprakAra rokate haiM jisaprakAra ber3A dUsare kA Agamana rokatA hai| jisake netra samasta pRthivImaNDala ko dekhane meM samartha hai aura jo saMgrAma ke avasara para vijigISu ke manorama (vijayalAbha Adi) siddha (pUrNa) karate hai // 20 / / aise ghor3e abhilaSita phala denevAle hote hai, jinake zArIrika aGgopAGga (pera cha pITha-Adi) na hIna haiM aura na adhika hai| jo samasta U~cAI, paudhAI va vizAlatA se samAna va suDaula vibhakta haiM evaM jinakI zArIrika racanA samucita thA hada aura niSika ( ghanI)? aura jo sUryamaNDala va candramaNDala-Adi aneka prakAra kI patiyoM meM zikSita kiye gaye // 206 // jisa pajA ke pAsa eka bhI ukladANa-yukta prazaMsanIya thor3A hotA hai, usake karakamaloM para vijayalakSmI rahatI hai| usake rAjya meM meghoM se alavRSTi samaya para hotI hai aura usakI prajA ke dharma (ahiMsA va paropakAra-Adi), bharya (dhana-dhAnyAdi) evaM kAma ( puSpamAlA pa sI-sukha evaM paMcendriya ke sukha) ina tInoM puruSArthoM kI utpatti hotI hai // 207|| jisa rAjA ke pAsa prazasta ghor3e hote haiM, yaha pRthivI aisI bInsarIkhI usake barA meM hojAtI hai, udayAcala aura astAcala hI jisake kuca (stana) kalaza , samudra hI jisake nitamba hai aura gAva sindhu nadiyA~ ho jisakI donoM bhujAe~ haiM evaM rAjadhAnI hI jisakA mukha hai" / / 20 / / isaprakAra ukta 'karikalAbha' aura 'kAjivinodamakaranda' nAmake stutipAThakoM dvArA kahIM huI vivAsiyoM (vijJApana) zravaNa kara maiMne parne apane zarIra para dhAraNa kI huI aisI vastrAbhUSaNa-Avi bastue~ pradAna kI, jo ki mere zArIrika pAMcoM bhako ( kamara, usake Upara kA bhAga (pakSa sthala), donoM hAtha aura mastaka) para dhAraNa kiye hue pastrAbhUSaNoM se bhI vizeSa utkRSTa ( bahumUlya ) thiiN| tatpazcAt rezamI dupaTTe ke prAnta-bhAga se apanA mukha AcchAdita kiye hue aura "sikhAyA 1. upamAlaGkAra / 2. rUpakAlaMkAra / 3. samusayAladAra / 4, smuccyaaldvaar| 5. rUpakAlAhAra /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka campUkAvye sati sAma prAsAdasaMpAdanaM pratimAnivezanaM ca yugapatkuta iti badhA--yathA samAvazvidArakarmaNaH pabandhotsavaH, kRtapaTTabandhotsavasya vA dArakarma, satyanuguNamAyukte hAne dArakarma pathampotsavaM ca saha samAcaredityatra bIcArayoriva na karipUrvAparakamaniyamaH / phohastinIphalapuSpayoriva sahamAne yA na virodhaH ko'pi samasti / tataH sUktAmubhayotsavakhAnavizuddhiH / tathAhi-- sukavikAvyakayAvinodadohadamAgha mAghastAvadayaM mAsaH sapatnasaMtAna saraH zoSace zuciH pakSaH, dubaravairikula kAminIvaibhanpadIkSAguro gurkhAraH, anavarata basu vizrANanasaM tarSitasamavAsithe tithiH pacamI, praNasabhUpAkhAGganAzRGgAranAmakA jyotiSI vidvAna hai pradhAna jisameM aise jyotiSavettA vidvanmaNDala ne Akara mujha se nimnaprakAra nivedana karate hue kahA ki he rAjan! Apake vivAhotsava aura rAjyapaTTAbhiSeka kA utsava - samaya nikaTavartI hai / he rAjana! devamandira banavAkara mUrti sthApita karanI cAhie ? athavA mUrti sthApita karake devamandira banavAnA cAhie ? jisaprakAra zakti (vizeSa dhana Adi kI yogyatA ) hone para ukta donoM zubha kAryoM (mandira nirmANa va mUrti-sthApana ) kA eka sAtha karanA yukti-saMgata hai usIprakAra jisakA vivAhasaMskAra kiyA gayA hai aise rAjA kA rAjyapaTTAbhiSeka saMbaMdhI utsava karanA cAhie ? athavA jisakA rAjyapaTTAbhiSeka saMbaMdhI utsava kiyA jAcukA hai aise rAjA kA vivAhotsava karanA cAhie ? yahA~para bhI yahI nyAya ( ucita ) hai ki yadi donoM mahotsavoM kA lagna' ( zubha muhUrta, athavA rAziyoM kA udaya ) anukUla (zreSTha) hai to vivAhotsava aura rAjyapaTTAbhiSeka saMbaMdhI utsava ina donoM ko eka sAtha karanA yuktisaMgata hai / he rAjan ! jisaprakAra bIja aura akura ina donoM meM pahile aura pIche hone kA krama-niyama pAyA jAtA hai / arthAt - pahile bIja hotA hai aura pazcAt akura hotA hai / vivAhotsava aura rAjyapaTTAbhiSeka saMbaMdhI utsava ina donoM meM pahile aura pIche hone kA koI krama-niyama nahIM hotA / arthAt-lagna anukUla honepara donoM ekasAtha hosakate haiM evaM jisaprakAra kUSmAraDI ( vRtavizeSa) ke puSpa aura phaloM ke ekasAtha utpanna hone meM virodha pAyA jAtA hai / arthAtjisaprakAra kUSmANDa Adi vRkSoM meM pahile puSpa hote haiM pazcAt phala hote haiM, donoM puSpa va phaloM kI utpati biruddha hone ke kAraNa ekasAtha nahIM hosakatI usaprakAra he rAjan ! yahA~para vivAhotsava aura rAjyapaTTAbhiSeka saMbaMdhI utsava ina donoM ko ekasAtha hone meM kisIprakAra kA virodha nahIM pAyA jAtA / arthAt anukUla usa prakAra (zuddha bhuhUrda) meM ye donoM kArya eka sAtha kiye jAsakate haiN| isalie Apa vivAhotsava aura rAjyapaTTAbhiSeka-utsava ina donoM utsavoM kI lagna-vizuddhi ( muhUrta-vizuddhi) nimnaprakAra sunie 150 athAnantara ukta jyotiSajJa vidvanmaNdala yazodhara mahArAja se donoM utsava ( vivAhotsava va rAjyapaTTAbhiSeka saMbaMdhI utsava ) kA zuddha muhUrta nimnaprakAra nivedana karatA hai (mAdhava) sadRza acche kaviyoM kI kAvyakathA kI krIr3A manoratha rakhanevAle he rAjan ! anukrama se isa samaya mAgha kA mahInA hai| zatru-samUha rUpI khAlAva ko nirjala karane meM zuci ( ASAr3ha mAsa ) sarIkhe he rAjan ! isa samaya zuci ( zuklapakSa ) hai / duHkha se jItane ke lie azakya ( mahApratApI ) zatru samUha kI kamanIya kAminiyoM ke vaidhavya ( vidhavA honA ) vrata ke prahaNa karane meM guru kA kArya karanevAle he rAjan ! Aja guru ( bRhaspativAra) nAma kA zubha dina hai / nirantara suvarNa va ratnAdi dhana ko dAna dRSTi dvArA samasta atithiyoM ( dAnapAtroM ) ko acchI taraha santuSTa karanevAle he rAjan ! Aja yI tithi hai| 1. 'rAzInAmudayo rUmam' iti vacanAt saM0 TI0 0 317 se saMkalita - sampAdaka
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ kat. dvitIya bhAbhAsaH samAgamAbharapadAmottara uttarAnakSatram, pracaNDadordaparabhaNDanakAdiyAnavayamanasaMpAditajagatprayohaka varSako yogA; bhAvArtha-jyotiSa-zAsa' meM pratipadA se lekara kramazaH nandA, bhadrA, jayA, ritA aura pUrNA ye tithiyoM kI saMjJAe~ hai / arthAt-kRSNa pakSa va zuklapakSa kI pratipadA ( ekama), SaSThI (Tha) aura ekAdazI myArasa ) ina tIna vithiyoM kI 'nandA' saMjhA aura dvitIyA, saptamI aura dvAdazI (pArasa ) kI 'bhadrA saMkSA hai evaM tRtIyA, aSTamI aura trayodazI (terasa) kI 'jayA' saMzA aura caturthI, navamI va caturdazI ko 'rikA' vidhi kahate hai evaM paMcamI, dazamI aura amAvasyA athavA pUrNimA kI 'pUrNa' saMzA hai| isIprakAra sikhiyoga (zubha kArya meM zubha denepAlI) tithiyA~ bhI nimnaprakAra bAra ke anuphama se kahI gaI hai| arthAtazukravAra ko nandA, budhavAra ko bhadrA, zanivAra ko riktA, maMgalavAra ko jayA aura bRhaspativAra ko pUrNA sahaka tithie~ siddhiyoga-zubhakArya meM zubha dAyaka-kahI gaI haiN| niSkarSa-ukta nirUpaNa se 'pUrNAsiddhiyoga' sUcita kiyA gayA hai| . pUrA rAkSAmoM kI soca abhiniyoM se alAbhUSaNoM se vibhUSita karane meM aura unheM abhayadAna dene meM uttara (zreSTha) he rAjan ! Aja uttarA ( 'uttarAbhAdrapada' ) nAma kA nakSatra hai| bhASArtha-jyotiSazAstra ke vidhAnoM ne kahA hai ki kamanIya kanyA ke sAtha pANigrahaNa karane meM vedharahita mRgaziya, maghA, svAti, tInoM usarA ( khasarA phAlgunI, uttarASAr3hA aura uttarA bhAdrapadA), mUla, anurAdhA, hasta, rekhavI aura rohiNI ye nakSatra zubha-sUcaka hai| niSkarSa-prata pramANa se pUrNa vidhi kA siddhiyoga Sa 'uttarAbhAdrapada nakSatra hone ke phalasvarUpa Aja kA muhUrta vizeSa mahatvapUrNa ( vivAha va rAjyapaTTopayogI ) va prastuta ponoM mahotsavoM kI nirvighna pUrNa siddhi prakaTa kara rahA hai| aise zavarUpI caityoM kA, jo ki zaktizAlI bhujadaNDoM dvArA kiye jAnevAle yuddha kI khujalIvAle hai, vamana ( bhA) karane se tIna loka ko harSaNa (Anandita ) karanevAle aise he rAjan ! Aja 'darpaNa' nAma kA caudahavA~ zubha yoga hai| bhAvArtha-jyautiSavidyA-vizAradoM ne viSkambha, prIti, AyuSmAna, saubhAgya, sobhana, atigaNDa, sukarmA, dhRti, zUla, gaha, vRddhi, dhruva, vyAghAva, 'harSeNa' pakA, sisi, vyatIpAna, varIyAn, parigha, ziva, siddhi, sAdhya, zubha, zukla, brahmA, aindra aura vaidhRti, isaprakAra 27 yoga mmane haiM, unameM se 'harSaNa' yoga 14 vA~ hai, jo ki prastuta vivAhotsaSa va rAjyapaTTAbhiSeka utsava meM vizeSa zubhasUcaka hai| niSkarSa-yoga' apane nAmAnusAra phaladAyaka hote haiM, ataH 'harSaNa nAmakA cauvahA~ thoga Apako donoM utsavoM meM vizeSa harSa-prAnanda-pradAna kregaa| kSatriya rAjaputroM kI aisI caritra1.tathA cotsAmpa davakahalAyaka-nandA bhaTTA jayA ritA pUrNA ca tithayaH kramAt / pArazrayaM samAvarya gaNayet pratipanmukhAH // 1 // zuke nandA purve bharA zanI rikA kunai jayA / gurau pUrNa tithizaiyA siddhiyogAH zubhe zubhAH // 2 // 2. tathA coktam-kanyAvivAhe miSedho madhAsvAtyuttarAmaye 1 mUlAnurAdhAhasteSu reSataurohiNIbhUge // 1 // saM0 TI0 pR. 318 se saMkalita-sampAdaka 3-tapAcokam-yogAH saptaviMzatirbhavanti / te ke 'viSkambhaH prItirAyuSmAn saubhAgyaH zomanastathA / atigaNDaH sukarmA ca mRtiH zUlaM tathaiva ca // 1 // gaNDo ghadhidhuvaceva myAghAto hrssnnstthaa| bara: siddhiya'tIpAto varIyAna parivaH zivaH // 2 // sidiH sAdhyaH zubhaH zulo brahmA aindrogya vaidhRtiH, // 3 // saMskRta TIkA pRSTha 358 se saMgRhIta-sampAdaka --sapA dhoktam-'saptaviMzasti yogAste svanAmaphaladAyakAH, // 1 // hogacaka se saMkalita-sampAdaka
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakapampUkAvye soyAbImArikSatripacarikIrtanadhAprathama prathama karaNam, nijapratApaguNagAyanIkRtAmasamidhuna midhunodayaH samayA, sokocamotsavayam pamna ekAiyo samasya, zrIsarasvatIprasAdhitapUrvapANigraha prahagaNaH sarvo'pi satamAramavAdAdezAaktUmyopAvasya, kahANaparamparAsampala pamna namAnuna mAnuSo hAnAMzakaraca, azeSavizvabharezvazatisApitamotsavadivasa sitArAtArevarAvasthAraca prakArma prazassAH, vizeSeNa tu guruvara mahAdevyA, devasya pAvitpamatam / tadusita devAH' iti majana kI vArtA meM, jisameM unakI zUratA, dhIratA, udAratA aura zakti-Adi prazasta guNa pAye jAte hai, prayama (pradhAna ) aise he rAjan ! Aja 'vaSa' nAmakA prathama karaNa hai| bhAvArtha-jyotiSazAstra ke prAcAryoM ne aba, bAlaya, kaulaSa, taittila, gara, vaNija, viSTi, zakuni, patuSpAda, nAga, va kiMstughna karaNa, isaprakAra 11 karaNa mAne hai| unameM se zurU se lekara sAta karaNa-nAva se lekara piSTikaraNaparyanta-cala badalaneSAle) hai aura anta ke cAra (zakuni, catuSpAda, nAga 4 kiMstuna) sthira-acala ( pratiniyata tithi meM honevAle aura na badalane vAle) hote hai| havAharaNArya-kRSNapakSa kI caturdazI ke dina antya dala meM 'zakuni' karaNa hotA hai, amAvasyA ke pahale dala meM catuSpAda aura pichale dala meM nAgakaraNa hotA hai, zuklapakSa kI pratipadA ke prathama pakSa meM kissuna' karaNa hotA hai| ataH ye cAra karaNa sthira-acala-kahe jAte haiN| prakaraNa meM zuklapakSa ke karaNa koSTaka se, jo ki choDAcakra pR. 12 meM ullikhita hai, vidita hotA hai ki zupAkI panAmI tithi meM dina meM vaSa (prathama) aura rAtri meM bAlaya ( dUsarA) karaNa hai| niSkarSa-he rAjam ! Aja prathamakaraNa muhUrta-zuddhi meM vizeSa mahatvapUrNa (zubha-sRSaka ) hai devI va devatA-yugaloM ko apane pratApaguNa kA gAna karane meM tatpara karanevAle he deva! prastuta samaya mithuna hAmodaya se suzobhita hai| samasta lokoM ke netroM ko candra-sarIkhe Anandita karanevAle he rAjAdhirAja! isa samaya mithunalagna ke gyAraha meM candra kA pakSya hai| lakSmI aura sarasvatI ke sAtha sabase prathama vivAha kiye hue he svAmin ! isasamaya mithunalama ke sAtaveM, mAThaveM aura bAda meM sthAna meM koI bhI azubha praha nahIM hai| kalyANa-zubha) zreNIrUpa sampatti se paripUrNa hone ke kAraNa divya (svargIya) mAnavatA ko prApta hue he narendra ! Aja vRSasama kA mithunAMza lipada hone ke phalasvarUpa mAnuSa hone se zubhasUcaka hai| samasta pRthivImaNDala ke rAjAoM se vizeSatApUrNa janma va utsavadivasa-zAlI he deva.! pravAsa, naSTa, hAsya, rati, krIDita, saptamukta, phara, kampita va susthita inake madhya meM divasAvasthA vizeSa prazasta hai evaM tArASasthA bhI prazasta hai| bhAvArtha-chaha vArAeM zubha hotI hai| arthAt-janmatArA, dUsarI, chaThI, cauthI, AThamI aura nepamI vArA ye chaha tArAe~ zubha hotI hai aura tIsarI, pA~cavI aura sAtI sArA azubha hotI hai, jisa nakSatra meM janma hotA hai, vahA~ se lekara tArA kI gaNanA kI jAtI hai| ataH he rAjan ! sArA bhI prazasta hai .evaM candra kI avasthA (prathama) bhI prazasta hai / he deva ! vizeSarUpa se amRtamatI mahAdevI kA 1-tathA cokam-'pravAsanAmayamRtaMjayAralyA hAsyA ratikoDitasaptamakA karAyA kampitamasthitAya / ' teSu madhye divasrAvasthA atizayena prazastA vartate / 2 sadukA anmatArA dvitIyA ca pachI caina caturSikA 1 adhmau navamI vaiva Sad tArAca zubhASahAH // 1 // " etApatA vRtathA, pavarmA saptamI ca tArA bhayabhA ityarthaH / pasmin nakSatre anma bhavasi sarabhAdagaNyate / saMskRta ThIkA pRSTha 119 se saMgRhIta-sampAdaka
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAvAsaH viniveditasavidhatarolsavasamayaH smupasRtya vilAsinIjanajanyamAnamAlAlApaM samabhiSekamaNDapamamarAThayamiva sarasnarakhatakArsasvarakalazam, Izvarasyazuramiba vividhauSadhisamAtham, apAramiva samudgApAmAsubhagam, Ahe nivAsamiva prasAdhitasisAtapasvasAmarasiMhAsanam, ambujAsanazayamiva pusakurAlaMkRtamadhyama, evamapareSyapi teSu tevabhilaSitepu vastaSu karupamAmamiva paripUritakAmam , manvAgatakuladevatopakaNThaparikalpitasakalakuladhanAyudham, AmalokApanIyamAnamAmavasapAdham, __ palpAkonmusamukazuktieTormuktAphalaiH sphArikha yatsamApravisTakambalakhairaplAsitaM vidrumaiH / pavArApaNanAmipamarajorAjIbhirApiJjara takSmIramaNItribhoTa jaladhe pAyostu te prItaye // 2018 guruvala hai aura ApakA Avitya ( sUrya) bala hai, ataH he rAjan ! Apa viSAdIkSA va rAjyAbhiSeka mahotsava-sambandhI aise abhiSeka maNDapa meM, prApta hokara zobhAyamAna hoie / ___tatpazcAt-utaprakAra se jyotirvit vinmaNDalI dvArA prastuTha donoM utsavoM kI lapazuddhi nivedana karane ke anantara-maiM (yazodhara ) usa aise vivAhotsava ya rAjyAbhiSeka mahotsava-maNDapa meM prAsa huA, jisameM kamanIya kAminiyoM dvArA mAGgalika gAna-dhvani kI jArahI thI / vaha ( abhiSeka-maMDapa) cA~dI ke aura ratnajaDita suvarNamayI pUrNa kalazoM se usaprakAra alaMkRta horahA thA jisaprakAra sumeru parvata ratnamayI pasuvarNamayI kamoM se alakata hotA hai| usameM nAnA mA~ti kI auSadhiyA~ usaprakAra vartamAna thI jisaprakAra himAlaya parvata meM nAnA prakAra kI pauSadhiyA~ vartamAna rahatI hai| vaha abhiSeka maNDapa samudra meM jAnevAlI gamA-mAdi nadiyoM kI jalarAzi se aisA vizeSa ramaNIka pratIta hotA thA jisaprakAra samadra apanI ora AnevAlI ( praviSTa honevAlI ) -Adi nadiyoM ke alapravAha se manojJa pratIta hotA hai| yaha tacchatroM, pamaroM va siMhAsana se usaprakAra ghibhUSita thA jisaprakAra tIrthakara sarpajJa bhagavAna kA samavasaraNa zvatakhatroM, camaroM va siMhAsana se vibhUSita hotA hai| usakA madhyabhAga kuzAMkuroM se usaprakAra alaMkRta horahA thA jisaprakAra brahmA ke hasta phA madhyabhAga kuzAMkuroM se alaMkRta hotA hai| isIprakAra bAha una-una jagaprasiddha, abhilaSita va mAGgalika vastuoM se usaprakAra logoM ke manoratha pUrNa karatA thA jisaprakAra svargaloka abhilaSita va mAGgalika prastuoM se devatAoM ke manoratha pUrNa karatA hai| jahA~para baiza-paramparA kI kuladevatA (ambikA ) ke sabhIpa pUrva puruSoM dvArA upArjita kI huI dhanarAzi ya zatrazreNI sthApita kI gaI thI aura jisameM manuSyoM kI saMkIrNatA (bhI) hitaiSI kuTumbI-vargoM dvArA dUra kI jArahI thii| tatpazcAt -jalalibilAsa nAmaka sAlika (stutipAThaka) se nimnaprakAra vivAha-dIkSAbhiSeka va rAjyAbhiSeka sambandhI mAGgalika kavitAoM ko zravaNa karatA huA maiM gRhasthAzrama ( vivAha-saMskAra ) saMbaMdhI dIkSAbhiSeka va rAjyAbhiSeka ke maGgala mAna se abhiSikta huaa| lakSmIlapa ramaNI ke sAtha phrIr3A karanevAle he rAjan ! yaha jagaprasiddha aisA samudra jala, Apako vizeSa Anandita ( ullAsita ) kare, jo aise moktikoM ( motI-zreNiyoM ) se pracurIkRta (mahAna) hai, jinhoMne pAkonmukhatA-vaza (pake hue hojAne ke kAraNa) apanA (AdhArabhUta) zucipaTala (sIpoM kA samUha) chor3a diyA hai| jo aise samudra-saMbaMdhI pravAla (mUMgA) maNiyoM se zobhAyamAna horahA hai, jinameM tatkAla kanvaladala ( aMkura-samUha ) utpanna hue hai evaM jo zrIkRSNa kI nAbhi se saspama hue kamala kI parAga-samUha se cAroM tarapha yA kucha pItavarNazAlI horahA hai| / / 206 / /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ zalilAmapUtravye panAmpasamAtyaH purakarI lpAmaH kaustumo vakSmIrasAsA gaNaraca sumayA sAdhu ghubhAnA sune / kAgo bhavanoekamaricarita rAseSyamAna panastabalAvarapAri mabanavidhau bhUpAta bhapakSe // 10 // majAlalokamunimAnasakasamamANo kArya moti sahadeva kRtAbhiSekan / prAyazivAzramasApasAno sevyaM ca yattatra sakSama mude'mA gAie // 11 // pAnImAAminAsato madhavAvidhAtubamA sevyante prativAsA sugAvAH puNyapAnApamAH samante zazimaulinA zirasA svamma banAyeva pAstA ra svamAla santu mahato bhAgIrapIsamavAH // 21 // yamunAnamAgodA candrabhAgAsarasvatI / sarayUsindhuzoNolyai saudevo'bhiSicyatAm // 213 // iti ulonivilAsA tAlibAgmadhvanAvasaravRttAnyAyin , uhokhAlakanIpimivicalitApADolpalabheNibhiH prakSubhyaracayAkamithumainyAlolanAbhIhavaiH / bArasImivahaH satUryanina yAsAmipekotsavaH kArma skAritakAzidevAputinaiH sindhuprAIriva // 14 // vaha prasiddha kSIrasAgara kA aisA jala, jisameM se candramA, airAvata hAthI. kalpavRkSa, kaustubhamaNi. lakSmI. rambhA, tilottamA, urvazI aura menakA-bAdi svarga kI capsarA-samUha vijanoM ke pramudita karane ke hetu asUtra ke sAtha-sAtha utpana huA thA evaM jo manuSya loka kA upakAra karanebane meghoM dvArA bhAsvAdana kiyA gayA hai, isa mAGgalika khAnavidhi meM dhApakA kalyANakAraka hove / bhAvArtha-mahAkavi kAlidAsa' ne bhI kSIrasAgara sambandhI jalapUra ke viSaya meM lalita kAvya-racanA-dvAsa prastuta viSaya kA nirUpaNa kiyA hai / / 210 / / yaha prasiddha aisA gaGgA-jala Apake hanimitta hove, jo eka bAra bhI sAna vidhi meM prayukta kiyA huA svarga ke marIci va atri-Adi RSiyoM ke mAnasika pApasamUha kSINa ( naSTa ) karatA hai evaM jo himAlaya kI zikhara para sthita hue upastriyoM ke snAna gha pAnAdi ke yogya hai // 211 // vaha aisA bhAgIrathI-(gaMgagA) utpanna jala-pUra, Apake kAna-nimitta hove| jo gaMgA ke vaTavartI Amamau meM nivAsa karanevAle muni-samUha va devatA gaNoM dvArA pratidina sevana kiyA jAtA hai va sandhyA vandana-vidhi meM udrika ( samartha ) hai / jo puNyarUpa kraya (kharIdane yogya ) vastu kA mArga (vAjAra kI dukAna ) sarIkhA hai| arthAna-jisaprakAra hamArga se Rya vastu kharIdI jAtI hai esIprakAra jisa gaMgA-jala se puNyarUpa kraya vastu kharIdI jAtI hai aura jo aisA pratIta ho rahA hai mAnoM-Apake sAnimitta hI zrImahAdeva ne jise apane mastaka para sthApita kiyA hai / / 212 // yamunA, narmavA, godA, candrabhAgA, sarasvatI, sarayU, sindhu maura. zoNa ( tAlAva-vizeSa) ina nadiyoM pa vAlApa se utpanna hue jalapUra dvArA zrIyazodhara mahArAja mAna karAe jAveM // 213 // ___ isaprakAra merA vivAhadIkSAbhiSeka va rAjyAbhiSeka kA satsaba aisI ghezyA-zreNiyoM dvArA aneka vAdina dhvanipUrvaka sampanna huA, jo vizeSa caJcala kezapAzarUpI taraGgoM se jyApta thiiN| jinake netraprAntarUpI kamala-samUha cancalatA athavA nAnAprakAra kI ceSTAoM se zobhAyamAna the| jinake kuca (stana) rUpI cakravAka ( cakavA-cavI ) yugala kampita ho rahe the| jinake nAbhirUpI viyara vizeSa 'cAndrabhAgA' / kh.| .. sapA dhoktaM kAlivAsena mahAkavinA'lakSmIkastubhazArijAtakamurAdhanvantarizcanyamA gAvaH kAmavudhAH surezvaragaMzI rmmaadidevaahnaaH| azvaH saptamasaH supA haridhanuH zaMkho viSaM cAmbudhe ratnAnIti caturdaza pratidina kurvantu vo maMgalam // 1 // . 2. samuccayAlaMkAra / 3. atizayAlaMkAra / 4. utprekSAlaMkAra / 5. samuccayAdhara /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AdhAsaH punA sArasvatasarga iva dhRtadhavAlmAlyavilepanAcAraH, samArakSaNadakSAgaramasAraH, samAzritya *mArjanIyaM dezamAcaritopAnaH, kuzapUlapAnIyaparikariyasasakakopakaraNaprokSaNaH, paryupAsyAsutovaladvitIyaH pRSadAjyenAmikSayA / samedhitamahasaM draviNodazamanekavizvavastuvyasvahastairnivartitamaja nakarmabhiryAyajUphalonita vAtRkamantrAzIvAividhibhiryadhAvidhAnam. 'aho lakSmInivAsamaya, vilAsinIvinodacandrodaya, zrImatIpasizrIvarmanupamandanAmRtamazImahAdeSIpura:samAmimahAmaNDalezvarapasivarAbhiH zatananda haya atibhiH, sANDabodhAnadeza itha mAmiH, samuvIyodakAbhoga iva velAnadImiH, prathamatIkarAvadhArasamaya ina rakSavRSTimiH, niviparyata va nakSatrapaktibhiH, pArvaNenduriva kalAmiH, sarovakAza iva kamasinomiH, mAdhava iva banalakSmImiH samam cahala the aura jinhoMne kamara ke aprabhAgarUpI vAlukAmaya pradeza vizeSa rUpa se U~ce kiye the ; isaliye jo usaprakAra zobhAyamAna horahI thI jisaprakAra nadI-pravAha ukta guNoM se zobhAyamAna hote haiN| arthAt-jisaprakAra nadI-pravAha pazcana taraGga-zAlI, hilanevAle kamala-samUha se vyApta, cakavA-cakavI yugala ke saMvAra se suzobhita, cazcala madhyabhAgoM se yukta aura U~ce bAlukAmaya pradezoM se alata hote haiM' / / 214 // donoM oNbhaSaka-utsavoM ke pazcAta --ujvala paTTadukUla ( rezamI zubhra dupaTTA), puSpamAlAoM, kastUrI va candana-Adi sugandhi dravya-lepoM va AbhUSaNoM se alakata huzrA maiM usaprakAra zobhAyamAna ho rahA thA jisaprakAra sarasvatI-sRSTi zubha vala, puSpa-mAlAnoM va candanAdi sugandhita dravyoM ke lepa aura AbhUSaNoM se alaGkata huI zobhAyamAna hotI hai| cAroM tarapha se rakSA karane meM samartha zaktizAlI senAvAne maiMne hastA-pAdaprakSAlana-yogya sthAna para Akara Acamana-(kuralA ) vidhi kii| vatpazcAt-maiMne hAbha se paSitra jala dvArA samasta pUjanAdi ke upakaraNa pAtroM kI prokSaNa ( abhiSecana ) Sidhi kI aura yajvA ( purohita). se sahita hue maiMne dadhi-mizrita ghRta se badadhimizrita avicchinna dugdha-dhArAoM se ghRta dvArA prajvAlita ko gaI. agni kI, aise aneka ivana karanevAle logoM ke sAtha, jinake karakamaloM para nAnAprakAra kI mAGgalika vastue~ ( nAriyala, khajUra va kelA-Adi ) vidyamAna thIM, jinhoMne agrihotra ( havana ) vidhi sampanna kI thI aura jinhoMne ghAyuvaka puNya mantroM dvArA [vara-vadhU ko ] AzIrvAda diyA thA, pUjA kii| arthAt-vivAihoma kiyaa| tatpazcAt 'manojakuara nAma ke aise stutipAThaka se, jo ki merI ba merI priyA amRtamati mahAdevI ke guNagAna kara rahA yA, nimnaprakAra gadya-pavarUpa pacana aSaNa karatA huA maiM vivAha-dIjJApUrvaka gRhasthAzrama meM praviSTa hudhA aura rAjyamukuTa se alaGkRta huaa| 'lakSmI ke nivAsabhUta hRdayayukta va kamanIya kAminiyoM kI krIr3A-hetu candrodaya-sarIkhe he yazodhara mahArAja! Apa aisI mahAmaNDalezvara rAjAoM kI kanyAoM ke sAtha, jinameM zrImatI nAmakI paTTarAnI ke pati zrIvarmA rAjA kI putrI amRtamati mahAdevI pradhAna hai, usaprakAra prItimAna hoveM jisaprakAra brahmA yedika pANiyoM se, svargaloka kA udyAna-pradeza kalpayalliyoM se, samudra-saMbaMdhI jakharAzi kA vistAra samudra-samIpavartI yA taTavartI nadiyoM se protimAna hotA hai evaM jisamakAra RSabhadeva tIrthakara kA janmakalyANaka mahotsava ratnavRSTi se aura sumeruparvata naitrapaktiyoM se, pUrNimAsI kA candra kalAoM se ya jisaprakAra vAlAva-pradeza kamaliniyoM se evaM jisaprakAra vaisAkhamAsa yA Sasanta vana kI puSpa-phalAdirUpa lakSmI se prItimAna yA zobhAyamAna hotA hai| * 'bhAjalIya (hastapAdaprakSAlanocita sthAnaM ) 10, kha0, g0,| 1. rUpaka va upmaalaahaar|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastinakacampUchAnye lakSmIriya svamapi mAdhava para sAkSAdeza zacI surapatistvamapi pratItaH / AmAsyate taviha kiM bhavaborivAnI prItiH paraM rakhimanomAyorikhAstu // 21 // eSA himAMzumaNinirmitayehapahissvaM pUracitAvaraca sAkSAt / evaM na bet kayamiyaM sara saMgameja pratyaGgamirgatakA musamuskAsi // 11 // svaM candrarucirA satya kamalalocanA / svapAmyayA rahA bholkulamakhitekSaNA // 21 // ukkA ki ma kiMciyumiyaM nAloritAloko samyA vihivAmamA ca vidyazazvAsolna ptthe| naulApavidhau sakopAdA gamtuM punaryAzyati prIvi kasma tathApi mo bisanu bAlA ma saMgame // 21 // kiMcikekaravIkSitaM kimapi ca bhUbhAlIlAvita kiMcinmammanabhASita kimapi pa raSAbhilASehisam / ithaM mugdhatayA bahilisitaM vadhyA nave saMgame cicaspena manobhuvA balavatA nIhI khalatvaM kRtam // 19 // he rAjan ! yaha 'amRtamati' mahAdevI lakSmI hai aura Apa bhI sAkSAt zrInArAyaNa hI haiN| yaha indrANI hai aura Apa sAkSAn vikhyAta indra hI haiN| ataH Apa donoM ko isa prasaGga meM kyA AzIrvAda viyA jAya ? mere dvArA kevala yahI AzA kI jAtI hai ki Apa donoM dampati kA aisA utkRSTa Dema ho jaisA rati aura kAmadeva meM hotA hai / / 215 / / he pajana ! isa amRtamatI mahAdevI kA uttama zarIra candramanta maNiyoM se nirmita huA hai aura ApakA sundara zarIra candra-cUrNa se racA gayA hai| he deva ! yadi aisA nahIM hai to yaha sundara zarIravAlI amRtamati mahAdevI Apake saMgama se samasta aMgoM se prakaTa hue baloM ( sveda-jala ) se vyApta huI kisaprakAra zobhAyamAna ho sakatI hai? // 21 // he rAjan ! Apa candra ke samAna kAntizAlI haiM aura yaha devI nizcaya se kamala ke samAna sundara netroMvAlI hai, dhanyathAyadi aisA nahIM hai to Apake dvArA darzana kI huI yaha saMkRSisa netroMvAlI kyoM hojAtI hai? ___bhAvArtha-jisaprakAra candrodaya se kamala saMkucita hojAte haiM usIprakAra isake netrakamala bhI candrajaise Apake saMsarga se saMkucita hojAte haiM, ataH nissandeha bApa candra ho aura isa mahAdevI ke netra kamala sarIkhe manoka hai / / 217 // he rAjan ! yaha mahAdevI Apake dvArA vArtAlApa kI huI lAza kucha bhI uccara nahIM devI / Apake dvArA nirokSita ( premapUrvaka dekhI ) huI yaha aApakI ora nahIM dekhatI aura rativilAsa ke avasara para palaMga para prApta huI yaha parAdhIna zvAsocchavAsoM kI vyAptipUrvaka kampita hotI hai evaM Apake dvArA ha~sI-majAka kiye jAne para kupita citta hotI huI vahA~ se bhAganA cAhatI hai| tathApi prathama misana ke avasara para pAlA (nava vadhU ) kisa puruSa ke hRdaya meM prema vistArita nahIM karatI? arthAt-sabhI ke hRdaya meM prema vistArita karatI hai| // 28 // naI bahU ke sAtha prathama milana ke avasara para usakI mugdhavA ( komalatA ) Saza nimraprakAra vAma vilAsa ( zrRMgArarasa-pUrNa hAva-bhASa-zrAdi ceSTAe~ ) hotA hai| udAharaNArtha-usakI citavana kucha thor3I kaTAkSa-lolA-yukta va bhrukuTiyoM ( bhoMhoM ) kI upakSepa zobhA se sahita hotI hai aura usakI vANI lajjAvaza kucha aspaSTa hotI hai tathA yeSTA [apane priyatama kare ] premapUrvaka AliGgana karane kI aisI icchA-yukta hotI hai, jo ki vacanoM dvArA nirUpaNa karane ke lie azakya hai| isI avasara para manameM sthita hue prauDhavara ( vizeSa zaktizAlI ) kAmadeSa dvArA kucha samaya taka kaTi (kamara) varuvandhana kI duSTatA racI gii| arthAt kaTibandhana-bala kucha samaya taka armalA (vedA) sarIkhA hokara rativilAsa mukha meM bAdhA-janaka huA // 216 / / 1'divA ' 1 anumAnAlaMkAra / 2 anumAnAlaMkAra / 3 arthAntaranyAsAlaGkAra / 4. upamAlahAra /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AzvAsaH divase choDIjAvartase bhavanadhanavikAse manyamAkhApahAse / ziviramaNa tava svAt sphAra mAGgAraSTAsye sarabhasammakA kAmaDI rahasye // 220 // iThi mAmatamacimahAdeva ca pratipaDato manojakuJjarAdvandino vacAMsi niramapana, kila sAI saMjagme saMpAdivAzramadIkSAbhiSekaraca karamapurodhasAM vadanu dakSiNavRttibhirinivaiH / dharAnasvinaiH vipulairdhvanibhizca jayAvahaiH // 221 // 3 samAnanditamatividhAyAtmanastacaritratayasya ca pabandhotpravamiti manekaviddivamAyupacarya rAjyalakSmI cikAni saMbhAvya ca / 1887 apaharita puSpamayakamAvayodhanAddeva | adharitasakalamahIdharamarabhAti vaDApatramimekam // 223 // dvArisa sthitaH / ArohatAM kSitIzAnAM siMhaH siMhAsanaM nRpaH // 223 // pRthivInAtha ! ekAnta sthAna meM naI bahU ke aise mukha para yApakI kAmakrIr3A utkaNThA ke sAtha vegapUrvaka ho, jisameM kezapAza kI sthiti rativilAsa ke kAraNa zithila ho rahI hai| jisameM kAma kIr3A ke avasara para karNapUra ( kAnoM ke AbhUSaNa ) caMcala horahe haiN| jisameM netroM ke ceSTita ( zRGgArarasa- pUrNa tirachI citavana- yadi vilAsa ) navIna haiM aura jisameM aspaSTa zabda-yukta hAsya vartamAna hai evaM jisameM pracuratara ( atyadhika ) zRGgArarasa kA nRtya horahA hai / / 220 // he mArivasa mahArAja ! tadanantara isvI, andha ( ghor3e ), agni aura purohita ke dakSiNa pArzvabhAga para saMcAra karane ke phalasvarUpa evaM karNAmRtaprAya sukhada, megha dhvani sarIkhIM nagAr3oM, zaloM va kokilAoM kI dhvaniyoM ke zravaNa dvArA tathA 'jaya ho', 'ciraJjIvI ho', 'Anandita hoo' va 'vRddhiMgata ho' ityAdi jayakArI zabdoM ke zravaNa se merA mana vizeSa AlhAdita huA / / 229 // tatpazcAt maiMne apanA aura hAthI-ghor3e kA tathA asamatI mahAdevI kA paTTamandhotsava sampanna ( pUrNa ) kiyA / tadanantara chatra va camara-dhyASi rAjyalakSmI cihna svIkAra karate hue maiMne bandIjanoM ( khutipAThakoM ) dvArA kahe hue nimraprakAra mAGgalika zloka zravaNa kiye- he rAjan ! yaha pratyakSIbhUta ApakA advitIya chatra, jo ki kuvalaya ( pRthivI maNDala aura candrapakSa meM candravikAsI kamajJa samUha ) ko avazodhana ( Anandita va praphullita ) karane ke phalasvarUpa candra ko tiraskRta karatA hai evaM kamalA ( rAjyalakSmI va sUryapakSa meM kamala samUha ) ko avabodhana ( vRddhiMgata va praphulita karane se sUrya ko jisa karatA hai| isI prakAra jisane samasta saddIvara (rAjA aura dvitIya pakSa meM parvata) aghaH sthApita ( tiraskRta) kiye hai| arthAt jisaprakAra candra va sUrya udayAcala ke zikhara para ArUr3ha hue anya parvatoM ko adhaH kRta karate haiM usIprakAra Apake chatra dvArA bhI samasta rAja-samUha adhaH sthApita ( siraskRta ) kiye jAte haiM / / 222 | aise yazodhara mahArAja, jo ki samasta rAjAoM meM siMha sarIkhe ( mahA pratApI ) haiM kyoMki jinhoMne zatrurUpI hAthiyoM kA mava dhUra-dUra kiyA hai aura samasta bhUbhruvoM ( rAjAoM aura dvitIya pakSa meM parvatoM ) ke mastakoM va zikharoM para adhiSThAna kiyA hai rAjasiMhAsana para ArUda hoveM // 223 // 1. atra zRGgArarasa: ( mArarasa-pradhAnaM payamidaM ) / 2. jAti alaMkAra / 3. rilaSTopamAlaMkAra | 4 hetUpamAlaMkAra /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ para stivakapampUcavye smAsismAnAbamA nibhirasano bhaajnaishvryv| banivalapabokAnaspampapramoSaH kSitikSmaNa samhAre pApastavAstu // 14 // viviyapAnidanAnirUpamaH / cAmaH sevyatAM devaH pIkatAmopadAsimiH // 22 // sa vAyam-kSmIvinodAsadAkaracandrahAsaH saMprAmakesinasinIvanasUhAsaH / viziSTadaityamamAmbaharAhAsaH kItispiAninavanodayamodahAsaH // 22 // mamme bhujAmanesmizAstrI vizti kRpaanne| smika sthiti kampita eca kampaM kuyogyathA nA karoti tasyAH // 22 // ekamahI saba komAdhi pApe pAntasalini guNe svapi saGgatA shrii|| dakhAnuvartini gare taba deva jAte mAtA na ke svAdaliparAmarekhAH // 218 // hai pRthivInAya ! Apake aise mastaka para, jo kastUri-tilaka se vibhUSita aura aSTamI-candrasamAna unmala tathA samudrarUpa mekhlA (karadhonI) cAlI pRthivI ke sthAna kA svAmI hone ke kAraNa zreSTha hai, aisA paTTabandha ( rAjamukuTa ) mastakAlaGkAra huA suzobhita hoce, jisane samasta lokoM ko bahuta se karor3oM varSa baka zrAnanda utpanna kiyA hai| // 224 / / prastuta yazodhara mahArAja ke Upara aise kamara Dore jAve, jo ki zatruoM ko utkaTatArUpI nighUma dIpaka jyAlAoM ko bujhAnevAlI vAyu se manohara hai evaM lasmI ke kaTAkSoM kA upahAsa karanevAle haiN| arthAt-jo lakSmI ke kaTAkSa-jaise zubhra haiM // 225 / / rAjan ! yaha ApakA aisA khaDga, jo ki lakSmI kI krIDArUpa kumuda (candra-vikAsI kamala) samUha ko vikasita-aphustita-karane ke lie candra-jyotsnA ke sadRza hai| arthAt--jisaprakAra candra-kiraNoM dvArA karava puSpasamAha praphullita hote haiM usIprakAra Apake khaGga se rAjyalakSmI kI kIr3ArUpa kumuda-vana vikasita va buddhiMgata hotA hai aura jo yuddha kI kIdArUpa kamaliniyoM ke vana ko praphullita karane ke hetu sUrya-teja hai| arthAtjisapara sUrya kI kiraNoM se kamalinI-samUha praphullita hotA hai usIprakAra Apake sUrya-saeza khaDase yuddha karane kohArUpa kAkhiniyoM kA samUha praphullita hotA hai evaM jo zatrurUpa dAnavoM ke mada kI mandatA (hInatA)ke pralaya (nAza) karane meM rudra kA aTTahAsa hai| arthAt-jisaprakAra rudra ke ahAsa se dAnavoM kA darpa ghara-cUra zejAtA hai usIprakAra aApake khaGga ke darzana-mAna se zatrurUpa dAnaSoM kA mada cUra-cUra hojAvA hai| isIprakAra jo Apako kIrtirUpI strI kA tIna loka meM prasAra hone ke kAraNa utpanna hue hara kA hAsya hI hai| // 226 / / he rAjan ! pratyakSa pratIta honevAle Apake aise isa khA (talavAra ) para, jo ki Apake bAhu-pradeza kA AbhUSaNa hai, aisA mAlUma par3atA hai mAno-tIna loka nivAsa karate haiN| bhanyavA-yadi aisA nahIM hai| arthAt yadi isa para tIna loka nivAsa nahIM karate to bhApakI bhujAoM para sviTa huyA yaha khA) tIna loka kI sthiti ( maryAdA) pAlana kyoM karatA hai? evaM kampita kiyA hamA yaha tIna loka ko kampita ( bhayabhIta ) kyoM karatA hai? // 224 ! he rAjan ! jaba pApa dhanuSa hasta para dhAraNa karate haiM tama yaha pRthivI Apake adhIna hojAtI hai aura jaba Apa dhanuSa kI DorI kAnoM taka socate haiM taba taramI ( rAjyavibhUti) kA Apase milana hojAtA hai| isIprakAra jaba bApa bANa ko basa (bIpane yogba zatru-yAdi) ke sanmukha prerita karate ho saba kauna se rAjA loga Apake sebaka nahI hote? api tu samasta rAja-samUha ApakA sevaka hojAtA hai // 228 / / 1. hetUemAlaMkAra / 2. rUpaka va upamAlaMkAra / 3. samakAlaMkAra / 4. bhamAnAsakAra / sodhinpaakaar|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAzvAsaH . mantripurohitamahAmAtyasenAdhipatisammaH pUrNapAtradAyanakaprasAdasaMpradAyaiH samastamanurAgarahotsarpalapramodotsarga vivAtiparijanasAmantavargamAcaritagajavAjinIrAjanA samarasakathAvarIyobhirvihitasarvasanahanapoSaNairanamyasAmAnyajanyAjita kIrtiprasAdhanapunaruktAsaMkAravidhibhiH sakalalokavidhIyamAnayazazcandanavantanainivAsakavacanicitAdayaSTibhiH parazarApta purUparaparevAsmasamasaMbhAvaneH kRpANapANibhirapresara raiH parivRtaH, samantAdisvarairanavaratamazeSasattvApadAravyavahAragharadhvanibhivAtadIrghadaNDavimbitadordaNDamaNDalaiH prazAstRmirapregUmizca goladhanurdharagonAdhiSTitavRttibhirvAtAravairukhasyANDakapogaNDabAdikAcokasamutpAraNazadhiyodhitamArgaH saMjAtaparamotsasaMsarga 'iti puNyazlokAlApahavAmubhiH kundraaghossitpunnyaahesmpr| tatpazrAt-maMtrI, purohita, pradhAnamaMtrI aura senApatirUpa mitroM (abhISTa nikaTavartiyoM) se vibhUSita hue maiMne samasta brAhmaNavarga ke lie dakSiNA dekara thAnandita kiyA aura kuTumba varga ko vasmAdi lAinaka se sanmAnita kara iSita kiyA evaM sAmantoM ( adhInastha rAjAoM) ko prasannatA ke dAna dvApa santuSTa kiyaa| tadanantara akRtrima ( svAbhAvika ) sneha kI bhAvanA se utpanna hue harSa ke utsAha pUrvaka vahA~ se (mahotsava maMDapa se ) rAjadhAnI ( ucayinI) kI ora prasthAna kiyaa| __ usa samaya maiM aise Apta (bharakSA meM hitaiSI ) puruSoM se beSTita thA, jinhoMne yAga hAthI ( rAjyAbhiSeka va vivAha-dIkSopayogI pradhAna hAthI ) aura "vijayavainateya' nAma ke pradhAna ghor3e kI nIrAjanA ( bhAratI-pUjAvizeSa ) vidhi kI thii| jo yuddha ke samIcIna vRttAntoM se vizeSa mahAna haiN| jinhoMne samasta sainikoM ko kavaca va zrama-zakSAdi se susajjita hone kI ghoSaNa kI thii| jinhoMne anokhe saMgrAma meM prApta kiye hue kItirUpa AbhUSaNa se apanA AbhUSaNa-vidhAna dviguNita kiyA thaa| jo samasta loka ( bAlagopAla-Adi ) dvArA gAna kiye jArahe yarArUpa tarala candana ke tilaka se alaMkRta the / arthAt-jinhoMne yaza ko mastakAropita kiyA thaa| jinakI uttama zarIrarUpI vaSTiyA~ niviha RvacoM (vastaroM) se susajjita thIM evaM jo 100 se bhI adhika the| isIprakAra usa samaya meM, utthApita svaja ko hasta para dhAraNa karanevAle aura mere samAna ( yazodhara mahArAja ke saraza) bIra aise dUsare vijayazAlI puruSoM se bhI veSTita thaa| isIprakAra usa samaya maiM aise prazAsta ( zikSAdAyaka ) puruSoM se alaMkRta thA, jo cAroM ora se yahA~-vahA~ daur3a rahe the aura nirantara samasta prANiyoM ke dUrIkaraNa-vyApAra meM pravRtta hue karAThAbhyantara-AvartI zabda kara rahe the| jinake bAjhudaNDa-maNDala unnata va dIrgha ( vistRta ) daNDoM se tiraskRta hue the, arthAt-dIrgha daNDoM kI sahazatA rakhate the evaM usa samaya maiM aise apragAmI puruSoM se bhI veSTita thA, jo apane istoM para gopharaNa aura dhanuSa dhAraNa kiye hue sainika puruSoM se veSTita ye aura jo kapaTapUrNa bhASaNa karanevAle the evaM jo rajasvalA striyoM, napuMsakoM, vikala (hIna) ajavAnoM va cANDAla-Adi dekhane ke ayogya vyaktiyoM ko dUra karane meM pravINa-kuzala the| usa samaya ukta puruSoM dvArA merA saMcAra karane kA mArga zuddha kiyA gayA thaa| jisa samaya mere mahotsava kA saMgama pUrNa huA usa samaya pavitra zlokoM ke kathana karane meM sahadayatA rakhanevAle phulavRddhoM dvArA merI ninnaprakAra puNyAha-paramparA ( pavitra dina kI zreNI) uSa khara se cAraNa kIgaI thii|' / /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazasvikacAmpUkAmye rnnipurmaalaarsmoromaagnndiipcnaasptnaakrraapuurvmos| nisAna mahotsavAmagItaprasA(mai-mArapi mAtamaGgAravA pApArika medinIm / 3296 pAcauravArikApanimUna para payorAsapaH sUryaH zItacidiyaH purapati kA ca saga sh| patecA higuNItopAstAsAmpabhAvAtmanA tatvatvaM vitipAla pAlaya mahIM bAvotsavaH kAminaH // 13 // poSAH mubhUSAra kariNaH prazasvA marAsva ratnAmparahemahastAH / sapa prapAne mapa saMmukhAH syuH prAdezamAnIva mahIpatInAm // 131 // bhUmAlUmammabAhesAmasukomorthana zavoM samai nanyAimiyA mAlasvanaH // 32 // malAmeva gaupaDIravadAmpadiSatAmapi / miyAtu pada bhUni devaH sarvajagatpatiH // 233 // api mamabahAmantrasumagAstUrNa kuru mAtInAgindra pradiNu dviSo vijitaye vizvAsamatanna ratham / spiA yubareta satvaramamI devaruSa sevAvidhAvityaM pArthidhanAtha spanaraH zaGkhadhvanimbhitAm // 234 // he rAjan ! dahI, dUdha, akSata, puSpa, candanarasa, gorocanA kI lAlasA-yukta (gorocanAyuca) padArtha, bajAra, dIpaka kI lau, paMkhe, chatra, darpaNa aura jala se bhare hue ghaTa-samUha, ina zubha (mAlika) vastuoM dvArA kiye hue Ananda mahotsava-zAsI Apa mulabadhubhoM kI gAna-dhvaniyoM sasya prasanIbhUta vAvitroM se mAGgalika dhvani utpana kiye gae cirakAkSa paryanva pRthvI kA pAlana kreN| // 226 / / he pRthivI-pAlaka yazodhara mahArAja ! bAra manovAlA padAmoM hI pATi se nanda sanna karate hue evaM svarga sarIkhI apanI mAmA ke sAtha ina svargAdi ke jayoSaya se viguNIbhUta abodaka-zAnI hue vaba taka isa praviSo maNDala ko rakSA karo jaba taka svarga, pUthiSI, phulApala, zeSa nAga (paraNendra), samudra, sUrya, candra, pUrva va pazcima dizAe~, indra evaM tInoM loka ke sAtha brahmA kI livi vartamAna hai' 23 // he rAjan ! rAjadhAnI ke prati Apa ke gamana-prArambha ke avasara para minaprakAra kI vastue~ Apake sammukha usaprakAra prApta hoM jisaprakAra rAjAoM kI bheMTa Apake sammukha prApta hotI haiN| babAharaNArya-sundara bAbhUSaNoM se susajjita huI kiyA~, prazasta-sarvazreSTha (isti-zAma meM kahe hue jakSaNoM se viziSTa) hAbI, rama, vala aura suvarNa ko hatvoM para dhAraNa karanevAle mamukhya // 23 // he rAjan ! aba bhApa rAjadhAnI ke prati prayANa kara taba kAka vAyukoM ke sAtha anuloma (bhajana-mApake zarIra ke pIche gamana karanevAlA ) ho evaM gardabha bhI ista-pAcoM (vINA-Adi) ke sAtha madhura zabda karanevAlA hokara bhApakI samRddhi karanevAlA ho // 232 // yazodhara mahArAja bhAsamudrAnta pRthivI ke svAmI hote hue aise zatruoM ke, jo ki zauNDIra ( tyAga aura parAkrama ke araya svAti-prApta) aura madhura vacana bolaneSAle hai, mastaka para apanA paraNa saprakAra sthApita kareM jisaprakAra hAthI ke mastaka para paraNa sthApita karate haiM // 533 / / he rAjAdhirAja zrIyazodharamahAyaja! prastuta avasara para aisI zakapani (zAnAda) vistRta ho, bo ki aisI mArAma par3atI hai-mAnoM-nimnaprakAra sUcanA dene meM tatpara huI hai 'he vidhAvA ( akSA )! tuma zIghra hI aisI vedadhvaniyA~ karo, jo ki saMgrAma-bhUmi para sapanazIla mantroM se ivaya-priya haiN| he in! tuma zatruoM para vijayazrI prApta karane ke hetu aba koThAritapA'smAbhiH parivartitaH / mu. pro 'imashudpaaH| himava saTi prati mudritaprativatpAThaH-sampAdaka 1. samuccayAlaMkAra / 2. dopkaalNkaar| 1. upmaalNkaar| 4. sahoSi-makAra / 5. tapamAsakAra /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhASAsaH 191 icAnaH matAH kimivamivi manojyAkuja vikkarImI pratyAkSisAvaMgarvaskhalitakarayuga sAvinA bhaaskrnn| samaH saMtrastahAtAparivapayanulaiH zrutA sirasA sa svAdikapAkavAvasaravidhikarastharapopastadAyam // 13 // pulomAtmavAnugataH murapatisvaiirAvaNaM tapAsatamatimahAdevyA mahAsasa taM kArevarammarataprasanamalasamiripomayaH zAminokaravayamaNimarIcimesakaruvimivAmaraparampAmirupasevyamAnA phaumudIbandamAlavikAsinAvapaEntbhogenAmbarasarasi parikalpitApazaparapradezopaNDapuNDarIkAnIkA sevAgavAnekamahAsAmantamukuTamANisyonmukhamapUlazekaritAkazIghra hI aisA ratha preSita karo, jisameM divya ( vevatAdhiSThita ) AyudhoM kA * tantra ( sAdhana ) vartamAna hai| he pratyakSIbhUta vikpAlo! tuma saba zrIyazodharamahArAja kI sevA vidhi ke hetu pArambAra zIghra Ao' / / 234 // he rAjan ! vaha jagatprasiddha va pratyakSa pratIta honevAlI ApakI aisI bAdha-( pAjoM) dhvani rAjAoM kI sevA kA abasara-vidhAna sUcita karanevAlI hove, jo dimAjendroM dvAya utkaNThita hue karNarUpa tAlapatroM se 'yaha kyA garaja rahA hai? isaprakAra vyAkula (vila) manapUrdhaka zravaNa kI gaI hai| isIprakAra jo sUrya-sArathi dvArA pUrva meM ) vidhvaMsa kiye huye satAyoM sUrya dhovoM) ke garva se skhalita (lagAma na khIcanevAle ) hastayugala pUrvaka zravaNa kI gaI thii| bhAvArtha-pUrSa meM sUrya-bhArathi ne sUrya ke ghor3oM kI lagAma donoM hAthoM dvArA khIcI thI aura bAra-bAra aisA karane se usane unakA tejI se.mAgane kA mada cUra-cUra kara diyA thA, ataH ukta bAta (aba ye tejI se nahIM bhAgeMge) Anakara usane prastuta yazodhara mahArAja kI vAditra-dhvani ke zravaNa ke avasara para sUrya ke ghor3oM kI lagAma donoM hAthoM dvArA nahIM khIMcI, kyoMki usakA mana prastuta bAtha-dhvani ke aSaNa meM Asakta ho rahA thaa| niSkarSa-ukta bAdha-ani ke zravaNa ke avasara para sUrya-sArathi bhAganevAle sUrya ke ghor3oM ko apane donoM hAthoM se rokane meM samartha na hokara usa vAdya-dhvani ko nizcala manapUrvaka zravaNa kara rahA thaa| isIprakAra jo ( bAdha-dhvani ) aise vidyAdhara-samUhoM dvArA zrayaNa kI gaI thI, jo ki tatkAla bhayabhIta huI deviyoM kA saMgama ho jAne ke kAraNa bhAgane ke liye cAlatA kara rahe the / / 235 // athAnantara ukta abhiSeka maNDapa se rAjadhAnI kI ora vApisa lauTate samaya meM isa asUpamati mahAdevI ke sAtha, jo ki 'zrImatI' nAma kI rAnI ke pati 'zrI varmA' rAjA kI suputrI thI, usa 'udayagiri nAma ke zreSTha hAthI para usaprakAra ArUr3ha thA jisaprakAra indra indrANI sahita airAvata hAthI para mArUba hotA hai| usa samaya maiM isvI para ArUr3ha huI kamanIya kAminiyoM dvArA donoM pAva-bhAgoM (pAIpa bAI bhora ) se aise caimara-samUhoM se DhorA jArahA thaa| arthAt-kamanIya kAminiyoM mere zira para aisI camara-zreNiyoM Dhora rahI thIM, jo ki kalpavRkSa kI puSpa-mAriyoM sarIkhI zubhra va manoja thI evaM jinakI anti kamanIya kAminiyoM ke ista-karaNoM kI ratna-kiraNoM se mecaka ( zyAma ) horahI thii| isIprakAra isa avasara para mere zira para zobhAyamAna honevAkhe chatra-vistAra se aisA mAlUma par3avA thA-mAnoM-mene AkAzarUpI tAlAba meM sarvatra unnata gheta kamala-samUha kI racanA kI hai aura jo (vistRta chatra) usaprakAra zobhAyamAna ho rahA thA jisaprakAra cA~danI sahita candramaNDala zobhAyamAna hotA hai| * ukaM ca-'tantraM zAstra kurma santraM tantraM siddhauSadhikiyA / sannaM sujha palaM - tanvaM tanvaM pAnasAgam // ' 1. uprekSAlahAra / ma saM. TI0 pU0 334 se saGkalita-sampAdaka 2. hetu-alaMkAra / 3. uktaM ca-'kRSNe'dhakAre mAyUracandrake zyAmale'pi ca / bhaisakaH kayyate vidizcaturdharSeSu gojitaH // 1 // saM0 TI0 pR. 315 se saMkalita-sampAdaka
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazasticampUkAnye pazucairvicicarAntaracikAnDakoTibhiH vividhAkRtipatAkAnuraparAmiva divaM sUrya bArA mivivazumocAnazriyaM zilAja aura gandagarbhatveguvINAnugatAGganAgItapakSavivacimA sva svAnanaiyaha bAghora smareNa maddamandimoDUmaragaNDamaNDala DAlanAla nAsAnmutinA viparapura prAsAdazI pravezamAMsavena khAcAsa jAta mana parimmA prazAbhitAmbhobhinA monAM tundubhInAM svanenAnanditanikhikabhuvanasta dAmirAvatIramaNIyako rAjadhAnImanu ki tAI prAkRte / tasaH sainyasImantinI paraNapraNipAtapraNayimAnasA praNItatA saMvAhUna vinodakarmANaH kRtamitamyasthaLI veThAH 162 usa samaya phaharAI jAnevAlI nAnA-bhA~ti kI dhvajAoM ke aise vastroM se meM aisA pratIta rahA thA - mAnoM- maiMne AkAza aura pRthivI maNDala ke madhya anokhe kalpavRkSa-vana kI lakSmI ( zobhA ) ho vistArita kI hai aura jinake vastra prAntabhAgarUpa pallava ( pravAla ), merI sevA ke lie Aye hue aneka mahAsAmantoM ( adhIna meM rahanevAle rAjAoM) ke mukuToM meM jar3e hue ratnoM kI Upara phailanevAlI kiraNoM se mukuTa-zAlI kiye gaye the evaM jinake ( suvarNamayI ) daMDoM ke amabhAgoM para zveta, pIta, harita, lAla aura zyAma Adi nAnA prakAra ke ratna jar3e hue the / ukta avasara para maiMne samudra kA madhya pradeza saMcAlita karanevAlI dundubhiyoM ( bheriyoM ) kI aisI dhvani se samasta pRthivI maNDalavartI janasamUha Anandita kiyA thA, jisakA ( dhvani kA ) mUla ( prathama Arambha ), stutipAThaka-samUhoM ke nimnaprakAra AzIrvAda yukta vacanoM se, "he rAjan ! ApakI jaya ho, rAjAdhirAja ! Apa dIrghAyu aura dIptimAn ddoM evaM samRddhi-zAlI hote hue putra-pautrAdi kuTumbiyoM se aura ghana va dhAnyAdi se vRddhiMgata ho", sthUla horahA thaa| jisakI mUrcchanA vegu ( baoNsarI ) aura vINAoM kI dhvaniyoM se mizrita hue striyoM ke gItoM se vRddhiMgata horahI zrI / jo kSubdha ( hilanevAlI vA khIMcI jAnevAloM ) lagAmoM se vyApta sukhavAle ghor3oM kI hinahinAne kI dhvaniyA~ ( zabda ) bhakSaNa ( luma) karatA hai| jinakA ( dundubhi bAo bheriyoM kA ) zabda pravAhita hue mada ( dAnajala ) kI adhikatA se vyApta utkaTa gaNDasthalavAle hAthiyoM ke gale kI nAla ( nAr3I) athavA galarUpI nAla ( kamala kI DAMDI ) se utpanna huI ciMdhArane kI dhvaniyoM dvArA dviguNita hogayA thA aura jo indrAdikoM ke are (svarga) vartI mandiroM kI vediyoM ke madhya meM praveza karane se sthUla zrA evaM samudra ke taTavartI samUha kI guphAoM ke madhya deza se utpanna huI adhikatA se vyAsa thA / ukta bherI Adi ke zabdoM se samasta pRthivI maNDala ko Anandita karatA huA meM uka abhiSeka maMDapa se indranagarI amarAvatI kI manojJatA ko lakhita karanevAlI ramaNIyatA-yukta rAjadhAnI (ujjayinI ) kI ora vApisa lauttaa| vanantara merI senA ke prasthAna karane se utpanna huI aisI dhUliyA~ prasUta huI ( phailI ), jinhoMne aisA pAda-saMmarvanarUpa kIr3Akarma kiyA thA, jo senArUpa kamanIya kAminiyoM ke pAda-sparza karane para sneha-yukta civoM se kiyA jAkara vRddhiMgata horahA thA / isaliye jo ( dhUliyA~ ) saMbhoga-kIr3A ke avasara ko sUcita karanevAle striyoM ke pati sarIkhIM thIM / arthAt -- jisaprakAra ravivilAsa ke avasara para striyoM ke pati zuru meM unakA pAdasparza karate haiM usIprakAra dhUliyA~ bhI senA kA pAda-sparza karatI haiM-ur3atI huI pairoM para lagatI hai| athavA pAThAntara meM jo ( sainya-saMcArotpanna dhUliyA~ ) senArUpa kamanIya kAminiyoM ke pAda-patana meM snehayukta aura jaGgAmardana kA kor3hA karma karanevAlI haiN| jinhoMne nitamba sthatiyoM ( kamara ke pazcAt 'sainyasImantinInAM caraNipAtapraNayinaH praNItaprabhUtAsaMvAhana vinodakarmANaH 0 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AvAsa: janitanAbhitra kudaratraharaNAH pratipadravatitrAhinI jalakrIDAH parimalitastanastambAmbarAH paripIsAdharAmRtaThAvaNyAH pariviSTapana kamalakAbhyaH samAvarita lomantaprAntacumbanAH sUritasuratasamAgamAH priyatamA iva punazmarasundarIvadana candrakAH kakubaGgamAlakaprasAdhanapiSTAtakacUrNari caturadhi LAvanadevatA paTavAsAH punaruktadikka ra TipAMzupramAthAH parikalpitadhUrjaTijaTobulanArambhAH kuzakhaNDinakadambamakarandrAH palitAGkurivAmbaravarakAminI kuravalApAH pradhUsarita raviradhanuragakesarAH svimita ganApagApayaHpratrAddAH sakaladikapAlamaulimaNimayUkhaprasara nirasananIhArAH pANDuritArAti mulAkhatImaMDalAH pradarzitAgAmivirahAnala* bhUmakApA va nikhitazezenta ((samatra nima yasa suSTamiva kartumara vRSA bhan kekIprasa parAgaspardhino balasaMcaraNa reNavaH / bhAga- pradeza ) para krIr3AoM dvArA usaprakAra veda utpanna kiyA thA jisaprakAra saMbhoga kIr3A ke avasara para triyoM ke pati unakI nitamba sthaliyoM se kIr3A karake unako kheda utpanna karate haiN| jinhoMne nAbhivivara (chidra ) rUpa guphAoM para usaprakAra vihAra utpanna kiyA thA jisaprakAra ravivilAsa ke icchuka bhartA loga striyoM kI nAbhi vivararUpa guphAoM para vihAra karate haiN| jinhoMne tribalIrUpI nadiyoM meM usa prakAra jalakIr3A kI hai jisaprakAra rativilAsa ke avasara para striyoM ke pati trivalIrUpI nadiyoM meM jalakrIr3A karate haiM / jinhoMne kuca ( stana ) tadoM ke ADambara ( vistAra ) arthAt -- vistRta stanataTa usaprakAra mardana ( dhUla dhUsarita ) kiye hai jisaprakAra saMbhogakor3A kA avasara sUcita karanevAle bhartA loga kamanIya kAminiyoM ke vistRta - pIna ( kaThina ) stana vaToM kA mardana karate haiN| jinhoMne oSTharUpa amRta kAnti kA usaprakAra zrAsvAdana kiyA hai jisaprakAra rativilAsI bhartA loga kA mainiyoM ke zroSThAmRta kI kAnti kA pAna karate haiN| jinhoMne netrarUpa kamaloM kI kAnti usaprakAra malina kI hai jisaprakAra saMbhoga ke icchuka vilAsI pati striyoM ke netrarUpa kamaloM kI kAnti netra-cumbana dvArA malina karate haiN| jinhoMne kezapArzo kA cumbana (sparza) usakA acchI taraha se kiyA thA jisaprakAra saMbhoga-kIr3A ke avasara para bhartI loga ramaNiyoM ke kezapAzoM kA cumbana ( sparza yA mukha-saMyoga ) karate haiM / phira kaisI haiM ve sainya-saMcAra se utpanna huI dhUliyA~ ? jo bAra-bAra deviyoM ke mukhacandra ko [ rolI- sarIkhI ] vibhUSita karatI haiN| jo dizArUpI kamanIya kAminI ke kezapAzoM ko sugandhita karane ke lie sugandhi cUrNa sarIkhI haiM evaM jisaprakAra paTavAsa ( vastroM ko sugandhi karanevAlA cUrNa ) vastroM ko sugandhita karatA hai usIprakAra prastuta dhUliyA~ bhI cAroM samudroM ke taTavartI ghanoM meM nivAsa karanevAlI deviyoM ko sugandhita karatI thIM / jinhoMne himAjoM kA dhUli - utkSepaNa ( pheMkanA) dviguNita kiyA hai| jinhoMne zrImahAdeva kI jaTAoM ko dhUlidhUsarita karane kA prArambha cAroM ora se kiyA hai| jo kundapuSparasa - sarIkhI kulAcaloM ke zikhara maNDita ( vibhUSita ) karatI hai| jinhoMne deviyoM aura vidyAdhariyoM ke keza samUha zutra kiye haiM / ghor3oM ke kesara ( skandha- keza ) pradhUsarita ( kucha zubhra ) kiye hai| jinhoMne arUpa kiye haiM / jo samasta indrAdikoM ke mukuTa-ratnoM kI kiraNa pravRtti ko nirAkaraNa karane meM varpha sarIkhI haiM / arthAt-jisaprakAra varpha vastuoM ko ujvala ( zubhra ) karatA hai usIprakAra dhUliyA~ bhI indrAdi ke mukuTa -ratnoM kA kiraNa-vistAra zubhra karatI haiN| jinake dvArA zatru-samUhoM evaM kamanIya kAminiyoM ke gAloM ke sthala jinhoMne sUrya ratha ke AkAzanadI ke jalapura 1. 'velAcalavanadevatA ka0 AB 163 * dhUmohamakalA iva 60 / A 'utthAna' / B'rekhA' TippaNyAM / 25
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 yazasvinakapampUphAvye punaH rimAlakAnihAnirassAsaraprasarAH parasparamilApatAkApaTaprasAmavihitavitAmArA: sataraMbhApAipa loimarapAsavaH paratispandamAmamadajavanisakamAsturagavegakharakhurakSonivibhanaya kAmayasapAsamahamalA padamAtasImantinISaNadharmabahasusajasaprasApitasaMmArjanA senAlanAssanakSomavizyambhuktamAnamaNiracita karAyaza: purocanadevayApakI kusumopahArAH samacaniyasa samAdhimAdapi manoharAH prayANAmAH / tato'visavilambasamAlonosAlapilAsinIsaMkulasaudhanamAvalitotsavasapAlamapasitapuramaMdiraM puramavalokya ho mahAkavikAvayAsa sarasvatIvilAsamAnasotasahasa prAdurAsan kisa sadA mammatilatApAsvAijanapravacabhUSaNocitaviSayaH 1 sktimnyjyH| tathAhizubhra kiye gaye haiN| jo aisI pratIta hotI thI--mAnoM-jinhoMne bhaviSya meM honevAlI visha rUpa agni kI ghUmotpatti ke samUha hI prakaTa kiye haiM aura jo aisI mAlUma par3atI thIM-mAnoM samasta prAkAza aura kRSiyI ke madhyabhAga meM pRthivI maNDalamayI sRSTi kI racanA karane ke lie pravRtta huI haiN| athAnantara he mAridatta mahArAja ! rAjadhAnI ( ujJayinI) kI ora prasthAna karane ke avasara para mere aise gamana-mArga usa sabhA-maNDapa kI kRtrima ( banI huI ) baddhabhUmi se bhI adhika manohara hue, jinameM hAthiyoM ke Upara sthita hue nagara-picchoM ke havanAmUhoM meM garmI pati jA kara dI gaI thii| paraspara milanevAlI dhvajAoM ke vastra-samUhoM se jahA~para vistRta zrRdeve race gaye the| jinameM vegapUrvaka maMcAra karate huye stha-samUhoM se utpanna huI utkaTa dhUliyA~ vartamAna thiiN| jahA~para hAthiyoM ke gaNDasthaloM se pravAhita honevAle malajaloM dvArA kardama (kIcar3a ) utpanna kI gaI thii| jinakI bhUmi ghor3oM ke vegazAlI va soiTa sarIkhe kaThina khuroM ( TApoM ) ke sthApana yA saMgharSaNa se niSir3a thii| U~To ke pAda-patana se jinake tala ( uparitana-bhAga ) darpaNa-sadRza sacikaraNa the| jina prayANa-bhAgoM para aise karala kuDakuma kA chir3akAva kiyA gayA thA, jo ki mArga calane ke parizrama se kheda-khinna huI navayuvatiyoM ke ghane sveda-jala vinduoM se nIce gira rahA hai| senA kI striyoM ke kuca-kalazoM (stanoM) ke saMghaTana se TUTakara nIce girate huye motiyoM va suvarNamayI AbhUSaNoM ke ratna-samUhoM se jahaoNpara raMgAvalI ( catuSka pUraNa ) kI gaI thI evaM nagara sambandhI bagIcoM ke dhana-devatAoM dvArA jahA~para puSpa-samUha bakhere gaye the athavA puSpa-rAzi bheMTa dI gaI thii| athAnantara mahAkaviyoM kI kAvya-racanArUpI karNapUra se vibhUSita va sarasvatI kI krIr3ArUpI mAnasarovara ke dIravI isa athavA TippaNIkAra ke abhiprAya se sarasvatI kI krIDArUpI phamala-vana ko vikasita karane hetu isa (sUrya) sarIkhe aise he mAridatta mahArAja ! jaba maiMne aisI ujjayinI nagarI denI, jisake mahaloM ke zikhara, atyanta nikaTavartI senAoM ke dekhane meM utkaNThita huI mata: kAminiyoM ( rUpavatI va muvatI ramaNiyoM) se vyApta the aura jisameM dhvajAropaNa-Adi utsava-zobhA kA saMgama kiyA gayA thA evaM jisane apanI lakSmI dvArA indra-bhaSana tiraskRta ( lajita ) kiye the taba nizcaya se merI buddhirUpI *. nikhila' ka0 | * 'ramAvalayaH' kaa| A 'catuSka' iti ttippnnii| sikkimakSarayaH' iti ka0 g.|| zArirmacAraH liyo' iti kozaprAmANyAnasvAnto'pi mjrishmH| mu. prati se saMkalita-sampAdaka / 1. rUpaprAya-alaMbAra / 2. jAti-alaMkAra / 3. uktaMca-AtmA pardA munirdharmamuragosavaNo raviH / hUMsa ityucyate vidbhirete kAryavicakSaNaiH // ' 4. uca-rUpayoknasampamA nArI syAnmasakAminI' / yaza kI saM0 TI. pU. 341 se saMkalita-sampAdaka
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya zrAzvAsaH kabhIdhAna kAjIgurNa soraNapuSpamAlAH / nitamba dhvajAvalI bhujAH svayaM me puraH purI bhutamivAzanoti // 136 // prabhAgeSu purAnAnAM molotpalaspadhibhirakSa meM / AnandamAvAdiyamambarazrIH puSpopahArAya kRtAkSetra // 237 // Tereening vilAsinInAM trikocanaisaphika visvkaantaiH| siM amI puraMdhavadanaiH prakAmaM vAtAyanAH pUritarandhrabhAgAH / zriyaM vahantIya saraHsthalInAM vIthIvibhaktAmbu paNDabhAjAm // 239 // manobhava prabodhasudhopalAsA ra sundaraH kAmadevaprAsAdasaMpAdanasUtrapAtakAntibhiH praNayakalahaMsa kIDanamRNAla jAchepAvalo phiToH, punarukteneva lAjAalivarSegAtmAnaM kaphArthino lokavya kusumitamitra kurvanamvarazrInRtyahastairiva pavamAnacAlana saMgavaGgabhaga unibhirvivizva varNavinirmAgamanoharA Dambarai / tarAtarA muktakatra janmaNikiGkiNIjAlamA lAmi ballI se aisI manocca vacanarUpI maariyoM utpanna huI, jo ki Apa sarIkhe rAjAoM ke kAnoM ko vibhUSita karane meM yogya kartavyavAlI haiM / t sUktimaariyoM-manojJavANI rUpa-maariyoM dvArA ujjayinI kA nirUpaNa - chajjArUpI nitamba (kamara ke pIche kA bhAga ) zobhA dhAraNa karanevAlI aura toraNoM kI puSpamAlArUpI melA ( karadhonI ) se alaGkRta huI tathA dhvajA zreNIrUpI cancala bhujAoM ( bAhuoM) kI racanA karanevAlI vaha ujjayinI nagarI usa avasara para aisI mAlUma par3atI thI mAnoM mere samakSa svayaM nRtya vistArita kara rahI hai' ||236|| usa avasara para yaha pratyakSa pratIta honevAlI AkAzalakSmI vizeSa darpa-vaza mahaloM ke amabhAgoM para sthita huI nagara kI kamanIya kAminiyoM ke nIla kamaloM ko tiraskRta karanevAle nIlakamala - sarIkhe - netroM se aisI mAlUma par3atI thI - mAnoM vaha mere Upara puSpavRSTi karane ke hetu merA Adara kara rahI hai" || 237 // yaha nagarI jharokhoM ke mArgoM se mauMkanevAlI kamanIya kAminiyoM ke motiyoM ke pratibimboM se manoza pratIta honevAle netroM se saMyukta huI usaprakAra zobhAyamAna horahI thI jisaprakAra tArAmaNDala se vibhUSita duI sumeru parvata bhUmi zobhAyamAna hotI hai 2 / / 238 // usa avasara para kamanIya kAminiyoM ke mukhoM se yatheSTa AcchAdita pradezoMvAle jharokhoM ke mArga ulaprakAra kI zobhA dhAraNa kara rahe the jisaprakAra taraGga zreNiyoM dvArA sthApita kie hue kamala-samUhoM kA Azraya karanevAlI sarovara sthaliyA~ zobhAyamAna hotI hai || 236 // tatpazcAt - - meM aisI kaTAkSapUrNa citavanoM se, jo ki kAmadevarUpI kAlasarpa ko jAgRta karane ke lie candrakAnta maNiyoM kI vegapUrNa varSA - sarIkhIM zubhra va manojJa thIM evaM jo kAmadevarUpI maMDala ko utpanna karane ke lie sUtrAroparA - sarIkhI ( kAmotpAdaka va sUta-sI zubhra ) thIM aura jo sneharUpI rAjahaMsa kI krIDA- hetu sRNAla zreNI sarIkhI thIM, dviguNita ( dugunI ) kI huI sarIkhI lAjAaliyoM A *''svaSTabhAjAm' pha= | A 'vana' iti TippaNI | A B 1. 'rantarAtarAmuktaphalakSaNamaNikiMkiNIjAlamAlAbhiH kra0 / prati TippaNI 1 1. rUpaka va utprekSA alaMkAra 1 2. umA va utprekSAlaMkAra | 'madhye madhye' / B'dhAribhirmAvadbhirSA' 3. upamAlaMkAra 1 4. upamAlaMkAra /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvyai mahotsavaktAzukAdaiH pratyAvartamAnamArtaNDakaraNasaram gaganakhakSmIvazojamaNDaleriva svakIyakAntipiza risanabhobhogabhicibhiH kAmAnasaiH parikalpitAbhraMlidazita rizikhara paramparAzomama, tridivadIrghikAlara aurivezastataH pradhAvadbhiH sudhAi prazAsanam maddIzvaravezma desA vikAsAbhiriva ratnama stambhavambita muktApralayamalapravAkhAnekadidA bhisti dezAMtambhitaH jamAnya prota bhara kasari NiritAGga ra cobhamantakumaNirathaturagavemAmirunecarako kimiH prati kuberapurIrAmaNIyakAvatAram mahAmaNDhalezvara ranavara samupApakRta karIndralakSmIjanita( mAGgalika akSatoM) kI vRSTi dvArA phaloM (Amra Adi ) ke icchuka loka ( janatA ) ke lie apane ko puSpazAlI karatA huA aise 'tribhuvana tilaka' nAma ke rAjamahala meM prApta huA, jisameM ( rAjamahala meM ) mahotsava saMbaMdhI aise dhvajA vastroM ke prAntabhAgarUpI par3avoM dvArA sUrya kI kiraNa pravRtti parAGmukha (dUra) kI jA rahI hai| jo ( dhvajA vastra- prAntapallava ) aise mAlUma par3ate the- mAnoM- AkAzalakSmI ke nRtya karate hue ista hI hai| jinakI pravRtti vAyu ke caMcala saMcAravAle aGgoM se vizeSa manohara hai aura jinakA bistAra paMca varSoM ( harita va pIta Adi ) kI racanA ke kAraNa ramaNIka hai evaM jinake madhya madhya meM madhura zabda karatI huI ratnajar3ita suvarNamayI kSudra (choTI) ghaNTiyoM kI zreNI ba~dhI huI thI / 166 phira kaisA hai vaha 'tribhuvanatika' nAva rAjanna ? jisakI ucca zikharoM para aise suvarNa kalaza, jinhoMne apanI kAntiyoM dvArA AkAza pradeza- bhittiyA~ piJjarita ( pIta- raktavarNavAlI ) kI haiM. isase jo aise patIta hote the mAnoM - AkAzalakSmoM ke kuca - ( stana ) maNDala hI hai, sthApita kiye hue the, jinase vaha aisA pratIta hotA thA mAnoM jahA~para AkAza ko sparza karanevAle ( atyanta U~ce ) parvatoM kI zikhara zreNiyoM kI zobhA utpanna kI gaI hai| gaGgAnadI kI tarahoM ke sadRza zubhra aura yahA~ vahA~ phailanevAle cUnA Adi zveta padArthoM kI kiraNoM ke vistAra-samUhoM se jisane samasta dizAoM ke maNDala ujvala kiye the| jisane aisI U~cI va uttaraGga doraNa-zreNiyoM dvArA kuvera-saMbaMdhI alakA nagarI kI atyanta manohara vizeSa racanA prakaTa kI thii| jo ( toraNa-zreNiyA~ ) aisI pratIta hotI thIMmAnoM - zeSanAga kI gRhadevatA ke kor3A karane ke jhUle hI hai| jinameM rala-ghaTita stambhoM para laTakI huI motiyoM kI vistRta mAlAe~ tathA sthUla pravAla ( mU~ge) evaM aneka divya ( anokhe va svargIya ) vastrasamUha vartamAna the evaM jinake prAntamArgo para dhvajAe~ ba~dhI huI thI aura unake prAntabhAgoM para sthita hue marakata maNiyoM (irita maNiyoM ) rUpI darpaNoM kI kiraNarUpa haritAMkuroM ( dUba ) ke lobha se Aye hue sUrya-ratha ke ghor3oM kA vega jinhoMne kAlpa kara diyA thA / bhAvArtha - kyoMki sUrya ratha ke ghor3oM ko dhvajAoM ke prAntabhAgoM para sthita hue harita maNimayI darpaNoM kI phailanevAlI kiraNoM meM irivAroM ( dUba - harIghAsa ) kI bhrAnti hojAtI thI, ataH va ruka jAte the / phira kaisA hai vaha 'tribhuvanatilaka' nAma kA rAjamahala ? mahAmaNDalezvara rAjAoM dvArA nirantara bheMTa-hetu lAye hue zreSTha hAthiyoM ke gaNDasthala Adi sthAnoM se pravAhita honevAlI madajala kI lakSmIrUpa saMpatti dvArA addA~para chiTakAva utpanna kiyA gayA hai| isIprakAra jahA~para bheMTa-hetu Aye hue kulIna ghor3oM ke mukhoM se ugalI huIM phenarAzirUpI zvetakamaloM se pUjA kI gaI hai aura dUsare rAjAoM dvArA bheje hue aneka dUtoM ke istoM para sthApita kI huI pracura bastue~ ( rala, suvarNa Sa rezamI vastra Adi) dvAya *. 'babhobhAgamittibhiH 60 / 1. 'muktAprAlambapravaladhubhagiratha degaluragavegAbhiH OM /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvivIya AvAsa: 197 samAnam, "upAhUsAjAnerahamAnanodII DiNDorapiNDapuNDarIkaSidisopahAram, anekaprahitatahastavinyastaSastuviravisarakA nam, mavasarpitavAravilAsinIsaMcaraNavAzAlatulAkoTikvaNitAkulitavinodavAralam / ki prajApatipuramivApyanurvAsodhiSThitam, puraMdarAgAramiSApyapArijAsam, citramAnubhava namivAppamasyAmalama, dharmadhAma ivApyArohitamyADAram. puNyajanAvAsabhivAnarAkSasabhAkam, pracetaHpassyamibAppAlAza ram, vAtovalitamivApyaahaoNpara aprabhUmi yA rakamaNDapa kI pUjA kI gaI hai tathA jahA~para cAroM ora phailI huI vezyAoM ke praveza se madhura zabda karate hue nUpuroM ke madhura zabdoM (manakAroM) dvArA krIr3A karanevAlI rAjahaMsiyA~ vyAkulita kI gaI hai| prastuta 'tribhughanatilaka nAma ke rAjabhavana meM vizeSatA yaha thI ki vaha nizcaya se brajhanagara ke samAna manojha hotA huA durvAsa (durvAsA Adi RSiyoM) se adhiSThita nahIM thaa| yahA~para virodha pratIta hotA hai, kyoMki jo brahmanagara ( svarga ) jaisA manoza hogA, yaha durvAsA Adi RSiyoM se yukta nahIM thA, yaha kaise ho sakatA hai ? ataH isakA parihAra yaha hai ki jo brahmanagara (svarga) jaisA manojJa hotA huA nizcaya se durvAsoM ( malina basoMvAle manuSyoM ) se yukta nahIM thaa| arthAt-divya va ujjvala vasovAle mAnavoM se adhiSThita thaa| jo indranagara (svarga) samAna ramaNIka hotA huzrA a-pArijAta ( kalpavRkSoM ke puSpoM se rahita ) thaa| yaha bhI viruddha mAlUma par3atA hai, kyoMki jo indranagara-jaisA manoma hogA, yaha kalpavRkSa ke puSpoM se rahita kisaprakAra hosakatA hai ? ataH samAdhAna yaha hai ki jo indranagara-sarIkhA ramaNIka va nizcayase apa-ari-jAta-zatru samUha se rahita thaa| isIprakAra jo citrabhAnubhavana--ani sthAna-sarIstrA-hotA huA nizcaya se adhUmazyAmala (dhUma se malina nahIM) thaa| yahA~ bhI virodha pratIta hotA hai, kyoMki jo agni kA nivAsasthAna hogA, vaha dhUma kI malinatA-zUnya kisaprakAra ho sakatA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki jo citra-bhAnu-bhavana-arthAt-nAnAprakAra kI ratna-kiraNoM kA sthAna hotA huA nizcaya se adhUmazyAmala-- dhUma-sarIkhA kRSNa nahIM thA ( ujjvala ) thaa| jo dharmadhAma ( yamarAja-mandira-) samAna hokara ke bhI badurIhita vyavahAra-zAlI thaa| arthAt-duzceSThA-yukta vyavahAra se rahita thaa| yaha bhI viruddha hai; kyoMki jo yamarAja kA gRha hogA, vaha duzceSTAvAle vyavahAra se zUnya kase hosakatA hai ? ataH parihAra yaha hai ki jo dharmadhAma ( dAnAdidharma kA sthAna ) hai aura nizcaya se adurIhitavyavahAra ( pApa ebahAra se zUnya) thaa| jo puNyajanAvAsa ( rAkSasoM kA nivAsa sthAna ) hokara ke bhI arAkSasabhAva (rAkSasa padArtha-rahita ) thaa| yaha bhI viruddha mAlUma par3atA hai, kyoMki jo rAkSasoM kA nivAsa sthAna hogA, vaha rAkSasa-zUnya kaise hosakatA hai? isalie isakA samAdhAna yaha hai ki jo puNyajanAvAsa (puNya se pavitra hue logoM kA nivAsa sthAna) thA aura nizcaya se arAkSasabhAva-aduSTa pariNAmavAle sajhana logoM se vibhUSita thaa| jo pracetaHpastya (varuNa-jala devatA ke nivAsasthAna-saroyA-jalarUpa ) hotA hudhA nizcaya se ajar3Azaya (zleSa-alaMkAra meM aura la meM bheda na hone ke kAraNa ajalAzaya) arthAtajalAzaya ( tAlAva-Adi) nahIM thaa| yaha bhI viruddha hai, kyoMki jo jala devatA kA nivAsa sthAna hogA, SaD jalAzaya se rahita phisaprakAra hosakatA hai ? ataH isakA parijhAra yaha hai ki pra-cetaH pastya (prazasta cittazAlI sajana puruSoM kA sthAna) aura nizcaya se ajar3Azaya (bhUrkhatA-yukta cittavAle mAnaSoM se rahita ) thaa| isIprakAra jo vAtodavasita (pavanadikpAlagRha) sarIkhA hokara ke bhI capalanAyaka ( sthira svAmI-yukta) thaa| yahA~ bhI virodha pradIta hotA hai, kyoMki jo pavanadikpAla kA gRha hogA, vaha sthirasvAmI-yukta phaise hogA? zrataH * upAilAjAneyahaya' ka-1 A 'dhAnItAH phulaunAzyAH' iti TippaNI /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye bAyakam, bhaSAdhipamikApyasthANuparigatam, zaMbhuzaraNamivApyavyAyApalIbama, pramasaudhamivApyanekaratham , manamandiramiyAppasunupratApam, riMgehamivApyahiraNyakazipunAza, nAgezAnivAsamivApyavijitaparivanam, samAdhAna yaha hai ki jo pAtodavasita ('-atoda-ava-sita) thA / arthAt viziSToM kI pIr3A rahitoM-ziSTaphAlna mukhavAle puruSa-se cAroM ora se saMyuktadhA zrIra nizcaya se jo acapalanAyaka-zAlI thaa| arthAsajahA~para sthiracittavAle ( dUsaroM kA dhana va dUsaroM kI strI ke grahaNa se rahita-nizcala hRdayavAle ) nAyaka ( sAmanta ) ktemAna the| athavA samAdhAna pakSa meM TippaNIkAra ke abhiprAya se jo vAta-uda-ba(para) sita ( vAyu aura jala se cAroM ora se jaTita-zIta vAyu va zItodaka sahita ) thA aura nizcaya se bhacapalanAvaka ( paradAra-parAkamukha-svadArasaMtoSI-sAmanta puruSoM se adhiSThita ) thaa| jo dhanadadhiSNya (kuveramandira ) ke samAna hotA huA nizcaya se asthANuparigata ( rudra-zrImahAdeva-rahita ) thaa| yaha bhI viruddha hai, kyoMki jo kubera-mandira hogA, vaha rudra-rahita kisaprakAra hosakatA hai? kyoMki kuvera aura saha paraspara meM mitra hone ke kAraNa eka sthAna para rahate haiN| isalie isakA parihAra yaha hai ki jo ghanadadhiSNya-dAtAoM kA gRha-hotA huA asthAguparigata ( zAkhA hIna vRkSoM se rahita ) thaa| jo zaMbhuzaraNa-rudramandira-samAna hotA huA nizcaya se avyAla avalIDha thA / arthAt-sapA se yukta nahIM thA / yahA~para virodha mAlUma par3atA hai ; kyoMki jo rudra-mandira hogA, yaha soM se zUnya kisaprakAra hosakatA hai ? avaH parihAra yaha hai ki jo zaMbhu-zaraNa-sukha utpanna karanevAloM kA gRha hokara ke bhI a cyAla avalIda thaa| arthAna-duSTa puruSoM se yukta nahIM thaa| jo adhna-saudha ( sUrya-mandira ) sarIkhA hokara ke bhI anekaratha ( aneka rathoM se vibhUSita ) thaa| yaha bhI viruddha hai, kyoMki jo sUryamandira hogA, maha bhaneka rathamAlA kase hosakatA hai ? kyoMki sUrya ke kevala eka hI ratha hotA hai| ataH parihAra yaha hai ki jo vRdhana saudha-vizeSa U~ce hone ke kAraNa sUrya ke samIpavartI va sudhA (cUnA) se ujvala gRhoM se yukta thA aura nizcaya se aneka rayoM se vibhUSita thaa| athavA TippaNIkAra ke abhiprAya se arthAt-jahA~para praznAnAM (sUryakAnta maNiyoM kA sudhA yatra (zvetadravyavikAra) pAyA jAtA hai, aisA thA aura nizcaya se jo aneka rathoM se vyApta thaa| jo candramandira-sA hokara ke bhI amRdu-pratApa ( tIvrapratApa-yukta ) thaa| yahA~para bhI virodha pratIta hotA hai, kyoMki jo candramandira hogA, vaha tIvrapratApa-yukta kisaprakAra hosakatA hai? ataH parihAra yaha hai ki jo cannamandira / pracura suvarNa yukta ) hai aura nizraya se jahA~para amRdu-pratApa-zAliyoM (vINoM-hiMsakoM ) kA prakRSTa santApa ( pIr3A ) pAyA jAtA hai. aisA thaa| jo hari-noha (nArAyaNa-viSNu ke gRha-samAna ) hotA huA bhI a-hiraNyakazipunAza-hiraNyakazipu' nAmaka daitya ke nAza se rahita thaa| yaha bhI viruddha hai| kyoMki jo nArAyaNa-gRha hogA vaha hiraNyakazipu nAmaka daitya ke nAza se rahita kisaprakAra hosakatA hai| ataH parihAra yaha hai ki jo nArAyaNa-gaha sarIkhA thA aura nizcaya se a-hirnny-kship-naashthaa| arthA-suvarNa va kazipu ( bhojana va vana donoM) ke nAza se rahita thaa| arthAt-jahA~para suvarNa, bhojana va vastroM kI pracuratA thii| ha-va' hAbdena viziS kathaM sabhya ne-iti cet , sadu-vizvaprakAza-'bo dantyoya''pi varuNe vANe pAre pare / zoSaNe pacane sandhe vAmai vRnde ca vAridhI / canane banane vAde baMdagayAM ca krInita: / ' saMzodhita saMkaTI pR. 346 se saMgRhIta - sampAdaka 2- uca-apa komalaM mUThu' /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ vanadevatAnivAsamivApyakuraGgam, dvitIya AzvAsaH 199 pAktiH smitasodhakAntirAlokanetrAmbusopahArA eSAmanAvibhAgIyAgAvaneH saMvadatova lakSmIm // 240 // vilolAkAra zrInitamba siMhAsanama mama dvitIya kucakumbhazobhA saubhAgyasAmrAjyabhizrAdadhAti // 241 // jo nAgezanivAsa ( nAgarAja ke bhavana ) samAna hotA huA bhI a-dvijilhaparijanasarpoM ke kuTumba se rahita thA / yaha bhI biruddha hai; kyoMki jo nAgarAja ( zeSanAga ) kA bhavana hogA, vaha sarpoM ke kuTumba se zUnya kilaprakAra hosakatA hai ? ataH samAdhAna yaha hai ki lo nAgezoM ( hAthiyoM) kA gRha thA aura nizcaya se jo a-dvijiha-parijanoM (burjanoM - ghU~sakhora va luTere - Adi duSToM --- ke kuTumba samUhoM se rahita thA evaM jo vanadevatA nivAsa ( dhanadevatA kA nivAsa sthAna ) hotA huA bhI ara ( mRga-rahita ) thaa| yaha bhI viruddha hai; kyoMki jo vanadevatA kA nivAsa sthAna hogA, vaha mRga-hIna kisa prakAra ho sakatA hai ? ataH samAdhAna yaha hai ki jo vana devatA nivAsa hai / arthAt jI amRta aura jaladevatA yA svarga devatA kI lakSmI kA nivAsa sthAna hai aura nizcaya se jo a-ku-ranakutsita raGga se zUnya hai' / he mAsi mahArAja ! usa avasara para aisI yaha ujjayinI nagarI yajJabhUmi sarIkhI lakSmI (zobhA) prakaTa kara rahI hai, jisameM kamanIya kAminiyoM kI bhrukuTirUpa patAkAe~ ( dhvajAe~ ) vartamAna haiM / arthAt - jisaprakAra yajJabhUmi patAkAoM ( dhvajAoM ) se vibhUSita hotI hai usIprakAra yaha nagarI bhI striyoM kI bhrukuTirUpI dhvajAoM se alaMkRta thii| jisameM mandahAsvarUpI yajJamaNDapa kI zobhA pAI jAtI hai / arthAt -- jisaprakAra thajJamaNDapa - bhUmi saudha - kAnti ( yajJamaNDapa - zobhA - cUrNa) se zubhra hotI hai usIprakAra prastuta nagarI bhI manda hAsyarUpI yajJamarahapa -zobhA se vibhUSita thI evaM jisameM striyoM ke cala netrarUpa kamaloM kI pUjA pAI jAtI hai| arthAt jisaprakAra yajJabhUmi kamaloM se suzobhita hotI hai usIprakAra isa nagarI meM bhI kamanIya kAminiyoM ke cahala netrarUpa kamaloM kI pUjAe~ ( maiMdeM ) vartamAna thIM aura jisakA zarIra kamanIya kAminiyoM ke bhrukuTikSepa ( ullAsapUrvaka bhauhoM kA bar3hAnA ) rUpI darbha ( DAbha ) se saMyukta hai| arthAt jisaprakAra yajJabhUmi darbhe ( DAbha ) se vibhUSita hotI haiM usIprakAra prastuta nagarI bhI kiyoM ke bhrukuTi dakSeparUpI darbha (lAbha) se vibhUSita thI' || 242 || aisI gaha ujjayinI nagarI mere ( yazodhara mahArAja ke dUsare saubhAgya sAmrAjya kI dhAraNa karatI huI sarIkhI mAlUma par3atI hai| jo kamanIya kAminiyoM ke cala kezapAzarUpI caeNmaroM kI lakSmI -zobhA se vibhUSita hai| arthAt jisaprakAra sAmrAjyalakSmI cala kezoMvAle ca~maroM kI zobhA se alaMkRta hotI hai usIprakAra prastuta nagarI bhI kamanIya kAminiyoM ke cala kezapAzarUpI ca~maroM se alaMkRta thii| jo kamanIya kAminiyoM ke nitamba ( kamara ke pIche ke bhAga) rUpa siMhAsanoM se suzobhita thI / arthAt -- jisaprakAra sAmrAjya lakSmI siMhAsana se maNDita hotI hai usI prakAra vaha nagarI bhI striyoM ke nitamvarUpa siMhAsanoM se alaMkRta thI aura jisameM ziyoM ke kucha ( stana ) kalazoM kI zobhA pAI jAtI thI / arthAt jisaprakAra sAmrAjya lakSmI pUrNa kalazoM se suzobhita hotI hai usIprakAra prastuta nagarI bhI ramaNIka ramaNiyoM ke kuMca (stana) phalazoM se alaMkRta thI * // 241 || * 'siMhAsanacArumUrtiH' ka0 / 1. upamAlaGkAra va virodhAbhAsa - alaGkAra | 2. upamAlaGkAra | 1. upamAlaGkAra |
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 yazastilakacampUbhanme emamaparAsAmapi madAkhokanossummamaso nijavibhamApahasitavAsIyAvAlavAsitavijAsAmAmanAmamakAmadhenUmAmiva mattakAmimInA smarasaranidhitapharakAzimiH, api ca syacidampanizcitazAstrazemuvIzvara vicAragokarIkipamANasakalayagaiyavahAraM bharmarAjanagaramitra, maciminmajanodAriyamANanigamArthe brahmAlapamina, ividaratasutAmimIyamAnetivRttaM tadubhavanamiva svacidAbhapradhAnavidhImAnasarakopadeza samavasaraNamitra, samirammAnasAgaragaNamarugakara spandanamitra, + kvacidinIyamAnasAraGgasahamarAjavitavamira, savinAsabAsmatI padarzanakSubhitAko gapariramanaGgamitrodaya : pramoda rattAkaramiva, he mAridatta mahArAja ! isaprakAra maiM dUsarI aisI mattakAminiyoM ( rUpavatI va yuvatI ramaNiyoM ) kI aisI kaTAkSapUrNa citavanoM se, jo ki kAmadeva ke vAmoM ( puSpoM) kI tIkSNa bhallindhoM (amabhAgoM ?) ke samAna prakAzita horahI thii| arthAn-jare kapUra ke samAna zubhra thIM, se dviguNita ( dugunI) kI huI lAjAliyoM (mAGgalika akSatoM ) kI varSA dvArA apane ko AtrAdi phala cAhaneSAle loka ke lie. puSpazAlI karatA huA aise 'tribhuvana tilaka' nAma ke rAjabhavana meM prApta huaa| kaisI haiM ye rUpa va yauvana-sampanna kAminiyA~ ? jinamra citta mere darzanArtha utkaNThita horahA thA, jinhoMne apanI bhrukuTi-vikSepoM dvArA svargaloka kI deviyoM kI netra zobhA tiraskRta-lajjita-kI thI evaM jo kandarpa-( kAmadeSa) gRha kI kAmadhenu-sarIkhI ( kAmadeva ko uddIpita karanevAlI ) thiiN| susa 'tribhuvanavilaka' nAma ke rAjabhavana meM vizeSatA yaha thI-ki jisameM kisI sthAna para samasta saMsAra kA aisA vyavahAra, jo ki nizita ( sUkSma tatva kA nirUpaka ) zAsoM ke vettA vidvAnoM dvArA jAnane yogya thA, usaprakAra pAyA jAtA thA jisaprakAra yamarAja ke nagara meM samasta saMsAra kA aisA vyavahAra (yaha mara cukA, yaha mArA jArahA hai aura yaha maregA isaprakAra kA vartAva ), jo ki nizita ( tIkSNa-jIvoM ko prahaNa karanevAle) zAkhoM ke vettA vidvAna RSiyoM dvArA jAnane yogya thaa| jisameM kisI sthala para brAmaNa logoM dvArA nigamArtha-nagaroM va grAmoM kA udagrahIta dhana vasaprakAra nirUpaNa kiyA jArahA thA jisaprakAra brahma-mandira meM vidvAna brAhmaNoM dvArA nigamArtha (veda-rahasya) nirUpaNa kiyA jAtA hai| jahA~ kisI sthAna para nAcAyoM dvArA bharata-zAsa (nATya-zAstra) kA nirUpaNa usaprakAra kiyA jArahA thA jisapara taNDu-(zaMkarajI dvArA diye huye tANDavanRtya ke upadeza ko grahaNa karanevAle prathama ziSya bharatamuta-nATakAcArya) ke mahala meM nATya zAstra ke AcAryoM dvArA bharata-zAstra-nATya-zAstra kA abhinaya kiyA jAtA hai| jo kisI sthAna para vidvAnoM meM pradhAna vidvAnoM dvArA diye jAnevAle tatvopadeza ( nAnAbhA~ti ko vINA-zrAdi vAdina-kalA ) se usaprakAra vibhUSita thA jisaprakAra samavasaraNabhUmi tatvopadeza ( mojhopayogI jIva va ajIva-Adi tatvoM ke upadeza-divyadhvani) se vibhUSita hotI hai| jisameM kisI sthAna para sAgara-garaNa ( ghor3oM kI jeNI ) usaprakAra kheda-khinna kiyA jArahA thA jisaprakAra sUryasya meM sAgara-garaNa ( usake ghor3oM kA samUha ) kheda-khinna kiyA jAtA hai| jahA~para kisI sthala para hasti-samUha usaprakAra zikSita kiyA jArahA thA jisaprakAra gaja (hAthI) zAstra ke prAcArya-gRha para hasti-samUha zikSita kiyA jAtA hai| jahA~ kisI sthAna para samIpavartI ima logoM ( yazodhara mahArAja va amRtamatI mahAdevI tathA caturanigo senA-Adi ) ke darzana se samasta kArya karanevAloM kA kuTumba usaprakAra kSadha (saMcalita ) horahA thA jisaprakAra candra ke udaya se pramudiva (vRddhiMgata-uchalanevAlI tarakoMvAlA) honevAlA samudra kSubdha ( utkallola) hotA hai| * 'bazeSazAstanidhitazemuSIzvara, i. / / 'kvacidvighIyamAna' kaa| + 'pramadaM kaa|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AvAsa: kvaciva 'haLe vyaktIkavikA savyasanini vasantrike, kisacakiMvadantIbhiH / adila patasva akumukulAvalIvara dhaneSu / aGgo mirgase chabaGgi mA gAH sakhIbhiH saha saGgam / akAlakSepa cred cipradAmeSu / ayi pramAdini madane, kimadyApi nihAyasi / drutamAdiyasthAratIyapraguNatAyAm / aNi kurabhi, kimakANDamitastato hiNvase / acirAma svarasya devasyAGgarAgasaMpAdaneSu / ayi bAdhApane mAsi eSa khalu samIpavartI devaH / taSu [lahRtsva bhadrAsanaprasAdhaneSu / aye hasiyadohadaye si kiM mAkarNayasi saviSaya turazabdam, yato na tuI sabase tAmbUlakapilikAyAm / ahe alakabAharImaGgadurvidhe madhukari, kiM sudhA vidhamasthAtmAnam / addhA prasAdhaya prakIkAni / vardadhara, upasara prduurgmeksH| kirAta, nikela nijanivAse nibhRtam / kuruya myuruja jahA~para sarvatra uparitana bhUmikA - zikhara ke prAnta bhAgoM para ekatrita huI navayuvatI ramaNiyoM ke [ zubha ] kaTAkSoM ke prasAra ( vitaraNa ) dvArA ujvala dhvajAoM ke vastra dviguNita zubhra kie gae the evaM jahA~ kisI sthAna para pacAsa varSa se Upara kI AyuvAlI vRddha striyoM dvArA samasta parivAra cAroM ora se nimnaprakAra vyAkulita kiyA gayA thaa| udAharaNArtha - 'he vasantikA nAma kI sakhi ! tU nirarthaka zRGgAra karane meM Asaka hai, tujhe juAriyoM kI bAtacIta karane se kyA lAbha hai ? koI lAbha nahIM / aba maJjula puSpa kaliyoM kI zreNI-racanA ( mAlAoM kA gU~thanA ) meM yatna kreN| he aniSiddha gamanavAlI ( svacchanda gamana- zAlinI) lavaGgikA nAma kI antaHpura-sundarI sakhI! tuma sakhiyoM ke sAtha saGgama ( milanA-julanA ) mata karo aura avilamba ( zIghra hI ) hi (catuSka-cauka pUraNa) meM dakSa hotro - zIghratA kro| he pramAda karanevAlI 'madana' nAma kI antaHpura-sundarI ! tuma isa samaya meM bhI kyoM adhika nidrA" le rahI ho ? bhAratI ke sajAne kI kriyA meM zIghra hI Adara karo / ayi kuraGgi nAma kI saMstrI ! binA avasara yahA~-vahA~ kyoM ghUma rahI ho? tuma yazodhara mahArAja ke aGgaroga ( kapUra, aguru, kastUrI, kuGkama va kaDola-Adi sugandhita va tarala vastuoM kA vilepana ) karane meM zIghra hI vega-zAlinI (zIghratA karanevAlI ) hoo| ayi vizeSa vArtAlApa yukta mukhavAlI anta:pura-sundarI mAlatI nAma kI sakhI! yaha pratyakSa dikhAI denevAle yazodhara mahArAja nikaTavartI ho rahe haiN| ataH siMhAsana kI prasAdhana-vidhi ( alaGkRta karane kI lakSmI -- zobhA ) meM zIghra hI samartha hoo| he praphulita va manorathoM se vyApta manavAlI 'rAjahaMsI' nAma kI sakhI! tuma atyanta nikaTavartI vAditra-dhvani kyoM nahIM zravaNa karatI ? jisase tAmbUla sthagikA ( pAna lagAne kA vyApAra ) meM zIghra praguNA ( sarala yA samartha ) nahIM ho rahI ho ? kezamaJjarI kI mArga-racanA (sajAvaTa) meM vizeSa nipuNatA yukta he madhukarI nAma kI sakhI! tuma apanA svarUpa nirarthaka kyoM viDambita - viDambanA yukta karatI ho ? aba zIghra ca~mara ( Dhorane ke lie ) susajjita kro| he napuMsaka ! tU zIghra hI eka pArzvabhAga para dUra calA jA ( kyoMki tere darzana se prastuta yazodhara mahArAja ko apazakuna ho jAyagA ) 1 he bhilla ! tuma apane gRha para namratApUrvaka nivAsa karo / kyoMki tere dekhane se prastuta rAjA ko apazakuna hogaa| are kubar3e ! tU zubha pariNAmoM se zobhAyamAna honevAlI ceSTAzroM meM sarala ho jaa| bhare bone ! tU aisI krIr3Ae~ raca ( bhAga jA ), jinameM utkaNThA rUpa rasa pradhAnatA se pAyA jAtA hai, kyoMki tere darzana se rAjA sA= ko apazakuna hogaa| he cukI (antaHpura rakSaka ) ! tU apane adhikAroM (antaHpura-rakSA- Adi) meM ceSTA rakSA kara- prayatnazIla ho / arthAt 201 A *. 'raGgAvali pradAneSu' ka0 X 'abhi' 0 / 1' raMghasya' iti 60 / dakSasva - zIghrA bhava / 'dakSa zIghrAca' iti dhAtoH rUpaM / 1. 'za svapne' iti dhAtoH rUpaM / 3. bAviyala - 'di bAdare' tudAderdhAtoH rUpaM / 26 . radhi ladhi sAmarthya - samayabhana 2. nizayasi nidrAM karoSi /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 yazastilakacampUkAvye zubhAzayaviziSTAsu ceSThAsu / ma sAmana, Aii ster / soli , lokSAsamIhasva nipaniyogeSu / *zukapAka, motkaNThamutkaNThasva bhogAvalIpApu / sArike, pramodAdhika kIrtaya maGgalAni / hasi, kuso na hasi rasituM nirAvAdhAvakAza deza / sArasa, kasa tArasvaraH pradakSiNapracAraH / kuraGga, ratApasavyaM vIpinAM sthAne, vijayakujhara, udagdara zubhaucitAnIkSitAni / jayahaya, sopaM haSasva / ' iti mAtRvyaJjanAbhirjaratIbhimAkulitanikhilaparijanaM caritrabhuvanatima nAma samansatasnu samakazazAssasaMgatAnApAnasarapumaruktasitapatAkAbasanaM rAmasadanamAsAdayAMbabhUva kIrtisAhAranAmA caitAlikAlakSmI vizradhvajaudhaH kcadhinilayalololavISe nadhA zzAyAM puSyassumeroH kvacidaruNataH svarNakumbhAzujAlaiH / kAnti kussudhAbveH kvacidatisisimayotibhibhitibhAga:: zobhA zliSyaddhimAnaH kvacidiva gaganAbhogabhAmbhizca kUTaiH // 24 // antaHpura ke madhya meM praviSTa hojaa| prastuta nareza ko apanA darzana na hone deM, kyoMki tere darzana se unheM apazakuna ho jaaygaa| he zuka-zizu ! tU surata-krIDA saMbaMdhI vAkyoM ke uccAraNa karane meM ullAsapUrvaka utkaNThita hoo| he menA ! vizeSa harSapUrvaka sutivacanoM kA pATha kr| ayi rAjAhasI ! tU kisa kAraNa madhura zabda uccAraNa karane ke lie bAdhA-zUnya sthAna para nahIM jAtI? he sArasa pakSI ! tuma vizeSa uccasvaravAle zabdoM kA uccAraNa karate hue rAjA sA0 ke dakSiNa pArzvabhAga meM saMcAra karanevAle hokara gamana kro| he hariNa ! prastuta rAjAdhirAja ke yAe~ pArzvabhAga para saMcAra karate hue hokara zikAra yogya hiraNoM ke sthAna (vana) meM jaao| bhAvArtha- kyoMki jyotiSajJoM ne kahA hai ki "yadi eka bhI athavA tIna, pA~ca, sAta aura nava hariNa vAmapArzva bhAga para saMcAra karate hue bana kI ora jAveM to mAGgalika hote haiN| ata: prakaraNa meM vRddha striyA~ prastuta yazodhara mahArAja ke zubha zakuna ke lie ukta yAta mRgoM ke prati kaha rahI haiN| he hAthiyoM ke jhuNDa ke svAmI zreSTha hAthI ! tuma zubha zakuna-yogya ceSTAe~ dikhaao| he uttamajAti-vibhUSita ghor3e ! acchI dhvani-pUrvaka ( jalasahita megha-sarIkhI va samudra-dhvani-sI ) dhvani (hinahinAne kA zabda ) phro| isI avasara para 'kIrtisAhAra' nAma ke stutipAThaka ne nimnaprakAra tIna zloka par3he : he rAjan ! yaha ApakA aisA mahala vizeSarUpa se zobhAyamAna ho rahA hai, jo kisI sthAna para apanI zubhra dhvajA-zreNiyoM dvArA aisI gaGgA kI lakSmI ( zobhA ) dhAraNa kara rahA hai (gaGgA nadI-sarIkhA pratIta horahA hai ), jisakI taraGge vAyu-pala se Upara uchala rahI haiN| isIprakAra jo kisI sthAna para aspaSTa lAlimA-yukta suvarNa-kalazoM kI kiraNoM ke samUha dvArA sumeru parvata kI zobhA vRddhiMgata kara rahA hai-sumeru-jasara pratIta ho rahA hai evaM jo atyanta ujvala kAntizAlI bhitti pradezoM dvArA kSIrasamudra kI zobhA raca rahA hai aura jo kisI sthAna para AkArA meM vizeSarUpa se vistRta honevAlI zikharoM se himAlaya kI zobhA ( upamA-sahazatA ) dhAraNa kara rahA hai // 242 / / * pAkA zizuH ityarthaH iti kaa| 1. tathA go-mam-evo'si yadi vA trINi pana saMbha navApi yA / vAmapAdhu gacchanto mRgAH sarve zubhAvahAH // 1 // saM0.TI. pU. 352 se saMkalita- sampAdaka 2. upamA varAmuccayAlaMkAra /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya AvAsa: zrI lIlAkamavAvanipate sAmrAjyaciddhaM maha kI pati niketanaM kSimitradhUvizrAmadhAma svayam / lakSmIvibhramadarpaNaM kuchagRhaM rAjyAdhireSyAH punaH zrIGgAsthAnamidaM vibhAti bhavanaM vAgdevatAyA iva // 293 / / vazIkRtamahIpAlaH zrohIlA makaraH / ciramatra sthitaH madhe caturatAmaka kSitim // 245 // videza svaroM puraH suratakhdhAnaiH samaM mAta ke sUrya samaya sAmajaM kuru gurI pAnocitAM vAhinIm 1 samazekamapi prAdurbhavasvake yasmin svargepazermahotsavavidhiH so'yAstrilokajinaH // 245 // karNAJjalipuTaiH pAtu cetaH sUktAmRte yadi / zrayatAM somadevasya nazyAH kAvyotiyuktayaH // 246 // iti sakalatArkikacUDAmaNeH zrImannemideva bhagavataH ziSvaMga sonavadyagadyapadyavidyArakratizivamaNDanIbhavaccaraNakamalena zrI somadevasUriNA viracite yazodharamahArAjacarite yazastilakAparanAmni mahAkAvye pabandhotsavo nAma dvitIya AzvAsaH samAptaH / hai he rAjan ! ApakA aisA yaha vizAla bhavana, jo ki lakSmI kA kIr3A kamala, mahAn sAmrAjya-cihna evaM Rti kA utpati gRha hai / arthAt isase ApakI kIrti utpanna hotI hai| isIprakAra jo pRthivI kI kA svAbhAvika nivAsa gRha, lakSmI ke vilAsa kA mukura ( darpaNa ) va rAjya kI adhiSThAtrI devatA kA kulamandira sarIkhA aura sarasvatI ke krIr3A sthAna sadRza hai, vizeSarUpa se suzobhita ! aise apa, jinhoMne rAjAoM ko vazIkRta kiyA hai ( apanI AjJApAlana meM prApta karAyA hai) aura jisaprakAra kama-vanoM meM lakSmI ( zobhA ) krIr3A karatI hai usIprakAra Apa meM bhI lakSmI ( rAjya lakSmI yA zobhA ) kIr3A karatI hai, 'isa tribhuvanatilaka' nAmake rAjamahala meM sthiti hue cAra samudra paryanta isa pRthivI kA cirakAla taka pAlana karo ||244|| vaha jagatprasiddha aisA jinendra ( RSabhadeva Adi tIrthaGkara bhagavAn ) tIna loka kI rakSA kare / arthAt vighna vinAza karatA huA mokSa prApti kare, jisake aise kevalajJAna kalyANaka ke avasara para, jisameM samasta pApa prakRtiyoM (samasta ghAtiyA karma va 16 nAma karma kI prakRtiyA~) ko ta sena (kSaya) kiyA gayA hai, saudharma svarga ke indra kI mahotsava vidhi isaprakAra nimnaprakAra sampanna huI / udAharaNArtha - he kuvera ! tuma kalpavRkSoM ke vanoM ke sAtha-sAtha Age-Age zIghra hI prasthAna kro| indra-sArathi ! tuma airAvata hAthI ko zIghra hI susajjita karo -- prasthAna-yogya banAo / he bRhaspati nAmaka maMtrI ! tuma devatAoM kI senA ko zIghra hI prasthAna ke yogya karo || 245 || he vidvAno ! yadi ApakA mana kAvyarUpa amRta ko kAnarUpI aJjalipuToM (pAtroM ) dvArA pIne kA utsuka - utkaNThita hai to somadevAcArya ko 'yazastila kacampU mahAkAvya' ke madhura vacanoM kI gadyapadyAtmaka racanAe~ Apake dvArA zravaNa kI jAveM ||243 / / isaprakAra samasta tArkika ( paDadarzana - vettA ) cakravatiyoM ke cUr3AmaNi ( zirorana yA sarvazreSTha ) zrImadAcArya 'nemideva' ke ziSya zrImatsomadevasUri dvArA, jisake caraNa kamala tatkAla nirdoSa gadya-padya vidyAdharoM ke cakravartiyoM ke mastakoM ke AbhUSaNa hue haiM, race hue 'yazodharamahArAjacarita' meM, jisakA dUsarA nAma ' yazastilakacampU mahAkAvya' hai. 'paTTabandhotsava' nAmakA dvitIya AzvAsa pUrNa huA / * dAnocita' ka0 / 1. rUpaka ca upamAlaMkAra / 2. rUpaka va atiyAlaMkAra / 3. 203 atizayAlaMkAra / 4. rUpaka va upamAlaMkAra /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 yazastilakacampUkAvye isaprakAra dArzanika-cUr3AmaNi zrImadambAdAsa jI zAstrI va zrImatpUjyapAda AdhyAtmika santa zrI 105 kSullaka gaNezaprasAda jI varNI nyAyAcArya ke pradhAnaziSya, jainanyAyatIrtha, prAcInanyAyatIrtha, kAvyatIrtha va Ayurveda vizArada evaM mahopadezaka-Adi aneka upAdhi-vibhUSita sAgaranivAsI zrImatsundaralAla jI zAstrI dvArA racI huI zrImatsomadevasari-viracita yazastilakacampU mahAkAvya kI 'yazastilakadIpikA' nAma kI bhASATIkA meM 'paTubandhotsava' nAma kA dvitIya AzvAsa (sarga) pUrNa huaa|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH / zrImatIlAmbujagarbhasaMmavatanuH svarNAcalasnAnabhUsaMkSmIprAdhitasaMgamo'pi tapasaH sthAna parasyAbhavat / dhyAnAmapavidhiH samasvaviSayaM jyotiH paraM prAsvAbhyastavAmadhvodayasya sa jagapAyAdapAyAjinaH // 1 // lakSmIpatiprabhRtibhiH kRtapAsevaH pAyAjAnti sajayI jinynydevH| sAmpaM viSiSTapatisthitavikramasya daMdhAravAmitalasya harenaM yasya // 2 // jisakA zarIra lakSmI ke kror3hAkamala kI kaNikA (madhyamAga ) meM utpanna huA hai| bhASArtha- aba bhagavAn svarga se abataraNa karate haiM. taba mAtA ke garbhAzaya meM kamala banAphara usakI karNikA (madhyabhAga) meM sthita hote hue vRddhiMgata hote rahate haiN| pazcAt-janma ke avasara para mAtA ko bAdhA (podA) na dete hue janma dhAraNa karate haiM, ataH AcAryazrI ne kahA hai ki bhagavAna kA zarIra lakSmI ke krIr3A-kamala kI karNikA meM utpamA hai| isIprakAra jisake janmAbhiSeka kI bhUmi sumeruparvata hai| arthAta-jisakA janmakalyANaka mahotsava sumeruparvata para devA dvArA ullAsapUrvaka sampanna kiyA gayA thaa| jisakA saMgama sAmrAjya lakSmI (rAjyavibhUti) dvArA prArthanA kiyA gayA thaa| abhiprAya yaha hai ki jinhoMne yuvAvasthA meM sAmrAjya-sammI se alaMkRta hote hue rAmavat rAjyazAsana karate hue prajA kA putravat pAlana kiyA thA evaM jinameM se kucha tIrthakaroM ne kumArakAla meM bhI rAjyalakSmI ko raNavat tuccha samajhakara tapazcaryA dhAraNa kI shrii| jo bhagavAn utkRSTa pIkSA ke sthAna hue| arthAt-jinhoMne sAmrAjya lakSmI ko chor3akara uskRSTa digambara dIkSA dhAraNa kara banasthaliyoM meM prApta hokara mahAna tapazcaryA kI, jisake phalasvarUpa jinhoMne aisA sarvotkRSTa kevalajJAna prApta kiyA thA, jo ki lokAkAza maura alokAkAsa ko pratyakSa AnatA hai| arthAt-jisake kevalajJAnarUpI darpaNa meM pralokAkAza ke sAtha tIna loka ke samasta padArtha apanI trikAlavartI bhananta paryAyoM sahita ekakAla meM pratibimbita hote haiN| jisakA kartavya dharmabhyAna va zukladhyAna dvArA saphalIbhUta huA hai| arthAt-jinhoMne dharmadhyAna va zuklabhyAnarUpI bhamise ghAtiyA narma (jAnAdharaNa, darzanAvaraNa mohanIya va antarAya karma ) rUpI indhana ko bhasmasAt karate hue anya devatAoM meM na pAyA jAnevAlA anokhA kevalahAna prApta karake apanA karavya saphala kiyA thA ema jisane apanA udaya ( utkRSTa-zubhajanaka-aya-kartavya) usa jagaprasiddha sthAna ( samasta kamoM ke zyarUpa lathApAle mokSa sthAna ) meM Aropita ( sthApita ) kiyA thA tathA jo anantacatuSTaya (anantadarzana, anaMtavAna, anantasukha va anantaSIrya ) aura naSa kepalalabdhiyoM se vibhUSita hai, aisA vaha jagaprasiddha aSamadeva-zrAvi se lekara mahAvIra paryanta tIrthakara paramadeSa tInaloka ke prANiyoM kI apAya (caturgati ke duHkha-samUha) se rakSA kare // 1 // vaha jagaprasiddha aisA jinacandradeva ( gaNaparadeSa-Adi ko candra-sarIkhA AlhAdita-ullasitakaranevAlA vIrthakara sarvaka paramadeva ) tIna loka kI rakSA kare, jisake paraekamaloM kI bhakti zrInArAyaNa kI pramalatApAle rudra va amA-Adi dvArA kI gaI hai, jo karmazatruoM para vijayazrI prApta karane ke kAraNa vijayalakSmI se vibhUSita hai aura jisakI tulanA zrInArAmaNa (viSNu) ke sAya nahIM hosktii| 1. rUpamA, amtikSama ra samuccayAlaMdhara evaM shaarduulvikriidditmaan|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye punastadadhyAsya zrIsarasvatI vikAsakamalAkaraM rAjamandiramaho asamAsArambha, tribhuvana bhavanastambha, kadAcitsamopasamasta lokomeSeSu nizodhinIzepeSu / 206 himarucirastameti nizi nigadita niviniyoga saMgaraH / ravirapi bhayana viSayamayamAvati jagati nijAya karmaNe taskalahaM vidvAya saMvizata punanainu duurmntrm| prAtaH kathayatIva midhuneSu rasasthAkumaNDalam // 3 // nidrAzepanimIlitArcanayanaM kicidviyambAkSaraM paryastAlakajAlakaM pravilasaddha mammu phaTan / bhrUbhaGkAlasamalpajRmbhaNavazAdapatprakampAgharaM cumbASTriya sakhImukhaM nanu zvereSA prabhA dRzyate // 4 // arthAt--jo anokhe haiM, kyoMki jinacandra deva kI zakti tIna loka ke uddhAra karane meM sthita hai, jaba ki viSNu ne varAha avatAra ke samaya daMSTrAoM ( khIsoM) dvArA kevala pRthivImaNDala ko uThAyA thA / arthAtjaba viSNu ne varAha avatAra dhAraNa kiyA thA taba pralayakAla ke bhaya se unhoMne pRthivImaNDala ko apanI khIsoM dvArA uThAyA thA, jaba ki tIrthaMkara bhagavAn mokSamArga ke netRtva dvArA tInaloka ke prANI samUha kA uddhAra karate haiM - 3 (2|| anokhe sAhasa kA prAraMbha karanevAle aura tInokarUpI mahala ke AdhAra stambha aise he mAridatta mahArAja ! merA rAjyAbhiSeka va vivAha dIkSAbhiSeka hone ke pazcAt -- athAnantara-- maiM lakSmI aura sarasvatI ke kIr3A kamaloM ke vana sarIkhe usa 'tribhuvanatilaka' nAma ke rAjamahala meM sthita huaa| kisI avasara para jaba samasta prANiyoM ke netrodghATanoM ko samIpavartI karanevAle rAtrizeSa ( prAtaHkAla ) ho rahe the taba maiMne ( yazodhara maddArAja ne ) prAta:kAlIna sUktiyoM (suvacana subhASitoM ) ke pATha se kaThora ( mahAn zabda karanevAle) kaNThazAlI stutipAThakoM ke avasara kI sUcanA dene se atyanta manohara uktiyoM (vacanoM ) vAle nimnaprakAra ke subhASita gIta zravaNa karate hue aisA zayyAtala ( palaMga ), jisameM kastUrI se vyApta zArIrika lepa vaza vizeSa mardana se utpanna huI sugandhi vartamAna thI, usaprakAra chor3A jisaprakAra rAjahaMsa gaGgAnadI kA vAlukAmaya pradeza, jisapara navIna vikAsa ke kAraNa manohara sthalI-yukta kamalavana vartamAna hai, chor3atA hai / he rAjan ! zabda karanevAle murgoM kA samUha prAtaHkAlIna avasara para aisA pratIta ho rahA hai-mAnoM - vaha strI-puruSoM ke yugaloM ko niprakAra sUcita kara rahA hai- aho ! strI-puruSoM ke yugalo ! vaha prasiddha candra, jisane rAtri meM apanI kartavya pratikSA sUcita kI hai, asta ho rahA hai aura yaha pratyakSa dRSTigocara huA sUrya bhI apane yogya kartavya karane ke lie loka meM cAroM ora se netroM dvArA dRSTigocara ho rahA hai| isalie he strIpurUSoM ke yugala ! pArasparika kalAha chor3akara saMbhoga kathe kyoMki phira to rAtri vizeSa dUravartI ho jAyagI // 3 // he rAjan ! zrAliGgana karake apanI priyatamA kA aisA mukha cumbana kIjie, kyoMki nizcaya se yaha pratyakSa pratIta honevAlI sUrya-dIpti dRSTigocara ho rahI hai---prabhAta ho cukA hai| jisameM alpa nindA-yaza nimIlita ( mudrita ) haiM / jisameM akSaroM kA uccAraNa kucha vilamba se ho rahA hai| jisakI kezahariyA~ yahA~ vahA~ bikharI huI haiN| jisapara svedajala-bindurUpI motiyoM kI zreNI suzobhita ho rahI hai / jisameM bhrukuTi -kSepa ( mohoM kA saMcAlana ) kA ugrama manda hai evaM thor3I jaibhAI Ane ke kAraNa jisameM ' viSaya mupadhAvati' ka0 / 10 prati ke AdhAra se padmarUpa meM parivartita - sampAdaka 1. utprekSAlaMkAra evaM duvaI ( dvipadI - pratyeka caraNa meM 28 mAtrA-yukta mAtrAcchanda ) 2. vyatirekAlaMkAra / 3. ukaM ca vAgbhaTTena mahAkavinA - 'kenacidyatra dharmeNa dvayoH saMsiddhasAmyayoH / bhavatyaikatarAdhikyaM vyatirekaH sa ucyate // 1 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 sRtIya bhAvAsaH vikiramikira eSa vyAkulaH pAvapAnAM visyati zikharANi prelito barAbdaH / hada ca yuganisA: sanakarmapravadhAsaralitakucakumbhaH saMvarasyaGgaNeSu // 4 // galavi sama havAyaM cakranAmnAM viyogaH sphuTati nalinarAbhiH saMdhyamA sArdhameSA / agaNitapatigarmA RNisabhUlatAntaratyajati kulavadhUnA vAsagehAni sArtha : aviralapulakAlIpAMzulAsyAmmujAnAM navanavanakharekhAlekhalosastanImAm / smaranarapativRtIvibhramaH kAminInAmiha viharati yUyaH prakvaNannapurANAm // 7 // bhalakavalayavRttAH kiccidAkucitAmatAH sarasakarajarekhAH kAminInA kpole| pravidhati palAzasyAmazAstrAzikhAyAmavanatamukulAnA masarINAmabhisyAm // 6 // dvIpAntareSu nalinIvanavativRtte bhAnau kriyA nRpa na kApi yatheha bhAti / evaM svayi priyatamAdharapAnalole loke kutaH phalati karmavasA prayAsaH // 9 // oTo gara nA kucha kamAna hai / yaha paniyoM kA samUha vyAkulita huA vRkSoM ke zikhara AcchAdita kara rahA hai| nara-mA~dA pakSiyoM ke jor3oM kI dhvani caJcala horahI hai| yaha kamanIya kAminiyoM kI zreNI, jisake kuca ( stana ) kalaza gRhasaMbaMdhI vyApAra-saMbaMdha se zithilita ho rahe haiM, agoM para saMcAra kara rahI hai // 5 // he rAjan ! isa prabhAta velA meM yaha cakavA-bakavI kA viyoga usapanara vighaTita horahA hai jisaprakAra rAtri kA andhakAra vighaTita (naSTa) horahA hai evaM yaha kamala samUha saMdhyA (prabhAtakAla) ke sAtha vikasita ho rahA hai| arthAt-jisaprakAra saMdhyA (prabhAtakAla } vikasita (prakaTa ) horahI hai usIprakAra kamala-samRha bhI vikasita horakSA hai aura kula vadhuoM / kulatriyoM ) kA samUha, jisane patiyoM dvArA kiye jAnevAle parihAsa kI ora dhyAna nahIM diyA hai aura jisane jhukuTi ( bhoheM ) rUpI latAoM ke prAnta bhAga krodha-vaza kuTilita kiye haiM, apane vilAsa-mandira chor3a rahA hai / he rAjan ! [isa prabhAtavelA ke avasara para ] isa sthAna para aisI kamanIya kAminiyoM kI zreNI, jo ki kAmadevarUpI rAjA kI dUtiyoM-sI zobhA-zAlinI hai, jinake mukhakamala panI romAJca-zreNI se vyApta hai, jinake stana nasyoM kI navIna rAjiyoM ( rekhAoM) ke milekhanoM se caJcala horahe haiM aura jinake napura kAnoM ke lie madhura zabda kara rahe haiM, vihAra ( saMcAra-paryaTana) kara rahI hai| he rAjan ! kamanIya kAminiyoM ke kezapAza-valayoM ( samUhoM yA bandhanoM) para pravRtta ( utsama) aura Akucita (sikur3e hue) prAntabhAgamAle tatkAla meM priyatamoM dvArA kiye hue nakhaciha jaba kamanIya kAminiyoM kI gAlasthalI para kiye jAte haiM taba ve (nakhacihna) usaprakAra kI zobhA dhAraNa karate haiM jisaprakAra palAza vRkSa kI uparitana zAkhA ke UparI bhAga para utpanna huI va mukI huI kaliyoMvAlI maariyoM zobhA dhAraNa karatI hai / / / he rAjan ! isa loka meM jisaprakAra se jaba sUrya pUrva va pazcima-zrAdi videhakSetroM meM sthita hue kamaliniyoM ke vana meM vartana-zIla AcAravAn hai| arthAt-kamaliniyoM ke panoM ko praphullita karane meM pravRtta hotA hai taba usake samakSa dUsare kriyAvAnoM kI zreSTA zobhAyamAna nahIM hosakatI athavA citta meM camatkAra utpanna nahIM kara sakatI, isoprakAra se jaba Apa apanI priyatamA ke podhAmRta ke AsvAdana karane meM lampaTa haiM taba Apake samakSa dUsare kriyAvAn puruSoM kA udyama kisaprakAra saphala ho sakatA hai? api tu nahIM hosakatA 1. rUpaka va anumAnAlaMkAra / 2. jAti-alaMkAra / 3. upamA ca sadoSi-alaMkAra / 4. rUpaka upamAlaMkAra / 5. upamAlaMkAra / 6. rasAnta va aakssepaalkaar|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 yazasvinakacamyUkAvye smarabharakasahakemisniAtakavidalitatilakamaNDane navanAtalikhitagaNasthalamAyanipIDitAdharam / nighoDamaranayanamAlAmukhabhuSasi samanmanAkSaraM suratavilAsahasa taba kathayati nikhilanivAsa jAgaram // 10 // vividhapahara madhyama kokapAla kasakA prayogayatu sarvajagatprakoSam / kiyA pAni bhavati nAya bhavAiseSu // 1 // madhyaSa rAmpasamasArapirAgaThaste nIrogasAvahisavApravaNo bhiSazca / paurogabomimavAparaH samAste bAre botsavamaviraca purohitopa // 12 // prAbhAtikAnakaravAnapradoSArI rasanti gRhavApiSu rAjahaMsAH / uti deva bhava saMpati zamIsaMpAdita vimAnamiti muvANAH // 13 // saMbhoga-krIr3A kI kIr3A karane meM rAjaIsa he rAjan ! prAtaHkAla ke avasara para dikhAI denevAlA ApakI priyA kA aisA mukha samasta pUrva, madhya va apara rAtriyoM meM kAmodrekavaza honevAle Apake AgaraNa ko prakaTarUpa se kaha rahA hai, jisakA kulama-vilaka aura kajala-Adi maNDana kAmadeva kI adhikatA se kI huI kalahakIr3A se vikhare hue kezapAzoM dvArA lupta (miTAyA huA) kiyA gayA hai| jisana gAla-sthala navoM dvArA race gae navIna lekhoM (lipi-vizeSoM) se vyApta hai| jisake oSTha nirdayatApUrvaka cumbana kiye gae haiN| jisake netra rAtrijAgaraNa-vaza AnevAlI nidrA se utkaTa hai evaM jisameM gadda zabdavAle akSara vartamAna haiN| ___ bhAvArtha stutipAThaka prastuta yazodhara mahArAja se kaha rahe haiM ki he rAjan ! ApakI priyatamA kA manohara mukha isa prabhAtavelA meM kuGkama-tilaka aura kajalAdi maNDana kI zUnyatA tathA oSThacumbana Adi rativilAsa-cihnoM se vyApta huyA Apake kAmodreka-vaza honevAle sarvarAtri-saMbaMdhI jAgaraNa ko prakaTa kara rahA hai' // 10 // zatruoM kA mada cUra-cUra karanevAle he rAjan ! Apa sarIkhe mahApuruSoM meM, jo ki tInalokako prakAzita karanevAle teja ke gRha hai, nidrA kisaprakAra ho sakatI hai? api tu nahIM ho sktii| prathivImaNDala ke svAmI Apako, jinase samasta puthivImaNDala ko prayoSa ( sAvadhAnatA) prApta hotA hai, kauna puruSa jagA sakatA hai? apitu koI nahIM jagA sakatA / / 11 / / he rAjan ! yaha pratyakSa pravIta honevAlA zrApa kA maMtrI AyA hai, jo ki rAjyarUpI ratha kA sArathi hai| arthAt-jisaprakAra sArathi ratha kA malI-bhA~ti saMcAlana karatA hai usIprakAra yaha maMtrI bhI Apa ke rAjyarUpa ratha kA sucArurUpeNa saMcAlana karatA hai| isIprakAra 'vaidyavidyAvilAsa' dUsare nAma vAlA 'sajjanadya' bhI bhAyA hai, jo aise Ayurveda zAnoM kA, jo nidAna va cikitsA-Adi upAyoM dvArA nIroga karane meM sAvadhAna hai, vidvAna hai aura yaha mahAnasa-madhyajJa ( bhojanazAlA kA svAmI ) bhI taiyAra baiThA hai, jo ki navIna pAkakriyA meM tatpara hai| arthAta-o 63 prakAra ke bhojya vyaJjana padArthoM kI pAkakriyA meM tatpara va kuzala hai evaM he rAjan ! yaha purohita bhI Apake daravAje para baiThA hai, jisakI buddhi zAntikarma mahotsava ke karane meM samartha hai| // 12 // he rAjAdhirAja ! rAjamahala kI vAvar3iyoM yA sarovaroM meM sthita hue rAjahaMsa prAtaHkAlIna bheriyoM kI dhvani-zravaNa se jAgane ke kAraNa mahAn zabda karate hue aise pratIta ho rahe haiM-mAnoM-ve yaha sUcita kara rahe haiM ki "he rAjan ! uTho, isa samaya rAjalakSmI se utpanna huA yaha aizvarya bhogo"4 // 13 // *'navanadalikhitarekhagaNDaspala' / * paMcamalokapAlaM! ga. | A 'jana' iti ttippnnyaaN| 1. anumAnAlaMkAra / 2, atizaya va aakssepaalNkaar| 3. samuccayAlaMkAra / 4. utprekSAlaMkAra /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AvAsaH sumeSu yeSu ravireca zubhAvoka yAvarUno kati salkika zeSu dhaMse / mokSaM punardavati yesya puro vizvabhvAsteyAMsi nAma nikhanoti milAni teSu // 14 // iti vai bhAvika sUktapAThakaThorakaNThakAnAM prabodhamaGgarUpAThakAnAmavasarAvedanasundaroLI: sUphIkolAsabhAMsaka sarojakAnanaM mandAkinInaM haMsa iva yA cikAI mRgamadAGgarAgabahulaparimAM paSyasammukhAMcakAra / kadAcidAsanomaNimahasi pratyUSAdasi / 206 vinoM ke netra he rAjan ! yaha pratyakSa dikhAI denevAlA sUrya jitanA andhakAra naSTa karatA hai utanA andhakAra sote hue puruSoM meM sthApitakara detA hai aura yaha (sUrya) una puruSoM meM, jo nidrA - zUnya ( nirAlasI ) hote hue isake pUrva meM hI jAgate rahate haiM, apane teja ( prakAza ) vistArita karatA rahatA hai' / 14 // athAnantara kisI avasara para jaba udayAcalavartI sUrya kA nikaTavartI mahAna tejazAlI prAtaH kAla ho rahA thA taba sukhazayana pU~chanevAle ( stutipAThakoM ) ke nimnaprakAra subhASita gItarUpI amRtarasa ko karNAbhUSaNa banAte hue ( zravaNa karate hue ) aise maiMne ( yazodhara mahArAja ne ) aise sabhAmaNDapa meM praveza kiyA, jisane ( yazodhara mahArAja ne ) guruoM ( vidyAguru va mAtA-pitA Adi hitaiSiyoM ) tathA RSabhAdi tIrthaGkara devoM kI sevAvadhi ( pUjA-vidhAna ) bhalIprakAra sampanna kI thii| jo pratApanidhi ( sainikazakti va kozazakti kA khajAnA ) thA / jo samasta loka ke vyavahAroM (maryAdApAlana Adi sadAcAroM) meM usaprakAra agresara (pramukha) yA jisaprakAra sUrya samasta loka vyavahAroM (mArga-pradarzana Adi pravRttiyoM) meM agresara ( pramukha ) hotA hai / jo purohitoM athavA janmAntara hitaiSiyoM dvArA diye gae mAGgalika AzIrvAda sammAna pUrvaka grahaNa kara rahA thA | jo kAmadeva ke dhanuSa (puSpoM) se vibhUSita vAhuyaSTi-maNDala ( samUha ) vAlI kamanIya kAminiyoM se usaprakAra veSTita thA jisaprakAra samudra-taTavartI parvata aisI samudra-tarakoM se, jinameM sarpoM kI phArUpa zrAbhUSaNoMvAlI taroM kI kAnti pAI jAtI hai, veSTita hotA hai| jisane prAtaH kAla saMbaMdhI kriyAe~ (zauca, dantadhAvana snAna Adi zArIrika kriyAe~ tathA Izvara bhakti svAdhyAya va dAna-puNya Adi Atmika kriyAe~) pUrNa kIM thiiN| jisane sAmane sthita sumeru- zAlinI pasati sarIkhI (pavitra) bachar3e sahita gAya kI pradakSiNA kI thI evaM jisakA mastaka deza aise kucha puSpoM se alakRta thA, jo ki prakaTa darzana kI pramukhatAzrAle aura kalpavRkSa- sarIkhe haiN| isIprakAra jo usaprakAra dhavala-ambara- zAlI ( ujvala patra dhAraka ) hone se zobhAyamAna ho rahA thA jisaprakAra zuklapakSa, dhavala- ambara-zAlI (zubhra AkAza ko dhAraNa karanevAlA) huA zobhAyamAna hotA hai| jo ratnajar3ita suvarNamayI UrmikA ( mudrikA ) AbhUSaNa se alaGkRta huA usaprakAra zobhAyamAna horahA thA jisaprakAra UrmikA ( taraGga-pakti ) rUpa AbhUSaNa se alaGkRrta huA samudra zobhAyamAna hotA hai| jisake donoM dhotra (kAna) aise candrakAnta maNiyoM ke kuNDaloM se anahRta the, jo (kuNDala) aise mAlUma par3a rahe the - mAnoM -- zukra aura bRhaspati hI mere lie lakSmI aura sarasvatI ke sAtha kI jAnevAlI saMbhogakIr3A saMbaMdhI rahasya (gopyatatva ) kI zikSA dene kI icchA se hI mere donoM kAnoM meM lage hue the / arthAt mAnoM-zukra mujhe lakSmI ke sAtha saMbhoga krIr3A ke rahasya tatva kI zikSA dene ke lie mere eka kAna meM lagA huA zobhAyamAna ho rahA thA aura bRhaspati mujhe sarasvatI ke sAtha ratibilAsa ke rahasya tatva kA upadeza dene ke lie mere dUsare kAna meM lagA huA zobhAyamAna ho rahA thaa| jo (maiM) kevala Upara kahe hue AbhUSaNoM se hI alaGkRta nahIM thA kintu inake sivAya merA zarIra dUsare kulIna logoM ke yogya veSa (kaNThAbharaNa, yajJopavIta kaTisUtra Adi) se maNDita - vibhUSita thA / utprekSAlaMkAra / 1. jAti alaGkAra | 2. 27
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 yazastilakacampUphAnye yomAmA vidyamakAmanabhIviyAne pikAnsi: bhAbhAti rAgaH prathamaM prabhAte purebhasindhArisakumbhazobhaH // 19 // ni vihAyApi nizIthinIzaM ratistavAtpantamiha prasiddhA / iyaM vahanInaM vinA dinezamAste nimepArdhamapi svatantrA // 1 // bhato nisargAnizi pAMzuSasva avasthitivaM visbhiyrc|| matvaiva saMsargamayAtpuraiva saMdhyA vayoH sImni vidhi: sasarja // 1 // pUrva sarasakarajaresAkRtirabhararucistato ravistahanu pa ghumapiNDakhaNDayukhirampayADavistataH / punarayamaNarasamukuramorudapati rAganirbharaiH kurmaka kubhi kakubhi bamyUkamayImita maSTimaMzubhiH // 18 // pAtamadhAmahemakummAyatirindrasamucimattampastimitakAntirahasssavAsamayasuvarNadarpaNaH / sakSyati ravirudhAraharirohaNavirudhiroskaraiH paradigdamitAmukhAni pijarapannaruNitamadhimaNDalaH // 19 // mere dvArA zravaNa kie hue stutipAThakoM ke subhASita gIta he rAjan ! prabhAtakAla ke avasara para pUrva meM sUrya kI aisI lAlimA zobhAyamAna horahI hai, jisakI kAnti AkAzarUpI samudra meM vidruma-(mUMgA) vana kI zobhA-sarIkhI hai aura jisakI phAnti AkAzarUpI bana meM palAsa (desa ) vRkSoM ke puSpoM ke sahaza hai evaM jisakI zobhA airAvata hAthI ke sindUra se lAla kiye gae gaNDasthala jaisI hai| // 15 // he rAtri! candra ko chor3akara ke bhI andhakAra ke sAtha terI atyanta rati isa saMsAra meM prasiddha hai parantu yaha divasa-lakSmI to sUrya ke binA Adhe pala paryanta bhI vacanda pAriNI hokara nahIM Thahara saktI ataH tU paaNshulaa-kulttaa-hai||16|| ataH svabhAva se hI rAtri meM pAMgulava-kulaTAva hai aura divasabhI meM zuddhasthititva-pAtibalya pAyA jAtA hai, isalie aisA pratIta hotA hai-mAnoM-jyabhicAriNI aura pavitratA ke samparka bhaya se hI vidhAtA ne donoM (rAtri aura diSasamI) ke madhya pUrva meM hI saMdhyA kI racanA kI // 17 // yaha pratyakSa pratIta huA aisA sUrya udita ho rahA hai, pUrSa meM jisakI prAkRti tatkAla meM [ pati dvArA ] kI huI nakha-rekhA-sarIkhI aruNa ( rakta) hai| pazcAt jisakA AkAra striyoM ke moTha-sA hai| tadanantara jisakI kAnti phukuma ke ardhapiNDa-sI hai| tatpazcAtajo raktakamala-samUha-sarIkhA hai| punaH jisakI kAnti paparAgamaNi ke darpaNa-sI hai evaM jo vizeSa sAlimA-yuka kiraNoM dvArA pratyeka dizA meM pandhUka puSpamayI racanA utpanna karatA huvA-jaisA zobhAyamAna jharahA hai||18|| he rAjan ! aisA sUrya udita horahA hai, jisakI AkRti pUrvavikpAla ke mahala para sthita hue suvarNa-kalaza sarIkhI hai| jisakI kAnti pUrvasamudra ke praSAla (mUMgA) samUha-sI nizcala hai| bo dina ke mahotsava kAlasaMbaMdhI suvarNa-darpaNa-sarIkhA hai| jo apanI aisI kiraNoM dvArA, jinakA samUha atyanta manohara haricandana dIpti-sarIkhA manojha hai, vizArUpI vadhU ke mukha rarupIta karatA huA suzomiva horahA hai aura jisane samudra kA vistAra araNita (zveta rakta-manyata vAlimA-yuka) kiyA hai // 16 // *'kalazavilAsapajhavaH kaH / 1. 1 upamAlaMkAra / 1. jaati-blkaar| 1. utkaalhaar| , apamAlaMkAra duI chanda 5. sakAlaMdhara evaM duvaI chanda ( pratyeka caraNa meM 18 mAtrA-yuka piMpadI nAmaka maatraacchny)|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ hRvIya bhASAsaH 211 akAlpaviH-maNaphiraNamadhye vidrumasambapimnaH kSitipa kimiva zobhA bhAnurimiti / rAjA- puSa yudhi mama zatroH zoNitAstiAyAM prataradupari kopAlpATarsa yahadAsyam // 20 // nizi madanavinodAtAsare ca prajAnAmuzyanayaniyogAdvAhamudiktanidraH / iti vapuSi nitAnta bimradambhojalakSmImaSyasi tapanarate deSa sAmAnyavRttiH // 21 // bhalakavAsthayamadhye parAmaprasUti navakisalayazobhA krnnpaaliiprdeshe| kRSakalazataTAno kukumasyeva rArga dadhati ravimayUkhAH prAsarete'valAsa 122 // kAzmIrakesararunaH karajakSatAmAH kAntAdharatiyataH zukavasnakalpAH / sindUritAraNatalAssaSa deva cirta bhAnoH karA vividhaghATutayAbhayante // 23 // vi sausazAyanikAnA sUrUgItAmRtarasaM kA pUrA nayan samAcaritagurudevavopAsanavidhiH prasApanidhiH sakalajagamyavahArAmaNImaMhagrAmaNIrikha saMbhAvayan purohitarupanItAni strastyayamamaGgalAni bhuNabhogabhUSaNAprataragacimirammopivoribhiHkhAcala haba kAmakodAmapitakoSikAmakhalAbhirabalAbhiH parivRtaH saMpAditaprabhAvavRttaH puraskRtamamro vasatimiva pradakSiNIkRtya savalyA dhenuM prathamatarASirbhUtadarzanai: kalpataruriva katinizcit prasUmairuttasitazikhaNyadevAH bhUciekA vi dhavalAmbaradharaH samudra va sarasnomikAmaraNaH pIsarasvatIratirahasyopadezavirasayA barNamAmAbhyAsamorahaspatibhyAmiSa pandrakAntakuNDalAmyAmalatazravaNaH pareNa paanimaabinossitvaaklpenaadhyaasisstaarii|| samasyA-kAraka koI kaSi pU~jatA hai-aspaSTa lAlimA-yukta kiraNoM ke madhyavartI pravAloM (mUMgoM) sarIkhA maNDalazAlI udiva hogA humA sUrya phaisI zobhA dhAraNa kara rahA hai? rAmA-reSina ! rakta se bharI huI saMgrAma-bhUmi ke kapara tairatA huA mere zatru kA mukha kopa se pATala (rakta ) tuA jaisI zobhA pAraNa pravAsI zemA sUrya dhAraNa kara rahA hai| // 20 // he veSa! Apa rAtri meM kAmakIr3A karane ke paraNa aura dina meM pravAbhoM kI vRddhi karane ke adhikAra meM saMlagna rahane se nidrA-zUnya ho rahe haiM aura pArIra meM zmayakAra adhikatapa se ratanamala kI zobhA dhAraNa kara rahe haiM, ataH sUrya sAdRzya pravRzci-yuja huvA diva shegaa| arthAta-bApakI sarAvA dhAraNa karatA huA udita ho rahA hai / / 21 // ye pratyASTigocara honevAlI sUryakiraNe prabhAva pekSA meM striyoM ke kezapAza-samUha ke madhyapraviSTa huI pAyaga maNiyoM kI utpatti dhAraNa karatI ropAMta-paparAga maSi-mI raka pratIta ho rahI hai aura niyoM ke zramoM ke uparikSana bhAga meM pravinavIna pakSya kI kAnti dhAraNa kara rahI hai evaM kamanIya kAminiyoM ke kuSa (stana) kAza-pradezoM para prApta huI kesara kI lAlimA-jaisI yanti dhAraNa kara rahI hai // 22 // he rAjan ! aisI sUrya-kiraNeM Apake citta meM mAnta-prakAra cATukAratA (premastuti) pUrvaka praviSTa horahI haiN| parvAta -mApake citta meM ullAsa-Ananda-sA kara rahI haiN| jo kuchakuma-parAga (kesara) jaisI hai| jinakI kAnti nava cihoM-sarIkhI hai| jo siyoM ke noToM kI kAnti (zomA) dhAraNa kara rahI haiM aura jo tote kI ghoca-sI haiM tA jina dvArA gRhoM kI bhamabhUmiyA~ ( A~gana) ratavarNa-zAlI kI // 23 // 1'spanviti' ksaa| 1. praznottara upamAlaMkAra / 2. patireka ra tulyogitaa-alNkaar| 3. apamAnakAra / 4. upmaalNkaar|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 yazastilakacampUkAvye samatAdAkhAnitAnAmaparotsarga diggajasargamiva darzayatA dayanakozAvaNamaNimayUzonmusarekhA kesapugatApamAna kumbhasthAnobhAnAmanegAnAmamAyAmasonabhASpramANendindirasamparIkulapalayitA gagamApagAbhAgam,. tastataH sAsaralacalasthAno meyIna citrapaTIpaTolaravikAdhAtadevAnAM pratiyavasapAsacala cAmaradhummmamAmalocanAtAmA muharmuhurvijayaparamparApratipAdanapareNeva dakSiNacaraNena mahIsAmuchikhatAmuptAlasAladhikajholImAno vAjinAmanimeSa pAmonmukha stisavidhAsaudhotsAma, aviratAmAnakAlAgurudhUpadhUmogamArabhyamANadigvilAsinIkamtalamANama, uttarakatarapanAkAmanAnAtanyamAnAmparasaroiMsamAlam, usamaGgabhaGgasaMgatAnekamANikyotkIrNakalazaruciranyamAnakhevArI vicitrapatramAm, abhi. nabolpulachitapatrAntarAmavilasatkIrakAminIpunarupandananakaprasaGgama, antarAratarAvalampiTottarakatArahAramarIcivI picayapracArAcaryamANasurasaritsalilasekam, asimahalakAyakardamonmRSTasphaTikakuddhimatarUpavekam, bhanalpakarpUraparAgaparikalpiAraNA kaisA hai vaha sabhAmaNDapa ? jisane AkAza-gaGgA kA pradeza yA pAThAntara meM vistAra usake (sabhAmaNDapa ke) cAroM ora ba~dhe hue aise zreSTha hAthiyoM ke gaNDasthaloM se nirantara pravAhita honevAle majala kI sugandhi se khIcI jAnevAlI avArayoM kI zreNI dvArA nIlakamaloM se jyApta kiyA hai, jinake gaNDasthaloM kI sindUra-kAnti dantamu~saloM ( khIMsoM ) ke kozoM ( veSTana-kholakoM ) meM jar3e hue panarAgamaNiyoM kI kiraNoM kI Upara phailI huI paMktiyoM ke vinyAso (sthApana ) se dviguNita kI jArahI thI aura jo aise mAlama paDate the-mAnoM-brahmA kI diggaja sRSTi meM logoM ko dUsarI digAja-sRSTi-sarIkhI sRSTi kA darzana hI karA rhe| haiN| abhiprAya yaha hai ki jisaprakAra diggaja pratyeka dizA meM sthita hote hai usIprakAra prastuta gaja (hAthI) bhI cAroM ora sthita hone ke phalasvarUpa digAja sarIkhe dikhAI dete haiN| jisane aise ghor3oM ko nirantara honevAlI uSAdhyani (hinahinAne ke zabda) se nikapato mahaloM kA madhyabhAga zabdAyamAna kiyA thA, jinakI paMkti ( zreNI ) vemayoda yA pAThAntara meM pracura-bahularUpa se yahA~ yahA~ kI gaI thii| jinakA zarIra sakSma rezamI gharoM kI va cInadezotpanna vanoM kI nAnAprakAra kI paTI ( pacheSar3I) Sa dukkha evaM eka kambalaAdi se veSTiva thaa| jinake netra-prAntabhAga pratyeka tRNa mAsa ( kaura ) ke varSaNa se kampita horahe mastaka sthita camaroM dvArA sparza kiye jArahe haiN| jo apane aise dAhine mama paira se, jo aisA pratIta horahA thA-mAnoMbAra bAra zatruoM para vijayazrI zreNiyoM kI sUcanA dene meM hI tatpara hai, pRthiSI-tala khoda rahe haiM aura jo usaprakAra zobhAyamAna horahe the jisaprakAra uchalatI huI samudra kI vizAla taraGgapaMkti zobhAyamAna hotI hai| jahaoNpara nirantara jalAI jA rahI kAlAguru dhUpa kI dhUmotpatti dvArA dizArUpI kamanIya kAminiyoM ke kezapAza race jArahe hai| jahA~para vizeSa cazchala phaharAtI huI zubhra dhvajA-zreNiyoM dvArA AkAzarUpI tAlAba meM isa zreNI hI vistArita kI jArahI hai| jahaoNpara unnata mahaloM ke zikharoM para Aropita ( sthApita) kiye hue ratna-jarita suvarNamayI kalazoM kI kAnti dvArA deSiyoM va vidyAdhariyoM ke kutha (stana) kalazoM para manoDa patna-racanA kI jArahI hai| jahA~para puSpa va phaloM se vyApta navIna pallavoM ( zAkhAmoM) ke madhyabhAga para krIr3A karatI huI menAoM dvArA vanvanamAlA-zreNI dviguNita kI gaI hai| jahA~para bIca-bIca meM canasa athavA mahAmadhyamariNa sahita kA vizeSa ujvala motiyoM kI mAlAe~ Aropita kI gaI thIM laTakAI gaI thI, jisase unakI kiraNoM ke laharI-samUha ke prasAroM (vistAroM) se jahA~para gaGgAjala kA siMcAva kiyA jArahA hai| atyadhika kAzmIra kI tarala kesara ke chIToM se vyApta hue sphaTika maNimayI kRtrima bhUmiyata 13 * 'rekhAlekhAtiriyyamAna' ka* I 'gaganApagAmogA' ka- g.| 'kRtAsarAlayalasthAnA ka0 kha0 p.|| A 'bahula' / B 'pasInA' iti TippaNI /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ suvIya bAdhAsaH palividhAnam, dIranmiSalkamalamAlatIbakulasilAmachikAmokArikasumopahArAmodamandamadhulihApApramAnAparamarakatamayavitapikApatAnam, avakSagamAgacagaNyapaNyAganAstanatuSmiotsAryamANamArgaparijanabalam, starobAryamAlavayajIvitamasaH prakAsamAzonAdavidAdhavandhivRndavanoparakaralakolAie, udImAlisipisiMhAsanaka, amaravarUparikara meruzikharamiya, akSmIkaTAkSavalakSobhayapakSavikSipyamANacAmarAmparam, amRsovadhidevatApAsahiguNataraprasarAkuvaM kulazailamiva, uparivitavasimAlavitAnam, uditendumaNDalamudayAcalamitra, adha ardhva misInAM ca rasnaphalakabhAgeSu pratibimbisopAsanAgatasamastasAmanvasamAjam, anurAmaradikpAla datta yAtrAmA mitra, vividhamaNivinyAsatrihitabahurUpAkRte raGgasyAvalokanAnIsabhUpAlabAlakAkukhitauvipakSam, bhAkhaNDalasabhApratimalsam, 'mA bhanata vaikRtamAkasam, binahIta dhanayauvanamadolAsitAni se jisakA vibhAga kiyA gayA thaa| jahA~para pracura kapUra-cUrNa dvArA cAroM ora cauka pUrA gayA thaa| jahA~para kucha kucha khile hue kamala, mAlatI (camelI), bakula, tilaka, malikA aura azoka-Adi vividha bhA~ti ke puSpoM se pUjA horahI thI, jinakI sugandhi-vaza unameM lIna hue bha~varoM se jahA~para dUsarI marakata maNimayI vistRta vedikA racI gaI thii| arthAt-puSpa-parAgoM se ulita hue bhramara base hogae the| jahA~para mArga para sthita hue kuTumbI-jana va senA ke loga sevA meM prApta huI anaginatI vezyAoM ke kucakalazoM kI U~cAI se prerita kiye Arahe the| jahA~para usasvara se par3e jArahe aise AzIrvAda-yukta vacanoM meM, jo ki jayakAra, dIrghAyu aura yaza prakaTa kara rahe the, nipuNa stutipAThaka samUhoM ke mukhoM se madhura (karNAmRtaprAya) kalakala-dhvani prakaTa kI jArahI thii| jahA~para OM ratnamayI choTe choTe khambhoM ke madhya siMhAsana zRGgArita (susajjita ) kiyA gayA bhA; isalie jo (sabhAmaNDapa) kalpavRkSoM se veSTita hue sumeru parvata kI zikhara-sarIkhA suzobhita ho rahA thaa| jahA~para lakSmI ke kaTAkSa-sarIkhI ujvala caeNmara-zreNI donoM (dAhine va bAe~) pArzvabhAgoM para DhorI jArahI thii| jo aise phulaparvata-sarIkhA zobhAyamAna horahA thA, jo ki kSIrasAgara saMbaMdhI devatAboM ke netra-prAntabhAgoM se dviguriNata hue taraGga vistAroM se vyApta thaa| jahA~para rAjA sAhiba ke mastaka ke UparI bhAga para ujvala rezamI vana kA caidevA vistArita kiyA gayA thaa| jisake phalasvarUpa jo candramaNDala ke udayavAle udayAcala parvata-sarIkhA zobhAyamAna horahA thaa| jisake adhobhAga ke UparIbhAga kI mittiyoM ke mANikya-paTTaka dezoM meM sevArtha zrAyA huA samasta rAja-samUha pratibimbita horahA thA ; isakhie jo aisA pratIta horahA thA mAnoM-jahA~para adhobhAga meM pratibimbita hue dikpAla sthAnIya devatAoM dvArA kiye hue saMcAra kA Azraya karanevAlA-sA suzobhita horahA hai| jahA~para aisI amabhUmi ke dekhane se, jahA~para vividha bhA~ti ke ratnoM se nirmita hue siMha va vyAyAdikoM ke aneka AkAra vartamAna the, sAmanta-bAlaka bhayabhIta hojAte the, jisake phalasvarUpa jahA~para sauvidala-kAbukI ( antaHpurarakSaka) khena khinna kiye gae the| jo sIdharma-indra kI sabhA ke sadRza suzobhita horahA thaa| jahA~para yahA~ vahA~ saMcAra karate hue dvArapAloM dvArA samIpavartI sevaka loga nimnaprakAra zikSA diye jArahe the "Apa loga vikAra-janaka vepa mata dhAraNa kro| dhana va yauvana-mada dvArA upama karAye gae apane anucita vyavahAra chodd'o| adhikAra-zUnya buddhivAle puruSo ! yahA~para praviSTa mata hotro| Apa loga apane apane sthAnoM para avakAza pUrvaka yA vAdhArahita baittho| Apa loga paraspara meM saMbhASaNa-yukta aura kutsita mArga kA anusaraNa karanevAlI kathAe~ (vArtAe~) mata kho| apane cittarUpI mandara kI A x'viguNIkRtataraha kaa| * 'vatayAtrAbhAjanamida kaI A sevA /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAvikapampUcamye virizitAni, mA pravimAnavikatamanIH puruSaH, samAjamarsavAmamAtmabhUmikAyAm , mA kama miyaH pracalyolpakAra mA, zvasa pApa manomaTalA, mA aruta pAriplavapnuvAnimAninniyahavAn , kevalaM kiM prakSyasi, priyApati, mimAthiti, kiMvA pakSyati vibhiyogavAta deva ityekAyanamano nirIkSa devasya pavana isItastatAhIkamA bIcamAnAnusevakam, atividhIyamAnAgamtuma, akhilalokalocanendIvarAnandacandramasaM lakSmIvilAsatAmarasaM mAma puNyakAmAgoniTIkamAnAnAsa pAtyAmAda mizItabAradezaH svayameva pathAdezarUpamanutpiAlAnAH papalatA vizeSarUpa se dUra kro| bhApa loga ina indriya ( sparzana, rasanA, prANa, cakSu va potra ina zAnendriyoM pa vANI, hasta, pAda-Adi karmendriyoM ) rUpI ghor3oM ko caJcalatA se uchanevAle mata kro|" sevaka loga kahate -ki yadi hama loga ukta vAva na kareM to kyA kareM? isa prazna ke samAdhAna meM dvArapAla unheM yaha zikSA dete the ki Apa loga kevala yazodhara mahArAja kA mukha ekAgracitta hote hue dekho ki prastuta rAjAdhirAja kauna se adhikAra-samUha ke bAre meM prazna kareMge? aura kauna sA adhikAra-samUha kaheMge? aura kyA AzA deMge? evaM kauna se madhibhara kI sRSTi kareMge ?" jahA~para Agantuka loga anveSaNa kie jArahe yA dekhe jArahe the| jo samasta logoM ke nevarUpa nIla kamaloM ko praphullita (Anandita) karane ke lie candramA-sarIkhA thA evaM 'lakSmIvilAsa bAnarasa' nAmayAle jahA~para zreSTha vinmaNDalI dvArA smRtizAstroM (dharmazAstroM) ke pravacana kiye jArahe the| athAnantara ( uktaprakAra ke rAja-sabhAmaNDapa meM praviSTa hone ke pazcAt ) nirAkula pittazAzI maine manuSyoM tra praveza niSiddha na karate hue aise nyAyAdhikArI puruSoM ke sAtha, jo ki samasta caudaha praghara kI vidyAoM kI pravRtti ke zAtA the, jinakA samasta mAgoM kA anusaraNa karanevAloM kA nyAya (vyavahAra) saMbaMdhI sandeha naSTa ho cukA thA, jinhoMne aneka AcAroM (vyavahAroM ) ke vicAraka vRddha vidvAnoM ko 1. taduktaM-'pAni caturvedA mImAMsA nyAyavistaraH / parmazAstra purApaM ca vidyAzcaitAzcaturdazA // 1 // zikSA ityo vyAkaraNaM jyotiSa chando nirukaM ceti vedAnAM agAni SaT / arthAt-cAra veda hai,-1 Rgveda 2 yajurveda 3 sAmaveda va 4 atharvaveda / ukta vedoM ke nimna prakAra 6 mAra hai| kyori nimna prakAra : aDoM ke zAnase usa cAroM prakAra ke vedoM kA jJAna ho sakatA hai| -zikSA, 2-kalpa, vyAkaraNa, 1. niska, 5-chanda aura 6-jyotiSa / 1. zikSA-svara aura dhyAnAdi vargoM kA zuddha uccAraNa aura zuddha lekhana ko banAnepAlI vidyA ko rahate hai| 2. kalpa-dhArmika AdhAra vicAra mA kriyAkANDoM-garmAdhAna-Adi saMskAroM ke nirUpaNa karanevAle zAna ko 'ilpa' kahate haiN| 3. vyAraka-jisase bhASA kA zuddha likhanA, par3hanA aura bolane kA bodha ho| 4. nizka-caugika, sAda aura yogadi zabdoM ke prati meM pratyaya Adi kA vizleSaNa karake prAkaramika ramya paryAyAtmaka yA aneka parmAtmaka padArya ke nirUpaNa karane vAle zAhako niska' kahate haiN| 5. chanda-padoM-varNakRtta aura mAtrArata chandoM ke lakSya samAna ke nirdeza karane vAle zAma ko 'chanda zAsa' kahate haiN| 6. jyotiSa-grahoM kI pati bhaura usase vizva ke Upara hone vAle ema va azubha phaloM ko tathA pratyeka kArya ke sampAdana ke yogya zubha samaya ko banAne vAlI vidyA ko 'jyotirSiyA' kahate haiM isaprakAra de vedaar| itihAsa, purANa, mImAMsA (dhvanimna va maulika siddhAnta poSaka vAkyoM para zAstrAviNya yuktiyoM dharA bicAra gharake samIkaraNa karane vAlI vidyA), nyAya ( pramANa va nayoM kA vivecana karanevAlA zAstra) aura dharmazAba (pahiyA meM ke pUrNa tathA vyapahArika rUpa ko vivecana karanevAlA zAsa) taka prakAra se 14 prakAra kI riyAe~ hai-nautivAyacAyata pu. 12. se smusa-sampAdaka
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ evIya bhAsaH 211 samAdhAnabAravinirSigatasapathImanyAyAparabhutAnekAcAravicAriloka sitpapAribhistamopahAyoriva padArthadarzanasthairdharmasyaiH saha sarveSAmAzramiNAmitara vyavasAra vizvAmiNAM ca kAryANyapazyam / dudaNe hi rANA kAryAkAryaviparyAsmAkhannaH kAryate'tisaMghIyate va dviSaddhiH / netroM dvArA pratyakSa kiyA thA aura kAnoM dvArA sunA thA evaM jo satyavAdI hote hue usaprakAra yathArtha dRSTi rakhate the| arthAt-vastutatva (nyAya-anyAya, pra usakAra yathArtha sa karate the jisaprakAra sUrya kA prakAza vastuoM ko yathArtha prakAzita karatA hai, samasta zrAzramavAsiyoM ( apacArI, gRhastha, vAnaprastha va yadi AzramoM meM rahanevAle) va samasta boM (brAhmaNa, kSatriya, paizya va zUdraparNa) meM sthita hue prajAjanoM ke kArya svaye dekhe-una para nyAyAnukUla athavA maNDala ( deza ) dharmAnusAra vicAra kiyA / maiMne isalie samasta prajAjanoM kI dekha-rekha svayaM kii| arthAt --unake kartavyoM para nyAyAnusAra yA maNDala dharmAnusAra svayaM vicAra isalie kiyA, kyoMki jo rAjA prajA ko apanA darzana nahIM devaa| arthAt-sArva prajA ke kAryoM para nyAyAnusAra vicAra nahIM karatA aura unheM adhikArI varga para chor3a detA hai, usakA kArya adhikArI loga svArthavaza vigAr3a dete haiM aura zatrugaNa bhI usase bagAvata karane tatpara ho jAte haiM athavA parAsta kara dete haiM, ataH prajA ko rAjakIya darzana saralatA se honA caahie| bhASArtharAjaputra' vagaranIvikAroM ne bhI isa bAta kA samarthana karate hue kramazaH kahA hai ki "jo rAjA apane dvAra para Ae hue vidvAna, dhanAna, dIna, sAdhu va pIr3ita puruSa kI upekSA karatA hai, ise lakSmI chor3a detI hai| "liyoM meM Asakta rahanevAle rAjA kA kArya maMtriyoM dvArA vigAda diyA jAtA hai aura zatruloga bhI usase yuddha karane tatpara ho jAte hai // niSkarSa-he mAridatta mahAyaja! isalie maiMne samasta prajA ke kAryoM ( ziSTapAlana va duSTanipraha-Adi) para svayaM nyAyAnukUla vicAra kiyaa| kyoMki rAjA ko vyasanoM (jumA khelanA va parakhI-sevana-Adi) meM phaMsAne ke sivAya maMtrI-Adi adhikAriyoM kI jIvikA kA koI dUsarA upAya prAyaH usaprakAra nahIM hai jisaprakAra pati ko dhyasanoM meM pha~sAne ke sivAya vyabhicAriNI striyoM kI jIvikA kA dUsarA upAya prAyaH nahI hai| arthAta-jisaprakAra pati ko vyasanoM meM phaMsA dene se vyabhicAriNI triyoM kA yatheccha paryaTana hotA hai usIprakAra rAjA kare vyasanoM meM pha~sA dene se mantriyoM kI bhI yatheccha pravRtti hotI hai, arthAt-ve niraGakuza hokara lauMpa-ghUsazrAdi dvArA prajA se yatheSTa dhana-saMgraha karate haiN| bhAvArtha-nItikAra prastuta AcArya raibhya' vidvAn ne bhI ukta bAta kI puSTi karate hue kahA hai ki jisaprakAra dhanAnyoM kI roga-vRddhi chor3akara prAyaH vaidyoM kI jIvikA kA koI dUsarA upAya nahIM hai usIprakAra rAjA ko vyasanoM meM phaMsAne ke sivAya maMtrI-Adi adhikAriyoM kI jIvikA kA bhI koI dUsarA upAya prAyaH nahIM hai|" "jisaprakAra dhanikoM kI bImArI kA ilAja karane meM vaicoM ko vizeSa sampatti prApta hotI hai usIprakAra svAmI (rAjA) ko vyasanoM meM phaMsA dene se maMtrI-mAvi 1 'satyamAdibhiH' sa. pratI nAsti, anyatra pratiSu vraaNcti-smpaadkH| / 'itaravyavahAra vizramiNA / 1. tathA vaM rAjaputraH-zAnina pani dInaM yoginaM bArtisaMyutaM / dhArasthaM ya upekSeta sa zyiA sahapekSyate // 3 // 1. tayAra gargaH-zrIsamAsaphadhitto yA zitipaH saMprajAyate / bAmato sarvavasyeca sacirnIyate'ribhiH // 1 // 3. samAna somadeva pari:-"vaSeSu zrImatA vyAdhivardhanAdiva niyogiSu bhatR vyasanAdaparo nAsti jIvanopAyaH" 4. tAvarebhyaH-kharApo rayA bhyAdhiyAnA nidhiratamaH / niyoginAM tapA kevaH svAmizyasasaMmaka // 1 // nItimAkyAmRta (bhASA kAyamaita) pU. 256-255 se saMgrahAta-sampAdaka
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 yazasvilakapampUkAvye na hi niyoginAmasatIjanAmAmiSa bhatu yasanAiparaH prAyeNAsti jIvanopApaH / svAmino vA niyuktAnAM bINAmiti. prasaraNanivAraNAt / bhavanti bAra rakokA niyukahastApitarAjyamArAstinti ye svairavihArasArAH / birAlapamdAditadugdhamudrAH svapati se mUdhimaH kSitIyAH // 24 // gAyeta mArgaH salile simInA pasaritraNAM vyomni kadAcideSaH / adhyakSasive'pi svAvalepA na jAyate'mAtyajanasya vRttiH // 25 // dhyAbhidau pathA vaidyaH zrImatAmAhitIcamaH / vyasaneSu tathA rozaH kutyasnA niyogin| // 26 // niyogibhivinA nAsti rAjya bhUpe hi kevale / tasmAdamI vidhAtamyA rakSitamyAzca yasmataH // 27 // adhikAriyoM ko bhI vizeSa sampanti milatI hai // 1 // " jisa kAra maMtrI-Adi adhikArIvarga kii| yatheccha pravRtti (rizvatakhorI Adi) ke sipAga rAganIsImiyA gAgA koI upAya prAyaH usaprakAra nahIM hai jisaprakAra niyoM kI yatheccha pravRtti rokane ke sivAya unake svAmiyoM kI jIvikA kA prAyaH koI dUsarA upAya nahIM hai| prastuta viSaya-samarthaka zloka jo rAjAloga mantriyoM ke hAthoM para rAjya-bhAra samarpita karate hue svecchAcAra pravRtti ko manorasana mAnakara baiThate haiM aura nizcinta hue nidrA lete haiM, ve usaprakAra vivekahIna ( mUrkha ) samajhe jAte haiM jisaprakAra aise mAnava, jinhoMne dUdha rakSAsaMbaMdhI apane akSaroMSAlI mudrikA (ali-bhUSaNa) mArjAra ( vilAva) samUha meM Aropita kI hai| arthAta-pilAva-samUha ke lie dugdha-rakSA kA pUrNa adhikAra de diyA hai, vivekahIna (mUrkha) samajhe jAte hai // 24 // machaliyoM kA gamanAdi-bhArga kisI samaya jala meM jAnA jA sakatA hai aura pakSiyoM kA saMcAra mArga kamI AkAza meM jAnA jA sakatA hai parantu mantrI logoM kA aisA AcAra ( dAva paiMca-yukta barvAva), jisameM pratyakSa pramANa se siddha hue kartavya meM bhI cAroM ora se avalepa (kamakriyA-dhokhevAjI athavA adarzana) kiyA gayA hai, nahIM AnA jA sakatA* // 25 // jisaprakAra vaidya dhanAjyoM ke roga ko vRddhiMgata karane meM prayatnazIla hotA hai usIprakAra maMtrI loga bhI rAjA ko vyasanoM meM phaMsA dene meM prayatnazIla upAya racanevAle hote hai // 26|| nizcaya se mantriyoM ke vinA kevala rAjA dvArA rAjya-saMcAlana nahIM ho sakatA, ataH rAjA ko rAjya saMcAlanArtha mantrI niyukta karanA cAhie aura unakI sAvadhAnatA pUrvaka rakSA karanI cAhie' // 27 // prasaGgAnuvAda-he mAridatta mahArAja ! kisI samaya mantriyoM ke pArAdhanA-kAla kI anukUlatA. yukta pA~ca prakAra ke mantra ( rAjanaitika jJAna se honevAlI salAha ) ke avasaroM para dharmavijayI (zatru ke pAdapatana mAtra se saMtuSTa honevAlA) rAjA kA abhiprAya usaprakAra svIkAra karanevAle maiMne jisaprakAra satyavAdI (muni), dharmavijaya kA advitIya abhiprAya svIkAra karatA hai, deSa (bhAgya-puNyakarma) kI sthApanA karanevAle 'vidyAmahodadhi' nAma ke maMtrI se nimnaprakAra maMtra-rakSA va bhAgya-mukhyatA aura puruSArtha udyoga siddhAnta mAnanevAle 'cArvAka avalokana' (nAstika darzana ke anuyAyI) nAmake maMtrI se nignaprakAra 1. dRSTAntAlaMkAra ayacA AkSepAlaMkAra / 2. svabhASophijAti-alaMkAra / 3. dRSTAntAlaMkAra athavA upamA. lNkaar| 4. jAti-alaMkAra / 5. vijigISavastApatrayo vartante-dharmaviSayI lobhavijayI asuravijayau ceti / tatra dharmavijayI zatroH pAdapatanamAtreNa tuSyati, lobhavijayI zatroH sarvasvaM gRhIravA dadhyAti....--saMskRta TIkA se saMjhalita-sampAdaka
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ havIya AdhAghaH kadAcisacivasevAvasarAmule manAlA vizoSaya mahIpAla mantrakAyAmazeSataH / avukohati na smAtumaskA rasirakSasthAt // 28 // pata:-eka viparaso hanti aspokA hanyate / sabandhurASTra rAjAne insyeko mantraviStaSaH // 29 // saba tejonideva sarvasAmAnaH / ko nAma payinmantra pradIpa mumameriva // 30 // candrAdivAmya tatkAnte sUryAttejasvadasmani / svo guNaniSenadhi matimAMDazi vAyate // 31 // puruSArtha kI zreSThatA evaM deSa aura puruSArtha donoM kI sthApanA karanevAle 'kavikulazekhara' nAma ke maMtrI se nimnaprakAra deva va bhAgya donoM kI mukhyatA tathA 'pAyasarvajJa' nAma ke navIna mantrI se, ukta mantriyoM ke nimnaprakAra aprAkaraNika kathana kA khaMDana tathA rAjanaitika prAkaraNika siddhAnta aura aise 'nItibRhaspati nAma ke maMtrI se, jisane samasta mantriyoM meM apanI mukhya sthiti prApta kI thI, [ nimnaprakAra rAjanaitika siddhAntoM kI vizeSatA ] bhaSaNa karate hue, lakSmI mudrA ke cidhuvAlI ( lakSmI denevAlI) iti kartavyatA kriyA ( kartavya-nizcaya) ko usapara istagata (svIkAra ) kiyA jisaprakAra lakSmI kI mudrA (chApa) vAlI suvarNa-mudrikA (a~gUThI ) hastagata (svIkAra ) kI jAtI hai| arthAt-a~guli meM dhAraNa kI jAnI hai| tatpazcAt maiMne yathAvasara sandhi (maitrI karanA), vigraha (yuddha karanA ), yAna (zatru para par3hAI karanA), Asana (zatru kI upekSA karanA ), saMzraya (bhAtmasamarpaNa karanA ) va dhaubhASa ( bheda karanA arthAt baliSTha zatru ke sAtha sandhi kasnA aura nirthala ke sAtha yuddha karanA ayaSA baliSTha zatru ke sAya sandhi pUrvaka yuddha karanA ) ina chaha rAjAoM ke guNoM (rAjyavRddhi ke upAyoM ) kA anuSThAna kiyaa| deva ( bhAgya ) siddhAnta ke samarthaka mAmodadhi nAma ke maMtrI kA kathana-- he rAjan ! mantra-gRha ko samasta prakAra se vizuddha kiijie| arthAt-mantrazAlA meM adhikAra na rakhanevAle puruSa ko yahA~ se nikAlie / kyoMki mantra-bheda karanevAlA puruSa usaprakAra mantrazAlA meM Thaharane ke yogya nahIM hotA jisaprakAra saMbhoga krImA meM ayogya puruSa Thaharane ke yogya nahIM hotA // 2 // kyoMki viSarasa (tarala jahara) eka puruSa kA ghAta karatA hai aura zastra dvArA bhI eka puruSa mArA jAtA hai, jaba ki kevala mantra-bheda rAA ko kuTumba pa rASTra sameta mAra detA hai Rell he rAjan ! jisaprakAra samasta loka ke padArthoM ko prakAzita karane ke lie advitIya netra sarIkhe aura prakAza-nidhi ( khajAne ) sUrya ke lie koI puruSa dIpaka nahIM dikhA sakatA usIprakAra jJAna-nidhi (khajAne ) aura samasta loka ke padArthoM ko jAnane ke lie advitIya netrazAlI aise Apake lie bhI koI puruSa mantra (rAjanaitika jhAnarAlI salAha) bodha nahIM karA sktaa| abhizaya yaha hai ki jisaprakAra tejonidhi va sarvatoka-locana-prAya sUrya ko dIpaka dikhAnA nirarthaka hai usIprakAra zAniSi Apako bhI mantra kA bodha kapanA nirarthaka hai'|3|| he pajan ! jisaprakAra candramA ke udaya se candrakAnta maNi se jala pravAhita ( maranA) hotA hai aura sUrya-kiraNeM se sUryakAnta mariNa se ami utpanna hotI hai pasIprakAra jJAna-nidhi pApa se hama sarIkhe 1. sathA thAha somadevahi-sandhivigraharAcAsanasaMzrayA dhaubhASAH pAgumyaM // 1 // pananbhaH sandhiH // 2 // aparAmo vimahaH // 3 // abhyudayo sanaM // 4 // upekSacamAtalam // 5 // paraspAsmArpaNa saMbhavaH // 6 // ekena saha sanyAyAnyana saha viprahakaraNamehatra vA kSatrI sandhAnapUrva vipro ghobhAvaH ||nnaa prathamapale sandhIyamAno vigrahamANe vijigISuriti hU~dhIbhASo musthAzrayaH // 4 // dekhie hamAre dvArA hindI anuvAda kiyA dubhA nautitakyAsta pRSTha 374 (mamahAra samuddeza )-sampAdaka 1. upmaalNkaar| 3. kytirellNkaar| 4. rayAnsAlaMdhara / 2
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 yazastilakacampUkAvye svasya buddhizuddha kiMtu kiMcinigadyate / nikaSAzmopakArAya na suvarNaparIkSaNam // 132 // svayaM nayAmabhizasya nisargAsmadviSaH / puraH kSitipatenAma maunaM mAnyavidhIyate // 33 // samastazAstrasaMdarbhapragalbha pratibhe svaSi / sallokalocanAnande ko hi vAcaMyamakriyaH || 3411 kiM yukte'pi yaH svAmI viparyasyehurA0dvAt / prasyadhiyedivesaNDasame satra ke IzvaraH // 32 // arriadishti mANAmanukUlatAm / svaM ca dharmAnubandhaM ca vicintyotsahasAM nRpaH // 36 // mAnava meM buddhi utpanna hotI hai' // 31 // he rAjana! apanI buddhi vijJApita ( pradarzita ) karane ke hetu hI mere dvArA Apake prati kula vilApana kiyA jAtA hai kI (kasauTI patthara para suvarNa se ghisanA ) suvarNa ke upakAra hetu hotA hai, na ki kasauTI ke upakAra ke lie ||32|| nItizAstra - vetAcoM ne aise rAjA ke samakSa mauna rakhane kA vidhAna kiyA hai, jo ki svayaM nItizAstra kA jJAtA nahIM hai aura janoM (vidvAnoM) se svabhAvataH dveSa karatA hai ||33|| he rAjan ! yaha spaSTa hai ki aise Apake samakSa, kauna buddhimAn purupa mauna dhAraNa karanevAlA ho sakatA hai ? apitu koI nahIM ho sktaa| jisakI pratibhA ( buddhi-vizeSatA ) samasta zAstra ( dharma, artha, kAma va mokSa ina cAroM puruSArtho kA jJAna karAnevAle grantha ) samUha ke jAnane meM maur3a ( tIkSNA ) hai aura jo vidvAnoM ke netroM ko Anandita karanevAlA hai 4 // 34 // jo rAjA hiMda kI bAta kahI jAne para bhI use duSTa abhiprAyavaza viparIta (ahitakAraka ) mAnatA hai, vaha hiMta kI zikSA denevAle ko zatru mAnanevAle hAthI - sarIkhA duSTa hai, use samajhAne ke lie kauna puruSa samartha hai ? api tu koI samartha nahIM hai| bhAvArtha - jisaprakAra pAgala hAthI hita-zikSA denevAle mahAvata Adi ko zatru samajhakara mAra detA hai usIprakAra duSTa rAjA bhI duSTa abhiprAya ke kAraNa hitaiSI ke sAtha zatrutA karatA huA use mAradetA hai, ataH duSTa hAthI ke samAna duSTa rAjA ko samajhAne ke lie kauna samartha ho sakatA hai" / / 35 / / prastuta maMtrI dvArA daiva ( bhAgya ) siddhAnta kA samarthana de rAjana ! rAjA ko saba se pahile deva ( bhAgya pUrva janma meM kiye hue puNyakarma ) kI zakti kA vicAra karanA caahie| sadanantara ina pratyakSIbhUta sUrya Adi mahoM kI anukUlatA ( uccatA ) kA vicAra karate hue apanI zakti yA dhana aura dharma ke anubandha ( virodha-rahitapane ) kA bhalIprakAra citavana karake [ ziSTapAlana, duSTanimaha-Adi karttavya karma karane ke lie ] utsAhita honA cAhie / bhAvArtha - prANiyoM dvArA pUrvajanma meM kiye hue puNya va pApakarma ko 'deva' kahate haiM, jisake phalasvarUpa unheM kramaza: sukha-sAmagrI ( dhanAdi lakSmI ) va dukhasAmagrI ( daridratA va mUrkhatA Adi ) Ahe hotI haiN| arthAt - pUrvajanma meM kiye hue puNya se isa janma meM sukhasAmagrI va rApa se duHkhasAmagrI pra hotI hai | vyAsa nItikAra ne kahA hai ki 'jisane pUrvajanma meM dAna, adhyayana va tapazcaryA kI hai, pUrvakAlIna abhyAsa varA isa janma meM bhI usIprakAra dAna Adi puNyakarma meM pravRtti karatA hai|' yahA~para prakaraNa meM ukta maMtrI yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he rAjan ! Apako devazakti- dhyAdi kA isa vicAra karanA cAhie ki maiMne pUrvajanma meM dAna Adi puNya saMcaya kiyA thA jisake phalasvarUpa mujhe rAjyAdhi lakSmI prApta huI aura isI kAraNa mere sUrya Adi graha bhI anukUla haiM aura koza ( khajAne ) bhI paryApta hai 1. upamAlaMkAra athavA dRSTAntAlaMkAra / 2. arthAntaranyAsa - alaGkAra / 3. jAti - alaGkAra 1 4. AkSe 5. upamA va ApAlaMkAra / 6. tathA ca vyAsaH -- yena yacca kRtaM pUrvaM dAnamadhyayanaM tapaH / tenaivAbhyAsayogena taccaivAbhyasyate punaH // 1 // nItivAkyAmRta (bhASATIkA sameta) pR0 367 se saMgRhItasampAdaka laDDAra
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH 216 AgAMcaGgIriyaM yAvayena cintA kusA purA / tadaivamuttaratrApi jAgariSyati dhehinAm // 30 // evameva paraM loka kliznAtyAtmAnamAtmanA / yadanna likhita bhAle tasthitasyApi jApate // 30 // madhonatridivaizvaye zeSasyodharaNe bhuH / ko nAma pauruSArambhassadana zaraNaM vidhiH // 31 // tasmAyathAsukha devaH zriyamAnayatAmimAm / riktaH sukhargataH kAlaH pumana yAti jantupu // 4 // vArsayApi hi zatrUNAM prakSubhyasi mamonthudhiH / kastAdRSTipaNaM kuryAnaraH kumbhInasAniva // 41 // durga mandarakandarANi paridhirate govadhAtrIdharAH neyaM sasapodhayA stravizyaH svargaH surAH sainikAH / mantrI cAsya guhastathApyayamagAtprAyaH pareSAM vazaM devAvapatistatra nUpa kiM samma mantreNa vA // 4 // thA naiva labhyA tridazAnuvRtyA mnorthairpynvaapniiyaa| sA deva lakSmI yAyaM hinAnAma suna saudhe // 53 // ataH mujhe dAna-puNya-Adi dharma kA nirantara pAlana karate hue ziSTapAlana va duSTanimaharUpa rAjakartavya meM pravRtti karanI cAhie // 36 // he deva ! garbha se lekara calI AnevAlI yaha pratyakSa pratIta rAjyalakSmI jisa pUrvopArjita puNya dvArA upasthita kI gaI hai, vahI puNya ( daiva) AgAmI kAla meM bhI prANiyoM ke lie lakSmI utpanna karane ke lie jAprata ( sAvadhAna) hogA // 37 // he rAjan ! yaha loka (mAnava-vagairaha prANI) [nAnA prakAra ke puruSArtha udyoga dvArA kevala apanI AtmA ko svayaM vyartha hI klezita (duHkhI) karatA hai, kyoMki isa saMsAra meM jo prANiyoM ke mastaka para likhA gayA hai ( jo sukhasAmagrI bhAgya dvArA prApta hone yogya hai) vaha udyama-hIna mAnava ko bhI prApta hojAtI hai| 13 he rAjan ! indra ko svarga kA rAjya karane meM aura dharaNendra ko pRthivI ko mastaka para dhAraNa karane meM kauna se puruSArtha (udyoga) kA Arambha karanA par3atA hai ? api tu kisI puruSArtha kA Arambha nahIM karanA pdd'taa| ataH isa saMsAra meM prANiyoM ke lie deva ( bhAgya) hI zaraNa ( duHkha dUra karane meM samartha ) hai' // 36 // isalie he rAjan ! pratyakSa pratIta honevAlI isa rAjyalakSmI ko sukha kA ullana na karake bhogie| kyoMki jo sukha bhogane kA samaya (yuvAvasthA-Adi) sukhoM ke vinA nikala jAtA hai, vaha prANiyoM ko punaH prApta nahIM hotA" |4|| he rAjan ! jaba zatruoM ke kevala vRttAnta mAtra se bhI manarUpI samudra kSubdha (vyAkulita ) ho jAtA hai taba sarpo ke samAna mahAbhayaGkara una zatruoM ko kauna puruSa netroM dvArA dRSTigocara karegA ? 'apitu koI nahIM karegA // 41 // he rAjan ! jaba ki yaha pratyakSa pratIta honevAlA aisA devatAoM kA indra deva se (pApa karma ke udaya se) prAyaH karake parAdhIna hogayA, yadyapi usake pAsa mahAna sainya-Adi zakti vartamAna hai| havAharaNArtha-sumeruparvata ke madhyabhAga yA guphAe~ ho jisakA [ abhena] durga (kilA) hai| ve jagatprasiddha isApala dI jisakI paridhi ( koTa) hai| sAta samudra hI jisakI khAtikA (sAI) hai / svargaloka hI jisakA nijI rASTra hai| devatA jisake sainika haiM aura bRhaspati hI jisakA buddhisaciSa hai, isalie isa saMsAra meM [ bhAgya ke pratikUla hone para ] sainya-zakti se kyA lAbha hai ? athavA paJcAGga mantra se bhI kauna sA prayojana siddha hotA hai ? thapinu koI prayojana siddha nahIM hotaa| zrataH saMsAra meM deva (pUrvajanma-kRva puNya ) hI pradhAna hai||42|| he rAjan ! vaha jagatprasiddha pa pratyakSapratIta honevAlI aisI rAjyalakSmI, jo ki na to devatAoM kI sevA dvArA prApta ho sakatI hai. aura na manorathoM dvArA prApta hone yogya hai, jaba bhApako svayaM *"klizyasyAtmAnamAtmanA' kaa| zriyaM mAnayatAmimA kaa| 1. samudayAlaMkAra / 2, anumAnAlaMkAra / 3. anumAnAlaMkAra ! 4, AkSepAlaMkAra / 5. anumAnAlaMkAra / 6, bhAkSepa va upamAlaMkAra / 5. samukhyAlaMkAra /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 yazastilakacampUkAvye yastatprasAbAdhigamya lakSmI dharme punarmandArAdaraH syAt / sasmArakRtaghnaH kimihAparo'sti rika purojanmani vA manuSyaH // 44 // bhanaM dharmavikSopema parabhogAya bhUpateH / pApaM svAtmani khAyeta repivadhAdiva // 49 // pati devadAvimo vidyAmahodadheH sacivAta , gheSTamAnaH / kriyAH sarvAH prApnoti na punaH sthitaH / dRSTvaivaM pauruSarSI zakti ko dRSTAnahe mahaH // 4 // prApta huI hai| arthAt-bhAgyodaya se svaye milI hai taba isa tribhuvanatilaka' nAmake rAjamahala meM sthita hue zrApa ke dvArA nizcinta rUpa se bhogI jaave| // 43 // he rAjan ! jo mAnaSa puNya-prasAda se lakSmI prApta karake bhI punaH puNyakarma ( dAnAdi ) ke saMcaya karane meM zithila { AlasI) hotA hai, usase dUsarA kauna puruSa kRtaghna hai ? api tu yahI kRtaghna hai evaM usase dUsarA kauna puruSa bhaviSya janma meM rikta (khAlI-daridra) hogA? apitu koI nahIM // 44 // dharma naSTa karake ( anyAya dvArA prApta kiyA huA rAjA kA dhana dUsare ( kuTumbI-Adi) dvArA bhogA jAtA hai aura rAjA usaprakAra pApa kA bhAjana hotA hai jisaprakAra hAthI kI zikAra karane se siMha svayaM pApa kA bhAjana ( pAtra)hotA hai| kyoMki usakA mAMsa gIdar3a-vagairaha jaMgalI jAnavara khAte haiN| bhAvArtha-nItikAroM ke 3.' uddharaNoM kA bhI yahI abhiprAya hai ' // 45 // puruSArtha (udyoga) vAdI 'cAryAka avalokana' ( nAstika darzana kA anuyAyI) nAmaka maMtrI kA kathana-he rAjan ! loka meM yaha bAta pratyakSa hai ki udAmazIla puruSa samasta bhojanAdi kArya prApta karatA hai ( samasta kAryoM meM saphalatA prApta karatA hai) aura nizcala ( bhAgya bharose baiThA huA udyama-hInaAlasI puruSa) kisI bhI bhojanAdi kArya meM saphalatA prApta nahIM krtaa| isa prakAra udyoga-guNa dekhakara kauna puruSa daivavAda (bhAgya siddhAnta ) ke viSaya meM duSTa abhiprAya-yukta hogA ? apitu koI nhiiN| bhAvArtha-nItiniSToM meM bhI kahA hai ki 'bhAgya anukUla hone para bhI udyoga-hIna manuSya kA kalyANa nahIM hosktaa'| vallabhadeva ( nItikAra) ne bhI kahA hai ki 'udyoga karane se kArya siddha hote hai na ki manorathoM se| sote hue siMha ke mukha meM hiraNa svayaM praviSTa nahIM hote kintu puruSArtha udyama dvArA hI praviSTa hote hai| prakaraNa meM puruSArthavAdI ukta maMtrI yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he rAjan ! udyogI puruSa kArya siddhi karatA hai na ki bhAgya-bharose baiThA rahanevAlA baalsii| isalie puruSArtha kI aisI anokhI zakti dekhate hue Apako rAjya kI zrIvRddhi ke lie satat udyogazIla honA cAhie aura bhAnyavAda 1. atizayAlaMkAra / 2. bhAzepAlaMkAra / 3. tathA ca somadevapUriH-dharmAtikamAdana pare'nubhavanti, svayaM tu paraM pApasya bhAjana siMha iva sindhuraSaSAt / 4. tathA ca pituraH-ekAkI kurute pApaM phalaM mukta mahAjanaH / bhoktAro vipramucyante kartA doSeNa lipyate // 1 // arthAt-nItikAra vidura ne kahA hai ki 'yaha jIva akelA hI pApa karatA hai dhIra kuTurmA loga usakA dhana bhogane haiM, ve to chUTa jAte haiM parantu kartA doSa-lipta ho jAtA hai-durgati ke duHkha bhogatA hai' // 1 // nautivAkyAmRta pU037 saMkalita-sampAdaka 5. upmaalkaar| 6. tayA ca somadevamUriH-'satyapi deve'nukUle na niSkarmaNo manamasti' 5. tathA ca pAlabhadevaH-udyamena hi sisayanti kAryANi na manorathaiH / na hi sutasya siMhasya pravizanti mukhe mRgAH // nItivAkyAmRta ( bhASADhIkA-sameta) pR0 366-369 se saMkalita-saMzaka /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRtIya AzvAsaH 221 puNyapApe nRNAM deva te ca svAbhAvika na hi / ki tuma samIkSAtasto sudhIrma won narasya baddhahastasya purI bhakte kRte'pi yat / azaktaM makhanikSepe ta ka samAmayeta // 8 // devekazaraNe puMsi vRthA kRSyAdayaH kriyAH / akRtvA phaighidArambhamAkApAkavalI bhavana // 49 // devAvalambanaksaH puruSasya hastAdAsAdhitAnyapi dhanAni bhavanti cUre / AnIya ratnanicayaM pathi jAtani jAgarti tanna pathike hi na jAtu daivam // 5 // kiM ca / vihAya pauru yo di daivamevAvalampate / prAsAdasiMhavattasya mUni tiSThanti vAyasAH // 11 // kA Agraha chor3a denA cAhie // 46 // he rAjan ! manuSyoM dvArA pUrvajanma meM kiye hue puNya va pApakarma 'deva' zabda ke artha haiM aura ve ( puNya-pApa) nizcaya se svAbhAvika (prAkRtika ) na hote hue naitika va anaitika puruSArtha se utpanna hote haiN| arthAt-rAmacandra-Adi mahApuruSoM kI taraha naitika sat pravRtti karane se puNya utpanna hotA hai aura rAvaNa-Adi aziSTa puruSoM kI taraha nIti-biruddha asat pravRtti karane se pApa utpanna hotA hai, isalie kauna vidvAna purupa deva ( bhAgya ) kA Azcaya legA? apitu koI nahIM legaa| niSkarSa-bhAgya-bharose na baiThakara sadA udyamazIla honA cAhie // 17 // jo deSa (bhAgya) donoM hastoM kI muTThI bA~dhe hue ( bhAgya-bharose baiThe hue) manuSya ke sAmane upasthita hue bhojana ko usake mu~ha meM lAkara sthApita karane meM samartha nahIM hai, usa deva kA kauna puruSa avalambana karegA? apitu koI nahIM avalambana kregaa| ___ bhAvArtha-prastuta nItikAra somadevasUri' aura bhAguri vidvAna ne bhI kahA hai ki jisa prakAra bhAgyavaza prApta huA anna bhAgya-bharose rahanevAle va kSudhA-pIr3ita mAnava ke mukha meM svayaM praviSTa nahIM hotA kintu ista-saMcAlana-Adi puruSArtha dvArA hI praviSTa hotA hai usIprakAra kevala bhAgya-bharose rahanevAle ( udyamahIna) mAnava ko kArya meM saphalatA nahIM milatI kintu puruSArtha karane se hI milatI hai| isalie ukta maMtrI kahatA hai ki he rAjan ! kArya-siddhi meM asamartha deva ko kauna svIkAra kara sakatA hai ? apitu koI nhiiN| ataH puruSArtha hI prayojana-siddhi karane ke kAraNa zreSTha hai na ki deva // 48 // vaiSa (bhAgya) ko hI zaraNa (prayojana-siddhi dvArA Apatti-nivAraka ) mAnanevAle ke yahA~ vizeSa dhAnyAdi utpanna karane ke uddezya se kIjAnevAlI pratyakSa pratIta huI kRSi va vyApArAdi kriyAe~ ( karttavya ) nirarthaka ho jAyagI isaliye loka meM kRSi va vyApArAdi udyama na karake kevala bhAgya-bharose baiThanepAlA mAnava bAkAza meM hI bhojana-pAsa (kaura) prApta karatA hai| arthAt-use kucha bhI sukha-sAmagrI prApta nahIM hotI ||6jisprkaar ratnarAzi lAkara mArga para nidrA lenevAle pathika ( rastAgIra) kA bhAgya usakI ranarAzi kI kadApi rakSA nahIM kara sakatA, kyoMki vaha coroM dvArA apaharaNa kara lI jAtI hai usIprakAra deva (bhAgya) sabhAzraya lenevAle puruSa ke prApta hue dhana bhI nizcaya usake hAtha se dUra cale jAte haiM-avazya hI naSTa ho jAte haiN| arthAta-usIprakAra usakA bhAgya bhI usake dhana kI rakSA nahIM kara sakatA // 5 // rAjana ! udyama ko chor3akara kevala bhAgya kA hI Azraya karanevAle mAnava ke mastaka para sasapracAra kAka-phaue baiThate haiM jisaprakAra mahala ke kRtrima (banAvaTI ) siMha para kaue baiThate haiN| arthAt jyAmIna 1. thApAlaMkAra / 2. AkSepAlaMkAra / / 3. tapA ca somadevariH-"na khalla devamauhamAnasya kRtamapyanna mukhe svayaM pravizaci - 4. tathA ca bhAgariH-prAptaM daivavazAdannaM kSughAtasyApi cecchubhaM / tAvanna pranize patre yAnatpreSati nokaraH // 1 // nItivAkyAmRta ( bhASATImA sameta ) pU. 365-369 se saMgIta-saMpAdaka 5. bhaakssepaalNkaar| 6. upmaalNkaar| 5. dRSTAntAlaMkAra /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 yazastisAmpUSavye tejoDIne mahIpAlAH pare cavite / niHsaI hina ko pate para bhasmanpamaNi // 52 // mahaMkAravihInaspa ki viskena bhUbhuH / mare kAvarapile hismAdamaparigrahaH // 16 // varSomarthazva no yasya dhanAya midhamApa / ko vizeSo bhavedAhassasya citragatasya ca // 6 // yepA bAhubalaM nAsti yepo mAsti manobalam / tezaM canmayI deva ki kubimpare sthitam // 11 // udayAssamayArambhe prahANA ko'maro prahaH / ko'nyaH mahA jagasmA kapAle bhaikSyamaranataH // 26 // (AlasI) puruSa usaprakAra zatruoM dvArA mAra diyA jAtA hai jisaprakAra mahaloM kA banAvaTI siMha kauoM-Adi dvArA naSTa kara diyA jAtA hai| / / 51 // he rAjan ! jisaprakAra nizcaya se uSNatA-zUnya ( zItala) rAkha para kauna puruSa nirbhayatA-pUrvaka paira nahIM rakhatA ? api tu sabhI rakhate hai pasIprakAra udyama-hIna rAjAse bhI kuTumbI-gaNa va zatruloga zatrutA karane tatpara hojAte haiN| // 52 // jisaprakAra bhayabhIta ( Darapoka ) bhanavAle puruSa kA zatra-dhAraNa nirarthaka hai usIprakAra udyoga-hIna rAjA kA jJAna bhI nirarthaka hai3 // 53 // he rAjan ! jisa rAjA kA harSa (prasanna honA) dhana dene meM samartha nahIM hai| arthAta-jo rAjA kisI ziSTa puruSa se prasanna huzrA use dhana nahIM detA--ziSTapAlana nahIM karatA evaM jisa rAjA kA krodha zatru kI mRtyu karane meM samartha nahIM hai| arthAt-jo zatruoM va AtatAyiyoM para kupita hokara unakA ghAta karane meM samartha nahIM hotA-duSTa-nigraha nahIM krtaa| aise pauruSa-zUnya rAjA meM aura citra-likhita ( phoTovAle ) rAjA maiM kyA vizeSatA-bheda-hai ? api tu koI vizeSatA nahIM hai| arthAta-pauruSa-hIna rAjA phoTovAle rAjA sarIkhA kucha nahIM hai| niSkarSa-rAjA kA kartavya hai ki vaha harSaguNa dvArA ziSTa-pAlana aura krodha dvArA duSTa-nigraha karatA huA phoTo meM sthita rAjA kI apekSA apanI mahatvapUrNa vizeSatA sthApita kare // 54 // he rAjan ! jina puruSoM meM bhujA-maNDala-saMbaMdhI zakti (parAkrama) nahI pAI jAtI aura jinameM mAnasika zakti (citta meM utsAha zakti ) jAgrata huI zobhAyamAna nahIM hai, una udyama hIna puruSoM kA AkAza meM sthita humA candra-bala (janma-Adi saMbaMdhI candra praha kI zubha sUcaka mAGgalika zakti)kyA kara sakatA hai? apitu kucha bhI nahIM kara sakatA // 5 // he rAjan / sUrya, candra, rAhu va ketu-Adi navamahoM kA samaya aura asta honA prArambha hotA hai| arthAt-amuka vyakti ke candra praha kA udaya itane samaya taka rahakara pazcAt asta hojAyagA, jisake phalasvarUpa yaha candra ke udayakAla meM dhana-Adi sukha-sAmagrI prApta karake pazcAt-uktamAha ke asta kAla meM duHkha-sAmagrI prApta kregaa| isaprakAra ina zubha va azubha nava grahoM kA udaya va asta honA prArambha hotA hai parantu una grahoM ko udita Sa asta karanevAlA dUsarA kauna graha hai? apitu koI graha nahIM hai| isIprakAra samasta tIna loka kI sRSTi karanevAle zrImahAdeva kI, jo ki kapAla (mudoM kI khopar3I) meM bhikSA-bhojana karate haiM, sRSTi karanevAlA dUsarA ( mAgya-mAdi) kauna hai? apitu koI nahIM hai| bhAvArtha---jisaprakAra jaba grahoM ke udita va asta karane meM dUsarA prahasamartha nahIM hai evaM zrI mahAdeSa kI saSTi karanevAlA dUsarA koI bhAgya-zrAdi padArtha nahIM hai usIprakAra loka ko bhI sakhI-duHkhI karane meM prazasta va aprazasta bhAgya mI samartha nahIM hai| isalie bhAgya kucha nahIM hai, kevala puruSArtha hI pradhAna hai| prakaraNa meM prastuta dRSTAntoM dvArA 'cArvAka avalokana' nAma kA maMtrI devasiddhAnta kA khaMDana karatA humA pauruSatatva kI siddhi yazodhara mahArAja ke samakSa kara rahA hai| // 56 // he rAjan ! * 'sve pare c'0| / 'hAmo na yasyeha' kA / . 1. shaantaalaar| 2. dRssttaantaaldvaar| 3. AkSepAlabAra / 4. yayAsaMkhya-aladvAra va maathepaaldvaar| 5. maajhepaanaahaar| 6. AkSepAlazara /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pAzcAsaH 223 vavikrama maakraanssmstmuvnsthitiH| viziSTadAnavocchedAdviyI irikhanava // 5 // kAmapi bhitramAsAna yasta? ma ceTate / tasyAyaviSu ma meyo vIjamojikuTumnivat // // sUrya dhImyA mikA soyochoya svAyattasammakam / tathApyatAzcayaM yatsIdanti narezvarAH // 691 sAmanyasAmAnsasa mAya cinA / nirmamA pramadedha paraspatau // 10 // iti pauruSamApiNaH cAkAvalokanAda , daivaM ca mAnuSa karma lokasyAsya phalAptiSu / kuto'nyathA vicitrANi phalAni samaSTiSu // 31 // isalie Apa apane parAkramarUpI caraNa dvArA samasta loka ke sthAna svAdhIna kiye hue hokara zatrurUpI daityoM kA garvonmUlana (nAza) karane ke phalasvarUpa usaprakAra vijayazAlI hono jisa prakAra zrInArAyagA apane parAkramazAlI caraNa dvArA samasta loka ke sthAna svAdhIna karate hue dAnayoM ke uccheda (nAza) se vijayazAlI hote haiN| // 17 // he deva ! kucha bhI lakSmI prApta karake usakI vRddhi ke lie puruSArtha na karanevAle .(prayatnazIla na honevAle) mAnava kA uttarakAla ( bhaviSya jIvana) meM usaprakAra kalyANa nahIM hotA jisaprakAra bIja khAnevAle kisAna kA uttara kAla meM kalyANa nahIM hotA' // 58 / / he rAjan ! dhanAdi sampattiyoM se sukha prApta hotA hai aura sampattiyA~ zUratA (vIratA) se utpanna hotI haiM evaM zUratA svAdhInatA se utpama honevAlI hai| arthAt svAbhAvika puruSArtha zakti se utpanna hotI hai| tathApi rAjA loga jo daridratA saMbaMdhI duHkha bhogate haiM, loka meM yahI Azcaryajanaka hai' || he rAjan ! prApta huI bhI lakSmI anokhe puruSArthI svAmI ke binA arthAt-bhAgya-bharose baiThe rahanevAle udyama-hIna puruSakA usaprakAra gAi AliGgana nahIM karatI jisaprakAra khI jarA (vRddhAvasthA) se jIrNa-zIrNa ( zaktihIna) huma vRddha puruSa kA gAr3ha AliGgana nahIM karatI // 60) . athAnantara-bhAgya pa puruSArtha ina donoM kI sthApanA ( siddhi) karanevAle 'kavikulazekhara' nAma ke mantrI kA kathana he rAjana! isa loka ke prANiyoM ko jo iSTaphala ( dhanAdi sukha sAmagrI ) aura aniSTaphala (paridratA-Adi duHsasAmagrI) prApta hote haiM, usameM bhAgya va puruSArtha donoM kAraNa haiN| arthAtbhAgya anukUla hone para kiye jAnevAle samucita puruSArtha dvArA logoM ko sukha-sAmamI (dhana-dhAnyAdiSTa paratue~ ) prApta hotI hai aura bhAgya ke pratikUla hone para ayogya puruSArtha dvArA duHkha-sAmagrI ( daridravA-bhAdi aniSTa padArtha) prApta hotI hai| abhiprAya yaha hai ki kevala bhAgya va kevala puruSArtha kArya siddhi karanevAlA nahIM hai kintu donoM se kArya siddhi hotI hai, anyathA yadi ukta bAta na mAnI jAya / arthAt--bhAgya va puruSArtha donoM dvArA phala siddhi na mAnI jAya to eka-sarIkhA udyama karanevAle puruSoM meM nAnA-prakAra ke usa va jaghanya phala kyoM dekhe jAte haiM? arthAt-eka-sarIkhA kRSi va vyApAra-Adi kArya karanevAloM ko adhika dhAnya va kama dhAnya aura vizeSa dhana-lAbha va alpa dhana-lAbha kyoM hotA hai ? nahIM honA cAhie // 6 // he rAjan ! jisa kArya meM buddhipUrvaka puruSArtha kiye binA hI-acAnaka-kArya-siddhi hojAtI hai, usa kArya-siddhi meM 'deva' pradhAna kAraNa hai aura jisa kArya meM buddhipUrvaka puruSArtha dvArA kArya-siddhi hotI hai, usameM 'puruSArtha pradhAna hai| 1. apamAlabAra / 2. upmaaljhaar| 3, hev-alaahaar| 4. upmaaldvaar| 5. mAzepAlaMkAra /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 yazastilakacampUkAnye aprezAvikA yantra kAryasiddhiH pranAyate / tatra deyaM nRpAnyanna pradhAnaM pauruSa bhavet // 32 // susasya sarvasaMparke devamAyuSi kAraNam / *dRSTvA nu vaJcite sapai pauruSa satra kAraNam // 3 // parasparopakA jIziauSadhAriyevapauruSayovRttiH phalajanmani manyatAm // 65 // tathApi pauruSAyattAH sattvAnAM sakalAH kriyAH / atastazcinyamanpatra kA cintAtInimayAtmani // 6 // iti yAyiNaH kavipulazekharAta, bhAvArthadArzanika-cUr3AmaNi bhagavAna samantabhadrAcArya ne bhI kahA hai ki "jisa samaya manuSyoM ko iSTa (sukhAdi )va aniSTa ( duHkhAdi) padArtha vinA udyoga kiye-acAnaka prApta hote haiM, vahA~ unakA anukUla va pratikUla bhAgya hI kAraNa samajhanA cAhiye, vahA~ puruSArtha gauNa hai| isIprakAra puruSArtha dvArA siddha honevAle sukha-duHkhAdi meM kramazaH nIti va anItipUrga 'puruSArtha' kAraNa hai, vahA~ 'deva' gauNa hai| abhiprAya yaha hai ki iSTa-aniSTa padArtha kI siddhi meM kramazaH anukUla-pratikUla bhAgya va nIti-nIti-gukta puruSArtha ina donoM kI upayogitA hai kevala eka kI hI nhiiN| prakaraNa meM 'kavikulazekhara' nAma kA maMtrI yazodhara mahArAja ke samakSa upayukta siddhAnta kA nirUpaNa karatA hai|| 2 // he rAjan ! ukta bAta kA samarthaka dRSTAnta yaha hai ki sote hue manuSya ko sarpakA sparza ho jAnepara yadi vaha jIvita raha jAtA hai, usa samaya usako jIvana rakSA meM deva (bhAgya) pradhAna kAraNa hai aura jAgRta avasthA meM jaba mAnava ne sarpa ko dekhA, pazcAt usane use parihaNa kara diyA-haTA diyA (pheMka diyA ) arthAna--puruSArtha dvArA usane apanI jIvana rakSA kara lI usa samaya usakI jIvana rakSA meM puruSArtha pradhAna kAraNa hai // 63 / / he rAjan ! Apa ko yaha bAta jAna lenI cAhie ki deva aura puruSArtha kArya-siddhi meM jaba pravRtta hote haiM taba ve Ayu aura auSadhi ke samAna paraspara eka dUsare kI apekSA karate hue hI pravRtta hote haiN| arthAta-jisaprakAra jIvita (Ayukarma) auSadhi kA upakAraka hai. aura auSadhi Ayu karma kA upakAraka hai| kyoMki AyuSya hone para auSadhi lagatI hai aura auSadhi ke hone para jIvita sthira rahatA hai isIprakAra 'daiva' ( bhAgya ) hone para puruSArtha phalatA hai aura puruSArtha hone para 'deva' phalatA hai' / / 64 // he rAjan ! yadyapi siddhAnta ukta prakAra hai tathApi kartavyadRSTi se prANiyoM kI samasta ceSTAe~ puruSArtha ke adhIna hotI hai, isalie puruSArtha karanA cAhie aura cakSurAdi indriyoM dvArA pratIta na honevAle bhAgya kI kyoM cintA karanI cAhie? api tu nahIM karanI caahie| bhAvArtha-nItikAra prastuta somadevasUri ne kahA hai ki "vivekI puruSa ko bhAgya ke bharose na baiThate hue laukika ( kRSi-vyApArAdi ) va dhArmika (bAna-zIlAdi ) kAryoM meM naitika puruSArtha karanA caahie"| nautikAra vallabhadeva vidvAn ne bhI kahA hai ki "udyogI puruSa ko dhanAdi lakSmI, prApta hotI hai, 'bhAgya hI saba kucha dhanAdi lakSmI detA hai| yaha phAyara-zrAlasI-loga kahate haiM, isalie daiva-bhAgya ko * 'dRSTvA tu viJcite sapai kha. g.| A parihate' iti TippaNI kha. g.| 1. tathA ca samantabhadrAcArya:-abuddhipUpikSAyAmiSTAniSTaM svdevtH| yuddhipUrvavyapekSAyAmiSTAniSTaM sapauruSAt // 1 // 2. jAti-alaMkAra / devAgamastotra se saMkalita-sampAdaka 3. jAti-laMkAra / 4. upamAlaMkAra / 5. tathA ca somadevasUri:-'taccintyamacintyaM vA devN'| 6. tathA ca ballabhadevaH--upoliMganaM puruSasiMhamupaiti lakSmIdai dhena deyamiti kApuruSA vadanti / daivaM nihatya kuru pauruSamAtmazaktyA yarane kRte yadi na siddhyati pho'na doSaH // 1 // nAtivAkyAmRta pR. 265-368 se saMkalita--sampAdaka
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ etIya AnyAsaH mahatyAnamiI va ma pAisamayo'pi / kiMtu mantraniSa zatprastutamihojyatAm // 3 . vijigIpurarimitraM pANigrAhotra mdhymH| udAsIno'ntarAmtarvistyeiSA viSayasthitiH // -- haTAkara apanI zakti se puruSArtha karo, yala karane para bhI yadi kArya siddha nahIM hotA to isameM kyA doSa hai ? api tu koI doSa nhiiN| prakaraNa meM bhAgya va puruSArtha donoM kI kArya siddhi meM apekSA mAnanevAlA 'kavikulazekhara' nAma kA maMtrI yazodhara mahArAja se ukta viSaya kA nirUpaNa kara rahA hai' / / 65 / / 'sapAyasarvara' nAma ke navIna maMtrI kA kathana he rAjan ! yaha maThasthAna (vidyAlaya) nahIM hai aura na prastuta samaya vAda-vivAda karane kA hai kintu yaha maMtra-zAlA ( rAjanaitika mAna kI salAha kA sthAna-rAja-sabhA) hai, isaliye boM rAjanaitika prakaraNa kI bAta kahI jAnI cAhiye / / 66 // he rAjan ! vijigISu, ari, mitra, pANipAha, madhyama, udAsIna aura antarchi ye rASTra kI maryAdA hai| bhAvArtha-prastuta nItikAra somadeva sari ne kahA hai ki '1-vijigISu, 2-ariM, 3-mitra, 4-pArNiprAi, 5-madhyama, 6-udAsIna, thAkanda,ma-AsAra aura ha-antaddhi ye nau prakAra ke rAjA loga yathAyogya guNasamUha aura aizvarya ke tAratamba se yukta hone ke kAraNa rAja-maNDala ke adhiSThAtA haiN| abhiprAya yaha hai ki vijigISu rAjA inheM apane anukta rakhane kA prayatna kre| 1-vijigISu-aise rAjA ko, jo rAjyAbhiSeka se abhiSikta huA bhAgyazAlI hai evaM khajAnA va amAtya-Adi prakRti se sampanna hai tathA rAjanIti-nipuNa va zUravIra-parAkramI hai, 'vijigISu kahate haiN| 2-ari-jo apane nikaTa sambandhiyoM kA aparAdha karatA huzrA kabhI bhI duSTavA karane se bAja nahIM AtA use 'ari' ( zatru ) kahate haiN| 3-mitra sampattikAla kI taraha vipattikAla meM bhI snoI karanevAle ko 'mitra' kahate haiN| sArAMza yaha hai ki jo loga sampattikAla meM svArthavaza leha karate haiM aura vipattikAla meM dhokhA dete haiM ve mitra nahIM kintu zatru hai| jaimini' vidvAna ke uddharaNa kA bhI yahI abhiprAya hai| ve donoM vyakti paraspara meM 'nityamitra' ho sakate haiM, jo zatrukta pIr3A-Adi ApattikAla ke avasara para paraspara eka dUsare dvArA rakSA kiye jAte haiM yA eka dUsare ke rakSaka haiN| nItikAra nArada vidvAn ke uddharaNa kA bhI ukta Azaya samajhanA caahiye| vaMza paramparA ke sambandha se yukta pandhu-Adi sahaja mitra hai| bhAgari- vidvAna ne bhI 'sahajamitra' kA yahI lakSaNa kiyA hai| jo vyakti apanI * 'prAho'tha madhyamaH, g| 1. AkSepAlaMkAra / 1. jAti-alaMkAra / hai, tathA va somadevari:-"udAsIna mabhyama-vijigISuamitramitrapArapAdAkandAsArAntaI yo yathAsambhanagunagaNa vibhvtaartmyaanmnnddlaanaampighaataar:"|| rAjAramadaivavyaprakRtisampano nayaSikamayoraviSTAnaM vijigAdhuH // ya evaM svasyAhitAmadhAnena prAtikasyamiyati sa evaariH|| mitralakSaNamuktameva purastAt-yaH sampadIya viSayapi mepatti tanmitram / / 4. tathA ca miniH-satsamRvI kimAsneI mahazatamApari / tanmitraM bhocyate saviparIslena vairimaH / / 5 / / 5. tathA ca somadevasUriH-yaH kAraNamantareNa rahyo rasako vA bhanati tannityaM mitraM // 6. tayA ca nAradaH -zyate vabhyamAnasla bandainikAraka narAH / ramezA padhyamAnaM yattanitya mitrapuyyate // 1 // 5. tathA ra somadevamUriH-tasahaja mitra parapuruSaparamparAyAtaH sambandhaH / / 8. tathA ca bhAgariH-sambandhaH pUrvajAnA yaratena mo'tra samAyayau / mitratvaM kavitaM taruNa sAMka mitrameva hi // 1 // 26
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilampUkAnye sa eva vijayI teSAM zauryaM yasya nayAnugam / kimasAdhyaM tato deva svayA tayA // 68 // sadarapUrti va prANa rakSA hetu apane svAmI se vetana Adi lekara sneha karatA hai, vaha 'kRtrima mitra' hai ' | nItikAra bhAradvAja vidvAna ne bhI kRtrima mitra kA yahI lakSaNa kiyA hai / 4- pANigrAha- -jaba vijigISu rAjA zatrubhUta rAjA ke sAtha yuddha hetu prasthAna karatA hai taba jo bAda meM kruddha huA vijigISu kA deza naSTaSTa kara DAlatA hai use 'pANimAha' kahate haiM / 5--madhyama -- jo udAsIna kI taraha maryAdAtIta maMDala kA rakSaka hone se anya rAjA kI apekSA pravala sainya zakti se yukta hone para bhI kisI kAraNa vaza ( yadi maiM ekAkI sahAyatA karU~gA to dUsarA mujha se baira bA~dha legA - ityAdi kAraNa se ) vijaya kI kAmanA karanevAle anya rAjA ke viSaya meM madhyastha banA rahatA hai-usase yuddha nahIM karatA - use 'madhyastha' yA 'madhyama' kahate haiM" / 6 dezako kA kisI anya vijigISu rAjA ke Age pIche yA pArzvabhAga para sthita huA aura madhyama Adi yuddha karanevAloM ke nigraha karane meM aura unheM yuddha karane se rokane meM sAmarthyavAna hone para bhI kisI kAraNa vaza yA kisI apekSA vaza dUsare vijigISu rAjA ke viSaya meM upekSA karatA hai-usase yuddha nahIM karatA - use 'udAsIna' kahate haiM / 7-- Ananda -- jo pASNimAha se bilakula viparIta calatA hai- jo vijigISu kI vijaya yAtrA meM hara taraha sahAyatA pahu~cAtA hai, use 'kanda' kahate haiM, kyoMki prAyaH samasta sImAdhipati mitratA rakhate haiM, ataH ve saba 'Ananda' haiM ' / = - AsAra - jo pANigrAha kA virodhI aura ARRnda se maitrI rakhatA hai, vaha 'AsAra ' hai"| - antaddhiM - zatru rAjA va vijigISu rAjA ina donoM ke deza meM hai jIvikA jisakI tarapha se vetana pAnevAlA parvata yA aTavI meM rahanevAlA 'antarddhi' hai / donoM kI 296 prAkaraNika sArAMza yaha hai ki ' upAyasarvajJa' nAma kA navIna maMtrI yazodhara mahArAja se prAkaraNika rAjanaitika viSaya nirUpaNa karatA huA kahatA hai ki he rAjan ! vijigISu Adi ukta rAjA loga rASTra kI maryAdA haiM ||37|| he rAjan ! una vijayazAlI rAjAoM meM vahI rAjA vijayazrI prApta karatA hai, jo naya rAjanaitika jJAna va sadAcAra sampatti ) ke sAtha rahane vAlI parAkrama zakti ( sainya va khajAne kI zakti ) se vibhUSita hai / isalie he deva ! jaba Apa ukta donoM guNoM ke sthAna haiM taba Apa ke dvArA loka 1. tathA ca somadevayuriH yattijIvitaddhetorAzritaM tatkRtrimaM mitram // 2. tathA ca bhAradvAjaH vRti ekAti yaH snehaM narasya kutte naraH / tanmitraM kRtrimaM prAhunItizAstravido janAH // nItivAkyAmRta ( bhASAdIkA sameta ) pR0 303 se ( mitra prakaraNa ) va pR0 371 se ( vijigISu Adi kA svarUpa ) saMkalita - sampAdaka 3-8. tathA ca somadevapUriH yo vijigISo prasthite'pi pratiSThamAne vA pazcAt hopaM janayati sa pANiprAiH ||1|| udAsInavadaniyatamaNDalo'parabhUpApekSayA samadhikalo'pi kutazcitkAraNadanyasmin nRpatI vijigISumANe yo madhyasyabhAvamacalabhyate sa madhyasthaH // 2 // aprataH pRSThataH koNe yA nikRSTa vA maNDale sthito madhyamAdInAM viprItAna nigrahe saMhitAnAmanuprahe samartho'pi kenacitkAraNenAnyasmin bhUpatau vijigISumANe ya udAste sa udAsInaH // 3 // pArSNigrahAdyaH pazcimaH sa AkrandaH // 4 // pASNimAhAbhizramAsAra kandamitraM ca // 5 // arivijigISormaSThA vihitavRttirubhayavetanaH parvatAdavIkRtAzrayazcAntarddhiH // 6 // nItivAkyAmRta ( bhASATIkA sameta ) pR0 371 se saMkalita - sampAdaka 5. jAti alaMkAra /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 tRtIya AzvAsaH dezakAlamyayopAyasahAyaphalanizcayaH / deva patra sa mantro'nyattuparakAviNIvanam // 69 // maiM kauna sI iSTa vastu prApta karane ke ayogya haiM ? apitu sabhI iSTa vastue~ (vijayazrI-Adi) Apake dvArA prApta kI jA sakatI haiN| bhAvArtha-nItikAroM ne kahA hai ki jisaprakAra jar3a-sahita vRkSa zAkhA, puSpa va phalAdi se vRddhiMgata hotA hai usIprakAra rAjyarUpI vRkSa bhI rAjanaitika jJAna, sadAcAra tathA parAkrama zakti se samRddhizAlI hotA hai| ataH rAjA kA kartavya hai ki vaha apane rAjya ko surakSita, vRddhiMgata va sthAyI banAne ke lie sadAcAra lakSmI se alaGkata huzrA sainika zakti va khajAne kI zakti kA saMcaya karatA rahe, anyathA durAcArI va sainya-hIna hone se rAjya naSTa ho jAtA hai| zukra vidvAna ke buddharaNa kA yahI abhiprAya hai| prakaraNa meM 'upAyasasa' nAma kA maMtrI mantrazAlA meM yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he deva ! ukta donoM guNa vijayazrI ke kAraNa haiM aura zrApa ukta donoM guNoM se vibhUSita hai ataH zrApa ko vijayazrI-Adi sabhI iSTa phala prApta jhe sakate haiM. // 6 // he rAjan ! jisa mantra (suyogya mantriyoM ke sAtha kiyA huA rAjanaitika vicAra) meM nimna prakAra pA~ca tattva (guNa) pAye jAte haiM, vahIM maMtra kahA jAtA hai aura jisameM nimraprakAra pA~ca guNa nahIM hai, vaha maMtra na hokara kevala mukha kI khujalI miTAnA mAtra hai| 1-deza va kAla kA vibhAga, 2-vyayopAya (vinipAta pratIkAra), 3-upAya ( kArya-prArambha karane kA upAya ), 4-sahAya (puruSa a dravya saMpatti ) aura 5-phala ( kaarysiddhi)| bhAvArtha-prastuta nItikAra AcArya zrI kI mAnyatA ke anusAra mantra (mantriyoM ke sAtha kiye e vicAra ) ke pA~ca aGga hote haiN| 1-kArya prArambha kA upAya, 2-puruSa va dravyasaMpatti, 3-deza aura kAla kA vibhAga, 4-vinipAta pratIkAra aura 5-kaarysiddhi| 1-kArya-prArambha karane kA upAya-jaise apane rASTra ko zatruoM se surakSita rakhane ke lie sameM sAI, parakoTA ba durga-nAdi nirmANa karane ke sAdhanoM para vicAra karanA aura dUsare deza meM zatrubhUta | rAjA ke yahA~ sandhi va vigraha-Adi ke uddezya se guptacara va dUta bhejanA-Adi kAryoM ke sAdhanoM para vicAra | sanA yaha mantra kA pahalA aGga hai| kisI nItikAra ne kahA hai ki 'jo puruSa kArya prArambha karane ke / pUrva hI usakI pUrNatA kA upAya--sAma paM dAna Adi-nahIM socatA, usakA vaha kArya kabhI bhI pUrNa nahIM hotA' / / 1 / / ___2-puruSa va dravyasaMpatti-arthAt-yaha puruSa amuka kArya karane meM pravINa hai, yaha jAnakara use usa kArya meM niyukta krnaa| isIprakAra dravyasaMpatti-ki itane dhana se amuka kArya siddha hogA, yaha kramazaH puruSasaMpat' aura 'dravya-saMpat' nAma kA dUsarA mantrAga hai| athavA svadeza-paradeza kI apekSA se pratyeka 1. tapA ca somadevari:-rAjyasya mUlaM kramo vikamazca / 2. tathA ca zumaH-kamavijhamamUlasya rAjyasya yathA saroH / samUlasya bhaSe vRdistAbhyo hInasya saMkSayaH // 1 // 3. tathA ca zukaH-laukika vyavahAraM yaH kurute nayavRddhitaH / taddayA bimAyAti rAgya tatra kramAgatam / / 1 / / 4. AkSezalaMkAra / nItivAkyAmRta ( bhA. TI.) pU. .78 se saMkalita-sampAdaka 5. tapA ca somadevari:-"karmaNAmArambhopAyaH puruSa vyasaMpat dezakAlavibhAgo vinipAtapratIkAraH kAryasidizceti paMcAMgo maMtraH / / 6. tathA yoka-kAryArambheSu nopAyaM tansisyartha ca cintayet / yaH pUrva tasya no siddhi tarakArya yAti kahicit / / 5 / /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 yazastilaka campUkAvye ke do bheda hojAte haiM / udAharaNArtha- puruSasaMpatti - apane deza meM durga Adi banAne meM vizeSa catura bar3haI va luhAra Adi aura dravyasaMpatti-lakar3I va patthara Adi / isIprakAra dUsare deza meM puruSasandhiyAdi karane meM kuzala dUta tathA senApati aura dravya - ratna subarNa dhyAdi / kisI nItikAra' ne puruSasaMpatti va dravyasaMpatti ke viSaya meM kahA hai ki 'jo manuSya apane kAryakuzala puruSa ko usa kArya ke karane meM niyukta nahIM karatA tathA usa kArya ke yogya dhana nahIM lagAtA, usase kArya siddhi nahIM ho pAtI // 1 // 3- deza aura kAla kA vibhAga - amuka kArya karane meM amuka deza va amuka kAla anukUla evaM amuka deza va amuka kAla pratikUla hai, isakA vibhAga ( bicAra ) karanA maMtra kA tIsarA zraGga hai / athavA apane deza meM deza ( durga Adi banAne ke lie janapada ke bIca kA deza ) aura kAla - subhikSa-durbhi tA varSA evaM dUsare ke deza meM sandhi Adi karane para koI upajAU praveza aura kAla - AkramaNa karane yA na karane kA samaya - kahalAtA hai, inakA vicAra karanA - yaha 'dezakAlavibhAga' nAmakA tIsarA mantrAGga kahalAtA hai / kisI vidvAn ne deza va kAla ke bAre meM kahA hai ki 'jisaprakAra namaka pAnI meM DAlane se naSTa ho jAtA hai evaM jisaprakAra machalI jamIna para prApta hone se naSTa ho jAtI hai usI prakAra rAjA bhI khoTe deza ko prApta hokara naSTa ho jAtA hai // 1 // jisaprakAra kAka ( kauvA ) rAtri ke samaya aura ullU dina ke samaya ghUmatA huA naSTa ho jAtA hai usIprakAra rAjA bhI varSA kAla Adi khoTe samaya ko prApta hokara naSTa ho jAtA hai / arthAt-varSA Rtu Adi samaya meM lar3AI karanevAlA rAjA bhI apanI senA ko nissandeha kaSTa meM DAla detA hai // 2 // 4 - vinipAta pratIkAra - AI huI ApattiyoM ke nAza kA upAya ciMtana karanA / jaise apane durga Adi para AnevAle yA Ae hue vinnoM kA pratIkAra karanA yaha maMtra kA 'vinipAtapratIkAra' nAma kA cauthA aGga hai / kisI vidvAn ne prastuta mantrAGga ke viSaya meM kahA hai ki 'jo manuSya Apati par3ane para moha ( ajJAna ) ko prApta nahIM hotA evaM yathAzakti udyoga karatA hai, vaha usa Apatti ko naSTa kara detA hai // 1 // 5- kAryasiddhi-unnati, avanati aura sama avasthA yaha tIna prakAra kI kArya-siddhi hai| jina dhAma Adi upAyoM se vijigISu rAjA apanI unnati, zatru kI avanati yA donoM kI sama avasthA ko prApta ho, yaha 'kAryasiddhi' nAmakA pA~cavA~ mantrAGga hai| kisI vidvAn ne kahA hai ki 'jo manuSya sAma, dAna, daMDa va bheda-Adi upAyoM se kArya siddhi kA citavana karatA hai aura kahIM para usase virakta nahIM hotA, isakA kArya nizcaya se siddha hojAtA hai / sArAMza yaha hai ki vijigISu rAjA ko samasta mantrI maNDala ke sAtha ukta paMcAGga mantra kA vicAra karate hue tadanukUla pravRtti karanI caahie| prakaraNa meM- 'upAya sarvajJa' nAmakA navIna maMtrI yazodhara mahArAja se mantrazAlA meM ukta pazcAta maMtra kA svarUpa nirUpaNa karatA hai aura kahatA hai ki rAjan ! jisa maMtra meM ukta pA~ca aGga yA guNa pAye jAyeM, vahI vAstavika, mantra hai aura 1 tathA cotaM - samartha puruSaM kRtye tadahaM ca tathA dhanam / yojayet yo na kRtyeSu tatsiddhiM tasya no bhajet // 1 // 2. utaM ca yataH yamAtra saindhavastoye sthale matsyo vinazyati / zIghra tathA mahIpAlaH kudezaM prApya sIdati // 1 // yathA kAko nizAkAle kozikadha divA caran / sa vinazyati kAlena tathA bhUpo na saMzayaH // 2 // 3. ukaM ca yattaH--AparakAle tu samprAse yo na mohaM pragacchati / udyamaM kurute zatayA sa taM nAzayati dhruSaM // 1 // 4. tathA zvo M--sAmAdibhispAyairyaH kAryasiddhi pracintayet / na niveMgaM kvacidyAti tasya tat siddhyati dhruyaM // 1 // nItivAkyAmRta mantrisamuddeza ( bhASATIkA sameta ) 40 163-164 se saMkalita - sampAdaka
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ suvIya AdhAsaH 226 mannA kAryAnugo yeko kArya svAmihisAnugam / sa eva mantriNo rAzAM na ca ye gAlaphullanAH // 70 // nupastadarthamudyacchedamasyA dIrghasUtritAm / mantrakriyAnyathA tasya / nirathA kRpaNevica // 1 // ine chor3akara vinA prakaraNa kA viSaya kahanA yaha to apane mukha ko khujalI miTAnA mAtra hai-nirarthaka hai, kyoMki usase vijigISu rAjA kA koI prayojana siddha nahIM hotA // 66 // jinakA mantra ( rAjanaitika nizcita vicAra) rAjA kI kArya-siddhi-prayojana siddhi-karanevAlA hai evaM jo aise kartavya kA anuSThAna karate hai, jisase rAjA kA kalyANa hotA hai, ve hI rAjAoM ke mantrI haiM aura jo kevala vAgjAla (vacanasamUha) bolanevAle haiM, ke maMtrI nahIM kahe jAsakate / bhAvArtha prastuta zloka meM 'upAyasarvajJa' nAmake navIna maMtrI ne yazodhara mahArAja ke prati nimna prakAra nItizAstra meM kahA huzrA mantriyoM kA lakSaNa pa kartavya nirdeza kiyA hai|( prastuta nItikAra AcArya zrI ne kahA hai ki 'jo binA prArambha kiye hue kArya kA prArambha kareM, prArambha kiye hue kAryoM ko pUrA kareM aura pUrNa kiye hue kArya meM vizeSatA lAveM tathA apane adhikAra kA ucita sthAna meM prabhAva dikhAye, unSTra mantrI kahate haiN| zukra vijJAna ne bhI kahA hai ki jo kuzala puruSa rAjA ke samasta kAryoM meM vizeSatA lAte hue apane adhikAra kA prabhASa dikhAne meM pravINa ho, ve rAjamaMtrI hone ke yogya hai, jinameM ukta kArya sampanna karane kI yogyatA nahIM hai, ve maMtrI pada ke yogya nahIM ||shaa isIprakAra mantriyoM ke kartavya ke viSaya meM kahA hai ki 'mantriyoM ko rAjA ke lie duHkha denA uttama hai| arthAta-yadi maMtrI bhaviSya meM hitakAraka kintu tatkAla apriya laganevAle aise kaThora vacana bolakara rAjA ko usa samaya duHkhI karatA hai to uttama hai, parantu akartavya kA upadeza dekara rAjA kA nAza kA baccA nhiiN| arthAt-tatkAla priya lAnevAle kintu bhaviSya meM hAnikAraka vacana bolakara akArya-nauti-viruddha asatkArya kA upadeza dekara usakA nAza karanA acchA nhiiN| nArada vidvAna ke uddharaNa kA bhI yahI abhiprAya hai'70he rAjan ! rAjA ko kAla cilamba na karake (zIghra hI ) yogya mantriyoM ke sAtha nizrita kiye hue mantra (rAjanaitika vicAra) ko kAryarUpa meM pariNata karane ke lie utsAha karanA cAhie / bhanyathA (kAla-vilamba hojAne para) rAjA kI mantrakriyA ( rAjanaitika vicAra ) usaprakAra nirarthaka hotI hai jisaprakAra kRpaNoM ( kaMjUsoM ) kI mantrakriyA ( vAna dene kA vicAra ) nirarthaka hotI hai| arthAt-- kaMjUsa socate haiM ki hama itanA dhana dAna kareMge parantu bAda meM nahIM karate, ataH jisa prakAra kaMjUsoM dvArA kI huI mantrakiyA ( dAna-vicAra) kAryarUpa meM pariNata na hone ke kAraNa nirarthaka hotI hai usIprakAra + 'nirA sapaNeSTiva h| A-'yayA kSapaNaH rAjamantravAtoM karoti parantu saMgrAmaM na karoti tena nirartha __ mantrakriyA tasya' iti TippaNI / 1. rUpakAladvAra / 2. tathA ca somadevasUri:-- tArambhamAramghasyApyanuSThAnamanuchisavizeSa viniyogasampadaM ca ye kuyuste mantriNaH / 3. tapA va zukrA--darzayanti viSaM ye sarvakarmasu bhUpateH / khAdhikAraprabhAvaM ca maitriNaste'nyathA pare // 1 // ___ motivAkyAmRta ( mantrIsamuhaza bhASATIkA-sameta ) pR. 163 se saMkalita 4. sathA ca somdevsri|-prN svAmino vuHkha na punarakAryopadezena saminAzaH / 5. tathA ca bhArada!--vara pIkAkara vAkyaM pariNAmamustAvaha / maMtriNA bhUmipAlasya na mRSTaM yadbhayAnakam / / 1 / / 6. jAti alaMkAra nItivAkyAmRta ( bhASATIkA-sameta ) pU. 152-153 se saMkalita-sampAdaka
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 yazastilakacampUkAvye svadezaH paradezI vA mantrI bhavatu bhUbhujAm / prArabdhakAryanirvAhamukhasiddhayA prayojanam // 42 // rAjAoM kI maMtrakriyA bhI samaya dhUka jAnepara kAryarUpa meM pariNata na hone ke kAraNa nirarthaka hotI hai| athavA pAThAntara meM jisaprakAra kSapaNa ( nabha digambara sAdhu ) rAjanaitika yuddha-zrAdi kI mantraNA (vicAra) karatA hai parantu yuddha nahIM karatA, ataH jisaprakAra usakI mantrakriyA nirarthaka hotI hai usIprakAra samaya cUka jAnepara rAjAoM ko mantrakriyA nirardhaka hotI hai| bhAvArtha-nItikAra prastuta prAcAryazrI ne kahA hai ki 'mantra (vicAra ) nizcita hojAne para vijigISu rAjA use zIghra hI kAryarUpa meM pariNata karane kA yatna kare, isameM use Alasya nahIM karanA caahie|' nItikAra kauTilya ne bhI kahA hai ki 'ardha kA nizcaya karake use zIghra hI kAryarUpa meM pariNata karanA cAhie samaya ko vyartha vitAnA zreyaskara nhiiN|' zuka vidvAn' ne bhI kahA hai ki 'jo mAnava vicAra nizcita karake usI samaya usakA AcaraNa nahIM karatA use mantra kA phala ( kAryasiddhi) prApta nahIM hotA' // 1 // prastuta AcArya ne kahA hai ki "jisaprakAra auSadhi ke jAna lene mAtra se vyaradhiyoM kA nAza nahIM hotA kintu usake sevana se hI hotA hai usIprakAra vicAra mAtra se rAjAoM ke sandhi va cigraha-Adi kArya siddha nahIM ho sakate kintu mantraNA ke anukUla pravRtti karane se hI kArya siddha hote hai"| nArada vidvAn ne bhI ukta bAta kI puSTi kI hai // 71 // he rAjan ! rAjAoM kA pradhAna maMtrI cAhe apane deza ( 'AryAca-bhAratavarSa) kA nivAsI ho athavA dUsare deza kA rahaneyAlA ho, ho sakatA hai| kyoMki rAjAoM ko to prArambha kiye hue kArya (sandhi va vigraha-Adi) ke pUrNa karane se utpanna huI sukha-prApti se hI prayojana rahatA hai| arthAt-rAjA kA ukta prayojana jisase siddha hotA ho, vaha cAhe svadezavAsI ho yA paradezavAsI ho, maMtrI ho sakatA hai| udAharaNArtha-he rAjan ! apane zarIra meM utpanna huA roga duHkhajanaka hotA hai aura vana meM utpanna huI jar3I-bUTI-Adi auSadhi sukha detI hai| arthAta- bImArI ko naSTa karatI huI zrArogyatArUpa sukha utpanna karatI hai, isalie puruSoM ke guNa ( sadAcAra, kulInatA, vyasana-zUnyatA, svAmI se droha na karate hue usake kArya kI siddhi karanA, nItijJatA, yuddhakalA-pravINatA va niSkapaTatA-Adi : kAryakArI (prayojana siddhi karanevAle ) hote haiN| apanI jAti yA dUsarI jAti kA vicAra pakti bhojana ke avasara para hotA hai parantu rAjanIti ke prakaraNa meM to dUsare se bhI kAryasiddhi karA lenI caahie| kyoMki jisaprakAra jaMgalI jar3I-bUTI-zrAdi zrIpadhi bImArI ke dhvaMsa dvArA ArogyatArUpa sukha utpanna karatI hai usIprakAra paradeza kA 1. tathA ca somadevari:- uddhRtamantro na dIrghasUtraH syAt // 1 // nItivAkyAmRta mAnasamuza sUtra 42 / 2. tathA ca kauTilyaH- bhavAmArthaH kAlaM nAtikrameta // 1 // kauTilya arthazAstra mantrAdhikAra sUtra 50 / 3. tathA ca zukraH--yo maMtra maMtrayitvA tu nAnuSThAnaM karoti ca / tatkSaNAttasya mantrasya jAyate nAtra saMzayaH // 1 // nautivAkyAmRta pR. 169 se saMkalita-sampAdaka 4. tathA ca somadevasUriH-na pauSatrijJAnAdeva ghyAdhiprazamaH ||1||nautivaakyaat mantrisamuheza sUtra 44 5. tathA ca bhArada--vijJAyate bhaiSaje yAta vinA bhakSaM na nazyati / vyAdhistathA ca maMtre'pi na siraH kRtya varjite // nItivAkyAmRta pU. 165-17. se saMgRhaula-sampAdaka 6. upmaalNkaar| --.-."
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 tRtIya AzvAsaH duHkhAya dehajo vyAdhiH sukhAya vanauSadhiH / guNAH kAryakRtaH puMsAM bhojane svaparakriyAH // 73 // nivAsI niSpakSatA Adi guNoM se vibhUSita huA guNavAn vyakti bhI rAjya saMcAlana Adi meM sahAyaka hotA huA maMtrI ho sakatA hai / vizada vivecana evaM vimarza - yahA~para 'upAyasarvajJa' nAmakA mantrI rAjasabhA meM yazodhara mahArAja se kaha rahA hai ki rAjAoM ko mantrI kI sahAyatA se Arambha kiye hue kArya ( sandhi va trimaha Adi ) pUrNa karake sukha prAptirUpa prayojana siddha karanA par3atA hai, ataH vaha prayojana jisase siddha ho sake vaha cAhe svadezavAsI ho yA paradezavAsI ho, mantrI ho sakatA hai| kyoMki apanI jAti yA parajAti kA vicAra paktibhojana kI belA meM kiyA jAtA hai na ki rAjanIti ke prakaraNa meN| tatpazcAt usane vizeSa manoja va hRdayasparzI udAharaNoM ( zArIrika vyAdhi duHkhaddetu va jaMgalI jar3I-bUTI rogadhvaMsa dvArA sukhahetu hai ) dvArA ukta viSaya kA samarthana kiyA hai parantu prastuta zAnakartA AcAryapravara zrI matsomadevasUri ne apane hI dUsare nIva ke guoM kA nirdeza karate samaya 'svadezavAsI' guNa kA bhI vizeSa mahatvapUrNa samarthana kiyA hai| nItivAkyAmRta meM AcArya zrI' ne likhA hai ki "buddhimAna rAjA ko yA prajA ko nimnaprakAra guNoM se vibhUSita pradhAna mantrI niyukta karanA cAhie / jo dvija-- brAhmaNa, kSatriya aura vaizyavaraNa meM se eka varNa kA ho kintu zuddha na ho, apane deza ( AryAvarta - bhAratavarSa ) kA nivAsI ho kintu videza kA rahanevAlA na ho| jo sadAcArI ho- duSkarmo meM pravRtti karanevAlA na ho kintu pavitra yAcaraNa-zAlI ho / jo kulIna ho- jisake mAtA aura pitA kA pakSa ( vaMza ) vizuddha ho ( jo ki vivAhita samAna varNavAle mAtA-pitA se utpanna ho ) / jo juzrA, madyapAna va parastrI sevana Adi vyasanoM se dUra ho| jo droha karanevAlA na ho-jo dUsare rAjA se milA huA na hokara, kevala apane svAmI meM ho zraddhA yukta ho / jo vyavahAra biyA meM nipuNa ho| jisane samasta vyavahArazAstroM- nItizAoM ke rahasya kA adhyayana-manana kiyA ho| jo yuddhavidyA meM nipuNa hotA huA zatru-ceSTA kI parIkSA meM pravINa ho athavA samasta prakAra ke chala-kapaTa se rahita ho / jAnanevAlA hone para bhI svayaM kapaTa karane vAlA na ho / abhiprAya yaha hai nau guNoM se vibhUSita honA cAhie / arthAn -- dUsare ke kapaTa ko ki pradhAna mantrI nimraprakAra 1. dvija, 2. svadezavAsI, 3. sadAcArI, 4. kulIna, 5, vyasanoM se rahita, 6. svAmI se droha na karanevAlA, 7 nItijJa, 8. yuddhavidyA-vizArada aura 9. niSkapaTa / ukta guNoM meM se 'svadezavAsI' guNa kA samarthana karate hue prastuta mAcArya zrImatsomadevasUri * ukta graMtha meM likhA hai ki 'samasta pakSapAtoM meM apane deza kA pakSapAta pradhAna mAnA gayA hai' evaM hArIta vidvAna ne bhI likhA hai ki 'jo rAjA apane dezavAsI mantrI ko niyukta karatA hai, vaha ApattikAla Ane para usase mukta ho jAtA hai'| abhiprAya yaha hai ki rAja sacitra ke ukta 9 guNoM meM se 'apane deza kA nivAsI guNa kI mahatvapUrNa vizeSatA hai; kyoMki dUsare deza kA mantrI apane deza kA pakSa karane ke kAraNa 1. sathA ca somadevasUriH -- 'brAhmaNakSatriyavizA mekatamaM svadezajamAcArAbhijana vizuddhamanya saninamanyabhicAriNama dhautAkhilavyabahAratanzramastrazamazeSopAdhivizuddha ca mantriNaM ku // 1. tathA va somadevasUriH samastapakSapAteSu svadezapakSapAto mahAn 3, tathA ca hArIta: 'svadezajanamAsyaM yaH kurute pRthivIpatiH / ApatkAlena samprAptena sa tena vimucyate ||1||
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 yazastilakacampUkAvye mantrAzrita zrINAM zatravuna kiM phalam / ko nAma kamAroha samma 44 // kabhI rAjya kA ahita bhI kara sakatA hai, ataeva mantrI ko apane deza kA nivAsI honA Avazyaka hai / prAkaraNika vimarza-yukta pravacana yaha hai ki jaba eka hI AcArya ne prastuta 'yazastilakacampU' meM pradhAna maMtrI kA svadezavAsI guNa gauNa yA upekSita kiyA aura apane nItivAkyAbhrata meM svadezavAsI guNa kA samarthana kiyA taba usake kathana meM paraspara virodha pratIta hotA hai parantu aisA nahIM hai, arthAt isameM koI virodha nahIM hai, kyoMki nItivAkyAmRta meM AcAryazrI kI dRSTi pradhAna mantrI ke guNa-nirUpaNa kI rahI hai aura prastuta 'yazastilakacampU' meM sandhi va vigraha Adi prayojana-siddhi kI mukhyatA rakhate hue kahA hai ki Arambha kiye hue sandhi va vigrahAdi kAryoM ke nirvAha ( pUrNa karanA ) dvArA rAjAoM kI sukhaprApti rUpa prayojana siddhi karanevAlA maMtrI ho sakatA hai, cAhe vaha svadeza kA nivAsI ho athavA videza kA rahanevAlA ho / ataH bhinna 2 dRSTikoNoM kI apekSA bhinna-bhinna prakAra kA nirupaNa huA hai, isameM virodha kucha nahIM hai -2 1 / 72073 / / he rAjana! mantra- ( rAjanaitika salAha ) yuddha dvArA lakSmI ( rAjya-vibhUti ) prApta karanevAle rAjAoM ko zastra yuddha karane se kyA prayojana hai ? apitu koI prayojana nahIM hai / udAharaNArtha- mandAra vRkSa para hI madhu prApta karanevAlA kauna buddhimAna puruSa parvata para car3hegA ? apitu koI nahIM / arthAtjisaprakAra madhu kA icchuka buddhimAna puruSa jaba mandAra vRkSa para madhu prApta kara letA hai taba usakI prApti ke lie parvata para nahIM car3hatA usIprakAra lakSmI ke icchuka rAjA loga jaba mantra-yuddha dvArA lakSmI prApta kara lete haiM taba ve usakI prApti hetu zastra yuddha meM kyoM pravRtta hoMge ? apitu nahIM pravRtta hoNge| bhASArthaprastuta AcAryazrI ne apane 'nIti vAkyAmRta' meM kahA hai ki 'paraspara vaira-virodha na karanevAle ( prema aura sahAnubhUti rakhanevAle ) evaM ha~sI majAka- Adi svacchanda vArtAlApa na karanevAle sAvadhAna maMtriyoM dvArA jo mantraNA ( rAjanaitika salAha ) kI jAtI hai, usase alpa upAya dvArA upayogI mahAna kArya ( rAjyAMdi lakSmI) kI siddhi hotI hai yahI maMtra mAhAtmya hai / nArada" vidvAn ne bhI kahA hai ki "sAvadhAna (buddhimAn ) rAjamaMtrI ekAnta meM baiThakara jo SAGgaNya ( sandhi va vigrahAdi ) saMbaMdhI mantraraNA karate haiM, usake phalasvarUpa ve rAjA ke mahAna kArya (saMdhi viprAdi bAgra ) ko binA kleza ke siddha kara DAlate haiM" // 1 // isIprakAra hArIta vidvAn ne kahA hai ki 'rAjA jisa kArya ko zuddha karake aneka kaSTa uThAkara siddha karatA hai, usakA vaha kArya mantra zaktirUpa upAya se saralatA se siddha hojAtA hai, ataH use mantriyoM ke sAtha avazya mantraNA karAnI cAhie' // 1 // niSkarSa - prakaraNa meM 'upAyasarvaza' nAma ke maMtrI ne yazodhara mahArAja ke prati ukta dRSTAnta dvArA zastra yuddha kI apekSA mantra-yuddha kI mahatvapUrNa vizeSatA nirUpaNa kI // 174 // 1. arthAntaranyAsa alaMkAra / 2. dRSTAntAlaMkAra / 3. tathA ca somadevasUriH - aviruddha rakhe rairvihito maMtro laghunopAyena mahataH kAryasya siddhirmantraphalam / 4. tathA ca nAradaH sAvadhAnAraca ye maMtraM ca rekAntamAzritA: / sAdhayanti narendrasya kRtyaM klezavivarjitam // 1 // 5. tathA ca hArItaH -- yatkAryaM sAdhayed rAjA klaizaiH saMgrAmapUrvakaH / mantreNa sukhasAcyaM tattasmAnmaMtra prakArayet // 1 // nItivAkyAmRta ( bhA. TI.) pU. 171 172 se saMkalita - sampAdaka 6. ApAlaMkAra va dRSTAntAlaMkAra
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AvAsa: asthA nijadezasya rakSAM yo vijigISate / sa nRpaH paridhAnena vRttamauliH pumAniva // 75 // narasyopAyamUhasya sudhA bhujavijRmbhitam / zarAH kiM vyastasaMghAnAH sAdhayanti manISitam // 76 // ayaM laghurmahAneSa na cintA nayavedinu / nadyAH pUravAdyAnti samaM tIratRNadrumAH // 77 // I 233 he rAjana! [ sabase pahale rAjA ko apane rASTra kI rakSA karanI cAhie ] kyoMki jo rAjA apane rASTra kI rakSA na karake dUsarA deza grahaNa karane kI icchA karatA hai, vaha usaprakAra ha~sI va nindA kA pAtra hotA hai| jisaprakAra anya vakha ( dhotI) utArakara usake dvArA apanA mastaka veSTita karanevAlA ( sAphA bA~dhaneyAlA ) mAnava ha~sI va nindA kA pAtra hotA hai| bhAvArtha- nItikAra prastuta AcArya zrI ne kahA hai ki 'jo rAjA svadeza kI rakSA na karake zatrubhUta rAjA ke rASTra para AkramaNa karatA hai, usakA yaha kArya naMge ko pagar3I bA~dhane sarIkhA nirarthaka hai / arthAt - jisaprakAra naMge ko pagar3I bA~dha lene para bhI usake naMgepana kI nivRtti nahIM ho sakatI usIprakAra apane rAjya kI rakSA na kara zatru-deza para hamalA karanevAle rAjA kA bhI saMkaToM se chuTakArA nahIM ho sakatA / vidura" vidvAn ke uddharaNa kA abhiprAya yaha hai ki "vijigISu ko zatru rASTra naSTa karane ke samAna svarASTra kI rakSA karanI cAhie // 1 // niSkarSa - prastuta 'upAya sarvajJa' maMtrI ukta udAharaNa dvArA yazodhara mahArAja ko sabase pahile apane rASTra kI rakSA karane ke lie prerita kara rahA hai 3 // 75 // he rAjan ! [vijigISu rAjA ko zatruoM para vijayazrI prApta karane ke upAyoM-sAma va dAnaAdi kA jJAna honA Avazyaka hai ] kyoMki vijayazrI ke upAyoM (sAma, dAna, daNDa va bhedarUpa tarIkoM ) ko na jAnanevAle vijigISu rAjA kI bhujAoM kI zakti nirarthaka hai-- vijayazrI prApta karane meM samartha nahIM hosakatI / udAharaNArtha - dhanuSa para na car3hAe hue kara kyA karane meM samartha hosakate haiM ? api tu nahIM hosakate / zrarthAt jisaprakAra dhanuSa para na car3hAe hue bArA lakSya bheda dvArA manacAhI vijayazrI prApta nahIM kara sakate usIprakAra sAma va dAna Adi zatru vinAza ke upAya ko na jAnanevAle vijigISu rAjA kI bhujAoM kI zakti bhI zatruoM para vijayazrI prApta nahIM kara sktii| bhAvArtha - prastuta nItikAra AcArya zrI ne sAma va dAna Adi vijayazrI ke upAyoM kA mAhAtmya nirdeza karate hue kahA hai ki 'sAma va dAna Adi naitika upAyoM ke prayoga meM nipuNa, parAkramI evaM jisase amAtya Adi rAja karmacArIgaNa va prajA anurakta hai, aisA rAjA alpa deza kA svAmI hone para bhI cakravartI- sarIkhA nirbhaya mAnA gayA hai| prakaraNa meM prastuta mantrI yazodhara mahArAja ke prati kahatA hai ki rAjan ! sAma Adi upAya na jAnanevAle vijigISu rAjA kI bhujAoM kI zakti usaprakAra nirarthaka hai jisaprakAra dhanuSa para na car3hAe hue bArA nirarthaka hote haiM" / / 73 / / he rAjan ! rAjanIti vettAoM ko isaprakAra kI cintA nahIM hotI ki yaha zatru hInazakti yukta hai aura amuka zatru mahAzaktizAlI hai| kyoMki nadI kA pUra ( pravAha ) Ane se usake taTavartI vRkSa va ghAsa eka sAtha thaka kara gira jAte haiM / arthAt -- jisaprakAra nadI kA pUra usake taTavartI vRkSa va ghAsa ko eka sAtha girA detA hai usIprakAra nItivettAoM ke sAma va dAnAdi upAyoM dvArA bhI hIna zakti va 1. tathA ca sAmadevasUri :- svamaNDalamaparipAlayataH paradezAbhiyogo visanastha ziroveSTanamiva // 1 // 2. tathA ca viduraH--ya eva yatnaH kartavyaH pararASTra vimardhane / sa evaM yatnaH kartavyaH svarASTraparipAlane // 15 3. upamAlaMkAra | nItivAkyAmRta (bhA. TI.) vyavahAra samuddeza pra. 375 se saMgrahIta - sampAdaka 4. tathA ca somadevasUriH -- upAyopapAcikamo'nurakaprakRtiraspadezo'pi bhUpatirbhavati sArvabhaumaH / nItivAkyAmRta vyavaddArasamudda ezca sUtra 78 ( bhA. TI.) pR. 378 se saMkalita - sampAdaka 5. ApAlaMkAra | 30
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 yazastilakacampUkAvye tAha eka hamyAna vA inyAdiSuH kSipto dhnussmtaa| prAjJena tu matiH kSiptA ityAgarbhagatAnapi / / 48 // mahAna zaktizAlI zatru bhI naSTa kara diye jAte haiM, ataH unheM hIna-zakti va mahAzakti-zAlI zatruoM para vijayazrI prApta karane kI cintA nahIM hotii| bhAvArtha ukta viSaya para prastuta nItikAra AcAryazrI, zukra evaM guru vidvAnoM ke uddharaNoM kA bhI yahI abhiprAya hai // 7 // dhanurdhArI puruSa dvArA phaikA huA yANa eka zanna kA ghAta karatA hai athavA nahIM bhI karatA parantu nItivettA dvArA prerita kI huI buddhizakti to garbhastha zatruoM kA bhI ghAta kara detI hai| punaH sAmane vartamAna zatruoM ke ghAta karane ke bAre meM to kahanA hI kyA hai| arthAt- unakA bAta to avazya hI kara DAlatI hai| bhAvArtha-yahA~para 'upAyasarvajJa' nAma kA maMtrI yazodhara mahArAja ke prati prastuta nItikAra" dvArA kahI huI ninnaprakAra kI vijigISu rAjAoM kI tIna zaktiyoM ( mantrazakti, prabhuzakti va utsAhazakti) meM se mantrazakti va prabhuzakti kA vivecana karatA huA unameM se mantrazakti (jJAnabala) kI mahatvapUrNa vizeSatA kA digdarzana karatA hai| jJAnabala ko 'maMtrazakti' kahate haiM aura jisa vijigISu ke pAsa vizAla khajAnA va hAthI, ghor3e, ratha va paidalarUpa caturaGga senA hai, yaha usakI 'prabhutvazakti' hai tathA parAkrama va sainya zakti ko 'utsAhazakti' kahate haiM evaM prabhuzakti ( zArIrika bala ) kI apekSA mantrazakti (buddhibala) mahAna samamI AtI hai| prastuta nItikAra ne kahA hai ki jisaprakAra nItijJoM kI buddhiyA~ zatru ke unmUlana karane meM samartha hotI hai usaprakAra. vIra puruSoM dvArA preSita kiye hue bANa samartha nahIM hote / gautama vidvAna kA uddharaNa bhI tIkSNa vAraNoM kI apekSA vidvAnoM kI buddhi ko zatru-vadha karane meM vizeSa upayogI batAtA hai| prastuta nItikAra ne likhA hai ki 'dhanurdhAriyoM ke bANa nizAnA bA~dhakara calAe hue bhI pratyakSa meM vartamAna lakSyabheda karane meM asaphala hojAte haiM parantu buddhimAn puruSa yuddhibala se vinA dekhe hue padArtha bhI bhalIbhA~ti siddha kara letA hai| zukra" vidvAn kA uddharaNa bhI buddhivala ko aSTakArya meM saphalatAjanaka batAtA hai||| 1 // 1. tathA ca somadevasUri:--mAlpaM mahadvApazephopAyajJasya / nadIpUraH samamaivonmUlayati taurajatRNAhipAn / / 1. tathA ca zukraH vazcaupAyAn vijAnAti zatrUNAM pRthivIpatiH / tasyAga mahAn zatrustiSThate na phuto laghuH // 5 // 3. tathA ca guru-pArthivo mRduvAkthairyaH zatrunAlApayet sudhIH / nAzaM nayecchanairatAMzca taurajAna sindhupUravat // 1 // nItivAkyAmRta ( bhASATIkA-sameta ) pR. 202-203 se saMkalita-sampAdaka 4. haSTAntAlaMkAra / 5. tathA ca somadevariH-jJAnabalaM mantrazaktiH // 1 // kozadaNDabalaM prabhuzaktiH // 2 // vikramo balaM cotsAhana zaktistatra rAmo dRSTAntaH / / 3 / / 6. tathA ca somadevasUri:-buddhizaktirAtmazorapi garIyasI / / 4 / / 5. tathA ca somadevasUri:-na tatheSadhaH prabhavanti yathA prazAyatA prajJAH 1511 8. tayA ca gautamaH-na tathAtra zasastIkSNAH samarthAH syuuriporvdhe| yathA buddhimatA prazA taramAttAM sanniyojaneta / / 1 / / nItivAkyAmata (bhASAdIkA-sameta ) pR. 373-344 se saMkalita--sampAdaka 9. tathA ca somadevasUri:-dRSTe'pyarthe sambhavantyaparAkhepako dhanuSmatA'STamartha sAdhu sAdhayAMta prajJAvAn // 1 // 10. tayA ca zukaH--dhAnuSkasya zaro vyarthoM dRSTe lakSye'pi yAti ca / adRSTAnyapi kAryANi buddhinAn samprasAdhayet // 1 //
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 sRtIya AdhAsaH nyA bhaSi dhiyo yAnsi pusA bhoktumajAnatAm / abadAH kuJjarendrANAM pulAkA hava hastagAH // 9 // nijavaMzaikadIpasya vairaM sApasmarja na te| caturantamahInAdhe tvayi tamija kutaH // 6 // somadevasUri' likhate haiM ki mahAkavi zrIbhavabhUti-viracita 'mAlatImAdhava' nAmaka nATaka meM likhA hai ki mAdhaba ke pitA 'devarAva' ne bahuta dUra rahakara ke bhI 'kAmandakI' nAma kI sanyAsinI ke prayoga dvArA ( use mAlatI ke pAsa bhejakara ) apane putra 'mAdhava' ke lie 'mAlatI' prApta kI thI, yaha devarAta kI buddhizakti kA hI anokhA mAhAtmya thA / vidvAnoM kI buddhi ho zatru para vijayazrI prApta karane meM saphala zastra mAnI jAtI hai| kyoMki jisaprakAra patra ke prahAra se tAr3ita kie hue parvata punaH utpanna nahIM hote usIprakAra vidvAnoM kI buddhi dvArA jIte gae zatra bhI punaH zatrutA karane kA sAhasa nahIM krte| guru vidvAn ne bhI buddhizava ko zatru se vijayazrI prApta karAne meM saphala batAyA hai| prakaraNa meM prastuta maMtrI yazodhara mahArAja se buddhibala kA mAhAtmya nirdeza karatA hai / / 4 / / rAjan ! dhanAdi sampattiyoM kA upabhoga na jAnanevAloM kI prApta huI bhI sampattiyA~ usaprakAra naSTa hojAtI haiM jisaprakAra zreSTha hAthiyoM kI sUMDa para sthita huI kSudra ghaNTikAe~ tRNa-Adi kI rassiyoM ke bandhanoM ke binA naSTa hojAtI hai| arthAt-zithila hokara jamIna para gira jAtI hai| bhASArtha--prastuta nItikAra* ne kahA hai ki lobhI kA saMcita dhana rAjA, kuTumbI yA cora inameM se kisI eka kA hai| ballabhadeva vidvAn ne likhA hai ki pAtroM ko dAna denA, upabhoga karanA aura nAza honA, isaprakAra dhana kI tIna gati hotI hai| ataH jo vyakti na to pAtra dAna karatA hai aura na svayaM tathA kuTumba ke bharaNa poSaNa meM dhana kharca karatA hai, usake dhana kI tIsarI gati nizcita hai| arthAt-usakA dhana naSTa hojAtA hai| prakaraNa meM prastuta matrI yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he rAjan ! zreSTha hAthiyoM ko bandhana-hIna kSudra ghaNTikAoM kI taraha lobhI kA dhana naSTa ho jAtA hai' // 76 / / he rAjan ! Apa apane ghaMza ko prakAzita karane ke lie akele dIpaka haiN| arthAt-apane mAtA-pitA ( yazodhU mahArAja pa candramatI rAnI ) ke ikalaute putra haiM, isalie Apake pAsa sApatlaja vara ( dUsarI mAtA se utpanna hue putra kI zatA) nahIM hai| isIprakAra jaba zrApa cAroM samudroM paryanta pRthivI ke svAmI hai saba ApameM pUthiSI saMbaMdhI zatrutA bho kisa prakAra ho sakatI hai ? apitu nahIM ho sakatI || 1. tathA ca somadevariH-zrUyate hi kila dUrastho'pi mAdhavapitA kAmandakIyaprayogeNa mAdhayAya mAlatI sAdhayAmAsa 1 2. tathA va somadevari:-prazA svamo zastraM kuzala mukhIno // 1 // prazAhatAH kalizahatA iva na prAdurbhavanti bhUmimataH // 2 // 3. tapA ca guru:--prazAsastramamoghaM ca vijJAnAd buddhirUpiNI / tayA itA na jAyante parvatA isa bhUmipAH // 1 // 4. dIpaphATekAra / nItimAyAmRta (bhASATIkA-sameta) pR. 306-387 (yudasamuza) se saMkalita--sampAdaka 5. tayA ca somadevariH--kadaryasyArthasaMgraho rAjadApAdataskarANAmanyatamasya nidhiH // 1 // 6. tathA ca vallabhadevaH-dAnaM bhogo nAstino gatayo bhavanti vittasya / yo na dadAti na bhurake tasya tRtIyA gatirbhavati // 1 // nautivAkyAmRta ( bhAgaTIkA-sameta ) pU. 48 se saMkalita-sampAdaka 5. upmaalNkaar| 4. hetu alavAra va AkSepAlabAra /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye na svayi tIjamapyetasparanArIsahore / nayavikramasaMpanne ra nAmpradApi svadhi // 1 // udayaH samatA hAnimtyaH kAmA mhiibhujaam| tatrAya evaM yoddhajyaM sthAtavyamubhayoH punaH // 8 // he rAjan ! jaba Apa parastrI ke lie bandhu sarIkhe haiN| arthAt-jaba zrApa dUsaroM kI striyoM ke sAtha bahina kA bartAva karate haiM taba zrApa ke prati koI parastrI saMbaMdhI zatrutA bhI nahIM karatA evaM jaba Apa nIti (gajanaitika jhAna va sadAcAra sampatti) se alaGkata tathA parAkrama-zAlI hai taba Apa meM dUsare ke dhana praNa-Adi se hone vAlI dUsarI zatrutA bhI nahIM hai|' bhAvArtha-prastuta nItikAra somadevasUri' ne kahA hai ki 'sadAcAra lakSmI rAjyalakSmI ko cirasthAyI banAne meM kAraNa hai| zukravidAna' ke uddharaNa kA abhiprAya hai ki 'jo rAjA apane naitika jJAna kI vRddhi karatA huA lokavyavahAra-sadAcAra meM nipuNa hai, usake kramAgata rAjya kI zrIvRddhi hotI hai| prastuta nAtikAra ne kahA hai ki 'jo rAjA kama-nAti ( sadAcAra va rAjanaitika jJAna) aura parAkrama ( sainikazakti ) inameM se kevala eka hI guNa prApta karatA hai usakA rAjya naSTa hojAtA hai| zukra vidvAn ne kahA hai ki 'jo rAjya jala ke samAna (jisaprakAra pAtAla meM sthita huA jala yaMtra dvArA khIMca liyA jAtA hai) parAkrama se prApta kara liyA gayA ho parantu buddhimAn rAjA jaba use naSTa hotA huA dekhe taba use rAjanIti ( sandhi, vigraha, yAna Sa zrAsana-zrAdi evaM sAmAdi upAyoM) se use pUrva kI saraha surakSita rakhane kA prayatna karanA caahie|' nArada ke uddharaNa kA abhiprAya yaha hai ki 'jo rAjA parAkrama-hIna hone ke kAraNa yuddha se vimukha ho jAtA hai, usakA kula paramparA se calA A rahA rAjya naSTa ho jAtA hai| prakaraNa meM prastuta maMtrI yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he rAjan ! jaba Apa ukta nItizAstrokta prazasta guNoM-naya (rAjanaitika jJAna va sadAcAra sampatti ), parAkrama evaM parastrI ke prati bhaginIbhAva (jitendriyatA) se vibhUSita hai taba Apa ke prati anIti se utpanna huI kisI prakAra kI zatrutA kauna rakha sakatA hai| niSkarSa jaba Apa svayaM niSkaNTaka ( zatru-hIna ) haiM taba zrApakA rAjya bhI niSkaNTaka hai evaM usakA kAraNa ApakA rAjanaitika jhAna va sadAcAra sampatti tathA parAkrama zakti hai' // 1 // he rAjan ! vijigISu rAjAoM ke sandhi va vipraha-Adi ke sUcaka tIna kAla ( avasara) hote haiN| 1-udayakAla, 2-samatAkAla aura 3-hAnikAla / -udayakAla-jaba vijigISu rAjA zatrubhUta rAjA kI apekSA prabhuzakti ( sainyazakti va khajAne kI zakti), maMtrazakti ( rAjanaitika jJAna kI salAha ) va utsAhazakti ( parAkrama va sainya-saMgaThana ) se adhika zaktizAlI hotA hai taba usakA vaha 'udayakAla' samajhA jAtA hai| 2-samatAkAla-vaha 1. tayA ca somadeva sUraH-AcArasampatti kamasampatiM karoti // 1 // 2. tayA ca zukra:-locita vyavahAraM yaH kurute nayavRditaH / tavayA vRddhimAyAti rAjyaM tatra kramAgatam // 1 // 3. tayA ca somadevari:-kramavikramayoranyatta raparigraheNa rAjyasya duSkaraH pariNAma: // 1 // 4, tathA ca zukra:-rAjya hi salilaM yadvayaralena samAitam / bhUyope tasato'bhyeti laruzrA kAlasya saMkSayam / // 1 // 5. sapAca nAradaH-parAkramacyuto yastu rAjA saMgrAmakAtaraH / api kramAgataM tasya nAzaM rAjya pragacchati // 1 // nautivAkyAmRta ( bhASAkA-sameta ) pR. 73.54 se saMkalita-sampAdaka 6. rUpakAlakAra va hetu-blkaar|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AvAsa: 237 hai jaba vijigISu kI aura zatrurAjA kI ukta tInoM zaktiyoM samAna hotI haiM aura 3--dAnikAla-vaha hai jaba vijigISu zatrubhUta rAjA se ukta tInoM zaktiyoM meM hInazaktivAlA hotA hai| vijigISu ko ukta tInoM kAloM meM se pahile udayakAla meM hI zatrurAjA se yuddha karanA caahie| arthAt -- jaba vijigISu rAjA zatrurAjA se sainyazakti, khajAne kI zakti va parAkrama Adi se vizeSa zaktizAlI ho taba use zatrurAjA se yuddha karanA cAhie aura bAkI ke donoM kAloM meM samatA va hAnikAla meM- yuddha nahIM karanA cAhie / bhASArtha - - prastuta nItikAra ne kahA hai ki 'jo vijigISu zatru kI apekSA ukta tInoM prakAra ko zaktiyoM (prabhuzakti, mantrazakti va utsAhazakti) se adhika zaktizAlI hai, vaha udayazAlI hone ke kAraNa zreSTha hai; kyoMki usakI yuddha meM vijaya hotI hai aura jo ukta tInoM zaktiyoM se hIna hai, vaha jaghanya hai, kyoMki vaha zatru se parAsta ho jAtA hai evaM jo ukta tInoM zaktiyoM meM zatru ke sadRza hai, vaha 'sama' hai use bhI zatrurAjA se yuddha nahIM karanA caahie| guru vidvAn kA uddharaNa bhI samAna zaktivAle vijigISu ko yuddha karane kA niSedha karatA hai| zatrurAjA se hInazaktivAle aura adhika zaktizAlI vijigISu kA kalasya nirdeza karate hue prastuta nItikAra ne kramazaH likhA hai ki 'hInazaktivAle vijigISu ko zatrurAjA ke lie Arthika daMDa dekara sandhi kara lenI cAhie jaba ki usake dvArA pratijJA kI huI vyavasthA meM maryAdA kA ullaMghana na ho / arthAt - zapatha - zrAdi khilAkara bhaviSya meM vizvAsaghAta na karane kA nizcaya karane ke uparAnta hI sandhi karanI cAhie anyathA nahIM ||1|| zukra * vidvAna ne bhI hInazaktivAle vijigISu ko zatrurAjA ke lie Arthika daMDa dekara sandhi karanA batAyA hai || 1|| yadi vijigISu zatrurAjA se sainya ya kozazakti Adi meM adhika zaktizAlI hai aura yadi usakI senA meM kSobha nahIM hai taba use zatru se yuddha cher3a denA cAhie " ||1|| guru vijJAna ne bhI valiSTha, vizvAsapAtra ma vizeSa sainyazAlI vijigISu ko yuddha karane kA nirUpaNa kiyA hai| yadi vijigISu zatru dvArA apanI bhaviSya kI kuzalatA kA nizcaya kara le ki zatru mujhe naSTa nahIM karegA aura na maiM zatru ko naSTa karU~gA taba usake sAtha yuddha na karake mitratA kara lenI caahie| jaimini vidvAna ne bhI udAsIna zatrurAjA ke prati yuddha karane kA niSedha kiyA hai| 1. tathA ca somadevasUriH zaktitrayopacito jyAyAn zaktitrayApacito donaH samAnazaktitrayaH samaH // 1|| 2. tathA ca guruH---samenApi na yoddhavyaM yadyupAyazramaM bhavet / anyonyAhati ? yo saMgo dvAbhyAM saMjAyate yataH // 1 // nItivAkyAmRta ( bhA. TI.) 4.372 vyavahArasamuha deza se saMgRhItasampAdaka 3. tathA ca somadevasUri :-- hoyamAnaH paNavandhena sandhimupeyAt yadi nAsti pareSAM vidyate'rthe maryAdollaMghanam // 1 // tathA ca zukra:-- hIyamAnena dAtavyo daNDaH zatrojigISuNA / balyuktena yatkAryaM taiH samaM nidhinirnizvayoH 1 // 1 // 5. tathA ca somadevasUri :- abhyuccIyamAnaH paraM vikkIyAyadi nAstyAtmabaleSu kSobhaH // 1 // 6. tathA ca guru: yadi sthAdadhikaH zatrorvijigISurnijervalaiH / kSomena rahitaiH kAryaH zatruNA saha vibhadaH // 1 // 7. tabhA va somadevasUriH--na mAM paro hantuM nAI paraM inheM zaka ityAsIta yadyAyatyAmasti kuzalam // 1 // 4. tathA ca jaiminiH na vimahaM svayaM kuryAdAsIne pare sthite / balAkyenApi yo na syAdAyasyAM cetiM dharmaM // 1 // 4.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 yazastilakacampUkAvye pAdayuddhamivebhena bhUyasA saha vipradaH / taM saMghAtavighAtena sAdhayekanaharitavat // 3 // prastuta nItikAra ne kahA hai ki vijigISu yadi sarvaguNa sampanna pracura sainya va kozazaktizAlI hai evaM usakA rAjya niSkaNTaka hai tathA prajA-Adi kA usa para kopa nahIM hai to use zatru ke sAtha yuddha karanA caahie| arthAt-use isa bAta kA dhyAna rakhanA cAhie ki yuddha karane se usake rAjya ko kisI taraha kI hAni to nahIM hogii| bhAguri vidvAn ne bhI guNa-yukta va niSkaNTaka vijigIpu ko zatru se yuddha karane ko likhA hai ||shaa sainya va koza-Adi zakti se kSINa hue vijigIpu ko usa zatrurAjA ke prati AtmasamarpaNa kara denA cAhie, jo byasanI nahIM hai, aisA karane se nirvala yijigISu usaprakAra zaktizAlI hojAtA hai jisaprakAra zrIka tantuoM ke Azya sesI majabUta ho jAtI hai| guru ne bhI zakti hIna rAjA ko zaktizAlI zatru ke prati AtmasamarpaNa karanA batAyA haiM ||zA prakaraNa meM ukta maMtrI yazodhara mahArAja ke prati vijigISu rAjA kI ukta udaya, samatA va hAni ina tIna avasthAoM kA nirUpaNa karake zuru kI udaya avasthA meM yuddha karane ko kahatA hai aura dUsarI va tIsarI avasthA meM yuddha karane kA niSedha karatA hai | he rAjana ! pracura ( adhika ) sainyazakti-zAlI zatrubhUta rAjA ke sAtha yuddha karane se honazaktivAle vijigISu rAjA kI usaprakAra hAni hotI hai jisaprakAra hAthI ke sAtha yuddha karane se paidala sainika kI hAni hotI hai| arthAt-jisaprakAra hAthI ke sAtha yuddha karanevAlA paidala sainika usake dvArA mAra diyA jAtA hai usIprakAra hIna zaktidhAlA vijigISu bhI pracura sainyazAlI zatru ke sAtha yuddha karatA huA mAra diyA jAtA hai, isalie vijigISu ko apane sainya-samUha kA saMgaThana karake isa sainya dvArA mahAn zaktizAlI zatru kA ghAta karate hue use usaprakAra jItanA cAhie jisaprakAra akelA jaMgalI hAthI bahuta se hAthiyoM dvArA yA paidala sainikoM dvArA vaza meM kara liyA jAtA hai| bhAvArtha-prastuta nItikAra ne kahA hai ki jisaprakAra padAti--paidala-sainika hAthI ke sAtha yuddha karane se naSTa hojAte haiM usIprakAra hIna zaktivAlA vijigISu bhI apane se adhika zaktizAlI zatru ke sAtha yuddha karane se naSTa hojAtA hai / / 1 / bhAradvAja* vidvAna ke uddharaNa dvArA bhI ukta bAta kA samarthana hotA hai / / 1 // prakaraNa meM ukta maMtrI ne yazodhara mahArAja ke ukta thAta kahI hai| 83 // he rAjan ! samAna zaktivAle zatrubhUta rAjA ke sAtha yuddha karane para vijigIpu aura zatru ye donoM usaprakAra nae hote hai jisaprakAra kacce miTTI ke ghar3e se kaDA miTTI kA ghar3A tADita kiye jAne para donoM naSTa hojAte haiN| abhiprAya yaha hai ki yadi pakke ghar3e ke sAtha kathA ghar3A tAr3ita kiyA jAve to kahA ghar3A hI phUTatA hai, isase hIna zaktivAle zatru ke sAtha yuddha karane se vijigISu ko vijayazrI prApta hotI hai 1. tathA ca somadevasUri:--guNAtizayayukto yAcAdyadi na santi rASTrakaNTakA madhye na bhavati pazcArakrodhaH // 1 // 2. tathA ca bhAguri:-guNayukto'pi bhUpAlo'pi mAyAdvidvipopari ? yadyatena hi rASTrasya bahavaH zavo'pare // 1 // 3. tathA ca somadevasUri:-rajjavalanamiya zaktihInaH saMzrayaM kuryAdyadi na bhavati pareSAmA miSam // 1 // 4. tathA ca guru: syAyadA zaktihInastu vijigISuIi vairiNaH / saMzrayIta tadA cAnyaM balAya vyasanacyutAt // 1 // 5. jAti-alaGkAra / nautivAkyAgata (bhASArTIphA-sameta) pR. 375.376 se samudbhuta-sampAdaka tathA ca somadevasUri:- jyAyasA saha vigraho hastinya padAtibuddhabhiva // 1 // 5. tayA ca bhAradvAjaH-hastinA saha saMgrAmaH padAtInA kSayAvahaH / tathA balavatA nUnaM budhalasya kSayAvahaH // 15 // 8. upamAlabAra / nautiSAkyAmRta ( bhA. TI.) pU. 398 se saMkalita-sampAdaka
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH 259 AmamAjamavamude samenobhayataH kSayaH / enaM prabhAdhayedamyagaMja prasigajairika / / 84 // hIno'pi subhaTAnIkaratIgairanyaiH shaaithe| metaSyaH kSIpasAM no presasitvamAnayat // 8 // parantu samAna zaktivAle zatru ke sAtha yuddha karane se donoM naSTa hojAte haiN| ataH aise avasara para vijigISu rAjA ko samAna zaktizAlI zatrubhUta rAjA ke lie dUsare mitrabhUna rAjAoM kI sahAyatA se usaprakAra vA~dha lenA cAhie jisaprakAra hAthI ko dUsare hAthiyoM dvArA pakar3avAkara bA~dha diyA jAtA hai| bhAvArtha-prastuta nItikAra' ne samAna zaktivAle zatrubhUtarAjA ke sAtha yuddha karane ke viSaya meM kahA hai ki 'samAna zaktivAloM kA paraspara yuddha hone se donoM kA maraNa nizrita rahatA hai aura vijaya prApti saMdigdha rahatI hai| kyoMki yadi kaJce ghar3e paraspara eka dUsare se tADita kiye jAveM to donoM naSTa hojAte hai||1|| bhAguri vidvAna ne bhI ukta pRSTAnta dete hue samAna balavAnoM ko yuddha karane kA niSedha kiyA hai| prakaraNa meM ukta maMtrI ne yazodhara mahArAja ke prati samAna zaktizAlI zatrubhUta rAjA ke sAtha yuddha karane se utpanna honevAlI hAni batAte hue usake prati vijigISu kA kartavya batAyA hai|4|| vijigISu rAjA ko zatrabhUta rAjA ke yoddhAoM kA samaha, jo ki hIna ( thoDI) yA adhika saMkhyAvAlA hai, apane dUsare sIkSNa (hiMsaka ) yoddhAoM dvArA yuddha bhUmi para naSTa kara denA caahie| yadi vijigISu ke ukta upAya dvArA vaha naSTa na kiyA jAsake to use rAjanaitika dAva-peSoM dvArA apanA sevaka banA lenA cAhie / / 85 / / he rAjan ! maiM ( vijigISu ) mahAna hU~ aura zatru hIna hai, ataH yaha merA kyA kara sakatA hai ? isaprakAra kI cintA (vicAra) chodd'ie| kyoMki tejamyI laghu honepara bhI mahAna zatru ko parAsta kara sakatA hai, isakA samarthaka udAharaNa yaha hai ki tejasvI siMha zAvaka (zera kA bacA ) zreSTha hAthI kI zikAra (mRtyu) kara detA hai| bhAvArtha---isI nItikAra ne kahA hai ki jo vijigISu rAjA apane jIvana kI abhilASA nahIM karatA ( mRtyu se bhI nahIM DaratA) usakI vIratA kA vega use zatru se yuddha karane ke lie usapracAra prerita karatA hai jisaprakAra siMha-zAyaka laghu hone para bhI vIratA se prerita humA zreSTha hAthI ko mAra detA hai| nArada' vidvAn ne bhI mRtyu se DaranevAloM ko kAyara aura na DaranevAloM ko vIra tathA yuddha meM vijayazrI prApta karanevAle kahA hai| jaimini vidvAn kA uddharaNa bhI siMhazAvaka ke dRSTAnta dvArA aise vijigISu kI, jo ki laghu hone para bhI vIratA yukta hai, mahAna zatru para honepAlI vijayazrI kA samarthana karatA hai. // 1 // 1. tathA ca somadevasUriH-samasya samena saha viprahe nicitaM maraNaM jaye ca sandehaH, Ama hi pAtramAmainAbhihatamubhayataH bhayaM karoti // 1 // 2. tathA ca bhAgari:-samenApi na yoDavyamityuvAca bRhaspatiH / anyonyAhatimA bhaMgo ghaTAbhyAM jAyate yata: // 5 // 3. upamAlakAra / 4. upamAlakAra / nIti. ( bhA. TI.) pR. 198 :yuddhasamudeza) se saMkalita-sampAdaka 5. tathA ca somadeva mUri :- svarjIvite hi nirAzasyAcAryo bhavati vIrya vegaH // 1 // laghurapi siMhazAmo hansyeva damtinam // 2 // nautivAkyAmRta ( bhA. TI.) yuddhasamuza sUtra 64-65 pR. 396 6. tathA ca nAradaH-na teSo jAyate vIrya jIvitabyasya dAyakAH / ___na mRtyorye bhaya kuste [ mIrAH syurjayAnvitAH ] // 1 // 5. tathA ca mini: yadyapi syAllaghuH siMhastathApi dvipamAive / evaM rAjApi kAryAnyo mahAri hanti cAdhuH // 7 // nAtivAda mAmRta ( bhA. TI. ) yuddhasamuddeza pU. 394 se sNkrit-smpaapk|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 yazasvitakAmpUcamye maI mahAnaya svaspabhintece sUpa mubhavAsa / sihacAvAvIndrAyAM satpuratra nidarzanam // 8 // puSpairapi ma goDamya kiM punanitiH shraiH| tAmasthAM gatAnAM tuma vidha: ki bhaviSyati // 8 // kSasAraM mRtaM zUramanazamanurAgi cet / bhapi svalpa vipa saimya pUSeya muNThamaNDalI n88. prakaraNa meM ukta maMtrI ne yazodhara mahArAja ke prati ukta dRSTAnta dvArA isa bAta kA samarthana kiyA ki esA vijigoSu. jo vi. laSa hone para bhI poratA-yukta hai, pracura zaktizAlI zatru para vijayazrI prAsa kara sakatA hai // 6 // he rAjan ! vivekI rAjAoM ko puSpoM dvArA bhI yuddha nahIM karanA caahie| punaH tIkSNa bANoM dvArA yuddha karane ke bAre meM to kahanA hI kyA hai ? arthAt-tIkSNa pANa-Adi zatroM dvArA to kabhI yuddha karanA hI nahIM caahie| kyoMki yuddha-avasthA ko prApta hue prANiyoM kA kyA hogA? arthAt-kitanI dayanIya avasthA hogI ise hama nahIM jaante| bhAvArtha-prastuta nItikAra ne kahA hai ki 'nItizAstra ke vecA puruSa jaba puSpoM dvArA bhI yuddha karanA nahIM cAhate daba zastra yuddha kisa prakAra cAheMge ? apitu nahIM caaheNge| vidura' vidvAna ne bhI ukta dRSTAnta dete hue zatra-yuddha kA niSedha kiyA hai| prakaraNa meM ukta maMtrI yazodhara mahArAja se yuddhAGgaNa meM dharAzAyI hue sainikoM kI dayanIya avasthA kA nirdeza karatA huA zastra yuddha kA niSedha karatA hai |he rAjana! vijigISu kI aisI phauja thor3I hone para bhI lakSmI-nimitta hotI hai| arthAt-vijigISu kI zana se vijayazrI prApta karane meM kAraNa hai, jisameM vIra va zaktizAlI rAjaputra vartamAna ho, jo anna va ghRta-mAdi bhojya vastuoM dvArA puSTa kI gaI hai, jo yuddha meM nirbhayatA pUrvaka koratA dikhmatI ho evaM jo talavAra-Adi se yuddha karane meM pravINa ho tathA svAmI se svAbhASika sneha karatI ho parantu isake viparIta ukta guNoM se zUnya-sArahIna (zaktihIna va kartavya vimukhatA-bAdi doSoM se dhyAna ) yaha pratyakSa dikhAI denevAlI adhika phauja nirarthaka hai| bhAvArtha-prastuta nItikAra ne kahA hai ki 'sArahIna (zaktihIna va kartavya vimukha) bahuta sI phauja kI apekSA sArayukta (zaktizAlI va kartavyaparAyaNa ) thor3I sI phauja hI uttama hai| nArada vidvAna ne bhI acchI taiyAra thor3I bhI phauja ko uttama va bahuta sIdharapoMka phauja ko nagaNya batAyA hai||1|| AcArya zrI.ne * sAra-hIna palTana se honevAlI hAni banAte hue kahA hai ki 'jaba zatrukRta upadrava dvArA vijigISu kI sArahIna senA naSTa ho jAtI hai va usakI zaktizAlI senA bhI naSTa ho jAtI hai-adhIra hojAtI hai, ataH vijigagISu ko durbala sainya na rakhanI caahie| kauzika ' ne bhI kAyara senA kA bhaMga vijigISu kI vIra senA ke bhaGga kA kAraNa batAyA hai ||1|praakrnnik abhiprAya yaha hai ki 'upAyasarvajJa' nAma kA maMtrI yazodhara mahArAja ke prati ukta prakAra kI sAra-zaktizAlI karvanya parAyaNa-phauja ko vijayazrI kA kAraNa aura sAra-hIna phauja ko parAjaya kA kAraNa batA rahA hai| 1. prativastUpamAlaMkAra / 2. tathA ca somadevariHguSpayuddhamApe nautivedino necchanti kiM punaH zanayuddha // 1 // 3. tathA ca vidura:-puSpairapi na yodavyaM kiM punaH nizitaiH zaraiH / upAyapatayA : pUrva sasmAyuddha samAcaret // 4. jAti-alaGkAra / nItighAkyAmRta ( bhA. TI.) prakIrNaka samuheza pR. 415-417 se saMkalita-sampAvaka 5. tathA va somadevasUriH-paramalpamapi sAraM balaM na bhUyasI muNDamaNDalI // 1 // 6. tathA ca nAradaH-ghara svalpApi ca zreSThA nAsvalyApi ca kAtarA / bhUpatInAM ca sapA yuvAle patA kinI // 5 // 5. tathA ca somadevamari:-asAravalabhaMgaH sAravalamaMgaM karoti // 1 // 8. tathA ca kauzika kAsarANAM ca yo bhaMgo saMgrAme syaanmhiipteH| sa hi bhaMga karItyeva sarveSA nAtra saMzayaH // 1 // + smazcayAlaMkAra / nautivAkyAbhUta se samupta-sampAdaka
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pAzcAsaH bhnyonyaashsNshobhaamiknnttkmhiitlH| vakSmIpatistaTastho'pi bhinnamudravahinavAt // 89 // he rAjan ! jo vijayazrI kA icchuka rAjA zatrabhUva rAjAoM ko paraspara meM yuddha karAne ke kAraNa apanI bhUmi ko niSkaNTaka-jhudrazatruoM se rahita--banA letA hai, vaha taTastha-dUravartI hone para bhI usaprakAra lakSmI ( rAjya-sampatti) kA svAmI hojAtA hai jisaprakAra dUsare deza ko prApta huA bar3A vyApArI aisI jahAja kA svAmI hotA hai, jisa para usane apane nAma kI chApa lagA dI hai| arthAt-jisaprakAra mAla ( patra-zrAdi ) se bharI huI jahAja para apanA nAma aGkita karake dUsare deza ko prasthAna karanevAlA vyApArI usa jahAja kA svAmI hotA hai usIprakAra vijayazrI kA icchuka rAjA bhI bheda nIti kA avalambana karake taTastha hokara ke bhI zatrubhUta rAjAoM ko Apasa meM lar3Akara apane pRthvI-tala ko kSudra zatruoM se rahita karatA huA rAjya lakSmI kA svAmI hojAtA hai| bhAvArtha-prastuta nItikAra' ne vijigISu rAjA kA kartavya nirdeza karate hue kahA hai ki "vijigIpu ko zatru ke kuTumbiyoM ko apane pana meM milAnA cAhiye, kyoMki unake milAne ke sivAya zatru senA ko naSTa karanevAlA koI mantra nahIM hai| zukra vidvAn ne bhI ukta bAta kahI hai||| 1 // bhedanIti ke bAre meM nisaprakAra likhA hai ki "vijigIpu jisa zatra para caDhAI kare, usake kuTambiyoM ko sAma-dAnAdi upAya dvArA apane pakSa meM milAkara unheM zatru se yuddha karane ke liye prarita kre| vijayazrI cAhanevAle rAjA ko apanI phauja kI kSati dvArA zatru ko naSTa nahIM karanA cAhiye kintu kAMTe se kAMdA nikAlane kI taraha zatra dvArA zatru ko naSTa karane meM prayatnazIla honA caahiye| jisaprakAra bela se bela tAr3ita kiye jAne para donoM meM se eka athavA donoM phUTa jAte haiM usIprakAra jaba vijigISu dvArA zatru se zatru lar3AyA jAtA hai taba unameM se eka kA athavA donoM kA nAza nizcita hotA hai, jisake phalasvarUpa vijigISu kA donoM prakAra se lAbha hotA hai"| vijigISu kA kartavya hai ki "zatru ne isakA jitanA nukasAna kiyA hai usase jyAdA zatru kI hAni karake usase sandhi kara le"| gautama vidvAna ne bhI "zatru se sandhi karane ke bAre meM ukta bAda kA samarthana kiyA hai / / 1 // zrAcAryazrI ne kahA hai ki "jisaprakAra uNDA lohA garama lohe se nahIM jur3atA kintu garama lohe hI jur3ate haiM usIprakAra donoM kupita hone para paraspara sandhi ke sUtra meM ba~dhate hai"| zukra vidvAna kA uddharaNa bhI yahI kahatA hai // 1 // + 'zatrusaMtrAsAviSkaNTakamahItala ka0 / 1. tathA ca somadevari:- dAyAdAdaparaH parapalasyAphrSaNamanno'sti // 1 // yasyAbhimukhaM gacchettasyAvazyaM dAyAdAnutthApayet // 2 // 2. tathA ca zukaH-meM dAyAdAt paro rI vidyate'tra kathaMcana / abhicArakamantra zatrusainyaniSUdane / / / / * tathA ca somadevapUra :-kaNTa kena kaNTakamiva parepa para muharet // 1 // vilvena hi vilvaM hanyamAnamubhayapApyAtmano gabhAya // 2 // yAvaspareNApakRta tAvato'dhikamakRtya sandhi kuryAt // 3 // 3. tathA ca gautamaH-yAvanmAno'parAdhazna zaguNA di kRto bhavet / tAvattasyAdhika kRtdA sandhiH hAryo bAlAnvitaiH // 1 // 4. tayA ca somadevari:-nAtapta loI lohena sandhate / / 1 // 5. tathA va zukra :-kSamyAmAMpe tamAbhyAM lohAbhyAM ca yayA bhavet / bhUmipAnA pa vijJeyastathA sandhiH parasparam // 9 // nautiyAkyAbhUta (bhASATIkA-sameta) .55-396 yuddhasamudazA se saMkalita-sampAdaka 31.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 yazastilakacampUtravye tannayAnAyanikSepAt kuru haste hipattimIn / dobhyo yuddhAdhudhikSobhAcagRhe puza sutaH // ... eka bapurubhau hastau zavavazva pade pade / duHkhakRtkaNTako'pi syAskiyaslAna sAdhyate // 1 // sAmnA dAnena bhedena yatkArya naiva sidhyti| tatra daNDa prayoktanyo nRpeNa miyamitA // 12 // prAcAryazrI' ne likhA hai ki 'jaba vijigISu ko mAlUma hojAve ki "AkramaNakArI kA zatru usake sAtha yuddha karane taiyAra hai ( donoM zatru paraspara meM yuddha kara rahe haiM) taba ise dvaidhIbhAva (valiSTha se sandhi va nirvala se yuddha) avazya karanA caahiye| gara vidvAna ne bhI dvaidhIbhAva kA yahI avasara batAyA hai !' 1 // "donoM nijimIyoM ke bIca meM ghirA huA zatru do zeroM ke bIca meM pha~se huye hAthI ke samAna saralatA se jItA jAsakatA hai|"| zuka ne bhI donoM vijigISuoM se AkrAnta hue sImAdhipa zatru ko sukhasAdhya-saralatA se jItane ke yogya batAyA hai" // 1 / / prAkaraNika niSkarSa-upAyasarvajJa nAma kA mantrI yazodhara mahArAja ke prati dvaidhIbhAva ( donoM zatruoM ko lar3Akara baliSTha se sandhi va hIna se vigraha) kA nirUpaNa karatA hai evaM usake phalasvarUpa vijigISu madhyastha huA niSkaNTaka hone se lakSmI kA Azraya ukta dRSTAnta ke samAna hotA hai' yaha nirUpaNa kara rahA hai // 6 // he rAjan ! isalie yuddharUpI samudra meM nIti ( sAma, dAna, paMkha va bhedarUpa upAya ) rUpI jAla ke nikSepa ( DAlanA) se zatrarUpa macchoM ko hastagata kIjie-apanA sevaka bnaaie| kyoMki kevala donoM bhujAoM dvArA yuddharUpa samudra ko pAra karane se yoddhAoM ke gRha meM kuzalatA kisaprakAra hosakatI hai ? api tu kadApi nahIM hosakatI // // he rAjan ! vijigISu rAjA ke zatru pada pada meM (saba jagaha ) vartamAna haiM evaM kaNTakA (badarI-kaNTaka-sarIkhA kSudra zatru) bhI pIr3A-janaka hotA hai jaba una para vijaya prApta karane ke lie usake pAsa eka zarIra aura do hasta hai taba batAie ki vijigISu kevala talaSAra dvArA kitanI saMkhyA meM zatruoM para vijaya prApta kara sakatA hai? api tu nahIM kara sktaa| 'abhiprAya yaha hai ki vijayazrI ke icchuka rAjA ko sAma, dAna, dara va bhedarUpa upAyoM dvArA zatruoM para vijayazrI prApta karate hue unheM vaza meM karanA cAhie, jisake pariNAmasvarUpa usakA rAjya niSkaNTaka ( samasta prakAra ke zatruoM se rahita ) hogA ||6shaa he deva ! jo kArya sAma, dAna va bhedanIti se siddha ( pUrNa ) nahIM hotA usako siddha karane ke hetu vijaya zrI ke icchuka rAjA ko daMDanIti (zatru kA vadha karanA yA sase duHkhita karanA yA usake dhana 1. tathA ca somadevarSi :-=dhIbhAvaM gacched yadanyo'vazyamAsmanA mahotsahate // 1 // 2. tathA ca garga :-yadyamI sandhimAdAtu' yuddhAya karate kSaNa 1 nizcayena tadA tena saha sandhistayA raNam // 1 // tathA ca soma devarSi :-balayamadhyasthitaH zatrubhaya siMhamadhyasthitaH karIva bhavati sukhasAdhyaH 1 // 1 // 3. tayA ca zuka:-siMhayormadhye yo hastI sukhasAdhyo yathA bhavet / tathA sImAdhipo'nyena vigRhIto po bhavet / / 11 __ nItivAkyAmRta vyavahArasamuddeza ( bhA. TI.)pR. 356 va 378 se saMgRhIta-sampAdaka 4. upamAlaMkAra / 5. rUpakAlaMkAra va aakssepaalkaar| 6. cakaM ca-sUcyapre kSudazatrau ca romaharSe ca kaNTakA saMkaTau.pU. 189 se saMgRhIta-sampAdaka 5. dhaapaalNkaar|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtIya bhAvAsaH 243 kA apaharaNa karanA ) kA Azraya lenA cAhie / bhAvArtha prastuta nItikAra AcArya zrIne zatrubhUta rAjA va pratikUla vyakti ko vaza karane ke ukta cAra upAya ( sAma, dAna, daMDa va bheda ) mAne haiN| unameM se sAmanIti ke pA~ca bheda haiN| 1, guNasaMkotana, 2. sambandhopAkhyAna, 3. anyopakAradazana, 4. Ayatipradarzana aura 1. AtmopasandhAna / 1. guNasaMkIrtana-pratikUla vyakti ko apane vazIbhUta karane ke lie usake guNoM kA usake samakSa kathana dvArA usakI prazaMsA krnaa| 2. sambandhopAkhyAna-jisa upAya se pratiphUla vyakti ko mitratA dRr3ha hotI ho, use usake prati khnaa| 3. anyopakAradarzana-viruddha vyakti kI bhalAI karanA / 4. Ayatipradarzana-'ma logoM kI maitrI kA pariNAma bhaviSya jIvana ko sukhI banAnA hai' isaprakAra prayojanArthI ko pratikUla vyakti ke lie prakaTa karanA aura 5. 'AtmopasandhAna-'merA dhana Apa apane kArya meM upayoga kara sakate haiN| isaprakAra dUsare ko vaza karane ke lie khnaa| zatra ko vaza karane ke abhiprAya se use apanI sampatti kA upabhoga karane ke lie vijigISu dvArA isaprakAra kA adhikAra-sA de diyA jAtA hai ki 'yaha sampatti merI hai ise Apa apanI icchAnusAra kAryoM meM lagA sakate haiM, ise 'AtmopasandhAna' nAma kI 'sAmanIti' kahate haiN| vyAsa vidvAna ne kahA hai ki 'jisaprakAra karkaza pacanoM dvArA sajjanoM ke citta vikRta nahIM hote usIprakAra sAmanIti se prayojanArthI kA kArya vikRta na hokara siddha hotA hai aura jisaprakAra zakara dvArA zAnta honevAle pitta meM paTola (auSadhiSizeSa ) kA prayoga vyartha hai usIprakAra sAmanIti se siddha honepAle kArya meM daMDanIti kA prayoga bhI vyartha hai' / / 2. dAnanIti--yaha hai jahA~para vijaya kA icchuka zatra se apanI pracura sampatti ke saMrakSaNArtha use thor3A sA dhana dekara prasanna kara letA hai, use 'dAnanIti, kahate haiN| zukra vidvAn ne bhI 'zatra se pracura dhana kI rakSArtha use thor3A sA dhana vekara prasajha karane ko upapradAna-dAnanItikahA // 1 // vijigISu apane sainyanAyaka, tIkSNa va anya guptacaroM tathA donoM tarapha se vetana pAnevAle guptacaroM dvArA zatru senA meM paraspara eka dUsare ke prati sandeha va tiraskAra utpanna karAkara bheda ( phUTa) DAlatA hai use 'bheinIti' kahate haiN| guru ne bhI ukta upAya dvArA zatru-senA meM paraspara bheda DAlane ko 'bhedanIti' kahA hai| zatru kA adha karanA, use duHkhita karanA yA usake 1. tathA ca somadevariH-sAmopapradAnabhedadaNDA upAyAH // 11 tatra paMcavidhaM sAma, guNasaMkIrtana sambandhopAkhyAnaM paropakAradarzanamAyatipradarzanamAtmopasandhAnamiti // 2 // ganmama imyaM tadbhayatA svakRtyeSu prayujyatAmityAtmopasandhAnaM // 3 // 2. tathA ca dhyAsa:-sAmnA yatsidvidaM kRtyaM tato no vikRti bhajet / sajanAnAM yA citta durukkairapi kIrtitaH // 1 // sAmnaiva yatra siddhirna daNDo dhuSena viniyojyaH / pisaM yadi zarkarayA zAmyati tatkiM paTolena // 2 // 3. tayA ca somadeva sUri:-pArthasaMrakSaNAyAlpArthapradAnena paraprasAdanamupapradAna 4. sabhA ca zukrA-pArthaH svalpavittena yadA zazroH prarakSate / paraprasAdanaM tatra prokaM tacca vicakSaNaH // 1 // 5. tapAsa somadevapUri:-yogatIkSNagRhapuzyobhayavetanaiH parabalaspa parasparazaMkAjananaM nimarsanaM yA bhedAH / / 1 / / #. sapA va guru-samyaM viSaM tathA guptAH puruSAH sevakAmakAH / tatva bhedaH prakartavyo miSaH sainyasya bhUpate // 1 //
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastinakacampUkAvye sAmasAdhyeSu kAryeSu ko hi zasnaM prayojayet / mRtihetu Do yatra kassana viSadAyakaH // 13 // akupazcAtmakazmINo saMvibhAga mreshvrH| madhukachatramivApnoti sarvanAzaM sahAramanA // 94 // dhana kA apaharaNa karanA daMDanIti hai| jaimini' nItivettA ne bhI daMDanIti kI uktaprakAra vyAkhyA kI hai| prAkaraNika abhiprAya yaha hai ki ukta maMtrI yazodhara mahArAja se kahatA hai ki rAjan ! sAma, dAna va bhedanIti dvArA siddha na honevAle kArya meM daMDanIti kI apekSA hotI hai na ki sarvatra HEIR he rAjana! nizcaya se ukta pA~caprakAra kI sAmanIti dvArA siddha honevAle kAryoM (zatruoM para vijayazrI prApta karanA Adi) meM kauna puruSa zastra prerita karegA ? api tu koI nhiiN| udAharaNArtha-gur3a-bhakSaNa jisa puruSa ke ghAta kA hetu hai usa puruSa ke ghAta ke lie vipa denevAlA kauna hogA ? apitu koI nahIM / bhASArtha-AcArya zrI ne kahA hai ki "vijaya ke icchuka rAjA ko sAmanIti dvArA siddha honevAlA iSTa prayojana (zatru-vijaya-Adi) yuddha dvArA siddha nahIM karanA cAhie, kyoMki jaba gur3a-bhakSaNa dvArA hI abhilaSita prayojana (Arogya lAbha ) siddha hotA hai taba kauna buddhimAn puruSa viSa-bhakSaNa meM pravRtta hogA? api koI nhiiN"| ballabhadeva vidvAn ne bhI kahA ki 'jisaprakAra jaba zakara-bhakSaNa se pitta zAnta hotA hai taba paTola ( auSadhivizeSa ) ke bhakSaNa se koI lAbha nahIM usIprakAra sAmanauti dvArA siddha honavAle zatruvijaya Adi kAryoM meM daMDanIti kA prayoga vidvAnoM ko nahIM karanA cAhie // 2 // bhautivettA hArIta ne kahA hai ki 'jaba guGga-bhakSaNa se zArIrika ArogyatA zakti hotI hai taba usake lie viSa-bhakSaNa meM kauna pravRtta hogA? api tu koI nahIM // 1 // prakaraNa meM ukta maMtrI ukta udAharaNa dvArA sAmanIti se siddha honevAle kAryoM meM daNDanIti kA prayoga nirarthaka siddha kara rahA hai" // 6 // jo rAjA kuTumbiyoM-Adi ke lie apanI saMpatti kA vitaraNa (dAna) nahIM karatA, yaha apane jIvana ke sAtha usaprakAra samasta lakSmI kA jaya prApta karatA hai jisaprakAra zahada kA chattA zahada kI makkhiyoM ke kSaya ke sAtha naSTa hotA hai| arthAta-jisaprakAra zahada kI makkhiyA~ cirakAla taka puSpoM se rAiDa ekadA karatI haiM aura bhauroM ko nahIM khAne detI, isalie unakA zahada bhIma loga chattA vor3akara lejAte haiM usIprakAra kuTumbiyoM-trAdi' ko apanI sampattiyoM kA dAna na karanevAle rAjA kA dhana bhI usake sAtha maSTa hojAtA hai..coroM-Adi dvArA apaharaNa kara liyA jAtA hai| 1. tathA ca somadevamUri:-vadhaH pariklezo'rthaharaNaM ca daNDaH // 1 // 2. sathA ca jaiminiH--baMdhastu kriyate yatra pariklezo'thavA ripoH / arthasya praha bhUridaNDaH sa parikIrtitaH // 1 // nautivAkyAmRta vyavahArasamuza ( bhA, TI.) pR. 39.380 se saMkalita-sampAdaka 3. jAti-alaGkAra / 4. tathA ca somadevapUriH sAmasAdhya yugasAdhyaM na kuryAt / guDAdabhipretasiddhau ko nAma virSa bhujIta // tathA ca pAlabhadevaH--sAmneva yatra siddhistatra na daNDo judhairviniyojyH| pisaM yadi pArkarayA zAmyati tataH kiM tatpaTolena // 1 // 6. tathA ca hArItaH-guDAsvAdanataH zatiryadi gAtrasya jAyate / ArogyalakSaNa nAma tadbhazayati ko viSaM // 1 // nItivAkyAmRta (bhASATIkA-sameta) pR. 390 (yuddhasamaddeza ) se samuta-sampAdaka ! 7. dRSTAntAlaMkAra aakssepaarlkaar|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtIya AzvAsaH abhisvA zakasaMghAtaM yaH parAkramate bhuupH| sa tuGgastambasaMjhanavIraNAkarSakAyate // 16 // zaktihIne matiH kaica kA shktimsibjise| napasya * tasya aSTAntaH paradhazca kathyatAm // 16 // dUrasthAnapi bhUpAla zetre'smiripakSiNaH / palopachamahAghoSaiH kSipApaNihastavat // 9 // bhASArtha-prastuta nItikAra AcAryazrI ne kahA hai ki 'pAtradAna na karanevAle lobhI kA dhana zahada ke chatte sarIkhA naSTa hojAtA hai| sargara tidAna ke uddharaNa kA abhiprAya yaha hai ki 'pAtroM ko dAna na denevAlA lobhI usI dhana ke sAtha rAjAoM aura coroM dvArA mAra diyA jAtA hai // 1 // nikarSa-prakaraNa meM ukta maMtrI yazodhara mahArAja ke prati dAnanoti na karanevAle rAjA kI hAni ukta dRSTAnta dvArA samarthana kara rahA hai // 4 // jo rAjA zatrusamUha meM bheda ( phor3anA ) na karake yuddha karane ke lie utsAha karatA hai, vaha U~ce vRkSa ke skandha-pradezoM para lage hue bA~sa vRkSa ke khIMcanevAle sarIkhA AcaraNa karatA hai| zrathot-jisaprakAra UMce vRkSa ke skandhoM para lage hue baoNsa-vRkSa kA khIMcanA asaMbhava hotA hai asIprakAra zatra-sama meM bheda hAle binA zaksamaha para. vijayazrI prAsa karanA bhI asaMbhava hai| bhAvArtha-vijayazrI. ke icchuka rAjA ko zatruoM ke kuTumbiyoM ko usaprakAra apane pakSa meM mijAnA cAhie jisaprakAra zrIrAmacandra ne zatrupakSa (rAvaNa) ke kuTumbI ( bhAI ) vibhISaNa ko apane pakSa meM milAyA thA / / 65 // he rAjan ! parAkrama va sainya-zakti se hIna rAjA kA rAjanaitika jJAna kyA hai ? apitu kucha nahIMnirarthaka hai| isIprakAra rAjanaitika jJAna se zUnya rAjA kI zakti ( parAkrama va sainya-zakti) bhI kyA hai? api tu kucha nahIM hai| udAharaNArthe-jisaprakAra zaktihIna lagar3e kA jJAna nirarthaka hai aura mAna-hIna andhe kI zakti niSphala hotI hai| arthAt-jisaprakAra la~gar3A zakti ( calane kI yogyavA) hIna hone ke kAraNa mAna-yukta hotA huA bhI abhilaSita sthAna ko prApta nahIM ho sakatA usIprakAra parAkramazakti se hIna huA rAjA rAjanaitika bhAnazAlI hone para bhI abhilaSita vastu (rAjya-saMcAlanabhAdi ) kI prApti nahIM kara sakatA evaM jisaprakAra andhA puruSa jJAna-zUnya hone ke kAraNa zakti ( palane ko zakti ) sampanna hotA huA bhI abhilaSita sthAna para prApta nahI ho sakatA usIprakAra rAjanatika jJAna se zUnya huA rAjA bhI parAkramazakti sampanna hone para bhI abhilamti padArtha ( rAjya-saMcAlana Adi kArya) prApta nahIM kara sktaa| bhAvArtha-ima prastuta viSaya sa spaSTIkaraNa zloka naM.81 kI vyAkhyA meM kara cuke haiN|| 66 / / he rAjan ! Apa isa ujjayinI rAjadhAnI meM sthita hue dUravartI bhI zatrurUpa pakSiyoM ke sainya, pASANa va mahAn zabdoM ke preSaNa se usaprakAra prerita ( naSTa) karo jisaprakAra golAgophaNapASANa sahita gu~thane-ko hAthoM para dhAraNa karanevAlA mAnava dUravarvI pakSiyoM yA zatruoM ke pApANa *'tatra' - kSipaNihastakt, k.| . 1. tathA ca somadevariH-tIryamanAsaMbhAvayan madhucchanAmipa sAmanA pinvayati / 3. tathA ca varga:-yo na yacchati pAtrebhmaH svadhanaM kRpaNo janaH / tenaiva saha bhUpAlecaurA ra hanyate // 1 // nautivAravAmRta pR041 se samuzta-sampAdaka ..TAnta va sahoki bhlNdhr| 4, upamAUMkAra / 5. bhopAlaghara ra upamAnahAra /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastikAdapUnAko nipAnIva iva svAmisthirIkRtanizAsanaH / pArka samaya dikpAlapuramAjanasiddhaye // 98 // nRNAM paricchayaH svasya kAryApAtha sukhAya / tadarthamAtmAmaH kveze ki pariSdasaMpadA // 19 // savAI veti saMdeho miteyNtropjaayte| tavAdAtra ko nAma raNe prerayate nRpa // 1..! pAti kSetra yathA gopaH sthitvA tannAbhi mnycuke| tathA tvamapi rAjendra caturantAmara kSitim // 101 / / ye'nantaraM sthitA bhUmeste nRpAstava bhuupte| pratihArasameM dvAri tiSThansyAjJAparAyaNAH // 12 // anpa'pi maNDalAdhIzAH kRtalokazAsanam | vAstrio niSevante siddhAH kalpanumA iva // 13 // svAnuvartipu loke yasgu kSobhAva certe| meyAMsi naciraM tapa cuptapAla prabodhivat // 104 // Adi pheMkakara mAratA hai // 67 1 he svAmin ! Apa, jinhoMne apanA anizcala zrAsana (sthiti yA siMhAsana) nizcala kiyA hai, cAroM dizAoM meM sthita hue rAjAoM ke nagararUpI bhojyapAtroM (vartanoM) kI prApti ke lie caka ( sainya) ko usaprakAra bhejie jisAkAra kuMbhAra apanA Asana (pIr3hA) nizcala kiye hue pAtroM ( ghaTAdi vartanoM) kI prApti ke lie cakra ghumAtA hai / / he rAjan ! manuSyoM kA parivAra isalie hai ki usase apanA kArya (iSTa prayojana ) siddha karAyA jAve aura jisase sukha prApta ho, isalie jo loga parivAra dvArA iSTa prayojana-siddhi na karAte hue usake lie svayaM phaSTa uThAte haiM- udyamazIla hote haiM, unakI parivAralakSmI se kyA lAbha ? apitu koI lAbha nhiiN| bhAvAthe-prakaraNa meM prastuta maMtrI yazodhara mahArAja se za-deza meM phauja bhejane ke lie prerita karatA huA kaha rahA hai ki he rAjan ! Apa kA parivAra ( kuTumbIjana, amAtyavarga 5 / sainya (palaTana) Adi) iSTa prayojana-siddhi ( zatruoM para vijayazrI prApta karanA-mAvi ) ke hetu hai, ataH unase iSTa prayojana siddha karAnA cAhie sijake phalasvarUpa sukha prApta hotA hai aura yadi bApa iSTa prayojanArtha svayaM kaSTa kareMge rAtru-deza para car3hAI Adi kareMge--- to Apako parivAra-vibhUti se kyA lAbha hogA ? koI lAbha nahIM / / 66 || he rAjan ! jisa yuddha meM manuSyoM kI buddhi meM isaprakAra sandeha utpanna hotA hai ki 'vaha zatru [jisake sAtha yuddha ho rahA hai ] rAjA hogA? athaSA maiM (vijayazrI kA icchuka ) rAjA hoU~gA ?" usa yuddha meM rAjA ko zurU meM hI bhejane ke lie kauna prerita karatA hai ? api tu koI nahIM prerita karatA' / / 10 / / he rAjendra ! jisaprakAra kisAna kheta ke madhyabhAga meM vartamAna maJcaka ( khATa yA mar3avA ) para sthita huA kheta kI rakSA karatA hai usIprakAra Apa bhI [apane rAjya ke madhyavartI unnayinI rAjadhAnI meM sthita hue ] cAra samudraparyanta prazriyI kI rakSA kIjie* // 11 // he rAjendra ! Apake deza ke nikaTavartI rAjA loga ApakI AjJA pAlana meM tatpara hue Apake daravAje para usaprakAra sthita horahe haiM jisaprakAra dvArapAla Apake daravAje para sthita hai| // 102 // hai rAjan ! unake sivAya dUsare bhI anya deza ke rAjA loga hasta-prApta kalpavRkSa sarIkhe hue saMsAra meM advitIya zAsana karanevAle ApakI manacAhI bheToM dvArA sevA kara rahe hai. / / 103 // he rAjan ! jo rAjA apane anukUla calanevAle sevakoM ko kupita karane ke lie pravRtta hotA hai, usako usaprakAra cirakAla taka kalyANa nahIM hote jisaprakAra sati hue sarpa ko jagAnevAle ke kalyANa nahIM hote // 104 // he rAjan ! tathApi * 'bhrAmaya' k0| matiryopajAyate' kA / * 'manake kaa| niSevanti' kA / 6 'yastaskSobhAya' / + 'prayodhavat' ka.1 1. dRSTAntAlaMkAra / 2. upamAlaMkAra va ruupkaalNkaar| 3. AkSepAlaMkAra / 4. bhAUpAlabAra / 5. dRssttaantaaldvaar| 6. upamAlAra / 5. upamAlabAra / 8. upamAlaGkAra /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtIya AzvAsaH ppalIkai prypryaasnystmaatcetsaam| vinayAya tathApyeSAM vikSo'sidizyasAm // 10 // iti navaphAnupAyasarvajJAt 'sAdhvAha deva, AryamitrANAmagraNI: prAjJa upaayrvshH| dviSatApi hite prokte sntssdnulomnaaH| vivadetAtra ko nAma samakAryadhurodite // 10 // kevalamidamazeSArthazAsopAttasArasamuccayaM subhASitatrayaM zArIraM karmeva pratyahamavadhAtavyam / svasmAnija po'nyasmAt asvaH parasmAt paro nijAta / / pakSyaH svasmAt parasmAzca misyamAsmA jigIpuNA // 17 // ina aise udaNDa rAjAoM ke zikSaNa karane ke lie ( uddaNDatA dUra karane ke hetu) Apako samasta dizAoM meM phauja bhejanI cAhie, jinake citta meM se maiMThe aizvarya-mada ke kAraNa maryAdA (sadAcAra ) vilakula naSTa hoyukI hai' // 105 // samasta mantrimaNDala meM pradhAna nItibRhaspati' nAmake maMtrI kA kathana hai rAjan ! yaha 'upAya sarvajJa' nAma kA navIna mantrI ucita kaha rahA hai, kyoMki yaha samasta vidvAnoM meM agresara (pradhAna) aura viziSTa buddhizAlI vidvAna hai| he rAjan ! yadi zatru dvArA bhI bhaviSya meM kalyANakAraka bAta kahI jAve to use bhI sajjana puruSa svIkAra karate haiM-mAnate haiN| he rAjan ! aise viSaya para, jisameM sAdhAraNa kArya kA nirUpaNa mukhyatA se kiyA gayA hai, kauna viSAda karegA ? api tu koI nahIM karegA / 106 / / he rAjan ! nimnaprakAra kahA jAnevAlA subhASitatraya ( kAnoM ko amRtaprAya tIna zlokoM kA rahasya ), jisameM samasta arthazAkhoM ( nItizAkhoM) se sAra-samUha grahaNa kiyA gayA hai, Apako usaprakAra nirantara dhAraNa (pAlana) karanA cAhie jisaprakAra zarIrarakSA ke kArya ( bhojanAdi ) sadA dhAraNa kiye jAte haiN| he rAjan ! vijayazrI ke icchuka rAjA ko apane AdamI kI rakSA svayaM karanI cAhie aura dUsare kI rakSA dUsare kI sahAyatA se karanI caahie| kabhI apanA AdamI dUsaroM ke dvArA satAyA huA dUsare se rakSA karane ke yogya hai aura kabhI dUsarA AdamI kisI se pIr3ita huA apane sevakoM dvArA rakSA karane ke yogya hotA hai parantu apanI AtmA kI rakSA apane se aura dUsaroM se saba prakAra se sadA karanI cAhie // 107 // he rAjan ! Apa bagIce ke mAlI-sarIkhe nimraprakAra yathAyogya vyApAra (sAma, dAna-zrAvi nItiyoM kA samucita prayoga) meM catura hue pRthivI kA pAlana (saMrakSaNa) kIjiye / arthAtjisaprakAra bagIce kA mAlI nimnaprakAra ke kartavya-pAlana dvArA apane bagIce kI rakSA karatA hai usIprakAra Apa bhI nimraprakAra ke kartavya-pAlana dvArA pRthivI kI rakSA kiijie| abhiprAya yaha hai ki jisaprakAra bagIce kA mAlI berI va bayUla-zrAdi kaTIle vRkSoM ko bagIce se bAhira vartamAna vRtisthAna (bAr3I-viravAI ) para bA~dhatA huA bagIce kI rakSA karatA hai| arthAt-ukta kaTIle vRkSoM ko kATakara baje ke cAroM ora bAha (viravAI) lagAkara bagIce kI rakSA karatA hai usIprakAra pajA bhI kSudra zatruoM ko apane deza se * 'paro'nyasmAtparoM nijAt' kaH / + 'pare parebhyaH svaiH svebhyaH skhe parebhyazva taiH| pare 26yaH svebhyaH parebhyazca nityamAtmA vipazcitA ka. / arthAt-ukta iloka naM0 1.7 ke pacAt ha. li. mU0 prati ka meM adhika ullikhita hai-sampAdaka 1. jAti-bhalakAra 2. bhaakssepaalkaar| 3. jAti-alakAra /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ PRA yazastilaphacampUkamavye vRkSAkaNTaphino adhiniyama biraleSayasaMhitA nuskhAtAnpratiropayankusumitAzcinvaslaghUna vardhapan / udyAnsanamayAca kRzayannasyunitAnpAtaya-- mAlAkAra iva prayoganipuNo rAjanmahI pAlaya // 10 // svalpAdapi ripojhaijAdacatthastheva zAnini / bhayaM jAyeta kAlena tasmAtkastamupekSate // 11 // iti samAsAhitasamastasacivapuraHsarasthitenItivRhaspatezca lamImudrAGgA gAGgeyormikAmiva haste kRtyetikazyatAkriyA satyavAgiva pratipannadharmavijayakabhAze yathAkAlaM pApi guNAnanvatiSTam / bAhira nikAlakara unheM deza nikAle kA daMDa dekara-pRthvI kA pAlana karatA hai| jisaprakAra dhagIce kA mAlI paraspara meM mile hue Ama va anAra-Adi vRkSoM ko pRthak-pRthak karatA huA-virale karatA huAbagIce kI rakSA karatA hai usIprakAra rAjA bhI paraspara meM mile hue zatrubhUta rAjAoM ko bhedanIti dvArA pRthak-pRthaka karatA huA pRthvI kA pAlana karatA hai| jisa prakAra bagIce kA mAlI ghAyu ke jhakoroM-Adi dvArA ukhAr3e hue vRkSoM va paudhoM ko punaH kyArI meM Aropita-sthApita karatA huA cagIce kI rakSA karatA hai usIprakAra rAjA bhI sajA pAe hue aparAdhiyoM ko punaH Aropita-mantrI-Adi ke padoM para niyusakaratA huA pRthvI kA pAlana karatA hai| jisaprakAra gIce kA mAlI phUle hue vRkSoM se puSpa-rAzi cunatA huzrA bagIce kI rakSA karatA hai usIprakAra rAjA bhI dhanATya prajAjanoM se Teksa rUpa meM chaThA aMza grahaNa karatA huA pRthvI kA pAlana karatA hai| jisa prakAra ghagIce kA mAlI choTe vakSoM ke podhoM ko bar3hAtA huA bagIce kI rakSA karatA hai usIprakAra rAjA bhI yuddha meM mare hue sainikoM ke putrAdikoM ko bar3hAtA huAdhanAdi dekara sahAyatA karatA huA-pRthvI kA pAlana karatA hai| jisaprakAra bagIce kA mAlI U~ce vRkSoM ko bhalI prakAra namAtA hai, kyoMki unakI chAyA girane se dUsare vRkSa nahIM bar3ha pAte, isalie unheM namAtA huA bagIce kI rakSA karatA hai usIprakAra rAjA bhI ghamaNDI zatrubhUta rAjAoM ko namAtA huA-apane vaza karatA huA pRthvI kA pAlana karatA hai| jisaprakAra jagIce kA mAlI vistIrNa-vizAla (vizeSa lambe caur3e) vRkSoM ko kRza ( patale) karatA huA ( kalama karanA huA) vagIce kI rakSA karatA hai usIprakAra rAjA bhI atyadhika sainyazAlI zatrubhUta rAjAoM ko kRza ( thor3I senAvAle ) karatA huA pRthvI kI rakSA karatA hai evaM jisaprakAra bagIce kA mAlI vizAla U~ce vRkSoM ko girAtA huA vagIce kI rakSA karatA hai usIprakAra rAjA bhI pracura phaujavAle zatrubhUta rAjAoM ko yuddhabhUmi meM dharAzAyI banAtA huA pRthvI kA saMrakSaNa karatA hai' // 108 he rAjan ! honazaktizAlI zatru ke dhIja (saMtAna) se bhI vijayazrI ke icchuka rAjA ko uttarakAla meM usaprakAra bhaya utpanna hotA hai jisaprakAra pIpala vRkSa ke choTe se bIja se bhI dUsare vRkSoM ko uttarakAla meM bhaya utpanna hotA hai| kyoMki vaha ( pIpala kA per3a) dusare vRkSoM ko samUla naSTa kara DAlasA hai| isaliye he rAjan ! alpa zaktivAle zatrurUpI bIja kI kauna upekSA (anAdara ) karegA? api tu koI nahIM kregaa| niSkarSa- isaliye he rAjan ! zatruoM ko ukhAr3ate hue rAjya ko niSkaSTaka banAie // 106 / / * "vizleSayansaMhatA' ka0 / + 'pRthUtha laghayamatyuciztAna ka.| 'zasvinaH kaH / 1. dRSTAntAlaMkAra / 2. upamAlaMkAra AkSepAlaMkAra /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH yathA majA yAyAtA prayogini / na ciraM zrastadhAmantre jAtatantre'pi rAjani // 110 // zucayaH svAmini snigdhA rAjarAkhAntavedinaH / mantrAdhikAriNo rAjJAmabhijAtaH svadezajAH // 111 // kadAcita sanmAnAnAhlAdita samasta mitratantraH sacitraloka pratisamudrSTatamabhyaH zrIvilAsinI sUtritaizvaryavareSu ghumatIvaraM khalu dUtapUrvAH sarve'pi saMdhyAdayo guNA iAryAkArya ca / dakSaH zUraH zuciH prAjJaH pragalbhaH pratibhAnavAn / vidvAnsI titikSubha dvijammA sthaviraH priyaH // 112 // prAkaraNika mantra mantrI kA svarUpa - jisaprakAra madonmatta hAthI para ArUr3ha huA puruSa yadi vacana, pAda-saMcAlana va aGkuza prayoga Adi harita saMcAlana ke sAdhanoM kA prayoga ( vyavahAra ) nahIM karatA to usakI cirakAla taka zobhA nahIM hotI / arthAt vaha hAthI dvArA jamIna para girA diyA jAtA hai usI prakAra pracura sainyazAlI rAjA bhI yadi mantrajJAna se zUnya hai to usake pAsa bhI rAjyalakSmI cirakAla taka nahIM Thahara sakatI / arthAt naSTa hojAtI hai' // 110 // rAjAoM ke mantrI ( buddhi-saciva ) aise hote haiM, jo zuci hoN| rabIna kI jAnalA Adi nItivi AcaraNoM se rahita ho, svAmI se sneha prakaTa karanevAle hoM, rAjanItizAstra ke vettA hoM evaM to kulIna aura apane deza ke nivAsI ho / bhAvArthaprastuta nItikAra ne mantriyoM meM dvija, svadezavAsI, sadAcArI, kulIna va vyasanoM se rahita Adi nau guNoM kA nirUpaNa kiyA hai, jise hama isI AvAsa ke naMH 72073 kI vyAkhyA meM vizeSa vivecana kara cuke haiM, prastuta *loka meM unameM se ukta pA~ca mukhya guNoM kA kathana hai, isaprakAra yahA~ taka mantrAdhikAra samApta huA / / 111 / / he mAridatta mahArAja ! nirantara Adara-satkAra ke pradAna dvArA samasta mitroM va sainikoM ko Anandita karanevAle aura mantrimaNDala ko buddhi se mantra kA nizcaya karanevAle maiMne aisA nizcaya karake ki "rAjAoM meM, jo ki rAjyalakSmI rUpI vezyA dvArA sUcita kiye hue aizvarya se kSetra haiM, jo sandhi vigraha ( yuddha ) Adi guNa pAe jAte haiM, ve dUtapUrvaka hI hote haiN| arthAt rAjadUtoM kI sahAyatA se hI sampanna hote haiM" aise 'hiraNyagarbha' nAma ke dUta ko bulAyA, jisameM niprakAra ( nItizAstra meM kar3e hue) guNa bartamAna the / 249 1 1. dakSa ( sandhi va vimadda -Adi rAjanaitika karttavyoM ke karane meM kuzala ), 2. zuravIra ( zastrasaMcAlana va rAjanIti zAstra ke prayoga karane meM nipuNa ), 3. zuci, arthAt - pavitra (nirlobhI va nirmala zarIra tathA vizuddha tra-yukta athavA zatru ke dharma, artha, kAma aura bhaya kI jAnakArI ke lie- arthAt - amuka zatrubhUta rAjA dhArmika hai ? athavA adhArmika ? usake khajAne meM pracura sampatti hai ? athavA nahIM ? vaha kAmAndha hai ? athavA jitendriya ? yaha bahAdura hai ? athavA Darapoka ? ityAdi jJAna prApta karane ke uddezya se - guptacaroM dvArA chala se zatru-ceSTA kI parIkSA karanA isa 'upadhA' nAma ke guNa se vibhUSita ), 4. prAjJa ( apane va para kI vicAra zakti se sampanna - vijJAna ) 5. pragalbha ( dUsare ke citta ko prasanna karane meM kuzala ), 6. pratibhAnavAn ( zatru dvArA kiye jAne vAle upadravoM ke nivAraNArtha aneka upAya prakaTa karaneyAlA ), 7. vidvAna ( apanI va zatru kI vyavasthA ko jAnane meM nipuNa ), 8. vAgmI ( vaktA - hRdaya meM sthita abhiprAya ko prakaTa karane meM pravINa ), 6. titikSu ( dUsaroM ke garajane para gambhIra prakRtivAlA ), 10 DrijanmA (brAhmaNa kSatriya va vaizya meM se eka ), 11. sthavira ( nItizAstra va aizvarya Adi se jisakA *'sUtritasvayaMvareSu' ka0 / 'ityavadhAye ca' ka0 | parantu mu. pratI pATha: samIcInaH -- sampAdakaH + titikSA' mu. pratI parantu ca0 pratitaH va kozatazca saMzodhitaH - sampAdaka: 1. dRSTAntAlaGkAra | 2. jAti alaGkAra | 32
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye AcAra vikRta-vikAra-yukta na ho) aura 12. jo priya ho| arthAt-jise dekhakara netra va mana meM AlhAda-ullAsa (zrAnanda) utpanna hovA ho| bhAvArtha-prastuta nItikAra zrImatsomadevasUri ne nimnaprakAra rAjadUta kA lakSaNa, guNa va bheda nirUpaNa kiye haiN| 'jo adhikArI dUradezavartI sandhi va vigraha (yuddha)-Adi rAjakIya kAryoM kI usaprakAra siddhi va pradarzana karatA hai jisaprakAra maMtrI ukta kAryoM kI siddhi yA pradarzana karatA hai // 1' rAjaputra' vidvAn ke uddharaNa kA bhI yahI Azaya hai // 1 // nItikAroM ne rAjadUta ke guNa bhI nimna prakAra ullekha kiye hai| 1. svAmIbhakka, 2. dyUtakrIr3ana va madyapAnAdi vyasanoM meM anAsakta, 3. catura, 4. pavitra (niloI ), vidvAn, udAra, buddhimAna, sahiSNu, zatru-rahasyakA jJAtA va kulIna ye dUta ke mukhya guNa haiN| zukra vidvAn ne bhI kahA hai ki 'jo rAjA catura, kulIna, uvAra evaM anya dUta ke yogya guNoM se alaMkRta dUta ko bhejatA hai, usakA kArya siddha hotA hai // 1 // rAjadUtoM ke bheda nirdeza karate hue nItikAra" likhate haiM ki 'dUta tIna prakAra ke hote haiN| 1. nisRSTArtha, 2. parimitArtha va 3. shaasnhr| 1. nisRSTArtha-jisake dvArA nizcita kiye hue sandhi va vigraha ko usakA svAmI pramANa mAnatA hai, vaha nisRSTArtha' haiM, jaise pAMDavoM kA zrI kRSNa / abhiprAya yaha hai ki zrI kRSNa ne pANDaSoM kI ora se jAkara kauravoM ke sAtha yuddha karanA nizcita kiyA thA, use pANDavoM ko pramANa mAnanA par3A, ataH zrI kRSNa pANDavoM ke 'nimuSTArtha dUta the| isIprakAra rAjA dvArA bheje hue saMdeza aura zAsana (lekha) ko jaise kA taisA zatru ke pAsa kahane yA denevAle ko kramazaH 'parimitArtha' va 'zAsanahara' jAnanA caahie| bhRgu vidvAn ne kahA hai ki 'jisakA nizcita vAkya-sandhi-vigrahAdi-abhilaSita na honepara bhI rAjA dvArA ullana na kiyA jAsake use nItijJoM ne 'nisRSTArtha' kahA hai ||shaa jo rAjA dvArA kahA huA saMdeza -vAkya-zatru ke prati yathArtha kahatA hai, usase hInAdhika nahIM kahatA use "parimitArtha' jAnanA cAhie ||2|| evaM jo rAjA dvArA likhA huA lekha zatru ko yathAvat pradAna karatA hai, use nItijJoM ne 'zAsanahara' kahA hai // 3, prakaraNa meM yazodhara mahArAja ne 'rAja-dUta kI sahAyatA se hI sandhi va vigraha-Adi kArya sampanna hote haiM aisA nizcaya karake 'hiraNyagarbha' nAmake dUta ko bulAyA, jo ki nisRSTArtha thA arthAt-jisake dvArA kiye gae sandhi va vigraha-Adi unheM pramANa (mAnya) the aura jisameM nItizAstrokta ukta guNa vartamAna the // 11 // 1. tayA ca somadevamUri:- anAsabheSvaSu dUto mantrI // 1 // 2. tathA ca rAjaputraH-dezAntarasthita kArya dUtadvAreNa siddhayati / tasmAdato yayA maMtrI tatkArya hi prayApayet // 1 // 3. tathA ca somadevamUriH-svAmimaphiravyasanitA dAkSyaM zucitvamamUrkhatA prAgalbhyaM pratibhAnavatvaM kSAntiH paramarmavaiditvaM jAtizca prayame dUsaguNAH // 1 // 4. tathA ca zukaH--dakSa jAtyaM pragalbhaM ca, dUtaM yaH preSayemnRpaH / anyaizca svaguNairyuktaM tasya kUtyaM prasisthati // 1 // 5. tathA ca somadevasUri:-sa niSidho nimuSTArthaH parimittArtha zAsanaharazceti // 1 // yatkRtau svAminaH sandhivigrahI pramANaM sa nisRSTArthaH yathA kRSNaH pANDavAnAm // 2 // 6. tathA ca bhRguH--yavAkyaM nAnyathAmAvi prabhoryazapyanIpsittam / nisRSTArthaH sa vizeyo dUto nItivivakSaNaiH // 1 // yatprokaM prabhuNA vAkyaM tat pramANaM vadecca yaH / parimitArtha iti zeyo dUto nAnyaM adhIti yaH // 2 // prabhuNA lekhitaM yacca tat parasya nivedayet / yaH zAsanaharaH so'pi to jJeyo nayAnvitaiH / / nItivAkyAmRta ( bhA. TI.) dUtasamuhaza pU. 224-225 se saMkalita--sampAdaka 5. smuccyaalNkaar|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ etIya AvAsaH iti guNaviziSTamazepamanISipuruSapariSadiSTamakhilaprayANasAmanIsuvidheyaM hiraNyagarbhanAmadheya zAstravANyAbhyAsamiNisAmaragurupAya nisRSTArtha nijaprahAsizayApahelitapulahapulAmapulassipAlakApyakAsthAyanamatijAtaM vRtamAkSapAlikena tameva lekhA mAyAmAsa / tathAhigarva ghabara muzca mA gharata re paJcAlakAzcApana keli kerasa saMhara praviza ra madeza dezAntaram / mithyacaryabalAvaleparamasanazyadivekAtmanAmitya vaSTirivicitaM na sahate devaH sa devAzmayaH // 11 // zauNDIryazAlini jagasnayAharudhavaNe degegmgrimaadi| tasyAhaveSu vayasA zirasi prabandho yadvAbhameSu paralokadhiyA jaTAnAm // 164 / / dUsaspa puna: svAmimaivamuktasyApIdamanuSThAnam--- saMkIrtayessAma ripo sadarSe nayaM sanItI balini prabhedam / mantreNa tantreNa ca hImavRttau daNvAzrayopAyavidhi vidhijJaH / / 115 // isIprakAra jo 'hiraNyagarbha nAma kA rAjadUta nimnaprakAra ke guNoM se alaGkata thaa| udAharaNArthajo samasta vidvajjanoM kI sabhA meM premapAtra thaa| jo samasta prasthAna karane yogya vastuoM meM anurAga rakhatA thaa| jo zAkha (nItizAstra) ke abhyAsa se bRhaspati ko jItanevAlA aura zata-saMcAlana ke abhyAsa dvArA arjuna para vijayazrI prApta karanevAlA thaa| jo nisRSTArtha thaa| arthAt-jisakA sandhi-vimahAvi vyApAra mere (yazodhara mahArAja) dvArA pramANa mAnA jAtA thA evaM jisane apanI buddhi kI vizeSatA dvArA pulaha ( rAjanIti kA vidvAn SivizeSa), puloma, pulasti, pAlakApya aura kAtyAyana (pararuci) ina (rAjanIti ke vidvAnoM) kA buddhi-samUha tiraskRta kiyA thaa| tatpazcAt-maiMne AkSapaTalika (lekha. pAcaka adhikArI) se nimnaprakAra rAjanaitika lekha viSaya ( rahasya) prastuta dUta ke lie navaNa karAyA prastuta lekha-re barbara ! (re savAlAkha parvatoM ke svAmI ! tuma mithyA abhimAna chodd'o| he pajhAla deza meM utpanna hue kSatriya rAjAo! tuma loga capalatA mata kro| he karala ! (malayAcala-nikaTayato deza ke svAmI ! ) tuma krIDA saMkucita kro| re madreza ! ( madradeza ke svAmI ! ) tuma dUsare deza meM praviSTa hojaayo| kyoMki ve jagatprasiddha va bhAgyazAlI (vizeSa puNyavAn) yazodhara mahArAja Apa logoM kA, jinakA iyopAdeyajJAna mithyA (nirarthaka ) aizvarya va sainya-garva ( mada) se vegapUrvaka naSTa ho cukA hai, anucita vyavahAra sahana nahIM karate // 113 // tyAga aura parAkrama ko khyAti se zobhAyamAna evaM tIna loka meM yaza prApta karanevAle yazodhara mahArAja ke sAtha jo rAjA namratA kA vartAva nahIM karatA-uddaNDatA karatA hai usake mastaka para saMpAma-bhUmi meM kAka va gAMdha-vagairaha pakSiyoM kA prayandha ( melApaka) hove| arthAt--usakA mastaka chinna bhinna kiyA jaaygaa| athavA prastuta mahArAja se bhayabhIta huA vaha zatrubhUta udaeDa rAjA svargAdi ke sukha kI kSamanA buddhi se prerita huA gaGgAdi nadiyoM ke taTaparvo AzramoM para tapazcaryA karatA duA mastaka para jAe~ prabandha ( dhAraNa) kare // 114 // rAjA dvArA ukta prakAra samajhAe hue ( zatrubhUta rAjA ke prati lekha likhavAkara samajhAe hue) rAjadUta kA ukta kathana ke pazcAt ninaprakAra kartavya hai| rAjanIti-vettA ( upAya-catura) rAjadUta ko abhimAnI zatrubhUta rAjA ke samakSa ukta pA~caprakAra kI sAmanIti kA nirUpaNa karanA cAhie aura nyAyavAna zatru ke sAtha nyAya kA vartAva karane ko kahanA cAhie tathA baliSTha (pracura sainya-zAlI) zatrubhUta rAjA ke sAtha bhedanIti kA prayoga karanA cAhie / arthA 1. samuJcagAlaMkAra / 2. dIpakAlaMkAra /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakapampUkAvye ampayAvAgarthakamalubdhAnAM dUtAnAM duHpravRtibhiH / zrIH svAminaH pravRddhApi kriyate sNshyaashryaa|| 116 // kadAciskRta kArdhacandracumbitacandra kApItavimbita muNDamaNDalaH, tUlinIkusumakumalAkRtijAparoskarSitargakuNDalaH, kArmagAnejadAjAtivarita kaNDikAyaguNThanAurakaNThanAlaH, niravelacaurIcatritavidhinA prapadInamAsaplambajAlaH, AlIphapasthUlatrApuSamAgavinirmitAraspAdisaprakANDamaNDanaH, paraparyantaprakoSThAprakalpitagatralavalayAvarUpaunA, kAkanantikA. phalamAlAparacita baikakSakAkSaHsthala, donoM zatruoM ko lar3Akara baliSTha ke hAtha sandhi aura hIna ke sAtha yuddha karanA cAhie tathA ukta paJcAGga mantra va sainyazakti se hona zatru ke samakSa aise upAya kA vidhAna kahanA cAhie, jisameM daNDa kA prAbara ! yuddha karane kI mASAhA' !! 115 / anyathA yAda rAjadUta uktaprakAra se zatrubhUta rAjA ke sAtha ukta-prakAra sAma-zrAdi nIti kA vartAva na kare to usase vijigApu rAjA kA pariNAma jo rAjadUta zatrubhUta rAjA ke prAMta kaThora vacanoM kA prayoga karate haiM aura kaThora viSaya kA nirUpaNa karate haiM evaM lobho iN| arthAt-zatrurAjA se lA~ca-ghUsa lete haiM, unake durAcAroM dvArA rAjA kI bar3hI huI bhI rAjyalakSmI sandeha ko prApta huI kI jAtI hai| arthAn-naSTa kI jAtI hai // 116 / / nAradatta mahArAja ! kisI avasara para maiMne ( yazodhara mahArAja ne / variSka nAma ke guptacaravibhAga ke adhikArI sa yaha pravarA kiyA ki esAzanaka' nAma kA guptacara apane deza va dUsare deza ke nivAsI bheda-yogya bhada karane ke ayogya manuSya-samaha kA vRttAnta grahaNa karake AyA hai| tatpazcAtamaiMne use apane samApa calAkara usake sAtha nimnaprakAra sA-majAka kI bAta-cIta 'zanika nAma kA guptacara? jisakA mastakapradeza kRtrima badhecandra se vyApta mAra-paMkhoM ke sazobhita horahA thaa| jisane kAnoM para samaravRkSa kI kusamakAlayoM-saralI AkAsayAle lakSAmayI ( lAkha ke) kuNDala dhAraNa kiye the| jisakA kaNThakandalI ( kaNTharUpI nAla-kamala kA uNDI ) esI kaeThI ke cAroM tarapha baMdhI huI hAne se kAThana thI, jo ki vazIkaraNa va unAdana-zrAdi kAryoM meM upayogI aneka prakAra kI jaTAoM ( mUlI-jar3oM)sa jar3A ( banA hui thaa| jo esA lambajAla (a~garakhA) dhAraNa kiye hue thA, jo ki purAne kapar3oM kI dhajiyoM se banA huA, nAnA raMgovAlA tathA gulpha ( ghoTU) paryanta lambA thaa| jo badarI (vaira ) phalo sarIkhe sthUla trApuSajAva ke mANayoM se bane hue aGgada ( bhujAoM ke AbhUSaNa ) dhAraNa kiye hue thA, isaliye jinakI kAnti se jisane prakoSTha (kohanI se nIce kA sthAna ) aura maNibandha (kalAI-sthAna ) ke AbharaNa utpanna kiye the| jisane hAtha kI kalAI se lekara kohanI-paryanta maNibandha sthAnoM para bhaMsA ke sIMgoM kI pahu~ciyoM kA avaruNDana ( AbhUSaNa yA zobhA ?) dhAraNa kiyA thaa| jisakA vakSaHsthala ghoMghaciyoM kI do mAlAoM se suzobhita uttarIya vastra se jyApta thaa| hai 'mastaramaNDala: ka. 1:! 'zU (zrU)linIkumuma' kA / parantu mu. pratI pAThaH samIcInaH / ''AprapadInaprAlambajAla:' kA 'prakalpitagavalayAvaruNDanaH' ka0 / parantu mu. pratau pAThaH vizeSaspaSTa rAkSazca / A 1 'daivazavakSaHsthalaH ka. evaM vaiRkSakavakSaHsthala' g.| A "tiryak vakSasi nikSiptaM cakazakamudAvata' iti ttippnnii| parantu bharyabhedo nAsti-sampAdaka 1. dIpAlaMkAra / 2. jAti-bhalaMkAra /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 tRtIya AzvAsaH kaThorakamaThapRSThADIlaspapuTapAmitalA, paTavAraparyANagoNIgumApihitamehanA, purANatasmandIramekhalAlakRsanitambanivezana;, dhAMsahaMsarasitavAcAlacaraNacAracAturIkSobhitavIprojanamAnaskAraH, kAsarekSaNaviSANacANavinivedita va nizAyalipracAraH, kirAtaveSasya bhagavato vizvamUrteraparameva madhyAkalpaM bibhrANaH, punabhANTa bandivRndArakasya kaTakAdhipateH, jAmi gAvalIpAThinaH subhadasauhArdasya, dauhinaH zrotriyakitavanAnI narbhasacivasma, samAzrayasthAnamavakrINilokAnAma, + akhilapunarbhUvivAhakRtakazipurvatanasambandhaH, sakalago mulAlikhitatUbarapuramisaribhIdAyanivandhaH, pracurapratikarmavikRtamAtraiH patripuNDAjikaizca paribAja: 'papa khalu bhagavAn saMjAtamahAyoginIsaMgatiratIndriyajJAnodatiH siddhaH sAmedhikaH saMvananakarmaNA kariNA kesariNamapi saMgamati vighabheSana jananImapyAsma' dheriNIM vidadhAti jisakA hastatala kaThora kadae kI pITha ke apnIla ( kUpara-prAntabhAga) sarIkhA U~cA-nIcA thaa| jisane apanI jananendriya purAne jIna kI goNI (carmamaya AcchAdana ) kI la~goTI dvArA AcchAdita kI thI-Dhaka rakkhI thii| jisane apanA kamarabhAga mathAnI kI vizeSajIrNa rassI kI karadhonI se alaGkata kiyA thaa| jo paroM meM kA~se kenapara pahine e thA. isalie unake madhura zabdoM se usake donoM para vizeSa zabda kara rahe the. una zabda karate hae pairoM ke gamana kI catarAIdvAza jisane rastAra logoM ke cisa kA vistAra calAyamAna kiyA thaa| jisane bhaisa ke sIMga ke zabdoM dvArA rAtri kA balipracAra ( pUjA pravRtti ) prakaTa kiyA thaa| jo (zaGkhanapha) bhilla ( bhIla ) vepadhAraka bhagavAn zrImahAdeva kA anokhA va anirvacanIya ( kahane ke lie azakya) veSa dhAraNa kara rahA thaa| jo stutipAThakoM meM pradhAna 'kaTakAdhipati' nAmavAle mAnaSa kA putra thA aura 'subhaTasauhArda' nAmavAle cAraNabhATa kA dAmAda evaM 'zrotriya kitava' nAmavAle narmasaciva ( bhAMDa) kA dohitA ( nAtI-lar3akI kA lar3akA) thaa| jAM pramacarya se bhraTa hue logoM kA vizrAma sthAna thaa| samasta vyabhicAriNI vidhavA liyA ke vivAha ke avasara para ji 'para jise bhojana vakha evaM vetana milane kA saMbaMdha kiyA gayA thaa| jisakA samasta gokuloM ( gvAloM ke sthAnoM) meM zRGga-rahita gAe~ va bhaisoM kA dAya-saMbaMdha ( dAna-saMbaMdha rAja-patra meM likhA huA thaa| jisake jJAna, mantra va tantra kA prabhASa aise parivrAjakoM (zaivaliko sanyAsI-peSadhArakoM) dvArA nimprakAra janAyA jA rahA thA, jinake zarIra bahutasI nepadhya vidhi ( bhasma-lepana-zrAdi sajAvaTa ) se vikRta horahe the jo aise manuSyoM ke putra the, jo ki mAyA, yogazAlA, jyotiSa ya vaidyaka-Adi lokopayogI kalAoM ke AdhAra se rAjA ( yazodhara mahArAja) ke hita va ahita puruSoM ke jAnane meM catura the evaM jo daeDa va carmadhAraka the| "he logo ! nizcaya se yaha 'zaGkhanaka' nAma kA yogIzvara - RSiyoM meM pradhAna Rssi-hai| jisane mahAvidyA devatAoM ko pratyakSa jAnanA pratyakSa kara liyA hai| jise indriya rahita jhAna ( ajaukika zAna) kI utpatti hocukI hai evaM jo siddha hai| arthAt-saMsArI jIvoM kI apekSA vilakSaNa hai-alaukika yA jIvanmukta hai| isake pacana avyabhicArI-yathArtha vastu ke nirUpaNa karanevAle haiN| yaha RSirAja nizcaya se vazIkaraNa vidhi se siMha kA bhI hAthI ke sAtha saMgama kara detA hai aura vairavirodha utpanna karanevAlI auSadhi ke sAmathrya se mAtA ko bhI putroM ke sAtha aura virodha utpanna karanevAlI banA detA hai| ayAnansara maiMne (yazodhara mahArAja ne ) ukta guptacara se ha~sI-majAka karate hue pU~chA-aho zAnaka ! terI yaha udaravRddhi (pauSa-bar3hanA ), jise maiMne pUrva meM dekhI thI, isa samaya kisa kAraNa se nahIM horahI hai ? 8 'vizAvaliprapAra' k0| A 'mAmimogAvalIpAThina:' kA 'akhilapunarbhUkRtakaziputanapravandhaH' ka. * 'satriputraH kaH / B'saMhAtamahAyoginIsaMbaMdho'tIndriyazAnanidhi ka0 /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 yazastilakacampUkAvye ityAvedyamAnajJAnamanpratantraprabhAvaH svapuraviSayanivAsinaH kRtyAkRtyalokasya janabhutimAdAyAgataH zaGkanakanAmA praNidhiriti gUDhapuruSAdhiSThAyakAriSTakAdAkaNyAhUya ca tam 'haMho zaGkhanaka, kuto na khalu saMprati sA taba tunvRddhiH, iti tena saya naalaapmkrsm| so'pi 'deva, kAminIjanakaTArivAsidovizadayavibhidivibhiH, virahiNIhadayariva sorumabhiH kAJcanacchAyApalAH sUpaH, kAntAnanaikhi (tatprAJjalipeyaparimalaiH prAjpairAjyaH, strIkaitavairiva janitasvAntaprItibhirbahurasavazairaSadazaiH, lAsikAvilAsairiva manoharaiH samAnItanetranAsArasanAnandabhAvaiH khANDavaiH, priyasamAdhariva svAdamAnairaDvicchiAkhine pakvAnnaiH, taruNIpayodharairiva khujAtAbhAMgai; rasavadhidhimiI dhibhiH, praNAyinIvilokitariya madhurakAntimi; snigdhairdugya, abhinavAGganAsaMgamairibAsIva svAdubhiH zarkarAsaMparkasamAsannai: paramAnnaiH, E mehanarasarahasyairiva sAGgINasaMtApahArimirvanasArapAradanturaivaripUraiH, AkaNThamAnayanamAzikhamAzikhA ca pratidivasaM 1 dazadvAdazavArAnpasalasalAnAmevaMvidhasya ca tatpazcAt-ukta 'zaGkhanaka' nAma ke guptacara ne mere sAtha nimnaprakAra vArtAlApa kiyaa| arthAsU-mere ukta prazna kA nimnaprakAra uttara diyA he rAjan ! aise Apa sarIkhoM kI hI, jo ki nimnaprakAra bhojya padArthoM va jalapUroM se kaNTha taka, netroM taka, mastaka taka aura mastaka ke Upara vartamAna julphoM taka dina meM daza-bAraha vAra bhojana karake santuSTa haiM va bhojana-bhaTTa haiM aura jinake pAsa duHkha dUra karaneyAlI pracura sampatti vartamAna hai, tauda bar3hatI hai| isIprakAra kevala Apa sarIkhoM kI hI nahIM, api tu aise AlasI manuSya kI, jo uktaprakAra kA hai| arthAt-jo dina meM 10-12 bAra nimnaprakAra ke bhojya padArthoM va jalapUroM ke bhakSaNa-pAna se santuSTa hai va bhojana-bhaTTa hai evaM jisakA yathArthadarzana pracura lakSmI kI zikhA (apa) ke prakAza se musaprakAra naSTa ho cukA hai (jo lakSmI ke garva ke kAraNa kisI kI ora premapUrvaka nahIM dekhatA ) jisaprakAra rAtri meM dIpaka ko hastapara dhAraNa karanevAle puruSa kA yathokta darzana naSTa hojAtA hai, tauda bar3hatI hai parantu hama sarIkhe bhikSukoM kA, jo ki Apake prasAda se athavA zrImahAdeva kI kRpA se upamAna aura upameya-rahita hai| arthAt-jo vizeSa daridra haiN| abhiprAya yaha hai ki hamAre samAna koI daridra nahIM hai, jisakI upamAsadRzatA-hameM dI jAve evaM hamAre samAna upameya-upamA dene yogya hama hI hai, yaha pratyakSa pratIta honevAlA jaThara ( udara ) kisaprakAra vRddhiMgata hosakatA hai ? api tu nahIM hosktaa| tauMda bar3hAnevAle bhojya padArtha he rAjan ! jinheM aise cA~vala vizeSa rUpa se bhojana meM prApta hote hai, jo usaprakAra atidIrgha ( lambe ) aura vizada ( zubhra ) kAntizAlI hai jisaprakAra navIna yuvatiyoM ke kaTAkSa-darzana atidIrgha aura vizadakAnti-zAlI ( vizeSa zubhra ) hote haiN| isIprakAra jinheM aisI dAleM khAne ko milatI hai, jo usaprakAra suvarNa kI kAnti tiraskRta karatI huI uSNa hotI hai jisaprakAra virahiNI strI ke hRdaya suvarNa sadRza gauravarNa aura uparaNa hote haiN| isIprakAra jinheM aise ghRta vizeSa rUpase khAne ko milate haiM, jinakI sugandhi nAsikArUpa aJjaliyoM dvArA usaprakAra zrAsvAdana karane yogya hai jisaprakAra niyoM ke mukhoM kI sugandhi nAsikArUpa aJjaliyoM dvArA AsvAdana kIjAtI hai| isIprakAra jinheM aise avadaMza ( madyapAna kI ruci utpanna karane ke hetu bhuje cane va dhAnya ke khIle ) khAne ko milate haiM, jo ki usaprakAra imalI-zrAdi C mAsAlipeyaparimalaiH sA0 ga / A 'mAsiphAjAlabhiH' iti kha* pratI TippaNI | D avicchimasvaneH' kaa| B mohanarasarahasyairidha' ka0 kha. ga. 30 / 'mohanarasahAsyairiva' pa0 / A 'sarasa' iti TippaNI / 'pratidivasa daza dvAdaza yA dhArAn patsalavatsalAnA' kaa|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRtIya AzvAsaH 255 mitrAya gRhItapradIpasyevo skoTabhI zilAprakAzaprazAntayathArthadarzanasya svabhAvAdeva tundaparivasya lokasya zokApanudasaMpavaNAnAmevAyaM tumdo'mandimAnamA skandati / asmAM tu devakhAdupamAnopameyArtharahitAnAM kathaM nAmAM picaDa skAyatAm' ityAchApa / punaH saparihAsamena mahamevamavocam -- 'ayi hukAdhipate, kimaca kavacanApi hastamukhasaMyogo'bhUt / " ' samudAmedinI parivRta, bADham / ' 'kathaya kathaya / ' 'deva, bhUyatAm / tripuruSodijakhita kamaNDalukambukalAvatkalanAmAvalI prazaste, asti khalvasyAmeva puri prakRtipuruSasya * svaravarte divAkIrternatA, svastrIyo palAikasya saMvAhakasya maithunika: ke khaTTe rasoM se saMskRta kiye hue aura hRdayako Anandita karanevAle haiM jisaprakAra striyoM kI kapaTapUrNa ceSTAe~ hRdaya ko ullAsita Anandita karatI huI vizeSa premarasa se pUrNa hotI hai| jo aise khAeDavoM ( miSTAnna vyaJjana -- varaphI - Adi) se santuSTa haiM, jo usaprakAra manohara ( hRdaya ko Ananda utpanna karanevAle ) aura netra, dhAraNa va jilhA indriya ko Ananda utpanna karanevAle haiM jisaprakAra nRtyakAriNI kI netra- ceSTAe~ manohara va netrAdi meM ullAsa - AnaMda -- utpanna karatI hai| isIprakAra jo aise pUrNa pacanevAle pakavAnoM dvArA santuSTa haiM, jo usaprakAra svAdayogya ( rucikara ) haiM jisaprakAra pyArI zrI ke proSTha svAdu aura ruci utpanna karate haiN| jinheM aise dahI khAne milate haiM, jo usaprakAra vistRta va kaThina ( jame hue ) haiM jisaprakAra navayuvatiyoM ke kuca ( stana ) kalaza vistRta va kaThina hote haiN| jinheM aise dUdha pIne milate haiM, jo usaprakAra svAdu va madhura kAntizAlI ( zubhra ) aura sacikaNa hai jisaprakAra sneha karanevAlI striyoM ke kaTAkSa nirIkSaNa svAdu va priya hote haiN| jinheM aisI dUdha kI khIreM khAne ko milatI haiM, jinake samIpa zakara kA mizraNa hai aura jo usaprakAra svAdu va miSTa hai jisaprakAra navIna vivAhita striyoM ke saMyoga atyanta svAdu Sa miSTa hote haiM evaM jinheM aise jalapravAha pIne ko milate haiM, jo kapUrapAlikA ( samUha ) jaise camatkAra utpanna karate haiM aura jo usaprakAra samasta zarIra kA santApa dUra karate haiM jisaprakAra suratarasa ( maithunarasa ) ke gopyatatva sarvAGgINa sakhApa dUra karate haiN|' athAnantara phira bhI maiMne isase ( zaGkhanaka nAma ke guptacara se ) ha~sI majAka pUrvaka nimnaprakAra kahA ( pU~chA ) - he meDho ke svAmI ( bhAra bAika ) ! kyA kisI sthAna para Aja terA hasta-mukha- saMyoga ( bhojana ) huA ? zaGkhanaka ne uttara meM kahA- he samudra paryanta pRthvI ke svAmI ! vizeSarUpa se huA / maiMne kahAkaha-kaha / usane kahA- he rAjana! sunie, jisakI nAmAvalI - prazasti ( prasiddhi ) brahmA dvArA apane maNDalurUpI phalaka (paTiyA ) para aura viSNu dvArA apane pAnajanya nAma ke zaMkha para aura maddeza dvArA apane lalATa para sthita ardhacaravarUpI phalaka para ukIrI gaI hai aise he rAjana! isI ujjayinI nagarI meM aisA 'philika' nAma kA manuSya hai, usane mujhe kucha anirvacanIya ( kahane ke lie azakya ) bhojana karAyA hai, jo zilpi ( bar3haI) kA kArya karanevAle 'Izvaravarti' nAma ke nAI athavA cANDAla kA dohatA ( lar3akI kA lar3akA) aura 'balAhaka' nAma ke aGgamardaka kA bhAneja tathA 'savaraka' nAmaSAle zayyA pAlaka kA zAlA hai| vaha apane yaza kI apekSA Apase ( yazodhara mahArAja se ) tIna-cAra anula Upara vartamAna hai| he rAjan ! yaha (kiliaka ) Apa- sarIkhA agresara (pradhAna) avazya hai parantu kRpaNoM meM apresara hai| yaha Apa sarIkhA prathama gaNanIya avazya hai, parantu kiMpacoM ( kRpaNoM) ke madhya prathama gaNanIya hai| yaha usaprakAra dRSTAnta sthAna hai jisaprakAra Apa hathanta sthAna hai parantu + 'gRhItapradIpasyenotkaTatrazikhA' ga0 / * 'IzparamateM divAkIrtirnazA' | 1. | 'upamAnopameyArthirahitAnAM ga prAyeNa upamAlaMkAra /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazasvikapampUravye savAkavAstarakalya, svakIthena ca parAsA devAdapi vicAturairaGgalailparivartamAnaH, tathA hi-mipacAnAmamesaraH, vidhAno apamagagyaH, kokaTAnAmudAharaNabhUmiH, kahANAM parivarNanIyaH, zistrAmaNiolubhAnAma, bhojamAvasAnAnansaramAdeyanAmA, saMprati ja paramaramAramaNIkAminaH svAminaH prasAdabhUmiH, dAkSiNAtyadezajanmano jApArikanAyakasya vizvAvaso: pratiharataH kilimakanAmadheyo denena kRtasaMketa ivAparAmukhamakSikAmuNDamaNDalIpratimaturaparuSapASANAkI viSaya vizI saMjIrNayAvanAlodanAdiyArambham , atipUtiyucitaSirasAlasAndottarArambham , unduramUtramita *thitAvasyatailadhArAvapAtaprAyam , asamastasidairikopazanikAyam , daridroM kA dRSTAnta sthAna hai| arthAna-daridroM kI gaNanA meM loga isakA dRSTAnta upasthita karate haiN| yaha Apa jaisA mukhyatA se varNana karane yogya avazya hai parantu kRpaNoM ( lobhiyoM ke madhya varNanIya hai| bhAvArtha- jaisA kRpaNa ke viSaya meM zAstrakAroM 1-2 ne kahA hai| he rAjan ! jo lobhiyoM kA zikhAmaNi ( zirorala) hai| jisakA nAma bhojana karane ke pazcAt hI prahae kiyA jAtA hai| arthAt-jisakA nAma bhojana ke pUrva nahIM liyA jAtA, kyoMki kaMjUsa kA nAma lene se bhojana meM antarAya ( vighna ) hotA hai| jo ki vartamAna meM sAmrAjyalakSmI rUpI ramaNI ke icchuka ApakI kRpAdRSTi kA pAtra hai aura jo karNATaka dezotpanna va guptacaroM meM pradhAna 'vizvAvasa' kA pratihasta ( darU kalahI) sarIkhA hai evaM jo mujhe bhojana karAte samaya aisA mAlUma par3atA thA- bhAnoM-Apake dvArA saMketa (zikSita) hI kiyA gayA thaa| he rAjana ! yaha bhojana kaisA thA ? use zravaNa kIjie jisameM zurU meM hI chaha prakAra kI dhAnyoM kA aisA mAta parosane kA Arambha kiyA gayA thA, jo ki anI kRSNa mukhavAlI makkhiyoM ke mukhamaNDala sarIkhA ( kAlA ), dhAnya-bhUse se vyApta hone ke kAraNa kaThora, dA~ta tor3anevAle kaMkar3oM se nilA huA, malina, saikar3oM khaNDavAlA evaM cirakAla kA purAnA thaa| jisake (bhAta ke) Upara atyanta durgandhI va parasoM kI rA~dhI huI purAnI udada kI dAleM vizeSa mAtrA meM ur3alI gaI thiiN| jisameM prAyaH karake cUhe ke mUtra sarIkhI ( bahuta thor3I) va durgandhI alasI ke tela kI dhArA jarAsI girAI gaI thii| jisa bhojana meM kucha pake hue aura prAyaH kaDue kakar3I ke khaNDoM kA vyAna-samUha vartamAna thaa| * dhitAtasatala' kh0| / 'alasI' iti TippaNI 1 + 'asamastasiddhapakSaskopadezanikArya kr| 6. tayA cauka-utAnivadamuSTe: kopaniSaNNasya sahajabhalinasya / kRpaNasya kRpANarama ca ke balamAkArato bhedaH // 1 // arthAt-paNa (lobhI) vara kRpANa (talavAra? isameM kevala 'kSA' kI dIrghamAtrA kA hI bheda hai| aryAta-'kRpaNaH zamda 'pa' meM huncha 'bha' hai aura 'kRpANa' i.bda ke 'pA' meM dAya 'A' vidyamAna hai bAkI sarva dharma samAna hai, kyoMki kRpaNa apane dhana ko muSTi meM rakhatA hai aura salavAra meM hAdha kI muTThI para dhAraNa kI jAtI hai| kRpaNa apane koSa (khajAne ) meM baiThA rahatA aura talavAra bhI koSa myAna ) meM sthApita kI jAtI hai| kRpaya malina rahatA hai aura talavAra bhI malina (kRSNa) hotI hai, isalie, 'kRpaNa aura 'kRpANa meM kevala AkAra kA hI bheda hai anya sarva dharma samAna haiN| arthAt-jisaprakAra talavAra dhAtaka hai usI prakAra lobhI kA dhana bhI dhArmika kAyoM meM na lagane ke kAraNa usakA ghAtaka hai, kyoMki usase use sukha nahIM mindatA aura unhe TuA~ta ke duHkha prApta hote hai| 2. tathA ca vallabhadevaH kiM tayA kriyate lakSyA yA vadhUrida kecalA / yA na vezyeva sAmAnyA pathikairupAjyate // 1 // marthAna-bAlabhadeva vidvAna ne bhI kahA hai ki 'usa lobhI ko sampati se kyA lAbha hai ! jise vaha apanI mI-sarIsA kevala svayaM bhogatA hai tathA jisakI sampatti vezyA-sI sarva sAdhAraNa pAnyoM dvArA nahIM bhogI jaatii|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya zrAzyAsaH 257 aparadAlAmUsalakAliprakAram , parisvakArukarkazacchedasAram , avAlamAdaramUlakacakrakopakramam , abhRSTacirbhaTikAbhakSaNamAmAvakramopanAmam , apavAkohinadamana riGgiNIkalAviraviracanam , agastithUtAnAtakaribumandakantulasadanam , namana tarasa yAzilAna, jora sAnapa hasavRhatIvAtAmsobhAjanakandasAlanakApatAram, epabArapalAmumuzikAyambarama, ucchulodesilasavallakarAjakokundoDDamaram, anaparAmikAvarjitAvantisomAvasAnam, + umAsalilasamakSArapAnIyapAnam / sa kimapi mAmayabhujanna cAzanAyA upazAnti manAgapyabApam / kevalaM tasya pazcitahaSTipAtayA svavAsinyA pariviSTo mUlATIvarAdotkaTakAlakAlayaviziSTaH sarvapAtrINaH zyAmAkamaka prANavANamakA:diti ca kSaNamAtra bAlApAnanditacetAstamakhaNDakSINe zaraNe kimapyudantamAtamApapracche / sarvacatogatAnAndraSTuM yeSAM kuttamam / te bhavantu paraM pAraizcakSuSmantaH kSitIzvarAH // 11 // jisameM ardhapakva tUMmAphaloM ke pracura khaNDa vartamAna the| jo ardhapakva kumhar3A ke kaThora khaNDoM se manohara thaa| jisameM vRhat (mahAna ) belaphalo, mUliyoM aura cakrakoM (khaTAla pattoM kI zAka vizeSoM ) kA upakrama (jAnakara kiyA huA prArambha ) thaa| jisameM kucha sAkSAt agni meM pake hue cirbhaTikA-phaloM ( kiMdharikAphala vizeSoM) ke bhakSaNa karane se arucikrama kA upakrama-Arambha-naSTa hogayA thaa| jisameM ko kauA-phaloM va kSudhA-nAzaka bhaTakaTaiyA phaloM ke vizeSa vitaraNa kI racanA kI gaI thii| lo agastivRkSa, AmravRkSa, AmrAtaka ( kapipriya vRkSa ) va nImavRkSa inake kandaloM-khaeDoM kA sthAna thaa| jisameM aisI bAmtakhaTaka-paTTI vastu-adhika rUpa se vartamAna thI, jo ki bahuta dinoM kI rakkhI huI hone se purAnI thI evaM mAMgakara lAI gaI thii| jisameM vizeSa pakI huI maTakaTaiyA~, rAnakaTahalI ke phala, zivRkSa va kanda (uGgalikA) inake sAlanako samUhoM kA pariveSaNa pAyA jAtA thaa| jisameM eraNDaphAla pa pyAja ke bhamabhAgoM kA prAcurya thaa| jo sthUlabhUta ( moTe) va hilanevAle vA~soM ke samAna kAmI aura kokundoM ( aNDaroM) se utkaTa thaa| jisameM asvIra meM vizeSa rAI se mizrita kaoNjI vartamAna thI evaM jisameM laparaNasamudra-sarIkhA vizeSa khArA jana-pAna vartamAna thaa| he rAjan ! 'usa kiliJjaka' ne mujhe ukta prakAra kA bhojana karAyA parantu merI |la kI zAnti jarA sI bhI nahIM huii| tatpazcAt-usakI bI dvArA usakI najara bacAkara diye hue, acchI taraha khAye hue aise baha zanyoM ke bhAta ne, jisameM dahI se utpanna huA, kAmadeva ke sadRza zubhra pa saTTA bhaTTA vartamAna thA aura jo samasta kaula (julAhA) Adi ke yogya thA, merI prANa-rakSA kii| isa prakAra mArcaparyanta ha~sI-majAka ke vadhanoM dvArA harSita citta hue maiMne ( yazodhara mahArAja ne) usa 'zAna' nAma ke guptacara se ekAntagRha meM kucha bhI vivakSita vRttAnta puuchaa| jina rAjAoM ko samasta ( svadeza Sa paradezavAsI) mAnavoM ke hRdaya meM sthita hue kAryoM ke dekhane kI utkaTa icchA hai, ve ( rAjAloga) nizcaya se guptacararUpI netroM se netrazAlI ho // 115|| * 'kandaloparacanam' kaa| + 'pAsAmlitAmlakhalakaSirasAraM' ka. 1 'vAsArpitAmsa' pa01 + 'upanovellita' ka0 / +'samAsalilasamakSAra' / A B C . S 'mUlATIvarATotkaTakAiralakAlazeyaviziSTaH' gha* I A 'dUdhimUla' B 'AmlAdhika 10 'saka' iti TimapI / 1jaati-mldvaar|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 yazastilakacampUkAnye cArasaMcArato yeSAM bhAdhyakSA svaparasthitiH / niyuktArAvisaMpAtAteSAM nArtho na cAsavaH // 118 // jo rAjA loga guptacaroM ke prayoga dvArA apane va dUsare deza kI sthiti pratyakSa nahIM karate, unake Upara niyogiyoM-senApatti-Adi adhikAriyoM va zatraoM ke AkramaNa hote haiM, jisake phala svarUpa unake pAsa na to rAkSyalakSmI hI sthita rahatI hai aura na unake prANa hI surakSita raha sakate haiN| bhAvArtha-nItizAstra ke vettAoM ne guptacaroM ke nimnaprakAra lakSaNa, guNa va unake na hone se hAni ma hote se lAbha-Adi kA nirUpaNa kiyA hai| prastuta nItikAra somadevasUra' ne kahA hai ki "guptacara svadeza va paradeza saMbaMdhI kArya-akArya kA jJAna karane ke lie rAjAoM ke netra hai| gurU' vidvAna ne bhI kahA hai ki 'rAjAloga dUradezavartI hokara ke bhI svadeza-paradeza saMbaMdhI kArya-akArya guptacaroM dvArA jAnate haiM ||1||' unake guNoM kA nirdeza karate hue somadeva sUri ne kahA hai 'santoSa, pAlasya kA na honA ( utsAha athavA nirogatA), satyabhASaNa va vicAra zakti ye guptacaroM ke guNa hai| bhAguri vidvAna ne bhI kahA hai ki 'jina rAjAoM ke guptacara zrAlasya-rahita (utsAhI, santoSI, satyavAdI aura tarkaNAzaktizAlI hote haiM, ve avazya rAjakIya kArya siddha karate haiN|' guptacaroM ke na hone se honevAlI hAni kA kathana karate hue somadeva sRri' likhate haiM ki 'nizcaya se jisa rAjA ke yahA~ guptacara nahIM dete, saha svadeza ra pradeza maMtrI lAmo zAgara AkramaNa kiyA jAtA hai, zrataH vijaya zrI ke icchuka rAjA ko svadeza va paraveza meM guptacara bhejanA caahie| cArAyaNa vidvAna ne kahA hai ki 'rAjAoM ko vaidya, jyotiSI, vidvAna, kho, saperA, aura zarAbI-Adi nAnA prakAra ke guptacaroM dvArA apanI tathA zatruoM kI sainya-zakti jAnanI caahie| jisaprakAra dvArapAla ke vinA dhanAkya puruSa kA rAtri meM kalyANa nahIM hosakatA usIprakAra guptacaroM ke vinA rAjAoM kA kalyANa nahIM hosktaa| vara vidvAna ke uddharaNa kA bhI ukta abhiprAya hai / isIlie prakaraNa meM AcArya zrI ne yazodhara mahArAja ko saMketa karate hue guptacaroM se honevAlA ukta lAbha aura na hone se ukta hAni kA nirdeza kiyA hai // 11 // he mAridatta mahArAja ! kisI avasara para jama maiMne 'zaMkhanaka' nAma ke guptacara ke samakSa 'pAmarodAra' nAmake maMtrI kI nimnaprakAra prazaMsA kI tadanantara maiMne ( yazodhara mahArAja ne) nimnaprakAra Avara pUrvaka pU~che gae 'zajanaka' nAma ke guptacara se prastuta maMtrI ke viSaya meM nimna prakAra vRttAnta sunaa| isake pUrva maiMne usase nimnaprakAra pU~chA 1. tathA ca somadevasUriH-svaparamaNDalakAryAkAryAvalokane cArAH khalu yakSa pi kSitipatInAm // 1 // 1. tathA ca guru:--svamaNDale pare caiva kAryAkArya ca yadbhavet / caraiH pazyanti yadbhapA sudUramapi saMsthitAH // 1 // 1. tathA ca somadevari:-alaulyamamAnyamamRSAbhASittamabhyUhakatvaM cAraguNAH // 1 // 4. tathA ca bhAguri-anAlasyamalolyaM ca satyavAditvameva ca / ahakaravaM bhayetheSAM te carAH kAryasAdhakAH ||1|| 5. tathA ca somadevamUriH- anavasarpo hiM rAjA svaiH paraizcAtisandhIyate // 6 // 6. tayA ca 'cArAyaNaH-vaidyasaMgharasarAcAdacAraijJeyaM nirja balam / SAmAhiraNTikonmattaiH pareSAmapi bhUbhujAm // 5 // 5. tayA ca dhomadevasUri:--kimaratyayAmikasya nizi kuzalam / / 5 / / 8. tathA ca varga:-yayA prAharikairyAcaM rAtrI kSemaM na jAyate / cAraivinA na bhUpasya tathA zeyaM vicakSaNaH / / 1 / / " jAti-galabAra / nItimAkyAmRta ( bhA. TI.) cArasamuddeza.pU. 231-232 se saMkalita-sampAdaka
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AghAsaH 256 kavApikAtalIkRtasakalasadhivataHphUTakapaTa kAeTika, yaH skhalu mA samanvayAgataprajApraNaye khAnapadaviNye sacisamRddho'pi prasaprazritAzayatayA vividhAsvapi khISu maharSiriSAsaMbAtasmarazaramAraNyahadayaH, saMsArasimirAvasarAvezo'pi ra manAgapi prabhAchepImaNiritra saMpannamahinAbhinivezaH, payaHpAtIcyasitasya mahItalasya garbhiNIjaTharasamasyAdatikAruNikata mantrI ke mana meM sthita hue samasta jhUThe pAkhaNDa ko hathelI para rakkhe hue A~vale kI taraha spaSTa jAnanevAle aise hai zaGkhanaka ! jisa deza kI prajA ke sAtha merA vaMzaparamparA se sneha calA ArahA hai, usa avanti deza ke madhya nizcaya se mere dvArA jo 'pAmarodAra' nAma kA maMtrI niyukta kiyA gayA hai, jo ki apane yogya kiMkaroM kI senA sahita hai evaM jisane buddhi ( rAjanaitika bAna) ke prabhAva se bRhaspati bhaNDala ko najita kiyA hai tathA [jo nimnaprakAra kahe jAnevAle prazasta guNoM se alaMkRta hai ], usakA isa samaya prajA ke sAtha phaisA AcAra ( vartAva ) hai? kaisA hai vaha 'pAmarodAra' nAma kA maMtrI ? paripUrNa Rddhi ( lakSmI) se alaMkRta honepara bhI brahmacaryavrata se vinIta abhiprAya yaza jisakA hRdaya tInoM prakAra kI ( vAlA, yuvatI va madhyama avasthAvAlI) dUsaroM kI kamanIya kAminiyoM meM usaprakAra kAma-bANoM dvArA cIMdhane yogya nahIM hai jisaprakAra paripUrNa RddhiyoM ( aNimA-va mahimA-zrAdi RddhiyoM) se alaMkRta huzrA maharSi thahiMsAdi vratoM se vibhUSita hone ke kAraNa khiyoM meM cittavRtti nahIM krtaa| bhAvArtha-nItikAra somadeyamUri ne kahA hai ki dUsare kI trI kI ora dRSTipAta karane ke avasara para bhAgyazAlI puruSa anye-jaise hote hai| arthAt-unapara kudRSTi nahIM DAlate / abhiprAya yaha hai ki unakA apanI pallI ke sivAya anya strIjAti para mAna-bhaginImAva hotA hai| hArIta vidvAn ke uddharaNa kA bhI abhiprAya yaha hai ki jinhoMne pUrvajanma meM vizeSa puNya saMcaya kiyA hai-bhAgyazAlI haiM-ve dUsare bane strI kI ora kudRSTi-pUrvaka nahIM dekhate / / 1 / / prastuta nItikAra likhate hai ki 'zIla (neThika pravRtti-sadAcAra) hI puruSoM kA zrAbhUSaNa hai, UparI kaTaka kuNDala-Adi-zrAbhUSaNa zarIra ko kaSTa pahu~cAnevAle haiM, ata:ce dhAstavika AbhUSaNa nhiiN| nItikAra bharI hari me bhI hai ki "kAnoM kI zobhA zAstra-zravaNa se hai na ki kuNDala dhAraNa se, hAthoM kI zobhA pAtra-dAna se hai na ki kaNa-dhAraNa se evaM dayAlu puruSoM ke zarIra kI zobhA paropakAra karane se hotI hai na ki candanAdi ke lepa se ||zA" prakaraNa meM yazodhara mahArAja prastuta mantrI kI prazaMsA karate hue ukta gumacara se kaha rahe hai ki ukta maMtrI bhAgyazAlI hai; kyoMki yaha dhanADhya honepara bhI dUsaroM kI kamanIya kAminiyoM ke prati maddarSi ke samAna mAtR-bhaginIbhAva rakhatA hai| he zajanaka ! jo maMtrI [prathama yuvAvasthA meM praviSTa hone ke kAraNa ] saMsAra saMbaMdhI andhakAra ( dInatA) ke avasara ke pravezavAlA honepara bhI usaprakAra thor3A-sA bhI malina abhiprAya ( nItiviruddha pravRttidurAcAra ) prApta karanevAlA nahIM hai jisaprakAra mahAn jyotizAlI ratna malinatA ( kRSNatA yA kiTTakAlimAdi malinatA ) prApta nahIM krtaa| jo yaha socakara ki 'jala-vRSTi dvAya ullAsita (Anandita) huA pRthvItala 1. tathA ca somadevasUriH-parakalapradarzane'nyabhAvo mahAbhAgyAnAm / 2. tayA ca hArItaH-anyadehAntare dharmo thaiH kRtazca supussklaa| iha janmani te'nyasya na vIkSante nilaMbinIm // 1 // 3. sapA va somadevasUriH zIlamalabAraH puruSANAM na dehakhedAyahI bAharAkalpaH // 1 // nItiyAkyAmRta se saMkalita-sampAdaka 4. tathA ca bhartRhariH-zrotraM zrutenaiva na kuNDalena dAnena pAgirna tu kAraNena : bhAti kAyaH karuNAkulAnA, paropagAreNa na tu candanena // 1 // bhartRharizataka se saMgrahAta-sampAdaka
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 yazasvirUpampUmagye pAgurumAtrImapi dharitroM akarSayati, mahAkRpAlutayA satvasamabhayema padAspadamapi bhramabhaSika isa bhAva dAra pAvaparitrANam, pAta: paramaparaspRhAlusayA svairakArasthApi karmadIya na tRpyati viSaviSamokneSu viSayasukheDa, sadaiva zuciriva prAcArI tathApi hokavyavahArapratipAlanA) devopAlanApAmapi mAsusya khAlasa laws janitakalmaSapraNAyAghamarSaNatambAra / mannAn / bhAstAM tAvAzubhasya darzanaM sparzamaM ca, kiMtu manasAyastha parAmarza gAMsitamata iva pratyAdizasyAsam / asA garbhiNI ke udara sarIkhA hotA hai| arthAt-jisaprakAra bIja (vIrya ) ke patana dvArA garbhiNI kA udara ullAsita-Anandita hotA hai usIprakAra pRthvItala bhI jala-vRSTi dvArA ullAsita-Anandi-hotA hai| atyanta dayAlu hone ke kAraNa aGgaSTa pramANa bhI pRthivI nahIM khodtaa| jisaprakAra dayAla muni prANi-ghAta ke bhaya se kAta-pAdukA (khanAU~) nahIM dhAraNa karatA usI prakAra jo jIva-pAta ke bhaya se eka pada ( uga) mAtra bhI pRthivI para saMcAra karatA huA kAya-pAdukA nahIM phintaa| jo (maMtrI) pUrNarUpa se mokSapada kI prApti kA icchuka hone ke kAraNa apanI icchAnusAra kahI jAnevAlI kathAoM ke avasara para bhI aise viSaya-sukhoM kI, jinakA ana ( bhaviSya ) viSa ke samAna karatara (prANaghAtaka) hai, abhilASA usaprakAra nahIM karatA jisaprakAra tapasvI ( sAdhu) viSaya mukhya kI abhilANa nahIM krtaa| jo (mantrI) brahmacArI hone ke phalasvarUpa usaprakAra zuci (paSitra) hai jisamakAra zudhi ( agni ) paSitra hotI hai, isalie 'brahmacArI sadA zuciH' arthAt 'prajhacArI sadA / pavitra hotA hai| isa nIti ke anusAra jo sadA pavitra hone para bhI lokavyavahAra pAlana karane ke uddezya searthAt-'asnAto devAn na prapUjayet arthAt vinA snAna kiye devatAoM kI pUjA nahIM karanI cAhie' ityAdi laukika vyavahAra pAlana karane ke abhiprAya se-devapUjA karane ke lie bhI uSNa asa se snAna karane ke pazcAt jala jantuoM ko pIr3ita karane se utpanna hue pApa kI zAnti-hetu pApa nA | karane meM samartha mantroM kA Apa usaprakAra karatA hai jisaprakAra baikhAnasa (sapasvI) pApa naSTa karanevAle / mantroM kA japa karatA hai| _jo azubha vastuoM (madya, mAMsa, gIlA camadA va cANDAlAdi) kA darzana (dekhanA) maura sparza (ela) so dUra rahe kintu manovRtti dvArA azubha padArthoM kAsaMkalpa mAtra hone para bhI bhojana saMbaMdhI antarAya usapramANa karatA hai / arthAt-bhojana ko usaprakAra chor3a detA hai jisaprakAra ahiMsAdi mahAvratoM ko pAlanevAlA muni bhojana ke aghasara para azubha vastuoM ke darzana yA sparza se bhojana-tyAga karatA hai| bhAvArtha-zAsabo ne kahA hai ki vratI (zrAvaka yA muni) ko bhojana ke avasara para mAMsa, rakta, gIlA camar3A, dahI, pIpa, murdA mala-bhUtrAdi, ina amubha padArthoM ke dekhane para bhojana chor3a denA cAhie aura cANDAla va kusta-zrAdi pAlA jIvoM ke dekhane para athavA unake zabda sunane para tathA chor3e hue ama-Adi padArtha ke sevana ke avasara para bhojana chor3a denA cAhie // 1-2 // prakaraNa meM yazodhara mahArAja 'zajanaka' nAma ke guptacara se prazna 'pAmarodAra' nAma ke maMtrI kA sadAcAra varNana karate hue uka bAta kaha rahe haiN| ___isIprakAra jo (mantrI) 'marane ke pazcAn jIvAtmA ke sAtha na jAnevAle zarIroM kA puSTa karanA manu ke lie nirarthaka hai' isaprakAra nizcaya karake parva (dIpotsava Adi) dinoM meM bhI zAkamAtra prAsa athavA ko 1. ukta ca-masarakAIcarmAsthipUyadarzanatastyajet / mRtAnirIkSaNAdaka pratyAkhyAtAmasevanAt // 1 // mAtA davapacAdInAM darzane tAca zrutau / bhojana parihartavyaM malamUtrAdidarzane // 2 // ___ yazastilaka kI saMskRta TIkA pu. 408 se samudata-samAja /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ muvIya AdhAsaH 211 pravRttasaGgeSu maheSu ko mAma narANAM kAlamAyAmaha hatyAkalavya parvarasepyapi divaseSu mumukSuriSa ma zAkamuSTeyavamuTevAparamAirasyAhAram / ISajanyazubhamanyatropApitamAtmanyusabIamiva janmAntare zatazaH phalatIsi dayAlumAvAduritabhIrubhAvAcI navalaM kasaM pA yogIya svayamavacinoti panasaton / paroparAdhAvanubhava sannApatApAcasparzapUtamanubhavati / kevavaM mayi ciraparicayodanvayasImasnehanidhmasvAssudipa vRttavinAkAramapi raajybhaarmuuriikRtvaan| mAlampaTamanaskAro'svIra kacidvipazcitapyadhigatAdhikArI nara iti upabhicArayimumiva kuzalAzayatayA va ghazatenApi nAti pravindunApi na spRzyAsa pati matvA dharmamUlasthAnmahAkulaprasUtermahAbhAgapaprAdurbhutezca dharmasaMvardhana vidhilpunA, prajAmUlabAskAzave stantravRddhazca prajApAna bhAta kA pAsa chor3akara dUsarA pAhAra / jAbhAdi) ra nahIM jAtA jisaprakAra mokSa kA icchuka sAdhu zAkamAtra anna ko chor3akara dUsarA gariSTha bhojana nahIM karatA / "dUsare prApmI ke lie diyA gayA thor3A sA duHkha, dukha denevAle prANI ko dUsare bhava meM saikar3oM, hajAroM, lAkhoM va karor3oM gunA usaprakAra phalatA hai| arthAt-duHkha rUpa phala utpanna karatA hai jisaprakAra upajAU pRthivI para boyA huzrA bIja kaI gunA phalakA hai" aisA nizcaya karake jo ( mantrI) dayAlutA-yaza athavA pApa se bhayabhIta hone ke kAraNa vRkSoM ke phala va pattoM ko usaprakAra svayaM nahIM tor3atA jisaprakAra dharmadhyAna meM tatpara huA yogI vRkSoM ke phala ma patte nahIM tor3atA aura yadi kuTumba-Adi ke Agraha vaza vRkSoM ke phala va pattoM kA upayoga karatA bhI hai to unheM sUrya va agni ke sparza se pavitra (prAsuka-jIva-rahita ) kiye binA bhakSaNa nahIM krtaa| kevala usane mere meM cirakAlIna ( bAlyakAla se lekara abhI taka ) paricaya (saMgati se utpanna hue sImAtIta prema ke ninna (adhIna ) hone ke kAraNa aise rAjyabhAra ko, jo ki cAritra-pAlana meM binna upasthita karane kI mUrti hai, usaprakAra svIkAra kiyA hai jisaprakAra mitrajana (kuTumbavarga) kArya-bhAra svIkAra karatA hai| he zaGkanaka ! maiMne kyA kyA samajhakara ukta 'pAmarodAra' nAma ke puruSa ko apane deza kA maMtra niyukta kiyA ? maiMne dharma-vRddhi karane ke icchuka hote hue yaha samajhakara ki "uttama kula meM janmadhAraNa karane meM dharma hI mUla (pradhAna kAraNa) hai| athot-dharma ke kAraNa se hI prazasta kula meM janma hotA hai, dharma ke binA zreSTha kula meM janma nahIM hotA aura svarga va mokSapada kI prApti meM dharma hI mUla hai| arthAtadharma se hI svarga va mokSapada prApta hotA hai, dharma ke binA svarga va mokSapada prApta nahIM hosakatA / " isIprakAra "koI bhI vidvAn nirlobha cittavAlA hokara maMtrI Adi pada ko prApta nahIM kara sakatA / arthAt-"lobhI puruSa hI maMtrI-Adi ke adhikArI pada prApta kara sakatA hai" isa siddhAnta ko asatya siddha karane ke lie hI mAnoM-use mantrI pada para niyukta kiyA hai| kcoMki yadyapi vaha hajAroM ghar3oM se snAna karatA hai| arthAt-prajA kI aneka Arthika (dhana-saMbaMdhI) ulajhAne sulajhAtA hai tathApi kuzala abhiprAya (dharmabuddhi) ke kAraNa bhindumAtra jala se jipta nahIM hotA (jarA sI bhI lAcacUMsa-Adi nahIM letA-jarA-sA bhI pApa nahIM krtaa)| * 'ityAkalaNyAparveSvapi divaseghu' kaa| 1. tyAcca' saTIkapustakapAH / + 'ciraparicayodazcarasImasnehaniSmAkAramapi rAjyabhAramurIkRtavAn' 30 / "ciraparicayodazcadasImasneha' zeSa mu. prativat pa0 ca / "vindunA pa spRzyate' pa0 / 2. uktaM ca-'paratantraH parAdhInaH paravAnAthavAnapi / adhInI midhya bhAyato'svacchando sahAko'pyaso // 9 // yaza, saM. TI. pU. 409 saMkalita-sampAdaka
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 yazastivakapampUkAvye cikIrSuNA, prakRtimUlasvAdasAbhyasAdhanasya pAvAbhAvarodhanasya va prakRtiprasasimutpipAdayiSuNA, satpurummUlatvAdazeSakAmayutpateviziSTAcArapravRttetra satpuruSAsavikSuNA, pratipakSApAyamUlatvAvAsotkarSasya pratApaprakarSasya ca pratipakSApArya + samIcikSaNA, rAjyalakSmImUlasvAdiSayasukhopasarpaNasyAdhijanasaMtarpaNalya va rAjyalakSmImuhilAsayiSuNA ca, AtmobikhAnucaraamayukto niyuktaH prajJAprabhAvatiraskRtavAIsatyaH pAmarodArAbhidhAnomAtyaH sa korAsthitiH saMpratIti lAdaramAdRSTAdasmAdidamauSam / tathA hi-jApaTekA mAha-deva, yadhAyayaM kthyaami| kiMtu tadvAAvAtUlIvyavikarAIvasyApyupari kiciraphvAjaH prsrissyti| yasaH ejyamanjaM niyaH saGgAjajyeSThApAna na kairavam / prAyo ane'nyasaMsargAdguNitA doNisApi ca / / 119 // isIprakAra "koza (khajAne ) kI vRddhi meM prajA hI mUla (pradhAna kAraNa ) hai| arthAtprajA se hI koSa vRddhi hotI hai, kyoMki prajA ke binA koza-vRddhi nahIM hosakatI aura sainya vRddhi meM bhI prajA-saMrakSaNa mUla hai| arthAt-prajApAlana se hI sainya-vRddhi hotI hai| kyoMki prajApAlana ke vinA kadApi sainyavRddhi nahIM hosktii|" aisA nizcaya karake prajApAlana ke icchuka hote hue maiMne use maMtrI pada para niyukta kiyA hai| isIprakAra prakRti ( sainya-Adi adhikArI-gappa ) meM prasamatA utsama kayane ke icchuka hote hue maiMne use mantrI-pada para niyukta kiyaa| kyoMki viSama durga ( kilA ) vagairaha kI racanA meM prakRti ( adhikArI-gaNa ) hI pradhAna kAraNa hai / arthAt-- prakRti ke vinA asAbhya durga-Adi nahIM banAe jAsakate evaM zatruoM dvArA kiye jAnevAle upadroM kA rokanA bhI prakRti ke adhIna hai, kyoMki prakRti ke vinA zatra-kRta upadrava (hamalA-Adi ) nahIM roka jaaskte| isIprakAra maiMne satpuruSoM kA saMgraha karane ke icchuka hote hue use mantrIpada para niyukta kiyaa| kyoMki samasta zAma-zAna meM aura sadAcAra-pravRtti meM satpuruSa hI mUla ( pradhAna kAraNa ) haiN| arthAtsamasta zAsoM kA mAna va sadAcAra-pravRtti satpuruSoM ke binA nahIM hosktii| isIprakAra maiMne zatru-kSaya ke vicAra ke icchuka hote hue use mantrI-pada para niyukta kiyA hai| kyoMki AjJA-utkarSa ( vRddhi ) maiM aura pratApa-(sanikazakti va koza-zakti) prakRSTatA (vizeSatA) meM zatra-kSaya hI pradhAna kAraNa hai| arthAt-zatruoM ke vinA banA pAhA-vRddhi va pratApa-prakarSa nahIM hosktaa| isIprakAra rAjyalakSmI ko ullAsita (AnAndata ) karane ke icchuka hote hue maiMne use apane deza ke mantrI pada para ArUr3ha kiyA hai| kyoMki viSaya-sukha kI prApti aura yAcakoM ko santuSTa karanA, ina donoM kI prAsima meM rAjyalakSmI hI pradhAna kAraNa haiN| arthAt-rAjya lakSmI ke binA na to viSaya-mukha prApta hosakatA hai aura na yAcaka hI santuSTa kiye jAsakata hai| athAnantara maiMne prastuta 'zajanaka' nAma ke guptacara se nimnaprakAra mantrI saMbaMdhI vRttAnta zravaNa kiyA 'zaGkanaka nAma ke guptacara ne mujhase ( yazodhara mahArAja se) kahA-he rAjan ! ukta viSaya ( mantrI ke viSaya ) para meM prabandha racanA ( kAvya-racanA) karatA hU~ kintu usa mantrI ke samAcArarUpI vAyumaNDala ke vyaktikara (saMbaMdha) se Apa ke mastaka para bhI kucha apakIrtirUpI dhUli vyApta hogI, kyoMki : jisaprakAra kamala lakSmI ke saMsarga se pUjya hojAtA hai aura zvetakamala jyeSThA ( devatA vizeSa-lakSmI kI bar3I bahina daridrA) ke saMsarga se pUjya nahIM hotA usIprakAra manuSya bhI prayaH karake dUsaroM kI saMgati-vizeSa se guNavAna va doSavAna hojAte haiN| arthAt-guNavAn ziSTa puruSoM + 'samAdhikSiSuNA ( samIkSitumicchunA )"e| * 'lakSmIjyeSThabhaginyAH daridAsaH' iti TippaNI ga0 prsau|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya azvAsaH 263 kI saMgati se guNavAn aura duSToM kI saMgati se duSTa hojAte haiM / bhAvArtha - ziSTa puruSoM kI saMgati se honevAle lAbha kA nirdeza karate hue nItikAra prastuta AcArya zrI ne likhA hai ki 'vidyAoM kA abhyAsa na karanevAlA (mUrkha manuSya ) bhI viziSTa puruSoM (vidvAnoM ) kI saMgati se uttama jJAna prApta kara letA haividvAna hojAtA hai' / vyAsa vidvAna ne bhI kahA hai ki 'jisaprakAra candra-kiraNoM ke saMsarga se jar3arUpa ( jalarUpa ) bhI samudra vRddhiMgata hojAtA hai usIprakAra jar3a ( mUrkha) manuSya bhI nizcaya se ziSTa puruSoM kI saMgati se jJAnavAna hojAtA hai' / prastuta nItikAra ne dRSTAnta dvArA ukta bAta kA samarthana karate hue kahA hai ki "jisaprakAra jala ke samIpa vartamAna vRkSoM kI chAyA nizcaya se apUrva ( vilakSaNa - zItala aura sukhada ) hojAtI hai usIprakAra vidvAnoM ke samIpa purupoM kI kAnti bhI apUrva - vilakSaNa - hojAtI hai / arthAt ve bhI vidvAna hokara zobhAyamAna hone lagate haiM" / vallabhadeva vidvAna ke uddharaNa kA bhI ukta abhiprAya hai // 1 // duSToM kI saMgati se honevAlI hAni kA nirdeza karate hue AcArya zrI ne kahA hai ki "duSToM kI saMgati se manuSya kauna 2 se pApoM meM pravRtta nahIM hotA ? api tu sabhI pApoM meM pravRtta hotA hai" / bhadeva vidvAna ne bhI kahA hai ki "duSToM kI gati ke doSa se sajjana loga vikAra - pApakarane lagate haiM, udAharaNArtha- duryodhana kI saMgati se mahAtmA bhISmapitAmaha gAyoM ke haraNa meM pravRtta hue || 1 ||" kusaMga se vizeSa hAni kA ullekha karate hue prastuta nItikAra " ne kahA hai ki 'duSTa loga agni ke samAna apane Azraya ( kuTumba ) ko bhI naSTa kara dete haiM punaH anya ziSTa puruSoM kA to kahanA hI kyA hai ?' arthAt unheM vo avazya hI naSTa kara DAlate haiM / arthAt jisaprakAra agni jisa lakar3I se utpanna hotI hai, use saba se pahile jalA kara punaH dUsarI dhatuoM ko jalA detI hai usIprakAra duSTa bhI pUrva meM apane kuTumba kA kSaya karatA huA pazcAt dUsaroM kA kSaya karatA hai / valabhadeva vidvAn ne bhI ukta bAta kA samarthana kiyA hai ki 'jisaprakAra dhUma agni se utpanna hotA hai aura vaha kisIprakAra bAdala hokara jalapRSTi dvArA agni ko bujhAtA hai usIprakAra duSTa bhI bhAgyavaza pratiSThA prApta karake prAyaH apane bandhujanoM ko hI tiraskRta karatA hai || 1 | satsaGga kA mahatvapUrNa prabhAva nirdeza karate hue AcArya zrI ne likhA hai ki "jisaprakAra loka meM gandha-hIna taMtu bhI puSpa-saMyoga se devatAoM ke mastaka 1. 2. 3. tathA ca somadevasUriH -- anadhIyAno'pi viziSTajanasaMsargAt parAM vyutpattimavApnoti // 1 // tathA ca vyAsaH - viSekI sAdhusaGgena jayo'pi hi prajAyate / candrAMzusevanAnnUnaM yAvacca kumuvAkaraH // 1 // tathA ca somadevasUriH anyeva kAcit khaJca chAyopajatarUNAm // 1 // tathA ca vacanadekaH anyApi jAyate zobhA bhUpasyApi jahAtmanaH / sAdhusantAdi vRkSasya salilA dUravartinaH // 1 // nItivAkyAmRta ( bhASA DhokA sameta ) 4. 94-95 se samuddhRta-sampAdaka 5. tathA ca somadevasUriH:----khalasa ena kiM nAma na bhavatyaniSTam ||1|| 6. tathA ca valabhadevaH -- asatA saMgadoSeNa sAdhavo yAnti cikiyo / duryodhanaprasaGgena bhISmo goharaNe gataH // 1 // tathA va somadevasUriH -- agniriva svAzrayameva daddanti durjanAH ||1|| 4. 7. <. tathA ca vallabhadevaH - dhUmaH payodharapadaM kathamapyavApyaiSo'mbubhiH zamayati jvalanasya tejaH / devAdavApya khala nIcajanaH pratiSThAM prAyaH svayaM bandhujanameSa siraskaroti // 1 // 4 tathA ca somadevasUriH--asugandhamapi sUtra kusumasaMyogAt kinnAroiti devazirasi // 1 //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazassilakapampUkAvye deva, sa bhartureva doSo'yaM svacchanda yatikurvate / AtmAtiriktabhAyena dArA iva niyoginaH // 10 // para dhAraNa kiye jAte haiM isIprakAra bhUrkha evaM asahAya rAjA bhI rAjanIti meM pravINa aura suyogya mantriyoM kI anukUlatA se zatruoM dvArA ajeya hojAtA hai| vallabhadeva' vidvAn ne bhI kahA hai ki 'sAdhAraNa manuSya bhI uttama puruSoM kI saMgati se usaprakAra gaurava (mahatva) prApta kara letA hai jisaprakAra taMtu puSpamAla ke saMyoga se zira para dhAraNa kiye jAte haiN| dUsare dRSTAnta dvArA ukta siddhAnta kA samarthana karate hue AcArya zrI ne kahA hai ki "java acetana aura pratimA kI AkRti ko dhAraNa karanevAlA pASANa bhI vidvAnoM dvArA pratiSThita hone se devatA hojAtA hai-devatA kI taraha pUjA jAtA hai taba kyA sacetana puruSa satsaGga ke prabhAva se kSatizIla nahIM hogA ? api nu avazya hogaa|" : hArIta vidvAna ke uddharaNa kA bhI ukta abhiprAya hai| uka siddhAnta kA aitihAsika pramAga dvArA samarthana karate hue likhA hai ki 'itihAsa batAtA hai ki 'candragupta maurya (samrA nanda kA putra) ne svarya rAya kA adhikArI na hone para bhI viSNugupta (cANakya ) nAma ke vidvAn ke anugraha se sAmrAjya pada prApta kiyaa| zukra vidvAn ke uddharaNa kA abhiprAya bhI yahI hai ki 'jo rAjA rAjanIti meM nipuNa mahAmAtya-pradhAnamaMtrI kI niyukti karane meM kisIprakAra kA vikalpa nahIM karatA, yaha akelA hotA huA bhI rAjya zrI prApta karatA hai| jisaprakAra candragupta maurya ne akele hone para bhI cANakya nAma ke vidvAna mahAmAtya kI sahAyatA se rAjya zrI prApta kI thii||1|| prakaraNa meM 'zajanaka' nAma ke guptacara ne yazodhara mahArAja se satsaMga va kusaMga se honevAlI kramazaH lAbha-hAni kA nirdeza karate hue ukta udAharaNoM dvArA ukta bAta kA samarthana kiyA hai // 11 // he rAjam ! jo mantrI-Adi adhikArI-varga abhimAna-ghaza svacchandatApUrvaka vikriyA karate haiMsvecchAcAra pUrvaka maryAdA ( sadAcAra) kA ullaGghana karate haiN| arthAt-prajA se lA~ca-ghUsa-Adi lekara use satAte haiM, isameM rAjA kA hI, jo ki unheM udaeDa banAtA hai usaprakAra doSa-aparAdha hai jisaprakAra niyA~ abhimAna-za svacchandatApUrvaka vikriyA karatI hai-sadAcAra kA ullaGghana karatI hai-usameM unake pati kA hI doSa hotA hai| arthAt-jisaprakAra abhimAna-vaza svecchAcAra pUrvaka sadAcAra ko chor3anevAlI triyoM ke aparAdha karane meM unheM uddaNDa banAneyAle pati kA hI aparAdha samajhA AtA hai isIprakAra gare ke kAraNa svecchAcArapUrvaka maryAdA kA ullAna karanevAle adhikAriyoM ke aparAdha karane meM bhI unakI dekharekha na karanevAle aura unheM udaNDa banAnevAle rAjA kA hI aparAdha samajhA jAtA hai // 120 // 1. sapA ca vAmadevaH--uttamAnAM prasorena lapavo yAnti gaurii| puSpamAlAprasaGgena sUtraM zirasi dhAryate // 5 // nautivAkyAmRta pR. 153 se saMkalita-sampAdaka 2. tathA ca somadevaH -mahadbhiH puruSaiH pratiSThito'ramApi bhavati devaH kiM punarmanuSyaH // 5 // 2. sayA ya hArItaH-pASANo'pi ca minudhaH sthApito yaH prajAyate / uttamaiH puruSaistaistu kiM na smAnmASuSo'paraH // 1 // 4. sathA ca somadevamUri:-tathA cAnuzrUyate viSNuguptAbhumahApanadhikRto'pi kila candragutaH sAmAjyapadamapAaiti // 1 // 5. tapA ca zukra:- mahAmAtyaM varo rAmA nirvikalpaM karoti yaH / ekazo'pi mahIM lebhe hIno'pi vRhalo yathA // 5 // ____ nItivAkyAmRta ( bhASATIkA-sameta ) pR. 153-154 (mantrisamure) se saMkalita-sampAdaka 1. dRSTAnsAsakAra / 5. upamAlAhAra /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AvAsaH svayaM viSamarUpo'pi saMghAtaH kArya abhijJAtuH prayatamena pathA dastomAhutiH // 121 // deva devasya svabhAvata eva kalyANAcArasvadamAspabahAratvAcAtmanIva durAtmanyapi bane niraJjanasaMbhAvanaM manaH / yataHmAtmanIva paratrApi prAyaH saMbhAvamA jane / yasmAdapi stenaH svadoSAtpari // 122 // [eat] deva, saMvari nirvicAracetaHpramANaM devaM ca prasi* taistairviziSTaviSTapeSTaSTitaravibhiH kavibhiH prAyeNa devasya pUrvapakSapAtIni kRvAbhiH mahatavRdhAni sAdhu samAkaNryavAn / satra tAvattaruNIlA vikAsasya --- 265 he rAjama ! adhikAriyoM Adi kA samUha svayaM viSama ( U~cA - nIcA - yogya-ayogya ) hotA huA bhI svAmI kI sAvadhAnI rakhane ke kAraNa usaprakAra kAryakArI (svAmI kA prayojana siddha karanevAlA ) hotA hai jisaprakAra U~cI-nIcI aliyoM vAlA esa pramucya kI sAmAna rakhane se kAryakArI (kArya karane meM samartha) hotA hai' / / 121 // he rAjan ! Apa svabhAva se hI zubha AcaraNa se vibhUSita aura niSkapaTa vyavahAra-zAlI haiM, isalie ApakI citavRtti apane samAna dUsare durAcArI logoM meM bhI nirdoSatA kI ghaTanA ( racanA ) karatI hai / kyoMki jisaprakAra cora apane norI ke doSa ( aparAdha ) se corI na karanevAle ( sace) AdamI se bhayabhIta hotA hai-use bhI cora samajhatA hai usIprakAra sadAcArI manuSya dUsare durAcArI manuSya meM prAyaH karake apane samAna sadAcArI hone kI saMbhAvanA karatA hai| arthAt use bhI sadAcArI samajhatA hai // 122 // isalie he rAjan ! naSTa AcAravAle usa 'pAmarodAra' nAmake mantrI ko aura vicAra-zUnya mana ke mahAvAle Apako lakSya karake una-una jagatprasiddha aise kaviyoM dvArA, jinhoMne bhuvana (loka) prakAzita karane meM sUrya ko tiraskRta kiyA hai, arthAt jo bhuvana ko prakAzita karane ke lie sUrya- sarIkhe haiM, race hue aise paryo (lokoM) ko sAvadhAnatA pUrvaka zravaNa kIjie, jo ki prAya: karake ApakA pUrvapakSa sthApana naSTa karate haiN| arthAt- Apane jo pUrva meM kahA thA ki vaha 'pAmarovAra nAma kA mantrI nirlobhI, dayAlu ba sadAcArI hai, usako prAya: karake anyathA (viparIta - ulTA) siddha karate haiM aura jo nindya puruSa (duSTa mantrI - Adi) kA caritra sUcita - prakAzita karanevAle haiN| he rAjan ! una kaviyoM meM se 'taruNIlIlA bilAsa' nAma ke jagatprasiddha mahAkavi kI aisI padya ( zloka ) racanA bhramaNa kIjie, jisameM duSTa mantrI kA naSTacaritra gumphita kiyA gayA hainimnaprakAra do loka duSTa mantrI ke purANa-prArambha meM ATha padavAlI nAndI ( maGgalasUtra ) rUpa meM kahe gae haiM : * 'zuH spaSTaca pAThaH 60 li0 saTi* 0 0 pratiyugalAtsaMkalitaH / mu0 saTIko tu'taistairATapenaceSTitaravibhiH' iti pAThaH / vimarza --padyapi ardhabhedo nAsti tathApi ha li. saTi0 pratiyugale vartamAnaH pAThaH vizeSazuddhaH stha-sampAdakaH 'prahasanAni' / "prahRtatAni ba0 / ( bhu. pratikt ) / 1- nirapusvasva' iti TippaNI / 1. TAntAkAra / 2. rAntAhara / | 'tarunIaulASilAsAdikAH saMjJAH asyaiva kaveH samazIlatvAhA iti TippanIkAraH ka0 bharkAt~~'tarupaulIlAvilAsa' -Adi nAma prastuta pratyakatrtA mahAkavi ( zramattomadevasUri ) ke ho samajhanA cAhiye, o ki hAsyarasa-priya hai, sampAdaka / 34
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 yazastilakapampUkAvye namo durmantriNe tasmai npddipmhaahye| zyAmAthisaMprAstAyAzramavizramaH // 13 // bhaepadA maandii| pasya ziSTaghaTocchedi mantrasUtra vizambhate / sarUpAprapAcine tasmai namo durmabikSiNe // 124 // irtha cha / aurvAyArUpAya tasmai durmantriNe namaH / manaDA api zoSyante yena patyuH zriyaH parA // 136 // yaM ca dvAdazapadA / sata-cApamAmAkRtiH zittipatinAbhavanAyakaH pauro bhAgyapurANapAlisamatimaMntrI dhavitrIpataH / sa prauDhotivRhaspatizca taruNIstrIlAvilAsaH kavisarmannidurIhita vijayate sUkoskara nATakam / / 126 // rAjArUpI vRkSa para lipaTe hue mahAn sarpa-sarIkhe usa duSTa mantrI ke lie namaskAra ho, jisake prabhAva se rAjArUpa vRkSa kI chAyA meM sthita hokara vizrAma karanA yAcakoM ke lie sulabha nahIM hotaa| bhAvArtha-isa zloka meM jo duSTa mantrI ko namaskAra kiyA gayA hai, vaha usakI ha~sI-majAka ur3Ane ke rUpa meM samajhanA cAhie na ki vAstavika rUpa se| abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra jisa vRkSa para mahAna sA~pa lipaTe rahate haiM, usakI chAyA meM vizrAma karanA khatare se khAlI nahIM hotA, usIprakAra jisa rAjArUpI vRkSa para duSTa mantrIrUpI mahAna sA~pa lipaTe hue hote hai usakI chAyA meM Thaharakara vizrAma karanA bhI khatare se khAlI na hone ke kAraNa yAcakoM ke lie sulabha nahIM hosakatA / / 123 1 / usa duSTa mantrIrUpI kuMbhAra ke lie namaskAra ho, jo sAmAnoM (sajana puruSoM ) ko sapakAra sannApina (phlezisa) karatA hai jisaprakAra kuMbhAra satpAtroM ( samIcana ghaTa-Adi-vartanoM ) ko santApita karatA hai| arthAt-abhi ke madhya hAlakara pakAtA hai| isIprakAra jisakA aise mantra (rAjanaitika salAha) ko sacita karanevAlA satra-zAlA kapaTa-pUrNa rAjanaitika jJAna), jo ki ziSTa puruSoM kI ghadA (zreNI samUha) kI usaprakAra vidAraNa karatA hai jisaprakAra kuMbhAra kA sUtra ( DorA ) banAe hue. ghaToM ko vidAraNA karanevAlA hotara hai:|| 124 / / usa duSTa mantrIrUpI navIna mUrtivAle bar3avAnala ko namaskAra ho, jisake dvArA rAjA kI taskRSTa lamiyA~ ( dhanAdi sampattiyA~) ajar3a ( ajala-jala-rahata) hotI huI bhI zoSaNa kI jAtI hai-pI jAtI haiN| abhiprAya yaha hai ki samudra kI bar3avAnala agni dvArA kevala sajaha (sajalaalarAzi-pUrNa ) samudra hI zoSaNa kiyA jAtA hai, jaba ki dRSTa mantrIrUpI bar3avAnala ani dvArA rAjA ke sAtha-mAtha usakI ajar3a / ajala-jala-zUnya ) lakSmiyA~ bhI zoSaNa ( pAna ) kI jAtI haiM (naSTa kI jAtI hai )36 / / 125 / / isalie aisA baha jagatprasiddha, duSTa mantrI kI kuceSTA-(nindha abhiprAya ) yuka Sa madhura vacanoM kI vizeSatAzAlI nATaka sarvotkRSTa rUpa se pravRtta ho, jisameM (jisa nATaka meM) eNa-nirmita puruSa kI AkRti dhAraNa karanevAlA (tRNa-nirmita puruSa ke sadRza) rAjA nAyaka ( nATaka-pramukha ) huA hai| arthAna-jisa prakAra taraNa-nirmita puruSa kucha bhI kArya karane meM samartha nahIM hotA usIprakAra taNa-nirmita pampa ke samAna rAjA bhI kacha bhI (prajApAlana-Adi) kArya karane meM samartha nahIM hai| ataH aisA nagaNya rAjA hI jahA~para nATaka kA pradhAna huA hai aura jisameM aisA nagaravAsI jana-samaha sabhAsada huA hai, jisakI vRddhi bhAgya (pUrvopArjita puNya) se utpanna hue purANa (kathA-zAsa) dvArA surakSita kI gaI hai| arthAt-jinhoMne pUrvajanma meM puNya kiyA hai una bhAgyazAlI * 'yazAmnArthimaM prApyasvaccha.yAzramavibhramaH' ka. gha.1 * 'paurobhAgyapurApAlitamatemantrI dhvitriiyutH| ghara ! vimarza-parantu mu. sI. pratI baganaH pAThaH samyak / 1. rUpakAlaMkAra / 1 aSTapadA mAndI-malamUtram / 2. rUpakAlajhAra / aSTapadA nAndI ( mAlasUtram / / kyoMki zleSa meM '' aura 'lA eka gine Ate haiN| 3. rupaka va vyaktireka-alakAra / mAdadhapadA nAndI ( maGgalasUtram )
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 tRtIya AzvAsaH mAloSTapeTaH nisipaH svabhAvAssuduSTaceSTa: sacivazna yantra |shubhaashysyaapisumedhso'pi kSemaH kutastatra bhavejanasya // 127 // ziSTAvAsaH kutastatra durmantrI yatra bhUpatau / zvenaivayaM tarauM yatra kutastanApare dviSAH // 128 / / jAnamapi jano mohAdAyAsAya samohate / yasya kArya na yenAsti sasmAsasya phalaM kutaH // 129 // puruSoM kI hI buddhi jahA~para puNyodaya se utpanna hue purANa zAstra dvArA surakSita kI gaI hai aura jinhoMne pUrva janma meM puNya nahIM kiyA-jo khoTe bhAgyavAle haiM --unakI buddhi naSTa hocukI hai, kyoMki unako sadbuddhi denevAle kA jahA~para prabhAva pAyA jAtA hai| isIprakAra jisa nATaka meM luhAra-putra maMtrI pada kA kArya karanevAlA pAtra huA hai| arthAt-jisaprakAra luhAra-putra rAjyasaMcAlana-Adi mantrI kA kArya nahIM kara sakatA usIprakAra luhAra-putra sadRza maMtrI bhI rAjya-saMcAlana Adi mantrI pada kA kArya nahIM kara sakatA evaM jisa nATaka kA racayitA 'taruNIlIlAvilAsa' nAma kA mahAkayi huA hai, jo ki vizeSazakti-zAlinI ( darzakoM ke hRdaya meM zRGgArarasa va vIryarasa-Adi rasoM ko abhivyakta-prakaTakarane meM samartha) vAkyaracanA karane meM usaprakAra pravINa hai jisaprakAra bRhaspati pravINa hotA hai| // 126|| jisa rAjya meM rAjA svabhAvataH mRtpiNDa sarIkhI ceSTA ( kriyA)-yukta hai| arthAt-jisaprakAra miTTI kA piNDa kucha bhI kArya hI kara sAdA usI kA samaya meM rAjA bhI kucha bhI ziSTa-pAlana va duSTa-nigraha Adi rAja-phartavya pAlana karane meM samartha nahIM hai evaM jisa rAjya meM mantrI duSTa ceSTA ( khoTA abhiprAya) se vyApta hai, usa rAjya meM aise loka ( prajA ) kA bhI kalyANa kisa prakAra hosakatA hai ? api tu nahIM hosakatA, jo ki puNya ke pavitra pariNAma se bhI vibhUSita hai, phira pApI loka kI rakSA hone kI kathA to dUra hI hai aura jo prazasta buddhi se bhI yukta hai, phira durbuddhi ( khoTI buddhivAle mUrkha) loka kI rakSA hone kI kathA to dUra hI hai // 127 // jisaprakAra jisa vRkSa para bAja pakSI kA aizvarya ( rAjyabhava) vartamAna hai| arthAta-nivAsa hai, usapara dUsare pakSI ( kAka-Adi) kisa prakAra nivAsa kara sakate haiM? apitu nahIM kara skte| [kyoMki yaha unheM mAra DAlatA hai ] usIprakAra jisa rAjA ke nikaTa duSTa maMtrI adhikArI vartamAna hai, usake pAsa ziSTa puruSoM kA nivAsa kisa prakAra hosakatA hai ? Apatu nahIM hosakatA 13128 / / manuSyamAna jAnasA hubhA bhI ajJAna-yaza nirarthaka duHkha kI prApti hetu ceSTA karatA hai, kyoMki jaba jisa puruSa kA jisa puruSa se prayojana siddha nahIM hosakatA taba usase usako kisaprakAra lAbha hosakatA hai ? api tu nahIM hosktaa| bhAvArtha-prakaraNa meM 'zajanaka' nAma kA guptacara yazodhara mahArAja se 'taruNIlIlAvilAsa' nAmake mahAkavi kI lalita kAvyaracanA duSTa mantrI ke viSaya meM zravaNa karAtA huA kaha rahA hai ki aba manuSya yaha jAnatA hai ki 'amuka vyakti meM amuka kArya ke karane kI yogyatA nahIM hai' tathApi vaha use usa kArya karAne ke hetu niyukta karake nirarthaka kaSTa uThAne kI ceSTA (prayatna ) karatA hai / kyoMki jisa puruSa kA jisase prayojana siddha nahIM hotA usako usase kisaprakAra lAbha (prayojana-siddhi dvArA dhanAdi kI prApti) hosakatA hai ? api tu nahIM hosktaa| prakaraNa meM he rAjan ! jaba Apa ( yazodhara mahArAja) yaha jAnate haiM ki 'pAmarodAra' nAma ke mantrI meM rAjya-saMcAlana karane kI yogyatA nahIM hai, tathApi Apane use mantrI pada para niyukta karake vyartha kaSTa uThAne kI ceSTA kI hai, kyoMki jaba ApakA usase iSTa prayojana ( rAjya-saMcAlana-Adi) siddha nahIM hotA taba zrApako usase lAbha hI kisaprakAra hosakatA hai? apitu nahI hosakatA // 12 // 1. smurcyaaldvaar| 2. jAti va ruupkaalngkaar| 3. bhAkSepAlaMkAra / 4. AkSepAlahAra /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 yazastilakacampUkAvye pAsakAnAM samastAnA he pare pAsake smRte / eka duHsacivo rAjA dvitIyaM ca sAzrayaH // 13 // durmantriNo nUpasutAsamahAnsa lAbhaH prANaiH samaM bhavati yatra viyogamAtraH / / sUnAkRto gRhasametya sasArameyaM jIvanmRgo yadi niti tasya puNyam // 13 // zAstrakAroM dvArA samasta pApoM ke madhya do pApa utkRSTa kahe gae haiN| pahalA pApa rAjya meM duSTa mantrI kA honA aura dUsarA pApa duSTamantrI sahita rAjA kA honaa| arthAt- aise rAjA kA honA, jo ki duSTa mantrI ke mAzraya se rAjya saMcAlana karatA hai / / 130 // duSTa mantrIvAle rAjaputra se prajA ko baddI jagatprasiddha mahAn lAbha hai, jo ki usakA (prajA kA) prANoM ke sAtha viyoga nahIM hotA / arthAt-prajA maratI nahIM hai| udAharaNArtha---kuttoM se vyApta hue sUnAkRta ( khaToka-kasAI ) ke gRha ( kasAIkhAne ) meM prApta huA hiraNa yadi jIvita rahakara vahA~ se nikala kara bhAga jAtA hai to usakI prANarakSA meM usa hiraNa kA vahI puNyakarma kAraNa hai| bhAvArtha-jisaprakAra khaTIsAInsuruSa ke kuttoM se dhyAta hue hameM praviSTa huA hiraNa yadi jIvita hokara vahA~ se nikala jAtA hai to usakI prANa-rakSA meM usakA puNya hI kAraNa samajhA jAtA hai, anyathA usakA maraNa to nizcita hI hotA hai. usIprakAra duSTa mantrIvAle rAjA ke rAjya meM rahanevAlI prajA kA maraNa to nizcita rahatA hI hai tathApi yadi vaha jIvita hotI huI apanI prANa-rakSA kara letI hai, to yahI use usa duSTa maMtrIvAle rAjA ke rAjya se mahAna lAbha hotA hai, isake sivAya use aura koI lAbha nahIM hosktaa| prastuta nItikAra AcArya zrI ne kahA hai ki "tuSTa rAjA se prajA kA vinAza hI hotA hai, use chor3a kara dUsarA koI upadrava nahIM hosktaa| hArIta nAsivettA bhI likhatA hai ki 'bhUkampa se honevAlA upadrava zAntikarmoM ( pUjana, japa va havana-Adi) se zAnta hojAtA hai parantu duSTa rAjA se utpanna huA upadrava kisIprakAra bhI zAnta nahIM hosakatA // 1 // ' duSTa rAjA kA lakSaNa nirdeza karate hue AcArya zrI likhate haiM ki 'jo yogya aura ayogya padArthoM ke viSaya meM zAna-zUnya hai| arthAt-yogya ko yogya aura ayogya ko ayogya na samajha kara ayogya puruSoM ko dAna-sanmAnAdi se prasanna karatA hai aura yogya vyaktiyoM kA apamAna karatA hai tathA viparIta buddhi se yukta hai- arthAt-- ziSTa puruSoM ke sadAcAra kI avahelanA karake pApa kamoM meM pravRtti karatA hai, use duSTa kahate haiN| nArada vidhAna ke uddharaNa kA bhI yahI abhiprAya hai| mUrkha mantrI kI kaTu AlocanA karate hue AcAryazrI ne kahA hai ki 'kyA anyA manuSya kucha dekha sakatA hai ? api tu nahIM dekha sktaa| sArAMza yaha hai ki nasI prakAra andhe ke samAna mUrkha mantrI bhI mantra kA nizcaya Adi nahIM kara sktaa| zaunaka nItivettA bidAma ke uddharaNa kA bhI ukta abhiprAya hai| mUrkha rAjA va mUrkha maMtrI kI kaTu AlocanA karate hue bhAcArya likhate 1. ruupkaaldhaar| 2. tathA ca somadevasUriH-na durSinItAdAzaH prajAnAM vinAzAdaparo'ratyurapAta // 1 // 3. tathA ca hArItaH-utpAto bhUmikampAdyaH zAntikaiyoti saumyatA / nRpayattA utpAto na kathaMcit prazAnyati // 1 // 4. tathA ca somadevasUri:-go yucAyuktayoravivekI viparyastamatirvA sa duvinItaH // 1 // 5, tathA ca nAradaH--yuktAyuktAMvavevaM yo na jAnAti mahIpatiH / durvRtaH sa parizeyo yo vA vAmamatimavet // 1 // 6. tathA ca somadevasUri:--kiM nAmAndhaH pazyet // 1 // 5. tathA ca zaunakaH-yadyamdho vIkSyate kiMcid ghaTa cA paTameva ca tadA mUno'pi yo maMtrI maMtraM pazyet ca bhUmatAm // 1 // 8. tathA ca somadevamUriH-kimabdhenAkRSyamANo'ndhaH samaM pandhAna pratipadyate // 1 //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AvAsaH neqhatse haiM ki 'yadi acche puruSa ko dUsarA andhA lejAtA hai to bhI kyA vaha samamArga ( Ubar3a-khAbar3a -rahita mArga) dekha sakatA hai ? api tu nahIM dekha sakatA / sArAMza yaha hai ki usIprakAra yadi mUrkha rAjA bhI mUrkha maMtra kI sahAyatA se sandhivigrahAdi rAja-kAryoM kI mantraNA kare, to kyA vaha usakA phala ( vijaya lakSmI va artha lAbha Adi ) prApta kara sakatA hai ? api tu nahIM kara sakatA / zukra' vidvAna ke uddharaNa kA bhI ukta abhiprAya hai // 1 // ghana lampaTa rAjamaMtrI se honevAlI hAni kA kathana karate hue AcArya zrI likhate haiM ki 'jisa rAjA ke mantrI kI buddhi dhana mahaNa karane meM lampaTa bhAsaka hotI hai, usakA na to koI kArya hI siddha hotA hai aura na usake pAsa dhana hI raha sakatA hai| guru vidvAna ke uddharaNa dvArA bhI ukta bAta kA samarthana hotA hai| ukta bAta kI dRSTAnta dvArA puSTi karate hue prastuta nItikAra likhate haiM ki 'jaba koI manuSya kisI kI kanyA ke sAtha vivAha karane ke uddezya se kanyA dekhane ke lie apane saMbaMdhI (mAmA Adi ) ko bhejatA hai aura vaha yahA~ jAkara svayaM usa kanyA ke sAtha apanA bivAda kara letA hai to vivAha ke icchuka usa bhejanevAle ko tapazcaryA karanI hI zreSTha hai kyoMki strI ke binA tapa karanA ucita hai| prakaraNa meM usIprakAra yadi rAjA kA maMtrI dhana-lampaTa hai to use bhI apanA rAya chor3akara tapazcaryA karanA zreSTha hai, kyoMki dhana ke binA rAjya nahIM cala sakatA aura dhana kI prApti mantrI Adi adhikArI varga kI sahakAritA se hotI hai' / zukra" vidvAna likhatA hai ki 'jisa rAjA kA maMtrI kutte ke samAna zakti va sakAnoM kA mArga ( Teksa Adi dvArA aprApta dhana kI prApti aura prApta kI rakSA Adi) roka detA hai, usakI rAjya sthiti kaise raha sakatA hai ? api tu nahIM raha sakatI' // 1 // bAta ko dUsare dRSTAnta dvArA samajhAte hue prastuta nItikAra likhate haiM ki 'yadi thAlI ana Adi parosA huA bhojana svayaM khA jAve to khAnevAle ko bhojana kisaprakAra mila sakatA hai ? usoprakAra yadi maMtrI rAjya- dravya ko svayaM har3apa karane lage to phira rAjya kisaprakAra cala sakatA hai ? api tu nahIM "cala sktaa| bidura nItivetA vijJAna ne kahA hai ki 'jisa gAya kA samasta dUdha usake bar3e ne bhA dekara pIDAlA hai, usase svAmI kI tRpti hetu chA~dha kisaprakAra utpanna ho sakatI hai ? api tu nahIM ho sakatI, isIprakAra jaba rAjamaMtrI rAjakIya samasta dhana har3apa kara letA hai taba rAjakIya vyavasthA (ziSTa-pAsana duSTa-ni- Adi) kisa prakAra hosakatI hai ? api tu nahIM hosakatI, isalie rAjamaMtrI dhana lampaTa nahIM honA 'cAhie' // 1 // prakaraNa meM 'zaGkhanaka' nAmake guptacara ne yazodhara mahArAja ke prati duSTa mantrISAle rAjA ke rAjya meM rahane se prajA kI hAni ukta dRSTAnta dvArA kahI hai" / / 131 // 1. tathA ca zukraH andhenAkRSyamANo'tra vedandho mArgavIkSakaH / bhagettanmUrkha bhUpo'pi maMtraM cetyajJamaMtriNaH // 1 // nItivAkyAmRta. 183 se saMkalita - sampAdaka mantriNo'rthamaNalAlasAyAM matau na rAjJaH kAryamaryo mA // 17 ! 1. tathA ca somadeva 3. tathA ca guruH yasya saMAyate maMtrI pittamahaNalAlasaH / tasya kAryaM na sidhyeta bhUmipasya kuto dhanaM // 1 // 4. sabhA ca somadevasUriH- varaNArthaM preSita iva yadi kanyAM 5. tathA ca zukraH -- niruNaddhi satAM mArga svamAzritya zaMkitaH 6. tathA ca somadevasUriH - sthAlyeva bhaktaM cet svayamaznAti kuto moktutiH // 1 // pariNayati tadA paramitta evaM racam // 1 sAkAra: sacina basva tastha raajysthitiHvrtH||1|| 7. tathA ca viduraH yudhamAkramya cAnyena pItaM mattena gau yadi / tadA tatastasyAH svAbhimastu // 1 // 8. DAntAlasara / 189 ka
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 yazastilakacampUkAvye katrikaumudIvandrasya mahivalayitamUlaH pAdapaH kena sevyaH bhavati ka saha ziSTaH zalyasA taDAgam / viSakaluSitamandhaH kasya bhojyApa jAtaM kusacivahatabhUtibhUpatiH kairupAsyaH // 132 // avivekamasina patirmantrI guNavatsu vakritaprIvaH / yana khalAzca prabalAstatra kadhaM sajanAvasaraH // 133 // vikSadhamugdhasya parajamane lamIvipine vijayo hutAzane tejaH / sapane ca para maNDalamavanipaterbhavati duHsacivAt // 135 // athAnantara 'zaGkanaka' nAma kA guptacara yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he rAjan ! ukta viSaya para kavikaumudIcandra nAma ke kavi kI padyaracanA nimnaprakAra zravaNa kIjie :... __ jisaprakAra sarpa se veSTita skandha ( tanA ) vAlA vRkSa kisake dvArA sevana karane yogya hotA hai ? api tu kisI ke dvArA nahIM evaM hariyoM ke sagamavAle tAlAba ko cANDAla ke sivAya kauna uttama kulavAlA puruSa sevana karatA hai ? api tu koI nahIM karatA aura viSa-dUSita bhojana kisa puruSa ke sthAne yogya hotA hai? api tu kisI ke nahIM, usIprakAra aisA rAjA, jisakA aizvarya { rAjyavibhUti ) duSTa mantrI dvArA dUSita ho cukA hai, kina puruSoM dvArA upAsanA karane yogya hai ? kisI ke dvArA nhiiN| bhAvArtha-jisaprakAra aisA vRkSa, jisake tane para sarpa lipaTe hue haiM, kisI ke dvArA sevana nahIM kiyA jAtA evaM aise tAlAba kA, jisake kinAre para haDDI gAr3hakara U~cI kI gaI hai, Azraya koI uttama kulavAlA nahIM krtaa| arthAna-cANDAloM ke tAlAba ke taTa para eka hI gAdakara U~cI uThAI jAtI hai, usa saMketa (cinha) se vaha tAlAva cANDAloM kA samajhA jAtA hai, ataH koI kulIna puruSa usakA pAnI nahIM pIvA evaM jisaprakAra viSa se kaluSita huA bhojana kisI ke dvArA bhakSaNa nahIM kiyA jAtA usIprakAra duSTa mantrI dvArA naSTa kiyA gayA hai aizvarya jisakA aisA rAjA bhI kisI ke dvArA sevana nahI kiyA jAtA // 13 // jisa rAjya meM rAjA vicAra-rahita buddhivAlA hai| arthAn -aisA rAjA, jisakI buddhi se heya (chor3anelAyaka) va upAdeya ( grahaNa karane lAyaka ) kA viveka ( vicAra ) naSTa ho cukA hai aura jisa rAjya meM maMtrI vidvAnoM se vimukha rahatA hai evaM jisameM cugalakhora vizeSa yaliSTa hai, usa rAjya meM sajjana puruSoM kA avasara kisaprakAra ho sakatA hai ? api tu nahIM ho sakatA' / / 133 / / he rAjan ! prastuta duSTa mantrI ke viSaya para vidagdhamugdha' nAma ke kavi kI nimnaprakAra padya racanA sunie duSTa mantrI se rAjA kI nimnaprakAra hAni hotI hai / lakSmI (zobhA) kamala-pana meM hotI hai kintu rAjA ke samIpa lakSmI ( sAmrAjya lakSmI) nahIM rahatI-naSTa ho jAtI hai aura vijaya vana meM hotA hai| arthAt-vi-jaya-(pakSiyoM kA jaya) vana meM hotA hai kintu rAjA meM vijaya (viziSTajaya-zatruoM para vijayazrI prApta karanA ) nahIM hotA evaM teja (pratApa-tapanA ) agni meM hI pAyA jAtA hai kintu rAjA meM teja sainika zakti va khajAne kI zaktirUpa pratApa) nahIM rahatA-naSTa hojAtA hai| isIprakAra sUrya meM hI utkRSTa maNDala (bimba ) hotA hai parantu rAjA ke samIpa maNDala ( deza) nahIM hotaa| arthAt-usake hAtha se deza nikala jAtA hai| / / 134 // prastuta dhAtrakAra mahAkavi ( zrImatsomadevari) kA kalpisa nAma / 1. maalepaaldvaar| 1. mAdhepAlabAra / 3. samuccaya ra diipkaalkaar|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtIca sAdhAvA paraM koza: zeSAyAM tantu kareparva / catuSu ca sa dumaitriNi bhavati bhUpa // 131 // jIvinetraspa -- raajyvRddhistto'maatyaakssisvym| anti sthAneva peja bho pAsyAdbhujaMgapo bahirIkSitamohitaH / svAti na ki nAma // 1365 137 // kA haba sevA // parasyAdhanaM svastha pareSAM vAdhanaM svayam / prAprakRtikozAnAM bhIkha mantrAtphalaM viduH // iikozodvAsI prakAra trakSobhavidhAyakaH / yo vidveSTA viziSTAnAM zatrurmantrimicAisau // 139 // 138 // duSTa maMtrI ke hone para rAjA kI tinaprakAra hAni hotI hai| 1. kevala talavAroM meM hI kozasthiti ( dhyAna meM rahanA) pAI jAtI hai| arthAt myAnoM meM hI khanna dhAraNa kiye jAte haiM parantu rAjA ke pAsa koza ( khajAnA ) nahIM rahatA naSTa hojAtA hai| 2. tandula ( akSata - zrakhaNDa mAGgalika cAvala ) kevala da ke avasara para pAe jAte haiM, parantu rAjA ke pAsa tandula (dhAnya) nahIM hotaa| 3. parva (alIrekhA ) hasta para hotI hai parantu paryo ( dIpotsava zrAdi parvo ) meM utsava mAnanA rAjA ke yahA~ nahIM hotA aura 4. ( dhana kamAne kA upAya ) juvA khelane meM pAyA jAtA hai kintu rAjA ke pAsa tantra ( saimya-palaTana) nahIM hotA' // 135 // hai rAjan ! kIjiye aba ukta viSaya para 'nItinetra' nAma ke mahAkavi kI nimnaprakAra padya racanA avaya usa mantrI se rAjya kI vRddhi hotI hai, jo kevala svayaM apanI udara-pUrti karanevAlA ( dhanalam ) nahIM hai, kyoMki yadi thAlo roga huA yaha Adi bhojana svayaM khA jAve to khAnevAle ko bhojana kisa prakAra mila sakatA hai ? api tu nahIM mila sktaa| usIprakAra yadi dhana-sampaSTa duSTha maMtrI rAjadrakya svayaM hRr3apa karane lage to phira rAjya saMcAlana kisaprakAra hosakatA hai ? api tu nahIM sakatA / [ ukta viSaya kI vizada vyAkhyA hama zloka naM0 131 meM kara Aye haiM ] niSkarSa - lA~ca - ghU~sa na lenevAle (nirlobhI va suyogya ) maMtrI se hI rAjya kI zrIvRddhi hotI hai // 136 // jo rAjA maMtrI-Adi sevakoM kI vAhya kriyAoM ( UparI namaskAra Adi vartAvoM) se usaprakAra mugdha hotA hai jisaprakAra kAmI puruSa vezyAoM kI yAhya kriyAoM (kRtrima rUpalAvaNya va gIta nRtya Adi pradarzanoM) se mugdha hojAtA hai, usa mugdha hue rAjA ko sevaka loga ( mantrI zrAdi adhikArI gaNa ) usaprakAra bhakSaNa kara lete haiN| zrarthAtrAjakIya dravya har3apa karake satyahIna banA dete haiM jisaprakAra vezyAe~ unakI ukta bAhya kriyAoM se gva hue kAmI puruSa ko bhakSaNa kara letI haiM-nirdhana ( daridra ) banA detI haiM3 / / 137 // nIvivettAoM ne kahA hai ki mantra ( rAjanaitika salAha ) se nimnaprakAra prayojana siddha hote haiM - 1. zatruoM dvArA svayaM ko pIr3ita na hone denA. 2. svayaM zatruoM ko pIr3ita karanA, 3. prajA aura prakRti ( mantrI-Adi adhikArIgaNa ) kI lakSmI kA vRddhiMgata honA / bhASArtha - mantra dvArA siddha honevAle prayojana ke viSaya meM hama pUrva meM vizada vivecana kara cuke hai 4 138 // aisA mantrI, jo koza ( khajAnA ) khAlI karatA hai, prajA kA dhyAsa karatA hai, saimya ( palaTana kSubdha --kupita -- karatA hai aura sajjana puruSoM se dveSa karatA hai, maha, mantrI ke bahAne se zatru hI hai" // ) // 136 // X 'pareSAM vathanaM svayaM' ka0 / ii 'konAzI' ka0 1 'yo keSTA ca viziSTa ka0 / OM prastuta zAstrakAra mahAkavi zrImatsomadevasUri kA nAma / 1, parisaMkhyAlaMkAra 1 1. iSTAntAlaGkAra / 3. upamAlaGkAra va aakssepaalngkaar| 4. jAti- alaGkAra 5. rUpakAlaGkAra /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ R yarAstilakacampUkAvye mAmadhanaMjayasvabhImAnajinArthI pRthvIzaH puruSAsnayasnArthI / sacivarama pahitArthI padi mavati kutastu kalikAlaH // 10 // bhUpatimataH sabamistaH savitrajamo durjanAcanaH sRjabhaH / mahatA masAja jAtezvaryaH kArparaca // 14 // kaSikovidaspakapaTapaTubhidhAMpAdAsyaiH puraHsphuTacATubhirvahirupahitaprAyomAyasudhA pratikAzayaH / masi kalavatantrAvApaprayogabhayAnugairapatismRtaH kRtyomAtyaio'zopi ca // 14 // padIpachasi dhAzIkak mahIzaM guNaya deyam / bahumAyAmayaM vRsaM visaM cAkaruNAmayam // 14 // bhayAnantara he rAjan ! aba prastuta viSaya para 'mAnadhanaMjaya' nAma ke kaSi kI nimaprakAra chanda-racanA zravaNa kIjie jahA~para lakSmIyAm ( dhanADhya ) puruSa yadi yAcaka-janoM kA prayojana siddha karatA hai aura rAjA puruSarUpI rasoM ke saMgraha karane kA prayojana rakhatA hai evaM mantrI dUsaroM ke upakAra karane kA prayojana ralatA hai, vahA~para kalikAla kI pravRtti ( janatA kA duHkhI honA) kisaprakAra hosakatI hai? apitu nahIM hosakatI // 14 // rAjaputra kA duSToM ( cugalakhoroM ) kI saMgati karane meM tatpara honA aura mantrI logoM kA duSTa (nAI Sa cANDAla-Adi nIca kulabAloM kA putra ) honA evaM sajana puruSa kA nirdhana ( daridra) honA tathA lobhI ( kaMjUsa ) ko aizvaryazAlI honA, ye sabhI bAteM vidvAna puruSoM ko mastakazUla (asahanIya) / 1141 // he rAjan ! aba Apa 'kavikovida'' nAmake vidvAna RSi ko nimna prakAra paJca-racanA karNAmRta . kIjie--he rAjan ! aise mantriyoM dvArA rAjapatra parAdhIna va nirdhana (daridra) bhI kiyA AtA hai, jo bacanA (dhokhA dene ) meM 'catura haiM, jinake mukha se pracura nindya vANI nikalatI hai, aryAt-jo rAjA-Avi kA marma bhedana karaneyAle, zraddhA-hIna va nirarthaka bahuta vacana bolate haiM, jo rAjA ke Age usakI spaSTa rUpa se midhyA stuti karate haiM, jinake dvArA bAhya meM prAyaH mAyAcAra ( dhokhebAjI ) kA bAMdha kiyA gayA hai aura jinakA ahiMsA-zrAdi vratoM ke pAlana karane kA abhiprAya muMThA (dikhAU-banAvaTI). hotA hai evaM jo kevala vacanamAtra meM rAjA ke samakSa prayojana (zatruoM para vijayazrI prApta karanA-pAdhi rAjA kA kArya ko siddha karanevAlI senA kI prApti kI karttavya-nIti kA anusaraNa karate haiN| arthAtjo sainya-saMgaThana-Adi kisI bhI rAjanaitika kArya ko kAryarUpa meM pariNata na karate hue kevala pajA se yaha kahate haiM ki he rAjana ! hamAre dvArA aisI senA kA saMgaThana karake kartavya-nIti kA bhalI-bhA~ti pAlana kiyA gayA hai, jo ki zatruoM para vijayazrI prApta karane va aprApta rAjya kI prApti tathA prApta rAjya ke saMrakSaNa karane meM samartha hone ke phalasvarUpa saphala ( sArthaka prayojana siddha karanevAlI ) hai / / 142 // he vidvan ! yadi Apa rAjA ko apane vaza meM karane kI icchA karate haiM, to niprakAra kI do gAvoM kA abhyAsa kIjie. yA jaanie| 1. apanA dhartAva vizeSa dhokhA denevAlA banAie paura 2, apanA vitta nirdaya banAne kA abhyAsa kIjie / 143 // * bhayaM zukhapAThaH ha. li ka. pratita: saMkasitaH, mu. prato / 'yadi bhavati tataH kRtastu kalikAla iti pAThA / 1. rUpaka va mAjhepAlaMkAra / 2. smuccyaalNkaar| 1. samuccayAlaMkAra / 4. samupayAlaMkAra / / prastuta zAstrakA mahAkavi AcAryazrI zrImatsomadevari kA nAma / / prastuta zAAkAra kA nAma /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ hanIya bhASAmaH pIsanAmArgamA agiyA : muaTharA pravidhikasa vapanve marumarIcikA 144 // kArye svasyAmimate sacivaH siddhi karoti iTavRsyA / nRpatira bahusaciva ke vapamati mApasegnyasya // 14 // kApA tana gare smstprivaarkhiivitaahaaH| saMbhAti pasya niko sacivalo durjanAcA // 14 // abhimAnamahIdharastha--- anavAsadhano'pi jana: sacine bhavati cATutApAnam / mAvalima vyAya mahimA kimizejasAmantra // 14 // AismAya vRttaM vRttAyanAni jagasi puNyAni / puNyAyalA sakSamIyadi vidvAn dainpayAmpimiti // 14 // yapi vidhe na sudhidhiH kAmye'rthe yAjyase tathApIdam / kuru bharavAM mAkArSIH banAnAM durzanaiH saGgam // 14 // aise mantriyoM dvArA, jo vAsa meM vizeSa anurAga utpana karanevAle hote hai, arthAt-jo rAjA-Ari ke prati UparI (kRtrima-anAvaTI) prema prakaTa karate haiM aura bhItara se jinakI niSphala (nirarthaka) kArya karane meM vizeSa caturAI hotI hai evaM jo mRgatRSNA (vAlukA-puJja para sUryakiraNoM kA par3anA jisakI cakacakAhaTa se hiraNoM ko usameM jalajJAna hotA hai ) ke samAna hai, mUrkha mAnavarUpI hiraNa pratidina usaprakAra vazita kie ( Thaga) jAte hai jisaprakAra aisI mRgatRSyA dvArA, jo bAhara se pracura jalarAzi samIpa meM dikhAdI hai parantu madhya meM jala-vindu mAtra se zUnya hotI hai, hiraNa pratidina Thage jAte haiM-dhokhe meM DAle jAte haiN| // 144 // ___ mantrI apanA abhilaSita ( icchita ) prayojana balAtkAra se siddha (pUrNa) kara letA hai aura dUsaroM ke kArya meM nimnaprakAra kahatA hai ki isa rAjA ke pAsa bahuta se mantrI hai, isalie isake yahA~ hama kyA hai ? arthAt-hamArI koI gaNanA nahIM, ataH hamAre dvArA ApakA koI kArya siddha nahIM hosakatA // 14 // jisa rAjA ke samIpa duSTa vartAva karanevAlA aura samasta parivAra kI jIvikA bhakSaNa karanevAlA maMtrI saMcAra karatA hai, usa rAjA se prayojana-siddhi kI kyA AzA ( icchA) kI jAsakatI hai ? apitu koI AzA nahIM kI jaasktii| arthAt-aise duSTa maMtrIvAle rAjA se prajA-Adi ko apane kalyANa kI kAmanA nahIM karanI cAhie // 14 // he rAjan ! aba Apa 'abhimAnamahIdhara nAmake mahAkavi ko nimna prakAra pacaracanA pravaNa kIjie-loka meM nirdhana ( daridra) puruSa bhI dhanAlaya puruSa kI mithyA stuti karanevAlA hotA hai| he mAtA lAmI ! yaha terA hI prabhASa hai, isa saMsAra meM aura kyA kahA jA ? // 14aa sadAcAra-prApti svAdhIna hotI hai| arthAt mAnasika vizuddhi se sadAcAra prApta hotA hai aura saMsAra ye puNyapharma sadAcAra ke madhIma hai| arthAt-sadAcAralapa naitika pravRtti se hI puNya kamoM kA bandha hotA hai evaM dhanAdi lakSmI puNya karmoM ke adhIna hai| arthAt-puNya kamoM se hI dhanAvi lakSmI prApta hotI hai| isalie hai pin ! yadi tuma sabI virtA rakhate ho to yAcanA karanevAle kyoM hote ho| apitu nahIM honA caahie| niSkarSa-dhanAdi kI prApti-hetu nirantara puNya karma karane meM prayatnazIla honA cAhie / / 14 / / he vidhi (ka)! yadyapi tuma pAye hue padArya meM pramukha pravRddhi karanevAle nahIM ho| arthAta-manacAhI vastu sna meM vaspara nahIM ho| samApi hama tuma se kevala niyakAra eka vastu kI yAcanA karate haiM ki cAhe hamAre prANa prahaNa kara yo paramdusammAna purakhoM kaba buddha puruSoM ke sAtha saMgama mata kro| / / 14 / / 1 'AsmAyattaM puNyaM puSpAvattAni jagati bhAgyAni / mAyAvatA samAdi dhiAndainyavAnvimiti // 1. / 1.upmaalkaar| 2.aakssepaasr|.aasepaasdhaar prastata zAmakArakA naam| 4. AkSepAladvAra / _5. jaati-mhaar|. priivsvrmaadvaar| 5
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 yazastikacampUkAvye mantrApasare samare vidhure pAreSu SastusAreSu / yo na vyabhidharakhi nupe sa ka huna thallabhastasya // 19 // anyAdhidurvalasya- dhArAmdhI salilasya durjanakane vidyAvinodasya ca / zuDhe saMbhramamANitasya kRpaNe lakSmIvilAsasya cha / bhUpe duHsacivAgamasya sukhane dArivayasaGgastha vasA syAdadhireNa yatra divase cintayantulaH // 11 // prayadatithiSipasminviSTape saSTireSaNa surakSitarumaNInAmathitArthapradhAnAm / idamaNakamihe me yAGgasvataH kasaviSayazavRtti pavizva dvitIyam // 152 // jo mantrI mantra ( rAjanaitika salAha ) ke avasara para kartavya-cyuta nahIM hotA, zatru se yuddha karane se / vimukha nahIM hotA, saMkaTa par3ane para pIche nahIM haTavA / arthAt-saMkaTa (vipatti ) ke samaya apane svAmI kI sahAyatA karatA hai evaM triyoM ke sAtha vyabhicAra nahIM krtaa| arthAt-dUsare kI striyoM ke prati mA~, bahina aura beTI kI vartAva karatA hai tathA dhana va rakSAdi lakSmI kA apaharaNa nahIM karatA, vaha mantrI rAjA kA premapAtra kyoM nahIM hai? apitu avazya hai' // 152 / / he rAjan ! aba Apa 'bhabyAdhiduIla' ( zArIrika roga na honepara bhI sAmAjika durguNoM ke kAraNa apanI zArIrika durbalatA nirdeza karanevAlA ) nAma ke kavi kI nimnaprakAra kAvyakalA zravaNa kIjie he rAjan ! maiM usa [unnatizIla ] dina kI pratIkSA ( vATa dekhanA) karatA huA, durpakSa horahA hU~, jisa dina nimnalikhita vastue~ zIghra naSTa hogii| 1. jisa dina lavaNa samudra meM bhare hue khAre pAnI kA zIghra dhvaMsa hogaa| 2. jisa dina duSTa loka meM vidyA ke sAtha vinoda ( krIr3A) karane kA zIghra nAza hogaa| 3. jisa dina kSudra (asahanazIla ) puruSa ke prati vega-pUrSaka utAvalI se vinA vicAre kaI hue vacanoM kA dhvaMsa hogaa| 4. jisa dina kRpaNa ( kaMjUsa ) ke pAsa sthita huI lakSmI ke vistAra (vizeSa dhana ) kA nAza hogA aura 5. jisa dina, rAjA ke pAsa duSTa mantrI kA zrAgamana naSTa hogA evaM 6. sajana puruSa meM daridratA kA saGgama naSTa hogaa| bhAvArtha-jisa samaya ukta vastue~ zIghra naSTa hogI, usI samaya merI durbalatA dUra hogI anyathA nahIM kyoMki samudra kA khArA pAnI, duSTa puruSa kI vidvattA, kSudra ke prati vinA vicAre utAvalI-pUrvaka kahe hue dhacana aura kRpaNa kA dhana tathA sajjana puruSa meM daridratA kA honA tathA rAjA ke pAsa duSTa mantrI kA honA ye saba cIjeM hAnikAraka aura nirarthaka hai, isalie inakA zIghra pralaya-nAza-honA hI merI durbalatA dUra karane meM hetu hai, ataH kaSi kahatA hai ki jisa dina ukta hAnikAraka cIjoM kA dhvasa hogA, usa dina kI pratIkSA karane ke kAraNa maiM kamajora hogA hU~ // 151 // isa saMsAra meM yaha pratyakSa dikhAI denevAlA eka mAnasika duHsa merI zArIripha kuzavAna kAraNa hai| 1. kyoMki yAcaka-hIna isa saMsAra ( svargaloka ) meM abhilaSita ( manacAhI) dhanAdi vastu denevAlI kAmadhenu, kalpavRkSa aura cintAmaNi ratnoM kI sRSTi (racanA) pAI jAtI hai| 2. mAnasika duHkha mere zarIra ko kRza (durbala) karane kA kAraNa yaha hai ki isa saMsAra meM aisA rAjA pAyA jAtA hai, jisakI jIvikA duSTa mantrI ke adhIna hai| bhAvArtha-svargaloka meM, jahA~para yAcakoM kA sarvathA abhAva hai, manacAhI vastu denevAlI anAvazyaka kAmadhenu-bAdi vastue~ pAI jAtI hai, yaha pahalA duHkha merI zArIrika durbalatA kA kAraNa hai aura dUsarA duHkha duSTa mantrI ke adhIna rahanevAlA rAjA mere duHkha kA kAraNa hai, kyoMki usase prajA kA vinAza avazyambhAvI hotA hai| // 152 // ayaM zuddhapAH ha. li. ka. sa. pa. ca0 pratibhyaH saMkalitA, mu. pratI tu 'yadatithiviSaye' iti pAThaH / 1. aakssepaaldvaar| *'prastuta zAnakartA kA kalpita nAma / 1. smuccyaalNkaar| 1. va-akSadhAra /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AvAsa: kavikusumAyudhasya yadi ta hRdayaM samayaM visvapne'pi mA sma seviSThAH / sacitrajitaM yuvatijivaM#saniji savitaM ca rAjAnam / / 153 // upalaH sacivaiSu taredhidhita mandaraH pracaret / isi saMbhavati kadAcinnAsvabhASaH punaH sacivaH // 164 // viSamakaraH ziziraH syAdabhidhoJcapahaH kharrAzuramRtAMzuH / sarpazvA viSaipa na tu maitrIspo niyogasthaH // 125 // khANDa ivAbhANDe pANDityakrIDitasya nrnaaye| kiM vidadhAtu sudhIra pahirIdvAre 'pi // 166 // sujanajIvitasya vizvastaM mahimAstaM sujana vijanaM kulInamasuddInam / guNinaM -- hukaminaM kuryAditi sacivasiddhAntaH // 167 // he rAjan ! aba Apa 'kavikusumAyudha' nAma ke kavi kI kAvyakalA zravaNa kIjievidvan ! yadi tumhArA mana nyAya yukta hai to aise rAjA ko rakhamAvasthA meM bhI sevana mata kIjie, phira jAgRta avasthA meM sevana karanA to dUra hI hai, jo ki duSTa mantrI ke adhIna hotA huA parakhI lampaTa hai, jo talavAra dhAraNa karanevAle vIra puruSoM dvArA jItA gayA hai, arthAt-kAyara hai athavA pAThAntara meM viToM ( vyabhicAriyoM) ke vazavartI huA cugalakhoroM ke adhIna rahatA hai' // 953 // yadi eka bAra pApAe jala meM tairane lage va samudra tairA jAsake aura sumeru parvata bhI calane lage / arthAt yadi ukta tInoM aghaTita ( na ghaTanevAlI ) ghaTanAe~ kabhI ghaTa sakatI haiM phira bhI rAja maMtrI kabhI bhI sajhana prakRti-yukta nahIM ho sakatA / arthAt duSTa prakRtivAlA hI hotA hai * // 154 // yadi kabhI ama zItala chojAve, vAyu sthira hojAve aura tIkSNa kiraNabAlA sUrya zItala kiraNavAlA hojAya evaM sarpa viSa darpa se zUnya hojAya / arthAt ukta anahonI tInoM bAteM kadAcit eka bAra hojAya parantu rAjamantrI mitratA karane meM tatpara nahIM ho sakatA // 155 // isa saMsAra meM vidvAna puruSa aise rAjA ke viSaya meM kyA kara sakatA hai ? apitu kucha bhI sudhAra Adi ) nahIM kara sakatA, jo ( rAjA ) ista, pAda va mukha Adi bAhya ceSTAoM se sthUla zarIra kA dhAraka hone para bhI pANDitya kIr3ita (vidvAnoM kA vidyAvinoda) kA usaprakAra apAtra hai jisaprakAra apane vRddhiMgata aNDakozoM ko bAhira nikAlanevAlA ( napuMsaka ) puruSa ukta bAhya ceSTAoM se sthUla zarIra kA dhAraka hone para bhI pANDitya krIDita ( kAmazAstrokta strIsaMbhoga ) kA apAtra hotA hai / bhASArya -- jisaprakAra napuMsaka puruSa sthUla zarIravAlA ( moTA tAjA ) hone para bhI zrI ke sAtha rati vilAsa karane meM samartha nahIM hotA, isalie jisaprakAra vidvAna puruSa (vaidha) usakA kucha sudhAra nahIM kara sakatA prakAra jo rAjA hastava Adi kI bAhya ceSTAoM se sthUla zarIravAlA honepara bhI rAjanIti vidyA kI kIr3A se zUnya ( mUrkha) hai, use vidvAna puruSa kisaprakAra sudhAra sakatA hai ? api tu nahIM sudhAra sakatA" / / 156 // 275 he rAjan ! aba Apa 'sujanajIvita, + nAma ke mahAkaSi kI indaracanA sunie mantriyoM kA siddhAnta ( nizcita vicAra ) vizvasta puruSa ko maddatvAddIna, saJccana ko kuTumba zUnya aura kulIna puruSa ko prANoM se rahita evaM vidvAn ko duHkhoM se svana-yukta karatA hai" // 157 // * 'vijitaM (vijita) pa0 / | 'duHkaNita' ka0 / + prastuta zAkhakAra kA kalpita nAma / + prastuta sAmakartA AcAryazrI kA nAma 1. samuccayAlaMkAra / 1. dIpakAlaMkAra / 3. samuccayAlaMkAra / / 4. ApAlaMkAra 1 5. dIpakAlaMkAra /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 yazastilakacampUkAvye kumudAkara iva vinakRti viramati nRpasirnare sarAge hi / sa laghu viske rajyati ra nirasazcUrNarajasIya // 168 // mugdhAGganAkelikulasya jvarArta iva khidyeta mantrI satsu dhanavyaye / kRtArtha iva madesa biTavA jIvanAdiSu // 169 // bhasmani hutamiva mahate yaha deva tatphalaM karam / upayogine tu deyaM nadAya viTapeTakAvApi // 160 // piNDIzUrAH kevalamamI hi sarvasvamakSaNe dakSAH / na hi yAmArtha samtaH svAminbhaTa+piNDakArthaM vA // 131 vilAsinIlocanakavalasya yeSAM dharmArthakAmeSu duSTaNTAkaceTakA: / teSAmanantarAyAH syuH zreyaH zrIyoSitaH kuruH // 162 // rAjA anurAga karanevAle hitaiSI puruSa se usaprakAra nizcaya se virakta ( dveSa karanevAlA ) hotA hai, jisaprakAra kumudAkara ( candra-vikAsI zveta kamaloM kA vana ) sUrya se virakta (vimukha - vikasita na honevAlA ) hotA hai aura viraka ( ahita - kAraka ) puruSa se usaprakAra zIghra rAga (prema) karane lagatA hai jisaprakAra Ardra haridrA ( gIlI haldI ) kA cUrNa agni se pake hue cUne ke cUrNa ko zIghra rakta ( lAla raMgavAlA ) kara detA hU~' / / 158 / / he rAjan ! aba Apa 'mugdhAGganA kalikutUhala' nAma ke kAMve kI padya racanA zravaNa kIjiemantrI vidvAn puruSoM ke lie dhana vitaraNa karane para usaprakAra duHkhI hotA hai jisaprakAra jvara-pIr3ita puruSa duHkhI hotA hai aura viToM ( parastrIlampaToM ) tathA madyapAna karanevAle stutipAThakoM Adi ke lie dhana dene para usa prakAra harSita hotA hai jisaprakAra kRtArtha puruSa ( iSTa prayojana siddha karanevAlA ) 'Aja merA jIvana saphala hogayA' aisA mAnatA huA harSita ( ulhAsita - AnaMdavibhora ) hotA hai * // 156 // he rAjana! mantrI aisA mAnatA hai ki sAdhupuruSa ( sadguru ) ke lie diyA huA samasta dhana bhasma meM homa karane sarIkhA niSphala hotA hai parantu aise nija mantrI ke lie, cAhe yaha naTa hI kyoM na ho aura vyabhicAriyoM phai samUha ko rakhanevAlA bhI kyoM na hoM, dhana kA denA saphala hotA hai || 160 // he svAmin! ye sAdhu loga nizcaya se kevala bhojanabhaTTa aura samasta dhana-bhakSaNa karane meM catura hote haiM, kyoMki nizvaya se sAdhuloga [ prajA kI rakSArtha ] rAtri meM paharA nahIM dete aura na yuddhabhUmi para zUravIroM ke lie bhojana dene meM dakSa (pravINa) hai| arthAt - inase na to nagara-rakSA kA hI prayojana siddha hotA hai aura na zatruoM para vijayazrI kI prAptirUpa prayojana hI siddha hotA hai / / 161 / / he rAjan ! aba Apa + 'vilAsinIlocanakajjalaM' nAma ke kaSi kA kAvyAmRta kAnoM kI aJji puToM se pAna kIjie : he rAjan ! jina rAjAoM ke samIpa dharma, artha va kAma ke nimita kramazaH duSTa, luTere parastrIlampaTa ( vyabhicArI ) maMtrI vartamAna hote haiM / arthAt-duSTa mantriyoM ke hone para dharma-saMrakSaNa nahIM ho sakatA aura cora mantriyoM ke hone para dhana surakSita nahIM raha sakatA aura parastrIlampaTa mantriyoM ke hone para kAma saMrakSaNa nahIM hosakatA; ataH una rAjAoM ke yahA~ dharma, artha va kAma kisa prakAra nirvighna surakSita raha sakate haiM ? api tu nahIM raha sakate / niSkarSa - duSTa mantriyoM dvArA dharma, cora mantriyoM + ayaM zuddhapAThaH ca0 pratitaH saMkalitaH, mu. pratI tu 'bhaTapeTikA vA' 'bhaTAnAM bhojanaM dAtuM dakSA:' iti TippaNI + * prastuta zAstrakAra bhAcAryazrI ( zrImatsomadevasUri ) kA hAsyarasanaka kalpita nAma - sampAka 1. dRSTAntAlaMkAra / 2. upamAlaMkAra / 3. upamAlaMkAra / 4. jAti - alaMkAra / 4 'dAsparasatriva prastuta yAtrakAra AcArya zrI kA nAma - sampAdaka
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ PM etIya bhASAsaH padapa rayatemAlpaiH phAsamAkArAja kvacit / tatsarvasvApahArASa mugdheSu puradhUrtabAra // 15 // xsaMbhASayaspamAsyo'yaM yatsvameva mahIbhuji / sapanyasmAdviveko'sya mA bhUmmapi dhanAmini // 16 // anyathA-kiM kurvasti khalAH puMsAM vizudhvani dhAvatAm / iti matvA pramohAte mahAto bAdhiSThitAH // 15 // sArastamIkaisavakautukasya-aurvo'sarvaH sudhAmmodhI bhUpAla prabalAH svalAH / sadapazcinne sAna ralamanupanavam // 15 // prado prahAgAmasuro'surANAM yamo SamasyApi nRpasya mantrI / evaM na zredeva kathaM nu jIkAraNaM koSikAmakAlaH // 16 // mapi cA vijito jantunA mRgapatirimAmAmiva kuLe sakhiyo'drINAmayamasamarodhiH kSitihAm / himAtAnojajAmA tapatapanakAlazca saralAmamurakAH ko'pi prakRtikhalabhAvena mahatAm // 13 // dvArA artha (dhana) va vyabhicArI mantriyoM dvArA kAma naSTa hojAte hai / / 162 // mantriyoM dvArA kahI para jo thor3A tavya bhanna prakRtiSAle athavA mUrkha rAjA ke lie dikhAyA jAtA hai kahA jAtA hai| arthAt-mantrIgaNa jo kisI avasara para rAjAoM ke prati kahate haiM ki "he rAjan ! "ahA~para bIsa hajAra kI Aya hai vahA~para hama loga sIsa hajAra utpanna kareMge" usa Aya-dravya ko AkAza-puSpasamAna asatya samamAnI caahie| arthAta-jisaprakAra AkAza-puSpa ka~ThA hai usIprakAra rAjA ke lie usa dravya kA milanA bhI bhUThA hai parantu rAjA ke lie batAI huI yaha thor3I dravya (dhana) usaprakAra mantriyoM ke pUrNa apaharaNa-hetu ( bhakSaNArtha) hosI hai jisaprakAra phATaka va damanaka nAmake gIdar3oM dvArA siMhaka lie banAyA huA thor3A sA mAMsa unake svayaM bhakSaNArtha hotA hai| // 163 || yaha mantrI rAjA ke samakSa apane zrImukha se jo Atma-prazaMsA karatA hai, vaha isalie karatA hai ki bhuma dhana-bhakSaka mantrI ke hone para isa rAjA ko dUsare puruSa se caturAI prApta na hone pAve / / 164 // anyathA-api dhana-bhakSaka mantrI nahIM hai taba mahAna ( cAroM varNa va cAroM AzramoM ke guru ) rAjA loga aisA nizcaya karake ki 'vizuddha mArga (prajApAlana Sa sadAcArarUpa sat pravRtti) para zIna calanevAle rAjAoM yA mahApuruSoM kA duSTa loga kyA kara sakate hai ? api tu kucha nahIM kara sakate' / bahuta se mantriyoM se sahita hote hue sukhI hote haiM / / 16 / / he rAjan ! aba zrApa sArastanokatavakautuka' nAma ke mahAkavi kI nimnaprakAra kAnyakatA zravaNa kIjie... kSIrasAgara meM bar3avAnala agni vizeSarUpa se vartamAna hai aura rAjA ke nikaTa duSTa mantrI vizeSa zaktizAlI hote hue pAe jAte haiM evaM candana vRkSa para vizeSa utkaTa sauMpa lipaTe rahate haiM, isalie nIti yaha hai ki ratna ( uttama paratu ) utpAta-zUnya nahIM hotI / arthAt-utpAta (upadrava) karanevAlI vastu se vyApta hotI hai ||166|raajaa kA [ duTa] mantrI, jo ki vidvAnoM kI abhilaSita vastu ko niSkAraNa naSTa karatA hai, zani, mahala, rAhu va ketu-Adi duSTa madoM ke madhya pradhAna duSTa gAG hai aura asuroM meM mukhya asura hai evaM kAla (mRtyu) kA bhI kAla hai| anyathA-yadi aisA nahIM hai to yaha ( duSTa mantrI) kisaprakAra jIvita raha sakatA hai? apitu nahI jIvita raha sktaa| abhiprAya yaha hai ki isa pApI duSTa mantrI ko duSTa graha, asura va kAla nahIM mArate, isase eka bAta yathArtha pratIta hotI hai // 167 // he rAjan ! mizeSatA yaha hai ki yaha ApakA mantrI svAbhAvika duSTatA ke kAraNa mahAn puruSoM ke kula meM usaprakAra koI apUrva krUra ( duSTa ) utpanna humA hai x 'samarpayatyamAspo'yaM kA gha0 ca / 1, yayAsaMkhya-alaMkAra / 2. upmaalNkaar| 3. jAti-alaMkAra / 4. AkSepAlaMkAra / .prastuta bhAvakAra kA hAsyarata-amana nAma-sampAdaka 5. maryAnsaranyAsa alaMkAra / 1. rUpaka pa anumAna alNkaar|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 yazasvinakacampUcavye taduktaM kaizcidvipazcitiretadeva hRdayasthamapi zikAra kartumasaraniH samAsoktimipeNapratIne vAtAsthA sakatasulabha tadinamaI yato bAvAro'mI pralasmayasvAdanataroH / amISAM pApAnAmiha hi pasatAmeSa mahimA kadApyesacAyAmamilapati patrAvagamamaH // 169 // prauDhaniyApAnayotpakasya satra kartha nanu samto patrAste baccatuSTayaM yugapat / kalikAlA khAlakAlo nuekAlA sacivakA 10 // jisaprakAra pazuoM ke kula meM sarpa, hAthiyoM ke kula meM siMha, parvatoM ke kula meM unako vidhvaMsa karanevAlA vijalIdaNDa, vRkSoM ke samUha meM agni ( dAvAnala-agni) evaM kamala samUha meM prAleya-paTala (parphamaNDala) utpanna hotA hai aura jisaprakAra tar3Aga-samUha meM krUra prISmakAla utpanna hotA hai| // 16 // pUrvokta duSTa mantrI saMbaMdhI vAkya ko kucha vidvAna kaSi logoM ne, jo ki use apane mana meM sthita rakhate hue bhI jihvA ke agrabhAga para lAne ke lie ( spaSTa phayAna karane ) asamartha hai, 'samAsokti" nAmaka prazadvAra ke chala se nimna prakAra kahA hai: utpanna huI apekSAvAlA maiM (gi puNya se pAsa eesa dina kA pratIkSA karA, jisa dina ye candana vRkSa para lipaTe hue sA~pa pralIna ( naSTa) hoNge| kyoMki ina pApamUrti sA~poM kI, jo ki isa candana vRkSa para sthita ho rahe haiM, yaha mahimA (prabhAva) hai ki jisake phalasvarUpa isa candana vRkSa kI chAyA ko pAntha ( rastAgIra ) samUha kabhI bhI nahIM caahtaa| bhASArtha--ukta bAta ke kathana se prastuta mahAkaSi usa dina kI pratIkSA karatA hai, jisa dina rAjArUpa vRkSa kA Azraya karanevAle duSTa mantrI naSTa hoMge, kyoMki duSTa mantriyoM se prajA-pinAza nizcita rahatA hai| / / 166 he rAjan ! aba Apa ke prauDhapriyApAGganavotpala' nAma ke mahAkavi kA kAvyAmRta apane zrotrarUpa praalipuToM se pAna kIjie aho ! usa sthAna para sajjanapuruSa yA vidvAn loga kisaprakAra sthita raha sakate haiM? apitu nahIM raha sakate, jisa sthAna para nimnaprakAra cAra padArtha eka kAla meM pAe jAte haiN| 1. kalikAla 1. samuccaya, dIpaka va upamAlaMkAra / 2. 'samAsoki alaMkAra kA lakSaNa-samAsokti: samairyatra kAryaliGgavizeSaNaiH / vyavahArasamAropaH prastute'zyasya vastunaH / / sAhityadarpaNa ( dazamapariccheda ) se sahAlita-sampAdaka aryAt-jisa kAvya meM prastuta va aprastuta donoM meM sAdhAraNarUpa se pAye AnevAle kArya, liMga (pulliMga, sIliMga va napuMsakaliMga ke pradarzaka cika), va vizeSaNoM dvArA prastuta ( prakRta) dharmI meM dUsare aprastuta (aprakRta dharmI ) rUpa banda kI avasyA vizeSa kA bhaleprakAra Aropa karanA ( abheda jJAna karAyA jAnA ) pAyA jAve, use 'samAsokti alaGkAra kahate haiN| abhiprAya yaha hai ki-prakRta bastu meM uke kArya-Adi ke kathana dvArA aprakRta vastu kA zAna karAnevAle bhalakAra ko 'samAsokkiA aladvAra kahate haiN| prastuta kAvya meM prakRta candana vRkSa para lipaTe hue sopoM kI mahimA ( prastuta pandana isa kI chAyA kA pAnthoM dvArA na cAhanA ) ke kathana dvArA aprakRta padArtha-rAjA ke samIpacatoM duSTa mantrI kA bodha hotA hai, svataH uka kAvya 'samAsokti alaGkAra' se alakata hai-sampAdaka 3. samAsokti-alaGkAra / / ___* prastuta zAstrakAra AcArya zrImassomadevamUri kA pAThaka pAThiMkAoM meM hAsyarasa kI abhivyakti karanevAlA kalpita nAma-sampAdaka
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH 274 yasaH / gugarAgadhati kSitibhRti sadhivajane sUjanajAtibhavane ca / lakSmIriya prasIdati sarasvatI paTughu pAreSu // 11 // zUraH samaravidUraH kSumI rudraH parAsarosAraH / * sAmanapi va mAmA svArthapara-sahame // deva // 12 // isyAtmasaMbhAvanAjinAmIkamupahare hayatA prakRtayo jJAsayazva karthakAraM na sAdhu prsaaditaaH| prajApratipAlanaM ca tasya kimiva vaNryate / yasya pApasamaya viSTiH siddhAyaH kSiIrikaNizakAleSu / saghanAvasarepu punaH svacchandaH sainikAyAdhaH // 153 // (duSamAkAta ), 2. khalakAla, arthAta-jahA~ para dUsare kI nindA va cugalI karanevAle duSToM kI, jo ki kAla (mRtyu) samAna bhayaMkara hote haiM, sthiti pAI jAtI hai, 3. nRpakAla ( kAla ke samAna vinA vicAre kArya karanevAlA-mUrkha raajaa)| arthAt-jisamakAra kAla sabhI dhanI, nirdhana sajana va durjanoM ko ekasA mRtyu-mukha meM praviSTa karatA hai usIprakAra jo rAjA ziSToM va duSToM ke sAtha ekasA vartAva ! nigraha-Adi) karatA hai aura 4. mantrIrUpI kAla arthAt - kAla ( mRtyu ) ke samAna prANaghAtaka duSTamantrI / niSkarSa-jisa sthAna para aniSTa karanevAle ukta cAra padArtha vartamAna hoM vahA~ para vidvAn sajjanoM ko nivAsa nahIM karanA cAhie, anyathA-nizcita hAni hotI hai|||7|| kyoMki jaba rAjA guNa va guNI puruSoM ke sAtha anurAga karatA hai aura jaba mantrIloka sajjana-samUha ko sanmAnita karanevAlA hotA hai taba catura pAyoM ( sadAcArI va suyogya vidvAnoM ) se sarasvatI usaprakAra prasanna ( vRddhiMgata ) hotI hai jisaprakAra lakSmI prasanna hotI hai / 171 / / prasaGgAnuvAda-athAnantara (jaba 'zaGkhanaka' nAma ke guptacara ne yazodhara mahArAja se uktaprakAra 'pAmarodAra nAma ke maMtrI kI pUrvokta kaTu AlocanA kI usake pazcAt ) usane kahA-he rAjan ! jo puruSa apanI nimnaprakAra prazaMsA karatA hai, vaha mantrI pada para adhiSThita hone ke yogya nhiiN|| "he rAjan ! zUra (bahAdura ) puruSa ke saMgraha se koI lAbha nahIM : kyoki yaha to yuddha ke avasara para daravartI hojAtA hai athavA Apa ke sAtha yuddha karane ke lie vidUra ( Apake nikaTavartI) hai| tIkSya ( mahAkrodhI) bhI saMgraha-yogya nahIM hai, kyoMki vaha kSudra ( ApakI lakSmI dekhakara asahiSA ) hotA hai| arthAt-Apase ISyA-dveSa karatA hai| isIprakAra parAsara ( jisakI dhana va rAjya-prApti kI lAlasAe~ baDhI huI hai) bhI ayogya hI hai aura asAra ( rAjanaitika jJAna va sadAcAra sampatti se zUnya) bhI paisA hI hai| isIprakAra rAjA kA mAmA, zvasura va bahanoI bhI saMgraha yogya nhiiN| parthAtaye saba rAjamaMtrI hone ke apAtra (anadhikArI) haiN| isalie hai deva ! ApakA kArya siddha karanevAlA meM ( 'pAmarodAra' nAma kA mantrI ) hI ApakA saccA mantrI hU~, kyoMki ukta doSa mere meM nahIM pAe jAte ]" ||17 // he rAjan ! uktaprakAra AtmaprazaMsArUpa paTu vANI bolanevAle usa pAmarodAra' nAma ke mantrI ko ekAnta meM bulAte hue zrApane prajAjana va kuTumbIjana kisa prakAra prasAdita---santApita nahIM kiye ? api tu avazya santApita kie| he rAjan ! Apake usa pAmarodAra' nAmake mantrI kA prajApAlana kyA varNana kiyA jAve ? api tu nahI varNana kiyA jaasktaa| jo bIja bapana karaneke avasara para kisAnoM ko begAra meM lagA detA hai, jisake phalasvarUpa ve loga vIja-vapana nahIM kara sakate aura dUdhavAlI kAya-mAriyoM ke utpanna hone ke avasara para arthAn * 'bhAvasamo'pi ka / kSIraphaNizakAlepura kA / 1. samuccayAlaMkAra / 2. upamA va yathAsaMsya-alaMkAra / 3. samuccayAlaGkAra /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazasvimakacampUkAvye rAjA karNe vidhAya zAntaM pApamiti prate-'mAH pApAcAra khArapaTika, mahAmAge samAgataguruguNAnurAgeca 4 tasmin mai pApaM bhASISThAH / ' + kApaTika: prAi 'deva, locanAgaucarAyA kAryAle cArasaMghArI vicArazca marezvarANAM prAyeNekSaNavUyam / taca devasya divyacakSuSa va nAsti / phevalaM mithyAbhinivezAnurodhAnmanomohanauSadhAnubandhAtA viparyAsavasatirmatiH / tathA coka zAstrAntarepAloM kI aparipaka avasthA meM bhI jo Teksa vasUla karatA hai evaM jo dhAnya kI phasala kATane ke avasaroM para dUsarI cAra [azvArohI-ghur3asavAra ] sainikoM ke saMcAra dvArA svacchanda-nirargala-upadrava upasthita karatA hai-phasala ko naSTa-bhraSTa kara DAlatA hai // 173 // tatpazcAt ('zaGkhanaka' nAma ke guptacara dvArA ukta vistRtarUpa se kI huI 'pAmarodAra' nAma ke mantrI kI kaTu AlocanA ko zravaNa karane ke anantara ) 'yazodhara mahArAja' apane donoM hastoM dvArA kAnoM ko banda karake jisaprakAra se prastuta kaTu AlocanA zAnta ho usaprakAra se Azcarya pUrvaka 'zajanaka nAma ke guptacara ke prati krodha prakaTa karate hue yA svaye pIr3ita hote hue kahate haiM-"re pApakarmA Thaga zaGkanaka ! isa 'pAmarodAra' nAma ke mantrI ke viSaya meM, jo ki puNyavAn hai aura mahAguNavAn vidvAn puruSoM ke sAtha jisakA svAbhAyika sneha bhalIprakAra se calA ArahA hai, tU isaprakAra pApa-yukta vacana mata bola / abhiprAya yaha hai ki mahApuruSoM kI kaTu AlocanA ke zravaNa se mujhe bhI pApa lA jaaygaa| bhASArtha mahAkavi kAlidAsa' ne bhI mahApuruSoM kI nindA karanevAloM aura sunanevAloM ke viSaya meM bhI ukta bAta kA samarthana kiyA hai| arthAta-jaba zrIzakara jI brahmacArI kA bheSa dhAraNa kara unako pati banAne ke uddezya se tapazcaryA karatI huI zrI pArvatI ke pAsa pahu~cakara apanI kaTu AlocanA (he sulocane zrIzaGkara to sarpa-yalaya ( kahA ) banAkara pahinatA hai-Adi ) karate haiM, use sahana na karatI huI zrI pArvatI apanI sakhI se kahatI hai ki 'he sakhI ! phar3aka rahe haiM oMTha jisake aisA yaha brahmacArI zrI zaGkara ke bAre meM phira bhI kucha kaTu AlocanA karane kA icchuka horahA hai, ataH ise roko, kyoMki kevala mahApuruSoM kI nindA karanevAlA mAnava hI pApa kA bhAgI nahIM hotA api tu unakI nindA ko sunanevAlA bhI pApa kA bhAgI hotA hai| prakaraNa meM yazodhara mahArAja 'zaddhanaka' nAma ke guptacara se kahate haiM ki "he zajanaka ! usa puNyazAlI aura mahAguNI vidvAnoM ke sAtha sucArurUpa se svAbhAvika prema prakaTa karanevAle 'pAmarodAra' maMtrI kI kaTuAlocanA mata kara, anyathA sunaneyAle mujhe pApa lagegA" [ yazodhara mahArAja ke ukta vacana sunakara ] 'zAna' nAma ke guptacara ne nimnaprakAra kahA-de rAjan ! netroM dvArA dRSTigocara na honevAle kArya-samUha meM guptacaroM kA praveza aura vicAra ( pratyakSa, anumAna aura zrAgama ina tIna pramANoM se vastu kA nirNaya karanA ) ye rAjAoM ke prAyaH do netra hote haiN| ukta donoM netra (guptacara-praveza aura vicArarUpa donoM netra ) Apake usaprakAra nahIM hai jisaprakAra andhe ke donoM netra nahIM hote| kevala asatya abhiprAya ke prabhAva se athavA mana meM ajJAna utpanna karanevAlI auSadhi [ polene ] ke prabhAva se ApakI buddhi viparIta sthAnavAlI (mipyA) horahI hai| dUsare nItizAstroM meM kahA hai ki * ukka zurupAThaH ga0 pratita: saMkalitaH / mu. pratau tu 'rAjA ko piMdhAya zAnta bhUte-'bhAH pApAcAra kApaTika, : evaM pha0 50 pratikugale 'rAjA kau~ vidhAya zAntaM pApamAH pApAcAra svArapaTika kArpaTika' iti pAThaH / x'tasminnaivaM mA bhASiSThaH ka. + 'karpaTikA' ke| 1. tathA ca mahAkaviH kAlidAsaH-nivAryatAmAli kimapyayaM par3haH punarvivakSuH sphuritottarAdharaH / na kevala yo mahato'pabhASate dhrupoti tasmAdapi yaH sa pApamA // 5 //
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ hRvIya prAzasaH pAro yasya nimama rAjJo mAgIya padumA ! kAmyAnugnavasAya mantrimAauragocaram // 14 // jisa rAjA ke pAsa guptacara-praveza aura vicAra ina donoM guNoM se viziSTa vonoM netra nahIM hai, usakA rAjya usaprakAra mantrIrUpI bidAla (billava-prArUpa ghUhoM kA bhakSaka hone ke kAraNa) dvArA prApta karane yogya hotA hai jisamakAra andhe ke sAmane rakkhA humA dUdha milAvoM dvArA pIne ke yogya hotA hai| bhAvArtha-jisaprakAra andhe ke sAmane sthApita kiyA huA dUdha bilAvoM dvArA pI liyA jAtA hai pasIprakAra guptacara va picArarUpa netra-yugala se hIna hue rAjA kA rAjya bhI mantrIrUpa dilAvoM dvArA har3apa kA jiyA jAtA hai| ataH rAjAoM ko ukta donoM cakSuoM se alaGkata honA caahie| guptacara praveza kI vizada vyAkhyA hama zloka naM. 118 kI vyAkhyA meM vizadarUpa se kara Ae hai ataH, prakaraNa-vaza 'vicAratatva' ke viSaya meM vizada pravacana karate haiM mItikAra prastuta AcArya zrI ne kahA hai ki 'naitika puruSa ko vinA vicAre (pratyakSa, prAmANika puruSoM ke pacana va yukti dvArA nirNaya kiye binA) koI bhI kArya nahIM karanA caahie| nItivettA jaimini vidvAn ne bhI kahA hai ki 'o rAjA prajA dvArA apanI pratiSThA cAhatA hai, use sUkSma kArya bhI pinA vicAra nahIM karanA caahie| vicAra kA lakSaNa-nirdeza karate hue prastuta nItikAra AcArya zrI likhate haiM ki 'satya vastu kI pratiSThA ( nirNaya ) pratyakSa, anumAna cha Agama ina tInoM pramANoM dvArA hotI hai na ki kevala eka pramANa se, isalie ukta tInoM prabhANoM dvArA jo satya vastu kI pratiSThA kA kAraNa hai, use 'vicAra' kahate haiN| sakta viSaya kA samarthana karate hue zukra' vidvAna ne bhI kahA hai ki 'pratyakSadarzI, dArzanika va zArUyestA prAmANika puruSoM dvArA kiyA huA ghidhAra pratiSTita ( satya va mAnya ) hotA hai, ataH pratyakSa, anumAna va Agama pramANa dvArA kiye hue nirNaya ko 'vicAra' samajhanA caahie|' pratyakSa pramANa kA lakSaNa-nirdeza va pravRtti-nivRtti ke viSaya meM prastuta nItikAra AcAryazrI ne kahA hai ki 'canu-Adi indriyoM dvArA svayaM dekhane gha jAnane ko 'pratyakSa' kahate haiN|' buddhimAn vicArakoM ko hitakAraka padArthoM meM pravRtti aura ahitakAraka padArthoM se nivRtti kevala jJAnamAtra se nahIM karanI caahie| udAharaNArtha- jaise kisI puruSa ne mRgatRSNA ( sUrya-razmiyoM se vyApta bAlukA-puJja ) meM jala mAna liyA, pazcAt use usa bhrAnta vicAra ko dUra karane ke hetu anumAna ( yukti pramANa se yathArtha nirNaya karanA cAhie ki kyA marasthala meM prISma Rtu meM jala hosakatA hai ? api tu nahIM hosphtaa| tadanantara use kisI vizvAsI puruSa se eNlanA cAhie ki kyA yahA~ jala hai? isake bAda jaba vaha manAI kare taba vahA~ se nivRtta honA caahie| abhiprAya yaha hai ki vicAraka vyakti sirpha jJAnamAtra se kisI bhI padArtha meM pravRtti va nivRtti na kare / ukta viSaya kA samarthana karate hue nIdivettA guru vidvAn ne likhA hai ki 1, tathA ca somadevamUriH-mArthicArya kimapi kArya kuryAt / 2. tathA najamini:-api svalpataraM kArya nAmidhArya samAcaret 1 yadIcchet sarvalokasya zaMsA rAjA vizeSataH // 1 // 3. tathA ca somadeSamUri:- pratyakSAbhUmAnAgamairyapAvasthitayastuvyavasthApanaheturvicAraH // 1 // 4. tathA ca zukra:-raSTAnumAnAgamazaiyo vicAraH pratiSTitaH / sa vicAro'pi vizeSatribhiretaidaca yaH kRtaH // 1 // 5. tathA ca somadevari:--svayaM raSTa pratyakSam // 1 // na jJAnamAtrAt prekSAsto pravRttirnitirvA // 2 // 6. sabhA ca guruH-emAtrAma kartavyaM gamanaM vA nivartanam / bhanumAnena no yAvadiSTavAkyena bhASitam // 1 //
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka campUkAvye 'buddhimAna puruSa ko sirpha dekhane mAtra se kisI padArtha meM pravRtti yaa| usase nivRtti nahIM karanI cAhie jaba taka ki usane anumAna va vizvAsI ziSTa puruSoM dvArA vastu kA yathArtha nirNaya na karaliyA ho / ' ukta viSaya meM AcAryazrI ne kahA hai ki 'kyoMki jaba svayaM pratyakSa kiye hue padArtha meM buddhi ko moha ( ajJAna, saMzaya va zrama) hojAtA hai taba kyA dUsaroM ke dvArA kadde hue padArtha meM ajJAna Adi nahIM hote ? apitu avazya hote haiM ||1|| guru vidvAna ke uddharaNa kA bhI yahI abhiprAya samajhanA cAhie / 282 vicArajJa kA lakSaNa aura binA vicAre kArya karane se hAni-Adi kA nirUpaNa karate hue nItikAra prastuta AcAryazrIH likhate haiM ki 'jo manuSya pratyakSa dvArA jAnI huI bhI yastu kI acchI taraha parIkSA (saMzaya, bhrama va ajJAna-rahita nizcaya) karatA hai, use vicArajJa - vicArazAstra kA vettA - kahA hai| RSiputraka vidvAn ke uddharaNa kA bhI yahI abhiprAya hai / vinA vicAre - atyanta utAvalI se kiye hue kArya loka meM kauna se artha - hAni ( iSTa prayojana kI vhati ) utpanna naI karate apitu ke anartha utpanna karate haiM / 1 bhAguri vidvAna ne bhI kahA hai ki 'vidvAn puruSa ko sArthaka va nirarthaka kArya karane ke avasara para sa se pahile usakA pariNAma - phala-prayatnapUrvaka nizcaya karanA caahie| kyoMki binA vicAre atyanta utAvalI se kiye hue kAryoM kA phala cAroM ora se vipatti denevAlA hotA hai, isalie vaha usa prakAra hRdaya ko santApita (duHkhita) karatA hai jisaprakAra hRdaya meM cubhA huA kIlA santApita karatA hai / ' jo manuSya binA vicAre utAvalI meM Akara kArya kara baiThatA hai aura bAda meM usakA pratIkAra ( ilAja -- anartha dUra karane kA upAya ) karatA hai, usakA vaha pratIkAra jala pravAha ke nikala jAnepara pazcAt use rokane ke lie pula yA bandhAna bA~dhane ke sadRza nirarthaka hotA hai, isalie naitika puruSa ko samasta kArya vicAra pUrvaka karanA cAhie / zukaH vidvAna ke uddharaNa dvArA bhI ukta bAta kA samarthana hotA hai| prakaraNa meM 'zaGkhanaka' nAma kA guptacara yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he rAjan ! jisaprakAra andhe ke sAmane rakkhA huA dUdha bilAva pI lete haiM usIprakAra guptacara va vicArarUpa netroM se hIna hue rAjA kA rAjya bhI mantrIrUpa bilAva har3apa kara jAte haiM, ataH Apako ukta donoM neoM se alaGkRta honA cAhie // 674 // 1. tabhI ca somadeva bhUri-yaM patita zete viparyasyati vA kiM punarna paropadiSTai vastuni // 31 // -- 2. tathA ca guru kodo vA yo bAtha dRSTazrutavipacaH / yataH saMjAyate tasmAt tAmekAM na vibhAvayet // 1 // 3. tathA ca somadevasi balu vicArazI yaH praNamapi sAdhu parIkSyAnutiSThati // 1 // 4. tathA ca RSikaH vicArazaH sa vizeyA svayaM Tepa vastuni / tAvaNAM nizvayaM kuryAdayAvano sAdhu dIkSitam // 1 // 5. tathA ca somadeva :- atirabhasAra kRtAne kAryANi kiM nAmAnartha na janayanti // 1 // 6. tathA bhArIpana viguvAkula kAryamAdI paripAdaravadhAryA yatnataH paNDitena / atiramarutAnAM karmaNAmAvirbhavati hRdayadAhI zabhyaH // 1 // 7. tathA ca somadevabhUriH avicArya kRte karmaNi padacAt pratiSidhAnaM gatodake setubandhanamiva // 1 // 8, tthA ca zukraH - sarvepA kAryANa yo vidhAnaM na cintayet / pUrva pazvA bhavethaM tu yathAdake // 1 // nItivAkyAmRta ( bhA. DaoN. sameta ) pR. 237 ( vicAra samudda eza) se saMkalita - sampAdaka - 9. rUpa upamAlaGkAra / -
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pAzasaH deva, masirasaratasya puMsaH kimiva mAMsavatam / kapAle mujhAnasya hi narasya ka hava vAdanAdAyalpAvelA / pure pramobadakSasya hi puruSasya keva kAmvAre'pekSA / nirambaraniyamyAyAmAtmAmbAyAM zAhoyogasya hi janasya kapa parAmbAlAmambaraparityAgaH / ytH| sthitA asamAnasya gasAsau kozI kyA / paramAle kRpA kaiva svabAlena balikiye // 10 // deza, samAvaNA hi dussyamA khalu prkRtiH| na khalu poSito'pyahipoto hAti hiMsAdhyavasAyam, na khalu vAzIlopi khiAlastyavati kauryam, ma khalu prAyopavezanavAsinyapi kuhanI muzcati paravazvamocitAM cintAma, ma balu kAkavalanikaTopi kirATho rahati zAyasthitim / yasaH / / paH svabhAvo bhavedyasya sa tena khalu dussyajaH / na hi zidhAzatenApi karmuizcati palam // 16 // he rAjan ! mAMsa-rasa ke pIne meM anurAga karanevAle puruSa kA mAMsa-prada (mAMsatyAga) kyA hai? api tu kucha nhiiN| arthAt-mAMsa-rasa ke pIne meM lampaTa huA puruSa mAMsa ko kisaprakAra chor3a sakatA hai? apitu nahIM chor3a sktaa| naramuNDoM ( mudoM kI khopar3iyoM) meM sthApita kiye hue bhojana ko khAnevAle puruSa ko bhojana ke avasara para keza-darzana se bhojana-parityAga kisaprakAra hosakatA hai? apitu nahIM ho sakatA aura nagara meM corI karane meM samartha huA puruSa vana kI apekSA kyoM karegA ? apitu nahI kregaa| arthAtU-jo nagara meM DA~kA DAlane meM samartha hai, vaha vana meM sthita rahanevAle puruSoM ke lUTane kI icchA kyo karegA? apitu nahIM kregaa| isIprakAra apanI mAtA ko nagna karake (usake sAtha ratiSilAsa karane ke lie ) jisakA zarIra kAmarUpa jvara se pIr3ita hodhukA hai, usa puruSa kA dUsare kI mAtA ko nana karake usake sAtha rativilAsa karanA kyA hai ? apitu koI cIja nhiiN| arthAt jo apanI mAtA ke sAtha rativilAsa karanA nahIM chor3atA, vaha dUsare kI mAtA ke sAtha rativilAsa karanA kisaprakAra chor3a sakatA hai apitu nahIM chor3a sakatA / he rAjan ! kyoMki jIvita prANI kI hatyA karake bhakSaNa karanevAlA puruSa mare hue prANI ke sAtha dayA kA bartAva phisaprakAra kara sakatA hai? apitu nahIM kara sakatA aura apane bacce kI balikriyA ( usakI hatyA karake devI ko car3hAnA ) karanevAlA puruSa dUsaroM ke patroM meM dayA kA kSa kisaprakAra kara sakatA hai ? apitu nahIM kara sktaa| bhASArtha---prakaraNa meM usIprakAra he rAjam ! sakta 'pAmarodAra' nAma ke mantrI meM ukta sabhI prakAra ke durguNa ( mAMsabhakSaNa, corI va parasI-lampaTavA evaM nirdayatA-mAdi) pAye jAte haiN| // 15 // he rAjan ! svAbhASika prakRti nizcaya se duHkha se bhI nahIM lor3I jaasktii| udAharaNArmajisaprakAra [dUdha pilAkara ] pRSTa kiyA huzrA bhI sA~pa kA bacA hiMsA karane kA udhama nizcaya se nahI chor3a sktaa| isIprakAra bilAva dIkSA ko prApta huA bhI apanI krUratA nahIM chor3atA evaM kuTTanI upavAsa yA saMnyAsa dhAraNa karatI huI bhI lokavacana-yogya cintA nahIM chor3atI aura jisaprakAra kipaTa (bhIla bagairaha mleccha jAti kA nikRSTa luTerA puruSa ), kAla-pAsa ke samIpavartI huzrA bhI apanA chalakapaTa-mAdi duSTa martAva nahIM chodd'taa| kyoMki jisa puruSa kA jo svabhAva hotA hai, vaha usake dvArA nizcaya se dula se bhI chor3ane ke lie azakya hotA hai| udAharaNArtha-yaha bAta spaSTa hI hai ki bandara saikar3oM hajAroM zikSAmoM (upadezoM) dvArA zikSita kiye jAne para bhI apanI calatA nahIM chor3atA' / / 176 // 1. bhAkSepAlakAra / 2. raSTAntAladvAra /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazakhitakAmpUcavye deva, savicAividhuropakArA hi sevakeSu svAmimamanurakSAyamapAzcaryazauryavijammAH prArambhA yaa| tatra saMstAvapiNDImANDAkino pitRpriyapiNDInAmasya / ytH| marambAjAsastAta: pAmaraputrI ca yasya jnyitrii| paJcapuruSA ra yoSA kulasthitiH sa hi kathaM tu kulajammA // 17 // deva, tathAvidhAnSayapAtre dhAtra yeyamaI mahIkSivityAkRtiH, ubhayakulavizuddhipAtranihInadhAritraiH zataputraH phelAbhyavahAreNa sthitiH, devena ca svayamabhyusthAnavihisiH, bAndhavajanapragatiH sAmantIpanatirmahApuruSApapitizca, sA mantaHstAtakA rAjyazAlAketa kamaI kArostakaM saviveka ra lokaM kharaM na svedyti| tatazca / he rAjan ! ninnaprabhAra ke cAra guNa jaba sevakoM (mantrI-Adi adhikAriyoM) meM hote haiM taba una guNoM ke kAraNa unake svAmI unapara sneha prakaTa karate haiN| 1. kula (ubavaMza), 2. vidyA (rAjanaitikazAna).3. vRtta-brahmacarya-zrAdi sadAcArasampatti aura 4. vidharopakAra-athota-vyasanoMsaMkaToM ke avasara para unase svAmI kA uddhAra krnaa| arthAt-sevakoM ke ukta cAroM guNa svAmI meM sneha utpanna karate haiM athavA sevakoM dvArA zatru ke prati kiye jAnevAle aise yuddha, jinameM citta ko camatkAra satpanna karanevAlI anokhI zUratA kA vistAra pAyA jAtA hai, bhI svAmI ko anurakta karate haiN| abhiprAya yaha hai ki jo mantrI-Adi sevaka gaNa yadi ukta cAroM prakAra ke guNoM se parIkSita nahIM hote hue bhI kevala saMgrAma-zUra hote haiM, ve apane svAmI ko apane Upara anurakta nahIM banA skte| bhAvArtha-zanaka' nAma kA guptacara yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he deva ! prastuta mantrI meM ukta cAro guNoM kA sarvathA abhAva hai aura saMgrAma-zUratA bhI kevala usake gAla-bajAne meM hai na ki kAryarUpa meM, ataH vaha Apako apane Upara manurakta nahIM kara sktaa| ukta bAta Age vistAra-pUrvaka kahI jAtI hai-he rAjan ! isakA vaMza (phula) khala saMgraha-zAlI tiloM kI khalIvAle ( teliyoM) kA hai, arthAt ApakA yaha 'pAmarodAra' nAmakA mantrI tilI Adi kI khalI kA saMgraha karanevAle nIca jAti ke teliyoM ke vaMza meM utpanna huA hai| kyoMki-he rAjan ! jisakA pitA teliyoM ke vaMza meM utpanna huA hai aura mAtA pAmara putrI (nIca kI putrI ) hai aura jisakI strI paJcabhArI ( pA~ca patiyoM ko rakhanevAlI) hai, isalie aise kula ke AcAravAlA vaha mantrI nizcaya se upakula meM janmadhAraNa karanevAlA kisaprakAra ho sakatA hai ? apitu nahIM ho sakatA // 17 // he rAjan ! vaise kulavAle (telI-kula meM utpanna hue ) isa 'pAmarodAra' nAmake mantrI meM jo yaha pratyakSa dikhAI denevAlA 'meM rAjA hU~' isaprakAra kA ahaMkAra pAyA jAtA hai aura jisakA ucchiSTa (a~ThA) bhojanA uttamajAti va bhaekula meM utpanna hue bhI nikRSTa prAcAravAle rAjaputra karate haiN| arthAt-jo rAjaputroM ko apanA ucchiSTa bhojana karAne kA nindha AcAra rakhatA hai evaM kevala itanA hI nahIM kintu jisake Ane para Apa bhI svayaM siMhAsana se uThate ho aura isake kuTumbIjanoM ke lie praNAma karate ho evaM adhInastha rAjAloga bhI saMmukha Akara isake lie namaskAra karate haiN| isIprakAra mahApuruSoM dvArA jo isakI pUjA ( sanmAna ) kI jAtI hai, vaha ( pUjA) mana meM santApa utpanna karAtI huI kisa svAbhimAnI ='phalAbhyavaharagasthiti: 10 / 1. uktaM ca-'vivarSaH pAmaro naucaH prAkRtaca pRthagjanaH / nihIno'pasado jAtma: suzakAzcaturacaraH // carvaro'pyanyathA jAto'pi' iti kSIrasvAmivacanam / yaza kI saMskRtaTIkA pR0430 se samuvRtta-sampAdaka 2. smuccyaalaar|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AdhAsa: 205 masallokAnurodhena sahalokopekSaNena ca / vyAlazailAntarAThAGgI kuraGgIvAsamA ramA // 18 // deva, bhUyante basatAM satAM va praprahAvAmahAbhyAM ca nRpeSu vyApadaH / tathA hi--kamicanako nAma nRpatirdivAkati senAdhipasyena sAmantasaMtAna saMtApayan saMbhUSa prakRSisAmyaH prakRtibhyaH kinakalodhAnurodha pdhmvaap| keraleSu / parAlA kitapasya paurohityena, baGgAleSu maGgalo vRSajasya sAcivyena, kaizikeSu / kAmo'varuddha bastanadhayasya pauvarAjyena, tathA paGgeSu sphuliGgA: CENTER cahAgAmudApi nalina, madhu makaradhvanaH sAdhusamIva vivekI puruSa ko hRdaya meM cubhe hue talavAra ke khaeu-sarIkhI vizeSarUpase duHsthita nahIM karatI 1 api tu avazya hI karatI hai| isalie he rAjan ! nIca logoM kA satkAra karane se aura uttama logoM kA anAdara karane se lakSmI (dhanAdi sampatti) samIpa meM Ane ke lie usaprakAra asamartha hotI hai jisaprakAra aisI hiraNI, jisake eka pArzvabhAga para puSTa hAthI hai aura dUsare pArzvabhAga para parvata hai aura jisakA zarIra una donoM duSTa hAthI va pahAr3a) ke bIca meM sthita hai, samIpa meM Ane ke lie asamartha hotI hai' // 17 // he rAjan ! jina rAjAoM ne duSToM ko svIkAra (sanmAnita kiyA hai aura sajanoM ko asvIkAra ( apamAnita ) kiyA hai, unake Upara nizcaya se vipattiyA~ zravaNa kIjAtI hai| ukta bAta ko samarthana karanevAlI kramazaH dRSTAntamAlA zravaNa kIjie-he rAjan ! sabase pahale Apa duSToM ko sanmAnita karanevAle rAjAoM kI durgati batAnevAlI dRSTAntamAlA zravaNa kIjie-- kaliGga deza ke anaGga' nAma ke rAjA ne nApita ( nAI) ko senApati pada para bhArUDha kiyA aura usake dvArA usane adhInastha sAmantoM ( rAjAoM ) ko pIr3ita karAyA thA, isalie kapisa huI prakRti ( prajA ) ne mila karake usake Upara eka-eka patthara pheMkakara isakA badha kara baalaa| kerala ( dakSiNAzrita deza ) dezoM meM vartamAna 'karAla' nAma ke rAjA ne nISa phulavAle mAnava ko purohita ( rAjaguru ) banAyA thA, isalie mArA gyaa| baGgAla deza ke 'mana' nAma ke rAjA ne vRSala (zUdra aura vANI se utpanna hue zUdra) ko rAjamantrI banAyA thA, isake balasvarUpa mAra DAlA gyaa| isI prakAra Rthakezika dezoM ke 'kAma' nAmaka rAjA ne vezyA-putra ko yuvarAja pada diyA thA, jisake phalasvarUpa madha ko prApta huaa| he rAjan ! aba Apa sajjanoM ko apamAnita karanevAle rAjAoM kI durgati samarthana karanepAlI dRSTAntamAlA zraSaNa kIjie banavezoM sthita hue 'sphuliGga' nAma ke rAjA ne aise mantrI kA anAvara kiyA thA, jo ki paMza-paramparA se mantrI pada para ArUr3ha huA calA ArahA thA aura jo cAra prakAra kI upadhAoM ( dharma, artha va kAma-Adi ) se zuddha thA / arthAt-jo dharmAsmA, arthazAstrI, jitendriya aura apane svAmI ko saMkaTa se mukta karanevAlA thA, jisake phalasvarUpa vaha (rAjA) mAra DAlA gyaa| magadhaM II vAlo pRSalasya sAcijyena' 0 + 'kAso'vasya' kA 1 1. upmaaldvaar| 2. ukta mya-amAtyAdyAzca paurAzca sadbhiH prAtayaH smRtAH / khAmyamAtyasutkozarASTra durgavarAni ca / rANyAmAni prapatayaH paurANAM zreNayo'pi ca // ' yaza kI saM. sI. pU. 411 se saMgrahIta-sampAdaka
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 yazastilaka campUkAye hitasyApi purohitalyA bahelena, kaukreSu kuraGgo dezakozocitapratApasyApi senApateravizepeNa cediSu madIzo nirapavAdasyApi mahataH sutasya yauvarAjya deza yadyapi devasya tejoba / prabalam tathApi tejastejasvinAM sthAne taM dhRtikaraM bhavet / karAH sUryAzvAno: kiM sphuranti ivAzmani // 179 // deva, lokAdhizvabandhAnAM hi vidyAnAM sAdhUpacaritaM sphuritamavasthAnasthitamapi strIramivAtIvAtmanyAdara kAraparameva jane / etazAstra kRtrimaratna moriva bahireva deva prasAdanAnAtmabhAvinyo'pi vibhUtayaH pativarA iva svAtpatitasyApi janasya bhavanti, ma punarAyaH sthitaya havAnupAsitagurukulasya yavavastho'pi sarasvasyaH / pataH | prAnta ke dezoM kA 'makaradhvaja' nAma kA rAjA sadAcArI purohita ( rAjaguru ) kA anAdara karane ke kAraNa mAra diyA gyaa| kauna deza kA 'kuraGga' nAma kA rAjA deza va khajAne ke anukUla pratApazAlI senApati ko apamAnita karane ke kAraNa badha ko prApta huA aura cedi dezoM ke 'nadIza' nAma ke rAjA ne aise jyeSTha putra ko, o ki sadAcArI hone ke kAraNa prajA dvArA sanmAnita kiyA gayA thA, yuvarAja pada se yuta kara diyA thA, jisake phalasvarUpa mAra DAlA gayA / athAnantara- 'zaGkhanaka' nAmakA guptacara punaH yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he rAjana! yadyapi ApakA tejobala ( sainikazakti va khajAne kI zakti ) pracaNDa ( vizeSa zaktizAlI ) hai tathApi - tejasvI puruSoM kA teja ( prANa jAnepara bhI zatruoM ko sahana na karanevAlI - parAkramazAlIsainyazakti va kozazakti) jaba yogya deza para sthApita kiyA jAtA hai, tabhI vaha santoSa janaka hotA hai, jisaprakAra sUrya kI kiraNeM sUryakAndamaNi meM lagI huI jaisA camatkAra chAtI hai vaisA camatkAra kyA naSTa pASANa meM lagI huI honepara lAsakatIM haiM ? apitu nahIM lAsakatIM ' / / 176 // he rAjan ! vidyAe~ ( rAjanIti bhAdi zAstroM ke jJAna ), jo ki samasta logoM-- vidvAna puruSoMke lie adhika aizvarya pradAna karane ke kAraNa namaskAra karane yogya hotI haiM, unakA acchI taraha se vyavahAra meM lAyA huA camatkAra yogya sthAna ( pAtra - upavaMza meM utpanna huA sajjana puruSa ) meM sthita huA apane vidvAna puruSa kA usaprakAra vizeSa Adara karAtA hai jisaprakAra strIrana ( zreSTha strI ) yogya sthAna meM sthita huI ( rAjA-bhAdi pratiSThita ke sAtha vivAhita huI ) apanA Adara karAvI hai| he rAjan ! yaha vidvattA kA camatkAra isa 'pAmarodAra' nAma ke mantrI meM usaprakAra bAhirI pAyA AtA hai jisaprakAra kRtrima (banAvaTI ) ratna ke hAra meM kevala UparI camatkAra pAyA jAtA hai, na ki bhItarI / he rAjan ! svAmI ko prasanna karane ke kAraNa apane lie prApta na honevAlIM bhI lakSmiya ( dhanAdi sampattiyoM ) akasmAt Ae hue bhI loka ke lie usaprakAra prApta hojAtI haiM jisaprakAra kanyAe~ akasmAt Ae hue puruSa ko (vasudeva ko gandhadantA kI taraha) prasanna kI huI hone se prApta hojAtI haiM, parantu ukta bAda sarasvatI meM nahIM hai; kyoMki vidyAe~ dina-rAta abhyasta kI huI honepara bhI gurukula kI upAsanA na karanevAle puruSa ko usaprakAra prApta nahIM hotI jisaprakAra bhogI jAnevAlI mAyukI sthitiyA~ vRddhiMgata nahIM hotIM / + 'asthAnasthitamapiM ka0 / * 'kArayatyeva A anaM' ma0 / A 'DDU krorapi tathA kartA inante karma vA bhavet / abhiyAdivazore Atmane viSaye paraM // 12 ityabhidhAnAt zuSaH inaMtasya dvikarmatvaM iti TippaNI / 1. rAta AkSepAlaGkAra /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRtIya AzvAsaH nRpakaruNAyAH kAmaM draviNakayAH saMgharasti zaraNeSu / ma svAbhijAtyametaspANDitvaM vA mRNAM bhavati // 18 // deva, tabalUnye'pi yatsyacisi nabhasi vigupta iva vidhAvilasisam , savanasya ghanasyeca mAhAtmyAnAtmanaH / yataH / vidyArasaviDonApi dhAyalI vibhvaaspaat| dhyalokokto taraGgeyaM bhavenmumbhabhUgapriyA // 11 // yapi kvacisvadhikakAsu payasi patitasya tailabindorivAntanyAdhizUnyasyApyasyopanyAsasAhasama, tadapi lakSmIkA calAbhAzApAzaskhalitamatimRgIpracArasya dubhairajaTharakuThAravinirminamAnasArasya hatAiMkArasya sarasvatIpaNyapAtakAvasarasya janasyA kyoMki mAnavoM kI kulInatA va vidvattA unake lie dhana-dhAnyAdi sampatti pradAna nahIM karatI kintu rAjA kI dayA se hI mAnayoM ( adhikArI gaNa / ke gRhoM meM dhana-dhAnyAdi vibhUtiyA~ saMcAra karatI haiN| bhAvArtha--ukta yAta 'zajanaka' nAma ke guptacara ne yazodhara mahArAja se kahI hai| nItikAroM ne bhI kahA hai ki 'svAmI kI prasannatA sampattiyA~ pradAna karatI hai na ki kulInatA va vidvattA-paNDitAI / / 180 / / hai rAjan ! jisaprakAra AkAza meM bijalI kA vilAsa ( camaka ) meghoM ke prabhAva se hI hotA hai na ki svayaM usItakAra Apake manbI-sarokhe kulInatA va vidvattA se dIna bhI jisa kisI puruSa meM vidhA kA vilAsa (camatkAra) pAyA jAtA hai, yaha usake dhana-prabhAva se ho hotA hai na ki nijI prabhASa se / bhAvArtha-prakaraNa meM 'zAna' nAmakA guptacara yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he rAjan ! ApakA "pAmarodAra' nAma kA mantrI tila-Adi kI khalI kA saMgraha karanevAle teliyoM ke nIca kula meM utpanna huA hai evaM usane gurukula meM rahakara vidyAbhyAsa nahIM kiyA, ataH vaha nIca kula kA aura mUrkha hai, jise maiM pUrva meM kaha cukA hU~ parantu usapara lakSmI kI vizeSa kRpA hai, isalie kulInatA ba bahattA se hIna hue usameM jo kucha vidyA-vilAsa pAyA jAtA hai, baha. usaprakAra svAbhAvika nahIM hai kintu dhana ke mAhAtmya (prabhAva) se utpanna huA hai jisaprakAra AkAza meM vijalI kA vilAsa svAbhAvika na hotA huA meghoM ke prabhAva se hI hotA hai| dhanAbyoM kI yaha buddhirUpI marusthalI vidyArUpajala se rahita hone para bhI dhana kI garmI se asatya vacanarUpa utkaTa taraGgoMvAlI hotI huI mUrkha manuSyarUpa hiraNoM ke lie hI priya lagatI hai na ki vidvAnoM ke lie| bhAvArtha-prakaraNa meM zaGkanaka' nAmakA guptacara yazodhara mahArAja se kahatA hai ki jisaprakAra mRgatRSNAvAlI marusthalI jala-zUgya hone para bhI sUrya kI garmI se utkaTa taraGgazAlI hotI huI mRgoM ke lie priya hotI hai, usIprakAra 'pAmarodAra' nAma ke mantrI-sarIkha dhanAnya puruSoM kI buddhirUpI marusthalI bhI vidyArUpI jala se zUnya hotI huI dhana kI garmI se jhUThe vacanarUpa utkaTa taraGgoM se vyApta huI mUrkha mAnabarUpa hiraNoM ke lie priya hotI hai na ki vidvAnoM ke lie ||181 / / he rAjan ! yaha 'pAmarodAra' nAma kA maMtrI, jo ki bhAbhyantara meM kalAoM ke anubhava se usaprakAra zUnya hai jisaprakAra jala meM par3I huI saila-bindu jala ke bhItara-bhAga ke anubhava ( sparza) se zUnya hotI hai| isameM / mantrI meM ) jo kahIM-kahIM vaktRtva ka kavitvAdi kalAoM kA vacana racanA-cAturya pAyA jAtA hai, yaha bhI aise buddhidAyaka vakAloka ke saMgama-vaza utpanna huA hai na ki isake buddhi ke utkarSa ( vRddhi) vAya, jisakI buddhirUpI hiraNI kI pravRtti ( yatheccha saMcAra ) lakSmI-( dhanAdi sampatti ) leza kI prApti saMbaMdhI * 'lakSmIlabalAbhAsvalitamatimIpracArasya' para / 1. tathA ca somadevasUriH- svAmi pramAdaH saMpadaM janayati punarAbhijAtyaM pANihara vaa|" 2, jaati-alhaar| 3. rUpakAlakAra / nItighANyAmRta se saMkalita-sampAdaka
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - yazastinakacampUkAvye gayAna nobhaudAryAt / Saso deva, paTadAsImAM hi vadanasaurabha svAmitAmbUlodgAlAna saubhAgyabalAta, pavanasma hi parimala pezalatA prasUnatamasaMsaganni nisargAta , dAruNo hi dAvadArupatA bRhanAnubhAvAna svabhAvAna , maNDalasya hi bhaNDanakAlatApatinidhAnavazAna zauryAzAna. 1 apakSazakalasya hinamassA devAkArAnabhASAmna pratibhAvAsU / api| abudhe'pi budhodvAre prAzAnujJA vijAbhate / saMrakata': phauzAlAdeti yataH kAco'pi snatAm // 182 / / yaspunaH sebakalokadaurAtmya pravikhyApayiyuH kimayaNakapazyandhena bhagavatI sarasvatI vidhamati, satra yo hi svayameva nikAyati sa kartha nAma durAtmA svAdisi parapratAraNArtham / kiM ca / AzA (pAnchA) rUpI jAla meM ba~dhI huI hai| arthAna-jisa vidyA denevAle vaktAloka kI buddhirUpI hiraNI alpa dhana kI prApti kI icchArUpI jAla meM baMdhI huI hone ke kAraNa apanA yatheccha vikAsa nahIM kara pAtI aura jisakA abhimAnarUpa vRkSa kA madhyabhAga mahAn kaSTa se bharaNa kIjAnevAlI kukSi (peTa) rUpI kulhAr3e yA parazu dvArA vidAraNa kiyA gayA hai evaM jisakA aha~kAra naSTa hogayA hai tathA jise sarasvatI ke becane ke pApa kA avasara prApta huA hai| he rAjan ! ghar3oM ko dhAraNa karanevAlI dAsiyoM ke mukha meM vartamAna sugandhi nizcaya se unake sthAmiyoM dvArA cadhAye hue pAna ke udgIrNa-( ugAla ) bhakSaNa se hI utpanna hotI hai na ki unakI saubhAgya zAkti se| he deSa ! vAyu meM dhartamAna sugandhi kI manoharatA nizcaya se puSpayATI ( phUloM kI bAr3I) ke saMsarga-baza hI utpanna huI hai na phi svabhASataH aura kASTa ( lakar3I) meM bhasma karane kI raudratA ( bhayAnakatA) ani saMyoga se hI utpanna hotI hai na ki svabhAvataH eca kutte meM lar3AI karane kI khujalI usake svAmI ke saMsarga-baza hotI hai na ki svAbhAvika zUratA ke zrAveza se, isIprakAra he rAjan ! pASANa-khaNDa meM pAI jAnevAlI puruSoM dvArA namaskAra kiye jAne kI yogyatA devatAoM kI praticchAyA ke prabhAva se hotI hai na ki svAbhAvika prbhaav-ksh| he rAjan ! mUrkha manuSya meM bhI vidvAnoM ke bacana ( kahane ) se dUsare vidvAnoM kI anumati kA prasAra hotA hai| arthAt yadi vidvAna loga kisI mUrsa manuSya ko bhI vidvAna kaha dete haiM taba dUsare vidvAna loga bhI kahate haiM ki 'yaha yAstava meM vidvAna hI hai' isaprakAra kI anumati dene lagate haiN| kyoMki saMskAra karanevAle ke vijJAna se kA~ca bhI ratnatA prApta karatA hai| arthAta-jisaprakAra zANollekhana-Adi saMskAra karanevAle ke vijJAna-yaza kA~ca ratna hojAtA hai usIprakAra murkha manuSya bhI bidvAnoM ke kahane se vidvAnoM dvArA vidvAna samajha liyA jAtA hai| prakaraNa meM 'zaGkhanaka' nAmakA guptacara yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he deva ! prastuta 'pAmarodAra nAmakA mantrI svabhAvika mUrkha hai parantu vidvAnoM ke ghacana se usaprakAra vidvAn bana rahA hai jisaprakAra kA~ca zANollekhana-Adi saMskAra karanevAle ke cAturya se ratna hojAtA hai| // 18 // he rAjan jo mantrI bAra vAra Apake samakSa sevaka logoM kI duSTatA kahane kA icchuka hotA huA niSTa zokoM kI racanA dvArA jo kucha thor3A sA paramezvarI vANI ko santApita karatA hai, usameM dUsarA hI kAraNa hai| vaha kAraNa yahI hai ki 'jo mantrI nizcaya se svayaM isaprakAra kahatA hai ( seyakoM kI duSTatA kA nirUpaNa karatA hai ) vaha kisaprakAra duSTa ho sakatA hai ? apitu nahIM ho sktaa|' he rAjam ! ukta prakAra se dUsaroM ko dhokhA dene ke kAraNa hI vaha aisA karatA hai| +'upalaraya' ka0 'prakRtiprabhAvAt kaH / 1. dRSTAntAlaMkAra /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pAzcAsaH 24 bhAramani niSekavikalA prasisimAyeNa ijyate. sakataH / kaipa iva kamave'pi hima zrI: pUjya tathApyAm // 13 // vRttaM pumarasya piNyAkapaNyAnAanasyevAlIkAmsotsargaramekaso'nekapAkhavilIsaMsagAvisagai reSa rAmapadhIkRtam / pyH| davi kAhipikApAlikakaulikauzikavatakaiH / kIrtirjagati prastA sarapavIkSAdhirasya // 18 // pastu svAsthyAvasareSvapi samvadezo hi mahIzaH kInAza pAvaraya karoti phAmapi vihatimiti sonurivAra vizeSa yaha hai ki he rAjan ! [ saMsAra meM ] samasta puruSa, jo ki apane meM vicAra-zUnya hotA hai (amuka vyakti ziSTa hai ? athavA duSTa hai ? isaprakAra kI vicAra zakti se rahita jhetA hai), dUsare puruSa ke prati prasiddhimAtra se anurAga prakaTa karatA hai| udAharaNArtha--jisaprakAra zveta kamala meM lakSmI nahIM hotI usIprakAra lAlakamala meM bhI nahIM hotI tathApi prasiddhi-yaza lAlakamala hI pUjya hotA hai na ki itkrml| bhAvArtha-prakaraNa meM 'zagunaka' nAmakA guptacara yazodhara mahArAja se 'pAmarodAra maMtrI ke viSaya meM kahatA hai ki he rAjana! jisaprakAra devanArAja na honoM meM lakSmI nahIM hai tathApi lAla kamala hI prasiddhi ke kAraNa pUjya va logoM ke anurAga kA pAtra hotA hai usIprakAra kulInatA va vidvattAAdi kI vizeSatA se hIna (mUrya ) 'pAmarodAra' nAmakA mantrI mI prasiddhi khyAti-vaza loka ke anurAga kA pAtra horahA hai, kyoMki prAyaH samasta loka vicAra-zUnya hotA hai| 13|| athAnantara 'zaGkhanaka' nAmaka gupacara yazodhara mahArAja ke prati 'pAmarodAra' nAmake mantrI kA upaprakAra se vaMza va vidyA kA kathana karake usakI caritra-hInatA kA varNana karatA hai-- he rAjan ! isa 'pAmarodAra' nAmake mantrI kA caritra tila yA sarasoM kI khalI ke khaNDa-sarIkhe nikRSTa vezyAjana-sarIkhA (nikRSTa) hai| arthAn-jisa prakAra vezyAjana skhalAvaNDa ( tuccha paisA) lekara bahamUlya vastu ( javAnI) naSTa karatA hai, usIprakAra yaha bhI tumcha lA~ca cUMsa-Adi lekara bahumUlya rAjya kI kSati karatA hai| he deva ! jisakA adhama caritra Apake samakSa aneka pAtahiMDDayoM ( cArvAka-Adi ) kI saMgati karanevAle aura Arya va mleccha dezoM meM ghUmanevAle guptacaroM dvArA aneka bAra prakaTa kiyA gayA hai| he rAjan ! isa pAmarodAra' nAma ke mantrI kI kati nAnAprakAra ke aise guptacaroM dvArA saMsAra meM vyApta horahI hai, jo ki daNDika ( zavaliGgI athavA trikamava ke mAnAyI hokara tApamaH kA veSadhAraka guptacara , AhituNDika ( sarpa ke sAtha krIDA karane meM catura athavA sapere kA va-dhAraka gumacara!, kApAlika {eka upasampradAya, jisake anuyAyI loga apane pAsa khopar3I rakhate haiM aura usI meM seMdhakara yA rakhakara khAte haiM usakA padhAraka guptacara ), kolli (vAmamArgI yA pAyAhI padhAraka japtacara ) aura kauzika ( tantrazAstra meM kahIM huI yuktiyoM dvArA mana meM Azcarya utpanna karanevAlA pandrajAlika kA vepa-dhAraka guptacara ) hai aura inake kutsita vratoM ko dhAraNa karanevAle hai tathA jo vara pttoN| hiMsA-samarthaka sampradAya vizeSa) kI dIkSA se adhika hai| 11 184 // .. he rAjan ! jo mantrI prajA ke sukha-samaya meM bhI isaprakAra vicArakara ki 'samRddhizAlI dezavAlA rAjA nizcaya se usaprakAra koI upadrava upasthita karatA hai jisaprakAra bamarAja para upasthita kiyA karatA hai' nirdoSa deza ko bhI usaprakAra pIDita kara rahA hai jisa prakAra zragni kA utpAna-upadrava-pIr3ita karatA hai| isIprakAra he rAjan ! vaha mantrI isaprakAra socakara ki 'nizcaya se aisA rAjA. jisake pakSa * 'ukta zuddhapA'; ka. pratitaH saMkalitaH / mu. potu kApAlikako zekvatakA gtthH| vimarza:-mu. pratyapAThe'dhAdazamAtrANAmabhAvena chanda - ( AryA ) bhAdoSa:--sampAdakaH / x 'anaparAdhapadama.peka. / 1. sRSTAntAlaMkAra / 3. bhapakRSTa-samuccayAlaMkAra / 37
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. yazastilakacampUkAvye naparAdhamapi janapadaM pIDayati, prabhUtapakSAlo hi bhUpAla zaila iva kasya bhavati vaza itpanurakamatIrapi prakRtIrasamAsapati, harakAzako di dharezaH apitapannaH pakSIva bhavessukhasAdhya iti dhanaM nidhanayati, vyasanavyAkulipto hi rAjapUto vyAdhita iva na jAnu vikarate puraracArivitti dviSataH protkarSayati, pakSArakSo hi kSivipatiH pharipasirikha ma syAtpareSAM viSaya iti na kamayabhijAta sahate, sa kila prANapratIkAreSu svApate popakAreSu vA vidhureSu bhavitopakateti ko nAma prApIta / saH / __ sasthAvasthAyAmapi tho'narthaparamparArthamIheta / sa kathaM vidhureSu punaH svAmihite cete'mAsyaH // 18 // tasmAddeva, karNakanukamapIdamevamavadhAryatAm / ___ api svAmasivASa pAtItAramahIpatIn / tUrIvAnyAzmayasthAyI lambAlazcAnizAcaraH // 186 // anyyaa| tattanapatisaMgINavinirvAhaparA narAH / kathaM papantaraM yAnti kAntA va kulodratAH // 18 // (amAtya va senApati-prAdi adhikArIvarga) kI zakti mahAn hai, parvata ke samAna kisake adhIna ausakatA hai: apitu satI ke zrI nahIM hosakatA' anurAga karanevAlI guddhi se vyApta huI prakRti ( amAtya-Adi adhikArIgaNa va prajA ke loga ) ko anyAya karane meM tatpara kara rahA hai| vaha isaprakAra socakara ki 'nizcaya se alpa kozavAlA (nirdhana) rAjA usaprakAra sukha-sAdhya ( vinA kaSTa kiye hastagata honevAlA ) hojAtA hai jisaprakAra lAMca lie gaye hai paMkha jisake aisA pakSI sukha-sAdhya hotA hai| rAjakIya dhana naSTa kara rahA hai| he rAjana ! vaha aisA nizcaya karake ki 'nizcaya se vyasanoM ( yuddha-Adi kI kaSTaprada avasthAoM ) se vyAkulita huA rAjaputra saciva-zrAdi adhikAriyoM para kabhI bhI usaprakAra upadrava nahIM kara sakatA jisaprakAra vyAdhi-pIr3ita (roga-prasta) huA rAjA upadrava nahIM kara sakatA' zatroM ko balabAna kara rahA hai, evaM jo mantrI aisA socakara ki 'nizcaya se pakSa (kula yA amAtya-Adi sahAyaka athavA palTana ) kI cAroM ora se rakSA karanevAlA rAjA nizcaya se prazasta hAthI ke samAna dUsaroM (zreSThI va sAmanva-Adi) dvArA vaza meM nahIM kiyA jAsakatA' kisI bhI kulIna puruSa ko sahana nahIM krtaa| arthAna-isase IrSyA yA dvepa karatA hai| he rAjan ! nizcaya se uttaprakAra prajA-Adi ko pIr3ita karanA-prAdi durguNoM se yukta huA vaha 'pAmarodAra' nAma kA mantrI 'prANa-rakSA ke avasaroM para aura dhana dekara upakAra karane ke samayoM para athavA vyasanoM ( kaToM) ke avasaroM para upakAra karanevAlA hogA' isa bAta para kauna zraddhA karegA ? apitu koI nahIM kregaa| kyoMki he rAjan / sasya ke avasara para bhI daHkha-zreNI dene ke kheta ceSTA karanevAlA vaha mantrI vyasanoM ( saMkaToM) ke avasara para svAmI ke hita-nimitta kyoM ceSTA karegA ? apitu nahIM karegA' // 18 // isalie he rAjan ! Apa kAnoM ke lie zUlaprAya merA nisaprakAra kA Sacana nizcaya kIjie he rAjan : lA~ca ghUsa grahaNa karane meM rAkSasa-sarIkhA yaha mantrI pUrva meM utpanna hue yazorgha-zrAvi rAjAoM ke samAna Apako bhI dhokhA dekara usaprakAra dUsare rAjAoM ke mandira meM sthita hogA jisaprakAra mRdaGga bajAnevAlA mAnava dUsare nRtya karanevAle kI anukUlatA se mRdaGga bajAtA hai| arthAt-jisa prakAra mRdA bajJAnevAlA mAnatra dUsare nartaka ke nRtya kI anukUlatA kA Azraya letA hai usIprakAra yaha maMtrI bhI dUsare rAjAoM ke mandira kA prAzya lgaa|| 186 / / anyathA ( yadi uktaprakAra nahIM hai to) aise kiMkara loga, jo ki una una jagaprasiddha rAjAoM dvArA pratijJA kie hue seSAphala meM usaprakAra tatpara rahate haiM jisaprakAra kulIna striyA~ apane paniyoM kI sevA meM tatpara hotI hai, dUsare rAjA ke pAsa kisaprakAra jAyA karate hai // 17 // aba ekapAtraH ka kha ga pratita: smudRtH| mu. pratau tu 'ekArakSo hi' pAuH paranvatrArthasamAtine ghaTate, bhayadA kaTa- ghr-paadkH| * 'kulodbhavAH k0| 1. aakssepaalNkaar| 2. rUpaka ra anumAnAlaMkAra / 3. upmaalhaar|
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AdhAsaH 261 deva, nitAnta saMvRtacittasyApi durvRttasya pramAdena pramodamadAA nidroTekeNa dAtirahasyodayamapi saiye bhavatyavazya kttaashpm| atarava yaH khalu' haTavAsamAbhyAsaprakarSAnumAyAmevamutsvanati sa kathaM mAma devaDoSeNa durvilasitAmmeSaNa rAprakAspitalagyeSu vyasaneSu sahacArI saMbhAdhyata / tthaahi| yo svAsthyAya samIhate vyAdhitasya nRpasya ca | svArthasiddhiniroddhArI vigdhikto ghamantraNau // 18 // vyAdhiya'sanavica gopa bhUpe ca nAsti cet / na dhenuH kAmadhenuzca vaivasya sacirasya // 19 // tpaa| azubhasya kAkAharaNaM nRpaterbhasana niyoginAM kalaham / tantrasma dhRttivinimayamArabhamANaH sukhI sacitraH // 19 // zaurSa pAra nigadena paalyaaptm| yasaH / / paNiji ra bhipani ca zUraH zauNDIro durthaDe vikale ca / kapiriva nibhRtastiSThati spazora kaNDavaNa // 19 // he rAjan ! vizeSarUpa se guptamittavAle bhI durAcArI kA atyanta gupta pApa bhI usakI asAthadhAnyA, harSa, mahaMkAra athavA nidrA kI adhikatA ke kAraNa mana meM avazya prakaTa abhiprAya-yukta hojAtA hai, isalie jo mantrI vizeSa zaktizAlI va pApamaya vAsanA ke vAra-bAra anuzIlana (abhyAsa) kI vizeSatA se rAtri meM soyA huA nimnaprakAra bolatA hai, yaha ( maMtrI ) aise vyasanoM ( saMkaToM ) ke aksaroM para kisaprakAra Apako sahAyatA denevAlA saMbhAvita hosakatA hai? api tu nahIM hosakatA, jinameM (jina vyasanoM meM ) kubhAgya-doSa ke kAraNa athavA durAcAra kI utpatti ke kAraNa [ zatru-pakSa kI ora se ] hAdhiyoM ke samUha-Adi kI senA kA nirmANa kiyA gayA hai| __ aba 'zaGganaka' nAma kA guptacara yazodhara mahArAja ke prati prastuta 'pAmarodAra' nAma ke durAcArI mantrI dvArA rAtri meM svapnAvasthA meM kahI huI bAta kahatA hai-- 'jo vaidya aura mantrI kramazaH rogI kI nirogitA-hetu va rAjA ko sukha prApti ke nimitta ceSTA (prayA) karate haiM, unake lie bAra-bAra dhikAra hai, kyoMki ve apanI prayojana-siddhi ( dhana-prApti) rokanevAle hai // 18 // yadi gAyoM ke rakSaka ( gokula ke svAmI ) meM bImArI nahIM hai aura rAjA meM. vyasanoM (madyapAna-pAdi) kI vRddhi nahIM hai to usake (gopa ke) vaidya ke lie baha gAya nahIM hai kyoMki baidya ko usase dhanaprApta nahIM hotA) aura mantrI ke lie rAjA kAmadhenu nahIM hai| [kyoMki mantrI ke lie rAjA se dhana-prApti nahIM hotI // 18 // hai rAjam ! isIprakAra vaha svapnAvasthA meM kahatA hai ki aisA mantrI sukhI hotA hai, jo panA ke Upara kaSTa pAne ke avasara para kAla-kSepa ( kAla-yApana ) karatA hai| arthAna-rAjA kA cirakAla taka aniSTa hotA rahe aisA karatA hai aura jo rAjA ko madyapAna Adi vyasanoM meM pha~sAtA huA mantrI-Adi adhikAriyoM ke sAtha kalaha karatA hai evaM jo senA kI jIvikA kA niyantraNa ( rokanA ) karatA hai| arthAt-jo senA kA vetana rokakara use kupita karatA hai / 16 / / he rAjan ! prastuta mantrI meM kitanI zUratA ( bahAdurI) hai, yaha nimna prakAra lokaprasiddhi se hI prakaTa hI hai| kyoMki jo mantrI vyApArI vaizya aura vaidya ke sAtha zUratA ( bahAdurI / dikhAtA hai aura jo durvajJa tathA lUle-lagar3e-Adi hInazarIra-vAloM meM zauNDIra ( tyAga va parAkrama se prasiddha ) hai evaM jo yuddha karane meM matavAle pracaNDa sainya ke sAmane bandara-sarIkhA namratA aura mauna-dhAraNa karatA huzrA sthita rahatA hai| // 161 / / 1, "dRSTaduSTa' kaa| 2. yathAsaMkhyAlachAra / 3. dIpakAlaMkAra / 4. upamAlaMkAra /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 yazastilakaca-pUkAvye deva, sAlasvabhAvasya devasyAmAspadesyAnAmAkalpodAcaH pratikriyAprapaJcazca sAdhusAyogenurAge ca kAraNam / tatra kAmIyAmetAtparyam / sadhAdi-saspuruSapRcatavadhAya vyAvasyAkhilAsaMvaraNaM patAvaraNamivAmAtyAnasya lambAJcalaka colakam , mugdhamInabandhanAnAya va mahAkAyaH karmaza nikAyaH, kapaTayakoTapaTakagharanAya sara havAdAramudaram, parapyasanAnveSaNAya magartasva mandamanmAcAra: pAvapracAraH, kAmete khalu pAsAlasthAkarasyA mama bhaviSyanti zeSazilAmaNaya isi luNTAkatavedha murmuhurjaleSu nimajjanama, kedAhya mI gaganacarA; kadanakandakavinodakarA mama bhaviSyanti ravirathaturakara hatyapajihIrSavavAditisUtAMpAsanam, araM hatAza hutAza, maSi satyAzrayAne sarvAza ca kathaM nAma tannAmavAnbhavAnitIrya gavAhutimipeNa viSamarocitADanam , suprayukta dambhasya pramApyantaM na gacchatIti manISayA sAdhuanazakanihananAya dvIpidvijoharIpanAmiSa devatArcanam , kiyanso mayA mahAntaH pratAritAH kiyanto nApIti saMbhAlanAgepa japatyavasAyaH, kuzalazakulAzanAya bakasyaiva he rAjan ! sarala / akuTila ) prakRtizAlI Apake mantrIrUpI rAkSasa jo kAyale (geruA) raMgavAle vastrAdi kA veSa dhAraNa karate haiM aura svAmI ke Upara AnevAlI vipattiyoM se bacane ke upAyoM kA vistAra karate haiM, ukta donoM bAta unako sajjanatA kI prAni meM evaM rAjA ko unake Upara prasanna karane meM kAraNa haiN| he rAjan ! una kaSAyala raMgavAle kalAdikA vepa dhAraNa karane Adi meM ina mAntrayoM kA nimraprakAra rahasya ( gupta abhiprAya ) hai he rAjan ! ApakA amAtyajana, jo ki sajjana puruSarUpI hiraNoM kA usaprakAra vadha karatA hai jisaprakAra baheliyA hiraNoM kA badha karatA hai evaM unakA ghAta karane ke lie yaha samasta zarIra ko AnachAdita karaneghAlA, varSA se bacAnevAlA evaM lambe prAnta bhAgavAlA cAlaka ( pahirane kA zubhra a~garakhA ) pahinatA hai| he rAjan ! jisaprakAra jAla machaliyoM ke bA~dhana meM samartha hotA hai usIprakAra Apake mantrI kA vizAla dAdI ke bAloM kA samUha bhI mUrkha puruSarUpI machaliyoM ke bAMdhane meM samartha hai| Apake isa amAtyajana kA vizAla udara (peTa) kaparTaH purussruup| bagulA ka samUha ke udyoga karane kA usaprakAra sthAna ha jisaprakAra tAlAba aguloM ke muNDa ka ghAta karata ka udyAga kA sthAna hAtA h| rAjan ! yaha mantrIjana dUsara rAjakarmacAriyoM ke vyasanoM ( madyapAna-Adi burA AdatA yA avasthAoM) ke dakhana ke lie usaprakAra dhAra dhAre saMcAra karanevAle paroM se gamana karatA ha jisaprakAra zRgAla (gAdar3a) dhAra dhAra saMcaraNavAlA pera-saMcAra karatA hai| he rAjan ! jala meM cAra bAra bubakA lagAtA huA ApakA amAtyajana sA pratAta hotA ha-mAnoM-'ye zeSanAga kA phaNA meM sthita hue ratna phisaprakAra mara hastagata hoga' isaprakAra sAcatA huA cora hI AbhaSaNoM kI prApti hetu jala meM ubakA lagA rahA hai| rAjana yaha amAtyajata jo zrI sarya kI upAsanA ka hai, vaha mAnA- isalie hI karatA hu ki 'nizcaya sa ya AkAza meM sacAra karanevAle sUrya-ratha ke ghor3e, jo ki yuddharUpI geMda se kaMAr3A karanevAna haiM, kaba mujha prApta hoga? isaprakAra unheM apaharaNa karane kI icchA se . hI aisA kara rahA hai| he rAjana ! jo mantrIjana nimnaprakAra kI irSyA se hA mAnoM-Ahuti dene ke bahAne . se ani tAni kara rahA hai ki 'he bhAgya-hIna agni / java meM ( matrA) AzrayAza (jisa sthAna se utpanna huA usakA bhakSaka) aura sarvA . ( mamamta kA bhakSaNa karanevAlA) mojUda hU~ taba tuma usa nAmavAle AzrayAza / aura sarvAza kisaprakAra ho sakata ho? apitu nahIM ho skte|' isaprakAra agni se IyAM karane ke / kAraNa hI mAnA-Ahuti ke bahAne se agni ko nAr3ita kara rahA hai| he rAjan ! 'amAtyajana dvArA yuktipUrvaka kica hue chala-kapaTa kA pAra jaba brahmA bhA nahIM pAsakatA taba dUsare kA to kahanA hI kyA hai| isa buddhi se hI usakI davapUjA mAnoM-sajjana puruparUpI caTaka-Adi pakSiyoM ke ghATa karane ke lie vAja parsA kA popaNa hI hai| kitane satrupa mere dvArA dhokhe meM DAle ge| aura kitane nahIM DAle gae? isaprakAra smaraNa karane ke lie hI mAnoM-jisa mantrI kA japa-vyApAra
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRtIya AdhAsaH 263 dhyAnaparatA, cataravacanAya cikasyeva dharmAgamapAThaH, eralokagatimAya nigalajAlasyeva gurucaraNopacAraH, zAkinImanasyeva sekkeSu jIvitavimAzAya priyaMvadatA, avijJAtAntastatvasya zuSkasaraHsetorikha klezAya piyAlokatA / api ca / bahiravikRtavarmandamandapracAnibhRtanayanapAtaH saadhusaakaarsaaH| nikRtinadhinItazcAnsaretairamAsyastimaya hara bATaiJcitAH ke na lo : .92 // deva, apsarasAmivAmareSu bhareSvapi kila skhalAnA caI kAvAprIti, praadurbbhuuvuH| tatra tAvatprathama pramathanAthakaNThAlaMkAranikaTAtkAlakUTA prAdurAsIt , dvitIyaM dvijirA, tRtIyaM nRkSAtmajatuNDacaNDasAyAH, caturtha catu/pannAta., paJcamaM paJcatAnucarebhyaH, SaTpajJapAdaparAgAta , saptamaM samAzoka, aSTamamamivizpAta , mabama narakArimAyAyAH, pazamaM dazalocanadaMSTrAkurAna, pakAdazamekAntAkRtyebhyaH, dvAdazaM dvAparAbhiprAyapAtakAt , trayodaza apoto, 'bardarza ca hai| jo mantrI vidvAna rUpI machaliyoM ke bhakSaNArthaM usaprakAra dhyAna meM lIna rahatA hai jisaprakAra ghagulA machaliyoM ke bhakSaNArtha dhyAna meM lIna rahatA hai| bagule ke samAna athavA pAThAntara meM Thaga-sarIkhe jisa mantrI kA vidvAnoM ke pratAraNArtha (Thagane ke hetu ) smRtizAstra kA paThana hai| svarga-gamana rokane ke lie zRGkhalA-(sAMkala) samUha samAna jisakI gura-pAda-pUjA hai| jo DA~kinI-jana ke samAna sevakoM kI jAdhikA naSTa karane ke lie unase. madhura bhASaNa karatA hai aura jo prastuta maMtrI, jisake mAbhyantara mameM kI parIkSA nahIM kI gaI hai aura jo sUkhe tAlAba para pula bA~dhane ke samAna hai, arthAn-jala ke binA pula kyA karegA ? api tu kucha nahIM karegA, dUsaroM ko kaSTa dene ke nimitta madhura hATapUrvaka dekhatA hai| he rAjan ! jisaprakAra aise baguloM dvArA, jo bAhya meM ujvala va pAbhyantara meM pApI ( mAyAcArI) haiM, jo manda-manda gamana-zIla nizcala netrazAlI haiM tathA bAhya meM jinakI AkRti sundara pratIta hotI hai parantu jo zrAbhyantara meM mAyAcArI haiM, machaliyA~ baJcita kIjAtI hai-dhokhe meM DAlI jAtI hai usIprakAra aise mantriyoM dvArA, jo bAga meM zukla veSa ke dhAraka haiM, jo dhIre-dhIre gamana karate hue nizcala netroM se dekhate haiM, jo sajjanatA ke AbhAsa se valayattara hai evaM jo mAyAcAra kI nAti (pAca) meM zikSita hai, kauna-kauna se loka vaJcita nahIM kiye gaye 1 api tu samasta loka vaJcita kiye gae---dhokhe maiM khAle gae // 16 // ___ aba 'zajanaka' nAma kA guSTacara yazodhara mahArAja se nimnaprakAra duSToM ke 14 kula va unakI utpatti kA kathana karatA huzrA prastuta 'pAmarodAra' maMtrI ko duSTa pramANita karatA hai he rAjan ! jisaprakAra devoM meM deviyoM ke caudaha phula hote haiM usIprakAra manuSyoM meM bhI duSToM ke caudaha phula pUrva meM prakaTa hue haiN| unameM se 1. duSTakula usa hAlAhala viSa se utpanna huA thA, jo ki pizAcoM ke svAmI ( zrI mahAdeva ) ke kaNThAbhUSaNa ke samIpa vartamAna hai| 2. dujena kula soM se utpanna huA hai| 3. duSTakula garur3a ke dhanupuTa kI caNDatA se prakaTa huA hai| 4. khalakula caturthIcandra se utpanna huA hai| kyoMki caturthI kA candra kalahapriya hotA hai| 5. ssala-kula-yamarAja ke kikaroM se aura 6. duSTakula viToM yA dhUtoM kI pAda-dhUli se utpanna huA hai| 7. duSTaphula amri se aura 8. duSTapula naraka se prakaTa hushraa| isIprakAra 6. duSTakula zrInArAyaNa kI mAyA se aura 10, duSTakula yamarAja kI dAdarUpa aGkara se utpanna huA hai| 11kI utpatti ekAnta mata ke pApoM se huI aura 12aiM kI utpatti saMzaya mithyAtvarUpa pApa se huI evaM 13 vA~ duSTa kula lajjA kI utkaTa garmI se aura 54 vA~ duSTakula dUsaroM 'kasyeva dharmAgamaH pAThaH' kA g.| 1. upamA va AkSepAlaMkAra /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakapampUkAvye pachikAbhyaH / adhyAtpumastamasaH, yataH samabhUnabhasi kumminAM kesarIkAkAraNavairI prahANAM rAhu khapAlApuSasya sAdhanasamRddhisamaye muhiNAmovarakandalAta, yasmAdajAyata vidveSabheSajArajagadvitItiratiboDako naar| para vanavidyunimandhanAt , yato'bhavadambhodhiSu sakhilasavasaMhAraprabalo vaDavAnalaH / tathaikaM viteH, yataH samupAdi nikhilezvapi bhuvaneSu svayaMbhudo varapradAnAlasaddha molsakAnAM lokAnAM prasArakastArako naamaasurH| saMprati tu bhavAzarmahAmahozaH kalikAlasyAtIvatucchItasvAdAma gaganacarasameka evAmISAmaTAdazAnAmapi khalakuTAmA bhAramAdhAraM ca vibhasi / vataH kathaM nAma svapne'pyastha sAdhutA saMnnAyI ; * pAme ca / asuramayastimiramayaH stenAkAropi kauNapAphA: 1 deva divApi prabhavati sasivajano yastadAravaryam // 193 // dIrghamavekSaNaM / sarabhasA prItikamaH saMbhramaH pratyAsannamayAsanaM priyakavAIcAre mahAmAdaraH / bAlo'yaM sacitreSu ceSTitavidhiH kAma na ka mAdayazcittehA tu na jAtu mAghamayI manye jamanyAmapi // 19 // koThAne ke upAya-samUhoM se utpanna huaa| isIprakAra 15 vA~ duSTakula usa andhakAra se utpanna huzrA, jisase utpanna hue duSTakula se aisA rAhu prakaTa huA, jo ki sUrya aura candramA Adi kA usaprakAra vinA kAraNa kA zatra hai jisaprakAra sima hAdhiyoM kA svAbhAvika zatru hotA hai aura 16 vA~ duSTaphUla khaNvapara vAyudhaH ( rudra) ke vazIkaraNa ke avasara para honevAle brahmA aura viSNu ke yuddha se utpanna huA, kyoMki usI solahaveM duSTakula se aisA nArada, jisakA manoratha pRthivImaNDala saMbaMdhI viprIti (saMgrAma) hone meM anarAga-yukta hai, usaprakAra utpanna huA thA jisaprakAra kaDabI auSadhi viprIti (dveSa ) sampanna karatI hai evaM 17 vA~ duSTakula usa vana va vidyuta ( vijalI ) ke nirmanthana ( ragar3a) se utpanna huA hai, jisase samudra meM jalacara jIyoM ko pralayakAla ke samAna pralaya ( naSTa ) karane kI zakti rakhanevAlI ghaDyAnala ani paidA huii| usIprakAra eka duSTakula diti ( rAkSasI vizeSa ) se utpanna huA aura jisa ( duSTakula) se aisA tArakAsura utpanna huA, jo ki samasta loka meM brahmA kA varadAna pAne se samIcIna dharma meM tatpara rahanevAle logoM ko dhokhA detA thaa| isa samaya aApa sarIkhe mahAna rAjAoM dvArA kalikAla kA prabhAva vizeSa rUpa se tuccha kara diyA gayA hai, jisake phalasvarUpa sarvotkRSTa zaktizAlI hone ke kAraNa yaha 'pAmarodAra' nAma kA mantrI akelA hI pUryokta aThAraha prakAra ke duSTakuloM kA bhAra aura prAcAra ( duSTa vAya) dhAraNa kara rahA hai, isalie isameM svapnAvasthA meM bhI phira jAmavasthA kA to kahanA hI kyA hai, sAdhutA (ziSTapAlanaAdi paropakAritA) kI saMbhAvanA kisaprakAra kI jAsakatI hai ? api tu nahIM kI jaasktii| kyoMki he rAjan ! zrApakA mantrIloka daityamaya, andhakAramaya, cauramUrti va rAtasamUrti hotA huA bhI jo dina meM dhokhevAjI karane meM samartha hotA hai, yahI Azcarya kI bAta hai| arthAt ukta prakAra kA kara rAtri meM ThagatA hai jaba ki ApakA mantrI dina meM ThagatA hai, yahI Azcaryajanaka hai| // 13 // he rAjam ! dUra se vizAla dRSTi DAlanA, vizeSa dhegapUrNa prema kA anukrama (paripATI), vizeSa Adara karanA aura tatpazcAt samIpa meM Asana denA evaM madhura vArtAlApa karane meM vizeSa Adara karanA, isaprakAra Apake 'khaNDaparazurAyudhaM yasya sa tasya / bhagavataH zaGkarasya khaNDaparazurevAyudharavena prasiddho na tu maNDaparazvadharUpaH kazcanAyupaSizeSo'taeva mu. pratisthapAThAt ('saNDaparazvadhAyudhasya' ) dhakAro nissAritA 'khaNDaparazvAyuSo radaH' iti ka* pratI TippaNyapi prAmANikI vriivrti-smpaadkH| * uka zuddhapAThaH ka. pratitaH sNklitH| mu. pratI tu 'yasadAzcarya , + 'sarabhasa'ka 'cAro ke| khADaparazvAyudho kA ka.1 pAdhyatireka va upmaalNkaar|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bhAnyAsaH hai behokyanikezavAsa bhuSamodante svamevArasastasAma kathavevameva bhavataH pAdapraNAmaH htH| *kAzimpAyauvibhiH pravile dutvAriNo maritraNo naitAmadutAkRtI vibhimaI prahAya I vanAmaye // 19 // cAturya bokne+vAlubne mantriNAm / rAmo'mpa paba ve bhRtyAH samare vidhure ye // 19 // saviparita tatraivaitatpazAmyasi bhUpatI mavati 5 iha nyaayaanyaavprsrknnkrkshH| salyAhavaye mandocoge tavAlyasUsonmukha sipa iva nRpe haptA bhUsyA kavikurvate // 19 // tabhA prakRtivikRtiH kozohakAntiH prajAprakSapAgatiH sajanaviratimitrAprIti kulImAlAsthitiH / asacivarate rAvayetacarva manu jAyate sahanu sa pIyAdevI balAtupyate // 1901) veSa, saMjAtarAjaputasamAgamApI ayodhyAsApapAdapA teva na jAtu spnsrpihitspRhaavshissttte| mantrI meM pAyA jAnevAlA uktaprakAra kA bAhirI kartavya-vidhAna kisa puruSa ke hRdaya meM atyanta prasannatA utpanna nahIM karatA? api tu sabhI meM prasanatA utpanna karatA hai parantu maiM jAnatA hU~ ki Apake mantrI kI udayanveSTA ( abhiprAya) usakI mAtA meM bhI kabhI bhI mArdavamayI-vinayazIla-nahIM hai||4|| mA 'zAna' nAma kA yAvara vAsudeva / vizNu ? me paeNlatA hai- jagadAdhAra ! tIna loka ke vRttAnta meM pApa hI sanmAna ke pAtra ho, ataH Apa merA eka vacana satya kahie, kyoMki maiMne Apake paraNa kamaloM meM pragAma kiyA hai| brahmA ne kauna se nirdayI paramANuoM dvArA ina durAcArI mantriyoM kI sRSTi kI ? jisase isa mastriyoM ko komala prakRvizAlI banAne ke lie maiM sRSTikartA ko Anandita karake una mantriyoM kI pUjA karU~ / / 165 / / mantrIloga vizeSa dhokhA dene meM aura lA~ca khAne meM catura hote haiM parantu yuddha ke avasara para aura kaSTa par3ane para sahAyatA denevAle jagatprasiddha sevaka ( adhikArIparNa) rAjA ke dUsare hI hote haiN| // 166 / / SahI rAjA mantriyoM kA duSTa prAcAra zAnta kara sakatA hai, jo ki ina mastriyoM ke nyAya va anyAya-yukta kAryoM ke vicAra meM kaThora hai| arthAt-nyAya-yukta kartavya-pAlana karanevAle mantriyoM ke lie dhanAdi dekara sanmAnita karatA hai aura anyAyI duSTa mantriyoM ke lie kaThora dara detA hai| isake viparIta dayAlu hRdaya, AlasI aura kSaNika sukhoM meM utkaNThita hue rAjA ke prati madonmatta hue mantrIloga phisaprakAra se usaprakAra vikRta / upadrava karanevAle) nahIM hote ? api tu avazya pikata hote haiM jisaprakAra triyA~ dayAla, AlasI evaM tAtkAlika viSayasukha meM lampaTa hue rAjA ke prati vikata ( ucchala ) hojAtI hU~ / / 167il duSTamantrISAle rAjA ke rAjya meM nizcaya se nimnaprakAra ke amartha avazya hote haiN| 1. amAtya-zrAdi adhikArIvarga va prajA ke loga ucchka la hojAte haiN| 2. khAne kA dhana naSTa hojAtA hai| 3. prajA naSTa hojAtI hai| 4. kuTumba viruddha hojAtA hai| 5. mitra zatrutA karane lagate haiN| 6. kulIna puruSa dUsare deza ko cale jAte haiN| 7. tatpazcAt yaha rAjA zatruoM aura daayaadoN| (putra va bandhujanoM ) dvArA balAtkAra pUrvaka naSTa kara diyA jAtA hai" / / 18 // . he rAjan ! yaha rAjyajJakSmI rAjaputra kA AliGgana karatI huI bhI isaprakAra dUsare rAjA ke sAtha bhAziGgAna karane kI icchA karatI huI sthita rahatI hai jisa prakAra nikaTavartI vRkSa kA Azraya karanevAlI lavA dUsare vRSa kA bhAbhaya karane kI icchA karatI huI sthita rahatI hai| [ 'sAmAnaye' ka0 / + 'uka zulapAThaH ka. pratitaH samavRttaH / mu. prataulamAlace pAThaH / 1. AkSepAlaMkAra paM smurcyaalkaar| 2. prshnottraalNkaar| 3. jAti-alaMkAra / 4. upamAlabAra / dAmAdau pAyAbhado' itipatramAva saMmata TIkA . 445 se samusata--sampAdaka / 5. samuracayAlaMkAra ka dopakAsakAra /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakapampUkAvye kevalaM prabhuzaktipazAstra mahatvameva mAhIpata: satpuruSasaMpavaH kAraNam / pasaH / adhanasyApi mahIzo mahIyaso bhavati bhRtyasaMpattiH / zuSkasyApi hi sarasa: pAkhitale pAvapavibhUtiH // 199 // kAmazocitotsekA samiTha yeSAM na sevakA; / rAjyanIvijayazrIraca kutasteSAM mahIbhujAm // 20 // deva, vipahAvagrahAbhyo hInAmAM dInAnAM ca prajAmAmavadAnaprakSAmAbhyAM rakSaNamaSANaM bAntahiravAntarAyo, koparda sthitAvasthitInAM prakRtIno virAgakAraNaparihAregauphamukhIkaraNa saMkSepeNa mantriNa; krm| taba devenAnavadhAryAbhyadeva kidhi sacivApasa prati guNodhAsvApasamAcaritam / yt:| tannamitrAtiprIpti zakozoSitasdhitiH / pazcAtAni madhemaktaH so'mAtyaH pRthivIpateH // 20 // kAryAthino hi lokasya kimanyAcAracintathA / dugdhArthI kA pumAnnAma gavAcAraM vidhArayet // 302 // he rAjana ! kevala prabhuzakti (koza ba sainikazakti ) kI pezalatA ( saundarya yA vizeSatA ) rUpa mahattva hI rAjA ko satpuruSarUpI lakSmI kI prApti meM kAraNa hai| arthAta-prabhutvazakti kI mahattA se hI rAjA ko prazasta mantrI-zrAdi adhikArI vargarUpa lakSmI prApta hotI hai| kyoMki jisaprakAra nizcaya se jala-zUnya tAlAba ke pulayandhana ke adhobhAga para vRkSoM kI sampatti pAI jAtI hai usIprakAra usa rAjA ke, jo ki nirdhana hotA huA bhI prabhuzakti se mahAna hai, sevakarUpa vibhUti pAI jAtI hai 1128811 jina rAjAoM ke mantrI-Adi sevaka zAstra (rAjanaitika mAna-Adi ) va zasa saMcAlana kI yogyatA se utkRSTa nahIM hai, unako rAjyalakSmI va vijayazrI kisaprakAra prApta hosakatI hai? api tu nahIM prApta hosakatI ||200 / he rAjan ! saMkSepa se mantriyoM kA nimraprakAra kartavya hai. rAjA ke sAtha yuddha na karanevAlI ( ziSTa ) prajA kI rakSA karanA aura phattavya-bhraSTa ( duSTa ) prajA kA anAdara-nigraha karanA evaM dIna ( tiraskRta-garIba / prajA kA yuddha karane kA sAhasa svaNDita karate hue rakSaNa krnaa| arthAt-dIna prajA kI isaprakAra rakSA karanA, jisase yaha bhaviSya meM rAjA ke sAtha bagAvata karane kA dussAhasa na kara sake tathA dhanAdi dekara usakI dekha-rekha rkhnaa| isIpnakAra mantriyoM ke antaraGga saMbaMdhI krodhoM dvArA tathA vAhirI jhUThe vistRta krodhoM dvArA duSTa sthiti ko prApta huI prakRtiyoM ( amAtya Adi adhikArI vargo va nagaravAsI prajA ke logoM ke viruddha -- kupita hone ke kAraNoM ke tyAga dvArA anukUla rkhnaa| arthAta unheM aisA anukUla rakhanA jina upAyoM se ne kabhI viruddha na ho skeN| he rAjan ! Apane ukta mere dvArA kahA huA ( mantrI-kartavya ) na jAna kara samasta mantriyoM meM nikRSTa usa 'pAmarodAra' nAma ke mantrI kI aisI guraNa-varNana kI capalatA mere sAmane prakaTa kI, jisameM usake dUsare hI kucha bAhirI ( dikhAU / guraNa ( vaha vanaspati nahIM chedatA va jala prAsuka karake pI haiAdi guNa) pAe jAte haiN| kyoki he deva ! vahIM yogya puruSa rAjA kA amAtya ( maMtrI ) hosakatA hai, jo rAjA kI senA va mitroM ke sAtha prema prakaTa karatA hai aura rASTra va khajAne ke anusAra pravRtti ( AmadanI ke anukUla kharca karanA Adi ) karatA huA sajA kA bhakta hai || 201 / / jisaprakAra dUdha-prApti kA icchuka kauna puruSa gAya ke AcAra ( kUr3A-kha.nA-zrAdi kha TA prasi) para vicAra karatA hai ? api tu koI nahIM karatA usIprakAra nizcaya se prayojana (saddhi cAhanevAle puruSa ko usakA prayojana siddha karanevAle dUsare puruSa ke prAcAra ( jaghanya AcaraNa) kI cintA karane se kyA lAbha hai? api tu koI lAbha nhii| tathA za somadevamUriH-'kozadaNDabalaM prabhuzarika nItivAkyAmRta se saMkAlata--sampAdaka 1, dRshntaalNkaar| 2. laMkAra / 3. jAti alaMkAra /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AvAsa: bhavatu vA mA vA bhaveti: parAsmani / tathApi cese prItiryatIna kuru niyoginaH // 103 // api deva x mahAdhAvitasya mahAlakSmI rAkSasIvilAsahAmitasya paramAla kareninamAtA hastAzuvisparzarakSaNamiva / yataH / cAveza yoSA parivAra: zatruvanAkAra: mRtamaNDanamiva 267 dhanaM smarasre nare niyatam // 224 // bhAvArtha-nItikAra AcAryazrI ne kahA hai ki 'kauna-sA prayojanArthI manuSya svArthasiddhi ke nimita gAya se 'dUdha cAhanevAle manuSya ke samAna usakI prayojana-siddhi karanevAle dUsare manuSya ke AcAra para vicAra karatA hU~ ? api tu koI nahIM krtaa| arthAt jisaprakAra gAya se dUdha cAhanevAlA usake AcAra ( apavitra vastu kA bhakSaNa karanA cAdi) para dRSTipAta nahIM karatA isIprakAra prayojanArthI bhI 'arthI voSaM na pazyati' - svArthasiddhi kA icchuka dUsare ke doSa nahIM dekhatA isa nIti ke anusAra apanI prayojana-siddhi ke lie dUsare ke dopoM para dRSTipAta na kre| zukra * vidvAna ne bhI prayojanArthI kA ukta kartavya batAte hue ukta dRSTAnta diyA hai| prakaraNa kI bAta yaha hai ki zaGkhanaka nAma kA gumavara yazodhara mahArAja se 'pAmarodAra' nAma ke maMtrI kI kaTu AlocanA karatA huA kahatA hai ki he rAjan nItikAroM kI ukta mAnyatA ke anusAra Apako ukta ayogya va duSTa pAmarodAra maMtrI ke sthAna para aise prazanta puruSa ko maMtrI pada para adhiSThita karanA cAhie, jo ukta kartavya ke nirvAha kI paryApta yogyatA rakhA huA ApakA prayojana ( rAjya kI zrIvRddhi Adi ) siddha kara sake, cAhe bhale hI usameM anya doSa vartamAna ho, una para prayojanArthI Apako usaprakAra dRSTipAta nahIM karanA cAhie jisaprakAra dUdha kA ischuka gAya ke doSoM para dRSTipAta nahIM karatA || 202 || he rAjana! mantrI meM rAjA ke prati utkRSTa bhakti honI cAhie, usameM vratoM kA dhAraNa ho athavA na bhI ho / tathApi yadi Apa hiMsadi vratoM ke pAlana karanevAle ko mantrI pada para ArUr3ha karane ke pakSa meM haiM yA prIti rakhate haiM taba to Apa banavAsI sanmA ko mantrI pada para ArUda kIjie / bhAvArtha - jisaprakAra banavAsI sAdhu loga kevala vratadhAraka hone se mantrI Adi adhikArI nahIM hosakate usIprakAra prakaraNa meM ApakI bhakti se zUnya pAmarohAra' nAma kA ayogya mantrI bhI kevala bAhirI ( dikhAU : ahiMsAdi vratoM kA dhAraka hone se mantrI hone kA pAtra nahIM hai, kyoMki usameM maMtrI ke yogya guNa ( rAjA ke prati bhakti Adi ) nahIM hai 4 / / 203 / / he rAjan ! isa 'pAmarodAra' nAmake mantrI kA, jisakA hRdaya strI- bhoga kI mahAtRSNA se tara hai aura jisakI durAcAra pravRtti mahAlakSmI ( rAjyasaMpatti rUpI rAkSasI ke bhoga se utpanna huI hai. brahmacaryapAlana usaprakAra azakya yA hAsyAspada hai jisaprakAra mastaka taka binA meM DUbe hue puruSa kA apanI donoM bhujAoM ko Upara uThA kara aisA kahanA ki 'mere hAthoM para viza nahIM lagI' arthAt-hAthoM ko visparza se bacAnA azakya yA hAsyAspada hotA hai / kyoMki yaha nizcita hai ki kAmadeva ke bANoM se ghAyala na honevAle ( zrI-saMbhoga ke tyAgIsace brahmacArI) puruSa ke lie strI tRNa-kAminI sarIkhI hai| arthAt-jisaprakAra ghAsa-phUsa se banI huI * uka zuddhapAraH khaM0ga0ca0 pratitaH saMgRhItaH / supratau tu 'mahAghAta' pAThaH parantrArthakaH / 1. tathA ca somadevasUriH goriva dugdhArthI ko nAma kAryArthI parasparaM vicArayatei / / 1 / 2. tathA ca zukaH kAryArthI na vicAraM ca kurute ca priyAnvitaH / dumbArthI ca zodhenarane yasya prabhukSaNAt // 2 // nItivAkyAmRta ( bhA0 TI0) 60421 se saMkalita - sampAdaka 3. ApAlaMkAra | 4. AkSepAlaMkAra / 38
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 yazastikapampUmadhye sadasya vAmaprasiritulita mahAcarbhayate khalvidIparvamavadhArtham / mAsitharasarahaspAsvAdakoSidaspa hi lokasya kAparigrahaH pumaH punaH parimAktivilAsinIsabhAharaNa pandImahaNamiva parvitacarvaNamiva banataH sAdhu prahAdayitumamam / yataH / sattAhavaM puMsA mavi bhavati svAmadeva yogAsu / miti ghIsamammI mAvi wicial sakaravA potA yuvatiauratI tasya vA soharI savitrIti / gujamidaM pArSa: bhArakuvAH rapayA roSante // 206 // bharata pavAyamisthamAistiozvatthena kavinA paramahimnaH pumahilA parijanavanitA vinonitArapa / ravirasabhA rAstAphsyaracAsya gRhakAsthaH // 30 // kRtrima zrI ke sAtha bhoga karane kI icchA nahI hotI usIprakAra so brahmacArI ko strI ke sAtha rativilAsa karane kI icchA nahIM hotii| use kuTumbarga zatru-sA dikhAI detA hai| arthAt-vaha kuTumbI janoM se sneha nahIM karatA vayA use dhana murde ko zRGgArita karane ke samAna hai| arthAt-use dhama meM ruci nahIM hotI / / 204 // ataH he rAjan ! yaha maMtrI jo bAhirI prasiddhi ke kAraNa durAcAra se vyApta brahmacaryantrata kA pAlana karatA hai, usameM Apako nizcaya se yaha abhiprAya samajhanA caahie| nizcaya se kAmadeva saMbaMdhI rAga ke rahasya (gopyatatva) kA AsvAda karane meM pravINa puruSa ke lie vivAha karanA aura vAra-bAra kAmI puruSoM dvArA mardita kI huI vezyA ko apane gRha meM rakhanA ye donoM kArya usaprakAra usake citta ko Anandita karane ke lie acchI taraha samartha nahIM haiM jisaprakAra kArAgAra ( jelakhAne ) meM patana aura parvita-carSaNa ( khAe hue padArtha kA phira se khAnA ) citta ko Anandita karane meM acchI taraha samartha nahIM hotA / arthAt-jisaprakAra jelakhAne meM patana aura carvitacarvaNa ye donoM vastue~ sucArurUpa se citta ko sukhI banAne meM samartha nahIM hai usIprakAra aise mAnava ke lie, jo ki kAmadeva ke gaga kA gopyatatva bhogane meM pravINa hai, vivAha bandhana aura kAmI puruSoM dvArA vAra vAra bhogI huI vezyA kA gRha meM rakhanA citta ko sukhI banAne meM samartha nahIM hotaa| kyoMki yaha mantrI yaha kahatA hai aura jAnatA hai ki he deva ! yadi puruSoM ke lie apanI khiyoM meM rativilAsa saMbaMdhI gopyatatva kA sukha prApta hotA hai to zrInArAyaNa lakSmI ke sAtha ravivilAsa karane meM nirAdara karate hue gopa-kanyAoM meM sampaTa kyoM hue ? 2051 / kyoMki prastuta mantrI apane se choTI umarakhAlI zrI ko patrI, yavatI zrI ko bahina aura vRddha strI ko mAtA mAnatA hai, yaha ucita hI hai. kyoMki use pIna (kar3e) va unata kuca (stana) kalazoMvAlI evaM zithila stanoMvAlI striyA~ rucatI haiM--pyArI lagatI haiN| arthAt kyoMki putrI va vahina-zrAdi kA saMbaMdha sthApita kiye vinA khiyoM se pyAra hI kisaprakAra hosakatA hai? api tu nahIM hosakatA // 206 // isIkAraNa he rAjan ! * 'bhazvastha' nAmake kavi ne Apake isa 'pAmarodAra' nAma ke mantrI kI ha~sI ur3Ate hue nimaprakAra kahA hai dUsaroM kI siyA~ isa 'pAmarodAra' mantrI ko vivAhita striyoM hai aura kuTumpa-siyoM ( bhojaAI va putravadhU-Adi) isakI kadAsiyA~ haiM evaM vidhavAe~ isake rativilAsa-rasa kI pAtra haiM tathA tapasvinI liyoM isakI gRhadAsiyoM / mAt-jisaprakAra gRhavAsiyoM upabhoga ke yogya hotI haiM isIprakAra * 'potA' / 1. upamAlaMkAra / 1. ApAlaMkAra / 3. ekokti alaMkAra * prastuta zAstrakAra pAcArya zramasomadevasUri kA kampita nAma /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ isIya prAdhAsaH 268 yasya ma taruNI mAvAstA svatArAt kulAzAnA paasti| tasya karya manukhakSmIbhavati mustava nRpAmAsyAt // 20 // bhAratabAlakadinApyatra simityakAzitam paravirata: paradAraratA pAlisarinamaH : bAra bAra cikaH prama samAprabhavaH 2017 dorjabhapahalai mahatAM pAruSyahorapa ipayamamugAnAm / kRpati nitAnya mantrI bhuSa tu nAGguSparimANAm // 21 // karituragaradhanaroskaravivArasaMhAritAkhilaprANI / saMvarati rASTramadhye nAdatte pAdukAyugalam // 211 // valapulAlAni taronogchasi kila sanna jIvapIdeti / yama iva skora punavavijatApasAn asate // 21 // vAstha isa jaladhivakSastava vibhave saMsata puSTaH / sa yadi paragnApekSA yAMjIveSa ko'pITha // 213 // vratAlapisakAyAce hukaraM puSkarI bhavet / pImarakhenma divA bhuGkte naktaM bhuktivibhAjyatAm // 215 / / tapasvinI striyA~ bhI isake upabhoga karane ke yogya hai |207 // he rAjan ! jisa 'pAmarodAra' nAma ke mantrI kI jAna mAtA, putrI va bahina evaM kulastrI brahmacarya naSTa hone ke Dara se usake pAsa nahIM jAtI, lasa mantrI ke pAsa he rAjan ! bar3e Azcarya kI bAta hai ki ApakI lakSmI vAra-pAra kisaprakAra se jA rahI hai ? arthAt-baha bhApakI rAjya lakSmI ko kisaprakAra nahIM bhoga rahA hai? kyoMki yaha mantrI hai| arthAt-mantrI rAjya kA svAmI hone ke kAraNa apanI lakSmI kA upabhoga karatA hI hai / 208 / / rAjan ! 'bharatamAla' nAma ke kavi ne bhI bhApa ke mantrI ke viSaya meM kucha nimnaprakAra prakAza DAlA hai he rAjan ! ApakA aisA mantrI hunA hai, jo dUsare ke dhana ko apAna karane meM anurakta, parastrI-lampaTa dUsaroM ko dhokhA denevAlI AjISikApAle vyavahAra se prema karanevAlA tathA nikRSTa teliyoM ke vaMza meM utpanna huA evaM pApa ko utpanna karanevAlA hai // 206 / / he rAjan ! jo mantrI adha parimANa pRthivI ko to nahIM khodatA parantu duSTatA (cugalakhorI) rUpI haloM dvArA gurU-zrAdi mahApuruSoM ke hRdaya aura nirdayatArUpI haloM dvArA sevakoM ke hRdaya vizeSarUpa se vidIrNa karatA hai // 21 // he rAjan ! ApakA aisA mantrI, jisane hAthI, ghor3e, ratha, aura manuSya-samUha ke vihAra dvArA samasta paMcendriya jIvoM ko pralaya ( nAza ) meM prApta kiyA hai, samasta deza ke madhya saMcAra karatA hai (apanI palTana ke sAtha jAtA hai). tathApi yaha lakar3I kI khar3A nahIM pahinatA ?" // 2111! he rAjan ! jo mantrI vRkSoM ke patra, puSpa va phala nahIM tor3atA, kyoMki unake tor3ane meM jIyoM kA ghAta hotA hai aura pazcAt samasta deva, brAmaNa va tapasviyoM ko yamarAja-sarIkhA apane mukha kA mAsa banAtA hai // 212 / / he rAjan ! ApakA vaha mantrI, jo ki dhanAdi aipayoM dvArA usaprakAra nirantara puSTa ( zaktizAlI) huA hai jisaprakAra bar3avAnalaagni samudra kI jalarAzi dhArA puSTa hotI hai| yadi vaha dUsare padArthoM ( zAka-bhakSaNa yA jo-bhakSaNa) dvArA santuSTa hone kI icchA karane lage vo isa saMsAra meM koI prANI jIvita nahIM raha sakatA // 21 // apha mantrI kI kaTu AlocanA karatA huA 'zaGkanaka nAma kA guptacara yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he rAjan ! yadi Saha (maMtrI) bhApa ke kahe anusAra upavAsAdi niyamoM ke pAlana karane se kSINa * 'sutA spasA kulAzanA cAsti' kA / paramlatrArthasAsina ghaTate / ma. prasodha 'mutA svasA vA kulAza nArAsti' pAThaH / vimarzaH-pathami mu. pratisthapAThe'savaNatirghaTate parantu samopavAcinaH 'bhArA' zabdasya tricitkozeSnupalabhpamAnatvAde 'bhArAd pUrasamIpayoH' iti kozAnAmANyAvayaM pATho'smAbhiH saMzodhitaH privrtitshv--smpaadk| 1. rUpakAlabAra / 2. mAzepAlabAra / 3. Ati-alAhAra / 4. rUpakAlabAra / 5. payogi-alAhAra / 6. upamAlaMkAra / 5. upamAlaMkAra /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 yazastilakacampUkAvye pAsyAdizya prakaTa rahasi va sarvakaSocisasthitipu / jAreviya mAtRjAne mAyAdiSu pAtakahitayam / / 215 // svaparamapi yarUpaM bAharI hitamasya sundarAkAram / svAkartadhyakapAda paTustidapi vizeyam / / 216 // ata eva deva, devasyaiva purastAt puruhUtenaivAthamupazlozitaH -- mAnavati mAnadalano guNavati guNagopanaH strataH parata: / kulazIjazauryazAlipu vizeSato nRSu ca kInAzaH // 21 // cATupaTukAmadhenunIcaracarakalpapAdapaH sAkSAt / aNahitacintAmaNiradhamanidhistava nRpAmAtyaH // 218 // zarIra-yukta ( dubalA-patalA ) hai to usakA pratyakSa pratIta sthUla ( moTA-tAjA ) honA asaMbhava hai| kyoMki jisa prakAra devadatta sthUla ( moTA-tAjA ) hotA huA bhI yadi dina meM bhojana nahIM karatA to use rAtribhojI samajha lenA cAhie nasIprakAra yadi 'pAmarodAra' nAma kA mantrI Apake kahe anusAra vrata-pAlana se dIpAzarIra hai to yaha moTA-tAjA kiMsaprakAra hosakatA hai ? api tu nahIM hosakatA / / 214|| he rAjan ! jisaprakAra mAtA ke sAtha vyabhicAra karanevAle ( nIca) puruSa Do pApoM ke bhAgI hote haiN| 1. mAtR gamana aura 2. parastrI-sevana / usIprakAra pratyakSAtIta bAta kA apalApa karake ekAnta meM janatA ke sAtha yamarAja kA samAna ucita ( kaThora ) vartAva karanevAle mAyAcArI puruSa bhI do pApA ke bhAgI hote haiN| 1. himA-pAtaka ora 2. mAyA baar-paatk| bhAvArtha-prakaraNa meM ukta guptacara yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he rAjana ! jisaprakAra mAtA ke sAtha vyabhicAra karanevAle nIca puruSa ukta donoM pApoM ke bhAno hAne haiM usI prakAra ApakA vaha 'pAmarodAra' nAma kA mantrI bhI, jA ki pratyakSapratIta bAna kA apalApa karake ekAnta meM janatA ke sAtha yamarAja ke samAna nRzaMsanA-pUrNa ( kaThora ) vanAMva karatA huA dAkhavAjI kara rahA hai, donoM pApa ( nRzaMsatA-hisApAtaka aura mAyAcAra pAtaka ) kA bhAgI 6 / / 215 / / ha ya jana ! isa pAmarAdAra nAma ke mantrI kA dUsarA bhI aneka prakAra kA lokaraJjaka bAharI vyavahAra (mAyA cAra-yukta vatAva! ha, use bhI vidvAnoM ko usake durAcAroM ko AcchAdana karane ke lie kivAr3a-sahA samajhanA cAhie / / 216 / / isalie he rAjan ! 'indra' nAma ke mahAkavi ne nizcaya se Apake samakSa isa mantrI kI niprakAra zlokoM dvArA ha~sI ur3Ate hue prazaMsA ( kaTu AlocanA , kI hai he rAjan ! yaha zrApa kA mantrI abhimAniyoM kA mAnamardana karanevAlA, svayaM va dUsaroM ke dvArA gaNavAnoM ke guNa AcchAdata karanevAlA evaM kulAna, sadAcArI aura zUravIra puruSoM meM vizeSa rUpa se yamarAja hai| athAn-vanaka sAtha yamarAja ke samAna nirdayatApUrNa kaThora vyavahAra karatA hai || 217 / / hai rAjana : ApakA yaha mantrI nicaya se prathayA pratyakSarUpa se midhyAstuti karanevAloM ke lie kAmadhenu hai / arthAna--kAmadhenu ke samAna unako cAhI huI vastu denevAlA hai aura nikRSTa AcAravAloM ke lie kalpavRkSa hai| athA-kalpavRkSa ke samAna unake manoratha pUrNa karanA hai evaM nindha AcArayAle logoM ke lie cintAmAraNa hai| athAt-cantAmANa ratna kI taraha unheM citavana kI huI vastu detA hai tathA pApiyoM ke lie akSayanidhi hai| athot-unhaM akSayAnAdha ka samAna pracura dhana detA hai // 218 // 1. anumaanaalNkaar| 2, upamAlaMkAra / 3 rUpakA kAra / 4. rUpakAlaMkAra / jaladhAra dhAmArga zrImatsomadeva rikA kalpita nAma--sampAdaka 5. ruupkaarNvaar|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ sutIya AzvAsaH 301 kSArovadhiriva sudhiyAM caNyAsajalAzayopamA kRttinAm / marumAlakUpakApaH satAM ca sava deva sAMprata sacivaH // 21 // narottama ramA rAmAH saMmAme ca prayAgamaH ! pAmarodAranAmArya pAvattAvatkutastava // 220 // naTA viTA kirAyAzca paTTayAcATatoskaTAH / sacice sata ceSTantA kaTake prakaryazrayaH // 221 // pauSa nRpatiputrI mantrI pauSa yanna kavireSaH / yatraSo'pi ca vidvAMstatra kathaM sukRtinAM vAsaH // 22 // paNDisavaitanikena - dhrmrubhuumketurvidvjjnhNsniirvaaraavH| svAmizrInalinIndumitroparAhureSa tava mantrI // 223 // tamaso manuSyarUpaM pApasya narAkRtiH kalenu svam / puMstvamiva pAtakasya dha bhavane'bhUttA nRpAmAtyaH // 924 // rAjan ! ApakA mantrI isasamaya vidvAnoM ke lie usaprakAra hAnikAraka hai jisaprakAra lavaNa-samudra kA khArA pAnI vidvAnoM ke lie hAni pahu~cAtA hai aura jisaprakAra cANDAloM ke tAlAba kA pAnI puNyavAn puruSoM dvArA agrAhya (pIne ke prayogya) hotA hai usIprakAra ApakA mantrI bhI puNyavAna puruSoM dvArA agrAma-samIpa meM jAne ke ayogya hai evaM sajana puruSoM ke lie marubhUmi para sthita hue cANDAlI ke kUpa (e~) ke sadRza hai| arthAt---jisaprakAra sajjanapuruSa pyAsa kA kaSTa uThAte hue bhI marubhUmi para vartamAna cANDAla kue kA pAnI nahIM pIte usIprakAra sajjanaloga bhI daridratA kA kaSTa bhogate hue bhI jisa mantrI ke pAsa dhana-prApti kI icchA se nahIM jAte' / / 219 / / he mAnavoM meM zreSTha rAjan ! jaba taka yaha 'pAmarodAra' nAmakA mantrI bApake rAjya meM sthita hai. taba taka Apake lie dhanAdi lakSmI, triyA~ va yuddhabhUmi meM vijayazrI kI prApti kisaprakAra hosakatI hai ? apitu nahIM hosakatI / / 220 / / he deva ! Apake ukta mantrI ke rahane para senA-zivira meM nartaka, piTa, kirATa (dina dahAr3e corI karanevAle sAka) aura bahuta nindya vacana bolakara vakavAda karane se utkaTa prakaTa rUpa se dhanADhya hote hue pravRtta hoya // 221 / / he rAjana ! Apake jisa rAjya meM ukta 'pAmarodAra' nAma kA rAjaputra, mantrI, kavi aura vidvAna maujUda hai, usameM vijanoM kA nivAsa kisaprakAra hosakatA hai ? api tu nahIM hosakatA / / 222 / / he rAjan ! 'paNDitavaitaNDipha nAma ke mahAkavi ne nimnaprakAra rahokoM dvArA Apake mantrI kI kadra mAlocanA kI hai-he rAjan ! ApakA yaha pAmarovAra' nAmakA mantrI dharmarUpa vRkSa ko bhasma karane ke lie agni hai| arthAt-jisaprakAra agni se vRkSa bhasma hote haiM usIprakAra isake dvArA bhI dharmarUpa pRSa bhasma hotA hai aura vidvajjanarUpI rAjaha~soM ke lie megha garjanA hai| arthAta-jisa prakAra rAjahaMsa bA~daloM kI garjanA zravaNa kara mAnasarovara ko prasthAna kara jAte haiM usIprakAra Apake pAmarodAra mantrIke duSTa partAva se bhI vidvAna loga dUsarI jagaha cale jAte haiM evaM bhApakI lakSmIrUpI kamalinI ko mukulita yA mlAna karane ke lie candra hai| arthAt-jisaprakAra candramA ke sadaya se kamalinI mukulita yA mlAna hojAtI hai usIprakAra Apake 'pAmarovAra' maMtrI ke duSTa vartAva se ApakI rAjyalakSmI mlAna (kSINa) ho rahI hai tathA mitrarUpI sUrya ke lie rASTra hai| arthAt-jisaprakAra rAha sartha kA prakAza AcchAdita karatA huA use klezita karatA hai usIprakAra ApakA ukta maMtrI bhI mitroM kI vRddhi rokatA huyA unheM krozita karatA hai / / 223 / / he rAjan ! Apake rAjamahala meM aisA pAmarovAra' nAma kA mantrI huA hai, jo ki manuSya kI AkRti kA dhAraka anverA yA azAna hI hai aura mAnava-zrAkAra kA dhAraka pApa hI hai evaM usakI (manuSya kI) bhUti kA dhAraka kalikAla hI hai tathA usakI AkRti ko dhAraNa karanevAlA 1. upamAlaMkAra / 2. AkSepAlaMkAra / 3. samuccayAlaMkAra / 4. AkSepAlaMkAra / prastuta zAmakAra mahAkavi kA kasthita nAma-sampAdaka / 5. rUpakAlaMkAra 1
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 yazastilakacampUkAye he vatsa darja kimamya mAye kaH sAMprataM nAkucito nivAsaH / vadAmi mAtaH so'sti nUnaM yaH pAmarovAra girAkarAH 12 sarasvatI/tuGagenApyatra mRtamAraNamAcaritam -- strayaM kartA svayaM isa svayaM vaktA svayaM kaviH / svayaM naTaH svayaM bhaNDo mantrI vizvAtistava // 226 // Astika hAstikasiMho nAstikasauvastikastamaH stUpaH / daiSTika sRSTikRtAnto naradaityastava nRpAmAtyaH // 227 // devavavAhAlA devadrohAcca devanirmAtA / ahaha saraH khalu prati dharmaparaH pAmarodAraH // 228 // brahmahatyA va RSihatyA Adi pAtaka hI hai ||224|| he khalatva putra ! aura he mAtA mAyA ! ( paravaJcanArUpa mAyA ! ) isa samaya hama donoM kA ( mAyArUpa mAtA aura usase utpanna hue duSTa vartAvarUpa putra kA ) yogya nivAsa sthAna kauna hai ? he mADhA ! suna maiM kahatA hU~ - vaha 'pAmarodAra' nAma kA duSTa cihnavAlA mantrI hama donoM kA nivAsa sthAna hai ||22|| punaH 'zaGkhanaka' nAmakA guptacara yazodhara mahArAja se kahatA hai--ki he rAjan ! 'sarasvatI luGaga* ' nAma ke mahAkaSi ne bhI Apake isa mantrI ke viSaya meM mRtamAraNa ( mare hue ko mAranA ) kiyA hai| arthAt -- usakI nimnaprakAra vizeSa kaTu AlocanA kI hai he rAjan ! ApakA mantrI svayaM hI nindya karma karanevAlA, svayaM dharma-karma naSTa karanevAlA, svayaM bakanevAlA, svayaM kavitA karanevAlA aura svayaM naTa evaM svayaM bhA~Dha ( ha~sodA ) hone ke kAraNa vizvAkRti ( birUpaka davAna - kukkura sarIkhA ) hai ||226|| he rAjan ! ApakA mantrI Astika ( puNya, pApa va paraloka kI sattA - maujUdagI mAnanevAle dhArmika puruSa ) rUpI isti-samUha ko vidhvaMsa karane ke lie siMha hai / arthAt-jisaprakAra siMha hAthiyoM ke samUha ko naSTa kara detA hai usIprakAra ApakA mantrI bhI dharmAtmA puruSa rUpI hAthiyoM ke samUha ko naSTa karatA hai aura nAstikoM (puNya, pApa va paraloka na mAnanevAle adhArmika puruSoM) kA purohita (AzIrvAda denevAlA ) hai / arthAt--nAstikoM kA guru hai evaM ajJAna kA uccaya ( Dhera ) haiM / arthAt- vizeSa mUrkha hai aura divya jJAniyoM kI sRSTi naSTa karane ke lie yamarAja hai / arthAt -- jisaprakAra yamarAja brahmA kI sRSTi naSTa karatA hai usIprakAra ApakA mantrI bhI divyazAniyoM ( alaukika jJAnadhAraka RSiyoM ) kI sRSTi naSTa karatA hai tathA manuSyarUpa se utpanna huA asura hai| rthAt pUrva ke asura ne hI manuSya janma dhAraNa kiyA hai| abhiprAya yaha hai ki jisaprakAra asura ( pizAca vizeSa ) dvArA mAnava pIDita kiye jAte haiM usIprakAra Apake mantrI dvArA bhI prajA pIDita kI jAtI hai* // 227|| he rAjan ! ApakA yaha 'pAmarodAra' nAmakA mantrI deSa-pUjanArtha diye hue dhana ko naTa-viToM ke lie de detA hai aisA vAdA hai| devatA kI bar3I mUrti ko galaSA karake choTI mUrti banAtA hai, aisA deva nirmAtA hai evaM satyavAdI hai / arthAt-na se pratIta honevAlA artha yaha hai ki yamarAja ke samAna nidhI hU~ / he rAjana! aisA hone para bhI Azcarya yA kheda hai ki kyA yaha isa samaya dharmAtmA hai ? apitu nahIM hai * // 228 // | 'svayaM bhaNDaH svayaM mantrI svayaM A vizvAkRtistatha ka0 / A 'vizvA / virUpakaH vA * 'kharaM' ka0 / 1. rUpakAlaMkAra / 2. praznottarAlaMkAra | * prastuta zAstrakAra mahAkavi kA kalpita nAma -sampAdaka 3. kAkuvakrokti / 4. rUpakAlaGkAra / 5. kAkuvakokti alaGkAra 1 * 'tuhinApyatra' gha0 / vizvA tadAkAraH' TippaNI ga
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ sutIya bhASAsaH 203 deba, sahApApaM hi rAjya rAmapati muhamahuhumun pramuttIrapi pisI, sarosA parikAmati / tapa kalpa kAryasibirasti iti vikSAlA kiN| masahAyaH samartho'pi bAtu hitasikhaye / bAhitibihIno hi pulasvApi na eka 229 // tato'sau yadi devasya paramArthato na kupati, satpuruSapariSadiva manasi manAgapi vAnmaspati, tasvimiti manISApauruSAbhyAmazeSaziauNDIrazivAmaNIyamAnamatisamIkSa puNDarIkAkSam, sindhurapradhAno hi vina pisAmIzAnAmiti he rAjan ! nizcaya se jisa rAjya meM sahAyatA karatA mAnI aAdi adhikAriyoM kI adhikatA hotI hai, vaha bAra bAra aneka dvAroM se AI huI vipattiyA~ naSTa karayA hai, kyoMki nizcaya se jisaprakAra stha-Adi kA eka pahiyA dUsare pahie ke sahAyatA ke binA nahIM ghUma sakatA usIprakAra akelA rAjA bhI mantrI-Adi sahAyakoM ke vinA rAjakIya kArya sandhi va vigraha-Adi ) meM saphalatA prApta nahIM kara sakatA 'vizAlAkSa' nAmake kavine kahA hai ki 'akelA puruSa kArya-siddhi nahIM kara sakatA' | he rAjan / ukta viSaya para kucha nimaprakAra kahatA hU~-nizcaya se jisaprakAra agni vAyu ke binA parAla ko bhI jalAne meM samartha nahIM hotI jasImakAra samartha puruSa bhI sahAyakoM ke binA kadApi kArya-siddhi nahIM kara sktaa| bhAvArtha-nItikAra prastuta AcAryazrI' ne bhI ukta viSaya para kahA hai ki 'jisaprakAra stha-yAdi kA eka pahiyA dUsare pahie kI sahAyatA ke binA nahIM ghUma sakatA isIprakAra akela rAjA mI mantrI bhAdi sahAyakoM ke binA rAjakIya kAryoM ( sandhi va yigrahAdi) meM saphalatA prApta nahIM kara sktaa| udAharaNArtha-jisaprakAra ani indhana-yukta hone para bhI havA ke vinA pracalita nahIM ho sakatI usIprakAra ajiva ma suyogya rAjAbhI mantrI-Adi adhikAriyoM kI sahAyatA ke vinA rAjyazAsana karane meM samartha nahIM ho sktaa| yakhabhadeva" nItikAra ne bhI ukta bAta kahI hai| prakaraNa meM "zanaka' nAmake guptacara ne yazodharamahArAja se suyogya maMtrI-Adi adhikAriyoM kI rAjya saMcAlana meM vizeSa apekSA nirUpaNa karate hue akele pAmarodAra nAma ke maMtrI dvArA, jo ki ayogya va duSTa hai, rAjya saMcAlana nahIM ho sakatA, yaha kahA hai // 229 / / isalie he rAjan ! yadi yaha ApakA 'pAmarodAra' nAmakA mantrI nizcaya se Apake apara kupita nahIM hai aura yadi Apase cipsa meM usaprakAra jarA sI bhI IrSyA nahIM karatA jisaprakAra sajana puruSoM kA samUha Apase jarA sI bhI IrSyA nahIM karatA to vaha, gRha meM praviSTa hue jaMgalI kabUtara ke samAna arthAna-- jisaprakAra jisa gRhameM jaMgalI kabUtara ghusa jAtA hai vaha, ursa ( manuSyoM se zUnya-unAda) hojAtA hai, kyoM ? nimnaprakAra ke rAjyAdhikAriyoM ko sahana na karatA huA ( unase ISyA karatA huA ) aise 'puNDarIkAkSa' mantrI ko nikAla kara advitIya prabhutva meM sthita ho rahA hai ? jisakI buddhi aura zuravIratA buddhi (rAjanaitika jJAna ) aura zUratA dvArA samasta vidvAnoM ya zauNDIroM ( tyAga va parAkrama se prasiddha) ke madhya zirorala ke samAna mAcaraNa karatI hai| arthAn-sarvazreSTha hai.he rAjan ! 'vijigISu rAjA jo zatroM para vijayazrI prApta karate haiM, usameM hAthI hI pradhAna haiN| ardhAt-hAthiyoM dvArA hI zatru jIte __ jAte haiM yadi yaha nizcita siddhAnta hai, to vaha aise 'vandhujIva' nAmake gaja (hAthI ) zAsavettA ko 1. tathA ca somadevasUri:-kalpa kAryasiddhirita ||16| na hyA parizramati // 2 // kimamAtaH sendhano'pi vahirvalati // 1 // 2. tathA ca balabhadevaH-kiM karoti samayo'pi rAjA mntritraarjettH| prado'pi yathA pahiH samaragavinA kRtaH // 1 // nItidAyAbhUta ( bhA. TI. pa. 165 se saMka leDa-sampAdaka 3. sTAndAlaMkA
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 yazastikacamcanye tasvimiti samassalAmatiyagRhamanaHprabhAvaM bApujIvam ; mahAkavisaMmahAnmahIpatInAmAbandAkopakAzaM paza iti / naskimiti sa bhavatkotilatAlAlanAlApAmRta sevakasAraM hAram , 'yAsu sanso na tiSThanti tA vana vibhusayaH' isi, tasvimiti svabhAvAva devasya prasepA'parAnapi viduSaH + puruSAnamiSanagArAntarApatitaH kapota isa nisyi svapamekai vaya vrtte| tathA iti vidhinasya nivasatAM ca satAmaraMdavAkprasAsvacisArahIra iva na hAti sukhenAsitam / abhyA palI na haritArapAramArA dRSTarupaiti viSaya viSamAvaruddhaH / yUthacyutopi barakarakazAntAgyaNaH prayatpavaza eva marusthalAni / / 23 / / deza se nikAlakara kyoM svayaM hI advitIya prabhutva meM sthita ho rahA hai ? jisane apane citta ke mAhAtmya meM samasta gaja-zAstra grahaNa kara lie hai-jAna lie haiN| arthAt-jo samasta gajazAstroM kA pUrNa vettA hai| he deva ! mahAkaviyoM ke saMgraha (svIkAra) se rAjAoM kA yAvacandradivAkarau' arthAta-jaba taka sUrya va candra vidyamAna hai taba taka ( cirakAla taka ! bhUmaNDala para yaza sthita rahatA hai yadi yaha nizcita hai to mApakA mantrI aise 'hAra' nAmake mahAkavi ko deza se nikAlakara kyoM advitIya prabhutva meM adhiSTita ho rahA hai ? jo ki ApakI kIrtirUpI latA ke komala kAvyarUpa amRta ke sevana se vizeSa zaktizAlI hai| isIprakAra he rAjana | 'jina dhanAdi sampattiyoM dvArA vidvAn loga sammAnita nahIM kiye jAte, ve (dhanAdi sampattiyA~) nirarthaka hI hai, yadi yaha bAta nizcita hai to ApakA mantrI svabhAva se hI Apake Upara prasanna rahanevAle ( Apake sevaka ) dUsare vidvAnoM ko deza se nikAlakara kyoM asAdhAraNa aizvarya meM sthita ho rahA hai? bhAvArtha-'zataka' nAmake guptacara ne yazodhara mahArAja se kahA ki he rAjan ! Apake 'pAmasedAra' nAmake mantrI ne Upara kahe hue adhikAriyoM ko deza se nikAla diyA haiM aura vaha advitIya aizvarya bhoga rahA hai, isase yaha bAta spaSTa pramANita hotI hai ki vaha Apake Upara kupita ho rahA hai aura Apase IyA kara rahA hai| rAjan ! usIprakAra se nimna prakAra vicAra kara aisA yaha mantrI, jisakI vacana-pravRtti prApake dezavAsI sajanoM ko usaprakAra marmavyadhaka hai jisaprakAra vaMzazalAkA ( bA~sa kI salAI - phA~sa) nakha Adi sthAnoM meM ghusI huI marbhavyadhaka : hRdaya ko pIr3Ajanaka hotI hai aura vaha una vidvAn sajanoM ko usaprakAra sukhapUrvaka Thaharane nahIM detA jisaprakAra vaMzazalAkA nakhAdi sthAnoM meM ghusI huI sukhapUrvaka nahIM rahane detii| he rAjan ! nIce-U~ce ( Ubar3a-khAbar3a) mArga dvArA rokA gayA aura apane jhuNDa se vichur3A huA bhI hiraNa jaba dUdha ke aGkaroM para saMcAra karane se manohara ( sukhada ) dUsarI sthalI (bhUmi) dRSTigocara nahIM karatA nava parAdhIna hokara ke hI aise marusthaloM ( mAravAda deza ke bAlukA maya sthAnoM ) kA Azraya karatA hai, jinake paryantabhAga athavA svabhAva kaThina bAlukA (retoM) se kaThora hai| bhAvArtha-prakaraNa meM 'zaGkanake nAma kA guptacara ukta mantrI kI kaTu AlocanA karatA huA yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he rAjana ! jaba hiraNa apane jhuNDa se bichur3A huA Uvava-khAbar3a bhUmi ke kAraNa rukakara dUra ke aMkuroM se vyApta sukha denevAlI pRthvI para jAne se asamartha ho jAtA hai taba parAdhIna hokara hI kaThina retavAle marusthaloM kA Azraya karatA hai usIprakAra he rAjan ! ukta 'pAmarodAra mantrI dvArA satAye gae aura ApakA Azraya na pAkara vidvAnoM se pichur3e hue ukta sajana vidvAn puruSa parAdhIna hone se hI dUsare dezoM ko prasthAna kara rahe haiN| // 23 // x 'puruSAnamipamagArAntarapatitaH ka. 'puruSAnamarpazcagArAntarApatitaH ghaH / 1. samAsokti alNkaar|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ putIya AvAsaH 301 / ekAmAsye mahIpAle mAhe lakSmIviz2ambhate / latAyAstatra kA vRtiH zAsakA patra zAmiti // // deva, lAmIlatAvalayitagalagala iva bhavati prAvaNa sA'pi jnH| yato ya evAtmano marja gaDe pAhilyA lammitumicchati tasyaiva mumbmblokte| kiMca! ki nAsti palaM sahi yena timiH sAiro gAlAhAre / prAyeNa hi pehabhRtAM tatrAsaktiyato mRtyuH // 232 // deva, devo'sya nikSitatA mAstikatA va tApi na saMtati / yato bAnamadhye durAramA muSA bhRtyabhASena pAkopakAviparicArakatayA cirakAla apacapaca kzayatAzAtiprakArAlati durapavAde punartuHprasirimayAta niyamoDakoSa evaM niti nivirapramoDa svayamevAvadhIt / viziSa prAyazcatamaciratApAmidamayopat ravirazmiramapAvakamArapIbAyayo'spaH spRSTAH / na hi duSTAstadaI prakRtizudhi lamadhye'pi // 23 // he rAjan ! jisa prakAra eka zAstrApAle pRkSa para par3hI huI lalA vizeSarUpa se vRddhiMgata nahIM ho sakatI usIprakAra kevala eka mantrI ghAle rAjA kI lakSmI bhI vizeSarUpa se vRddhiMgata nahIM ho sakatI' ||231 / / he rAjan ! prAyaH karake sabhI puruSa usaprakAra lakSmI (dhanAdi-sampatti ) dvArA ba~dhe hue kaNThavAle hote hai jisaprakAra bakarA prAyaH latA dvArA baMdhe hue kaNThaSAlA hotA hai| arthAna-prAyaH saMsAra meM sabhI loga usaprakAra dhanAdi sampatti ke icchuka hote haiM jisamakAra bakarA belapalI khAne kA icchuka hotA hai| isalie bakare-sarIkhe prAyaH sabhI dhanArthI loga usa manuSya kA mukha dekhate hai, jo ki isake kaNTha para paira sthApita karake use lambA karane kI icchA karatA hai| arthAt-mAranA cAhanA hai| bhAvArtha-jisa prakAra bakarA taNa va latA-Adi dekhakara sUnAkAra (khaTIka yA kasAI) ke mukha kI ora dekhatA hai usIprakAra lakSmI kA icchuka puruSa bhI usakA Adara karatA hai, jisase isakA maraNa hotA hai ! vizeSatA yaha hai rAjan ! kyA pAnI meM mA~sa nahIM hai? arthAt-kyA pAnI meM bar3I machalI ke khAne ke lie choTI machaliyoM nahIM hai? jisase ki machalI baka (Te) phaude para lage hue mA~sa ke maraNa meM tatpara hotI hai| nIti yaha hai ki nizcaya se saMsAra ke prANiyoM kI usa padArtha meM Asakti hotI hai, jisa padArtha se unakA garaNa hotA hai| bhAvArtha prakaraNa meM he rAjan ! vaha pAmarodAra nAma kA mantrI lobha-parA apanA maraNa karanevAle anyAya ke dhana kA saMcaya karane meM usaprakAra tatpara horahA hai jisa prakAra mArI jAnevAlI machalI kA~Te para sthita hue mA~sa ke bhakSaNa karane meM tatpara hotI hai // 23 // svAmina ! Apa isa mantrI ko nirdayatA va nAstikatA jAnate hue bhI nahIM jaante| kyoki isa pApI mantrI ne pA~coM pANDAloM se nirarthaka (binA tanakhvAha diye ) naukarI karAI va unase rasoIyA aura DImara kI sevA (vegAra) karAkara unheM cirakAla taka zrRMgAra karate hue klezita kiyA, jisake phalasvarUpa ina pA~coM cANDAloM ke jAtivAloM ke pUtkAra (kSubdha) hojAne se japa prastuta mantrI kI nindA pAroM bhora se hone lagI taba bAda meM isane apanI nindA hone ke Dara se rAtri meM gAda nidrA meM soe hue una pA~ghoM cANDAloM ko apane gRha ke agrabhAga meM hI vayaM mAra ddaalaa| tadanantara jaba dhArmika puruSoM ne isako prAyazcitta ( pApazuddhi) karane ke lie prerita kiyA, arthAna-tU isa mahAna pAtaka kA prAyazcitta mAraNa kara' isaprakAra Agraha kiyA taSa isane unase nimnaprakAra kahA jisaprakAra sUrya-kiraNeM, ratna, api, gAya aura vAyu ye padArtha cANDAloM dvArA chue jAne para bhI dUSita nahIM hote usIprakAra svabhAva se vizuddha meM ( pAmarodAra nAma kA maMtrI ) bhI cANDAloM ke madhya meM 1. eTAntAlaMkAra / 2. shaantaalNkaar|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 yazastilakacampUphAlye AtmA svabhASazuddhaH kAya: punarazucirapa dha nisargAt / prAyazcita vidhAnaM kasyati vicisyatA agati / / 234 // varNAzramajAsilasthitirepA va saMvRtenAmyA / paramArthataca mRpate ko vipraH kazca cAkAlaH // 23 // nAstikatA cAsya kimivocyate / yaH khalu vikIya devaM vidadhAti yAtrA tagAsanAdeva para devAn / pramukhya loka ThakavRtibhAvadAti dAma dvijapuMgavebhyaH // 236 // maprahAramahaH sAkSAdeva bhogabhujaMgamaH / ziSTaviSTa pasaMhAraprasayAnalamAnasaH // 237 / / kRtAnna iSa ceSTeta yo deveSu niraGkuzaH / kApekSA bhakSaNe tasya tApaseSu dvijeSu ca / / 238 / / deva, yAvaddhavAnna jAto'na tAvadanye kuloratAH / jAtaM tvayi mahIpAla nRpAH sapi niSakulAH // 239 // iti deva, devamupazlokayatA kakAramatatvamAsmano na ghositam / yato deSa, devotpAdAgatAM vaMzavizuddhatA sthita huA dUSita nahIM hU~ // 233 / / yaha AtmA ( jIyatattva ) svabhAva se hI zuddha ( karmamala kalA se rahita ) hai aura yaha pratyakSa dikhAI denevAlA zarIra svabhAva se apavitra hai, isalie saMsAra meM prAyazcitta (pApa zuddhi) kA vidhAna kisake lie hai ? api tu kisI ke liye nahIM, yaha bAta Apako socanI cAhie // 234|| he rAjan . varga mAjhA gi, gadra ne ka rNa), pAzrama ( brahmacArI, gRhastha, vAnaprastha gha thati ye cAra Azrama ), jAti ( mAtRpakSa) aura kula ( pitRpakSa) inakI maryAdA vyavahAra-dRSTi se mAnI gaI hai na ki nizcayadRSTi se, isalie nizcayadRSTi se kauna brAhmaNa hai? aura kauna cANDAla hai ? api tu koI nahIM ||23shaa he rAjan ! Apake isa mantrI kI nAstikatA ke bAre meM kyA kahA jAe ? jo mantrI deva-mUrti baiMcakara yAtrA karatA hai aura bar3I deva pratimA ko galavAkara dUsarI choTI deSa-mRtiyA~ banAtA hai evaM ugavRttiyoM (auSadha Adi ke prayogoM)-dvArA manuSyoM kA galA ghoMTakara unase dhana prahaNa karake zreSTa brAhmaNoM ke lie dAna de detA hai / / 236 / / he svAmin ! ApakA yaha maMtrI pratyakSarUpa se agrahAragraha hai| arthAna-vipra-Adi ke lie diye hue grAsa ko grahaNa karane ke hetu pizAca-sarIsthA hai aura devapUjA ke lie Apake dvArA diye hue grAma, kSetra va kUpa-Adi bhogoM meM lampaTa hai athavA makSaka hai evaM jisakA mana ziSTa puruSoM kA saMsAra naSTa karane ke lie pralayakAla kI api-sarIkhA hai // 237 // he rAjan ! jo ApakA mantrI devabhUtiyoM meM vemaryAda pravRtti karatA huA ( galavAtA hunA) yamarAja ke samAna ceSTA karatA hai ( unheM baiMcakara vAjAtA hai) isalie usako sAdhujanoM va brAhmaNoM ke bhakSaNa karane meM ( rAjadatta kSetra-Adi bhogAbhakSaNa karane meM kisakI apekSA hogI? api tu kisI kI nahIM |||23||raajn ! jo mantrI ApakI isaprakAra stuti karatA hai- 'he rAjan ! jaba taka Apa isa. kula meM utpanna nahIM hue taba taka dUsare yazovandhura va yazorgha-zrAvi Apake pUrvaja rAjA loga kulIna hue aura Apake utpanna hone para Apake yaMza meM utpanna hue samasta rAjA loga kula-hIna hogam // 23 / / he syAmina ! ukta zloka dvArA ApakI stuti karanevAle Apake mantrI ne phisaprakAra se apanI ekAntatA ( 'maiM hI rAjya kA sarvasya hU~ isaprakAra advitIya prabhutva ) prakAzita nahIM kI ? apitu avazya kii| isIprakAra he rAjana! isa mantrI ne jana Apake janma se utpanna honevAlI kulavizuddhi kA nirUpaNa kiyA taSa isase yaha samajhanA cAhie ki isane Apake vaMza kI azuddhi 1. smuccyaalkaar| 2. jAti va AkSepAlabAra / 3. AkSepAlaMkAra / ___ * "viprAdInA dataM prAsaH tasya' praha: pizAca TippaNI ga / 4. pAravRtti-alaMkAra / 5. rupakAlaMkAra / 6. upamA va AkSepAlAra /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH badatAnena sAdhu devAnvayasyAtrizuddhatA prakAzitA / ma balu putrAspiyoH kulInatA, kiMtu pitRbhyAM putrasya / sadevaM deva, devasyAyameva nitarAM pksspaatii| deva, devaspAyameva rAja pAlakSmIvalIvardhanaH / deva, ghevasvAyameSa mazarUparamparAsaMpAvanaH / deva, devasyAyameva pratApapradIpanandanaH / deva, devasyAyameva samarera jaadhibhUtikAraNam / deva, devasyAyameva zandhaveSu hArAvaruddhakaNThatAhetuH / deva, devasthAyameva mitreSu zrIphalopalAlanAstanam / deva, devasyAyamedhAzriteSu cintAmaNimidAnam / ata evaM vRttipazvavivaza viduSaH kohalasyArthahAnimAmaglAnirgaNapatikaveH zaMkarasyAzu bhASAH / dharmadhvaMsa: kukRtinaH phekaTezca pravAsa: pApAvaramAditi samabhavadeva deve prasiddhiH // 10 // prakaTa kI, kyoMki putra kI kulInatA se usake mAtA-pitA meM kulInatA nahIM AtI kintu mAtA pitA kI kulInatA se hI unake putra meM kulInatA prakaTa hotI hai| isalie aisA honepara he rAjan ! yaha mantrI hI ApakA vizeSarUpa se pakSapAtI hai| arthAt-Apake vaMza ko vizeSarUpa se naSTa karanevAlA hai, na ki Apake pakSa kA avalambana krnevaalaa| he gajan ! zrApakA yaha maMtrI rAjyalakSmIvAlIvardhana hai| arthAtrAjyasaMpattirUpI latA kA vana (chedanevAlA ) hai, na ki vRddhiMgata krnevaalaa| isIprakAra he svAmin ! ApakA yaha mantrI maGgala-paramparA-saMpAdana hai| arthAt-dhar3e ko bhedana karanevAle ThokaroM kI leNI (samUha) ko karanevAlA hai, na ki kalyANazreNI kI sRSTi karanevAlA / he rAjan ! ApakA yaha mantrI pratApa-pradIpa-nandana hai| arthAta-Apake pratAparUpI dIpaka kA nandana ( vidhyApaka-bujhAnevAlA ) hai, na ki prabodhaka-uddIpita krnevaalaa|se rAjana ! bhAekA yaha manhI gujabhUmi meM jaya-vibhUti-kAraNa hai| arthAt-vijayazrI ke bhasma karane kA kAraNa hai-zatruoM se parAjita hone meM kAraNa hai na ki vijayazrI va aizvarya kA kAraNa / he svAmin ! ApakA yaha mantrI kuTumbIjanoM meM kSarAvaruddha-kaNThatAhetu hai| arthAt-IToM ke Dhera ke grahaNa dvArA vilApa rokanevAlA hai| abhiprAya yaha hai-jo yuddha meM zatru dvArA mAre hue. yoddhAoM kI vidhavA striyoM Adi ke vilApa ko iMToM va svappar3oM ke mAra dene kA bhaya dikhAkara rokanevAlA hai, athavA jo hA-bArAva-ruddhakaeThatAhetu hai| hA hA isa dhArAva ( pAkanda-rudana ) zabda dvArA reghe hue kaNTha kA kAraNa hai| abhiprAya yaha hai ki isake duSkRtyoM ke pariNAmasvarUpa rAjA Sa adhikAriyoM ke hRdaya meM 'hAya-hAya' aisA karuNa rakhana-zabda hotA hai, jisase ki unakA kaNTha saiMdha jAtA hai, na ki hAra-motiyoM kI mAlAoM ke kaNThAbharaNa kA kAraNa hai| isIprakAra he svAmin ! ApakA paha mantrI mitroM ke ziroM para shriiphl-upl-paaln-paaytn-hai| arthAt - mitroM ke zira para viruvaphala pA~dhane aura pattharoM dvArA sAina karane kA sthAna hai na ki lakSmIrUpa phala ke vistAra kA sthAna hai evaM he rAjan ! yaha ApakA mantrI naukaroM meM cintAmaNinidAna hai| arthAt ArtadhyAna ke kathana kA kAraNa hai| abhiprAya yaha hai ki yaha naukaroM ke lie paryApta vetana nahIM detA, isalie unakI cintA-AdhyAna-ko bar3hAtA hai na ki zoNaratna kA kAraNa hai| isalie he svAmin ! isa pApI mantrI se deza meM aisI prasiddhi horahI hai, ki isane 'cidaza' nAmake kaSi kI jIvikA kA uccheda ( nAza ) kiyA, 'koila' kayi ko nirdhana kiyA, isIke dvArA 'gaNapati' nAmake kayi kA mAnabhA huA, 'zaMkara, nAmake vivAn kA zIghra nAza huA aura kumudakRti' nAmake vidvAn kA dharma naSTa huA evaM kakadi' nAmake mahAkaSi kA paraveza-gamana huA' // 24 // 1, samuccayAlaMkAra /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 yazastilakacampUkAvye mUla maharUpavimayaM para kulInaM mAlyaM mahAnsamadharma punaruttamaM ca / tuSTaH karoti kupitazca viparyayeNa I mantrIti deva viSayeSu mahApravAdaH // 241 // samavivistareNa / deva, samastasyApyasya ji bhASitasmedaM kaiparyam - yA kAryAdhini bhUpatAvasamadhIH kAryAya ase dhuraM yazcAdhimi saMnayocitamativistAmaNijAyate / bhaktI bhartari mantriNAmidamaho divyaM iyaM kIrtitaM na kSoNIza mahIyasAM nirasanaM rAjyasya vA dhvasamam // 24 // sthA ca bhUtiH-duryodhanaH samo'pi vumaMtrI pralayaM gataH / rAjyamekazarogyApa sammantrI navaguptakaH // 243 // x puNyodayaH kSitipateniyata sadaiva kAma mahotsavasamAgamana sahassu / mojhagamazca paramo manu sevakAnA duSTasanikAnitirgava / / 34 he deva ! avanti deza meM isaprakAra kI vizeSa kiMvadantI ho rahI hai ki 'ApakA yaha mantrI santuSTa huA mUrkha puruSa ko bRhaspati, vRSala (cANDAla ke saMsarga-vaza brAhmaNI se utpanna hue zUdra puruSa ) ko kulIna, ahiMsAdi vratoM se bhraSTa hue puruSa ko guru aura nIca ko zreSTha banA detA hai aura isake viparIta kupita hone para pUrvoka se ulTA kara detA hai| arthAt-kupita hone para vRhaspati ko mUrkha, kulIna ko zUdra, guru ko pratabhraSTa aura zreSTha ko adhama banA detA hai| // 241 / vizeSa vistAra se kyA lAbha ? he rAjan ! samasta pUrvokta kA tAtparya yaha hai--- jo mantrI prayojanArthI rAjA meM advitIya buddhizAlI hotA huA kAryabhAra dhAraNa karatA hai aura jo apanI buddhi ko nyAya meM prerita karatA huA (anyAya se dhana na dekara nyAyocitta upAyoM se prApta kiye hue dhana ko detA humA) dhana cAhanevAle rAjA ke lie cintAmaNi hai| arthAt-manovAJchita vastu detA hai / isaprakAra mAntrayoM kI rAjA meM bhakti hone para ninnaprakAra do divya ( uttama lAbha) kahe gaye haiN|1. vijanoM kA tiraskAra nahIM hotA aura rAjya naSTa nahIM hotaa'242|| zAstra meM kahA haiduryodhana rAjA samartha hone para bhI (duHzAsana va durdharSaNa-Adi sau bhAiyoM se sahita hone ke kAraNa zaktizAlI hone para bhI ) zakuni nAmake duSTa mantrI se alaMkRta huA pralaya (nAza) ko prApta huaa| arthAt-akele bhIma dvArA mAra diyA gayA aura candragupta nAmakA mauryavaMzaja rAjA prazasta mantrI se vibhUSita huA (cANakya nAma ke rAjanAta ke vetsA vidvAm mantrI se alaGkata huA) eka vANazAlI honepara bhI ( akelA honepara bhI rAjyazrI ko prApta huA A243 / / he rAjan / jisa samaya duSTa mantrI kA pinAsa hotA hai usI samaya nizcita rIti se rAjA kA puNyodaya hotA hai aura usake kuTumbIjanoM ke lie vizeSa mahotsava prApta hotA hai va sevakoM ke lie utkaTa harSa prApta hotA hai| isamakAra rAjanIti ke prakaraNa meM mantrI-adhikAra samApta huA // 244|| Inaka zurUpAuH. pratisaH saMkalitaH / mu. pratI tu 'mantrAMti deva viSaye sumahAnpravAda / ii 'bhASitaspaidaMparyam 30 / x 'puNyodayaH kSitipatanagaraM tadaiva ka0 / 1. dIpakAlaMkAra / 2. rUpakAlaMkAra / 3. jAti-alaMkAra / 4. dIpamAlaMkAra / A itihAsa batAtA hai ki 129 I. pU. meM nandavaMza kA rAjA mahApayananda magadha kA sannATa paa| napatra ke rAjA atyAcArI zAsaka the, isalie unako prajA unase aprasanna ho gaI aura anta meM viSNugama (SAmakya) mAma mAmA vidvAna kI sahAyatA se isa paMkSA ke antima rAjA ko usake senApati candraguptamaurya ne 325 I. pUrva meM gahAM se satAra diyA bhora svayaM rAjA bana baiThA / 'megAsthanIja' nAmaka yUnAnI rAjadUtane, o ki candragupta ke darabAra meM rAtApA, candragupta ke sApsama prabandha kI yA prazaMsA kI hai / isane 24 varSa paryanta nauti-nyAyapUrvaka rAjyazAsana kiyA /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AdhAsaH 309 *kadAcidizAvaNDamAdivikSurAkArasamasasAmantalAkA sakalasenyasamAlophanotutamasaMgatikareSu baladarzanAvasareSu niTilatarapaTikAprasAmaghaTitoDayaTam . utkromakizukaprasUnamArIjAlAjaTilaviSANavikaTamekamRgamaNDalAmabakarsarImukhacumbitAmUlaramadhubAlam , uniyamAnamatilaktikosaM polukulamiva, kirimaNivinirmitavidArakaNThikama, mahAmaNDalApazuNThita galanAlamAbhyamIzAnasainyamiya, kuNikRtakAlAyasavalapakarAlakarAmogam, mAlapilezayaveSTitaviTapabhAga athAnantara ( ukta 'zajanaka' nAmake guptacara dvArA kI gaI 'pAmarodAra' mantrI kI kaTu AlocanA ke zravaNanantara) he mAridatta mahArAja ! samasta diGmayamala meM vartamAna rAjAoM ke sainyadhana ke prahae karane kA icchuka aura samasta adhInastha rAjAoM ke samUha ko bulavAnevAle maiMne ( yazodhara mahArAja ne) kisI samaya samasta sainya ke darzana-nimitta U~ce mahala para ArohaNa karanevAle sainya-darzana ke avasaroM para senApatiyoM ke nimaprakAra vijJApana zravaNa kie-he rAjan ! aisA yaha pratyakSa dRSTigocara huA dakSiNadizA se bhAyA huA sainya ( palTana ) dekhie, jisane lalATa ke uparitana bhAgapara ( bAMdhI huI) [lAla ] bama kI paTTI ( sAphA ) dvArA apanA utkaTa jUTa ( kezasamUha ) bA~dhA hai, isalie vaha ( sainya ) aise eka zRyAle gaNDaka (geDA) samUha sarIkhA prasIta horahA thA, jo ki vikasita palAsa-( TesU ) puSpamArIsamUha se veSTita hue zRGgoM se bhayAnaka athavA prakaTa hai| jisakI dAr3I kA keza-samUha keMcI kI nauMka dvArA sparza kiyA huA nirmUla kara diyA gayA thA / isIprakAra jo khadbhidyamAnamadatilakitakapolazAlI hai| arthAtaprakaTa hue mada-( abhimAna ) Saza zreSTha gAloM se vibhUSita hai, isalie jo aise gaja-vRnda (hAthI-sama) sarIkhA zobhAyamAna horahA thA, jo ki udbhidyamAnamadatilakitakapolazAlI hai| arthAta- jo utpanna horahe dAnajala ke tilaka se maNDita gaNDasthalazAlI hai| jisane [ kaNTha meM ] nAnAprakAra ke [ nIla va zubha mANiyoM se banI huI tIna DoroSAlI kaNThI pahina rakkhI thI, isalie jo (vaha) sarpavizeSoM se vedhita baeTharUpa kandalI se suzobhita zrImahAdeva ke sainya-sarIkhA pratIta horahA thaa| jisakI bhujAoM kA kathAsaritsAgara meM likhA hai ki nandarAjA ke pAsa 59 karoSa suvarNa mudrAe~ thIM, ataeva isakA nAma navananda thA, isI nanda ko maravAkara cANakya ne candragutamArya ko magadha kI rAjagahIM para vaittaayaa| kintu itane vizAla sAmrAjya ke bhadhipati ko mRtyu ke bAda saralatA se ukta sAmrAjya ko istagata karanA jarA degI khIra pau| nanda ke mantrI rAkSasaAdi usakI mRtyu ke bAda usake vaMzajoM ko rAjagaddI para viTAkara magadha sAmrAjya ko usI vaMza meM rakhane kI ceSTA karate rhe| ina maMtriyoM meM cANakya tathA candragupta kI sammilita zakti kA virodha yakI rakhatA se kiyaa| kavi vizAkhadata apane 'mudrArAkSasa' meM likhate haiM ki zaka, yavana, kamboja va pArasIka-Adi jAti ke rAjA candragupta aura parvatezvara kI sahAyatA kara rahe the| karIba 5-6 varSoM taka candragupta ko mandavaMza ke maMtriyoM ne pATaliputra meM praveza nahIM karane diyA / kintu viSNugupta ( cANakya-kauTilya ) kI phuTila nIti ke sAmane inheM sira jhukAnA pdd'aa| anta meM vijayI candragupta ne cANakya kI sahAyatA se nandavaMza kA mUloccheda karake sugAMga prAsAda meM bar3e samAroha ke sAtha praveza kiyA / niSkarSa-cANakya ne viSakanyA ke prayoga se nandoM ko bharavAkara apanI bhAzA ke anusAra palanevAle pandraguptamaurya ko bhagavAnta ke sAmrAjya pada para bhAsona kiyA / isakA pUrNa palAnta pAThakoM ko kapi pizAkhapata meM mudrArAkSasa se tathA anya kathAsaritsAgara-Adi prandhoM se Ana lenA cAhiye / hama vistAra ke bhaya se adhika mahI niyamA vaahte| * 'kadAcidizA daNDamAdikSu' kA galanAlamanyadIzAnasainyamiva' k..|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye mAliyAnohagAmina, AnAbhidezotambhitAsidhenukam , ahIzvarAnucanha madhyamekhalaM mandhAnakAyalamiya, AvajhaNokSiptaniviDanivasana sakaupIna khAnasandamitra, anekAjAmasaMbhAvanAprIyAnanam , aAtmastavAcadazemaramAgadhokaNitavadanam, sirjanasarekhAlisisamisiladevaprAsAda ca, hAI vihisavividhAyudha vartanaubilva dAkSiNAtyaM balam pADAMmurarimasaMparkajyasatkuntApamapAlam / svarapratApAnalalyAsa vidhAnamivAmbaram // 145|| itaraNa paryamtasavisakuntAtayAmuhimitamastasmazam, atipralambanavaNavAdolAyamAnasphArasavarNakarNikA kiraNoTikamanIyamumAlatayA pohaspatIparikalpitapalakaNikArakAnamamiva, samuskarSitasakamichuka!! jalApramAgaromahomazam , mAhAdaHpramArjitadAraprakAzapasaravahanatA pradarzitasvakopayazaHprasUtizzetramiya, amaGgamahapariSeSayantakSalakSapitabhuSazikharam, anavaratarasapArasarAgaraktazisizarIratA! akjiTakakara pakAlindIkolakulamitra, mAravahatirastraprabhAvistAra so ke samAna ceSThAzAlI lohamaya valayoM (kar3oM) se unnata thA, isalie vaha sAMpo ke boM se beSTita zAkhApAle bhadramiya:-candanavRkSa ke vana sarIkhA zobhAyamAna horahA thaa| jisane nAbhidezaparyanta churI pA~dha raksI thI, isalie jo zeSanAga se baMdhI huI kaTinI ( parvata ke madhya kA utAra ) vAle sumeru parvata ke samAna zobhAyamAna horahA thaa| jAtroM athavA ghuTanoM taka phailAe hue radaSalavAlA vaha lagoTI pahine hue sampAsiyoM ke samUha-sarIkhA mAlUma par3atA thaa| nAnAprakAra kI stutipAThakoM kI stutiyoM ke zravaNa karane meM jisakA mukha U~cI gardanazAlI thaa| jisane apanA mukha aise stutipAThakoM ke [dekhane ke lie ] U~cA uThAyA hai, jo ki apane dvArA kI huI [ rAjA-adi kI ] stuti se utkaTa haiM evaM jisakA samasta zarIrarUpI mandira unnata nakhapaktiyoM se citrita ( phoToM se jyApta ) hai| isIprakAra jisane nAnA prakAra ke zaloM ke saMcAlana karane kI asahAya yogyatA prApta kI hai| jisake bhAloM ke paryantabhAga kA maNDala sUrya-kiraNoM ke sparza se atyanta pradIpta horahA thA, jisake phalasvarUpa vaha aisA mAlUma par3atA thA-mAnoM-AkAza ko ApakI prasArarUpI agni se nyAna hI kara rahA hai // 24 // he rAjam ! eka pArzvabhAga para aisA mila deza kA sainya ( phauja ) dekhie, zira ke paryantabhAga meM keMcI se kATe hue kezoM ke kAraNa jisake mastaka ke madhyavartI keza AdhI muSTi se nApe gae the| jisakA mukhamaNDala atyanta vistRta kAnoM ke dezapara jhUlate hue pracura karNAbhUSaNa ( sone kI bAlI ) kI kiraNoM ke aprabhAgoM se manohara hone ke kAraNa gAloM kI sthaliyoM para rakhe hue praphullita karNikAra-( vanacampA-vRkSa vizeSa) puSpoM ke vana sarIkhA zobhAyamAna hotA thaa| jo oSThaparyantoM, dAdiyoM va janAoM ke aprabhAgoM para vartamAna vRddhiMgata romoM se romazAlI thaa| pratyeka dina gharSaNa kiye hue [ zubhra] dA~toM ke prakAza se jyApta hue mukha se zobhAyamAna hone ke phalasvarUpa jisane apane yazarUpI [ bIja kI utpatti ke lie kSetra (kheta ) prakaTa kiyA hai, usake samAna suzobhita horahA thaa| jisakI bhujAoM ke aprabhAga aise intajanoM (vA~doM dvArA kiye hue cinhavizeSoM ) se bhoge hue ( suzobhita ) horahe the, jo ki kAmadevarUpI graha ke golAkAra maNDala sarIkhI gona thAti ke dhAraka the| jisakA zyAma zarIra nirantara kSaraNa honevAle haridA (isvI ) rasakI lAlimA se vyApta huA umaprakAra zobhAyamAna hotA thA jisaprakAra kamaloM kI parAga se mizrita huI yamunA nadI kI taraGgapakti zobhAyamAna hotI hai| morapakSoM ke baccoM kanakhalekhA' ka 'valganaucityaM' kA / : jayApramAgasamalomazam' kA / I ayaM zubapAThaH ka0 pratitaH samulataH / karja pIyUSapabhayoriti vizvaH / mu. prasau tu 'kaja pAThaH-sampAdakaHA bhavapriyaM candanam' iti pajilAkAro jinadevaH-saMskRta TIkA (pu. 461 ) se saMkalita-sampAdaka 1. utprekSAlaMkAra /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtIya bAdhAsa: spAmikAsaMpAditagagamagAdopalakuSTimAchAyam , daravApATalaphalakAntikuTilakaTitaTolAsAlAsakAma, saMdhyAgarbhavimAmatAdhiyasaMdarbhanirbhara mabha iva, deva, isamekaholikAvilaM : grAmisaM balam / isarokAcanakAntakAyaparikAm , kolambhitakatarIkaNayakRpANaprAsapazizaNAsanam , mAsanavizeSavazAtividhuta mitavapuromisakumbhinIbhAgama , bhAgabhAgApisAnekavarNavasanaSTitoSNISam , mAnavadhiprakAraprasArasabakadhumvitazisam vijayabhInivAsadanamiSedaM deva, turaNavegavarNanodoNaM yathAyathakathAmauttarapathaM yaham / itasya jayAlakSmIvojamukhamaNDalazyAmazarIrapramApaTA kuvalayitanabhaHsarobhinnavahAnAsavAsArasaurabhAgamagaDapitAzreSadigvilAsimIbapanA kalikAmalAnabhujagAzamabahavitrAsisasAvitrasyandanoragaramabhiH pivamAmalApatAkAvaNAkI zyAma kAnti dvArA jisane AkAza meM garur3amaNiyoM se banI huI kRtrima bhUmi kI zobhA utpanna kI thii| jisakA ista aise kuTila kamara-gAkare ullAsita mAndina) karane kA machuna thA, jo ki hiMgulaka rasa se lAla varza huI DhAla yA kASTha kI paTTI kI kAnti se vyApta thaa| isalie jo ( sainya ) saMdhyAkAlIna meSoM ke madhya meM saMcAra karatI huI vakAmiyoM kI zreNI ( samUha ) se saMyukta hue AkAza-sarIkhA zobhAyamAna horahA thaa| isIprakAra jo aneka prakAra kI holikAoM ( yuddhakriyAoM athavA phaMdanA uchalayAnA Adi kriyAoM) se vyAsa thaa| he rAjan ! isIprakAra eka pArzvabhAga meM uttara dizA ke mArga se AyA huzrA aisA sainya dekhie, jisakA zArIrika parikara (Arambha ) tape hue suvarNa-sarIkhA manohara hai| jisane hastoM dvArA churI, lohe kA vANa vizeSa, svaga, bhAlA, aura vizeSa tIkSNa naukavAlA bhAlA evaM dhanuSa uThAyA hai| jisane [ pITha para ] baiThane ke Dhaka vizeSa ( donoM ora par3I mArate hue savAra rahanA ) ke adhIna hone ke kAraNa daur3ate hue ghor3oM kI TApoM se pRthvIbhAga saMcAlita kiyA hai| jisane madhya-mabhya meM beSTita hue aneka raMga (sapheda, pIle, hare, lAla va kAle ) yAle vanoM se apanA kezasamUha bA~dhA hai| jisake mastaka kA amabhAga nissIma ( behada ) bhA~ti ke phUloM ke gucchoM se usaprakAra cumbita-chuA huzrA-hai jisaprakAra vijayalakSmI ke nivAsa kA vana aneka prakAra ke phUloM ke gucchoM se cumbita (vyApta) hotA hai evaM jo ghor3oM ke begapUrSaka saMcAra kI prazaMsA karane meM utkaTa va satyavAdI hai| he rAjan ! isIprakAra eka tarapha yaha / pratyakSa dikhAI denevAlA ) yamunA nadI ke taTavartI nagara kA aisA sainya dekhie, jisane aise hAthiyoM dvArA samasta digmaNDala zyAmalita (zyAmavarNayukta) kiyA hai, jinhoMne vijayalakSmI ke kuMca (stana) kajJoM ke mukhamaNDala (cUcukapradeza ) sadRza zyAma zarIra kI kAnti-samUha dvArA AkAzarUpI tAjAya ko kuvalAyata (nIla kamaloM se vyApta ) kiyA hai| jinake [gaNDasthaloM ] se mada / dAnajala ) pravAhita ho rahA thA, jisake phalasvarUpa usa madarUpI madya kI vegazAlI varSA saMbaMdhI sugandhi kI prApti se jinhoMne samasta dizArUpI striyoM ke mukha gaNDUSita (kuraloM se vyApta ) kiye haiN| jinhoMne [ apane Upara sthita huI ] dhvajAoM ke agrabhAgoM para lage hue morapaMkhoM dvArA sUrya-ratha ke sarpa-bandhana bhaya meM prApta karAye haiN| vAyu kI sAmarthya se kampita hote hue lAlasapharatayA saMdhyAzrama saMbhrAntAyasandarbhanibharaM nama iya' 30 / prAviThaM balam / * 'mitakukhura' ka. ga. I +ottarApathaM balam' ka kha ga ca0 / 'pavamAmanyalatpatAkA, ka / A. uca-svAdusala kuvalayamaya nIlAmyujanma / indIvaraM ca mIle'sminsite phumadakarave yaza. saM. TI.pU. 465 se samuddhRta-sampAdaka
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 yazastikSakacampUtravye caritaviroSavAmaropamAH karivaraistamAlitAkhilAzAvalyam, bhamavaratacipiTacarvaNadIrNatAmAna bAkaphalApArisapAnavRttibhiH svabhAvAdezAvikopamA parAprapadInacolakaralalitasidailakSyosthitaparyansajamadurvAvidhibhi; prakAmApAmayoga gaurAkulitasakasainikam, vicitrasUtragumphisaraphArapharaskoskarakathuritasarvadAkSAyaNIdezam , #uralAsakAmaksiI dhArAkaramikarataraGgitagaganabhAgam , AharakAnusa deza, idaM jalapuraSada kriyAvizeSAsa tairabhuktaM palam / izcAjAnulambamAmanivasanam , mAhiMSaviSANa ghaTitamuSTikaTArakoskaTakaTImAgam, miramsarahanadIrghadehalomalApakaritasaGgINakaTam, bhavassiyanaprabandhapravakarAtayA kriyAnumeyanAbhirAsAnayamazravaNadezama, ubhayAMsottambhivabhUtibhasatayA vizironizAcarAnIkabhiva, purAnuSkarapUralakSyAdipAtAvita pATavApahasisakaparadharmakarNArjumadroNapadabhargabhArgavam , dhvajAoM ke prAntabhAgoM dvArA jinhoMne zrIsUrya kI camaroM se pUjana kI hai, punaH kaisA hai yaha sainya ? jisake samasta sainika aise gaur3a deza saMbaMdhI sainikoM dvArA kiMkartavya-vimUda kiye gaye haiM, jinake dA~toM ke prAntapradeza nirantara pRthukoM B (dhAnyabhraSTayaSajI) ke bhakSaNa dvArA vidIrNa kiye gaye haiM, jinakI mukha vRtti supArI-bhakSaNa se raJjita huI hai, jinakA mana prakRti se hI vizeSa krodha prakaTa karanevAlA hai, jinhoMne sAmane khar3e hue logoM ke prati isalie kaTuvacanoM kA ucAraNa kiyA thA, kyoMki inhoMne pairoM ke aprabhAgaparyanta prApta huA colaka (kUsaka-aMgarakhA) pahina rakkhA thA, jisake kAraNa gamana-bhaGga hojAne se vaikhAtya (niHpratipati-ajJAnatA ) hogayA thA evaM jinakI coTI ke keza-samUha vizeSa lambe haiM, punaH kaisA hai vaha sainya ? jisane pa~caraMge tantuoM dvArA gUMthe hue mahAna AkheTaka (zikArI vastu-jAla-Adi) samUhoM dvArA samasta AkAza maNDala ko vicitra varNazAlI kiyA hai| jisane utthApita (uThAe hue) khagoM (takhabAroM) kI uchalane phailanevAlI dhArA ( agrabhAga) kI kiraNa-samUha se AkAza pradeza ko daraNita ( taraGgazAlI ) kiyA hai aura jo yuddha karane meM advitIya prIti rakhatA huA jalayuddha karane meM bA~dhe hue kriyA vizeSa (kartavya vizeSa ) meM Asakta hai| isIprakAra he rAjan ! eka pArzvabhAga meM yaha 'gurjara' deza kA aisA sainya dekhie, ghuTanoM taka lambA vastra dhAraNa karanevAle jasakA kamara-bhAga bhaiMsa ke sIMga se banI huI muSTivAlI churI se utkaTa hai| jisake samasta zarIra para avicchinna, ghane va lambe zArIrika roma-samUha dvArA kavaca racA gayA hai| jisakI dADhI ke bAla nIce bhAga para aura tirache vAe~ va dAhine pArzvabhAgoM para ghane rUpa se vRddhiMgata hue the, isalie jisakI nAbhi, nAsikA, netra aura kAnoM ke pradeza sUcanA va dekhanA-Avi kriyAoM dvArA anumAna kiye jAte the| arthAta-usakI dAdI ke bAla nIce kI ora nAbhi pradeza taka bar3ha gaye the aura tirache bAI va dAhinI ora nAka netra aura kAnoM ke pradeza taka bar3ha gae the, jisase usake nAka, va nevAdi pratyakSa se adhigocara na hone ke kAraNa kevala sa~dhanA, dekhanA ba sunanA-zrAdi kriyAoM dvArA anumAna kiye jAte the| apane donoM ka~dho para vizAla bhAte bA~dha rakhane ke kAraNa jo tIna mastakoM pAle rAkSasa-samUha samAna zobhAmAna ho rahA thaa| jisane laghusandhAna (dhanuSa-Adi para pANa-zrAdi kA S'gUvAka' hai| * 'utkhAtakhAvalganabisAri ka ga / * 'ghaTitamuphaTArikotkaTakaTIbhAgam' ka. 1 'pAravApadasitavarmakarNAjunadroNapadabhargabhArgavan k.| A. ukta' ca-'senAyaryA samavetA ye sainyAste sainikAya te / ___13, ukta ca-pukaH syAricapiTako dhAnyaSTaya liyaH / * vilakai vismayAnvite niruvasatyamiti vigata lakSma asya vA dilakSo niH prasipattiH tasya bhAvo cailakSya' TippaNI ga /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya zrAzvAsa: 213 tAdhijyAkAvaM deva idaM gaurjaraM balam / evametAnyaparANyapi himAlaya malaya magadhamadhyadezamAhiSmatI patiprabhRtInAmavanIpatInAM yAni devasya vijayA yogamAyAMgatAni pazyeti balAdhikRtInAM vijJaptIrazRNatram / zuro'rthazAstranipuNaH kRtazastrakarmA saMbhAmakelicaturazcaturaGgayuktaH / bharturnidezavarAgo'bhimataH svatantra senApatirnarapatervijayAgamAya // 246 // kadAcitpurANapuruSa stavanadhAdibandivA gudyAgheSu sarvasevAprastAyeSu DaNDimaNDalAH / kaNTotkaNThakuThArAste devaitAdipata ghaTAH // 247 // dUtAH kAlacosiMhalazaka zrI mArUpa vAlakairanyaizvAGgiGgapatibhiH prasthApitAH prAGgaNe / siSThasvAsma kulAgatAkhilamahIsAraM gRhItvA kare XdevasyApi jagatpateravasaraH kiM vidyate vA na vA 13248 // sthApana karanA ), prahAra karanA Adi aura duHsAdhya ( duHkha se bhI siddha karane ke ayogya ) daravartI lakSya ( bhedane yogya padArtha ) kI ora ubalakara prApta honA ityAdi meM prApta kI huI caturAI dvArA kRpAcArya, kRpadharmAcArya, karNa, arjuna, droNAcArya, drupada - draupadI kA pitA bharganAma kA yoddhA athavA zurU aura bhArgava ko tiraskRta - lajjita kiyA hai eka dilane huI malu AraNa kie hai| isI prakAra he rAjan ! ye dUsarI himAlaya nareza, malayAcalasyAmI, magadhadeza kA samrAT aura ayodhyA ke rAjA evaM mAhiSmatI nAmaka deza ke rAjA Adi rAjAoM kI senAe~ jo ki ApakI digvijaya yAtrA kA uthama zravaNa kara AI huI haiM, dekhie / rAjA kA aisA senApati [ zatruoM para ] vijayazrI prApta karane meM samartha hotA hai, jisane nItizAkhA meM kuzalatA prApta karate hue samasta prakAra ke AyudhoM ( hathiyAroM ) kI saMcAlana vidhi kA abhyAsa kiyA hai evaM jo yuddhakor3A kA vidvAna hote hue hAthI, ghor3A, ratha va pairalarUpa cAroM prakAra kI senAoM se sampanna hai tathA svAmI kI AjJApAlana meM tatpara hotA huA apanI senA kA premapAtra hai // 246|| zrathAnantara [ he mAridatta mahArAja ! ] kisI samaya maiMne rAjadvAra meM sarva sAdhAraNa kA praveza na rokanevAle aise avasaroM para, jinameM yazorgharAjA - Adi pUrvaja puruSoM kI stuti karanevAle stuti pAThakoM ke vacanoM kA utsava pAyA jAtA thA, mahAna rAjadUtoM ke nimna prakAra vacana zravaNa kie - rAjadUtoM ke vacana de rAjan ! Apake zatruoM kI ye ( pratyakSa dRSTigocara huI ) aisI zreNiyA~ vartamAna haiM, jinake maNDala ( pRthivI bhAga) ApakI senA ke pracaNDa hAthiyoM kI sUr3oM dvArA naSTa-bhraSTa kara diye gaye haiM aura jinake kaNThoM para parazu ba~be hue haiM ||24|| he deva! aise rAjadUta, jo ki kerala ( dakSiNa deza kA rAjA ), cola ( maJjiSThA deza kA samrAT ), siMhala ( laGkAdvIpa kA svAmI ), zaka (gurAzana deza kA samrAda), zrImAla ( zrImAla vazzikoM kI utpattivAle deza kA adhipati), pazcAlaka ( drupada rAjA ke deza kA svAmI ), ina rAjAoM dvArA evaM dUsare gauDa, gurjara Adi dezavartI rAjAoM dvArA tathA dUsare aGga ( campApura kA samrAT ), kaliGga ( koTizilA deza ke dantapura kA svAmI ) tathA baGga / pUrva samudra ke taTavartI dezoM - baMgAla Adi kA rAjA ) rAjAoM dvArA bheje gaye haiM, apanI vaMzaparamparA se kI AnevAlI samasta pRthiviyoM kA dhana ( bheMTa ) hasta para grahaNa karake Apake mahala ke A~gana para sthita ho rahe haiM, pRthivIpati x 'devasyAca jagatpateravasaraH ka0 / 1. dIpaka mAya alaMkAra / 2. jAti-dharaMkAra | 'dhAtu lavRndabhUbhAgeSu ! maNDalAH saM0 TI0 pR0 469 se saMta-sampAdaka 3. atizayAOMkAra / 40 ca
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ yastilakacampUkAvye avalagati kalinAdhIzvarastvAM karIndra staraganivAha ee prepisa: sndhvaiste| apamapi ca samArate pANyadezAdhinAthastarahagulikahAraprAmu tavyagrahastaH // 24 // kAzmIra: koranAyA kSitipa mRgamadeva nepAlapAla: kauzeyaH kauzalenmaH ziziramiripatindhipagaira diinn| zrIcandrazcandrakAntadhividhaladhanairmAgadhaH prAnsassvAM draSTA samAste yadiha samucitaM deva tanmA prazAdhi // 25 // iti saMdhivihiNAM gItIrAkarNAmAsa / vAcati likhati karate samayati sarvA lipIzca bhASAzca / AtmaparasthitikuzalaH sapratibhaH saMdhivihI kAryaH // 256 / / ApayoM ko milo : manarAma ||248 // he rAjan ! kaliGga ( dantapuranagara) kA adhipati zreSTha hAthiyoM kI bheMToM dvArA ApakI sevA kara rahA hai aura sindhunadI ke taTavartI dezoM ke rAjAoM dvArA Apake samIpa bhejA huA yaha sundara jAti ke ghor3oM kA samUha [ bheMTarUpa se sthitta huA] dhartamAna hai evaM pANDya deza kA adhipati bhI, jisake hasta tarala (sthUla-zreSTha ) motiyoM ke hAroM kA upahAra dhAraNa karane meM viropa Asakta haiM, Apake siMha ( zrepa) dvAra para sthita hai // 246 / / he rAjendra ! kAzmIra deza kA adhipati kesara kA upahAra lie hue, yaha nepAla deza kA rakSaka kastUrI kI bheMTa grahaNa kiye hue, kauzalendra / vinItApura kA svAmI ) rezamI vastroM ke upahAra dhAraNa karatA huA evaM himAlaya kA svAmI utkaTa prA-dhaparNa ( sugandhi dravyavizeSa ) kI bheMTa dhAraNa kiye hAra evaM yaha kailAzagiri kA adhipati candrakAnta maNiyoM kI bheTa lie hue tathA magadha deza kA rAjA nAnAprakAra ke vaMza paramparA se cale AnevAle dhana ( bheMTa ) grahaNa kiye hue Apake darzanArtha siMha dvAra para sthita horahA hai, isalie he rAjan ! isa avasara para jo ucita kartavya hai, usake pAlana karane kI AjJA dIjie.2 // 2501 he rAjan ! Apako aisA rAjadUta niyukta karanA cAhie, jo rAjA dvArA bheje hue zAsana (lekha) ko jaise kA taisA athavA vistRta ra spaSTa rUpa se bA~catA hai, likhatA hai, varNana karatA hai, apane hRdaya meM sthita hupa abhiprAya ko dUsaroM ke hRdaya meM sthApita karatA huA samasta aThAraha prakAra kI lipiyoM aura bhASAoM ko mor3a-Adi dezavatI rAjAoM ke lie jJApita karatA hai evaM jo apane svAmI kI tathA zatru kI maryAdA (sanika va kozazakti ke jJAna meM kuzala hai| arthAt merA svAmI itanA zaktizAlI hai. aura zatru itanA zaktizAlI hai, isake jJAna meM pravINa hai evaM jisakI buddhi dharmazAstra, arthazAstra va kAmazAstra Adi meM camatkAra utpanna karatI hai tathA zatra ke sAtha sandhi va yuddha karane kA jise pUrNa adhikAra prApta hai| arthAjisake dvArA nizcita kiye hue sandhi ya yuddha ko usakA svAmI yasaprakAra pramANa mAnatA hai, jisaprakAra pADava-dUta zrIkRSNa dvArA nizcita kiye hue kauravoM ke sAtha kiye jAnevAle yuddha ko pAMDavoM ne pramANa mAnA thA athavA zrIrAma ke dUta hanumAna dvArA nizcita kiye hue rAyaNa ke sAtha kiye jAne vAle yuddha ko zrIrAma ne pramANa mAnA thaa| bhAvArtha-prakaraNa meM yazodhara mahArAja se kahA gayA hai ki he rAjan ! Apako ukta guNoM se vibhUSita rAjadUta niyukta karanA caahie| prastuta yazodhara mahArAja ke 'hiraNyagarbha' nAmake rAjadUta meM ukta sabhI guNa vartamAna the| rAjadUta kI vistRta vyAkhyA hama zloka naM0 112 meM kara cuke hai // 251 // 1. samuccayAlaMkAra | A-utaca-'hAramadhye sthitaM rAnaM nAya tarala vizuH / / 1, samuccayAlaMkAra / 3. dIpakAlaMkAra / 4. smuccyaalNkaar|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtIya zrAzvAsaH kadAcit -- ye'bhyagA dUrAste meM dUrAste bhAnti cAmgAH / pathikajane nisargAttaruvanasyAH nitIza // 25 // __iti nyAyAdavakharamAlabhamAnastha cirasevakasamAjasya jitanya iva garbhagika praniSakAmagaramagara? + svaira vihAregu mama guruzukavizAlAkSAparIkSisparAzarabhImabhISmabhArakSAzAdipraNItanItizAya zravasanA nipathamabhajanta / tapAhi / nRpalAmI: gbAlabhogyA na jAnu gugazAlibhirmahApuru SaiH / mikSAnaM hi nakhavRddhaH phalamaparaM pundakapaDUteH // 25 // *ye slizyante nRpattiSu teyu na jAyata jAtunilala miiH| dRSTiH puro'bhidhApatti phalAmupadake nitambasnu / / 15 / / samaramaraH subhaTAnAM sAni karNajapastu bhogyAni / karidazamA hava nRpateAdyAH kazAya vAdAtasthAH // 26 // athAnantara-he mAridatta mahArAja! kisI samaya jaba meM svecchAcAra kI pravRtti-yukta svacchanna vihAra kara rahA thA taba krIr3A (hAsyAdi) mantriyoM ke aise bhaNDavacana mere kAnoM ke mArga meM, jo ki guru, zuka, vizAlAkSa, parIkSita, parAzara, bhIma, bhISma, bhAradvAja-Adi nItivesAoM dvArA race huga nItizAstroM ke aSaNa se vibhUSita horahA thA, prApta hue| arthAt-maiMne zravaNa kie| kaise haiM ye krIDAmantrI ke bhaNDa vadhana ? jo ki nimnalikhita dRSTAnta se [ati paricaya ke kAraNa avajJA (anAdara) hone ke Dara se mere pAsa Ane kA avasara prApta na karanevAle purAne sevaka-samUha ke namra nivedanoM (prArthanAoM) ke samAna the| ardhAn-jisaprakAra bahuta dinoM ke aise naukara-samUha kI, jo ki atiparicaya ke kAraNa apanA anAdara hone ke Dara se svAmI ke samIpa meM prApta hone kA avasara prApta nahIM karatA, prArthanAoM (namra nivedano ) meM svAmI kA vizeSa Adara nahIM hotA, usIprakAra krIr3A-mantriyoM ke bhaNDaSacanoM ke zravaNa meM bhI maiMne vizepa Adara nahIM kiyA thA, kyoMki merA karNa-mArga ukta nItivettAoM ke nItizAsoM ke zravaNa se susaMskRta va vibhUSita thaa| __ jisaprakAra rAstAgIroM ke lie svabhAvataH samIpavartI vRkSa dUravartI hojAte haiM aura dRravartI vRkSa nikaTavartI hojAte haiM usIprakAra rAjAoM ko bhI svabhAvata: jo samIpavatI naukara hote haiM, ve dRraktI ho ho jAte haiM aura dUravartI naukara samIpavartI hojAte haiN| / / 252 / / kIr3AmantriyoM ke bhaNThayacana-he rAjana! rAjyalakSmI durjanoM dvArA bhogane yogya hotI hai, yaha kadApi guNavAna mahApuruSoM dvArA bhogane yogya nahIM hotii| yaha yogya hI hai| kyoMki sAdhupuruSoM kI nakha vRddhi se apane Asana (pIdA yA kaMdhA) saMbaMdhI khujalI vistAra ke sivAya dUsarA koI (kamanIya kAminI ke kucakalazoM kA mardana-Adi) lobha nahIM hotA 1253 // he rAjan ! rAjAoM ke nimitta kaSTa uThAnevAloM ke lie kabhI bhI lakSmI (dhanAdi vibhUti) prApta nahIM hotii| udAharaNArtha-puruSoM ke netra [kamanIya kAminI-Adi priyavastu kI ora daur3a lagAte hai parantu unheM usakA phala prApta nahIM hotA, daur3ane kA phala strI kA nitamba ( kamara kA pichalA ubharA huA bhAga) bhogatA hai| bhAvArtha-jisaprakAra kamanIya kAminI-zrAdi priya vastu kI ora zIghra gamana karanevAle netroM ko usakA phala ( rativilAsa mukha) prApta nahIM hotA usIprakAra rAjA ke hetu kaSTa uThAnevAle sajjana puruSoM ko kabhI bhI lakSmI prApta nahIM hotI kintu unake viparIta cApalUsa va cugalakhoroM ke lie lakSmI prApta hotI hai| // 254 // he rAjan / yuddha karane kI vizeSatA zUravIroM meM hotI hai parantu usake phala (dhanAdi-lAbha ) cugalakhoroM dvArA bhogane yogya hote haiN| rAjA ke bAhya ( subhaTa-yoddhA) use usaprakAra klazita karate haiM jisaprakAra hAthI ke bAhyadanta ye'bhyarNAste pUrA the duu| 0 / + ravihAreSu amaragurukAvyavizAlAkSa' kA ga pilazyanti' kA / refe: puro hi dhAvati' k.| 1. sTAntAlajhAra / 2. dRssttaantaalngkaar| 3. dRSTAntAlaMkAra /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastitakacampAvye puSpamiva nisAdaguNeSu nRpatiH parAmulA prAyaH / koza havAtmavidAriNi nimice saMmukho bhavati || samadatyasya vidoSo yatvaM napa manasi virasato pazcAt / patyuH saritAmArA, sarasatvaM vAriNo na tgaave||35|| itaklezeSu bhRtye nopArSanti ve napAH / sammAntare'vikoNA teSAM te gRhanirAH // 28 // mAridazAmavicArapAchapakalokaprakAzitopaniSatva priptr| nemimekAntarAnrAyaH kRtvA mAnantarAnarAn / nAbhimAtmAnamadhyapaNenetA prakRtimArale // 25 // ityatra vimarampAra visanAsAgara malA caturmUla paSTiparva ye sthitam / SaTvaM triphala vRkSa yo AmAti sa nItivit / / 260 // (pAharI dA~ta-sIseM ) use klezita karate haiM aura antasya cugalakhora usaprakAra khAne meM pravINa hote haiM jisapravara ebI ke antastha ( bhItarI dA~ta ) usake khAne meM upayogI hote haiN| // 255 / / rAjA prAyaH karake guloM ( zatru-vadha karanevAle yoddhAoM va rAjya-saMcAlana karanevAle mantrI-Adi adhikAriyoM ) se usaprakAra sabhAvataH parAGmukha ( vimukha nArAja ) rahatA hai. jisaprakAra phUloM kI mAlA guNoM ( santuoM) se parAmukha ( pITha denevAlI ) hotI hai aura vaha ( rAjA / apanA nAza karanevAle nikhiMza ( nirdayo) puruSa se usaprakAra saMmukha (prasana) rahatA hai jisaprakAra myAna apane ko kATanevAle nikhiMza (khaga-valyAra ) ke saMmukha etI hai / / 256 / / rAjan ! jisakAraNa se Apa pazcAt ghirasatA (agrIti va pakSAntara meM svArA) me prApta hote haiM, isameM Apake mahala (dhanAdi vaibhava se utpanna huA bar3appana ya pakSAntara meM jalarAzi kI pracuratA) kA hI voSa hai| udAharaNArtha-samudra ke samIpa meM vartamAna nadiyoM ke pAnI meM sarasatA ( miThAsa) rahatI hai, pAntu samudra meM mila jAnepara sarasavA ( miThAsa) nahIM rahatI ||25|| jo rAjA loga una seSakoM kA upakAra nahIM karate, jo ki unake lie kaSTa uThA cuke haiM, ve [kRtana] rAjA loga dUsare janma meM viroSa mI prApta karanevAle una naukaroM ke gRhasevaka hote haiM // 25 // he mAridatta mahArAja ! kisI avasara para maiMne arthazAmoM ke vicAra karane meM pravINa vidvAnoM dhArA rahasya prakaTa kIjAnevAlI sabhAoM meM maNDala (vaiza yA prakRtimaNDala ) kI racanA saMbaMdhI vicAra karane ke avasara para prApta hue nimaprakAra anuSTup soka kA vicAra kiyA _ vijayabhI kA imchuka rAjA prakRtimaNDala (Age zloka - 260 meM kahe gae zatru va mitra-Adi rAjAoM) meM dharvamAna eka deza ke antara meM rahanevAle yA bhRtIya deza meM sthita hue [ mitrabhUta ] rAjAoM ko aura apane deza ke samIpavartI rAjAbhoM ko apane rAjyarUpI ratha kI nemi (cakradhArA ) karake apane ne usa rAjyarUpI ratha ke cakra (pahie ) kI nAbhi ( madhyabhAga) banAve / arthAt-vijigISu svayaM madhyabhAga meM sthita ho aura dUsaroM kI pArzvabhAga meM rakSA kare // 259 / / [isake bAda maiMne aise nimnalikhita zloka kA vicAra kiyA, jo ki samasta ApApa (paramayapiba-dUsare deza kI prApti ke uddezya se kiye jAnevAje sandhi va vipraha-Adi kI yojanA ke vicAra) ke caraNa sabhyarUpa vRkSa ko zAkhA, patra va puSpAdi rUpa se vimala karane meM nimitta hai| o puruSa aisA rAjyarUpI vRta jAnatA hai vahI nItizAkha kA vettA hai, jisameM zatru, vijigISu, madhyama va udAsIna ina cAroM ko zatru va mitra ke sAtha saMbaMdharUpa bhATha zAlAe~ / arthAtanubhUta rAjA kA zatru va mitra, vijigISu rAjA kA zatru va mitra, madhyama rAjA kA zatru va mitra evaM apAsIna - 'caanntraannRpaan| 0 / 1. dhansAlabAra / 1. zAntAlahAra / 3. sAlabAra / nAti ra upamAlabAra / 5. sapakAra /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AvAsaH 317 imamakhilAvApabhAgapravRsihetuke zloka vyacIcaram / vinA jIvitamasvasthe yauSadhavidhithA / tA nItivihInasya vRthA vikramavRttayaH // 261 // kadAdhikAminIjanacaraNAsatakarasarAgarakSitaraGgasalAsa nAvyazAlAsu rAjA kA zatru va mitra, isaprakAra kI ATha zAkhAe~ pAI jAtI haiN| jisa rAjyarUpa vRkSa ke sAma, dAna, daNDa va bheda ye cAra mUla (jar3e) haiN| jo sATha pattoM se vibhUpita hai| arthAt-1. zatrubhUta rAjA, 2. vijigISu rAjA, 3. apane mitrabhUta rAjA ke mitra ke sAtha rahanevAlA, 4. zatrubhUta rAjA kA mitra, 5. apane mitrabhUta rAjA ke sAtha vartamAna, 6. zatramitra, 7, Akrandaka ke sAtha vartamAna, 8.6. pANigrAha va AsAra ke sAtha vartamAna rAjA, 10. AkrandakoM kA sAra ( phauja) aura 11. 12. donoM ma' yastha, ina 12 ko mantrI, rAjya, durga (kilA), koza va bala ina pA~ca ke sAtha guNa karanepara 1245= 60 isaprakAra jo sATha prakAra ke rAjA Adi rUpa patroM se vibhUpita hai aura jo ( rAjyarUpI vRkSa) deva ( bhAgya) va puruSArtha (udyoga) rUpI bhUmi para sthita hai| zrarthAt-jo na kevala bhAgya ke bala sthita raha sakatA hai, aura na kevala puruSArtha ke bala para kintu donoM ke bala para sthita rahatA hai| arthAt-jisaprakAra Ayu aura auSadhi ke prayoga dvAra jIvana sthira rahatA hai| isIprakAra rAjyarUpa vRkSa bhI rAjA ke bhAgya va puruSArtha ke prayoga dvArA sthira rahatA hai isIprakAra jisameM sandhi, vipaha, yAna, Asana, saMbhaya va dvaidhIbhAvarUpa chaha puSpa pAye jAte haiM tathA jo sthAna, kSaya va vRddhirUpa tIna phaloM se phalazAlI hai| bhAvArtha-ukta rAjyarUpI vRkSa ke bheda-prabhedoM kI vistRta vyAkhyA hama pUrya meM prakaraNAnusAra zloka naM. 67-Adi kI vyAkhyA meM kara cuke haiN||26|| jisaprakAra AyuSya (jIvana) ke vinA yoga-pIr3ita puruSa kI cikitsA kA vidhAna vyartha hotA hai usIprakAra rAjanIti-zAna se zUnya hue puruSa kA parAkrama karane meM pravRtta honA bhI vyartha hai // 26 // hemAriisa mahArAja! kisI avasara para maiMne nATyazAlAoM meM, jinakI nATyabhUmi kA tala (pRSTabhAga) kamanIya kAminiyoM yA nRtyakAriNI vezyAoM ke caraNoM para lage hue lAkSArasa kI lAlimA se raJjita (lAlimA-yukta) horahA thA, nATya prArambhakAlIna pUjA ke prArambha meM utpama huA aura niprakAra sarasvatI kI stuti saMbaMdhI zlopharUpa gAnoM se suzobhita nRtya aise bharataputroM (nartakAcAryo) ke sAtha dekhA, jo ki aise nartakAcAyoM meM ziromaNi the, jinameM 'nATyavidyAdhara' va 'tANDavacaNDIza' nAmake nartakAcArya pradhAna the evaM jo antarSANi ( zAmavettA ) the tathA jinameM nRtya karane ke prayogoM kI racanA saMbaMdhI nAnAprakAra ke abhinayoMB kA zAstrajJAna vartamAna thaa| 1. rUpakAlaMkAra / 2. dRSTAntAlaMkAra / A-'asarvANistu zAstravit' yaza kI saM.TI. kR. 454 se saMkalita-sampAdaka B-tathA cottam-mavedabhinayo'vasthAnukAraH sa caturvidhaH / bhAtiko vAcikazcaipamAhAryaH sAtvikatA naTaramAdibhI rAmayudhiSThirAdInAmavasthAnukaraNamabhinayaH / tathA ghokaM bharatamunimA-vibhAvayati yasmAcca nAnAm hi pryogtH| pAsAGgopAtrasaMyukastasmAdabhinayo ma ____ sAhityadarpaNa kI saMskRta TIkA se saMkalita- sampAdaka abhiprAya yaha hai ki nAyabhUmi meM naTa dvArA jo rAma va yudhidhira-Adi nAyakoM ke sAdharmya kA veSa bhUSA-Adi
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 yazastilakacampUkAvye bhAlalocanacAda bhUni vikaTaM yayA jaTAmaNDalaM bAlenduH zravaNAvataMsaviSaya: krIDAH saraHsaMbhavAH / kAya: kedagarbhasubhagaH sthAnaM site cAmbuje sA vaH pAtu sarasvatI smitamukhadhyA kI varNAvaSTiH // 262 // eka dhyAnapariprapraNayinaM hastaM dvitIyaM punarjIvanivezitAkSatralayaM pustapraNastaM param / vibhrANA vara turIyamucitA devI viSThAMka stuteH puSyAH vizAlatAvalayitaM saMkalpakalpamam // 363 / / kUla banasyandazIlA sitasarasijaloTA hArabhUSAstarAlA / + namadamaranirITA prasaravaprasarvazikaraNa kusumakIrNA varNinI vo'stu bhRtyai // 264 // vasa vadanapaInivAsasI vidyAdharazravaNamaNDanaravarekhA | vAsamAnasavibhUSaNahArayaSTidevatA nRpatayAtanutAM hitAni // 261 // sarasvatI stutigAna - aisI vaha sarasvatI devI Apa logoM kI rakSA kare, jo tRtIya netra se manohara lalATa paTTa-yukta, mastaka para lage hue unnata keza-pArA se alaGkRta, tathA dvitIyA athavA pratipadA ke candramA ke karNapUra se vibhUSita hai| jisakI kIr3Ae~ tAlAboM meM utpanna huI haiM / arthAt jo tAlAboM meM snAnaAdi krIr3Ae~ karatI hai| jisakA sundara zarIra ketakI puSpa ke madhyabhAga kI taraha manohara hai evaM jo zveta kamaloM meM nivAsa karatI hai tathA jisako akSara paGkti kucha khile hue - musakAe hue- mukha meM phailI huI hai' ||26|| aisI sarasvatI paramezvarI Apa logoM ke kavitArUpI latA se veSTita hue manovAJchita rUpa kalpavRkSa kI vRddhi kare / arthAt - manacAhI vastu pradAna kareM, jo apanA eka uparitana vAma hasta dhyAna ke svIkAra karane meM sneha yukta kara rahI hai / arthAt bA~e hAtha ke a~gUThe va varjanI aMguli se sphaTika maNiyoM kI mAlA dhAraNa kara rahI hai| jo Upara ke dUsare dakSiNa hasta ko krIDApUrvaka aGguSTha para sthApita kriye hue arkakAnta maNiyoM kI japamAlA dhAraNa kara rahI hai| jo nIce ke dUsare vAma hasta ko pustaka se prazaMsanIya banAtI huI dhAraNa kiye hue hai| jo cauthA hAtha ( nIce kA dUsarA dakSiNa hAtha ) varadAna denevAlA dhAraNa kara rahI hai evaM jo tIna loka meM sthita hue bhakta indrAdi devatAoM dvArA kI jAnevAlI stuti ke yogya hai* || 263 || aisI akSarazAlinI sarasvatI paramezvarI Apa logoM ke aizvarya- nimitta hove, jo ujvala paTTa ( rezamI ) vastra dhAraNa karanevAlA, tarala candana ke caraNa karane kI prakRti-yukta, deva pUjA nimitta zveta kamaloM ko AkAGkSA karanevAlI, motiyoM kI mAlAoM se aparyanta - vizeSa vibhUSita - hai evaM jo namaskAra karate hue indrAdi devoM ke mukuToM ? para jar3e hue prAcIna ratnoM kI phailatI huI kiraNoM kI kAntirUpI puSpoM se vyApta hai " || 264 || de rAjan ! aisI sarasvatI devI Apake lie manovAJchita vastue~ utpanna kare, o devatAoM ke mukhakamaloM meM nivAsa karane ke lie arthAt -- jisaprakAra rAjaha~sI kamaloM meM dvArA anukaraNa kiyA jAtA hai-- anukaraNa karake nATaka usake cAra bheda haiM-- 1. Azika, 2. vAcika, 2. 1. Ahnika-nATaka meM, jisameM abhinaya mUla hai, naTa apane zira hAtha, vakSaHsthala, pArzva, kamara, paira, netra, bhrukuTi oSTha, gAla Adi bhopAtroM dvArA rAma Adi nAyakoM kI avasthA ( sAdharmma) kA anukaraNa karatA hai. use 'Azika' abhinaya kahate haiM / 2. vAcika -- vacanoM dvArA nAyaka kI avasthA kA anukaraNa krnaa| 3. AhArya - veSa-bhUSA dvArA nAyaka ke sAmya kA anukaraNa karanA / 4. sAtvika raja va tamo zUnya mAnasika zuddha avasthA dvArA nAyaka avasthA kA prAyaH sabhI nATakoM meM ukta abhinaya pradhAna kAraNa hai-- sampAdaka anukaraNa karanA / rAjaha~sI hai / dekhanevAloM ko bodha AhArya va 4. karAyA jAtA hai use 'abhinaya' kahate haiM / sAtvika / + 'smitamitha' ka0 / * 'stutA' ka0 / x 'kavitAlatolayinaM R0 / + 'namadamara kirITAra ka0 / I 'ninAvahaMsI' ka0 1 1. samuccayAlaMkAra / 2. dIpakAlaMkAra / 3. atizayAnaMkAra | -
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsa: saMdhyA prativAsaraM viSTatiryadvA pramANAJjali yogastrApamupezya dugdhajaladhau zeSAzritaH zrIpatiH / zaMbhuSyayati cAkSasUtravalayaM kRtvA kare'nanyadhIdevi tvadvayamidaM sarvArthakAmapradam // 266 // bhAvena duhi rasena iribhirnR na kAmAribhi* sijanairnabhazvaragaNairvRcyA pravRtyA suraiH / siddhyA cAraNamaNDalairmunikulairasvaM devi saptasvarairAtIthena ca nandibhiH kRtanutirgAnena gandharvibhiH // 337 // nAnAvartho na tacitaM na tAzceSTAH zarIriNAm / padajhyAGkitaM devA yaha sunatraye // 268 // 319 nivAsa karatI hai usIprakAra sarasvatIrUpI rAjahaMsI bhI devatAoM ke mukhakamaloM meM nivAsa karatI hai| jo vidyAdharoM ke kAnoM ko vibhUSita karane ke lie mANikya- pakti hai| arthAta jisaprakAra mANikya zreNIkaraNa hotI huI kAnoM ko alaGkRta karatI hai usIprakAra sarasvatI devIrUpI mANikyazreNI bhI vidyAdharoM ke kArno ko vibhUSita karatI hai evaM bhUmigogharI mAnavoM ke hRdaya ko alaGkRta karane ke lie motiyoM kI mAlA hai / arthAt jisaprakAra motiyoM kI mAlA pahanI huI vakSaHsthala ko suzobhita karatI hai usIprakAra sarasvatI devIrUpI motiyoM kI mAlA bhI bhUmigocarI mAnavoM ke hRdaya ko suzobhita karatI hai ' ||265|| he devI sarasvatI ! brahmA ekAgracitta huA pratyeka dina tInoM (prAtaHkAlIna, madhyAhnakAlIna va sAyaMkAlIna ) saMdhyAoM meM pramANAJjali ( hastapuTa-bandhana saMbaMdhI pradhAna ajali ) bA~dhakara dhyAna nidrA ko prApta hokara samasta dhana va kAma ( strI saMbhoga ) ko denevAle tere caraNa kamaloM ke yugala kA dhyAna karatA hai evaM zrInArAyaNa ekApracitta hokara pratyeka dina tInoM saMdhyAoM meM kSIrasamudra meM nAgazayyA para ArUr3ha hue samasta dhana va kAma ko denevAle tere caraNakamala-yugala dhyAna karate haiM tathA zrImahAdeva ekAgracitta hue rudrAkSoM kI mAlA ( japamAlA) hasta para dhAraNa karake tere caraNa kamala ke yugala kA, jo ki samasta dhana va strI saMbhoga rUpa kAma ko dene vAle haiM, dhyAna karate haiM " || 266 || sarasvatI devI! tU brahmA va brahmAnAma ke kavivizeSoM dvArA 46 prakAra ke bhAvasamUha se, nArAyaNoM va kaMvivizeSoM dvArA zRGgArazrAdi rasoM se, rudroM aura kaci vazeSoM dvArA nRtya ( zira, bhrukuTi, netra va zrIvA-Adi sarvAnoM ke saMcAlana rUpa nRtyavizeSa ) se AkAzagAmI devavizeSa-samUha dvArA a siddhanAma ke kavi samUhoM dvArA pravRtti se, suroM (devoM ) zrIra suranAma ke kavivizeSoM dvArA pravRtti se ya 'AkAzagAmI cAraNasamuddoM dvArA mAnasika, vAvanika va devasiddhipUrvaka varNana karaneyogya ho evaM munikula ( jJAnI samRdda ) va munikula nAma ke kavivizeSoM dvArA saptasvaroM (1. niSAda, 2. RSabha, 3. gAndhAra, 4. paDja, 5. dhaivata, 6. madhyama va 7 paMcama ina bINA ke kaNTha se utpanna hue sAta svaroM) se stuti kI jAtI ho| isIprakAra rudragaNoM dvArA athavA kavivizeSoM dvArA tU zratodha ( tata, vitata, dhana va suSira nAma ke cAra prakAra ke bAje vizeSa ) se stuti kI jAtI ho evaM nArada-Adi RSiyoM dvArA athavA kavivizeSoM dvArA gAnapUrvaka stuti kI gaI ho || 267 || aisI koI jIvAdi vastu nahIM hai aura vaha mana bhI nahIM hai evaM ve jagatprasiddha prANiyoM kI ceSTAe~ bhI nahIM haiM, jo ki tInoM lokoM meM sarasvatI paramezvarI ke syAt. ( anekAnta ) lakSaNavAle caraNa kamaloM ke yugala se cihnita nahIM hai / arthAt-tIna loka ke sabhI jIvAdi padArtha va prANiyoM ke citta evaM ceSTAe~ Adi sabhI vastue~ sarasvatI paramezvarI ke syAt ( anekAnta ) lakSaNa yukta caraNakamala-yugala se cihnita pAe jAte haiN| kyoMki sarasvatI paramezvarI ( dvAdazAGga vajJAna) dvArA saMsAra ke sabhI padArtha jAne jAte haiM ||26|| * ii 'praNAma / liyoga01 5.02 * 'dharmA siddhajanairnabhazvara ka0 1. rUpakAlaMkAra / 2. samuccaya, dIpaka, rUpaka va atizayAlaMkAra / 3. dIpaka va samucca mAlaMkAra / 4. atizayAlaMkAra |
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 yazasvikapampacaya mAnasasarovimirgatasitasarasikAsthiteH sarasvatyAH / varavarNakIkAntiH puSpAjarista gAnA // 35 // iti pUrvarAbAyakamapravRttaM sarasvatIskRtisaM nusaM nAtyavidyAdharasANDavacaNDIzapamukhnasaMkaziromaNibhirantarvANimiH prayogamIvicitrAbhinayata narbharataputra satrAvalokapAmAsa / AsAtha lakSmI bhutiraSTimA ma santi merNA bharataprayogA: pAmiyaM zrItakAGgazobhAsamAnapatti niryikA // 70 kadApinudAtisarasvatIrahasyamudrAkaraNareSu mahAkavikAmyakathAkApu pramANApamahotsavapauruSalya lakSmIH svayaMvaravidhI vihivArA pAra / pina na tatvagatrayarakSaNasma kIrtipriyA bhramati yasava sammu citram // 1 // haragisyanti mahIdhAH zorospayanti vArdhayaH sarve / saba deva parAsi visaraci sopamti ganti ca trINi / / 2.1 // mAnasarovara meM vikasita hue zveta kamala meM nivAsa karanevAlI sarasvatI devI kI nATya bhUmi para honevAlI pUjA ke nimitta manohara zveta-pItAdi vargoM se vyApta huI kAntivAlI puSpAli samarpita ho // 266|| jo dhanAdhya puruSa athavA rAjA loga lakSmI (dhana) prApta karake gIta, nRtya va dhAditroM ke sabAharaNa apane karNagocara va netragocara nahIM karate, unakI lakSmI murde ke zarIra kI zomA ( phUloM kI mAlAoM, candana lepa va AbhUSaNoM se alakRta-suzobhita karanA ) sarIkhI va vyartha hai| arthAt-jIvoM ke bAjoM ke madhura zabdoM ko kareMgocara na karanevAle ( na sunanevAle ) aura nRtya na dekhanevAle dhanAnya puruSoM kI lakSmI usaprakAra vyartha hai jisaprakAra murde ke zarIra ko puSpamAlAoM, pandanalepa va AbhUSaNoM se alaskRta karake suzobhita karanA vyartha hotA hai // 20 // kisI samaya maiMne aise mahAkaviyoM kI kAvyakathA ke avasaroM para, jinameM sarasvatI saMbaMdhI rahasya (gopyatasya) ke ciluvAlA piTArA prakAzita kiyA gayA thA, aise 'paNDita tAmi' nAmake kavi kA, jo ki avasara ke binA jAne nimaprakAra kAvyoM kA upahAraNa kara rahA thA va jisake phalasvarUpa apamAnita kiyA gayA mA parSa jo nimaprakAra mahAm kaSTapUrvaka kaTu vacana spaSTarUpa se kaha rahA thA (apanI prazaMsA kara rahA thA), vizeSa ahasAra (mada ) rUpa parvata kA bhAra nimaprakAra zloka ke artha saMbaMdhI prazna kA uttara-pradAnarUpa ista dvArA utaap| arthAt-usakA mahAna mada cUra-cUra kiyA / 'paNDita vaitaDika' nAmake kAra ke kAvya he rAjam ! brahmANDa (loka) ke vivAhamaNDapa (pariNayana zAlA) saMbaMdhI mahotsaSa meM ghara hone kI yogyavAvAle ApakI lakSmI, jo svayaM Akara ke ApakA varaNa ( svIkAra ) karane meM Adara karanevAlI hai, isameM Arya nahIM hai, parantu jo tInaloka kI rakSA karanevAle Apako kIrtisapI pyArI sI sarvatra ghuma rahI hai, SahI Azcarya janaka hai ||27|| he rAjan ! jaba ApakI [ zubha] kIrti samasta loka meM phailI huI hai va usake phalasvarUpa [ samasta ] parvata, kailAzaparvata ke samAna AcaraNa karate haiM-ujvala hore / aura lavaNa samudra-Adi sabhI samudra kSIrasAgara ke samAna AcaraNa karate haiN| arthAt-zubhra horahe haiM evaM tInoM loka sudhA se dhavalita ( ujyala ) hue AcaraNa kara rahe haiM // 272 / / sAvaM satrA samaM saha' ityamarakozaprAmANyAdayaM pATho'smAbhiH saMzodhitaH parivartitadha, mu. pratau tu samiti khavimbaH pAThaH-sampAdakaH / 1, sapakAlaMkAra / 2, upmaalNdhr| 3, hetu alaMkAra / 4. kiyopamAlaMkAe / 5, kepa maahepaalkaar|
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRjIya kAzvAsaH 3219 giriSu dhRtA bhUmibhUtaH pRthvIbhArA nijabhuje nihitaH / ko nAma balena nRpa svayA samaH sAMprataM bhuvane // 273 // iti prastAvamavijJAya paTataH kRtAmalakSya paNDitakasya kaveH sakala kavilo kathAkA pramardanaH svAta eva bhuvane'smin / kathamida saMprati bhavatA samAgato nAvabuddham // 274 // kathaMcikaTvadaM vadataH trimUlakaM dvivotthAnaM pakhaM caturadam / yo'gaM ceti navacchAyaM dazabhUmi sa kAvyakRt // 276 // he rAjan ! saMsAra meM isa samaya Apake samAna zaktizAlI kauna hai ? api tu koI nahIM / kyoMki Apane bhUmibhRtoM (parvatoM athavA rAjAoM) ko parvatoM para sthApita kiyA / arthAt zatrubhUta rAjAoM ko yuddha meM parAsta karake parvatoM kI ora bhagA diyA evaM Apane pRthvI- bhAra apane dakSiNa hasta para sthApita kiyA hai' || 273 // ukta paNDita 'caivaNDika' nAma ke kavi dvArA kI gaI AtmaprazaMsA he rAjan ! isa vidvatpariSat meM isa samaya prApta hue mujhe, jo ki isa pRthvImaNDala meM prasiddha hotA [ apanI anokhI sArvabhauma vidvattA dvArA ] samasta kabilogoM ke samUha ko cUrNa karanevAlA hU~ ( unakA mAnamardana karanevAlA hU~), Apane kisaprakAra nahIM jAnA ? apitu avazya jAnA hogA * ||27|| ukta kavi ke prazna (nimna trimUlaka- Adi zloka kA kyA artha hai ? ) kA yazodhara mahArAja dvArA diyA gayA uttara- jo puruSa aise kAvyarUpI vRkSa ko jAnatA hai vahI kavi hai, jo (kAvyarUpI vRkSa ) trimUlaka hai| arthAt jo pratibhA ( navIna navIna tarkaNA - zAlinI viziSTa buddhi ), vyutpatti evaM bhRzotpattidabhyAsa ( kAvyakalA - janaka kAvyazAstra kA abhyAsa ) ina tIna mUloM (jar3oM-utpAdaka kAraNoM) vAlA hai| jo zabda ( rasAtmaka vAkya ) aura artha ina donoM se utpanna huA hai| jo kAvyarUpI vRkSa pracurA, prauDhA, paSA, lalitA va bhadrA ina pA~ca vRtti (zRGgAra bhAvi rasoM ko sUcita karanevAlI kAvyaracanA ke Azrita ) rUpI zAkhAoM se vibhUSita hai| jo kAvyarUpI vRkSa pAvAlI, lATIyA, goNI yA vaidarbhI ina cAra rItiyoM rUpoM pattoM se suzobhita hai" / 7' iti ca kiMcit' ka0 / 1. zleSa va ApAlaMkAra / 2. upamA va rUpakAlaMkAra / 3. tathA ghokam - pratibhA kAraNaM tasya vyutpattizva vibhUSaNaM / bhRzotpatikRdabhyAsa izyAyaka visaMkathA // 1 // ga0 prati se saMkalita - sampAdaka 4. arthAt -- jo kAvyarUpa vRkSa aise zabda va artha se utpanna huA hai, jo ki kAvya ke zarIrarUpa haiM aura jinameM zrRGgAra Adi rasa hI jIvanasthApaka hai| vaha ( vAkya - padasamUha ) kA lakSaNa - yogyatA, khAkAkSA va Asayuga padasamUha ko 'vAkya' kahate hai / 1. yogyatA - padoM ke dvArA kahe jAnevAle padArthoM ke paraspara saMbaMdha meM bAdhA upasthita na hone ko 'yogyatA' kahate haiN| udAharaNArtha - 'jala se sIMcatA hai yahA~ para jala dvArA vRkSAdi ke siMcana meM bAdhA upasthita na hone ke kAraNa vAkya hai| jaba ki 'agni dvArA socatA hai ina donoM padoM ke padArthoM meM bhASA upasthita hotI hai, kyoMki agni ke dvArA sIMcA jAnA pratyakSapramANa se bAta hai, ataH yaha vAkya nahIM ho sakatA / 2. AkAMkSA - 'isa pada kA kisI dUsare pada ke sAtha saMbaMdha hai isaprakAra dUsare pada ke sunane kI icchA meM hetubhUta buddhi ko 'AkAMkSA' kahate haiM / arthAt eka padArtha kI dUsare padArtha ke sAtha anya jAnane kI icchA javataka pUrNa nahIM hotI saMgataka usako jijJAsA banI rahatI hai, isalie AkAMkSA yukta padasamUha kI vAkya kahA jAtA hai| yadi AkAMkSA-zUnya patrasamUha ko vAkya mAnA jAye to gAya, ghor3A, puruSa va hAthI isa AkAMkSA zUnya padasamUha ko vAkya mAnanA par3egA / 3. sati -- buddhi kA viccheda ( nAza ) na honA use ko smaraNazaktirUpa buddhi kA viccheda - kAlAdi dvArA vyavadhAna 'sati' kahate haiM / arthAt hone kI Asati kahate haiN| pUrva meM sune hue paroM abhiprAya hai ki 41
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 yazastilaphacampUkAnye isIprakAra jo ( kAvyarUpa vRkSa ) zRGgAra, vIra, karuNa, hAsya, adbhuta, bhayAnaka, raudra, vIbhatsa va zAnta ina nau rasarUpI chAyA se suzobhita hai| vizvanAtha' kavirAja ne rasa kA lakSaNa kahA hai ki Alambana va uddIpanabhAva rUpa vibhAva (zRGgAra-zrAdi rasoM ke rati-zrAdi sthAyIbhAvoM ko nAyaka nAyikA mAdi AlambanabhAva va netra saMcAra-Adi uddIpana bhAva dvArA AsvAda-yogyatA meM prApta karanevAlA), anubhAva (pAsanArUpa se sthita rahanevAle rati-Adi sthAyIbhASoM ko stambha va sveda-Adi kAryarUpa meM pariNamana karAnevAlA) aura savArIbhAva { sarvAta vyApaka rUpa se kArya utpanna karane meM anukUla rahanevAlesahakArI kAraNoM ) dvArA vyakta kiye jAnevAle zRGgAra-Adi rasoM ke rati-Adi sthAyIbhAva sahRdaya puruSoM ke lie rasatA ko prApta hote haiN| udAharaNArtha-( zRGgAra rasa meM ) mahAkavi kAlidAsa ke zakuntalA nATaka ke darzakoM ke citta meM zakuntalA-Adi AlambanabhAvoM aura upavana-Adi deza tathA basantaRtu-Adi kAlarUpa uddIpana bhAvoM evaM bhrukuTi saMcAlana, hAva bhAva va vilAsa-Adi kAryoM evaM cintA-Adi sahakArI kAraNoM dvArA abhivyakta (prakaTa) honevAle pUrva meM vAsanArUpa se vartamAna hue rati-zrAdi sthAyIbhAva ko hI rasa samajhanA cAhie / ukta rasa ke nau bheda hai-1. zRGgAra, 2. vIra, 3. karuNa, 4. hAsya, 5. adbhuta, 6 bhayAnaka, 5. raudra, 8. bIbhatsa aura 6. shaant| jisa padArtha ko jisa padArtha ke sAtha saMbaMdha kI apekSA hai usake sAtha usakA vyavadhAna-rahita sambandha ko Asatti kahate haiN| SataH yadi buddhi-viccheda-smRtidhvaMsazAlI-pada-samUha ko vAkya mAnA jAye to isa samaya uccAraNa kiye hue 'devadatta' pada kI smRti kA dhvaMsa hone para dUsare dina kahe hue gacchati pada ke sAtha saMgati honI caahie| niSkarSa yaha hai ki usa yogyatA, AkAMkSA va bhAsatiyukta pada-samaha ko vAkya kahate haiN| udAharaNArtha-prastata zAstra kA eka zloka vAkya hai. kyoMki usameM nAnA pada pAye jAte haiM aura pUre zAstra ke zloka-Adi ko mahAvAkya kahA jAtA hai| zabdoM dvArA arthapratIti ke viSaya meM dhImANikyanandi AcArya likhate haiM 'sahajayogyatAsacetavazAdi zamdAdayo yastupratipattihetavaH' zabdAdi svAbhAvika vAcyavAcakazakti va zakhmiha-Adi ke vaza se arthapratIti meM kAraNa hote haiN| isautrakAra padArtha bhI vAcya, lakSya cha vyApa ke bheda se tIna prakAra kA hai| isaprakAra kAvyakSa ukta lakSaNAle rasAtmaka vAkyoM va adhoM se utpana hotA hai / 5. vizvanAtha kavirAja ne rIti kA lakSaNa-Adi nirdeza karate hue kahA hai ki jisa prakAra netra-Adi zArIrika bhavayoM kI racanA zArIrika vizeSatA utpanna karatI huI usake antaryAmI AtmA meM bhI vizeSatA sthApita karatI hai usIprakAra mAdhurya, moja pa prasAda-Adi daza guNoM ko abhivyakta karanevAle padoM kI racanArUpa 'rIti' bhI zabda va artha zArIrathAle kAvya meM atizaya ( vizeSatA) utpanna karatI huI kAvya ko smAtmArUpa rasAdi meM bhI atizaya sthApita karatI hai, usake cAra bheda hai| 9. vaidI, 2. goDI, 3. pAzvAlI aura lATikA / 1. vaidI-mAdhurya guNa ko prakaTa karanevAle varNI ( Ta, Tha, Da, Da, Adi akSaroM se zUnya akSaroM) dvArA utpanna huI, lalita varNa va padoM ke vinyAsavAlI, samAsa-rahita yA varupa sabhAsadAlI padaracanA ko 'vaidarbhI' kahate hai| 2, goDI-ojaguNaprakAzaka va Eru utpama honevAlI. lambI samAsavAlI, udbhaTa va anuprAsa-yukta padaracanA ko 'gauDI' kahate haiN| 3. pAzcAlI--jisaprakAra vaidI va gaMDI rIti kramazaH mAdhurya va moguNa ke abhivyajaka akSaroM se utpanna hotI hai, usase bhinnasvarUpavAlI ( prasAdamAtra guNa ke prakAzaka vargoM se utpanna huI) va samAsa-yukta evaM pAMca yA chaha padobAlI padaracanA ko 'pAvAlI' kahate haiN| 4. lATI-baidI va pAzcAlI rIti ke madhya meM sthita rahanevAlI padaracanA ko 'lATI' kahate haiN| arthAt-misa padaracanA meM vaidI va pAcAlI ke lakSaNa vartamAna hoM, use 'lATIrIti' samajhanI caahie| 'sAhityadarpaNa ( navamapariccheda ) se saMkalita--sampAdaka 1. sathA va vizvanAthakavirAja :-bibhAvenAnubhAvena vyaktaH sambAriNA tathA / rasattAmeti rasyAdiH smAyobhAyaH scetasAm // 1 // sAhityadarpaNa se samubhUta--sampAdaka
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya zrAzvAsaH 323 I 1. zRGgArarasa - jo kAma ( saMbhogecchA ) ko jAgRda va smRta karane meM kAraNa ho aura jo uttama prakRtivAle nAyaka-nAyikA ( rAma va sItA Adi ) rUpa zrAlambana bhAvoM se prakaTa hotA hai, use zRGgArarasa' kahate haiM / 2. vIrarasa- jo uttama nAyaka se vibhUSita huA utsAharUpa sthAyIbhAva vAlA hai, use 'vIrarasa' kahate haiM / 3. karuNarasa - iSTa vastu ( putra va dhanAdi) ke nAza se tathA aniSTa vastu ke yoga se prakaTa hone vAle zoka sthAyIbhAvavAle rasa ko 'karuNarasa' kahate haiM / 4. hAsyarasa - dRSTigocara hue. yA nirUpaNa kie hue aise kautUhala se, jisameM viparIta zArIrika AkRti, vikRta bhASaNa va vastrAdi se kIhuI naipathya ( veSa ) racanA aura dasta Adi kA saMcAlana Adi pAyA jAtA hai, hAsya utpanna hotA hai evaM jisakA hAsya sthAyIbhAva hai, use 'hAsya rasa' kahate haiM / 5. adbhutarasa -- loka- vilakSaNa Azcaryajanaka vastuoM ke sevAle mAtra kA adbhutarasa kahate haiM, jisakA Azcarya sthAyIbhAva hai / 6. bhayAnakarasa - bhayotpAdaka siMha va sarpa Adi ko dekhakara prakaTa hone vAle rasa ko 'bhayAnakarasa' kahate haiM, jisakA bhaya sthAyIbhAva hai| 7. raudrarasa - zatrurUpa Alambana se prakaTa honevAle evaM zatrukRta zastraprahArarUpa vyApAra se uhIpita honevAle rasa ko 'raudrarasa' kahate haiM, zatru ke prati prakaTa kiyA huA krodha hI jisameM sthAyIbhAva hai / 5. bIbhatsarasa- durgandhita mAMsa va medA Adi vastuoM tathA zmazAnabhUmi Adi ghRNAspada sthAnoM ke dekhane se prakaTa honevAle bhAva ko 'bIbhatsarasa' kahate haiM, jisakA sthAyIbhAva ghRNA hai / 6. zAntarasa - rAma (zAnti) hI jisakA sthAyIbhAva hai evaM jo sAMsArika padArthoM kI kSaNabhaGguratA ke nizcaya ke kAraNa samasta vastuoM kI nissAratA kA nizcaya athavA Izvaratatva kA anubhavarUpa Alambana se prakaTa hotA hai, use 'zAntarasa' kahate haiM / isIprakAra jo kAvyarUpI vRkSa audArya, samatA, kAnti, arthavyakti, prasannatA, samAdhi, zleSa, bhoja, mAdhurya va sukumAratA ina vaza kAvya-guNarUpI pRthivI para sthita hotA huA zobhAyamAna ho rahA hai / vizeSArtha - vAgbhaTTa' kavi ne kahA hai ki 'kAvya saMbaMdhI zabda va artha donoM nirdoSa hone para bhI guNoM ke vinA prazasta ( uttama ) nahIM kahe jAte' / vana kAvya guNoM ke ukta daza bheda haiM 1 - zradArya - artha kI manojJatA utpanna karanevAle dUsare zabdoM se mile hue zabdoM kA kAvya meM sthApita karanA 'zradArya' hai / udAharaNArtha -- zrIneminAtha bhagavAn ne aise rAjya ko, jisake rAjamahala gandha (sarvottama athavA madonmatta ) hAthiyoM se zobhAyamAna ho rahe the aura jisameM lakSmI ke lolA ( krIr3A ) kamala ke samAna chatra suzobhita horahA thA, chor3akara 'raivataka' nAmake krIr3A parvata para cirakAla taka tapazcaryA kI / vizleSaNa - isa zloka meM ima (hAthI), dhambuja ( kamala) aura giri (parvata) ye tInoM zabda jaba kamazaH grantra, lolA aura kIr3A ina vizeSaNapadoM se alaGkRta kiye jAte haiM tabhI unake artha meM manozatA utpanna hotI hai, kyoMki kevala ibha, ambuja va giri padoM meM baiMsI zobhA nahIM pAI jAtI, yahI 'audArya' guNa hai, kyoMki isa zloka ke zabda dUsare - manojJa artha ke pradarzaka zabdoM 1. tathA ca vAgabhaGkaH kavi : adoSAvapi zabdArthoM prazasyete na yenA / audAryaM samatA kAntirardhavyatiH prasannatA / samAdhiH zleva bhojo'tha mAdhurya sukumAratA // 1 // 2. tathA ca vAgbhaH kaSi : padAnAmarthaM cArutvapratyAyakapadAntaraiH / militAnAM yadAdhAnaM tadaudArya smRtaM sathA // 1 // 3. gambhavitrAjitadhAma lakSmIlIlAmbujacchatramapAsya rAjyam / krIDAgirI raivatake tapAMsi zrIneminAtho'tra ciraM phAra // 1 //
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ pharaka yazastinakacampUkAvye * ityasyAyanAnunAvanAzayazanAyekharvagarvaparvatabhAramanAruruham / rAjanazeSa viSayAtizayapasUto geSAM mahAkavikRtau na manISitAni / teSAM bhRtI ca sanAM ca manatra manye vAradevatAvihitazAminezvarANAm // 276 // dAciniyatavRtti vargapaipogAnubazuddha mizritApabhAgAprakAzitapratibheSu paNDitaprakANDamaNDalImaNDanADhambarase milae gaye hai| 2. 3. samatA / kAnti-- racanA kumAratA lAna samatA' hai aura usameM nirmaladA tmanA 'kAnti hai| 5. arthavyakti, jahA~para una una zabdoM kI sattA se sAkSAt artha kA pratipAdana hotA hai aura balAtkAra pUrvaka arthajJAna na hokara sukhapUrvaka ardhajJAna hotA hai| 5. prasatti3 (prasAda) jisa kAya ke lalita zabdoM dvArA zIghra hI arva kI pratIti hotI hai, vaha 'prasAda' guNa hai| 6. samAdhi - jahA~para dUsare padArtha kA guga dUsare padArtha meM Aropita-sthApita kiyA jAtA hai, use 'samAdhi' guNa samajhanA caahie| -dalepa va ojaguNa-jisa kAvya ke zabda pRthaka-pRthaka hote hue bhI eka zreNI meM hue ke samAna paraspara mile hue hote haiM, vaha 'zleSaguNa hai evaM jahA~para samAsa kI adhikatA hotI hai, use 'moguNa samajhanA cAhie parantu yaha ( samAsa kI bahulatA ) gadyakAvya meM vizeSa manojJa pratIta hotA hai| 9-10-mAdhurya va saukumArca guNa-jahA~para zabda aura artha donoM rasa-sahita hoM athavA jahaoNpara sarasa arthavAle zabda vartamAna ho, use 'mAdhuryaguNa kahate haiM evaM jahA~para. niSThura ( kaThora ) zabda na hoM use sokamAryazuma' kahA hai| prAkaraNika abhiprAya-yazodhara mahArAja ne ukta kavidvArA pU~che hue loka kA uttara dete hue kahA ki jo aise kAvyarUpa vRkSa ko jAnatA hai, vahI kavi he" // 275 // athAnantara koI mahAkavi yazodhara mahArAja se kahatA hai ki he rAjan ! jo rAjA joga mahAkaviyoM ke kAvyazAkhoM kA, jinameM samasta vizcoM ( kAvya-guNa, doSa, zRGgAra Adi rasa tathA subhASitatatvoM) kI vizeSarUpa se utpatti pAI jAtI hai, zrabaNa va paThanAdi kA matAratha (malA) nahIM karate. unake donoM kAna, jilA va mana aise mAlUma par3ate hai-mAnoM-vANI kI adhiSThAtrI devatA (bRhaspati ) dvArA diyA huA zApa hI hai // 276 / / adhAnantara he mAridatta mahArAja ! kisI avasara para maiMne prazasta vinmaNyana meM AbharaNaprAya zabda-vistArapUrvaka kiye hue pacana-upanyAsa ke prArambhI (pAvavivAdoM) meM, jinameM maryAdita samAsa, 'ityasyAryakayanAnunayanAzayazayena' ghaH / 1. pandhasya yadaveramba mamatA socyate budhaiH| yadu balavaM tasyaiva sA kAntiraditA yathA // 1 // 2-3 tathA ca vAgbhaTTaH kavi :-yadazeyatvamarmasya sArthamaktiH smRmA yathA / maTityapikAvaM matprasattiH socyate puSaiH / 4-5 tathA va sabhaH -ma samAdhiyanyasya guNo'nyatra nibezyane / ilepo yatra padAni syuH syUtAnItra parasparaM / 6. ojaH samAsabhUyastvaM tadgayeSyAte mundaram // . vaNaca vAgmakAye -parasArthapadatvaM mattanmAdhuryamudAhRtam / aniSTAkSarAva yassaukumAryamiva mayA // 1 // 4. samuccayAlaMkAra / 9. usprekSAlaMkAra /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bhAzcAsa: 325 mophasaMrambheSu binaje manikapilakAcaracAkazAsyapragItamANasaMvINatayA viSiNInAM pariSadAM vitbhisivaatmysh:prshstiirullin| mazAlArahita pasi pathA zauryaparimahaH / tadhopanyAsahInasya tathA zAstraparigrahaH // 27 // sphuranspapi manaHsindhau zAbaravAnyanekazaH / vIguNavihI gani bhaSayanti na sanmanaH // 278 // vimAnAM sphuritaM prItyai strIgAM lANyAdiH / antarbhavat pA mAvA ki vidyAritIndriyaH // 271 // zrImAnnidheH prasAdena yaH satya na kRtAi / araNya kamAnIva norastisya saMpadaH // 24 // bhAsaMsAraM yazaH kA caturvarga tu veditum / yeSu vAJchAsti te bhUpAH kurvanti kavisaMmaham // 281 // kadAcidanAthAsapravRttaradhacaragamiSu karitrinayabhUmiH zana va padoM ke lacAraNoM meM gUMdhI huI zuddha ( kevala ) va paraspara meM milI huI sabhI prakAra kI bhASAoM ( saMskRta, prAkRta, sUrasanI, mAgadhA, paizAcI aura apabhraza-Adi) dvArA vidvAnoM kI pratibhA ( navIna navaM.na buddhi kA camatkAra ) prakaTa kI gaI hai. viziSTa vidvAnoM se suzobhita hue sArkaka vinmaNDaloM kI cicarUpI bhittiyoM para apanA yaza ko prazasti (prasiddha ) ullikhita kI (ukArI), kyoMki maiMne jaina, mImAMsaka, sAMkhya, vaMzoSaka athavA gItama-darzana, cArvAka ( nAstaka-darzana ) aura buddha darzana ina chahoM darzanoM meM mare hue pramAgoM meM nipuNatA prApta kI thii| kyoMki jisaprakAra khar3a-mAdi hathiyAroM se hona hue zUra puruSa kI zUratA ( bahAdurI ) nirarthaka hai isIprakAra vyAkhyAna dene kI kalA se rahita hue vidvAna ghuruSa kI aneka zAstroM ke abhyAsa se prApta huI nipuNatA bhI nirarthaka hai Rs5|| vidvAnoM ke manarUpA samudra meM aneka zAstrarUpa ratna prakAzamAna hote hue bhI yadi vyAkhyAna dene kI kalA se rAhata hai, to ve sajanoM ke citta ko vibhUSita nahIM kara sakate ||28|| jisaprakAra triyoM kA bAharI lAvaNya ( sondarya) kAmI puruSoM ko prasanna karatA hai vasIprakAra vidvAnoM kA vidyA kA bAhirI camatkAra ( vaktRtvakalA-Adi ) sajjanoM ko prasanna karatA hai| bhale hI una vidvAnoM meM vidyAoM kA bhItarI prakAza ( gambhIra anubhava ) ho athavA na bhI ho, kyoMki cakSurAdi indriyoM ke agocara sUkSmatatva ke vicAroM se kyA lAbha api tu koI lAbha nahIM 279|| jo dhanmaya puruSa puNyodaya se prApta hui lakSmA se vibhUSita huA vidvAnoM va sajanoM kA satkAra nahIM karatA, usakI dhanAdi sampattiyA~ usaprakAra niSphala hai jisaprakAra bana ke puSpa niSphala hote haiN| / / 280 / / jina rAjAoM kI icchA apanI kIti ko saMsAra paryanta vyApta karane kI hai aura dharma, artha, kAma va mokSa ina cAroM puruSArthoM ke svarUpa ko jAnane kI hai, ve rAjA loga viyoM kA saMgraha ( svIkAra ) karate haiM / / 28 / / ayAcandara he mAridatta mahArAja ! kisI avasara para nimnaprakAra pATha par3hane meM tatpara hue tathA svayaM vA~sayaSTi prahaNa karate hue maiMne gaja-( hastI ) zikSA bhUmiyoM para, jahaoNpara ratha-cakradhArAe~ sukhapUrvaka saMcalita horahI thIM, hAthiyoM ke lie nimna prakAra zikSA dI + 'yazasnu' kaH / * 'kurvannu budhasaM praham' kaa| . 1. ttaannaalNkaar| ekaalNkaar| 3. upamA 2 AkSepAlaMkAra / 4. upamAlaMkAra / 5. jAtinambAra /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 yazastilakacampUkAvye samaM gAstiTha pratihara kara nirAhata ziraH pujhonamya svahijamanAH svarSaya munna / sataH kalyANAGga zravaNayugala varSaya gAve yAvanmAtrAzatamidamahaM varNavidhaye // 28 // ekamazeSa kriyAsauSThava, pratikSAdhiSThAnAyAM zubhasthApanAyAm / sthirasthita samastAGgasaMgarbha, zikSAvekSaNAkSuNNAnta:karaNagarbha, marIcimatagamagazarmAvimahAmumisamAnItadarzitAbalokitagRhItadhyAtanizcitAkapAlAditisutaprasUtipUsAntarAlAdupAsitubhASAtagaNapativilokanamnahitamayanena tadvadanAnurUpavapuHsaMpAdanasamAhitadayena simasAmAnyabhigAyatA pitAmahena vihitasakalasavAtizAyideva, trilocanAcyusaviriJcivirocana candracitrabhAnuprabhRtibhirdevatAbhiH sabahuvismayamudIritaparasparasvAgatAbhiradhiSThitodArazarIrageDa, nikhilAparaprANigaNAvAryatrIya, divijakujakuzavanapAsazaurya, vijadevagandharvayAmahIkSitAanyatamasamapada, kSoNIzamahAmAtrakulakalyANaparamparAphazAvarada, hirava, he hala, divyasAmaja, mAtrAza viSTa tiScha / he putra gaja ! apane zArIrika aprabhAgoM se acchI taraha sthita hote hue chidra-hIna saiMr3a saMkucita ( veSTita ) kro| he putra ! mastaka U~cA karake sAvadhAna citta hote hue mukha meM sUMda praviSTa kro| tatpazcAt mAGgalika lakSaNa-yukta zarIrazAlI he gajendra ! donoM karNa harSapUrvaka saMcAlita kro| maiM ( yazodhara mahArAja ) tumhArI stuti-vidhAna ke avasara para yaha kahatA hU~ ki tuma ciraJjIvI hozro // 282 / / sthiti ke adhyAsana se alaGkata ( tumhAre dIrghajIvI rahane kI kAmanAvAlI) isa mAGgalika stuti-sthApanA ke avasara para sUMDa-saMcAlana-Adi samasta ceSTAoM meM samIcInatA rakhanevAle he gajendra ! tuma cirakAla taka jIvita rho| nizcalarUpa se sthita samasta zArIrika aGgoM ke madhyabhAgavAle aura zikSA (vinaya ) ke dekhane se paripUrNa mAnasika madhyabhAga-yukta he gajarAja ! tuma dIrghakAla taka jIvita rho| he gaja! samasta prANiyoM kI apekSA atizayazAlI tumhArA zarIra aise brahmA dvArA, jisane apane donoM netra sevArtha Ae hue gaNezajI ke dekhane meM prerita kiye hai, aura jisane apanA hRdaya gaNapati ke mukhasarIkhI tumhArI zarIraracanA meM sAvadhAna kiyA hai evaM jo sAmaveda ke sAta pAkyoM kA mandarUpa se gAnakara rahA hai, aise vizeSaNa-yukta brahmANDa ke ardhabhAga se racA gayA hai, jo (brahmANDa kA ardhabhAga) marIci, matA va mRgazarmA Adi maharSiyoM dvArA brahmA ke sammukha lAyA gayA, dikhAyA gayA, dekhA gayA, jisake pariNAmasvarUpa usake dvArA svIkAra kiyA gayA va citavana evaM nizcita kiyA gayA hai aura jisakA madhyabhAga sUrya kI utpatti hone se pavitra hai, aise he gajarAja! tuma bahuta samaya taka jIvita raho / isaprakArI jisakA atyanta manoza yA vizeSa unnata zarIrarUpI mandira atyanta AzcaryapUrvaka paraspara meM svAgata ( vizeSa sanmAna) prakaTa karanevAle zrImahAdeva, zrInArAyaNa, brahmA, sUrya, candra va agni-Adi devatAoM dvArA adhiSThita (nivAsa-yukta ) kiyA gayA hai aura jisakI zakti samasta prANigaramoM ( sahasramaTa, lakSabhaTa va koTibhaTa-Adi zUravIra puruSoM) dhArA nahIM rokI jAsaktI, arthAta-jo anokhI zakti se alakata hai evaM jo kalpavRkSoM ke latApihita pradezoM para honevAle vanapAta-jaisI zUratA rakhanevAlA hai tathA jo parazurAma-Adi brAjhaNa, indra-Adi devatA, gandharva, kubera-zrAdi yana, bhIma va bhISma-Adi rAjAloga inameM se kisI eka ke sAhasa kA sthAna hai| arthAt jo inameM se kisI eka ke sAhasa se adhiSThita hai aura jo mahAn rAjAoM ke mahAvatoM ke ghaMza kI kalyANa-paramparA kA utkRSTa phala denevAlA hai, aise he gajendra ! he mitra ! he alaukika gajendra ! tuma cirakAla taka jIvita raho / * 'kriyaashaurykaa| 'samasAsaMdarbha' k0| * 'saptasAmapadAnyabhigA yatA' kaH / 1. jAti-alaMkAra /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH 324 gAstiSTha samaiH puronakhasamaM hastaM nidhehi kSitau dRSTiM dehi karAmataH sthiramanAH karNI gajAzlezya / vAlaM dhAzya vatsa yAvadacirAnmaunyAmahaM kalpo mAtrANAM zatamAsva tAvadaciplastvaM yogikalpAtaH // 283 // evaM sthApanAyAM yathAsthAna gAvAparakaranayanazravaNavAladezanivezeSu kuzala, samasamAhitaniHspandasarvadezapezala, samunmipatrvajanmAbhyastrakriyAkalAenaipuNya, damakalokopadizyamAnavinayagrahaNapravaNa, niSpannayogIvAvagaNitopAntAhitaphAntayassujAta, mahAmuniriva ruciresarAhArAmyavaharaNasuprasanastAnta, prAtizIna ivAvadhIritobhayagandhasaMbandha, divyacakSuritrAvitarkita. vikRtaprAkRtasAmAjikasAmAmikAlaMkArakalitasamastasattvaprabandha, sannazrIna hava mRdaGgAnakazakSvelitakAlAdikolAhalAvipalabdhayodha, timiricopAmarzanASakSodanatodanAdimAdhAsaMbAdhakSAntazarIrasaudha, atinibhRtasamastAGgatayA mahAmahIdhara iva zailATanitIghaTitaveSTitAvasara ica, chapavinirmitAyatAra iva, medinImadhyAnirUDha iva ca prarUDhajanamanovikalpa, hipa he he hala, he gajendra ! jaba taka maiM ( yazodhara mahArAja ) alpa samaya taka terI stuti-sambandhI sthApanA par3ha rahA hU~ taba taka sthiracitta hue tuma samAna / U~ce nIce rAhata ) zArIrika aGgoM se sthita hoo, agranakha-jaisI pRthvI para sthApita karo, sUMDa ke agrabhAga ( aGgali ) para apanI dRSTi lagAo, apane donoM kAna nizcala karo evaM he putra ! pUcha saMcAlita mata karo (nizcala karo) tathA dhyAnastha muni-sI AkRtivAle tuma nizcala hote hue bahuta kAla taka sthita ( jIvita ) raho' ||283 // isaprakAra stuti-sthApanA ke avasara para zArIrika aGga (pAda-Adi ) sathA dUsare saiMDa, netra, karNa aura pUMcha-deza ke sthAnoM meM yathAsthAna kuzala ( pravINa ), sama ( sIdhe ) rUpa se sthApita va nizcala zArIrika avayavoM se sundara evaM utpanna horahe pUrvajanmAbhyasta kriyA-samUha meM nipuNa tathA zikSaka logoM ( mahAvata-Adi) dvArA upadeza dIjAnevAlI zikSA (vinaya / ke svIkAra karane meM pravINa aise he gajarAja ! tuma cirakAla paryanta jIvita rho| isIprakAra jisane samIpa meM sthApita hue atyanta manohara strI-Adi pastu-samUhoM ko usapakAra tiraskRta kiyA hai, jisaprakAra pUrNa dhyAna meM sthita humA RSi samIpavartI atyanta manohara vastu-samUhoM ko tiraskRta karatA hai| jisakA mana manojJa va amanojJa AhAra ke AsvAdana karane meM usaprakAra nirmala hai jisaprakAra digambara AcArya kA mana manojJa va amanoja AhAra ke AsvAdana karane meM nirmala hotA hai| jisane sugandhi va durgandhi ina donoM kA saMyoga usamakAra tiraskRta kiyA hai jisaprakAra vikRta kaphavAlA mAnava sugandhi va durgandhi kA saMyoga tiraskRta karatA hai| jisane vikRta ( rogI aura ghRNa ke yogya puruSa), nIcaloka, sAmAjika ( sevakagaNa ), zastradhAraka pIrapuruSa aura AbhUSaNoM se alaGkRta puruSa ina samasta prANiyoM kA saMbaMdha usaprakAra tiraskRta kiyA hai jisaprakAra andhApuruSa ukta vikRta pa nIca loga-Avi samasta prANiyoM kA saMbaMdha tiraskRta karatA hai| jisakA jJAna mRdA, nagAr3A zaha siMhanAda aura kAla ( bherI vizeSa )-zrAdi vAjoM ke kalakala zabdoM dvArA usaprakAra skhalita / naSTa) nahIM kiyA gayA jisaprakAra bahire mAnava kA jJAna ukta mudaGga-AdibAjoM ke kalakana zabdoM dvArA naSTa nahIM hotaa| jisakA zarIrarUpI mahala spartha (TranA ) pAisaMghaTTa va aGkazAdi. pIDana-ityAdi kI bAdhA ( duHkha) kI pIr3A sahana karane meM usaprakAra sahanazIla hai jisaprakAra mahAmagcha kA sthUla va puSTa zarIrarUpI mala ukta spaze-Adi ke kaSToM ko pIr3A sahana karane meM sahanazIla hotA hai| isIprakAra atyanta nizcala zarIra ke kAraNa jo aisA pratIta hotA hai-mAnoM-sumeru parvata hI hai| athavA jo aisA mAlUma par3atA hai-mAnoM-paveta ke agrabhAga kI taTI ke lohamayo TaGka (kudAlI-Adi) se ghar3I huI vastu kI avasthA ( vazA) kA avasara hI hai| athayA jo aisA jAna par3atA hai-mAnoM-gIlI 1. jAti yA upamAlaMkAra /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastitakyampUkAvye siAma, mAnA vilina / samaM liyA gArahitavapuH sUNitazisa + mukhaM svapyoGga svaM bhutiyugamivaM purvaya gaja / urasto nirgava sthitamiva karmadhAraya puraH alkolaM vAlaM vihitasamavasthApanavidhiH / 285 // pavamurovinirmAtaraH protkagitA hastatayA prahaTakA - vArAhImAkRtimAnItanivadevRtta, gatisakuzalopamilmAlampAdimAvahitavita, zabApaspaindrasevakauberavAruNakaumArayAmpasaumyavAyacyAgneyavaiSNavAdhibhagasUryadevateSu pariSu anyatamasaMvandhilamaNopeta. prazikSaNa jasAmeksamAyAsameta, aSTAdazakriyAdhAra, satkarmaniSNAtatayA vivita, caturastrIkRta zAntadAntayodhavinItasarvazAdinAmaprakAra, mahArarUpracaNDa, sakalasapanoraHpurakapATasphoTanAzanidaNDa, paracakapramaInakara, gajavandharAdhIzavidhuvAndhavadhura, sindhura, he he hala, divyasAmaja, mAtrAmA ti tiSTha / miTTI ke palAstara se kiye hue avatAravAlA hI hai evaM jo aisA pratIta hotA hai-mAnoM-pRthivI ke madhyabhAga se hI prakaTa huA hai| isIprakAra logoM ke mAnasika abhiprAyoM ( utprezAoM-kalpanAoM) ko prakaTa karanevAle he gajendra ! he he mitra ! he alaukika gajendra ! tuma cirakAla taka jIvita rho| he gajendra ! tuma apane zArIrika aGgoM ( pApa-Adi ) se sama (U~ce-nIce rahita ) pUrvaka uThakara nizcala zarIrazAlI ca unnata mastakabAle hote hue mustra meM praviSTa karake ( AdhI saiMDa mukha meM ghusehakara ) pratyakSa-pratIta karNayugala saMcAlita karo evaM varAhAkAra-jaisI kI huI sthApanA-vidhivAle tuma apanI saiMDa, jo ki hRdaya se nikalakara ThI huI-sI pratIta horahI hai, sAmane aprabhUmi para sthApita kare aura pU~cha ko Upara hilanevAlI karo ( hilAo / paa28| isIprakAra anAsthala se nikalI huI va agrabhAga meM vakra ( ke kAraNa tathA saMcAlita karNayAlakA apanI zArIrika pravRtti ko jaMgalI zUkara sI AkRti-dhAraka, gajazAstra meM vicakSaNa (vidvAna ) pAyoM dvArA zikSA diye jAnevAle damya ( kAbU meM lAnA-vaza meM karanA )-Adi kartavyoM se sAvadhAna cittathAle. brahmA. indra. rudra, kuvera. varUNa, kumAra, yama, soma, vAyu, agni, viSNu, azvina, bhaga aura sUrya na devatAoMvAle hone ke kAraNa prAjJApatya, aindra, raudra, kauvera, vAruNa, kaumAra, yAmya, saumya, pAyathya, bhAgneya va vaiSNava-Adi nAmavAle hAthiyoM meM se kisI eka hAthI ke lakSaNoM se alasa, pRthivI, jara va ani meM se kisI eka padArtha kI dApti se saMyukta, aThAraha prakAra kI kriyAoM (tInaprakAra kA dAmya, sAta prakAra kA sAnA aura ATha prakAra kA upavAhyakarmarUpa vyApAroM) ke AdhAra, una-una kartavyoM meM pravIna hone ke kAraNa visyAna, caturastrIkRtA (pariData ), kSamAvAn, jitendriya, yodhA ( sahastrabhaTa, lajJabhaTa ca koTIbhaTa zUravIroM kA vidhvaMsaka ), zikSAgrAhaka, va sarvajJa-Adi bhinna 2 nAmovAle, vizeSa zaktizAlI hone ke kAraNa atyanta kodhI, samasta zahRdayoM ko aura nagara ke [vizAla ] daravAjoM ke kivAr3oM ko cUra-cUra karane ke lie zmapAta ke samAna, zatru-senAoM ko ghUra-cUra karanevAle aura aise rAjAoM ke, jinake hAtho hI bandhu ( upakAraka ) , saMkaTa par3ane ke avasara para upakAraka bandhu kA bhAra vAhaka aise he gajendra ! he he mitra ! he alaukika gajendra ! tuma dIrghakAla paryanta jIvita rho| + 'mukhaM mUDa tvaM' 60 / :. usanA / use kSAlaGkAra / 2. upamAlaMkAra / * ica-dAmya vividhamicdanti sAMnA saptadhA smRtam / syAdathyopadhAva ghetyevamaSTAdaza kiyAH // 1 // + u ca-'caturalIkRtaca pnndditH| 1 urpha ca- bodhasva sahasrabhaTa-lakSabhaTa-koTIbhaTa vidhvaMsakaH' saM0 TI0 (pR. 488 ) se saMkalita-sampAdaka
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRtIya AzvAsaH 326 mAtrANAM samAM kaha pratihara straM hastamucaiHzirAH svAsye atibAlaharpaNaparaH pazcAnirIkSArdhataH / vaMzaM nimnaya nirbhujorasi tataH proskuralanetradvayaH siMhasthApanayA yuto bhava karivaspirasusihopamaH // 285 // evamupasthApanAzamupAttavapuzcaNDimAumparatayA ThAdgRhItakarikalAkAraNaverikAThIravAkAra, uspatimahA. mahIdharapratimatayA saMpAditopakaNThasasvasAdhyasAvasAra, samastasapatnaprasanakAmatayeva visphAritamahAbhayAnakalyavasApakAya, sakalabhUtAbhibhAvinA barAcastaijApAMzajAtajanitena valavAlavazvAnaskarAlamUrtinA madapuruSeNAdhiSThitavayA dviguNIbhUta- . bhImasAhasanikAya, anekazaH kAnamedinIpu navaradavidAritArAtikarituragaravatarIcaranaranikarakIlAlalikRtamahAyoginI. balividhAna, ayAjAzcarthazauryaprIsayA vIraniyA svayameva ghihitAditalohitapanyAkulaprapajJAdhAna, nirantaramavicAritamAcarikhamRgAyitaiH zatrubhidhiraM khilIbhUtAmarapuramArgatA jvalanAsAracumnacyutacitaprasattInAmapsarasA devAdAvabhIvAyarasa he gajendra ! umatamastaka-zAlI tuma kAna aura pUMcha ko kampita karane meM tatpara hote hue pahile mukha meM apanI sUMr3a ghuser3akara apane zArIrika aGgoM kI samatA ( U~ce-nIce kI viSamatA se hita ) karo, saMkucita karo aura pIche ke bhAga se zrAdhe baiTho evaM pITha kA madhyabhAga nIcA kro| pazcAt apane donoM netra praphullita karate hue hadaya ko Age kro| he gajarAja ! tuma siMhasthApanA se yukta hojAo-siMharUpa se sthita hoo aura [AkramaNa karane ke avasara para ] apane paMjoM ko bAMdhanevAle siMha-jaise hojAo' ||28 // he gajendra ! isaprakAra siMhAkAra se pratiSThApanA--sthApanA-ke avasara para tumhAre dvArA vistRta zArIrika pracaNDatA grahaNa kIgaI hai, isalie tumane aise siMha kI AkRti balAtkArapUrvaka grahaNa kI hai, jo hAthiyoM ke jhuNDoM kA niSkAraNa zatru hai| he gajarAja ! tuma utpatanazIla vizAla parvata-sarIkhe ho, ata: tumhAre dvArA samopavartI prANiyoM ko bhayaGkara AkAra prApta kiyA gayA hai| he gajazreSTha ! aisA mAlUma par3atA. hai ki samasta zatrubhUta hAthiyoM ke bhakSaNa karane kI kAmanA se hI mAnoM-tumhAre dvArA apanA atyanta bhayAnaka va udyamazAlI zarIra vizAla kiyA gayA hai| he gajottama ! tuma aise madapuruSa ( rAkSasa ) se adhiSThita ho, arthAt-aisA pratIta hotA hai-mAnoM-tumhAre vRhat zarIra meM aisA rAkSasa praviSTa huA hai, jo samasta prANI-samUha yA vyantaradevoM ko parAjita karanevAlA hai aura jo jagat ke tejomaya bhAga-samUha se utpanna huA hai evaM jisakA zarIra usaprakAra raudra (bhayAnaka) hai jisaprakAra pradIpta hotI huI jvAlAoM pAlI bAgni raudra ( bhayAnaka) hotI hai, isakAraNa se hI tumhArA bhayAnaka sAhasa-samUha (adbhuta kamasamUha-karatA-Adi) dviguNita (dugunA) hogayA hai| gaja! tumhAre dvArA anekavAra saMgrAmamamiyoM para naloM va dantoM ( khIsoM) dvArA cUrNa kiye hue zatruoM ke hAthI, ghor3e, ratha aura nIkA para sthita hue yoddhA puruSoM ke samUhoM kI rudhira-krIr3A se mahAyoginiyoM (vidyAdevatAoM) kI pUjAvidhi kIgaI hai| gaja! tumhArA pA~ca aGgalapramANa sthAsaka ( zarIra ko sugandhita karanevAlA padArtha ) tumhArI nikapaTa adabhuta zUrakhA se prasanna huI bIralakSmI dvArA svayaM hI zatru-rudhira se vistRta kiyA gayA hai| nirantara binA bicAre bhAge hue zatroM dvArA svarga kA mArga cirakAla taka ajar3a ( devoM se zUnya) hogayA thaa| arthAta-yuddha chor3akara bhAge hue zatruoM ne svarga meM prApta hokara devatAoM ko bhagA diyA thA, jisake phalasvarUpa svarga kA mArga (sthAna) Ujar3a hocukA thA, jisake kAraNa deSiyoM ke citta kI prasannatA vizeSarUpa se pradIpta honevAlI kAmadevarUpI agni ke aGgAra-cumbana ( sparza) se naSTa hocukI thI, pazcAta unake bhAgyodaya se aise yoddhAoM se, jo saMgrAmabhUmiyoM para niDara hokara Ae hue, vAda meM vidhvaMsa kiye jAkara mRtyu ko prApta hue tatpazcAt deviyoM ke sAtha milane ke kAraNa unake dvArA maithuna krIr3A meM bhoge 1. upamAlaMkAra /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 yazastilakacampUkAmye hataparevasaMgataramitasubhaTpasUtasuratasukhasudhAsAravayAparjanya, dudhajanya, nivAsarjanazayakALe, mijAvanIdharadharaNirakSaNakSamapratApAsarAla, nijavijigISuvijapavarapradAnoditodita, nijaparAkramagarvasvavivAraparadarpaparvata, nijanAthavarUthimIrakSaNaparichasprAkAra, kuarakulasAra, helavilyasAmaga, mAtrAmA vizva tiSTha iti pAThaparAyaNaH svayameva gRhiitssennuvaarjaagvinimye| vimItA gaNA yeSAM teSAM te mupa kevalam / kveSAyArthavinAzAya raNe cAtmavadhAya ca // 286 // pasya jIvadhana yAvarasa tAvassvayamIkSatAm / anyathAnAdiveguNyAttanuHkhe pApabhAgbhavet // 287 / / gae the, utpanna hue ravivilAsa kI sukharUpa amRta-vRSTi kI begapUrNa varSA karane meM he gaja ! tuma varSARtu ke megha ho| he gajendra ! tumhAre sAtha kiyA huA yuddha (gajayuddha) mahAn kaSTapUrvaka jItA jAtA hai| abhiprAya yaha hai ki hastiyuddha para vijayazrI prAna karane meM zUravIroM ko mahAn kaSTa uThAne par3ate haiN| he gaja ! tuma apanI rAjadhAnI ke zatruoM ko naSTa karane ke lie pralayakAla ho aura aise pratApa se, jo ki apane rAjA kI pRthivI kI rakSA karane meM samartha hai, pUrNa vyApta ho evaM vijayazrI ke icchuka apane svAmI ke hetu vijayazrIrUpa abhilaSita vastu ko dene meM vizeSa unnatizIla ho| isIprakAra he gaja ! tumane apanI viziSTa zakti ke ahakAra dvArA durjaya zatruoM ke hAthiyoM kA madarUpa parvata cUra-cUra kara diyA hai evaM apane svAmI kI sainya-rakSA karane meM jagama (calanazIla ) koTa ho aura hAthiyoM ke vaMza meM zreSTha ho| aise he mitra gajarAja ! he alaukika gajendra ! tuma cirakAla paryanta siMharUpa se jIvita rho| athAnantara he mAridatta mahArAja ! maiMne nimaprakAra do lokoM kA abhiprAya citavana kiyA--- he rAjan ! jina rAjAoM ke hAthI zikSita nahIM hote, unake azikSita hAthI kevala unako phaSTadAyaka hI nahIM hote api tu unakA dhana naSTa karanevAle bhI hote haiN| arthAna-rAjAoM dvArA gajarakSA-hetu diyA humA dhana vyartha jAtA hai aura ve yuddha meM rAjA kA badha karanevAle hote haiN| bhAvArtha-zASakAroM ne kahA hai ki 'azikSita hAthI usaprakAra tucha hotA hai jisaprakAra 'dharma-nirmita hAthI aura kASTha-nirmita hiraNa tuccha hotA hai' / niSkarSa-vijayazrI ke icchuka rAjAoM ko zikSita hAthI rakhane cAhie // 28 // jisa puruSa yA rAjA ke pAsa jitanI saMkhyA meM gAya-bhaisa-pAdi jIvikopayogI sampatti hai, usakI use svayaM sa~bhAla (dekharekha-rakSA karanI caahie| anyathA (yadi baDa usakI rakSA sanheM anna va ghAsa-Adi kI hInatA hojAne se be dukhI hote haiM, jisake phalasvarUpa vaha pApa kA bhAgI hotA hai| bhASArtha-nItikAroM ne bhI kahA hai ki 'gAya-bhaiMsa-Adi jIvikopayogI dhana kI dekha-rekha na karanevAle puruSa ko mahAn Arthika kSati uThAnI par3atI hai evaM unake mara jAne se use vizeSa mAnasika pIr3A hotI hai tathA unheM bhUkhe-pyAse rakhane se pApabaMdha hotA hai| mathavA rAjanIti ke prakaraNa meM bhI gAya-bhaiMsa-Adi jIvana-nirvAha meM upayogI sampatti ko rakSA na karanevAle rAjA ko vizeSa Arthika kSati uThAnI par3atI hai evaM unake asamaya meM kAla-kavalita hone se use mAnasika kaSTa hotA hai; kyoMki godhana ke prabhAva hojAne se rASTra kI kRSi va vyApAra-Adi jIvikA naSTaprAya hojAtI hai, jisake phalasvarUpa 1. ukkaM ca-- yaccarmamayo hastI yatkASThamayo mRgH| tadvadanti mAtAmavinItaM tathottamAH // 1 // yaza- saMskRta dI. pu. 491 se saMkalita-sampAdaka 2. samuccamAlaMkAra / 3. tathA ca somadevari:-svayaM auSadhanamapazyato mahatI hAnirmanastApaca kSuripapAsA'pratikArAta pApaM ca // 1 //
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya zrAvAsaH ityanusmRtya kadAciskRta karegakArohaNaH use mahAn pApabaMdha hotA hai| zukra vidvAna ne bhI kahA hai ki 'jo mAnava gAya-bhaiMsa-Ada pazuoM kI sa~bhAla-dekharekha nahIM karatA usakA godhana naSTa hojAtA hai.-akAla meM mRtyu ke mugva meM praviSTa hojAtA hai, jisase use mahAna pApabaMdha hotA hai| nItikAra somadevasUri ne limbA hai ki manuSya ko anAtha ( mAtA-pitA se rahita ), rogI aura kamajora pazuoM kI apane vandhuoM kI taraha rakSA karanI caahie| vyAsa' vidvAn ne bhI kahA hai ki 'jo dayAlu manuSya anAtha ( mAtA-pitA se rahita ), lUlela~gar3e, dIna va bhUskha se pIDita pazuoM kI rakSA karatA hai, vaha cirakAla taka svarga-sugva bhogatA hai| pazuoM ke akAla-maraNa kA kAraNa nirUpaNa karate hue prastuta somadevasUri ne kahA hai ki 'adhika bojhA snAdane se aura adhika mArga calAne se pazuoM kI akAla mRtyu hojAtI hai| hArIna vidvAna ne bhI likhA hai ki 'pazuoM ke Upara adhika bomA lAdanA aura jyAdA dUra calAnA unakI mauta kA kAraNa hai, isalie unake Upara yogya bomA lAdanA cAhie aura unheM thor3A mArga calAnA caahie| niSkA-vivekI mAnava ko gAya-bhaisa-zrAdi jIvikopayogI sampatti kI rakSA karanI cAhie ||28| tatpazcAt-kisI avasara para hathinI para ArUr3ha huA maiM aise hAthiyoM ke muNDa ko, jisakI kIti. guNa yA prazaMsA pAgala mahAjJa dvArA kI jAtI thI aura jo bhadra, manda, mRga va mizrajAti ke hAdhiyoM se pracura thA, dekhatA huzrA jyoM hI hathinI para baiTha rahA thA tyoM hI senApati ne mujha se nimnaprakAra hAthiyoM kI madAvasthA (gaNDasthala Adi sthAnoM se pravAhita honevAle mada-dAnajala-kI dazA) vijJApita kIhe rAjan ! 'vasumatItilaka' nAma kA gajendra saMjAtAtalakA' nAma kI madAvasthA meM, 'paTTavardhana' nAmakA zreSTha hAthI 'ArdrakapolikA' nAmakI madAvasthA meM, 'uddhatAGkaza' nAma kA hAthI 'adhonindhinI' nAmakI madAyasthA meM, 'paracakrapramardana' nAmakA gajarAja gandhacAraNI' nAma kI madAvasthA meM aura ahitakulakAlAnala' 'krodhinI' nAmakI madAvasthA meM evaM 'carIvataMsa' nAmakA hAthI 'ativartinI' nAmakI madAvasthA meM tathA 'vijayazekhara' nAmakA hAthI 'saMbhimnamadhamaryAdA' nAmakI madAvasthA meM sthita huA zobhAyamAna horahA hai / sadanantara maiM [ phucha mAge calakara pUrvokta madonmasa zreSTha dAthiyoM kI krIDA dekhane ke hetu] nimmakAra pravAhita honevAle mada kI niyukti sambandhI prauSadhi kA upadeza dene meM nipuNa cittazAlI 'zaGkhAza' va 'guNAkuza' nAma ke pradhAna AcAryoM kI pariSat ke sAtha garjAzakSA bhUmiyoM para sthita hue 'karivinodavilokanadohada' nAma ke mahala para ArUr3ha huaa| ugratA-tejI se bar3hanA, saMcaya, vistAra karanA, sukhavRddhi 1. tapA ca zukaH--catuSpadAdika sarvasa svayaM yo na pazyati / tasya tamAzamabhyeti tataH pApamavApnuyAt // 3 // 3. tathA ca somadevasariH-para-bAla-vyAdhita kSINAm pazUna bAndhavAniya poSayet // 1 // 3. tapA ca vyAsa:-anAthAn vikalAn dInAn kSusarItAn pazUnapi / dayAvAn poSayedyastu sa svarga modate ciram // 1 // 4. rAdhA ca somadevasUriH-- atibhAro mahAn mArgazca pazUnAmakAle maraNakAraNA // // 5. tathA ca hArItaH-atibhAro mahAna mArgaH pazUnAM mRtyukaarnnN| tasmAdahabhAvena mArgeNApi prayojayet // 1 // 6. jAti alNkaar| notiSAkyAmRta ( bhASATokAsameta ) pR. 141-142 se saMkalita-sampAdaka * uktaM ca -- saMjAtatilakA pUrvA dvitIyAIkapolikA / tRtIyAdhonivadhA tu caturthI gandhacAriNI // 1 // pamamI kodhinI zeyA SaSThI va pravartikA / syAtsaMmiznakapolA ba saptamI sarvakAlikA // 2 // pAhuH sAta madAvasthA madavijJAnakovidAH / yaza. saM. TI. pU. 15 se saMRlita-sampAdaka
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 vazastilakacampakAnye myUDhoraskaH prabhutAntaramagiratanuH supatiSba ndha: xvAcAro'mbardhavedI surabhimusvamarutIrghahastaH sukozaH / aAtAmoTaH mujAtaH patiramuditaH razIpodmazrIH zAntastaskAntapta-mI: zamitavakSipadaH zobhate bhUpa bhdrH||28|| yonispayi vIsabhIravanataH padhAsyasAdAtyuna: nitine purasaH samukiratazirA kAryeSu bhArakSamaH | so'syalpazrama eca maparayuto gambhIravedI pRthurmandabhAnukRtibAlIritavapuH syArAnaparvA nRpaH // 189 // ye vIra svayi baharIkamanasaH sevAmu darmedhaso husvoromaNayaH koSa sanaba slekSaNa shmntrH| sainA dhAnya tanu saviprabhRtibhiH zokAbhirbharaH pAzcaraNa vaMzakaigasama prAya: samApate // 29 // gaNDasthala kI vRddhi. gaNDasthala ke madhyabhAga kA prakSAlana, vidAraNa, prabardhana. ( kaTaka dikhAnA ), vilepana, candanA devAna, prata karanA. hAsana, vinivartana ( pazcAtkaraNa) evaM prabhedakaraNa ye hAthiyoM ke gaNDasthalamAdi se pravAhita honevAle dAnajJajJa kI nivRtti ke upacAra ( auSadhiyA~ ) haiN| he rAjan ! aisA bhadrajAti kA hAdhI zobhAyamAna ho rahA hai, vistIrNa hRdayazAlI jisake mastaka meM viziSTa ( bahumUlya yA sarvottama ) motiyoM kI zreNI vartamAna hai / jo sthUla zarIrazAlI evaM nizcala zArIrika bandhavAlA hai| isIprakAra jo prazasta AcAravAn, satya artha kA jJApaka, mukha kI sugandhita zvAsa vAyu se yukta. lambI ( pRthvI ko sparza karane vAlI ) mUMDa se suzobhita, zobhana ( Amrapallava-sarIkhe / akhakozabAlA. rakta oSTazAlI sujAta ( syaiSAkRti, mardala yA kulAna ), apane ciMdhArane kI pratidhvani sunakara harSita honevAlA, mastaka kA manojJa udgamazrA yukta, kSamAvAna yA samartha, manojJa lakSmI / zobhA) se jyAna evaM jisake caraNoM meM se cAlayoM ( tvacA-saMkoca yA bhUriyA~) naSTa hocukI haiN| ||2|| baha rAjA sAndrapA (vizeSa mahotsavavAlA ) hotA hai, jo ki tujha mandajAti ke hAthI meM acchidra (chindrAveSagarAhata pUrNa vizvAsA) hai| jA vItabhI i.| arthAta-jA tujhasa bhaya nahIM krtaa| pazcAt jo tere prasAda se ila avanata ( namrIbhUta ) hai| jo agrabhAga meM samucchatazira (unnata mastakyAlA) hai| jo tere barya ke avasara para kAryAsAddha karatA hai| isAprakAra jo Asa-alpa-zrama hai| arthAt-thor3e kaSTa se bhI rAjya kA bhAtA hai| jo maNDalayuta ( rASTra-saMyukta) hai| jo gambhIravedI ( tarI gambhIratA kA jJApakaprakaTa karanevAlA) hai| tathA jo pRthu ( vistRta rAjyazAlI) hai| aura jo balI-Irita-vadhu (balavAnoM jhArA prArata kiye hue zarIravAlA ) I eva jA usaprakAra ukta guNoM se vibhUSita hai jisaprakAra mandajAti ka hAdhA ukta guga se vibhUSita hAtA hai| athAt--jisaprakAra mandujAtavAlA hAthI A~cchadra ( ghane zArIrika bandhavAlA ), vItabhI ( rAjA ka zatruoM se bhayabhIta na honevAlA), rAjA ke prasAda se pazcAt ( Age ke zarIra meM / avanata / namra bhUta ), kucha agrabhAga meM samucchritAzarazAlI (unnata mastaka se malata), kArya-bhAratama-saMgrAma Adi ka avasara para bhAra uThAne meM samartha, bhAra-pahana karatA dubhA bhI bati-alpa-zrama ( thor3e parizrama kA anubhava karanevAlA ), maNDala-yuta ( hAthiyoM ke jhuNDa se sahita ), gambhAravedI (tvacA-bhedana hAnepara va rakta pravAhita hAnepara evaM mA~sa kATe jAnepara bhI dekhanA-buddhi (anubhava) ko prApta na karanevAlA), pRthu ( vistIrNa pRSTha vezavAlA) aura balI-Irita-capu-marthAsa-camar3e kI sikur3anoM yA jhuriyoM se byAna zarIrazAlI evaM sAndrapA-arthAt-ghane sandhi-pradezavAlA hetA hai" // 26 // he parAkramI va pRthivIpati rAjan ! jo zatruloga Apase bahu-alIka-manavAle (kuTila hRdaya mAle), ApakI sevA se durmedhasa (vimukha), hasva-uromaNi (alpa motiyoM kI mAlAmoM x 'svAcAro'pUrvavedI: k.| ' 'tamucchavipratibhiH' kA / 1. jAti-balabAra / 2. dha va upamAlaMkAra /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya zravAsaH dvAri tadeva badrA saMkIrNAzcetasA tra puSA ca zatrava iva rAjante bahubhedAH kuJjarAzyete // 291 // iti mahAmAzrasamUhAmnAyamAnava bhadramandamRga kI vistIrthI yeta kamAnaH zravahamAse tAvadeva motikaH saMjAtasilakAyAm, paTTavardhana AkolAya, adhonibandhinyAmunAGkuzaH paracakramardanI = gandhacAriNyAm ahita kAlAnala koSinyAt citra sabhinnamadamaryAdAyAM ca vijayazekhara inakasthena viniveditadviradamadAvasthaH sottAlaM vRcAsta rabhuvanakaTavardhana kizodhanaprati bhedana pravardhanavarNakara gandhakaroddopanahasinavinirtanama memadopacAro padezavizArada rAyaDu zaguNAGkuzavAcArya pariSadA samaM pradhAvaNiSu karivinodavilokanadIdadaM prAsAdamadhyAsya mamadalekholA siNDalazrI muhara nindrata jRmbhArambhazumbhAisaH / karipatirayamanyAmeva devAdya kAMcimiti raNAnte svaM yathA jaitracApaH // 292 // 333 se vibhUSita aura kara-tanu ( Teksa dene meM asamartha ) evaM sthUla - IkSaNa ( sthUla buddhi ke dhAraka haiM una oM dvArA bahulatA se usaprakAra AcaraNa kiyA jAtA hai jisaprakAra mRgajAti ke hAthI AcaraNa karate haiM / arthAt -- jisaprakAra mRgajAti ke hAthI bahu-alIkamanavAle (ddIna-hRdayavAle), sevA meM durmedhasa ( yathokta zikSA grahaNa na karanevAle ), hasva-uromAre ( alpa hRdayavAle) aura kara meM tanu ( choTI - pRthiyI para na laganevAlI kamajora -- sU~DavAle) evaM sthUlekSaNa (sthUlavastu dekhaneSAle ) hote haiN| una mRgajAti ke hAthI samAna zatruoM dvArA usaprakAra AcaraNa kiyA jAtA hai jisaprakAra bhRgAyita - hiraNa-AcaraNa karate haiM / arthAt hiraNasamAna yuddhabhUmi se bhAga jAte haiN| kaise haiM ve mRgajAti ke hAthI aura zatru ? jo alpacchaviprabhRti ( hIna zArIrika kAndi-Adi se yukta aura zatrupakSa meM alpapratApI ) haiM / jo zokAlu (vindhyAcala Adi vanoM kA smaraNa karanevAle aura zatrupakSa meM pazcAttApakAraka haiN| jo durbhara ( bhAravahana karane meM asamartha aura pakSAntara meM hIna atizaya yukta ) hai / jo saMkSipta ( samasta zArIrika alpa zraGgoM se yukta aura zatrupakSa meM alpadhana yA alpasenA se yukta ) haiM evaM jo aNuvaMzaka ( aspaSTha pradezavAle aura pakSAntara meM jAti va kula se hIna ) haiM ||20| he rAjan ! Apake siMhadvAra para bahubhadavAle ( mizrajAti ke ) ye hAthI, jo ki mana aura zarIra se saMkIrNa (buddha-hanatA se mizrita ) haiM, ba~dhe hue usaprakAra zobhAyamAna horahe haiM jisaprakAra Apake aise zatru zobhAyamAna hote haiM, jo ki vitta va zarIra se saMkIrNa ( alpa vistAravAle) aura bahubhevAle (nAnA prakAra ke) evaM siMhadvAra para ba~dhe hue zobhAyamAna hote haiM ||21|| athAnantara ukta mahala para sthita hue aura nimnaprakAra hAthiyoM kA nirUpaNa karanevAle gajopajIvI (mahAvata) logoM dvArA Anandita citta kiye gae maiMne madonmatta hAthiyoM kI kIr3Ae~ dekhIM / he rAjan ! mada ( dAnajala ) rUpI kastUrI kI rekhAoM se suzobhita hue kapolasthala kI zobhAvAlA aura bAraMbAra anitA pUrvaka jaMbhAI lene se zobhAyamAna honevAle vilAsa (netra saMcAlana ) vAlA pa kA yaha gajendra isa samaya koI aisI apUrva zobhA ko usaprakAra dhAraNa kara rahA hai jisaprakAra jayanazIla dhanuSa ke dhAraka Apa mada (dAnajala) jaisI kastUrI rekhAoM se suzobhita honevAle gAla-sthala kI zobhA se yukta aura bAraMbAra anizcalatApUrvaka jaibhAI lene se suzobhita honevAle vilAsa (netra saMcAlana Adi / vAle hue yuddha ke 'karazodhanaprabhedapravardhanavarNakaramakaroddIpanodbhAsana vi = 'gandhadhAriNyAm' ka0 I ' varIvasantaH' ka0 / 1. zleSa va upamAlaMkAra / 2. zleSoSamA va samuccagAlaMkAra | nivarsa' / .
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 yazasvilakacampUkAnye pariNA bamadhurmukta: pura: puraH sthUlabindusantAnaH / racayati digaGgamAna muktAphalabhuSaNAnIya // 293 // uttambhosakarNatAlathugalaH pratyastapAMsukiyA pratyAviSTakaraNukeliramaNaH prasthApitAmbhoghaTaH / * mAtuH prArdhanakA cirAya vistAningRhItvA ko tiSTasyanyakarIndrasaMcaramanAH kopasyA kolitaH // 294 // mama madamadirAmAH saurabhalva sainyaM vyuparatamadalekhAsazmi jAtaM gavAmAm / iti manasi vicintyadaiva hastI tanoti tvamitra sustakAmAya dhanupriyANAm // 29 // raNasivilopastava mama ca samaH parabhamadazamanAt / iti bhAvayatIva gajastyAjanamiSato baganAtha // 296 // patte'mpasya gajasya gaNyamalatAmeva prabhadonamaH zobhA svasya gajasya dAnavibhavaH puSNAsyavAgocarAm / kiM cAragdhamadepi patra kariNA sampAni saMtavase ghaNTAkRtivajitAmi vimadAnyastapracArANi ca // 21 // anta meM koI apUrva zobhA dhAraNa karate ho // 292 / / he rAjan ! istI dvArA zuNDAdaNDa se bAhira kSepaNa kiyA gayA jalavindu-samuha sthUla jalavindusamUha huzrA anadeza para sthita hokara dizArUpI triyoM ke motiyoM ke AbhUpoM kI racanA karatA huA sarIkhA zobhAyamAna horahA hai // 293 / / he rAjam ! aisA yaha gajen, jisane apane donoM kAnarUpI tAr3apatra nizcala kiye hai, jisane apane Upara dhUli-kSepaNa-kriyA bor3a dI hai aura jisane hathinI ke sAtha kiyA vinoda kA nirAkaraNa karate hue jala se bharA humA ghaTa de diyA hai. evaM jisakA citta dUsare hAthI ke praveza meM lagA huzrA hai, cirakAla taka dhAraNa kiye hue gamoM ko mahAvata kI prArthanA se saiMDa se grahae karake sthita hai ( khar3e hokara khA rahA hai, isalie vaha aisA mAlUma par3atA he-mAnoM-krodha kI mAnAsaka pIr3A se hI kIlita huzrA he ||264|yh hAthiyoM kI senA / jhuNDa) mere mana ( dAnajala ) rUpA madya kI sugAndha se hI apanI mada-lekhA / dAnajala-paMkti) maMzobhA ko naSTa karanevAlI huI hai' isaprakAra citta meM vicArakara he rAjan ! yaha hAthI usaprakAra ithiniyoM kI rativilAsacAlIna mithyA stutiyA~ (cATukAra) vistArita kara rahA hai jisaprakAra mApa apanI priyAoM kI ravivilAsa-kAlIna midhyAstutiyA~ vistArita karate haiM / 26 / / he pRthivIpati ! ApakA yaha gajendra tyAsana (apanA mastaka U~cA nIcA karanA athavA mastakapara puli-kSepaNa) ke bahAne se isaprakAra kahatA huA mAlUma par3atA hai mAnoM-darAjan ! maiMne zatrubhUta hAdhiyoM ma aura Apane zatrubhoM ke hAthiyoM kA mada cUra-cUra kara diyA hai, isalie saMgrAma-krIr3A saMbaMdhI sukha kA bhabhAva muma meM aura Apa meM eka sarAkhA hai| bhardhAt-marA yuddhakrAnAsaMbaMdhI sukha usaprakAra nA hogayA hai jisaprakAra bhApA yuddha-krIDA saMbaMdhI sukha naSTa hogayA hai // 266 / / he rAjan ! dUsare hAthI kA manorama ( dAnajala kI utpatti ) kevala usakI kapolasthaliyoM para malinatA dhAraNa karatI haiM parantu Apake isa hAthI kI madalakSmI (gaNDasthaloM se pravAhita honevAle dAnajala kI zobhA) usakI vacanAtIta zobhA ko puSTa kara dI hai evaM Apake hAthI meM vizeSatA yaha hai ki jaba ApakA hAthI mada kA Aramma karatA hai saba zatrahAthiyoM ke sainya ghaNTAoM kI TavAra-dhvaniyoM se rahita, mada-hIna bhaura yuddha-praveza chopanevAle hojAte asantuH prArthanayA cirAya vihitAnizUn' kaH / * yAnuH' kha. 20 mu. prativat' | AyAtA ste niSAdini' ri.. 'paulitaH' 30 / 'ghane tasya / 1. upamAlaMkAra / 2 kiyoSamAlaMkAra / 3. utna jhAlaMkAra / 4. upmaalNkaar| 5. utprekSAlaMkAra / 6. basamaya ra samucayAlaMkAra /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bhAzvAsaH 335 Anaya mavazamadhukara cirAvapunarukta DiNDimAnkariNaH / pazya mama samaralIriti matiriMga iti dviSaH // 298 // AlAya masakariNo'sya majhavAisaurabhyamantharasukhAni digantarANi / nUnaM+dizAnano'pi digamvalAmadhyAsate dviradanedhvareSu kAsthA / / 299 / / magandhAvaraNavidheH prativAraNasamarasaMgamo bhavatu / iti jAtamatiH padairiva simpatti sindhuraH kAmam // 300 7 dhenuvaM zrayatarazu dikraTinaH kSoNi sthiraM sthIyatAM vAyo saMdUra cApalaM zikhariNaH sarvatvamAgacchata / itsar free svamasminibhekobhendrAH ka dharA vadanaH kvaite ca pUrva nagAH // 301 sidharaNidevI zithilitabhUgolakaH phaNIndra iti dharaminAtha kasTI viTapika samAbhavati // 305 // patra gajairva303 // rAjan ! ApakA hAthI aisA mAlUma par3atA hai-- mAnoM isa buddhi se hI ciMdhAra rahA hai ( Apase aisA kaha rahA hai ki 'he rAjan ! zatru hAthiyoM ko, jinhoMne mada (dAnajala) kI adhInatA se utpanna huI bhoroM kI vividha kAra dhvaniyoM dvArA vAditra-zabda dviguNita ( dugune ) kiye haiM, mere saMmukha lAo aura merI yuddhakIdAe~ dekho' || 268 || he rAjan ! aise dizA-samUhoM ko, jinake aprabhAga Apake isa madonmata hAthI ke bhada pravAha ( dAna jalapUra kI sugandhi se manthara ( vyApta yA puSTa ) hocuke haiM, sa~ghakara airAvata ANi diggaja bhI jaba nizcaya se AThoM dizAoM ke prAntavartI mahAparvatoM kA sevana kara rahe haiM ( prApta horahe haiM ) taba dUsare ( sAdhAraNa ) zatru hAthiyoM ke isake sAmane Thaharane kI kyA AsthA ( AzA yA zraddhA ) kI jAsakatI hai ? api tu nahIM kI AsakatI // 266 // he rAjam ! aisA mAlUma par3atA haimAnoM - ApakA hAthI nimnaprakAra kI buddhi utpanna karatA huA hI apanA zarIra kadama-lita kara rahA hai 'ma (dAnajala ) kI sugandhi lupta karanevAle merI zatru hAthiyoM ke sAtha yuddhabhUmi para bheMTa ho // 30 // de airAvata Adi diggajo ! tuma zIghra hastinItva ( ithinIpana ) prApta kro| he pRthivI ! nizcaltApUrvaka sthiti kara de vAyu ! tuma apanI capalatA chor3o aura he parvato ! tuma laghutA ( choTI AkRti ) prApta karo / anyathA - yadi aisA nahIM karoge / arthAt-yadi diggaja prasthAna kareMge, pRthivI sthira nahIM hogI, SAyu apanI caMcalatA nahIM chor3egI aura parvata laghu nahIM hoMge to isa samaya yaha ApakA hAthI jaba madalakSmI ke sAtha svacchandatApUrvaka yatheSTa kIyA karegA taba airAvata Adi diggajendra kahA~ raha sakate haiM ? pRthimI kahA~ para Thahara sakatI hai ? vAyu kahA~ para sthita raha sakatI hai ? aura ye paryaMta kahA~ sthita raha sakate haiM? api tu kahIM para nahIM, kyoMki yaha ina sabako cUra-cUra kara DAlegA ||301 || pRthivIpati ! aisA mAlUma par3atA hai - ki 'pRthivI devatA ucchUvAsa prahaNa karane lage aura zeSanAga bhUmipiNDa ko zithilita karanevAlA hokara ucchavAsa praNa kare isIlie hI mAnoM- -ApakA hAthI vRkSa- randha (sanA) kA acchI taraha Azraya kara rahA hai ||302|| he rAjan ! jisa stambha (AlAnahAthI bA~dhane kA khaMbhA ) se hAthI ba~dhe hue nizcalatA pUrvaka sthita hue haiM, vaha stambha Apake isa [ baliSTha ] hAthI ke kapolasthaloM ke khujAnemAtra ke avasara para punaH bala karane ke avasara kI bAta to dUra ho hai, naladaNDatA ( kamala-nAlapana) dhAraNa kara rahA hai -- kamalanAla- sarIkhA pratIva horahA hai // 303 // + 'dizAM kara dino'pi ka0 / 1. utprekSAlaMkAra / 2. atizayAlaMkAra / 3. utprekSAlaMkAra / 4 samuccaya va atizayAlaMkAra / samuccaya va utprekSAlaMkAra / 6. upamAlaMkAra / 5. dIpaka,
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 yazastilakAye risAImahatvaM dAnaguNaH sa ka mitthamidamAste / iti matveva gajo'yaM rajjuM bisatantutAM nayati // 304 // vinaMti kandharAyAsane khaNaNiti vallikA galata vikramArambhaNi / Diti bhajyate tarugaNaH kRtAghaTTane khatkhadisi vAraNa: patati cAtra yudyaiSiNi // 305 // kamapi puro'ka karibhirvatyastritakandharaH sthitaM sthAstIH / abhigachati punarasmivragaNitItairyadhAya svaritam // 306 // to bhavati Niti DikAlA mRnnaam| zrIdati kareNuvargaH pratigajamabhihantuma saMvRtte // 307 // aft karavINa soya prakAmaM namasi vitatamArgAH karNasAlA milena / pratigajapatijaizrAnantaraM vIralakSmI vijayapatAkA DambaraM vinatIva // 308 // vaMzI mahAna triracitAH punazyApArAdapi dUrato vinihitAH ko'yaM pradhAvakramaH / svAmI janAH kRtavistArI bhUpate vIraM vIramanekadhAmatragatI gRhaparaM dRzyate // 309 // he deva! 'jisa puruSa meM svAbhAvika mahattva (gurutva - mahattA) va dAnaguNa ( hasti-pakSa meM dAna jala va meM dAnazIlatA hotA hai. yaha isaprakAra rAju rassI) bandhana-yukta kaise raha sakatA hai ?' aisA puruSapakSa mAnakara ke hI ApakA yaha hAthI rAjjubandhana ko mRNAlatantuoM meM prApta karA rahA hai ' // 324 // 1 he rAjana! ApakA yaha hAthI jaba gardana U~cI karatA hai tatra rassI Adi ke bandhana tar3atar3a hote hue TUTa jAne haiM aura jaba yaha parAkrama Arambha karatA hai taba vallikA ( khalAbandhana - dovA Adi ) mAna hotI huI zatakhaNDovAlI hojAtI hai evaM jaba yaha kapolasthaloMkI khujalI dUra karane ke hetu vRkSa samUha se gharSaNa karanevAlA hotA hai taba vaha vRkSasamUha mamahAyamAna zabda karatA huA bhagna ho jAnA hai tathA jaba vaha yuddha karane kI kAmanazIla icchuka ) hotA hai taba zatrubhUta hAthI khar3akhar3AyamAna hotA huA dharAzAyI hojAtA hU~ ||334|| he rAjan ! Apake isa sthitizIla ( khar3e hue ) hAthI ke zatrubhUta hAthI. jinakI gardana mahAvatoM dvArA bA~dhI gaI thI, mahAn kaSTapUrvaka sthita hue aura ApakA hAthI jaba zatrubhUna hAthiyoM ke sammukha AtA hai taba ve ( zatrubhUta hAthI ) aMkuzakarma ko na ginate hue yathA yogya abasara pAkara zIghra bhAga gaye ||26|| he rAjana! jaba ApakA hAthI zatrubhUta hAthI ghAta hetu pravRtta huA taba aMkuza kAmadeva dvArA kiyA huA sarIkhA ( vizeSa mRdula ) zejAtA hai aura tAr3ita karanevAjI alAe~ gamana ko rokanevAle-kASThayantra ) kamala-mRNAlatA prApta karate haiM / mRNAla sarIkhe mRdula ho jAte haiM evaM hAthiyoM va hathiniyoM kA jhuNDa duHkhI hojAtA hai 4 // 307 // he rAjan ! Apake isa hAthI ke Upara isakI sU~Da dvArA pheMkI gaI dhUtiyoM isake kAnarUpI tAr3apattoM kI vAyu se AkAza meM vizeSa rUpase vistRta huI aisI mAlUma par3atI haiM- mAnoM-zatru hAthiyoM ko jItane ke anantara bIralakSmI dvArA isake mastaka para AropaNa kI gaI vijayadhvajA kA vistAra dhAraNa kara rahI haiM ||38|| he rAjan ! jaba taka ye ( sainika isaprakAra vicAra karate haiM ki 'yaha yuddhabhUmi atyanta gustara ( mahAna ) kI gaI hai aura vaGga Adi dhAraka parapuruSa netradRSTi se bhI dUra pahu~cAye gaye haiM evaM yaha yuddha karanekA kyA mArga hai ? taba taka ApakA hAthI akelA hokarake bhI vIrapuruSa ko grahaNa karatA huA ( anekasarIkhA) dekhA jAtA hai || 3 = 6 || x sa rathamityamAsana 40 / vika: parantu mu0 pratisthaH pAThaH samIcIno'tha dazamAtrANAM sadbhAvena chandaza nAnukundaH sampAdakaH / F ceha' 0 / 1. utprekssaalNkaar| vimAkAra / 1. atizayAladdAra / 4. upamAlaGkAra 5. utprekSA / 6. upamAlaGkAra
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH vIdhIzIta eva palamanavotthAnasya sAtasyataH svAmitrasya javaH kathaM karipateH kadhyeta citraM yataH / pAzcAtyairjavanairapi vyavasitaM sthAyaiH puruputra tistadhAtum // 31 // pasyAghAtena gajA jati pamapizitaka kar3hane / rathamanujavAjiniSadaH kataro'sya gajasya rAjendra || 311 / / rAjanbhUmita zauryazAlini jane vIrazrutirvizrutA tAmeSo'tha pAyite'pi kRtadhIrdhate na tavocitam / nAgosata nimti vimapi zrAsAcarANAM gaNaM naivaM ceskathamana vikramamarastuGgasya zUrasya ca // 313 // asmin mahIpAla gaje sAne agatyabhUtakasya na dAnabhAvaH / kSitiH sadAnArthijataH samAnastavAsvirgazca yataH sadAnaH // 313 // he svAmin! isa gajendra ( zreSTha hAthI ) kA, jisakI vegotpatti mArga-saMcAra ke Arambha, madhya va prAnta meM pA~camI hai| arthAt jo pA~ca vega se utthita huA hai| abhiprAya yaha hai ki azvoM ( ghor3oM) ko Askandita, dhauritika, recita, valgita va pluta ina pA~ca gatiyoM meM se jo pA~camI vratagativAlA hai| arthAt- jo ur3ate hue sarIkhA bar3I tejI se daur3atA hai, vega avicchinatA vaza Azcaryajanaka hai, ataH kisaprakAra kahA jA sakatA hai ? apitu nahIM kahA jA sktaa| kyoMki isake pRSThabhAga para sthita hue vegazAlI bhI ghor3e isake vAe~ va dakSiNa-pArzvabhAga para khar3e rahane kI ceSTA nahIM kara sake aura isake bAe~ va dakSiNa pArzvabhAga para khar3e hue vegazAlI bhI ghor3e isake Age khar3e rahane kA prayatna na kara sakeM / isIprakAra isake Age daur3e hue ghor3oM dvArA yahA~ vahA~ daur3ane kI ceSTA nahIM kI gaI ||31|| he rAjendra ! Apake jisa gajendra ( zreSTha hAthI ) ke niSThura prahAra dvArA yuddhabhUmi para jaba zatru-hAthI yamarAja ke mAMsa - zrAsa ( kora) kI sadRzatA prApta kara rahe haiM taba dUsare ratha, manuSya va ghor3oM ke samUha kA naSTa honA kitanA hai ? arthAt yaha to sAdhAraNa sI bAta hai ||311|| he rAjan ! apratihata vyApArabAlI zUratA se suzobhita puruSa 'bI' nAma se prasiddhi pAI jAtI hai, usa 'vIra prasiddhi' ko ApakA yaha hAthI isa samaya yuddha se bhAge hue sainika ke jAnane meM vicakSaNa (catura) hotA huA bhI nahIM dhAraNa karatA hai, yaha yogya hI hai| arthAt yaha bAta anucita pratIta hotI huI bhI ucita hI hai| abhiprAya yaha hai ki ApakA yaha hAtha ukta dhIra prasiddhi ko isalie dhAraNa nahIM karatA, kyoMki vaha isa naitika siddhAnta ko 'liSTa puruSa ko yuddhabhUmi se bhAgate hue bhI kA pIchA nahIM karanA cAhie, kyoMki yuddha karane kA nizcaya kiyA huA kabhI zUratA prApta karatA hai' aI taraha jAnane meM prayoga hai| isIprakAra he rAjana! ApakA yaha hAthI bhaya se bhAgate hue yoddhA-samUha kA vizeSa ghAta kara rahA hai, yadi aisA nahIM hai to isameM parAkramazakti kisaprakAra jAnI jAve ? evaM unnata vIra puruSa kI parAkramazakti bhI binA yuddha ke dUsare kisI prakAra nahIM jAnI jAtI hai || 312|| he rAjan ! jaba ApakA yaha hAthI sadAna ( sabalakSmI - dAnajala kI zobhA-yukta ) huA taba saMsAra meM kisa puruSa ko dAnabhAva ( dAnazIlatA ) nahIM huA ? api tu sabhI ko dAnabhAva huaa| udAharaNArtha - pRthivI sadAnA ( rakSAyukta ) huI aura yAcakagaNa sadAna ( dhanADhya ) huA evaM ApakA zatru-samUha bhI 337 * ukaca---'AskanditaM dhauritika recitaM valgita ' iti azvAnAM paJca gatayaH / yaza [saM0 TI0 pU0 501 se saMkalita - sampAdaka 1. dIpaka va atizayAlaMkAra / 2. upamA va AkSepAlaMkAra / 3. ukacamI elAyamAno'pi nAbhyeSTavyo balIyasA / yaza0 saM0 TI0 ( pR0 502 ) se saMkalita - sampAdaka 4. vyatireka va AkSepAlaMkAra / 43 kadAcicchUratA meti khaNe kRtanizcayaH // 1 //
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ yhaabissmukssaa pAsamakha bahana kAla muha varuNa samIraNa dhana candramaH prathisambhivibhavAstavimAnavAta prathamataH / kaponmukAma bAbI ligati vAraNo no vedibhaviDImarapamA bhavasAM bhavitA patAkinI 5314 // rASTipatha gate vigalitA IsAvalIkAdhikA spazAspaGkajinIvalAMzu kamagAvasyAH sarasyAH punaH / nAbhi prAptavasi svayIva mubhama provAGganAvinarma soskrapA na karoti ke gajapatI sA pholavIcIbhuSA // 315 // vinikIrNakamalamAlyA paryasvanarAkumsalA sarasI / rAjati gamapasibhukkA svadadhirabhuktA purandhISa // 316 // yadAmupalobhya pUrva baddhastenaiva nAtha paryAptam / iti sarvanAzajI gulmAnapi dUratastyajasi // 31 // pratyujjIvitava deva dharaNIdekhyA viniHzvaspate bhogIndraH malayaH zramaM vinayate dhAdivApettavAn / vAyudhanato vimukta iva va svairaM dizaH sarpati prAptasambhamapAstasaMgarabharaH stammeramaste yahA // 318 // sadAna (khaNDana-yukta naSTa karane yogya ) huA' / / 31 / / he rAjan ! ApakA hAthI AphAza kI ora apanA zuNDAdaNDa () katA huA aisA pratIta ho rahA hai-mAnoM-vaha indra-zrAdi devatAoM ke lie nimnaprakAra kA upadeza dene kI kAmanA kara rahA hai-'he indra ! he agnideva ! he yama ! he kArtikeya ! he varuNa! he vAyudeva ! he kuvera ! he candra ! tuma sabhI devatA loga, jinakA dhana kevala eka eka airAvata-Adi hAthI kI lakSmI se vikhyAta hai, isalie apane apane hAthiyoM kI rakSA sAvadhAnatApUrvaka kro| anyathA ( yadi apane eka-eka hAthI kI rakSA sAvadhAnatApUrvaka nahIM karoge) to ApakI senA hAthiyoM se zUnya prayatnavAlI hojAyagI // 314 / / he subhaga ( zravaNa yA darzana se sabhI ke lie sukhotpAdaka ) rAjan ! jama Apa sarIkhA yaha gajendra sarasI ( mahAsarovararUpI strI) dvArA dUra se dRSTigocara huA tama usakI ha~sazreNIrUpI karadhonI nIce gira gaI aura jaba isake zuNDAdaNDa dvArA yaha sparza kI gaI taba isa sarasIrUpI strI kA kamalinIpatrarUpI ghana gira gyaa| pazcAt jaba zrApakA gajendra isa sarasI kI nAbhi (madhya) pradeza para prApta huA sama caJcala laharoMrUpI bAhulatAoMvAlI yaha kampita hotI huI kauna se navayuvatI strI ke zobhA-vilAsa prakaTa nahIM karatI? api tu samasta nava yuvatI strI ke zobhA-vilAsa prakaTa karatI hai| arthAt-jisaprakAra jaba Apa navayuvatI strI dvArA dUra se dRSTigocara hote ho taba usakI karadhonI khisaka jAtI hai aura jaba Apa naSayuvatI kA sukhada sparza karate ho taba usakI sAr3I dUra hojAtI hai| paJcAs-jaba Apa usake nAbhideza kA Azraya karate ho taba caJcala mujaladAoMvAlI yaha kampita hotI huI kaunasA vilAsa (bhrakuTi-kSepa-Adi) prakTa nahIM karatI 1 apitu samasta vilAsa (bhrukuTi-kSepa-Adi) prakaTa karatI hai|||31|| he rAjan ! Apake gajendra dvArA mogI huI sarasI ( mahAsarovararUpI strI), jisake kamalapuSpa idhara-udhara-pheMke gae haiM aura jisake taraGgarUpa keza yahA~-vahA~ vikhare hue haiM, usaprakAra zobhAyamAna horahI hai jisaprakAra Apake dvArA tatkAla bhogI huI purandhrI ( kuTumbinI-pati va putravAlI strI ) zobhAyamAna hotI hai| arthAt jisaprakAra Apake dvArA tatkAla bhogI huI pati va putravAlI strI yahA~-vahA~ ke hue puSpoM se yukta aura vikhare hue kezoMvAlI hotI huI suzobhita hotI hai // 316|| he nAtha! nimnaprakAra aise abhiprAya se 'sarvatra zrAzaGkA ( saMdeha) karanevAlA yaha hAthI vRkSoM kA bhI dUra se parityAga karatA hai| 'he nAtha ! jisakAraNa maiM hathinI kA lobha vikhAkara pUrva meM (dvAra-praveza ke avasara para ) bA~dhA gayA usI bandhana se paryApta hai" // 31 // he rAjam ! jisa samaya ApakA hAthI saMgrAma-bhAra chor3atA huA 1. samuccaya ra dlessaalNkaar| 2. utprekSAlaMkAra / 3. rUpaka, upamA gha AkSepa-alaMkAroM kA saMmizraNarUpa saMkarAlaMkAra / 4. upamAlaGkAra / 5. hetu-alaMkAra /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratIya bAdhA manAsakAriNi makpuruSe naiva varganA mitthaa| vitadhasta para nipamo zekavayavalaparIkSAyAH // 19 // iti paThatA galoramIvikhokanAnanditatAH prabhitra hariyAlIravarzam / kadAcisampayogAtmeSa guliyorbhA para prahArasaudharva yA karoti phuyarenyANAM kalpanA sA prazasyate iti vihitakalpanAvidhiH / bhAvavi deva mA gajapati chopIrAmale kA sA kumvaramA mama purI thA musImA bhavat / tasparyAptamanema kozavidhimA bhAraphalama kurvatA vAraMvAramitIva cintanaparo nene piyo karI // 32 // iti bAdhIyAnena gRhItaprasAdaparamparA kariNAM kotAropaNamakaravam / yeSAM gajosamAGgAni balAni na mahIbhujAm / uttamAmihInAni sAni teSI ramANe // 321 // AlAnastambha (bandhana kA khammA) ko prApta huA hotA hai usa samaya he veva ! aisA mAlUma par3atA haimAnoM-pRthivIdevatA punaH jIvita huI-sI zvAsocchvAsa prahaNa kara rahI hai aura zeSanAga kaSTa se unmukta huzrI-jaisA pRthiSI zithilita karatA huA apanA kheda dUra karatA hai evaM vAyu pandhana mukta huI-sI samasta vizAoM meM yatheSTa saMcAra karatI hai' ||31raajn ! pUrvoktalakSapakhAle Andharyajanaka isa hAthI kA pUrvotaparNana asatya nahIM hai evaM nizcaya se vidvAnoM dvArA kahA huA vega va bala ke vicAra kA nirNaya bhI kyA asatya hai? api tu nahIM hai| abhiprAya yaha hai ki hAthI ke vega va zaktimattA ke vicAra kA nizcaya bhalakAra-paddhati se kahA humA sAhityika dRSTi se yathArtha samajhanA cAhie ||31|| . athAnantara 6 mAradA mArAja! kisA avasara para digvijaya-hetu kiye hue sainya-saMgaThana ke pUrva hI maiMne isaprakAra kA nizcaya karake ki 'jo kalpanA ( hAthiyoM ke dA~toM kA jar3anA-mAdi) unake makha kI dasta-rakSAdizobhA-janaka hai aura kiloM ke tor3ane-Adi meM kiye hue danta-prahAroM meM dasA utpanna karatI hai, yahI prazasta ( sarvabheSTa) samajhI jAtI hai| ukta vidhAna (istivanta-jadanAdi vidhi ) sampana kiyaa| tatpazcAta aise ane, jisase nimaprakAra pATha par3hate hue gajopajIvI ( mahAvata Adi ) puruSoM ne harSadAna-zreNI ( harSajanaka vizeSadhanAdi puraskAra ) prApta kI hai, hAthiyoM kA kozAropaNa ( lohA-Avi dhAtuoM se danta-bedhana-Adi kI kriyA) kiyaa| he rAjan ! he subhaTaziroratna ! ApakA gajendra (zreSTha hAthI) apane donoM netra nimIlita (banda) karatA huA aisA pratIta hotA hai-mAnoM-vaha isaprakAra pAraMvAra vicAra karane meM hI tatpara hai- vIraziromaNi ! jaba Apa mujha gajapAna (istI-svAmI) para ArUr3ha hue taba vaha zatruoM kI gajamaNDalI (hAsta-samUha) kitanI hai? Apasu kucha nahIM ha-tuccha he, jo mare Aga sammukha hogI isalie mAra-khedajanaka isa pamtajaTanAdividhAna se kyA lAbha hai ? apitu koI lAbha nahIM // 32 // jina rAjAoM kI hAthI, ghore, ratha ra paidalarUpa caturaGga senAe~ hAthIrUpa zreSTha ana se hIna hotI haiM, unakI ye senAe~ yuddhabhUmi para mastaka hIna samajhanI caahie| bhAvArtha-prastuta nItikArane' kahA hai ki 'ukta caturaja senA meM hAthI pradhAna mAne jAte haiM, kyoMki ye 'aSTAyudha' hote haiN| arthAt-ve apane pAroM pairoM, donoM dA~toM va pU~cha tathA sUMgarUpa zaboM se yuddhabhUmi para zatruoM ko naSTa karate hue vijayazrI prApta karate haiM aba ki dUsare paidala bhAdi sainika dUsare khA-Adi hathiyAroM ke dhAraNa karane se AyudhavAn-zakhadhArI-kahe jAte haiN| pAlaki* * 'kadAcitsenoyogAn ka0 s0| 1. utprekSAlaMkAra / 1. atizayAlaMkAra / 3. aakssepaalaar| 4. tathA ca somadevatri:-leSu hastinaH pradhAnamA svairapamaraThAyuSA isino bhavanti // 1 // 5. tapA ca pAlakina-aSTAyudho bhavehamtI dantAbhyAM caraNairapi / tathA ca pucchazuNDAbhyA saMkhye tena sa zasyate // 1 //
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 yazastilaka campUkAvye kadAcit - adhigatamanidraH suprasanendriyAmA laghujaTharattirbhuktapati dadhAnaH / zramabhara parisvinaH snehasaMmaditAGgaH samagRhapatinAtha 322 // vidvAna ne bhI isIprakAra aSTAyudha hAthiyoM kI prazaMsA kI hai| vAstava meM 'rAjAoM kI bijayazrI ke pradhAna kAraNa hAthI hI hote haiM, kyoMki vaha yuddhabhUmi meM zatrukRta hajAroM prahAroM se sADita kiye jAne para bhI vyathita na hotA huA akelA hI hajAroM sainikoM se yuddha karatA hai" / zukra vidvAna ke uddharaNa se bhI ukta yAta pratIta hotI hai| isa lie prakaraNa meM rAjAoM kI caturaGga senA hAthIrUpa pradhAna aGga ke binA mastakazUnya mAnI gaI hai || 321|| athAnantara he mAridatta mahArAja! kisI avasara para maiMne aisA bhojana kiyA, jisameM aise 'sajjana' nAma ke vaidya se, jisakA dUsarA nAma 'vaidyavidyAvilAsa' bhI hai, jo ki madhura, amla ( khaTTA ), kaTu, tikta, kapAya ( kasailA ) aura lavaNa khArA ina chaha rasAM ke zuddha va saMsarga ke bhada se utpanna honevAle tiresaTha prakAra ke vyaJjanoM ( bhojya padArthoM) kA upadeza darahA thA, utpanna hue nimna prakAra subhASita vacanAmRtoM dvArA carvaNa-vidhAna dviguNita ( dugunA ) kiyA gayA thaa| yazodhara mahArAja ke prati ukta baMdha dvArA kaI hue subhASitavacanAmRta - aise rAjA ko snAnArtha snAna gRha meM jAnA cAhiye, sukhapUrvaka nidrA lene ke phalasvarUpa jisakI samasta indriyA~ sparzana, rasanA, ghANa, va va zrotra ye pA~ca indriyA~) va mana prasanna hai, jisakI udara-paristhiti ( dazA laghu hogaI hai| arthAt - zauca Adi zArIrika kriyAoM se nivRtta hone ke phalasvarUpa jisakA udara laghu huA hai aura jo bhojana- paripAka kA dhAraka hai evaM jo dhanurvidyA - Adi vyAyAma kAryoM se cAroM ora se zrAnta ( thakti ) huA hai tathA jisake zarIra kA sugandhita tela va ghRta dvArA acchI taraha mahAdeza ho cukA hai| vizeSArtha - prakaraNa meM 'sajjana' nAma kA vaMdya yazodhara mahArAja ke prati svAsthyopayogI karttavyoM meM se yatheSTa nidrA, usakA pariNAma, zaucAdi zArIrika kriyAoM se nivRtta honA aura vyAyAma karanA tathA yathAvidhi snAna karane kA nirdeza karatA hai / AyurvedavesAoM" ne kahA hai ki 'jisa vidhi ( prakRti va Rtu ke anukUla cAhAra-vihArAdi) dvArA manuSya svastha ( nirogI ) rahe, usIprakAra kI vidhi vaidya ko karAnI cAhie, kyoMki svAsthya sadA priya hai' / nItikAra prastuta AcArya * zrI ne bhI kahA hai ki 'prakRti ke anukUla yatheSTa nidrA lene se khAyA huA bhojana paca jAtA hai aura samasta indriyA~ prasanna hojAtI hai / isIprakAra mala-mUtrAdi ke visarjana ke viSaya meM bAyurvedavettA zrIbhAvamizra ne kahA hai ki 'prAtaH kAla mala-mUtrAdi kA visarjana karane 1. tathA mba somadevasUriH - istipradhAno vijayo rAjJAM yadeko'pi hastI sahalaM yodhayati na sIdati prahAra sahasreNApi // 1 // 1. rAdhA ca zukaH- sahasraM yodhayasyeko yato yAti na ca vyarthA / prahArairbahubhirlammaistasmAdatimukhI jayaH // 1 // nItivAkyAmRta se saMkalita - sampAdaka 3. uleSAlaMkAra / 4. tathA cokaM ( bhAvaprakAze ) mAnavo yena vidhinA svastha stiSThati sarvadA / tameva kArayedra yo yataH svAsthyaM sadepsitam // 1 // 50 tathA somadevasUriH - yathA sAtmyaM svapAd bhukkAmapAko bhavati prasIdati cendriyANi / nItivAkyAmRta (divasAnuSThAnamuddeza) pR0 326 se saMgRhIta--sampAdaka 6. tathA ca bhAvamizraH - AyuSyamuSasi protaM malAdInAM visarjanam / tadantrakUjanAdhmAnodaragaurathavAraNam // 1 // na yegito'nya kArya: sthAna begAnIrayedbalAt / kAmazokabhayakrodhAnmanovegAnvidhArayet // 1 // bhAvaprakAza pR0 77-78 se saMkalita - sampAdaka
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AvAsa: se dorghAyu hotI hai; kyoMki isase peTa kI gur3agur3AhaTa, aphArA, aura bhArIpana Adi saya vikAra dUra hojAte haiM, isalie flament a, koNa, bhana zokayAdi mAnasika vikAra roke jAte haiM usaprakAra zArIrika mala va mUlAdi kA vega kadApi nahIM rokanA caahie| anyathA aneka bImAriyA~ utpanna hojAtI haiM / nItikAra prastuta AcArya' zrI likhate haiM ki 'svAsthya cAhanevAle mAnava ko kisI kArya meM Asakta hokara zArIrika kriyAe~ ( mala-mUtrAdi kA yathAsamaya kSepaNa Adi ) na rokanI cAhie evaM use mala-mUtrAdi kA vega, kasarata, nIMda, snAna, bhojana va tAjI havA meM ghUmanA Adi kI yathAsamaya pravRtti nahIM rokanI caahie| arthAt ukta kArya yathAsamaya karanA cAhie, isake viparIta malamUtrAdi ke vegoM ko rokane se utpanna honevAlI hAni kA nirUpaNa karate hue ukta AcArya zrI ne likhA hai ki 'jo vyakti apane vIrya, mala-mUtra aura vAyu ke vega rokatA hai, use patharI, bhagandara, gulma va babAsIra Adi roga utpanna hojAte haiM' / isIprakAra zArIrika svAsthya ke icchuka puruSa ko zArIrika kriyAoM-zIca Adi se nivRtti hote hue dantadhAvana karane ke pazcAt yathAvidhi vyAyAma karanA caahie| kyoMki vyAyAma ke vinA udara kI abhi kA vopana va zArIrika dRr3hatA nahIM prApta hosakatI / nItikAra prastuta AcArya zrI ne likhA hai ki 'zArIrika parizrama utpanna karanevAlI kiyA (daMDa, baiThaka va Drila evaM zastra saMcAlana Adi kArya ) ko 'vyAyAma' kahate haiN|' 'caraka vidvAn ne bhI likhA hai ki 'zarIra ko sthira rakhanevAlI, zaktivarddhinI va manako priya lagane vAlI zatra-saMcAlana Adi zArIrika kriyA ko 'vyAyAma' kahate haiM / vyAyAma kA samaya nirdeza karate hue AcArya zrI ne likhA hai ki 'jinakI zArArika zakti kSINa ho cukI hai jinake zarIra meM khUna kI kamI hai-- aise durbala manuSya, ajIrNarogI, vRddhapuruSa, lakavA Adi vAtaroga se pIr3ita aura rUkSa bhojI manuSyoM ko chor3akara dUsare svastha bAlakoM va navayuvakoM ke lie prAtaHkAla vyAyAma karanA rasAyana ke samAna 'lAbhadAyaka hai'| 'caraka' vidvAna ne bhI ukta bAta kA samarthana kiyA hai / khaDga zrAdi zastra saMcAlana tathA hAthI va ghor3e kI savArI dvArA vyAyAma ko saphala banAnA caahie"| Ayurveda ke vidvAna AcAryoM ne zarIra meM pasInA Ane taka vyAyAma kA samaya mAnA hai / jo zArIrika zakti kA ullaGghana karake adhika mAtrA meM vyAyAma karatA hai, use kauna-kauna sI zArIrika vyAdhiyA~ nahIM hotI ? apitu sabhI 1. tathA ca somadevasUriH--ta kAryabhyAsazena zArIraM karmopanyAt // 1 // vega-vyAyAma - khApa-snAna-bhojana- svacchandapratiM kAlAkovandhyAt // 2 // ! 341 1. tathA ca somadevasUri :- zukra malamUtra maga rogho'zmarIbhagandara - gulmArzasAM hetuH // 1 // nItivAkyAmRta 0323-324 se saMkalita-sampAdaka 3. tathA ca somadevasUri :- zarIrAyAsajananI kiyA vyAyAmaH // 1 // 4. tathA ca carakaH zarIraceSTA yA ceSTA sthairyAca balavarddhinI / dehavyAyAma saMkhyAtA mAtra yA to samAcaret // 1 // 5. tathA ca somadevasUri :- gosaga~ vyAyAmo rasAyanamanyatra kSIpAjIvAta phirUkA bhojibhyaH // 1 // 6. tathA ca carakaH------mAlavRdmapravazatAzca ye coccairvahubhASakAH / te varjayeyuyayAmaM kSudhitA stRSitAtha ye // 1 // 7. tathA ca somadevasUriH zabdavAhanAbhyAsena vyAyAmaM saphalayet // 1 // 8. tathA ca somadevasUriH AdehasvedaM vyAyAma kAlamuzansyAcAryAH // 2 //
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacampUkAvye sthAlyo yathAnAvaraNAnanAyAmahatAryA na sAdhupAkaH / samAptaritasya tathA narendra vyAyAmahInasya ca nAnapAH // 33 // mabhyaGgaH bhapAtahA balakaraH kAyasya dAmyAvahaH syAdudbharsanamaNakAntikarayAM mevaHkaphAlasyati / mAyuSya satyaprasAdi vapuSaH sAhaTama ravi ca snAnaM deva yadhase vitamidaM zItairazIta laiH // 32 // cyAdhiyoM hotI hai| Ayurveda kAra paraka vidvAn ne bhI 'atimAtrA meM vyAyAma karane se atyanta thakAvaTa, mana meM glAni va jvara Adi aneka rogoM ke hone kA nirUpaNa kiyA hai| vyAyAma na karanevAloM kI hAni batAte hue AcArya zrI ne kahA hai ki 'vyAyAma na karanevAloM ko jaTharAgni kA dIpana, zArIrika utsAha va dRr3hatA kisaprakAra hosakatI hai ? apitu nahIM hosktii| AyurvedakAra caraka vidvAna ne bhI rahA hai ki 'vyAyAma karane se zArIrika laghutA, kartavya karane meM utsAha, zArIrika idatA, duHkhoM ke sahana karane kI zakti evaM vAda va pitta-Adi doSoM kA kSaya va jaTharAgni pradIpta hotI hai| tAjI havA meM prasane ke viSaya meM AcAryazrI ne likhA hai ki 'jisaprakAra uttama rasAyana ke sevana se zarIra nirogI va zakhizAlI hotA hai usIprakAra zAsala, manda Sa sugaMdhita vAyu meM saMcAra karane se bhI manuSyoM kA zarIra nirogI ma zaktizAlI hojAyA hai| udAharaNArtha-nizcaya se vanoM meM tAjI havA meM apanI pazcAnukla bhramaNa karanevAle hAthI kabhI bImAra nahIM hote| isAprakAra zArIrika aknoM meM sugandhita tela kI mAliza karane ke viSaya meM zrIbhAvamitra ne likhA hai ki zarIra ke samasta aGgoM meM nitya tela kA mAliza karanA zarIra ne puSTa karatA hai aura vizeSa karake zira meM, kAnoM meM aura pAnI meM tela kI mAliza karanI caahie| prakaraNa meM 'sajjana nAma ke veya ne ukta loka yazAdhara mahArAja se kahA h||322|| he rAjan ! jisaprakAra Dhakana-rahita ( khulIhuI ) aura asaMcAlita annabAlI (jisake bhItara kA anna TArA nahIM gayA hai) baTaloI ke anna kA paripAka ( pakanA ) nahIM hotA usIprakAra nidrA na liye hae Sa vyAyAma-hIna puruSa ke udara ke anna kA paripAka bhI nahIM hotaa| niSkarSa-isalie bhojana ko pacAnevAlI udApani ke uddIpita karane ke lie yathAvidhi vyAyAma karanA va yatheSTa nidrA lenA anivArya hai||323|| he rAjan ! samasta zarIra meM tela madana kheda (sustI va thakAvaTa) aura vAta ko naSTa karatA hai, zarIra meM bala lAtA hai, zArIrika zithilatA dUra karatA hai-zarAra ko dRr3ha banAtA hai| isIprakAra he rAjan ! snAnIya cUrNa se kiyA huzrA pilepana zarIra ko kAntizAlI banAtA hai evaM medA (thI), kapha va Alasya ko dUra karatA hai| he deva ! uSNa va zIta-Rtu ke anusAra kramazaH ThaNDe va garama pAnI se kiyA humA snAna ghAyu ko bar3hAtA hai, mAnasika prasannatA utpanna karatA hai evaM zarIra kI khujalI 4 mlAni ko naSTa karatA hai| niSkarSa--ataH svArathya-rakSA ke lie tela kI mAliza, snAnIya cUrNa kA vilepana 1. tayA ca somadevari:-balAptikrameNa vyAyAmaH kA nAma nApadaM janayati // 5 // 1. tavA carakaH-pramaH klamaH yastRSNA ra kapittaM pratAmakaH / ativyAyAmata: kAso arachavi jAyate // 1 // 3. tathA ca somadeva -madhyAyAmazIleSu kuto'midIpanamutsAhI dehadAya ca // 1 // 4. tavA ca carakaH-lAyacaM karmasAmadhya sthairya duHkhasahiSNutA / dopakSayo'gnivRddhika vyAyAmAdupajAyate // 1 // 5. sapA ca somadevarti:-pacchandavRttiH puraSANo paramaM rasAyanam // 1 // bamAnamatamIhAnAH kila kAnaneSu kariNo na bhavAsyAspada vyAdhInAm // 1 // mautivAkyAmRta ( bhASAThIkA sameta ) pRSTha 314-315 se saMkalita---sampAdaka pAti-malaMkAra / 5. racantAladhAra /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH zramaghamartidedAnAmAkulendriyacetasAm / tava deva dviSAM santu snAnapAnAdanakriyAH // 326 // svayaM vistadharmAmbunivAvidrANitazramaH / zItopacAra vRd leAjavetparasala vatsalaH // 326 // hAnyabhAgAtapito'msevI zrAntaH kRtAzo damanajvarAH / bhagandarI syandavindhakA 1 gulmI jitsurvihitAzana // 317 // snAnaM vidhAya vidhivattadevakArthaH saMsarpitAtibhijanaH sumanAH suveSaH / to rahasi bhojana tathA syAtsAyaM yathA bhavati muktikaro'bhilASaH // 328 // 243 aura uSNa Rtu ke dinoM meM ThaMDe jala se tathA zIta Rtu meM garama jala se snAna karanA cAhie' / / 324|| he veSa ! Apake zatruoM kI, jinakA zarIra kheda va dhUpa se pIr3ita hai aura jinakI indriyoM aura mana vyAkukSita hai, aura bhojata kiyAe~ ho // 12 // svedajala ( pasInA ) ko paMkhe -Adi kI vAyu dvArA svayaM dUra karanevAle va nidrA dvArA kheda ko naSTa karanevAle mAnava ko zItopacAra ( munakAdAkha va hara4 Adi se siddha kiye hue auSadhiyoM ke jalavizeSa ) dvArA na ki pAnI pIne dvArA apanI pyAsa zAnta karane ke pazcAt bhojana meM sneha ( ruci) karanevAlA honA cAhie bhojana karane meM pravRtta honA cAhie || 326 // dhUpa se pIr3ita puruSa yadi tatkAla pAnI pIletA hai to usakI dRSTi manda par3a jAtI hai aura mArga calane se thakA huA yadi tatkAla bhojana kara letA hai to use vamana va jvara hojAtA hai evaM mUtravega ko rokakara bhojana karanevAle ko bhagandara aura mala ke vega ko rokakara bhojana karanevAle ko gulma roga hojAtA hai / niSkarSa -- isalie ukta rogoM se bacane ke lie evaM svAsthya-rakSA hetu dhUpa se pIr3ita hue ko tatkAla pAnI nahIM pInA cAhie, mArga zrAnta ko tatkAla bhojana nahIM karanA cAhie evaM mala-mUtra ke vega ko rokakara bhojana nahIM karanA cAhie / / 32.5|| svAsthya-rakSA cAhanevAle vivekI puruSa ko snAna karane ke pazcAt zAstrotavidhi se Izvara bhakti ( abhiSeka va pUjana Adi ) karake aura atithijanoM ( dAna - yogya pAtrajanoM) ko santuSTa kara ke akaluSita (zuddha) cittazAlI hokara sundara vastra pahanakara evaM hitaiSI mAtA-pitA va gurujanoM se veSTita hote hue ekAnta meM usaprakAra se- - utanA ( bhUla ke anusAra ) bhojana karanA cAhie, jisase ki sAyaMkAla meM usakI bhojana karane kI icchA prakaTa hojAya / vizeSArtha -- nItikAra prastuta AcArya" zrI ne likhA hai ki 'jo mAnava deva, guru va dharma kI upAsanA ke uddezya se snAna nahIM karatA, usakA snAna pakSiyoM ke snAna kI taraha niSphala hai'| ataH vivekI puruSa ko yathAvidhi snAna karane ke pazcAt Izvarabhakti va zAstrasvAdhyAya Adi dhArmika kArya karanA cAhie / kyoMki deSa, guru va dharma kI bhakti karanevAlA kabhI bhrAntabuddhi ( karttavya mArga se vicalita karanevAlI buddhivAlA) nahIM hotA / AcAryazrI vidyAnanda ne tasvArtha zlokavArtika meM kahA hai ki 'Atyantika duHkhoM kI nivRpti (mokSa prApti ) samyagjJAna se hotI hai aura vaha ( samyagdhAna ) nirdoSa dvAdazAGga zAstroM x 'zItopacAracchedI' ka0 / * zrAntazca bhoktA vamanazvarAI' 0 'gulmI jihAsuH kRtabhojanaca' ka0 / 1. samuccayAlaGkAra 2. hetu alaMkAra | 3. jAti alaGkAra / 4. jAti thalaGkAra / 5 tathA ca somadevasUri :- alavara syeSa tarasnAnaM yatra na santi devagurudharmopAsanAni // 1 // 6. deSAn dharma popaccarala vyAkulAtiH syAt / nItivAkyAmRta ( divasAnuSThAna samuddeza) se saMkalita -- sampAdaka 7. tathA vidyAnanda AcArya:- abhimataphalasiddha rabhyupAyaH subodhaH prabhavati sa ca zAkhA sasya botpatirAhAt / na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismarati // 1 // tatvArthapArtika pRSTha se saMkalita / 4 iti prabhavati sa pUjyasvaraprasAda pramukha
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 yazakSikacampUkAmye vArAyaNo nizi timiH punarastakAle madhye dinasya dhiSaNazcarakaH prabhAte / ki jaMgA nRpate mama caiva sastasyAH sa eva samaya: kSudhito yadaiva // 329 // mollolabhAvena kuryaadshknntthbhojnm| suptAndhyAlAniya vyAdhInso'narthAya prabodhayet // 330 // ke adhyayana se prApta hotA hai evaM una dvAdazAGga zAkhoM ke janmadAtA - AdivaktA -- RSabhadeva Adi bIsa tIrthakara haiM. ataH ve pUjya haiM, kyoMki sajjanapuruSa kiye hue upakAra ko nahIM bhUlate / ' isaprakAra Izvara kI upAsanA ke pazcAt use atithiyoM-dAna dene yogya vratI va sAdhu mahAtmAoM ke lie zrAhArakhAna dekara santuSTa karanA caahie| kyoMki AcAryazrI ne likhA hai ki 'jo gRhastha hotA huA Izvarabhakti va sAdhu puruSoMkI sevA ( AhAradAna dvArA saMtuSTa karanA ) nahIM karake bhojana karatA hai, vaha utkRSTa aJjAnarUpa andhakAra kA bhakSaNa karatA hai' / ataH atithiyoM ko saMtuSTa karanA mahatvapUrNa va anivArya hai / tatpacAna prasanna va vizuddhacitazAlI hote hue svaccha vastra dhAraNa karake hI janoM se veSTita hue ekAnta meM yathAsamaya - -bhUkha lagane para -- yathAvidhi bhojana karanA cAhie / nItikAra AcArya zrI ne likhA hai ki 'bhUkha lagane kA samaya hI bhojana kA samaya hai'| sArAMza yaha hai ki vivekI puruSa ko ahiMsAdharma va svAsthya rakSArtha rAtribhojana kA tyAga kara dina meM bhUkha lagane para prakRti va Rtu ke anukUla AhAra karanA cAhie, binA bhUkha lage kadApi bhojana nahIM karanA kyoMki binA bhU~kha ke piyA huA amRta bhI viSa hojAtA hai| jo mAnava sadA AhAra ke apanI jaTharAzi ko bacAbhi jaisI pradIpta karatA hai, vaha vajra sarIkhA zaktizAlI hojAtA hai| samaya ullaGghana karane se anna meM aruci va zarIra meM kamajorI AtI hai / ' ataH svAsthya-rakSA ke lagane para hI bhojana karate hue bhUkha kA samaya ullaGghana nahIM karanA cAhie || 328|| cAhie / Arambha meM bhU~kha kA hetu bhUkha he rAjan 'cArAyaNa' nAma ke vaidya ne rAtri meM bhojana karanA kahA hai, 'timi' nAma vaidya ne sAyaMkAla meM bhojana karanA batAyA hai aura 'bRhaspati' nAma ke vaidya ne madhyAha velA - dopahara kA samaya meM bhojana karanA kahA hai evaM AyurvedakAra caraka ne prAtaHkAla bhojana karanA batAyA hai parantu merA vo yaha siddhAnta hai ki jaba bhUkha lage tabhI bhojana karanA cAhiye / prastuta nIvikAra AcArya ne kahA hai ki 'bhUkha lagane kA samaya hI bhojana kA samaya hai'| abhiprAya yaha hai ki adharma kI rakSArthaM va svAsthya-rakSA ke hetu rAtribhojana kA tyAga karate hue dina meM bhUkha lagane para hI bhojana karanA cAhie, binA bhU~kha ke kadApi nahIM khAnA cAhie || 329 || jo mAnava bhojana kI lampaTatA kharA binA bhUkha lage hI kaNThataka ( atyadhika ) bhojana karatA hai, vaha apane ko duHkhI banAne ke lie sote hue sarpoM ke samAna rogoM ko jagAtA hai| arthAt jisa prakAra sote hue sarpoM kA jagAnA anarthakAraka hai usIprakAra bhojana kI lampaTatA- yaza binA bhU~kha ke hI adhika khAlenA bhI anarthakAraka ( aneka rogoM ko utpanna karanevAlA ) hai* ||330|| 1. tayA ca somadevapUri : - devapUjAma nirmAya bhumInanupacarya ca / yo bhuJjIta gRhasthaH samsa bhuJjIta paraM tamaH // 1 // yazastilaka uttarArddha pR0 386 se saMkalita-sampAdaka 2. tathA ca soma-bubhukSAkAlo bhojanakAlaH // 1 // akSudhitenAbhRtamapyupabhuktaM ca bhavati viSaM // 2 // aTharAgni vajrAgni kurbazAhArAdI sadaiva vajra valayen // 3 // zukAlAdikamAdamadveSo dehasAdava bhavati // 4 // 3. jati alaMkAra / nItivAkyAmRta ( divasAnuSThAmasamuddeza 29 -- 31 ) se saMkalita -- sampAdaka tathA ca somadevasUriH - gunukSAkAlo bhojanakAlaH / 5. dIpakAlaMkAra / 6. upamAlaMkAra / 4.
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH 345 anye svevamAhuH : - yaH kokavazivAkAmaH sa naktaM bhoktumarhati / sa bhokA vAsare yazca rAtrau rantA cakoravat / / 331 // pare tvevamAhU:- nAbhipannasaMkocaNDazecerapAyataH / bhato naktaM na bhoktavyaM vaidyavidyAvidAM varaiH // 332 // devAca' bhojana nidrAmAkAze na prakalpayet / nAndhakAre na saMdhyAyAM nAvitAne nikezane // 333 // sahabhojaSu lokeSu purai pariveSayet / bhuJjAnasyAnyathA pUrvaM taddRSTivikramaH // 334 // svApe malotsavaH saMbAdhasamAkulaH / + niHzaGkasyAtyayAsasya ke ke na syurmahAmayAH // 335 // here pratikUla: karamanAH sAmayaH kSudhAkrAntaH / na sthAtsamIpavartI bhojanakAle vinizva // 336 // navanivigandhivirasasthiti / atijIrNamasAhamyaM ca nAthAvataM na cAkilam // 337 // disaM parimitaM pakvaM me nAsArasApriyam / parIkSitaM va bhuJjIta na taM na vilambitam ||338 || dhvAGgaH svarAnvikurute'tra bibhruH| kauH pramAdyati virauti ca tAmracUDAdi zukaH pratanute hadatte kapizca // 339 // dUsare vaidya ukta viSaya para isaprakAra kahate haiM--jo puruSa cakavAcakavI ke samAna dina meM kAmasevana karatA hai, use rAtri meM bhojana karanA cAhie evaM jo cakora pakSI ke samAna rAtri meM maithuna karatA hai, use dina meM bhojana karanA caahie| niSkarSa - mAnava bhI cakora pakSI jaisA rAtri meM kAmasevana karatA hai, ataH use bhI dina meM bhojana karanA cAhiye 1 ||331|| kucha vaidya ukta viSaya para aisA mAnate haiMrAtri meM sUrya asta hojAne ke kAraNa manuSyoM ke hRdayakamala va nAbhikamala mukulita hojAte haiM, isalie uttama vaidyoM ko rAtri meM bhojana nahIM karanA cAhie ||332 || vivekI puruSa ko devapUjA, bhojana va niMdrA ye tInoM kArya khule hue zUnya sthAna para, a~dhere meM aura sAyaMkAla meM evaM vinA devAvAle gRha meM nahIM karanA cAhie ||333|| aneka logoM ke sAtha pakti bhojana karanevAle mAnava ko sahabhojiyoM ke pUrva meM hI bhojana chor3a denA caahie| anyathA ( aisA na karane se ) pahile khAnevAloM kA dRSTiviSa ( najararUpI jahara ) usa bhojana meM praviSTa hojAtA hai ||334 || bhojana, nidrA aura mala tyAga kA vega rokanevAle manuSya ko bhayabhIta hone ke phalasvarUpa kauna-kauna se mahAn roga nahIM hote ? apitu samasta roga hote hai ||335 || bhojana ke samaya ucchiSTa ( jUThana ) khAnevAlA, zatru, hiMsaka, rogI aura bhU~kha se pIr3ita evaM niMdanIya puruSa nikaTavartI ( samIpa meM ) nahIM honA cAhie ||3366 | svAsthya ke icchuka mAnava ko aisA ana nahIM khAnA cAhie, jo ki malina, aparipakka ( pUrNarupa se na pakA huA ), sar3A yA galA huA, durgandhi, svAda rahita, ghunA huA, ahita ( prakRti Rtu ke viruddha hone se rogajanaka ) tathA zuddha hai" // 337 // svAsthya kA icchuka mAnava aisA ana zIghratA na karake aura vilamba na karake ( bhojana Arambha karake use pUrNa karate hue ) khAve, jo bhaviSya meM hitakAraka ( roga utpanna na karanevAlA va puSTikAraka ), parimita ( jaTharAgni ke anukUla - parimANa kA ), agni meM pakA huA, netra, nAsikA va jilhA indriya ko priya aura parIkSita ( viSa-rahita ) ho ||338 || aba 'sajjana' nAma kA vaidya yazodhara mahArAja ke lie pUrva zloka naM0 328 meM kahe hue 'parIkSita' ( viSa-ravi ) pada kA tIna lokoM meM vistAra karatA hai / arthAt -- yaha kahatA hai ki he rAjan ! viSamizrita anna nimna prakAra ke pramANoM ( lakSaNoM) se jAnA jAtA hai, vaise lakSaNoMvAlA anna kadApi nahIM khAnA cAhie - he rAjan ! viSa va viSa mizrita anna ke dekhane se kAka va koyala vikRta zabda karane + 'niHzarAtyayAttasya ga0 / 1 upamAlaMkAra / 2. rUpakAlaMkAra / 3. dIpakAlaMkAra / 4. rUpakAlaMkAra | 5. ApAlaMkAra / 6. dIpakAlaMkAra / 5. kriyAkSepAlaMkAra / 8. kriyA dIpaka alaMkAra | 44
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 yazastilakacampUkAvye I biraryete korasya locane viSadarzanAt / gatau skhalati so'pi chIyante'nena makSikAH // 348 // yA lavagasaMpatsphuTaM sphuTati pAvakaH / viSaSyAnna saMparka tathA vasumatIpate // 346 // punahamIkRtaM syAnyaM sarvaM varanyaM virUyakam / dazazatroSita nAthAse ca nihitaM ghRtam // 342 // kisI lavaNena zakuliH kalinA guDapippalimamaricaiH sArddhaM sevyA =na kAkamAcI ca ||343 // bhuJjIta mApaM sUkasahitaM na jAtu hitakAmaH / bhivasanAdyAni nikhilaM tichavikAraM ca / / 344 // Rte bRddhAmbubhakSyebhyaH sarva paryuSitaM svjet| dezakITakasaMsRzaM / punAra ca varjayet // 345 // atyAnaM dhyAnaM samazanamadhyAnamaMtra saMtyAjyam / kuryAdyathoktamazanaM balajIvitapeza kramaza: // 346 // 1 lagate haiN| naulA va mora Anandita hotA hai| krauMca pakSI nIMda lene lagatA hai, kukkuTa ( murgA ) rone lagatA hai, totA vamana kara detA hai, bandara mala tyAga kara detA hai, cakora pakSI ke netra lAla hojAte haiM tathA isa kA gamana skhalita hotA hai ( sundara gamana nahIM karatA ) evaM viSaile anna para makkhiyA~ nahIM baiThatI' / / 339 - 34 / / yugmam || he pRthivIpati ! viSa-dUSita anna ke saMsarga se agni usaprakAra spaSTa rUpa se baTapaTAne lagatI hai. jisaprakAra namaka DAlane se caTacaTAtI hai" / / 341 // athAnantara ukta vaidha prastuta yazodhara mahArAja ke prati na khAne yogya va khAne yogya padArthoM kA vivecana karatA hai - he rAjam ! svAsthya-rakSA hetu phira se garama kiyA huA samasta dAla-bhAta- zrAdi anna, aGkurita dhAnya aura daza dina taka kA~sa meM rakkhA huA bhI nahIM khAnA cAhie || 342 || svAsthyarakSA ke nirmita kele ko dahI, chA~ca va dahI chA~ca ke sAtha na khAve aura dUdha meM namaka DAlakara na pie evaM kAJjI ke sAtha zaSkuli ( pUr3I ) nahIM khAtre tathA kAkamAcI yA pAThAntara meM kAvamArI ( zAka vizeSa ) guru, pIpala, madhu va mirca ina cAra cIjoM ke sAtha na khAve ||343 || apanA hita cAhanevAle manuSya ko ur3ada kI dAla mUlI ke sAtha kadApi nahIM khAnI cAhie aura dahI ke samAna piNDarUpa se ba~dhe hue, santue nahIM svAnA cAhie kintu jala dvArA zithilita sattuA khAnA cAhie / arthAt - suzruta " meM likhe anusAra sattuoM kA avaleha -sA banAkara khAnA cAhie, kyoMki avaleha narama hone se zIghra paca jAtA hai / isa prakAra rAtri meM samasta prakAra ke tela se bane hue padArtha nahIM khAne cAhie' ||344 || hitaiSI puruSa bhI, pAnI va laDDU Adi pakavAnoM ko chor3akara bAkI sabhI khAneyogya padArtha ( roTI va bAla-bhAta- Adi vyaJjana ) rAtri ke rakkhe hue na khAya / arthAt-rAtri ke rakkhe hue ghI, pAnI va laDDU- Adi pakavAna khAne meM doSa nahIM hai, ataH inheM chor3akara bAkI roTI Adi khAneyogya padArtha rAtri ke rakkhe hue na khAya / isIprakAra keza va kIr3oM se vyApta huA anna na khAya / arthAt jisa dAla-bhAta Adi anna meM bAla nikala Aye use na svAya aura jisameM kIr3A nikala Ave use bhI na khAya evaM phira se garama kiyA huA anna na khAye // 345 // bhU~kha se adhika khAnA, bhUkha se kama khAnA, padhya va apathya khAnA, adhyazana ( bhUkha ke anukUla bhojana kara lene para bhI phira se bhojana karanA athavA peTa meM ajIrNa hone para khAnA ) ina sabako chor3a denA caahie| bhojanavidhi meM kramaza: agni, kAla va avasthA ke anukUla balakAraka pATha: / S 'sUrya' ga0 / = 'na kAcamArI 7 ka0 bhayaM zuddhapAH ka0 bha0 pratitaH samuddhRtaH suprasa tu 'punarAda'' 1. samudhyAlaMdhara / 2. upamAlaMkAra / 3. 5 tathA ca suzrutaH -- 'khacUnAbhAzzu jIyyeMta bhUvutyAdavale hiDA pradIpaka alNkaar| 4 dIpaka alaMkAra | // 6. samuccayAlaMkAra / bhAvaprakAza 0 96 / * yA pote yattu tadambacanamucyate // 35 7. samuccayAlaMkAra |
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bhAsthAsaH Apo svAda sniA guru madhye saragamalamupasevyam / sazaM ca pazcAnna 1 bhuktvA bhakSayatkiMcit / / 344 // mandastIkSNo viSama: samazca vahirAtarvidhaH puMsAm / dhumande guru tIkSNe sidha viSasesama same cAcAt // 348 // zizirasuramidharmedhAvapAmmarasma kSitipa jasArakhemantakALepu caite| kaphapavanahutAzAH saMcayaM ca prakopaM prazasamiha mabaste janmamAjAM krameNa / / 345 // tadiha pAradi sevyaM svAtu sikta phaSArtha madhuravaNamamme nauranIhArakAle / nRpavara madhumAse vIkSNasika kArya prazamarammathAnaM mIdhamakAlAgame ca // 350 // mamazanamihAyAta kSIramASecabhakSyAndadhi va ghRtavikArAMslamapyatra pathyam / nidhi va ziziraphALe pInavakSojabhAjo vipulabahakAyA sevanIyAH puraMdhyaH // 31 // aura Ayu-rakSaka bhojana karanA cAhie' // 346 // bhojana ke avasara para pahile svAdiSTa ( laDDU-zrAdi ) va dhRta-mizrita sacikkaNa padArtha khaave| madhya meM bhArI padArtha rathaM khArA va khaTTA rasa khAve tathA anta meM rUkSa gha taralapadArtha (mahA-vagairaha ) sevana karanA cAhie parantu bhojana karane ke pazcAn kucha bhI nahIM khAnA cAhie // 3476 jaTharAgni (udarAgni ) ke cAra bheda haiN| 1. manda, 2. tIkSNa, 3. viSama aura 4. samAgni / 1. mandAgni-kapha kI adhikatA se aura dUsarI tIkSNa agni-pitta kI adhikatA se evaM 3. viSamAgni-vAta kI adhikatA se vathA 4. samAgni-kapha, pipsa va yAta kI samatA se hotI hai| inameM se mandAgniSAle ko halkA bhojana karanA cAhie, tIkSNa agnivAlA bhArI bhojana kare evaM viSamAgnivAlA sacikkaNa anna khAve tathA samAgni meM sama anna khAve // 34 // he rAjan ! isa saMsAra meM prANiyoM ke kapha, vAta aura pitta ziziraRtu (mAgha va phAlguna do mAha), vasanta ( caitra va baisAkha) aura bhISmaRtu (jyeSTha va ASAr3ha ) maiM tathA bhISmaRtu, varSARtu (AvaNa va bhAdrapada) aura zaradaRtu (dhAzvina va kAtika) meM, evaM varSARtu, zaradaRtu va hemantavata (againa 4 pauSamAi) meM kramazaH saMcaya, prakopa aura zamana ko prApta karate haiN| arthAt-zizirata meM prANiyoM kA kapha saMcita hotA hai aura vasantaRtu meM kapha kupita hotA hai tathA grISmaRtu meM kapha zAnta hotA hai| isIprakAra prISmaRtu meM vAyu kA saMcaya hotA hai aura varSARtu meM vAyu kA prakopa hotA hai evaM zarada Rtu meM vAyu kA zamana hojAtA hai| evaM varSARtu meM pitta saMcita hotA hai, zaradaRrata meM pisa kupita hotA hai aura hemanta Rtu meM pitta kA zamana hotA hai|346|| he rAjAdhirAja! ataH isa zarada Rtu (Azvina va kArtika mAsa ) meM miSTAnna sevana karate hue tikSa (kaDhuvA yA pirapirA) va kaSAyale rasa kA sevana karanA cAhie / hemanta Rtu (agahana va pauSa mAha) meM madhura, khArA va khaTTe rasa kA sevana karanA caahie| isIprakAra vasantaRtu (caitra va paisAkha ) meM tIcaraNa, tikta va kaSAyalA rasa khAnA cAhie aura prISmaRtu (jye va bhASAr3ha) meM miSTAnna sevana karanA cAhie ||350 // ziziraRtu (mAgha va phAlguna) meM tAjA bhojana, dUdha, uDava, gannA, laghu-Adi bhakSya, dahI gha ghI se bane hue vyaana khAne caahie| isa tu meM taila bhI pathya-hitakAraka hai evaM isameM rAtri meM sthUla kuca (stana) kalazovAlI sthUla zarIravAlI triyoM ko sevana karanA cAhiye // 35 / / he rAjana! vasantaRtu (caitra va baisAkha) meM bhArI (svabhAva se bhArI * 'pramamarasamathA' kA / 1. smuccyaalNkaar| tathA coka-bhuktvA yatprArthyate bhUyastavurpha svAdu bhojanam // 1 // arthAta jo padArtha khAkara puna: mA~gA jAya, use svAdiSTa kahate haiN| .. samuccayAlaMkAra / 3. dIpakAlaMkAra 1 v. yathAsaMkhya alNkaar| 5. samuccayAlaMkAra / 6. samuccayAlaMkAra /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 yazastilakadampUkAvye pavAmaprArya rUkSaprAyaM ca bhojanaM kuryAt / mariz2ambhakAle guru zItaM ghATu ra spAnyam // 363 // kalamasadakamana mugabhUpaH sasapibilakisalayakandA: sanavaH pAnakAni / kSitiramaNa rasAlA nAktikarIphalAmbhastapadivasaniSetryaM zarkarA yazca // 353 // parizuSka laghu snigdhamuSNaM pAvRSi bhojanam / purANazAligoemayavasAyaM samAcaret // 35 // kRptaM mudgaH zAliH samidhavikRtiH kSIravidhayaH paTola muDIkAH phalamiha sa pAzyAH samucitam / sitA zosaccAyA madhurasakA kandapalaM zarakAle sevyaM svanivadane paddhakiraNAH // 366 // nyUnAdhikavibhAgena rasAnRSu yojanen / paDyAbhyavahArastu sadA nRNAM sukhAvahaH // 35 // vAla ansA kohalaM kAravalaM cillI jIvantI paasnulstnnddliiyH| sadya: sA; ricayAtai in samAse - skAvaracAkasya // 387 // turyegAMgena bhojyasya sarvazAkaM samAcaret / danA paricata nAyAhizuSkaM payasA ma pa // 358 // ur3ada va piThI-Adi ), ThaMDI cIjeM ( zakkara-Adi ) aura svAdiSTa (miSTAna) ko chor3ate hue adhika karake jau aura gehU~ kA tathA alpa ghRtavAlA bhojana svAnA cAhie / / 352 / / he pRthivIpati ! prISmaRtu (jyapa va ASADha ) meM sugandhi caoNbaloM kA bhAta, ghI-sahita mUMga kI dAla, kamala-nAla kA tantu, mIThI kaMpaleM, satuA ba 'Amra khAnA cAhie gavaM pAnaka ( zarayata-Adi pIne yogya), nAriyala kA pAnI aura zAbara DAlakara dUdha pInA cAhiye / / 253 / / varSA Rtu ( zrAvaNa Sa bhAdoM) meM parizuSka (bhalI-bhauti pakAe hue dUdha kI malAI-Adi svAdiSTa padArtha :, halkA ( cA~valoM kA bhAta-zrAdi), ghI-Adi saciskae vastu garama evaM adhika karake purAnA dhAna, gahU~ aura jI kA banA huA bhojana (kramazaH cAvaloM kA bhAta, pakI huI gehU~ ke ATe kI roTI aura jI kA bhAta) khAnA cAhie ||354|| zaradaRtu ( Azvina va kAtika ) meM ghI, mUMga: sugandhi cA~valoM kA bhAta, gehU~ ke ATe kI lapsI, khIra, paTIla ( vyaanavizeSa athavA parakhalo, munakkAdAkha, pAvalA, zakkara mIThe piraDAlU-kanda aura mIThI kopaleM khAnI cAhie / isIprakAra prAma vagairaha vRkSoM kI chAyA va pUrva rAtri meM candra-kiraNoM kA sevana karanA cAhie // 355 / / vasanta-Adi chahoM RtuoM meM alpa va pracuramAtrA kA vibhAga karake rasa-bhakSaNa kI yojanA karanI caahie| udAharaNArtha-prISmaRtu meM ugarasa, soMTha mirca va pApala-Adi / alpamAtrA meM aura zItarasa ( dahI-Adi rasa ) adhikamAtrA meM khAnA cAhie aura zItakAla meM zItarasa alpa aura uSNarasa adhika khAnA cAhie ityAdi / isake viruddha sarvathA chor3anA caahie| chahaoNrasA vAlA bhojana manuSyoM ko sadA sukhadAyaka hai" ||35kssaa athAnantara ukta 'sajana nAma kA vaidya yazedhara mahArAja ke prAMta samasta RtuoM meM sevana karane yogya zAko-Adi kA nirUpaNa karatA hai : ha rAjan ! komala va tAjA baiMgana, pakva kumhar3A va karailA ina phaloM kI zAka aura poI, jIvantI / kararuA / , bathue kA bhAjAva colAi kA bhAjA kA zaka evaM kakar3A khAnI cAhie tathA usI samaya agni meM pakAe hue ur3ada kA dAla ke pApar3a khAna caahie| isIprakAra bhojana ke avasara para adaraka ke Tako khAya jAva tA svargalAkoM se kyA lAbha hai? api tu koI lAbha nhiiN| arthAt-adaraka kA bhakSaNa jaTharAgni ko uddIpita karatA hai||| 35 // jitanA bhojana kiyA jAtA hai, usaka cauthAI bhAga 'svAdu k.| 'vAlaM ghAtAMka kAla kAravalaM cilI jASantA yAtrupharadaDalAya . 'pAlaM pAki sa. ga. p.| 4 "cibhiTAntAH' 0 / +'pAlayavAdakasya k0| 1. samuccayAlaMkAra / 2. smuccyaalNkaar| 3. samucanAlaMkAra / 4. smuccyaalNkaar| 5. jaani-alNkaar| 6. AkSepa va samuccayAlaMkAra /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya zrAzvAsaH 142 akathitaM dazamaTikA kathitaM dviguNAzva thAH payaH pathyam / rUpAmodarasAvaM yAvattAvadhi prAzyam // 359 // ags bhakSyArNA svadate rAdhyate'pi ca / uSNoSNAH sarpiSi snAtA yAvannAGgArAcitAH // 360 // dAgamavedibhirnigaditaM sAkSAdidAnugA~ SayeSu rasAyanAya paThitaM saco jarAnAzanAt / yassArasvatakalpakAntamatibhiH proktaM dhiyaH siddhaye tase kAJcanaketa kavirasacchAyaM mudde ssAddhRtam // 361 // sthaulyaM karoti harate'nilametadekaM yoSNatAmupagataM dadhi taskAcit / sarpiHkhitA malamutrakaSAyayuktaM sevyaM vasansavAradAta patrAvarjam / 362 // navanItoddhAraM mathitaM kathayanti samaguNaM sudhiyaH / ciramathitaM punarutpattikaraM ca na kasya doSastha // 363 zrIraM sAkSAjjIvanaM janmasAlyAsAroSNaM gazyamAyuSyamuktam / prAtaH sAyaM prAmyadharmAvasAne sukeH pazvAdAtmasAmyena sevyam // 364 // varAvara samasta zAka khAnI caahie| dahI ke madhya meM DUbA huA bhojana ( dahIbar3A Adi ) aura pAnI agni meM binA auTAyA ( ubAlA ) huA se zuSka - sUkhA - bhojana nahIM khAnA cAhie' / / 358 // ( kathA ) dUdha daza ghar3I taka pathya hai, isase adhika samaya taka kA apathya hai aura agni meM zrauTAyA huA dUdha vIsa ghar3I taka pathya hai bAda meM apathya hai| isIprakAra dahI jabataka ujvala aura sugandhita hai evaM jabataka khaTTA nahIM huA hai tabataka khAnA cAhie / / 359 / / laDDU Adi pakavAna, jo ki cAroM para huI corI karAI jAne se ghI se tara hogae haiM aura jo vizeSa garama haiM, jabataka khAye nahIM jAte tabataka unakA samUha svAdiSTa va prazaMsanIya samajhA jAtA hai / / 360 / / he rAjan ! subarNa va suvarNaketakI puSpa kI taralatA ke samAna ghI Apako Anandita kare, jise isa saMsAra meM vaidika vidvAnoM ne manuSyoM kI pratyakSa Ayu batAyA hai, kyoMki 'Ayurvai ghRtam' arthAt nizcaya se ghRta Ayu hai, aisA veda vAkya hai| ghI pIne se tatkAla bur3hApA naSTa hojAtA hai, isalie vaiyoM ne AyurvedazAstroM meM jise mRgAGka Adi rasAyana- sarIkhA zaktivarddhaka batAyA hai, [ kyoMki 'yuddho'pi taruNAyate' arthAt ghI pIne se vRddha bhI javAna hojAtA hai yaha Ayurveda kI mAnyatA hai ] | isI prakAra sarasvatImantra-mAhAtmya ke prakAzaka zAstra se manohara buddhizAlI mantrazAdiyoM ne jisako buddhi kI prApti kA nimitta batAyA hai / / 361|| kabhI bhI garama nahIM kiyA huA ( ThaMDA ) dahI zarIra ko sthUla karatA hai aura akelA hI vAtanAzaka hai| ise ghI, A~valA aura mU~ga ke pAnI se yukta karake vasanta ( caitra va vaisAkha), zarada (Azvina va kArtika ) aura prISma (jyeSTha va ASAda) Rtu ko chor3akara bAkI kI tIna RtuoM maiM ( hemanta -- againa Sa pauSa, zizira - mAgha va phAlguna aura varSARtu-- zravaNa va bhAdoM) meM khAnA cAhie" || 362|| taka (maThA) ko, jisameM se tatkAla makkhana nikAla liyA gayA hai, vidvAnoM ne bAta, for a kaphanAzaka kahA hai| [ kyoMki Ayurveda meM kahA hai ki 'taka dvArA ada se naSTa kiye gae roga phira se utpanna nahIM hote ] parantu cirakAla kA ( parasoM kA ) madhA huA maTTA kisa doSa ko utpanna nahIM karatA ? apitu samasta rogoM ko utpanna karatA hai || 363|| dUdha janma se lekara jIvana paryanta hitakAraka hai, [ kyoMki utpana huA baccA dUdha pIkara hI jItA hai ] isalie yaha nizcaya se Ayu ko sthira karatA hai / Ayurveda meM gAya kA dhAroSNa ( tatkAla dur3A huA ) dUra Ayu ke lie hitakAraka kahA gayA hai| ataH subaha, zAma aura kAmasevana ke pazcAt evaM muniyoM ko bhojana ke pazcAt dUdha utanA pInA cAhie, jitanA ii 'jarAnAzanaM' ka0 / 1. jAti alaMkAra / 2. jAti alaMkAra / 3. atizayAlaMkAra / 4. upamAlaMkAra / 5. samuccayAlaMkAra / 6. tathA ca bhASamizraH na tadagdhAH prabhavanti rogA bhAvaprakAza se saMkalita - sampAdaka 7. bApAsaMkAra /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 yazastislaphacampakAmye matima micevAstasata bahisAi sammadhikalavaNAna prAzanADa TimAnyam / aspati bapuregApAsatIkSNopavuktisavilyamasAtmyaM bhuktamAna karoti // 365 // vapaNo dehadAhAya pAyonilakopanaH / niSezyamAgaH sAtatyApatimAtrasayA rasaH // 366 // (yugmam ) pasamimavidAhiyA zItaM niSetryaM kvacitamidamupAsya durjarene va pithe| mapati vidalakATajantisomasya pAnaM ghRtavikRtiSu parya kAlazeyaM sadaiva // 3 // mAdau varSa pahirinAzakAyeM kuttadante kaphavarNa cha / madhye tu pIsa samatA sarvaca mAlyAtiyogo'bhimataH sahaya // 368 // amRta vimiti caitatsalile nigamti vizimAryA: |::timaa bhimalita krnaa369|| koI prAstravaNaM vasantasamave prISme sadevocita kAle bAlabhivRSTidezamathavA caupAya dhanAnAM punaH / nIhAre sItajAmavikyaM sa rassaMgame se sUryasitApurazmipavanavyAdhUtadoSa payaH // 30 // apane lie hitakAraka ho / arthAt -bahuta adhika dUdha nahIM pInA cAhie // 364 // vizeSamAtrA meM moThA (gurava zakara-Adi) khAne se jaTharAgni ( bhUkha ) naSTa hojAtI hai| adhika namakavAlA anna khAne se A~khoM kI najara mahI par3a jAtI hai| atyanta khaTAI va lAlamirca-zrAdi gharapare rasa kA sevana zarIra ko vIrNa kara detA hai evaM apathya ( prakRti va Rtu ke viruddha kiyA gayA ) bhojana zArIrika zakti naSTa kara detA hai| isIprakAra nirantara adhika mAtrA meM sevana kiyA gayA soMTha, mirca, va pIpala-Adi garama rasa zarIra ko santApita karatA hai aura harar3a va A~valA-zrAdi kaSAyalA rasa vAta kupita karatA hai // 35-366 // (yugmam ) jau kA ATA khAne se utpanna hue ajIrNa rogoM ke vinAza-hetu zItala jala pInA caahie| gehU~ kA ATA khAne se utpanna hue ajIrNa ko dUra karane ke lie uvAlA huA pAnI pInA caahie| dAla khAne se paidA hue ajIrNa ko naSTa karane ke lie kAphI pInA cAhie aura ghRta-pAna se utpanna hue ajIrNa ko naSTa karane ke lie sadA maTThA pInA cAhie // 367 // aba ukta vaidya yazodhara mahArAja ke lie jala pIne kI vidhi nirUpaNa karatA hai rAjan ! bhojana ke pahale piyA huzrA pAnI jaTharAgni naSTa karatA huA zarIra ko durbala banAtA hai aura bhojana ke anta meM piyA huA pAnI kapha-vRddhi karatA hai evaM bhojana ke madhya meM piyA huA pAnI vAta, pitta kapha ko samAna karatA duzrA sukhadAyaka hai| isalie eka bAra meM hI pAnI ko adhika mAtrA meM pInA abhISTa nahIM hai| kyoMki Ayurveda ke vettAoM ne kahA hai ki pAnI ko bAra-bAra thor3A thor3A sanA pAhie // 368 // kyoMki AyurvedavenAoM ne pAnI ke 'amRta' aura 'viSa' ye do nAma kahe haiN| avAn-ilAyudha koSakAra ne 'amRta', 'jIvanIya' aura 'viSa' ina tIna nAmoM kA ullekha kiyA hai, usakA kahI abhiprAya hai ki yuktipUrvaka ( pUrvokta vidhi se ) piyA huA pAnI 'amRta' va 'jIyanIya' nAmavAlA kahA gayA hai aura jaba vaha binA vidhi se piyA jAnA hai taba 'viSa' nAma se kahA jAtA hai" // 36 // [rAjam ! ] pasamtabhUtu aura prISmaRtu meM kue aura bharane kA pAnI evaM varSARtu meM parNa-hIna deza (mAravAi) ke kue kA tathA choTe kue kA pAnI pInA caahie| zItaRtu meM bar3e va choTe tAlAboM kA pAnI evaM zarataRtu meM sabhI prakAra kA pAnI (kue~ va maranoM Adi kA ), jisakA doSa sUrya, candra 1. spA samucayAlaMkAra / / , Ati-bhAlaMkAra / 3. samuccayAlaMkAra / 4. sthA cosam-'mUhaddavAri vivaMdabhari' bhAvaprakAza meM saMkalita-sampAdaka 5. samuccayAlaMkAra / 6. rUpakAlakAra /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bhAvAsaH avyaktarasagardhvaM yassvaca N vAtAtapAtam / prakRtyaivAmbu taspadhyamasya kvacitaM pibet // 371 // vAri sUryendusaMsiddhamaddorAtrAsparaM syajet / divAsiddha N nizi syAjyaM nizisiddha divA syajet // 372 // vIrazrIpraNayaguruH kalpamapallavona sAkSAt / tAmbUlA prasastu karastava slIva polacitrakaraH // 373 // kAmakopAtapAyAsayAnavAddanavazyaH / bhojanAnantaraM seSyA na jAtu hitamicchatA // 374 // mandasundara vinodavidAM vacobhiH zraGgArasArasubharvanitAvilAsaiH / Apake likaraNaiH zukasArikANa bhuktvAvivAhaya mahIza dinasya madhyam // 375 // iti vaidyavidyAvilAsAparanAmabhAjI rasAnAM zuddhasaMsargabhedena triSTiyanopadezabhAjaH samAnabhijaH prasUtasUkAmRtapunaruko padaMzadazanaM pratyavasAna samAcarasa | 351 kadAcidanavarata jalajalArdrAndolanasyandimandAnilavinodado dina sAmyaniyo kaTucitamadhyaMdinasamaye kiraNoM va vAyu dvArA naSTa hocukA hai, pInA cAhie' ||37= // aisA pAnI, jisakA rasa va gandhaguNa kaTarUpa se nahIM jAnA jAtA aura svaccha tathA vAyu va garmI se tAr3ita kiyA gayA hai, svabhAva se hI madhya ( hitakAraka ) hai evaM jo pAnI, ukta guNoM se zUnya hai| arthAt jisakA rasa va gagdhaguNa prakaTa rUpeNa jAnA jAtA hai aura malina tathA vAyu va garmI se tAcita nahIM hai, use ubAlakara pInA cAhie * // 279 // jo jala, sUrya aura candra dvArA siddha huA hai, arthAt -- --jala se bharA huA ghar3A sabere dhUpa meM cAra pahara taka khulA rakhA jAtA hai aura rAtri meM bhI candramA kI cA~danI meM rAtri bhara rakkhA jAtA hai usa pAnI ko 'sUrya indu saMsiddha' kahate haiM, use dUsare dina va dUsarI rAtri meM pInA cAhie, usake bAda meM nahIM pInA cAhie / isI prakAra dina meM ubAlA huA pAnI dina meM hI pInA cAhie, rAtri meM nahIM aura rAtri meM ubAlA huA pAnI rAtri meM pInA cAhie, dina meM nhiiN| anyathA -- uktavidhi se zUnya pAnI apathya ( ahitakara ) hotA hai || 372 || he rAjana ! ApakA hasta, jo ki boralakSmI ko sneotpAdana - zikSA kA AcArya hai aura yAcakoM ke santuSTa karane ke lie sAkSAn kalpavRkSa - pallava hai evaM jo striyoM ke gAloM para citraracanA karanevAlA hai, tAmbUla prApti hetu pravRta hove || 373 || he rAjan ! hita ( svAsthya ) cAhanevAle mAnava ko bhojana ke pazcAt strI-sevana, krodha dhUpa, parizrama, gamana, ghoDe Adi kI sArI aura agni kA DhApanA ye kArya kabhI nahIM karanA cAhie // 374 // he rAjan ! bhojana karake madhyAhna-velA sukha utpanna karane ke kAraNa manohara laganevAlI kIr3AoM ke detA vidvAnoM ke vacanoM (subhASita-goSThiyoM ) dvArA aura uttama zRGgAra se ramaNIka striyoM ke vilAsoM (madhura citavanoM ) dvArA tathA totA va menAoM ke sAtha zrAbhASaNa- krIDA-vidhAnoM dvArA vyatIta kIjie // 375 // prasaGgAnuvAda - athAnantara he mArita mahArAja ! kisI avasara para maiMne aisI grISma Rtu maiM kamanIya kAminIzana sarIkhe 'madanamadavinoda' nAmake udyAna (bagIce) kA cirakAla taka anubhava ( upabhoga - darzana Adi ) kiyA / tadanantara usa pagIce meM vartamAna aise phuTavAroM ke gRha meM pyArI kiyoM ke sAtha kIr3A karate hue aura nimnaprakAra kI stutipAThakoM kI stutiyoM dvArA praphullita manavAle maiMne grISma Rtu saMbaMdhI zrIma dinoM kI, jo ki samasta logoM ke netroM meM nidrA utpanna karanevAle the, madhyAhna-velAe~, jo ki samasta logoM ke netroM meM usaprakAra nidrA utpanna karatI thI jisaprakAra madya-samAgama (pAna) samasta logoM ke netroM meM nidrA utpanna karate haiM, vyatIta kii| kaisI hai proSma Rtu ? jisameM nirantara jala se jaDIbhUta na jala se bhIge hue vastra saMcAlana se kucha kucha bahanevAlI manda manda vAyu kA krIDA vinoda vartamAna hai| jisameM gAr3ha S 'samAcAra' ka0 | 1. dIpakAlaMkAra 1 2. mAti alaMkAra 1 3. jAti alaMkAra 2 4. rUpakAlaMkAra 5. samuccayAlaMkAra | 6. samuccayAlaMkAra /
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakapampUkAvye dhanadharmajAlodellamavigalanmajayarasAsarAnusAritasundarIpayodharavapuSi tImAtapAtapAvasaMparka sphuTanmauktikavirahiNIhalyAhAre spAlakamalAlayAlAyamAnamahAsarasi smaravarAvegasaMgatAnAGgasaGgasaMjAtakvAyakvadhyamAnamaskelidAdhikApaDalakAmane makhyAisamekhalArAjadhiyelAnilanIhArasIkarasyandasAvandanamAzpalAlasale lihAnakAminImanasi ziziragiriguhAgRhotsanAsInasImantinIkucAmRtakRmbhaparisambhanirbharanabhazvaraNikare maganinAvanIvanavihArahariNIviSANakoNakaNDUyanasukhasvApomukhakurakaparipradi toraparUna prauDhapAupatalasaraGgiNIsaroruhakaharaviharatkaphahaMsaniyo mahAnarAhAvagAhaviprAhAmANavAhinIkahAsAdiyAsi ni:zalpataHlacira valakolasuSTAyaloke avicchinnamAyAvanIdhrarandhArAdhanopurasindhuradvipi karapuSkarAvazedhanadanimamasAmanamUhakArasamIrasaMmpamAnasa liladevatAdehe romanthamantharamukhamAgrInivahaniruddhabudhnAzvasthazAsini kharAtaphtapanatAmyanmapamuktasThItapha-phalopahArisapalavArUpAlipIluparyante nitAntIsaptAyasapUrNasamAnamArgarajasi nivAghAnehasi, bhavataH pratAviva 4 pradhAnobhavaspa mArtaNDamaNDaleSu yazaHprasarevivAtidIrtheSu divaseSu nidrA kI adhikatA se madhyAhnavelA duHkha se nivAraNa karane ke yogya hai| jisane navayuvatI striyoM ke kucakalazoM kA zarIra / sthAna ) ghane svedajala ke vistAra dvArA vizeSarUpa se galanevAle vistRta candanarasa se jyAna kiMcA hai| jisameM virahiNI striyoM ke vakSaHsthala kA hAra ( motiyoM kI mAlA ) tIvra dhUparUpI sadyaH prAgahara cyAdhirUpa agni-sparza dvArA dUTate hue motiyoM se vyApta hai| jisameM mahAsarovara zuSka hone ke phalambarUpa sthalakamaloM (gulAba puSpoM) kI kyArI-sarIkhe pratIta horahe hai| jisameM jalakIdAvAlI mADiyoM ke kamalavana aise vizeSa satraNa jala dvArA raoNdhe ( pakAye ) jArahe haiM, jo ki kAmajyara ke Avega meM vyApta hue niyoM ke zarIra-saGgama se utpanna huA thaa| jisameM kAlasarpaNiyoM kA citta aise candana vRtroM ke aAliGgama karane meM vizeSa utkaNThita horahA hai, jo ki malayAcala-kaTinI se ThADita hotI hI samudra kI tIravartI laharoM ke zItala jalakaNoM ke kSaraNa se AI (gIle ) horahe the| jisameM vidyAdharasamha himAlaya parvatasaMbaMdhI guphArUpI gRhoM meM upaviSTa ( baiThI) huI kamanIya zAminiyoM ke kucarUpa amRtakalazoM ke gAr3a AliGganoM meM tatpara horahe haiN| jisameM mRga-samUha parvatoM ke adhastana bhUmivartI banoM meM saMcAra karanevAlI hiraNiyoM ke nAmoM ( sIMgoM ke agrabhAgoM) ke khujAne se utpanna huI sukhanidrA meM utkaNThita horahA hai| jisameM kalahaMsa zreNI nadI-taTotpanna mahAvRkSoM ke adhobhAga para par3anepAlI nadI ke kamala-madhyabhAgoM para vihAra kara rahI hai| jisameM jalajantu ( magara-maccha-Adi ) aise nadiyoM ke tAlAba yA jhIleM prApta kara rahe haiM, jo ki jaMgalI mahAn zukaroM ke vilohana dvArA svIkAra kiye jArahe the| jisameM maiMsAoM ke bhue niDara hokara tAlAba kI kIcar3a meM loTa rahe hai| jisameM siMha dhanI bAyAvAle parvata-rivaroM kI dhArAdhanA meM niDara hai| jisameM jaladevatAoM ke zarIra sUMDa kA agrabhAga uThAkara jala meM chuve hue hAthiyoM kI ucchavAsa yAyu dvArA sevA-yogya kiye jArahe haiN| jahA~para aise pIpala ke vRkSa hai. jinakI jaI rothAne meM susta mukhavAlI gAyoM ke jhuNDoM se ghirI huI hai aura jisameM choTe tAlAba ke nikaTavartI pAli vRkSavizeSoM kA paryantabhAga atyanta uSNA sUrya se duHkhI honeSAle U~ToM ke muMkhoM dvArA choDe hue pracura phenarUpa puSpoM dvArA upahAra-yukta kiyA gayA hai evaM jisameM mArga-dhUli nitAnta uttapta (uSNa) lohacUrNa-sarIkhI hai| athAnantara he mAridatta mahArAja ! ukta prISmaRtu meM nimnaprakAra ghaTanAoM ke ghaTane para maiMne ukta udyAna kA anubhava karake prISmaRtu saMbaMdhI madhyAha-velAe~ vyatIta kI-jaMba sUryamaNDala usaprakAra vizeSa tIvra horahe the jisaprakAra Apake pratApa zatruoM meM vizeSa tIvra hote haiN| jaba dina ApakI kIrti *'kAlolallulAyakaloke' ka /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH : zatrusaMtatiSviva laghIyasISu rAtripu vairimanoratheSviva zoSamabhilaSatsu jalAzayeSu sapatrapakSeSvitra zrIyamANakosada puNDarIkiNIkhaNDeSu kurulAlikulAvalijhamAnabhrUlatAntahRdayaMgamam anaGgaralo taraGgApAGgAvalokasAra jisibhya mAnasahacara lokaddam aravinda makarandAbhovasaMvAdimandasyandamAnAzvAsAnilAsarAlam avaradagarbhAdibhU sasmita prasUno paddAri tanikhilakSa dezama ummakipAkapezako rApakRtakarNAmRtavarSam abhinavodbhidyamAnakukuDsakolbaNabhujavAta madhvam ullasahalAca jalavAhi nI viditakhAvalam udIryataramAbhisaMpAditAlakeliyA pikam ananyabhUtrizirovirArakulyokaNTham agamAbhyaprasAdhitamakaradhvajArA dhanaJjaghana vedikam ucchakadamavara tara sikusumaparimalopaDinjamAmavanadevatAbhavanam jyAkaDo 353... prasAra- sarIkhe vizeSa dIrgha horahe the| jaba rAtriyA~ usaprakAra laghIyasI ( hrasva-choTI ) horahI thI jisaprakAra ApakI zatru-saMtatiyA~ laghIyasI ( alpasaMkhyaka ) horahI haiN| isIprakAra jaba tAlAba usaprakAra zuSka horahe the jisaprakAra Apake zatru manoratha zuSka (niSphala ) horahe haiM aura jaba kamalinI-patra usaprakAra kSIyamANakoza- daNDazAlI the / arthAt jinake koza ( kamala ke madhyabhAga) aura daNDa ( kamalanAla ) usaprakAra naSTa horahe the jisaprakAra Apake zatru-parivAra kSIyamANakozadaNDazAlI (jinakA koza - khajAnA aura daraDa -- sainya naSTa horahA hai aise) horahe haiN| kaisA hai udhAna (bagIcA) aura sIjana ? jo ( strIjana ) aise bhrukuTi ( bhauheM ) rUpalatA - prAntabhAga se manohara hai, jo ki kezapAzarUpa agara-samUha sA AsvAdana kiyA jArahA hai aura udyAna bhI bhramara-zreNI dvArA AsvAdana kiye jAnevAle puSpoM se manohara hai| jo (khIjana) kAmarAga se utkaNThita hue kaTAkSAvalokana kI citavanarUpa nadI dvArA mitrajanarUpa vRkSoM ko sIMca rahA hai aura bagIcA bhI nadI ke jalapUra dvArA vRkSoM ko sIMca rahA hai| jo ( bIjana) kamalapuSpa-rasa kI sugandhi ko anukaraNa karanevAlI ( sa ) va saMcara nepAlI hatyA se yara hai aura bagIcA bhI kamalapuSpoM kI sugandhi dhAraNa karanevAlo va bhanda manda saMcAra karanevAlI ( zItala, manda va sugandhi ) vAyu se vyApta hai| jisane oSTarUpa komala pattoM ke madhyabhAga se utpanna hue hAsyarUpa puSpoM se samasta dizAoM ke prAntabhAga bheMTa-yukta kiye haiM aura udyAna bhI samasta dizAoM ke prAnta bhAga puSpoM se upahArita ( bhaiTa:yukta ) kara rahA hai| jo ( sIjana ) matavAlI koyala sarIkhe mIThe vacanoM dvArA kAnoM meM amRta-vRSTi kara rahA hai aura bagIcA bhI matavAlI koyala kI madhuradhvani dvArA kAnoM ko amRta vRSTi kara rahA hai| jisakI bhujArUpa latA kA madhyabhAga navIna utpanna horahIM kucha ( stana / rUpa puSpa kaliyoM se vyApta hai aura bagIcA bhI puSpakaliyoM se saMyukta latA-madhyabhAgavAlA hai / jisane jalate hue saundaryarUpa jala se vyApta trivalI udara-rekhA ) rUpa nadI dvArA svAtikA -( khAI ) maNDala kI racanA kI hai aura bagIcA bhI jala se bharI huI khAttikA - ( khAI ) valayavAlA hai| jisane vizeSa gambhIra nAbhi ( udara-madhyabhAga ) dvArA jalakrIr3A-yogya bAvar3I utpanna kI hai aura bagIcA bhI jalakor3A-yogya bAvar3I se alaMkRta hai| jisane kulpopakaNTha ( smaramandira strI kI jananedriya - kA samIpavartI sthAna ) kAma-vANoM ke paroM ke agrabhAga - sarIkhI AnandakAriNI romapaktirUpa harI dUba dvArA zrarita kiyA hai aura bagIcA bhI jisakA kulyopakaNTha ( kRtrima nadI kA samIpavartI sthAna ) hare dUrgAroM se vyApta hai| jisane kAmadeva kI ArAdhanA hetu vRkSa ke samIpa jaGghArUpI vedI zRGgArita kI hai aura bagIcA bhI vRkSoM ke samIpa racI gaI kAmadeva kI ArAdhanAvAlI vedI se suzobhita hai| jisane uchalate hue nirantara prema-puSpoM kI sugandhi se vanadevatA bhavana usaprakAra sugandhita kiyA hai jisaprakAra bagIcA puSpa sugandhi se vanadevatA - bhajana sugandhita karatA hai| jo (strIjana samIpa meM prakaTa hue jaGghArUpa kelA ke skandha-vana se usaprakAra ramaNIka hai jisaprakAra vagIcA mahAn kelA ke skandhavana se ramaNIka ( | 45
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazasvilakacampUcavye hakadalIkANDakAnanaramaNIyam malakAkarakapAdapAlanakhapupaniSpAditavihAradhAzobham apravimanijadehacchAyApanItAkhilAtapasaMsApama gAya paratazramajAveda miyabhAra priyasamAjanamitra, caraNakisalayaprahArajhoDAbhiH UrurambhA. stambhaparisammakelibhiH mekhalAdezalAzayyArohaNavinoda tanUraharAjitApicchamArIbhiH nAbhimaNDalAlaghAlaparisarpayoH pali. bAlIvalayara sibhiH kucakusumastabacchavikalpaH bhujalatAliGganavidhibhiH bAhutasmUladarzanakutUhalaiH bimbAdharaphalAsyAdanaprItibhiH apAGgaprasavakhelitaH sabhApachavaprasAdhanalIlAbhiH abakavAsarIparimAunamanorathaiH kapolapulakaprasAdhanaprasUnAvanitibhiH yauvanAraNyavanadevatArAdhanavaraprasArivAnyazca tastai vilAsaiH mahanamavinodamudyAnamalicizmanubhUdha, punaryamsamantAdAramatarasarassAraNIsAhala sekamakumArIzIrasArakaTagAMvirbhavAdalazyAmalitadigvalaya : navApranAgapallopaSTavollAsabharAbhunapUganagAbhogabhasisabhAnuprabhAhotA hai| jisane lAkSArasa se raMge hue pAdapallavoM se vyAsa nakharUpa puSpoM dvArA krIr3AbhUmi kI zobhA usaprakAra utpanna kI hai jisaprakAra vagIcA pravAla ca puSpoM dvArA krIDAbhUmi kI zobhA utpanna karatA hai| jisane apanI anokhI zArIrika kAnti dvArA samasta garmI kA saMtApa usaprakAra dUra kiyA hai jisaprakAra chagIcA vRkSa-chAyA dvArA gamI-saMtApa dUra karatA hai evaM jisane mahAn vistAra vAle puruSarata (viparIta methanakIr3A) ke kheda se utpanna hue svedajala maJjarI-jAna dvArA phavAroM kI zobhA usaprakAra utpanna kI hai jisaprakAra bagIcA phuvvAroM kI gRha-zobhA utpanna karatA hai| athAnantara he mAridatta mahArAja ! maiMne kina 2 krIr3AoM dvArA prastuta udyAna kA anubhaSa kiyA ? unheM zravaNa kIjie caraNarUpI kisalayoM ( komala pattoM) kI prahAra krIr3Ae~, donoM javArUpa kelA-stambhoM kI AliGgana-krIr3Ae~, smaramandira pradeza ( strI kI jananendriya kA sthAna ) rUpa pallavazayyA para kI huI prArohaNa-krIr3Ae~, romapaktirUpI tamAlavRkSa-mAriyoM ke vilAsa. nAbhimaNDalarUpI kyArI para zrArohaNa dvArA zobhAyamAna hone kI krIr3Ae~, trivali ( udararekhA ) rUpI latAoM kI maNDalakrIr3Ae~, muca ( stana ) rUpa phUloM ke gucchoM kI vividha bhA~ti kI krIr3Ae~ (mardana-Adi vilAsa), bhujArUpI latAoM kI AliGganavidhAna-krIr3Ae~, mujArUpa vRkSoM ke mUloM ( kucakalazoM ) ke darzana-kautUhala, bimdhaphala-sarIkhe zroSTarUpa phaloM kI AsvAdana-prItiyA~, kaTAkSa-kSepaNarUpa puSpa-krIr3Ae~, mauhoM kA car3hAnArUpI pallavoM kI prasAdhana-( zRGgAra ) krIr3Ae~, kezarUpI vallariyoM ( latAoM ) ke parimardanamanoratha, gAloM para kiye hue paccanakha-pradAnarUpa puSpoM kI cuNTana krIr3AeM evaM dUsare kAmI puruSoM ke prasiddha vilAsa (krIr3Ae~ ), jo ki jabAnIrUpI dhana kI vanadevatA kI ArAdhanA ke varadAnoM sarIkhe the| upasaMhArahe mAridatta mahArAja ! maiMne ( yazodhara mahArAja ne ) sIjana sarIkhe ukta 'madanamada vinoda' nAmake bagIce kA uktaprakAra kI krIr3AoMpUrvaka anubhava kiyA / prasaGga-athAnantara he mAridatta mahArAja ! kase phubbAroM ke gRha meM pyArI riyoM ke sAtha krIDA karate hue maiMne proSmaRtu saMbaMdhI madhyAhavelAga vyatIta kI ? jisameM ( phubbAroM ke gRha meM ) atyanta vega se vahanevAlI sAraNI ( choTI nadI yA nahara ) ke jala-sizcana dvArA atyanta komala huI khasa kI manohara bhipti ke madhyabhAga se prakaTa hue dUba-pallavoM se samasta digmaNDala zyAmalina huA hai| jahA~para navIna utpanna huI panaveloM ' 'navAMga0, ( navIna ) kha0 g.|
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH 355 prasara haritamaNiprakAzapalAzapezalapratAnacitamocamecakaruciracitAmbarApamApakAlindIsaMgama bAyakulakurabakatilakacampakAzokasahakArakisalayakulakhelavAcAlazukasArika vikacakicakilAtimukAma lakArAmakRyumastavakatAraktilatAmaNpaM nirantaniSpandadurdimajalakalazatavAlukAlavAlavirudayavaprarohapANDaritabhitibhAgaM sphuTaskulamAlapATalIprasUnIpahArasaurabhAsvAdalubdhaH madhukarAraNadhavalakIvAcaM madotkalakokakukkumakuraraghakakalahaMsAdhane krapayaHpatapakSacApalomAsarojarajApuJjapitarajAlakekhidIpisAntarAlapuminapasAdhitaprasAdavedimadhyasaMvatasalilatulika zayanAbhyAvatIrNayuvargamaNirajatabhAjanaprinyasmAnAlayamAra,smRganAbhikaraparimalovAhinAripUraM paryantayantramAravAmipiyamAnasthalakamalinI kedAra vividhayAlabadanavinirmalajaladhArAdhyaktilayalAsyamAnabhavanAGgaNabahiNa candrakAntamayamRNAlavilamatrasotametaryamANatrimodapAla kazkiyikImAgasIkarAsArasUtri. tAGganAlakamuktAphalAbharaNe makaramukhamuktanijharanohAroplAsmAnakAminI kucakumbhacandanasthAsaka vilAsavAlaroknavAnarAmake bhAra se mur3e hue yA Ter3e hue supArI-vRkSoM ke vistAra dvArA sUrya kAnti kA prasAra - phailAvanirAkaraNa kiyA gayA hai| jahA~para haratarmANa' ( marakatAraNa ) ke prakAza sarIkhe (harita ) kelA ke pattoM se atyanta manohara vistAravAle kelA-vRkSoM kI nIlakAnti dvArA AkAzagaGgA meM dUsarI yamunA nadI kA gama racA gayA hai| jahA~para navIma bakula ( maulasirI-vRkSa ), kurabaka ( lAlAmaNDI-vRzna), tilakakSa ( vilapuSpa), caMpAvRkSa, azokavRkSa aura vizeSa sugandhi AmravRkSa, inakA kopala-NiyoM para vizeSa zabda karanevAlI totA-mainAe~ krIr3A kara rahI hai| jahA~para praphullita hue maMgaraka-puSpa, surapaNIpuSpa, va mallikApuSpoM ke bagIce ke puSpa gucchoM dvArA latAmaNDapa tArAoM se vibhUSita kiye gaye haiN| nirantara (avicchinna) jalasrAva ke kAraNa pracura jala-pUrNa jala-kalazoM ke taloM kI reta kI kyAriyoM meM utpanna horahe jI ke aGkaroM dvArA jahA~para bhitti-pradeza pItavarga:-yukta kiye gae haiN| vasantadUtI ( vRkSavizapa) ke praphullita puSpa-samUha kI sugandhi ke sa~ghane meM lubdha hue bhauroM dvArA jahA~para vINAvAje kA dhyAna AraMbha kI gaI hai| jahA~para mada se utkaTa hue cakavA-cakayI, lAvA pakSI , kurarIpakSI va phalaha~sa ( catakheM)-Adi aneka jalapakSiyoM ke paMkhoM kI capastA : hilAne ) se Upara uchalatA huI kamala-parAga-( puSpadhUli ) rAziyoM dvArA jalakIDA-bAvar3iyoM pIlI hogaI hai aura una bAvaliyoM ke madhyavartI puTinoM (jalAsthita dvIpoM) para racita prAsAdoM ( gRhoM) ke madhyavartI vediyoM ke madhyabhAga para jisameM (phubbAroM ke gRha meM ) jalazayyAe~ bhalIprakAra racI gaI haiN| jahA~para zayyA ke samIpavatI maNDita (sajAye) hue suvarNapAtra, maNipAtra va rajata ( caudii| pAtroM meM dhAraNa kiye jArahe malayAgira candana, aguru, kastUrI evaM kapUra kI sugandhi ke dhAraka (sugaMdhita ) jalapUra vartamAna haiN| jahA~para prAntabhAgavartI phubbAroM kI jalavRSTi dvArA sthalakamaliniyoM ke jala se bhare hue kheta sIMce jArahe haiN| jahA~para nAnAbhA~ti ke vyAloM (kRtrima hAthI, sA, siha va dhyAna-Adi jantuoM) ke gukhoM se pravAhita honevAlI ( nikalatI huI ) jaladhArAoM kI dhvani ke laya ( sazatA) dvArA mahala ke A~gana para sthita hue mora nacAye jArahe haiN| arthAt-phudhAroM ke gRha meM vartamAna kRtrima hAthI-cagaraha ke mustroM se pravAhita honevAlI jaladhArA kI dhvani ko megha-dhvani samajhakara jahA~para gRhAGgayA ke mora nA~ca rahe haiN| jahA~para candrakAntamaNiyoM kI kamala-nAloM ke chidroM se mAranevAle jharanoM dvArA krIDAha~soM kI ha~siniyA~ santuSTa kI jArahI hai| kRtrima hAthiyoM kI saiMDoM dvArA phaikIjAnevAlI jalabinduoM kI vega-pUrNa varSA dvArA jahA~para khiyoM ke kezapAzoM para motiyoM ke AbharaNa race gaye hai| jahA~para kRtrima makara ke mukhoM se jharanevAle bharane ke jalabinduoM dvArA kAminiyoM ke * madhukasaravAramdha' stra. g.| 1. uktaM ca-gAradAtmaja marakAmamagarbha harinmaNi: / zoNaratna lautika padArAgA'tha mauktikama // 1 // -- ---- - -
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 yazastilaka campakAvye nAMgorAnI patrI manamAninIkapola talatilakapatraM jaladevatAmulakelikalAulInonmanAradI talAvAvarata niviDaMnorama vAiviDamyamAnatralAlinI jaghanaM kRtakanAkAno kaha skandhA sInasurasundarI hastodarasodakApAyamAnavasabhAvataMsa kisa zavAsa patranakampako maracAmarAnilavirodyamAnasurata zrAntasImantinI mAnasam itastataH payodharapuraMdhikAstanakaszavidhIyamAnamanAvasaraM dazaiziryamitinIdvAramahIdharam / pica haste pRSTA nakhAntaiH kutaH yUyuruprakrameNa vaktraM nevazantarAbhyAM zirasi kuvalayenAvataMsArpitena / yatra ghoNyAM kAcIguNA punarnAbhirapreNa dhIrA yantI yatra cilaM vikirati shishiraashcndnsynddhaaraaH|| 376 // gR, zirISa kRmadAdA nita kuntalakalApAbhiH cilimukulaparikapitadvArayaSTibhiH pAramimadhyAbhiH karNaparamaruko+sundara maNDalAbhiH mRNAlyAlaMkRta kalAcI dezAbhiH amandacandanakucakalazoM kA candranAthA ( candana kA lepa ) ullAsita ( Anandita - vizeSa sugandhita ) kiyA jArahA hai / jahA~para kRtrima DAlatA vanA meM manAMtrama bandaroM ke mukhoM se udvAnta ( camana kiye hue yA giranevAle ) jala bharanoM dvArA striyoM ke gAloM kI tilakaracanAe~ prakSAlita kI jArahI haiM / jahA~para aisI marIci Adi saptarSi maNDalI dvArA udgo vizeSa jala-pravAha dvArA striyoM kI jAe~ santApita kI jA rahIM hai, jo ki jaladevatAoM kI bhayAnaka jalakrIDA kalaha ke dekhane se harSita hue nArada ke uttAla tANDava ( ba ) ke darzanArtha AI huI thI / jahA~para kRtrima kalpavRkSoM ke skandhoM ( tanoM) para AsIna deviyoM ke karakamaloM se pheMke hue jaloM dvArA vizeSa pyArI patniyoM ke karNapUroM kI kopaloM ke lie jIvana diyA jArahA hai / jahA~para kRtrima ca~vara dhAriNI putaliyoM ke ca~baroM se utpanna huI utkaTa vAyu dvArA saMbhoga karane se kheda khinna huI striyoM ke mana AzcaryapUrvaka zrAnandita kiye jArahe haiM aura jahA~para yahA~ vahA~ kRtrima maMgha-putaliyoM ke stana kalazoM dvArA snAna avasara kiyA jArahA hai evaM jisane ( phuvvAroM ke gRha ne ) apanI zItalatA dvArA himAlaya parvata para vijayazrI prApta kI hai / aba prastuta phubbAroM ke gRha kA punaH vizeSarUpa se nirUpaNa kiyA jAtA hai - jisa phubbAroM ke gRha kI nirmala kRtrima strI Azcarya hai ki isvabhAga para sparza kI huI nastroM ke prAntabhAgoM se zItala candanaspandadhArAe~ se hue sugandhi candana kI caraNazIla haTAe~ ) pheMkatI hai| jaba vaha apane kuca ( stana ) kalaza ke mUla bhAga se spaza kA jAtA hai taba Azcarya hai ki vaha apane cUcukoM (stanAmoM) ke avasara se candanasvandadhArAe~ utkSepaNa karatI huuN| apane mukhabhAga para sparza kI huI vaha netroM ke madhyabhAgoM se vise hue candana kI caraNazIla zItala chaTAe~ pheMkatI hU~ / isA prakAra mastaka para sparza kI huI vaha kubalaya (candravikAsI kamala) ke karNapUroM se zItala candanasyandadhArAe~ utpaNa karatI hUM evaM apanI kamara bhAga para sparza kI huI vaha karadhonI saMbaMdhI DoroM ke prAntabhAgoM se candana kA sugAndhana kSaraNazIla zItala-sTAe~ pheMkI hai tathA apanI trivaliyoM (rekhAoM para sparza kA hue vaha nAbhi-chidra se candana kI kSaraNazIla zItala baTAe~ pheMkatI hai ||376|| " I mAridatta mahArAja ! uktaprakAra ke phuvvAroM ke gRha meM maiMne kaisA pAlayoM ke sAtha krIr3A karate hue prISma Rtu kI madhyAhnabelAe~ vyatIta kI ? jinhoMne apane kezapAza zirISa (sirasa ) vRkSa kI puSpamAlAoM se gUMdhe haiM / jo mogaraka puSpakaliyoM se ga~dhe hue chAroM se vibhUSita hai| jinhoMne apane ba~dhe hue kezapAza kA madhyabhAga vasantadUtI ( pArula - vRkSa vizeSa ) ke puSpoM se sugandhita kiyA hai| jinake gAloM ke samUha karNapUroM ( kAnoM ke AbhUSaNoM ko prApta hue maruvakoM (pattAM va puSpavidAyoM) kI mariyoM se manojJa pratIta horahe haiM / jina prakoSThabhAga kuna ke nAMce kA bhAga ) kamalanAloM ke kAraNoM se alakRta haiN| jinake stanataTa 1 * ''60 / + sundaramaNDalamaNDalAbhiH ka 1. dIpaka va samuccayAlaMkAra /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRtIya AvAsaH sthandadurdinastanasaTAbhiH niviujAlanIsAmAjiSTadRSTibhiH vallabhalokadastayantrodassajalajaDAMzukanyakta ninonnatapradezAbhiH amaryAdAlApavilAsabAsolAsAbhirAmAmiH priyatamAbhiH saha saMkrIumAnaH vivazayisinIkandacchedairmRNAlavibhUSaNai mlyjrssyndaarishokrlaaNccyaiH| putiDavayarosArassanaizca vilAsinAM samadhikaratirjAtaH kAmaM nidAyasamAgamaH // 37 // bhAsvadAsvati dAicAhimaruti jyAloramaNAzAkRtixzuSyabhRti dIpyamAnaviyati presammukhAmbhoyusi | saMzuNyarasariti kvatha tanumati svAntoddhAhati momesmin mati kSayAmayadhiti prAjanmRti gachati // 37 // kRtakisalayazayyAH prAntanapratAnAH stabakaracitakukyAstatprasUnopahArAH / jAmasaraNisamIrAsArasArAH priyANAM kucakasazavilAsainirvizoyAnabhUmIH // 39 // vikavikilAlIkIrNalolAlakAnAM kuramakamukalatraktArahArastanInAm / badalApraiH pallavaizcatajAtainUpa kimapi pAyaM yoSitAM cumya prasnam // 38 // pracuratara ghise hue tarala candana se liyA hai| vizeSa jalakIr3A karane ke phalasvarUpa jinakI dRSTiyoM pATala (rakta ) hogaI haiN| jinake zArIrika nIce-U~ce sthAna ( janA va stanAdi sthAna ) patiyoM ke hAthoM para sthita huI picakArI ke jala se gIle hue vastroM meM se prakaTa dikhAI derahe haiM aura jo vemaryAda parasparabhASaNoM, vilAsoM ( madhura citavanoM) aura vemaryAda hAsyoM kI utpasiyoM se atyanta manohara haiN| prasaGga-athAnantara he mAridatta mahArAja ! stutipAThakoM ke kaise stutivacanoM dvArA ullAsita manavAle maiMne prISmaRtu kI madhyAhnavelAe~ vyatIta kI ? he rAjan ! prISma Rtu kA samAgama kAmI puruSoM ke lie [nimnaprakAra zItala pa kAmoddIpaka nimitto se ] yatheSTa samyak prakAra se atyanta rAgajanaka huaa| udAharaNArtha-vidhaza ( apane ko kAyU meM na rakhanevAle ) paminiyoM ke mUlakhaMhoM dvArA, nIlakamaloM ke AbhUSaNoM dvArA aura azokavRkSa ke pallayoM kI zayyAoM dvApa, jo ki tarala candanarasa ke kSaraNa ( Tapakane ) se vyApta hue jala-bhIge vanoM se gaulI thI evaM yuvatI striyoM ke aise vakSaH sthaloM ke AliGganoM dvArA, jo ki hAroM ( mAtiyoM kI mAlAoM) se vizeSa ujvala stanoM se suzobhita the // 37 // aisI grISma Rtu ( jyeSTha va ASAr3ha) meM anya deza ko gamana karatA huA mAnava [ atyanta garmI ke kAraNa ] mara jAtA hai, jisameM zrIsUrya tejasvI hai aura saMtApakAraka vAyu vaha rahI hai| jo dizAoM ko api-jvAlAoM sarIkhA tIvra kara detA hai| jisameM parvata aura AkAza vizeSarUpa se jala rahe haiN| jisameM mukha para svedajala kI kAnti saMcAra kara rahI hai| jisameM nAdayA~ bhale prakAra sUkha rahI haiM aura samasta prANI garmI ke kAraNa ucala rahe haiM-saMtapta horahe haiN| jo kAmadeva kA zakti naSTa karatI hai| arthAta--prISma Rtu meM kAmazakti ( maithuna-yogyatA) nahIM hotaa| jA guruvara tathA kSayaroga ko puSTa karatI hai| // 378 / / he rAjan ! Apa pyArI striyoM ke kuca (stana ) kalazoM ka AliGganapUrvaka aisI udyAnabhUmiyoM kA anubhava kIjie, jahA~para vRmbha-pallavoM kI zayyAe~ racI gaI haiN| jinake prAntabhAgoM para Amra vRkSa samUha pAye jAte haiN| jinako bhittiyA~ phUloM ke gucchoM se nirmANa kAgaI haiN| jinameM bagIcA ke phUloM ke upahAra (Dhera ) hai aura jo kRtrima nadiyoM ke bAsu-maNDaloM se manohara hai|| 376 / / he rAjan ! Apa aisI striyoM ke, jinake caznala kaMza praphullita mogaraka-puSpoM kI zreNiyoM se vyApta haiM aura jinake kuca (stana) kalaza kurakhaka ( lAlajhiNDI) ko puSpa-kaliyoM kI mAlAoM tathA ujvala hAroM (motiyoM kI mAlAoM) se vibhUSita horahe haiM, kucha kaThina aprabhAgavAle bhAna pallavoM se apUrva x 'luSyabhUti' kAva- / 1. samullama va dIpakAlaMkAra / 1. jAti-bhalaMkAra / 3. samusnayAlaMkAra /
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 yazastilakacampUkAvye alakakisaezanAM bhUlatAlAdhinInAM nayanamadhulihAnAM cArugaNDasthalInAm / kucakusuma napAnAM slIvANikAnAmavanipu kuru kelI: ki nUpAnAntaH // 31 // lasadalakatarAH kAntanevAravindA: pracalabhujastAntA: pInavakSojakokAH / atanujavanakUlAzcAralAvaNyavArastava nRpa jalakeli kurvatAM strIsarasthaH // 382 // urudhyAsAna manditarayA ruddhA nitamyasthalanAbhIkandaradezamAritralanavyAlolakanAvaliH / bAhaspI tunarsagalaladarikA pInastAttambhitA jagavanajalApi kheubalA kUlaMSA vAhinI // 683 / / gambhoranAbhIvAlabhipravezAilpodakAbhUttaTinI muhuyA / strI-gAM punaH sAtibhRtA nikAmaM priyAparAdhasatrada pUraiH // 384 // kaSAya-yukta ( kasale / hue mukha kA cumbana kIjie' / / 38 // he rAjan ! Apa aisI strIrUpI udyAna zreNiyoM ko pRthiviyoM para kAr3A kIjie, dUsare bagIcoM ke madhyAvahAra karane se kyA lAbha hai ? api tu koI lAbha nhiiN| jo kazarUpA kopaloM se suzobhita hotI huI dhruTi ( bhauhe / rUpI latAoM se prazaMsanIya hai| jo netrarUpI bhArAM aura atyanta manAhara gAja-syAlayoM se yukta hotA huI kucarUpI puSpa-samUha se suzobhita hai' / / 11 ha.rAjan ! aisA strIrUpA sarAsayA~ ( sarAvara-tAlAva ) Apake lie jalakAr3A saMpAdana kare, jo zobhAyamAna horahe kezarUpa taraGgoMvAlI ora manohara netrarUpI kamaloM se vyApta haiN| jinameM bhujArUpI latAoM ke prAntabhAga zobhAyamAna horahe haiM aura jinameM pIna ( na to atyanta sthUla, na vizeSa lamce, golAkAra, paraspara meM saTe hue va UMce) kuca (stana) rUpa cakravA-cakavI suzobhita horahe haiN| jo mahAna javArUpa tadovAlI haiM evaM jinameM manojJa kAntirUpI jala-rAzi bharI huI hai // 382 / / / he rAjan ! kAr3A karatA huI nArUpI nada javAdanajalA ( jA~ghoMparyanta jala se bharI huI ) hokara ke bhI kUlakapA( apanA taTa bhedana karanevAlA) hai / yahA~para virodha mAlUma par3atA hai, kyoMki jisa nadI meM jAMghoM taka jala hogA, yaha apanA taTa girAnevAlI kisaprakAra hosakatI hai? ataH isakA samAdhAna kiyA jAtA hai ki jA (strI) kUlaMkapA ( smara-mandira-baccAdAnI meM pIr3AvAlI-roga-yukta) hai, isalie javAdanajalA ( jAyoM taka pravAhita honevAle zukra-raja-se vyApta ) hai| isI kAra je jA~gha yA kUlhe kI haDDiyoM ke paraspara mila jAne kI parAdhInatA ke kAraNa mandavegavAlI ( dhIre-dhIre gamana karanevAlI ) hai| jo nitamba (strI kI kamara kA pichalA ubharA huA bhAga) rUpa U~ce sthaloM se rukI huI hai| arthAtjisaprakAra U~ce sthaloM ke AjAne para nadI kA pravAha ruka jAtA hai usIprakAra strI bhI sthUla nitamboM ke kAraNa gamana karane se ruka jAtI hai-vegapUrvaka gamana karane meM asamartha hojAtI hai| jisameM nAbhirUpI guphAsthAna meM pravedajala vyApta hone ke kAraNa cakvala va [zubhra ] phenazreNI pAI jAtI hai| jisameM bhujAoM ke gAr3ha AliGgana se zarIra-sikur3ana aura dRSTirUpI lahareM sanmukha prApta horahIM haiM aura jo pIna (moTe va kar3e) phucakalazoM se rukI huI zobhAyamAna horahI hai|| 383 // jo striyoM kI trivalI ( udara-rekhAe~) rUpI nadI bAra-bAra agAdha (gahare) nAbhitalarUpI vA~soM ke pAra meM saMcAra karane ke phalasvarUpa alpajalabAlI ( prasvedajala-rahita) thI, vaha ( nado ) pati ke aparAdhavaza haraNazIla azru-pravAhoM se bAda meM pracura. jasa se bharI huI hogaI" / / 384 // 'mandiratayA' ka. 4. 1 A 'vega' TippaNI ga0 / 'manditarayA' ca* muktiprativat / vimarza: yadyapyarthabhedo nAsti savApi mu0 pratisthapAThaH samIcInaH-sampAdakaH / 1. samucayAlaMkAra / 3. rUpapha, samuccaya va sAkSepAlaMkAra / 3. rupakAlaMkAra / 4. rUpaka va virodhaabhaas-alhaar| 5. rUpakAlabAra /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pAzvAsaH 356 alakekSaNapaznakurunmAntyAH krameNa kAntAyAH / ambAlakuvalayAmbubapulimazriyamAzritA sindhuH // 381 // ahani pariNatA nAtha sImanisanInA puruSarataniyogavyamakAjIguNAnAm / zithilayati kapole maNDanaM svedaSindurnivicakucanikakSAtsyandate pAripUraH // 386 // uddezanti kapolapAlighu kucaratamyeSu mandAspadA sphAyante valivAhinISu yatro nAbhIvarazregiSu / grISme'pi smarake lihAsadhiyAM sINAM zramAmmAkaNAH khyAnti prAvRSa puna saMpadammI nIcIlasozAsinaH // 38 // mandAnikeSu kahakIdalamaNDapeSu hAreSu yantra gRholipu vandaneSu / bandasyahAnanu dunosi kathaM sa kAraH kAntArara cApitapayodharamAlAmu // 388 // iti vaitAlikAlApIchAsyamAnamAnasaH sakalalokalocanApUrNaneSu dharmadineSu madirAsamAgamAniva madhyAhasmayAnativAhayAmAsa / akurvan manamaH prIti yaH strISu vihisAdaraH / anyAtha bhAravodaya ma paraM klezabhAjAH // 389 // pati kI dRSTirUpI nadI usake jala se bAhira nikalatI huI strI ke keza, netra, mukha va kucoM (stanoM) se kramazaH jambAla (kAI), kuvalaya (kumuda-candravikAsI kamala), kamala aura pulina (vAlukAmaya-retIlApradeza) kI zobhA basAvA) ko mAta huii| abhinAya yada hai ki pati kI dRSTirUpa nadI meM sI ke kezapAza zevAla sadRza, netra kumudu-jaise aura mukha kamala-sarIkhA evaM kuca (stana) retIle pradeza-sIkhe the, ata: vaha ( pati kI dRSTirUpI nadI ) strI ke keza, netra, mumba va kucoM ( stanoM) se kramazaH zaivAla, kumuda, kamala aura vAlukAmaya pradeza kI zobhA ( sadazatA) dhAraNa kara rahI hai| // 38 // he rAjan ! prISmaRtu ke dina kI madhyAhuvelA meM utpanna huA sveda-bindu viparIta maithuna ke vyApAra meM vyAkulita karadhonIvAlI striyoM ke gAloM para kI gaI pattraracanA kesara va kastUrI-Adi sugandhi padArthoM se kI huI citraracanA) zithila kara rahA hai aura paraspara meM saTe hue kucoM (stanoM ) ke nikuJja ( latA-pAnchAdita pradeza ) se jala-pravAha kSaraNa horahA hai // 38 // he rAjan ! kAmakrIr3A meM atyanta utkaNThita buddhivAlI striyoM ke kAmasevana ke parizrama se utpanna hue ye ( pratyakSa dikhAI denevAle ) aise jalakaNa ( sveda-bindu) grISmaRtu meM bhI varSA Rtu kI zobhA sUcita kara rahe haiM, jo ( jalakaNa ) kapolapAliyoM ( gAlasthalIrUpI puloM athavA gAlasthaliyoM) para uchala rahe haiN| jo kucarUpI tanoM yA zAkhAoM se manda-manda haraNazIla hai| jo trivalI ( udararekhA) rUpI nadiyoM meM vRddhigata horahe haiN| jo nAbhi ke chidra-samUhoM meM vistRta hote hue nIvI (kamara ke vakSa kI gA~Tha) rUpI latA ko ullasita kara rahe hai ||387 // he rAjan ! jaba ki manda-manda vAyu saMcAra kara rahI hai, jaba keloM ke pattoM ke gRha yatamAna haiM, jaba motiyoM kI mAlAe~ vidyamAna hai / vakSaHsthala para dhAraNa kI jArahI hai, jaba phucAroM ke gRhoM meM krIr3Ae~ horahI hai, jaba tarala candanoM kA lepa horahA hai aura kucha (stana ) kalaza-maNDala arpita (sthApita ) karanevAlI ( kuca-kalazo dvArA gAda AliGgana denevAlI) kamanIya kAminiyoM vartamAna haiM taba Azcarya hai ki yaha grISma Rtu kAma kI AkAGkSA karanevAle puruSoM ko kisaprakAra santApita kara sakatI hai ? api tu nahIM kara sakatI ||38 / / striyoM ke sAtha hArdika prema pAdara na karanevAlA puruSa usaprakAra kevala kaSTa-pAtra hotA hai jisaprakAra dUsaroM ke nimitta bhAravAhaka mAnava kevala kaSTa-pAtra hotA hai." // 389 // 'pUrNaneSu' kaH / 1. yathAsaMkhya-alakAra / 2. zRgArarasa-pradhAna rUpakAlakAra / 3. rUpaka va upmaalNkaar| ___. samuccayAlaMkAra / 5. apamAlaMkAra /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakadhampUtravye ___kadAnidriyAtasmIkuntalakalApakAntibhiH purasarinIlikAvilAsahAsaH vivivastrIne nAjanavirAbibhiH amRtakara. gAlocanakAyaiH sapamanuragadUrasthalasRSTibhiH svadevatAbhiSekamarakatamayakalazamaNDalAvalokaH vidyAdharapurAbhisArikAvijambhatimiravRttibhiH laihikeyasamyasamasAisamyavasAyaH khecarIcaraNacArAcaritamedhakamaNi kuSTimAbhoganibhiH gaganacaramithunaratikelitamAlakAlanakamanIyaiH amaravimAnamahAnIlAvidhAna limpibhiH ambarasara saperAlaprakAzaH vyomagAgaeDamaNDana maimanohAribhiH vitigAlopalazalazikharazobhaiH apahasitazitikaNThakAThaghutibhiH saMkarSaNavasanavAmAtAnasundaraiH yusanadIpikAvikAsitakuvalayabanavilAsibhiH bhamaGganAraNyaprakaTatApicchamagahanAvagahirAmaiM: avahelitahasiha prasamAnuSAda--athAnantara he mAridattamahArAja ! kisI avasara para jaba aise varSARtu ke meghoM se AkAzamaNDala kI zobhA usaprakAra kRSNavarNavAlI horahI thI jisaprakAra prasUti kA avasara prApta karanevAlI strI ke stana cUcukoM (agrabhAgoM) kI zobhA kRSNavarNa-yukta hotI hai| usa samaya varSAkAla kI lakSmI (zobhA) kA upabhoga karatA huA maiM jaba taka harSapUrvaka sthita huA thA usI avasara para 'sandhivimahI' nAma ke mere / yaghira mahArAja ke ) dRta meM mujhe nimnaprakAra sUcita karake dUsare rAjadUta ko merI paja-sabhA meM praviSTa kiyaa| kaise haiM varSARtu ke megha ?--jinakI kAnti usaprakAra zyAma ( kRSNa ) hai jisaprakAra AkAzalakSmI kI kezasamUha kAnti zyAma hotI hai| jo aise mAlUma par3ate hai-mAnoM-AkAzagaGgA saMbaMdhI zaivAla ke ullAsa-prasara ( kAnti-vistAra ) hI haiN| jo usaprakAra zyAmarUpa se suzobhita horahe the jisaprakAra deviyoM ke netroM kA praana zyAmarUpa se suzobhita hotA hai| jinakI kAnti candra-hiraNa ke netroM sarIkhI thii| jinameM zrI sUrya ke ghor3o ke haritAroM kI sthala-dRSTiyA~ vartamAna haiN| jo usaprakAra zobhAyamAna horahe the jisaprakAra svarga-devatA ke abhiSeka-nimitta sthita huA harita maNiyoM kA kalazasamUha zobhAyamAna hotA hai| jinakI vRtti ( pravRtti yA kAnti ) aise andhakAra-sarIkhI thI, jo ki vidyAdhara-nagaroM kI abhisArikAoM (kAmuka striyoM) ke prasAra-nimitta thaa| jinakI udyamapravRtti gahu kI senA jaisI thI | jinakI racanA aisI zyAmaratnamayI va vistRta baddha (kRtrima) bhUmi ke samAna thI, jo ki vidyAdhariyoM ke caraNakamaloM ke saMcAra-nimitta racI gaI thii| jo usaprakAra manojJa the jisaprakAra aise tamAlavRkSoM (tamAkhU yA vRkSavizeSa ) ke vana manoza hote haiM, jo ki deSa aura vidyAdharoM ke strI puruSoM ke jor3oM kI saMbhoga krIr3A meM nimitta the| jo deva-vimAnoM kA kRSNaratna-paTala ( samUha ) tiraskRta karanevAle haiN| jinakI kAnti usapakAra manohara hai jisaprakAra AkAzarUpI sarovara meM vyApta huI kardama-kAnti manohara hotI hai| jo. usaprakAra manojJa ( manohara ) hai jisaprakAra AkAzarUpI hAthI ke gaNDasthaloM kA AbhUSaNarUpa mada ( dAnajala ) manojJa hotA hai| jinhoMne nIlamaNimayI parvata kI zikhara-zobhA tiraskRta kI hai| jinake dvArA rudra-kaNTha kI nIlakAnti upahAsa-yukta yA tiraskRta kIgaI hai| jo usaprakAra sundara hai jisaprakAra balabhadra ke vastra kA bunamA va vistAra sundara hotA hai| jo usaprakAra ullAsajanaka yA suzobhita horahe haiM jisaprakAra svarga kI cApar3I meM praphullita huA nIlakamaloM kA vana ullAsajanaka yA suzobhita hotA hai| jo cAroM ora vistRta hone ke phalasyarUpa usaprakAra manojJa hai jisaprakAra AkAzarUpI dhana meM utpanna hue kAlika vRkSoM ke puSpa-gucchoM ke yana cAroM ora vistRta hone ke phalasvarUpa manojJa hote haiN| jinhoMne *'kuTTimAbhaGgabhogibhiH' kaa| lipibhiH' ka. 1 midanamanohAraiH' kA / S 'upasita' ka. kha. ga. / 1. ukaMca-'kAntApinI yA yAti saMketa sAbhisArikAra yaza. saM.dI.se saMkalita-sampAdaka
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH pItisaMpattibhiH zikhaNDitANDavaprArambhapUrvAGgaH anaGgAnagaparalollAsavyasanibhiH proSisapuraMbhikAzvAsanaprathamataH cAtaphakulakelikAribhiH klhNsnirvaasghossnnaabhinvptthai| kadalIpalazyAmalidigbhiptibhirambhodharaH prasavonmukhakAminIkucaccukAbhAsi masi, mIlanetravisAmAnsarAlAvalambiniransarahArahAriNi samantAspatati dhArAsArabalile, vasumatItAssanaMdhayathAzyAmikSa payaHpUrNapayodharAbhogasubhagAyo divi, ciratarAtapasaMtApaduHsthitAyAH kSiteyantradhArAgAralIlAmiva viprati gaganamaNune, vitasasitapatAkADamparejiva kSaraniranIreSu giriSu, muktAphalajAlaprasAbhiteciva syandamAnavArisundaraparyanteyu sabhasu, mereyAtilavisAsu sImantinItritra nirmAdazabdagamanAsu bAhinIpu, nidAghanivApajalasarAdezika zrInArAyaNa ke zarIra kI zyAma kAntirUpa saMpatti tiraskRta kI hai| jo mayUroM ke tANDava nRtya ke prArambha meM pUrvaraGga (prathamaraGga-nATya-prArambha meM vighna zamana-hetu kIjAnevAlI stuti) ke samAna haiN| jinheM kAmarUpa vRkSa ke pallayoM ( koMpaloM ) ko ullAsita ( vRddhiMgata) karane kA Agraha hai| jo virahiNI striyoM ke lie dhIratA-pradAna meM prathama dUta haiN| arthAt-kyoMki varSARtu meM bahudhA loga apane gRhoM meM vApisa zrAjAte hai, isalie isa Rtu ke megha virahiNI striyoM ke lie dhIratA dene meM pradhAnadUta kA kArya karate haiN| jo cAtaka ( papIhA ) pakSiyoM ke muNDoM kI bhIr3A karAnevAle haiN| abhiprAya yaha hai ki kavi-saMsAra kI mAnyatA ke anusAra cAtaka pakSI meghoM se giratA huA jala pIte haiM, ataH megha unheM saSa krIr3A karane meM prerita karate haiN| jo starasoM (jAlanoM, jAta ra. va lAla AnevAle rAjahaMsa-batakha pakSI ) ko dezanikAlA karane kI ghoSaNA ke navIna bAje haiN| arthAt-meghoM kI garjanA dhvani sunakara batakha pakSI tAlAba kA taTa chor3akara bhAga jAte haiM, ataH megha unheM dezanikAlA karane kI ghoSaNa denevAle navIna bAje haiN| jinhoMne digibhattiyA~ ( dizAe~ ) keloM ke pattoM se zyAmalita (kRSNavarNa-yukta) kI hai| abhiprAya yaha hai ki kavi-saMsAra meM harita va zyAma varNa eka samajhA jAtA hai, ata: medha keloM ke pattoM dvArA samasta dizAe~ zyAmalita karate haiN| upasaMhAra-upayukta aise meghoM se AkAzamaNDala kI zobhA jaba usaprakAra horahI thI jisaprakAra prasRti kA avasara prApta karanevAlI strI ke stanoM kI cUcuka. (aprabhAga ) zobhA kuSNavarNavAlI hojAtI hai| isIprakAra jaba nimnaprakAra varSA RtukAlIna ghaTanAe~ ghaTa rahI thIM-udAharaNArtha-jaba vegavAlI ( mUsaladhAra ) jalavRSTi kA jala cAroM ora se gira rahA thA, jo ki usaprakAra manojJa pratIta horahA thA jisaprakAra zyAmara~gavarale vastra ke caMdevA ke adhobhAga para avalambita huI saghana motiyoM kI mAlAe~ manohara mAlUma par3atI haiN| jaba AkAza usaprakAra payaHpUrNapayodhara-zrAbhoga-subhaga ( jala se bhare hue bAdaloM kI pUrNatA se saubhAgyazAlI ) za jisaprakAra pRthivI ke vRkSarUpI putroM kI upamAtA (dhAya) payaH-pUrNa-payodhara-Abhoga-subhaga ( dUdha se bhare hue stanoM ke vistAra se manohara ) hotI hai| jaba zrAkAzamaNDala dIrgha kAlataka garmI ke jvara se duHkhita huI pRthivI ke lie phulvAroM kI gRha-zobhA dhAraNa kara rahA thaa| jaba aise parvata, jinase jharanoM kA jalapravAha Upara se nIce gira rahA thA, usaprakAra suzobhita horahe the jisaprakAra ve vistRta ca zubhra dhvajAzAlI zikharoM se yukta hue suzobhita hote haiN| jaba Upara se nIce girate hue jaloM se manohara prAntabhAgavAle gRha usaprakAra zobhAyamAna horahe the jisaprakAra motiyoM kI mAlAoM se sajAe gae gRha zobhAyamAna hote haiN| jaba nadiyA~ usa prakAra niryAdazabdagamanazAlinI ( maryAdA ullaGghana karanevAle kolAhala va vaimaryAda vegayukta zavanavAlI) thI jisa prakAra madya-pAna se ucchazala huI striyA~ maryAda zabda karanevAlI aura vemaryAda yahA~ vahA~ vegayukta saMcAra karanevAlI hotI haiN| jaba tAlAba usaprakAra gAdarUpa se (lavAlava) jala se bhare hue the jisaprakAra prISma Rtu
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 yazastilakapampUkAvye nirmazambhaHsaMbhRteSu sAsu, samudrasaliNasahaseviaunikSamAlAvabhAsinIliva jalAdharopareSu sI sahita, samaradhuraMdharAzicApApArabhAra ba. nicalArAdhanayamyadhanuSi vijigISukoke, kilisaMdhayocitakArocamAmamaulikulAseSu mAkhiziphoramadebheSu, bhImaprazilindhravandhureSu bharAbhAgeSu, lAlIprasapATalimadhAmani kancanajAne, yUdhikApramUrimA vilAsiSu zilocapazilAntarAlaparisareSu, ramAkuromAdhakabukini vivarabhUdhare, mirimaNikAmukulamaNisAne gaNa , suraNopapracArasoNasociSi vasuMdharavalaye, sAmapijayiSu kuskImAkumbheSu, manobhanamalikakAlaviyu - bijammamANeSu kesakI kusumapatreSu, api ca-unmAgammisi meghamandanabhasi channAMzumatejasi cubhyastrotasi ruddhapAndhasarasi sphUrjatasvisi / __kaMdarpokasi mattakimanasi premIyate cetasi kAle yAti kathaM ca svavayasi prauhAM priyAM muJcasi // 30 // saMbaMdhI nivApa' (pitRvAna zrAddha ) ke jala-pUrNa sakore gADharUpa se jala se bhare hue hote haiN| jaba baudaloM ke madhya meM camakatI huI bijaliyA~ aisI mAlUma par3atI thIM--mAnoM-samudra ke jaloM dvArA bhAsvAdana kI gaI bayAnala agni kI jvAlAe~ hI camaka rahI haiN| jaba zatruoM para vijayazrI kA icchuka loka (rAjAoM kA samUha-Adi), jisake dhanuSa dhanuSa-bhatrakAoM ( dhanuSa sthApana karane kA camar3e kA thailA -Adi AdhAra ) ko ArAdhanAmAtra se kRtArtha the, aisA mAlUma par3atA thA-mAnoM-kAmadevarUpI indra dvArA hI jise dhanuSa-dhAraNarUpa vyApAra kA bhAra apeNa kiyA gayA hai--AyA dIraI hai| jaba vRkSoM ke amoM ( pattoM ) ke utpattisthAna ( zAkhAe~ ) aise kAka pakSiyoM ke jhuNDa se vyApta the, jo ki kare kelA vRkSoM kI chAloM ko grahaNa karane yogya coMcoM se zobhAyamAna the| jaba pRthivI ke pradeza ghane kukuramuttoM se vyApta the| jaba dizAmoM kA maNDala ( samUha ) jalapippalI (vRkSavizeSa ) kI kaliyoM ke phUloM kI samAveta lAlimA)kA sthAna horahA thaa| jaba parvatoM kI caTAnoM ke madhyavartI parisara ( paryanta pradeza-A~gana ) juhI phUloM kI sugandhi kA vilAsa ( zobhA ) dhAraNa kara rahe the| jaba baiDUrya masiyoM ko utpanna karanevAlA parvata ratnAkararUpa romAJca-kaJcuka (bastara) dhAraNa kiye hue thaa| jaba kSudra (choTe) parvata, jinake zikhara kuTaja-puSpoM kI kaliyoM se suzobhita horahe the| jaba pRthivI-valaya ( bhUmi kA gherA gA kua-latAoM se 'AmlAdita pradeza) indrabadhUTi kIr3oM ke vistAra se lAla-kamala-sI kAnti dhAraNa kara rahA thaa| isIprakAra aba parvatoM ke latAoM se AcchAdita pradeza zAlavRkSa aura arjunavRttoM se zobhAyamAna horahe the aura aba ketakI-puSpoM ke patte kAmadeva ke bANoM kI AkRti (AkAra-sadRzatA ) dhAraNa kara rahe the| prasA-he mAridatta mahArAja ! jaba 'akAlajalada' nAmake stutipAThaka ko nimna prakAra stuti dvArA krIDAzAlI kiye jArahe manavAlA maiM varSA Rtu kI zrI ( zobhA) kA anubhava karatA huA sthita thA-- he nAtha ! aise varSAkAla meM Apa navayuvatI priyA ko kaise chor3ate ho? aura utpana huI naI javAnI meM kimaprakAra dUsare deza ko prasthAna kara rahe ho? kaisA hai varSAkAla 1 jisameM nadiyoM ke donoM taTa ullAina karanevAlI jalarAzi vartamAna hai| jisameM AkAza meghoM se pracura ( mahAn ) hai| sUrya kA teja AcchAdita karanevAle jisameM jalapravAha bhale prakAra uchala rahe haiN| jisameM rAstAgIroM kA vega rokA gayA hai| jo apratihata ( naSTa na honevAle ) vyApAravAlI (camakatI huI) vijaliyoM se mahAna aura kAmadeva kA nicalArAmanavarAdhAnyasanApamanuSi k.| X sa ga pratiyugale mu. prativat pAThaH / ii 'shaakhishissyogmdeshessk| *kAle yAsika kartha vayasi proDo priyo cmbsik| "pitRvAna nivApaH syAta' itivaSayAta /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bhAbhAsaH uchiniM naTaskara dinaM prAdurbhavazAkhinaM + krIDasmekakulaM pasad hujale zubhyadarizrItaSTam / puSyaskAmamadaM janapadaM sotsargasindhusyadaM dRSTva emaM mihiraM agaspriyakaraM kAbhyeti na zrI naram // 3995 maja kaNase kA bhUmisaura myasAraH prathikasitakadambAmodamandapracAraH / manapayuvatI mAnasollAsanAyuH prathamajasyavAyuH prItaye stAnnRpasya // 392 // gator: surfi karavairuttanusa kiyAM nyasyasto niyukeSu kandaladalohAsAvakAzazriyaH / ete cAtakapotapeya nipapAthaHkaNazreNayo kAkSA vAnti nidAnohAghAH pradIrghAgamAH // 393 // sphuTiva kuTaja rAjirmazikolAsahArI navanidhulavilAsaH kandalAnandakArI | sati ghanasamIra: sIrAsAradhArI sutalamadhikakAntiH ketakI kAnanAnAm // 394 // protayankara dinAMkarakarANi rantroburadhvanitakIcakakAnanAnsaH / madhukaronIpalanA vAtaH prayAti zikhitANDava pUrvarA // 395 // 353 gRha ( kAmotpAdaka ) hai / jisameM moroM ke viu haiM evaM jisameM citta prema karane meM tatpara hai ||30|| varSA RtukAlIna aisA megha dekhakara kauna strI puruSa ke sAtha rativilAsa nahIM karatI ? api tu sabhI karatI haiM, jisameM mayUra kekAdhvani kara rahe haiM aura hAthI nA~ca rahe haiN| vRkSoM kI utpanna karanevAle jisameM meDaka samUha kIDA kara rahe haiN| jisameM bahutasI jalavRSTi ho rahI hai| jisameM pRthivItala vyAkulita horahA hai| kAmadeva kA darpaM puSTa karanevAle jisameM deza unnati ko prApta horahe haiM evaM jo utsAha-yukta nadI - vegazAlI hotA huA samasta loka kA hita karanevAlA hai || 362|| aisI pUrva meghavAyu yazodhara mahArAja ke harSa-nimitta hove, jo navIna jalabinduoM ke kSaraNa ( girane ) se pRthivI kI sugandhi se manohara hai| jisakI pravRtti praphulita hue kadambavRkSoM ke puSpoM kI sugandhi se manda hai aura jisakA jIvana samasta deza kI striyoM ko ullAsita ( Anandita ) karane meM samartha hai| bhAvArtha uktaprakAra kI zItala, manda va sugandhita vAyu yazodhara mahArAja ke harSa hetu hove // 392 // he rAjan ! ye ( sparzana indriya saMbaMdhI pratyakSa dvArA pratIta honevAlI ) aisI vAyue~ vaha rahI haiM, jo moroM kI madhura kekAvani ke sAtha utkarita nRtya- ceSTA kara rahI haiN| jo choTe kadambavRkSoM meM aGkuroM va pattoM ke ulhAsa ( utpatti yA vRddhi ) kI avasara - lakSmayA~ (zobhAe~ Aropita ( sthApita ) kara rahI haiN| jinase papIhA pakSiyoM ke boM ke pIneyogya jala-bindu-samUha caraNa horahe haiM, aura jo grISma Rtu ko naSTa karane meM vizeSa u-yukta (nipuNa ) haiM evaM jinakA Agamana dUrataka vyApta honevAlA hai" // 362 // he rAjan ! indravRttoM ( kuraiyA) kI zreNiyA~ vikasita karanevAlI, mallikA ( velA) kA ullAsa (vikAsa) charanevAlI, navIna . } yA mahuA vRddha ko vRddhiMgata karanevAlI, asuroM ko vRddhiMgata karanevAlI, jalavindu samUha dhAraNa karanevAlI aura hani - puSpoM ke vanoM meM vizeSa kAnti utpanna karanevAlI ( vikasita - praphulita karanevAlI ) megha-vAyu vaha rahI hai || 364|| aisI vAyu badda rahI hai, hAthiyoM ke sU~DoM ke agrabhAga zIghra saMcAlita karanevAlI jisane vAle pA~soM ke vanoM kA madhyabhAga chidroM meM gAdarUpaM se zabdAyamAna kiyA hai aura navIna kadambavRkSoM ke Upara baiThI huI bhoriyoM ko ucca svara se gAna karAtI huI jo moroM ke tANDava nRtya kA 1' kIDako kuka0 1. samuccayAlaGkAra / 2. ApalaGkAra | 3. jAti- alaGkAra / 4. urpha ca-- 'akzucistathA dRSTo nipuNakholA iSyate' / yaza0saM0TI0 pra0 545 se saMkalita - sampAdaka / 5. jAti alaGkAra | 6. jAti alaGkAra /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakadhampUkAvye dadhadina himaramya; sIkarairutpro kavitApAnunitA / viyadavAladharANAmAnimihasuladavijayajanmA jRmbhate bAyureSaH // 396 // ghanamalinaM kRtaninadaM patadazanizaraM prathA surakSApam / karikulamiva saMnaddha vIkSya nabho no bhayaM kasya / 3:7 // kazyeva gaganakariNaH kAJcIva namAzriyo biyacyA / maNimAleca virAjati paTiriyaM zakracApasya // 39 // jAdhinatIH saha pItA jyAlA iva vAnavasya dhanajaTharAn / nirmacachantyaH prAsAH pariNatimetAstavillekhAH // 319 // vivakilamukulazrI: kuntapu sthitAnAM stanataTaluThitAnAM hAralIlA ca yaMpAm / / namajaladharadhArAbindavaste patantastava davatu vinodaM yoSitAM kelikArAH // 40 // mAzAradhi madapAye kamalAnandananiSi / dhanAgame ca kAme ca ciyaM yadavanotsavaH // 40 // pUrvaraGga ( nRtya-prArambha ) hai' // 365|| he rAjana ! aisI yaha vAyu saMcAra kara rahI hai, jo aisI mAlUma par3anI hai.-mAnoM-zrISmakAlAna sUrya ke vizeSa saMtApa se mUcchita (pralaya ke abhimukha ) hue kAmadeva ko zItala jalabinduoM dvArA punarujna cita kara rahI hai aura jo AkAza, parcata evaM pRthivI ke zarIra ke sukha-hetu hai tathA jisakI utpatti maghAM kA vRddhiMgata karane ke nimitta hai' ||36kssaa aisA AkAza dekhakara kona purupa bhayabhIta nahIM hotA ? Apa tu sabhI puruSa bhayabhIta hote haiM, meghoM se zyAmalita ( kRSNavarNazAlI ) hue jisane garjanA kI hai aura jisase vakArUpI bANa gira rahe haiM evaM utkaTa indradhanuSazAlI jo astra-zastra se susajjita huA usaprakAra bhayakara pratIta horahA hai jisaprakAra anAdi se susajjita huA hAthiyoM kA jhuNDa bhayaGkara pratIta hotA hai| // 36) yaha indradhanupa-yaSTi ( daNDa ) usaprakAra zobhAyamAna horahI hai jisaprakAra zrAkAzarUpI hAthI kA jevaravanda suzobhita hotA hai aura jisaprakAra AkAzarUpI lakSmI ko karadhonI suzobhita hotI hai evaM jisaprakAra AkAzarUpI devatA kI mariNa-mAlA zobhAyamAna hotI hai| // 398 // ye (pratyakSa pratIta honevAlI ) meghoM ke madhyabhAga se nikalatA huI |vdhut-(vijlaa ) giyA~ esA jAna par3atI hai-mAnoMsamudra-jala ke sAtha pUrva meM pI gaI bar3avAnala Agna kI jvAlA hA vijalA-zreNArUpa pariNamana ko prApta haI sazobhita horahI hai // 366 / / he rAjan ! ve (jagatyAsaddha) triyoM kI krIr3A karanevAle navIna megha kI jaladhArAoM (chaTAoM) ke jalabindu girate hue Apako hAphTa kareM, jo ( jalAbandu ) striyoM ke kezapAzoM para sthita hue usaprakAra zobhAyamAna hote hai jisaprakAra mogarA kI puSpa-kAlayA~ zobhAyamAna hotI hai aura jo striyoM ke stanataToM para loTate hue usaprakAra suzobhita horahe haiM jisaprakAra striyoM ke stanataToM para loTate hue hAra ( motiyoM kI mAlAe~ ) suzobhita hote haiM // 4 // aise meghoM ke Agamana honepara aura aise kAmadeva ke avasara para pRthivIloka meM jo mahAna utsava dekhA jAtA hai, yaha Azcaryajanaka hai| kaisA hai meghoM kA Agamana ? jo aAzA-rudha (samasta dizA-samUhoM ko rokanevAlA) hai / jo madaprAya ( harpajanaka yA ahaMkAraprAya ) hai aura jo kamalAnandana-dviTU ( zrI sUrya kA zatruprAya ) hai, kyoMki meghaghaTAe~ sUrya ko AcchAdita kara detI haiN| athavA jo kamalinI ko tiraskRta (vikAsa-hIna ) karatA hai| kaisA hai kAmadeva ? jo AzArudhu ( tRSNAjanaka ) hai| jo madaprAya ( vIrya kI adhikatA-yukta) hai aura jo kamalAnandana-dvid ( lakSmI kI samRddhi se dveSa karanevAlA) hai| abhiprAya yaha hai ki kAmadeva ke 1. rUpakAlaGkAra / 2. utprekSAlaGkAra / 3. zleSa, upamA va AkSepAlakAra / 5. upamAlaGkAra / 5. utprekSAlajhAra / 6. upmaalngkaar|
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH kiM ca / rAmAH kAmaprakAmAH sukravikRtikathAhakSA vAgvivAdAH saudhorasaGgAH sabhogAstaruNasadalojhAsakAsA digntaaH| yasmizvAsArakhArikhabahanaNukaNazreNisArAH smiiraa| so'yaM modAya rAjana bhavati samayaH kasya parjanyavamyaH / / 403 // isyakAlajaladavandivinodhamAnamanAH krIDAcalamempanilagini digbalavilokapilAsamAmni dhAmni sama sevAsamAgatasamastasAmantasamAjena pravIrapuruSapariSasparicAritaH puSkarAvartapramukhameghamAnanIyo varSa zriyaM yAvAhamanubhanansapramodamAsAMcake, sAvasaMdhivinahI 'deva, paJcAlamaNDalapateravalasya dulanAmA dUtaH samAgataH, sidhati ca pravIkSArabhUmauH iti vizAppa prAvezayat / upAcazayaJca yathAnibandhamAcaritopacAra saducite deshe| 'dUta, pradaryatAmasmai prabhave te prabhuprahita prAbhUtam / zAsanahara, samarpatA zAsanam / ubhau tathA kurutH| saMdhivigrahI dUtadarzanArapraspabhizAya nagaranivAsinA tApasadhyAnena jAbAlanAmnA 'ayaM hi rAjA gajabalapradhAnatvAdavirAdeva bhavaniH saha vibhiprakSubyApAro vrsve| tadatra cakkara meM ulajhA huA kAmI puruSa lakSmI-vRddhi roka detA hai| // 41 // he rAjan ! vaha jagaprasiddha va pratyakSa pratIta huA meghotpAdaka samaya ( varSARtu) kisa puruSa ko pramudita nahIM karatA ? api tu sabhI ko pramudita karatA hai, jisameM striyA~ kAma se paripUrNa hotI hai| jisameM acche kaviyoM (jinasena Sa guNabhadra-Adi ) ke kAvyagrantha saMbaMdhI rAmAyaNa-Adi caritroM ke zravaNa meM manorathavAle bacana-yuddha pAye jAte haiN| jisa Rtu meM rAjamahaloM kI uparitana bhUmiyA~ ( chajAe~ yA chata ) bhogoM ( puSpamAlAe~ aura kAminI-Adi) se vyApta hotI haiM aura jisameM samasta dizA-samUha navIna vRkSoM ke pattoM kI utpatti ke phalasvarUpa manohara hote hai evaM jisameM pAyue~ dhegapUrNa vRSTi ke jaloM se kSaraNa hote hue sthUla jalabinduzreNiyoM se samama hotI hai ||402 // athAnantara he mAridatta mahArAja ! aisA maiM, jisakA mana 'akAlajalada' nAmake stutipAThaka ko uktaprakAra stuti dvArA krIDAzAlI kiyA jArahA thA aura jo vizeSa vIrapuruSoM ( sahasrabhaTa, labhabhaTa va koTibhaTa yoddhAoM) kI sabhA se veSTita dhA evaM 'puSkarAvarta'-AdinAga ke meghoM se mAnanIya varNa Rtu kA anubhava ( upabhoga ) karatA huA kIr3Aparvata ke taTavartI 'digvalayavilokapilAsa' nAmake mahala para sevArtha Ae hue samasta rAja-samUha ke sAtha jabataka harSapUrvaka sthita thA, usI avasara para 'sandhivigrahI' nAmake mere pradhAna dUta ne mujhe nimaprakAra sUcita kiyA ki 'he rAjan ! 'paJcAla' / draupadI ke janmasthAnavAlA deza) deza ke svAmI 'pracala' nAmake rAjA kA 'dukUla' nAmakA dUta AyA hai aura siMhadvAra para sthita hai| tadanantara mere pradhAnadUta ne usa rAjadUta ko merI rAja-sabhA meM praviSTa kiyA aura namaskAra-Adi ziSTa vyavahAra karanevAle usa 'kukUla' nAmake dUta ko merI AzApUrvaka usake yogya sthAna para baiThAyA / tatpazcAta mere 'sandhivigrahI nAmake pradhAna data ne usase kahA-De va ! tumhAre svAmI acala nAmake rAjA dvArA bhejI huI bheMTa mere svAmI yazodhara mahArAja ke lie dikhalAo aura he zAsanaharalekha lAnevAle / ukta mahArAja ke lie 'lekha dIjie, / tatpazcAt-ukta donoM ne jaisA hI kiyA / arthAt'cala' rAjA ke dUta ne aura lekha lAnevAle ne yazodhara mahArAja ke lie kramazaH bheTa va lekha samarpita kie| tadanantara yazodhara mahArAja ke pradhAnadUta ne ukta rAjadUta ko dekhakara 'acala rAjA ke nagara meM nivAsa karanevAle va tapasvI veSa ke dhAraka 'jAbAla' nAma ke gumacara dvArA prakaTa kI huI nimnaprakAra kI bAva kA smaraNa kiyA-'isa 'acala' nAma ke rAjA ke pAsa hAthiyoM kI senA atyadhika pAI jAtI hai, 1. zleSopamAlaGkAra / 2, jAti-alaMkAra / 3. tathAcoktam---'meghAzcaturvidhArateSAM droNAnaH prathamo mataH / AvatapuSkarAvartasturyaH saMvartakastathA // 1 // yazastilaka saMskRtIkA pa549 se saMkalita-sampAdaka
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastikSakacampAnye paducita sadAcaritadhyam' iti, prahita golakA nirvaya , purassAnnivezisa prAdezana zAsanaM ca, 'aye, vimahAmahika eva sa mahIpAla: prAbhUtatantrametaspasya ca prAhiNot / tathApanayormaNDalAyamudAksio veTanacatuSyanitina bahi:prakAza: sNniveshH| tadamanena viSamaviSadopakAluNyavitakazAdheonopAyanena, zatruyazaHprakAzapizunena dhAnena bilokitana lekhen| bhUyate hi kisa-maNikaraNjavinyassavapuSA kRtimeNAzISipaviSadhareNa viSayo durdharSam, devAvannavAsaniSekeNa ca ca sparzaviSaNa kagapaH kRpANa rAjAnaM jaghAna' ispanudhyAya, 'ko hi nAma dhImAzastravyApArasamAdhau dviSayAdhI mRdunopAyena bhiSajyet' iti ca vicinsya sasauSTayaM taM dUtamevamavAdI--- 'nAsojhAsanamArgamuNDana zimbAmAsAnandhamaH kaNThe zIzarAvadhAmakalana kAtreyakAroiNam / hatAza na te nikAraparupaH ko'pyana kAya vidhissassayo pada bAki nijatalakhasvayaM tinu' // 10 // isalie yaha nizcaya se zIghra hI yazodhara mahArAja ke sAtha yuddha karane kI icchA kara rahA hai, ataH paJcAla-nareza ( acala-rAjA) ke prati ucita kartavya / yuddha karanA ) pAlana karanA caahie|' tatpazcAn- mere pradhAna dUta ne pazcAlanareza dvArA bheje hue golakArtha ( loha-golaka kA prayojanaacajanareza kisI ke dvArA vidAraNa karane ke lie azakya hai ) aura sAmane sthApita kI huI bheMTa va lekha para nimnaprakAra vicAra karake krodha va khedapUrvaka kahA-'usa acala nAma ke rAjA ne yaha pratyakSa dikhAI denevAlI pradhAna bheMTa aura yaha patra ( lekha ) bhejA hai, isase maiM jAnatA hU~ ki vaha yazodhara mahArAja ke sAtha saMgrAma karane ke Agraha (haTha ) meM ulajhA huA hai| lekha va bheMTa ina donoM meM se kramazaH lekha kA saniveza (sthiti ) maNDalAyamudrAGkita -khagacinha sahita hai| arthAt talavAra kI chApa se cihnita hone ke phalasvarUpa yuddha sUcita karatA hai aura bheda kA saMniveza (sthiti) vastracatuSTaya-veSTita hai| isakA abhiprAya yaha hai ki varUnacatuSTaya bekSita bheda isa bAta kI sUcanA detI hai ki zatru hAthI, ghor3e, raSa va paidalarUpa caturaGgAsenA dvArA yazodhara mahArAja ko veSTita karanA cAhatA hai| isaprakAra ukta donoM (lekha va bheMTa) kI sthiti vAgha meM artha (prayojana) prakaTa karanevAlI hai| isalie paJcAla nareza dvArA bhejI huI aisI bheMTa se kyA lAbha hai ? apitu koI lAbha nahIM, jisameM aprItikara jahara kA zeSa hone se kaluSatA vicAra se kaThora abhiprAya pAyA jAtA hai evaM isa pratyakSa dikhAI denevAle lekha ke bA~cane se bhI kyA lAbha hai ? apitu koI lAbha nahIM, jo ki zatrubhUta rAjA ( acala nareza ) kI kIrti ko prakaTa karane kA nirUpaNa karatA hai| kyoMki ukta bAta ke samarthaka nimnaprakAra udAharaNa zravaNa kiye jAte haiM --'dhiSaNa' nAma ke rAjA ne mAraNmayI piTAre meM sthApita zarIravAle aura kRtrima ( vihAna dvArA utpAdita ) AzIviSa (jisakI dAda meM jahara hotA hai) sarpa dvArA 'durdharSe nAmake rAjA ko mAra DAlA aura 'karaNapa' nAmake rAjA ne 'kRpANa' nAmake rAjA ko aise divya vastra kI sugandhi dvArA, jisake banemAtra se jahara car3hatA thA, mAra ddaalaa| tatpazcAt * yazodhara mahArAja ke pradhAna dUta ne yaha vicAra karake 'kauna buddhimAn puruSa zastra-prahAra zArA zAnta nevAlI zatrurUpI vyAdhi kI komala (lepa-Adi-zatrurAjA ke pakSa meM sAmanIti ) upAya dvArA cikitsA karegA ? apitu koI nahIM kregaa'| spaSTa vacanapUrvaka usa rAjadUta se nimnaprakAra kahA 'he dUta! hama loga tujhe viraskRta karanevAle nimna prakAra kArya tere sAtha kreNge| udAharaNArtha--- kramazaH terI nAka kATanA, sira bacAkara churA dvArA sira-mUMDanA, ghoTI para bela ke phala bA~dhanA tathA terI gardana para TUTe hue miTTI ke svappar3oM kI mAlA bA~dhanA aura gadhI para savAra karanA / inheM chor3akara
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bhAbhAsaH mapi ca-ko nu balu vidhAramataratAH pAtazauryasotA vA yathArthavAyokti dUse vikurviit| yato itohitamUtrANi khalu mahIpatImA vyavahAratantrANi pravartante, dUtAyasaprabhavAza saMdhiviyAnAsanasaMzrayA~dhIbhASAH / paryAptamadhavAna paryanuyogAnusAreNa / vidita eva tapezitAkArAbhyAM bhavaddha rbhipraayaa| devaradhaipa yadiyanti dinAni sasmin samAcarita. pahucApale'pyasale gaDommIlanavRti vibharodhabhUva kila / satra tadIyAnnAyajanmamibhUmipasibhizcirAya purAcaritAsItaparamezvaraparaNArAdhanAnibandhanam / sAnI ca sa yadi svayameva devasya prasApAnalagyAlAsu zalabhazAlinI zriyamAzrayitumicchati, sadAsau siMhasarAvAmarariva vilasituma AzIviSaviSadharaziromaNibhiriva mambanaM kartuma madAndhagambhasindhurantavalayamiva sere tiraskAra se kaThora kArya tere sAtha nahIM kareMge, isalie tU nizaGka hokara apane svAmI ( acala rAjA) kA maukhika saMdeza kaha aura apane svAmI kA lekha rahane de" // 403|| tatpazcAt he mAridatta mahArAja ! maiMne apane pradhAnadUna ke nimnaprakAra vacana bhavaNa kie vicAra se vicakSaNa manavAlA ca zUratA ke pUrNa pravAha se vyApta huA kauna puruSa nizcaya se satyavAdI dUta ko mithyAvAdI kara sakatA hai| api tu koI nahIM kara sktaa| kyoMki nizcaya se rAjAoM kI vyapahArapravRttiyA~ dUtoM dvArA kahe hue sUcita karanevAle vAkyoM se vyApta huI karttavyamArga meM pravRtta hotI hai evaM unake sandhi ( baliSTha zatrubhUta rAjA ke lie dhanAdi dekara maitrI karanA ), vipraha ( yuddha karanA ), yAna (zatrubhUta rAjA para senA dvArA car3hAI karanA ), Asana ( sabala zatru ko AkramaNa karate hue dekhakara usakI upekSA karanA- usa sthAna ko chor3akara anyatra kile vagairaha meM sthita honA), saMzraya ( baliSTa zanna dvArA deza para AkramaNa honepara usake prati Atma-samarpaNa karanA) aura dvaidhIbhAva ( balavAna aura nirbala donoM zatruoM dvArA AkramaNa kiye jAne para vijigISu ko valiSTha ke sAtha sandhi aura nirbala ke sAtha yuddha karanA cAhie athavA balipta ke sAtha sandhipUrvaka yuddha karanA evaM jaba vijigISu apane se baliSTha zatru ke sAtha maitrI sthApita kara letA hai punaH kucha samaya bAda zatru ke honazakti honepara usIse yuddha cher3a detA hai use ' buddhi-Azrita 'dudhIbhAva' kahate haiM, kyoMki isase vijigISu kI vijayazrI nizcita rahatI hai) inakI utpatti bhI dUta ke adhIna hotI hai| arthAta--vijayazrI ke icchuka rAjA loga apane pradhAna dUta kI sammati yA vicAra se hI zatrubhUta rAjAoM ke sAtha ukta sandhi, vimA, yAna, Asana, saMzraya gha dvaidhIbhASarUpa pADguNya nIti kA prayoga karate haiN| athavA zatrurAjA kA maukhika saMdeza pUchane se bhI kyA lAbha hai? api tu koI lAbha nahIM; kyoMki tere ( dUta ke) iGgita (mAnasika abhiprAya ke anusAra ceSTA karanA) aura netra va mukha kI vikRtirUpa AkAra dvArA maiMne ( yazodhara mahArAja ke pradhAmadUta ne) Apake svAmI 'acala' nareza kA abhiprAya jAna liyA hai| Apake dvArA pratyakSa dikhAI denevAle ina yazodhara mahArAja ne jo itane dinoM taka bahuta aparAdha karanevAle bhI tumhAre acala rAjA kA tiraskAra dhAraNa ( sahana ) kiyA, usa viraskAra-sahana karane meM acala rAjA ke vaMza meM janmadhAraNa karanevAle pUrva rAjAoM dvArA bahuta samaya taka kI huI prastuta yazodhara mahArAja ke pUrvavaMzaja rAjAoM ( yazogha va yazobandhu-Adi samrAToM) ke caraNakamaloM kI sevA hI kAraNa hai| isa samaya yadi vaha (acala rAjA) svayaM hI mahAyaja kI pratAparUpI agni-uvAlAoM meM pataGgA ke samAna naSTa honevAlI rAjyalakSmI prAma karane kI icchA karatA hai to usa samaya meM yaha acala rAjA usaprakAra ejyazrI kI icchA karatA hai jisaprakAra baha siMha kI saTAmoM se bane hue caimaroM ke duradhAne kI icchA karatA hai| arthAt-jisaprakAra siMha-saTAoM ke mara duravAnA ghAtaka hai usIprakAra yazodhara mahArAja kI rAjyazrI kI kAmanA bhI acala nareza ke pAta kA *rAgeNa' sadI* pustkpaatthH| 1. samuccayAlaGkAra /
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 yazastilakacampRkAvye bhalaihallekhinum pralayakAlAnalamitra pANipallavena nivArayitum makarAkaramiSa bAhubhyAM taritam gaganamiva phAlena lAyitum mandaramiva karatalena solayitum maheparaparazumizAdarzatAM netum AdivarAhadaMSTAmuktAphaLamiva cAbharaNAyAkraSTumabhilapasi / yato nijarASTrakaNTakotpATanadurlalitabAhubalaH saMpratyayApi na jAnAtyasAvamalaH paramezvarasya vikramavilasitAni, yApevaM svayaM vinodasyAzcaryazauryasarambhapuTazisavanijAnujagyAja+sphuTisavidArisahiraNyakazipuH purapatirikSatriyakathAvatAreSu / sathA hi vaikuNThaH kulakIrtanaM kamalabhUdarbhapragalbhAgalina cI naiva pumAnumApatisya candro nizASakaH / heli: kemisarojavamdhuranilaH krIDAzrame cATumAnyasyetyaM gaNanAmarepu vijayI sasthAhale ko'paraH // 14 // api ca / yAH pUrva raNAgasaMgamabhuvo yasyAsidhArApayaHpAtapretasapanasaMtatiziraHzreNizritAH kSINatAm / yAtAH kluptakapAlibhUSaNabharArambhAH punastA muhujAMyantA 'svadanIkI kasajuSaH pUrvanimo'syAhave // 40 // kAraNa hai| yaha usaprakAra rAjyazrI kI kAmanA karatA hai jisaprakAra AzIviSa sarpa kI phaNA ke raloM se AbhUSaNa gAne kI icchA darA saura para usaH sAlakSmI prApta karane kI icchA karatA hai jisaprakAra madonmatta ca sarvottama hAthI ke dantamaNDala ko nakhoM se ukhAr3ane kI icchA karatA hai| isIprakAra usakI rAjyalakSmI ke prApta karane kI kAmanA jasaprakAra ghAtaka hai jisaprakAra usakI pralayakAlIna agni ko apane hasvarUpa komala patte se nivAraNa karane kI icchA ghAtaka hotI hai| vaha usaprakAra rAjyazrI prApta karanA cAhatA hai jisaprakAra vaha mahAsamudra ko apanI bhujAoM se tairane kI icchA karatA hai aura jisaprakAra vaha uchalakara phUMdane dvArA ananta AkAza ko ullAna karanA cAhatA hai evaM jisaprakAra vaha sumeru parvata ko istatala se jAnane kI icchA karatA hai jisaprakAra vaha zrImahAdeva jI ke kuchAra ko darpaNa banAnA cAhatA hai| isIprakAra vaha usaprakAra rAjyazrI kI icchA karatA hai jisaprakAra viSNu ke varAha-avatAra kI dA~darUpI motI ko motiyoM kI mAlArUpa kaNThAbharaNa banAne ke hetu khIMcanA cAhatA hai; kyoMki tumhArA svAmI acalarAjA, jisakI bhujAoM kA bala apane deza ke kSudra zatruoM ko jar3a se ukhAr3ane meM zaktihIna hai, yazodhara mahArAja ke una parAkrama-vilAsoM (vistAroM) ko aba bhI nahIM jAnatA, jinheM aisA indra svayaM apane zrImukha se vIra kSatriya rAjAoM ke vRttAnta ke avasaroM para nimnaprakAra prazaMsA karatA hai, jisakA zarIra Azcaryajanaka zUratA ke Arambha se romAnazAlI hai aura jisane nRsiMhAvatAra ke avasara para zrI nArAyaNa ke chala se khambhe se nikalane dvArA hiraNyakazipu ( prahalAda kA pitA) nAma ke daitya-vizeSa ke do Tukar3e kiye haiM-phAr3a-DAlA hai| are dUta ! devatAoM meM isaprakAra kI mAnyatAbAle yazodhara mahArAja ke sAtha dUsarA kauna puruSa yuddhabhUmi meM vijayazrI prApta karanevAlA hosakatA hai ? api tu koI nahIM hosktaa| udAharaNArthazrInArAyaNa jisakA guNagAna karanevAle ( stutipAThaka) hai, brahmA jisake purohita haiM, zrIziva, jo kina strI haiM aura na puruSa haiN| arthAt-napuMsaka hote hue bhI jisakI prazaMsA karate haiM, candramA jisakI rAtri meM sevA karatA hai aura sUrya jisakA krIr3Akamala vikasita karatA hai evaM vAyudevatA striyoM ke ramaNakheda meM cATukAra karatA hai| arthAta-priya karake stuti karatA huA kheda naSTa karatA hai||404|| prastuta yazodhara mahArAja kI vizeSatA yaha hai ki jo yuddhAGgaNa kI saMgamabhUmiyoM, pUrvakAla meM jisa yazodhara mahArAja kI talazara ke agrabhAgI jala meM DUbane se mare hue zatru-samUhoM kI mastakariNayoM se vyApta thI aura khopar3iyoM ke AbhUSaNoM (mAlAoM) ke bhAra kA Arambha racanevAlI hone se khAlI ( jana-zUnya ) hocukI x 'ratnAkaramitra bAhubhyAM tarItuM' ka0 / mUlapratI 'sphuTita' nAsti / 1. 'tadanauka' syAt / 2. atishyokti-alNkaar|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya zrAdhAsaH iti saMdhiviprahiNaH, tavaita canAdikSitasavayAnAm aparimitakopaprasarAvadhIrisAlapuruSAlApArgalAnAm sasaMrambhamanyonyasaMvaTvaTarakoTIrakoTidhatimANikyanikara kIrNatayA svakIyAvalepAmalaraphuliGgacalitamitra kuzmitalaM kurvasAm itastataH samucchalitApatanmuktAphala prakasabhirArasanahArArabhirAgAmiganyajayasmayAvasaramuramundarIkaravikIsamavarSamiva prakAzayatA borANAM dhAmpomyAdApAlokamavyAjena vAspAkarNAMbabhUva / tathAhi-tra tAvaskodaNDamArtaNDaH sATopa sapanavaMzavinAzapizumadhukuribhaGgAnirbharabhAlasvedajalena jyAM mArjayana istamAI se inamevamamApiTa 'zrIpada mitrapakSANAM varadaNDaM ca vidviSAm / vevasthAsya padAmbhojadvayaM zirasi dhAryatAm // 4 // mo cetkodaNjamANDakANDasajitamastakaH / yAsyasyAjo sa te svAmI hasANDavaDamparam // 40 // thI ve ( yuddhAGgaNa kI saMgama bhUmiyA~ ) phira se yazodhara mahArAja ke sAtha kiye jAnevAle yuddha meM zatrubhUta acalarAjA kI senA meM mare hue vIroM kI haDDiyoM ko dhAraNa karanevAlI hokara pUrva kI lakSmI ( zobhA) kI dhAraka hoyeN| arthAt-yazodhara mahArAja kI talavAra ke aprabhAgavartI pAnI meM DUbane se mare hue zatru-samUhoM kI mastaka-zreNiyoM se vyApta hone kI zobhAvAlI ho // 405 // athAnantara he mAridatta mahArAja ! kisI bhavasara para maiMne ( yazodhara mahArAja ne ) jisaprakAra apane pradhAna data ke upayukta vacana zravaNa kiye the usIprakAra aise vIra puruSoM ke nimna prakAra vacana unake paraspara ke vacanoM ko dekhane ke bahAne se bhavaraNa kiye, jinhoMne yazodhara mahArAja saMbaMdhI pradhAna dUsa ke uparyuka vacanoM dvArA 'pracala' nareza ke 'dukUla' nAma ke dUta kA abhiprAya jAna liyA thA aura jinhoMne maryAdA ko ullaGghana karanevAle krodha-vistAra dvArA gurujanoM kI niSedha ( yuddha rokanevAlI) vacanarUpI paripA (kivAnoM kA ber3A ) tiraskRta kI thI evaM vahA~ kI baddhabhUmi para vIra puruSoM ke krodhapUrvaka paraspara ke saMcalana ( dhakAdhakI ) se TUTate hue mukuTo ke aprabhAgoM para jar3e hue mANikyoM ( lAlamaNiyoM ) kA samUha vikharA huA thA, isalie vaha bhUmitala aisA mAlUma horahA thA-mAnoM-ve vIrapuruSa apane mada yA krodharUpI agni-jyAlAoM se use prajvalita kara rahe haiM aura jo ( vIra puruSa) ghuTanoM taka lambI pahanI huI moviyoM kI mAlAoM se, jinake prApta hue motiyoM ke samUha yahA~-vahA uchala rahe the, aise mAlama par3hate the-mAnoM-ve bhaviSya meM honevAlI yuddha-vijaya kI velA ( samaya ) ke avasaroM para deviyoM ke karakamaloM dvArA phekI huI / kI huI ) puSpavRSTi hI prakAzita kara rahe haiN| athAnantara una vIroM ke madhya meM anukrama se 'kodaNDamArtaNDA nAma ke vIra puruSa ne ADambara sahita zatru-kuTumba kA nArA sUcaka jhukuTi bhagA ( bhohoM kA car3hAnA) pUrvaka gAda mastaka ke sveda-jala dvArA dhanupa-chorI ullAsita karate hue use ('apala' nareza ke 'dukUla' nAma ke dUta ko ) hAtha se pakar3a kara nimnaprakAra kahA 'he "duphUla' nAma ke dUta ! isa yazodhara mahArAja ke donoM caraNakamala, jo ki mitroM ko lakSmI-mandira ( lakSmI dene ke sthAna ) haiM aura jinameM zatruoM ko tIna daNDa dene kI sAmarthya hai, mastaka para dhAraNa kro| yadi aisA nahIM karoge ( yadi tumhArA 'acala' nareza ukta mahArAja ke donoM caraNakamala mastaka para dhAraNa nahIM karegA) to vaha terA svAmI ( acala nareza) 'kodaNamADa' nAma ke vIra ke bANa dvArA vidIrNa kiye gaye mastakayAlA hotA huA yuddhabhUmi para kabadha ( vinA zira kA zarIra-dhar3a ke bAhudaNDoM ko vistRta nacAnevAlA hogaa||406-407 / / 1. deva-bhalaMkAra / 2. bIrarasapradhAna jAti-alaMkAra /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 yazastitakacampUkAvye parazuparAkama: sAyajJaM pANimA parama minigAnastathaiSa 'unilaThitamauliH pAdapIThopakaNThe na bhavati zaThakRtyA maspateryaH sapatraH / apamAhitamatirmAmakastasya sUrNa raNavirasi kuThAra; kaNDapIThauM dinattiH // 40 // mugaraprahAraH sAbarambhaM karatalena mudramussAyan-'aho cUta, nivedayedaM mahadharma sasya sakaladurAcArako koThasya prakSara mosamAgamotkaNThasya / kapaTabharavibhISAceSTitainoM vibhIyAM tadAmiha mudhojavarjanasphUjitena / padisubhaTaghaTAyAM tvaM paTiSThapasiSThaH sapadi mama raNAne munarasyAprasaH sthAH // 11 // karavAlavIra sakrodhaH karaNa karavAvaM taralayan-'adhvaga, sAdhvavadhAryatAm / bhakhavaMgarvaduravIryaparyastamAnasaH / madIyasvAmisevAsu yaH ko'pi isasAhasaH // 41 // vipakSapakSakSakSavIkSA kozeSako mAmaka etasya / ramAMsi banAkSasaH kSAdi pratIka kSuNNatayA raNeSu // 511 // (yugamam ) isake anantara 'parazuparAkrama' nAma ke bora puruSa ne hAtha se kuchAra parimArjita karate hue ukta kodaNDamArtaNDa' nAma ke vIrapuruSa ke samAna usa dUta ko hAtha se pakar3a kara usase anAdarapUrvaka nimna prakAra pacana kahe-'jo zatru duSTa yoya ke kAraNa mere svAmI yazodhara mahArAja ke siMhAsana ke samIpa meM iTha se bhUmi para mastaka jhukAnevAlA nahIM hotA, usakI prazasta gardana ko merA kuThAra, jisakA svarUpa saMgrAma meM vijayazrI prApta karane se kaThina hai, saMgrAma mastaka para zIghra vidIrNa kara detA hai-do Tukar3e kara DAlatA hai // 428 // athAnantara 'mudgaraprahAra' nAma ke vIra yoddhA ne krodhapUrvaka istatala se mudgara ko ullAsita karate hue usa dUta se isaprakAra vacana kahe-'he dUta ! tU usa 'pracala' nAma ke nareza se, jo ki samasta durAcAroM ( pApoM ) ke kAraNa loka meM heTha* (amukhya-jaghanya ) hai aura jisakI lakSmI-samAgama kI icchA naSTa horahI hai, merA yaha nimnaprakAra vacana kahanA he dUta ! jhUThI vIra yoddhAoM kI ghAtaka kriyAoM se maiM ( mudgaraprahAra ) bhayabhIta nahIM hosakatA, isalie isa mudgaraprahAra' nAmake dhIra yoddhA ke prati kiye jAnevAle nirarthaka bala ke Adara-sphuraNa ( phar3akane ) se terA koI lAbha nhiiN| isalie yadi vIra yoddhAoM ke samUha meM tuma (acala rAjA) vizeSarUpa se paTutara prasthAna yA mahimAvAle ho to zIghra hI yuddhabhUmi ke aprabhAga para mere mudgara ke sAmane upasthita hoo'3 / / 406 / / tatpazcAt 'karavAlavIra nAmake vIra yoddhA ne kupita hokara hAtha se talavAra ko kampita karate hue kahA-he dukUla ! sAvadhAnIpUrvaka suna / "he dUta ! jo koI bhI puruSa, jisakA citta gurusara ( mahAn ) ahAra aura durvAra ( na rokI jAnevAlI) zakti se patita hai, mere svAmo yazodhara mahArAja ke caraNakamaloM kI ArAdhanAoM meM apanA udyama naSTa karanevAlA hotA hai, usake hRdaya se pravAhita hote hue hRdaya-rudhiroM se yaha pratyakSa dikhAI 'mudgarasyAprahaH syAH' k.| 'sanodha ka0 / 1. evaM' mUlapratI / kSINatayA' kA / 2 jaati-alNkaar| / * 'helsya amukhyasya' TippaNI g0| 3. vIrarasapradhAna jAti-alaMkAra /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekhIya bhAbhAsaH mArAvairocanaH sArga bhArApAramabalokamAnaH'payika kathaya mAyaspAtmanassva sabhApAmasamasamarara rAkSasolApatAm / yadi saba vizikhAmariNAmumaNDa maTanapaTu viSaya taskRtArnu vizAmi' // 412 // vakravikramaH sAkSepa va parikramayan-'maho peTyevAdhika, zIghramevaM prazAdhi pakhAlAdhipatim---- 'durga mArgaya yAhi vA jalanidhairutIrya pAra para pAtAsaM viza khecarAnayavarAra vAbhava shiprtaaH| no ceda vairikarIbaDambhavalanavyAsakara ke muharmaka kAmakAlapakamiyo mUbhima prAti bhramam // 113 // kuntapratApa: sako anta muttoSapan-'dvijApasad, savizeSa nikAmyatAm / popirAmpAdasevA ra purvazo'pi madIya eSa vanta: zakuntAsarpaNAya / nirbhiya vakSaH piTharapratihAM tasyAsamA janya vimati // 414 // denevAlI merI talavAra, jisakA vratadhAraNa zatrakula ko naSTa karane meM samartha hai, yuddhabhUmiyoM para pUrNarUpa se rAkSasoM kI pUjA karatI hai unheM santuSTa karatI hai ||410-411 // ( yugmam ) athAnantara 'nArAcavairocana nAmake vIra yoddhA ne krodhapUrvaka zoha-cANoM ke bhAte kI ora dekhate 'he 'dukUla' dUta ! tuma sabhA ke madhya apane svAmI 'acala' nareza se yaha kahanA ki maiM advitIya yA viSama saMprAma-bhUmi para yadi tumhAre 'acala rAjA kA kabandha (zira-rahita zarIra ke ghaDa), jisakA mastaka mere bANoM ke agrabhAgoM dvArA kATA gayA hai athavA gira gayA hai aura jo rAkSasoM ke zIyatAyukta tAloM (hasta-tADana kriyA kA mAna) se vyApta hai, nRtya-catura na karU~ to agni meM praviSTa hojAU~ zyA athAnantara 'cakravikrama nAmakA vIra yoddhA lalakArane ke sAtha cakra dhumAtA huA bolA-hai vedaSadhika (vedArtha na jAnane ke kAraNa he veda-bhAra-vAhaka jamavAkSaNa !) tuma zIghra hI pAla-nareza ('acala rAjA) se isaprakAra kaho-- hemacala ! tuma apanI rakSA-hetu durga ( parvata, jala va panAvirUpa viSamasthAna ) dekho, athaSA samudra kA utkRSTa kinArA sammAna karake. cale jAmo athaSA rasAtala meM praviSTa hojAo prathayA zIghra vidyAdhara-zoka ke adhIna hoj'aamo| yadi tuma aisA nahIM karoge to merA cakra, jo ki akAla (kusita) kAlacaka sarIkSA bhayA hai aura zatru-hAthiyoM kA mastakapiNDa cIrane ke kAraNa jisameM sapira lagA humA hai evaM jo bAra-bAra prerita kiyA gayA hai (chor3A gayA hai), nizcaya se sundAre mastaka para giregA ||413 // taspazcAt 'kantapratApanAma ke vIra yoddhA ne bhAlA kampita karate hue krodhapUrSaka nimaprakAra kahA-'he patita bAmaNa ! sAvadhAnIpUrvaka suna / jo koI rAjA duSTa svabhAva-vaza yazodhara mahArAja kI seSA meM mana kupita karatA hai, usake prati prerita kiyA huA merA yaha bhAlA, jo ki sarala bhaura zobhAyamAna bA~sa pRkSa se attAna bhI huA hai. gRkha-Adi pakSiyoM va yamadevatA ke saMtuSTa karane ke hetu pUrva meM usa puruSa ke pattaHsthalarUpa parvana kI zobhA ko bhA karake usake rudhira se saMgrAma bhUmi ko pUrNa ( bharI huI) karatA he // 414|| ___Bbha: / / *uttAlayan' .. ga. 10 / 1. aurarasapradhAna jAti-alaMkAra / 1. mAti-alaMkAra / matagahoM adhikaH' ityamaraH / 3. vIrarasapradhAna jAti-bhasaMjhAra apanA apamAlaMkAra / 4. ruupkaalNkaar|
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 yazastilakacampUkAvye lAgalagaralaH solluNThAlApaM lAlamuhAnayamAnaH-4 dhIrAH, kRtaM bhavatA samarasatambheNa / yasmA vidamekameva cudaisanuzirAnsAH kIrNakRttimatAmAH kSAdaviralarakasphAradhArAsahanA / sphuTanikaThora yAtAsthIH samIke mama ripudayAlIlAgalaM likhIti' // 411 // kaNayakoNapaH sAmartha vihasya-aye dUta, sAdaraM bhUyatAm / pasau saba prabhurasmarasamasaMbhAvanayA devasevAryA mAnukulavRttistavA nUnamevaH hamasyApadAtivyAlyAsanAtarNitayogiH ! gapicitavanakaraNi kaNayaH kArya kariSyate tasya' // 416 // trizUlabhairavaH sAsUyaM nizUlaM palAyan-'dUta, hi macanAdeSamacalam - idaM nizUlaM tisUbhiH zikhAbhirmArgamayaM vakSAsa te vidhAyapAtasamayetriziAvatArI kAraNe kIsimimA mdiiyaam||41|| asidhenudhanaMjayaH seya'masimAtRmuhau paJcazAkha nidhAya - 'aho prahAmandho, mamApyeSa eva sargo yasmAmAsAtmasthitesrAttene zarUpAtAdanyatra prAyazcesanamasti / tataH athAnantara 'lAgalagarala' nAmake vIra sainika ne ahavAra yukta bhASaNapUrvaka hala ( zastravizeSa) - ghumAte hue kahA 'he svAmibhakta vIrapuruSo! Apako yuddha prArambha karane se paryApta hai-koI lAbha nhiiN| kyoMki merA kevala hala hI yuddhabhUmi para aisI zatru-hRdaya-paktiyoM ko vizeSarUpa se kheda-khina (klezita ) karatA hai, jinakI mahAn nasoM ke prAntabhAga TUTa raha haiM, jinake vistRta camar3e phaiMka diye gaye hai aura jinake khUna kI sthUla hajAroM chaTAe~ zrAvacchinna hotI huI barasa rahI haiM evaM jinakI dhanuSa-koTA ( donoM konoM ) ke samAna kaThora vaSTA (kaTakaTAhaTa ) zabda karanevAlA hAyoM ke sekar3oM Tukar3e horahe61 // 42 // ___ tatpazcAt-'kaNayakoNapA nAmake vIra yoddhA ne krodhapUrvaka ha~sakara kahA-'aye dUta ! tU sAvadhAnIpUrvaka mere vacana zravaNa kr| yadyapi yaha tumhArA svAmI ( dUravartI 'acala' nareza), jise hamAre sarIkhA saMghaTanA-yukta honA caahie| arthAt-jisaprakAra maiM ( 'kaNayakopa' ) yazodhara mahArAja kA sevaka hU~ usIprakAra 'pracala' nareza bhI yazodhara mahArAja kA sevaka hai| tathApi yadi yaha ( acala nareza ) yazodharamahArA kI sevA karane meM anukUlavRtti ( hitakAraka vAca karanevAlA) nahIM hai to usa samaya nizcaya se yaha merA pratyakSa dikhAI denevAlA kraNaya ( bhUSaNa-nibandhana AyudhavizeSa ), jisane hAthI, por3e, ratha va paidala sainikoM ke paraspara kSepaNa (pheMkane-girAne) se utpanna huI vAyu dvArA pRthivI ghumAI haikampita kI hai, usake zarIra ko yamarAja ka mAMsa-mAsa { kaura ) kA karANa ( vidhAna ) karegA' / / 416|| tatpazcAt-'trizalabhairavA nAmake vIra sainika ne trizUla saMcAlita karate hue zodhapUrvaka kahA-he dukUla nAmake dUta! mere zabdoM meM 'acala' rAjA se yaha kahanA pratyakSa dikhAI denevAlA merA yaha trizUla apanI sIna zikhAoM ( ghoTiyoM yA aprabhAgoM) se tere hRdayapaTala ke tAna mArga karake yuddhabhUmi meM marI isa koti ko pAtAlaloka, manuSyaloka va svargaloka meM avataraNa karanevAlI karegA'3 // 41 // athAnantara 'asidhenudhanaMjaya' nAmake dhIra puruSa ne kodhapUrvaka churI ko mUMTha para hAtha rakhakara kahA'he brAhmaNa-nikRSTa dUta! merA bhI yahI nizcaya hai| arthAt-pracalanareza ko naSTa karanA merA bhI kartavya 'udAyamAnaH kaH / bIrA' kaa| + 'jyA' kA / 1. upmaalkaar| 2, jaati-alkaar| 3. yathAsaMkhya-alaGkAra /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH vadhi praSTottaraM yo'tra yodhyAvadhambhaveSTanaH / sahiti sasyaiSA zastrI zroTapate zisa // 11 // prAsaprasara: sasauSThavaM prAsaM privrtyn-'pryaaptmaakhaapprmpryaa| savitra, pavamucyatA ra durbhapAyatanamsUraphAravitrAsitadikarImaH prAso madIyaH samarAGgaNeSu / sakAra svIca hayaM ca bhisyA yAtparya hutAvAdiloke // 19 // gadAvidyAdharaH sagarva gavAmusambhavan--- 'vRtaiva vinivedamAtmavibhave dinadinairmaprabhu pazyAgatya yadi zriyastava masA no diyaM vAsyati / bhrAnsyAktivijRmbhitAmilayalotsAlIkUtAzAgalA mUrdhAna hariti sphuTAlaka svarakaM madIyA gayA' 343. // asamasAhasaH sadoMdekam 'nijAte, saMvadevamAsAzucamasadApaharuvamtulAraNe handUraNe divAraNe nizAraNe kUTaraNe paratra kA / yavi pravIrasvamihedhime puro nagarvisa zaurSako kIrtapA' // 421 // hai, kyoMki apanI maryAdA na jAnanevAle zatru para zastra prahAra ko chor3akara usake pApa-zodhana kA dUsarA koI bhI upAya nahIM hai| kyoMki--- _ jo zatru isa saMsAra meM duSTatA kI AdhArabhUta kriyAoM se vyApta huA yuddha karane kI musthatA cAhatA hai ( kahatA hai TippaNIkAra ke abhiprAya se bhUmi va dravyAdi kI vAJchA ke miSa se uttara detA hai parantu sevA nahIM karatA ), usakA mastaka yaha pratyakSa dikhAI denevAlI merI churI tar3atar3AyamAna zabdapUrvaka bATa DAlatI hai"||4|| ___ athAnantara 'pAsaprasara nAmake vIra puruSa ne caturatApUrvaka bhAlA uThAte hue nimna prakAra kahA'isa rAjasabhA meM vAra vAra vizeSa bhASaNa karane se koI lAbha nahIM lie he brAhmaNa dUta ! tuma usa acala nareza se, jo ki pUrNapApa kA sthAna ( anyAya kA mandiraprAya ) hai, isaprakAra kahanA he dUta ! sUtkAroM (bhayAnaka zabdoM ) dvArA diggajoM ko bhayabhIta karanevAlA merA yaha bhAlA saMgrAma-bhUmiyoM para vakhtara-Adi dhAraNa karake yuddha-hetu susajita hue tujha acala nareza ko aura tere ghor3e __ ko vidIrNa karake usaprakAra pAtAlaloka ko prasthAna karegA jisaprakAra pAtAlalokavI prANiyoM ko janAne ke lie dUta vahA~ prasthAna karatA hai" // 419|| athAnantara 'gadAvidyAdhara nAmakA vIra puruSa ahakArapUrvaka gavA Upara uThAtA huA volA--- 'he dUta ! tU apane svAmI 'acala' rAjA se isaprakAra kahanA-yadi tere lie lakSmiyoM mabhISTa haiN| arthAt yadi tU rAjyalakSmI cAhatA hai vo do yA tIna dinoM ke andara mere svAmI yazodhara mahArAja ke pAsa Akara unake darzana kr| anyathA -yavi zaraNa meM Akara unakA darzana nahIM karegA to merI yaha gadA, jisane vAra bAra ghUmane se phailI huI vAyu-bala se diggajoM ko bhAgane-hetu utkaNThita kiyA hai, teya mastaka mastaka-khaMDoM ke zeSabhAgoM ko phor3anevAle vyApArapUrvaka zIdhra phor3a DAlegI // 420|| tatpazcAt-'asamasAhasa' nAmake vIra puruSa ne vizeSa mada ke sAtha kahA-he nijAti (he brAhmaNa ! athavA zlepa meM do puruSoM se janma lenevAle he dUta !) tU sasa acala rAjA se, jisake samIpa zoka vartamAna hai aura jisakA mana durAgrahI hai, isaprakAra kahanA he 'bhacala' ! yadi tU bAhu-yuddha, malla yuddha, divasa-yuddha, rAtriyuddha aura mAyAyuddha evaM aura kisIprakAra ke dhanuyuddha va khaDgayuddha-Adi meM vizeSa vIra hai to isa yuddhabhUmi para mere bhAge yuddha karane ke lie upasthita diauthyavibhaveSTanaH kH| 1. mAti aldvaar| 2. upamAlAraH 1. atizayalaMkAra /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 yazastimapampUmamme caturAmalaH samIparabhasmAtmA nirvayaM 'aho vivarSApAsana, kimetatkApiyapi taba hAmI maamiiciit| pAvAlagatvamapratimAturaGgAmahaH / sadhA hi| dordaNasaMdhAnatastarAmpattInpunaH pAyasakhAprahAraiH / syamasthAmaviSergajendrAlathAnako'pi nihanti yuddha 422 // evamapare'pi tasyAdapottaraGgabhaGgIbharmisamAramarita : bhAramajyamAnabhogAvatamanuSyo pathAsvavIdhArakAra zaktikArtikeya-zaGkazArdUla-zatakratuvikrama-zUraziromaNi-paraSalaprasayAnala-prakaTakandalAditya-kapaTakaiTabhArAtisapalapuradhUmaketu-subhaTaghaTAprAkAra-samarasiMhaprabhAvaprabhUttapastasya upakIvaryapAyaparyastamAdasya bhUpayajJAmantraNAya sNdivishuH| senApatistatrAvasare punarevamIhAMdho-'bhado bhIrAH, ma jAtocitavRttInAM puMsAM kiM galagajitaH / zUrANAM kAtarANA va raNe vyakti piyati 04235 hoo, kyoMki kevala U~ce cillAnemAtra se vIratA se manohara vIra puruSoM kI kIrtiyoM nahIM hotI // 42 // tadanantara 'caturaGgamalla' nAmake vIra puruSa ne bhayaGkara vegapUrvaka apane zarIra kI ora dekhakara kahA'brAmaNa-kula phalahita karanevAle ke dUta! kyA tumhAre svAmI (apalanareza ) ne kisI bhI avasara para yaha bAta udAharaNarUpa se nahIM sunI ? ki 'caturajamala nAmakA vIra puruSa aisA hai, jisake sAtha lohAlenevAlA pratimalla (bAhayuddha meM kuzala zatrubhUta yoddhA ) tIna loka meM utpanna nahIM huaa| aba 'caturajamala' nAmakA vIra puruSa apanI caturaGgamallasA kA kathana karatA hai jo 'caturaGgamala' nAmakA vIrapuruSa bhujArUpI daNDoM ke AghAta se akelA hokara ke bhI ghor3oM ko mAra DAlatA hai, caraNataloM ke prahAroM dvArA zatru ke paidala seniko kA ghAta karatA hai evaM vakSaHsthala ke zakti vidhAna (prayoga) dvArA zatru ke zreSTha hAthiyoM ko naSTa kara detA hai punaH akelA hI yuddhabhUmi meM ratha cUra-cUra kara DAlatA hai // 422 // isIprakAra yazodharamahArAja ke dUsare bhI vIra puruSoM ne, jinakI zArIrika vRttiyoM prasiddha garva ke kAraNa honevAlI utkaTaracanA ke mAyADambara saMbaMdhI viziSTa bhAra se bhaGga (na) horahI thI aura jinameM zaktikArtikeya, zaGkhazArdUla, akSatavikrama, zaraziromaNi, paramalAlayAnala, 'akaTakandalAditya, kapaTakaiTabhArAti, sapatnapuradhUmaketu, subhaTapaTAprAkAra va samarasiMhaprabhAva nAmapAle vIrapuruSa pradhAmarUpase vartamAna the, apane apane cilloM ke garvapUrvaka usa apanA rAjA ko, jisane meM aizvarya kI prApti se apanI maryAdA lupta kara dI thI, saMgrAmabhUmi para bulAne ke lie saMdeza diye| __ athAnantara (ukta vIra puruSoM ke vIratA-pUrNa vacanoM ko zravaNa karane ke pazcAt 'yazodhara mahArAja ke 'pratApavardhana' nAmake senApati ne usa avasara para punaH isaprakAra kahane kI ceSTA kI-he dhIravIra puruSoM ! aise puruSoM ke kaNTha dvArA cillAne mAtra se syA prayojana siddha hotA hai ? apitu koI prayojana siddha nahIM hotA, jinameM AtmayogyapravRtti (vIratApUrNa kartavyapAlana karane kI zakti) prakaTa nahIM huI hai, sahI bAta to yaha hai ki zUravAroM kI zUratA aura kAyaroM kI kAyaratA yuddhabhUmi meM prakaTa ho jAyagI // 423 / / ii bhaTAvaleoka ! 'bhAva' kA samarasiMhapramatayaH' ka.*janyAmantraNAyaka. 1. antirnyaas-alNkaar| 2. kriyaakaarkdry-diipkaalkaar| 3. bhAkSepAlaMkAra /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ etIya bhASAsaH tapadhAmAgabhupasaMhatasarambhAH pratyAvRttavAkpAraNyaprArambhAstiSThantu / aho svAmipratApavardhamArahinsaviSimahina, bhavatoyalamAyegena / lekhamenamavadhArya lirupatA prtilekhH| prAbhUtaminamavalokya madhyatAM pratiprAbhUtam / vidhIpakSoM pAsya trayasya ythaaiimiigaa| yasmAdyateSvapi zAstreSu tamukhA vai rAjAnaH / sevAmantAvasAyino'dhyanavamAbhmA, fe punrnye| mapi ca / svAsiddhiH paravRddhirvo na dUtagalagarjitaH / avadhavyApakarmANaste jalpanti yatheSTataH // 42 // saMdhivihI 'yathAjJApayati senApati hasyavArya ca yathAdiyam , 'senApate, likhito'yaM dekhH| bhayatAm--- svasti / samastamahAsAmanyazikhaNDamanImavAraNakAla: FATEsarojAgyamAmapAlpAcavaH pazavapAcoLa isalie kaThora vacanoM kA prArambha utpanna karanevAle Apa loga krodha kA tyAga karate hue apane apane sthAna para baiTho aura yazodharamAhArAja kI pratApa-vRddhi karane meM zrAgraha karanevAle he pradhAna dUta ! tumako bhI yuddha karane kI utkaNThA karane se koI lAbha nahIM kintu acalanareza ke lekha ko mana se bhalIbhA~ti nizcaya karake pratilekha ( usakA uttara denevAlA lekha) likhiye evaM isa zatru-bheMTa ko dekhakara pratimeMTa (badale meM dUsarI bheMTa ) bodhie ( taiyAra kIjiye ) tathA zatru dvArA bheje hue dUta, lekha va bheMTa ina tonoM kA yathA yogya sanmAna kiijie| kyoMki vIra sainikoM dvArA zatroM ke saMcAlita kiye jAne para bhI ( ghora yuddha kA Arambha hojAne para bhI ) rAjA loga dUtamukhavAle hote haiN| arthAt-dUtoM ke vacanoM dvArA hI apanI kAryasiddhi ( sandhi va vigrahAdi dvArA vijayatrI prApta karanA ) karate haiN| abhiprAya yaha hai ki yuddha ke pazcAt bhI dUtoM kA upayoga hotA hai, ataH dUta vadha karane ke ayogya hote haiN| yadi dUoM ke madhya meM cANDAla bhI dRta banakara Ae ho, to ve bhI apamAna karane ke yogya nahIM hote, phira uphaca varNavAle sAhANa dUtoM kA to kahanA hI kyA hai? arthAt-kyA ve sarvathA apamAna karane ke yogya ho sakate haiM ? apitu nahIM ho sakate / pratApavardhana senApati ne punaH kahA-ki rAjadUtoM ke kaNTha dvArA cillAnemAtra se na to zatrubhUta rAjAoM ke rAjya kI kSati hotI hai aura na vijayazrI ke icchuka rAjA kI rAjya vRddhi hotI hai| ayaza na to vijayazrI ke icchuka rAjAoM kI rAjya-kSati hotI hai aura na zatrubhUta rAjAdhoM kI rAjya-ddhi hotI hai| kyoMki ve loga ( rAjadUta ) zastra-vyApAra-rahita madhyastha kriyAzAlI hue yatheSTa vaktA hote haiN| arthAtzastra-Adi se yuddha na karate hue rAja-sabhA meM yatheSTa bhASaNa karate haiM // 424 // athAnantara-yazodhara mahArAja ke "pratApavardhana' nAmake senApati dvArA pUrvokta kartavya nizcita kiye jAnepara-yazodhara mahArAja ke 'sandhivigrahI' nAmake pradhAna dUta ne kahA--'senApati kI sI AnA hai usIprakAra meM karatA huuN| arthAt 'zatrubhUta acala nareza dvArA bheje hue lekha ke badale pratilekha likhatA hU~ / tatpazcAt-pratApavardhana senApati ne jaisI AjJA dI thI isapara usane bhalIbhA~ti vicAra kara kahA-'he senApati ! athavA he yazodhara mahArAja ! mere dvArA likhA humA lekha aSaNa kIjie-svasti ( klyaannmstu)| aise yazodhara mahArAja paripUrNa prasiddhi-sahita 'acala' nareza ko AzA dete haiM ki aura to saba kuzalatA hai evaM ApakA kartavya yahI hai ki aho acalanareza ! 'vijayavardhana' yA 'pratApapardhana senApati Apako nimnaprakAra AmantraNa ( AzA ; detA hai kaise haiM yazogharamahArAja ? jisake caraNakamala samasta 'isyabhidhAya' k.| 1, 'ceralA sadI* pratau /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 yazastilakacampUkAkaye cerasa' harmyanirmANaprakAzyamAnadivijayavAhinI pracAraH cAracakSuH sahasrasAkSAtkRta sakalabhUpAlamaNDala maNDalAmadhArAja chanimapnanikhilAra / ti saMtAnaH saMtAna kanamesmandAra pArizAta vanadevatAgItodAharaNaguNaprapaJcaH paJcamo lokapAla: padmAvatIpura paramezvaraH kanaka girinAthaH ziprAsaripha ke Tikuara: samudamudrAGkitazAsana: kailAsalANDanaH bhavantisImantinI kucakumbhamAnAGkuzaH pratyakSa makaradhvajaH yAcakacintAmaNiH kanakakaGkaNavarSaH satyaparameSThI paralokakalatraputrakaH kavikAmadhenuH dharmarakSAvataMsaH nItiSThA mbana taru dviSTakaiTabhArAti: AhavacaturbhujaH parahitamahAmataH ahitakulakAlAnalaH pratipajIvitaH parAkamAlaMkAraH samarasahasrAbAhuH pratApapanodayaH cAturIcaturmukhaH vivekara lAkaraH sarasvatI kelivilAsahaMsaH sarasotiSalabhaH kandukavinodavidyAdharo madakarikoDAkhaNDalaH syandanapracAra garuDAmajaH padAtiSainateyo gItagandharvacakravartI dezAdhipatiyoM ke mastakoM para AbhUSaNarUpa horahe haiN| lakSmI ke karakamala dvArA jisake caraNapallava sevana kiye jArahe haiN| pallava (dezavizeSa), pANDya (rAjAoM ke basAye hue magadha Adi deza), ghola, cerama yA cerala, ina dezoM meM rAja-mahala kA nirmANa karane ke phalasvarUpa jisakI digvijaya saMbaMdhI senA kA pracAra prakaTa kiyA jArahA hai| jisane guptacararUpa hajAroM cakSuoM dvArA samasta rAjAoM ke maMDala ( samUha ) pratyakSa kiye haiM / jisake samasta zatruoM ke vaMza khAna ke dhArAjala meM DUbe hue haiN| jisakA guNa-vistAra saMtAnaka, nameru, mandAra, aura pArijAta, ina svarga vRkSoM ke vanadevatAoM ke gItoM meM dRSTAntarUpa se gAna kiyA jAtA hai| jo madhyamaloka pratipAlaka va ujjayinI nagarI kA paramaprabhu hai / jo ujjayinI ke samIpavartI kanakagiri kA svAmI va ziprA nadI kI jalakIr3A karane meM kuara (hAthI) hai| jisakA zAsana ( Adeza - lekha ) samudrAkAra a~gUThI se ati (cihnita ) hai| jisake AjJA-lekha para phailAza kA lAJchana (cihna) hai| jo avanti deza kI striyoM ke kucha ( stana ) kalazoM para nakha sthApita karatA huA sAkSAt kAmadeva hai| jo yAcakoM ke lie cintAmaNi hai / jo suvarNamaya kaGkaNoM ( kara-bhUSaNoM) kI varSA karatA huA satyavacanoM ke pratipAlana meM RSabhadeva sarIkhA hai| jo dUsaroM kI striyoM kA patra hai| arthAt-jo parastriyoM ke prati mAtA kA bartAva karatA hai| jo kaviyoM ke lie sadA kAmadhenu sarIkhA manoratha pUraka hai / dharmarUpa ratna hI jisakA ziroratna hai| jo nItirUpa latA ko AdhAra dene meM mahAvRkSa hai| jo zatruoM ko naSTa karane ke hetu zrInArAyaNa hai| saMprAmabhUmi para jisakI cAra bhujAe~ haiM athavA jo saMgrAmabhUmi para caturbhuja (viSNu sA parAkramI hai| prajAjanoM kA kalyANa ho jisakI pratikSA hai| jo zatru vaMza ko bhasmasAt karane ke lie pralayakAlIna pracaNDa agni hai / svIkRta pratijJApAlana hI jisakA jIvana (Ayu) hai aura parAkrama ho jisakA AbhUSaNa hai / jo saMgrAma-bhUmi para sahasrabAhu ( viSNu- sarIkhA ) hai athavA jisakI hajAroM bhujAe~ haiN| jo pratAparUpI sUrya ke lie udayAcala haiN| abhiprAya yaha hai ki jisase usaprakAra pratAparUpI sUrya udita hotA hai jisaprakAra udayAcala parvata se sUrya udita hotA hai| jo caturatA ke pradarzita karane meM brahmA hai / jo heya ( chor3ane yogya ) aura upAdeya ( grahaNa karane yogya ) ke jJAnarUpa ratnoM kI khAni hai / jo sarasvatI ke krIr3AvilAsa meM kIr3Asa hai / arthAt jisaprakAra krIr3Asa kamaLavana meM krIr3A karatA hai usIprakAra jo sarasvatI ( dvAdazAGgavAraNI ) ke krIr3A vilAsa - zAkhAbhyAsa meM kor3A karatA hai| sarasa (madhura) vANiyA~ dI jisakI pyArI khiyA~ haiN| jo geMda kIr3A meM vidyAdharaprAya hai / jo madonmatta hAthI ke sAtha krIr3A karane meM indra- sarIkhA hai| jo ratha- saMcAlana krIr3A meM sUrya- sArathi sarIkhA hai| jo paidala senA ke sAtha calane meM garuDapattI- sarIkhA zIghragAmI hai / jo gAnakalA meM deva- gAyakoM meM cakravartI ( sarvazreSTha ) hai /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsa: 370 vAgravidyAvRhaspatiH nRtavRsAmbharataH samastAyudhasaH zaraNAgatamanorathasiddhiH anAthanAtha: syAgabhArgavaH mabama kuThAraH kalikura kesarI azmakavaMzavaizvAnaraH zakazalabhazamogarbhaH krathakaizikakRzAnuH ahicchakSatriyaziromaNiH pazcAcApapraNayakAlaH kerala kulakulizapAtaH yavanakuJjagrAmaka: vaidyasundarIvinodakandaH mAgadhavavilAsazNaH kAzikAminIvAsiya mAhiSmatI yuvatiratikusumacApaH kauzAmbImitasvinIbimbAdharamaNDanaH dazArNavarNinIkarsa pUraH pATaliputrapaNAnAmuGgaH balarambhateformamaraH paurava puraMdhIrodhasiekaH satatavaluvitaraNaprINisa dvijasameAthaH zrIyazodharamahArAjaH sakalaprazastasahita sacalamaddIpavimAdizati / yo'nyat kAryaM caitadeva sa vijayavardhanaH senApatirbhavansa meyamAmantrayate- I pazyAgatya jagatpatiM yadi vade yAce tadAnumahaH kuryAsvaM mRgaceSTitaM yadi vaza kSoNiH samuGgAvadhiH / saMgrAme bhava saMmukho yadi tA kSemaH kutaste punastatpaJcarUpate kimatra bhavataH saMdizyatAM zAsane // 425 // jo tala, vitata, ghana va sudhirarUpa vAvitravidyA meM bRhaspati-sarIkhA hai / jo nRtyazAstra meM bharata ( naTAcArya), AyudhoM kI saMcAlanakriyA meM sarvajJa aura AzritoM ke manoratha pUrNa karane vAlA evaM anAthoM kA svAmI tathA dAtAoM meM parazurAma hai| jo droharUpa vRkSoM ke dhana kA uccheda karane ke lie parazu sarIkhA hai| jo kaliGga ( dantapura svAmI ) rUpI hiraNa ke lie siMha hai / jo 'azmaka' deza ke zajArUpI bA~sa vRkSa ko bhasma karane ke lie agni sarIkhA hai| jo zaka ( turuSka ) deza ke svAmIrUpa zalabhoM ( patanakIdoM) ko bhasma karane ke lie agni sarIkhA hai| jo virAT deza ke svAmI ko bhasma karane ke lie agni sarIkhA hai| isIprakAra jo 'ahicchatra' nAma ke nagara ( pArzvanAtha atizaya kSetra ) ke kSatriya rAjAoM meM ziromaNi va pacAla deza ke svAmI ( aJcala nareza ) kI capalatA naSTa karane ke lie pralayakAla sarIkhA hai| jo kerala deza ( dakSiNapatha-deza ) svAmI ke vaMza ko cUra cUra karane ke lie vApata sarIkhA hai jo yavana (khurAsAna ) deza ke rAjArUpI vRkSa ko bhasma karane ke lie jAgni sarIkhA hai / caitra ( DAhAla ) deza kI kamanIya kAminiyoM ke sAtha vinoda ( krIr3A) karane ke hetu jisakA yuddha hai| jo rAja-mahala kI striyoM ke vilAsa (netroM kI zobhA ) dekhane ke lie darpaNa sarIkhA hai| jo kAkhIdeza ( dakSiNasamudra taTavartI deza ) kI kAminiyoM ke kucakalazoM para apanA karapallava sthApita karanevAlA hai| jo mAhiSmatI (yamunapura- dizAvartI ) nagarI kI yuvatIrUpI ratiyoM ko Anandita karane ke lie kAmadeva sarIkhA hai| jo kauzAmbI nagarI kI striyoM ke bimbaphala sarIkhe rakta oThoM ko vizeSarUpa se vibhUSita karatA hai aura jo ' dazArNa' deza kI khiyoM kA karNapUra ( karNAbharaNa ) hai / jo pATaliputra nagara kI vezyAoM kA kAmuka aura 'balabhi' nAma ke nagara kI striyoM ke bhrukuTi ( moheM ) bhaGgoM ke lie bhramarasarIkhA maJjula dhvani karanevAlA hai| isIprakAra jo paurakhapura (ayodhyAnagarI ) kI striyoM ke lie sugandhita dravya vizeSa hai| arthAt - jisaprakAra sugandhita dravya dvArA vastue~ sugandhita kI jAtI haiM usIprakAra prastuta yazodhara mahArAjarUpI sugandhita dravya dvArA bhI ukta nagara kI striyA~ sugandhita kIjAtI hai evaM jisane nirantara dhana-dAna dvArA brAhmaNa samUha santuSTa kiyA hai| I 'pratApavardhana' senApati dvArA acala nareza ke prati dUrA-mukha dvArA diyA huA AmantraNa - yadi meM dIpyamAna sabhA meM kahatA hU~ ki tuma yazodhara mahArAja ke pAsa Akara unakI sevA karo to tumhArI bhalAI hai| yadi tuma bhAgoge to usasamaya samudraparyanta prathivI hai| arthAt - bhAgakara kahA~ jAsakate ho ? aura yadi yuddha karane ke abhimukha hote ho to usameM bhI tumhArA kalyANa kisaprakAra hosakatA hai ? apitu nahIM hosktaa| isalie he acalamahArAja ! Apako isa lekha dvArA ukta saMdeza ke sivAya aura kyA saMdeza diyA jAve' 1 ||425|| 1. ApAlaMkAra / pha -
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakapampUkAvye kadAcitravatIrNAyAM paritoSitavijigISupariSadi zaradi sarasakAzmIrasarosimAMsaleSu kIrakAminI kulakulekha pavirbhavaskaNizamaJjarIsaurabhojhareSu kalamakedAreSu, kulakalaviva samaryAdagatiSu mahAvAhinIvAheSu, bhavadgaNeviSa nirmalAvakAneSu saraHsu, nupatikodaNDamaNlekhiva pravRttapracAreSu thiSu, pracaNDamAsaNyAtapabhItevira niransassasyAnuphapihitapraheSu vibhAgageSu, salimaparasahakAntAmabhASita nivAziSu zalazikhareSu, viTisadhanakapAsapuTAsthiva prakaTAsa zikSu, vimbhamANeSu mitasarasvatIhAsaprakAzeSu kAzedhu, vinayamAneSu prakAzitakamalabandhujIveSu bandhujIyeSu, vilasatsu makarandamammAditakokanadeSu kokanareSu, sapotiSu parimalolAsitavalayeSu kuvalayeSu, sapramodeSu saMpAditakamAyaneSu muvaneSu, virAjamAneSu viSadIdhitisaMdigdhazucipadheSu zudhipakSeSu, abhinavorilakhitendumaNidarpaNa hayAtIva prasannarocipi dhannamaNDale, prasaGgAnuvAda-athAnantara he mAridattamahArAja ! kisI avasara para jaba zarada Rtu kA, jisameM vijigISu rAjAoM kI sabhA harSita karAI gaI hai, Agamana huA taba maiMne, jisake lie nimnaprakAra stutipAThaka-samUha dvArA senA kA digvijaya-avasara prakaTa kiyA gayA thA, usa acala nareza kA pratApa naSTa karane ke hetu 'vijayavardhana' senApati ko bhejaa| herAjan ! kyA kyA honepara zaradaRtu kA Agamana huA? jaba 'kIra' deza kI kAminiyoM ke kezapAza navIna kAzmIra-kesarapuSpoM kA mukuTa-dhAraNa karane se manojJa pratIta horahe the| jaba sugandhi dhAnya kheta madhya meM prakaTa hotI huI kaNiza-( narama bAleM ) maariyoM kI sugandhi se atyanta manohara horahe the| jaba mahAnadiyoM ke pravAha usaprakAra sImA-sahita gamanazAlI horahe the jisaprakAra kulavatI striyA~ sImAsahita ( maryAdA-pUrNa-sadAcAra-yukta) gamana (pravRtti) zAlinI hotI haiN| jaya tAlAva usaprakAra nirmala (kIcar3a-rahita ) pravezavAle horahe the jisaprakAra Apake guNa ( vIratA va jhAnAdi) nirmala (vizuddha) hone ke kAraNa pravezazAlI (grahaNa karane yogya ) hote haiN| jaba mArga usaprakAra pravRttapracArazAlI ( utpanna hue gamanavAle) horahe the jisaprakAra rAjAoM ke dhanuSa-valaya pravRttapracArazAlI ( utpanna hue pracAra-bANoM kA sthApana va saMcAlana ) se alaGkRta hote haiN| jaba pRthivI-bhAga usabhA~ti sadA dhAnyarUpI vasroM se AcchAvita pRSThabhAgabAle horahe the jisabhA~ti pracaNDa sUrya kI garamI se bhayabhIta hue puruSoM ke pRSTa ( pITha ) vastroM se acchAdita hote haiN| jaba parvata-zikhara usaprakAra huritakAnti-yukta (nIlavarNavAle) horahe the jisaprakAra ve megha-saMgati se zyAmatA praviSTa karanevAle hote hai| jaba samasta dizAe~ usaprakAra prakaTa (spaSTa) horahI thI jisaprakAra ve, jinakA megharUpI kapATa(kivAda) saMpuTa dUra kiyA gayA hai, prakaTa dikhAI detI haiN| jaba kAza sarasvatI-hAsya kI ujvala kAnti tiraskRta karate hue vRddhiMgata horahe the| jaba sUrya kA svarUpa prakaTa karanevAle (sUryamaNDala-sarIkhI lAlimAyukta) bandhujIva nAmake puSpa jayazIla (vikasita) horahe the| jaba lAlakamala puSparasarUpI madya se unmatta kiye gae cakavA-cakavI se vyApta tAlASAle hote hue zobhAyamAna horahe the| jaba praphullita kuvalayoM ( kumudoM-candravikAsI kamaloM) se vyApta hue kuvalaya ( bhUmibhAga) prasanna horahe the| jaba kumudavana ( zetakamala samuha ) saMpAditaku-muk-zravanazAlI hote hue, arthAt-jinameM pRthivI kA harSa-rakSaNa utpanna karAyA gayA hai, aise hote hue vikasita horahe the| jaba zucipakSa ( zuklapakSa ), jinake zucipakSa (zveta paMkhovAle ha~sAdipakSI) candrakiraNoM ke vistAra dvArA saMdeha ko prApta karAye gaye haiM, aise hote hue zobhAyamAna horahe the| arthAt-jo (zuklapakSa ) candrakiraNoM ke vistAra dvArA zveta paMkhavAle ha~sa-Adi pakSiyoM meM isaprakAra kA sandeha utpanna karAte hue (ki ye isa haiM ? athavA candra kI zubhra kiraNeM haiM ?) *ukta zuyAyaH 30 pratitaH samudbhUtaH, mu. prato tu 'kuralakuntaleSu' pAThaH /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtIya bhAvAsaH paJcamalokapAlparikaripatayAtrAvasara iva saMhatavati zarAsanamAkhADAle, rAjaIsossavasaMpAdanapara iva jaladakalukto muktavati gadame, payodharavirahaHkhisa haba virasastharatAmanusatavati prayalAkiloke, svarAtijana iva mantramudi pAtakakule, svalkaTaka. subhaTAnIka iva raNarasodarasahadi nadisaMboI, ananA zubhraSantAko vissgnimnnimngaa| vijayAya jimIpUNAM zAradeSA samAgatA // 426 // vilasatsarojanayanA prasanna dhandAnamA vidhnraagaa| IsapracArasubhagA lIva zarasava mudaM kurutAt / / 427 // kumudaM karoti vardhayasi kuvalaya vistRNoti mitrAzAH / bhavata: zrIriva zaradiyamunalAsisasaspadvijenA // 428 // zobhAyamAna horahe the / jaba candra-vimya usaprakAra vizeSa nirmala kAntizAlI horahA thA jisaprakAra navIna aura ukIra karake nirmANa kiyA huA candrakAntamaNimayI darpaNa vizeSa kAntizAlI hotA hai| jaba indra apanA indradhanuSa saMkocita kiye hue aisA pratIta horahA thA mAnoM-yazodhara mahArAja dvArA Arambha kAgai dimbijaya-yAtrA kA avasara hI hai| etAvatA yaha bAta samajhanI cAhie ki varSA bhUta dhyatIta huI aura zarada Rtu kA Agamana hone se vijayazrI ke icchuka rAjAoM ko digvijaya kA avasara prApta huA hai| isIprakAra jaba AkAza medha-kaluSatA chor3atA hazrA aisA mAlUma par3atA thA-mAnoM-vaha rAjA~soM kA utsava utpanna karane meM samartha horahA hai| jaba moroM kA samUha nIrasa dhvani kA Azraya kiye hue aisA pratIta horahA thA-mAnoM-meSa-viyoga se hI duHkhita horahA hai| jaba papIhA pakSiyoM kA muNDa usaprakAra harSa-hIna horahA thA jisaprakAra ApakA zatruloka harSa-hIna hotA hai aura jaba vRSabhasamUha (bailoM kA jhuNDa) usaprakAra yuddhAnurAga se vyAptacittavAlA horahA thA jisaprakAra zrApakI senA meM vIra yoddhA-samUha yuddhAnurAga se vyApta cittayAlA hotA hai| stusipAThakoM dvArA kiyA huA prastuta Rtu kA vizeSa varNana he rAjan ! yaha pratyaka dikhAI denevAlI zarada Rtu, jo ki megha-paTala se rahita hotI huI ujvala candra aura sUrya se suzobhita hai evaM kardama-( kIcar3a) zUnya hotI huI uthalI nadiyoMvAlI hai, vijayazrI ke icchuka rAjAoM kI vijaya ke lie prApta huI hai| // 426 // he rAjan ! aisI zarada Rtu Apako haSita kare, zobhAyamAna (praphullita) kamala hI jisake netra hai, nirmala candra hI hai mukha jisakA, naSTa hogayA hai megha-rAga jisakA aura rAjahaMsoM ke pracAra se manojJa pratIta hotI huI strI-sarIkhI hai| kaisI hai strI? zobhAyamAna hai kamala-sarIkhe netra jisake, nirmala va paripUrNa candramA ke sadRza hai mukha jisakA evaM vizeSarUpa se pracura hai rAga (prema) jisameM tathA jo nUpura dhAraNapUrvaka saMcAra karane se sundara pratIta hotI hai // 427 // he rAjana! yaha zarada Rtu usaprakAra kumuda ( zvetakamala) vikasita karatI hai jisaprakAra ApakI lakSmI ku-muda (pRthvI ko ullAsita) karatI hai| yaha usaprakAra kuSalaya ( utpalavana ) vRddhiMgata karatI hai jisaprakAra ApakI lakSmI ku calaya (pRthivI-maNDala ) vRddhiMgata karatI hai evaM yaha usaprakAra mitra va AzAe~ (sUrya aura samasta dizAe~ ) vistArita karatI hai jisaprakAra ApakI lakSmI mitra-AzAe~ ( mitroM kI AzAe~ ) vistArita (pUrNa) karatI hai aura yaha usaprakAra ullAsita-satpatha-dvijendrA ( ullAsita kiyA hai AkAza meM candramA ko jisane aisI) hai jisapakAra ApakI lakSmI ullAsita-satpatha-dvijendrA ( Anandita kiye haiM dharmamArga meM tatpara hue utsama prAmaNoM ko jisane aisI) hai| // 428 // he rAjan ! aise zarada Rtu saMbaMdhI kArtika mAha meM, kisa puruSa ko ___'vitAnaghanarAgA' ka0, vimarza:-mu. pratisthaH pAThaH samIcInaH (chandazAnAmukUla) sampAdakaH xvistRNAti' / 1. jAti aSavA hetu-galabAra / 2. shyopmaalNkaar| 3. ilelopamAlaMkAra na samurabagAlaMkAra /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 yazastilakacampRkAvye vighaTitavanakapATadizi nibhUtapuraMdaracApamaNDale kamalAmodasuhavi saMtapitahasabiTAsinIkule / abhinavakalAmaNizaparimachini vikAsitakAzakAmtike kuchamakusumasubhagabhuvi bhavati na keli: kasya kaartike||29|| pratapasi ravinimayadi bhavAmiva sopra vidhurapi budha prIti dhane prvRpdhaarsH| arikarikula krIDAdhvaMse haridhyamisora svamapi ca guNAropAcApaM prapaJcaya bhUpate // 430 // jaramapi salilaM dhase kharadaNvaM yatra vigatavijigISuH / ajaDavijigISucetAstatra kartha no kdhIsa kharakhaNDam // 431 // iti dhApeTikapeTikaprakaTitakaTakaprayANaprastAvara vijayavardhanasenApati sasya pavAlapar3heH pratApanodanAya prAhiNavam / kavAvipAragirinirbharamIhAramipandini gandhamAdanavinavibhAjitabhUrjavalkalonmAyamanthare mAnasaIsavilAsinIzikhaNDamaNdusavimpini nepAlazailamekhalAmRgamAmisauramanirbhare kulUsakulakAminIkapolalAvaNyacAmini kampAkapurapuraMdhikAramAdhuryapazyasohare pAkapANDimoDamaraguNDakANDakAriNi pAyasadollAsapamAnitanvayabAre kozakArasyAbhikApariNAmapraNayini zizirasAla kIDA) nahIM hotI ? apitu sabhI ko hotI hai| samasta dizAoM ke medharUpI kivAr3oM ko dUrakaranevAle va indra kA dhanuSavalaya iTAneSAle jisameM kamaloM kI sugandhi se vyApta huA suhRd (sUrya) vartamAna hai athavA jisameM kamaloM ke lie sugandhi dene kA suhRd (upakAra) pAyA jAtA hai| jo rAjahaMsI-zreNI ko santuSTa karatA huA navIna dhAnya-mAriyoM kI sugandhi se suzobhita hai| isIprakAra jisane kAzapaSpoM kI kAnta vikAsata kI he tathA jA kAzmAra-kasara-puSpoM se manohara bhUmidhAlA hai // 426|| he rAjan ! isa zarada Rtu ke avasara para sUrya loka ko usaprakAra vemaryAdApUrvaka vizeSa santApita kara rahA hai kara Apa [zatraoM va anyAyayoM ko vizeSa santApita karate haiN| he manISI! candramA bhI amRtarasa prApta karatA huA loka ko prasanna kara rahA hai| he rAjan ! tuma bhI zanna-hAthiyoM ke kula kA kIddhApUrvaka dhvaMsa karana ka nimitta sahanAdakA utkaTatApUrvaka dhanuSa para DorI caDhA kara use vistArita karo // 430 / / I rAjan ! jisa zarada Rtu ke avasara para tAlAva-Adi kA jala, jo ki jaDa (jhAnahIna) hokaraka bhI vijayabhA kA icch| se rAhata hotA huA kharadaNDa (kamala) dhAraNa karatA hai phira usa zarada Rtu ma ajar3a ( jJAnA ) Ara bijayazrA kA icchA se vyApta manavAlA rAjA kisaprakAra kharadaNTa ( tIkSNa daNDa ) dhAraNa nahA karatA? Apatu avazya dhAraNa karatA hai // 431 // prasaGgAnuvAda-mAradattamahArAja! kisI aksara para rajanImukha ko pracaNDatararUpa se pariNata karanevAlI rAtri (pUrvarAtri) meM jaba uttaradizA se aisI hemanta Rtu (agahana va pauSa mAha) saMbaMdhI zItala vAyu saMcAra kara rahI thI taba 'pratyakSatAnya' nAma ke guptacara ne Akara mujhe nimnaprakAra vijJApita (sUcita) kiyA kaisI hai hemanta Rtu kI SAyu.? jo himAlaya parvata saMbaMdhI saranoM kI zItalatA kSaraNa karanevAlI hai| jo 'gandhamAdana' nAma ke vana meM zobhAyamAna honevAlI bhojapatra-vRkSoM kI tvacAoM (pakkaloM kA utkampana yA piloDana karane ke kAraNa manthara ( mandamanda saMcAra karanevAlA) hai| jo rAjahaMsiyoM ke zikhaNDamaNDala mastakapradeza) ko vijAmbata (kampita) karanevAlI aura nepAla nAmake parvata kI banabhUmi meM utpanna honevAlI kasarI kI sugandhi se gAdabhUta hai| jo kulUta ( marayA ) deza kI kulakAminiyoM ke gAloM kA saundarya-jala pAna karanevAlI va lampAkapura kI kuTumbabAlI striyoM kI zroSTha-madhuratA kI cora hai| pAka se prakaTa honevAlI ujvalatA se satkaTa hue zvetaganoM kI gA~ThoM ko utpanna karanevAlI jisane pAle ke jalakaraNoM ke ullAsa dvArA navIna jI ke aGkara pallavita kiye haiN| jo zyAma gamoM ke zyAmikA ko zyAma pariNati meM lAtI hai| piyanavirAjibhUrjakujarAjivalkalonmAthare' ka0 / 'vanavibhAjibhUjakujarAjivalkalonmAyamanthare' vaga0pa0va0 / 1. rUpaka va AkSepAlaMkAra / 2. avsropmaalNkaar| . ratveSAkSepAlakAra /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 381 tRtIya AvAsa: sIkasa taraha phisalA prabhAge rukakaromaniSpanna kambalo kalIkhAtrikAlina zephAi kulakara ke kAravasphAriNi mIrAroSNa rAmarAmaNIyakanive kamalinImivAhini jAvojakamaNamajAta bhASe varaNitI riNIjalakelinyasanimi sarasvatIsalilodavAlatApase navayauvanA mAsna zoSyaniSevaNAdezina prAgupadhUmamabhivAta balabhi garbhe ghanaSusRNarasarAga dviguNaramaNIyamasi lAdAraparicayaprasAdhana prabaMdhita pravRdhUma dhvajA dhanAnubandhe samastasasya romAJcakazukAcAriNi makhayamelA zAnartanakutuhala va devadizaH parisarpati hemane mati, nalinIvana yaduHkhita ina mandabuti mArtaNDamaNDa zItapAtabhayasaMkucitecitrava bhupu divaseSu AyAtajAnutri mandaprayANadIrghAsu rAtriSu sarasudhAsAra saMvarpita milimpaloka iva kSINatejasi sucArakiraNe, jisameM zItala jalavindu samUha dvArA tarupa vRkSoM kI kopaleM aura aprabhAga kampanazIla horahe haiN| jisameM rakoM (mRgavizeSoM) ke romoM se race hue kambala dhAraNa karanevAle logoM ( zUdroM ) kA lIlA-bilAsa (caturatApUrNa vAlI krIr3A ) pAyA jAtA hai| jisameM zephAli puSpoM ke vikasita karane kI AkArA pAI jAtI hai| jo krauMca pakSi-samUhoM ke unnata zabda pracura ( mahAn ) karanevAlI hai| jisane avicchinna rodhavRkSoM kI puSpa- parAga-vyApti ( vistAra ) dvArA dizAoM ke mukha ( amabhAga ) zubhra kiye haiN| jo kundapuSpa - pallavoM ko saMtuSTa karatI huI candanavRkSa- zAkhAoM ke bagIce kI manozatA kA mandira ( sthAna ) va kamaliniyoM ke pattoM ko daddanaprAya ( jalAnevAlA ) pAlA dhAraNa karanevAlI hai| gaGgA-jala meM snAna karane ke phalasvarUpa jisameM jar3abhAva ( manda udyama yA jala-prahaNa ) utpanna huA hai| yamunAnadI kI jalakrIr3A karane meM jisakA Ama hai| jo sarasvatI nadA ke jala 'udavAsa' nAma kA tapazcayAM karanevAlA tapasvI hai| jo navIna yuvatI striyoM ke kuca (stana) kalazoM kI uSNatA ko sevana (AliGgana) karane kA Adeza detI hai ( preraNA karatI hai jisameM priya agurudhUpa ke dhUma kA udgama aura vAyu-rAhata bala bhI ( chajjA ) kA madhyabhAga pAyA jAtA hai| jisameM ghanA tarala kasara karAga dvArA ramANayA ka mana dugune hue haiM / jo vizeSa vistIrNa prAvAra (hima va zAta vAyu-nivAraka uSNa vakhAvazeSa ) kA paricaya karAnavAlA hU / jisameM prajvalita agni kI sevA kA anubandha ( prArambha kI hui vastu kA paramparA se calanA vRddhigata horahA hai| isIprakAra jo samasta prANiyoM kA roma rUpa kaJcuka ( kavaca yA cAlA ) dhAraNa karAtA hU~ evaM jo uttaradizA se bahatI huI aisI bhAlUma par3atI hai--mAna- isameM malayAcala parvata vaTI kI candana vRkSa-zAkhAoM ko nartana karAne kA manAratha utpanna huA hai / / he mAridanta mahArAja ! punaH kyA honepara 'pratyakSatArkSya' nAmake guptacara ne Akara mujhe nimnaprakAra vijJApita kiyA ? jaba sUryabimba alpatejavAlA horahA thA, isalie jo aisA mAlUma par3a rahA thA mAnoMkamaliniyoM ke na ko dInatA ( zIta se utpanna huA dazahaduHkha ) se hI duHkhita huA hai| jaba dina lagha ( choTe ) horahe the, isalie jo aise pratIta horA yemAnoM-zIta ke bhAgamana se utpanna hue bhaya se hI saMkucita horahe haiN| jaba rAtriyA~ manda gamana karane se dIrgha ( lambI ) horahI thIM, isalie jo aisI mAlUma par3atI thI mAnoM jinake jAnu zIta se jar3a ( manda ) hogaye haiM evaM jaba candramambAla kSINatejavAlA horahA thA isalie jo aisA mAlUma par3atA thA mAnoM - jisane bharate hue bhakta samUha dvArA deva-samUha ko malIprakAra saMtuSTa kiyA hai' / + 'kokIlA vilAsini' pha0sa0ga0va0 / + pheMkAra (koMkAra) sphAriNi haga- 1. utprekSAkAra /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakadhamkAnye ilAsini sasyazAlini kharaM *zephAlilosphullini krauJconmAdini kundanandini dhanAzvAGgamAdAdini / bhAsmandini dAtavAhini himAsArAvasannAGgina kAle kAmini dIrgharAtrighaTini prAdeta kRSI kovani // 432 // paiH pUrva gADhakaNDamalatabhujA bhoganibhuM bhavantraiH strINAM pInastanAprasthapuTita yasa praptam / sairathastradbhiSaniH samaruti zizire'zAya zaiAcakAze vakramAyopadhAnairurasi ca nidditIyadIlabandhaiH // 133 // saudhamadhye ghanaghusaNarasAlisAH prakAmaM kAntAvakSojakuJjarjana vijayibhujairviyA mAstriyAmAH / vikhyAtA vahnipraritamakhitA pANDaH piNDazeSAste imante nayante tava nRpa ripavaH zarvarI parvateSu // 434 // api c| kurvantaH kAminInAmabhara kisalaye saukumAryapramArthaM viprasyantaH kapole sarasanakhapohA sabhaGgAMstaraGgAn / romAcodaJcadazAH stanakalAyuge prINita krauJca kAntAH prAyAsAra sAndrIkRta kamalavanA haimanaH vAnti vAsAH // 435 // 23 hamAdatta mahArAja ! phira kyA honepara 'pratyakSatAyeM' nAmake guptacara ne Akara mujhe nimna prakAra vijJApita kiyA ? jaba pradhAna stutipAThaka-samUha nimnaprakAra hemantaRtu kA varNana karatA huA par3ha rahA thaa| he priye ! aise zItakAla ke avasara para kauna vidvAna puruSa mArga meM gamana karegA ? apitu koI nahIM kregaa| jo gannoM ko ulhAsita karatA ( pakAtA ) huA mU~ga, ur3ada va canA Adi dhAnyoM se zobhAyamAna hai| jo vizeSarUpa se atyadhika zIta vistArita karatA huA kauMca pakSiyoM ko unmatta karanevAlA hai| jo kunda- puSpoM ko vikasita karatA huA kiyoM ko gAr3ha AliGgana karanevAlI karAtA hai| jo sUrya ko atIvra (vAkSNatA rahita ) karatA huA zItala vAyu bahAtA hai evaM jisameM samasta prANI zizira - (pAlA) samUha ke kAraNa prasthAna bhaGgakaranevAle hote haiM aura jo rAtriyoM ko dIrgha (lambI - 30 ghar3IvAlI) karatA hai' || 432 || he rAjan ! pUrva meM jo Apake zatru, jinakA sukha striyoM kA bhujAoM dvArA dRDharUpase kaNTha-praNa karane meM kumbalAkAra hue mujArUpa daMDamaNDala dvArA vakra kiyA gayA hai aura jinakA hRdaya kiyoM ke unnata kuca(stana) cUcuka se nIcA-U~cA kiyA gayA hai, aise hote hue nivAsagRha meM zayana kara rahe the, ve ( zatru ) isa imanta Rtu meM ThaNDI vAyu se vyApta hue paryaMta- pradeza para soye hue haiN| kaise haiM Apake zatru ? jinake zira kI takiyA~ viSama pASANoM kI hUM aura jinhoMne [bhUkha pyAsa ke kAraNa] donoM jAnuoM kA aSTIla bandha (Astha-yukta jAnubandha ) hRdaya para sthApita kiyA hai ||433|| he rAjan ! jina tumhAre zatruoM ne, jinakA zarIra pracura kAzmAra- kesara se cAroM ora se yatheSTa liha kiyA gayA thA aura jinakI bhujAe~ triyoM ke kuca ( stana ) kalazoM kA madhyapradeza svIkAra karane se vijayazrI se maNDita thIM, pUrva meM lambe praharoMvAlI rAtriyA~ zItala vAyu-rahita mahaloM ke madhya meM vyatIta kI thIM, ve Apake zatru isa hemanta (zItakAla ) meM bujhI huI samIpavartI ami kI phailI huI bhasma se ujjala varNavAle aura urvarita zarIra-yukta (mAMsa va vastrAMda se rahita ) hue parvatoM para rAtriyoM vyatIta kara rahe haiM || ||424|| kucha vizeSatA yaha hai ki jisa kAla meM hemanta RtusaMbaMdhI aisI vAyu vaha rahIM haiM, jo ki kAminiyoM ke oSThapadoM kI komalatA lupta kara rahI haiN| jo triyoM ke gAloM para tatkAla kAmI puruSoM dvArA diye hue nakhakSatoM ke usa dvArA bhanna honevAlI balirekhAe~ sthApita kara rahI haiM evaM striyoM ke kuca (stana) kalazoM ke yugala para romAnca utpanna karane meM pravINa ( catura ) hotI huI jinake dvArA krauMca pakSiyoM kI kAntAe~ saMtuSTa kI gaI haiM aura jinhoMne pAlA-samUha dvArA kamala-vana Ardra kiye haiM ||435|| he rAjAdhirAja | vaha Demanta Rtu * 'zephAlikoTa phulini' ka0 / x'zarvarIH' ka0 / 2. paridhi alaGkAra / 3. parivRtti alaGkAra | 'sAikRta' kha0 / 1. samuccaya va AkSepAlahAra 4. rUpakAlaGkAra /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AvAsa: 383 patraitatsvayameva kAmiSu nizi strINAM ghanAliGkana yamAya sparaphelikAmitasamAyAmastriyAmAgamaH / yatrAkiphAlibhiH paricitaH sadyaH so'sau rasaH prIya kasya na sa kSitIcarapate pAleyakAlA'dhunA // 43 // iti paThati bandhivRndArakavRnne, pravizya prauDhapradoSAyAM nizi pratyakSamAdhyamAmA hairikA mAmevaM vyajijJapatdeva, vijayavardhanasenApasiviSayena vardhase / punazca zuNDAledhanavasmarairajagarinvAyudhaspadhibhiH suntaiH kaitakapatrapatidharaiH khaDgaissaDihumvaraiH / kSatprakAra prazilIndharuvasudhAbandhaH zaroprAgamaH saMgrAmastumulAratataH samabhavatparjanyakAsakriyaH // 47 // yasmAdanyatareyuretra divase, raktacandanacitacaNDikAlapanamanohAriNi sapti pUrvagirizikharazekhare sUre, bhavaram / sarvasanAhApadabaharUkoSAhaleSu prasighaleSu, sainyakamuSpohe zenezvaranirdizyamAnAbhidhAneSu, yastuvakAsakAcavAhaneSu, kA samaya kise pramudita nahIM karatA ? api tu sabhI ko pramudita karatA hai| jisameM yaha pratyakSa dikhAI denevAlA liyoM kA gAr3ha AlizAna kAmI puruSoM meM svayaM hI ( binA yAcanA kiye / horahA hai| jisa kAla meM aisI rAtri kA Agamana hai, jisakI dIrghatA kAmakrIr3A meM cAhe hue ke samAna hai aura jisameM yaha pratyakSa pratIta huA tatkAla meM nikalA huA gamoM kA rasa vartamAna hai, jo ki gIle adaraka ke skhaNDoM se paricita ( yukta) hai // 436 // prastuta guptacara kA vijJApana he deva ! Apake 'vijayavardhana' senApati dvArA prApta kIgaI vijayazrI ke phalasvarUpa Apa vRddhiMgada horahe haiN| __ kyoMki Aja se pahale dina meM hI [acala nareza kI senA ke sAtha] pralayakAlIna megha ko tiraskAra karanevAle hAdhiyoM se, indradhanuSa sarIkhe ajagayoM ( zivajI ke dhanuSa samAna mahAbhayakara dhanuSarSoM) se, ketakI dhRkSa ke pattoM kA mArga ( sadRzatA ) dhAraka bhAloM se evaM vijalI sarIkhI pATopa (vistAra ) vAlI talavAroM se aisA bhayAnaka saMpAma huzrA, jo varSAkAla sarIkhA thaa| arthAt - jisarakAra varSA Rtu meM pracura jalavRSTi hotI hai usIprakAra yuddha meM bhI mahAbhayakara bANa-samUha kI dRSTi horahI thI aura jisameM mANDalika rAjAoM ke chatrarUpI zilIndhoM dvArA pRthivImaNDala vyApta kiyA gayA hai parva jisameM pANa-samUha kI bhayAnaka vRSTi horahI hai / / 437 // he rAjan ! kyA kyA honepara Aja se pahale dina yuddha huA ? jaba aisA sUrya gaganamaNDala meM vidyamAna horahA thA, jo usaprakAra manohara thA jisaprakAra lAlacandana se vyApta huA bhavAnImukha manohara hotA hai aura jo udayAcala pajeta kI zikhara para mukuTa sarIkhA pratIta horahA thaa| jaba zatru-sainya sabhI ko prahAra karanevAle vizeSa kolAhala se chyApta horahA thaa| jaba saimya sainiko meM se pramukha sainikoM ke nAma-praNapUrSaka Adeza ( AjJA ) dene ke kAraNa senApati dvArA jinameM subhaToM ( vIra yoddhAoM) ke nirUpaNa kiye jArahe nAmavAle horahe the| ye 'amuka sainika ke lie amuka vastu denI cAhie, amuka ke lie dhana denA cAhie, amuka ke lie atra denA cAhie, amuka ko kavaca denA cAhie evaM amuka ke lie ghor3e-Adi kI savArI denI caahie|' isaprakAra jaba sainika loga vastu, vana, hathiyAra, bakhtara va ghor3A-Adi apekSita vastuoM ke dene kA vicAra karane meM tatpara horahe the| bhanaukamukhyoddezenezvarairnirdizyamAneSu abhidhAneSu' kA / 1. smuccyaalkaar| 2. upamA va rUpakAlakAra /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 yazastilakacampUkAnye tArataraM svanatsu mukharitanikhilAzAmukheSu pAIdhu, mAyamAnAyu pratipAdanAvitadigamvaragirigRhAmaNDalAnu sAhalA, panAma kSobhisAmbhomidhinAbhiSu dundubhiSu zamdAyamAneSu sarasannIzravaNAhakoSu puSkareSu, prahatA vinAsitasainyasAmanavikAsa rakAsu, dAyamAneSu siddhayodhapragharSakeSu mahAnakeSu, samitAsu bimbhitabhujagabhAminIsaMrambhAna bhambhAsu, praguNiteSu bhayottambhitAmaskarikarzatAleSu vAleSu, protsAlitAsa raNarasotsAhirAsumaghaTApa karaTAsu, vikAsantISu +vilambalabhapramodisakadanadeyatAvazAsthalAg trivilAra, pravartiteSu nirantaravAmapravartitAhamacararAkSasIkeSu imalkeSu, sphAritAsu pradIrghakRjitaritavIralakSmInikesanikuA thAsu, jayantISu viziSTakaTakaveSTitaluNTAsu bhayaSaNTAsu, gAyastha peNuvINAmalarIdhvanisamAnatAneSu gAyanedhu, udAharalsa mantrAzIvinipuNodhAraNeSu dhAmaNeSu, paThatma samarossukavIrapuruSahatyAmandiSu bandiSu, tkaramANeSu saMpAditAdhipUrvAcandaneSu nRpatinandaneSu, punaH kyA kyA hone para mayAnaka yuddha huA? jaba zaGga, jinhoMne samasta pUrva va pazcima-Adi daza dizA-samUha zabdAyamAna kiyA hai, atyanta uccasvara-pUrvaka zabda kara rahe the| jaba aisI kAilAe~ (vizeSa bheriyA~ ) bajAI jArahI thIM, jinhoMne pratidhvani dvArA samasta vizA-mabhyabhAga, parvata aura guphAzreNI zabdAyamAna kI hai| jaba bheriyA~ zabda kara rahI thI, jisake phalasvarUpa jinhoMne samudra-madhyabhAga saMcAlita kiye the| jaba puSkara (mardala vAyavizeSa) deva-sundariyoM ke kAnoM meM vyAdhijanaka athavA kara zavya kara rahe the| jaba 4 ( Dhola yA nagAr3e) koNoM ke AdhAtoM dvArA vADita kiye gae the, jisake phalasvarUpa jinake dvArA senA ke hasti-kalama ( bace) bhayabhIta kiye gae the| jaba siddhapadhunoM ( veviyoM) kI cetanA naSTa karanevAle mahAn Anaka ( bherI tathA nagAr3A) bajAye jArahe the| jaba bhambhAe~ ( varAGgA-chidra-yukta bAjAvizeSa ), jo ki pAtAla-kanyAoM kA krodha vistArita karatI thI, ghRddhiMgata kIgaI thiiN| jaba tAla (bA~suriyA~ ), jinhoMne deva-hAthiyoM dvArA saMcAlita kAnarUpa tAlapatra bhaya se nizcala kiye haiM, vRddhiMgata horahe thedratagati se baja rahe the| jaba karaTAe~ ( vAdinavizeSa ), jinhoMne subhaTa-racanA ko yuddharasa ( vIrarasa ) kI abhivyakti dvArA yuddha saMbaMdhI udyama karane meM prApta karAI hai, pracura zabda karanevAlI horahI thiiN| jaba trivilAvAditra (cAroM ora carma se ba~dhe hue mRdaGga-Adi SAje), jinake dvArA vilamba / dUta va madhya se bhinna-dhIre dhIre bajanA) ke sAmya ke phalasvarUpa saMgrAma-devatAoM ke pakSa sthala harSita kiye gae haiM, zobhAyamAna horahe the| arthAt-kAnoM ko sukha dete hue baja rahe the| aba DamarUbAje, jinhoMne nirantara zabdoM dvArA saMprAmavatinI rAkSasiyA~ avatArita (prerita ) kI hai, pravartita ( vistRta ) horahe the-zrutagati se baja rahe the| jaba ruA nAma ke vAdinavizeSa, jinhoMne vistRta zabdoM dvArA vIralakSmiyoM ke gRhavartI madhyapradeza jarjarita ( adharIkRta-zabda-znavaNa ke ayogya ) kiye hai, pracura zabdazAlI kiye gae the-drutagati se bajAe gae the| jaba jayaghaNTAe~ ( kAMse kI kaToriyoM ), jo ki zatra (prakaraNa meM zatrabhUta acala nareza) kI sainya-pravRtti ko lapta karanevAlI hotI haI jayajayakAra kara rahI thiiN| arthAt-prakaraNa meM prastuta yazodhara mahArAja ko vijayazrI prakaTa kara rahI thiiN| aba gandharva, jo ki veNu (vAyu praviSTa hone se zabda karanevAle sacchidrA~sa ), vINA va mallarI (vAditra-vizeSa ) kI dhvaniyoM sarIkhA gAna karate the, gAna kara rahe the| jaba bhAkSaraNa loga mantra ( veda ) ke AzIrvAdoM kA nipuNa uccAraNa' udAsa, anudAtta va svarita svarapUrvaka zuddha paThana ) karate hue par3ha rahe the| jaba stutipAThaka saMgrAma meM utkaNThita vIra puruSoM ke citta pramudita karate hue SaTpadAdi pAThoM kA uccAraNa kara rahe the| jaba rAjaputra, jinake lie vahI, dUrvA (dUSa) aura candana ke tilaka kiye gaye the, yuddha-kSenu prasthAna karane kI zIghratA kara rahe the| ii 'podhapravaI keSu' kaa| +'vilayitalaya' kaa| 'gulAma' kA /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 tRtIya AvAsa: prabudvAndrAdarza nibiDa Domara amaritabhuvanAbhogeSu nAgeSu pradhAvamAneSu . S pravegakhurakhara mukhAradhamedinIvAna virAjitru vAjiSu, saMvaramdhArArAprabhogivadaneSu syandaneSu prasarvastu samAbhAnuzamanirbharakramAkAntipu padAtiSu, + irSamAneSu pAnosAritasara vimAnasaMbAdheSu poSeSu nidhAnAsu tumulakolAhalalokanommatagatiSu namarasamiSiSu AsIdatsu gaganamativegazrama zvAsasphuritAdhareSu vidyAdhareSu mati kRrAkahadohadA hAinA de nArade, saMjAyamAne navInavaravaragodevadArikAsadasi samulati vidhUsariyAmA krodhAvedhAvabhAvirbhavanmUlabandhastu svaGganturaGgAnanapatra navaza (vezabhistArasAraH / AsIdasya danApradhvanibhRtabharaH paryaTaka arendrasphAravyApArakarNAiti vitatazikhaH pAMsurU vyadhAvIt // 438 // tiraskRtyaivaitavanamakhitaM jAtarabhasaH kathaM svargatrINAmmalinitamukhaH polurbhvt| iti prAkSAmaH subhayAdAsajananaiH sa mUmola sahanu rudhirai rAmirucibhiH // 4394 jaba senA ke hAthI, suvarNaAdimaya jalasphoTaka, suvarNa- Adimaya ( kRtrima ) aSTamIcandra ( ardhacandra) va darpaNoM se jar3I huI guDA ( jhUloM) se utpanna honevAle utkaTa bhaya se jinake dvArA vistRta jagata bhayabhIta kiyA gayA thA, zIghra prasthAna kara rahe the| jaba ghor3e, jo ki praSTa vegapUrvaka saMcAlita khuroM ( zapha-TApoM ) ke lohakaNTaka sarIkhe kaThora aprabhAgoM se Arabdha ( maNDita ) pRthivI rUpa yAdivAdana ( bAje ke bajAne ) se zobhAyamAna hue sarapaTa daur3a lagA rahe the / jaba cakra - ( pahie ) dhArAoM ke bhAroM dvArA zeSanAga ke hajAra mukha ( pharazA ) kuTilita karanevAle ratha praviSTa horahe the / jaba aise paidala sainika tejI se daur3a rahe the, jinakI caraNa-vyApti saMgrAma-prIti ke kAraNa gADha thI / jaba yoddhAloga, jinhoMne dhanuSa-mArjana dvArA kautukavaza Ae hue devavimAnoM kI saMkIrNatA ( jamaghaTa ) dUra kI hai, harSita horahe the| jaba deva-samUha, jinakA gamana vizeSa kolAiTadarzana se pramAda yukta hogayA thA, atyanta samIpa meM dekha rahe the| jaba vidyAdhara loga, jinake adhara (Tha) AkAza meM gamana kI utsukatA se utpanna hue khedocchvAsavaza kampita horahe the, AsIna horahe the| jaba yuddha-manoratha se zrananda zabda karanevAlA nArada dvarSapUrvaka nRtya kara rahA thA / jaba deva vezyA-samUha navIna baroM ke svIkAra karane meM utkaNThita manavAlA horahA thA aura jaba deSiyoM ke kezapAzoM ko paripUrNatA ko vizeSarUpa se dhUsarita karanevAlI dhUli ur3a rahI thI / athAnantara prastuta guptacara yazodhara mahArAja ke prati punaH yuddha ghaTanAoM kA nirUpaNa karatA hai he rAjan ! aisI dhUli AkAza maNDala kI ora uchalI, jisakA prathama utthAna krodhAveza se daur3ane kA mahAn ADambara karanevAle subhaTa-samUhoM se prakaTa horahA hai| jo zIghra daur3anevAle ghor3oM ke mukhoM kI ucchavAsavAyu se vizeSa vistRta horahI thii| jisakA samUha prApta hotI huI rathoM ke Upara ba~dhI huI jAoM ( patAkAoM ) dvArA nizcala hogayA thA evaM jisake agrabhAga prasthAna karate hue zreSTha hAthiyoM ke pracura pravRtti yukta karNatADana dvArA vistIrNa hogae the ||438|| he rAjan ! tadanantara vaha dhUli lAlakAntivAle aise rudhiroM se mUlocchinna ( ar3a se bhI naSTa ) hogaI, subhaToM ke vakSaHsthaloM se janma prApta karanevAle jinhoMne dhUli ke prati isakAraNa se hI mAnoM-kodha prakaTa kiyA thA ki utpanna hue vegavAlI isa dhUli ne jaba samasta mRtyuloka pUrva meM hI tiraskRta kara diyA thA taba phira kisakAraNa yaha svarga - striyoM ke mukha glAna X 'pragakhararArabdha' ka0 / rathacakradhArA' ka0 / + 'vikurvANeSu' ka ga 'samidhAnA ka * surajJAnana' ka0 / 1. arthavyakti kAma ke guNa se vibhUSita / BE
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 yazastilakacampUkAvye na ca / AkRSTommuktamaurvIvyati karavinamavyasyadivAsaniryaTakArasphArasArasadayazapurazreNizIrNapracAraH / yodhairyuddhaprabandhAinavaratazarAsArazInuraH pAtanaH syandano'yaM vadaraNamadaH sne sakhedaM prayAti // 44 // . khAmosakaTorakaNThavigalaskIlAmadhAropuraskasthAbasirAkarAlakaraNe ruNDairbhavattANDavaiH / 5yuddhaspardhavibudiviztavyApAraghorAvasta deva dviSatAM muhuH punarabhUssanyaM sadainyaM tava // 44 // papi va ytr| sarichannavikIrNanagaraposAkamuktasvarapratyArampaniyuddharuparamasAtApsaraHsaMgaH / bharnuH kAryavidhAyidhairyapratibhidhIre raNaprAGgaNe svarge ca nidazasvasidhyasikarAdomAJcitaiH sthIyate // 442 // tatra vipuSkarakA nAmamAyAtAlamApiyAnonito maha deza, svayameva vijayavAInasenApasinA svastivalo'vasaH kRtabhRgApitamativihitaraNarajApatirvighaTitaviziSTakaraTighaTairbhavadanIkasubhaTairatA : karanevAlI huI ? ||3|| jisa saMgrAma meM yaha pratyakSa dikhAI denevAlA aisA sUrya-ratha AkAza meM saMdasahita saMcAra kara rahA hai, jisakA vyApAra (gamana) aise dhanuSa se, jo kAnoM taka khIMcakara Upara chor3I huI dhanuSa-DorI ke praghaTaka ( saMbaMdha ) se jhukatA huA bANa chor3a rahA hai, nikalate hue TaMkAroM (zabdoM) ke pracuratara ( mahAn ) cala se bhayabhIta hote hue va parAdhIna hue deva-samUhoM dvArA manda kiyA gayA hai athavA naSTa kara diyA gayA hai| jisake ghor3e subhaToM ( vIra yoddhAoM ) dvArA kiye hue saMgrAma-prabandha ke phalasvarUpa nirantara kIjAnevAlI bANa-vRSTiyoM dvArA saikar3oM Tukar3evAle (cUra-cUra ) horahe haiM evaM jisameM sUrya-sArathi kA ahasAra naSTa horahA hai // 44 // he rAjan ! ApakI vaha zatru-senA phira bhI aise kavandhoM (zirarahita zArIrika dhar3oM) se pAra vAra akiJcitkara ( yuddha karane meM asamartha-nagaNya ) huI, jinake zarIra lohamayI cakoM dvArA kATe gae karkaza kaNThoM se pravAhita honevAlI rudhira-dhArAoM se utkaTa hue. skandhoM para sthita huI sirAdhoM se bhayaGkara horahe the| jinameM nartana utpanna horahA thA evaM jinakI ekAgratA yuddha-krodha se vRddhiMgata buddhi meM Aropita hue vyApAra (niyoga) se raudra (bhayAnaka) horahI thI ||4413 tathA ca-jisa yuddhAGgaNa para aise subhaTa nizcala horahe haiM, jinameM aise kabandhoM (vinA zira ke dhar3oM) kA vega vartamAna hai, jo ki tatkAla meM kATI gaI va yahA~ vahA~ pRthivI para girI huI aura khUna se mizrita ( lathapatha ) huI galoM kI nAloM dvArA utsukatA ke sAtha kiye hue zabdoM ke sAtha maNDita honevAle bAhuyuddhoM se vyA hai| jinakA (mubhaToM kA) deviyoM ke sAtha saMgama utpanna huA hai aura jinakA dhIradA-pUrNa santoSa svAmI kA kartavya pUrNa karanevAlA hai evaM svarga-loka meM va saMgrAma ke avasara para devatAoM dvArA kiye hue stuti ke saMbaMdha ke phalasvarUpa jinameM romAJca utpanna hue hai // 42 // aba 'pratyakSatArya nAmakA guptacara yudhiSThira mahArAja ke prati prastula yuddha-phala nirUpaNa karatA hai-he rAjan ! usa mahAn yuddha meM, jahA~para, saMgrAma meM mare hue kSAthiyoM ke zuNDAdaNDa (B) rUpI nAloM (kamalar3iyoM) se vizAla caitAla-samUhoM ( mRtaka zarIroM meM praviSTa hue vyantaradeva-vizeSoM ) dvArA rudhirarUpI matha pI jArahI hai, aisA zatrubhUta acala nareza, jisakI sAmarthya ( yuddhazakti yA sainyazakti) 'vijayavardhana' senApati dvArA svayaM hI naSTa kara dI gaI hai aura jisakA mana yuddhabhUmi se bhAgane ke lie. [ utsuka ] horahA thA evaM jisane saMpAma phI jamaghaTa vighaTita ( naSTa yA dUra ) kI hai, za-isti-samUhoM ko bhagAnevAle Apake subhaToM dvArA vA~dha liyA gayA hai aura he deva! vaha pheyl| "ayasparvividdhividhuramyApAradhorAdaraiH / 1. hetu-alngkaar| 1. gauDIyA rIti (samAsabahulapadazAlinI pada-racanA) evaM atizayAlakAra / 3. raudrarasa, gaudIyA rIti va jAti-alaMkAra / 4. raudrarasa, golIyA rIti evaM samuccayAlaMkAra /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ hatIya zrAvAsaH samAnIsA svakIyasainyAnyajapAkanovacanomAnasphuravIravahastakaTaka vijayakavakam / kadAyitkAminInAM madirAmodameturamukhamahasaMpAdisaurabhAsu vilamtISu pakulakalikAsu, darAnaklayo dezadasaprakArApezalApa vikasantISu saheliyAlarISu, suratazramasaMjAtamalajAla kaklipit vilasAtISu mAndamavarISu, dIrghApAlabhatrisubhageSu skuTara malikAmukuleSu, kalagalArUsilIleSu samucchalasa pikapAkakulakolAhaleSu, rikuratacilaciraparIkagharaNacApalacalitavikaca vivakilamalamakarandasyandasApi bhavantIpu vanavayudhAsu, vikaTakucAmogAmArambhiSu virAjatnu mAdhavI kusumastabakeSu, kapolakrAntimAdhuryaspardhiSu prabodhasma madhukapuSpeSu, mRgamadarasArikadezArdhabanyAminayanavanakhanivezapraznayeSu pakAsAsu pakArAprasavamalekhu, dhanaSukha paramANitamAbhihaskAntivanatara pharNikAraprasUmeSu, vibhramozanabhUprabhAvanirbharaNa dhanuSA sainaprati kRtajagattro kamamacApe, makhayopazalyayAlIpachayollAsini mAlyavalsacAlatAntAmodamAsake bA~dhA hI nahIM gayA hai, apitu ApakI vijayakaTaka ( sainya ) meM, jisameM apane sainya kI saMgrAma se utpama huI vijayazrI ke zravaNa se utpanna romAJcoM dvArA vIravadhuoM ke ista-kaTaka ( valaya) ullAsa-baza TUTa rahe haiM, pakar3akara lAyA gayA hai| arthAt--bA~dhakara Apake pAsa lAyA gayA hai| . prasaGgAnuvAda-athAnantara he mAridAsa mahArAja ! maiMne aneka avasaroM para subhASita vacanoM ke paThana meM nipuNa va kAmadevarUpI puSparasa se samasta manuSyoM ke hRdaya mallAsita karanevAle stutipAThaka ke subhASita bamana, jo ki kAnoM meM amRta-vRSTi karate the, aSaNa karate hue kisI apasara para basanta catu (caita va paisAkha mAha ) meM kAmadeva kI ArAdhanA kii| vasanta Rtu saMbaMdhI kaisI zobhA honepara maiMne kAmadeva kI ArAdhanA kI? aSa skUla (maulasirI) vRkSa kI puSpa-kaliyA~, jo usaprakAra sugandhita thI jisaprakAra. kAminiyoM kI madyasugandhi se snigdha mukha-vAyu sugandhita hotI hai, vikasita horahI thii| jaba azokavRkSa-mariyA~ (vallariyA~), jo usaprakAra kI zobhA ( raktakAnti ) se manohara thIM jisaprakAra omapradeza para sthita hue zroSTha zobhA ( raktakAnti ) se manokSa hote haiM, praphullita horahI thii| jaba Amra-yalariyA~, jinakI lipi ( avayava ) surata-( maithuna) zrama se utpanna hue sveda-bindu-samUha ke sadRza thI, zobhAyamAna horahI thii| jaba yorgha netra-prAntabhAgoM kI racanA sarIstrI manoja mAlatI-latAoM kI adhakhilI kaliyA~ khila rahI thiiN| jaba kaNThajitoM kI zobhAvAlI koyala-samUhoM kI madhura dhvaniyoM utpanna horahI bhii| jaba panabhUmiyA~ aise puSparasa-savaraNa se sarasa horahI thIM, jo ki keza-krAnti sarIkhe manohara bhoroM ke caraNoM kI cAlatA se hilanevAle vikasita muktabandha-puSpoM se bhara rahA thaa| jaba saTe hue phudhoM (stanoM) kI zomA prArambha karanevAle mAdhavIlatA (basantIvela ) ke puSpa-gucche zobhAyamAma horahe the| jaba kaponakAntiyoM kI manoharatA tiraskRta karanevAle bandhujIyaka puSpa vikasita horahe the| jaba aise kiMzukavRkSa ke puSpa-kuimala zobhAyamAna horahe the, jo aise navIna nakhakSatoM ke saTaza the, jinameM tarala kastUrI se citravarNazAlI ekadezavAle ardhacandra kI abhivyakti (zobhA) pAI jAtI hai| jaba kaNikAra ( kanera) vRza-puSpa, jinakI kAnti pracura kesara-rasa se avyakta lAlimAzAlI nAbhikuhara (chin) ke sahaza thI, utpanna horahe the| jaba tIna loka ko aza meM karanevAlA kAmadeva aise dhanuSa se sanaddha horahA thA, jo ki apA( netra-prAntabhAga) nartana se unnata huI bhRkuTi ( bhoMheM) ke prabhASa se gAda (sa ) thaa| jaba dakSiNa dizA se aisI [ zItala, manda va sugandhita ] vAyu kA saMcAra horahA thA, jo malayAcala kI samIpavartinI balliyoM (lavAnoM ke pAlaya ullAsita karatI huI dakSiNadizAvartI parvata ke latA-poM kI sugandhi se paripuSTa-valiSTha horahI thii| jisakA vega ( zIghra saMcAra ) kiSkindhaparyaMta ( suprISa-parvata ) saMbaMdhI jazAlI
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 yazastilakacampRkAvye kiSkindhaskandhasaMbandhasimpurokha rakaraprasAraskhalitarahasi daradarIsara sarojamakarandamAsvAdasambasaMcAre kAverIsarittarAsIkarAsArahAriNi keralAGgAnAlakanRttAvaraNacature parisarati bhAgorazrIpatrika iva vakSiNAtyA dizaH samore, kiMnarIgaNagItAnmAditakuraGgeSu kulazailamekhalossaSu, ratirasotkaNThAjaraThacATukArAmpAsinISu cAraNAvAsavilAsinISu, priyatamaprasAdanopadezavimodadohadossukA gandharvanagarAbhisArikAsu, sahacarIcaraNa varSopacArapraNayini vidyAdharapuraloka, paulomIkapolaphalakocitacinnacAturyeNa vinodayasyairAvaNamaI puraMdare, lakSmIkucakumbhazobhArambheNa saMbhAvayati banamAlAprasUnakinalaka mukunde, girisusAdhara. dazanadaMzanavyathApAyacaidAyena vithurayati sudhAsUtikalAMzaMbhare,bhujaGgIzikhaNDamapanAmumbaregakrIDayati nijaphayAmaNIn bhujaMganAye, api ca / so yatra mRgAkhinIkisalayairgapatoyagaMjaH kokazcumbanaceSTitaiH paripatanpArApataH phUjitaH / ___ eNaH zRGgavidharSaNairmagapatigAda punaH zleSaNaiH zRGgAraprasaraprasAdidayaH strAM svAM priyA sevate // 443 / / vizAla vRkSoM kA zrAzraya lenevAle hAthiyoM ke unnata zuNjAdaNDoM ( sUMr3oM ) kI ceSTA dvArA rokA gayA hai| jisakA saMcAra aise kamaloM kA puSpa-rasarUpa madya kA svAda lene ke kAraNa manda hogayA hai, jo dakSiNa dizAvatA maNDUkaparyata kA guphAoM meM vartamAna hue tAlAboM meM [ praphullita ] horahe the| jo dakSiNa dizAtinI kAvarA nadI kI tarajoM ke jalakaNa-samUha haraNa karatI hui keralaMdaza (dakSiNadizA saMbaMdhI dezavizeSa) kI kAminiyoM ke kezoM ke nartana-vidhAna meM pravINa hai evaM dakSiNadizA se AtI huna esI mAlUma par3atI hai-mAnoM-~-gaGgAtIrtha kI pathika ( yAtrI) hai| jaba himavAna-Adi kulAcaloM kI kaTiMniyAM saMbaMdhI uparitana madhyabhAmayA~ kinnarA-samUhoM ke maJjula gItoM dvArA uslAsita (harSita ) kiye gae hAraNoM se zobhAyamAna horahI thiiN| jaba stutipAThakoM kI gRhaniyA~ ratirasa kI vAJchA ke kAraNa karkaza mithyA stutiyoM kA abhyAsa (vAra-vAra anuzIlana) karanevAlA horahI thiiN| jaba gAyaka nagaroM kI abhisArikAe~ ( pramAjana ke pAsa rativalAsa-nimitta prasthAna karanevAlI kAminiyA~) priyatama ko prasanna karane kI zikSA ke krIr3A-manorathoM meM utkaNThita horahA thii| jaba vidyAdhara nagaravartI manuSya apanI priyAoM kI caraNa-carcA (candanAdi-lepa) ke vyavahAra meM praNayI horahA thaa| jaba indra indrANI ke gAla phalakoM para [ kastUrI-Adi sugandhi dravyoM dvArA] kIjAnevAlA manojJa citraracanA kI caturAI dvArA apane airAvata hAthI kA mada ( dAnajala athavA ahaMkAra ) uchAla rahA thA athavA ahaMkArapakSa meM dUra kara rahA thaa| jaba zrIkRSNa apanI priyatamA lakSmI ke kucakalazoM kI maNDanavidhi-nimitta deviyoM ke bagIcA saMbaMdhI puSpa-kesara kI utkaNThA kara rahe the| jaba zrIzaGkara pArvatI ke oSToM kI dA~toM dvArA carvaNa karate se utpanna huI vyathA ko binAza karane kI caturAI ke kAraNa apane mastaka para sthita huI candra-kalA kA kSaraNa kara rahe the aura jaba zepanAga apanI padmAvatI dayA ke mastaka-AbhUSaNa ke pATopa se hA mAnoM-apanI sahasra-phaNAoM meM sthita hue maNiyoM ke sAtha kAr3A kara rahe the| __ athAnantara he mAridatta mahArAja! maiMne stutipAThakoM ke nimnaprakAra subhApita vacanAmRtoM kA pAna karate hue vasanta Rtu meM kAmadeva kI ArAdhanA ko he rAjan ! jisa vasanta Rtu meM haMsa kamalinI-pallayoM dvArA apanI ha~sI priyA kA sevana karatA hai| jisa vasanta Rtu meM hAthA kurale ke jalA dvArA apano hathinI priyA ke sAtha krIr3A kara rahA hai| jisameM cakavA cumbana-cezoM dvArA apanI ca kayI priyA kI sevA kara rahA hai tathA kabUtara sAmane AtA huA madhura zabdoM dvArA apanA kabUtarAM priyA kA sevana karatA huA suzobhita 1. utprekSAlavAra /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ T tRtIya zrAzvAsaH yatroktamaH puraM tricaraNasparzaH kAntAvamadhUni vAti punastriyaM kesaraH / cArya viraha paJcamarucizcetobhavasphAraNaH sa zroNIza vasanta eva bhavasaH prIti paro puSyatu // 434 // cUta: kokilakAminIkaravaiH kAntaprasUnAnvaraH punnAgaH zukamundarI kRtara tiryatro eesapala / pudhyassmeradalAdharaH kuruvakaH krIDadbhirephAGganaH surudvAyaka mAdhavoparicitaH so'yaM bansotsavaH // 445 // utphukhavAlibadhano'saGgasaGgasaMjAtakAntatanavastaratro'pi yatra / puSpodramAdiva vadanti viSThA silokAnmAnaM vimuSSa kuruta smarasevitAni // 446 // yA kathaM kathamapi pragati cetaH zakAH svaSTanna munayo'pi mano nizekum / yatra smare smayavijRmbhitayA vRttAvRnmAditatribhuvanoddaravartiloke // 44 // 3826 horahA hai| jisameM hariNa zRGga gharSaNoM dvArA apanI pyArI hariNI ke sAtha krIr3A kara rahA hai evaM jisa prastuta Rtu meM siMha, jisakA hRdaya kA sara ( rAgavyApti ) se prasanna horahA hai, bAra bAra AliGgana yA milana dvArA apanI siMhinI priyA ke sAtha kAma-krIr3A kara rahA hai' || 443 || he pRthivInAtha ! vaha jagatprasiddha aura pratyakSa dikhAI denevAlI yaha vasanta Rtu ApakA utkaTa irSa puSTa kare, jisameM azokavRkSa, jisakI abhilApA purandhrI ( kuTumbinI ) striyoM ke pAdatAna meM bar3hI huI hai| arthAt kavi-saMsAra kI mAnyatA ke anusAra azokavRkSa basanta Rtu meM kAminiyoM ke caraNa-sparza ( pAdatAina dvArA praphullita hotA hai, ataH vaha kAminiyoM ke pAdatAr3ana kI bar3hI huI icchA se vyApta horahA hai evaM jisa vasanta Rtu meM bakula ( maulasirI ) vRkSa triyoM ke mukha meM sthita hue madya kA icchuka hai| arthAt - kadhisaMsAra meM bakula vRkSa striyoM ke mukha meM vartamAna mA gaNDUSoM ( kuraloM) dvArA vikasita hotA hai, ataH bakula vRkSa strayoM ke madyamayI kuraloM kI apekSA kara rahA hai| isIprakAra jisa vasanta Rtu meM yaha virahavRkSa ( vRkSa vizeSa ), jo ki kAmotpatti dvArA citta ko vibhrama-yukta karanevAlA hU~, paJcamarAga kA icchuka hai| arthAt viraha vRkSa bhI paDja, RSabha, gAndhAra, madhyama, pazcama, dhavata aura niSAda ina sapta svaroM dvArA gAe jAnevAle sapta rAgoM meM se paMcama rAga dvArA vikasita hotA hai, ata: yaha paMcama rAga kA icchuka horahA hai" // 444 // he rAjana! yaha vahI vasantotsava hai, jisameM AmravRkSa, jisakA madhyabhAga kokilAoM ke kalakala (madhura) zabdoM se vyApta hotA huA manohara puSpoM se suzobhita horahA hai / jisameM pubhAga ( nAgakesara ) vRkSa, jisapara totA - sundariyoM (menAoM ) dvArA ravi prakaTa kI gaI hai evaM jisameM palana utpanna horahe haiN| jisa vasantotsava meM kurabaka vRkSa jisake pasarUpI bimbaphala sarAkhe oSTa vikasita ( kula prakaTa ) horahe haiM evaM jo krIr3A karatI huI bha~varoM kI kAminiyoM se marita huA suzobhita horahA hai| isIprakAra he rAjan ! yaha vasantotsava kAntiyukta pattoMvAlI mAdhavI latAoM ( vasanta-veloM ) se saMyukta hai // 445 // he rAjana! jisa vasantaRtu meM aise vRkSa, jinake sundara zarIra praphulita latAoM ke veSTana se utkaNTakita yA suzobhita aGgoM ke saGga se bhalIprakAra utpanna hue haiM, puSpoM kA uma (utpatti ) hone se aise mAlUma par3a rahe haiM-- mAnoM - ve kAmI puruSoM ko yaha sUcita hI kara rahe haiMki 'Apa loga abhimAna chor3akara kAmasevana kIjie" // 446 // he rAjana! jisa vasanta Rtu meM jaba kAmadeva, jisane garva se bAga-vyApAra vistArita kiyA hai aura jisake dvArA tIna loka ke madhyavartI prANI samUha unmatta kiye gae haiM, aisA zaktizAlI hojAtA hai taba jisa basanta meM brahmA bhI apanA citta 1. samuccayAlaGkAra | 2. jAti alaGkAra / 3. hetu alaMkAra 4. utprekSAlaMkAra /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazasvilakapampUkAvye sova, bhAvIyA dAsamto nepathyavidhiH / bhavanti pAtra zlokA :-- kanakAmagarbhaspapisaundaryasAre yuvtijnvimodnnyaashNsaavtaare| parisaratu savAjhe kuhumodanikSIraruNakiraNakAntiH kAyavaskAmvanAH // 44 // evaM deva do'bhigo pAmo goropanApijarite durule / AbhAsi nIrajarajorapAyAH zriyA samAna vizApagAyAH // 14 // yaH zrInirIkSitasapasaraviprapatraH kIrtisvayaMvaraNapuSpadhArAbhirAmaH / vAve taba napApattatAssa hAraH kailAsadeza ipa devanadIpravAhaH // 45 // lakSmIlocanakAjalocitalavoM vidyAvadhUcakaralAdhyazyAmaguNe madhuyatakUla chaayaaphaasiyutau| rAkhatImaNiprarohasubhagAbhAse prasUnozcayasvanmaulAvasitAmbudAntaracarabandachaviH zobhatAm // 151 // yA zrIkaNThaprAhaNasubhago vIralakSmIvilAsa; kItiprAdurbhavanavasasiH kalpavRkSAvatAraH / mArotaraNa karapala to'yaM hastassava vijayatA ranabhUSAbhirAmaH // 452 // mahAn kaSTa se rokatA hai aura RSi bhI saMyama-cyuta hote hue citta ko rokane meM samartha nhiiN| hote // 44 // isalie he rAjan ! Apa vasanta Rtu ke avasara para honevAlA zrAbharaNa-vidhAna svIkAra kiijie| isa AbharaNa-vidhi ke samarthaka nimnaprakAra zloka bhI hai he rAjan ! Apake zarIra para, jo ki suvarNa va kamala ke madhyabhAga kI sazakSA dhAraNa karanevAle saundarya se zreSTha hai aura jisameM yuvatI strI-samUdda saMbaMdhI krIDA vistArarUpa ha~sa praviSTa horahA hai, kAzmIra kI tarala kesara se phohuI vilepana-zobhA usaprakAra vistRta ho jisarakAra sumeru parvata ke zarIra para sUrya-kiraNa-kAnti vistRta hotI hai / / 448 // he deva ! Apa gorocanA se pIvarakta kiye hue navIna donoM dukUla (rezamI zubhra dhotI va dupaTTA) zarIra para dhAraNa karate hue usaprakAra suzobhita horahe haiM jisaprakAra kamala-parAga se avyakta lAAlamA-zAlinI gaMgA suzobhita hotI hai // 448 / / he rAjan ! baha jagaprasiddha aisA hAra ( muktAmayI hArayaSTi) Apake vakSaHsthala para prApta ho, jisakA kAnti-vistAra lakSmI-citavana ko tiraskAra karanevAlA hai aura jo usaprakAra manohara hai jisaprakAra kIti kI svayambara-puSpa-mAlA manohara hotI hai evaM jo usaprakAra suzobhata horahA hai jisaprakAra kailAza parvata para svagaMgA kA pravAha suzobhita hotA hai // 45 // rAjan ! Apake mastaka para, jisakI yogya kAnti lakSmI ke netra-kajala sarIkhI hai aura jisameM vidyAdharI-stanoM ke aprabhAga-samAna prazaMsanIya zyAmaguNa pAyA jAtA hai evaM jisakI kAnti zramara-kANI ko tiraskRta karanevAlI hai tathA jisakI manojha kAnti nIlamaNiyoM ke aGkaroM sarIkhI hai, aisA puSpa-samUha zobhAyamAna hove, jisakI kAnti zyAma megha ke madhya meM saMcAra karanevAle pUrNamAsI ke candramA-sarIstrI he || 452 / / he rAjan ! vaha jagatprasiddha yaha ralamayI AbhUSaNoM se manojJa ApakA aisA hasta vijayazrI prApta kare, jo ki lakSmI-(zobhA) yukta kaNTha kA grahaNa karane se manohara hai athayA zrIkaNTha ( zrImahAya) ko svIkAra karane se manohara hai| jisameM bIralakSmI kA vistAra vartamAna hai| so kIti-utpatti kI basati ( gRha ) hai evaM jo pAhu-mipa se kalpavRkSa hai tathA jo pRthivI-bhAra uThAne ke avasara para zepanAga kI dUsarI mUrti hai // 452 // 1. atizayAlaMkAra / 2. sapaka va upamAlaMkAra / 3, upamAlaMkAra / 4. upamAlaMkAra / 5. upamAlahAra / 1. svkaalNkaar|
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH 4551 do vA zrIsarasvatyoH pracetaH pAzapezale / tava bhUSayatAM bhUpa bhutI mANikyakule // 423 // bhuzikhare haricandanalikhitA va patrakadva nirdeca makaradhvajavijayosthita vicitraketuzriyaM dhate // 464 // saba deva niTiladeze candanarasanirmita vastilakaH / dhaSTamIndumadhya sthitaguruzomA prativimvamapi vahante yasthAH zirasA mahIzvarAH sA staat| mudrA saba deva kare samudamudrAvikSitIzasya 1456 // kAmaratvaM ratisaMgame, surapatiH svargAGgajAnandane, bhogIdrava bhujaGgikAgamavidhau, lakSmIpramode hariH / yAgdedonayanotpalanelsavarasaprAptau sudhAvIdhititaH saMpratibhUSaNocitavapurbhUpAlacUDAmaNe // 457 // taca smaramahotsavolAsara yaza vilAsinIjanocAryamANamaguru parampare 'ntaHpure nava kisalayapUgI pAdapastambhazomAH sita taruphalakAntAzokapriyAtAH / maNimocakAntAstava nRpavara dolAH kurvatAM kAmitAni // 468 // vaktraM vaktramupaiti patra nayane netrapratispardhinI vakSaH pInapayodhara rAmakalanA solAsalIlAntaram / rent reading litoM jar3e va jAzrite dolAndolanamArpatabharaM tarakasya na prIsa // 459 // 36 he rAjana! ratnamayI donoM kuNDala Apake donoM poM ko, jo lakSmI sarasvatI ke jhUloM sarIkhe haiM aura jo usaprakAra manohara hai jisaprakAra varuNapAza (jAla) manojJa hotA hai, maNDita ( vibhUSita) kara rahe haiM' ||453|| he rAjan! ApakI donoM bhujAoM ( bAhuoM) ke aMza para sarvottama candana se likhI huI pattraveli pakti pattoM kI latA zreNIrUpa citraracanA ) usaprakAra kI zobhA dhAraNa kara rahI hai jisaprakAra jagata ke vazIkaraNa-nimitta utpanna huI aneka varNoMvAlI kAmadeva kI dhvajA zobhA dhAraNa karatI hai ||454 || he deva ! Apake lalATapaTTaka- pradeza para vartamAna candanarasa nirmita kAnti se vyApta huA tilaka aSTamI-candra ke madhya meM sthita hue bRhaspati kI lakSmI kA Azraya karanevAlI lakSmI ( zobhA ) dhAraNa kara rahA hai // 455|| he deva! samudra kI mudrA se rAjAoM ko ati ( cihnita karanevAle Apake hAtha meM vaha mudrA (mudrikA), jisakA praticimAtra bhI rAjA loga mastaka se dhAraNa karate haiM [ AbhUSaNarUpa huI ] zobhAyamAna hove " / / 456|| he samasta rAjAoM ke ziroratna ! aise Apa isa samaya AbhUSaNoM se vibhUSita hue zarIra se vyApta horahe haiM jo ki rati ke sAtha saMgama karane ke lie kAmadeva haiM svarga kI anAoM ( deSiyoM ) ko usita karane ke hetu indra haiM evaM Apa usa prakAra bhujatrikAoM ( kAmapIDita striyoM) kI Agamavibhi ( AkarSaNa - vizvAna ) ke hetu bhogondra ( kAmadeva ) haiM jisaprakAra bhujaniyoM (nAgakanyAoM) kA citta AhlAdita karane ke nimitta bhogIndra ( zeSanAga ) hotA hai / isIprakAra lakSmI kA harSa utpanna karane ke lie zrIkRSNa haiM tathA sarasvatI ke netrarUpa kumudoM ko Anandarasa-prApti hetu ( vikasita karane hetu ) candra hai ||457|| deva ? isa pradeza para vartamAna aise antaHpura meM, jahA~para kAma mahotsava se utpanna hue Anandarasa ke adhIna bilAsinI - ( vezyA) samUha dvArA maGgalazreNiyA~ par3hI ( gAI ) jArahI haiM, [[ ] hue ] aise jhUle Apake manoratha pUrNa kareM, jinameM navIna koMpaloMvAle supArI vRddhoM kI stambhazobhA vartamAna hai| jinakI rajju -(rassI) bandhana - racanA aisI azokavRkSa latAoM se huI hai, jinake prAntabhAgoM para karpUra vRkSa phalaka (paTala ) pAe jAte haiN| isIprakAra jo ratna puSpoM se maNDita rezamI samayI devoM kI vajAoM se vizeSa manohara haiM ||15|| he rAjan / vaha jagatprasiddha aisA jhUle se bhUlanA kisa puruSa ko harSajanaka nahIM hai ? apitu sabhI ke lie harSajanaka hai, jisameM kamanIya kAminiyoM dvArA atizaya (vizeSatA) * 'maNimukuTakUlo' 0 1. upamAlaGkAra | 2. upamAlaGkAra 3. japamAlaMkAra 4. atizayAlaGkAra / 5. rUpakAlaMkAra / 6. samuccayAlaGkAraH /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ RE yazasti kacampUkAvye snekAvara sUktavizAradAnmanamakarandAnandita nikhiljanAtmano dhanvinaH kRtazravaNAmRta niSaktaH sUkI nizAmayamadhau makaradhvajamArAdhayAmAsa / kadAcita --kha khatanusthitirdhanuSi ca prAptA dhanuH saMhati bANe bANavapurbhuje bhujamayI gAtre tanuzrAkRtiH / pratividhau cintAmaNirbhUbhujAM yA sA syAdaparAjitA saba muhujaitrAya ghAzrIpate // 460 // tArAH kuntalamauktikAni parUpaprAyarazmI dRzau vAsaH svargasariddizo bhujalatAH kAzI payorAzayaH / tet devagiriH witramaNayo jAtAH padAsaMkRtiryasyAH sAtazatirastu bhavato bhRtyai cirAyAyikA // 461 // svarge bhameNTa zitikaNThapayojapITha vaikuNThapAThanaDara svavanocitAGghriH / yA cAvanI caramarAcarakhe cararAcasA vaH zriyaM pratAdaparAjiteyam // 462 // sthApita kiyA gayA hai| arthAt kAminiyoM ke sAtha jhUlane se jisameM unake dvArA nimnaprakAra Anando - rapatti saMbaMdhI vizeSatA lAI gaI hai| jisameM mukha kA mukha ke sAtha milana hotA hai| jisameM netra eka dUsare ke netroM ko dekhanevAle hote haiN| jisameM vakSaHsthala unnata stanoM ke amabhAgoM ke sAtha saMghaTTana karane se Ananda avasthA yukta madhyadezavAlA hojAtA hai evaM jisameM donoM hasta samIpavartI donoM hastroM ke sadbhAva se unheM mahaNa karanevAle hote haiM aura jisameM jagAe~ ja~dhAoM se milI huI hotI hai ||459 // vAda--he mAridatta mahArAja ! kisI avasara para maiMne nimnaprakAra 'vijayajaitrAyuSa' nAmake stutipAThaka dvArA jJApita kI huI zobhAvAlI 'mahAnavamI' pUrNa karake usIprakAra dIpotsava ( dIpamAlikA-utsava ) parva lakSmI ( zobhA ) kA, jisakA avasara (prastAva - prasaGgaH ) 'sUtasUkta' nAmake stutipAThaka vizeSa dvArA kiyA gayA thA. anubhava ( upabhoga ) kiyaa| aba 'vijaya jaitrAyudha' nAmakA stutipAThaka 'mahAnavamI' utsava manAne ke nimitta prastuta yazodhara mahArAja ke samakSa aparAjitA va ambikAdevI (pArvatI) kI nimnaprakAra stuti karatA hai he prathivI nAtha ! aisI vaha 'aparAjitA' nAmakI devI Apako yArambAra vijayazrI kI prApti nimitta hove, jo rAjAoM ke khana meM svarUpa se nivAsa karatI hai| jo unake dhanuSa meM dhanuSa- zrAkAra ko prApta huI hai aura bAe meM bANazarIra-zAlinI hai / isIprakAra jo rAjAoM kI bAhu meM bahurUpa se sthita hotI huI unake zarIra para kavaca ke AkAra hokara nivAsa karatI hai evaM jo yuddha meM uttama vijayazrI kI prAptinimitta hai tathA vAJchita vastu dene meM cintAmaNi hai ||46 || he rAjana! Azcaryajanaka zaktivAlI vaha aisI ambikA ( zrIpArvatI ) devI cirakAlataka Apake aizvarya nimitta ho, dvAre hI jisake kezapAza ke muktAbharaNa ( motiyoM ke AbhUSaNa ) haiM / sUrya va candramA jisake donoM netra haiM / svargagA jisakA nivAsa sthAna hai| daza dizAe~ jisakI bhujalatAe~ (bAhurUpa beleM ) haiM samudra hI jisakI karavonI hai| sumeru parvata hI jisakA zarIra hai evaM zeSanAga kI gAoM meM sthita hue marie hI jisake caraNoM ke AbhUSaNa hue haiM ||461 / / he rAjam ! vaha jagatprasiddha aisI yaha 'aparAjitA ' devI ApakI lakSmI vistRta kare, jisake caraNa devendra, zrImahAdeva, brahmA va zrInArAyaNa ke pATha ke madhya meM kiye hue stavana meM yogya haiM evaM jo devI, bhUmiMgocarI rAjA, devatA va vidyAdharoM dvArA pUjanIya hai 4 || 562|| 1. samuccayAlaGkAra / 2. dIpaka va rAmuccayAlaMkAra / 3. rUpaka, Adeza samucayAlaMkAra | 4 atizaya va samuccayAlaMkAra |
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya zrAvAsaH 363 iti vijayajaitrAyudhamAgadhAgyodhitAladharmo mahAnadharmI nitya tathA-iMsAvalIhiguNaketusikSAMzukadhI: paavsrmnniirmnniiysaarH| prAsAbasAritasudhAyutidIsadiko dIpotsavassaba tanotu mudaM mahIza // 46 // dhUtonmAvitakAminI jivataprANezavAdarakaTaH krIDadvAravilAsinojanamatrapAdhikalpomaTA / bAtopavani maGgalArababhAjyAmmitAzAmukhaH prIti pUrNamanorathasya bhavataH puSyAt pradIpotsavaH // 464 // bhAbhAntyaskhazikhAmaviTa pAkhidIpAvalIptitaH purasaudhabandhAH / pratyaGgasaMgatamahauSadhidIsadehAsvA sevituM kulagagA va dattayAtrAH // 46 // iti sUtapUracitAsarA dIpotsavazciyaM cAnubhUya / yAvanti bhuvi zavANi teSAM zreSThataraM dhanuH / dhanurNa godara sAni na teSAM girI dhanuH // 466 // ityAyudhasiddhAntamadhyAsAditasiMhanAdAnurvedAnupazcatya smaashritshraabhyaasbhuumiH| karmaH pAtAkamUla bhayati maNipatiH piNDate nyaJcamaH sarvarayudhirannANyapi kdhati kakuSmipurA: sAvasAni / gAndhase'mbhodhayo'pi kSisitalavirasazoSayaste mahoza jyAropAsanAsIdavAraTanibharabhrasyabhUgolakAle // 46 // aba 'sUtasUkta' nAmake stutipAThaka dvArA kI jAnevAlI 'dIpotsava' ( dIpamAlikA parva ) ko zobhA kA nirUpaNa karate haiM he rAjan ! aisA 'dIpotsava' ApakA harSa vistArita kare, jisameM iMsa-zreNI dvArA dugune zubhra hue ghajAoM ke zubhra patroM kI zobhA pAI jAtI hai aura jisameM kamaloM ke karNapUroM se maNDita huI ramaNiyoM se ramaNIya ( manojJa) dravya vartamAna hai evaM jisameM mahaloM para potI huI sudhA-( cUne) kAnti se dazoM dizAe~ kAnti-yakta horahI hai| // 463 // he rAjan ! baha jagatprasiddha aisA pradIpotsava ApakA harSe puSTa kare, jo juA khelane meM utkaTa abhimAna ko prApta huI kAminiyoM dvArA pUrva meM jIte gae bAda meM vana va hasta-grahaNapUrvaka pakar3e gae apane apane patiyoM ke cATukAroM (midhyAssutiyoM) se utkarSa ko prApta horahA hai aura jo, kIr3A kAtI huI vezyAoM ke samUha meM honevAle GgAravizeSoM se unmatta horahA hai evaM jahA~para bAjoM kI dhvaniyoM ke mAGgalika zabda-samUha dvArA dazoM dizAoM ke aprabhAga vyApta kie gae haiN| // 464 ||he rAjan ! aise nagaravartI rAjamahala-samUha zobhAyamAna horahe haiM, jo ki U~ce zikharoMvAle usasthAnavizeSoM ke bhiti-bhAgoM para sthApita kI huI dIpaka zreNiyoM kI kAnti dhAraNa karate hue aise mAlUma par3ate haiM-mAnoM-ApakI sevA-nimitta vihAra karaneyAle va pratyeka aGgoM para milI huI mahauSadhiyoM (jyotiSmatI-Adi veloM ) se dInimAna ama ke dhAraka kulA cala hI haiN| / / 465 ! prasaGgAnubAda -he mAridatta mahArAja ! tatpazcAt maiMne 'AyudhasiddhAntamadhyAsAdivasiMhanAda! ( zastravidyA ke madhya garjanA karanevAle -zastravetA vidvAnoM ko lalakAranevAle ) isa sArthaka nAmavAle dhanurvedavettA vidvAn se nimnaprakAra dhanurvidyA kI vizeSa mahattA zravaNa kI, jisake phalasvarUpa maiMne zarAbhyAsa-( bANa chor3ane kA abhyAsa ) bhumi prApta karanezalA hokara 'mArgaNamalla' nAmake stutipAThaka ke nimnaprakAra zloka zravaNa karate hue dhanuvidyA kA abhyAsa kiyaa| dhanurvedavidhA kI mahattA--he rAjana ! loka meM jitanI saMkhyA meM zastra pAye jAte haiM, una sabhI meM dhanuSa sarvazreSTha hai| kyoMki dhanuvidhA meM nipuNatA prApta kara lene para usameM sabhI zastra garbhita * masAravabhavaya kI jAzaravaH' ya0 / gire.3.0 / Tanabhare bhrasTati zoNimadhye 20 / 1. jAti-alaMkAra / 2. hAsparamapradhAna jAti-anadhAra / 3. zAnadAra 1
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilakacamyUtravye mAnandadundubhiriva vipaNAlamAnAM devaduhAM hamilanAbhighoSaH / ta: samAiyavidhau dharaNIvarANAM pArasya te dhvanisya jayaTAdudAraH // 46 // vAme kareM kimu dhanuH kimu dakSiNe vA bANAvaloM sapati kotra rojyatAm / lya biyAzramamaveva tabAhamArtha zatrapacamurulI khalu ka karotu // 469 // mozAya nA desa bhavatprayuktA / cApana pogyA jagatI pramAtuM prasArita sUtramivAvamAti // 40 // sartha pipatryatIsaviSayaM pAnupukhammAnisvAsmAsparataH prasarpati guNaspUseva pANAvalI / evaM sApavijRmbhitAni bhavataH saNyayogyAvidhau dhAnurdhaguNaM vimuJcati murdhandI na pANyaM puna: // 4.15 hojAte haiN| arthAna-sabhI zastroM ko vidyA samA jAtI hai (sabhI zastroM meM nipuNatA prApta hojAvI hai) parantu dUsare zastroM kI vidyA meM dhanurvidyA garbhita nahIM hoto // 466 / / athAnantara he mAridata mahArAja! maiMne kyA karate hue dhanurvidyA kA abhyAsa kiyA? maiMne 'mArgaNamala' nAmake stutipAThaka ke nimna prakAra subhASita pacana zravaNa karate hue dhanurvidyA kA abhyAsa kiyA / rAjana ! jaba Apako aisA avasara prApta hotA hai, jisameM DorI ko dhanuSa para car3hAne kI saMgati se TUTane hue dhanuSa ke agrabhAga ke bhAra ( atizaya ) se bhUmaNDala noce pha~sanevAlA hone lagatA hai sapa kUrmarAja ( pRthivI-dhAraka zrena kachu ) bhayabhIta huA pRthivI ke AdhArabhUta mUla kA Azraya letA hai| ardhAda-usameM praviSTa ho jAtA hai aura usa kacchaparAja ke Upara sthita huA zeSanAga, jisakA hajAra saMkhyAzAlI phaNA maNDala muka rahA hai, saMkucita ho jAtA hai evaM parvata-chidra bhI hava hojAte haiM aura diggaja bhayabhIta hojAte haiM tathA mamudra bhI, jinako taraGgoM ke pRthivItala para saikar3oM Tukar3e horahe haiM, lohana karane lagate hai|467|| he rAjana ! yaha atyanta unnata aisI ApakI dhanuSa-dhvani ( TaMkArazabda ) sarvotkRSTarUpa se vartamAna ho. jo svagoM ko hapa-dundubhi-sarIkhI hai evaM jisakA zabda asuroM kA hRdaya bhAna karanevAlA hai athavA asuroM ke sRdaya bhaGga karanevAle zabda-jaisI hai evaM jo rAjAoM ke bulAne kI vidhi meM dana hai| arthAta-jisa prakAra dUta rAjAoM ko bulAne meM samartha hotA hai jasIprakAra yaha Apako dhanuSa-dhvani bhI rAjAoM ke bulAne meM dUna-sarIkhA kArya karatI hai||42|| he rAjan ! [ Apake hastalAdhana ke kAraNa ] yaha koI nahIM jAnatA ki dhanuSa aApake pAe~ hasta para bartamAna hai ? athavA dakSiNa hasta para? evaM isa bANa chor3ane ke abhyAsa ke avasara para kauna-sA hasta yaha bANa-zreNI kara rahA hai? ( chor3a rahA hai| isaprakAra ApakA Azcaryajanaka bANa chor3ane kA abhyAsa dekhakara [ loka meM ] kauna puruSa nizcaya se AyudhoM kara vistRta abhyAsa karegA? api tu koI nahIM karegA / / 466 / / he deva ! Apake dvArA prerita kI huI vANa-zreNI, jisakA zarIra DorI va vedhya ( nizAne ) ke madhya lagA huA hai aura jo dhanuSa se abhyasta hai, pRthivI ke nApane-hena phailAye hue mRta-sarIkhI suzobhita horahI hai" // 470 / / he rAjan ! ApakA lakSya (nizAnA ) netroM ke agocara daralara ) hai aura sUta meM piroI huI-sI zobhAyamAna honevAlI ApakI bAraNazreNI pula va anupuDDoM ( pANa-avayava para vAlI tIra kI jagaha ) ke krama kA anukaraNapUrvaka lakSya-bhevana karake damame / lakSya me dara calI jAtI hai. isaprakAra prApake dhanurvidyA-camatkAra ghidyamAna haiM, isalie jara ApakI abhyAsavidhi dhanurvedI vidvAnoM dvArA prazaMsanIya hai, naba dhanurdhArI [lAnina hokara ] apanA dhanuSa-dhAraya guNa dhAra-bAra chor3atA hai parantu bANa nahIM chor3atA; kyoMki ApahI yANa chor3ate haiM, Apake sAmane karoti k.| .. jAti-alaMkAra / 2. atizayAlaMkAra / 3. rUpaka va upamAlaMkAra / 4. AkSepAlaMkAra / 5. upmaalngkaar|
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRtIya AzvAsaH 365 kodaNNAnacAturI racayaya: prAmapakSAhayagrovadhioviSayeSu te miravadhIna dRSTvA zarAhakSyagAn / hatya nAtha badamti devavanitA kSoNIsaze'yaM hale ki pratyakSavinirmitekSaNabhujaH ki pendrajAsakiyaH // 10 // saM karNa: kAlapRSThe bhavasi bali ripustvaM punaH sAdhu zAI gANDIve'masvamindraH kSitiramaNa hama pinAke ca sAkSAt / bAlApAyacApAnacaturavidhestasya kiM zlAghanIrya gAGgeyadroNarAmArjunanarunahuSakSmApasAmye tatra sthAt // 73 // prati mArgaNamallasya vAgjIbino vRttAmi RSavAkodaNDavidyAmupAsAMcakre // kadAcisaMdhyopAsanotsukavaikhAmasamanasi pratidivAnehasi bhanyonyaviSayamAvaM pazyata yAte'ya zapini tapane ca | aruNamaNikupavalaniyamambaralakSmIvibhatIMva // // dUsarA kauna dhanurdhArI hai? || 471 / / he rAjan ! mukha ke sAmane, pIche bhAga para, bAe~ va dAhine bhAgoM para, Upara ( AkAza meM ), nAce ( pAtAla) meM ( samasta dizAoM meM ) dhanupa kI AkarSaNa-nipuNatA kI racanA karanevAle Apake bahutase bANoM ko lakSya meM prApta hue dekhakara zrAkAza meM sthita huI devAGgatA isaprakAra kahatI haiM-he sakhi! yaha yazodhara mahArAja kyA apane pratyeka ba para netra va mujAoM kI racanA karanevAle haiM? athavA indrajAla kI kriyA karanevAle haiM ? ||472 / / he pRthivInAtha ! Apa karNa ke dhanuSa meM sAkSAt karNa ho / pRthivInAtha ! Apa viSNu-dhanuSa meM zrInArAyaNa ho / he pRthiyonAtha ! Apa gANDAva ( arjuna-dhanuSa ) meM pratyakSa arjuna ho aura rudra-dhanuSa meM tuma sAkSAt zrImahAdeva ho| isalie isaprakAra ke zrApakI, jisakI bANoM kI AkarSaNa-vidhi usaprakAra vicakSaNa hai jisa prakAra bAlakoM ke yANa prAya sarIkhe bANoM kI AkarSaNa-vidhi vicakSaNa hotI hai, bhISmapitAmaha, droNAcArya, parazurAma athavA zrIrAmacandra, arjuna, nala aura nahupa (raghuvaMzaja dhanurdhArI rAmA vizeSa ), ina dhanurdhAriyoM kI sadRzatA ke viSaya meM kyA prazaMsA kI jAsakatI hai ? // 473 / / prasaGgAnuvAda-he mAridatta mahArAja! kisI avasara para jaba tapasviyoM ke citta saMdhyAvandana meM utkaNThina karanevAlA sAyaMkAla horahA thA, jisake phalasvarUpa prathiyo-maNDala para aise andha kAra kA prasAra horahA thA, jaba maiM hRdaya ko AlhAdita karanevAle cAraNoM ke nimnaprakAra zloka ayaNa kara rahA thA, jaba dina pazcimadizA kA mukha maNDita karanevAle rAga meM adhiSThita huA asta horahA thA, jaba maiM nimnaprakAra kA subhASita zloka zravaNa kara rahA thA ora jaba maiMne aparAha madhyAhna-uttarakAla) kA mandhyAvandana kArya sampanna kara liyA thA evaM jaba mere donoM netra candra-darzanArtha utkariThata horahe the taba * kavikuragaNThIravaH nAma ke sahapAThI mitra ne mere samIpa bhAkara candrodaya varNana karanevAle nimna prakAra zloka par3he kyA hone para 'kavikaraNakaNThIraya' nAma ke mitra ne. candrodaya varNana karanevAle zloka par3he ? jaba bhUmaNula para aise andhakAra kA prasAra horahA thA he sajano! Apaloga isa samaya ( sAyaMkAlIna velA meM } dekhie, jaba udayAcala ko prApta huA candra aura astAcala ko prApta huA sUrya ye donoM paraspara-viSayabhAra / jAnane yogya ) ko prApta horahe haiN| aryAta-eka dUsare ko paraspara dekha rahe haiM taba AkAzalakSmI lAla mAriyoM ke tATaGkoM ( kAnoM ke AbhUSaNoM) kI zobhA dhAraNa karatI huI-sarIkhI zobhAyamAna horahI hai // 474 / / 1. upamAlaMkAra / 2. sNshyaalNkaar| 3. rUpaya, upamA va AkSepa-alaMkAra / * prastuta zAstrakAra kA kampita nAma / 4. upmaalkaar|
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 yazastilakacampUkAvye api cAkhaNDasaguNDAlagAyumaNDalImaNDanamadamapTinaruci, zitirakara kuraGgezmaNanAye, jAhnavIjANavambAlamaJjarIjAlajayini, puraMdarapurapuraMdhI payodharAbhogasaMgatamRgamaiyatnabhAsamage, kiMpuruSakAminIkuvayukApaTalazyAmasaMpadi, pratyaGgamambaratalArikaraTipAzupramAthAsule, kSidevatAnikesananIloelakalAzaprakAzabhAsini, digyakAlakA larIvilAsaprasare, vikpAlapuraprAsAdapracaDhAkinIkulakalApAMkilikale, digansarakAntAramadhukarI nikAzyAmale, pratyantarAlamAzAvalayasaTinItaratamAlavAdyotakAnte, zikhAntaracaranavarasImantinIcikuravayarocipi, nikuJjakumArakAyakAntikAle, girIzagalagaralakalmASasvipi, sAnusArasAramAnApAGgakRSNe, pratipradezamavalakAlAibhisArikAbijambhayAdhaepratAnatarale. dharAdharaNIdhammiladhAmadhAdhini, mahImahilAmaulimecakamaNimadomAnce, pArthivapatipastyaprAntapracAricItAMzukadhvajAsambaravimpini, smokSukodaNyapalAzapezale, pratipratIkamijhAyanAidviddhijivAzramahomadhUmAkramaspadhini, virahavegAgatabhujaGgIzyAsAniemalImase, bhoginagaropavanapaJcavollAsalolApadAsini, lelihAnAnikA baleijilAjimakAluSye, kAliyAviprabhAprabhAvapATavasphuTi, pratyaya jisakI ( andhakAra kI ) kAnti usaprakAra malina (kRSNa) thI jisamakAra indra-hastI (airAvata ) kI kapolasthalI suzobhita karanevAle mada ( dAnajala ) kI kAnti malina hotI hai| jisakI kAnti candravartI hariNa kI netra-kAnti sarIkhI [ kRSNa ] hai| jo gaGgAjala kI zaivAlamaJjarI-zreNI ko jItanevAlA ( usake sadRza ) hai| jo usaprakAra manohara hai jisaprakAra indranagara kI deviyoM ke vistRta kuca / stana ! kalazo para lagI huI kastUrI kI pattraracanAe~ manohara hotI hai| jisakI zobhA kinnaradeva-kAminiyoM ke kucacakSukoM ( stanoM ke agrabhAgoM) ke samUha sarIkhI zyAma hai| jo pratyeka avayavoM para AkAzamaeDala se utpanna huA diggajoM kA dhUli tAr3ana-sarAMkhA dhUli bahula hai| jo dikkanyA mandiroM meM vartamAna indranIla maNimayo kalazo ke prakAza-sarokhA zobhAyamAna horahA hai| jisakA visarpa vikramyAoM kI kezavallariyoM ke prasara samAna hai| jisameM dipAlanagaravI gRhoM kI mayUra-zreNiyoM kI paMkha-krIDAoM kI zobhA vartamAna hai| jo dizA-madhyavartI banoM kI bhramarIzreNI-sarIkhA zyAmala hai| jo AkAza ke dizAsamUha se [pravAhita huI] nadiyoM ke naTavI tamAla-( namAz2a ) patroM ke prakAza sarIkhA manohara hai| jisakI zobhA (zyAmakrAnti ) parvatoM para saMcAra karatI huI bhIla-badhuoM ke kezasamUhoM-sI hai| jo latAoM se AcchAdita pradezoM para sthita hue hAthiyoM kI zarIra-kAnti-sadaza kRSNA hai| jisakI kAnti zrImahAdeva kI kaNThavartinI viSa-kAnti sarIkhI kRSNa hai| jo taTavartI hariNoM kI hariNiyoM ke netraprAntoM-jaisA zyAma hai| jo pratyeka sthAna para mAnupottara parvata se zrAtI huI abhisArikAoM ( parapuruSa-lampaTa striyoM ) ke vistAra meM vartamAna kRSNa basna-vistAra sarIkhA caJcala hai| jo pRthivIrUpI strI ke baMdhe hue kezapAza kI kAntisarIkhA dhAvanazIla hai| jo pRthivIrUpI strI kI mAMti ( mukuTabaddha kezapAza) ke kRSNAratna ke tejasadRza mAnya hai| jo cakravartI-nagara saMbaMdhI prAntabhAga para pracAra karanevAlI cInavastra ( rezamI zyAmavatra) kI vistRta dhvajA ko viDambita ( tiraskRta ) pAranevAlA hai| jo kAmadeva ke ganne ke dhanuSa-patra sarIkhA manohara hai| jo pRthivImaNDala ke pratyeka sthAna para sthita huA dvija ( dA~ta, pakSI ba brAhmaNa ) rUpa sarpagRha meM vartamAna homadhUma kI utpatti ke sAtha spardhA karanevAlA hai| jo viraha-vega ko prApta huI nAgakanyA kI zvAsa vAyu-sarIkhA malina hai| jo nAgadevoM ke nagaravartI krIDAvanoM ke pallavoM kI ullAsalIlA kA upahAsa karanevAlA hai| jisameM vAyu kA AsvAdana karanevAlI sarpa-jihrA-sarIkhA gurutara kAluSya vartamAna hai| jo zrInArAyaNa kI kAnti kI mAhAtmya-paTutA ko tiraskRta karanevAlA hai| jo aisA mAlUma par3atA hai +'gaNDalImaNDana' k0| payaMcAligagama ka.. kecittinik.| 'diganAkAntAra' kra0 / *'sAnusara' g| 1'avalida' kA /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ satIya AzvAsaH pAtAlamUlAca sApicchaguruyosa ivAntarikSalakSmyAra, sahikeya saMcara ina nakSatrabhetrasya, nIlikopadeha isa bhidivadIpikAyAH, Rjalopanava iva nabhazcaravimAnAnAm, kavacopacA va bhatkarasya, apavarajavanikAgama haba kandaraparisarAgAm, indranIlA nigholaka va bhuvanabalabhImapalastra, mahAmoharasAsarpa isa kITakakuTIrakANAm , paripatpUra itra *kadhAbhogasya, phAlindItaraGgasaMgama iva vizvabharAbhAgAnAma , reriNanivanihAra itra banasthalIdezastha, zabarasanyasaMgama iva kAnana* viSayANAm , asurasamAjarsaparpha ivaxdharAdharandhrasthAnasya, kuvalayAphara iva nibhAvanItalAmAm , pazvarIkaparicaya ina +praphullalatArAmasya, kRSNakalApapasgriha iba jalanidhInAm , kAcakapATapuTopagama isa ca 'kalalokavilokanapApArasya, durjanajanaceSTitamiva samastamuhamavacaM ca vastu samatA nayati, vijRmbhamANe tamasi, vihIna iva, apahRta iya, aSTazyatopagata hava, dezAntaranIta iba, nimama iva, saMhata iva, prajApatipANipuTapiDita ca, akSaNamAtraM jAte jagati sati, mAnoM-AkAzalakSmI kA tamAla-( tamAkhU ) gucchoM kA aisA karNapUra hI hai, jo ki pAtAlatala ke pratyeka tala se prakaTa huA hai| athavA-mAnoM-AkAza ko rAhurUpI vyAdhi prakaTa huI hai| adhavAmAnoM- vArUpI bAvar3I kI lambAlavRddhi hI hai| athavA-mAnoM-nabhacaroM ( vidyAdharoM yA devoM ) ke vimAnoM para kiyA huA tarala kajjala-lepa hI hai| athavA-mAnoM-parvata-kATanI kI avaca-( vakhtara ) vRddhi hI hai| athavA-mAnoM-guphA-paryantabhAgoM ke AcchAdana-nimitta megharUpa javanikA-( tiraskariNIkanAta ) samAgama hI hai| azrayA-mAnoM-jagatpaTalarUpI valabhI ( chajjA) ko AcchAdita karane hetu indunIla maNiyoM kA pracchadapaTa ( DhakanevAlAvarUna) hI hai| athavA-mAnoM daridra-gRhoM kA amAnarasavistAra hI hai| athavA-mAnoM-digmaNDala kA kardama-pravAha hI hai| athayA-mAnoM-pRthivI-dezoM ke lie kAlindI ( yamunA) nadI kA taraGga-samAgama hI huA hai| athavA-mAnoM-banasthalI-dezoM para bhaisA samUha kA paryaTana hI hai| athavA-mAnoM-vanasaMbaMdhI dezoM meM bhilla senA kA samAgama hI huA hai| adhavA-mAnoM-parvata-chidra pradeza ke lie asura-samUha kA samAgama hI huA hai| prathayA-mAnonIcI pRthiviyoM para vikasita huA nIlakamala-samUha hI hai| zrathavA-mAnoM-vikasita latAvana ke lie bhramara-Agamana hI hai| athavA-mAnoM-samudroM dvArA kiyA huA nArAyaNa samUha kA svIkAra hI hai| athavA sAno-samasta logoM kA dRSTi-vyApAra rokane-hetu kAcakAmalArogarUpI kapATapuTa kA saMbaMdha hI hai| isIprakAra yaha ( andhakAra ) samasta U~ca va noca padArtha ko usamakAra samAnatA meM prApta karatA hai jisaprakAra duSTajana-vyApAra ucca va nIca ko samatA meM prApta karatA hai| [usaprakAra andhakAra ke phalasvarUpa] alpakAla taka pRthivImaNDala aisA pratIta horahA thAmAnoM-pighala hI gayA hai| zrathA-mAnoM-apaharaNa hI kiyA gayA hai| athavA-mAnoMantarSita hocakA hai| adhavA-mAnoM-dasare sthAna para prApta karAyA gayA hai| athavA-mAnoM-rAyA hai| athavA-mAnoM-pralaya ko prApta hocukA hai| athavA-mAnoM-brahmA ke hastapuTa dvArA bhAcchAdita kiyA gayA hai| ___xsaMcaya' kaa| nicalaka' ka. kokaTakuTArakANAM' k.| kakubhAbhogaspa) ph.| dharAna sthAnasya' ka0 | +uktazuddhAtaH 0 0 pratitaH samudataH mu0 pralau tu praphullitArAmasyA paatthH| karasamapAla puTopagama' ka. / 'vimRmbhaNe' kaa| *'kRSNaravaM jAte' ka-1 1. utprekSAlaMkAra / 2. utprekSAlaMkAra /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39. yazastilakacampUkAvye vAzeSanagakiromaNibhuSAM dhAnAmabhUtAspadaM tasyA evaM dizo malImasaruci prAyaM tamastAyate / ApApaDa prathama sataH puranadIsaMbhadarevAnirbha pazcAdAtasapuSpakAnti sadanu bhIkaNThakaNThati // 4 // ravirahani rajamyAmindureSa pratApI sadapi na timirANAM saMtatermUlanAzaH / amiyatagatisameM vairivarga prayukta kimiva bhavatu ghusastumAdhAno'pi dhAma // 46 // iti cetaH santikAraNAna! cAragAna bavamAnyAkarNayati, vAruNImukhamaNDanarAgAdhiSThite pratiSThite cAini, vihirapiharaNa lavaNaM kazAnau bhogaNA rAjyavika mAstam / rAstavAvataraNAmayaNaM ca bhaktaM prINAtu puNyajanamadhvani bajam // 17 // nIrAjanAnavidhI vidhivatprayugA dIpAvalI sAmaGgalahetubhUtA / nakSatrapaktiriya merumahIdharasya paryanta vRttirudayAya taveyamastu // 4781 zrI: zreyAMsi sarasvatI sukhakathA: svargIkasaH svaHzriya nAgA nAgavalaM par3A +mahaguNaM rakhAni rasAkarAH / ye cAnye'pi samastamAlavidhau degaH satAM saMmatAste sarve'pi dizantu bhUpa bhavataH saMdhyAstravandhyAH kiyAH // 49 // prasaGga-he mAridatta mahArAja ! punaH kyA honepara 'kavikuraGgakaNThIraSa' nAma ke mitra ne vakta zloka par3he jaba maiM hRdaya ko pramudita karanevAle cAraNoM ke nimnaprakAra gIta azya kara rahA thA jo pUrvadizA samasta loka-prakAzaka zrIsUrya se utpanna hue prakAzoM kA sthAna thI, usI tejasvinI dizA meM aba malinakAnti sarAkhA aisA andhakAra vistRta horahA hai, jo ki pUrva meM ISatpANDu ( dhUsara-kucha, ujvala ) thaa| tatpazcAt jo gaMgA ke sindhu-saMgama ( jahA~ eka nadI dUsarI se milatI hai) se utpanna huI kucha malinatA-sarIkhA (kucha nIlavarNa-yukta) thaa| usake bAda jo atasI (alasI) puSpa-sA nIlakAndivAlA thA aura tatpazcAt jo zrImahAdeva ke kaNTha-sarIkhA vizeSa zyAma thA // 4 // he rAjan ! yadyapi dina meM yaha pratyakSa dikhAI denevAlA pratApI (bhayajanaka) sUrya vidyamAna hai aura rAtri meM pratApI (kAntimAna ) candra vartamAna hotA hai tathApi andhakAra-samUha kA mUloccheda nahIM hotA, kyoMki anizcita pravRtti karanevAle zatru-samUha dvArA Aropita kiye hue dhAma (teja yA prabhAva ) ke sAmane unmata tejasvI puruSa kA Aropita kiyA huA teja kaisA hotA hai ? arthAt-usakI koI ginatI nahIM hai / 176 / / subhASita-zravaNa-unnata, vistIrNa athavA manohara rAjyazAlI he rAjan ! zatruoM kA dRSTidoSa-nAzaka yaha lavaNa, jo ki ApakI AratI utAra kara agni meM kSepaNa kiyA gayA hai. tar3atar3a zanda kare aura he rAjam ! Apake Upara utArA huA yaha bhAta-piekha, jisakI mArga meM pUjA Aropita kI gaI hai, rAkSasoM ko santuSTa kare // 47 // he rAjan ! AratI utArane kI vidhi meM yaha pratyakSIbhUta dIpakazreNI, jo ki zAstrAnusAra kI huI samasta mAla ( kalyANa ) utpanna karane meM kAraNa hai, sumeru parvata ke prAntabhAga para sthita huI nakSaNabheNI-sarIkhI Apake prAntabhAga para sthita huI Apake rAjya kI unnati-nimitta hove' // 478 // he rAjan ! Apake ve sabhI devatA, jo ki samasta kalyANa-vidhAna meM vidvajjanoM dvArA mAne gae hai aura inake sivAya dUsare devatA ( RSabhadeva Adi tIrthakara paramadeva ) bhI samasta sabhyAoM meM saphala AcaraNoM kA upadeza kreN| udAharaNArtha - zrI (lakSmI) devI kalyANoM kA upadeza karatI huI sarasvatI ( vANI devatA) sukha-kathAe~ (dharma, artha va kAma-puruSArthoM kA kathana ) khe| isIprakAra svargavAsI deva svargazrI kA upadeza dete hue nAgadevatA (zeSanAga ) nAgoM (hAdhiyoM) jaisI prathamA *'prAyastamastAyate / 4'rAgyavikaTa' kaa| +'prahavalaM' ka0 / 1. upmaalNkaar| 1. bhAkSepAlaMkAra / 3. samuccayAlaMkAra / 4, adhyayopamAlaMkAra /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzvAsaH hatyAkarNayati vinivartitA para saMdhyAvanne candrAlokana kutUhalitalocane mapi sati pravizya kavikuraGgakaNThIravanAmA sahAdhyAyI pazdrodayavarNanAnImAni vRttAnyadhi JEE sutamabhidheyaM harernabandhu mitraM puSpAyudhasya tripuravijayino maulibhUvAvidhAnam / vRttivetaM surANAM yadukulatikA vA sa prItiM vastanotu dvijarAjanipakhivandramAH sarvakAm // 480 // yativare zephAlInAM prasUnacayacchadirgagana sarasi chAyAM vihitAGkarAhimIlU | surapasiMhAsAcyA prathamalamaye candrodyotatavAstu muve sadA // 481 // ko jaladhara nIranIrejametanmAraH sphAraH pramadahRdayAvaracA rAmakozaH / saudhaH sapadi vikSiIrapUrAbhiSaGgA yasSolAsesa jayati janAnandanacandra pRSaH || 482 // apanI jaisI zakti kahai aura sUrya va candra Adi graha devatA mahoM ( sUrya Adi navagrahoM ) ke guNa nirUpaNa kareM / [ udAharaNArtha - sUryagraha kA guNa pratApa, candra kA saumya, maGgalamaha kA guNa pRthivI- lobha, budha kA buddhiguNa, bRhaspati kA vidvattA guNa, zukra kA nAMti guNa, zani kI zatru ke Upara krUradRSTi, rAhu kA ekapAdapIDana, ketu kA zatru kA udvAsana ( ghAta ) 1] isIprakAra samudra pAMca prakAra ke ratnoM kA upadeza kare * // / 479 / / so 'santara' nAmake mitra dvArA par3he hue candrodaya varNana karanevAle zlokoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai he rAjana! vaha jagatprasiddha brAhmaNoM kA aura rAtri kA pati aisA candramA sadaiva Apa logoM kA vistArita kare, jise vidvAn loga atriRSi ( hArIta-guru ) ke netra se utpanna huA, kSIrasAgara kA putra, zrInArAyaNa kA narmabandhu ( sAlA) va kAmadeva kA mitra aura zrImahAdeva ke mastaka kA AbharaNa karanevAlA va devatAoM kI jIvikA kA kheta kahate haiM [ kyoMki devatA loga amRta pInevAle hote haiM ] evaM jise yaduvaMzI rAjAoM ke vaMza kA tilaka ( vizeSatA utpanna karanevAlA ) kahate haiM, [kyoMki yAdava zudhakula meM utpanna hue haiM aura candra budhakula kA pitA hai ] / isI prakAra vidvAna loga jise 'kumuda bandhu' kahate haiM, kyoMki candra dvArA kumuda vikasita hote haiM // 480 || he rAjana! aisA candrodyota ( prakArA ) sadA ke darSa nimitta hove, jo utpattikAla meM pradayAcala kI zikhara para sthita huA nirguNDiyoM ke puSpasamUha sarIkhA zobhAyamAna horahA hai aura jo AkAzarUpa tAlAba meM kamalinI-kandAkuroM meM zobhAyamAna honevAlI kAnti-sI kAnvidhAraka hai evaM jisakI AkRti indrANI mahAdevI Adi kI hAsyotpatti-zobhA dhAraNa karanevAlI hai / / 481 / / he rAjan ! vaha jagatprasiddha pratyakSapratIta va prANiyoM kA pramudita karanevAlA aisA candra jayazAlI ho athavA sarvotkRSTarUpa se vartamAna ho, jisake udita hone para samudra U~ce sakalatI huI taraha se vyApta hotA hai, nIranIrea (jala-sthita kumuda candravikAsI kamala) jaDa ( vikasita honevAlA athavA 'Dhalayorabheda:' isa niyama se ISajjalazAlI ) hojAtA hai va kAmadeva vRddhiMgata yA uddIpita hojAtA hai evaM [ candrikA pAna karanevAle ] cakora pakSI ullAsita citta ke kAraNa manohara vRttivAle hojAte haiM tathA rAjamahaloM ke uparitana bhAga zIghra hI dugdha-pravAda kA saMgama kiye hue jaise hojAte haiM" / / 482 // +ayaM zuddhapATho'smAbhiH saMzodhitaH parivartitabba, su0 pratI tu 'surapatibadhU hAsolAsakrimaM zrayazakRtiH pAThaH parasvadhAnaSacanAnupalambhAt -- sampAdakaH / nIlanIrejaneta' ga0 / 1. samuccayAlaMkAra / 2. rUpaka ca dIpakAlaMkAra / 3. upamAlaGkAra / 4. dIpakAlaGkAra
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 yazasti campUkAvye hastAtaralara cibhirdugdhamugdhaiH kaTAkSai hAMsolAsazrayibhiradharaiH kairavAH / yasya strI stanabharaivandanasyandasArayataH sAndrIbhavati sa vidurvastanotu priyANi // 483 // harati smitaM priyANAmapAkAnti vilumpati nitAntam / adhikaruciH stanayugale tathApi sadro mure jagataH // 184 // vRddhi vijJasamayaH puSpakodaNDapANeH krIDAnIDaM ratirasavidhaiH prANitaM paJcamasya / strINAM lIlAvagamanigamaH kAminAM kelihetuH srotaH sUtirnijamaNimutra deva candrodayo'yam // 485 // mentraiH phajjalarpAmulaiH kuvalayaiH karNAvataMsodayaiH kastUrItilakaiH kapoSTaphalakai lAlakai bhalikaiH / strINAM nIlamaNi jiprakAzavaza gairvakSojavastra stamazcandrodyotabhayena vidutamidaM caraNanakhamayUkhairassthAmavasthAM hasitakiraNajAlaiH palavalAsa ramyAm / prasavasamaya yogyAmaGganAnAmapArajanikarata zrIrmIyate prAptabhUmiH // 487 // sAvakAzIkRtam // 486 // he rAjana! vaha jagatprasiddha aisA candra Apa logoM ke priya ( puNyakarma yA manoratha siddhiyA~ ) vistRta jisakI kAnti nirmala va atyanta prakAzamAna striyoM ke ujvala hAroM se, dUdhasarIkhe manohara ( ujyaH) kAminI kaTAkSoM se, hAsyotpatti kA Azraya karanevAle ramaNI-oSToM se tathA zvetakamala-samUha se nirmita hue maNiyoM ke [ ujvala ] karNapUroM se evaM candana-kSaraNa se manohara yuvatiyoM ke stanataTa sambandhI atizayoM se vRddhiMgata horahI hai' ||483|| he rAjana! yadyapi candrayoM ke hAsya kA vizeSarUpa se apaharaNa karatA hai ( unake hAsya sA hai) aura kethavA kaTAkSoM kI zubhrakAnti vizeSarUpa se lupta karatA hai| arthAt -- isakI kAnti kAminI-kaTAoM kI kAnti-sarIkhI zubha hai evaM striyoM ke kucoM ( stanoM ) ke yugaloM se bhI adhika kAntizAlI hai tathApi loka ko pramudita karatA hai || 484 // he deva ! pratyakSa pratIta yaha candrodaya samudra ko vRddhiMgata karanevAlA. kAmadeva kI vijayazrI kA avasara aura ratirasa kA nivAsa sthAna hai / isIprakAra yaha SaDja. RSabha, gAndhAra, madhyama, paJcama, dhakta, aura niSAda ina vINA ke saptasvaroM meM se pama svara kA prANa ( jIvitaprAya ) hotA huA striyoM kI vidagdha ceSTAoM ( zRGgAramaya ceSTAoM) ke jJAna kA zAstra hai| arthAt - isake hone para hI striyoM kI vidagdha ceSTAoM kA parijJAna hotA hai evaM yaha kAmI puruSoM kI kAmakaur3A meM nimitta hotA huA candrakAntamaNimayI pRthiviyoM kI pravAhotpatti hai| arthAt - isake udaya hone se candrakAntamaNi-bhUmiyoM se jala-pravAha pravAhita hotA hai || 485 // he rAjana! candrasaMbaMdhI prakAza ke bhaya se bhAgA huA yaha andhakAra aJjana-malina kAminI-netroM dvArA, unake karNapuroM ( kAnoM ke AbhUSaNoM) meM udaya honevAle nIlakamaloM dvArA kastUrI kI pattraracanAyukta striyoM ke gAlapaTrakoM dvArA, caJcala kezoMvAle striyoM ke lalATapaTakoM dvArA evaM nIlamaNiyoM kI kAnti sarIkhe zyAma kAntizAlI kAminiyoM ke stanoM dvArA avakAza diyA gayA hai ( zaraNAgata hone ke kAraNa surakSita kiyA gayA hai ) ||486 / / he rAjana! isa candrarUpI vRkSa kI lakSmI ko, jisane bhUmi prApta kI hai (kyoMki vinA bhUmi ke vRkSa utpanna nahIM hotA). striyoM kI caraNa-bhaya-kiraNe aGkara saMbaMdhI dazA meM prApta kara rahI haiM aura striyoM kI hAsya- kiraNa zreNI use pAlotpatti se manohara avasthA meM lArahI haiM eSa kAminiyoM ke zubhra kaTAkSa use puSpa- samayocita avasthA meM prApta kara rahe haiM ||487 // ji' prakAzasubhagaiH' ka0 / 3. samuccayAlaGkAra / 1. upamAlaMkAra / 2. rUpakAlaMkAra / 3. hetu alaMkAra / 4. rUpakAlaMkAra /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ pucIya pAvataH 401 papoSayeSu mAvati sarispavina raso baDaprakRtiH / vasabhika smagurapastA kathaM suzatino ma mAnti 4 // sara haba vilInIlikAmambaramAbhAvi saruNazasikiraNam / maurIvila esyate ca kim // 4895 abhinavayavAkurA va kAtAmA kustAleSu zazikiraNAH / kaparaparAgarAyo bhavanti va stamapaTeSu vijuTAntaH 19 // kadAni-zuSkaM kutasaikakita kaNovatasolpaH korma keliyAsapiMgalisa gaNDamakInandanaH / satapAlavaparAjaina zAznarAmlAnamAmUlastamyAstvadviraheNa sAMpratami bhAtardazA vanave // 491 // kaNThe mauktikadAmabhiA pradalita dInaM kare phAvarSakojI svadhisa mRNAlayalayaH lie phole dasaiH / amparika kapayAmi yatparijanaiyA~sambanAno chaTAH kAnve svasyaiva sA prayate zopa saroSmaNA // 19 // vavAgasAsyAH matadoravasthA cimaNyatAmekamidaM su pacmi / cAsomaNA pApApramAH prApnoti naivAtharapumvanAni 413 // he rAjan ! jisa candrodaya meM jaba nIrasa (rasahIna athavA khArA) aura jahaprakRti (jasvabhAvavAlA athavA jala se bharA huzrA) samudra uddolita (jvArabhATA-sAhita-vRddhiMgata) hojAtA hai taba usa avasara para puNyavAna puruSa, o ki sarasa ( anurAga-pUrNa ) buddhizAlI aura kAmadeva se mahAna hai, kisaprakAra udvelita--- harSita nahIM hote ? apitu avazya hote haiM. // 48 // he rAjan ! tarUNa candra-kiraNoMzalA AkAza zaiSAtazUnya saroSara-sarIlA aura vizA-samUha sadhana lodhapuSpa-parAgoM se vizeSa ghUsarita huA jaisA (sampana) dRSTigocara horahA hai cell he rAjan ! candra-kiraNa kAminI kezoM para viluNThana ( loTa-poTa ) karatI huI navIna yavAsaroM sarIkhI dRSTigocara horahI hai aura kAminiyoM ke stanataToM para viluNThana karavI huI kapUra-dhUkisarIkhI kAntiyukta horahI hai. 188011 prasaGgAnuvAda-kisI aksara para maiMne, jisane virahiNI sundariyoM ko avasthA-nirUpae karane meM catura pa avasara-yogya nimnaprakAra subhASita zloka bhASaNa meM pravINa puruSoM dvArA pyArI siyoM kI aparAdhavidhi (dopavidhAna) kA saMbhAlana (nizcaya) kiyA thA, rativilAsa kI atyanta satkaNThA se prAnta huI mRganayanI khiyoM ke aise kAmajvara kI, jo ki lAna-vyApAra se zUnya aura auSadhirahita sukhAstAvamAtra kI phayA-yukta thA, aise anirvacanIya ( kahane ke lie mazakya ) vyApAra dvArA, jisameM rogIjana ke mana dvArA cikisA-sukha jAna liyA gayA thA, vArambAra cikitsA kii| . virahiNI khioM kI avasthA-nirUpaka subhASita zloka-he rAjan ! Apake viraha se usa kazodarI priyA kI isa samaya yaha pratyakSa prasota honevAlI dazA hai usake kezakalApa sthita kumA (kucha khile hue puSpa) malina hogaye haiN| karNapura ( kAnoM ke AbhUSaNa ) kiye hue kumuda puSa avikasita hue hai| he rAjan ! krIr3Akamala vikSipta hue haiM aura usakI gAlasthalI para limpana kiye hue candanarasa prasveda-binduoM dvArA pramAlita kiye gae haiM evaM una-una prasiddha palayoM se manohara zayyAe~ samUla zulka hogaI hai // 491 // he rAjan ! usake gale para dhAraNa bI huI motiyoM kI mAlAe~ cUrNita hogaI hai-TUTa gaI hai| ista para sthita hue navIna ara mlAna hogapa hai| kucakalazoM kI uSNatA se pacinI-kandasamUhoM kA kAr3hA hogayA hai-atyadhika udhya hogae haiN| gAloM para sthita panna saMtapta hogapa hai aura he mitra! Apako adhika kyA kahU~, jo candanarasa-dhArAe~ usake zarIra para kuTumbIjanoM dvArA vikSepaNa kI jAtI hai, ve usakI zarIra-USmA se zIghra hI zuSka hojAtI hai // 492 / / he mitra! Apake aparAdha ke kAraNa sundara zarIra-zAlinI isa priyA kI duHkhadazA kyA kahI jAve ? 'saramAH mudhiyaH pusvAratA kI naiva mAdyanti / 1. zleSa va bhAzepAlaMkAra / 2. upamAlaMkAra / 3. upamAlaMkAra / 4. samuracayAsakAra / 5. samuccayAlaMkAra / " ?
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ an yazastilapha campUkAvye dezajamUlamati kutamyasya svahasvayaM lIlolA sitalocanaM vicalitabhUvibhramatkuntala / sAciprAcimukhaM stanonnavivazAvyaspalImaNDalaM kiMcitsphAratamyamajitaM sAkUtameNIdRzaH // 494 // yasyAH smarazannavidhiH / bimbAdhare samapaitisRNAvanA haste zuruti kRtaM nalinIvAlam // 495 // svaprasthititarateH pathika priyAyAH prakhAnamavadazo dazanacchat / ApAkapANDuro sarasaH kapochaH zuSyassaraH pravinirbha nayama 44964 mIrAma sitaM nitAnyamudyAnasAriNisama* khutirazrupUraH / mAnatitastanataTAstava kAnta kopAtkaNThe ca mAstarUvAH saravAH priyAyAH // 497 // snAtastvaddipaNa saMmvaramazadasyAH saraHsaMgame pAthaHkvAthavidheryasamabhUdesAryatAm / muraNDajaistrimikuvaistIre sthitaM dUrataH zIrNa zailimaJjarIbhirabhitaH zrINaM kSaNAcAmbuH // 498 // tatra subhaga viyogAtparairapyahobhimanasija zaradIrghAH vAsadhArAH sadasyAH / smaravijayapatAkAspardhinI vaktrAnsista nuratanudhanutanayaM cAtanoti 4499 // tathApi maiM eka pratyakSa advitIya duHkha kahatA hU~ isakI zvAsa USmA ke kAraNa abhujalapUra bIca meM hI zuka hojAne ke kAraNa isake proSTha-cumbana prApta nahIM kara pAtA' || 463 // he mitra ! ApakI suganayanI priyA kA koI aisA anirvacanIya ( kahane ke lie azakya ) va sAbhiprAya ( mAnasika abhiprAya sUcaka ) svarUpa hai, jisameM bhujA mUlabhAga ( stana - yugala ) kampita ho rahA hai aura donoM hasta aGguli samUha dvArA paraspara-sandhi ( milAna) ko prApta hue haiN| jisameM zRGgArapUrNa ceSTA dvArA donoM netra ullAsita kiye gae haiM aura keza vicalita ( sira ke sAmane Ae hue pazcAt pIche kiye gae ) hote hue donoM bhrukuTiyoM para nAnAprakAra se saMcaraNazIla hue vartamAna hai| jisameM mukha tirachA gamanazIla horahA hai evaM stanoM kI U~cAI vaza udara-rekhA-zreNI vighaTa rahI hai| jisameM nitamba vistRta horahe haiM evaM zArIrika avayava saMkucita horahe * / / 494 / / he rAjan ! Apake dUravartI hone para kAmajvara ke atizaya-yaza ApakI priyA ko koI vastu nahIM rucatI / udAharaNArtha- sakhiyoM dvArA usake bimbaphala sarIkhe poMThoM para sthApita kiyA huA kamala DeMTala dUra hojAtA hai, kyoMki use vaha pheMka detI hai aura ista para dhAraNa kiyA huA kamalinI- palaSa usakI USmA va zuSka hojAtA hai / / 465 / / he pathika! Apake pravAsa se naSTa rucivAlI ApakI priyA kASTha zuSka pravAla-sadRza va gAlasthalI pake hue patra - sarIkhI ( zulka ) evaM donoM netra zuSka sarovara- sarIkhe [ kAntihIna ] hogae haiM / / 466 / / he rAjan ! ApakI priyA kA zvAsa moSmaRtu saMbandhI grISmasthala ( marusthala ) kI vAyu sarIkhA uSNa ho gayA hai| he rUpa meM kAmadeva ! Apako priyA kA atyanta abhupUra udyAna socanevAlI kRtrima nadI ke pravAha- sarIkhA hogayA hai / he kAnta ! ApakI priyA ke kopa-vaza vAyu- aMza kaNTha meM zabdajanaka cha svana- praveza kampita karanevAle hue haiM ||467 / / he mitra ! ApakI priyA meM itanA santApa- atizaya hai jisake phalasvarUpa jaba isane snAna hetu tAlAva meM dubakI lagAI taba jala kA vizeSa pAkavidhAna hone se jo Azcaryajanaka ghaTanA huI, use bhraSaNa kIjie-pakSI bArambAra ur3a ge| machalIsamUha dUra kinAre para sthita hogayA / zaivAla-maariyA~ cAroM ora se zatasvaNDa ( saikar3oM Tukar3oMvAlI ) hogaI aura kamala kSaNabhara meM mlAna hogae |1468|| he priyadarzana! Apake viraha se ApakI priyA kI *ayaM pATho'smAbhiH saMzodhitaH parivartitatha, mu0 pratau tu 'zruti' pAThaH parasya pAThe'tirna ghaTate -- sampAdakaH 1. hetu-alaMkAra / 2. samucayAlaMkAra / 3. samuccayAlaGkAra / 4. upabhA, dIpaka va samucca bAlaGkAra / 5. upabhAva samuccayAlaMkAra : 6. atizaya va samuccayAlaMkAra /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrIya AzvAsaH nAbhIya samAvi vApasamAgame'syAH pAyo valitrayamidaM padamtarAlam / bhAripathumareNa muhurmuhuH syAduttArahAratarakha ssanamaNDa ca // 10 // dhamyastvaM nayanAmbura virahavyAjAhiryanmuhuH prAdurbhUya vilAsinISu lamase saMbhogakelimam / netre kavalitaH kapolakaralo. citrA sagagoDabhare zole sanamAyasinasipa vizva nAbhiM vajan / / 5015 nIlotpalaM nietadampulavAmbuni mIhAra saralayuti candravimbam / vimmIphalaM va sudRsAstava vipriyega vidrANavidrumalaptAnavapalavAmam // 10 // kveda kArya ksa ca manasijaH sphAravANaprahAra kvArya tApaH kva ca niravadhirvASpapUrapracAraH / svaiSA mUchA ksa ca kulapaTapelaNaghAsakalpaH kyAsau lambA kva ca magahazanimeSa prajapaH / / 503 // sampArthanatastvayi + smRtinizApAyA mugdhayA isaprakSuSi yAdakaH kRtamidaM vimyAdhare kAmam / kaNThe kAmiguNopitaH parihiso hAro nitambasthale keyUra dharaNe dhRte virasita haste ca vijhIrakam // 504 // svAsa-saMtatiyA~ pA~ca athavA chaha dinoM meM hI kAma-bANa-sarIkhI vistRta hogaI aura usakI mukha-kAnti ukta vinoM meM hI kAmadeva kI vijayapatAkA se spardhA karanevAlI (usake samAna zubhra) hogaI evaM prastuta dinoM meM hI ApakI priyA kA zarIra kAmadeva kI dhanuSa-TorI sarIkhI kazatA yistArita kara rahA hai ||466||he subhaga! ApakI priyA kA nAbhirUpI tAjAva azrujala-samAgama hone para bhaiyararUpa kampanAtizaya se skhalita horahA hai-cA~dha tor3a rahA hai aura udararekhArUpI tInoM nadiyoM azrujala ke pariNAmasvarUpa bahulatA se madhyabhAga tor3anepAlI horahI haiM evaM ApakI priyA kA stanamaNDala vizeSa ujvala motiyoM kI mAlAoM se vAramvAra cazcala horahA hai" / / 50011 he nayanAmbupUra ! (he priyA ke netroM ke azrujalapravAha !) tumhI dhanya (puNyavAm) ho| kyoMki priyA ke hRdayamadhya sthita hue nAbhi ( madhyapradeza) prApta kiye hue tuma viraha-miSa ( bahAne ) se bArambAra bAhira nikalakara siyoM meM saMbhoga ( surata) kIr3A-kama prApta kara rahe ho| aba ukta saMbhoga krIr3A kA krama prakaTa karate haisuma ( anupUra) netrajala ke bahAne se donoM netroM meM kamalita (zyAmavarNazAlI) hue ho, gAlasthala-paTTaka para citra hue ho aura oSThoM para sthita hue rAgavAm huga ho evaM kucakalazoM para prApta hue prAlijana karanevAle hogaye ho tathA triyaliyoM ( udara-rekhAoM / para prApta hue AliGgana kiye gara hue ho // 501 / / rAjan ! Apake viraha-duHkha se ApakI priyA ke donoM netrarUpI nIlakamala girate hue jalabinduoMvAle megha kI zobhA. dhAraka hue haiM tathA mukhacandra, jisakI valyuti ( avayava-kAnti ) hima se dhUsara / Apake viraha se ujvala) hai, aisA hogayA hai| he subhaga ! ApakI priyA kA bimbaphala-sarIkhA oSTha aisA hogayA hai, jisakI kAnti malina vidruma- mUMgoM) latA ke navIna pallayoM sarIkhI hai // 502 // he rAjan ! kahA~ to zrApakI mRganayanI priyA kI zarIra-kazatA aura kahA~ usake Upara kiyA gayA kAmadeva ke pracurasara bANoM kA niSThura prahAra / kahA~ yaha pratyakSa pratIta honevAlA ApakI priyA kA tApa aura kahA~ maryAdA usAnakAraka ( donoM netrataTa bharanevAlA) bhavapravAharUpa prtiikaar| kahA~ to yaha pratyakSa pratIta honevAlI mUchA (naSTa-cetanatA) aura kahA~ vaha kucapaTa ( stana-vA--kA~calI) kampita karanevAlA vAsavidhAna aura kahA~ to yaha pratyakSa pravIta honevAlI ApakI priyA kI lajjA aura kahA~ yaha prajalpa (velajApUrvaka kiyA huzrA pralapana) yaha saba Azcaryajanaka hai" // 50 // he rAjan ! ApakI smRtirUpI rAtri kA praveza hojAne ke kAraNa usa mugdhA (yathAvatsvarUpa kRtasaMgamatimalibhiH / thAraguratu ? nAbhi najara' ka / smRtiSazASezAttayA' ca / 1. samuccaya ra upamAlaMkAra / 2. rUpaka Sa samuncanAkAra / 3. rUpaka va samuccayAlaMkAra / 4. kavalopamArUpasya kvlaalNkaarH| 5. viSamopamAlakAra /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 yazastilakacampUkAvye rammAstambhau kharabhuvo prolasamAdhamUla kandavAI kisayamadaH prisphuTakumAdhi / mIlA cAnudalaghayodazite deha eSa prAyasvApastadapi ca sakhe ko'nyapUrvastarUNyAH // 10 // nivAH sapanISa na dRSTimArgamAmAti tasyAH kSaNAkSaNe'pi / sakhIcane copanate'pyupAnte zUnyasthitAyA iva preritAni // 506 // kAmasyaitasparamiha raho yanmanaHprAvikalyaM tasmAdeSa calati nitarAmaGgamAdhuryahetaH / kAmaM kAnvAstanu rasikAH prItaye kasya na syussatrAstrAdaH ka hava hi sakhe pA ma pakyA mRNAsyaH // 10 // bAyoitiH praviralA nayanAntarale nAsAnsare ca masaH stimitprcaaraaH| tapA prazAmyati sudhAcamanAvidhAoM kA tAgame cirahiNIpu : mRgIkSaNAsa // 50 // na jAnanepAlI komalAGgI) ne bandhuoM kI prArthanA se pairoM meM lagAne yogya lAkSArasa netroM meM lagA liyA aura yaha pratyakSa dRSTigocara kajala ( netrAana ) bimbaphala sarIkhe zroThoM para lagA liyA evaM karadhonIguNa kaNTha para sthApita kara liyA tathA hAra nitamyasthala para dhAraNa kara liyaa| isIprakAra usane keyara caraNoM meM dhAraNa kara liyA tathA nUpura paira kI jagaha hAtha meM pahana liyA / / 504 / / he mitra! sampApanAzaka nimnaprakAra zItala tala vidyamAna rahane para bhI ApakI taruNI priyA meM koI anirvacanIya ( kahane ke lie azakya ) va apUrva santApa bahulatA se vartamAna hai| sadAharaNArtha-santApadhvaMsaka tatvoM kI dRSTAntamAlAkeloM ke stambha-sarIkhe donoM Ura athavA yo kahie ki arurUpa kelAstambha, jo ki nAbhirUpa kue ke caTa para utpanna hue haiM, vidyamAna hai tathApi ApakI priyA kA tApa naSTa nahIM huaa| isIprakAra kanvayugala sarIkhA stanayugala athavA rUpakAlaikAra ke dRSTikoNa se yaha kahiye ki stanayugalarUpI kandayugala, jo ki trivalI ( tIna rekhAe~) rUpI nAla-mUla (kamala-DaMThala ) se suzobhita huA vartamAna hai, tathApi ApakI priyatamA kA tApa nahIM gyaa| isIprakAra yaha caraNapallava, jisameM hAsyarUpa puSpa kaliyoM kI zobhA vikasita horahI hai, vidyamAna hai, tathApi tApa pralIna nahIM huA evaM donoM netrarUpI nIlakamala, jinake Upara mahAna keza-samUha rUpa patra-samUha sthApita kiyA gayA hai, vartamAna haiM tathApi ApakI priyA kA tApa dUra nahIM huaa| he rAjan ! vizeSatA yaha hai ki ukta sabhI santApanAzaka tattva ApakI taruNI priyA ke zarIra meM suzobhita hue pAe jAte haiM, tathApi usakA tApa nahIM gayA // 505 // he rAjan ! usa ApakI priyA ko rAtri ke avasara meM bhI [vina ke avasara kI do bAta hI chor3ie ] nidrA sapatnI sarIkhI dRSTigocara nahIM hotI evaM sakhIjanoM ke samIpa meM Ane para bhI usakI ceSTAe~ ( kartavya ) pizAcoM dvArA gRhIta huI sarIkhI hotI hai / 506 // he mitra ! isa saMsAra meM 'citta se cAhI huI vastu se pratikUlatA ( viparItatA ) upasthita karanA' yaha nizcaya se kAmadeva kA gopyatatva hai| manacAhI vastu kI pratikUlatA ke kAraNa zarIra kI sukumAratA kA kAraNa yaha kAmadeva vizeSarUpa se uddIpita hotA hai| tatpazcAta ( kAma-jvalana ke anantara)triyA~ vizeSa rasika (anurakta) hotI haiM, ve rasika khiyA~ kisa puruSa ko ullAsita nahIM karatI ? apitu sabhI ko ullAsita karatI hai| he mitra! una rasika siyoM meM kaisA AsvAda hai? isakA spaSTa utsara graho hai ki jo rasika ramaNiyoM pakI huI dA~khoM sarIkhI nahIM hai // 507 / / he mitra! virahiNI striyoM ke lie jaba pati-saMyoga hotA hai taba unameM kyA kyA lakSaNa hote haiM? unake netroM ke madhya azrujalotpatti alpa hotI 'prasphurata' kaa| 'cAyadatanudalodayite' ka0 / * 'mRgekSaNAsu' ka / 1. samuccayAlajhAra / 2. upamA, rUpaka va smuccyaaldvaar| 3. upamAlaMkAra / 4. hetUpamAlaMkAra /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ sutIya bhAvAsa: pramapradAnasalilaM navanAmadhArAH zvAsaH smaagmnsNlymaaprtaaH| maunaM punarbhavati kelikRto saccATu kAmle nate kalahitAsa vilAsinIpu // 609 // nenAntargatabASpabindu vizazvAsAnilAndolita mandaspandarayacchadaM pravilammAnamahamyi ca / vayanAradarza svadoSavigamAlapa: pIva mAnaramAyAGgilA nimAvidhika kAmAgamAchopitam // 11 // sarasmAkamAsa menayojimazrIragharadalamarAga patrazUnyaH kapolaH / avasi ca na vasaMsaH kAminInA ratAnte tadapi yadanadeze zAnsiramyada kAcit // 11 // aphavalayabAsanAkulaM mAlametarasanasanakAntinAMDisAlaktakena / masi na kuSamayA mAlAca kaNThe praNapakupittakAratAsaMgame kAmukAnAm // 11 // hai, nAsikA ko madhya vAyu alpasaMdhAra karanevAlI hotI haiN| arthAt-unake nAsikA-chidroM se vAyu dhIre dhIre AtI hai evaM unakA zarIra-samtApa usaprakAra zAnta hojAtA hai jisaprakAra amRtapAna se tApa zAnta hojAtA hai| // 528 / / he rAjan ! jaba apita kI huI striyoM ke prati pati namrIbhUva hojAnA hai taba usakA kyA pariNAma hotA hai ? taba nimnaprakAra ullAsa anaka ghaTanAe~ hotI haiM taba unake netroM se prakaTa hue zrAnanda-azruoM kI premadhArAe~ snehArpaNa-jala meM pariNata hojAvI haiN| arthAt-rasika va anukUla strI kahatI hai ki he patideva ! maiM Apako prema dUMgI' aisI pratijJA karake hasta para jalapAna hotA hai jisaprakAra brAhmaNoM ke lie jaladhArApUrvaka kucha diyA jAtA hai| isIprakAra zvAsavAyu. 'he svAmin ! phdhAriye' isa samAgama-vayana ke pUrvadUta hotI hai evaM saMbhoga-krImA ke avasara para cATukAritA ( mithyAstuti) sahita mauna hotA hai| arthAm-ve punaH pati kA anAyara nahIM karatI || 50 / / he mitra! AlizAnapUrvaka aisA miyA kA mukha bArambAra cumbana kIjie, jisameM netroM ke madhya AnandAzru kI jalabindue~ vartamAna haiN| jo vivaza ( paravaza yA svaSaza ) zvAsa-bAyu dvArA kampita va kucha phar3akate hue proSThoM se vyApta hai| jisameM abhimAnarUpa pizAca kI grandhi (gA~Tha-andhanavizeSa ) ke zatakhaNDa ( saikar3oM Tukar3e) horahe haiN| abhimAnarUpa doSa ke naSTa hojAne se jisameM santApa-avasthA naSTa horahI hai| jisameM punaH citta ullAsita horahA hai| jo niSedha-vacana kI preraNA karanevAlA hai evaM jo alpa kopa-sahita hai| // 31 // he rAjan ! kAminiyoM ke sAtha kI huI saMbhogakrIma ke anta meM yadyapi unakA keza-samUha sarala hotA hai ( vAkatA chor3a detA hai), netroM meM amana-zrI (zobhA) nahIM hotI, unakA oSTapallava pAna kiyA jAne ke phalasvarUpa rAga( lAlimA ) hIna hotA hai, unake gAloM kI patraracanA ( kassUrI-zrAdi sugandhi dravya se kI gaI citraracanA) naSTa hojAtI hai aura unake kAnoM meM karNapUra nahIM hote tathApi unake mukhamaNDala meM koI apUrva va anirvacanIya kAnti hotI hai / / 511 // he rAjan ! praNaya( prema ) kupita zrI ke sAtha saMbhoga karane meM kAmI puruSoM kA lakhaTapaTTa strI ke pheza-samUha ko sugandhi yA nivAsa se vyApta nahIM hotA aura unakI zroSTha kAnti lAkSArasa-vyApta nahIM hotI [kyoMki unheM praNaya-kupita priyA ke lAkSArasa-raJjita oSTa-cumbana kA avasara hI prApta nahIM ho pAvA] evaM unake sRdaya para priyA kI stana-mudrA (kuca ciDa) nahIM hotI tathA unake gale para agada- khI-bhujA. AbhUSaNa ) cihna mI nahIM hotA // 512 / / 1. upamA va smuccyaalNkaar| 2. rUpakAlaMkAra / 1. ruupkaalNkaar| . samuracayAlaMkAra / 5. diipcaaljhaar|
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 yazastivakapampUkAvye iti vipralasaMdhIdasAvedamavidhAyadairabasarasubhASitabhASAkopidaiH saMbhAlitabhAparAvidhiravyeya kenavivArajanalavaviditapratIkArazarmagA karmagA muhurahAnAMpacAramAnauSadhopayogodAhAramatIca ramaNImAnAmemAno smarasvaramacikitsam // ummIlanukondrasabhAnubhagAmyAvibhUpatizrIcikAni jinekSaNAgatasamameNIvimAnAni / pUjArjanasabadundubhisvodhAvapramodozyAditya trINyapi yasya jagmani bagasyAsamsa boyAbigaH // 21 // lokavira kavitve vA yadi cAturyazatravaH / somadevakoH sUtIH samaspasthAna sAdhayaH // 114 // iti sammAkilokazAmaNaH zrImannemidevabhagavataH zidhyeNa somayAgamapacaviSAparaNAmativimaNDamammIbhavavaraNakamalena bhIsoma devasUriNA viravite yazodharamahArAjArita yazassilakAparanAmni mahAkAvye rAmalakSmInimokno nAma tRtIya AvAsaH smaasH| antyamaGgala--yaha jagatmasiddha aisA jinendra (sarpajJa vItarAga RSabhAvi-tI ) ApakI rakSA kare, jisake janmakalyANaka ke avasara para tInoM loka ( adholoka, madhyaloka aura ayalopha) pUjA-nimitta susajita hue dundubhivAjoM ke zabdasaMbaMdhI utsava kI harSotpatti hone se kramazaH isaprakAra hue| arthAna-adholoka pAtAla se prakaTa hote hue nAgakumAra-bhavanoM se puNyazAlI hue| isIprakAra madhyaloka cakravatI-Adi rAjAoM kI jinagoM ke sAra honeta te niho / vajA, chatra va cAmara Adi) se sazobhita hue evaM Urcaloka pabhAvi tIthevaroM ke darzana-hetu Ae hue deva-samUhoM ke vimAnoM se adhiSTita hue // 513 // yadi vidvAn loga lokavyavahAra parivAna athavA kAvyakalA-cAturya ( vidvattA) meM nipuNa honA cAhate haiM to somadevAcArya kI sUktiyoM ( subhASitoM) phA anuzIlana (bhabhyAsa) kareM // 514 / / iti bhadraM bhUyAt / / ___ isaprakAra samasta tArkika-( SaDdarzanavesA) cakravartiyoM ke cUDAmaNi ( ziroratna yA sarvazreSTha) zrImavAcArya 'nemideva ke ziSya 'zrImatsomadevasari thApa, jisake caraNakamala tarakAla nirdoSa gapa-padya vidyAdharoM ke cakravatiyoM ke mastakoM ke AbhUSaNa hue hai, rakhe hue yazodharamahArAjaparita' meM, jisakA isana nAma 'pazastilakacampU mahAkAvyA hai, 'rAjalakSmIvinodana' nAma kA tRtIya bhASAsa pUrNa huaa| ___ isaprakAra dArzanikacUDAmaNi zrImadambAdAsa jI zAstrI va zrImatpUjyapAda AdhyAtmika santa zrI 105 kSullaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcArya ke pradhAna ziSya, nItivAkyAmRta' ke bhApAThIphAkAra sampAvara prakAzaka, anamyAyatIrtha, prAcInamyAyatIrtha, kAvyatIrtha va AyurvedavizArada parSa mahopadezaka-mAdi aneka upAdhi-vibhUSita, sAgaranivAsI paravArajanajAtIya zrImatsundaralAla zAstrI dvArA racI huI zrImatsomadevasuri-viracita 'yazastilakacampU mahAkAvya' ko 'yazastilakadIpikA' nAma kI bhASATIkA meM yazodharamahArAja kA 'rAjalakSmIvinoda varNana' nAma kA sRtIya bhAvAsa ( sarga) pUrNa huaa| ighi bhadraM bhUyAt *"vidhibhiranyanaya ka dhinISadhopayogodAharaNamatIya ragArImAnAmA k.| 1. atizaya smucyyaalaar| 2. samusthAlavAra /