Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
VATI SUTR
ARI BH
PART : 17
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ભાગ ૧૭
ભાગ- ૧૭
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
र जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराजा
विरचितया प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलतं
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्
॥श्री-भगवतीसूत्रम्॥
(सप्तदशो भागः)
नियोजकः
संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि
पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
NOOOOOOOOOOO0000
प्रकाशकः
राजकोटनिवासी-श्रेष्ठिश्री-शामजीभाई-वेलजीभाई वीराणी तथा कडवीवाई-वीराणी स्मारकट्रस्टप्रदत्त-द्रव्यसाहाय्येन अ. भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट
प्रथमा-आवृत्तिः प्रति १२००
वीर- संवत् विक्रम संवत् २४९८ २०२८
२०२८ मूल्यम्-रू. ३५-०-०
ईसवीसन् १९७२
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનું ઠેકાણું : श्रीम. ली. वे स्थानवासी નશાઓદ્ધાર સમિતિ, ४. गरेडिया वा रोड, रा०, ( सौराष्ट्र ).
過
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञाँ, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालोह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥ १ ॥
Published by:
Shri Akhil Bharat S, S
Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India.
5
हरिगीतच्छन्दः
लिये ॥
करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं तव कुछ फिर यत्न ना उनके जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तव इससे है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥ १ ॥
पायगा ।
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦
વીર સંવત ૨૪૯૮
વિક્રમ સવત્ ૨૦૨૮ ઇસવીસન
१८७२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
भूल्यः ३. ३५=00
: भुद्र :
મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત प्रिन्टींग प्रेस, घीठांटा रोड, अभहाबाह
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१)
(२)
(३)
(8)
स्वाध्याय के
प्रमुख
नियम
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है
I
प्रातः ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी ( ४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए ।
मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है ।
नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय - प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए—
(१)
आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल
(१)
(२)
(३)
(8)
(५)
(६)
(७)
(८)
उल्कापात—बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
दिग्दाह — किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
गर्जारव—बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे ) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
निर्घात – आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
विद्युत - बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यूपक — शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यक्षादीप्त— यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
धूमिका कृष्ण - कार्तिक से माघ मास तक घूँए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रात:काल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें त तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री भगवतीसूत्र भाग सत्तरहवें की विषयानुक्रमणिका अनुकमा विषय
पृष्ठाङ्क अठाइसवां शतक उद्देशक पहला १ जीवों के पापकर्म समार्जन का निरूपण
१-११ दूसरा उद्देशक २ अनन्तरोपपन्नक नारक जीवों के पापकर्म
समार्जन का निरूपण १२-१६ तीसरा उद्देशक से ग्यारहवां उद्देशक पर्यन्त उद्देशकों की परिपाटि का कथन
१७-२० उन्तीसवें शतक का पहला उद्देशक ४ पापकर्म भोगने का एवं उनको नष्ट करने का कथन २१-३७
दूसरा उद्देशक ५ अनन्तरोपपन्नक नारकादिकों को आश्रित करके
पापकर्म प्रस्थापन आदि का कथन ३८-४७ तीसरा उद्देशक से ग्यारहवें पर्यन्तके उद्देशेका कथन नैरयिकों के अचरमत्व, पापकर्म भोगनेका कथन ४८-५०
तीसवें शतक का प्रारंभ-प्रथम उद्देशक जीवों के कर्मबन्ध होने के कारणों का कथन
५१-७४ जीवों के आयुबन्ध का निरूपण
७५-९७ नैरयिकों के आयुबन्ध का निरूपण
९८-११८ क्रियावादि जीवों के भवसिद्धि आदि होने का कथन ११९-१३३
३० दूसरा उद्देशक ११ अनन्तरोपपन्नक नरयिकों के क्रियावादी
आदि होने का कथन १३४-१४६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
१४७-१४९
१५०-१५४
१५५-१७६
१७७-१८८
१८९-१९४
तीसरा उद्देशक परंपरोपपन्नक नैरयिकों के क्रियावादी
आदि होने का कथन चौथे उद्देशक से ग्यारहवें पर्यन्त के उद्देशक उद्देशकों के परिपाटि का कथन
इकतीसवें शतक का प्रथम उद्देशक चार प्रकार के युग्मो का कथन
दूसरा उद्देशक कृष्णलेश्यावाले क्षुल्लक कृतयुग्म नैरयिक
आदि के उत्पाद का कथन तीसरा उद्देशक नीललेश्यावाले क्षुल्लक कृतयुग्म नैरयिक
__ आदिकों के उत्पात आदि का कथन
चतुर्थ उद्देशक कापोतलेश्यावाले क्षुल्लक कृतयुग्म नैरयिकों के
उत्यात आदि का कथन पांचवां उद्देशक भवसिद्धिक क्षुल्लक कृतयुग्म नैरयिकों
के उत्पात आदि का कथन छट्ठा उद्देशक कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक क्षुल्लक कृतयुग्म
नैरयिकों के उत्पात आदि का कथन
सातवां उद्देशक नीलले श्यावाले भवसिद्धिक क्षुल्लक कृतयुग्म
नैरयिकों के उत्पात आदि का कथन
आठवां उद्देशक कापोतलेश्यावाले भवसिद्धिक चार उद्देशेका कथन
१९५-२०२
१८
२०३-२१०
२११-२१४
२०
२१५
२१
२१६-२१७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
२३
२४
२५
२६
२७
२८
२९
३०
३१
नववे से बारहवें पर्यन्त के उद्देशकों का कथन अभवसिद्धिक नैरपिकों के एवं कृष्णादि लेश्या
युक्त नैरयिकों के उपपात आदि का कथन तेरहवें से सोलहवें पर्यन्त के उद्देशकों का कथन कृष्णादि लेश्यायुक्त सम्यग्दृष्टि नारकों के
चार उदेशकों द्वारा उत्पत्ति आदि का कथन सत्तर से बीसवें पर्यन्तके उद्देशकों का कथन कृष्णादि चार लेश्यायुक्त मिथ्यादृष्टि
नारकों के चार उदेशकों द्वारा कथन १९ से २४ पर्यन्तके चार उद्देशक का कथन कृष्णादि लेश्यायुक्त कृष्णपाक्षिक नैरयिकों के उत्पत्ति आदि का चार उद्देशक द्वारा कथन २५ से २८ पर्यन्त के चार उद्देशकों का कथन कृष्णादि चार लेश्यायुक्त शुक्लपाक्षिक क्षुल्लक कृतयुग्म नैरयिकों का चार उद्देशक से कथन बत्तीसवां शतक का प्रथम उद्देशक नारकादि जीवों की उद्वर्त्तना का निरूपण दूसरे उद्देशक से २८ पर्यन्त के उद्देशक का कथन कृष्णलेश्यावाले कृतयुग्म नैरयिक आदि के उद्देशकों के निर्देशपूर्वक कथन
तेतीस शतक का प्रथम उद्देशक एकेन्द्रिय जीवों का निरूपण दूसरा उद्देशक
अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीवों का निरूपण
तीसरा उद्देशक प्रथम अवान्तर शतक
परंपरोपपत्रक एकेन्द्रिय से अचरम पर्यन्त के एकेन्द्रियों का निरूपण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
२१८-२१९
२२०-२२२
१२३
२२४
२२५-२२७
२२८-२३५
२३६-२३८
२३९-२५५
२५६-२६५
२६६-२७५
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
२७६-२८८
३३
२८९
३४
२९०
३५
२९१-२९४
२९५-३०३
३७
दूसरा एकेन्द्रिय शतक कृष्णादि लेश्यायुक्त एकेन्द्रिय जीवों का निरूपण
तीसरा एकेन्द्रिय शतक नीललेश्यायुक्त एकेन्द्रिय जीवों के
उत्पत्ति आदि का निरूपण कापोतलेश्यायुक्त एकेन्द्रियों के
उत्पत्ति आदि कथनयुक्त चतुर्थ शतक
पांचवां एकेन्द्रिय शतक भवसिद्धिक एकेन्द्रियों का निरूपण
छट्ठा एकेन्द्रिय शतक कृष्णलेश्यायुक्त भवसिद्धिक आदि एकेन्द्रिय
जीवों का निरूपण सातवां एवं आठवां एकेन्द्रिय शतक नीललेश्यायुक्त भबसिद्धिक एकेन्द्रिय जीवों के
एकादश उद्देशात्मक शतक का कथन कापोतलेश्यायुक्त भवसिद्धिकों के ग्यारह
उद्देशात्मक आठवें शतक का कथन
नववां शतक अभवसिद्धिक एकेन्द्रियों का निरूपण दशवां ग्यारहवां एवं बारहवें शतक का कथन कृष्णलेश्यावाले अभवसिद्धिका एकादश उद्देशात्मक दसवां एकेन्द्रिय शतक नीललेश्यायुक्त अभवसिद्धिक एकेन्द्रियों का ग्यारह उद्देशात्मक ग्यारहवां शतक तथा कापोतलेश्यायुक्त अभवसिद्धिकों का
बारहवां शतक का निरूपण चोतीसवें शतक का आरंभ पहला अवान्तर शतक प्रथम उद्देशक विग्रहगति से एकेन्द्रिय जीवों का निरूपण
३०४
३८
३०५
३९
३०६-३०७
३०८-३११
४१
३१२-३३२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
वित्रहगति से जीवों के उत्पात का निरूपण रत्नममापृथिव्याश्रित पृथिव्याघेकेन्द्रिय
जीवों का निरूपण शर्करापमा पृथिव्याभित एकेन्द्रिय जीवों के
उपपात आदि का कथन ३५८-३६८ सामान्य से अधाक्षेत्र उर्ध्वक्षेत्र का आश्रय
करके एकेन्द्रिय जीवों के उपपात का कथन ३६९-३७५ अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथ्विकाय आदि के अधोलोक में
विग्रहगति से उत्पात आदिका कथन ३७५-३९४ लोक के पोरस्त्यादि चरमान्त विषय अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथ्वीकायके उत्पत्ति आदि का कथन ३९५-४१४ अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथ्वीकायिक जीव का लोक के
दक्षिण चरमान्तमें उत्पत्ति आदि का कथन ४१५-४२४ वादर पृथ्वीकाय आदि के स्थान आदि का निरूपण ४२५-४४४
दूसरा उद्देशक अनन्तरोपपत्रक एकेन्द्रियों के भेद आदि का निरूपण ४४५-४६४
तीसरा उद्देशक परम्परोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव के भेदों का निरूपण ४६५-४७०
चौथे उद्देशक से ११ वें पर्यन्त के उद्देशक का कथन अनन्तरावगाढ से अचरम पर्यन्त के जीवों के
भेदों का कथन ४७१-४७२ दूसरा एकेन्द्रिय शतक कृष्णलेश्यायुक्त एकेन्द्रियों के भेदों का निरूपण ४७३-४७८
तीसरा चौथा और पांचवां शतक नील-कापोत एवं शुक्ललेश्यावाले एकेन्द्रिय जीवों के ग्यारह उद्देशात्मक शतकों द्वारा कथन ४७९-१८१
५.
५३
५४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५
१६
६०
छट्ठा एकेन्द्रिय शतक कृष्णलेइयायुक्त अवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीवों के
भेदों का कथन ४८२-४८९ सातवें से १२ वें पर्यन्त के एकेन्द्रिय शतक नीलादि लेश्यायुक्त मासिद्धिक एकेन्द्रियों के
उद्देशात्मक शतक से निरूपण १९०-४९१ पैंतीसवां शतक का प्रथम उद्देशक राशि के क्रम से महायुग्मों का निरूपण ४९६-५११ कृतयुग्म, कृतयुग्म एकेन्द्रिय जीव के
उत्पत्ति आदि का निरूपण ५१२-५२८ अवशिष्ट पन्द्रह भेद कृतयुग्म योज आदि के
उत्पत्ति आदि का निरूपण ५२९-५४३ दूसरा उद्देशक प्रथमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय जीवों के
उत्पत्ति का निरूपण ५४४-५४९ तीसरे उद्देशक से ११ पर्यन्त के उद्देशकों का कथन अप्रथम समयादि कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रियों के
उत्पत्ति आदि का कथन ५५०-५५४ चरमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रियों के
उत्पत्ति का निरूपण ५५५-५५७ अचरमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रियों के
उत्पत्ति का निरूपण ५५८ प्रथमसमय प्रथमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म
एकेन्द्रिय के उत्पत्ति का निरूपण ५५९-५६० प्रथमअपथमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय के
उत्पत्ति का निरूपण ___५६१-५६२ प्रथमचरमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय
जीवों के उत्पत्ति का निरूपण
६१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७
૬૮
६९
७०
७१
७२
७३
७४
७५
७६
७७
3
प्रथमअचरमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय जीव के उत्पत्ति का निरूपण
चरमचरम, एवं चरम अचरमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय जीव के उत्पत्ति का निरूपण दुसरा एकेन्द्रियमहायुग्मशत
कृष्णलेश्यावाले कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय
जीवों के उत्पत्ति का निरूपण
araमय कृष्णश्यावाले कृतयुग्म कृतयुग्म जीवों के उत्पत्ति का निरूपण तीसरा एकेन्द्रिय महायुग्म शतक नीललेश्यायुक्त कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय
जीवों के उत्पत्ति का निरूपण चतुर्थ एकेन्द्रिय महायुग्म शतक कापोतश्यायुक्त कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय जीवों के उत्पत्ति का निरूपण
५ से १२ पर्यन्त के एकेन्द्रिय शतक भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय
जीवों के उत्पत्ति का निरूपण कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय जीवों की उत्पत्ति का निरूपण नीलेश्य भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय जीवों की उत्पत्ति का निरूपण कापोतले यावाले भनसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म केन्द्रियों की उत्पत्ति का निरूपण
अवसिद्धिवाले के चार शतकों का कथन
छत्तीसवें शतक में प्रथम द्वीन्द्रिय महायुग्म शतक के प्रथम उद्देशक
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
५६४-५६५
५६६-५६९
५७०-५७४
५७५-५७८
५७९-५८०
५८१
५८२ - ५८५
५८६
५८७
५८८-५८९
५९०
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭.
७९
८१
८२
८३
८४
८५
८६
१०
कृतयुग्म कृतयुग्म द्वीन्द्रिय जीवों के
उत्पत्ति का निरूपण
२ से ग्यारह पर्यन्त के उद्देशक
प्रथमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म द्वीन्द्रिय
जीवों के उत्पत्ति का निरूपण
२ से ४ द्वीन्द्रिय महायुग्म शतक कृष्णलेश्यावाले कृतयुग्म कृतयुग्म द्वीन्द्रिय जीवों के उत्पत्ति का कथन ५ से १२ पर्यन्त के द्वीन्द्रिय महायुग्म
शतकों का कथन
भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म हीन्द्रिय जीवों के एवं अभवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म द्वीन्द्रिय जीवों के उत्पत्ति का कथन
अडतीसवां शतक
कृरुयुग्मकृतयुग्म चतुरिन्द्रिय जीवों के
उत्पत्ति का कथन
उन्चालीसवां शतक
कृतयुग्मक युग्म असंज़िन्द्र
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
usarai त्रीन्द्रिय शतक कृतयुग्मकृतयुग्म त्रीन्द्रिय जीवों के उत्पत्ति का कथन ६१३-६१५
जीवों के उत्पत्ति वा कथन
चालीसवां शतक प्रथम उद्देशक
कृतयुग्मकृतयुग्म संविपञ्चेन्द्रिय जीवों के
उत्पत्ति का कथन
दुसरा उक्रेमक प्रथमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रिय
५९१-५९७
जीवों के उन्नत्ति का कथन
५९८-६०३
६०४-६०६
६०७-६१२
६१६-६१८
६१९-६२१
६२२-६३९
६४०-६४३
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७
८८
८९
९२
९३
९४
९५
९६
११
दूसरा कृष्णलेश्व संज्ञिपश्ञ्चेन्द्रिय महायुग्म शतक कृष्णलेवावाले कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रिय आदि के उत्पत्ति का कथन
प्रथमसमय कृतयुग्मकृतयुग्भ संज्ञिपवेन्द्रियों के उत्पत्ति का कथन
अप्रथमसमय से लेकर चरमाचरम पर्यन्त के उद्देशकों का कथन
तीसरा संमिहायुग्म शतक
नीलश्यायुक्त कृतयुग्ग कृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रिय जीवों के उत्पत्ति का कथन
चतुर्थ संज्ञिमहायुग्म शत कापोतले श्यावाले कृतयुग्न युग्मसंज्ञिपञ्चेन्द्रिय जीवों के उत्पत्ति का कथन
पांचवां महायुग्म शत तेजोलेश्यावाले कृतयुग्म संशिपञ्चेन्द्रिय जीवों के उत्पत्ति का कथन
छट्ठा महायुग्म शत
पद्मलेश्यावाले कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रिय जीवों के उत्पत्ति का कथन
सातवां संज्ञिमहायुग्म शत
शुक्ललेश्यावाले कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रिय
जीवों के उत्पत्ति का कथन आठवां संविमहायुग्म शत
भवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रिय
जीवों के उत्पत्ति का कथन नववा संज्ञिमहायुग्म शत
कृष्णश्यावाले भवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रिय जीवों के उत्पत्ति का कथन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
६४४-६४९
६५०-६५३
६५३
६५४-६५६
६५७-६५९
६६०-६६१
६६२-६६५
६६६-६६८
६६९-६७१
६७१-६७२
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
९७
९८
१.१
दसवां संझिमहायुग्म शत नीललेश्यावाले कृतयुग्मकृतयुग्म संक्षिपञ्चेन्द्रिय
जीवों के उत्पत्ति का कथन ६७३-६७५ ११ वें से १४ पर्यन्त के संझिमहायुग्म शतक भवसिद्धिक एकेन्द्रिय के सात शतकों का कथन ६७६-६७७
पन्द्रहवां संज्ञिमहायुग्म शत अभवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रिय
जीवों के उत्पत्ति का कथन ६७८-६८४ दूसरा उद्देशक प्रथमसमय अभवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्म संधि
पञ्चेन्द्रिय जीवों के उत्पत्ति का कथन ६८५-६८७
सोलहवां संज्ञिमहायुग्म शत कृष्णलेश्यावाले अभवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्म
संक्षिपञ्चेन्द्रियों के उत्पत्ति का कथन ६८८-६९०
१७ से २१ पर्यन्त के महायुग्म शत नील, कापोत आदि छह लेश्यायुक्त __ अभवसिद्धिकों के उत्पत्ति आदि का कथन ६९१-६९६
४१ वां शतक का प्रथम उद्देशा राशियुग्म का निरूपण
६९७-७१७ दूसरा उद्देशा सशियुग्म योजनैरयिकों के उत्पाद का निरूपण ७१८-७२२
तीसरा उद्देशा राशियुग्म द्वापरयुग्मराशिवाले नैरयिकों के
उत्पाद का कथन ७२३-७२५ चौथा उद्देशा राशियुग्म कल्योज नैरयिकों के उत्पाद का निरूपण ७२६-७२८
१०२
१०४
१०५
१०६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०७
१०८
१०९
११०
१११
११२
११३
११४
११५
११६
१३
५ वें से आठवां पर्यन्त के चार उद्देशक कृष्णलेश्यावाले राशियुग्म कृतयुग्भ नैरविकों के
उत्पाद का कथन
कृष्णले श्यावाले ज्योज - द्वापरयुग्म, कल्योज राशिवाले नैरविकों के उत्पाद का कथन नववें से १२ पर्यन्त के उद्देशकों का कथन dredsयात्राले चार उद्देशकों के नैरयिकों के
उत्पाद का कथन
१३ वें से वीस पर्यन्त के उद्देशक कापोतश्यायुक्त नैरयिकों के उत्पाद का चार उद्देशक एवं तेजोलेश्यावाले नैरविको के चार उद्देशकों द्वारा कथन
२१ से २८ पर्यन्त के उद्देशक का कथन पद्म शुक्ललेश्या से युक्त चार चार उदेशकों का कथन
२९ से ५६ पर्यन्त के उद्देशकों का कथन मवसिद्धिकराशियुग्म कृतयुग्म नैरवकों की
उत्पत्ति का कथन
कृष्णलेश्यायुक्त भत्रसिद्धिक राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकों के उत्पत्ति का कथन
atest एवं कापोतश्यायुक्त भवसिद्धिक राशियुग्म नैरयिकों के उत्पत्ति का कथन
तेजोलेश्या पद्मश्यायुक्त भवसिद्धिकों का
चार चार उद्देशक
शुक्ललेश्यायुक्त भवसिद्धिकों का चार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
उद्देशकों से कथन
७२९-७३१
७३२-७३३
७३४-७३५
७३६-७३९
७४०-७४२
७४३-७४५
७४६
७४७
७४८
७४९
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
११७
१२०
१२१
५७ से ८४ पर्यन्त के उद्देशकों का कथन अभवसिद्धिक राशियुग्म कृतयुग्म नैरपिकों के
उत्पत्ति का कथन ७५०-७५२ कृष्णलेश्यावाले अमवसिद्धिक राशियुग्म कृतयुग्म
नैरयिकों के उत्पत्ति का कथन ७५३नीललेश्यावाले आदि लेश्यायुक्त अभवसिद्धिक राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकों के उत्पत्ति का कथन ७५४-७५७
८५ से ११२ पर्यन्त के उद्देशकों का कथन सम्यग्दृष्टि आदि राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकों के
उत्पत्ति का निरूपण ७५८-७५९ कृष्णादि लेश्यायुक्त राशियुग्म कृतयुग्म नैरपिका के
___ उत्पत्ति का निरूपण ७६०-७६१ ११३ में से १४० पर्यन्त के उद्देशक का कथन मिथ्यादृष्टि राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकों के
उत्पत्ति का कथन ७६२-७६३ १४१ से १६८ पर्यन्त के उद्देशक का कथन कृष्णपाक्षिक राशियुग्म कृत्युग्म नैरयिकों के
उत्पत्ति का कथन ७६४-७६५ १६९ से १९६ पर्यन्त के उद्देशकों का कथन शुक्लपाक्षिक यावत् शुक्लपाक्षिक शुक्लले श्थ राशियुग्म
नरयिकों के उत्पत्ति का कथन ७६६-७७२ भगवतीसूत्र के शतक एवं उद्देशकों का कथन ७७३-७७४ भगवतीसूत्र के उपदेश के प्रकार का कथन ७७५-७८०
१२२
१२३
१२४
१२५ १२६
॥समाप्त॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥श्री-भगवतीसूत्रम्॥
(सप्तदशो भागः)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री वीतरागाय नमः॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितया
प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलङ्गतम् ॥श्री-भगवतीसूत्रम्॥
(सप्तदशो भागः)
॥ अथाष्टाविंशतितमं शतकमारभते ॥ कर्मवक्तव्यता संवलितं सप्तविंशतितमं शतकं व्याख्यातम् अथ क्रमप्राप्त तथाविधमेव अष्टाविंशतितमं शतकं व्याख्यायते, अत्रापि एकादशोदेशकाः जीवा घेकादशद्वारानुगत पापकर्मादि दण्ड कोपेताः सन्ति, तदनेन सम्बन्धेन आयातस्याष्टाविंशतितमशतकस्य प्रथमोद्देशकर येदं सूत्रम्-'जीवा णं भंते' इत्यादि,
मूलम्-जीवाणं भंते ! पावं कम्मं कहिं समजिणिंसु कहि समायरिंसु ? गोयमा! सव्वे वि ताव तिरिक्खजोणिएसु होजा१, अहवा तिरिक्खजोणिएसु य नेरइएसु य होज्जा२, अहवा तिरिक्खजोणिएसु य मणुस्सेसु य होज्जा३, अहवा तिरिक्ख. जोणिएसु य देवेसु य होज्जा४, अहवा तिरिक्खजोणिासु य नेरइएसु य मणुस्सेसु य होज्जा५, अहवा तिरिक्खजोणिएसुय नेरइएसु य देवेसु य होज्जा६, अहवा तिरिक्खजोणिएसु य मणुस्लेसु य देवेसु य होज्जा७, अहवा तिरिक्खजोणिसु य नेरइएसु य मणुस्सेसु य देवेसु य होज्जाट । सलेस्सा णं भंते। जीवा पावं कम्मं कहिं समजिणिंसु ? कहिं समायरिंसु ? एवं चेव । एवं कण्हलेस्सा जाव अलेस्सा। कण्हपक्खिया सुक्कपविखया। एवं जाव अणागारोवउत्ता। नेरइया णं भंते ! पावं कम्म कहिं समजिणिंसु ? कहिं समायरिंसु ? गोयमा ! सम्वे वि तिरिक्खजोणिएसु होज्ज त्ति एवं चेव अट्ट भंगा भाणियव्वा । एवं सम्वत्थ अट्र भंगा एवं जाव अणागारोवउत्ता वि। एवं जाव वेमाणियाणं। एवं णाणावरणिज्जेण दंडओ एवं जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
भगवतीस्त्रे अंतराइए णं । एवं एए जीवादीया वेमाणियपज्जवसाणा नव दंडगा भवंति। सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति जाव विहरइ ॥सू०१॥
अट्ठावीसइमे सए पढमो उद्देसो समत्तो ॥२८-१॥ छाया-जीवाः खलु भदन्त ! पापं कर्म कुत्र समार्जन् कुत्र समाचरन् ? गौतम ! सर्वेऽपि तावत् तिर्यग्योनिकेषु भवेयुः१, अथवा तिर्यग्योनिकेषु च नैरथिकेषु च भवेयुः२, अथवा तिर्यग्योनिकेषु च मनुष्येषु च भवेयुः, अथवा तिर्यग्योनिकेषु च देवेषु च भवेयु ४, अथवा तिर्यग्योनिकेषु च नैरयिकेषु च मनुष्येषु च भवेयुः५, अथवा तिर्यग्योनिकेषु च नैरयिक षु च देवेषु च भवेयुः६, अथवा तिर्यग्योनिकेषुच मनुष्येषु च देवेषु च भवेयुः७, अथवा तिर्यग्योनि केषु च नैरयिकेषु च मनुष्येषु च देवेषु च भवेयुः सलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः पापं कर्म कुत्र समाजन् कुत्र समाचरन् गौतम ! सर्वेऽपि तावत् तिर्यग्योनिकेषु भवेयुरिति एवमेवाष्टौ भङ्गा मणितव्याः। एवं सर्वत्राष्टौ भङ्गाः, एवं यावदनाकारोषयुक्ता अपि । एवं यावद्वैमा निकानाम् । एवं ज्ञानावरणियेनापि दण्डकाः। एवं यावद् अन्तरायिकेण । एवमेते जीवादिकाः वैमानिकपर्यवसाना नवदण्डका भवन्ति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ।।मू० १॥
अष्टाविंशतितमशतके प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥२८-१॥ टीका- 'जीवा णं भंते !' जीवाः खल भदन्त ! 'पावं कम्मं पापम्-अशुभं कर्म 'कहि' कुत्र-कस्यां गतो 'समज्जिणि समाजन्-गृहीतवन्तः कस्यां गतौ
अठावीस वे शतकका पहेला उद्देशक का प्रारंभ कर्मवक्तव्यता सहित २७ वां शतक व्याख्यात हो चुका अब क्रम प्राप्त २८ वां शतक प्रारम्भ होता है। यहां पर भी ११ उद्देशक हैं। और ये उद्देशक जीवादिक ११ द्वारों में अनुगत पापकर्मादिक दण्डकों से युक्त हैं।
'जीवा णं भंते ! पावं कम्मं कहि समन्जिणिसु' इत्यादि । टीकार्थ--गौतमस्वामीने इस मूत्रद्वारा प्रभुश्री से ऐसा पूछा है
અઠયાવીસમા શતકના પહેલા ઉદેશાને પ્રારંભ– કર્મના સંબંધમાં સત્યાવીસમું શતક કહેવાઈ ગયું હવે કમથી આવેલા આ અઠયાવીસમા શતકને પ્રારંભ થાય છે, આ અઠયાવીસમા શતકમાં પણ ૧૧ અગીયાર ઉદેશાઓ કહ્યા છે. અને આ ઉદેશાઓ જીવ વિગેરે દંડક सहित ४ा छ –'जीवा गं भंते ! पाव कम्म कहिं समज्जिणिंसु' त्यहि
ટીકાથ–ગૌતમ સ્વામીએ આસૂત્રદ્વારા પ્રભુશ્રી ને એવું પૂછયું છે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२८ उ.१ सू०१ जीवानां पापकर्मसमाजननिरूपणम् ३ वर्तमाना जीवाः पापकर्मणां सावयवमकुर्व मित्यर्थः । 'कहिं समायाँसु' कस्या गती वर्तमाना जीवाः पापं कमै समाचरन्-पापकर्माचरणं कृतवन्तः पापकर्महेतु समाचरणेन तद्विपाकानुभवनेन वा, भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'सब्वे पि खाव तिरिक्खजोणिएसु होज्जा१' सर्वेऽपि तावत् जीवा स्तिर्यग्योनिकेषु भवेयुः इह तिर्यग्योनिः सर्वजीवानां मावस्थानीया तस्या बहुत्वात्, सतश्च सर्वेऽपि तिर्यग्भ्योऽन्ये नैरयिकाद् ये जीवा स्तिर्यग्योनिकेभ्यः समागत्योत्पमाः कदाचिदवेयुः ततस्ते सर्वेऽपि तिर्यग्योनिकेषु अभूवनिति व्यपदिश्यन्ते, उदयर्थः ये जीवा विविक्षितसमये नारकादयोऽभूवन् ते अल्पत्वेन समस्ता अपि सिद्धिगमकि 'जीवाणं भंते ! पाव कम्म कहिं समजिजणिसु' हे भदन्त ! जीवों ने किसगति में पापकर्म का उपार्जन किया है ? 'कहि समायरिसु' और किसगति में वर्तमान जीवों ने पापकर्म का आचरण किया है ? अर्थात् पापकर्म के हेतुओं के समाचरण से-सेवन से-और तज्जन्थ विपाक के अनुभव से पापकर्म का आचरण किया है ? उसका फल भोगा है ? इसके उत्तर में प्रभुश्रीने उनसे ऐसा कहा है-'गोयमा! सव्वे वि ताव तिरिक्ख जोणिएस्तु होज्जा' हे गौतम! समस्त जीय पहिले तिर्यग्योनि में रहें हुए हैं-इसलिये तिग्योनि में होने के कारण वह योनि उनकी माता के स्थानापन हैं। क्योंकी तिर्यग्योनि बहुत हैं। इसलिये तिर्य श्चों से भिन्न जो नैरयिकादि जीव हैं वे सब तिर्यग्योनिकों में से आ करके उत्पन्न हुए हैं । इसलिये वे सब पहिले तिर्यग्योंनि कों में रहे हुए हैं ऐसा कहा जाता है। इस कारण तिर्य: 'जीवा णं भंते ! पाव कम्म कहि समज्जिणि सु' 3 मापन वामे / गतिमा ५५म 6 यु छ? 'कहिं समायरिंसु' भने ४६ गतिमा डेरा જીએ પાપકર્મનું આચરણ કર્યું છે? અર્થાત્ પાપકર્મના હેતુઓના આચરણથી એટલે કે સેવનથી અને તેનાથી થનારા વિપાકના અનુભવથી પાપકર્મનું આચરણ કર્યું છે? અને તેનું ફળ ભોગવ્યું છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશી गौतम स्वाभीने ४ छ । 'गोयमा ! सव्वे वि ताव तिरिक्खजोणिएसु होज्जा' હે ગૌતમ ! સઘળા જી પહેલાં તિર્યચનિમાં રહેલા છે, તેથી તિર્યંચનીમાં હોવાને કારણે તે નિ તેની માતાને સ્થાને ગણાય છે. કેમ કે-તિયયની ઘણી છે. તેથી તિયાથી અન્ય જે નૈરયિકે વિગેરે જીવે છે, તે તિયા. ચેનામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થયેલા છે. તેથી તે બધા પહેલાં તિયાનિમાં રહેલા છે. એ પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે. આ કારણથી તિથિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे मेन निर्यपालिप्रवेशेन च निर्लेपतया उद्वत्ताः ततश्च तिर्यग्गतेरनन्तत्वेन अनि लेपनीयत्वात् तत उवृत्ता स्तियश्च स्तत्स्थानेषु नारकादित्वेन उत्पन्नाः, ततस्ते तिर्यगतो नारकगत्यादिकारणिभूतं पाप कर्म समजितवन्त इति प्रथमो भङ्गः १। 'अहवा तिरिक्खजोणिएसु च नेरइएमु य हाजार' अथवा तिर्यग्योनिकेषु च
रषिकेषु च भवेयुः, विविक्षितसमये ये मनुष्या देवा वा अभूवन ते निर्लेपतया तथैवोदवृत्ताः तत्स्थानेषु च तिर्यग्नारकेभ्य आगत्योत्पन्नाःते च एवं व्यपदिश्यन्तेतिर्यग्नरयिकेषु अभूवन्नेते, ये च यत्राभूवन ते तत्रैव कर्मोपार्जितवन्त इत्योंलभ्यते इति द्वितीयो भङ्गा२। 'अहवा तिरिक्ख जोणिएसु य मणुस्सेसु य होज्जा' अथवः तिर्यग्योनिकेषु च मनुष्येषु च भवेयुः विवक्षितसमये ये नैरयिका देवा वा शति से निकले हुए जीव उन-२ स्थानों में-नारकादि रूप में जो उत्पन्न हुए हैं सो वहाँ पर तिर्यश्चगति में उन्होने नारक गति आदि में प्राप्त होने के कारण भूतकाल में पापकर्म को उपार्जन किया है। ऐसा यह प्रथम भंग है। ___ 'अहवा---तिरिक्खजोणिएसु य नेरइए सुय होज्जोर' अथवासमस्त जीव तिर्यग्योनिकों में और नैरयि कों में रहे हुए हैं-विवक्षित समय में जो मनुष्य अथवा देव हुए हैं वे उन स्थानों में तिर्यग्योनिकों से या नारकों से आकर के उत्पन्न हुए हैं, इसलिये ऐसा कहा जा सकता है कि ये पहिले तिर्यग्योनि कों में या नैरपिकों में रहे हुए है, जो जहां रहा हुआ है उसने वहीं पर कर्म का उपार्जन किया है, ऐसा यह द्वितीय भंग है । 'अहवा तिरिक्खजोणिएतु य मणुस्सेतु य ગતિમાંથી નિકળેલા છે તે-તે સ્થાનેમાં નારક વિગેરે રૂપથી ઉત્પન્ન થયા છે, તેઓ તિર્યંચ ગતિમાં, નારક ગતિ વિગેરેમાં, ઉપન્ન થવાને કારણે ભૂતકાળમાં પાપકર્મનું ઉપાર્જન કર્યું છે. એ પ્રમાણે આ પહેલે ભંગ છે. ૧ 'अहवा-तिरिक्खजोणिएसु य नेरइएसु य होज्जा' अथवा-सा तिय" નિકમાં અને નરયિકામાં રહેલા છે–વિવક્ષિત સમયમાં જેઓ મનુષ્ય અથવા દેવ થયા છે, તેઓ તે સ્થાને માં તિર્યંચ યાનિકેથી નારકેથી આવીને ઉત્પન્ન થયા છે. તેથી એમ કહેવામાં આવે છે કે તેઓ પહેલાં તિયચ નિમાં અથવા નૈરયિકેમાં રહેલા છે, જેઓ ત્યાં રહેલા છે, તેઓએ થાંજ કમનું ઉપાર્જન કર્યું છે, એ પ્રમાણે આ બીજો ભંગ કર્યો છે. ૨ ___'अहवा तिरिक्वजोणिपसु य मणुस्सेसु य होज्जा' ५44। તિય"ચનિકેમાં અથવા મનુષ્યમાં રહેલા છે. તેથી ત્યાંથી નિકળીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२८ उ.१ सू०१ जीवानां पापकर्मसमाज ननिरूपणम् ५ ते तथैव निर्लेपतया उदृत्ताः तत्स्थानेषु च तिर्यङ् मनुष्येभ्य आगत्य समुत्पन्नाः ते ब्यादिशन्ते-तिर्यग्मनुष्योऽभूवन्ने ते, ये च यत्राभूवन् ते तत्रैव कर्म उपा. जितवन्त इति हतीयो भङ्गः३ इति । एवमेवाग्रेऽपि अनयैव भावनयाऽर्थों विधेयः। चतुर्थ मङ्गमाह 'अहवा तिरिक्खनोणिएसु य देवेसु य होज्जा' अथवा तियं. ग्योनिकेषु च देवेषु च भवेयुरिति चतुर्थों भङ्गः ४, 'अहवा तिरिक्खजोगिएसु य नेरइएमु मणुस्सेसु य होज्जा' अथवा तिर्यग्योनिकेषु च नैरयिकेषु च मनुष्येषु च भवेयुरिति पञ्चमो भङ्गः। 'अहवा तिरिक्खजोणिएसु य नेरइएमु य देवेसु होज्जा' अथवा-समस्त जीव तिर्यग्योनिकों में या मनुष्यों में रहे हुए हैं इसलिये वहां से निकल कर जो जीव विवक्षित समय में नैरयिक या देव रूप से उत्पन्न हुए हैं वे उन-उन तिर्यश्च एवं मनुष्यों से आकर के उत्पन्न हुए है-इसलिये ऐसा कहा जाता है कि ये तियश्च या मनुष्यों से आकरके उत्पन्न हुए हैं । जो जीव जहां रहा हुआ है उसने वहीं पर कर्म का उपार्जन किया है। ऐसा यह तृतीय भंग है। इसी प्रकार से आगे भी ऐसा ही अर्थ समझना चाहिये, चतुर्थ भंग इस प्रकार से हैं-'अहवा तिरिक्खजोणिएस्सु य देवेसु य होज्जा' अथवा समस्त जीव तिर्यग्योनिकों में और देवों में रहे हुए हैं। पंचम भंग इस प्रकार से है-'अहवा तिरिक्खजोणिएसु य नेरइ एसु य मणुस्सेसु य होज्जा' अथवा-समस्त जीव तिर्यग्योनिकों में और नैरयिकों में एवं मनुष्यों में रहे हुए हैं। छठा भंग इस प्रकार से है-'अहवातिरिक्वजोणिएसु य नेरइ एसु य देवेसु य होजा' अथवा-समस्त जीव વિવક્ષિત જે જીવ રયિક અથવા દેવ પણુથી ઉત્પન્ન થયા છે, તે તે તે તિર્યંચ અથવા મનુષ્યથી આવીને ઉત્પન્ન થયા છે. તેથી એવું કહેવામાં આવે છે કે-આ તિર્યંચ અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન થયા છે. જે છે જ્યાં રહેલા છે, તેણે ત્યાં જ કર્મનું ઉપાર્જન કર્યું છે. એ પ્રમાણે આ ત્રીજે ભંગ કહ્યો છે. આગળ પણ આ પ્રમાણે જ સમજવું.
याथी सभा प्रभारी छ.---'अहवा तिरिक्खजोणिएमु य वेसु य હોગા' અથવા સઘળા જે તિર્યંચ નિકમાં અથવા દેવામાં રહેલ છે. से प्रभा मा यो! Ra sat छ. 'अहवा तिरिकखजोणिएसु य नेरइएसु य मणुस्सेसु य होज्जा' 424॥ सा व तिय योनिमा भने મૈરયિકમાં તથા મનુષ્યમાં રહેલા છે એ પ્રમાણે આ પાંચમ ભંગ કહ્યો છે.
'अहषा तिरिक्खजोणिपसु य नेरइएसु य देवेसु य होजा' या सा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे य होज्जा' अथवा तिर्यग्योनिकेषु नैरयिकेषु च देवेषु च भवेयुरिति षष्ठो भङ्गः ६। 'अहवा तिरिक्खजोणिएसु य मणुस्सेसु य देवेसु य होज्जा' अथवा तिर्यग्योनिकेषु च मनुष्येषु च देवेषु च भवेयुरिति सप्तमो मङ्गः ७ । 'अहवा तिरिक्खजोणिएसु य नेरइएसु य मणुस्सेसु य देवेसु य होज्जा' अथवा तिर्यग्योनिकेषु च नैरयिकेषु च मनुष्येषु च देवेषु च भवेयु रिति-अष्टमो भङ्ग इति । तिर्यग्योनिकों में, नैयिकों में और देवों में रहे हुए हैं। सातवां भंग इस प्रकार से है-'अहवा-तिरिक्खजोणि एसु य मणुस्सेसु य देवेसु य होज्जा' अथवा-समस्त जीव तिर्यग्योनिकों में मनुष्यों में और देवों में रहे हुए हैं। आठवां भंग इस प्रकार से है-'अहवा-तिरिक्खजोणि एसु य नेरइएसु य मणुस्से सु य देवेसु य होज्जा' अथवा-समस्त जीव तिर्यग्योनिकों में नैरयिकों में, मनुष्यों में और देवों में रहे हुए हैं, इस प्रकार से ये आठ भंग हैं। इनमें प्रथम भंग तिर्यग्गति को ही लेकर हुआ है। अन्य तीन भंग तिर्यग्नारको के, तिर्यगू मनुष्यों के,तिर्यग्देवों के संयोग को लेकर हुए हैं। इस प्रकार से ये चार भंग हो जाते हैं। त्रिक संयोग को लेकर-तिर्यग्नारक मनुष्य के, तियंग्नारक देव के तिर्यग्मनुष्य देवके संयोग से त्रिक संयोगी भंग तीन होते हैं, इस प्रकार से सात भंग हो जाते हैं। चतुष्क संयोग में-तिर्यग्नारक मनुष्य देव, इनके જ તિર્યંચનિકેમાં નરયિકોમાં, અને દેવામાં રહેલા છે, એ પ્રમાણે આ છઠ્ઠો ભંગ કહ્યો છે. ___'अहवा तिरिक्खजोणिएसु य मणुस्सेसु य देवेसु य होज्जा' भया સઘળા જે તિર્યંચ નિકમાં મનુષ્યમાં અને દેવેમાં થયા છે. એ शतमा सातभम यो छ, 'अहवा तिरिक्खजोणिएसु य नेरइएसु य मणुस्सेसु य देवेसु य होज्जा' या सणावा तिय योनिमा, नरयिहीमा, મનુષ્યમાં અને દેવોમાં થયા છે. આ રીતે આ આઠમો ભંગ કહ્યો છે. આમાં પહેલો ભંગ તિર્યગતિને લઈને કહે છે અને બાકીના ત્રણ અંગે તિયચ નારકોના, તિર્યંચ મનુષ્યના, તિર્યંમ્ દેના સંગથી થયા છે. આ રીતે આ ચાર ભંગ થઈ જાય છે. ત્રિક સંયોગને લઈને તિર્થં ચ મનુષ્યના, તિર્યગ નારકના તિર્યમ્ દેવના, સંયોગથી વિકસાયેગી ત્રણ ભંગ હોય છે. આ રીતે સાત ભંગ થઈ જાય છે.
ચતુષ્ક સંગમાં-તિર્ય, નારક, મનુષ્ય દેવ, આના સાગથી એકજ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका का श०२८ उ.१ सू०१ जीवानां पापकर्मसमाज ननिरूपणम् ७ तदेवमष्टौ भङ्गाः पदशिता स्तत्र प्रथमो भङ्गः केवलं तिर्यग्गत्यैव भवति ।१। अन्ये त्रयो द्विकसंयोगेन भवन्ति, तथाहि तिर्यग्नारकाभ्यां तिर्यङ्मनुष्याभ्यां तिर्यग्देवाभ्यामिति त्रयो भङ्गा द्विकसंयोगिनः, एते सङ्कलनया जाताश्चत्वारः, तथा तिर्यग्नारकमनुष्यैः१, तिर्यग्नारकदेवैः२, तियङ्मनुष्यदेव ३ रिति त्रयो भङ्गाः विकसंयोगिनः, जाता सप्त । एक स्तिर्यग्नारक मनुष्यदेव रिति चतुष्कसंयोगी अष्टमो भङ्गः८। सङ्कलनया सर्वे अष्टौ भङ्गा । भवन्तीत्युत्तरम् । 'सलेस्सा णं मते ! जीवा पावं कम्म कहिं समग्जिणिसु कहिं समायरि' सलेश्या:-लेश्यासहिता जीवाः पापं कर्म कुत्र कस्यां गतौ समार्जन कस्यां गतौ समाचरन् ? इति प्रश्नः. भगवानाह-हे गौतम ! 'एवं चेव' एवमेव-पूर्ववदेव अष्टौ भङ्गान् कृत्वा उत्तरं कर्तव्यमिति । एवं कण्हलेस्सा जाव अलेस्सा' एवं कृष्णलेश्यावन्तो जीवा यावत् अलेश्या लेश्यारहिता जीवाः करणं गतौ पापं कम समर्जितवन्तः समासंयोग में एक ही भंग होता है। सब मिलाकर कुल आठ भंग हो जाते हैं। ऐसे ये आठ भंग गौतमस्वामी के प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री ने कहे हैं । 'सलेस्सा गं भंते ! जीवा पावं कम्म कहिं समजिगिंसु कहिं समायरिंसु' हे भदन्त ! समस्त लेश्या सहित जीवों ने पापकर्म का उपार्जन किस गति में किया है ? किस गति में उसका समाचरण किया है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-गोयमा! एवं चेव' हे गौतम । पूर्व के जैसे यहां आठ भंग बनाकर उत्सर समझना चाहिये, “एवं कण्हलेस्सा जाव अलेस्सा' हे भदन्त ! लेश्या सहित जीवों ने एवं लेश्या रहित जीवोंने किस गति में पापकर्म का उपार्जन किया है ? और किस गति में उसका समाचरण किया है-फल भोगा है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है-कि हे गौतम! यहां पर भी आठ भंग बनाकर ભંગ હોય છે. તમામ મળીને કુલ આઠ ભંગે થઈ જાય છે. એ પ્રમાણેના આ આઠ અંગે ગૌતમ સવામીને પ્રભુશ્રીએ તેમના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહ્યા છે.
'सलेस्सा णं भंते ! जीवा पाव कम्म कहि समन्जिणि सु कहि समायरिंसु' भगवन् संघमा बेश्यावाणा वामे / गतिमा ५.५४भनु ઉપાર્જન કર્યું છે? કઈ ગતિમાં તેનું સમાચરણ કર્યું છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री ४३ छ -'गोयमा । एव चेव' हे गीतम! ५i san प्रमाणे ॥ विषयमा मा भगवाजे उत्तर सभा 'एवं कण्हलेस्सा जाव अलेस्सा' હે ભગવન વેશ્યાવાળા છએ અને વેશ્યા વિનાના જીવેએ કઈ ગતિમાં પાપકમનું ઉપાર્જન કર્યું છે? અને કઈ ગતિમાં તેનું ફળ ભેગવ્યું છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે કે–હે ગૌતમ! આ વિષયમાં પણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे चरितवन्त इति प्रश्नः, अष्टभङ्गेरुत्तरं पूर्ववदेवेति, अत्र यावत्सदेन नीलकापोमतेजः पद्म शुक्ल लेश्यावता संग्रहो भवति। सर्वत्राऽऽलापपकारः स्वयमेव ऊहनीय इति । 'कण्हपक्खिश सुक्कपविखया एवं' कृष्णपालिकाः शुक्लपाक्षिका एवम्-एवमेव-पूर्वोक्तवदेव विज्ञेयाः। कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाव अणागारोवउत्ता' यावदनाकारोपयुक्ताः अनाकारोपयुक्त प्रकरणपर्यन्तमिति, अत्र यावत्पदेन सम्यग्दृष्टि-मियादृष्टि सम्यग्मिथ्यादृष्टि-ज्ञान्याभिनिबोधिकज्ञानि-श्रुतज्ञानि यावकेवलज्ञान्यज्ञानि-मत्यज्ञानि-श्रुतज्ञानि-विभङ्गज्ञान्याहारसंज्ञोपयुक्त यावन्नो संज्ञो. पयुक्तसवेदक-यावदवेदक-सकषाय-यावदकषावि-सयोगि-मनोयोगि-वाग्योगि-काययोग्ययोगि-साकारोपयुक्तानां संग्रही भवतीति । उनका उत्तर समझना चाहिये, यहां यावत्पद से नीललेश्यावालों का, कापोतलेश्यावालों का, पीतलेश्यावालों का, पद्मलेश्यावालों का और शुक्ललेवावालों का ग्रहण हुआ है। इनमें आलाप का प्रकार अपने आप उद्भावित करना चाहिये, 'कण्हपक्खिया सुक्कपक्खिया एवं कृष्णपाक्षिक और शुक्लपाक्षिक जीवों के सम्बन्ध में भी ऐसा ही कथन यावत् अनाकारोपयुक्त प्रकरण तक जानना चाहिये, यहां यावत् पद से' सम्यग्दृष्टि, मिथ्यादृष्टि, सम्यग्मिथ्यादृष्टि, ज्ञानी अभिनिबोधिक ज्ञानी, श्रुतज्ञानी यावत् केवलज्ञानी, अज्ञानी, मत्यज्ञानी श्रुताज्ञानी विभंगज्ञानी, आहारसंज्ञोपयुक्त यावत् नोसंज्ञोपयुक्त, सवेदक, यावत् अवेदक, सकषायी-यावत् अकषायी, सयोगा, मनोयोगी, वाव। योगी, काययोगी और साकारोपयुक्त' इन पदों का संग्रह हुआ है। આઠ અંગે બનાવીને તેને ઉત્તર સમજી લે, અહિયાં ચાવત પદથી નીલ લેશ્યાવાળાઓનું કાપત લેશ્યાવાળાઓનું પીતલેશ્યાવાળાનું પદ્મવેશ્યાવાળા એનું અને શુકલ વેશ્યાવાળાઓનું ગ્રહણ કરાયું છે. તેઓના આલાપકોને
१२ स्वयं मनावीन स . 'कण्हपक्खिया सुक्कपक्खिया एव" કશુપાક્ષિક અને શુકલપાક્ષિક જીવોના સંબંધમાં પણ એજ પ્રમાણે કથન યાવત અનાકારપગવાળાના પ્રકરણ સુધી સમજી લેવું. અહિયાં યાવત પદથી “સમ્યફદૃષ્ટિ, મિથ્યાદષ્ટિ, સમ્યકૃમિથ્યાષ્ટિ, જ્ઞાની, આભિનિધિક शानी, श्रुतज्ञानी, मौपिज्ञानी, मज्ञानी, मति मानी श्रुत अज्ञानी, CART. જ્ઞાની, આહારસંપગવાળા, યાવત્ પરિગ્રહ સંશોપગવાળા, સવેદક, નપુંસક વેદક, સકષાથી, યાવત્ લેભકષાથી, સગી, મનેયેગી, વચગી અને સાકારપગવાળાએ ગ્રહણ કરાયા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२८ उ.१ सू०१ जीवानां पापकर्मसमार्जननिरूपणम् १
सामान्यतो जीवाना कस्यां गतौ पापार्जनं भवतीति प्रदर्य विशेषतो जीवानां तदर्शयितुं प्रश्नयन्नाह-'नेरइयाणं' इत्यादि । 'नेरइयाणं भंते' नैरयिकाः रखसु भदन्त ! 'पावं कम्मं कहि समज्जिणिसु कहिं समायरिंसु' पापम्-अशुभ कर्म कुत्र-कस्यां गतौ समाजन् कुत्र-कस्यां गतौ पापं कर्म समाचरन् कां गतिमाश्रित्य कर्मणां संचयं कुर्वन्ति येन कर्मणा एतेषां नारकगतो गमनं भवतीति प्रश्नः। भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वे वि ताव तिरिवबजोणिएमु होज्जत्ति, एवं चेव अट्ट भंगा भाणियव्या' सर्वेऽपि तावत् जीवाः तिर्यग्योनिकेषु अभूवन इति एवं प्रकारेण अष्टावपि भङ्गाः द्वितीयादारभ्याष्टरान्ताः प्ररूरणीया इति । एवं सरस्थ वि अट्ठ भंगा' एवमेव
सामान्य से जीवों के द्वारा किम गति में पापकर्म का उपार्जन किया जाता है यह प्रकट करके अथ मुत्रकार इसी बात को विशेष रूप से प्रकट करते हैं-इस में गौतमस्वामी ने प्रभुश्री से ऐसा पूछा है -'नेर. इया णं भंते ! पावं कम्म कहिं समज्जिगिंसु कहिं समायरिंमु' हे भदन्त ! नैषिकजीयों ने किस गति में पापकर्म का उपार्जन किया है
और किस गति में उसका समाचरण किया है ? अर्थात् किस गति ने रहकर ये कर्मों का संचय करते है कि जिस कर्म से इनका नरकति में गमन होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा। सम्वे विताव तिरिक्खजोणिएसु होज्जा एवं चेव अभंगा भाणियच्या' हे गौतम ! समस्त जीव तिर्य ग्योंनिक में रहे हैं इस प्रकार से यहां पूर्व के भनुमार आठ भंग उत्तर रूप में कहना चाहिये, ‘एवं सव्यत्य वि अट्ट भंगा' इसी प्रकार से सर्वत्र सलेश्यादि नारक पदों में उत्तर
સામાન્ય રીતે જીવે દ્વારા કઈ ગતિમાં પાપકર્મનું ઉપાર્જન કરવામાં આવે છે, આ વિષય પ્રગટ કરીને હવે સૂત્રકાર આ વાતને વિશેષ રૂપથી બતાવે છે.–આમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછયું છે કે – 'नेरइया ण भंते ! पाव काम कहि समन्जिणिसु कहिं समायरिंसु सन् નરયિક જીવોએ કઈ ગતિમાં પાપકર્મનું સમાચરણ કર્યું છે અર્થાત કઈ ગતિમાં રહિને તેઓ કર્મોને સંચય–સંગ્રહ કરે છે? કે જે કમથી તેઓ નારક ગતિમાં જાય છે આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને
छ ?--'गोथमा सव्वे वि ताव तिरिक्खजोणिएसु होज्जा एवं चेव अट्र भगा भाणियव्वा' हे गौतम ! सघ । तिय य योनीमा २ छ, मा રીતે અહિયાં પણ પહેલા કહ્યા પ્રમાણે આઠ ભંગ ઉત્તર રૂપે સમજી લેવા. 'एवं सव्वत्थ वि अट्ट भगा' से प्रभार सवेश्यामि ना२३ पहीमा पर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
भगवती सूत्रे
सर्वत्र सलेश्यादिनारकपदेषु उत्तरपक्षे अष्टौ भङ्गाः कर्त्तव्याः 'एवं जाव अणगारोवउत्तावि एवं यावदनाकारोपयुक्ता अपि । अत्र यावत्पदेन कृष्णलेsयादित आरभ्य साकारोपयोगयुक्तानां सर्वेषां ग्रहणं कर्त्तव्यमिति, सर्वत्र पदेषु अष्टौ भङ्गाः प्ररूपणीया इति । 'पत्र' जाव वैमाणियाणं' एवं नारकवदेव यावद्वैमानिकानाम्, यावत्पदेन एकेन्द्रियादि सर्वजीवानां ग्रहणं भवति । एवं' गाणावर णिज्जेण वि दंडओ' एवं पापकर्म दण्डकवदेव ज्ञानावरणीयकर्मणा अपि दण्डको भणितव्यः । ' एवं ' जाव अंतराहणं' एवं यावत् अन्तरायिकेण कर्मणाsपि दण्डको भणितव्यः यावत्पदेन दर्शनावरणीयादीनां संग्रहो भवतीति । 'एवं एएजीवादीया वैमाणियपज्जवसाणा नरदंडगा भवति' एवमेते जीवादिका पक्ष में आठ भंग कहना चाहिये, 'एव' जाब अणागारोवउत्ता वि' इसी प्रकार से यावत् अनाकारोपयुक्त तक के पदों में भी आठ भंग कहना चाहिये, यहां यावत् पद से कृष्णलेश्या से लेकर साकारोपयुक्त तक के नरक पदों का ग्रहण हुआ है। 'एवं जाव वैमाणियाणं' नारक के जैसा थावत् वैमानिकों तक प्रत्येक दंडक में भी आठ भंग कहना चाहिये, यहां यावत् पद से एकेन्द्रियादि सर्व जीवों का ग्रहण हुआ है । 'एवं नाणावर णिज्जेण वि दंडओ' पापकर्म दण्डक के जैसा ज्ञानावरणीय कर्म के साथ भी ऐसा ही दण्डक कहना चाहिये, 'एवं' जाव अंतराइयं' इसी प्रकार से यावत् अंतराय कर्म के साथ भी ऐसा ही दण्डक कहना चाहिये, यहां यावत् पद से दर्शनावरणीय आदि कर्मों का संग्रह हुआ है । 'एवं एए जीवादीया वैमाणियपज्जवसाणा नव दंडगा उत्तर पक्षमां आहे मा लगी समलसेवा 'एव' जाव अणागारोवउत्ता वि એજ પ્રમાણે યાવત્ અનાકારાપયોગવાળાના કથન પન્તના પઠ્ઠામાં પશુ આઠ આઠ ભ ંગ સમજવા. અહિયાં યાવપદથી કૃષ્ણવેશ્યાથી લઈ ને સાકારે પ योग सुधीना यहो अणु हराया छे. 'एवं जाव वेमाणियाणं' नारउना उथन પ્રમાણે ચાવત્ વૈમાનિકાને પણ આઠ આઠ ભગા સમજવા- અહિયાં યાત૫૪થી એક ઈદ્રિય વિગેરે સઘળા જીવા ગ્રહણ કરાયા છે.
"
'एव णाणावरणिज्जेण वि दं'डओ' पायना उठना उथन प्रभा જ્ઞાનાવરણીય કર્મોની સાથે એજ પ્રમાણેના દડકા કહેવા જોઈએ. અહિયાં ચાવપદથી દર્શનાવરણીય વિગેરે કર્માના સંગ્રહ થયા છે.
'ए' एए जीवदीया वैमाणियवज्जवसाणा नव दगा भवति' मा रीते व થી લઈને વૈમાનિક સુધીના જીવામાં આ નવ દડકા થાય છે, તેમ સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२८ उ.१ १०१ जीवानां पापकर्मसमाज ननिरूपणम् ११ वैमानिकपर्यवसानाः जीवादारभ्य वैमानिकान्तेषु नवदण्डका भवन्ति । 'सेवं माते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरइ तदेवं भदन्त ! तदेवं भवन्त ! इति यावद्विहरति, हे भदन्त ! जीवानां कर्मोपार्जनविषये यद् देवानुपियेण कथितं तत्सर्व सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥मू० १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भग वतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायांव्याख्यायां अष्टाविंशतितमशतके
प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥२८-१॥ भवंति' इस प्रकार से जीव से लेकर वैमानिकान्त जीवों में ये नौ दण्डक होते हैं । 'सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति जाप विहरई' हे भदन्त जीवों के कर्मोपार्जन के विषय में जो आप देवानुप्रियने कहा है वह सब सर्वमा सत्य ही है२ ऐसा कह कर गौतमने प्रभु को वन्दना की और नमस्कार किया और फिर वे वदना नमस्कार कर संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।।सू० १॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत ___ "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके अठावीसवें शतकका
प्रथम उद्देशक समाप्त ॥२८-१।। 'सेब मंते ! सेव भंते ! त्ति जाब विहरई' ३ लापन वाना माना ઉપાજનના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન આત હેવાથી સવથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર ર્યા. વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ ૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકરપૂજયશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના અઠવાવીસમા શતકને પહેલે ઉદેશક સમાસ ૨૮-૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ॥अथद्वितीयोदेशकः भारभ्यते ॥ अथ क्रमप्राप्त द्वितीयोद्देशकमारभते-'अणंतरोववन्नगा गं' इत्यादि।
मूलम् -अणंतरोववन्नगाणं भंते ! नेरइया पावं कम्मं कहिं समज्जिणिंसु कहिं समायरिंसु ? गोयमा! सव्वे वि ताव तिरिक्खजोणिएसु होज्जा एवं एत्थ वि अट्र भंगा । एवं अणंतरोववन्नगाणे नेरइयाईणं जस्त जं अस्थि लेस्सादियं अणागारोवजोगपज्जवसाणं तं सव्वं एयाए भयणाए भाणियध्वं जाव वेमाणियाणं । नवरं अणंतरेसु जे परिहारियव्वा ते जहा बंधिसए तहा इहंपि । एवं नाणावरणिज्जेण वि दंडओ एवं जाव अंतराइएणं निरवसेसं। एसो वि नवदंडगसंगहिओ उद्देसओ भाणियव्वो। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥सू०१॥
अट्ठावीसइमे सए बीओ उद्देसओ समत्तो ॥२८-२॥
छाया- अनन्तरोपपमकाः खलु भदन्त ! नैरयिकाः पापं कर्म कुत्र समाजन् कुत्र समाचरन्, गौतम ! सर्वेऽपि तावत् तिर्यग्योनिकेषु अभूवन एवमत्रापि अष्टौ मङ्गाः, एवमनन्तरोपपन्नकानां नैरयिकादीनां यस्य यदस्ति लेश्यादिकमनाकारोपयोगपर्यवसानं तत्सर्वम् एतया भजनया भणितव्यं यावद्वैमानिकानाम्, नवरगनन्तरेषु ये परिहत्तैव्या स्ते यथा बन्धिशते तथा इहापि । एवं ज्ञानावरणीये. नापि दण्डका, एवं यावदान्तरायिकेन निरवशेषम्, एषः अपि नवदण्डकसंगृहीत उद्देशको भणितव्यः। तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० १॥ ___ अष्टाविंशतितमे शतके द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥२९-२॥
टीका-'अणंतरोवचनगा णं भंते ! नेरइया' अनन्तरोपपन्नकाः प्रथमसमये जायमानाः खलु भदन्त ! नरयिकाः 'पावं कम्म कहिं समजिणिसु' पापम्
दूसरा उद्देशक का प्रारंभ 'अणंतरोववनगाणं भंते ! नेरड्या पावं कम्म' इत्यादि
टीकार्थ--हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक नैरयिकों ने पापकर्म का उपार्जन किस गति में किया है और किस गति में उसका समाचरण
બીજા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ– 'अतरोववण्णगाणं भंते ! पाव कम्म" त्यादि
ટીકાથ–હે ભગવન અનન્તરોપનક નરયિકાએ પાપકમની પ્રાપ્તિ કઈ ગતિમાં કરે છે? અને કઈ ગતિમાં તેને ભેગવે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી
HTTHARASHTRANTHMAHIHAR
-
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श०२८ ३.२ २०१ अनन्तरोपपन्नना. पापकर्मसमाजनम् १३ अशुभ कर्म कुत्र-कस्यां गतौ समर्जितवन्त:-गृहीतवन्तः 'कहिं समायरिंसु' कुत्रकस्यां गतौ समाचरन् समाचरितवन्तः अशुभकर्मणां बन्धनं कस्यां गतौ कृतवन्त इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वे वि ताव तिरिक्खजोणिएसु होज्जा' सर्वेऽपि अनन्तरोपपन्नकाः तावत् तिर्यग्योनिकेषु अभूवन् एवं एत्य वि अट्ठ भंगा' एवमत्रापि अष्टौ भङ्गा भणितव्याः, ये चाष्टौ अस्य शतकस्य प्रथमोद्देशके कथिताः तथाहि-सर्वेऽपि तावत् तिर्यग्योनिकेषु अभूवम् १ अथवा तिर्यग्योनिकेषु च नैरयिकेषु चाभूवन २ अथवा निर्यग्योनिकेषु च मनुष्येषु चाभूवन ३, अथवा तिर्यग्योनिकेषु च देवेषु चाभूवन ४, अथवा तियं. ग्योनिकेषु च नैरयिकेषु चाभूवन्५, अथवा तिर्यग्योनिकेषु च नैरयिकेषु । देवेषु चाभूवन६, अथवा तिर्यग्योनिकेषु च मनुष्येषु च देवेषु चाभूवन्७, अथवा तिर्यग्योनिकेषु च नैरयिकेषु च मनुष्येषु च देवेषु चाभूवन्निति८ । 'एवं अनंतरोकिया है-फलोपभोग किया है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! सम्वे वि तातिरिक्खजोणिएसु होज्जा' हे गौतम! समस्त अनन्तरो. पपन्नक जीवों ने पापकर्म का उपार्जन तिर्यग्योनिकों में जन्म लेकर किया है इस प्रकार से पूर्वोक्त कथन के जैसे आठ भंग उत्तर रूप में यहां कहना चाहिये, जैसे-समस्त अनन्तरोपपन्नक नैरयिक नैरयिक पर्याय प्राप्ति के पहिले तिर्य गति में थे १ अथवा-तिर्यग्योनिकों में थे, और नैरयिकों में थे २ अथवा-तिर्यग्योनिकों में और मनुष्यो में थे ३ अथवा तिर्यग्योनिकों में और देवों में थे ४ अथवा-तिर्यग्यो. निकों में नैरयिकों में और मनुष्यों में थे, ५ अथवा-तियंग्यो निकों में रयिकों में और देवों में थे, ६ अथवा तिर्यग्योनिकों में मनुष्यों में और देवों में थे ७ अथवा तिर्यग्योनिको में नैरथिको भीतम पाभीर ४ छे ४-'सव्वेवि ताव तिरिक्खजोणिएसु होज्जा' गौतम । સઘળા અનંતપન્નક જીવેએ તિર્ય નીમાં જન્મ લઈને પાપકર્મનું ઉપાર્જન કર્યું છે. આ રીતે પહેલાં કહેલ પ્રકારથી આઠ ભેગે ઉત્તરરૂપે અહિયાંસમજવા જેમ કે-સઘળા અનંતરે૫૫નક નૈરયિકપર્યાય પ્રાપ્તિની પહેલાં તિય ગતિમાં હતા ૧ અથવા તિર્યંચ નિકમાં હતા અને નરયિકોમાં હતા. ૨ અથવા તિર્યંચનિકેમાં અને મનુષ્યમાં હતા. ૩ અથવા તિયચ
નીકેમાં નરયિકોમાં હતા. અને માં હતા ૪ અથવા તિર્યચનિકોમાં અને નૈરયિકામાં અને મનુષ્યમાં હતા. પ અથવા તિયાનિકેમાં મરવિકોમાં અને દેશમાં હતા ૬ અથવા તિર્યંચનિકોમાં મનુષ્યમાં અને દેમાં હતા૭ અથવા તિયચનિકમાં નરયિમાં મનુષ્યમાં અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
भगवतीसो ववन्ननेरइयाई गं' एवम् अनन्तरोपपन्न कनैरयिकादीनाम् 'जस्स जं अस्थि लेस्सादियं यस्य नैरयिकादे यत् लेश्यादिकमस्ति वियते 'अणागारोवजोगपज्जबसाणं' अनाकारोपयोगपर्यवसानं लेश्यादित आरभ्य अनाकारोपयोगपर्यन्तम् 'तं सव्वं एयाए भयणाए भाणियध्वं' तत्सर्व लेश्यादिकं स्थानम् एतया भजनया भणितव्यं वक्तव्यमेव । कियस्पर्यन्तं वक्तव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव वेमा. णियाणे' यावद्वैमानिकानाम् एकेन्द्रियादित आरभ्य वैमानिकान्तेषु सर्वत्र लेश्यादिकं यस्य यदस्ति तस्य तद् वक्तव्यमेवेति भावः । 'नवरं अणंतरेसु परिहरियन्ना ते जहा बंधिसए तहा इहंपि' नवरम्-केवलम् अनन्तरेषु-अनन्तरोपपन्ननारकादिषु यानि सम्यग्मिथ्यात्वमनोयोगवाग्योगादीनि पदानि परिहर्तव्यानि असंभवान्न प्रच्छनीयानि तानि यथा बन्धशतके षडविंशतितमे शतके द्वितीयो. में मनुष्यों में और देवों में थे ८, एवं अणंतरोववन्न नेरइयाईणं' इस प्रकार अनन्तरोपपन्न नैरपिक आदिकों के मध्य में 'जस्स ज अस्थि लेस्सादियं जिस नैरयिक आदि के जो लेश्यादिक अनाकारोपयोग पद तक है 'तं सव्वं एयाए भयणाए भाणियव्वं' वह सब लेश्यादिक स्थान इस भजना से यावत् वैमानिक तक कहना चाहिये, यहां यावत् पद से 'एकेन्द्रिय आदि से लेकर वैमानिकान्त पदों में सर्वत्र जो लेश्यादिक जिस के हैं उसके यह कहना चाहिये' यह पाठ ग्रहीत हुआ हैं। 'णवरं अणंतरेसु परिहरियब्धा ते जहा बंधिसए तहा इहंगि' किन्तु अनन्तरोपपन्न नारकादिको में सम्यमिथ्यात्व मनोयोग, वाग्योग आदि जो पद है वे पूछने के योग असंभव होने से नहीं हैं। इनके विषय का कथन जैसा हमने बन्धि शतक में द्वितीय उद्देशक में हेवामा ता. ८ एव अणंतरोवपन्ननेरझ्याई गं' मा २था सनात. २५५न्न नयि विमा 'जस्स जं अस्थि लेस्सादियं' २ नैरथिः विरेन २ वेश्या विगेरे मनासरे।५ये। यह सुधीमा हा छ, 'त सव्व एयाए भयणाए भाणियव्व' तमाम लेश्या विशेरे स्थान। म सनाथी-विषयी થાવત વૈમાનિક સુધીના કથનમાં સમજી લેવા. અહિયાં યાવત્પદથી એક ઇન્દ્રિય વિગેરેથી લઈને વૈમાનિક સુધીના પદમાં બધે જે વેશ્યા વિગેરે જેને કહા છે, તેને તેજ લેસ્યા વિગેરે કહેવા જોઈએ. આ પાઠ ગ્રહણ કરાય છે. 'णवर' अणंतरेसु परिहरियव्वा ते जहा बधिसए तहा इहंपि' मनत५५ નારક વિગેરેમાં સમ્યગૃમિથ્યાત્વ, માગ વચનગ વિગેરે જે પડે છે, તે અસંભવ હોવાથી પૂછવાયેગ્ય નથી. તેના સંબંધમાં બંધિશતકમાં બીજા ઉદેશામાં જે પ્રમાણે કથન કહેવામાં આવ્યું છે. એ જ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श०२८ ३.२ सू०१ अनन्तरोपपनना. पापकर्मसमाजनम् १५ देशके कथितानि तथैवेदापि ज्ञातव्यानि । 'एवं नाणावरणिज्जेग वि दंडओ' एवं पापकर्म वदेव ज्ञानावरणीयकर्मणाऽपि दण्डको विधेयः, आलापप्रकार श्चेत्यम् 'अणंतरोवरन्नगाणं भंते ! नेरइया नाणावरणिज्जं कम्म कहिं समन्जिणिसु कहि समायरिंसु ? गोयमा ! सव्वे वि ताव तिरिक्खजोणिएसु होज्जा' इत्यादि सर्वत्र स्वयमेवोहनीय इति । 'एवं जाच अंतराइएणं निरवसेसं' एवं ज्ञानावरणीयेन कर्मणा यथा दण्डको निरूपित स्तथैव यावत् आन्तरायिककर्मणाऽपि निरवशेष सर्व दण्डकादि कर्तव्यम् अत्र यावत्पदेन दर्शनावरणीय-वेदनीय-मोहनीया-यु. नामगोत्रकर्मणां संग्रहो भवतीति । 'एसो वि नव दण्ड गसंगहिओ उद्देस भो भाणि. यव्यो' एषोऽपि नवदण्डकसंगृहीत उद्देशकः पापकर्म ज्ञानावरणीयादित आरभ्य अन्तरायपर्यन्तो भणितव्य इति । 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' तदेवं मदन्त ! किया है-वैसा ही वह यहां जानना चाहिये, 'एवं नाणावरणिज्जेण वि दंडओं' पापकर्म के दण्डक के जैसे ही ज्ञानावरणीयादिक कर्म के साथ भी दण्डक बनाकर कहना चाहिये, उसका आलाप इस प्रकार से है 'अणंतरोववन्नगाणं भंते ! नेरइया नाणावरणिज्ज कम्म कहिं समज्जिणिसु कहिं समायरिंसु-गोयमा! सव्वे वि ताव तिरिक्खजोणिएसु होज्जा एवं जाव अंतराइएणं निरवसेस' ज्ञानावरणीय कम के साथ जैसा दण्डक बतलाया गया है उसी प्रकार से दंडक यावत्
आन्तरायिक कर्म के साथ सम्पूर्ण रूप से करना चाहिये यहां यावत् पद से 'दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय आयु, नाम और गोत्र 'इन कर्मों का संग्रह हुआ है। 'एसो वि नव दण्डगसहिओ उद्देसओ' भाणियव्यो!' नव दण्डक सहित यह उद्देश भी पापकर्म ज्ञानावरणी पादि से प्रारम्भ कर अन्तराय कर्म तक भणितव्य है। 'सेव भंते !
"एवं णाणावरणिज्जेण वि दंडओ' ५५४मना ना ४थन प्रमाण જ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મની સાથે દંડક બનાવીને સમજી લેવા તેના मावापानी प्रा२ मा प्रमाणे छे.--'अणंतराववण्णएणं भंते नेरइया णाणावरणिज्जं कम्म कहि समज्जिणि सु कहिं समायरिंसु गोयमा ! सव्वे वि ताव तिरिक्खजोणिएसु होज्जा एवं जाव अंतराइएणं निरवसेस' ज्ञानावरणीय मनी સાથે જે પ્રમાણે દંડક કહ્યો છે. એ જ પ્રમાણેને દંડક યાવત્ અંતરાય કર્મની સાથે સંપૂર્ણપણાથી કહેવો જોઈએ. અહિયાં યાવત્પદથી “દશનાવરણીય, વેદનીય. मायु, नाम, भने गात्र, या ४ प्रतिया ४५ ४२वामां आवे छे. 'एसोवि नव दंडगसहिओ उहेसओ भाणियव्वो' न सहित । देश। ५५ પાપકર્મ, જ્ઞાનાવરણીય કર્મથી આરંભ કરીને અંતરાય કર્મ સુધી કહે જોઈએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे तदेवं भदन्त ! इति, हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक नारकादीनां पापकर्मादि संग्रह विषये यद् देवानुप्रियेण कथितं तत्सर्वम् एवमेव-सर्वथा सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भारयन् बिहरतीति ॥मू० १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्यश्री घासिलालतिविरचितायां श्री "भगवतीमत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायाम् अष्टाविंशतितमशतके
द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥२८-२॥ सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक नैरयिक आदिकों के पापकर्म आदि के उपार्जन समाचरण करने के विषय में जो आप देवानुप्रियने कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर गौतमस्वामीने प्रभुश्री की स्तुति-वन्दना की और नमस्कार किया, चन्दना नमस्कार करके फिर वे संयम और तव से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू० १॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल जीमहाराजकृत "भगवनीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके अट्ठाइसवें शतक का
द्वितीय उद्देशक समाप्त ॥२८-२॥ 'सेवं भंते ! सेवं भते । त्ति' है भवन् अनत५पन्न नै२थि विगैरे ના પાપકર્મ વિગેરે ના ઉપાર્જન સમાચરણ (જોગવવું) કરવાના વિષયમાં આ૫ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે. તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. તે ભગવદ્ આપી દેવાનુપ્રિયનું આપ્ત કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તેઓ સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા સૂ ના જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાન અઠયાવીસમા શતકને બીજો ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૨૮-શા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श०२८ उ. ३ ०१ उद्देशकपरिपाटिकथनम्
अथ तृतीयादारभ्य एकादशान्ता उद्देशका आरभन्ते अथ द्वितीयमुद्देशकं व्याख्याय क्रमप्राप्तान् तृतीयाद्येकादशान्तान् उद्देशकान् निरूपयन्नाह - ' एवं एएणं कमेणं' इत्यादि ।
१७
मूलम् एवं एएणं कमेणं जहेव बंधिसए उद्देसगाणं परिबाडी तहेव इहंपि अट्टसु भंगेसु नेयव्वा । नवरं जाणियठवं जं जस्स अस्थि तं तस्स भाणियव्वं जाव अचरिमुद्देसो । सब्वे वि एए एक्कारस उद्देगा। सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति जाव विहरइ | सू० १| अट्ठावीस मे स तया एगारस उद्देसगा समत्ता ॥ २८-३-११॥
अट्ठावीसइमं कम्म समज्जणसयं समत्तं ||२८||
छाया - एवमेतेन क्रमेण यथैव बन्धिशतके उद्देशकानां परिपाटी तथैवेहापि अष्टसु भङ्गेषु नेतव्याः | नवरं ज्ञातव्यं यत् यस्थास्ति तत् तस्य भणितव्यं यावदचरमोदेशकः सर्वेऽपि एते एकादशोदेशकाः । तदेव मदन्त ! तदेव भदन्त ! इति यावद विहरति || ० १ ॥
अष्टाविंशतितमें शतके तृतीयाधेकादश उद्देशकाः समाप्ताः ||२८-३-११ ॥ अष्टाविंशतितमं कर्मसमर्जनशतकं समाप्तम् ||२८||
टीका – ' एवं एएणं कमेणं' एवमेतेन क्रमेण - पूर्वपदर्शितप्रकारेण ' जहेव
-
बंधिए उद्देसगाणं परिवाडी' यथैन बन्धिशतके षड्विंशतितमें शतके उद्देशकानां
अठाइसवें शतक का तीसरा उद्देशक का प्रारंभ
द्वितीय उद्देशक का व्याख्यान कर के अब सूत्रकार क्रम प्राप्त तृतीय उद्देशक से लेकर ११ वें उद्देशक तक के उद्देशकों का निरूपण करते हैं
'एवं एएणं कमेणं जहेव बंधिसए' - इत्यादि ।
टीकार्थ - एवं एएणं कमेणं' पूर्व प्रदर्शित प्रकार से जैसी कि बन्धिशतक में - २६ वे शतक में उद्देशकों की - तृतीय चतुर्थ आदि श्री उद्देशाने आरंभ-
ખીજા ઉદ્દેશાનુ કથન કરીને હવે સૂત્રકાર ક્રમથી આવેલા આ ત્રીજા ઉદ્દેશાથી લઈને અગિયારમાં ઉંદેશા સુધીના ઉદ્દેશાઓનુ` કથન કરે છે, 'एवं एएणं कमेण जहेव बंधिसए' त्याहि
ટીકાથ—પહેલા બતાવેલ પ્રકારથી જે પ્રમાણે બંધ શતકમાં અર્થાત્ છવ્વીસમા શતકમાં ઉદ્દેશાઓની એટલે કે ત્રીજા અને ચાથા વિગેરે ઉદ્દેશા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे तृतीयचतुर्थादीनां परिपाटी प्रक्रिया कथिता तहेव इह पि अट्ठसु भंगेमु णेयन्या' तथैव तेनैव रूपेण इहापि अष्टाविंशतितमशतकेऽपि तृतीयाझुद्देशकोक्तेषु अष्टसु भाषु परिपाटी नेतच्या ज्ञातव्येति । पूर्वशतकापेक्षया 'नवरं जाणियध्व' नवर' केवलं वैलक्षण्यं ज्ञातव्यम् किं तदित्याह-'जं जस्स अस्थि तं तस्स भाणियन्त्र जाय अचरमुद्देसो' यत् लेश्यादि यादृशं यस्य जीवस्य नारकादेर्भवति तदेव तस्य जीवस्य भणितव्यं नान्यमन्यस्य, कियपर्यन्तमित्याह-यावत् अवरमोदेश:-अचरपोरेशकान्तम् अनन्तरोपपन्नकः परम्परोपपन्नकानन्तरावगाहपरम्परावगावर नन्तराहारकपरम्पराहारकानन्तरपर्याप्तपरम्परपर्याप्तचरमपर्यन्तानां नानामुद्देशकानां संग्रहो भवतीति, 'सव्वे वि एए एक्कारस उद्देसगा' सर्वेऽपि एते सामान्यो. उद्देशकों की-परिपाटी-प्रक्रिया-कही गई है 'तहेव' उसी प्रकार से 'इहंपि अदृसु भंगेसु णेयवा' यहां अठाइसवें शतक में भी तृतीयादि उद्देशकों में उक्त आठ भंगो में परिपाटी जाननी चाहिये, यहां पूर्व की अपेक्षा यदि भिन्नता है तो वह 'नवरं जाणियन्वं ज जस्स अस्थि तं तस्स भाणियन्वं जाव अचरमुद्देसो' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रगट की गई है, अर्थात् जो जैसी लेश्यादिक जिस नारकादि जीव के हो वह वैसी लेश्यादिक उस नारकादि जीव को कहनी चाहिये-अन्य की अन्य को नहीं कहनी चाहिये, और ऐसा कथन यावत् अचरम उद्देशक तक करना चाहिये, यहां यावत् शब्द से-'अनन्तरोपपन्नक परम्परोपपन्नक, अनन्तरावगाढ, परम्परावगाढ, अनन्तराहारक, परम्पराहारक, अनन्तरपर्याप्त, परम्परपर्याप्त और चरम इन नव उद्देशकों का संग्रह हुआ है, 'सव्वे वि एए एकारस उद्देसगा' सामान्य उद्देशक से लेकर अचरम ध्यानी-परिपाटी-डिया मा मा छे, 'तहेव' र प्रमाणे 'इति असु भगेसु णेयव्वा' मा सहयावासमा शतमा ५५ त्रीत विगैरे अशाઓમાં ઉક્ત આઠ ભાગમાં પ્રક્રિયા સમજવી. અહિયાં પહેલાં કરતાં જે કાંઈ ३२३२ छ, ते नवरं जाणियव्वज' जस्स अस्थि तं तस्स भाणियव जाव बचरमुद्देसों' या सूत्रा8 41 प्रगट २ छे. अर्थात २ २४हिन रे જે લેશ્યા વિગેરે કહેલ હોય તેને તેજ પ્રમાણેની વેશ્યા વિગેરે કહેવા જોઈએ બીજાની વેશ્યા વિગેરે બીજાને કહેવાના નથી. અને આ પ્રમાણેનું કથન અચરમના ઉદેશા સુધી કહેવું જોઈએ. અહિયાં યાવત્ શબ્દથી– અનન્તપન્નક, પરંપરાપપન્નક, અનંતરાવગાઢ, પરંપરાવગાઢ અનંતશહારક, પરંપશહારક, અનન્તર પર્યાપ્ત, પરંપરપર્યાપ્ત અને ચરમ પર્યાપ્ત આ નવ ઉદ્દેશાઓ ५ शया छे. 'सव्वे वि एए एकारस उदेसगा' थी सन २२महेश
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२८ उ.३ सू०१ उद्देशकपरिपाटिकथनम् १९ देशकत आरभ्याचरमपर्यन्ता एकादशोद्देशका भवन्ति । ननु पथममाके सर्वे जीवाः तिर्यग्भ्य आगत्य समुत्पन्ना इति कथं संभवेत् आनतादिदेवानां तीर्थकरादि मनुष्यविशेषानां च तिर्यग्भ्य आगतानामनुत्पत्तेः एवं द्वितीयतृतीयादि भङ्गकेऽष्टापि प्रश्नाः, इति चेदत्रोच्यते वाहुल्यमाश्रित्य एते भङ्गा ग्रहीतव्या इति । 'सेव भंते ! सेव भंते ! ति जाव विहरई' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति, हे भदन्त ! गतप्रकरणे यदुदेवानुपियेण कथितं तत् सर्वम् एवमेवउद्देशक तक इस प्रकार से यहां सर्वत्र ग्यारह उद्देशक हो जाते हैं।
शंका-प्रथम भंग में जो ऐसा कहा गया है कि समस्त जीव तियंग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न हुए हैं-सो यह कथन कैसे संभवित हो सकता है ? क्यों की आनतादि देवों की एवं तीर्थकर आदि विशेष मनुष्यों की उत्पत्ति तिर्यग्गति से आये हुए जीवों में से नहीं होती है। अर्थात् तिर्यग्गति से आये हुए जीव आनतादि देवों के रूप से और तीर्थंकरादि के रूप से उत्पन्न नहीं होते हैं। इसी प्रकार से द्वितीय तृतीयादि भंगो में भी यह प्रश्न होता हैं।
उत्तर-समस्त जीव तिर्यग्योनिको में से आकरके उत्पन्न हुए हैंविवक्षित पर्यायरूप से जन्मे हैं-ऐसा जो कहा गया है वह बाहुल्य को आश्रित करके कहा गया है इसलिये वाहुल्य को आश्रित करके इन भंगों को ग्रहण करना चाहिये, 'सेव भते! सेवं भंते ! ति जाव विहरह' हे भदन्त ! गत प्रकरण में जो आप देवानुप्रियने कहा है वह સુધીમાં અહિયાં બધા મળીને અગિયાર ઉદ્દેશાઓ થઈ જાય છે. __!--५२al Aw२ मे युछे -स! ! तिय"4 નિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થયા છે. તો આ કથન કેવી રીતે સંભવિત થઈ શકે છે? કેમ કે-આનત વિગેરે દેવે અને તીર્થંકર વિગેરે વિશેષ મનુ
ની ઉત્પત્તી તિર્યગતિથી આવેલા જીવમાંથી થતી નથી. અર્થાત તિર્યંચ ગતિથી આવેલા છ આનત વિગેરે દેવપણાથી અને તીર્થકર વિગેરે રૂપથી ઉત્પન્ન થતા નથી. એજ રીતે બીજા અને ત્રીજા વિગેરે સંગેમાં પણ આ પ્રશ્નો સમજવા.
ઉત્તર--સઘળા જ તિર્યંચ નિકે માંથી આવીને ઉત્પન્ન થયા છે. વિલક્ષિત પર્યાપ્ત પણાથી જન્મ્યા છે. એવું જે કહેલ છે, તે બહુલ પણાને આશ્રય કરીને આ અંગે ગ્રહણ કરવા જોઈએ.
'सेव भंते सेव भते ! त्ति जाव विहरइ' मगवन् मा ४२५. માં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કરેલ છે, તે સર્વ કથન સર્વથા સત્ય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे सर्वथा सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ।मु० १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकाविशुद्धगद्यपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री
सीलालवतिविरचितायां श्री “भग वतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायांव्याख्यायां अष्टाविंशतितमशतके तृतीयाघेकादशान्ता उद्देशकाः
समाप्ताः ॥२८-३-११॥
॥ अष्टाविंशतितमं कर्मसमर्जनशतं समाप्तम् ॥ सर्वथा सत्य ही है। ऐसा कहकर गौतमस्वामीने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।सू०१॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत
"भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके अठावीसवें शतकका तृतीय उद्देशक से लेकर ग्यारह वे उद्देशक तक नौ उद्देशक समाप्त ॥
॥२८ वां शतक समाप्त ॥
આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા તેઓ પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. યસ. ૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાન સત્યાવીસમા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશથી અગીયારમાં
ઉદ્દેશાઓ સુધીના નવ ઉદેશાઓ સમાપ્ત થા૩-૧૧
અઠયાવીસમું શતક સમાપ્ત ર૮
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२९ उ. १ सू०१ पापकर्मसंपादन निष्ठापननिरूपणम् २१ अकोनत्रिंशत्तमे शतके मथमोद्देशकः प्रारभ्यते
पापकर्मादि वक्तव्यताऽनुगतमष्टाविंशतितमं शतकं व्याख्याय क्रमप्राप्तं तथाविधमेव एकोनत्रिंशं शतमारमते, अत्रापि च तथैव एकादशोदेशकाः सन्ति, तेषु चाद्यस्य उद्देशकस्येदं सूत्रम्- 'जीवा णं भंते । पात्र कम्मं' इत्यादि ।
मूलम् - जीवा णं भंते! पावं कम्मं किं समायं पट्टर्विसु ? समायं निविसु१, समायं पटुविसु, विसमायं निविंसुर, विसमायं पटुविसु समायं निट्टविंसुर, विसमायं पट्टविसु विसमायं निविसु १४, गोयमा ! अत्थेगइया समायं पट्टर्विसु समायं निटुविसु, जाव अत्थेगइया विसमायं पट्टर्विसु विसमायं निट्टविंसु४ । से केणट्टेणं भंते! एवं वुच्चइ अत्थेगइया समायं पट्टविंसु समायं निट्टविंसु तं चैव ? गोयमा ! जीवा चउव्विहा पन्नत्ता तं जहा अत्थेगइया समाज्या समोववन्नगा १, अत्थेगइया समाउया विसमोववन्नगार, अत्थेगइया विसमाउया समोववन्नगार, अत्थेगइया विसमाउया विसमोववन्नगाः । तत्थ णं जे ते समाज्या समोववन्नगा ते णं पावं कम्मं समायं पट्टर्विसु विसमायं निट्टविसु । तत्थ णं जे ते समाउया विसमोववन्नगा ते पावं कम्म समायं पट्टविसु विसमाई निद्वविंसु । तत्थ णं जे ते विसमाउया समोववन्नगा ते णं पावं कम्मं विसमायं पटुविसु समायं निटुविसु । तत्थ णं जे ते विसमाउया विसमोववन्नगा तेनं पावं कम्मं विसमायं पट्टर्विसु विसमायं निटुविसु४, से तेणट्टेणं गोयमा ! तं चेत्र । सलेस्सा णं भंते! जीवा पावं कम्मं० एवं वेव एवं सव्वट्टासु वि जाव अणागारोवउत्ता । एए सव्वे वि पया एयाए वतव्वयाए भाणियद्वा । नेरइया णं भंते! पार्व कम्मं किं समायं पट्टर्विसु समायं निट्टर्विसु ? पुच्छा, गोयमा ! अत्थेगइया समायं पट्टर्विसु-एवं जहेब जीवाणं तद्देव भाणि -
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे यवं जाव अणागारोवउत्ता । एवं जाव वेमाणियाणं जस्स जं अस्थि तं एएणं चेव कमेणं भाणियव्वं । जहा पावेण दंडओ एएणं कमेणं असु वि कम्मपगडीसु अट्ट दंडगा भाणियव्वा जीवादीया वेमाणियपज्जवसाणा। एसो नवदंडगसंगहिओ पढमो उद्देसो भाणियो । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥सू०१॥
एगूणतीसइमे सए पढमो उद्देसो समत्तो ॥२९-१॥
छाया-जीवाः खलु भदन्त ! पापं कर्म किं समकं मास्थापयन् समकं न्यस्थापयन् १, समकं प्रास्थापयन् विषम न्यस्थापयन २, विषम प्रास्थापयन् समकं न्यस्थापयन् ३, विषमकं प्रास्थापयन् विषमकं न्यस्थापयन् ४, गौतम ! अस्त्येकके समकं प्रास्थापयन् समकं न्यस्थापयन्१, यावद् अस्त्येकके विषमक भास्थापयन् विषमकं न्यस्थापयन्४, । तस्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते अस्त्ये. कके समकं पास्थापयन् समकं न्यस्थापयन् तदेव, गौतम ! जीवाश्चतुर्विधाः पाप्ताः, तद्यथा-अस्त्येकके समायुष्काः समोपपन्नकाः १, अस्त्येकके समायुष्का विषमोपपन्नकाः२, अस्त्येकके विषमायुष्काः समोपपन्नकाः३ अस्त्येकके विषमायुष्का विषमोपपन्नकाः४ । तत्र खलु ये ते समायुष्काः समोपपत्रका स्ते खल पापं कर्म समकं प्रास्थापयन् समकं न्यस्थापयन् १, तत्र खलु ये ते समायुष्का विषमोपपनका स्ते खलु पापं कर्म समकं प्रास्थापयन् विषमकं न्यस्थापयन्२, तत्र खल ये ते विषमायुष्काः समोपपन्नका स्ते खलु पापं कर्म विषमकं प्रास्थापयन् समकं न्यस्थापयन् तत्र खल्लू ये ते विषमायुष्का विषमोपपन्नका स्ते खलु पापं कर्म विषमकं प्रास्थापयन विषमकं न्यस्थापयन् । तत्तेनार्थेन गौतम ! तदेव । सलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः पापं कर्म-एवमेव, एवं सर्वस्थानेष्वपि यावदनाकारोपयुक्ताः । एतानि सर्वाण्यपि पदानि एतया वक्तव्यतया भणितव्यानि । नैरयिकाः खलु भदन्त ! पापं कर्म कि समकं भास्थापयन् समकं न्यस्थापयन्, पृच्छा, गौतम ! अस्त्येकके समकं प्रास्थापयन् एवं यथैव जीवानां तथैव भणितव्यं यावत् अनाकारोपयुक्ताः। एवं यावद्वैमानिकानाम् यस्य यदस्ति तद् एतेनैव क्रमेण भणितव्यम् , यथा पापेन दण्डकः, एतेन क्रमेणाष्टास्वपि कर्मप्रकृतिषु अष्ट दण्डका मणितव्या जीवादिका वैमानिकपर्यवसानाः । एषो नवदण्डकसंगृहीतः प्रथमोदेशो भणितव्यः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥मू०१॥
एकोनत्रिंशत्तमे शतके प्रथमोद्देशः समाः ॥२९-१॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
ममेयचन्द्रिका टीका श०२९ उ.१९०१ पापकर्मसंपादननिष्ठापननिरूपणम् २३
टीका--'जीवा णं भते' जीवाः खलु भदन्त ! 'वं कम्म' पापम्-अशुभ कम 'किं समायं पट्टविमु समकम्-बहवो जीवाः युगपदित्यर्थः मास्थापयन्प्रस्थापितवन्तः प्रथमतया वेदयितु मारब्धवन्तः किम् तथा-'समायं निविसु' समकमेव न्यस्थापयन्-निष्ठापितवन्तः नाशितवन्तः पापकर्मणो नाशमकुर्वन इत्यर्थः, इति प्रथमो भगः१, तथा 'समायं पटविसु विसमायं निर्विसु २१ समकं-युगपदेव अनेके जीवाः प्रास्थापयन् प्रस्थापितवन्तः युगपदनेकेन्यस्थापयन-निष्ठापितवन्त इति द्वितीयो भङ्गा२, तथा 'सिमाय पट्टविसु समायं निट
. २९ वां शतक के पहला उद्देशक पापकर्म आदि की वक्तव्यता से अनुगत २८ वें शतक की व्या. ख्या करके अब क्रम प्राप्त २९ वां शतक प्रारम्भ होता है, यहां पर भी पूर्वोक्त जैसे ११ उद्देशक हैं। इनमें से आदि के उद्देशक का 'जीवाण भंते ! पावं कम्मं किं समायं पट्टविसु'-इत्यादि
टीकार्थ-गौतमस्वामीने प्रभुश्री से ऐसा पूछा है-'जीवाणं भंते ! पावं कम्म' हे भन्दत ! अनेक जीव जो पापकर्म को भोगते हैं और नष्ट करते हैं सो क्या वे उस पापकर्म को 'कि समायं पट्टविंसु' भोगने का प्रारम्भ एक काल में करते हैं और 'समायं निर्विसु' एक ही काल में ये उसका विनाश करते हैं ? अथवा-वे उस 'समायं पट्टविसु विसमायं निट्टविंसु२' पापकर्म को भोगने का प्रारम्भ एक काल में करते हैं और
ઓગણત્રીસમા શતકને પ્રારંભ--
पर शी. પાપકર્મ વિગેરે ના કથનના સંબંધમાં અઠયાવીસમા શતકનું કથન કરીને હવે ક્રમથી આવેલ આ ઓગણત્રીસમા શતકને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ ઓગણત્રીસમા શતકમાં પણ પહેલા કહ્યા પ્રમાણે અગીયાર ઉદેશાઓ
ह्या छे. तभा पडे देशानुपसूत्र नीय प्रमाणे छे.-'जीवा गं भाते पाव कम्म कि समायं पढवि'सु' इत्यादि
टी---गौतमवाभीमे प्रभुश्रीने ये ५७युछे :--'जीवा ण भते पाव कम्म" उससवन अने व या पापभाव छ, भने तेना क्षय ४२ छ. शुतो ५.५मन 'समायौं पट्टविंसु' सोमवाना प्रारभ 31 समयमा रे छे. १ भने 'समाय निविसु' से समयमा तमा नाविना ४२ छे ११ १२१-ते-थे। 'समाय पदविंसु विसमाय निदृषि सु' પાપકર્મને ભેગવવાને પ્રારંભ એક સમયમાં કરે છે? અને તેને વિનાશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने विमु' विषमं यथा भवति विषपतयेत्यर्थः प्रस्थापितवन्तः, समकं निष्ठापितवन्त इति तृतीयः३, तथा-'विसमायं पटविंसु विसमायं निविसु' विषममेव यथा भवति तथा प्रस्थापितवन्तः तथा विषमं विषमतयैव निष्ठापितवन्त इति चतुर्थों मङ्गः४, हे भदन्त ! अनेके जीवाः पापं कर्म भोक्तुमेकस्मिन्नेव काले प्रयतमाना भवन्ति स्म तथा सममेककाले एतादृशं कर्म विनाशयन्ति स्म किम् ? अथवा एकदैव सर्वे जीवाः कर्म भोगाय प्रवर्सन्ते विषमतया अन्तकरणाय प्रवर्तन्ते, अथवा-विषमतया प्रारमन्ते समकमेव तत् कर्म विनाशयन्ति अथवा विषमतया मारमन्ते विषमतयैव निवर्तन्ते ? किम् ? इति चतुर्णामपि भङ्गानां भाव इति पश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अत्थेगइया समायं पटर्विसु समाय निठुविसु' अस्त्येकके जीवाः समकमेव मास्थापयन् समकमेव न्यस्थापयन् केचन अनेके जीवाः पापं कर्म भोगाय एकदैव प्रारभन्ते तथा तादृश कर्म उसका विनाश भिन्न-भिन्न काल में करते हैं२ १ अथवा 'विसमायं पट्टविसु समायं निविसु' वे भिन्नकाल में उस पापकर्म का भोगना प्रारंभ करते हैं और एक काल में उसे विनिष्ट करते हैं ३ अथवा 'विसमायं पट्टविंसु, बिसमायं निढविलु' भिन्न-भिन्न काल में वे उसका भोगना प्रारम्भ करते है और भिन्न-भिन्न काल में ही उसका विनाश करते हैं ? इस प्रकार से ४ भंगो से युक्त प्रश्न गौनमस्वामीने प्रभुश्री से पूछा है, इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री गौतम स्वामीसे कहते हैं-'गोयमा! अत्थेगइया समायं पट्टविंसु समायं नि? विसु' हे गौतम । कितनेक जीव ऐसे भी हैं जो पापकर्म को भोगने का प्रारम्भ एक साथ करते हैं और एक ही साथ उसका विनाश करते हैं अर्थात् पापकों को एक ही साथ एक काल में भोगते हैं और एक ही नुहा नुहा मा ४२ छ १२ अथवा 'विसमाय पद्रविसु समाय निवि सु' તેઓ બિન કાળમાં તે પાપકર્મ ભેગવવાને પ્રારંભ કરે છે ? અને એક
मा तनी नाथ ४२ छ ? 3 अथवा 'विसमायं पदविसु समाय निद्रविसु તેઓ ભિન્ન કાળમાં તે પાપ કમને ભેગવવાને પ્રારંભ કરે છે? અને એક કાળમાં તેને નાશ કરે છે? જ આ પ્રમાણે ચાર ભગવાળે પ્રશ્ન ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને પૂછે છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે'गोयमा ! अत्थेगइए समाय पटुविसु समाय निद्रवि सु' गीतम! Bea४७। એવા હોય છે કે-જેઓ એક સાથે પાપકર્મ ભોગવવાનો પ્રારંભ કરે છે. અને તેને વિનાશ પણ એક સાથે જ કરે છે. અર્થાત પાપકર્મને એક સાથે એક કાળમાં ભેગવે છે. અને એક સાથે જ એક કાળમાં તેને નાશ કરે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयरन्द्रिका टीका श०२९ उ.१ सू०१ पापकर्मसंपादननिष्ठापननिरूपणम् २५ विनाशायापि युगपदेव प्रवर्त्तमाना भवन्तीत्यर्थः । 'जाव अत्थेगइया विसमायं पट्टा विसु विसमायं निर्विसु' यावत् अनेके विषमकं प्रास्थापयन् विषमकं न्यस्थापयन, अत्र यावत्पदेन अस्त्येकके समकं प्रास्थापयन् विषमकं न्यस्थापयन् , अस्त्येकके विषमं प्रास्थापयन् समकं न्यस्थापरन् इत्यनयो द्वितीयतृतीयमङ्गय ग्रहणं भवति, एवं चत्वारोऽपि भङ्गा उत्तरे समर्थिता भगवतेति । पुनः प्रश्न यन्नाह-से केणटेणं' इत्यादि । 'से केण?णं भंते ! एवं वुच्चइ तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते 'अत्थे. गइया समायं पट्टविसु समायं निर्विसु तं चैव' समकं मास्थापयन् समकं न्यस्थासाथ एक काल में उसे नष्ट भी करते हैं ? 'जाव अस्थेगड्या विसमा पट्टविसु विसमायं निविसु' इसी रीति से यावत् कितनेक जीव ऐसे भी हैं जो पापकर्म को भोगने का प्रारम्भ भिन्न-भिन्नकाल में करते है और भिन्न-भिन्न काल में ही उसका विनाश करते हैं। यहां यावत् शब्द से द्वितीय और तृतीय भंगों का ग्रहण हुआ है। वे द्वितीय तृतीय भंग इस प्रकार से हैं 'अस्त्येकके जीवा समकं प्रास्थापयन् विषमकं न्यस्थापयत्२ अस्त्येकके विषमकं प्रास्थापयन् समकं व्यस्थापयन्३' दोनों भंगों का अर्थ स्पष्ट हैं । इस प्रकार से प्रभुश्रीने यहां चारों भंगों का समर्थन उत्तर वाक्य में किया है। _ 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-अस्थेगड्या समायं पट्टविस्तु समायं निविसु' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि अनेक जीव ऐसे हैं जो पापकर्म को भोगने का प्रारम्भ एक साथ एककाल में करते हैं और उसका अन्त भी एक साथ एक ही काल में करते हैं ? 'जाव अत्थेगइया विसमाय पट्टविसु विसमाय निद्रविसु' भार प्रमाणे કેટલાક જી એવા પણ હોય છે, કે જેઓ જુદા-જુદા કાળમાં પાપકર્મ ભોગવવાને પ્રારંભ કરે છે, અને જુદા-જુદા કાળમાં તેનો વિનાશ કરે છે, અહિયાં યાવત શબ્દથી બીજો અને ત્રીજે એ બે ભંગ ગ્રહણ થયા છે. તે
सामप्रभार छ-'अस्त्येकके जीवा समक प्रास्थापयन् विसमक न्यस्थापयन् र अस्त्येकके विषमक प्रास्थापयन् समकं न्यस्थापयन् ३' मा अन्न ભંગને અર્થ સ્પષ્ટ છે. આ પ્રમાણે પ્રભુશ્રીએ ઉત્તર વાક્યમાં અહિયાં ચારે ભંગેને સ્વીકાર કર્યો છે.
से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चई' अत्थेगइया समाय पट्टविसु समाय निद्रविस' भगवन् मा५ मा प्रमाणे शा २0 ४ छ। ? अने । એવા હોય છે કે–જેઓ પાપકર્મને ભેગવવાને પ્રારંભ એકી સાથે અને એક કાળમાં કરે છે? અને તેને નાશ પણ એકી સાથે અને એક જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
RE
भगवतीसूत्रे
पयन् समकं प्रास्थापयन् विषमकं न्यस्थापयन् विषमकं प्रास्थापयन् समकं व्यस्थापयन् विषमकं प्रास्थापयन् विषमत्रं न्यस्थापयन् इत्येवान्तरप्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'जीवा चउब्विहा पन्नता' जीवाश्रतुर्विधाः- चतुष्यकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः 'तं जहा' तद्यथा- 'अश्थेगइया समाज्या समोववन्नगा' अस्त्येक के समायुष्काः समायुष उदयापेक्षया समकालायुकोदया इत्यर्थः, समोपपचकाः विवक्षितायुषः क्षये समकमेव भवान्तरे उपपन्नाः समोपपत्रकार, येचैवंविधास्ते समकमेव प्रास्थापयन् समकमेव व्यस्थापयन् । तथा अनेक जीव ऐसे भी हैं जो पापकर्म को भोगनेका प्रारम्भ तो एक काल में करते है और उसका अन्त भिन्न-भिन्न काल में करते हैं २ तथा अनेक जीव ऐसे हैं जो पापकर्म को भोगने का प्रारम्भ भिन्न-भिन्न काल में करते हैं और उसका अन्त एक काल में करते हैं ३ तथा अनेक जीव ऐसे हैं जो पापकर्म को भोगने का प्रारम्भ भी भिन्न-भिन्न काल में करते हैं और विनाश भी उसका भिन्न-भिन्न काल में करते हैं ?४ इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-"गोयमा ! जीवा चहा पत्ता' हे गौतम! जीव चार प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा ' जैसे- 'अत्थेोगइया समाज्या समोववन्नगा? अत्थेगइया समाज्या विसमोववन्नगार' कितनेक जीव ऐसे होते हैं कि उदयको अपेक्षा से जिनकी आयु समान है अर्थात् जिनकी आयुका उदय समान काल में हुआ है और उसविवक्षित आयु के क्षय होने पर एक ही समय में जिनका भवान्तर में उत्पाद हुआ है, ऐसे जो जीव होते हैं वें पापकर्म को भोगने का प्रारम्भ एक साथ करते हैं और एक ही साथ સમયમાં કરે છે?ર તથા અનેક જીવે એવા હાય છે કે-પાપકમને લેાગવવાના પ્રારંભ જુદા-જુદા સમયમાં કરે છે ? અને તેના અન્ય એક કાળમાં કરે છે? ૩ તથા અનેક જીવ એવા હાય છે કે જેએ પાપમને ભેગ વવાના આરંભ જુદા-જુદા કાળમાં કરે છે ? અને તેના વિનાશ પણ જુદા
हा अमां रे ? या प्रश्नना उत्तरमा अनुश्री हे — 'गोयमा ! जीवा 'व्हिा पन्नत्ता' हे गौतम! वो यार प्रहारना ह्या छे. 'त' जहा ' ते याप्रमाणे छे. 'अत्थेगइया सम्राज्या समोववन्नगा १ अत्थेगइया समाज्या विस्रमोववन्नगा २' साउलवा मेवा होय छे है- उहयनी अपेक्षाथी ? આનુ આયુષ્ય સરખું' છે. અર્થાત્ જેએના આયુષ્યના ઉદય સમાન કાળમાં થયા હાય છે, તે વિવક્ષિત આયુષ્યને ક્ષય થવાથી એક જ સમયમાં ભવાન્તરમાં જેએના ઉત્પાદ ઉત્પત્તિ થયેલ હાય એવા જે જીવા હોય છે. તે પાપ ક્રમ ભાગવવાના પ્રારંભ એકી સાથે કરે છે. અને એકી સાથે તેને વિનાશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयन्द्रिका टीका श०२९ उ.१ सू०१ पापकर्मसंपादननिष्ठापननिरूपणम् २७ 'अत्थेगइया समाउया विसमोववनगा' अस्त्येकके जीवाः समायुषो विषमोपपत्रकाः 'अत्थेगइया विसमाउया समोववन्नगा' अस्त्येकके जीवाः विषमायुषः समोपपप्रकाः, 'अत्थेगइया विसमाउया विसमोववन्नगा' अस्त्येकके विषमायुषो विषमो. पपन्नकाः तदेवं चतुष्पकारा जीवा भवन्ति । एतदेव स्पष्टयति-तत्थ णं' इत्यादि, 'तस्थ णं जे ते समाउया समोववन्नगा तेणं पावं कम्मं समायं पट्टविसु समायं निर्विसु' तत्र खलु तेषु चतुर्यु जीवेषु ये ते समायुः समोपपनकाश्च ते जीवा खलु पापं कर्म समकमेव मास्थापयन् समकमेव न्यस्थापयन् इति । ननु आयुः कमै वाश्रित्यैवमुपपद्यते न तु पापं कर्माश्रित्य, तद्धि न आयुष्कं कर्मण उदयापेक्षं यस्थाप्यते निष्ठाप्यते च ? इति चेदत्रोच्यते कर्मणामुदयस्य क्षयस्य च भवा. पेक्षत्वात् भवस्य चायुष्कापेक्षत्वाद् आयुः कर्माश्रित्य कथनं न विरुद्धमिति । अत परोक्तम् 'तस्थ णं जे ते समाउया समोववन्नगा ते णं पावं कम्मं समायं पर्विसु समायं निर्विसु' तत्र चतुर्विधजीवमध्यात् खलु ये जीवाः समायुष्का उसका विनाश करते हैं। 'अस्थेगड्या समाउया विसमोववन्नगा' तथा-कितनेक जीव ऐसे होते हैं जो एक सी आयुवाले होते हैं और भिन्न-भिन्न समय में परभव में उत्पन्न होते हैं२ 'अस्थेगड्या विस. माउया समोववन्नगा३' तथा-कितनेक जीव ऐसे होते हैं जो विषम आयुवाले होते हैं और परभव में साथ-साथ उत्पन्न होते हैं। तथा 'अस्थगया विसमाउया विसमोववन्नगा४' कितनेक जीव ऐसे होते हैं कि जिनकी आयु घरावर नहीं होती है और भिन्न भिन्न समय में जो परभव में उत्पन्न हुए होते है। इस प्रकार से जीव चार प्रकार के होते हैं। इसी कथन का सूत्रकार स्पष्टीकरण करते हुए कहते हैं-'तत्थ ण जे ते समाउया समोववन्नगा ते णं पावं कम्मं समायं पट्टबिसु समायं ५ ४२ छे. 'अत्थेगइया समाउया विसमोववन्नगा' तथा वे सवा હોય છે કે-જેઓ એક સરખા આયુષ્ય વાળા હોય છે. અને જુદા-જુદા समयमा ५२सवमा ५-1 थाय छे. तथा 'अत्थेगइया विसमाउया समोववन्नगा' तथा डेटा । सवा डाय छ १-२ विषय सायुध्याय खाय छे. परममा सही साथ उत्पन्न थाय छे. तथा 'अत्थेगइया विसमाउया विसमोववन्नगा' मा । मे। डाय छ8-रेसानु मायुय सरासर હોત નથી. અને જુદા-જુદા સમયમાં જેઓ પરભવમાં ઉત્પન્ન થયેલા હોય છે. આ રીતે છ ચાર પ્રકારના હોય છે. આજ કથનનું સ્પષ્ટી કરણ કરતા
छ -'तत्थ णं जे ते समाउया समोववन्नगा ते णं पाव' कम्म समाय पदविसु समाय निदुविसु' भाभा २ ® स२ समयमा ५२लमi
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
समोपपन्नाः ते समकमेव प्रास्थापयन् समकमेव न्यस्थापयन चेति १ । 'तत्थ णं जे ते समाउया विसमोववन्नगा तेणं पात्र कम्मं समायं पट्टविंसु विसमायं निर्विसु' तत्र ये खलु समायुषो विषमोपपन्नाः समकालायुष्कोदया विषमता परभवोत्पन्नाः मरणकालवैषम्यात् ते खलु समकं प्रास्थापयन् आयुष्कक मं विशेषोदयसंपाद्यत्वात् पापकर्मवेदनविशेषस्य, विषमकं विषमतया न्यस्थापयन् मरणवैषम्येण पापकर्मवेदन विशेषस्य विषमतया निष्ठा संभवादिति द्वितीयः २ | तथा 'तत्थ णं जे ते विसमाउया समोववन्नगा तेणं पाव कम्मं विसमायं पर्वसु समायं निट्टर्विस' तत्र खलु ये जीवा विषमकालायुष्कोदयाः समकालमवान्तरोत्पत्तयः ते खलु जीवाः विषमं प्रास्थापयन् समकं न्यस्थापयन् निविसु' इनमें जो जीव समान काल में आयुष के उदयवाले होते हैं और समान समय में परभव में उत्पन्न हुए होते हैं ऐसे वे जीव एक ही काल में तो पापकर्म का भोगना प्रारम्भ करते हैं और उसका अन्त भी एक ही काल में - साथ-साथ करते हैं१ । 'तत्थ णं जे ते समाज्या विसमोवन्नगा तेणं पावं कम्म समायं पट्टविसु विसमायं निट्टर्विसु' तथाजो जीव समान आयुष के उदद्यवाले होते हैं और भिन्न- २ काल में परभव में जन्मे हुए होते हैं- ऐसे वे जीव पापकर्म को भोगने का प्रारम्भ एक ही साथ करते हैं पर उसका अन्त भिन्न- २ समय में करते हैं२ । तथा - 'तत्थ णं जे ते विसमाउया समोववन्नगा तेणं पावं कम्मं विसमायं समायं निविखु३' जो जीव भिन्न-भिन्न समय में आयुष के वाले होते हैं और साथ-साथ में परभव में उत्पन्न हुए होते हैं वे जीव 'पावं कम्मं विसमायं पटुविसु समायं निविंसु' पापकर्म को भोगने થયેલા હાય છે, એવા તે જીવા એક જ કાળમાં તે પાપકમ ભાગવવાના પ્રારભ रे छे भने तेनेो मतया भेडअम मेड साथै रे छे. १ तत्थ णं जे ते समाज्या विसमोववन्नगा तेण पाव कम्म समायं पटुविसु विसमाय निवि सु' तथा ने वो समान आयुष्यना उध्यवाजा होय छे, भने नुहा જુદા કાળમાં પરભવમાં જન્મેલા હાય છે. એવા તે જીવા પાપકમ લેગવવાના પ્રારભ એકી સાથે કરે છે, પરંતુ તેના અત જુદા-જુદા સમયમાં કરે છે. तथा 'तत्थ णं जे ते विसमाज्या समोववन्नगा तेण पाव कम्म विसमायं पट्टविसु समाय' निट्टविसुं३' ने व गुहा मुद्दा समयमां आयुष्यना उदयवाजा होय छे, ते वो 'पाव' कम्म विस्रमायं पटुविसु समाय निदुविसु ४' पा ક્રમ' ભાગવવાના પ્રારંભ જુદા-જુદા સમયમાં કરે છે, પરંતુ તેના અંત એકી
२८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२९ उ.१ सू०१ पापकर्मसंपादननिष्ठापननिरूपणम् २९ इति तृतीयः३ । 'तत्थ णं जे ते विसमाउया विसमोववन्नगा' तत्र खलु ये जीवा विषमायुष्काः विषमोपपन्नकाः 'तेणं पावं कम्मं विसमायं पर्विसु विसमायं निर्विसु' ते खलु जीवाः पापं कर्म विषमतया पास्थापयन् विषमतया न्यस्था. का प्रारम्भ भिन्न-भिन्न समयमें करते हैं पर उसका अन्त एक ही साथ करते हैं । 'तत्य णं जे ते विसमाउया विसमोवचनगा 'तथा-जो जीव भीन्न-भिन्न समय में आयुष के उदयवाले होते हैं, और भिन्न-भिन्न समय में परभव में उत्पन्न हुए होते हैं 'तेणं पावं कम्मं विसमायं पट्टविसु विसमायं निविसु ऐसे वे जीव पापकर्म को भोगने का प्रारम्भ भिन्न-भिन्न समय में करते हैं और उसका अन्त भी भिन्न-भिन्न समय में करते हैं। यहां ऐसी शंका हो सकती है कि जो तुम ऐसा कहते हो कि उदय की अपेक्षा जिनकी आयु समान है और जो परभव में सोथ-साथ उत्पन्न हुए हैं ऐसे वे जीव पापकर्म का भोगना साथ-साथ प्रारम्भ करते हैं और साथ-साथ ही उसका अन्त करते हैं-सो ऐसा यह कथन आयुकर्म को लेकर ही बन सकता है पापकर्म को लेकर नहीं-अतःपापकर्म का भोगना एक साथ और एक साथ उसका विनाश होना यह आयुकर्म के उदय की अपेक्षावाला कैसे हो सकता है ? सो इसका उत्तर इस प्रकार से हैकर्मों का हुदय या क्षय भवापेक्ष होता है और भव आयुकर्म के साथे । ४२ छे. 'तत्थ णं जे ते विसमाउया विसमोववन्नगा' तथा २ । જુદા-જુદા–સમયમાં આયુષ્યના ઉદયવાળા હોય છે, અને જુદા જુદા સમયમાં ५२ममा उत्पन्न ये डाय छे. वेण पाव कम्म विसमाय' निविंस' એવા તે જ પાપકર્મને ભોગવવાનો આરંભ જુદા-જુદા સમયમાં કરે છે, અને તેને અંત પણ જુદા જુદા સમયમાં કરે છે,
- આ કથનમાં એવી શંકા થઈ શકે છે. કે જે એવું કહેવામાં આવ્યું કે ઉદયની અપેક્ષાએ જેઓનું આયુષ્ય સમાન છે, અને જેઓ પરભવમાં એકી સાથે ઉત્પન્ન થયા છે, તે જે પાપકર્મો ભોગવવાનો પ્રારંભ એક સાથે કરે છે, અને એક સાથે તેનો અંત કરે છે.–તે આ પ્રમાણેનું કથન આયુ કર્મને લઈને જ બની શકે છે. પાપકર્મના સંબંધમાં બની શકતું નથી. તેથી પાપકર્મ ભેગવવાનું એક સાથે અને તેને વિનાશ એક સાથે હેવાનું આયુકર્મના ઉદયની અપેક્ષાથી કેવી રીતે થઈ શકે છે ? તેને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે-કમેને ઉદય અથવા ક્ષય ભવની અપેક્ષાથી હેય છે, અને ભવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
भगवतीस्त्रे आधीन होता है, इसलिये आयुकर्म को आधीन करके ऐसा कथन विरुद्ध नहीं पड़ता है। इसीलिये ऐसा कहा गया है कि जो जीव समान आयुवाले हैं और समोपपन्नक हैं वे जीव पापकर्म को भोगना एक साथ प्रारम्भ करते हैं और एक साथ ही उसका विनाश करते हैं१ । तथा-'तत्य ण जे सनाउया विसमोववन्नगा तेणं पावं कम्मं समायं पट्टविंसु विसमायं निविसु' ऐसा जो द्वितीय भंग के विषय में उत्तर दिया गया है, उसका तात्पर्य ऐसा है कि जिनजीवों की आयु समान है-समानकाल में आयुके उद्यवाले हैं-पर जुदे-जुदे समय में परभव में उत्पन्न हुए हैं वे मरणकाल की विषमता से पापकर्म को वेदन यद्यपि आयुष्कर्म के विशेषोदय से संपाद्य होने के कारण एक साथ करने पर भी उसका निष्ठापन बिनाश-भिन्न काल में करते हैं। तथा-'तत्थ जे ते विममाउया समोववनगा, तेणं पावं कम्मं विसमाय पविसु समायं निर्विसु' ऐसा जो तृतीय भंग के विषय में उत्तर दिया गया है-सो उसका तात्पर्य ऐसा है कि जो जीव विषमकाल में-भिन्न भिन्न समय में आयुके उदयवाले हैं पर परभव में एक ही साथ उस्म हुए हैं ऐसे वे जीव पापकर्म को भोगना भिन्न-भिन्न समय में આયકમને આધીન હોય છે. તેથી આયુકર્મને આધીન કરવાથી આ કથન વિરૂદ્ધ થતું નથી. તેથી એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે-જે જીવ સમાન આયુષ્ય વાળા હોય છે, અને સાથે જ ઉત્પન્ન થવાવાળા હોય છે, તેવા જ એકી સાથે પાપકર્મ ભેગવવાને પ્રારંભ કરે છે-અને એકી સાથે તેનો વિનાશ ४२. १, तथा 'तत्थ णं जे समाउया विसमोववन्नगा तेणं पाव कम्म समाय पदविंसु विनमाय निर्विसु' मा प्रभावना भी मन सधमा उत्तर આપવામાં આવ્યો છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે જેનું આયુ સમાન છે. સમાનકાળમાં આયુના ઉદયવાળા છે, પરંતુ જુદા જુઠા સમયમાં પરભવમાં ઉત્પન્ન થયા છે, તેઓ મરણ કાળના વિષમ પણાથી પાપકર્મનું વેદન-જોકે આયુષ્ય કર્મના વિરોદયથી સંપાદિત થવાને કારણે એકી સાથે કરવાથી तन विनाश हो । समयमा ४२ छ. तथा 'तत्थ णं जे ते विसमाउया समोववन्नगा, वेणं पाव कम्न विसमायौं पटुविसु समाय निद्रविसु' मा शत જે ત્રીજા ભંગના સંબંધમાં ઉત્તર આપે છે, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે-- જે જી વિષમ કાળમાં એટલે કે જુદા જુદા સમયમાં આયુકર્મના ઉદયવાળા છે, પરંતુ પરભવમાં એટલે કે બીજા ભવમાં એકી સાથે જ ઉત્પન થયા છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२९ ३.१ सू०१ पापकर्मसंपादन निष्ठापननिरूपणम् ३१ परन् इति चतुर्थ ४ । 'से तेणटेणं गोयमा! तं चेव' तत् तेनार्थेन गौतम ! तदेव हे गौतम ! एतेन कारणेन कथयामि यत् केचन जीवाः खलु पापं कर्म समकमेव प्रास्थापयन् समकमेव न्यस्थापयन इत्यादिना, 'सलेस्साणं भंते ! जीवा पार कम्मं एवं चेव सलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः पाप कर्म कि समकं पास्थापयन् समकं न्यस्थापयन् अथवा समकं मास्थापयन् विषमतया न्यस्थापयन् अथवा विषमतया प्रास्थापयन् समकं न्यस्थापयन् अथवा विषमतया पास्थापयन् विष. मतया न्यस्थापयन इति प्रश्ना, हे गौतम ! केचन सलेक्श जीवाः समकमेव करते हैं और उप्तका अन्त साथ-साथ करते हैं। चतुर्थ भंग के विषय में दिये गये उत्तर का तात्पर्य स्पष्ट है। 'से तेणठेगं गोयमा ! तं चेव' इस कारण हे गौतम ! मेंने ऐसा कहा है कि कितनेक जीव पापकर्म का भोगना साथ साथ प्रारम्भ करते हैं और साथ साथ ही उसका अन्त करते हैं इत्यादि । 'सलेस्साणं भंते ! जीवा पावं कम्म एवं चेव' हे भदन्त ! जो लेश्यावाले जीव हैं- वे क्या पापकर्म का भोगना साथ-साथ प्रारम्भ करते हैं और साथ साथ ही उसका विनाश करते हैं ? १ अथवा-पापकर्म का भोगना साथ-साथ प्रारम्भ करते हैं और विनाश भिन्न-भिन्न समय में करते हैं १२ अथवा-पापकर्म का भोगना भिन्न-भिन्न समय में प्रारम्भ करते हैं और विनाश साथसाथ करते हैं३अथवा पापकर्म का भोगना भी भिन्न-भिन्न समय में प्रारम्भ करते हैं और विनाश भी उसका भिन्न-भिन्न समय में करते हैं १४ ऐसा यह प्रश्न गौतमस्वामीने प्रभुश्री से लेश्यावाले जीवों એવા તે જી જુદા જુદા સમયે પાપકર્મને ભોગવે છે. અને તેને અંત એકી સાથે જ કરે છે. ચેથા ભંગના સંબંધમાં કહેલ ઉત્તરનું તાત્પર્ય २५ट १ छे. 'से तणटेणं गोयमा ! त चेब' मा ४।२४थी 3 गौतम ! में से કહ્યું છે કે-કેટલાક જ પાપકર્મને ભેગવવાનું એક સાથે પ્રારંભ કરે છે, અને તેને અંત પણ એકી સાથે જ કરે છે. ઈત્યાદિ.
'मलेस्साणं भंते जीवा पाव कम्म एवं चेव' 3 सावन् वेश्या જે જીવે છે, તેઓ એક સાથે પાપકર્મ ભેગવવાને પ્રારંભ કરે છે ? અને એકી સાથે જ તેને અંત કરે છે? ૧ અથવા–પાપકર્મને ઉપગ એકી સાથે કરે છે, અને જુદા જુદા સમયમાં તેને વિનાશ કરે છે? ૨ અથવા પાપકમને ઉપગ જુદા જુદા સમયે કરે છે, અને તેને વિન શ એકી સાથે કરે છે? ૩ અથવા પાપકર્મ ભેગવવાનુ જુદા જુદા સમયમાં કરે છે, અને તેને વિનાશ પણ જુદા જુદા સમયે કરે છે? આ પ્રમાણેને પ્રશ્ન ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१
-
भगवती मास्थापयन् समकमेव न्यस्थापयन् , तथा एके केचन जीवाः समक'मास्थापयन् विषमतया न्यस्थापयन् तथा केचन सलेश्याजीवाः विषमतया पास्थापयन् समर्क व्यस्थापयन् तथा एके केचन सलेश्य जीवाः विषमतया पास्थापयन् विषमतया न्यस्थापयन् इति चतुर्भङ्गयोत्तरम् । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते समक पास्थापयन सलेश्यजीवाः समकं न्यस्थापयन् इत्यादि प्रश्नः, हे गौतम ! चतु. को लेकर पापकर्म के भोगने का और विनाश के विषय में पूछा है-सो प्रभु इसका उत्तर देते हुए उनसे कहते हैं-'गोयमा !' हे गौतम ! कितनेक गावाले जीव ऐसे भी होते हैं जो पापकर्म का भोगना एक ही साथ प्रारम्भ करते हैं और एक साथ उसका विनाश करते हैं १ तथा-कितनेक जीव ऐसे होते हैं-जो पापकर्म का भोगना तो साथ-साथ प्रारम्भ करते हैं-पर विनाश उसका भिन्न-भिन्न समय में करते हैं ? तथा-कितनेक सलेश्य जीव ऐसे भी होते हैं जो भिन्न-भिन्न काल में पापकर्म का भोगना प्रारम्भ करते हैं और एक ही काल में उसका विनाश करते हैं३ तथा-कितनेक सलेश्य जीव ऐसे भी होते हैं-जो भिन्न-भिन्नकाल में पापकर्म का भोगना प्रारम्भ करते हैं और भिन्न भिन्न काल में ही उसका विनाश करते हैं ४। इस पर पुनः गौतमस्वामी प्रभुश्री से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि किननेक सलेश जीव पापकर्म का भोगना साथ-साथ प्रारम्भ करते हैं और साथ-प्ताथ-ही उसका विनाश करते हैं इत्यादि, લેશ્યાવાળા જીવોને ઉદ્દેશીને પાપકર્મ ભેગવવાના તથા તેના વિનાશના સંબંધમાં पद छ. या प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री --'गोयमा' ! के गौतम ! કેટલાક વેશ્યાવાળા જી એવા પણ હોય છે કે-જેઓ એકી સાથે જ પાપકમનો ઉપભોગ કરે છે. અને તેને વિનાશ પણ એકી સાથે જ કરે છે. ૧ કેટલાક છે એવા હોય છે કે જેઓ પાપકર્મ ભેગવવાને તે એક સાથે પ્રારંભ કરે છે. પરંતુ તેને વિનાશ જુદા જુદા સમયે કરે છે. ૨ તથા કેટલાક સેલેશ્યર્લેશ્યાવાળા જી એવા પણ હોય છે કે-જેઓ જુદા જુદા સમયમાં પાપકર્મ ભેગવવાનો પ્રારંભ કરે છે અને એકી સાથે એક સમયે તેને વિનાશ કરે છે ૩, તથા કેટલાક વેશ્યાવાળા જી એવા હોય છે કે જેઓ જુદા જુદા સમયમાં પાપકર્મને ભેગવવાને આરંભ કરે છે, પરંતુ જુદા જુદા કાળમાં તેને વિનાશ કરે છે. ૪
ફરીથી આ વિષયમાં ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને પૂછે છે કે હે ભગવનું એવું આપ શા કારણથી કહે છે કે કેટલાક વેશ્યાવાળા જ પાપકર્મ ભોગવવાનું એક સાથે કરે છે, અને તેને અંત પણ એક સાથે જ કરે છે? ઈત્યાદિ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२९ उ.१ सू०१ पापकर्म संपादननिष्ठापननिरूपणम् ३३ विधा जीवाः प्रज्ञप्ता इत्याद्युत्तरम् । एष एव ‘एवं चेत्र' इति प्रकरणस्याभिपाप इति । 'एवं सटाणेसु वि जाव अणागारोवउत्ता' एवं यथा सलेश्यापदे कथित लेण्यापदमाश्रित्य यथा यथा विचारः कृत स्तेनैव रूपेण सर्व पदेष्वपि कृष्णलेश्यादि पदेश्य यावदनाकारोपयोगपर्यन्त पदान्याश्रिय विचारः करणीयः, कृष्णलेश्या: खलु भदन्त ! जीवाः पाप कर्म समक न्यस्थापयन् इत्यादिरूपेण लापका ज्ञातव्या। 'एए सव्वे वि पया एयाए वत्तगयाए भाणियन्या' एतानि लेश्यादिनी सर्वाण्यपि पदानि एतया वक्तव्यतया भणितव्यानि । वक्तव्यता प्रकारस्तु सामान्यजीवप्रकरणवदेव चतुर्भङ्गीतया ज्ञातव्य इति । सामान्यतो जीवमाश्रित्य इस प्रश्न के उत्तर देते हुए गौतमस्वामी से प्रभुश्री कहते हैं-हे गौतम ! जीव चार प्रकार के कहे गये हैं-ऐसा कथन जो जीवके प्रकरण में कहा जा चुका है-वैसा ही कथन यहां पर भी उत्तर के रूप में जानना चाहिये, यही अभिप्राय 'एवं चेव' इस सूत्रपाठ का है। 'एवं सव्वट्ठाणेसु वि जाव अणागारोव उत्ता' जैसा-जैसा कथन सलेश्य पद को आश्रित करके किया गया है वैसा-ही कथन यावत् अना. कारोपयुक्त पद तक के समस्त पदों को आश्रित करके कहना चाहिये, यहां आलापक 'कृष्णलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः पाप कर्म समकं पास्थापयन् समकं न्यस्थापयन्' इत्यादि रूप में जानना चाहिये । 'एए सव्वे वि पया एयाए वत्त वयाए भाणियव्वा' ये लेश्यादिक समस्त ही पर इस वक्तव्यता से ही जानना चाहिये। वक्तव्यता का प्रकार तो सामान्य जीव प्रकरण के जैसा ही चतुर्भगी रूप से समझना चाहिये,
આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે-હે ગૌતમ! જીવે ચાર પ્રકાર ના કહ્યા છે, એ પ્રમાણેનું કથન જીવના સંબંધમાં જીવ પ્રકરણમાં જે કહેવામાં આવી ગયું છે, એજ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ उत्त२३२ सभा. मे ममिप्रायथा प्रसुश्री ‘एवं चेव' मा प्रमाणे सत्रमा ४ छ. 'एव सव्वदाणेसु वि जाव अणागारोवउत्ता' २ प्रमाणे નું કથન લેશ્યાવાળા જીવોનો આશ્રય કરીને કરેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન યાવત અનાકા રોપ વેગવાળા સુધીના સઘળા પદનો આશ્રય કરીને કહેવા જોઈએ. તેના સંબંધમાં આલાપકે આ પ્રમાણે છે – 'कृष्णलेश्याः खलु भदन्त जीवाः पाप कर्म समक प्रास्थापयन् समक न्यस्थापयन' विगैरे ३५था समापन . 'एए सव्वे वि पया एयाए वत्तव्वयाए भाणियव्वा' मा बेश्य: विगैरे सा पहो ! थनथी । सभा में અને કથનને પ્રકાર સામાન્ય જીવની જેમજ ચાર ભંગાત્મક સમજ જોઈએ
भ० ५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसरे विचारः कृता, अथ जीवविशेषमाश्रित्य विचारयन्नाह-'नेरइया णं' इत्यादि, 'नेरइया णं भंते ! पाव कम्म कि समायं पट्टविसु समायं निर्विसु पुच्छा' नैरयिकाः खलु भदन्त ! पाप कर्म कि सम प्रास्थापयन समकं न्यस्थापयन् ? अथवा समक' मास्थापयन विषमतया न्यस्थापयन् ? इत्यादि सम्पूर्णमपि प्रश्न पकरणं पृच्छया संग्राह्यम् । भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अत्पेगहया समायं पट्टविसु समायं निविसु' अस्त्येकके नारकाः समकमेव इस प्रकार सामान्य जीव को आश्रित करके विचार किया-अब जीव विशेष को आश्रित करके विचार करने के निमित्त सूत्रकार कहते हैं'नेरड्याणं भंते ! पावं कम्मं किं समायं पट्टविंसु समायं निर्विसु है भदन्त ! नैरयिक क्या पापकर्म को भोगने का प्रारम्भ एक काल मेंसावरकरते हैं और एक ही काल में-साथर-में क्या उसका अन्त करते है१ अथवा-पापकर्म को भोगने का प्रारम्भ एक काल में करते हैं और उसका अन्त भिन्न-भिन्न काल में करते हैं अथवा उसका भोगने का मारंभ भिन्न-भिन्न काल में करते हैं और अन्त एक काल में करते हैं अथवा उसका भोगने का प्रारंभ भी वे भिन्न भिन्न काल में करते हैं और उसका अन्त भी भिन्न भिन्न काल में करते हैं। इस प्रकार से पृच्छा शब्द से गृहीत इस प्रश्न प्रकरण के कारण उत्तर रूप में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! हे गौतम ! 'अत्थेगझ्या समायं पद्दर्षि समायं निविंसु' कितनेक नारक जीव ऐसे होते हैं जो पापकर्म का भोगना एक साथ प्रारम्भ करते हैं और एक ही साथ उसका अन्त આ રીતે સામાન્ય જીવને આશ્રય કરીને વિચાર કરવામાં આવેલ છે.
હવે જીવ વિશેષને આશ્રય કરીને વિચાર પ્રગટ કરવા માટે સૂત્રકાર छ?--'नेरइयाणं भंते ! पाव कम्मकि समाय पदविसु समाय निद्रविसु' હે ભગવન નૈરયિકે પાપકર્મને પ્રારંભ એક કાળમાં-એક સાથે કરે છે? અને તેનો અંત પણ એકી સાથે જ કરે છે? અથવા–પાપકર્મને ભગવાનને પ્રારંભ એક કાળમાં કરે છે? અને તેનો અંત જુદા જુદા કાળમાં કરે છે ? ૨ અથવા તેને જુદા જુદા સમયે ભગવે છે? અને અંત એક કાળમાં કરે છે? ૩ અથવા તેને ભેગ પણ જુદા જુદા સમયે કરે છે, અને અંત પણ જુદા જાદા સમયે કરે છે? આ પ્રમાણેને ચાર ભંગાત્મક પ્રશ્ન “gછા’ શબ્દથી ગ્રહણ शन पूछेर छे, या प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गौतमस्वामीन हे 'गोयमा' !
गौतम ! 'अत्थेगइया समायौं पटुविसु समाय निविंध' 32 पो सेवा હોય છે કે જેઓ આ પાપકર્મને જોગવવાને પ્રારંભ એક સાથે કરે છે, અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.२९ उ.१ सू०१ पापकर्म संपादननिष्ठापननिरूपणम् ३५ भास्थापयन् समकमेव न्यस्थापयन् ‘एवं जहेब जीवाणं तहेव भाणियन्वं जाव अणागारोवउत्ता' एवं यथैव जीवानां तथैव भणितव्यं यावदनारकारोपयुक्ताः, सामान्यतो जीवप्रकरणे येन प्रकारेण कथितं प्रश्नोत्तरादिकं तेनैव क्रमग नारक जीवप्रकरणेऽपि सर्व प्रश्नोत्तरादिकं ज्ञातव्यम् , यावदनाकारोपयुक्तपकरणम् । सलेश्यनारकमधिकृत्य चतुर्भङ्गा वक्तव्याः कृष्णलेश्यनारकमधिकृत्य चतुर्भङ्गी वक्तव्या यावदनाकारोपयोगयुक्तनारकमधिकृत्य सामान्यजीवदण्डकवदेव सर्वत्र पदेषु चतुर्भङ्गी वक्तव्या। 'एवं जाव वेमाणियाणं' एवं यावद्वैमानिकानाम् एवं यथा नारकदण्डके लेश्यादिद्वाराणि अनाकारोपयोगान्तानि पदान्याश्रित्य चतुकरते हैं। 'एवं जहेव जीवाणं तहेव भाणियन्वं जाव अणागारोवउत्ता' इस प्रकार से जैसे कथन जीव के सम्बन्ध में किया गया है-वैसा ही समस्त कथन नैरयिकों के सम्बन्ध में भी यावत् अनाकारोपयुक्त नैरयिक पद तक समझना चाहिये । अर्थात्-सामान्य जीव के प्रकरण में जिस प्रकार से प्रश्नोत्तरादिक कहा गया है उसी प्रकार से नारक जीव प्रकरण में भी सब प्रश्नोत्तर आदिक जानना चाहिये। और यह कथन यावत् अनाकारोपयुक्त प्रकरण तक समझना चाहिये । सवेश्य नारक को लेकर चतुर्भगी कृष्णलेश्य नारक को लेकर चतुर्भगी, यावत् अनाकारोपयुक्त नारक को लेकर चतुभंगी सामान्य जीव दण्डक के जैसी समस्त पदों में कहनी चाहिये, 'एवं जाव वेमाणियाणं' जिस प्रकार से नारक दण्डक में लेश्यादिद्वार से लेकर अनाकारोपयोग तक के पदों को आश्रित करके चतुर्भगी प्रकट की गई है उसी प्रकार से तनामन्त पशु मेडी साथे २४ ४२ छ. १ 'एवजहेव जीवाणं तहेव भाणियन्त्र जाव अणागारोव उत्ता' मा प्रभाए रीत ना समयमा ४थन छ, એજ પ્રમાણે સઘળું કથન નૈરયિકના સંબંધમાં પણ યાવત્ અનાકારપયુક્ત નૈરયિક પદ સુધી સમજી લેવું. અર્થાત્ સામાન્ય જીવન પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે પ્રશ્નોત્તર વિગેરે કહ્યા છે, એજ પ્રમાણે નારક જીવ પ્રકરણમાં પણ પ્રશ્નોત્તરે સમજી લેવા. અને આ સઘળું કથન યાવતુ આનાકારે પગના પ્રકરણ સુધીનું અહિયાં સમજવું. લેચ્છાવાળા નારકને લઈને ચાર ભં, કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નારકે ને લઈને ચાર ભાગે, યાવત અનાકારપગવાળા નારક ને લઈને ચાર ભેગે સામાન્ય દંડકમાં
प्रभारी सघ ५मा सभरवा. 'एव जाव वेमाणियाणं' प्रभो ना२४ ના દંડકમાં લેશ્યા વિગેરે દ્વારથી લઈને અનાકારે પગ સુધીના પદેને આશ્રય કરીને ચાર ભંગે કહ્યા છે, એ જ પ્રમાણે એક ઈદ્રિયવાળા પૃથ્વી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
भगवतीसूत्रे
भी दर्शिता तथैव एकेन्द्रियपृथिव्यादित आरभ्य वैमानिकान्त सर्वदण्डकेषु लेश्पादित आरभ्य अनाकारोपयोगान्त सर्वपदानाश्रित्य सर्वत्र चतुर्भङ्गयादि विचारः कर्तव्य इति । विशेषमाह - 'जस्स जं अस्थि तं पूर्ण चैव कमेणं भाणियब्ब' यस्य जीवस्य यत् लेश्यादिकमस्ति विद्यते तस्य तत् लेश्यादिकम् एतेनैबोपरिदर्शितेनैव प्रकारेण चतुर्भङ्गयादिरूपेण भणितव्यं वक्तव्यमिति । कथमिवेत्याह- 'जहा पावेणं दंडओ' यथा पापेन दण्डकः चतुर्भङ्गीकः कृतः, एवम् 'एएणं कमेणं असु वि कम्मपगडीसु अट्ठदण्डगा माणियव्त्रा जीवादीया वैमाणिय पज्जवसाणा' एतेनोपरिदर्शितेन क्रमेण प्रकारेणाष्टास्त्रपि कर्मपकृतिषु अष्टौ दण्डका भणितव्या जीवादिका वैमानिकपर्यवसानाः ज्ञानावरणीयाचारभ्य अन्तरायपर्यन्तेषु नारक देव जीवादारभ्य वैमानिकपर्यन्तेषु दण्डके निर्मातव्य इति । एकेन्द्रिय पृथिवी आदिकों से लेकर वैमानिकान्त समस्त दण्डकों में लेश्याआदि से लेकर अनाकारोपयोगान्त तक अपने अपने योग्य सर्व पदों को लेकर सर्वत्र चतुभंगी का विचार करना चाहिये। 'जं जस्स अस्थि तं एएणं चैव कमेणं भाणियव्वं' परन्तु इतना ध्यान अवश्य रखना चाहिये कि जिस जीव के जो लेश्यादिक हैं वे उसी जीव के ऊपर में दिखाये गये प्रकार के अनुसार चतुर्भगी आदि रूप से कहना चाहिये 'जहा पावेण दंडभो' जैसा पाप के साथ चतुर्भागी कृत दण्डक कहा गया है वैसा ही दण्डक 'एएणं कमेणं अट्ठसु वि कम्मपगडीसु' इसी क्रम से आठ कर्म प्रकृतियों में भी 'अहदंडगा भाणियव्या' आठ दण्डक कहना चाहिये - 'जीवादीया बेमाणियपज्जवसाणा' अर्थात् जीव से लेकर वैमानिक तक के पदों में ज्ञानावरणीय आदिकर्मों के सम्बन्ध में आठ दण्डक पूर्वोक्त चार भंगोंवाला बना बना कर कहना चाहिये, કાયિકાથી આરંભીને વૈમાનિકા સુધી સઘળા દડકામાં લેયા વિગેરે ને લઇને અનાકારાપયેાગ સુધીના પદોને લઈ ને બધે જ ચાર ભંગાત્મક વિચાર સમજવા.
' जस्थत एणं चेत्र कमेण भाणियन्त्र " परंतु मे भ्यास અવશ્ય રાખવા જોઇએ કે-જે જીવને જે લેફ્યા વિગેરે કહ્યા છે. તે જીવને તે લૈયા વિગેરે ઉપર બતાવેલા પ્રકાર પ્રમાણે ચાર ભંગ પણાથી કહેવા मे. 'जहा पावेण दंडओ' ने प्रभाले पाना संबंधमां अतुलाहुआ। ह्या छे, खेन प्रमाना इंडेड 'एएणं क्रमेण अट्ठसु वि कम्म पगडीसु' या अथी आहे उभ' प्रतियोमा पशु 'अट्ठदंडता भाणियव्वा' मा ह उवा हो. 'जीवादीया वैमाणियपज्जव स्रोणा' कधी आरलीने वैमानि સુધીના પદામાં જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મોના સબંધમાં પૂર્વોક્ત ચાર ભંગા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२९ उ.१ सू०१ पापकर्मसंपादननिष्ठापननिरूपणम् ३७ 'एसो नवदण्डगसंगहिओ पढमो उद्देसो भाणियब्बो' एषः नवदण्डकसंगृहीतः प्रथमोद्देशको भणितव्य इति । 'सेवं भंते ! से भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति, हे भदन्त ! अनेके जीवाः पापकर्मणामुपभोगं तत्समाप्तिं च सहैव-एककाले एव कुर्वन्तीत्यादिकं यद देवानुप्रियेण कथितं तत्सर्वम् एवमेव सर्वथा सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा च संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ।मु० १॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूषित बालब्रह्मवारि 'जैनाचार्य' पदभूषित पूज्यश्री 'घासीलाल' व्रतिविरचितायां श्री “भगवती" मूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका ख्यायां व्याख्यायां एकोनत्रिंशत्तमे शतके प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥२९-१॥ 'एसो नव दंडगसंगहिओ पढमो उद्देसो भाणियचो' इस प्रकार से नव दण्डक सहित यह प्रथम उद्देशक कहने के योग्य हैं।
'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! अनेक जीव पापकर्मों का उपभोग और उनका विनाश एक काल में ही करते हैं इत्यादि विषय जो आप देवानुप्रियने कहा है-वह सब सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर गौतमस्वामीने प्रभुश्री को वन्दना की-नमस्कार किया, बन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू०१॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकत "भगवतीसूत्र" की प्रमेय चन्द्रिका व्याख्याके उनतीसवें शतकका
॥प्रथम उद्देशक समाप्त ॥ २९-१॥ पा मारी मनापान ४ . 'एसो नच दंडगसंगहिओ पढमो उद्देसो भाणियबो' प्रमाणे नव ६सति ॥ पडे। देश ४डया नये. _ 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' है भगवन् भने ७ ५५मना ७५ ભેગ અને તેને ક્ષય એક કાળમાંજ કરે છે. ઈત્યાદિ વિષયમાં આપી દેવાનું. પ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયતું કથન આપ્ત હોવાથી સર્વથા સત્ય જ છે, આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા સૂ૦૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજય શ્રી ઘાસીલા લજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ઓગણત્રીસમા શતકને પહેલે ઉદેશ સમાપ્તા૨૮-૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ____ अथ द्वितीयोद्देशकः प्रारभ्यतेअनेकेषां जीवानामेकस्मिन् काले कर्मभोगस्तत्परिसमाप्तिश्च भवतीति प्रथमो. देशके प्रदर्शितं द्वितीये तु अनन्तरोपपन्नकानां नारकादीनां तदर्शयिष्यति तदनेन सम्बन्धेन आयातस्य द्वितीयोद्देशकस्येदं सूत्रम्-'अणंतरोववनगाणं' इत्यादि ।
मूलम्-अणंतरोववन्नगाणं भंते ! नेरइया पावं कम्मं किं समायं पट्टविंसु समायं निटविंसु पुच्छा, गोयमा! अत्थेगइया समायं पट्रविसु समायं निविंसुर, अत्थेगइया समायं पट्टविसु विसमायं निटविंसु२। से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ अत्थेगइया समायं पट्टविंसु तं चेव, गोयमा! अणंतरोववन्नगा नेग्इया दुविहा पन्नत्ता तं जहा-अत्थेगइया समाउया समोववन्नगा१, अस्थेगइया समाउया विसमाववन्नगा२। तत्थ णं जे ते समाउया समोववन्नगा तेणं पावं कम्मं समायं पटविसु समायं निटूविंसु१, तत्थ णं जे ते समाउया विसमोक्वनगा, तेणं पावं कम्मं समायं पटविसु विसमायं निविंसु२ से तेणदेणं तं चेव । सलेस्सा णं भंते ! अणंतरोववण्णगा नेरइया पावं कम्म एवं चेव । एवं जाव अणागारोवउत्ता । एवं असुरकुमाराणं एवं जाव वैमाणियाणं । नवरं जं जस्स अस्थि तं तस्स भाणियव्वं । एवं नाणावराणिज्जेणं वि दंडओ, एवं निरवसेसं जाव अंतराइएणं सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहग्इ ॥सू०१॥
एगूणतिसइमे सए बीओ उद्देसो समत्तो ॥२९-२॥ छाया-अनन्तरोपपन्नकाः खलु भदन्त ! नैरयिकाः पापं कर्म किं समकं मास्थापयन् समकं न्यस्थापयन् पृच्छा, गौतम । अस्त्येकके समकं प्रास्थापयन् समकं न्यस्थापयन् १, अस्त्येकके समकं भास्थापयन् विषमकं न्यस्थापयन् २। तस्केनार्थेन भदन्त ! एकमुच्यते अस्त्येकके समकं प्रास्थापयन् तदेव गौतम ! अनन्तरोपपन्नका नैरयिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-अस्त्येकके समायुष्का समोपपत्रका-१, अस्त्येकके समायुष्का विषमोपपत्रकाः २। तत्र खलु येते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेवचन्द्रिका दीक्षा २०२९ उ.२ सू०१ अ. ना. नाश्रित्य पा. प्रस्थापनादिकम् ३९ समायुष्काः समोपपन्नकाः ते खलु पापं कर्म समकं प्रास्थापयन् , समक न्य. स्थापयन् १, तत्र खलु ये ते समायुष्का विषमोपपन्नका ते खल पापं कर्म समकं मास्थापयन् विषमक न्यस्थापयन् तत तेनायेन तदेव । सलेश्याः खलु भदन्त ! अनन्तरोपपलका नैरयिकाः पापं० एवमेव एवं यावदनाकारोपयुक्ताः एवमसुर• कुमाराः । एवं यावद् वैमानिकाः । नवरं यत् यस्यास्ति तत् तस्य भणितव्यम् । एवं ज्ञानावरणीयेनापि दण्डकः। एवं यावत् निरवशेष यावदन्तरायिकेन । तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ॥मू० १॥
एकोनत्रिंशत्तमें शतके द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥२९-२॥ टीका-'अणंतरोबनगाणं भंते ! नेरइया' अनन्तरोपपत्रका:-प्रथमसमये उत्पचिमन्तः खलु नरयिकाः 'पावं कम्मं किं समायं पट्टविसु समाय निविस पापं कम समपास्थापयन्-प्रस्थापितवन्तः समक-समकालमेव न्यस्थापयन्-निष्ठापित
दुसरा उद्देश का प्रारंभ अनेक जीवों का एक काल में भी कर्मभोग होता है और कर्म से मुक्त होते हैं इत्यादि विषय प्रथम उद्देशक में प्रकट करने में आया हैअब इस क्रमप्राप्त वित्तीय उद्देशे में अनन्तरोपपन्नक नैरयिकादिकों के विषय में भी यही बात प्रकट की जावेगी-इसी सम्बन्ध को लेकर सूत्रकार ने यह द्वितीय उद्देशक प्रारम्भ किया है
'अणंतरोववन्नगाणं भंते ! नेरइया पावं कम्म कि समायं-इत्यादि
टीकार्थ-गौतमस्वामीने प्रभुश्री से ऐसा पूछा है कि 'अणंतरो. धवनगाणं भंते ! नेरइया०' हे भदन्त ! जो अनन्तरोपपन्नक नैरयिक हैं वे क्या एक साथ ही पापकर्म को भोगना प्रारम्भ करते हैं ? अर्थात्
भी देशान। प्रारઅનેક જીવને એક કાળમાં કર્મભેગા થાય છે, અને કર્મથી મુક્ત થાય છે. વિગેરે વિષય પહેલા ઉદ્દેશામાં પ્રગટ કરવામાં આવ્યું છે. હવે આ ક્રમ પ્રાપ્ત બીજા ઉદેશામાં અનંતપન્નક નરયિક વિગેરેના સંબંધમાં પણ એજ હકીકત કહેવામાં આવે છે. એ સંબંધ ને લઈને સૂત્રકારે આ બીજા उद्देशान। प्रारम ४२ छ.--'अणंतरोववन्नगाण भंते ! नेरद्वया पाव कम्म किं समाय त्यादि
-गौतमस्वामी प्रसुश्रीन से पूछ्यु छ है-'अणंतरोववन्नगाणं भंते नेरइया' भगवन् मन त पन्न २ २यि। छ, तेस। मे। समयमा એક સાથે જ પાપકર્મ ભેગવવાનો પ્રારંભ કરે છે? અર્થાત ભેગવે છે? અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे वन्तः१, अथवा समकं प्रास्थाफ्यम्-प्रस्थापितवन्तः विषम-विषमतया न्यस्थापयन् निष्टापितवन्तः२, 'इच्छा' पृच्छा-श्नः, अनेन संग्रालपदौ यथा-अथवा विषमर्कविषमतया-प्रस्थापयन् समक न्यस्थापर न ३, अथवा विषमक प्रास्थापयन् विषमक व्यस्थापयन् इति । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौत्तम! 'अत्थेगइया समायं पट्टविसु समायं निर्विसु' अस्त्येकके अनन्तरोपपन्नका जीया समकं मास्थापयन् समक' न्यस्थापयन् १, अथवा जीवा अनन्तरोपपन्नकाः युगपदेव प्रथमतया पापं कर्म वेदयितुमारब्धवन्त स्तथा युगपदेव निष्ठां नीतवन्तः इति प्रथमभङ्गः१, तथा-'अत्थेगइया समायं पटर्विसु विसमाय निविसु' समकं प्रास्थापयन् तथा विषमं यथा भवति तथा विषमतया न्यस्थापयन् भोगते हैं ? और एक साथ ही उसका विनाश करते हैं १। (प्रथम समय में उत्पत्तिवाले जो नैरपिक है वे अनन्तरोपपत्रक नैरयिक है) अथवा के पापकर्म का भोगमा साथ-साथ प्रारम्भ करते हैं और विनाश निग्न-भिन्न समय में करते हैं ? अथवा-पापकर्मका भोगने का प्रारंभ भिन्न-भिन्न समय में करते हैं और विनाश एक साथ करते हैं ? अथवा-पापकर्मका भोगना भी भिन्न-भिन्न समय में करते है और विनाश भी भिन्न-भिन्न समय में करते हैं १४ इसके उत्तर में प्रभुश्री उनसे कहते हैं-'गोधमा !' हे गौतम ! 'अस्थेच्या समायं विसु समाय निविलु' कितनेक अनन्तरोपपत्रक नैरपिक ऐसे हैं जो एक साथ ही पापकर्म का भोगना प्रारंभ करते हैं और एक साथ ही उसका विनाश करते हैं १ तथा-'अत्थेगहया समायं पट्टविसु विसमायं निर्विसु'
એક સાથે જ તેને ક્ષય કરે છે? પ્રથમ સમયમાં ઉત્પત્તિવાળા જે રયિકે છે, તે અનંતર ૫૫નક નૈરયિક કહેવાય છે. અથવા–તેઓ પાપકર્મ ભોગવવાનું એક સાથે કરે છે? અથવા-પાપકર્મ ભેગવવાનું એક સાથે કરે છે ? અને તેને ક્ષય જુદા જુદા સમયમાં કરે છે? ૨ અથવા–પાપકર્મ ભેળવવાનું જુદા જુદા સમયે કરે છે? અને તેને વિનાશ એક સાથે કરે છે? ૩ અથવા પાપકર્મ ભેગવવાનું પણ જુદા જુદા સમયમાં કરે છે ? અને તેને વિનાશ પણ જુદા જુદા ૨મયે કરે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે'गोयमा' गोतम ! 'अत्थेगइया समाय पदविसु समाय' निद्रविस' मा અનંતરો પપન્નક નરયિકો એવા હોય છે કે-જેઓ એક સાથે જ પાપકર્મ ભેગવવાને પ્રારંભ કરે છે, અને તેને ક્ષય-વિનાશ પણ એક સાથે જ કરે છે. ૧ तथा 'अत्गइया समायौं पटुविसु विसमाय निट्ठसुि' 21 मनत५५-१४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रनेपचन्द्रिका टीका श०२९ उ.२ सू०१ अ, ना. नाश्रित्य पा, प्रस्थापनादिकम् ४१ एकसमये एव जायमानत्वात् भगद्वयमेव भवति । अनन्तरोपपन्नत्वेन तृतीयचतु.
योमायोरभाव इति । पुनः प्रश्नयनाइ-से केणटेणं' इत्यादि, ‘से केणढेणं भंते ! एवं वुच्चइ अस्थेगइया समायं पट्टविसु-तं चेत्र' तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते यत् अस्त्येकके समकं प्रास्थापयन् समकमेव न्यस्थापयन् तदेवेति तथा समकं मास्थापयन् विषमक न्यस्थापयन् इत्यवान्तरमश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अणंतरोववन्नगा नेरक्या दुविहा पन्नता' अन. न्तरोपपनका नैरयिका द्विविधाः-द्विपकारकाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः 'तं जहा' तद्यथा 'समाउया समोववन्नगा' समायुष स्तुल्यायुष्कबन्तः अनन्तरोपपन्नकाना कितनेक अनन्तरोपपन्नक नैरयिक ऐसे हैं जो एक साथ तो पापकर्मका भोगना प्रारंभ करते हैं पर उसका विनाश एक साथ नहीं करते-भिन्न -भिन्न समय में करते है, यहां ये दो ही भंग होते हैं, क्योंकि अन न्तरोपपन्नक जीवों में तृतीय और चतुर्थ ये दो भंग नहीं होते हैं। _ 'सेकेणष्टेणं भंते ! एव' बुच्चइ, अस्थेगइया समायं पट्टविसु तं चेष' हे भदन्त ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि कितनेक अनन्तरोपपत्रक नैरयिक जीव ऐसे होते हैं कि एक साथ पापकर्म को भोगना प्रारंभ करते हैं और एक साथ ही उसका विनाश करते हैं ? तथा कितनेक अनन्तरोपपन्नक नैरयिक ऐसे होते हैं जो एक साथ तो पापकर्म का भोगना प्रारंभ करते हैं पर भिन्न भिन्न समय में उसका विनाश करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा !' अणंतरोववन्नगा नेरझ्या दुविहा पन्नत्ता' हे गौतम ! अनन्तरोपपन्नक નરયિક એવા હોય છે કે-જેઓ પાપકર્મ ભોગવવાનો પ્રારંભ તે એક સાથે જ કરે છે, પરંતુ તેને ક્ષય વિનાશ એક સાથે કરતા નથી. અર્થાત્ જુદા જુદા સમયે તેને ક્ષય કરે છે. અહિયાં આ બેજ ભંગો કહ્યા છે. કેમકે અનંતરો૫૫ન્નક જેમાં ત્રીજે અને એ બે અંગે હોતા નથી.
से केणट्रेणं भते! एवं वुच्चइ. अत्थेगइया समाय पवितु तचेव, હે ભગવન આપ એવું શા કારણથી કહે છે ? કે કેટલાક અનંતરો૫૫ન્નક નરયિક એવા હોય છે કે જેઓ એક સાથે પાપકર્મ ભેગવવાનો પ્રારંભ કરે છે, અને એકી સાથે જ તેનો ક્ષય કરે છે ૧ તથા કેટલાક અનંતરા૫૫નક નરયિક જી એવા હોય છે કે જેઓ પાપકર્મ ભોગવવાને પ્રારંભતે એક સાથે કરે છે. પરંતુ તેને વિનાશ જુદા જુદા સમયે रे छ१ मा प्रशन उत्तरमा प्रभुश्री ४३ छ -'गोयमा ! अगंतरोववन्नगा नेरड्या दुविहा पन्नत्ता' के गीतम! मनत५५न्न वित
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
meopotammanaoranconecom
भगवतीसो सम एवायुरुदयो भवति आयुषो वैषम्ये अनन्तरोपपन्नत्वमेव न स्यात्, आयुः मथमसमयवत्तित्वा नेषां समोपपन्नकाः मरणानन्तरं परभवोत्पत्तिमाश्रित्य ते च भरणकाले भूतपूर्वगत्या अनन्तरोपपत्रकाः कथ्यन्ते इति । 'अत्थेगइया समाउया बिसमोषवन्नगा' अस्त्येक के समायुषो विषमोपपन्नकाः विषमोपपन्नकत्वम् अत्रापि संभवति, मरणवैषम्यादिति । अनन्तरोपपन्नकेषु तृतीयचतुर्थभङ्गो न संभ चतोऽतोऽत्र तृतीयचतुर्थों न दर्शितौ अनन्तरोपपन्नत्वादेवेति। 'तत्व गं जे ते समाउया समोववन्नगा' तत्र तयो द्वयोरनन्तरोपपन्नकयोर्मध्ये ये अनन्तरोपपन्ननारकाः समायुषः समोपपन्नकाश्च 'तेणं पावं कम्मं समायं पट्टविसु नरयिक दो प्रकार के होते हैं-'तं जहा' जैसे कि-'समाउया समोवबन्नगा' एक वे जो तुल्य आयुवाले हो और समानकाल में परभव में उत्पन्न हुए हैं तथा-द्वितीय बे-जो समकाल में आयुष के उदयपाले हो और परभव में भिन्न-भिन्न समय में उदय हुए हों २ अनन्तरोपपन्नक जीवों की आयुका उदय समान ही होता है । आयुकी विषमता में उनमें अनन्तरोपपन्नता ही नहीं बनती है। ये सब समोपपन्नक आयुके प्रथम समयवर्ती होते हैं। तथा ये समोपपन्नक इसलिये कहे गये हैं कि ये मरण के अनन्तर ही परभव में उत्पन्न हो जाते हैं। इसलिये ये मरणकाल में भूतपूर्व गति से अनन्तरोपपन्नक कहलाते हैं। तथा द्वितीय भंग में मरण की विषमता से इनमें विषमोपपन्नकता कही गई है। यहां आदि के ये दो भंग ही संभवित हैंतृतीय चतुर्थ नहीं। इसलिये वे यहां प्रकट नहीं किये गये हैं। 'तत्थ णं २ १२ना जाय छ, 'त जहा' ते ा प्रमाणे छे. 'समाउया समो. ववन्नगा' से मे र । समान मायुयाणा डाय छ, भने समान मां પરભવમાં ઉત્પન્ન થયા હોય ૧ તથા--બીજા એ કે જેઓ સમાન કાળમાં આયના ઉદયવાળા થયા હોય ૨ અનંતરે પપન્નક જીવના આયુષ્યને ઉદય સમાન જ હોય છે. આયુના વિષમપણામાં તેઓમાં અનંતરો૫૫ન્નકપણું જ બનતું નથી. તેઓ બધા સમાપપન્નક આયુના પ્રથમ સમયમાં રહેનારા હોય છે. તથા તેઓને સમાપનક એ માટે કહ્યા છે કે તેઓ મરણ પછી જ પરભવમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તેથી તેઓ મરણ કાળમાં ભૂતપૂર્વ ગતિથી અનંતરા૫પનક કહેવડાવે છે. તથા બીજા ભંગમાં મરણના વિષમપણાથી તેઓમાં વિષમાપનકપરું કહેલ છે. અહિયાં પહેલે અને બીજો એ બે ભેગો જ સંભવિત કહ્યા છે. ત્રીજે અને એથે એ અંગે તેઓને હેતા નથી. तथा सगो मसी बा नथी. 'तत्थ ण जे ते समाउया समविवन्नगा'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२९ उ.२ सू०१ अ. ना. नाश्रित्य पा. प्रस्थापनादिकम् ५३ समायं निर्विसु' ते अनन्तरोपपन्नकाः खलु नारकाः पापम्-अशुभं कर्म समकमेव प्रास्थापयन् समकमेव न्यस्थापयन् चेति । 'तत्थ णं जे ते समाउया बिसमोववन्नगा' तत्र द्वयोर्मध्ये खलु ये नारकाः समायुषो विषमोपपन्नकाः 'तेणं पावं कम्मं समायं पट्टविस विसमायं निर्विसु' ते खलु पापं कर्म समकमेय मास्थापयन् विषम-विषमतया न्यस्थापयन् इति ‘से तेणटेणं तं चेव' तत्तेनार्थेन हे गौतम ! एवमुच्यते अस्त्येकके समकं प्रास्थापयन् समक न्यस्थापयन् , अस्त्ये. कके समकं प्रास्थापयन् विषमक न्यस्थापयन् , इति । 'सलेस्सा णं भंते ! अणंतरोववन्नगा नेरइया पा०' सलेश्याः खलु भदन्त ! अनन्तरोषपन्नका नारकाः समकं प्रास्थापयन् समकमेव न्यस्थापयन् , अथवा समकमेव मास्थापयन् विषमकं जे ते समाउया समोववन्नगा' इनमें जो अनन्तरोपपन्ननारक समान आयुवाले और समोपपन्नक हैं ' तेणं पावं कम्मं समायं पढषिसु समायं निविलु' वे पापकर्म का भोगना एक साथ प्रारम्भ करते हैं और एक साथ उनका विनाश करते हैं । तथा-'तत्य णं जे ते समाउया विसमो. धवन्नगा-तेणं पावं कम्मं समायं पट्टविंस्तु विसमायं निविसु' जो अनन्तरोपपन्ननारक समान आयुवाले होते हुए भी भिन्न-भिन्न समय में परभव में उत्पत्तिवाले हैं-वे पापकर्म को एक साथ तो भोगते हैं पर उसका विनाश वे भिन्न-भिन्न समय में करते हैं 'से तेणडेणं तं चेव' इसलिये हे गौतम! मेंने ऐसा कहा है कि कितनेक अनन्तपरोपपन्नक नैरयिक जीव ऐसे होते हैं जो पापकर्म का भोगना साथसाथ प्रारम्भ करते हैं और साथ-साथ-उसका विनाश करते हैं इत्यादि, 'सलेस्साणं भंते ! अणंतरोवचनगा नेरइया पावं' हे भदन्त ! આમાં જે અનંતરો૫૫નક નારક સમાન આ યુવાળા અને સમાન કાળમાં उत्पन्न वा डाय छ, 'पाव कम्म समाय पदविंसु समाय निर्विसु' તેઓ પાપકર્મ ભેગવવાનું એક સાથે જ કરે છે, અને તેને વિનાશ પણ એક साथै ४ ४२ छे. तथा 'तत्थ गं जे ते समाउया विसमोववन्नगा वेणं पाव कम्भ समाय पट्टविसु विसमाय निवि सु' २ मानत५पन्न ना२४ समान આયુવાળા હોવા છતાં પણ જુદા જુદા સમય માં પરભવમાં ઉત્પન થવાવાળા હોય છે, તેઓ એક સાથે પાપકર્મને ભેગવે તે છે, પરંતુ તેને વિનાશ જુદા d! समये ४२ छ, 'से तेण द्वेणं त चेव' तथा 3 गौतम ! में मेवु यु. છે કે-કેટલાક અનંતરો૫૫ન્નક નૈરયિક જી એવા હોય છે કે જેઓ એક સાથે પાપકર્મને ભેગવે છે, અને એકી સાથે તેને વિનાશ કરે છે, ઈત્યાદિ.
__ 'सलेसाणं भंते ! अणंतरोववन्नगा! नेरइया पाव' ससन् २॥ લેશ્યાવાળા અનંતરોપનક નૈરયિક છે તેઓ પાપકર્મ ભેગવવાનો પ્રારંભ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र
न्यस्थापयन इत्यादि क्रमेण चतुर्भङ्गका प्रश्नः, उत्तरमाह-‘एवं चेव त्ति' एवमेव यथैवानन्तरोपपन्नकनारकाणां द्विभङ्गकमेवोत्तरम् तथैव सलेश्यानन्तरोपपत्रकेऽपि द्विभङ्गकमेवोत्तरम् , अरत्येकके समकं प्रास्थापयन् समकं न्यस्थापयन तथा-केचन मलेश्यानन्तरोपपन्ननारकाः समक प्रास्थापयन् विषमक न्यस्थापयन् इति । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते सलेश्या अनन्तरोपपन्नका नारकाः केचन समकं मास्थापयन् समक न्यस्थापयन् केचन तथाविधा नारकाः समकमेव प्रास्थापयन् विषमक न्यस्थापयन् गौतम ! सलेश्या अनन्तरोपपन्ननारका द्विमकारका भवन्ति जो सलेश्य अनन्तरोपपानक नैरयिक हैं वे पापकर्म को एक साथ भोगना प्रारम्भ करते हैं और एक साथ ही उसका विनाश करते हैं क्या ? अथवा-एक साथ पापकर्म का भोगना प्रारम्भ करते हैं और विनाश उसका भिन्न-भिन्न समय में करते हैं क्या ? इत्यादि रूप से यहां चार भंगोवाला प्रश्न गौतमस्वामी की तरफ से उपस्थित किया गया है। इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं चेव त्ति' हे गौतम ! जिस प्रकारका उत्तर दो भंगो को लेकर अनन्तरोपपन्नक नैरयिकों के प्रकरण में दिया गया है-ठीक वैसा ही उत्तर आदि के दोभंगों को लेकर यहां पर भी समझना चाहिये, इस प्रकार कितनेक सलेश्य अनन्तरोपपन्नक मैरयिक ऐसे होते हैं जो एक साथ पापकर्म का भोगना प्रारम्भ करते हैं और एक साथ ही उसका विनाश करते हैं-तथा कितनेक सलेश्य अनन्तरोपपन्नक नैरपिक ऐसे होते हैं जो पापकर्म का भोगना एक साथ तो प्रारम्भ करते हैं पर उसका विनाश भिन्न भिन्न काल में करते हैं। એક સાથે કરે છે? અને તેને વિનાશ પણ એક સાથે જ કરે છે અથવાએક સાથે પાપકર્મ ભેગવવાને પ્રારંભ કરે છે? અને તેને વિનાશ જુદા જદા સમયે કરે છે? વિગેરે પ્રકારથી અહિયાં ચાર ભંગોવાળો પ્રશ્ન ગૌતમ स्वामी पछेस छे, म प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'एवं चेव ति' છે ગૌતમ ! જે પ્રમાણેને ઉત્તર બંને ભગોના સંબંધમાં અનંતરે૫૫નક નરયિકેના પ્રકરણમાં આપેલ છે, એ જ પ્રમાણેને ઉત્તર પહેલે અને બીજે એ બે ભંગને લઈને અહિયાં પણ સમજી લેવા, આ રીતે કેટલાક વેશ્યાવાળા અનંતર૫૫નક નરયિકે એવા હોય છે કે-એક સાથે પાપકર્મ ભેગવવાનો પ્રારંભ કરે છે. અને એકી સાથે જ, તેનો ક્ષય વિનાશ કરે છે. તથાકેટલાક વેશ્યાવાળા અનંતરો૫૫નક નૈરયિકે એવા હોય છે, કે જેઓ પાપકર્મો ભોગવવાનો પ્રારંભ એક સાથે કરે છે. પરંતુ તેને ક્ષય વિનાશ જુદા જુદા કાળમાં કરે છે, હે ભગવાન્ આપ એવું શા કારણથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२९ उ.२ सू०१ अ. ना. नाश्रित्य पा. प्रस्थापनादिकम् ४५
केचन समायुषः समोपपन्नकाः केचन समायुषो विषमोपपन्नकाः तत्र ये ते समायुषः समोपपन्नका स्ते पापं कर्म समकं मास्थापयन समकं न्यस्थापयन् तथा तत्र खलु ये ते समायुषो विषमोपपत्रका स्ते सम प्रास्थापयन् विषमक न्यस्थापयन् , एतेन कारणेन कथयामि यत् सलेश्यानन्तरोपपन्ननारकाः समक हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि जो सलेश्य अनतरोपपन्नक नैरयिक हैं उनमें से कितनेक सलेश्य अनन्तरोपपन्न नैरयिक पापकर्म का भोगना एक साथ प्रारम्भ करते हैं और एक साथ उसका विनाश करते हैं ? तथा-कितनेक अनन्तरोपपन्न नैरयिक पाप. कर्म का भोगना एक साथ तो प्रारम्भ करते हैं पर उसका विनाश के मिनर काल में करते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री उनसे कहते हैं-हे गौतम ! सलेश्य अनन्तरोपपन्न नैरपिक दो प्रकार के होते हैं-कितनेक समान आयुवाले समोपपन्नक और कितनेक समान आयुवाले विष. मोपपन्नक, इनमें जो प्रथम प्रकार के सलेश्य अनन्तरोपपन्न नैरयिक है वे पापकर्म का भोगना एक साथ प्रारंभ करते हैं और एक साथ ही उसका विनाश करते हैं, तथा द्वितीय प्रकार के जो सलेश्य अनन्तरो. पपन्न नैरयिक हैं वे पापकर्म का भोगना यद्यपि एक साथ प्रारंभ करते हैं पर उसका विनाश भिन्न भिन्न काल में करते हैं। इसीलिये हे गौतम ! मैंने पूर्वोक्त रूप से ऐसा कहा है कि कितनेक सलेश्य अनन्तरोपपन्नक नैरयिक ऐसे होते हैं कि जो पापकर्म का भोगना साथ-साथ प्रारम्भ કહે છે કે જે સલે અનંતપન્નક નરયિકે છે, તેઓ પૈકી કેટલાક લેષાવાળા અનંતરે પનિક નૈરયિકે પાપકર્મો ભોગવવાનો પ્રારંભ એક સાથે કરે છે, અને તેને વિનાશ પણ એક સાથે જ કરે છે? તથા કેટલાક અનત રાયપનક નૈરયિકો પાપકર્મ ભોગવવાને પ્રારંભતો એક સાથે કરે છે, પરંતુ તેને વિનાશ તેઓ જુદા જુદા સમયે કરે છે, આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી તેઓને કહે છે કે-હે ગૌતમ!લેશ્યાવાળા અનંતરે પપન્નક નરયિકે બે પ્રકારના હોય છે. કેટલાક સમાન આયુષ્યવાળા સામે પપન્નક અને કેટલાક સમાન આયુષ્યવાળા વિષમેપનક, આમાં જેઓ પહેલા પ્રકારના લેફ્સાવાળા અનંત રિપનિક નરયિક હોય છે, તેઓ પાપકમ ભેગવવાને પ્રારંભ એક સાથે કરે છે, અને એક સાથે જ તેને વિનાશ કરે છે. તથા બીજા પ્રકારના જે વેશ્યાવાળા અનંતરે૫૫નક નૈરયિકે છે, તેઓ પાપકર્મ ભેગવવાને પ્રારંભ જોકે એક સાથે કરે છે, પરંતુ તેને વિનાશ જુદા જુદા કાળમાં કરે છે, તે કારણથી હે ગૌતમ! મેં પૂર્વોક્ત પ્રકારથી એવું કહ્યું છે કે કેટલાક વેશ્યાવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे पापं कर्म प्रास्थापयन् समकं न्यस्थापयन् केचन सलेश्यानन्तरोपपन्ननारकाः पाप कर्म समकं प्रास्थापयन् विषमकमेव न्यस्थापयन्, एतदेव एवं चेव' इति प्रकरणेन कथितमिति । 'एवं जाव अणागारोवउत्ता' एवं लेश्यापदवदेव यावदनाकारोपयुक्ताः, अत्र यावत्पदेन कृष्णलेश्यापदत आरभ्य साकारोपयोगपदपर्यन्तानां ग्रहणं भवति तथा च कृष्णपाक्षिकानन्तरोपपन्नकनारकादारभ्य अनाकारोपयुक्त पर्यन्तनारकविषये पापकर्मणः प्रस्थापने निष्ठापने च समानैव रीति ज्ञेयेतिभावः । ‘एवं असुरकुमाराणं' एवम्-नारकवदेव असुरकुमाराणामपि सर्वपदेषु एवमेव प्रक्रिया ज्ञातव्या । 'एवं जाव वेमाणियाणं' एवम्-असुरकुमार. बदेव यावद्वैमानिकानाम्-चैमानिकपर्यन्तानाम् 'नवरं जं जस्स अस्थि तं तस्स करते हैं और उसका विनाश भिन्न भिन्न काल में करते हैं इत्यादि, 'एवं जाव अणागारोव उत्ता' लेश्यापद के जैसे ही यावत् अनाकारो. पयुक्त पद तक भी यही कथन का क्रम जानना चाहिये, यहां यावत्पद से नरक योग्य कृष्णलेश्या पद से प्रारम्भ कर साकारोपयोग पद तक के नरयिकों का ग्रहण हुआ है-तथा च-कृष्णलेश्य अनन्तरोपपन्नक नारक से लेकर अनाकारोपयोगयुक्त तक के पद वाले नारकों के विषय में पापकर्म के भोगने में और उसके विनाश करने में समान रीति जाननी चाहिये, 'एवं असुरकुमाराणं' नारक की जैसी रीति ही असुरकुमारों के समस्त पदों में भी समझनी चाहिये, “एवं जाव वेमाणि. याणं' और इसी प्रकार की रीति यावत् वैमानिकों के विषय में पापकों के भोगने में और उसके विनाश करने में जाननी चाहिये, परन्तु इसमें इतनी विशेषताका ध्यान रखना चाहिये कि जो लेश्यादिक जिसके हो वहीं उसको कहना चाहिये। दण्डकों को रचना उन-उन पदों અનંતપપનક નરયિક એવા હોય છે કે જે એ પાપકર્મ ભેગવવાને પ્રારંભ એક સાથે કરે છે, અને તેને વિનાશ જુદા જુદા સમયમાં કરે છે. ઈયાદિ
'एव जाव अणागारोंउत्ता' २०५६ना ४थन प्रमाणे यावत् अनाમારાગવાળા પદ સુધી આ પ્રમાણે જ કથનને કમ સમજવું જોઈએ. અહીંયા યાવાદથી કૃષ્ણલેશ્યાપદથી આરંભીને સાકારોપયોગ પદા મધીના નરયિકે ગ્રહણ કરાયા છે. તથા-કૃષ્ણપાક્ષિક અનંતર ૫૫નક વારકાથી લઈને અનાકાપયુક્ત સુધીના પદવાળા નારકોના, વિષયમાં પાપકર્મના ભેગવવામાં અને તેને વિનાશ કરવામાં સરખી રીતે સમજવા. 'एब असुरकुमारणं' ना२४ना ४थन प्रमाणे असु२४माना सा पहीमा
का समा. 'एव जाव वेमाणियाणं' मा प्रमाणेनीशत यावत् वैमानि। ના સંબંધમાં પાપકર્મો ભોગવવામાં અને તેને વિનાશ કરવામાં સમજવી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२९ उ.२ सू०१ अ. ना. नाश्रित्य पा. प्रस्थापनादिकम् ४७ भाणिय' नवरं यत् लेश्यादिक यस्यास्ति-विद्यते तदेव तस्य वक्तव्यम् तत्तत् पदमाश्रित्यैव तत्र दण्डको विधेय इति । 'एवं णाणावरणिज्जेण वि दंड ओ' एवं पापकर्मपस्थापनवदेव ज्ञानावरणियकर्मणाऽपि दण्डको भणितव्य इति । 'एवं निरवसेस जाव अंतराइए गं' एवं ज्ञानावरणीयदण्ड करदेव यावत् अन्तरायिके. नाऽपि निरवशेषो दण्डको भणितव्य इति । सेवं भंते ! सेवं भते ! ति जाव विहरई' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति हे भदन्त ! कर्मपस्थापनादिविषये यदेवानुपियेण कथितं तत्सर्वम् एवमेव-सर्वथा सत्यमेव इति कथयि. स्था गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति, इति ।मु० १॥
इति एकोनत्रिंशत्तमे शतके द्वितीयोदेशकः समाप्तः ॥२९-२॥ को लगाकर वहां करनी चाहिये । 'एवं णाणावरणिज्जेण वि दंडओ' पापकर्म के प्रस्थापन के जैसा ही ज्ञानावरणीय कर्म के साथ भी दण्डक कहना चाहिये, 'एवं निरवसेसं जाव अंतराइयं' और यह सब ज्ञानावरणीय के जैसा कथन यावत् अन्तराय कर्म तक करना चाहिये, 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव विहरई' हे भदन्त ! कर्मप्रस्थापनादि के विषय में जो आप देवानुप्रियने कहा है-वह सब कथन सर्वथा सत्य ही है इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभु को वन्दना की और उन्हें नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्माको भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।सू० १॥
द्वितीय उद्देशक समाप्त ॥२९-२॥ પરંતુ તેમાં એ વિશેષ પણાનું ધ્યાન રાખવું કે જે લેણ્યા વિગેરે જેને કહ્યા હોય તેજ વેશ્યા વિગેરે તેને કહેવા જોઈએ. દંડકેની રચના તે તે પદે सावीन सीमेवी. 'एवणाणावरणिज्जेण वि दंडओं' ५५मनाथन प्रमाणे शाना१२०ीय भनी साथै ५१ वा नये. 'एवं निरवसेसं जाव अंतराइय' मने ज्ञानावराय में प्रभायेनुयन यावत् मत। सुधी सभा. __'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति जाव विहरइ' मापन् भनी प्रस्थापन વિગેરે વિષયમાં આપવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે. તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આપ દેવાનુપ્રિયે આ વિષયના સંબંધમાં કહેલ કથન આતા હોવાથી સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા સૂ. ૧૫
બીજો ઉદેશે સમાપ્ત ૨૮-શા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
भगवती सूत्र
तृतीयोदेशक आरभ्यैकादशान्ता उद्देशका आरभ्यन्ते
द्वितीयोदेशकं निरूप्य क्रमप्राप्तान् तृतीयोद्देशकादारभ्य एकादशान्तान् उद्देशकान् निरूपयन्नाह - ' एवं ' इत्यादि ।
मूम् एवं एएणं गमएणं जश्चैव बंधिसए उद्देसगपरिवाडी सच्चैव इह विभाणियवा जाव अचरिमो त्ति । अनंतर उद्देसगाणं चउण्हं वि एका वक्तव्वया, सेसाणं सत्तण्हं एक्का ॥ सू० १ ॥ गूणतीस मेस तयाइ एगारस उद्देसगा समत्ता ॥२९॥ ३-११॥ एगूणतीसइमं कम्मपटुवणसयं समत्तं ॥ २९ ॥
छाया - एवमेतेन गमकेन यैत्र बन्धिशतके उद्देशकपरिपाटी सैवेहापि भणितव्या यावदचरम इति । अनन्तरोदेशकानां चतुर्णामपि एका वक्तव्यता, शेषाणां सप्तानामेका | सू० १ ॥
॥ एकोनत्रिंशत्तमे शतके तृतीयत एकादशान्ता उद्देशकाः समाप्ताः ॥ ॥ एकोनत्रिंशत्तमं कर्मस्थापनशतकं समाप्तम् । २९ ॥
टीका- ' एवं ' एवम् द्वितीयोदेशकनदेव 'एए णं गमए णं' एतेन - उपरि प्रदर्शितेन गमकेन - गमकक्रमेण 'जच्चैव बंधिसए उद्देसगप रेवाडी' यैव बन्धि
उद्देशक ३-११
द्वितीय उद्देशक का निरूपण करके अब सूत्रकार क्रम प्राप्त तृतीय उद्देशक से प्रारम्भ कर ११ ग्यारहवें उद्देशक पर्यन्त के उद्देशकों का निरूपण करते हैं - ' एवं एएण गमएणं जच्चेव बंधिसए' - इत्यादि
टीकार्थ - उपर्युक्त गमक क्रम से जो बन्धिशतक में - २६ वें शतक मैं- उद्देशकों - ११ उद्देशकों की परिपाटी - प्रणाली - दिखलाई गई है श्री उद्देशाने आरंभ-
ખીજા ઉદ્દેશાનુ' નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ક્રમથી આવેલ આ ત્રીજા ઉદ્દેશાથી પ્રારંભ કરીને અગીયારમા ઉદ્દેશા સુધીના નવ ઉદ્દેશાઓનું नि३ रे -' एवं एएणं गमएणं जच्चेव बंधिसए' इत्याहि
ટીકાથ—-ઉપર કહેલા ગમકના પ્રમાણે ખંધી શતકમાં એટલે કે-૨૬ વીસમાં શતકમાં અગિયાર ઉદ્દેશાઓની પરિપાટી–પ્રણાલી બતાવવામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२९ उ.२२०१ अ. ना. नाश्रित्य पा.प्रस्थापनादिकम् ४९ शतके षड्विंशतितमे शतके उद्देशकानाम् एकादशसंख्यकानां परिपाटी-प्रणा. लीपदर्शिता 'सच्चे इह वि भाणियन्ना' सैव परिपाटी इहापि एकोनत्रिंशतमशता कस्य तृतीयाधेकादशान्तोद्देश केषु भणितम्या 'जाव अचरिमोति' यावद् अचरम इति, अचरमः खलु भदन्त ! नारका किसमक' पास्थापयम् समक व्यस्थापयन् इत्यादि सर्वमपि प्रकरणं वक्तव्यमिति, यावत्पदेन परम्परोपपन्ना-नन्तरागाहपरम्परावगाढा-ऽनन्तराहारक - परम्पराहारका- ऽनन्तरपर्याप्त-परम्परपर्याप्तघरमोद्देशकपर्यन्तानामष्टानामुद्देशकानां संग्रहोऽत्र करणीयः 'अगंतरउद्देसगाणं चउण्हं वि एका वत्तमया' अनन्तरोदेशकानाम्-अनन्तरपदविशिष्टानां चतुर्णाम्द्वितीय-चतुर्थ-षष्ठा-मानाम्-उपपन्ना-ऽवगाढा-ऽऽहारक-पर्याप्नोद्देशकानामवही परिपाटी इस २९वे शतक के तृतीय उद्देशक से लेकर ११वे उद्दे. शक पर्यन्त के उद्देशकों में कहनी चाहिये, अचरम (अन्तिम) उद्देशक ग्यारहवां उद्देशक है सो यहां तक के उद्देशकों में पूर्वोक्त पद्धति के अनुसार सब कथन करना चाहिये, जैसे कि-हे भदन्त ! जो नैरयिक अचरम होते हैं वे क्या पापकर्म का भोगना साथ-साथ प्रारम्भ करते हैं
और एक साथ ही क्या उसका विनाश करते हैं ? इत्यादि रूप से समस्त प्रकरण यहां कहना चाहिये, यावत्पद से यहां परम्परोपपन्न, अनन्तरावगाढ, परम्परावगाढ, अनन्तराहारक, परम्पराहारक अनन्तरपर्याप्त, परम्परपर्याप्त और चरम इन आठ उद्देशकों का संग्रह किया गया है। 'अणंतरउद्देसगाणं चउण्हं वि एक्का वत्तव्वया' अनन्तर पद विशिष्ट चारों उद्देशकों की द्वितीय उद्देशक, चतुर्थ उद्देशक, षष्ठ उद्देशक और आठवां उद्देशक-इनकी-तथा-उपपन्न, अवगाढ, आहारक एवं पर्याप्त આવી છે. એજ પ્રણાલી આ ૨૯ ઓગણત્રીસમા શતકના ત્રીજા ઉદેશાથી લઈને અગિયારમા ઉદેશાઓ સુધીના સઘળા ઉદેશાઓમાં કહેવું જોઈએ અચરમ (છેલ્લા) ઉદ્દેશો અગિયારમે ઉદ્દેશ છે. તે તે અગિયારમાં દેશા સુધીના ઉદેશાઓમાં પૂર્વોકત પદ્ધતિ પ્રમાણે સઘળું કથન કહેવું જોઈએ. જેમ કે-હે ભગવન જે નરયિકે અચરમ હોય છે, તેઓ એક સાથે પાપ કમ ભેગવવાને પ્રારંભ કરે છે ? અને એક સાથે જ તેને ક્ષય કરે છે ? વિગેરે પ્રકારથી સમગ્ર પ્રકરણ અહિયાં કહેવું જોઈએ. અહિયાં યાવત્પદથી ५२५५५न्न४, अन तसाढ, ५२ ५२॥१॥८, सनतराहा२४, ५२ ५ २१, અનંતરપર્યાય, પરંપરપર્યાય અને ચરમ આ આઠ ઉદ્દેશાઓને સંગ્રહ થયે છે. 'अणंतरउद्देसगाणं च उण्हवि एका वत्तव्या' अनत२ ५४था युत यारे देशासानु એટલે કે બીજા, ચોથા, છઠ્ઠા અને આઠમા ઉદેશાઓનું તથા ઉપપન્ન, અવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे पि एका समाना क्तव्यता भणितव्या 'सेसाणं सतह एक्का' शेषाणां सप्तानां समुच्चयोद्देशकपरम्परपदविशिष्टोपपन्नायुद्देशकचतुष्टक-चरमाचरमाख्यां प्रथमतृतीय-पञ्चम-सप्तम-नवम-दशमैकादशानामुद्देशकानामेका वक्तव्यता भणितच्या आलापप्रकारच सर्वत्र बन्धिशतकीयोदेशकवदेव स्वयमेवोहनीय इति ॥सू० १।। इति श्री-विश्वविख्यातनगद्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - ‘जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां "श्री भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्ययो व्याख्यायां एकोनविंशतमे शत के तृतीयादारभ्यैकादशान्ता उद्देशकाः समाप्ता।
एकोनत्रिशत्तमं कर्म प्रस्थानशतक समाप्तम् ॥२९॥ इन उद्देशकों की वक्तव्यता समान है, तथा-'सेसाणं सत्ताह एक्को' शेष सातों-प्रथम, तृतीय, पंचम, सप्तम, नवम, दशम और एकादश इन उद्देशकों की वक्तव्यता एक सी है। यहां सब जगह आलापक प्रकार पन्धि शतकीय उद्देशकों के जैसे अपने आप उत्पन्न करना चाहिये, तृतीय उद्देशक से लेकर ११ वें तक के ९ उद्देशक का कथन समाप्त ॥सू० १॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके उनतीसवें शतकका तीसराउद्देशक से ग्यारहवां पर्यन्त के नव उद्देशक समाप्त ।।२९-३-११॥
२९ वां शतक समाप्त
गाढ भाडा२४ भने पर्याप्त AL शायार्नु थन सरभु छ, तथा 'सेसाणं सत्ताह एक्का' माथीना सात मेट -पडसा, श्रीले, पांयी सातमी, નવમો. દશમ અને અગીયારમે આ સાતે ઉદ્દેશાઓનું કથન એક સરખું છે. અહિયાં બધા જ ઉદ્દેશાઓમાં આલાપકનો પ્રકાર બંધી શતકમાં કહેલા ઉદેશાઓ પ્રમાણે સ્વયં સમજી લે આ પ્રમાણે આ ત્રીજા ઉદેશાથી લઈને અગીયારમાં ઉદ્દેશા સુધીનું કથન કહેલ છે પસૂ૦ ૩-૧૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાન ઓગણત્રીસમા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશા સુધીના અગીયાર ઉદ્દેશ સુધીના નવ ઉદ્દેશા સમાપ્ત .ર૯-૩-૧૧
ઓગણત્રીસમું શતક સમાપ્તા १ समुच्चय उद्देशक परम्परपदयुक्त उपपन्न आदि ४ उद्देशक चरम और अचरम उद्देशक इस प्रकार थे ७ साल उद्देशक हैं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०१ जीवानां कर्मवन्धकारणनिरूपणम् ५१
अथ त्रिशत्तमं शतकभारमते व्याख्यातमेकोनत्रिशत्तमं शतकम् क्रमप्राप्त त्रिंशत्तमं शतकमारभते, अस्य च पूर्वशतकेनायमभिसम्बन्ध:-पूर्वशतके कर्मप्रस्थापनामाश्रित्य जीवा विचारिताः अत्र तु त्रिंशत्तमे शसके कर्मबन्धादिकारणस्वरूपवस्तुवादमाश्रित्य जीवा एव विचार्यन्ते, तदनेन सम्बन्धेन आयातस्यास्थ त्रिंशत्तमशतकस्य द्वादशोदेशका. त्मकस्येदं प्रथमोदेशका दिमूत्रम्-'का णं भंते' इत्यादि । ___मूलम्-कइणं भंते ! समोसरणा पन्नत्ता ? गोयमा! चत्तारि समोसरणा पन्नत्ता, तं जहा किरियावाई१, अकिरियावाई२, अन्नाणिय वाई३, वेणइयवाई४। जीवा णं भंते! किं किरियावाई अकिरियावाई अन्नाणियवाई वेणइयवाई ? गोयमा ! जीवा किरियावाई वि, अकिरियावाई वि, अन्नाणियवाई वि, वेणइयवाई वि सलेस्साणं भंते! जीवा किं किरियावाई पुच्छा, गोयमा ! किरियावाई वि, अकिरियावाई वि, अन्नाणियवाई वि, वेगइयवाई वि४। एवं जाब सुक्कलेस्सा। अलेस्साणं भंते ! जीवा पुच्छा, गोयमा! किरियावाई, नो अकिरियावाई नो अन्नाणियवाई नो वेणइयवाई। कण्हपक्खियाणं भंते ! जीवा किं किरियावाई पुच्छा, गोयमा ! नो किरियावाई अकिरियावाई अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि। सुक्खपक्खिया जहा सलेस्सा। सम्मादिट्ठी जहा अलेस्सा। मिच्छादिट्ठी जहा कण्हपक्खिया। सम्मामिच्छादिट्ठी णं पुच्छा, गोयमा! नो किरियावाई नो अकिरियावाई अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि। नाणी जाव केवलनाणी जहा अलेस्सा। अन्नाणी जाव विभंगनाणी जहा कण्हपक्खिया। आहारसन्नोवउत्ता जाव परिग्गहसन्नोवउत्ता जहा सलेस्सा।नो सन्नोवउत्ता जहा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र अलेस्सा। सवेदगा जाव नपुंसगवेदगा जहा सलेस्सा। अवेदगा जहा अलेस्सा। सकसाई जाव लोभकसाई जहा सलेस्सा। अकसाई जहा अलेस्सा। सजोगी जाव कायजोंगी जहा सलेस्सा । अजोगी जहा अलेस्सा। सागारोवउत्ता अगागारोवउत्ता जहा सलेस्सा। नेरइयाणं भंते! किं किरियावाई पुच्छा, गोयमा! किरियावाई वि जाव वेणइयवाई वि। सलेस्साणं भंते नेरड्या कि किरियावाई पुच्छा, एवं चेव । एवं जाव काउलेस्सा, कण्हपक्खिया, किरिया विवजिया। एवं एएणं कमेणं जच्चेव जीवाणं वत्तव्वया सच्चेव नेरइयाणं वत्तव्बया वि जाव अणागारोवउना नवरं जं अस्थि तं भाणियव्वं, सेसं न भण्णइ । जहा नेरइया, एवं जाव थणियकुमारा। पुढवीकाइयाणं भंते ! किं किरियावाई पुच्छा, गोयमा ! नो किरियावाई अकिरियावाई वि, अन्नाणियवाई वि, नो वेणइयवाई । एवं पुढविकाइयाणं जं अस्थि तत्थ सव्वत्थ वि एयाइं दो मझिल्लाइं समोसरणाई जाव अणागारोव उत्ता वि । एवं जाव चरिंदियाणं सव्वट्ठाणेसु एयाइं चेव मज्झिल्लगाइं दो समोसरणाई । सम्मत्तनाणे हि वि एयाणि चेव मज्झिल्लगाइं दो समोसरणाई। पंचिंदियतिरिक्ख. जोणिया जहा जीवा नवरं जं अस्थि तं भाणियव्वं । मणुम्ला जहा जीवा तहेव निरवसेसं। वाणमंतरजोइसिय वेमाणिया जहा असुरकुमारा ॥सू० १॥ ___ छाया--कति खलु भदन्त ! समवसरणानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! चत्वारि समवसरणानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-क्रियावादी अक्रियावादी अज्ञानवादी विनयवादी च । जीवाः खल भदन ! कि क्रियावादिनोऽक्रियावादिनः अज्ञानवादिनः वैन. यिकवादिनः ? गौतम ! जीवाः क्रियावादिनोऽपि अक्रियावादिनोऽपि आज्ञानिक
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ १०१ जीवानां कर्मबन्धकारणनिरूपणम् ५३ वादिनोऽपि वैनयिकवादिनोऽपि । सलेश्याः खल भदन्त ! जीवाः किं क्रियावादिनः पृच्छा, गौतम ! क्रियावादिनोऽपि अक्रियावादिनोऽपि अज्ञानिकवादिनी ऽपि वैनयिकवादिनोऽपि । एवं यावत् शुक्ललेश्याः। अलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः पृच्छा, गौतम ! क्रियावादिनः, नो अक्रियावादिनः, नो वैनयिकवादिनः। कृष्णपाक्षिकाः खलु भदन्त ! जीवाः कि क्रियावादिनः, पृच्छा, गौतम ! नो क्रियावादिनः, अक्रियावादिनः, अज्ञानिकवादिनोऽपि वैनयिकवादिनोऽपि । शुक्लपाक्षिकाः यथा सलेश्याः, सम्यग्दृष्टयो यथा अलेश्याः मिथ्यादृष्टयो यथा कृष्णपाक्षिकाः । सम्यग्मिथ्यादृष्टयः खलु पृच्छा, गौतम ! नो क्रियावादिनः नो अक्रियावादिनः, अज्ञानिकवादिनोऽपि वैनायकवादिनोऽपि । शानिनो यावत् केवलज्ञानिना, यथा अलेश्याः। अनानिनो यावद् विमङ्गज्ञानिनो यथा कृष्णपाक्षिकाः। आहारसंज्ञोपयुक्ता यावत्परिग्रहसंज्ञोपयुक्ता यथा सलेश्याः। नो संज्ञोपयुक्ता यथा अलेश्याः । सवेदका यावत् नपुंसकवेदकाः यथा सलेयाः । अवेदका यथा अलेश्याः । सकपायिनो यावत् लोभकपायिनो यथा सछेश्याः । अपायिनो यथा अलेश्याः सयोगिनो यावत् काय. योगिनो यथा सलेश्याः । अयोगिनो यथा अलेश्याः, साकारोपयुक्ता अनाकारोपयुक्ता यथा सलेयाः । नैरयिकाः खलु भदन्त ! कि क्रियावादिनः ? पृच्छा, गौतम ! क्रियावादिनो यावत् चैनयिकवादिनोऽपि । सलेश्याः खलु भदन्त ! नैरयिकाः किं क्रियावादिन एवमेव । एवं यावत् कापोतलेश्याः । कृष्णपाक्षिकाः क्रिया विवर्जिताः । एवमेतेन क्रमेण यैव जीवानां वक्तव्यता सैव नैरयिकाणां वक्तव्यताऽपि यावदनाकारोपयुक्ताः । नवरं यदस्ति तद्भणितव्यम् , शेषं न भण्यते । यथा नैरयिकाः, एवं यावत् स्तनितकुमाराः। पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कि क्रियावादिनः पृच्छा, गौतम ! नो क्रियावादिनः, अक्रियावादिनो. ऽपि, अज्ञानिकवादिनोऽपि, नो वैनपिकवादिनः । एवं पृथिवीकायिकानां यदस्ति तत्र सर्वत्रापि एते द्वे मध्यमे समवसरणे यावत् अनाकारोपयुक्ता अपि । एवं यावद चतुरिन्द्रियाणाम् , सर्वस्थानेषु एते एव मध्यमे द्वे समवसरणे । सम्बगज्ञानिभिरपि एते एव मध्यमे द्वे समजसरणे। पञ्चेन्द्रियतियंग्योनिका यथा जीवा। नवरं यदस्ति तद् भणितव्यम् । मनुष्या यथा जीवा स्तथैव निरक्शेषम् । वानव्यन्तरज्यो. तिष्कवैमानिका यथा असुरकुमाराः ॥ १॥
टीका--'कइ णं भंते ! समोसरणा पन्नत्ता' कति खलु भदन्त ! समवसर. णानि प्रज्ञप्तानि अनेकमकारकपरिणामवन्तो जीवाः समवसरन्ति कथंचित
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
भगवतीसूत्रे तुल्यतया तिष्ठन्ति येषु मतेषु दर्शनेषु वा तानि समवसरणानि मतानि दर्शनानि वा, तानि कति प्रकारकाणि भवन्तीति समवसरणविषयकः प्रश्नः, भगवानाह
तीसवें शतक का प्रथम उद्देशक का प्रारंभ २९ वां शतक व्याख्यात हो चुका, अब क्रममाप्त ३० वां शतक प्रारम्भ होता है, इस शतक का पूर्व शतक के साथ ऐसा सम्बन्ध है कि उस पूर्व शतक में कर्मप्रस्थापनादि को लेकर जीवों का विचार किया है, परन्तु अब इस शतक में कर्मबन्ध आदि के कारणभूत वस्तुवाद को आश्रित करके उन जीवों का विचार होता है । इस सम्बन्ध को लेकर यह ३० तीसवां शतक कहा जा रहा है। इसमें १२ बारह उद्देशक हैं। 'कह णं भंते ! समोसरणा पण्णत्ता-इत्यादि टीकार्थ-हे भदन्त ! समवसरण-कितने प्रकार के कहे गये हैं। 'अनेक प्रकारकपरिणामवन्तो जीवा, समवप्तरन्ति कथंचित् तुल्यतया तिष्ठन्ति येषु मतेषु दर्शनेषु वा तानि समवसरणानि' इस व्युत्पत्ति के अनुसार समवसरण शब्द से यहां मत या दर्शन गृहीत हुए है। क्यों की इन मतादिकों में अनेक प्रकार के परिणामोवाले मनुष्य प्राणी रहा करते
त्रीसमा शत: प्रारम--
“देश। पहेले" ઓગણત્રીસમું શતક કહેવાઈ ગયું. હવે ક્રમ પ્રાપ્ત આ ત્રીસમા શતકને પ્રારંભ થાય છે. પૂર્વ શતકની સાથે આ શતકને એ પ્રમાણે સંબંધ છે કે--પૂર્વ શતકમાં કર્મ પ્રસ્થાપના વિગેરેને લઈને જેને વિચાર કરવામાં આવ્યો છે–પરંતુ હવે આ શતકમાં કર્મ બંધના કારણભૂત વસ્તુવાદને આશ્રય કરીને તે જીને વિચાર કરવામાં આવશે, આ સંબંધથી આ ૩૦ ત્રીસમું શતક કહેવાઈ રહ્યું છે. આ શતકમાં બાર ઉદ્દેશાઓ છે.
'कइ णं भंते ! समोसरणा पन्नत्ता' त्यादि
टी--- सावन् समक्स२६-भत 32 प्रारना छ ? 'अनेक प्रकारकपरिणामवन्तो जीवाः समवसरन्ति कथंचित् तुल्यता तिष्ठति येषु मतेषु दर्शनेषु वा तानि समवसणानि' मा व्युत्पत्ति अनुसार सभसय २७४थी અહિયાં મત-અથવા દર્શન ગ્રહણ કરાયેલ છે. કેમ કે આ મત વિગેરેમાં અનેક પ્રકારના પરિણામવાળા મનુષ્ય પ્રાણી રહ્યા છે. આ રીતે ગૌતમસ્વામીએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.११.१ जीवानां कर्मबन्धकारणनिरूपणम् ५५ 'मायमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि समोसरणा पनत्ता' वत्वारिचतुष्प्रकारकाणि समवसरणानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि-इति । 'तं जहा' तया'किरियावाई क्रियावादिनः-क्रियाचारित्रपरिपालनात्मककार्यरूपा, साच कारमन्तरेण अनुपपद्यमाना कर्तारमाक्षिपन्ती आत्मसमवायिनीति बदन्ति एवं शीला या ये ते क्रियावादिनः । अथवा क्रियैव प्रधानं न ज्ञानम् , नहि गुडमाधुर्यज्ञानधान अनुभवति रसनया गुडास्वादन अतो न ज्ञान प्रधानम् अपि तु क्रियेव सर्वत्र प्रधाना एतादृश क्रियावादनशीला: क्रियावादिनः। अथवा क्रिया-जीवादिपदा. थोऽस्तीत्यादिकां वदितुं शीलं येषां ते क्रियावादिनः, ते चात्मास्तिस्व प्रतिपत्तिहैं। इस प्रकार से गौतमने यह प्रश्न समधरण के सम्बन्ध में किया है। इसके उत्तर में प्रभुश्री उनसे कहते हैं-'गोयमा ! चत्तारि समोसरणा पण्णत्ता' हे गौतम ! समवसण चार प्रकार के कहे गये हैं। 'तं जहांजैसे कि-'किरियावाई' क्रियावादि चरित्रको पालन करने रूप जो प्रकृति है उसका नाम क्रिया है। यह क्रिया कर्ता के बिना होती नहीं है । इस लिये का रूप आत्माकी सिद्धि इससे होती है । इस प्रकार आत्मा के अस्तित्व को माननेवाले जो हैं वे सब क्रियावादी हैं। अथवा-क्रिया ही प्रधान है, ज्ञान नहीं । कहीं गुड की केवल मधुरता का ज्ञानवाला व्यक्ति मात्र जिह्वा से गुडके आस्वाद को थोड़े ही जानता है, गुड के आस्वाद को जानने के लिये उसके खाने रूप क्रिया की आवश्यकता होती है। अतः क्रिया ही सर्वत्र प्रधान है ज्ञान नहीं। इस प्रकार से जो क्रिया की प्रधानता माननेवाले हैं वे क्रियावादी हैं। अथवा-जीवादि पदार्थों की अस्तित्व रूप क्रिया को मानने वाले जो हैं वे क्रियावादी हैं। સમવસરણના સંબંધમાં પ્રશ્ન કરેલ છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમ स्वामीन ४ छ -'गोयमा! चत्तारि समोसरणा पण्णता' 8 गौतम! समस२५ या२ १२ना डेल छे. 'त जहा' ते । प्रमाणे छ,--'किरिया वाई' यावाही, यात्रिने पासन ४२१॥ ३५२ प्रति छ, तेनु नाम या છે. આ ક્રિયા કર્તા શિવાય થતી નથી, કેઈ ગેળના કેવળ મધુરપણાના જ્ઞાન વાળો પુરૂષ જીભથી ગોળની મીઠાશને સ્વાદ થોડો જ જાણે છે?ગળના સ્વાદો જાણવા માટે તેને ખાવારૂપ કિયાની જરૂરત હોય છે જ તેથી ક્રિયા જ સર્વત્ર મુખ્ય છે, જ્ઞાન નહીં. આ રીતે જે ઓ કિયાને જ મુખ્ય માનનારા છે. તેઓ કિયાવાદી કહેવાય છે. અથવા જીવ વિગેરેના અસ્તિત્વવિદ્યમાનપણાની ક્રિયાને જેમાં માનનારા છે, તેઓ કિયાવાદી કહેવાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
भगवतीस्त्र लक्षणा अशीत्यधिकशतसंख्यकाः सूत्रकृताङ्गादितो ज्ञातव्याः ततश्च क्रियादि सम्बन्धात् समवसरणमपि क्रियाषादि, समवसरण समवसरणवताम मे होपचारात क्रियावादिन एच समवसरणमिति, 'अकिरियावादी' अक्रियावादिनः न क्रिया अक्रिया, तो क्रियाया अमावं, न हि अनवस्थितस्य कस्यचिदपि पदार्थस्य क्रिया भवति, क्रिया सत्वे चानवस्थितेरेव अमावादित्येवं वदन्ति ये ते अक्रियाशदिना, तथा चोक्तम्- 'क्षणिकाः सर्वसंस्काराः, अस्थितानां कुतः क्रिया।
भूति र्येषां क्रिया सेव, कारकं सैष चोच्यते ॥१॥ इति । अन्ये तु अक्रियां 'जीवादिपदार्थः सार्थों नास्ती' त्यादिकां वदितुं शीलं विद्यते येषां तेऽक्रियावादिनः, ते चात्मादिपदार्थनास्तित्व पतिपत्तिलक्षणा चतुरशीति विकल्पा ये सब क्रियावादी आत्मा के अस्तित्व को मानने वाले हैं। इनकी संख्या १८० है। इनका स्वरूप सूत्रकृताङ्ग आदि से जाना जा सकता है। क्रियावादी के सम्बन्ध से समवरण भी क्रियावादी कहा गया है। क्यों की समवसरण और समवसरणवालों में अभेद का यहां उपचार किया गया है। अक्रियावादी अनवस्थित किसी भी पदार्थ में क्रिया नहीं होती है । यदि वहां क्रिया का सत्व माना जाय तो पदार्थ में अवस्थिति नहीं मानी जा सकती है क्यों कि इस स्थिति में वहां अनवस्थिति का अभाव हो जाता है । इस प्रकार से जो कहते हैं वे अक्रियावादी हैं-तथा कहा भी है-'क्षणिकाः सर्वसंस्कारा' इत्यादि।
दूसरे ऐसा कहते हैं-'जीवादिक पदार्थ नहीं हैं' इत्यादि रूप क्रिया को जो मानते है वे अक्रियावादी हैं । ये अक्रियावादी आत्मादि पदार्थ આ સઘળા ક્રિયાવાદીએ આત્માના અસ્તિત્વને માનનારા છે. આ કિયાવાદીઓની સંખ્યા ૧૮૦ એકસેએંસીની છે. આ ક્રિયાવાદિઓનું લક્ષણ સૂત્રકૃતાંગ. વિગેરે શાસ્ત્રોમાંથી સમજી લેવું. ક્રિયાવાદીના સંબંધથી સમવસરણ પણ કિયાવાદી કહેવામાં આવેલ છે. કેમ કે-સમવસરણ અને સમવસરણવાળાઓમાં અહિયાં અભેદપણાને ઉપચાર કરવામાં આવેલ છે. આ કિયાવાદી-અનવરિથત કે ઈપણ પદાર્થમાં કિયા થતી નથી જે તેમાં કિયાનું અસ્તિત્વ પણ માનવામાં આવે તે પદાર્થમાં અવસ્થિતિ માની શકાય નહી. કેમ કે-એ સ્થિતિમાં ત્યાં અનવરિથતિનો અભાવ થઈ જાય છે. આ રીતે જેઓ કહે છે, તેઓ આ (यापही छ. तथा ४ ५ छ-'क्षणिका सर्वसंस्काराः' त्यादि
બીજાએ એવું કહ્યું છે કે-જીવ વિગેરે કઈ પદાર્થ નથી” ઈત્યાદિ પ્રકારથી જે ક્રિયાને માને છે. તેઓ અક્રિયાવાદી છે. આ અક્રિયાવદિયે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०१ जीवानां कर्मबन्धकारणनिरूपणम् ५७ स्थानान्तराद् ज्ञातव्या इति । अथवा अक्रियारादि बौद्धा ये इत्थं कथयन्ति क्रियाया नान्यस्फलं केवलं चित्तशुद्धिरेव फलमिति ते बौद्धा अक्रियावादिन इति। 'अन्नाणियवाई' अज्ञानिकवादिनः कुत्सितं ज्ञानमज्ञानम् , तद् विद्यते येषां ते अज्ञानिका इत्थंभृतश्च ते वादिन इति अज्ञानिकवादिना, ते इत्थं प्रतिपादयन्ति-- अज्ञानमेव श्रेयस्करम् , ज्ञानादि तीव्र कर्म अध्यते तथा अज्ञानपूर्वकं कृतं कर्म न बन्धाय भवति, तथा कस्यापि पुरुषस्य क्वचिदपि वस्तुनि सम्पूर्णरूपेण ज्ञानं न भवति प्रमाणानां सम्पूर्णवस्तु विषयत्वात् , इत्येवमभ्युपगमवन्तोऽज्ञानिकवादिनः सप्तपष्ठिसंख्यकाः स्थानान्तरादवसेया इति । 'वेणइयवाई' चैनयिकवादिनः विनयेन के नास्तित्व को मानते हैं। इनके चोरासी भेद हैं। ये भेद ग्रन्थान्तर से जाने जा सकते हैं। अथवा-अक्रियावादी बोद्ध हैं-इनका ऐसा कहना है कि क्रिया का और कोई फल नहीं है केवल चित्त की शुद्ध ही क्रिया का फल है। 'अन्नाणियवाई' अज्ञानिकवादी-कुत्सित ज्ञान का नाम अज्ञान है, इस अज्ञानवाले जो है वे अज्ञानवादी हैं-इनका ऐसा कहना है कि अज्ञान ही श्रेयस्कर है क्योंकि ज्ञान से तीन कर्म का बन्ध होता है। तथा-अज्ञानपूर्वक किया गया कर्म बन्ध के लिये नहीं होता है। तथा -किसी भी पुरुष को किसी भी वस्तु का सम्पूर्ण रूप से ज्ञाननहीं होता है। प्रमाण ही सम्पूर्ण वस्तु को विषय करनेवाला होता है। इस प्रकार की मान्यतावाले जन अज्ञानवादी है। इनकी संख्या ६७ सडसट की है। इनका स्वरूप नन्दीसूत्र की ज्ञानचन्द्रिका टीका से समझना चाहिये।
આત્મા વિગેરે પદાર્થના અવિદ્યમાનપણાને માને છે. તેઓના ૮૪ ચોર્યાશી ભેદે છે. આ ભેદે અન્ય શાસ્ત્રોમાંથી સમજી લેવા.
भया--भजियावही मौद्धो छ-ते मोनु ४९९ मे छ है-ध्यान બીજું કાંઈ જ ફળ નથી. કેવળ ચિત્તની શુધી જ ક્રિયાનું ફળ છે. 'अन्नाणियवाई' अज्ञानिाही. इत्सित ज्ञाननु नाम अज्ञान छ, । अज्ञान વાળા જેઓ હોય છે તેઓ અજ્ઞાનવાદી કહેવાય છે, તેઓનું કહેવું એવું છે છે કે-અજ્ઞાન જ કલ્યાણકારી છે. કેમકે જ્ઞાનથી તીવ્ર કમને બંધ થાય છે. તથા અજ્ઞાન પૂર્વક કરવામાં આવેલ કર્મ બંધન કરનાર હેતું નથી. તથા કેઈપણ પુરૂષને કોઈપણ વસ્તુનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન હોતું નથી. પ્રમાણ જ સમગ્ર વસ્તુને વિષય કરવાનું હોય છે. આ પ્રમાણેની માન્યતાવાળા મનુષ્ય અજ્ઞાનવાદી કહેવાય છે. તેઓની સંખ્યા ૬૭ સડસઠની છે, તેઓનું સ્વરૂપ નદી સૂત્રની જ્ઞાનચંદ્રિકા ટીકામાંથી સમજી લેવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८
भगवतीसूत्रे
चरन्ति, अथवा विनय एव प्रयोजनं येषां ते वैनयिकाः वैनयिकाश्च ते वादिन इति वैनयिकवादिनः, विनयएव वा वैनयिक, तदेव ये स्वर्गादि हेतुतया वदन्ति इत्येवं शीळा ते वैनयिकवादिनः, ते च स्वर्गादिसाधनं विनयमेव वदन्ति विनयस्यैव प्राधान्येन स्त्रीकुर्वाणाः अनवधृतलिङ्गाचारशास्त्रः, विनयप्रतिपत्तिलक्षणाः द्वात्रिंशत्प्रकारकाः स्थानान्तरात् सूत्रकृताङ्गादिमुत्रात् अवगन्तव्या इति । अत्रायें भवति गाथा - 'अस्थि ति किरियवाई. वयंति नत्थि चिsकिरियवाइओ । अन्नाणि य अन्नाणं, वेणझ्या विणयं वायंति' ॥१॥ छाया--अस्तीति क्रियावादिनो वदन्ति, नास्तीत्य क्रियावादिनः । अज्ञानिका अज्ञानं वैनयिका विनयवादमिति ॥ १ ॥
>
एते सर्वेऽपि यद्यप्यन्यत्र मिथ्यादृष्टयः कथिताः तथाप्यत्र क्रियावादिनः सम्यग्ह टो ग्राह्याः क्रियावादिनो हि जीवादीनामस्तित्व स्वीकारेण सम्यग्दृष्टय एव स्त्रीकर्त्तव्या इति । 'जीवा णं भंते! किं किरियाबाई, अकिरियाबाई, अन्नाणियवाई, वेणइयवाई' जीवाः खल भदन्छ ! किं क्रियावादिनोऽक्रियावादिनोऽज्ञानि'वेणईवाई' वैनयिकवादी - इनका मन्तव्य ऐसा है कि विनय ही स्वर्ग मोक्ष आदिका हेतु है । ये विनय को ही प्रधान रूप से मानते हैं । इनका कोई निश्चित आचार, लिङ्ग या शास्त्र नहीं होता है। सिर्फ ये तो विनय कोही श्रेयस्कर मानते हैं। ये ३२ बत्तीस प्रकार के होते हैं। इनका स्वरूप नन्दी सूत्रकी ज्ञानचन्द्रिका टीका से जाना जा सकता है। इस विषय की गाथा ऐसी है - 'अस्थि त्ति किरियवाह' इत्यादि ये सब क्रियावादी अक्रियावादी आदि जन यद्यपि अन्यत्र मिध्यादृष्टि कहे गये हैं परन्तु फिर भी वहां पर क्रियावादी जीवादि के अस्तित्व को सम्यक् प्रकार से माननेवाला होने के कारण सम्यग्दृष्टि रूप से गृहीत किया गया है । 'जीवाणं भंते! किं किरियाबादी अकिरियाबादी अम्नाणियवादी
'वेणइय बाई' वैनयिवाही - तेयोनी मान्यता એવી છે કે—વિનય જ સ્વર્ગ મેક્ષ વિગેરેનુ કારણ છે. તેએ વિનયને જ પ્રધાન માને છે. તેઓને કૈાઇ નિશ્ચિત આચારલિંગ અથવા શાસ્ત્ર હેતુ' નથી કેવળ તે વિનયને જ શ્રેયસ્કર-કલ્યાણુકારક માને છે, તે ૩૨ ખત્રીસ પ્રકારના હાય છે. તેઓનુ સ્વરૂપ-પ્રકાર નન્દીસૂત્રની જ્ઞાનદ્રિકા ટીકામાં આપવામાં આવેલ छे. त्यांथा समय बेबु
'अथिति किरिया वाई' इत्यादि मा सधणा डियावाहीये. अडियावाहीये। વિગેરેને જો કે અન્ય સ્થળે મિથ્યાર્દષ્ટિ કહેવામાં આ વ્યા છે, પરંતુ અહિયાં ક્રિયાવાદી જીવ વિગેરેના અસ્તિત્વને માનવાવાળા હોવાથી સમ્યગૢર્દષ્ટિ પણાથી વધ્યું વેલ છે. 'जीवाणं भंते! किरियावादी अकिरियावाई अन्नाणियवादी, वेणइयवादी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ १०१ जीवानां कर्मबन्धकारणनिरूपणम् ५९ कवादिनो वैनयिकवादिनो चेति समुच्चतो जीवमधिकृ य प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि । गोयमा' हे गौतम ! 'जीवा किरियावाई वि' जीवा सामान्यतः क्रियावादिनोऽपि भवन्ति तथा-'अकिरियावाई त्रि' अक्रियावादिनोऽपि भवन्ति तथा-'अन्नाणियवाई वि' अज्ञानिकवादिनोऽपि भवन्ति तथा-'वेणइयवाई वि वैनयिकवादिनोऽपि भवन्तीत्युत्तरम् । सामान्यतो जीवाश्चतुर्विधा अपि भवन्ति ताश स्वमावस्यादिति । जीवविशेषमधिकृत्य प्रश्नयन्नाह-'सलेस्सा गं' इत्यादि । 'सलेस्सा णं भंते ! जीवा किं किरियावाई पुच्छा' सलेश्याः-कृष्णनीलाधन्यतमलेश्यावन्तो जीवा किं क्रियावादिनो भवन्ति अथवा अक्रियावादिनो भवन्ति अथवा अज्ञानिकवादिनो भवन्ति, अथवा वैनयिकवादिनो भवन्तीति प्रश्नः पृच्छया वेणइयवादी' हे भदन्त ! जीव क्या क्रियावादी हैं ? या अक्रियावादी है ? या अज्ञानवादी है ? या विनयवादी है ? ऐसा यह प्रश्न सामान्य जीव को लेकर किया गया है, इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! जीवा किरियावाई विहे गौतम ! जीव सामान्यतः क्रियावादी भी होते हैं। तथा 'अकिरियावाई वि' अक्रियावादी भी होते हैं 'अन्नोणि. यवाई वि' अज्ञानवादी भी होते हैं। 'वेणझ्यवाई वि' और वैनयिकवादी भी होते हैं। तात्पर्य कहने का यही है कि सामान्य से जीव चारों प्रकार के भी होते हैं। क्योंकि जीव का स्वभाव ही कुछ ऐसा होता है। जीव विशेष को लेकर प्रश्न-'सलेस्साणं भंते ! जीवा किं किरिया. वाई पुच्छा' हे भदन्त ! कृष्ण, नील आदि लेश्याओं में से कोई एक लेश्या वाले जीव क्या क्रियावादी होते हैं ? या अक्रियावादी होते हैं ? या अज्ञानवादी होते हैं ? या वैनयिकवादी होते हैं ? उत्तर હે ભગવન જીવ શું કિયાવાદી છે? અથવા અક્રિયાવાદી છે? અથવા અજ્ઞાનવાદી છે? અથવા વિનયવાદી છે? આ પ્રમાણેનો પ્રશ્ન સામાન્ય જીવને આશ્રય કરીને પૂછવામાં આવેલ છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે
-गोयमा! जीवा किरियावाइत्ति'३ गौतम! । सामान्यत: डियापही ५६ डाय छे. 'अकिरियावाई वि' मठियावाही ५४ डाय छे. तथा-'अन्नाणियवाइ वि' अज्ञान वाही ५५ उय छे. 'वेणइयवाईवि' भने वैनयिवाही पाय छे. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–સામાન્યથી છ ચારે પ્રકારના પણ હોય છે. કેમ કે ઇવનો સ્વભાવ જ કંઈક એવું હોય છે. હવે જીવ વિશેષના સંબંयमा गीतमस्वामी प्रभुश्री२ ५छे छ-'सलेस्ताणं भंते ! जीवा कि किरियावाई gછા? હે ભગવન કશુનીલ વિગેરે લેશ્યાઓ પૈકી કોઈ એક લેશ્યાવાળા જીવ શું ક્રિયાવાદી હોય છે ? અથવા આક્રિયાવાદી હોય છે? અથવા અજ્ઞાન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
भगवतीसूत्रे संगृह्यते, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'किरियावाई वि' क्रियावादिनोऽपि भवन्ति सलेश्या जीवाः, तथा 'अकिरियावाई वि' अक्रियावादिनोऽपि भवन्ति, तथा-'अन्नाणियवाई वि' अज्ञानिकवादिनोऽपि भवन्ति तथा 'वेणइयवाई वि' वैनयिकवादिनोऽपि भवन्ति सलेश्यजीवानां तथा तथा स्व मादत्वादिति । एवं जाव मुक्कलेस्सा' एवम्-सलेश्यजीववदेव यावत् कृष्णले श्यजीवादारभ्य पदमलेश्यजीवपर्यन्ताः सर्वेऽपि जीवाः चतुम्धिा अपि भवन्ति तथास्वभावत्वादितिभावः । 'अलेस्सा णं भंते ! जीवा पुच्छा' अलेश्या:लेश्यारहिता जीवाः खलु भदन्त ! क्रियावादिनोऽक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो बैनयिकवादिनो भवन्तीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते भगवानाइ-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'किरियावाई' क्रियावादिनोडलेश्या जीवा भवन्ति अलेश्याः अयोगिनः सिद्धाश्च भवन्ति तेचायोगिनः सिद्धाश्च क्रियावादिन एव में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! किरियावाई वि, अकिरियाबाई वि अन्ना. पियवाई वि, वेणझ्यवाई वि' हे गौतम सलेश्य जीव क्रियावादी भी होते हैं, अक्रियावादी भी होते हैं, अज्ञानवादी भी होते हैं और वैनायकवादी भी होते हैं। 'एवं जाव सुक्कलेस्सा' सलेइय जीव के जैसे ही यावत् कृष्णलेश्य जीव से लेकर शुक्ललेशन जीव तक समस्त जीव चारों प्रकार के भी होते हैं। क्योंकि इन जीवों का स्वभाव ही ऐसा होता है। 'अलेस्सा णं भंते ! जीया पुच्छा' हे भदन्त ! जो जीव लेश्यारहित हैं वे क्या क्रियावादी होते हैं ? या अक्रियावादी होते हैं ? या अज्ञानवादी होते हैं ? या वैनयिकवादी होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! किरियावाई' हे गौतम ! अलेश्य जीव क्रियावादी વાદી હોય છે. અથવા વનયિકવાદી હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી गौतमस्वामीन छ -'गोयमा ! किरियावाई वि अकिरिया वाईवि अन्नाणियवाई वि, वेणइयवाई वि' हे गौतम ! वेश्यावाण । यिावाही पण હોય છે. અક્રિયાવાદી પણ હોય છે, અજ્ઞાનવાદી પણ હોય છે, અને વનविवाह ५४ाय . 'एवं जाव सुक्कलेस्मा' सेश्यवाणा ना थन પ્રમાણે જ યાવત કૃષ્ણલેશ્યાવાળા જીવથી લઈને શુકલ લેસ્થાવાળા જીવ સુધીના સઘળા જીવે ચારે પ્રકારના પણ હોય છે. કેમ કે આ જીવોને સ્વભાવ જ
नाहीय. 'अलेस्साणे भंते ! जीवा पुच्छा' 3 सन् २ । बेश्या વિનાના હોય છે, તેઓ શું ક્રિયાવાદી હોય છે ? અથવા અક્રિયાવાદી હોય છે? અથવા અજ્ઞાનવાદી હોય છે? અથવા વૈનાયિકવાદી હોય છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री२ ३ छे छे -'गोयमा ! किरियावाई' 3 गौतम ! वेश्या
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०१ जीवानां क्रमवन्धकारणनिरूपणम् ६१ क्रियावादकारणीभूत यथावस्थितद्रव्यपर्यायात्मकार्थपरिच्छेदयुक्तत्वात् । अत्र खल्लु यानि सम्यग्दृष्टियोग्यस्थानानि अलेश्यत्वसम्यग्दर्शनज्ञानिनो असंज्ञोपयुक्तत्वावेदकत्वादीनि तानि सण्यिपि क्रिशवादे एव निक्षिप्यन्ते। यानि खलु मिथ्यादृष्टि स्थानानि मिथ्यात्वज्ञानादीनि तानि शेष समवसरणत्रये निक्षिप्यन्ते 'नो अकिरियावाई' अलेश्या जीवा प्रक्रियावादिनो नो भवन्ति द्रव्यपर्यायात्मक वस्तु परिच्छेदाक्तत्वादिति । 'नो अन्नाणियबाई'नो न वा अज्ञानिकवादिनः पूर्वो. क्तयुक्तरेव । 'नो वेणइयवाई नो न मा नायिकवादिनो भवन्ति अलेश्या जीवा इति ! 'कण्हपक्खियाणं भंते ! जीवा कि किरियाबाई पुच्छा' कृष्णपाक्षिकाः खलु होते हैं । अयोगी और सिद्ध ये अलेश्य जीव हैं। ये क्रियावादी ही होते हैं। क्यों की इन में क्रियावाद के कारणीभूत यथावस्थित द्रव्य पर्यायात्मक पदार्य के परिच्छेद से युक्तता है। यहां सम्यग्दृष्टि के योग्य अलेश्यत्व, सम्पग्दर्शन, ज्ञानी, नो संज्ञोपयुक्त और अवेदकत्व आदि स्थान हैं-सो इन सबका क्रियावाद में ही समावेश हुआ है तथा जो मिथ्याप्टि के योग्य मिथ्यात्व, अज्ञान आदि स्थान हैं सो इनका शेष समवसरण त्रय में समावेश हुआ है। 'नो अकिरियावाई' अलेश्य जीव अक्रियावादी नहीं होते हैं। क्योंकि ये द्रव्य पर्यायात्मक वस्तु के ज्ञान से युक्त होते हैं । 'णो अन्नाणियवाई' इसी प्रकार वे अज्ञानिक वादी भी नहीं होते हैं। 'जो वेणइयवाई' वैनयिकवादी भी नहीं होते हैं। क्यों की ये द्रव्यपर्याधात्मक वस्तुके ज्ञानवाले होते हैं। 'कण्हपक्खियाणं भंते ! जीवा किरियाबाई पुच्छा' हे भदन्त ! जो कृष्णपाक्षिक વિનાના જ ક્રિયાવાદી હોય છે. અગી અને સિદ્ધ એ અલેશ્ય છવ છે. એ ક્રિયાવાદી જ હોય છે. કેમ કે તેઓ કિયાવાદના કારણભૂત યથા વસ્થિતદ્રવ્ય પર્યાયાર્થિક પદાર્થના પરિચછેદથી યુક્ત હોય છે. અહિયાં સમ્યગુ દ્રષ્ટિને એ અલેશ્યપણામાં, સમ્યક્દર્શનજ્ઞાની નોસંજ્ઞોપયુક્ત અને અવેદ પણ વિગેરે સ્થાને છે તે સઘળાને કિયાવાદમાં જ સમાવેશ થાય છે. તથા જે મિથ્યાષ્ટિને ૫ મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન. વિગેરે સ્થાને છે, તેનો સમાવેશ સમવરણત્રયમાં થયેલ છે.
'नो अकिरियावाई' सेश्याविनानी वो मठियावाही हाता नथी. भतेमाद्र०५ पर्यायात्म १२तुना ज्ञानयी युत डाय छे. 'णों अन्नाणियवाई' से प्रमाणे अज्ञानवाही ५२ हाता नथी. 'णो वेणइयवाइ' वैनयिवाही ५५ से પ્રમાણેના હોતા નથી. કેમ કે તેઓ દ્રવ્ય પર્યાયામક વસ્તુમાં જ્ઞાનવાળા હોય છે.
'काहपक्खिया णे भंते ! जीवा कि किरियावाई पुच्छा लगन् र કૃષ્ણપાક્ષિક જીવે છે, તેઓ શું કિયાવાદી હોય છે? અક્રિયાવાદી હોય છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફર
भगवती सूत्रे
भदन्त ! जीवा किं क्रियावादिनो भवन्ति अक्रियावादिनो वा भवन्ति अज्ञानिकवादिनो वा भवन्ति चैनयिकवादिनो वा भवन्तीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते ! भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'नो किरियाबाई' नो क्रियावादिनः कृष्णपाक्षिका भवन्ति यथावस्थितद्रव्यपर्यायात्मकवस्तु परिच्छेदरहितत्वात् । 'अकिरियावा ft अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि' अक्रियावादिनोऽपि भवन्ति अज्ञानिकवादिनोऽपि भवन्ति तथा वैनयिकवादिनोऽपि भवन्तीति । 'सुकपक्खिया जहा सलेस्सा' शुक्लपाक्षिकाः जीवाः सलेश्यजीववदेव क्रियावादिनोऽपि अक्रियावादिनोऽपि अज्ञानिकवादिनोऽपि चैनयिकवादिनोऽपि भवन्तीति भावः 'सम्मादिट्ठी जहा अलेस्सा' सम्यग्दृष्टयो तथा-अलेश्याः तथैव क्रियावादिनो भवन्ति यथावस्थितद्रव्यपर्यायात्मकवस्तुपरिच्छेदयुक्तत्वात् न तु अक्रियावादिनो भवन्ति न वा अज्ञानिकवादिनो, न वा वैनयिकवादिनो भवन्तीति जीव हैं वे क्या क्रियावादी होते हैं? या अक्रियावादी होते हैं ? या अज्ञानवादी होते हैं? या वैनयिकवादी होते हैं? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं - 'गोयमा ! णो किरियाबाई' हे गौतम कृष्णपाक्षिक जीव क्रियावादी नहीं होते हैं, क्यों कि ये यथावस्थित द्रव्यपर्यायात्मक वस्तु के वेदन से रहित होते हैं। इसलिये ये 'अकिरियावाई वि अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि' ये अक्रियावादी भी होते हैं, अज्ञानवादी भी हैं और वैनयिकवादी भी होते हैं, 'सुक्कपक्खिया जहा सलेस्सा' शुक्लपाक्षिक जीव सलेश्य जीव के जैसे क्रियावादि भी होते हैं, अक्रियावादी भी होते हैं, अज्ञानवादी भी होते हैं और वैनयिकवादी भी होते हैं ! 'सम्मदिट्ठी जहा अलेस्सा' सम्यग्दृष्टि जीव अलेश्य जीव के जैसे यथावस्थित द्रव्यपर्यायात्मक वस्तु के परिच्छेदक होने से क्रियावादी ही होते हैं । अक्रियावादी, अज्ञानवादी और वैनयिकवादी
અથવા અજ્ઞાનવાદી હાય છે? અથવા વૈયિકવાદી હોય છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरमां अनुश्री उडे छे - 'गोयमा ! णो किरियावाई' हे गौतम! ष्णुપાક્ષિક જીવ ક્રિયાવાદી હાતા નથી, કેમ કે તેઓ યથાસ્થિત દ્રશ્ય પર્યાયાवस्तुनी वेहनाथी रहित होय छे. 'अकिरियावाई वि, अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि' महिमावाही यालु होय छे, अज्ञानवाही पशु होय छे, मने वैनयिवाही पशु होय छे. 'सुक्कपक्खिया जहा सलेस्सा' ससेश्य कवना उथन अभाषेन शुश्चाक्षिने पशु सम सेवा 'सम्मादिट्ठी जहा अलेस्सा' सम्यगदृष्टि વાળા જીવે લેશ્યાવિનાના જીવાના કથન પ્રમાણે યથાવસ્થિત દ્રવ્ય પર્યાયાત્મક વસ્તુના પરિચ્છેદક હાવાથી ક્રિયાવાદીજ હોય છે, તેએ અક્રિયાવાદી, અજ્ઞાન વાદી અને વેંનિયકવાદી હાતા નથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० ७.१ सू०१ जीवानां कर्मबन्धकारण निरूपणम् ६३
भावः । मिच्छादिट्ठी जहा कण्हपक्खिया' मिथ्यादृष्टयः कृष्णपाक्षिकवत् मो क्रियावादिनः किन्तु अक्रियावादिनोऽपि अज्ञानिकवादिनोऽपि वैनयिकवादिनोऽपि - भवन्तीति ! 'सम्मामिच्छादिट्ठी णं पुच्छा' सम्यग्मिथ्यादृष्टयो मिश्रहृष्टयः किं क्रियावादिनोऽक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो वैनयिकवादिनो वा भवन्तीति प्रश्नः वृच्छया संगृह्यते, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'नो किरियावाई' नो क्रियावादिनः नो वा अक्रियावादिनो भवन्ति किन्तु 'अन्नाणियवाई बि discard fa' अज्ञानिकवादिनोऽपि भवन्ति वैनयिकवादिनोऽपि भवन्ति, मिश्रदृष्टयोहि जीवाः साधारणपरिणामत्वान्नो आस्तिका न वा नास्तिकाः किन्तु अज्ञानिकवादिनोऽषि वैनयिकवादिनोऽपि भवन्तीति भावः । 'नाणी जाव केवल - नाणी जहा अलेस्से' ज्ञानिनो यावत्केवलज्ञानिनो हि अलेश्यजीववदेव क्रियावानहीं होते हैं । 'मिच्छादिट्ठी जहा कण्हपक्खिया' मिथ्यादृष्टि जीव कृष्णपाक्षिक के जैसे क्रियावादी नहीं होते हैं । किन्तु वे अक्रियावादी भी होते हैं, अज्ञानवादी भी होते हैं और वैनयिकवादी भी होते हैं। 'सम्मामिच्छादिट्टीणं पुच्छ।' हे भदन्त ! जो जीव मिश्रदृष्टि होते हैं वे क्या क्रियावादी हैं ? या अक्रियावादी होते हैं ? या अज्ञानवादी होते हैं ? या वैनयिकवादी होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं'गोमा ! नो किरियाबाई, नो अकिरियाबाई' हे गौतम! वे न क्रियावादी होते हैं और न अक्रियावादी होते हैं। किन्तु वे 'अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि' अज्ञानवादी भी होते हैं और वैनयिकवादी भी होते हैं । क्यों की मिश्रदृष्टि जीव साधारण परिणामवाले होते हैं इसलिये वे न आस्तिक होते हैं और न नास्तिक होते हैं । 'नाणी जाव केवलनाणी जहा अलेस्से' ज्ञानी जीव यावत् केवल ज्ञानी जीव अलेश्य जीव के 'मिच्छादिट्टी जहा कणहपक्खिया' मिथ्यादृष्टि वा दृष्ट्णुपाक्षिम्ना કથન પ્રમાણે ક્રિયાવાદી હેાતા નથી પરંતુ તેઓ અક્રિયાવાદી પણ હાય છે. અજ્ઞાનવાદી પણ હોય છે, અને વૈનિયકવાદી પણ હાય છે 'सम्मामिच्छादिट्ठीगं पुच्छा' हे भगवन् के लव मिश्रष्टषाणा होय छे, तेथे शुद्ध द्वियावाही હાય છે ? અથવા અક્રિયાવાદી હાય છે ? અથવા અજ્ઞાનવાદી હૈાય છે ? અથવા વૈયિકવાદી હૈાય છે ? આ प्रश्नमा उत्तरमां प्रभुश्री हे छे ! 'गोयमा नो किरियावाई नो अकिरियावाई' हे गौतम! तेथे प्रियावाही होता नथी. तथा मडियावाही पशु होता नथी 'अन्नाणियवाई वि वेणईयवाई' तेथे अज्ञान વાદી પણ હાય છે, અને વૅનિયકવાદી પણ હાય છે, કેમ કે મિશ્રર્દષ્ટિવાળા वो साधारण परिशुभवाणा होय छे. 'नाणी जाव केवलनाणी जहा अलेस्से'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
mrataster
भगवतीने दिनो भवन्ति द्रव्यपर्यायात्मकयथावस्थितवस्तुपरिच्छेदयुक्तत्वात् नो अक्रि. पावादिनो नो वा अज्ञानिकवादिनो नो वा वैनयिकवादिनो भवन्तीति भावः । अब यावस्पदेन आभिनिवोधिकतानि श्रुतज्ञान्यवधिज्ञानि मन पर्यवज्ञानिनां संग्रहा, एतेषां यथावस्थितवस्तुपरिच्छेदवत्वात् । 'अन्नाणी जाय विभंगनाणि जहा कण्हपक्खिया' अज्ञानिनो यावद् विमङ्गज्ञानिनो यथा कृष्णपाक्षिकाः, अन्य यावत्पदेन मस्यज्ञानि-श्रुताझानिनोः संग्रहा, तक्षश्चाज्ञानि-मस्यज्ञानि-शुतज्ञानिविमाशानिनः सर्वेऽपि नो क्रियावादिनो भवन्ति किन्तु अक्रियावादिनोऽज्ञानि. जैसे क्रियावादी होते हैं, वे अक्रियावादी नहीं होते हैं, अज्ञानवादी भी नहीं होते हैं और न वैनायकवादी होते हैं। क्योंकि ये सब द्रव्य पर्यायात्मक वस्तु के यथार्थ बोधवाले होते हैं। यहां यावत्पद से आभिनियोधिकज्ञानी श्रुतज्ञानी अवधिज्ञानी और मनः पर्ययज्ञानी इन सबका ग्रहण हुआ है। ये सब क्रियावादी होते हैं-क्यों की इन में यथार्थ वातु की परिच्छेदकता का सभाष रहता है। 'अन्नाणी जाव विभंगनाणी जहा कण्हपक्खिया' 'अज्ञानी थावत् विभङ्गज्ञानी कृष्णपाक्षिक के जैसे क्रियावादी नहीं होते हैं किन्तु ये अक्रियावादी होते है, अज्ञानवादी भी होते हैं और वैनयिकवादी भी होते हैं। यहां यावत्पद से मत्यज्ञानी, श्रुताज्ञानी इन दो का संग्रह हुआ है ! अतः ये सब क्रियावादी नहीं होते हैं किन्तु शेष तीन समवसरणवाले होते हैं 'आहारसन्नोव उत्ता जाव परिग्गइसन्नो उत्ता जहा सलेस्सा' जिस જ્ઞાની જીવ યાવત્ કેવળ જ્ઞાનવાળા જ અલેશ્ય જીવની જેમ કિયાવાદી જ હોય છે. તેઓ અકિયાવાદી હતા નથી અજ્ઞાનવાદી હૈતા નથી તથા વૈનાયિકવાદી પણ લેતા નથી, કેમ કે આ બધા દ્રવ્યપર્યાયામક વસ્તુના યથાર્ય બેધવાળા હોય છે અહિયાં યાવત્પઢથી આભિનિધિકજ્ઞાની શ્રુતજ્ઞાની અવધિજ્ઞાની અને, મન:પર્યવજ્ઞાની આ સઘળા ગ્રહણ કરાયા છે. આ બધા દિયાવાદી હોય છે. કેમ કે તેઓમાં યથાર્થ વસ્તુના પરિછેદક પણાને સત્मा २३ छ. 'अन्नाणी जाव विभगनाणी जहा कण्हपक्खिया' अशानी यातू વિર્ભાગજ્ઞાની કૃષ્ણપાક્ષિકના કથન પ્રમાણે કિયાવાદી હોતા નથી. પરંતુ તેઓ અક્રિયાવાદી જ હોય છે, અજ્ઞાનવાદી પણ હોય છે. અને વૈવિવાદી પણ હોય છે. અહિયાં યાવાદથી મતિજ્ઞાની અને શ્રત અજ્ઞાની ગ્રહણ કરાયા છે. આ બધા કિયાવાદી હતા નથી, પરંતુ અકિયાવાદી, અજ્ઞાનવાદી, અને वैनायिवाही हाय छ, 'आहारसन्नोवउत्ता जाव परिगहसन्नोवउत्ता जहा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०१ जीवानां कर्मबन्धकारणनिरूपणम् १५ बादिनो वैनयिकवादिश्च भवन्तीति । 'आहारसन्नोवउत्ता जाव परिग्गहसन्नोवउत्ता जहा सलेस्सा' आहारससंबोपयुक्ता यावत्परिग्रहसंज्ञोपयुक्ता यथा सलेश्या, अत्र यावत्पदेन भयसंज्ञा मैथुनसंज्ञः संग्रहः, तथा चैते सर्वेऽपि क्रियावादिनी. ऽपि भवन्ति अक्रिपादादिनोऽपि भवन्ति अज्ञानिकवादिनोऽपि वैनयिकवादिनो. ऽपि भवन्ति तथाविधविलक्षण परिणामवत्वादितिभावः। 'नोसन्नोवउत्ता जहा अलेस्सा' को संज्ञोपयुक्ता जीवा अलेश्यजीववदेव केवलं क्रियावादिन एव न तु अक्रियावादिनो न वा अज्ञानिकादिनो न वा वैनयिकवादिनो भवन्तीति। 'सवेद गा जाब नपुंसगवेगा जहा सलेसा' सवेदका जीवा यावत् नपुंसकवेदका यथा प्रकार सलेय जीव क्रियानोदी भी होते हैं, अक्रियावादी भी होते हैं, अज्ञानवादी भी होते हैं और चैनयिकबादी भी होते हैं, उसी प्रकार से आहार संज्ञोपयुक्त जीव थापत् परिग्रह संज्ञोपयुक्त जीव भी चारों प्रकार के समवसरणवाले होते हैं। क्णे कि इनका परिणाम विलक्षण प्रकार का होता है। यहां यावत् शब्द से भयसंज्ञोपयुक्त और मैथुन. संज्ञोपयुक्त इनको ग्रहण हुआ है। तथा च-ये सब क्रियावादी भी होते हैं अक्रियावादिभि होते हैं अज्ञानबादी भी होते है और वैनयिकवादी भी होते हैं। 'नो मण्णोवउत्ता जहा अलेस्ता' नो संज्ञोपयुक्त जीव अले. श्य जीव के जैसे केवल क्रियावादी ही होते हैं। अक्रियावादी अज्ञानवादी और वैनयिकवादी नहीं होते हैं। 'सवेदगा जाव नपुंसगवेदगा जहा सलेस्सा 'सवेदक जीव यावत् नपुंसकवेदक जीव मलेख्य 'सलेस्सा' सबेश्य २ प्रमाणे यापही ५५ डाय छ, मठियापही પણ હોય છે. અજ્ઞાનવાદી પણ હાથ છે. અને વૈયિકવાદી પણ હોય છે. એજ પ્રમાણે આહાર સંજ્ઞોપગવાળા છે પણ યાવત્ પરિગ્રહ સંશોપ યુક્ત જીવ પણ ચારે પ્રકાર ના સમવસરણવાળા હોય છે. કેમ કે તેઓનું પરિણામ વિલક્ષણ પ્રકારનું હોય છે. અહિયાં યાવત્ શબ્દથી ભયસંપ
ગવાળા અને મૈથુનસંપગવાળા એ બે ગ્રહણ કરાયા છે. તથા આ બધા કિયાવાદી પણ હોય છે. અક્રિયાવાદી પણ હેય છે. અજ્ઞાનવાદી પણ आय. अन वैयिवाही ५५ डाय छे. 'नो सण्णोवउत्ता जहा अलेस्सा है। સંશોપયત જ અલેશ્યાવાળા જીવના કથન પ્રમાણે કેવળ ક્રિયાવાદી જ काय छे. मठियावाही, अशानाही, अने ३नयिही डोसा नथी. 'सवेयगा जाव नपुंसगवेयगा जहा सलेस्सा' सवे६४ ७१ यावत् नपुंसवे ७१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे सलेश्याः यावत्पदेन स्त्रीवेदकपुरुषवेदकयोः संग्रहो भवति, ततश्चैते सर्वेऽपि क्रियावादिनोऽपि भवन्ति अक्रियावादिनोऽपि भवन्ति अज्ञानिकवादिनो वैयिकवादिनचापि भवन्ति विलक्षण तादृश परिणामवत्त्वादिति । 'अवेदगा जहा अलेस्सा' अवेदकाः सामान्यतो वेदरहिता जीवाः अलेश्वजीववदेव केवलं क्रियावादिनो भवन्ति न तु अक्रियावादिनो नो अज्ञानिकवादिनो नो वैनयिकवादिनो वा भवन्तीति भावः, 'सकसाई जाव लोभकसाई जहा सलेस्सा' सकपायिनो यावत् लोभकषायिनः सले. श्यजीवदेव क्रियावादिनोऽपि अक्रियावादिनोऽपि अज्ञानिकवादिनोऽपि वैनयिकवादिनोऽपि मान्तीति, यावत्पदेन क्रोधकायि मानकषायि मायावषायिनां ग्रहणं भवतीति : 'अफसाई जहा अलेस्सा' अषायिनोऽलेश्यवदेव केवलं क्रियाजीवों के जैसे क्रियावादी भी होते हैं अक्रियावादी भी होते हैं, अज्ञानवादी भी होते हैं और वैनयिकवादी भी होते हैं। क्यों कि इनके ऐसे ही विलक्षण परिणाम होते हैं। यहां यावत्पद से स्त्री वेदक और पुरुष वेदक इनका ग्रहण हुआ है। 'अवेदगा जहा अलेस्ता' सामान्य से वेद रहित जीव अलेश्य जीवों के जैसे केवल क्रियावादी ही होते हैं। अक्रियावादी नहीं होते हैं, अज्ञानवादी नहीं होते हैं और वैन यिकवादी भी नहीं होते हैं। ‘सकसाई जाव लोभकलाई जहा सलेस्सा' सकषायी जीव यावत् लोभकषायी जीव सलेश्य जीवों के जैसे क्रियावादी भी होते हैं और अक्रियावादी भी होते हैं, अज्ञानवादी भी होते हैं और वैनयिकवादी भी होते हैं। यहाँ यावत् पद से क्रोध कषायी मान कषायी और माया कषायी जीवों का ग्रहण हुआ है। 'अकसाई લેશ્યાવાળા જીવોના કથન પ્રમાણે કિયાવાડી પણ હોય છે, અક્રિયાવાદી પણ હોય છે, અજ્ઞાનવાદી પણ હોય છે, અને વૈનાયિકવાદી પણ હોય છે. કેમ કે તેના પરિણામે એવા વિલક્ષણ જ હોય છે. અહિયાં યાવત્પદથી श्रीवgum मने ५३५३६ । घडप ४२।या . 'अवेदगा जहा अलेस्सा' સામાન્યથી વેદરહિત છે અલેશ્ય જીવન કથન પ્રમાણે કેવળ ક્રિયાવાદી જ હોય છે, અક્રિયાવાદી હોતા નથી તથા અજ્ઞાનવાદી પણ હોતા નથી અને वैनायी पडत नथी. 'सकसाई जाव लोभकसाई जहा सलेस्सा' કષાયવાળા જ યાવત્ ભકષાયવાળા છ લેશ્યાવાળા જીના કથન પ્રમાણે ક્રિયાવાદી પણ હોય છે, અક્રિયાવાદી પણ હોય છે, અજ્ઞાનવાદી પણ હોય છે. અને વેયિકવાદી પણ હોય થ. અહિયાં યાવત પદથી માનકષાય વાળા, માયાકષાયવાળા, અને લોભકષાયવાળા, જી ગ્રહણ કરાયા છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०१ जीवाना कर्मबन्धकारणनिरूपणम् ६७ वादिनो न तु अक्रियाऽज्ञानिकनयिकवादिनो भवन्ति । 'सजोगी जाव कायजोगी जहा सलेस्ता' सयोगिनो यावत् पदेन मनोयोगिनो वचनयोगिनः काययोगिना सलेश्यजीववदेन क्रियावादिनोऽपि अक्रियावादिनोऽपि अज्ञानिकवादिनोऽपि चैनयिकवादिनोऽपि भवन्तीति । 'अजोगी जहा अलेस्सा' अयोगिनो यथा अलेश्याः, अलेश्यजीववदेव अयोगिनः केवलं क्रियावादिनो भवन्ति न तु अक्रियावादिनोऽ ज्ञानिकवादिनो वैनयिकवादिनश्च! 'सागारोवउत्ता अनागारोवउत्ता जहा सलेस्सा' सलेश्यजीववदेव साकारोपयोगयुक्ता अनारारोपयोगयुक्ताः क्रियावादिनो यावद वैनयिकवादिनो भवन्तीति । 'नेरइयाणं भंते ! किं किरियावाई पुच्छा' नैरयिका जहा अलेस्सा' अकषायी जीव अलेश्य जीवों के जैसे केवल क्रियावादी ही होते हैं अक्रियावादी नहीं होते हैं, अज्ञानवादी भी नहीं होते और न वैनयिकवादी ही होते हैं। 'सजोगी जाव कायजोगी जहा सलेस्सा' सलेश्य जीवों के जैसे सयोगी यावत् काययोगी जीव क्रियावादी भी होते हैं, अक्रियावादी भी होते हैं अज्ञानवादी भी होते हैं और वैनथिकवादी भी होते हैं यहां यावत्पद से मनोयोगी, वचनयोगी का ग्रहण हुआ है । 'अजोगी जहा अलेस्सा' अयोगी जीव अलेश्य जीवों के जैसे केवल क्रियावादी ही होते हैं। अक्रियावादी, अज्ञानवादी और वैनयिकवादी नहीं होते हैं। 'सागारोवउत्ता अना. गारोवउत्ता जहा सलेरसा' सलेक्य जीवों के जैसे साकारोपयुक्त और अनाकारोपयुक्त जीव क्रियावादी भी होते हैं, अक्रियावादी भी होते हैं, अज्ञानवादी भी होते हैं और वैनधिकवादी भी होते हैं । 'नेरयाणं भंते ! कि किरियाबाई पुच्छा-'हे भदन्त ! नैरयिक जीव क्या क्रिया: 'अकसाई जहा अलेक्सा' मषायी वेश्या विनान वाना थन प्रभारी કેવળ ક્રિયાવાદી જ હોય છે. અકિયાવાદી હેતા નથી. અજ્ઞાનવાદી પણ હતા नथी. तथा नयि:पाही ५९५ डाता नथी. 'सजोगी जाव कायजोगी जहा सलेस्सा' લેશ્યાવાળા જીવે.ના કથન પ્રમાણે સગી યાવતુકાય ગવાળા જી ક્રિયાવાદી પણ હોય છે, અકિયાવાદી પણ હોય છે. અજ્ઞાનવાદી પણ હોય છે, અને નયિકવાદી પણ હોય છે. અહિયાં યાવત્પદથી મનેયેગવાળા, અને વચનગवाणामी, ४२राय छे. 'अजोगी जहा अलेस्सा' अयोगी ७१ मवेश्य वानी જેમ કેવળ કિયાવાદી જ હોય છે. અક્રિયાવાદી, અજ્ઞાનવાદી, અને વનયિકવાદી डाता नथी. 'सागारोवउत्ता अनागारोवउत्ता जहा सलेस्सा' वेश्यावा वानी જેમ સાકારપયુક્ત અને અનાકારોપયુક્ત જી ક્રિયાવાદી પણ હોય છે. અજિયાવાદી પણ હોય છે. અને અજ્ઞાનવાદી પણ હોય છે. અને વનયિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे खख भदन्त ! किं क्रियावादिनोऽक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो वैनयिकवादिनो वेनि प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते। भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' है गौतम ! 'किरियावाई वि जाव वेणइयवाई बि' क्रियावादिनोऽपि यावद्वैनयिकवादिनोऽपि भवन्ति विलक्षणपरिणामस्वात् अत्र यावत्पदेना क्रियावादिनोऽपि अज्ञानिकवादिनोऽपि, इत्यनयोः संग्रहः । 'सलेरसा गं भंते ! नेरइया कि किरियावाई.' सलेश्याः खलु भदन्त ! नैरयिकाः किं क्रियावादिनो यावद् वैनयिकपादिन इति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते। उत्तरमाह-एवं-चेव' एवम्-सामान्यतो नारकदेव सलेश्यनारका अपि क्रियावादिनो यावद् वैनयिकवादिनो भवन्तीति । दादी होते हैं ? या अक्रियावादी होते हैं ? या अज्ञानवादी होते हैं ? या वैनयिकवादी होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! किरियावाई वि जाव वेणइयवाई वि' हे गौतम! नैरयिक जीव क्रियावादी भी होते हैं, अक्रियावादी भी होते हैं अज्ञानवादी भी होते हैं और पैनयिकवादी भी होते हैं । क्यों की इनके इसी प्रकार के विलक्षण परिणाम होते हैं। 'सलेस्सा णं भंते ! मेरइया कि किरियावाई.' हे भदन्त ! जो नैरयिक जीव सलेश्य होते हैं वे क्या क्रियावादी होते हैं? या अक्रियावादी होते हैं ? या अज्ञानवादी होते हैं ? या वैनयिकवादी होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं - एवं चेव' हे गौतम! सामान्य नारक के जैसे सलेश्य नारक भी क्रियावादी भी होते हैं, अक्रिया. दादी भी होते है, अज्ञानवादी भी होते हैं और वैनयिकवादी मी वाही पडाय छे. 'नेरइया णं भंते ! किं किरियावाई पुच्छा' मगन् नै२. યિક જીવે શું ક્રિયાવાદી હોય છે ? અક્રિયાવાદી હોય છે ? અથવા અજ્ઞાન વાદી હોય છે? અથવા વૈનાયિકવાદી હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી । 'गोयमा ! किरियावाई वि जाव वेणइयवाई वि' गौतम ! २२यि४ જી ક્રિયાવાદી પણ હોય છે. અકિયાવાદી પણ હોય છે, અજ્ઞાનવાદી પણ હોય છે, અને વૈયિકવાદી પણ હોય છે. કેમ કે તેઓને એ પ્રમાણેનું Gaae परियाम डाय छे. 'सलेस्सा णं भते! णोरइया कि किरियावाई 3 ભગવાન જે નૈરયિક જીવ લેશ્યાવાળા હોય છે તેઓ શું ક્રિયાવાદી હોય છે? અથવા અક્રિયાવાદી હોય અથવા અજ્ઞાનવાદી હોય છે? અથવા वनयिवाही डाय छे? प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'एव चेव' હે ગૌતમ! સામાન્ય નારકના કથન પ્રમાણે લેફ્સાવાળા નારક પણ કિયાવાદી પણ હેય છે, અક્રિયાવાદી પણ હોય છે, અજ્ઞાનવાદી પણ હેય છે, અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०१ जीवानां कर्मबन्धकारणनिरूपणम् ६९ 'एवं जाव काउलेस्सा' एवं सलेश्यनारकवदेत्र यावत्पदेन कृष्णनीलकापोतलेश्यावन्तः कृष्णलेश्यादिका नारकाः क्रियावादिनी यावद्वैनयिकवादिनो भवन्ति । 'कण्हपक्खिया किरिया विवज्जिया' कृष्णपाक्षिका नारकाः क्रियाविवर्जिताः कृष्णपाक्षिका नारका न क्रियावादिनोऽपितु अक्रियावादिनो याबद्वैनयिकवादिनी भवन्तीति भावः । एवं एए णं कमेणं जच्चेब जीवाणं वत्तव्यया' एवमेतेन-उपरि दर्शितप्रकारेण यैव जीवानां वक्तव्यता कथिता 'सच्चेव नेरइयाणं वत्तव्ययात्रि' सेव नैरयिकाणां वक्तव्यताऽपि भणितव्या कियत्पर्यन्तं जीववक्तव्यताऽत्र मणितच्या तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव अणागारोव उत्ता' यावदनाकारोपयोगयुक्ता एतदन्तप्रकरणं सर्वमिहापि ज्ञातव्यम् अज्ञानित आरभ्य साकारोपयोगयुक्तान्त सम्पूर्ण प्रकरणस्य संग्रहो ज्ञातव्यइति । 'नवरं जं अस्थि तं भाणियब' नवरं यद् ज्ञानादिकं यस्यास्ति विद्यते तस्य तदेव भणितव्यम् ‘सेसं न भण्णइ' शेषं न होते हैं। 'एवं जाव काउलेस्सा' सखेश्यनारक के जैसे ही कृष्णले. श्यावाले, नील लेश्यावाले और कापोतलेश्या वाले नैरयिक जीव क्रियावादी भी होते हैं यावत् वैनयिकवादी भी होते हैं। 'कण्हपक्खिया किरिया विवज्जिया' कृष्णपाक्षिक नारक क्रियावादी नहीं होते हैंकिन्तु अक्रियावादी यावत् वैनधिकवादी होते हैं । एवं एएणं कमेणं जच्चेव जीवाणं वत्तव्वया 'इस प्रकार से ऊपर में प्रकटित किये गये अनुसार जो जीवों की वक्तव्यता कही गई है, 'सच्चेव नेरझ्याण बत्तव्यया वि' वही वक्तव्यता यहां नैरयिकों के सम्बन्ध में 'जाव अणा. गारोव उत्ता' यावत् नाकारोपयोगवाले नैरपिकों के प्रकरण तक सब कहनी चाहिये । 'नवरं जं अस्थि तं भाणियन्वं' परन्तु इस वक्तव्यता में जो जिसके हो वही उसके कहना चाहिये। 'सेसं न भण्ण' और
नयी ५ सय छे. 'एवं जाव काउलेस्सा' वेश्या ना२४॥ यन પ્રમાણે જ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા, નીલલેશ્યાવાળા, અને કાપત લેશ્યાવાળા, નરયિક છ ક્રિયાવાદી પણ હોય છે, યાવત્ વૈનાયિકવાદી પણ હોય છે. “gपक्खिया किरिया विवज्जिया' ५५ पाक्षि ना२७ लियाचाही खाता नथी. ५२ मालियापही यावत् वैनी डाय छे. 'एवं एएणं कमेणं जच्चे जीवाणे बत्तव्वया' मा प्रमाणे ७५२ मतावेस प्राथी छाना समयमा २ यन डेस छ, 'सच्चेव नेरइयाग वत्तक्या वि' से थन माडिया नयि। ना संघमा 'जाव अणागाराव उत्ता' यावत् मना५ये.गाणा नेविाना ३२५ पर्यंत सगुथन नये 'नवरंजं अत्थित भाणिय' ५२ मायनमा स्थान नासधी हाय त स्थान त उनसे. 'सेस
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसचे भण्यते यत् तस्य नास्ति तत् तस्य न वक्तव्यम् इति । 'जहा नेरइया एवं जाव थणियकुमारा' यथा नैरयिकाणां लेश्यादि विशिष्टानामविशिष्टानां च वक्तव्यता कथिता तथैव असुरकुमारादारभ्य स्तनितकुमारपर्यन्तानां वक्तव्यता कथनीया इति भावः । 'पुढवीकाइया णं भंते ! किरियावाई पुच्छा' पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कि क्रियावादिनोऽक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो वैनयिकवादिनो वेति प्रश्न: पृच्छया संगृह्यते, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो किरियावाई' पृथिवीकायिका जीवाः क्रियावादिनो नो भवन्ति 'अकिरियावाई वि अन्ना. णियवाई वि' मिथ्यादृष्टित्वात् पृथिवीकायिका अक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनच भवन्ति वाग्योगाभावेन वादाभावेऽपि तद्वादयोग्य जीवपरिणामसद्भावात् 'नो वेणइयवाई नो वैनयिकवादिन स्ते भवन्ति तेषां वाग्योगाभावेन वादाभावेऽपि जो जिसके न हो वह उसके नहीं कहना चाहिये । 'जहा नेरइया एवं जाव थणियकुमारा' जैसा कथन नैरपिकों के सम्बन्ध में प्रकट किया गया है-वैसा ही कथन यावत् स्तनितकुमारों तक जानना चाहिये। 'पुढवीकाइयाणं भंते ! किरियावाई पुच्छा' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीव क्या क्रियावादी होते है ? या अक्रियावादी होते हैं ? या अज्ञा. नवादी होते हैं ? वैनायकवादी होते है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं'गोयमा ! नो किरियावाई' हे गौतम! पृथिवीकायिक जीव क्रियावादी नहीं होते है 'अकिरियावाई, वि अन्नाणियवाई वि' किन्तु वे अक्रियावादी भी होते हैं और अज्ञानवादी भी होते हैं। क्योंकि ये मिथ्यादृष्टि होते हैं । यदयपि वारुयोगी के अभाव से इनमें वादका अभाव है तब भी तत्तद्भाब के योग्य जीव परिणाम का सद्भाव होने से इनमें इनका सद्भाव कहा गया है। 'नो वेणइयवाई' पृथिवीकायिक जीव न भण्ण'२२२ न जायते ते२ ४ न से. 'जहा नेरइया एवं जाव थणियकुमारा' यिना समाप्रमाणेनुयन युछे से प्रमानुंथन यावत् स्तनितभा। सुधी समलखे, 'पुढविकाइयाणं भंते ! किरियावाई કુછ હે ભગવન્ પૃથ્વીકાયિક જીવ શું ક્રિયાવાદી હોય છે? અથવા અ પિયાવાદી હોય છે? અથવા અજ્ઞાનવાદી હોય છે ? અથવા વિનયિકવાદી હોય छ १ मा प्रश्न उत्तरमा सुश्री ४ छ है-'गोयमा ! नो किरियावाई गीतम! एसीयि ७१ यावाही 3ाता नथी. 'अकिरियावाई वि, अन्नाणि यवाई वि' ५२'तु तमा मडियावाही डाय छ, भने अज्ञानवाही पाय છે. કેમ કે–તેઓ મિથ્યાદષ્ટિ હોય છે, જેને વચન ચગીના અભાવથી તેઓમાં વચન વાદને અભાવ છે. તે પણ તે તે ભાવને ચે.ગ્ય જીવ પરિણામને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ. १ सू०१ जीवानां कर्मबन्धकारणनिरूपणम् तरप्रयोजकजीवपरिणामसद्भावाद्वादिन इति कथितम् । एवं पुढवीकाइया णं जं अत्थितत् सव्वत्थ वि एयाई दो मज्झिल्लाई समोसरणाई' एवं पृथिवीकायिकानां यदस्ति तत्र सर्वत्रापि एते द्वे मध्यमे समवसरणे, पृथिवीकायिकानां यदस्ति सलेश्यादिपदं तत्र सर्वत्रापि मध्यमम् 'अक्रियावादिनोऽपि अज्ञानिकवादिनोऽपि ' इत्याकारकं समवसरणद्वयं ज्ञातव्यम्, सलेश्य कृष्ण लेश्य-नीललेश्य- कापोतलेश्य तेजोलेश्य - कृष्णपाक्षिक-सम्पष्टि-मिथ्यादृष्टि - सम्यग्मिथ्यादृष्टि - ज्ञान्याभिनिबोधिकज्ञानि श्रुतज्ञान्यधिक ज्ञान्यज्ञानिमत्यज्ञानि श्रुताज्ञानि विभङ्गज्ञान्याहारसंज्ञोपयुक्त यावत्परिग्रह संज्ञोपयुक्त सवेदकनपुंसक वेदकसकपायि यावल्लोभकषायि सयोगि - मनोयोग - वचनयोगि साकारोपयुक्ताः, इत्यादिषु यत्पदं सम्भवति तेषु पदेषु dafonवादी नही होते हैं। क्योंकि इनमें विनयवाद के योग्य परिणाम नहीं है । ' एवं ' पुढवीकायाणं जं अस्थि तस्थ सव्वस्थ वि एयाइं दो मज्झिरलाई समोसरणाहं' इसी प्रकार से पृथिविकायिक जीवों में जोजो लेश्यादिक पद संभावित होते होवें उन-उन समस्त पदों में ये दो ही - अक्रियावादिस्व और अज्ञानवादित्व- समवसरण कहना चाहिये । इस प्रकार सलेश्य कृष्णलेश्य, नीललेश्य कापोतलेश्य, तेजोलेश्य, कृष्णपाक्षिक, शुक्लपाक्षिक, सम्यग्दृष्टि, मिथ्यादृष्टि, सम्यग्मिथ्यादृष्टि, ज्ञानी, आभिनियोधिकज्ञानी, श्रुतज्ञानी, अवधिज्ञानी अज्ञानी, मत्यज्ञान, श्रुताज्ञानी, विभंगज्ञानी, आहारसंज्ञोपयुक्त यावत् परिग्रह संज्ञोपयुक्त, सवेदक नपुंसकवेदक, सकषायी, यावत् लोभकषायी, संयोगी, मनोयोगी, वचनयोगी, साकारोपयुक्त, अनाकारोपयुक्त, इत्यादि
-
सद्भाव होवाथी तेयोभां वयन योजना सहभाव उद्यो छे. 'णो वेणइयवाई' પૃથ્વીકાયિક જીવ વૈનયિકત્રાદી હૈાતા નથી. કેમ કે તેએમાં વિનયવાદને ચેાગ્ય परिणाम होतु' नथी. 'एव' पुढवीकाइयाणं जं अस्थि तत्थ सव्वत्थ वि एयाई दो मज्जिललाई समसरणाई' मेन मा पृथ्वी लिवोमां ने ने बेश्या વિગેરે પદ્માસ`ભવિત ઢાય છે, તે તે સઘળા પદ્મમાં આ એજ અટલે કે અક્રિયાવાદી પણુ' અને અજ્ઞાનવાદી પણું સમવસરણુ કહેવા જોઇએ. આ रीते बेश्यावाणा, सॄष्णुलेश्यावाजा, नीद्यझेश्यावाणा, अतश्यावाजा, तेले. લેશ્યાવાળા, કૃષ્ણપાક્ષિક, શુકલપાક્ષિક, સમ્યગ્દષ્ટિ, મિથ્યાર્દષ્ટિ, સભ્યગ્મિથ્યા दृष्टि, ज्ञानी, ग्यालिनिमाधिज्ञानी, श्रुतज्ञानी, मौधिज्ञानी, अज्ञानी, भति અજ્ઞાની, શ્રુતઅજ્ઞાની, વિભ’ગજ્ઞાની આહારસજ્ઞાપયેગી યાવત્ પરિગ્રહસ જ્ઞાપयुक्त, सवे, नपुंसवेढ, सम्षायी यावत् बेलाषायी, सयोगी, मनोयोगी વચનયેગી, સાફારાપયેગવાળા, અનાકારેાપ ચાગવાળા વિગેરે પદા પૈકી જે-જે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
भगवतीसरे मध्यमं समवसरणद्वयं ज्ञातव्यमिति । कियत्पर्यन्तपदेषु समवसरणद्वयं मध्यमं ज्ञात ध्यम्, तबाह-'जाव' इत्यादि। 'जार अणागारोवउत्ता वि' यावद् अनाकारोपयुक्ता अपि अनाकारोपयोगयुक्त पृथिवीकायिकपर्यन्तं मध्यमं समवसरणद्वयं ज्ञातव्यमिति। 'एवं जाव चउरिदियाणं' एवं पृथिवीकायिकवदेव अप्कायिकादारभ्य चतुरिन्द्रियपर्यन्तानाम् 'सबढाणेसु एवाई चेव मज्झिल्लाइं दो समोसरणाई' सर्वस्थानेषु लेश्यादि सम्मधिनद्वारेषु एते एव मध्यमे द्वे समवसरणे ज्ञातव्ये । ननु द्वीन्द्रिय श्रीन्द्रियादि जीवानां मालाबनभावेन सम्यक्त्वं ज्ञानं चेष्यते इति द्वीन्द्रियादि जीवेषु क्रियावादित्वमेव युक्तं तत्स्वभावत्वात् तत्कथमुच्यते मध्यममेव समवसरणदूयमेतेषामित्याशंक्याह-'सम्मत्त' इत्यादि, 'सम्भत्तनाणेहि वि एयाणि चेव पदों में से जो-जो पद इनमें संभवित होते होवें उनमें से यावत् अनाकारोप युक्त पृथिवीकायिक पद तक इन दो मध्य के समवसरणों काही कथन करना चाहिये। ___एवं जाव चाउरिदियाणं' पृथिवीकायिक के जैसे ही अकायिक से लेकर चतुरिन्द्रियतक के जीवों के 'सट्टाणेसु एयाइं चेत्र मज्झिल्लाई दो समोसरणाई' समस्त वेश्यादिक संभावित स्थानों में ये दो ही मध्य के समक्सरण वक्तव्य हुए हैं ऐसा जानना चाहिये।
शंका-दीन्द्रिय, तेइन्द्रिय जीवों के सासादन भाव से सम्धवस्व और ज्ञान माने गये हैं अतः इनमें क्रियावादित्व रूप समवसरणही कहना चाहिये था, तो फिर आप इन में मध्य के दो समवसरण ही क्यों प्रकट कर रहे है ?
उत्तर-'सम्मत्तनाणेहि वि एयाणि चेव मन्झिल्लगाई दो समो. પદ આ પૃથ્વીકાવિકે માં સંભવિત હેતા હોય તેમાંથી અનાકારપગવાળા પ્રથિવીકાયિક સંબંધી પદ સુધી આ બે મધ્યના સમવસરણેજ કહેવા જોઈએ ___एवं जाव चउरिदियाणं' पृथ्वी विना ४थन प्रमाणे सय४थी स. या न्द्रिय ७५ सुधीन। सवाने 'सबढाणेसु एयाइंचेव मन्जिल्लाइं दो समोसरणाई' सवा वेश्याहि समवित स्थानमा सामे. એટલે કે અક્રિયાવાદી અને અજ્ઞાનવાદીપણુના બે મધ્યના સમવસરણ કહેવા લાયક કહ્યા છે. તેમ સમજવું.
શંકા – બે ઈદ્રિયવાળા અને ત્રણ ઈદ્રિયવાળા જીવોને સાસાદન ભાવથી સમ્યકત્વ અને જ્ઞાન માનવામાં આવેલ છે જેથી તેઓમાં ક્રિયાવાદી રૂપ સમવ સણ જ કહેવું જોઈએ પરંતુ આપ તેઓમાં અને સમવસરણો કેમ કહો છે?
उत्त२–'सम्मत्तनाणेहि वि एयाणि चेव मन्जिल्लगाइं दो समोसरणाईने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१९०१ जीवानां कर्मबन्धकारणनिरूपणम् ७३ मझिल्लगाई दो समोसरणाई सम्यक्त्वज्ञानयोरपि एते एव मध्यमे द्वे समवसरणे ज्ञातव्ये क्रियावादविनयवादौ हि विशिष्टतरे सम्यक्त्वादिपरिणामें स्याता म तु सासादनरूपे इति भावः । यद्यपि द्वीन्द्रियादि चतुरिन्द्रियान्तेषु सम्यक्त्वं ज्ञानं च विद्यते तथापि अपर्याप्तावस्थायामेव तयोः सद्भावात् स्तोककालभावित्वेन विशि प्टरूपं सम्यक्त्वं ज्ञानं च नास्ति, अतः मध्यममेव समवसरणद्वयमिति । 'पंचिदियतिरिक्खजोणिया जहा जीवा' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका यथा जीवाः सामान्यजीव. वदेव पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः क्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो वैयिकवादिनोऽपि भवन्तीति । 'नवरं जं अस्थि तं भागिय नवरं जीवापेक्षया इदमेव वैलक्षण्यं यत सरणाई यद्यपि इनके सासादन भाव से सम्घत्व और ज्ञान माने गये हैं-पर वे वहां अंश रूप से माने गये हैं इमलिये इनके सम्यक्त्व एवं ज्ञान में भी ये दो ही मध्य के समवसरण होने कहे गये हैं, क्यों कि क्रियावाद और विनयवाद थे दो विशिष्टतर सम्यक्त्वादि परिणामों के होने पर होते हैं । सासादन रूप सम्यक्त्वज्ञान के होने पर नहीं होते हैं । यदृपि द्वीन्द्रिय से लेकर चौहन्द्रिय तक के जीवों में सम्यक्त्व और ज्ञान हैं परन्तु वे अपर्याप्त अवस्था में ही उनके सद्भाव रूप से माने गये हैं -अतः उनमें इनका सद्भाव बहुत ही कम समयतक रहता है इसलिये ये विशिष्ट रूप में वहां नहीं हैं। इसी कारण वहां बीच के दो समवसरण माने गये हैं। पंचिंदियतिरिवखजोणिया जहा जीवा 'सामान्य जीव के जैसे पश्चेन्द्रियतियंग्योनिक जीव क्रियावादी भी होते हैं अक्रियावादी भी होते हैं, अज्ञानवादी भी होते हैं और बैनयिकवादी भी होते हैं। 'नवरं जं अस्थि કે આ બે ઈદ્રિયાદિકમાં સાસાદન ભાવથી સમ્યક્ત્વ અને જ્ઞાન માનવામાં આવેલ છે, તો પણ તે અહિયાં અંશ રૂપથી માનેલા છે તેથી તેઓને સમ્યકુત્વ અને જ્ઞાનમાં પણ આ બેજ મધ્યના સમવસરણ હોવાનું કહેલ છે. કેમકે કિયાવાદ અને વિનયવાદ એ બે વિશેષ પ્રકારના સમ્યક્ત્વ વિગેરે પરિણામે હોય ત્યારે હેય છે. સાસાદનરૂપ સમ્યફવજ્ઞાન હોય ત્યારે દેતા નથી. જો કે બે ઈન્દ્રિયથી લઈને ચાર ઈદ્રિયવાળા સુધીના જીવેમાં સમ્યકત્વ અને જ્ઞાન છે, પરંતુ તે અપર્યાપ્તાવસ્થામાં જ તેના ભાવ રૂપથી માનેલા છે, તેથી તેઓમાં તેનો સમાવ ઘણું જ ઓછા સમય સુધી રહે છે. તેથી તેઓ વિશેષ પ્રકારથી ત્યાં રહેતા નથી. એ જ કારણથી ત્યાં મધ્યના બે સમવસરણે માનેલા છે.
'पंचिदिय तिरिक्खजोणियाणं जहा जीवा' सामान्य नाथन प्रभावी પંચેન્દ્રિય તિયચનિવાળા છ ક્રિયાવાદી પણ હોય છે. અકિયાવાદી પણ હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे यदेव श्यादिकं योग्यत्वात् सम्भवति पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकानां तदेव लेश्यादिकं भणितव्यं नान्यदिति । 'मणुस्सा जहा जीवा तहेव निरवसेसं' मनुष्या यथा जीवा स्तथैव निरवशेषं जीववदेव सर्वाऽपि परिपाटी मनुष्येषु वक्तव्येति । 'वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा' असुरकुमारखदेव वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाः क्रियावादिनो यावद्वैनयिकवादिनो भवन्तीति ॥०१॥
जीवनारकादि पञ्चविंशतितमदण्डकेषु यत् समवसरणं यत्रास्ति तत् समयसरणं विभज्य तत्र तत्रोक्तम्, अथ तेष्वेव जीयदि पञ्चविंशतितमदण्डकेषु आयुर्वधं निरूपयन्नाह - 'किरियाचाई णं भंते !' इत्यादि ।
मूलम् - किरियावाई णं भंते! किं नेरइयाउयं पकरेंति तिरिक्खजोणिया उयं पकरेंति ? मणुस्साउयं पकरेंति ? देवाउयं पकरेंति ? गोयमा ! नो नेरझ्याउयं पकरेंति, नो तिरिक्खजो - णियाउयं पकरेंति, मणुस्साउयंपि पकरेंति देवाउयं पिपकरेंति । तं भाणियन्व' परन्तु जीव के कथन की अपेक्षा इनके कथन में यही विशेषता जाननी चाहिये कि इन पंचिन्द्रिय तिर्यग्योनिकों को जो पद संभवित होता हो वे ही पद उनमें कहने चाहिये अन्य पद नहीं । 'मनुस्सा जहा जीवा तहेव निरवसेसं' मनुष्यों में जीव के जैसी ही समस्त परिपाटी कहनी चाहिये, 'वाणमंतर जोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा' असुरकुमारों के जैसी परिपाटी वानव्यन्तरज्योतिषिक और वैमानिक इनमें कहनी चाहिये, अर्थात् ये सब क्रियावादी भी होते हैं अक्रियावादी भी होते है अज्ञानवादी भी होते हैं और वैनयिकवादी भी होते हैं इत्यादि ॥ १ ॥
'नवर' जं अस्थि त भाणियव्व" परंतु भवना उथननी अपेक्षाथी तेखाना કથનમાં એજ વિશેષપણુ` છે કે-આ ૫'ચેન્દ્રિયતિય ગ્યેાનિકાને જે પદ્મ સભવિત થતા હાય એજ પદો તેમાં કહેવા જોઈ એ. તેથી અન્ય કહેવાના નથી. 'मस्सा जहा जीवा तदेव निरवसेसं' भनुष्योगां वना उथन अभाये • सघणु उथन डेवु लेये. 'वाणमंतर जोइसिय वेमाणिया जहा असुरकुमारा' અસુરકુમારાના સંબંધમાં જે પ્રમાણે કથન કહેલ છે, એજ પ્રમાણે વાનવ્યન્તર જ્યાતિષ્ક અને વૈમાનિકના સબધમાં કહેવુ' જોઇએ. અર્થાત્ આ બધા ક્રિયાવાદી પણ હાય છે, અક્રિયાવાદી પણ હાય છે, અને વૈનચિકવાદી પણ હાય છે. તે સમજવુ’. ાસૢ૦૧।।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०२ आयुर्वन्धनिरूपणम् ७५ जइ देवाउयं पकरेंति ? किं भवणवासिदेवाउयं पकरेंति जाव वेमाणियदेवाउयं पकरेंति गोयमा! नो भवणवासिदेवाउयं पकरेंति, नो वाणमंतरदेवाउयं पकरेंति, नो जोइसिय देवाउचं पकरेंति, वेमाणियदेवाउयं पकरेंति । अकिरियावाई णं भंते! जीवा किं नेरइयाउयं पकरेंति तिरिक्ख० पुच्छा, गोयमा! नेरइयाउयं पि पकरेंति जाव देवाउयं पिपकरेंति। एवं अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि । सलेस्सा णं भंते ! जीवा किरियावाई किं नेरइयाउयं पकरेंति, पुच्छा, गोयमा! नो नेरइयाउयं पकरोत एवं जहा जीवा तहेव सलेस्सा वि चउहि वि समोसरणहिं भाणियव्वा । कण्हलेस्ता णं भंते ! जीवा किरियावाई किं नेर. इयाउयं पकरेंति, पुच्छा, गोयमा! नो नेरइयाउयं पकरेंति नो तिरिक्ख जोणियाउयं पकरेंति, मणुस्ताउयं पकरेंति नो देवाउयं पकरेंति। अकिरियावाई अन्नाणियवाई वेणइयवाई य चत्तारि वि आउयाइं पकरेंति । एवं नीललेस्सा वि काउलेस्सा वि । तेउलेस्सा णं भंते! जीवा किरियावाई कि नेरइयाउयं पकरेंति पुच्छा, गोयमा ! नो नेरइयाउयं पकरेंति नो तिरि. क्खजोणियाउयं पकरेंति, मणुस्साउयं पकरेंति, देवाउयं पि पकरोत । जइ देवाउयं पकरेंति तहेव । तेउलेस्सा णं भंते ! जीवा अकिरियावाई किं नेरइयाउयं पुच्छा, गोयमा! नो नेरइयाउयं पकरेंति मणुस्ताउयं पि पकरेंति तिरिक्खजोणियाउयं पि पकरेंति, देवाउयं पि पकरेंति । एवं अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि जहा तेउलेस्ता, एवं पम्हलेस्सा वि सुकलेस्सा वि नायवा । सलेस्ता णं भंते ! जीवा किरियावाई कि नेरहयाउयं पुच्छा, गोयमा नो नेरइयाउयं पकरेंतिनोतिरिक्खनो मणुस्सा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने
नो देवाउयं पकरेंति । कण्हपक्खिया णं भंते! जीवा अकिरियावाई किं नेरइयाउयं पुच्छा, गोयमा! नेरइयाउयं पि पकरेंति। एवं चउन्विहं पि। एवं अन्नाणियवाई वि, वेणइयवाई वि । सुकपक्खिया जहा सलेस्ला । सम्मदिट्टी णं भंते ! जीवा किरिचाबाई किं नेरइयाउयं पुच्छा गोयमा ! नो नेरइयाउयं पकरेंति, नो तिरिक्ख जोणियाउयं पकरेंति मणुस्साउयं पकरेंति देवाउयं पिपकरेंति । मिच्छादिट्री जहा कण्हपक्खिया। सम्मामिच्छादिट्ठीभंते! जीवा अन्नाणियवाई कि नेरइयाउयं जहा अलेस्सा। एवं वेणइयवाई वि। णागी आभिणिबोहियनाणी य सुयनाणी व ओहियनाणी य जहा सम्मदिट्ठी। मगपजवनाणी णं भंते! पुच्छा, गोयमा! नो नेरइयाउयं पकरेंति नो तिरिक्ख० नो मणुस्त० देवाउयं पकरेंति । जइ देवाउयं पकरेंति किं भवणवासि० पुच्छा, गोयमा! जो भत्रणवासिदेवाउयं पकरेंति नो वाणमंतर० नो जोइसिय० वेमाणियदेवाउयं पकरेंति । केवलनाणी जहा अलेस्सा। अन्नाणी जाव विभंगनाणी जहा कण्ह क्खिया, सन्नासु चउसु वि जहा सलेस्सा। नो सन्नोवउत्ता जहा मणपज्जवनाणी सवेदगा जाव नपुंसगवेयगा जहा सलेस्सा। अवेयगा जहा अलेस्सा । सकलाई जाव लोभकसाई जहा सले. स्सा। अकसाई जहा अलेस्ला। सजोगी जाव कायजोगी जहा सलेस्सा। अजोगी जहा अलेस्ला। सागारोवउत्ता य अणागारोवउत्ता य जहा सलेस्ला ॥सू० २॥ __छाया-क्रियावादिनः खलु भदन्त ! जीवाः किं नरयिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति ? तिर्यग्योनिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति ? मनुष्यायुष्कं प्रकुर्वन्ति ? देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति ? गौतम ! नो नैरयिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति नो तिर्यग्योनिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति मनुष्यायुष्कनापि मकुर्वन्ति देवायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति । यदि देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति कि भवनवासि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेषचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०२ आयुर्वन्धनिरूपणम्
७७ देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति यावद्वैवमानिकदेवायुष्कं पकुर्वन्ति ? गौतम ! नो भवनवासिदेवायुष्कं प्रकुर्वन्ति, नो वानव्यन्तरदेवायुष्कं प्रकुर्वन्ति नो ज्योतिष्कदेवायुष्कं प्रकुर्वन्ति, वैमानिकदेवायुष्क प्रकुर्वन्ति । अक्रियावादिनः खलु भदन्त ! जीवाः किं नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति तिर्यग् पुच्छा, गौतम ! नैरपिकायुष्कमपि पकुर्वन्ति यायवायुकनपि प्रकुर्वन्ति ! एवमज्ञानिकवादिनोऽपि, वैनयिकवादिनोऽपि । सलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः क्रियावादिनः किं नैरयिकायुष्क पकुर्वन्ति पृच्छा, गौतम! नो नैरयिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति, एवं यथैव जीवा स्वथैव सलेश्या अपि चतुभिरपि समवसरणे भणितव्याः कृष्णलेश्याः खलु भदन्त जीवाः क्रियावादिनः कि नैरपिकायुष्क प्रकुर्वन्ति पृच्छा, गौतम ! नो नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति, नो तिर्यग्योनिकायुष्क प्रकुर्वन्ति, मनुष्यायुष्कं प्रकुर्वन्ति नो देवायुष्क प्रकुर्वन्ति । अक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो वनयिकवादिनच चत्वारि अपि आयुष्काणि प्रकुन्ति, एवं नीललेश्या अपि, कापोतलेश्या अपि तेजोलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः क्रियावादिनः किं नैरयिकायुकं प्रकुर्वन्ति पृच्छा, गौतम ! नो नैरयिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति, नो तिर्यग्मोनिकायुष्क प्रकुन्ति, मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति, देवायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति । यदि देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति तथैव । तेजोलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः अक्रियावादिनः किं नैरयिकायुक पृच्छा, गौतम ! नो नैरयिकायुक प्रकुर्वन्ति, मनुष्यायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति, तिर्यग्योनिकापुष्कमपि प्रकुर्वन्ति, देवायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति । एवमज्ञानिकवादिनोऽपि, वैनयिक वादिनोऽपि यथा तेजोलेश्याः। एवं पद्मलेश्या अपि शुक्ललेश्या अपि ज्ञातव्याः । अलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः क्रियावादिनः किं नैरयिकायुष्कं पृच्छा, गौतम ! नो नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति, नो तिर्यग्० नो मनु० नो देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति । कृष्ण पाक्षिकाः खलु भदन्त ! जीवा अक्रियावादिनः किं नैरयिकायुष्क पृच्छा, गौतम ! नैरयिकायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति एवं चतुर्विधमपि । एवमज्ञानिकवादिनोऽपि, पैनयिक वादिनोऽपि । शुक्लपाक्षिका यथा सलेश्याः। सम्यग्दृष्टयः खलु भदन्त ! जीवा क्रियावादिनः कि नैरयिकायुष्क पृच्छा, गौतम ! नो नरयिकायुक प्रकुर्वन्ति, नो तिर्यग्योनिकायुष्क पकुर्वन्ति, मनुष्यायुष्कं प्रकुर्वन्ति देवायुष्कमपि मकुर्वन्ति । मिथ्यादृष्टयो यथा कृष्ण पाक्षिकाः । सम्यग्मिथ्यादृष्टयः खलु भदन्त ! जीवा अज्ञानिकवादिनः किं नैरयिकायुष्क० यथा अलेश्याः । एवं वैनयिकवादिनोऽपि । ज्ञानि आमिनिबोधिकज्ञानी च श्रुतज्ञानि च अवधिज्ञानी च यथा सम्यग्दृष्टिः। मनापर्यवज्ञानिनश्च भदन्त ! पृच्छा, गौतम ! नो नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति नोतिया नो मनुष्य देवायुष्क प्रकुर्वन्ति । यदि देवायुष्क प्रकुर्वन्ति किं भवनवासि पृच्छा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती गौतम ! नो भवनवासि देवायुष्क प्रकुर्वन्ति नो वानव्यन्तर० नो ज्योतिष्क वैमानिकदेवायुष्कं प्रकुर्वन्ति । केवलज्ञानिनो यथा अलेश्याः। अज्ञानिनो यावद् विभङ्गज्ञानिनो यथा कृष्णपाक्षिकाः। संज्ञासु चतसृष्वपि यथा सलेश्याः। नो संझोप. युक्ता यथा मनःपर्यज्ञानिनः । सवेदका यावत् नपुंसकवेदकाः यथा सलेश्या । अवेदका यथा अलेश्याः। सकवायिनो यावत् लोभकषायिणः यथा सलेश्याः। अक. पायिनो यथा अलेश्याः। सयोगिनो यावत् काययोगिनो यथा सलेश्या ।अयोगिनो यथा अलेश्याः । साकारोपयुक्ताश्च, अनाकारोपयुक्ताश्च यथा सलेश्याः ॥ २॥
टीका-'किरियावई गं भंते ! जीवा' क्रियावादिनः खलु भदन्त ! जीवाः 'कि नेरइयाउयं पकरेंति' कि नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति नारकमवसम्बन्धि आयु. बंधनातीत्यर्थः अथवा 'तिरिक्वजोणियाउयं पकरेंति' तिर्यग्योनिकसम्बन्धि आयुष्क प्रकुर्वन्ति ताशायुष्कर्मबन्धं कुर्वन्तीति, अथवा-'मणुस्साउयं पकरेंति' मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति अथवा 'देवाउयं पकाति' देवायुष्क प्रकुर्वन्ति ? इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइयाउयं पकरेति' नो नैरयिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति नारकभवसम्बन्धि आयुष्ककर्मवन्धनं कुर्वन्ती
जीव नारकादि २५ दण्डकों में जो-जो समवसरण जहां-जहां है वह-यह समवसरण वहां-वहां विभक्त करके प्रकट किया गया है। अब उन्हीं जीवादि २५ दण्डकों में आयु के बन्ध का निरूपण किया जाता है।-'किरियावाई णं भंते ! जीवा नेरच्याउयं पकाति
टीकार्थ-हे भदन्त जो जीव क्रियावादी हैं वे क्या नैरयिक आयु. एक का बन्ध करते हैं ? 'तिरिक्खजोणियाउयं पकरेंति' तिर्यश्चायुका. बन्ध करते है ? 'मणुस्साउयं पकरेंति' मनुष्यायुका बन्ध करते हैं? 'देवाउयं पकरेंति' अथवा-देवायु का बन्ध करते हैं? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! नो नेरइयाउयं पकरेंति' हे गौतम ! क्रियाचादी जीव नैरयिक आयुका बन्ध नहीं करते है, 'णो तिरिक्खजोगिया
જીવ નારક વિગેરે દંડકે માં જે-જે સમવસરણ જ્યાં જ્યાં હોય છે, તે તે સમવસરણ ત્યાં ત્યાં જુદા જુદા પ્રગટ કરેલા છે હવે તે જીવ વિગેરે ૨૫ પચીસ દંડકમાં આયુના બંધનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. 'किरियावाईण भैते ! जीवा कि नेरइयाउयं परेति' इत्याहि
ટીકાર્થ– હે ભગવદ્ જે છ ક્રિયાવાદી છે, તેઓ શું સિયિક मायन। म रे छ१ "तिरिक्खजोणियाव्यं पकरे ति' तिय" मायुध्यना मध ४३ छ १ 'देवाउयं पकरेंति' अथवा देव मायुष्यन! म छ? भा
ना उत्तरमा प्रभुश्री छे 3-'गोयमा ! नो नेरइयाउयं पकरे ति गौतम ! हियावादी नयि भायुष्यना मध ५२ता नयी. 'जो तिरिक्खजोणिया.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श०३० ३.१ २०२ आयुर्वन्धनिरूपणम् स्यर्थः । 'नो तिरिकखनोणियाउयं पकरेंति' नो-न वा तिर्यग्योनिकायुष्क पकुवन्ति किन्तु 'मणुस्साउयं पर ति देवाउयं पकरेंति' मनु यायुष्क प्रकुर्वन्ति, देवायुष्कमपि कुर्वन्तीत्युत्तरम् । 'जइ देवाउथं पकरेंति' यदि क्रियावादिनो जीवा देवायुष्क प्रकुर्वन्ति तदा 'किं भवणवासि देवाउयं पकरें ति जाव वेमाणिय देवाउयं पकरेंति' किं भवनवासिदेवायुष्क प्रकुर्वन्ति यावत् वैमानिकदेवायुष्क मकुर्वन्ति यावत्पदेन वानव्यन्तरज्योतिष्कदेवयोः संग्रहः एषु कतमदायुर्वन्धं प्रकुर्वन्तीति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो भवणवासि देवाउयं पकरेंति' नो भवनवासि देवायुष्क प्रकुर्वन्ति 'णो वाणमंतरदेवाउयं पकरेंति' नो न वा वानव्यन्तरदेवायुष्क प्रकुर्वन्ति' 'णो जोइसियदेवाउयं पकरें ति' नो न वा ज्योतिष्कदेनायुष्क प्रकुर्वन्ति अपि तु 'वेमाणियदेवाउयं पकरेंति' वैमानिकदेवायुष्क प्रकुर्वन्ति क्रियावादिनो उयं पकरेंति' तिर्यश्चआयु का बन्ध नहीं करते हैं, किन्तु 'मणुस्सायं पि पकरेंति देवाउयं पि पकरेति' मनुष्य आयुका भी बन्ध करते हैं और देवायु का भी बन्ध करते हैं । 'जइ देवा उयं पकरे ति किं भवण. वासिदेवाउयं पकरेंति जाव वेमाणियदेवाउयं पकरें ति' यदि वे देवायु का पन्ध करते हैं तो क्या भवनवासी देवों की आयुका बन्ध करते हैं या यावत् वैमानिक देवों की आयुका धन्ध करते हैं ? यहां यावत् शब्द से वानव्यन्तर और ज्योतिषिक इन दो का ग्रहण हुआ है। उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! णो भवणवासिदेवाउयं पकरें ति णो वाणमं. तर देवाउयं पकरेंति' हे गौतम! क्रियावादी जीव न भवनवासी देवों की आयुका बन्ध करते हैं न वानव्यन्तरदेवों की आयुका बन्ध करते हैं जो जोइसिय देवाउयं पकरेंति' न ज्योतिषिक देवों की आयुका बन्ध करते हैं। अपितु 'धेमाणियावाउयं पकरेंति' वे वैमानिक देवोंकी आयुका बन्ध उय पकरे'ति' तिय" मायुन। म ४२॥ नथी. परंतु 'मणुस्साउयं पकरेंति देवाउयं पकरेंति' मनुष्य आयु। म ४२ छ, भने वायुना मध रेछ. 'जइ देवाउय पकरे'ति कि भवणवासी देवाउय पकरें तिने तमा દેવ આયુને બંધ કરે છે, તે શું તેઓ ભવનવાસી દેવના આયુષ્યને બંધ કરે છે ? યાવત વૈમાનિક દેના આયુષ્યને બંધ કરે છે? અહિયાં યાવત શબ્દથી વાનચત્તર અને જયોતિષ્ક આ બંને ગ્રહણ કરાયા છે. આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ - गोंयमा ! णों भवणवासिदेवाउय पकरें तिं णो वाण. मंतरदेवाउय पकरें ति' गौतम ! यावाही मनासिवानी मायुવ્યને બંધ કરતા નથી તથા વાનન્તર દેવેની આયુષ્યને બંધ કરતા નથી. 'णो जोइसिय देवाउय पकरेंति' यति वानी मायुध्यन। म ४२ता नयी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे जीवा इति । 'अकिरियावाई णं भंते ! जीवा कि नेरइयाउयं पकरें ति तिरिक्व० पुच्छा' अक्रियावादिनः खलु भदन्त ! जीवाः किं नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति तिर्यज्योनिकायुष्क पकुर्वन्ति देवायुष्क वा प्रकुन्ति इति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नेरइयाउयं पि पकरें ति जाव देवाउयं विपकरें ति' नैरविकायुष्कमपि प्रकुन्ति यावद् देवायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति अत्र यावत्पदेन तिर्यग्योनिकायुकमपि प्रकुन्ति मनुष्यायुष्कमपि प्रकुर्वन्ती. त्यनयोः संग्रहो भवतीति । एवं अन्नाणियलाई वि, वेगइयवाई वि' एवम्-अक्रि. यावादिन इन अज्ञानिकवादिनोऽपि वैनयिकवादिनोऽपि नैरमिकायुष्क पकुर्वन्ति, तियंग्योनिकायुकमपि प्रकुर्वन्ति मनुष्यायुष्कमपि प्रकुन्ति 'सलेम्साणं भंते ! जीवा किरियाबाई' सलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः क्रियावादिनः 'कि नेरइयाउयं करते हैं । 'मकियियाबाई णं भंते ! जीवा कि नेरइयाउयं पकरे ति तिरि
ख० पुच्छा' हे भदन्त ? अक्रि पावादी जीव क्या नैरयिक आयुका बन्ध करते हैं ? या तिरंग्यानिक की आयुका वध करते हैं ? या मनुष्य आयुका बन्ध करते हैं ? या देवायुष्क का बन्ध करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-गोयमो! नेरइयाउयं पिपकरेंति०' हे गौतम! अकि यावादी नैरपिक की आयुका भी वन्ध करते हैं यावत् देवायुका भी बन्ध करते हैं। यहां यावत्पद से तिर्यग्योनिक की आयुका भी थे बन्ध करते हैं और मनुष्य आयुका भी वे बन्ध करते हैं ऐसा पाठ गृहीत हुआ है। 'एवं अन्नाणियवाई वि वेगइयवाई वि' इसी प्रकार से अज्ञानवादी भी और वैनायकवादी भी चारों गतियों के आयुष्क का पन्ध करते हैं। 'सलेस्मा णं भेत ! जीवा किरियावाई' हे भदन्त ! पतु 'वेमाणियदेवाउय पकरे ति' तेस मानिहोना मायुध्यना मरे छे. 'अकिरियावाईणं भंते ! जीवा किं नेरइयाउय पकरें ति तिरिक्ख० पुच्छा' R. વન અક્રિયાવાદી જીવ શું નૈરયિક આયુષ્યનો બંધ કરે છે? અથવા તિયચ.
નિકના આયુષ્યને બંધ કરે છે? અથવા મનુષ્ય આયુને બંધ કરે છે? અથવા દેવ આયુષ્યને બંધ કરે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा! नेरइयाउय विपकरेति' गौतम मठियावाही नश्यना साय બને પણ બંધ કરે છે, યાવત્ દેવ આયુષ્યને પણું બંધ કરે છે. અહિયાં થાવત્પદથી તેઓ તિયચનિકના આયુષ્યને પણ બંધ કરે છે. અને મનુષ્ય આયુષ્યને પણ તેઓ બંધ કરે છે. એ પ્રમાણેને પાઠ ગ્રહણ કરાયો છે. 'एवं अन्नाणियवाई वि. वेणइयवाई वि' से प्रभारी अज्ञानवाही अननविश्वाही ५ यारे गतियाना आयुष्यन। म रे छ, 'सलेस्साणं भते!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ. १ सू०२ आयुर्ब न्धनिरूपणम्
८१
पकरेति पुच्छा' किं नैरयिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति तिर्यग्योनिकायुकं प्रकुर्वन्ति मनुsuryer मकुन्ति देवायुष्क प्रकुर्वन्ति ? इति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते, भगवानाह - 'गोसा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइयाउयं एवं' जहेव जीवा तसा विचउद्दिचि समोसरणेहिं माणियच्चा' नो नैरविकायुष्क एवं यथैव जीवस्तथैव सलेश्या अपि चतुर्भिः समवसरण भणितव्याः, यथा क्रियावादिनो जीवाः नैरधिकायुकं न प्रकुर्वन्ति नो तिर्यगायुष्क प्रकुर्वन्ति अपि तु मनुष्यायुकं प्रकुर्वन्ति तथा देशयुष्कं प्रकुर्वन्ति यदि देवायुष्क प्रकुर्वन्ति तदा किमनयत्यादि वैमानिकान्तेषु आयुषो बन्धं कुर्वन्तीति प्रश्नः नो भवत्या दिषु किन्तु वैमानिhoda आयुर्वन्धं कुर्वन्तीत्युत्तरम् एतदेव ' जहेव जीवा तहेव लेइयावाले क्रियावादी जीव क्या नैरयिक आयुका बन्ध करते हैं ? या तिर्यग्योनिक की आयुका बन्ध करते है ? या मनुष्यायुं का बन्ध करते हैं? या देवायुकका बन्ध करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं - हे गौतम! 'नो नेरयाउयं एवं जहेब जीवा तहेब सलेस्सा वि चसिमोसरणेहिं भाणियव्वा' जिस प्रकार क्रियावादी जीव नैरfestos का यन्ध नहीं करते हैं तिर्यग्योनिकारक का बन्ध नहीं करते हैं, किन्तु मनुष्य आयुका बन्ध करते हैं देवायुष्क का बन्ध करते हैं- देवायुष्क में भी वे केवल वैमानिक देवों की ही आयुका वन्ध करते हैं भवनपत्यादिकों की आयुका बन्ध नहीं करते हैं उसी प्रकार से सलेय जीव भी नैरधिकायुष्क का बन्ध नहीं करते हैं इत्यादि प्रकार से चारों समवसरणवाले सलेश्य जीवों का सब कथन जीव के जैसा ही जानना चाहिये, यही बात 'जहेब जीवा तहेव सलेस्सा वि'
जीवा किरियाबाई' डे लगवन् सेश्यावाला डियावाही वा शुनैरभियु ષ્યના અંધ કરે છે ? અથવા તિય ચર્ચાનિકાના આયુષ્યના બંધ કરે છે? અથવા મનુષ્યના આયુને અધ કરે છે? અથવા દેવ આયુષ્યને અધ કરે છે ? या प्रश्नना उत्तरमां प्रभुश्री गौतमस्वामीने हे छे - गौतम ! 'नो नेरइयायं एवं जब जीवा तहेब सलेस्सावि चउहिवि समोसरणेहिं भाणियव्य"" પ્રમાણે ક્રિયાવાદી જીવા નૈયિક આયુષ્યને અંધ કરતા નથી, તિય ચર્ચાનિકાના આયુંષ્યના બંધ કરતા નથી. પરંતુ મનુષ્ય આયુના બંધ કરે છે, તથા દેવ આયુષ્યને ખંધ કરે છે, દેવ આયુમાં પણ તેઓ કેવળ વૈમાનિક દેવાના જ આયુના અધ કરે છે. ભવનપતિ વિગેરેના આયુષ્યના અંધ કરતા નથી, એજ પ્રમાણે લેશ્યાવાળા જીવ પણ નૈરયિકાયુષ્યના ખધ કરતા નથી. વિગેરે પ્રકારનું સવળુ કથન જીવના પ્રકરણમાં કહ્યા અનુસાર અહીંયાં સમજવુ... એજ વાત જ્ઞદેવ નીવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे सलेस्सा बि' इत्यनेन प्रकरणेन दर्शितमिति । 'कण्हलेस्सा णं भंते ! जीवा किरियावाई किं नेरइयाउयं पकरेंति पुच्छा' कृष्णलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः क्रियावादिनः किं नैरयिकायुष्क पकुर्वन्ति यद्वा तिर्यग्योनिकायुष्क प्रकुर्वन्ति अथवा मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति अथवा देवायुष्क प्रकुर्वन्तीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइयाउयं परेंति' नो नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति क्रियावादिनः कृष्णले इशः जीवाः तथा 'नो तिरिक्खजोणियाउयं पकरेंति' नो न वा विर्यग्योनिकायुष्क प्रकुर्वन्ति अपि तु 'मणुस्साउयं पकरेंति' मनुष्यायुष्क मकुर्वन्ति किन्तु 'नो देवाउयं पकरेंति' नो देवायुष्क प्रकुर्वन्ति, कृष्णलेश्याः जीवाः क्रियावादिनो देवनारकापेक्षया इस प्रकरण से स्पष्ट की गई है। 'कण्हलेस्सा णं भैत ! जीवा किरियावाई कि नेरक्याउयं पकरेंति पुच्छा?' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले क्रियावादी जीव क्या नैरयिक आयुका पन्ध करते हैं? या तिर्यगायु का बन्ध करते हैं, या मनुष्य आयुका बन्ध करते हैं या देवायु का धन्ध करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम !' 'नो नेरइयाउयं पकरें ति, कृष्णलेश्यावाले क्रियावादी जीव नैरयिक आयुका बन्ध नहीं करते हैं तथा-'नोतिरिक्खजोणियाउयं पकरेंति' न वे तिर्यगायु का बन्ध करते हैं, अपितु-वे 'मणुस्साउयं पकरें ति०' मनुव्यायुका ही बन्ध करते हैं । 'णो देवाउयं पकरेंति' देवायु का बन्ध नहीं करते हैं। ऐसा जो यह कथन किया गया है कि कृष्णलेश्यावाले क्रियावादी जीव मनुष्य आयुका ही बन्ध करते हैं सो यह देव नारकों की तहेव सलेस्सा वि' । सूत्रा४थी १५८ ४२३ छे. 'कण्हलेस्सा णं भते ! जीवा किरियावाई किं नेरइयाउय पकरें ति पुच्छा' 3 भगवन् श्यामा डियाવાદી જીવે શું નૈરયિક આયુષ્યને બંધ કરે છે? અથવા નિયંચ આયુને બંધ કરે છે? અથવા મનુષ્ય આયુને બંધ કરે છે? અથવા દેવ આયુને બંધ ४२ छ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गौतभस्वामीन छ -'गोयमा!'
गौतम ! 'नो नेरइयाउय' पकरेंति' गौतम ! 8०वेश्यावाणालियावाही व १२यिन आयुष्यने ५५ ४२ता नथी. 'नो तिरिक्खजोणियाउय पकનંતિ તેઓ તિર્યંચ યોનીવાળાઓના આયુષ્યને પણ બંધ કરતા નથી પરંતુ तेस। 'मणुस्साउय पकरेंति' मनुष्य भायुना मध ४२ छ. णो देवाउय पकरें ति' દેવ આયુને તેઓ બંધ કરતા નથી આ પ્રમાણે જે આ કથન કર્યું છે, કે “કૃષ્ણલેશ્યાવાળા કિયાવાદી જીવે મનુષ્ય આયુને જ બંધ કરે છે. તે તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ २०२ आयुर्वन्धनिरूपणम् विज्ञेया इति मनुष्यतिरथोः कृष्णादि त्रितय लेश्याकाले आयुर्वन्धाभावादिति । 'अकिरियावाई अन्नाणियवाई वेणइयवाई य, चत्तारि वि आउयाई पकरेंति' कृष्णलेश्या अक्रियावादिनः, अज्ञानिकवादिनः, वैनयिकवादिनश्च जीवाः चत्वारि अपि आयुष्काणि नारकतिर्यग्मनुष्यदेवसम्बन्धीनि प्रकृर्वन्ति, चतुष्प्रकारकमपि आयुष्कर्म बध्नन्तीति भावः । 'एवं नीललेस्सा वि काउलेस्सा वि' एवं कृष्णलेश्यवदेव नीललेश्यावन्तः कापोतलेश्यावन्तश्च अक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो वैनयिकवादिनश्च जीवाः चतुष्पकारकमपि आयुष्कर्म बध्नन्तीति भावः । क्रिया: वादिनो जीवास्तु केवलं मनुष्यायुष एव बन्धं कुर्वन्तीति' 'तेउलेस्सा णं भंते ! जीवा किरियावाई कि नेरइयाउयं पकरें ति पुच्छा' तेजोलेश्याः खलु भदन्त ! अपेक्षा से कहा गया हैं क्यों की मनुष्य और तिर्यश्च कृष्णादि तीन लेश्या के सद्भावकाल में आयुका बन्ध नहीं करते हैं । 'अकिरियावाई अन्नाणियवाई वेणयवाईय चत्तारि वि आउयाई पकरेंति अक्रियावादी, अज्ञानवादी, चैनयिकवादी ये सब चारों भी आयुओं का बन्ध करते हैं। कृष्णलेश्यावाले अक्रियावादी जीव 'अन्नाणियवाई' अज्ञानवादी जीव
और 'वेणइयवाईय' वैनयिकवादी जीव चारों आयुओं का बन्ध करते हैं। 'एवं नीललेस्सा वि काउलेस्सा वि 'इसी प्रकार नीललेश्यावाले और कापोतलेश्यावाले अक्रियावादी जीव, अज्ञानिकवादी जीव एवं वैनयिकवादी जीव चारों प्रकार की आयु का बन्ध करते हैं। और क्रियावादी जीव मात्र मनुष्यायु का ही बन्ध करते हैं 'तेउलेस्सा णं भंते ! जीवा किरियावाई किं नेरड्याउयं पकरेंति पुच्छा' हे भदन्त ! तेजोलेश्यावाले કથન આ દેવ નારકની અપેક્ષાથી કહેલ છે. કેમ કે-મનુષ્ય અને તિર્યંચ કૃષ્ણ वगैरे ३ वेश्याना समाजमा मायुन। मध ४२ता नथी. 'अकिरियावाई अन्नाणियवाई वेणइयवाई य चत्तारि वि आउयाई पकरेंति' महियावाही અજ્ઞાનવાદી, વૈનાયિકવાદી એ બધા ચારે પ્રકારના આયુષ્યને બંધ કરે છે. १०४ वेश्यावा मडियाही ७१ 'अनाणियवाई' अज्ञानही ७१ भने 'वेणइयवाईय' वैनयिाही ७१ यारे ॥२॥ आयुन। म ४३ छ, 'एवं नीललेस्सा वि काउलेस्सा बि' को प्रमाणे नाश्यापा। मनपातवेश्या વાળા જ અક્રિયાવાદી જીવ, અજ્ઞાનવાદી જીવ અને નરયિકવાદી જીવના કથન પ્રમાણે ચારે પ્રકારના આયુષ્યનો બંધ કરે છે. અને કિયાવાદી જીવ Bण मनुष्यायुने। ४३ छे. 'उलेस्सा णं भंते ! जीवा किरियावाई कि नेरड्याउय पकरें ति' पुच्छा' हे लान् तेश्या ७॥ ३ मा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे जीवाः क्रियावादिनः किं नैरयिकापुष्कं प्रकुर्वन्ति अथवा तिर्यग्योनिकायुष्क प्रकुर्वन्ति अथवा मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति यद्वा देवायुष्क प्रकुर्वन्तीत्येवं प्रकारेण प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइयाउयं पकरेंति' नो नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति तेजो. लेश्याः क्रियावादिनः 'नो तिरिक्ख जोणियाउयं पकरेंति' नो तिर्यग्धोनिकायुष्क प्रर्वन्ति, किन्तु 'मणुस्साउयं पकरें ति' मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति । 'देवाउयं पि पकरेंति' देवायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति । 'जइ देवाउयं पकरें ति' यदि तेजोलेश्याः क्रियावादिनो जीवा देवसम्बन्धि आयुष्क प्रकुर्वन्ति तदा किं भवनवासि देवायुष्क पकुन्ति यावत् वैमानिकदेवायुष्क प्रकुर्वन्तीति प्रश्ना, उत्तरमाह-'तहेव' तथैव यथैव क्रियावादिजीवानां देवादौ आयुर्वन्धो निरूपित स्तथैव तेजोलेश्य जीव जो की क्रियावादी है, वे क्या नैरयिकायुष्क का बन्ध करते हैं ? अथवा तिर्यरयोनिक की आयुका बन्ध करते हैं ? अथवा मनुष्य आयु का बन्ध करते हैं ? अथवा देवायु का बन्ध करते हैं इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! नो नेरड्याउयं पकरेंति' हे गौतम ! वे नैरयिक आयुका बन्ध नहीं करते हैं 'नो तिरिक्खजोणियाउयं पकरेंति' तिर्यग्योनिक आयुका बन्ध नहीं करते हैं किन्तु वे 'मणुस्साउयं पकरेंति, देवाउयंपि पकरेंति' मनुष्य आयुका बन्ध करते हैं और देवायु का भी बन्धकरते हैं। 'जइ देवाउयं पकरेंति' यदि वे तेजोलेश्यावाले क्रियावादी जीव देवायुका बन्ध करते हैं तो क्या वे भवनवासि देखायु का बन्ध करते हैं ? या यावत् वैमानिक देवायु का बन्ध करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'तहेव' हे गौतम ! जिस प्रकार से क्रियावादी जीवों કિયાવાદી હોય છે. તેઓ શું નૈરયિક આયુષ્યને બંધ કરે છે અથવા તિયચનિક આયુને બંધ કરે છે? અથવા મનુષ્ય આયુને બંધ કરે છે? કે દેવ આને બંધ કરે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा ! नो नेरइयाउयं पकरें ति' गौतम! तमाथि मायुध्यन। म ४२ता नथी. 'नो तिरिक्खजोणियाउयं पकरेंति' तिय योनि मायुध्यन। म ३२ता नथी. परंतु त्या 'मणुस्साउय पकरें ति, देवाउयपि पकरेंति' भनुष्य मायुनी ५ ४३ छे. भने ३१ आयुनो ५१ मध घरे छे. 'जइ देवाय पकरेति' तनवेश्यापामा
मायुनी मध ४२, तो शु तथा ભવનવાસી દેવ આયુને બંધ કરે છે અથવા યાવત્ વૈમાનિક દેય આયુને सय १३ १ मा प्रशन उत्तरमा प्रमुश्री ४७ छ है-'तहेव' है गीतम। જે પ્રમાણે ક્રિયાવાદી જીવને વૈમાનિક દેવ આયુને બંધ થવાના સંબંધમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० ३.१ सू०२ आयुर्वन्धनिरूपणम् क्रियावादिनामपि वक्तव्यम् , भवनवासि वानव्यन्तरज्योतिष्कदेगयुष्क न कुर्वन्ति किन्तु वैमानिकदेवायुष्क कुर्वन्तीति भावः । 'तेउलेस्सा णं भंते ! जीवा अकिरियावाई कि नेरझ्याउयं पुच्छा' तेजोलेश्याः खल भदन्त ! जीवाः अक्रिया वादिनः किं नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति अथवा तिर्यग्योनिकायुष्क प्रकुर्वन्ति यद्वा मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति देवायुष्कं वा प्रकुर्वन्तीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइयाउयं पकरें ति' नो नैरयिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति तेजोलेश्या अक्रियावादिनो जीवाः किन्तु 'मणुस्सा उपि पकरेंति' मनुष्यभवसमन्धि आयुष्कमपि प्रकुर्वन्ति तथा-'तिरिक्खजोपियाउयं पि पकरेंति तिर्यग्योनिकायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति तथा-'देवाऽयं पि पकको वैमानिक देवायुका पन्ध होना कहा गया है उसी प्रकार से तेजो. लेश्यावाले क्रियावादीयों को भी वैमानिक देवायुका ही बन्ध कहा गया है। भवनवासी वानव्यन्सर और ज्योतिष्क देवायु का बन्ध करना नहीं कहा गया है । 'तेउलेस्साणं भंते ! जीवा अकिरियावाई किनेरइयाउयं पुच्छा' हे भदन्त । जो तेजोलेश्यावाले जीव अक्रियावादी होते है उसको क्या नैरयिक आयुका बन्ध होता है ? या तिर्यगायुका पन्ध होता है ? या मनुष्यायु का बन्ध होता है ? या देवायुका बन्ध होता है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! नो नेरइयाउयं पकरेंति' हे गौतम ! उनके नैरयिक आयुका बन्ध नहीं होता है, किन्तु- 'मणुस्सायं पि पकरेंति' उनको मनुष्यायु का भी बन्ध होता है ? तिरिक्खजोणियाउयं पकरें ति' तिर्यगायुका भी धन्ध होता है 'देवाउयं पि पकरेंति' और કથન કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે તેજેશ્યાવાળા ક્રિયાવાદીને પણ વૈમાનિક દેવ આયુને બંધ કહેલ છે, ભવનવાસી, વાનયંતર, અને જ્યોતિષ્ક દેવ भायुन। मध ४२वानु' ४ नथी. 'वेउलेस्सा णं भंते ! जीवा अकिरियावाई किं नेरइयाउय पुच्छा' 8 सन् २ तश्यावाणा महियावाही હોય છે, તેઓને શું નૈરયિક આયુને બંધ હોય છે? અથવા તિર્યંચ આયુને બંધ હોય છે? અથવા મનુષ્ય આયુને બંધ હોય છે? અથવા દેવ આયુષ્યને બંધ હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમા પ્રભુશ્રી से छे ?-गोयमा ! नो नेरक्याउय पकरें ति' तेमाने यि माथुन। म थत नथी. परंतु 'मणुस्साउयपि पकरें ति' तेयाने मनुष्य मायुनी पण ७५ डाय छे. 'तिरिक्खजोणियाउयापि पकरेंति' तिय 4 मायुनो ५९
म छे. 'देवाउप पकरें ति' भने आयुन ५ ५ डाय छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगवतीस्त्रे रेति' देवायुष्कमपि प्रकुर्वन्तीति भावः । 'एवं अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि' एवम् अक्रियावादि वदेव तेजोलेश्या अज्ञानिकवादिनोऽपि वैनयिकवादिनोऽपि नैरयिकायुकं न प्रकुर्वन्ति किन्तु मनुष्यतिर्यग्योनिकदेवायुष्काणि प्रकुर्वन्तीति भावः । 'जहा तेउलेस्सा एवं पम्हलेस्सा वि सुक्कलेस्सा वि नायबा' यथा-येन प्रकारेण तेजोलेश्याः क्रियावादिनोऽक्रियावादिनश्चायुष्क कर्मबन्धनविषये निरू. पिता स्तथैव-तेनैव प्रकारेण पद्मलेश्याः क्रियावादिनो जीवाः पद्मलेश्या अक्रियावादिनश्च जीवा ज्ञातव्याः तत्र क्रियावादिनः पदमलेश्याः नो नैरयिकायुडकं प्रकुर्वन्ति न वा तिर्यगायुष्कं प्रकुर्वन्ति किन्तु मनुष्यायुष्कं देवायुष्क च प्रकुर्वन्ति, अक्रियावादिनः पालेश्यजीवास्तु नो नैरयिकायुष्क कुर्वन्ति, किन्तु तिर्यग्मनुष्यदेवायुष्क कुर्वन्तीति । एवं शुक्ललेश्यजीवाः क्रियाऽक्रियाविभाग देवायुका भी बन्ध होता है एवं अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि' अक्रियावादी के जैसे तेजोलेश्यावाले अज्ञानिकवादी भी और वैनयिकवादी भी नैरपिकायु का बन्ध नहीं करते हैं। किन्तु वे मनुष्यायु, तिर्यगायु और देवायु का बन्ध करते हैं। 'जहा तेउलेस्सा एवं पम्हलेस्सा वि सुक्कलेस्सा वि नायव्वा' जिस प्रकार से तेजोलेश्याषाले क्रियावादी
और अक्रियावादी आदि आयुष्कर्म के बन्ध के विषय में निरूपित किये गये हैं उसी प्रकार से पदमलेश्यावाले क्रियावादि जीव और पद्मलेल्यावाले अक्रियावादी आदि जीव भी जानना चाहिये तथाचपदमलेश्यावाले क्रियावादी जीव नैरयिकायु और देवायु का बन्ध नहीं करते हैं किन्तु मनुष्यायु और देवायुका बन्ध करते हैं। परन्तु पद्म लेश्यावाले अक्रियावादी आदि जीव नैरयिकायु का बन्ध नहीं करते 'एवं अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि' भयावहीनी रे तनश्याવાળા અજ્ઞાનવાદી અને વનયિકવાદી પણ નરયિક આયુને બંધ કરતા નથી પરંતુ તેઓ મનુષ્ય આયુ, તિર્યંચ આયુ, અને દેવ આયુને બંધ કરે છે. 'जहा तेउलेस्सा एवं पम्हलेस्सा वि सुकलेस्सा वि नायव्वा' २ प्रमाणे तन्न લેશ્યાવાળા ક્રિયાવાદી અને અધ્યિાવાદીને આયુકર્મના બંધના સંબંધમાં નિરૂ પિત કર્યા છે. એ જ પ્રમાણે પાલેશ્યાવાળા શિયાવાદી જીવ અને પદ્મશ્યા વાળા અયિાવાદી જીવના સંબંધમાં પણ સમજવું. તથા પદ્મવેશ્યાવાળા રિયાવાદી જીવ નૈરયિક આયુ અને તિર્યંચ આયુને બંધ કરતા નથી પરંતુ મનુષ્ય આયુ અને દેવ આયુને બંધ કરે છે. પરંતુ પાલેશ્યાવાળા અક્રિયા વાદી જી રયિક આયુને બંધ કરતા નથી, પરંતુ તિય ચ આને મા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
--
-
प्रमेवचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ १०२ आयुर्वन्धनिरूपणम् विभिन्ना अपि क्रमशः पदुमलेश्यजीववदेव ज्ञातव्याः विवेचनीयाथेति भावः । 'अलेस्सा णं भंते ! जीवा किरियावाई किणेरइया पुच्छा' अलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः क्रियावादिनः किं नैरयिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति अथवा तिर्यग्योनिकायुष्क प्रकु
न्ति अथवा मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति देवायुष्कं वा प्रकुर्वन्ति, इति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइयाउयं पकरेंति नो तिरिक्खा० नो मणुस्सा० नो देवाउयं पकरें ति' नो नैरयिकायुष्कं प्रकुर्गन्ति अलेश्याः क्रियावादिनो जीवाः नो तिर्यग्योनिकायुष्क कुर्वन्ति न वा मनुष्यायुष्कं प्रकुर्वन्ति नो-न वा देवायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति अलेश्याः खलु सिद्धा अयोगिनश्च भवन्ति, तेषां चाविधेभ्य आयुष्केभ्यो मध्यादेकमपि आयुर्वन्धकत्वं है किन्तु तिर्यगायु का मनुष्यायु का और देवायु का ही बन्ध करते हैं । इसी प्रकार से शुक्ललेश्शावाले क्रियावादि और अक्रियावादी आदि जीय क्रमशः पद्मलेश्यावाले जीव के जैसे ही विवेचनीय है। 'अले. स्सा णं भंते ! जीवा किरियावाई किं णेरड्या पुच्छा' हे भदन्त ! जो अलेश्य क्रियावादी होते हैं-वे क्या नैरयिक आयुका पन्ध करते हैं ? या तियंगायुका बन्ध करते हैं ? या मनुष्यायुका बन्ध करते हैं ? या देवायुका बन्ध करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- गोयमा ! नो नेरइयाउयं पकरेंति नोतिरिक्खा० नो मणुस्सा नो देवाउयं पकरेति' हे गौतम वे न नारकायुका बन्ध करते है न तिर्यगायुका वन्ध करते हैं, न मनुष्यायुका बन्ध करते हैं और न देवायुका बन्ध करते है। क्यों कि अलेश्य अयोगी और सिध्ध होते हैं । अत इनमें चारों आयुओं के बीच में से किसी भी आयुकी बंधकता नहीं होती हैं। ખ્ય આયુને, અને દેવ આયુને જ બંધ કરે છે. એ જ રીતે શુકલ લેસ્થાવાળા ક્રિયાવાદી અને અકિયાવાદી છ ક્રમશઃ પદ્મવેશ્યાવાળા જીવની જેમ समा . 'अलेस्सा णं भंते ! जीवा किरियावाई कि नोइया पुच्छा' मगन् જે અલેશ્ય જીવ કિયાવાદી હોય છે, તેઓ શું નૈરયિક આયુને બંધ કરે છે ? અથવા તિર્યંચ આયુને બંધ કરે છે? અથવા મનુષ્ય આયુને બંધ કરે છે? અથવા દેવ આયનો બંધ કરે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा ! नो नेरइयाउय पकरेंति' गौतम! तेसो ना२युन। म ४२ता નથી. તથા તિર્યંચ આયુને પણ તેઓ બંધ કરતા નથી. મનુષ્ય આયુને પણ તેઓ બંધ કરતા નથી. તથા દેવાયુને પણ બંધ કરતા નથી કેમ કેલેશ્યા રહિત અગી અને સિદ્ધજ હોય છે. તેથી તેઓને ચારે આયુ પૈકી કેઈપણુ આયુનું બંધપણું આવતું નથી કેમકે તેઓ તે ભવસિદ્ધિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
न सम्भवति सिद्धिगमनयोग्यत्वात् 'कण्हपक्लियाणं भंते! जीवा अकिरियाबाई किं नेरइयाउयं पुच्छा' कृष्णपाक्षिकाः खलु मदन्त ! जीवा अक्रियावादिनो नैरचिकायुकं प्रकुर्वन्ति अथवा तिर्यग्योनिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति यद्वा मनुष्यायुष्कं प्रकु fadi कुतीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोमा' हे गौतम! 'नेरइयाउयं पि पकरेंति' नैरयिकायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति 'एवं चविहं पि' एवं चतुर्विधमपि आयुष्पकुर्वन्ति नैरयिका युष्क प्रकुर्वन्ति तिर्यग्योनिका युष्कमपि प्रकुर्वन्ति मनुष्यायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति देवायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति कृष्णपाक्षिकतया सिद्धिगमनस्य तदानीमसंपवेन चातुर्गतिक संसारस्यैव सद्भावात् । 'एवं अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि एवम् अक्रियाक्यों कि ये तो सिद्धि में जाने के ही योग्य होते हैं । 'कण्हपक्लियाणं भंते! जीवा अकिरियाबाई किं नेरइयाउयं पुच्छा' हे भदन्त ! जो कृष्णपाक्षिक जीव अक्रियावादी होते हैं वे क्या नैरविकायुका बन्ध करते हैं ? या तिर्यगायु का बन्ध करते हैं ? या मनुष्यायुका बन्ध करते हैं? या देवायुका बन्ध करते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं - 'गोयमा ! नेरइयाउयं पिपकरेति एवं चव्विह पि' हे गौतम! वे नैरयिक आयुका भी बन्ध करते हैं । तिर्यगायुका भी बन्ध करते हैं। मनुष्यआयुका भी बन्ध करते हैं और देवायुका भी बन्ध करते हैं। इस प्रकार ये चारों आयुओं का बन्ध करते हैं। क्योंकी कृष्णपाक्षिक होने से इनमें सिद्धिगमन की उस समय असंभवता रहती है अतः इनमें चतुर्विध संसारका ही सद्भाव पाया जाता है । 'एवं अन्नाणिपवाई वि बेण
८८
गतिमां भवाने योग्य होय छे. 'कण्ड्पक्खियाणं भंते ! जीवा अकिरियावाई कि' नेरइयाज्यं पुच्छा' हे भगवन् मे ष्णुपाक्षि भवे। सञ्ज्यिावाही होय છે, તેએશુ' નૈરયિક આયુના બંધ કરે છે ? અથવા તિયચ આયુને મધ છે ? અથવા મનુષ્ય આયુના બંધ કરે છે ? અથવા દેવ આયુના બંધ કરે છે? આ प्रश्नना उत्तरभां अलुश्री हे छे - 'गोयमा ! नेरइयाज्यं पिपकरेति एव च નિનું િહે ગૌતમ ! તેઓ નૈયિક આયુના પશુ ખધ કરે છે, તિય ચ આયુના બંધ કરે છે. મનુષ્ય આયુના પશુ અધ કરે છે. અને દેવ આયુના પણ અધ કરે છે. આ રીતે તેએ ચારે પ્રકારના આયુના અધ કરે છે. કેમ કે કૃષ્ણપાક્ષિક હાવાથી તેએમાં સિદ્ધિ ગમનની ચેગ્યતાના અભાવ રહે છે, તેથી तेश्रोभां यारे प्रारना संसारने ४ सहुभाव रहे है. 'एवं अन्नाणियवाई वि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०२ आयुर्वन्धनिरूपणम्
. पादि कृष्णपाक्षिकवदेव अज्ञानिकवादिनो वैनयिकवादिनश्च कृष्णपाक्षिका अपि जीवाः नारकायुस्तिर्यग्योनिकायुमनुष्यायुर्देवायुरपि प्रकुन्ति, तदानीं मोक्षगमनयोग्यताया अभावेन चातुर्गतिकसंसारस्यैव जनकत्वात् । 'मुकपक्खिया जहा सलेस्सा' शुक्लपाक्षिका जीवा यथा सलेश्याः सलेश्यजीववदेव शुक्लपाक्षिकाः चतुर्वपि समवसरणेषु आयुर्वन्धं प्रकुर्वन्तीति भावः। 'सम्मदिट्ठीणं भंते ! जीवा किरियावाई कि नेरइयाउयं पुच्छा' सम्यग्दृष्टयः खलु भदन्त ! जीवा क्रियावादिनः किं नरयिकायुष्क कुर्वन्ति तिर्यग्योनिकायुष्क कुर्वन्ति मनुष्या. युष्क कुर्वन्ति देवायुष्क वा कुर्वन्तीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइयाउयं पकरेंति' नो नैरकायु. इयवाई वि' इसी प्रकार से अज्ञानवादी कृष्णपाक्षिक जीव भी और वैनयिकवादी कृष्णपाक्षिक जीव भी अक्रियावादी कृष्णपाक्षिक के जैसे ही नारकायु, तिर्यगायु, मनुष्यायु और देवायु का बन्ध करते हैं। क्योंकि इस स्थिति में इनके मुक्ति में जाने की योग्यता नहीं होती है अतः इनमें चतुर्विध संसार में संसरण (परिभ्रमण) होने का ही सद्भाव पाया जाता है. 'सुक्कपक्विया जहा सलेस्सा' सलेश्य जीव के जैसे ही चारों समवसरणो में शुक्लपाक्षिक जीव के आयु बन्ध कहना चाहिये । 'सम्मदिट्टीणं भंते ! जीवा किरियावाई कि नेरइयाउयं पुच्छ।' हे भदन्त ! क्रियावादी सम्यग्दृष्टि जीव नैरयिक आयु. का बन्ध करते हैं ? या तिर्यगायुका बन्ध करते हैं ? या मनुष्यायुका बन्ध करते हैं ? या देवायुका वध करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री वेणइयवाई वि' मे प्रमाणे माना पाक्षि 94 भने यिवाही gogપાક્ષિક જીવ પણ કૃષ્ણપાક્ષિકની જેમજ નારકાયુ, તિર્યંચાયુ. મનુષાયુ, અને દેવાયુને બંધ કરે છે. કેમ કે તે સ્થિતિમાં તેઓને મુક્તિ ગમનની ગ્યતા હતી નથી. તેથી તેમાં ચાર પ્રકારના સંસારમાં સંસરણ-પરિભ્રમણ હેવાને સદૂભાવ २९ छे. 'सुक्कपक्खि या जहा मलेस्सा' वेश्या अपना ४थन प्रभा ચારે સમવસરમાં શુકલપાક્ષિક જીવને આયુ બંધ કહેવો જોઈએ.
'सम्मदिवी ण भंते ! कि किरियावाई किं नेरइयाउय' पुच्छा' 3 ममपन् કિયાવાદી સમ્યગૃષ્ટિવાળા જીવ નરયિક આયુને બંધ કરે છે? અથવા તિર્યંચ આયુનો બંધ કરે છે? અથવા મનુષ્ય આયુને બંધ કરે છે? અથવા દેવ આયુને બંધ કરે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે કે ગૌતમ!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
_ भगवतीने कं प्रकुर्वन्ति 'नो तिरिक्खजोणियाउयं पकाति' नो तिर्यग्योनिकायुष्क पकुपन्ति किन्तु 'मणुस्साउयं पकरेंति देवाउयं पि पकरेंति' मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति
वायुष्कमपि प्रकुर्वन्तीति भावः । 'मिच्छादिट्ठी जहा कण्हपक्खिया' मिथ्यादृष्टयोऽक्रियावादिनो जीवाः कृष्णपाक्षिकवदेव-देवनारकायुरपि कुर्वन्ति तिर्यग्योनिकायुरपि कुर्वन्ति मनुष्पायुरपि कुर्वन्ति, देवायुरपि कुर्वन्तीति भावः । 'सम्मामिच्छादिट्ठीणं भंते ! जीवा अन्नाणियवाई कि नेरइयाउयं०' सम्यग्मिथ्यादृष्टयः, मिश्रदृष्टयो हि अज्ञानिकवादिनो जीवाः किं नारकायुः प्रकुर्वन्ति यद्वा तिर्यग्यो निकायुः प्रकुर्वन्ति देवायु वा पकुर्वन्तीति पश्नः, उत्तरमाह-'जहा अलेस्सा' यथा अलेश्याः अलेश्यजीववदेव मिश्रदृष्टयोऽज्ञानिकवादिनो नो नारकायु न कहते हैं-हे गौतम ! वे नैरयिक आयुका वन्ध नहीं करते हैं, तिर्यश्चायु का बन्ध नहीं करते हैं किन्तु मनुष्यायुका बन्ध करते हैं और देवायुका भी बन्ध करते हैं। 'मिच्छादिट्ठी जहा कण्डपक्खिया' अक्रियावादी आदि मिथ्यादृष्टि जीव कृष्णपाक्षिक के जैसे नारकायुका भी बन्ध करते हैं, तिर्यगायुका भी बन्ध करते हैं, मनुष्य आयुका भी बन्ध करते हैं और देवायुका भी धन्ध करते हैं। 'सम्मामिच्छादिही णं भंते ! जीवा अन्माणियवाई किं नेरइयाउय' हे भदन्त ! अज्ञानवादी सम्य. ग्मिथ्यादृष्टि जीव क्या नरकायुका बन्ध करते हैं ? या तिर्यगायुष्क का बन्ध करते हैं ? या मनुष्यायुष्क का बन्ध करते हैं ? या देवायुका बंध करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं 'जहा अलेस्सा' हे गौतम ! अलेश्य जीवों के जैसे अज्ञानवादी मिश्रदृष्टि जीव किसी भी आयुका તેઓ નરયિક આયુને બંધ કરતા નથી. તિર્યંચ આયુને પણ બંધ કરતા નથી પરંતુ મનુષ્યના આયુને બંધ કરે છે. અને દેવ આયુને બંધ કરે છે. "मिच्छादिट्ठी जहा कण्हपक्खिया' भठियावाही मिथ्याट । पy કશુપાક્ષિકના કથન પ્રમાણે નારક આયુને પણ બંધ કરે છે. તિર્યંચ આયુને પણ બંધ કરે છે. મનુષ્ય આયુને પણ બંધ કરે છે. અને દેવ આયુને પણ अ५ रे छे. 'सम्मामिच्छाविट्ठीणं भंते ! जीवा अन्नाणियवाई किनेरइयाउय' હે ભગવન અક્રિયાવાદી સમ્યગૃમિયાદષ્ટિ જીવે શું નારકાયુને બંધ કરે છે? અથવા તિયચ આયુને બંધ કરે છે? અથવા મનુષ આયુને બંધ કરે છે? અથવા દેવ આયુને બંધ કરે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી गीतमस्वामीन छ -'जझ अलेस्था' हे गौतम ! सेश्याविनान वाना કથન પ્રમાણે અજ્ઞાનવાદી મિથ્યાષ્ટિ છે કઇ પણ આયુને બંધ કરતા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ २०२ आयुषन्धनिरूपणम् वा तिर्यग्योनिकायु ने वा मनुष्यायु ने वा देवायुष्कमपि प्रकुर्वन्तीति मिश्रष्टिकाले सर्वायुषो बन्धाभाव एवेति । 'एवं वेणइयवाई वि' एवं मिश्रदृष्टिकाज्ञानिक वादिन इव मिश्रदृष्टिक वैनयिकवादिनोऽपि चतुर्विधान्यपि आयूंषि न बनन्तीति । इतः परं क्रियावादि ज्ञानवादि सूत्राणि कथयति-ज्ञानिप्रभृतिषु क्रियावादातिरिक्त. वादस्य विरुद्धत्वेनासंभवात् 'णाणी आमिणीबोहियनाणी य सुयनाणी य ओहिनाणी य जहा सम्मट्ठिी' ज्ञानिन आमिनिवोधिकज्ञानिनश्च श्रुतज्ञानिनश्च अवधि. शानिनश्च यथा सम्यग्दृष्टयः सम्यग्दृष्टिवदेव इमे ज्ञानि प्रभृतयः न नारकायु: प्रकुर्वन्ति न वा तिर्यग्योनिकायुष्क प्रकुर्वन्ति किन्तु मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति देवायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति इति । 'मणपज्जवनाणी णं भंते ! पुच्छ।' मनःपर्यवज्ञानिनश्च बंध नहीं करते हैं-न निरयायुका वे बंध करते हैं न तिर्यगायुका ये बंध करते हैं, न मनुष्यायुका वे बंध करते हैं और न देवायुको वे बन्ध करते हैं क्यों कि इस अवस्था में किसी भी आयुका बंध नहीं होता है। एवं वेणइयवाई वि' अज्ञानवादी मिश्रदष्टि के जैसे मिश्रदृष्टिक बैनयिकवादी भी चारों प्रकार की आयुका बंध नहीं करता है।
अब यहां से आगे सूत्रकार क्रियावादी ज्ञानवादी के सूत्रों का कथन करते हैं-क्यों की ज्ञानी आदिकों में क्रियावाद के अलि. रिक्तवाद की विरुद्ध होने से असंभवता है। 'णाणी आमिणिः बोहियनाणी य सुयनाणी य ओहिनाणी य जहा सम्मधिवी' सम्यकूदृष्टि जीव के जैसे ज्ञानी, आभिनिबोधिकज्ञानी, शुता ज्ञानी, अवधिज्ञानी ये सब मनुष्यायु और देवायुका बंध करते हैं नरकायु और तिर्यगायुका बंध नहीं करते है। 'मणपज्जवनाणी भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! मनापर्यवज्ञानी क्या नैरयिक आयुका पंध નથી. તેઓ નારક આયુને બંધ કરતા નથી. તિર્યંચ આયુને બંધ કરતા નથી. મનુષ્ય આયુને બંધ કરતા નથી. અને દેવ આયુષ્યને પણ બંધ કરતા નથી. કેમ કે આ અવસ્થામાં એકપણ પ્રકારની આયુને બંધ તેમને તે नथी. 'एव वेणइयवाई वि' अज्ञानवाही भिटिवाणान। थन प्रभाव भिE વૈનાયિકવાદી પણ ચારે પ્રકારના આયુષ્યને બંધ કરતા નથી.
હવે સૂત્રકાર કિયાવાદી, જ્ઞાનવાદીઓના સંબંધમાં કથન કરે છે કેમકે જ્ઞાની વિગેરેમાં કિયાવાદ શિવાયના વાદનું વિરૂદ્ધ પણ હેવાથી અસંભવપણું છે, 'णाणी आभिणिबोहियनाणी य सुयनाणी य ओहिनाणी य जहा सम्मदिती સમ્યગુદૃષ્ટિવાળા જીવના કથન પ્રમાણે જ્ઞાની. આભિનિધિકજ્ઞાની, શ્રુતજ્ઞાની અવધિજ્ઞાની આ બધા મનુષ્ય આયુ અને દેવ આયુને બંધ કરે છે. નારક मायु म तिय मायुना ५ ४२ता नयी. 'मणपज्जवनाणी णं भंते ! पुच्छा'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने खल पुच्छा, मन पर्यवज्ञानिनः खल भदन्त ! जीवाः किं नारकायुष्कं कुर्वन्ति तियग्योनिकायुष्कं कुर्वन्ति मनुष्यायुष्क वा कुर्वन्ति देवायुष्क वा कुर्वन्तीति पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइयाउयं पकरेंति' नो नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति 'नो तिरिक्ख०' नो तिर्यग्योनिकायुष्क प्रकुर्वन्ति 'नो मणुस्स०' नो मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति किन्तु 'देवाउयं पकरेंति' देवायुष्क प्रकुर्वन्ति चतुविधायुमध्यात् मनःपर्यवज्ञानिनः केवलं देषायुरेव वध्नन्ति न तु नारकतिर्यग्योनिकमनुष्यायुषो बन्धका भवन्तीति भावः। 'जइ देवाउयं पकरेंति किं भवणवासि० पुच्छा' यदि मन:पर्यवज्ञानिनो देवायुष्क कुर्वन्ति तदा किं भवनवासि देवायुष्क कुर्वन्ति वानव्यन्तरदेवायुष्क वा कुर्वन्ति ज्योतिष्कदेवायुष्क प्रकुर्वन्ति वैमानिकदेवायुष्क प्रकुर्वन्तीति प्रश्नः पृच्छया संगृलते । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो भवणवासि देवाउयं पकरेंति' नो भवनवासिदेवसम्बन्धि आयुष्क प्रकुर्वन्ति 'णो वाणमंतर' करते हैं ? या तिर्यगायुका बंध करते हैं ? या मनुष्यायुका बंध करते हैं ? या देवायुका बंध करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं'गोयमा ! नो नेरइयाउय पकरेंति नो तिरिक्ख०, नो मणुस्स०' हे गौतम ! वे न नैरयिक आयुका बंध करते है, नतिर्यगायु का बंध करते हैं और न मनुष्यायुका बंध करते हैं। किन्तु 'देवाउपकरें ति' देवायुका ही बंध करते हैं । 'जा देवा उयं पकरेंति, किं भवणवासि० पुच्छा' यदि मनःपर्थवज्ञानी देवायुका ही बंध करते हैं तो क्या वे भवनवासी देवायुका बंध करते हैं ? या वानव्यन्तर देवायुको बंध करते है ? या ज्योतिष्क देवायुका बंध करते हैं ? या वैमानिक देवायुका बंध करते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! हे गौतम ! 'णो भवહે ભગવન મનઃ૫ર્યવજ્ઞાની શું નરયિક આયને બંધ કરે છે ? અથવા તિયચ આયુને બંધ કરે છે? અથવા મનુષ્ય આયુને બંધ કરે છે ! અથવા वायुनम रे छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री ४ - गोयमा ! नो नेरइयाउय पकरेंति नो तिरिक्ख० नो मणुस्स.' गौतम ! तो नरयि આયુને બંધ કરતા નથી. તથા તિર્યંચ આયુનો પણ બંધ કરતા નથી भनुष्य मायुना ५ ४२ता नथी. परंतु 'देवाउय पकरेंति' हेवमायुने। मध रेछ. 'जइ देवाउय पकरें ति, किं भवणवासि पुच्छा' ने भन:५५ ज्ञानी हे આયુને જ બંધ કરે છે. તે શું તેઓ ભવનવાસી દેવ આયુને બંધ કરે છે? અથવા વાનવ્યંતર દેવ આયુને બંધ કરે છે ? અથવા તિષ્ક દેવ આને બંધ કરે છે? અથવા વૈમાનિક દેવ આયુને બંધ કરે છે ? આ પ્રશ્નના
-
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०२ आयुर्वन्धनिरूपणम् नो न वा वानव्यन्तरदेव संबन्धि आयुष्क बध्नन्ति 'नो जोइसिय०' नो न वा ज्योतिष्कदेवायुर्वघ्नन्ति किन्तु 'वेमाणियदेवाउयं पकरें ति' वैमानिकदेवसम्बन्धि आयुषो बन्धका मनापर्यवशानिनो भवन्तीति । 'केवलनाणी जहा अलेस्सा' केवल शानिनो यथा अलेश्याः केवलज्ञानिनोऽलेश्यवद्व्याख्येयाः, केवलज्ञानिनां न कस्यापि आयुषो बन्धो भवति, तेषामायुबन्धकारणीभूतस्य मोहनीयादेः कर्म बीजस्य केवलज्ञानाग्निना दग्धत्वात् दग्धबीजानां चाङ्कुरोत्पत्तेरभावादिति । रागादिक्लेशसलिलसिक्तायां हि जीवभूमौ कर्मवीजानि अङ्कुराणि प्रमुखते, केवळज्ञाननिदाघतप्ताया सुपरमायायां जीवभूमौ तु कर्मबीजानि न संसाराङ्कुरं णवासिदेवाउय पकरें ति' वे भवनवासी देवों की आयुका बंध नहीं करते हैं 'गो बाणमंतर' वानव्यन्तर देवों की आयुका बंध नहीं करते हैं 'नो जोहसिय०' न ज्योतिषिक देवों की आयुका बंध करते किन्तु-'वेमाणिय देवाउप' वे वैमानिक देवायुका बंध करते हैं। 'केवलनाणी जहा अलेस्सा' अलेश्य जीवों के जैसे केवलज्ञानी जीव किसी भी आयुका धंध नहीं करते हैं। क्योंकि उनका आयु कर्म बंध का कारण भूत जो मोहनीय आदि कर्म हैं वह केवलज्ञानरूप अग्नि के द्वारा दग्ध हो जाता है। जिस अंकुर का पोज दग्ध हो जाता है उससे फिर अंकुर उत्पन्न नहीं होता है। यह मोहनीयकर्म का बीज है। जब जीव रूप भूमि रागादिक्लेश रूप जल से सिश्चित होती रहती है तब उसमें कर्म बीज रूप अंकुर उत्पन्न होते रहते हैं। और जब वही जीव रूपी भूमि केवलज्ञानरूपी निदाध से तप्तायमान होती उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ३ गौतम ! 'णो भवणवासि देवाउयं पकरेंति' तसा सवनवासी हैवाना भायुयनी 4 ४२ता नथी. 'जो वाणमंतर' पानयन्त२ हवाना मायुष्यन। म ४२ता नथी. 'नो जोइसिय न्याति देवाना मायुध्यन। म २॥ नथी. ५२तु 'वेमाणिय देवाउय” तेसो मानि: ३१ मायनी मरेछ केवलनाणी जहा अलेस्सा' बेश्या विनान वाना કથન પ્રમાણે કેવળજ્ઞાની છો કેઈપણ આયુને બંધ કરતા નથી. કેમ કે તેઓનું આયુષ્ય કર્મબંધના કારણભૂત જે મોહનીય વિગેરે કર્મ છે, તે કેવળજ્ઞાનરૂપ અનિદ્વારા બળી જાય છે. જે અંકુરના બી બળી જાય છે, તેનાથી અકર ઉગતા નથી. આ મોહનીય કમનું બી છે. જ્યારે જીવ રૂપ ભમિ રાગ વિગેરે કલેશ ૨૫ પાણીથી સીંચાતી રહે છે, ત્યારે કર્મ બીજ રૂ૫ અંકુર તેમાં ઉત્પન્ન થતા રહે છે. અને જ્યારે એજ જીવ ૩પમી કેવળજ્ઞાનરૂપી તાપથી તપાયમાન થતી ઉસર ભૂમિના જેવી બની જાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
भगवतीसूत्रे
जनयन्तीति भावः, 'अन्नाणी जाव विभंगनाणी जहा कण्हपक्खिया' अज्ञानिनो यावद् विभङ्गज्ञानिनो यथा कृष्णपाक्षिकाः अत्र यावत्पदेन मत्यज्ञानि श्रुताज्ञानिनोः संग्रहः तथा चाज्ञानिनो यावद् विभङ्गज्ञानिनश्च नारकायुरपि प्रकुर्वन्ति तिर्यग्योनिकायुरपि प्रकुर्वन्ति मनुष्यायुरपि प्रकुर्वन्ति देवायुरपि प्रकुर्वन्तीति भावः । 'सन्नासु चउसु वि जहा सहसा' संज्ञासु चतसृष्वपि यथा सलेश्याः सलेश्यवदेव आहारादि चतुसंज्ञायुक्ता जीवा नारकायुष्कमपि कुर्वन्ति तिर्यग्योनिका युष्कमपि कुर्वन्ति मनुष्यायुष्कमपि कुर्वन्ति देवायुष्कमपि कुर्वन्तीति भावः 'नो सनीवडता जहा मणपज्जवनाणी' नो संतोषयुक्ता यथा मनः पर्यवज्ञानिनः मन:पर्ययज्ञानिवदेव नो संज्ञोपयुक्ता जीवा न नारकायुष्कं कुर्वन्ति नो वा तिर्यग्योनिका युकं हुई ऊपर भूमिके जैसी बन जाती है तब उसमें कर्म रूपी बीज संसार रूप अंकुर को उत्पन्न नहीं कर पाते हैं । यही इस कथन का भाव है । 'अन्नाणी जाव विभंगनाणी जहा कण्हपक्खिया' यावत्पद गृहीत मत्यज्ञानी, श्रुताज्ञानी और विभङ्गज्ञानी कृष्णपाक्षिक के जैसे नरकायु का भी बंध करते है तिर्यगायु का भी बंध करते हैं मनुष्यायुका भी बंध करते हैं और देवायुका भी बंध करते हैं। 'सन्नासु चउसु वि जहा लेस्मा' सलेश्य जीवों के जैसे चारों आहारादि संज्ञाओं से युक्त हुए जीव नैरधिक आयुका भी बंध करते हैं तिर्यगायुका भी बंध करते हैं मनुष्यायु का भी बन्ध करते हैं और देवायु का भी बन्ध करते हैं । 'नो सन्नो उत्ता जहा मणपज्जवनाणी' नो संज्ञोपयुक्त जीव मनःपर्ययज्ञानीके जैसे केवल एक वैमानिक देवों की ही आयुका बन्ध करते
છે, ત્યારે તેમાં કમ રૂપી ખી સ‘સારરૂપ અકુરની ઉત્પત્તી કરી શકતા નથી.
४ या उथननो भाव छे. 'अन्नाणी जाव विभंगनाणी जहा कण्हपक्खिया' યાવપદથી મતિ અજ્ઞાની, શ્રુતમજ્ઞાની, અને વિભગજ્ઞાની, કૂષ્ણુપાક્ષિકના ક્શન પ્રમાણે નારક આયુના પણ બંધ કરે છે, તિય ચ આયુને પશુ બધ કરે છે. મનુષ્ય આયુના પણ ખધ કરે છે, અને દેવ આયુને પણ બંધ ४२ छे. 'सम्तालु चउ वि जहा सलेहसा' सेश्यावाला कुशना स्थन प्रमाणु માહાર ભય મૈથુત અને પરિગ્રહ આદિ ચાર સંજ્ઞાથી યુક્ત થયેલા જીવે નૈરિયક આયુને પણ 'ધ કરે છે, તિય ચ આયુના પશુ અધ કરે છે, મનુષ્ય આયુના પણું અધ કરે છે, અને દેવ આયુષ્યને પણુ બધ કરે છે. 'मो सन्नोवउत्ता जहा मणपज्जावनाणी' ने सज्ञोपयोगवाजा कुवा, मनःपर्याव જ્ઞાતી, જીવના કથન પ્રમાણે કેવળ એક વૈમાનિક દેવાના આયુષ્યને જ મધ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू० आयुर्वन्धनिरूपणम्
९५ पुर्वन्ति न था मनुष्यायुष्कं कुर्वन्ति किन्तु वैमानिकदेवमात्रसम्बन्ध्यायुषो बन्धं कुर्वन्तीति भावः । 'सवेदगा जाव नपुंसगवयगा जहा सलेस्सा' सवेदका यावत् नपुंसकवेदका यथा सलेश्याः सलेश्यजीवव देव सवेदकाः पुरुषवेदकाः, स्त्रीवेदकार नपुंमकवेदकाश्च नारकायुरपि कुर्वन्ति तिर्यग्योनिकायुरपि कुर्वन्ति मनुष्यायुरपि कुर्वन्ति देवायुरपि कुर्वन्तीति भावः । 'अवेदगा जहा अलेस्सा' अवेदका सामा न्यतो वेदरहिता जीवाः अलेश्यजीववदेव न नारकायुष्कं कुर्वन्ति न वा तिर्यग्योनिकायुष्क कुर्वन्ति न वा मनुष्यायुष्क कुर्वन्ति न वा देगयुष्क बध्नन्तीति भावः । 'सकसाई जाव लोमकसाई जहा सलेस्सा' सहपायिनो यावत् लोभकषायिनो यथा सले श्याः यावत्पदेन क्रोषमानमायाकषायवतां ग्रहणं भवति तथा च सकपायिणो जीवाः क्रोधमानमायालोभषायिणश्च चत्वार्यपि नारकतियंग्मनुष्यदेवायूंषि कुर्वन्तीति भावः । 'अकसाई जहा अलेस्सा' अकषायिनो यथा अलेश्या हैं। न नैरयिकायु का वे बन्ध करते हैं, न तिथं गायुका वे बन्ध करते हैं और मनुष्यायुका भी वे बन्ध नहीं करते हैं। 'सवेदगा जाव नपुंसगवेदगा जहा सलेम्सा' सलेश्य जीवों के जैसे सवेदक जीव यावत् नपुंसकवेदक जीव नैरयिक आयुका भी बन्ध करते हैं, तिर्यगायुका भी बन्ध करते हैं, मनुष्यायुका भी बन्ध करते हैं और देवायुका भी बन्ध करते हैं। 'अवेदगा जहा अलेस्सा' अवेदक जीव अलेश्य जीवों के जैसे किसी भी आयुका बन्ध नहीं करते हैं। 'सकप्ताई जाव लोभकसाई जहा सस्सा' सलेश्य जीवों के जैसे सकषायी जीव यावत् लोभ कषायी जीव चारों आयुओं का बन्ध करता हैं। यहां यावत्पद से क्रोध कषायी, मानकषायी, और मायाकषायी' इन तीन पदों का ग्रहण हुआ है। 'अकसाई जहा अलेस्सा' अलेश्य जीवों के जैसे अकषायी કરે છે. તેઓ નરયિક આયુને બંધ કરતા નથી. તિર્યંચ આયુનો બંધકરતા नथी. साने मनुष्य मायुन। ५ सय ४२ता नथी, 'सवेदगा जाव नपुंसगवेदगा' जहा सलेस्सा' श्यापासवाना थन प्रभारी सव । यावत् नस। વેઠવાળા જીવ નરથિક આયુને પણ બંધ કરે છે, તિર્યંચ આયુને પણ બંધ કરે છે. મનુષ્ય આયુને પણ બંધ કરે છે અને દેવ આને પણ બંધ ३२ छे. 'अवेदगा जहा अलेस्सा' अव १ वेश्या विनाना पीना ४थन प्रमाणे ५५ आयुनोमध ४२ता नथी. 'सकमाई जाव लोभकमाई जहा सलेस्सा' श्यापामा वाना थन प्रमाणे पायाम व यावत् ક્રોધ કષાય માનકષાય માયાકષાય અને લેભકષાયવાળા જીવો ચારે પ્રકારના આયુષ્યને બંધ કરે છે, અહિયાં યાત્પદથી “ફોધકષાયી, માનકષાયી અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने अलेश्यजीववदेव कषायरहिता जीवाः न नारकायुष्क कुर्वन्ति न वा तिर्यग्योनिकायुष्क कुर्वन्ति न वा मनुष्यायुष्क कुर्वन्ति न वा देवायुष्क कुर्वन्ति इति भावः। 'सजोगी जाव कायजोगी जहा सलेस्सा' सयोगिनो यावत् काययोगिनश्च यथा सलेश्या:, यावत्पदेन मनोयोगिनां वाग्योगिनां च संग्रहो भवति तथा च सामाभ्यतो योगवन्तो मनोयोगिनो वचोयोगिनः काययोगिनश्च सलेश्यजीवक्त् नारकायुष्कमपि कुर्वन्ति तिर्यग्यो निकायुष्कमपि कुर्वन्ति मनुष्यायुष्कमपि कुर्वन्ति देवायुष्कमपि कुर्वन्तीति भावः । 'अजोगी जहा अलेस्सा' अयोगिनः सामान्यतो योगरहिताः सिद्धाः केवलिन स्ते अलेक्यवदेव आयुर्ण बन्धका न भवन्तीति । 'सागारोवउत्ता अनागारोवउत्ता य जहा सलेम्सा' साकारोपयोगयुक्ता अनाकारो. जीव किसी भी आयुका पन्ध नहीं करते हैं। सजोगी जाव कायजोगी जहा सलेस्सा' सलेश्य जीवों के जैसे सयोगी यावत् काययोगी जीव चारों आयुभों का बन्ध करते हैं। यहां यावत्पद से मनोपयोगी और वाग्योगी इन दो का ग्रहण हुआ है। इस प्रकार सामान्य से योगवाले जीव और मनोयोगवाले जीव वचन योगवाले जीव और काययोगवाले जीव सलेश्य जीवों के जैसे नारक आयुका भी वध करते हैं, तिर्य गायुष्क का भी मनुष्यायुष्क का भी और देवा युष्क का भी बन्ध करते हैं। 'अजोगी जहा अलेस्मा मामान्य से योग रहित सिद्ध जीव और केवली अलेश्य जीवों के जैसे किसी भी आयुका बंध नहीं करते हैं । 'सागारोवउत्ता अनागारोवउत्ता य जहा सलेस्मा' सलेश्य जीवों के जैसे साकागेपयोगयुक्त तथा अनाकारो भाया ४पाय ॥ त्रय पायो अड या छ. 'अकप्ताई जहा बलेस्सा' वेश्या विनाना वान थन प्रमाणे पाय विनाना १४ ५६ मायुना १२ता नथी. 'सजोगी जाव कायजोगा जहा सलेस्सा' લેશ્યાવાળા જીના કથન પ્રમાણે સગી યાવત્ કાય રોગવાળા ચારે પ્રકારના આયુનો બંધ કરે છે. અહિયાં યાવપદથી માગવાળા અને વચનગવાળાઓ ગ્રહણ કરાયા છે. આ રીતે સામાન્યથી ગવાળા છે અને મને યોગવાળા જીવો વચનગવાળા જીવો અને કાયયેગવાળા જ લેશ્યાવાળા જીની જેમ નારક આયુષ્યને પણ બંધ કરે છે. તિર્યંચ આયુ ધ્યને પણ બંધ કરે છે. મનુષ્ય આયુષ્યને પણ બંધ કરે છે, અને દેવ आयुष्यने ५५ ५५ ४२ छे. 'अजोगी जहा अलेस्मा' सामान्यथी योगविनाना સિદ્ધ જીવે અને કેવલી અલેશ જીવોના કથન પ્રમાણે કોઈ પણ આયુષ્યને सय ४२ता नथी. 'सागारोपउत्ता अनागारोव उत्ता य जहा सलेहसा' बेश्यावाणा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१२०३ नै० आयुककर्मबन्धनिरूपणम् ९७ पयोगयुक्ताच यथा सलेश्याः सलेक्शवदेव साकारोपयोगयुक्ता स्तथा अनाकारोपयोगयुक्ताय नारकायुष्कमपि तिर्यग्योनिकायुष्कमपि मनुष्यायुष्कमपि देवायुष्कमपि कुर्वन्तीति भावः ॥५० २॥
नारकदण्ड के सूत्राण्याह-'किरियावाई गं भंते' इत्यादि,
मूलम्-किरियावाई गं भंते ! नेरइया किं नेरइयाउयं पुच्छा, गोयमा! नो नेरइयाउयं नोतिरिक्ख जोणियाउयं पकरेंति मणुसाउयं पकरेंति नो देवाउयं पकरेंति अकिरियावाई गं भंते ! नेरइया पुच्छा, गोयमा ! नो नेरइयाउयं० तिरिक्खजोणियाउयं पकरेंति मणुस्साउयं पिपकरेंति नो देवाउयं पकरेंति, एवं अन्नाणियवाई वि, वेणइयवाई वि। सलेस्ता णं भंते ! नेरइया किरियावाई कि नेरइयाउयं० एवं सव्वे वि नेरइया जे किरियावाई ते मणुस्साउयं एगं पकरेंति, जे अकिरियावाई अन्नाणियवाई वेणाइयवाई ते सव्वठ्ठाणेसु वि नो नेरइयाउयं पकरेंति, तिरिक्खजोणियाउयं पि परेंति, मणुस्साउयं पि पकरेंति नो देवाउयं पकरेंति। नवरं सम्मामिच्छत्ते उवरिल्लेहिं दोहिं वि समोसरणेहिं न किंचि विपकरेंति जहेव जीवपए। एवं जाव थणियकुमारा जहेव नेरइया । अकिरियावाई णं भंते ! पुढवीकाइया पुच्छा, गोयमा! नो नेरइयाउयं पकरेंति । तिरिक्खजोणियाउयं० मणुस्साउयं पकाति, नो देवाउयं पकरेंति एवं अन्नाणियवाई वि। सलेस्सा णं भंते ! एवं जं जं पयं अस्थि पुढवीकाइया f तहि तहि मज्झिमेसु दोसु समोसरणेसु एवं चैव दुविहं आउयं पयोगयुक्त जीव नारक आयुका भी बन्ध करते हैं तिर्यगायुष्क का भी बन्ध करते हैं, मनुष्यायुष्क का भी बन्ध करते है और देवायुष्क काामी बन्ध करते है ॥२॥
જીવના કથન પ્રમાણે સાકારોપયોગવાળા અને અનાકારે પગવાળા જ નારક આયુને પણ બંધ કરે છે, તિર્યંચ આયુષ્યને પણ બંધ કરે છે, મનુષ્ય આયુને પણ બંધ કરે છે અને દેવાયુને પણ બંધ કરે છે. સૂરા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतील पकरति। नवरं तेउलेस्साए न किंपि पकरेंति। एवं आउकाइयाण वि, एवं वणस्सइकाइयाण वि । तेउक्काइया वाउकाइया सव्वट्राणेसु मज्झिमेसु दोसु समोसरणेसु नो नेरइयाउयं पकरेति तिरिक्खजोणियाउयं पकरेंति णो मणुस्साउयं णो देवाउयं पकरेंति । बेइंदियतेइंदियचउरिदिया णं जहा पुढवीकाइया गं नवरं सम्मत्तनाणेसु न एक पि आउयं पकरेंति। किरियावाई णं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणिया किं नेरइयाउयं पकरेंति पुच्छा, गोयमा ! जहा मणपज्जवनाणी । अकिरियावाई अन्नाणियवाई वेणइयवाई य घउविहं पि पकरेंति । जहा ओहिया तहा सलेस्सा वि । कण्हलेस्सा णं भंते ! किरियावाई पंचिंदियतिरिक्खजोणिया कि नेरझ्याउयं पुच्छा, गोयमा! नो नेरइयाउयं पकरेंति नोतिरिक्खाउयं० नो मणुस्साउयं० नो देवाउयं पकरेंति, अकिरियावाई अन्नाणियवाई वेणइयवाई चउब्विहं पि पकत। जहा कण्हलेस्सा, एवं नीललेस्सा वि, काउलेस्सा वि । तेउ. लेस्सा जहा सलेस्सा । नवरं अकिरियावाई अन्नाणियवाई वेणइयवाई य नो नेरइयाउयं पकरेंति । देवाउयं पि पकरेंति। तिरिक्खजोणियांउयं पि पकरेंति। मणुस्साउयं पि पकरेंति । एवं पम्हलेस्सा वि एवं सुकलेस्सा वि भाणियवा। कण्हपक्खिया तिहिं समोसरणेहिं चउठिवह पि आउं पकरेंति । सुक्कपक्खिया जहा सलेस्सा। सम्मदिट्ठी जहा मणपजवनाणी तहेव वेमाणियाउयं पकति । मिच्छादिट्री जहा कण्हपक्खिया। सम्मामिच्छादिट्री ण य एकमपि पकरेंति जहेव नेरइया । नाणी जाव
ओहियनाणी जहा सम्मदिट्ठी। अन्नाणी जाव विभंगनाणी जहा कण्हपक्खिया । सेसा जाव अणागारोवउत्ता सम्वे जहा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०३ नै० आयुष्ककर्मबन्धनिरूपणम् ९९ सलेस्सा तहा चेव भाणियव्वा । जहा पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं वत्तब्वया भणिया एवं मणुस्ताण वि भाणियव्वा । नवरं मणपजवनाणी नो सन्नोवउत्ता य जहा सम्मदिट्ठी तिरि
खजोणिया तहेव भाणियत्वा । अलेस्सा केवलनाणी अवेदगा अकसाई अजोगिय, एए न एगं पि आउयं पकरेंति, जहा ओहिया जीवा, सेसं तहेव । वाणमंतरजोइसिय वेमाणिया जहा असुरकुमारा ॥सू० ३॥ __छाया-क्रियावादिनः खलु भदन्त ! नैरयिकाः किं नैरयिकायुष्कं पृच्छा गौतम ! नो नैरयिकायुष्कं नो तिर्यग्योनिकायुकं प्रकुर्वन्ति मनुष्यायुडक प्रकुर्वन्ति नो देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति। अक्रियावादिनः खलु भदन्त ! नैरयिकाः पृच्छा, गौतम ! नो नैरयिकायुष्कं० तिर्यग्योनिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति मनुष्यायुष्कमपि कुर्वन्ति नो देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति । एवमज्ञानिकवादिनोऽपि वैनयिकवादिनोऽपि । सलेश्याः खलु भदन्त । नैरयिकाः क्रियावादिनः किं नैरयिकायुष्क० एवं सर्वेऽपि नैरयिका ये क्रियावादिनस्ते मनुष्यायुष्कमेकं प्रकुर्वन्ति, ये अक्रियावादिनोऽज्ञानिकवा. दिनो वैनयिकवादिन स्ते सर्वस्थानेष्वपि नो नैरयिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति, तिर्यग्योनिकायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति मनुष्यायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति, नो देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति । नवरं सम्पग्मिथ्याविनः उपरितनाम्यां द्वाभ्यामपि समवसरणाभ्यां न किश्चिदपि प्रकुर्वन्ति यथैव जीवपदे । एवं यावत् स्तनितकुमारा यथैव नैरयिकाः। अक्रियावादिनः खलु मदन्त ! पृथिवीकायिकाः पृच्छा, गौतम ! नो नैरयिकायुक प्रकुर्वन्ति, तिर्यग्योनिकायुष्क० मनुष्यायुष्क० नो देवायुष्क प्रकुर्वन्ति । एवमज्ञानिकवादिनोऽपि । सलेश्याः खलु भदन्त ! एवं यत् यत् पदमस्ति पृथिवी. कायिकानां तत्र तत्र मध्यमयो द्वयोः समवसरणयोरेवमेव द्विविधमायुष्क प्रकु. वन्ति । नवर तेजोलेश्यायां न किमपि प्रकुर्वन्ति । एवमप्कायिकानामपि, वनस्पतिकायिकानामपि । तेजस्कायिकाः वायुकायिकाः सर्वस्थानेषु मध्यमयो द्वंयो। समवसरणयो न नैरयिकायुक प्रकुन्ति, तिग्योनिकायुष्क प्रकुर्वन्ति, नो मनुप्यायुष्क नो देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति । द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां यथा पृथिवीकायिकानाम् । नवरं सम्यक्त्वज्ञानेषु न एकमपि आयुष्क प्रकुर्वन्ति । क्रियावादिनः खलु भदन्त ! पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः किं नैरयिकायुकं प्रकुर्वन्ति, पृच्छा, गौतम ! यथा मनःपर्यवज्ञानिनोऽक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो बैनयिक
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे वादिनश्च चतुर्विधमपि प्रकुर्वन्ति । यथोधिका स्तथा सलेश्या अपि । कृष्णलेश्याः खल भदन्त ! क्रियावादिनः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः किं नैरयिकायुष्क पृच्छा, गौतम ! नो नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति, नो विर्यग् नो मनुष्यायुष्क नो देवायुका प्रकुर्वन्ति । अक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो 'चैनयिकवादिनश्चतुर्विधमपि प्रकुर्वन्ति यथा कृष्णलेश्याः । एवं नीललेश्या अपि कापोतलेश्या अपि । तेजोलेश्या यथा सलेश्याः। नवरमक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो वैनयिकवादिनश्च नो नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति देवायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति तिर्यग्योनिकायुष्कमपि प्रावन्ति मनुष्यायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति । एवं पद्म लेश्या अपि एवं शुक्ललेश्या अपि भणितव्याः । कृष्णपाक्षिका त्रिभिः समवसरण श्चतुर्विधमपि आयुष्क प्रकुर्वन्ति । शुक्लपाक्षिका यथा सलेश्याः । सम्यग्दृष्टयो यथा मनःपर्यवज्ञानिना तथैव वैमानिकायुष्क प्रकुर्वन्ति । मिथ्यादृष्टयो यथा कृष्णपाक्षिकाः। सम्यग्मिथ्यादृष्टयो न चैकमपि प्रकुर्वन्ति यथैव नैरयिकाः । ज्ञानिनो यावदवधिज्ञानिनो यथा सम्यग्दप्रयः । अज्ञानिनो यावद्विभङ्गज्ञानिनो यथा कृष्णपाक्षिकाः। शेषा यावदनाकारोपयुक्ताः सर्वे यथा सलेश्या स्तथैव भणितव्याः । यथा पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां वक्तव्यता भणिता एवं मनुष्याणामपि भणितव्या। नर मनःपर्यवज्ञानिनो नो संज्ञो. पयुक्ताश्च यथा सम्यग्दृष्टयः तिर्यग्योनिका स्तथैव भणितव्याः । अलेश्या केवलशानिनोऽवेदका अपायिनोऽयोगिनश्यते नैकमपि आयुष्क पकुर्वन्ति । यथा औधिका जीवा:, शेषं तथैव । वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका यथा अमुरकुमाराः ॥सू०३॥
टीका-'किरियाशई णं भंते ! नेरइया' क्रियावादिनः खलु भदन्त ! नैरयिकाः 'कि नेरइयाउयं पुच्छा' किं नैरयिकायुष्कं नारकभवप्रयोजकमायुः प्रकुर्वन्ति अथवा तिर्यग्योनिकायुष्क प्रकुन्ति अथवा मनुष्यायुष्कं प्रकुर्वन्ति देशयुष्क वा प्रकुर्वन्तीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते, भगशनाह-'गोयमा' इत्यादि,
नारकदण्डक में सूत्र कथन 'किरियावाई गं भंते ! नेरहया किं नेरझ्याउयं-इत्यादि
टीकार्थ-'किरियावाई णं भंते ! नेरइया' हे भदन्त ! कियावादी नैरयिक 'किनेरइयाउयं पुच्छा' नारकभव के प्रयोजक आयुकर्म का बन्ध करते हैं? या तिर्यगायुष्क का बन्ध करते हैं? या मनुष्यायष्कका बन्ध
નારકદંડક સંબંધી સૂત્રનું કથન– 'फिरियावाई णं भंते ! नेरइया कि नेरइयाउय त्यादि
Al-'किरियावाईणं भंते ! नेरइया' भगवन् यिावाही नै२यि छ। 'कि नेरइयाउयं पुच्छा' ना२४ सप समधी मायुष्यने ५५ २ १ सया તિયશ આયુષ્યને બંધ કરે છે ? અથવા મનુષ્યના આયુષ્યને બંધ કરે છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ. १ सू०३ नै० आयुष्ककर्मबन्धनिरूपणम्
१०१
"
'गोयमा' हे गौतम! 'नो नेरइयाउयं०' नो नैव नैरथिकायुक' मकुर्वन्ति 'नो तिरिक्ख०' नो तिर्यग्योनिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति 'मणुस्साउयं पकरेति' मनुष्यायुष्कं प्रकुर्वन्ति 'नो देवाउयं पकरेति नो-नैव देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति क्रियावादिनो नारका यदेवायुर्नारिका ने मकुर्वन्ति तत् नारकभवस्वभावादेव यच तिर्यगायु fasta aa क्रियावादस्वभावात् केवलं मनुष्यायुरेव बध्नन्ति तथा स्वाभावादिति । 'अकिरियावाई णं भंते! नेरइया पुच्छ ।' अक्रियावादिनः खलु मदन्त ! नैरयिकाः किं नारकायुः प्रकुर्वन्ति यद्वा तिर्यगायुः प्रकुर्वन्ति अथवा मनुष्यायुः प्रकुर्वन्ति यद्वा देवायुः प्रकुर्वन्तीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते । भगकरते हैं? या देवायुष्क का बन्ध करते हैं ? गौतमस्वामी के इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं 'गोयमा! नो नेरइयाउयं०, नो तिरिक्ख० ' क्रियाबादी नैरयिक नैरयिक आयुका बन्ध नहीं करते हैं, तिर्थ गायुष्क का बन्ध नहीं करते हैं किन्तु 'मणुहताज्यं परेति' मनुष्यायु का बन्ध करते हैं। 'नो देवाउयं पकरेति' देवायुका भी वे बन्ध नहीं करते हैं ! क्रियावादी नैरथिक जो नैरवित्रायु का और देवायुका बन्ध नहीं करते हैं उसमें कारण नारकभव का स्वभाव ही है। तथा जो तिर्यगायुका वे बन्ध नहीं करते हैं इसमें कारण उनकी क्रियावादिता का स्वभाव है । केवल ये मनुष्यायुका ही बन्ध करते हैं क्यों कि इस स्थिति में इसी आयु के बांधने का उनका स्वभाव हो जाता है । 'अकिरियाचाई णं भंते । नेरइया पुच्छा' हे भदन्त ! अक्रियावादी नैरयिक क्या नैरकायुका बन्ध करते हैं ? या तिर्यगायु का बन्ध करते हैं ? या मनुष्यायुक्का बन्ध करते है ? અથવા દેવ આયુષ્યના અંધ કરે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે - 'गोयमा ! नो नेरइयाउयं० नो तिरिक्ख०' ङियावाही नैरयि । नैरयिष्ठ આયુષ્યના અંધ કરતાં નથી તથા તિય ચ આયુષ્યને પણ મધ नथी परंतु 'मणुस्खा उयं पकरेति' भनुष्य संबंधी आयुष्यनो मध रे छे. 'नो देवाय' पकरेति' तेथे। देव संबंधी आयुष्य पशुसंध કરતા નથી. તેનું કારણુ નારક ભવના તે પ્રકારના સ્વભાવ જ છે, તથા જે તિયચાયુના તેઓ અધ કરતા નથી તેનું કારણ તેએના ક્રિયાવાદી પણાના સ્વભાવ જ છે તેઓ કેવળ મનુષ્ય આયુને જ અંધ કરે છે. કેમ કે-આ સ્થિતિમાં योग आयुष्य बांधवानो तेमनेो स्वभाव थ लय हे 'अकिरियाबाई गं अंबे ! नेरझ्या पुच्छा' से लगवन् सञ्ज्यिावाही नैरयि है। शु नैरयि मायुना मध કરે છે? અથવા તિય ચ આયુષ્યને ખધ કરે છે? અથવા મનુષ્ય આયુષ્ય ના બંધ કરે છે? અથવા દેવ આયુષ્યને અધ કરે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
કરતા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
भगवतीसूत्रे
बानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'नो नेरइयाउयं०' नो नैरयिकायुकम् अक्रियावादिनो नारकाः प्रकुर्वन्ति 'तिरिक्खजोणियाउयं पकरे वि' तिर्यग्योनिका युवक प्रकुर्वन्ति 'मणुस्साउयं पिपकरेंति' मनुष्यायुष्कमपि प्रकु वन्ति 'नो देवाउयं पकरेंति' नो देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति । ' एवं अन्नाणियबाई बि वेणइयवाई वि' एवम् - अक्रियावादि नारकवदेव अज्ञानिकवादिवैनयिकवादिनारका अपि न नारकदेवायुकं प्रकुर्वन्ति किन्तु तिर्यग्मनुष्यायुष्क ं प्रकुर्वन्ति इमें त्रयोऽ. क्रियावादिनः तिर्यग्मनुष्यायुषामेव कर्त्तारो भवन्ति न तु नारकदेवायुषां बन्धका भवन्तीति भावः । 'सलेस्सा णं भंते ! नेरइया किरियाबाई' सलेश्याः खल या देवायुका बन्ध करते हैं? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-गोयमा । नो नेराउ, हे गौतम! अक्रियावादी नैरयिक नैरधिकायुष्क का बन्ध नहीं करते हैं 'नो देवाउयं पकरेंति' देवायुष्क का बन्ध नहीं करते हैं, किन्तु' तिरिक्खजोणियाउयं पकरेंति, मणुस्साज्यं पि पक रेति' तिर्यगायुष्क का बन्ध करते हैं और मनुष्यायुष्क का भी बन्ध करते हैं। 'एवं अभाणियवाई वि वेणइयवाई वि' इसी प्रकार से अज्ञानिकवादी नैरयिक और वैनयिकवादी नैरथिक भी न नारकायु को बन्ध करते हैं और न देवायुका ही बन्ध करते हैं किन्तु 'तिरिक्खाउयं पकरेति मणुस्सायं पि पकरेंति' तिर्यगायु का बन्ध करते हैं और मनुष्यायु का भी बन्ध करते हैं। इस प्रकार ये अक्रियावादी, अज्ञानिकबादी और वैनयिकवादी नारक तिर्यग्मनुष्य आयुका ही बन्ध करने वाले होते हैं, नारक देवायुक्का नहीं । 'सलेस्सा णं भंते! नेरहया अनुश्री छे - 'गोयमा ! नो नेरइयाज्यं' हे गौतम! अहियावादी नैरयिङ नैरयिना आयुष्यनो अध उश्ता नथी. नो देवाउयं पकरेंति' देव संबधी आयुष्यने। अध ४२ता नथी. परंतु 'तिरिक्खजोणियाज्यं पकरेति मणुस्सा उय पकरे ति' तिर्यय आयुष्यना घरे छे, मने मनुष्य आयुना पशु अधरे छे. ' एवं अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि' मे४ प्रमाणे अज्ञानवाही नैरपि मने નૈનિયકવાદી નૈરિયકા પણ નારક આયુને અંધ કરતા નથી અને દેવ આયુને पशु अंध ४रता नथी परंतु तेथे 'तिरिक्खाउयं' पकरेति मणुस्साउयं पि पकरें ति' તિય"ચ આયુષ્યના બંધ કરે છે, અને મનુષ્ય આયુને પણ અધ કરે છે. આ રીતે આ અક્રિયાવાદી, અજ્ઞાનવાદી અને વૈનયિકવાદી નારકો તિય ચ અને મનુષ્યેાના આયુનેાજ ખંધ કરવાવાળા હાય છે નારક અને દેવ આયુના મધ કરવાવાળા હાતા નથી.
'सरसाणं भंते । नेरइया किरियाबाई' डे लगवन् के नैरयि है।
बेश्या -
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका २०३० उ.१९०३ नै आयुष्ककर्मबन्धनिरूपणम् १०३ भदन्त ! नैरयिकाः क्रियावादिनः 'किं नेरइयाउयं' किं नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति अथवा तिर्यग्योनिकायुष्क प्रकुर्वन्ति मनुष्यायुष्कं प्रकुर्वन्ति देवायुष्क वा अकुर्वन्तीति प्रश्नः। उत्तरमाह-'एवं सम्वे वि' इत्यादिना, 'एवं सम्वे वि मेरइया जे किरियावाई ते मणुस्साउयं एगं पकरें ति' एवं सर्वेऽपि नैरयिका ये क्रियावादिन स्ते एकमेव मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति क्रियावादिनां सर्वेषामेव नारकाणां क्रियावादस्वभावादेकस्यैव मनुष्यायुष्कस्य बन्धो भवति, नेतरायुषः । तत्र 'जे अकिरियावाई अन्नाणियवाई वेणइयवाई ते सहाणेसु वि नो नेरइयाउयं पकरेंति' ये अक्रियावादिनो नारका अज्ञानिकवादिनी वैनयिकवादिनश्च ते इमे त्रयः सर्वस्थानेषु लेश्यादि सर्वद्वारेष्वपि नो-नैव कथमपि नारकायुष्क प्रकुर्वन्ति तथा स्वभावत्वात् , किन्तु 'तिरिक्खनोणियाउयं पि पकरें ति मणुस्साउयं पि पकरेंति' तिर्यग्योनिकायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति तथा मनुष्यायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति 'नो किरियावाई' हे भदन्त ! जो नैरयिक सलेश्य हैं और क्रियावादी हैंवे 'किं नेरइयाउयं' क्या नैरयिकायु का पन्ध करते हैं ? अथवा तिर्यगायुका बन्ध करते हैं ? या मनुष्यायु का बन्ध करते हैं ? या देवायुका बन्ध करते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं सव्वे वि नेरच्या जे किरियावाई ते मणुस्साउयं एग पकरेंति' इस प्रकार समस्त नैरयिक जो क्रियावादी हैं वे एक मनुष्यायु के ही बन्धक होते हैं, शेष तीन आयुओं के नहीं । क्यों कि क्रियावादिता में ऐसा ही स्वभाव होता है कि इसमें एक मनुष्यायु का ही बन्ध होता है । तथा-जो अक्रियावादी, अज्ञानवादी और वैनयिकवादी नारक हैं वे समस्त स्थानों मेंलेश्यादिक समस्त द्वारों में भी किसी प्रकार से नारकायुष्क का बन्ध पामा डाय छे. मन यापही डाय छ, तो 'कि नेरइयाउयं' शु નરયિક આયુને બંધ કરે છે? અથવા તિર્યંચ આયુનો બંધ કરે છે? અથવા મનુષ્ય આયુને બંધ કરે છે ? અથવા દેવ આયુને બંધ કરે છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री छ8-'एव' मवे नेरइया जे किरियावाई ते मणुस्साउयं एग पकरें ति' मा शते सारथि २ यावाही छे, तेमा મનુષ્ય આયુને બંધ કરનારા હોય છે. બાકીના ત્રણ આયુને બંધ કરતા નથી. કેમ કે કિયાવાદી પણામાં એ પ્રમાણેને સ્વભાવ હોય છે. કે તેમાં મનુષ્ય આયુને જ બંધ થાય છે. તથા જેઓ અકિયાવાદી. અજ્ઞાનવાદી અને વૈયિકવાદી નારકે છે તે બધા જ સ્થાનમાં લેશ્યા વિગેરે સઘળા દ્વારમાં પણ કઈ પણ રીતે નારક આયુષ્યને બંધ કરતા નથી. પરંત તિય"ચ આયુને અને મનુષ્ય આયુને જ બંધ કરે છે. દેવાયુને પણ બંધ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
मगवतीसूले देवाउयं परेंति' नो नैव देवसम्बन्धि आयुकबन्ध कुर्वन्तीति । 'नवरं सम्मामिच्छत्ते उवरिल्लेहि दोहि वि समोसरणेहि नवर' सम्पग्मिथ्यात्विनो मिश्रष्टया उपरितनाभ्यामज्ञानिक वैनयिकवादिरूपाभ्यां द्वाभ्यामपि समवसरणाभ्याम् 'न किंचि वि पकरें'ति' न किमपि आयुः प्रकुर्वन्ति 'जहेब जीवपए' यथैव जीवपदे सम्यग्मियादृष्टिनारकाणां द्वे एवान्तिमे समवसरणे अज्ञानिकवादिनश्च वैनयिक पादिनश्चेत्याकारके भवतः तेषां चायुर्वन्धो न भवत्येव गुणस्थानकस्वभावादत स्ते न किमपि आयुः पकुर्वन्तीति भाव मिश्रदृष्टः क्रियावादाक्रियावादयोरभावात् । ‘एवं जाव थणियकुमारा जहा नेरइया' एवं यावत्स्तनितकुमारा यथा नैरयिकाः नैरयिकवदेव असुरकुमारादारभ्य स्तनितकुमारपर्यन्ता जीवा नारकवदेव समवसरणविषये ज्ञातव्या इति । 'अकिरियावाई गं भंते ! पुढवीकाइया पुच्छा' नहीं करते हैं-किन्तु तिर्यगायु का एवं मनुष्यायु का ही बन्ध करते हैं, देवायु का भी पन्ध नहीं करते हैं। 'नवर सम्मामिच्छत्ते उवरिल्ले दोहि वि समोसरणेहिं' परन्तु जो सम्यग्मिथ्यात्वी नारक है और जो अज्ञानिकवादी एवं बैनयिकवादी हैं वे किसी भी आयुका बन्ध नहीं करते हैं । 'जहेव जीव पए' जैसा कि जीव पद में सम्यग्मिथ्याके दो ही अन्तिम समवसरण अज्ञानवादी और वैनयिकवादी ये दो समवसरण होते हैं और उनमें आयुषन्ध नहीं होता है । क्यो की इस गुणस्थान का-तृतीय गुणस्थान का-ऐसा ही स्वभाव होता है- इस लिये किसी भी आयुका बन्ध नहीं करते हैं। मिश्रदृष्टि में न क्रिया वादिता होती है और न अक्रियावादिता होती है। एवं जाव थाणिय. कुमारा जहेव नेरइया' असुरकुमार से लेकर स्तनितकुमार तक के जीव नैरयिकों के जैसे ही समवसरण के विषय में ज्ञातव्य है।
Rau नथी. 'नवर सम्मामिच्छत्ते उवरिल्ले दोहि वि समोसरणेहि' पर तुरे। સમગૂમિથ્યાવાળા નારકે છે, તેઓ તથા અજ્ઞાનવાદી અને નચિકવાદી છે. तमा ५ मायुनी ५ ४२ता नथी. 'जहेव जीवपए' २ प्रमाणे ७१ પદમાં સમમિથ્યાદષ્ટિવાળા નારકોને છેલા બેજ સમવસરણ એટલે કે અજ્ઞાનવાદી અને વૈનાયિકવાદી આ બેજ સમવસરણ હોય છે. તેઓને આયુ બંધ હોતો નથી. એ જ તેમને રવભાવ હોય છે, તેથી કઈ પણ આયુને તેઓ બંધ કરતા નથી. કેમ કે-આ ત્રીજા ગુણ સ્થાનને એ જ સ્વભાવ હોય છે. તેથી તેઓ કોઈપણ આયુને બંધ કરતા નથી.મિશ્રદષ્ટિવાળાઓમાં लियावाहीपा ५५ तु नथी. तथा मठियावाहिया पातु नथी. 'एवं जाव थणियकुमारा जहा नेरइया' मेन्द्रियाणाथी सनस्तनितभार सुधीन। જ સંબંધી નરયિકના કથન પ્રમાણે જે તેઓનું સમવસરણ કહેલ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ. १०३ नै० आयुष्क कर्मबन्धनिरूपणम्
१०५
अक्रियावादिनः खलु भदन्त ! पृथिवीकायिका जीवाः किं नैरयिकायुष्क' मकुन्ति तिर्यग्योनिका युष्कं प्रकुर्वन्ति मनुष्यायुष्क वा मकुर्वन्ति देवायुष्क वा प्रकुर्वन्तीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा ' हे गौतम! 'नो नेरइयाउयं पकरेंति' नो नैरयिका युवक प्रकुर्वन्ति अक्रियावादिनः पृथिवीकायिकाः किन्तु 'तिरिकखजोणियाउयं० मणुस्साउयं पकरें ति' तिर्यग्योनिकायुष्क प्रकुर्वन्ति तथा मनुष्यायुष्कं च प्रकुर्वन्ति 'नो देवाउयं पकरेंति' नो देवायुष्क' प्रकुर्वन्ति, अक्रियावादिनां पृथिवीकायिकजीवानां द्वे एव तिर्यग्मतुव्यायुषी भवतो न तु नारक देवायुष्कौ भवत इति । ' एवं ' अन्नाणियवाई बि' एवमक्रियावादिनः पृथिवीकायिकवदेव अज्ञानिकवादि पृथिवीकायिका अपि नो 'अकिरियाबाई णं भंते! पुढवीकाइया पुच्छा' हे भदन्त ! अक्रियावादी पृथिवीकायिक जीव क्या नैरयिक आयुका बन्ध करते हैं ? या तिर्थगायु का बन्ध करते हैं ? या मनुष्यायुका बन्ध करते हैं ? या देवायुका बन्ध करते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं - 'गोयमा ! नो नेरइयाउयं पकरेति' हे गौतम! अक्रियावादी पृथिवीकायिक जीव नैरयिक आयुका बन्ध नहीं करते हैं किन्तु तिर्यगायु का बन्ध करते हैं, मनुष्यायु का बन्ध करते हैं, 'नो देवाउयं पकरेति' पर देवायुका भी वे बन्ध नहीं करते हैं। इस प्रकार अक्रियावादी पृथिषीकायिक जीवों के तिर्यगाय और मनुष्यायु इन दो आयुओं का ही बन्ध होता है नैरयिक और देवायुका बन्ध नहीं होता है । 'एवं अन्नाणियवाई वि' अज्ञानिकवादी पृथिवीकायिक जीव अक्रियावादी पृथिवीकायिक जीव के जैसे हो
'अकिरियावा णं भंते ! पुढवीकाइया पुच्छा' डेभगवन् डिवायावाही પૃથ્વીકાયિક જીવ શુ` નૈરયિક આયુષ્યના બંધ કરે છે? અથવા તિચ આયુના બધ કરે છે ? અથવા મનુષ્ય આયુના બધ કરે છે? અથવા દેવ आयुनो अध ४रे हे ? याप्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री छे है-'गोयमा ! नो नेरइयाउ पकरेति' डे गौतम ! अडियावाही पृथ्वी आर्थिक व नैरयि न्यायुना બંધ કરતા નથી. પરં'તુ તિયાઁચ આયુષ્યના અંધ કરે છે, અને મનુષ્ય आयुध पुरे छे. 'नो देवाउयं पकरेंति' परंतु ते देव आयुष्यलो प અધ કરતા નથી. આ રીતે અક્રિયાવાદી પૃથ્વીકાયિક જીવાને તિયા આયુ અને મનુષ્ય આયુ આ એ આયુનાજ અધ ડાય છે. તેને नैराश्य भने द्वेव आयुनो मध होतो नथी. 'एव' अन्नाणियवाइ वि' अज्ञान વાદી પૃથ્વીકાયિક જીવ, અક્રિયાવાદી પૃથ્વીકાયિક જીવના કથન પ્રમાણે જ નારક આવ્યુ અને દેવ આયુના બંધ કરતા નથી. પરંતુ તિ ચ આયુ અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे नारकायुष्क प्रकुर्वन्ति न वा देवायुष्क प्रकुर्वन्ति किन्तु तिर्यग्योनिकायुष्क' पह पन्ति तथा मनुष्यायुष्कमपि प्रकुर्वन्तीति भावः । 'सलेस्साणं भंते !.' सश्वाः खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकाः किं नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति तिर्यग्योनिकायुक मकुर्वन्ति मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति देवायुष्क वा प्रकुर्वन्तीति प्रश्नः, भगवानाह'एवं जं जं पयं अत्यि पुढवीकाइयाण' एवं यत् यत् पद-लेश्यादिरूपद्वारं षड्विशतितमशतकगतपथमोद्देशकस्थं पृथिवीकायिकजीवानाम् अस्ति 'तहि तर्हि मझिमेसु दोसु समोसरणेसु' तत्र तत्र पदेषु मध्यमयो योः अक्रियावाद्यज्ञानिकवादिरूपयोः समवसरणयोः ‘एवं चेव दुविहं आउयं पकरे'ति' एवमेव उपरिदर्शित प्रकारेणैव द्विविधम्-द्विपकारम् आयुष्कम् तिर्यग्योनिकसम्बन्धि मनुष्ययोनिसम्ब. धि चेति आयुष्कद्वयमेव प्रकुन्ति न तु नारकायुष्क देवायुकं वा मकुर्वन्तीति । 'नवरं तेउलेस्साए न किंपि पकरेंति' नवरम्-केवलं विशेष एतावानेव यत् तेजो. मरकायु और देवायु का बन्ध नहीं करते हैं किंतु तिर्यगायु और मनुष्यायु का ही बन्ध करते हैं। अर्थात् इन आयुओं में से ही किसी एक आयुका बन्ध करते हैं। 'सलेस्सा णं भंते !' हे भदन्त ! सलेश्य पृथिवीकायिक जीव क्या नैरयिक आयुका पन्ध करते हैं ? यातियंगा. युका बन्ध करते हैं ? या मनुष्यआयुका बन्ध करते हैं ? या देवायुका कध करते हैं? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं जं जं पयं अस्थि पुढवीकाइयाणं' हे गौतम! पृथिवीकायिक जीव में जो-जो लेश्यादि रूप पद संभवित हों, उन-उन पदों में वर्तमान पृथिवीकायिक जीवों के अक्रियावादी और अज्ञानवादी ये दो ही समवसरण होते है-सो इन दोनों समवसरणों में पूर्वोक्त अनुसार मनुष्यायु और तिर्यशायुका बन्ध ही उन पृथिवीकायिक जीवों के होता है नारकायुडक મનુષ્ય આયુને જ બંધ કરે છે. અર્થાત્ આ બે આયુ પૈકી કોઈ એક આયુને सय ४३ छे. 'सलेस्सा णं भंते ! भगवन् सश्यावापृथ्वीय: wY નરયિક આયુને બંધ કરે છે ? અથવા તિર્યંચ આયુનો બંધ કરે છે? અથવા મનુષ્ય આયુને બંધ કરે છે ? અથવા દેવ આયુને બંધ કરે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु श्री गौतभस्वामीन ४ छ -'एवं ज ज पय अत्थि पुढवीफाइयाणं' गौतम ! पृथ्वीमाथि लामा वेश्या विगैरे थी २२ પદે સંભવિત હોય તે તે પ્રદેશમાં રહેનારા પૃવીકાયિક જીને અકિયાવાદી અને અજ્ઞાનવાદી આ એજ સમવસરણ હોય છે. તે આ બને સમવસરણમાં પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે મનુષ્ય આયુ અને તિય ચ આયુને બંધ જ તે પૃથ્વીયિક જીવેને હોય છે. તેઓ નારક આયુ અને દેવ આયુને બંધ કરતા નથી,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेथचन्द्रिका टीका श०२९ उ. १ सू०३ नै० आयुष्ककर्मबन्धनिरूपणम्
१०७
लेश्यायां न किमपि आयुर्वन्धं प्रकुर्वन्ति पृथिवीकायिकजीवेषु देवोत्पत्तित्वेन अपर्याप्तावस्थायामेव तेजोलेश्या भवति, तत्सचायां नैवायुषो बन्धः, तद्विगमे एवं आयुषो बन्धसद्भावात् । ' एवं आउकाइयाण वि वणस्सइकाइयाण वि' एवं पृथिवीकायिकवदेवाऽकायिकानां वनस्पतिकायिकानां च द्वयानाम् अक्रियावाद्यज्ञानिकवादि समवसरणयो मध्ये यत् यत् पदं भवति तस्मिन् तस्मिन् पदे एक द्विप्रकारकं तिर्यग्योनिकसम्बन्धि मनुष्यभवसम्बन्धि चायुर्भवति एष्वपि पृथि वीकायिकवदेवोत्पत्तित्वेन अपर्याप्तावस्थायामेव तेजोलेश्या भवति, तेजोलेश्यायां चनायुषो बन्धो भवतीत्यादिकं सर्वं पृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यमिति भावः । और देवायुष्क का बन्ध नहीं होता है। 'नवर तेउलेस्साए न कि पि पकरेति' परंतु तेजोलेश्या पद् में वर्तमान पृथिवीकायिक जीवों के किसी भी आयुका बन्ध नहीं होता है । पृथिवीकायिकों के अपर्याप्तावस्था में ही इन्द्रिय पर्याप्ति पूर्ण होने के पहिले तेजोलेश्या होती है, क्यों कि पृथिवीकायिक जीवों में देवों की उत्पत्ति हो सकने से वहाँ अपर्याप्तावस्था में तेजोलेश्या कही गई है। तेजोलेश्या की सत्ता में आयुक्का बंध नहीं होता है। तेजोलेश्या के चले जाने पर ही आयुका बंध होता है । 'एवं' आउकाइयाण वि वणस्सइकाइयाण वि' पृथिवीकायिक जीव के जैसे ही अप्रकायिकों के वनस्पतिकायिकों के अक्रियाबादी और अज्ञानिकवादी इन दो समवसरणों में जो जो पद संभवित हो उन-उन पदों में तिर्थ गायु और मनुष्यायु इन दो आयुओं का ही उनके बंध होता है, अन्य आयुओं का नहीं इनमें भी पृथिवीकायिकों 'नवर' तेउलेस्साए न किंपि पकरेति' परंतु तेलेवेश्यावाजा यहां रडेनारा પૃથ્વીકાયિક જીવાને કાઈપણુ આયુના બંધ થતા નથી. પૃથ્વીકાયકાને અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં જ ઇન્દ્રિય પર્યાપ્તિ પૂરી થયા પહેલાં તેજોલેશ્યા હેાય છે. કેમકે પૃથ્વીકાયિક જીવેામાં દેવેની ઉત્પત્તી થતી હાવાથી ત્યાં અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં તેજોવૈશ્યા કહી છે. તેોલેશ્યાની સત્તામાં આયુને મધ હાતા નથી. તેજોबेश्याना भवाधीन आयुनो गंध थाय छे. 'एव' आउकोइयाण वि वणस्माइ काइयाण वि' वेश्यावाजा पृथ्वी अयि भवना उथन प्रमाणे श्यावाणा અયિકાને, લેશ્યાવાળા વનસ્પતિકાયિકાને અક્રિયાવાદી અને અજ્ઞાનવાદી
આ એ સમવસરણેામાં જે જે પદે સભિવત હોય તે તે પદોમાં તિયચ આયુ અને મનુષ્ય આયુ આ બે આયુષ્યના જ અંધ હૈાય છે. બીજા એ આયુના મધ હાતા નથી. તેનું કારણ પણ એજ છે કે-આમાં પણ દેવાની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
भगवतीस्त्रे अक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनश्च अप्कायिकवनस्पतिकायिका द्विमकारकमेव भायुष्कं वध्नन्तीति भावः । 'तेउकाइया वाउकाइया सव्वट्ठाणेसु मज्झिमेसु दोमु सनोसरणेसु नो नेरहयाउयं पकरेंति' तेजस्कायिका वायुकायिकाच सर्वस्थानेषु सर्वेष्वेव लेश्यादिद्वारेषु मध्यमयो यो समवसरणयोः अक्रियावाद्यज्ञानिकवादि. रूपयोः नो नारकभवसम्बन्धि आयुष्कं प्रकुर्वन्ति । किन्तु 'तिरिक्खजोणियाउयं पकरेंति' तिर्यग्योनिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति, 'णो मणुस्साउयं०' नो मनुष्य सम्बन्धि आयुष्क प्रकुर्वन्ति 'नो देवाउयं पकरेंति' नो देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति तेजस्कायिक के जैसे देवों की उत्पत्ति हो सकते से अपर्याप्तावस्था में ही तेजो. लेश्या का सद्भाव रहता है। तेजोलेश्या, के सदभाव में आयुका बंध नहीं होता है इत्यादि सव कथन पृथिवीकायिक के जैसे पहां समझना चाहिये । अक्रियावादी और अज्ञानिकवादी अप्कायिक एवं वनस्पतिकायिक जीव दो प्रकारकी ही आयुका बंध करते हैं यही कहने का तात्पर्य है, 'तेउकाइया वाउकाइया सव्वट्ठाणेसु मज्झिमेसु दो सु समोसरणेसु नो नेरइयाउयं पकरेंति' तेजस्कायिक और वायुकायिक जीव लेश्यावादिक सर्व स्थानों में अक्रियावादी रूप और अज्ञानिकचादी रूप समवसरणवाले होते हुए नारक भव सम्बन्धि आयु कर्म का बंध नहीं करते हैं किन्तु वे 'तिरिक्खजोणियाउय पकरेंति' तिर्यगाय का ही बंध करते हैं। 'णो मणुस्साउयं नो देवाउयं पकरेंति' मनुष्यायु का बंध नहीं करते हैं और न देवायु का बंध करते हैं। ઉત્પત્તી હોવાથી અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં તેજલેશ્યાને રસદૂભાવ હોય છે. તેજલેશ્યાના સદૂભાવમાં આયુને બંધ હેત નથી. વિગેરે તમામ કથન પૃથ્વીકાયિકના કથન પ્રમાણે અહિયાં સમજવું અક્રિયાવાદી અને અજ્ઞાનવાદી અપ્રકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક જીવ બે પ્રકારનાં આયુષ્યને જ બંધ કરે છે. એજ આ કથનનું તાત્પર્ય કહ્યું છે. ___'वेउकाइया वाउकाइया सव्वट्ठाणेसु मज्झमेसु दोसु समोसरणेसु नो नेरइयाउयं पकरें ति' ते४२४ायि भने वायुयि बेश्या विगेरे सघणा स्थानमा અક્રિયાવાદીપણા અને અજ્ઞાનવાદીપણાના સમવસરણવાળા થઈને નારક ભવ સંબંધી આયુકમને બંધ કરતા નથી. તથા દેવ આયુને પણ બંધ १२। नथी. परंतु 'तिरिक्खजोणियाउय पकरें'ति' तिय य आयुन। ०४ मध हरे छे. 'णो मणुस्साउन नो देवाउयं पकरेंति' मनुष्य मायुना स रता નથી. તથા દેવ આયુને પણ બંધ કરતા નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ १०३ नै० आयुष्ककर्मबन्धनिरूपणम् १०९ यायुकायिकजीवानां सर्वत्र पदेषु एकमकारकतिर्यगायुष एव बन्धनं भवति नान्यायुष इति भावः । 'बेइंदियतेइंदियचउरिदियाणं जहा पुढविकाइयागं' द्वीन्द्रिय श्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियजीवानामायुर्वन्धो यथा पृथिवीकायिकानां प्रदर्शित स्वथैव ज्ञातव्यः द्वीन्द्रिय यावत् चतुरिन्द्रियाणां पृथिवीकायिकवदेव तियंग्योनिकायुष्कस्य मनुष्यभवसम्बन्ध्यायुष्कस्य च बन्धनं भवति न तु इमे नैरयिकायुष्क कुर्वन्ति न वा देवायुष्फमेव कुर्वन्तीति भावः । 'नवरं सम्मत्तनाणेसु न एक पि आउयं पकरें ति' नवर केवलमेतदेव वैलक्षण्यं यत् सम्यक्त्वज्ञानेषु सम्यक्त्वपदे ज्ञानपदे चेमे द्वीन्द्रिय यावत् चतुरिन्द्रिया जीवा न एकमपि आयुष्क भकुर्वन्ति, द्वीन्द्रियादि चतुरिन्द्रियान्तजीवानां सास्वादनभावेन अपर्याप्तावस्थायामेव सम्यक्त्वं तथा ज्ञानं च भवति तत्काळस्थाल्पत्वान्न कस्यापि आयुषो बन्धो भवतीति । 'किरियावाई णं भंते । तात्पर्य कहने का यही है कि तेजस्कायिक और वायुकायिक जीवों के सर्वत्र पदों में एक प्रकार के तिर्यगायु का ही बंध होता है, अन्य आयुओं का नहीं । 'वेइंदियते इंदिय चारिदियाणं जहा पुढविश्काइयाण' दो इन्द्रिय, तेहन्द्रिय चौइन्द्रिय जीवों के पृथिवीकायिक जीवों के जैसे तिर्यग्यानिक आयुष्क का और मनुप्प भव सम्बन्ध्यायुष्क का बंध होता है। नरकायु का और देवायु का इनके बंध नहीं होता है। 'नवरं सम्प्रत्तनाणेसु न एक्कंपि आउय पकरेंति' परंतु यहाँ विशेषता इतनी सी ही है कि सम्यक्त्व पद में और ज्ञान पद में ये वीन्द्रिय से लेकर चौइन्द्रिय तक के जीव एक भी आयुका बंध नहीं करते हैं, क्यों कि इनके सम्यक्त्व और ज्ञान सास्वादन भाव से अपर्याप्तावस्था में ही होता है। अतः अपर्याप्तावस्था का काल अत्यल्प होने से किसी भी आयुका बंध इनके अक्रियावादी और अज्ञानिकवादी रूप हालत में તેજકાયિક અને વાયુકાયિક જીવોને સઘળા પદમાં એક પ્રકારના તિર્યંચ આયુનેજ બંધ હોય છે, તે સિવાયના બીજા આયુઓને બંધ થત नथी. 'वेइंदिय तेइदिय चरिदियाणं जहा पुढवीकाइयाणं' में दिया ત્રણ ઈદ્રિયવાળા, ચાર ઈદ્રિયવાળા પૃથ્વીકાયિક જીવને પૃથ્વીકાયિક જના કથન પ્રમાણે તિર્યચનિક આયુષ્યને અને મનુષ્ય સંબંધી આયુને બંધ થાય છે. નારક આયુને અને દેવ આયુને બંધ તેઓને હેત નથી. 'नवर' सम्मत्तनाणेसुन एक पि आउयं पकरें ति' परंतु मा थनमा विशेषा એ છે કે-સમ્યકત્વ પદમાં અને જ્ઞાનપદમાં આ બે ઈન્દ્રિયવાળાથી લઈને ચારે ઈન્દ્રિયવાળા સુધીના છ એક પણ આયુને બંધ કરતા નથી. કેમકે તેઓને સમ્યકત્વ અને જ્ઞાન સાસ્વાદન ભાવથી અપયૉપ્ત અવસ્થામાં જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
भगवती सूत्रे
क्रियावादिनः खलु भदन्त ! 'पंचिदियतिरिक्खजोणिय ।' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका जीवाः 'किं नेरइयाउयं पकरेति पुच्छा' किं नैरयिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति अथवा तिर्य योनिका प्रकुर्वन्वि अथवा मनुष्यायुष्कं प्रकुर्वन्ति देवायुष्क वा प्रकुर्व तीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'जहा मणपज्जवणाणी' यथा मनः पर्यवज्ञानिनः मनः पर्यवज्ञानिवदेव क्रियावादि पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः न नारकतिर्यग्योनिकमनुष्यायुष्कं प्रकुर्वन्ति किन्तु केवलं देवायुकमेव प्रकुर्वन्तीति भावः । 'अकिरियाबाई अन्नाणियवाई वेणइयवाई य चडन्विहं पि करेंति' अक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो वैनयिकवादिनश्च पश्चन्द्रियतिर्यग्योनिका नारकायुष्कं तिर्यग्योनिकायुष्कं मनुष्यायुष्कं देवायुष्कं चतुनहीं होता है। 'किरियाबाईणं भंते! पंचिदियतिरिक्खजोणिया हे भदन्त ! क्रियावादी पंचेन्द्रियतियश्च जीव 'किं नेरइयाज्यं' पकरेति बुच्छा' क्या नैरयिक आयुका बंध करते हैं ? अथवा तिर्यगायुका बंध करते हैं ? अथवा मनुष्यायुका बंध करते हैं? अथवा देवायुष्क का बंध करते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'गोयमा ! जहा मणपज्जबनाणी' हे गौतम! मन:पर्ययज्ञानी के जैसे क्रियावादी पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्च न नारकायु का बंध करते हैं, न तिर्यगायु का बंध करते हैं, न मनुष्यायु का बंध करते हैं, किंतु वे केवल एक देवायु का ही बंध करते हैं। 'अकिरियाबाई अनाणियवाई वेणहयवाईय चउन्विहं पि पकरेति' अक्रियावादी, अज्ञानिकवादी और वैनयिकबादी पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव चारों प्रकार की आयुओं का बंध करते हैं। नार
હાય છે. તેથી અપર્યાપ્ત અવસ્થાનાકાળ અત્યંત થાડો હાવાથી તેને અક્રિયાવાદી અને અજ્ઞાનવાદી પણામાં કોઈપણુ આયુના અંધ હોતા નથી. 'किरियावा णं भंते ! पंचिदियतिरिक्खजोणिया' हे भगवन् डिया वाही यथेन्द्रिय तिर्यय व 'किं नेरइयास्यं पकरेति पुच्छा' शुं तेथे નૈરિયક આયુને બંધ કરે છે ? અથવા મનુષ્ય આયુને બંધ કરે છે ? અથવા हेव आयुना मध उरे छे ? या प्रश्नना उत्तरमा अनुश्री डे छे ! - 'गोयमा ! TET मणपजवनाणी' हे गौतम! मनःपर्यवज्ञानीना उथन प्रमाणे प्रियावाही પંચેન્દ્રિયતિય ય નારકની આયુના અંધ કરતા નથી. તિય ચની આયુને પશુ બંધ કરતા નથી. મનુષ્ય આયુના બંધ કરતા નથી. પરંતુ તેએ કેવળ એક દૈવ આયુના જ મંધ કરે છે,
'अकिरियाबाई, अन्नाणियवाई वेणईयवाई य चव्विहं पि पकरेंति' अडियाથાદી. અજ્ઞાનવાદી અને વૈનયિકવાદી પ ંચેન્દ્રિય તિય ચર્ચાનિવાળા જીવા ચારે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका रीका श०३० ३.१ सू०३ मे० आयुष्कर्मबन्धनिरूपणम् १११ विधमपि आयुष्क प्रकुर्वन्तीति भावः । 'जहा ओहिया तहा सलेम्सा वि' यथा औधिकाः सामान्यतियग्योनिकजीवा आयुष्क बध्नन्ति तथैव तेनैव प्रकारेण सवेश्याः पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिका अपि आयुष्क बध्नन्ति, अयं भावः-क्रियावादिपश्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः केवलं वैमानिकदेवायुष्कमेव वध्नन्ति, तथा शेषाः सम. वसरणत्रयवन्तस्तियपश्चन्द्रिया चत्वार्यपि नरकाधायूंषि बध्नन्ति । 'कण्हलेस्सा ण भंते ! किरियावाई पंचेंदियतिरिक्खजोणिया' कृष्णलेश्या खल भदन्त ! क्रियावादिनः पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः किं नेरइयाउयं पुच्छा' कि नरयिकायुष्कं कुर्वन्ति मनुष्यायुष्क वा कुर्वन्ति देगयुष्क वा कुर्वन्तीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते। भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! कायु का भी वे बंध करते हैं, तिर्य गायु का भी वे बंध करते हैं, मनुष्यायु का भी वे बंध करते हैं और देवायु का भी वे बन्ध करते हैं 'जहा ओहिया तहा सलेस्सा वि' जैसे सामान्य तिर्यग्योनिक जीव आयुष्क कर्म का बन्ध करते हैं उसी प्रकार से सलेश्य पश्चेन्द्रिय तियंग्योनिक जीव भी आयुष्क कर्म का धन्ध करते हैं, अर्थात् क्रियावादी पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक मात्र वैमानिक देवायुका बन्ध करते हैं और शेष तीन समवसरणवाले तिर्यच पंचेन्द्रिय चारों गतिका आयु बांधते हैं। 'कण्हलेस्सा णं भंते ! किरियावाई पंचिंदियतिरिक्खजोणिया' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले क्रियावादी जो पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव हैं-वे क्या 'नेरइयाउयं पकरेंति पुच्छा' नैरयिकायु का बन्ध करते हैं ? या तिर्यगायुका बन्ध करते हैं ? या मनुष्यायु का बन्ध करते हैं ? या देवायु का बन्ध करते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते પ્રકારના આયુષ્યને બંધ કરે છે. તેઓ નારકેના આયુષ્યને પણ બંધ કરે છે, તિય ચઆયુને પણ તેઓ બંધ કરે છે. મનુષ્ય આયુનો પણ બંધ કરે છે. અને व मायुनो ५६ मध ४रे छे. 'जहा ओहिया तहा सलेस्सा वि'२ शत सामान्य જી આયુષ્ય કર્મને બંધ કરે છે. એ જ પ્રમાણે વેશ્યાવાળા પંચેન્દ્રિયતિયચ
નિ જીવે પણ નારકના આયુને બંધ કરે છે. તેઓ તિયચ આયુને બંધ કરતા નથી. પરંતુ તેઓ મનુષ્ય આયુને બંધ કરે છે. અને દેવ ભવના આયુષ્યને मध ४२ छ, 'कण्हलेस्सा ण भंते! किरियावाई पंचिंदियतिरिक्खजोणिया' હે ભગવદ્ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ક્રિયાવાદી જે પંચેન્દ્રિયતિયચનિક જીવે છે. ते। शु 'कि नेरइयाउय' पकरें ति पुच्छा' नरयि मायुनोमध ४२ छ? અથવા તિર્યંચ આયુને બંધ કરે છે ? અથવા મનુષ્ય આયુને બંધ કરે છે ! અથવા દેવ આયુને બંધ કરે છે. ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
मगवती 'नो मेरझ्याउयं पकरेंति' नो नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति 'णो तिरिक्ख०' नो तिर्यग्योनिकायुष्क प्रकुर्वन्ति णो मणुस्साउयं०' नो मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति 'जो देवाउयं पकरेंति' नो देवायुक प्रकुर्वन्ति 'अकिरियावाई अन्नाणियवाई घेणइयवाई चउन्विहं पि पकरेंति' अक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो वैनयिक वादिमश्च पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः कृष्ण लेश्यावन्त चतुर्विधं चतुःप्रकारमपि नार. कतिर्यग्मनुष्यदेवायुष्कं प्रकुर्वन्तीति भावः । 'जहा कण्हलेस्सा एवं नीललेस्सा नि यथा कृष्णलेश्याः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका स्तथैव नीललेश्या अपि कापोतिक लेश्या अपि पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिका वक्तव्याः, तथा च क्रियावादि पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका न नारकायुष्क न तिर्यग्योनिकायुष्कन मनुष्यायुष्कन है-'गोयमा ! नो नेरड्याउयंपकरेंति, नो तिरिक्खाउयं पकरेंति 'हे गौतम ! कृष्णलेश्यावाले क्रियावादी पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक न नैरयिक
आयुका बन्ध करते हैं, न तिर्यगायु का बन्ध करते हैं, 'नो मणुस्साउयं परेंति' न मनुष्यायु का बन्ध करते हैं, 'णो देवाउय पकरेंति' और न देवायु का बंध करते हैं। 'अकिरियावाई, अन्नाणियवाई, वेणइयवाई, चाविहं पि पकरेंति' अक्रियावादी, अज्ञानिकवादी और वैनथिकवादी कष्णलेश्यावाले पंञ्चेन्द्रिय तियञ्च चारों प्रकारकी आयु का बंध करते हैं। 'जहा कण्हलेस्सा एवं नीललेस्सा वि काउलेस्सा वि' जिस प्रकार से कृष्णलेश्यावाले पचेन्द्रियतिर्यक् कहे गये हैं उसी प्रकार से नील लेश्या वाले पंचेन्द्रिय तियञ्च एवं कापोतिकलेश्यावाले भी कहने चाहिये अर्थात् क्रियावादी पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च, न नारकायुष्क का बन्ध करते हैं, न तिर्य गायुष्क का बन्ध करते हैं, न मनुष्यायुष्क का बन्ध करते हैं और न स्वामीन छ -'गोयमा ! नो नेरइयाउय पकरे ति नो तिरिक्खजोणियाउय पकरें ति' ३ गौतम ! वेश्यावायाही पथेन्द्रिय तिय य । નારકોના આયનો બંધ કરતા નથી. તથા તિર્યંચ આયુને બંધ કરતા નથી 'नो मणुस्साउय पकरें ति' मनुष्य मायुने। ५५ मध २ता नथी. 'णो देवाय पकरें ति तथा वायुना ५ ते मे मरता नथी. 'अकिरियावाई, अन्नाणियवाई वेणइयवाई, चउव्विहं पि पकरे'ति' मठियावाही अज्ञानवाही भने वनयि:વાદી કૃષ્ણલેશ્યાવાળા પંચેન્દ્રિય તિયચ ચારે પ્રકારના આયુનો બંધ કરે છે. 'जहा कण्हलेस्सा एवं नीललेस्सा वि काउलेस्सा वि' के प्रमाणे वेश्यावामा પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોનું કથન કર્યું છે, એ જ પ્રમાણે નીલલેશ્યાવાળા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને કાપડિકલેશ્યાવાળા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચનું કથન પણ કરવું જોઈએ અર્થાત નારકાયને બંધ કરતા નથી, તિય ચઆયુને પણ બંધ કરતા નથી. મનુષ્ય આયને પણ બંધ કરતા નથી. તથા દેવ આયુને પણ બંધ કરતા નથી. કેમ કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रसेवचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०३ नै० आयुष्ककर्मबन्धनिरूपणम् ११३ देषायुष्क प्रकुर्वन्ति । पञ्चन्द्रियनियंग्योनिकाः यदा सम्यग्दृष्टयः कृष्णलेश्याघशुभपरिणामवन्तो भवन्ति तदा ते पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिका न किमपि आयुष्क प्रकुर्वन्ति, यदा तु तेजोलेश्यादि शुभ परिणामवन्तो भवन्ति सम्यग्दृष्टिक पश्च न्द्रियतिर्यग्योनिकाः तदा तु देवायुक प्रकुर्वन्ति, तत्रापि न भवनवासि देवाचा युष्क किन्तु केवलं वैमानिकायुष्कमेव प्रकुर्वन्तीति भावः । तथा शेषा समवसरणत्रयवन्तस्तिर्यपञ्चेन्द्रियाश्चत्वार्यपि नरकाधाषि बध्नन्तीति । 'तेउलेस्सा जहा सलेस्सा तेजोलेश्या परिणामवन्तः सलेक्य जीववदेव ज्ञातव्याः क्रियावादि तेजोलेश्यावन्तः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः केवलं देवायुकमेव प्रकुर्वन्ति, शेषा स्त्रयोऽक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो वैनयिकवादिनस्तु त्रिविधमायुष्क यध्नन्ति देवायुष्क का बन्ध करते हैं। क्यों कि सम्यग्दृष्टि तिर्यश्च जब कृष्णआदि अशुभ लेश्या के परिणामवाले होते हैं तब वे किसी भी आयुका पन्ध नहीं करते हैं। और जब ये तेजोलेश्यादि शुभ परिणामवाले होते हैं तब वे सिर्फ एक देवायुष्क का ही बंध करते हैं। देवायुष्क के बंध में भी वे भवनवासी आदि देवों की आयुष्क का बन्ध नहीं करते हैं किंतु एक वैमानिक आयुष्क का ही बन्ध करते हैं। और शेष तीन समवसरणवाले तिर्यश्च पंचेन्द्रिय चारों गति की आयुष्क बांधते हैं। 'तेउलेस्सा जहा सलेस्सा' तेजोलेश्वावाले क्रियावादी पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च सलेश्य जीवों के कथन अनुसार केवल एक देवायुष्क का ही बन्ध करते हैं। बाकी के तीन अक्रियावादी, अज्ञानिकवादी और वैनयिकवादी तेजोलेश्यावाले पचेन्द्रियतिर्यश्च चारों प्रकार के आयु का बन्ध करते हैं। क्यों कि सलेश्य तिर्यपचेन्द्रिय जीवों के इसी સમ્યગૃષ્ટિવાળા તિર્યંચે જયારે કૃષ્ણલેશ્યા વિગેરે અશુભ લેશ્યાના પરિણામવાળા હોય છે, ત્યારે તેઓ કઈ પણ આયુને બંધ કરતા નથી. અને જ્યારે તેઓ તેજલેશ્યા વિગેરે શુભ પરિણામવાળા હોય છે, ત્યારે તેઓ કેવળ એક દેવ આયુધ્યને જ બંધ કરે છે. દેવાયુષ્યના બંધમાં પણ તેઓ ભવનવાસી વિગેરે દેના આયુનો બંધ કરતા નથી. પરંતુ એક વૈમાનિક દેવના આયુષ્યને જ બંધ કરે છે. અને બાકીના ત્રણ સમવસરણવાળા તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય ચારે ગતિની આયુનો બંધ ४२ छे. 'तेउलेस्सा जहा सलेस्सा' तश्या जियावासी ५'यन्द्रियतिय यसवेश्य જીના કથન પ્રમાણે કેવળ એક દેવઆયુને જ બંધ કરે છે. બાકીના અક્રિયાવાદી, અજ્ઞાનવાદી, અને વૈયિકવાદી તેજલેશ્યાવાળા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ ચારે પ્રકારના આયુષ્યને બંધ કરે છે. કેમ કે-લેશ્યાવાળા જીવને આજ રીતનું પરિણામ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने सलेश्यानां तिर्यपश्चन्द्रियाणामेवं विधस्वरूपतयोक्तत्वादिति । 'नवर अकिरिया: पाई अमाणियवाई वेणइयवाई य णो णेरइयाउयं पकरें ति' नवरं केवलमेतदेव लक्षण्यं यत् अक्रियावादिनोऽज्ञानिकवादिनो वैनयिकवादिनश्च न नैरयिकायुष्क प्रकुर्वन्ति किन्तु 'देवाउयंपि पकरेंति' देवायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति, 'तिरिक्खजोणियाउयं पि पकरें ति' तिर्यग्योनिकायुष्कमपि मकुर्वन्ति । 'मणुस्साउयपि पकरेंति' मनुष्यायुष्कमपि प्रकुर्वन्ति एवं पम्हलेस्सा वि एवं मुक्कलेस्सा वि भाणियव्वा' एवमुपरोक्तक्रमेण पद्मलेश्यापरिणामवन्तः, एवं शुक्ळलेश्यापरिणामवन्तोऽपि भणितव्या:-कथयितव्याः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका इति, एव. मिमे चापि यदा क्रियावादिनः तदा केवलं देवायुष्क प्रकुर्वन्ति, यदा अक्रिया. वादिनोऽज्ञानिकवादिनो वैनयिकवादिनश्च भवन्ति तदा त्रिविधमपि आयुक प्रकार के परिणाम होते हैं ऐसा पहिले कहा गया है। 'नवरं अकि रियावाई, अन्नाणियवाई, वेणझ्यवाईय णो णेरड्याउयं पकरेंति' किन्तु अक्रियावादी, अज्ञानिकवादी और वैनयिकवादी पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्च नैरपिक आयु का बन्ध नहीं करते हैं । वे तो 'देवाउयं पि पकरेंति' देवायु का भी बन्ध करते हैं । 'तिरिक्ख जोणियाउयं पकरेंति' तिर्यगायु का भी पन्ध करते हैं । 'मणुस्साउयं पकरेंति' मनुष्य आयुका भी बंध करते हैं। 'एवं पम्हलेस्सा वि एवं सुक्कलेस्सा वि भाणियव्या' इसी प्रकार से पद्मलेल्या परिणामवाले पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च और शुक्ललेश्या के परिणामवाले पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च भी जानना चाहिये, ये जिस समय क्रियावादी होते हैं तब केवल देवायु का ही बन्ध करते हैं और जब ये अक्रियावादी, अज्ञानिकवादी और वैनयिकवादी होते हैं तब तीनों प्रकार की आयुका बन्ध करते हैं। पर नारकायुका वन्ध नहीं करते हैं डाय छ, प्रभा पडेखा ४२ ४ छे. 'नवर अकिरियावाई, अन्नाणियवाई वेण. इयवाई णों णेर इयाउय पकरें ति' ५२ तु महियावाही अज्ञानवाही अन वैनयिवाही पथन्द्रिय तिय"ययि आयुष्यन। '४२ता नथी तो 'देवाउयपि पकरेंति' हेवमायुना मरेछ, 'तिरिक्खजोणियाउयपि पकरें'ति' तिय"यमायुनी ५५ मध ४२ छे. 'मणुस्साउय पि पकरें ति' मनुष्य आयुन। ५५ ५५ ४२ छे.
एवं पम्हलेस्सा वि एवं सुक्कलेस्सा वि भाणियव्वा' मे प्रमाणे ५५ લેશ્યાના પરિણામવાળા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને શુકલ લેસ્થાના પરિણામવાળા પંચેન્દ્રિય તિયચના સંબંધમાં પણ સમજવું. તેઓ જ્યારે કિયાવાદી હોય છે, ત્યારે કેવળ દેવ આયુને જ બંધ કરે છે. અને જ્યારે તેઓ અક્રિયાવાદી, અજ્ઞાનવાદી અને વૈનાયિકવાદી હોય છે, ત્યારે તેઓ ત્રણ પ્રકારના આયુને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयान्द्रका टीका श०३० उ.१ सू०३ नै० आयुष्ककर्मबन्धनिरूपणम् ११५ नारकातिरिक्तं प्रकुर्वन्तीति । 'कण्णपक्खिया तिहिं समोसरणेहि' कृष्णपालिका जीवाः पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः त्रिभिः समवसरणैः अक्रियावाद्यज्ञानिकवादि वैनयिकवादिमिर पक्षैः 'चउव्विहंपि आउयं पकरेंति' चतुर्विधमपि नारकदेव तिर्यग्मनुष्यायुष्क कुर्वन्तीति । 'मुक्कपक्खिया जहा सलेस्सा' समवसरणत्रयवन्तः शुक्लपाक्षिका यथा सलेश्याः सलेश्यतिर्यपञ्चेन्द्रियजीववदेव शुक्लपाक्षिका अपि पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका आयुश्चतुष्कं कुर्वन्ति तथा क्रियावादि शुक्लपाक्षिक तिर्यक् पञ्चेन्द्रियाः केवलं वैमानिकदेवायुष्कमेव बध्नन्ति 'सम्मदिट्ठी जहा मण पज्जवनाणी तहेव वेमाणियाउयं पकरेंति' सम्यग्दृष्टयः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका जीवाः मनापर्यवज्ञानिवदेव केवलं वैमानिकायुष्कमेव प्रकुर्वन्तीति ! 'मिच्छादिट्ठी जहा कण्हपक्खिया' मिथ्यादृष्टयो यथा कृष्णपाक्षिकाः कृष्णपाक्षिकजीववदेव मिथ्यादृष्टि जीवा अपि अक्रियावाद्यज्ञानिकवादि चैनयिकवादिभि त्रिभिः समव'कण्हपक्खिया तिहिं समोसरणेहि कृष्णपाक्षिक पश्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव अक्रियावादी, अज्ञानवादी और वैनयिकवादी ही होते हैं और उस समय 'चउन्विहं पि आउयं पकरेंति' वे चारों प्रकार की आयुका बन्ध करते हैं। 'सुक्कपक्खिया जहा सलेस्सा' तीन समवसरणवाले शुक्लपाक्षिक पञ्चेन्द्रियतिर्यंच सलेक्य तिर्यश्चपंचेन्द्रिय जीवों के जैसे देव तिर्यक् मनुष्य और नारक चारों आयुओं का वध करते हैं, और क्रियावादी शुक्लपाक्षिक तिर्यक् पंचेन्द्रिय जीव मात्र वैमानिक देवायु का वध करते हैं। 'सम्मदिट्ठी जहा मणपज्जवनाणी तहेव वेमाणियाउयं पकरेंति' सम्यग्दृष्टि पञ्चन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव मनः पर्यवज्ञानी के जैसे केवल एक वैमानिक आयुका बन्ध करते है। 'मिच्छादिट्ठी जहा काहपक्खिया' मिथ्यादृष्टि जीव कृष्णपाक्षिक जीवों के जैसे ४५ ४२ छ, ५२'तु ना२४ना मायुनी मध ४२ता नयी 'कण्हपक्खिया तिहि समोसरणेहि' पाक्षि पश्यन्द्रिय तिय ययानि 4 ल्यारे मठियावाही, मसानवाही मन नयिवाही होय छे, त्यारे 'चउहिं पि आउयं पकरेति' तेसो या२ प्रा२ना आयुन। म रे छे. 'सुक्कपक्लिया जहा सलेस्सा' पाक्षि: ५ यन्द्रिय तियय वेश्यावा वाना ४थन प्रभाव દેવ, તિય ચ, અને મનુષ્ય આ ત્રણ પ્રકારના આયુષ્યને બંધ કરે છે. નૈરયિક मायुनी ५५ ३२ता नथी. 'सम्मदिद्री जहा मणपज्जवनाणो तहेव वेमाणियाउय' पकरे ति' सभ्यष्टि पन्द्रिय तिय योनि , मन:५ ज्ञानामा waln 3थन प्रमाणे ३१ मे वैमानि४ आयुनो मय ४२ छ, 'मिच्छा विवो जहा काहपक्खिया' मिथ्याट वान ४थन प्रमाणे पालि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे सरणे देवनारकतिर्यग्मनुष्यायुष्क चतुर्विधमपि प्रकुर्वन्तीति । 'सम्मामिच्छादिही ण य एक पि पकरेंति जहेव नेरइया' सम्पगमिथ्यादृष्टयो न चैकमपि आयुष्क प्रकुर्वन्ति यथैव नैरयिकाः मिथ्यादृष्टिनारकवदेव एषामपि आयुष्कबन्धो न भवतीत्यर्थः । 'नाणी जाव ओहिनाणी सम्मादिही' ज्ञानिनो यावत् अवधिज्ञानि नो यथा सम्यग्दृष्टयः सम्यग्दृष्टिवदेव ज्ञानिनो मत्यादिज्ञानिनोऽवधिज्ञानिनच केवलं वैमानिकदेवायुष्कमेव प्रकुर्वन्ति न तु नारकतिर्यग्मनुष्यायुष्कं प्रकुर्वन्तीति। 'अनाणी जाव विभंगनाणी जहा कण्हपक्खिया' अज्ञानिनो यावद्विभङ्गज्ञानिनो यथा कृष्णपाक्षिका यावत्पदेन मत्यज्ञानि श्रुताज्ञानिनोः संग्रहः तथा चाज्ञानिमत्यज्ञानि-श्रुताज्ञानि-विभङ्गज्ञानिनश्च कृष्णपाक्षिकवदेव त्रिमिः समवसरणरक्रि. याद्यज्ञानिकवादि-वैनयिकवादिरूपै श्चतुर्विधमपि आयुष्क प्रकुर्वन्तीति । 'सेसा पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च अक्रियावादी, अज्ञानवादी और वैनयिकवादी अवस्था में चारों प्रकार की आयुका बन्ध करते हैं। 'सम्मामिच्छादिट्ठीण य एक्कंपि पकरेंति जहेव नेरइया' सम्यक् मिथ्यादृष्टि मिश्रदृष्टि-जीव नारक के जैसे एक भी आयुष्क कर्म का बन्ध नहीं करता हैं। 'नाणीजाव ओहिनाणी जहा सम्मादिट्ठी' ज्ञानी यावत् अवधिज्ञानी सम्यग्दृष्टि के जैसे केवल एक वैमानिक देवायुष्क का ही बन्ध करते हैं। नारक तिर्यश्च एवं मनुष्य आयुओं का बन्ध नहीं करते हैं । 'अन्नाणी जाव विभंगनाणी जहा कण्हपक्खिया' अज्ञानी यावत् विभंगज्ञानी कृष्ण पाक्षिक के जैसे अक्रियावादी, अज्ञानवादी, और वैनयिकवादी अबस्था में चारों प्रकार की आयुको बन्ध करते हैं। यहां यावत् शब्द से मत्यज्ञानी और श्रुताज्ञानी इन दोका ग्रहण हुभा है। 'सेसा जाव अणाપંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અક્રિયાવાદી અજ્ઞાનવાદી અને વૈનાયિકવાદી અવસ્થામાં ચારે मारना मायुष्यने ५५ ४२ छ, 'सम्मामिच्छादिट्ठीण य एवं पि पकरेंति' अहेव नेरइया' सभ्यमिथ्याष्टिा ना२न। थन प्रमाणे भिष्टिवाया ५) मायुष्य भनी म ४२ता नथी. 'नाणी जाव ओहिनाणी जहा सम्मादिद्री' જ્ઞાનીયાવત્ અવધિજ્ઞાની સમ્યગૂદષ્ટિવાળા જીવના કથન પ્રમાણે કેવળ એક દેવ આયુષ્યને જ બંધ કરે છે. નારક, તિર્યંચ અને મનુષ્ય સંબંધી આયુને બંધ કરતા નથી.
'अन्नाणि जाव विभगनाणी जहा कण्हपक्खिया' अज्ञानी यावत् વિર્ભાગજ્ઞાનવાળા કૃષ્ણપાક્ષિકના કથન પ્રમાણે અક્રિયાવાદી, અજ્ઞાનવાદી, અને
નચિકવાદી અવસ્થામાં ચાર પ્રકારની આયુને બંધ કરે છે. અહિયાં યાવત પદથી મતિ અજ્ઞાની અને શ્રતઅજ્ઞાની આ બે ગ્રહણ કરાયા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०३ नै० आयुष्ककर्मबन्धनिरूपणम् ११७ जाव अणागारोवउत्ता सब्वे जहा सलेस्सा तहे व भाणियमा' शेषाः यावदनाकारो पयुक्ताः अनाकारोपयुक्तपदपर्यन्ताः सर्वेऽपि यथा सलेश्या स्तथैव भणितव्याः, तथाचेमे सर्वेऽपि आयुर्बन्धविषये सलेश्यवदेव तथाहि ये क्रियाशदिनस्ते तु केवलं वैमानिकायुष्क बध्नन्ति, शेषाः समवसरणत्रयवन्तो जीवाश्चतुर्विधः मपि आयुष्क कुर्वन्ति, 'जहा पंचिंदियतिरिक्खनोणियाणं वत्तव्वया भणिया एवं मणुस्सा वि भाणियव्या' यथा पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकानां वक्तव्यताऽनु पदमेव भणिता एवं मनुष्याणामपि बक्तव्यता भणितव्या, क्रियावादि प्रथमसमवसरणे केवलं देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति, अक्रियावादीत्यादि समवसरणत्रये तु चतुर्विधमपि आयुष्प्रकुनन्तीति। पञ्चेन्द्रियतिर्यगपेक्षया यद्वैवलक्षण्यं तदर्शयनाइ-'णवरं' इत्यादि, ‘णवरं मणपज्जवनाणी नो सन्नोवउत्ता य जहा सम्मदिट्ठीतिरिक्खनोणिया तहेव माणिगारोवउत्ता सम्वे जहा सलेस्सा तहेव भाणियव्वा" बाकी के समस्त जीव अनाकारोपयुक्त पद तक के सलेश्य जीवों के जैसे चारों प्रकार की आयुका बन्ध करते हैं। 'जहा पंचिदिया तिरिक्ख जोणियाणं वत्तव्यया भणिया एवं मणुस्साणं वि भाणियवा' जिस प्रकार से पञ्चेन्द्रिय तियंग्योनिकों की यह वक्तव्यता कही गई है उसी प्रकार से मनुष्योंकी भी वक्तव्यता कहनी चाहिये, तथा च-क्रियावादी मनुष्य केवल वैमानिक देवायुका ही बन्ध करते हैं, तथा-अक्रियावादी, अज्ञा. निकवादी और वैनयिकवादी मनुष्य चारों प्रकार की आयुका बन्ध करते हैं। परंतु पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों की अपेक्षा जो इस मनुष्य सम्बन्धी प्रकरणमें विशेषता है-वह ऐसी है कि-'णवरं मणपज्जनाणी ___'सेसा जाव अणागारोव उत्ता सव्वे जहा सलेस्सा तहेव भाणियव्वा' બાકીના સઘળા જી અનાકારોપયોગ પદ સુધીના લેશ્યાવાળા જીવોના કથન પ્રમાણે ચારે પ્રકારના આયુષ્યને બંધ કરે છે, અહિયાં યાવાદથી સંજ્ઞોપયેગવાળાથી લઈને સાકારો પગ સુધીના જ ગ્રહણ કરાયા છે. __ 'जहा पंचिदियतिरिक्खजोणियाण वत्तव्वया भणिया एवं मणुस्सा वि भाणियव्वा' જે પ્રમાણે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચનિકે સંબંધમાં આ કથન કરેલ છે. એજ પ્રમાણે મનુષ્યને સંબંધમાં પણ સમજવું એટલે કે ક્રિયાવાદી મનુષ્ય કેવળ દેવ આયુને જ બંધ કરે છે, તથા અકિયાવાદી, અજ્ઞાનવાદી અને વિનયિકવાદી, મનુષ્ય ચાર પ્રકારના આયુને બંધ કરે છે. પરંતુ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ નિકોની અપેક્ષાથી આ મનુષ્ય પ્રકરણમાં જે વિશેષપણું છે, તે એ शते थे 3-'णवर' मणपज्जवणाणी नोसन्नोवउत्ता य जहा सम्मदिट्ठी, तिरिक्स
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे यन्या' नवरं केवलं मनःपर्यवज्ञानिनः नो संज्ञोपयुक्ताश्च मनुष्या यथा सम्यग्दृष्टि तिर्यग्योनिका स्तथैव भणितव्याः एकं देवायुष्कमेव कुर्वन्तीत्यर्थः । 'अस्सा केवलनाणी अबेदगा अकसाई अजोगी य' अलेश्याः सामान्यतो लेश्यारहिताः केवलज्ञानिनः अवेदका अकषायिनोऽयोगिनश्च 'एए न एगपि आउयं पकरेंति' एते अलेश्यादिकाः सर्वेऽपि न एकमपि आयुष्क प्रकुर्वन्ति । 'जहा ओडिया जीवा सेसं तहेव' यथा औधिका जीवाः कथिताः शेषम्-कथितव्यतिरिक्त तयैव सामान्यतो जीवप्रकरणपतिपादितमेव ज्ञातव्यमिति । 'वाणमंतरजोइसियवेमा. गिया जहा असुरकुमारा' वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका असुरकुमारवदेव क्रियावादिनः केवलं मनुष्यायुष्क प्रकुर्वन्ति, अक्रियावादि वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमा निका स्वय स्तियंगायुष्क मनुष्यायुष्क च मकुर्वन्तीति भावः ॥५० ३॥ नो सन्नोवउत्ताय जहा सम्मदिट्ठी, तिरिक्खजोणिया तहेव भाणियव्वा' मनःपर्यवज्ञानी और नो संज्ञोपयुक्त मनुष्य सम्यग्दृष्टि तिर्यग्योनिकों के जैसे केवल वैमानिक देवायुका ही बन्ध करते हैं । 'अलेस्सा केवलनाणी अवेद्गा अकसाई अजोगीय' सामान्यतः लेश्यारहित, केवलज्ञानी, अवेदक और अकषायी एवं अयोगी 'एए न एगं वि आउयं पकरें ति ये एक भी आयुकर्मका बन्ध नहीं करते हैं। 'जहा ओहिया जीवा सेसं तहेव' जिस प्रकार से अधिक जीव हैं उसी प्रकार से सामान्यतः जीव प्रकरण में प्रतिपादित शेष कथन जानना चाहिये, 'वाणमंतरजोइसिय वेमा. णिया जहा असुरकुमारा' वानव्यन्तर, ज्योतिषिक एवं वैमानिक क्रियावादी अवस्था में असुरकुमारों के जैसे केवल एक मनुष्यायु का ही वध करते हैं। तथा-अक्रियावादी आदि वानपन्तरज्योतिषिक एवं वैमानिक ये तीन तिर्यगायु और मनुष्यायु का बन्ध करते हैं ॥३॥ जोणिया तहेव भाणियव्वा' भन:५य ज्ञानवाण भने ना सज्ञोपयुद्धत मनुष्य સમ્યગદષ્ટિવાળા તિર્યંચ નિકના કથન પ્રમાણે કેવળ એક દેવ આયુને જ अध ४२ छ. 'अलेस्सा केवलनाणी अवेदगा अकसाई अयोगीय' सामान्य दोश्याविनाना, वणशानी, म अने ४ाय विनाना भने भयोजी 'एए न एग पि आउय पकरें ति' ॥ मया से ५५] मायुम ना मध ४२ता नथी. 'जहा ओहिया जीवा सेसं तहेव' के प्रमाणे मीबिना समयमा थन કર્યો છે. એ જ પ્રમાણે સામાન્ય રીતે જીવ પ્રકરણમાં પ્રતિપાદન કરેલ બાકીનું थन सभा. 'वानमंतरजोइसियवेमाणिया जहा असुरफुमारा' पानव्यन्त२,
તિષ્ક અને વૈમાનિક ક્રિયાવાદી અવસ્થામાં અસુરકુમારોના કથન પ્રમાણે કેવળ એકમનુષ્ય આને જ બંધ કરે છે. તથા અક્રિયાવાદી, વનવ્યજ્વર, તિષ્ક અને વૈમાનિક આ ત્રણે તિર્યંચ બાયુ અને મનુષ્ય આયુનો બંધ કરે છે પાસ.૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०४ जीवानां भवसिद्धिक्रत्वादिनि० ११९
मूलम्-किरियावाई गं भंते! जीवा किं भवसिद्धिया अभवसिद्धिया ? गोयमा ! भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया। अकिरियावाई भंते ! जीवा किं भवसिद्धिया पुच्छा गायमा! भवसिद्धिया वि अभवसिद्धिया वि। एवं अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि।सलेस्साणे भंते! जीवा किरियावाई किं भवासद्धिया पुच्छा, गोयमा ! भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया। सलेस्साणं भते ! जीवा अकिरियावाई ? किं भवसिद्धिया पुच्छा गोयमा! भवसिद्धिया वि अभवसिद्धिगा वि । एवं अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि जहा सलेस्सा। एवं जाव सुकलेस्ला । अलस्सा णं भंते ! जीवा किरियावाई किं भवसिद्धिया पुच्छा गायमा! भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया । एवं एएणं अभिलावेणं कण्हपक्खिया तिसु वि समासरणेसु भयणाए। सुक्कपक्खिया चउसु वि समोसरणेसु भवसिद्धिया ना अभवसिद्धिया। सदिट्टी जहा अलेस्सा। मिच्छादिट्टी जहा कण्हक्खिया। सम्मामिच्छादिट्री दोसु वि समोसरणेसु जहा अलेस्सा । नाणी जाव केवलनाणी भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया। अन्नाणी जाव विभंगनाणी जहा कण्हपक्खिया। सन्नासु चउसु वि जहा सलेस्सा, नो सन्नोवउत्ता जहा सम्मदिट्टी, सवेयगा जाव नपुंसगवेयगा जहा सलेस्सा । अवेदगा जहा सम्मट्टिी, सकसाई जाव लोभकसाई जहा सलेस्सा अकसाई जहा सम्मदिट्ठी सजोगी जाव कायजोगी जहा सलेस्सा, अजोगी जहा सम्मदिट्री, सागारोवउत्ता अणागारोवउत्ता जहा सलेस्सा। एवं नेरइया वि भाणियव्वा । नवरं नायव्वं जं अत्थि। एवं असुरकुमारा वि जाव थणियकुमारा पुढवीकाइया सव्वटाणेसु वि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
भगवतीसूत्रे
मज्झिल्लेसु दोसु वि समोसरणेसु भवसिद्धिया वि अभवसि - द्विया वि । एवं जाव वणस्सइकाइया बेइंदियतेइंदिय चउरिंदिया एवं चेव | नवरं सम्मत्ते ओहियनाणे आभिणिबोहियनाणे सुयनाणे एएस चैव दोसु मज्झिमेसु समोसरणेसु भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया । सेसं तं चैव पंचिदियतिरिक्ख जोणिया जहा नेरइया नवरं नायव्वं जं अस्थि । मणुस्सा जहा ओहिया जीवा, वाणमंतरजोइलिय बेमाणिया जहा असुरकुमारा । सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति ॥ सू० ४॥
तीस मे सए पढमो उद्देसो समतो ॥३०- १॥
छाया - क्रियावादिनः खलु महन्त ! जीशः किं भवसिद्धिका अभवसि - द्विकाः ? गौतम ! मवसिद्धिका नो अनवसिद्धिकाः । अक्रियावादिनः खलु भदन्त ! जीवाः किं भवसिद्धिकाः पृच्छा, गौतम ! भवसिद्धिका अपि अभवसिद्धिका अपि । एवमज्ञानिकवादिनोऽपि चैनयिकवादिनोऽपि । सलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः क्रियावादिनः किं भवसद्धिका पृच्छा, गौतम ! भवसिद्धिका नो अभवसिद्धिकाः । सलेयाः खलु भदन्त ! जीवा अक्रियावादिनः किं मवसिद्धिका पृच्छा, गौतम !
सिद्धिका अपि अभवसिद्धिका अपि । एवमज्ञानिकवादिनोऽपि वैनयिकवादिनोऽपि यथा सश्याः । एवं यावत् शुक्ललेश्याः । अलेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः क्रियावादिनः किं भवसिद्धिकाः पृच्छा, गौतम ! भवसिद्धिका नो अभवसिद्धिकाः । एवमेतेनाभिलापेन कृष्णपाक्षिका विष्वपि समवसरणेषु भजनया । शुक्लपक्षका चतुर्ष्वपि समवसरणेषु भवसिद्धिका नो अभवसिद्धिकाः । सम्यग्यो यथा अलेयाः । मिथ्यादृष्टयो यथा कृष्णपाक्षिकाः । सम्यग्मिथ्यादृष्टो द्वयोरपि समवसरणयोर्यथा अश्याः । ज्ञानिनो यावत् केवलज्ञानिनो भवसिद्धिका नो अमवसिद्धिकाः । अज्ञानिनो यावद्विमङ्गज्ञानिनो यथा कृष्णपाक्षिकाः । संज्ञासु चतसृष्वपि यथा सश्याः । नो संज्ञोपयुक्ता यथा सम्यग्दृष्टयः । सवेदका यात्र अपुंपकवेदका यथा सलेश्पाः । अवेदका यथा सम्यग्दृष्टयः, सकषायिनो वावeetener feat यथा सलेश्या: । अकषायिनो यथा सम्यग्दृष्टयः । सयोगिनो यावत् काययोगिनो यथा सलेश्याः । अयोगिनो यथा सम्यग्दृष्टयः । साकारोपयुक्ता अनाकारोपयुक्ताः यथा सलेश्याः । एवं नैरयिका अपि भणितव्याः, नवरं ज्ञातव्यं यदस्ति । एवमसुरकुमारा अपि यावत् स्तनितकुमाराः । पृथिवीकायिकाः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ १०४ जीवानां भवसिद्धिकत्वादिनि० १२१ सर्वस्थानेष्वपि मध्यमयो ईयोरपि समवसरणयो भवसिदिका अपि अभवसिद्धिका अपि । एवं यावद् वनस्पतिकायिकाः। द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिया एवमेव नवरं सम्यक्त्वे औधिकज्ञाने आभिनिवोधिकझाने श्रुतमाने एतयोरेव द्वयोर्मध्य. मयोः समवसरणयो भवसिद्धिका नो अमवसिद्धिकाः। शेषं तदेव । पत्रेन्द्रिय तिर्यग्योनिका यथा नैरयिकाः, नवरं ज्ञातव्यं यदस्ति । मनुष्या यथा औयिका जीवाः । वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका यथा असुरकुमाराः। तदेवं भदन्त । तदेवं मदन्त ! इति ॥१०॥
त्रिंशत्तमे शतके प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥३०-१॥ टीका-'किरियावाई णं भंते ! जीवा' क्रियावादिनः खलु भदन्त ! जीवा किं भवसिद्धिया अभवसिद्धिया' किं भवसिदिकाः तस्मिन्नेव भवे सिद्धिगमनयोग्या अथवा अभवसिद्धिका भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' भवसिदिकाः क्रियावा. दिनो भवन्ति नो-न तु अभवसिद्धिका भवन्ति ये ते क्रियावादिनस्ते तस्मिन्नेव भवे मोक्षमासादयन्ति न तु अभवसिद्धिका भवन्तीति उत्तरम् । 'अकिरियावाई पं भंते ! जीवा' अक्रियावादिनः खलु भदन्त ! जीवाः 'किं मवसिद्धिया पुच्छा' 'किरियावाई णं भंते ! जीवा किं भवसिद्धिया अभवसिद्धिया'-६० टीकार्थ-'किरियावाई णं भंते !जीवा किं भवसिद्धियाअभवसिद्धिया' हे भदन्त ! क्रियावादी जीव क्या भवसिद्धिक होते हैं? या अभवसिद्धिक होते हैं ? जिन में उसी भव में सिद्धिगति में जाने की क्षमता है वे भवसिद्धिक और इन से विपरीत जो हैं वे अभवसिद्धिक हैं। उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! भवमिद्धिया नो अभवसिद्धिया' हे गौतम ! क्रियावादी जीव भवसिद्धिक होते हैं अभवसिद्धिक नहीं होते हैं। 'अकिरियावाई णं भंते। जीवा किं भवसिद्धिया पुच्छा' हे
'किरियावाई ण भंते ! जीवा कि' भवसिद्धिया अभवसिद्धिया' त्याह
टा---'किरियावाईणं भंते जीवा किं भवसिद्धिया अभवसिद्धिया इससવન કિયાવાદી જીવે શું ભવસિદ્ધિક હોય છે ? કે અભાવસિદ્ધિક હોય છે ? જેઓ એજ ભવમાં સિદ્ધિ ગતિમાં જવાના હોય તે ભવસિદ્ધિક કહેવાય છે. તે શિવાયના અભાવસિદ્ધિક કહેવાય છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा ! भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' गौतम ! जियावाही १ मसिद्धि હોય છેઅભવસિદ્ધિક હોતા નથી.
'अकिरियावाई णं भंते ! जीवा कि भवमिद्धिया अभवसिद्धिया पुच्छा है ભગવદ્ જે જીવે અકિયાવાદી છે, તેઓ ભવસિદ્ધિક હોય છે? કે અભવસિવિલ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे
१२२ किं भवसिद्धिका अमवसिद्धिका वा भवन्तीति प्रश्नः परछया संगह्यते । भगवानहि-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'भवसिद्धिया वि अभवसिद्धिया वि' अक्रियावादिनो 'भवसिद्धिका अपि अभवसिद्धिका अपि भवन्तीति । 'एवं अन्नाणियवाई वि येणइयवाई वि' एवम् अक्रियावादिवदेव अज्ञानिकवादिनोऽपि दैनयिकवादिनोऽपि भवसिद्धिका अपि भवन्ति अभवसिदिका अपि भवन्तीति भावः । 'सलेस्सा गं भंते ! जोवा किरियावाई सछेश्याः खलु भदन्त ! जीवाः क्रियावा. दिना, 'भवसिदिया पुच्छा,' किं भवसिद्धिका अभवसिद्धिका वेति प्रश्ना, पृच्छया संगृह्यते ! भगवानाह-'मोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'भवसि. दिया नो अमवसिद्धिया' भवसिद्धिका नो अभवसिद्धिका भवन्ति सश्याः क्रिया वादिनो जीवा इति । 'सलेस्सा णं भंते ! जीवा अकिरियावाई किं भवसिद्धिया अभभदन्त ! जो प्रक्रियावादी जीव हैं वे क्या भवसिद्धिक होते हैं या अभवसिद्धिक होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं 'गोयमा! भवसिद्धिया वि अभयसिद्धियो वि' हे गौतम ! अक्रियावादि जीव भवसिद्धिक भी होते हैं और अभवसिद्धिक भी होते हैं । एवं अन्नाणियवाह वि वेणइयवाई वि' इसी प्रकार से अज्ञानिकवादी भी भवसिद्धिक और अभवसिद्धिक दोनों प्रकारके होते हैं इसी प्रकार के वैनथिकवादी भी होते हैं । 'सलेस्सा णं भंते ! जीवा किरियाबाई हे भदन्त ! सलेश्य क्रियावादी जीव क्या भवसिद्धिक होते हैं ? या अभवसिद्धिक होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते है-'गोयमा! भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' हे गौतम ! भवसिद्धिक होते हैं अभवसिद्धिक नहीं होते हैं। 'सलेस्सा णं भंते ! जीवा अकिरियाबाई किं भवसिद्धिया पुच्छा' हे भदन्त ! अक्रियावादी मलेथ जीव क्या भवसिद्धिक डाय छ १ मा प्रश्न उत्तर प्रभुश्री । छ ?- गोयना ! भवसिद्धिया वि अभव सिद्धिया विहगीतम ठियावाही 9 सिद्व पय हाय छ, स२ 484सिद्ध ५६५ डाय छे. 'एवं अन्नाणियवाई वि, वेणइयवाई वि' मा प्रमाणे અજ્ઞાનવાદી પણ ભવસિદ્ધિક અને અભવસિદ્ધિક બન્ને પ્રકારના હોય છે. વનयिवाही ५y मे४ प्रमाणे भन्ने प्रा२ना डाय छे. 'सलेस्था गं भते । जीवा मरियावाई, मावन् दोश्यापहियापही ७ शु सिद्धि डाय छ ?
मसिद्धि५ उय छ ? 40 प्रश्न उत्तरमा सुश्री ४ छ - गोयमा! सिद्धिया नो अभवसिद्धिया' गीतम! वेश्या ठियावाही ॥ १५Car: हाय छे, मनसिद्धि हेता नथी. 'सलेस्सा णं भंते ! जीवा अकिरिवाई भिवसिद्धिया पुच्छा' ७ मावन् मठियावाही वेश्यावा
सिद्धि હોય છે? કે અભવસિદ્ધિક હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
DDY
Imagen
mendmomsan
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०४ जीवानां भवसिद्धिकत्वादिनि० १२३ वसिद्धिया' पुच्छा सलेश्याः खलु भदन्त ! अक्रियावादिनो जीका किं भवसिद्धिका अभवसिदिका भवन्तीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते। भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'भवसिद्धिया वि अभवसिद्धिया वि' सलेश्याः अक्रियावादिनो जीवाः भवसिद्धिका अपि भवन्ति अभवसिद्धिका वा भवन्तीति । एवं अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि' एवं सलेश्याऽ क्रियावादि जीववदेव अज्ञानिकवादिनोऽपि वैनयिकवादिनोऽपि भवसिद्धिका अपि भवन्ति अभवसिद्धिका अपि भवन्ति । 'एवं जाव सुकलेस्सा' यथा सलेश्याः क्रियावादिनोऽक्रियावादिनश्च कथिता स्तथैव यावत् शुक्ललेश्याः, अत्र यावत्पदेन कृष्णनीलकापोततेजः पद्मलेश्यानां संग्रहो भवतीति तथाच कृष्णलेश्यात आरभ्य शुक्ललेश्यापर्यन्ताः क्रियावादिनो जीवा भवसिद्धिका नो अमवसिद्धिका भवन्ति तथा अक्रियावादिनः कृष्णलेश्यात आरभ्य शुक्ललेश्यान्ताः सर्वेऽपि जीवा भवसिद्धिकाश्च भवन्ति अभवसिद्धि काश्चापि भवन्तीति भावः । 'अलेस्सा णं भंते ! जीवा किरियावाई किं भवसिद्धिया पुच्छा' अलेश्याः सामान्यतो लेश्यारहिताः खलु भदन्त ! जीवाः कियावादिनः किं भवसि. होते हैं या अभवसिद्धिक होते हैं? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं'गोयमा! भवसिद्धिया वि अभवसिद्धिया वि' हे गौतम ! अक्रियावादी सलेश्य जीव भवसिद्धिक भी होते हैं और अभवसिद्धिक भी होते हैं। 'एवं अन्नाणियवाई वि वेणइयवाई वि' इसी प्रकार से अज्ञानवादी जीव भी और वैनयिकवादी जीव भी भवसिद्धिक और अभवसिद्धिक दोनों प्रकार के होते हैं । 'एवं जाव सुक्कलेस्मा' कृष्णलेश्या से लेकर शुक्ललेश्यावाले क्रियावादी जीव भवसिद्धिक ही होते हैं अभयसिद्धिक नहीं होते हैं । और कृष्णलेश्या से लेकर शुक्ललेश्या तक के अक्रि. यावादी आदि जीव भवसिद्धिक और अभवसिद्धिक दोनों प्रकार के
-गोयमा ! भवसिद्धिया वि अभवसिद्धिया वि' के भीतम ! मठियापही वेश्याવાળા જીવે ભવસિદ્ધિક પણ હોય છે અને અભાવસિદ્ધિક પણ હોય છે. “ઘડ્યું अन्नाणियबाई वि वेणइयवाई वि' 2117 प्रमाणे अज्ञानवाही ०१ मने पैन. યિકવાદી જીવ પણ ભવસિદ્ધિક અને અભવસિદ્ધિક એમ બન્ને પ્રકારના હોય छे. 'एव जाव सुक्कलेस्सा' वेश्याथी बने शुस वेश्या ठियापही જીવ ભવસિદ્ધિક જ હોય છે. અભવસિદ્ધિક હોતા નથી. તથા કૃષ્ણલેશ્યાથી લઈને શુકલ લેડ્યા સુધીના અકિયાવાદી જીવ ભવસિદ્ધિક અને અભવસિદ્ધિક भन्ने १२ना डाय छे. 'अलेस्सा णं भंते ! जीवा किरियापाई कि भवसिद्धिया पुच्छा' ३ मगन् हियावाही मो१५ ७३ शु. समितिय छ १ ५५५५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
भगवती सूत्रे
द्धिका भवन्ति अभवसिद्धिका वा भवन्तीति प्रश्नः पृच्छया संग्रह्यते । भगवानाह 'गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम! 'भवसिद्धिया नो अमवसिद्धिया' अलेश्याः क्रिपावादिनो जीवाः भवसिद्धिका एव भवन्ति न तु अभवसिद्धिका भवन्तीत्युत्तरम् । ' एवं एएवं अभिलावेणं कण्हपक्खिया तिसु वि समोसरणेसु भयणार' एवमनेन अभिलापेन पूर्वोदितप्रकारेण कृष्णपाक्षिका जीवा स्त्रिष्वपि द्वितीयतृतीयचतुर्थेषु अक्रियावाद्यज्ञानिकवादी - वैनयिकवादी रूपेषु समवसरणेषु भजनया - विकल्पेने वि भवसिद्धिका अपि अभवसिद्धिका अपि ज्ञातव्या इति । 'सुकपक्खिया चउसु वि समोसरणेसु भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' शुक्लपाक्षिका जीवाः चतुर्ष्वपि प्रथम द्वितीयतृतीयचतुर्थेषु समवसरणेषु क्रियावाद्य क्रियावाद्यज्ञानिवादि वैनयिकबादि रूपेषु भवसिद्धिका एव भवन्ति, नो-न तु कथमपि अमवसिद्धिका भरन्तीति । 'सम्मदिट्ठी जहा अलेस्सा, सम्यग्दृष्टयो जीवा यथा अलेश्यजीवाः होते हैं। 'अलेस्सा णं भंते! जीवा किरियाबाई किं भवसिद्धिया पुच्छा' हे भदन्त ! क्रियावादि अलेश्य जीव क्या भवसिद्धिक होते हैं या भ्रभवसिद्धिक होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'गोयमा ! भवसिद्धिया, नो अभवसिद्धिया' हे गौतम । अलेश्य क्रियावादी जीव भवसिद्धिक ही होते हैं अभवसिद्धिक नहीं होते हैं। 'एवं एएणं अभिलावेणं कण्हपक्खिया तिसु विसमोसरणेसु भयणाए' इस प्रकार अभिलापद्वारा कृष्णपाक्षिक जीव अक्रियावादी अज्ञानिकवादी और वैनयिकवादी रूप तीनों समवसरणों में भवसिद्धिक भी होते हैं और अभवसिद्धिक भी होते हैं। 'सुक्कपक्खिया चउसु वि समवसरणेसु भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' शुक्लपाक्षिक चारों समोखरणों में भवसिद्धिक हो होते हैं अभवसिद्धिक नहीं होते हैं 'सम्मदिट्ठी जहा अलेस्सा'
અભવસિદ્ધિક હોય છે ! આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે. કે'गोयमा ! भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' हे गौतम! बेश्या विनाना डियावाही वो लवसिद्धि होय छे. लवसिद्धि होता नथी. 'एवं एएणं अभिलाdri sugrat तिलु वि समोसरणेसु भयणाए' मा प्रभाये या अलिसा थी કૃષ્ણપાક્ષિક જીવે અક્રિયાવાદી અજ્ઞાનવાદી, અને વૈયિકવાદી અવસ્થાએમાં लवसिद्धि होय है, अलवसिद्धि होता नथी. 'सुक्कपक्खिया चउसु वि समोसरणे भवसिद्धिया' शुपाक्षिक व थारे समवसरोभां लवसिद्धि होय छे. अलवसिद्धि होता नथी. 'सम्मादिट्ठी जहा अलेस्सा' असेश्य लवाना સબંધમાં જે પ્રમાણે કથન કરવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે સમ્યગ્દૃષ્ટિવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२५
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ० १ सू०४ जीवानां भवसिद्धिकत्वादिनि० कथितास्तथैव सिद्धिका एव न तु अभवसिद्धिका भवन्तीति । 'मिच्छादिट्टी जहा कण्हपक्खिया' मिथ्यादृष्टयो यथा कृष्णपाक्षिकाः कृष्णपाक्षिकवदेव मिथ्या. दृष्टोऽक्रियावादीत्यादि समवसरणत्रये विकल्पेन भवसिद्धिका अभवसिद्धिका अपि भवन्तीति ज्ञातव्यम् । 'सम्मामिच्छादिट्ठी दो सुवि समोसरणेसु जहा अलेस्सा' सम्यग्मिथ्यादृष्टय मिश्रदृट्टयः द्वयोरपि तृतीयचतुर्थयोरज्ञानिकवादि वैनथिकवादि समवसरणयोर लेश्यवदेव भवसिद्धिका भवन्तीति ज्ञातव्यम् । 'णाणी जाव केवलनाणी भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' ज्ञानिनो यावत्केवलज्ञानिनश्च भवसिद्धिकाः अत्र यावत्पदेन मतिश्रुतावधिमनः पर्यवज्ञानिनां संग्रदो भवति तथा च ज्ञानित आरभ्य केवलज्ञानिपर्यन्ताः सर्वेऽपि भवसिद्धिका एव भवन्ति न तु जिस प्रकार से अप्रेश्य जीव कहे गये हैं उसी प्रकार से सम्पादृष्टि जीव भी भवसिद्धिक ही होते हैं अभवसिद्धिक नहीं होते हैं। 'मिच्छादिट्ठी जहा कण्हपक्खिया' मिथ्यादृष्टि जीव भी कृष्णपाक्षिकों के जैसे अक्रियावादी, अज्ञानिकवादी और वैनयिकवादी अवस्था में भवसि - द्विक भी होते हैं और अभवसिद्धिक भी होते हैं। 'सम्मामिच्छा दिट्ठी दोसु वि समोसरणेसु जहा अलेस्सा' अलेश्य जीवों के जैसे मिश्रदृष्टि जीव दो समवसरण अवस्था में- अज्ञानिकवादी और वैनयिकवादी स्थिति में-भवसिद्धिक होते हैं ऐसा जानना चाहिये 'णाणी जाव केवलनाणी भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' ज्ञानी यावत् केवलज्ञानी जीव भवसिद्धिक ही होते हैं, अभवसिद्धिक नहीं होते हैं। यहां यावत् पद से मतिज्ञानी श्रुतज्ञानी अवधिज्ञानी और मनः पर्यवज्ञानी
लुवा पशु लवसिद्धि न होय छे. अलवसिद्धि होता नथी. 'मिच्छादिट्ठी जहा कण्हपक्तिया' मिथ्यादृष्टित्राणा व दृभ्युपाक्षिक भवना अधन प्रभाथे અક્રિયાવાદી, અજ્ઞાનવાદી, અને વૈનિયકવાદી અવસ્થામાં લવસિદ્ધિક પણ હાય छे. याने अलवसिद्धि पशु होय छे. 'सम्मामिच्छादिट्ठी दसु वि स्रमोसरणेसु जहा अलेस्सा' बेश्या विमाना भवाना उथन अमाछे भिश्रदृष्टिवाजा लवा એ સમવસરણની અવસ્થામાં-એટલે કે અજ્ઞાનવાદી અને વેંતિયકવાદીપણાની અવસ્થામાં ભવસિદ્ધિક હાય છે તેમ સમજવુ.
'णाणी जाव केवलनाणी भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' ज्ञानी यावत् કેવળજ્ઞાની જીવે ભવસિદ્ધિક જ હોય છે. અભત્રસિદ્ધિક હાતા નથી અહિયાં યાવપથી મતિજ્ઞાનવાળા શ્રુતજ્ઞ તવાળા અવધિજ્ઞાનવાળા અને મનઃપય વજ્ઞાન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
भगवती सूत्रे अभवसिद्धिका इति भावः । 'अन्नाणी जाव विमङ्गनाणी जहा कण्हपक्खिया' अज्ञानिनो यावद्विभङ्गज्ञानिनो यथा कृष्णपाक्षिकाः अत्र यात्रत्पदेन मत्यज्ञानि युवाज्ञानिनः संग्रहो भवति तथाचाज्ञानित आरभ्य विमङ्गज्ञानिपर्यन्ताः सर्वेऽपि कृष्णपाक्षिकत्रदेव अक्रियावादित आरभ्य समवसरणत्रयेषु मत्रसिद्धिका अपि अभवसिद्धिका अपोति । 'सन्नासु चउसु वि जहा सलेस्सा' संज्ञासु आहारादि परिग्रहान्तासु चतसृष्वपि यथा सलेश्याः सलेश्यवदेव चतुर्ष्वपि आहारादि संज्ञावत्सु क्रियावादिनः भवसिद्धिकाः न तु अभवसिद्धिका अक्रियावादिन त्रिषु समवसरणेषु भवसिद्धिका अपि अभवसिद्धिका अपीति । 'नो सन्नोवउत्ता जहा सम्मदिकी' नो संज्ञोपयुक्ता जीवा यथा सम्यग्दृष्टयः सम्यग्टष्टिवदेव क्रियावादिनो इनका ग्रहण हुआ है । तथाच ज्ञानी से लेकर केवलज्ञानी तक सब जीव भवसिद्धिक ही होते हैं अभवसिद्धिक नहीं होते हैं । 'अन्नाणी जाय विभंगनाणी जहा कण्हपक्खिया' यावस्पद ग्रहीत मत्यज्ञानी, ताज्ञानी तथा अज्ञानी एवं विभंगज्ञानी ये सब कृष्णपाक्षिक के जैसे अक्रियावादी, अज्ञानिकवादी एवं वैनयिकवादी की हालत में भवसि - टिक भी होते हैं और अभवसिद्धिक भी होते हैं । 'सन्नासु चउसु वि जहा सलेस्सा' आहार संज्ञा से लेकर परिग्रह संज्ञा तक की चार संज्ञाओं में भी सलेश्य जीवों के जैसे जीव क्रियावादी अवस्था में भवसिद्धिक ही होते हैं अभवसिद्धिक नहीं होते । तथा अक्रियावादी एवं अज्ञानवादी तथा वैनयिकवादी अवस्था में ये सब भवसिद्धिक भी होते हैं और अभवसिद्धिक भी होते हैं । 'नो सन्नोउता जहा
Y
વાળા જીવે ગ્રતુણુ કરાયા છે. તથા જ્ઞાનીથી લઇને કેવળજ્ઞાની સુધીના સઘળા भवो भवसिद्धि होय छे, अलवसिद्धि होता नथी. 'अन्नाणी जाव विभंगनाणी जाव कण्हपक्खिया' मडियां सूत्रमा आवेस अज्ञानी यावत्पथी મતિઅજ્ઞાનવાળા શ્રુતુઅજ્ઞાનવાળા તથા વિભ’ગજ્ઞાની એ અથા है०પાક્ષિક જીવના કથન પ્રમાણે અક્રિયાવાદી, અજ્ઞાનવાદી અને વૈનયિકવાદીપણામાં ભવસિદ્ધિક ડાય છે, અભવસિદ્ધિક હાતા નથી.
'सन्नासु चउसु वि जहा सलेस्सा' भाडार संज्ञाथी बने परिग्रह संज्ञा સુધીની ચારે સજ્ઞાએમાં લેસ્યાવાળા જીવાના કથન પ્રમાણે જીવ ક્રિયાવાદી પણામાં ભવસિદ્ધિક જ ડૅાય છે, અભવસિદ્ધિક હાતા નથી. તથા અક્રિયાવાદી અને અજ્ઞાનવાદી તથા વૈનયિકવાદી અવસ્થામાં આ બધા ભવસિદ્ધિક પશુ होय छे. याने याभवसिद्धि पशु होय छे. 'नो खन्नोवउत्ता जहा सम्मदिट्ठी'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१२०४ जीवानां भवसिद्धिकत्वादिनि० १२७ नो संज्ञोपयुक्ता जीवा भवसिदिका मो अभवसिद्धिका भवन्तीति भावः। 'सवेदगा जाब नपुंसगवेदगा जहा सलेस्सा' सवेदका यावत् नपुंसकवेदकाः यथा सलेल्या यत्र यावत्पदेन स्त्रीपुरुषवेदकयोः संग्रहः तथा च सवेदकादारभ्य नपुंसकवेदकान्ताः सर्वेऽपि सलेक्यवदेव क्रियावादिनो भवमिद्धिका नो अमवसिदिका, अक्रियावादि प्रभृतयस्तु भवसिद्धिका अपि अभवसिदिका अपि भवन्तीति भावः। 'अधेयगा जहा सम्मदिट्टी' अवेदका यथा सम्यग्दृष्टयः सम्यादृष्टिवदेव साभा. न्यतो वेदरहिताः क्रियावादिनो भवसिदिका नो अभवसिद्धिका भवन्तीति। 'सकसाई जाव लोमकसाई जहा सलेस्सा' सषायिनो यावत् लोकतायिनी सम्मदिहि नो संज्ञोपयुक्त जीव सम्यग्दृष्टि के जैसे क्रियावादी अब स्था होने से भवसिद्धिक होते हैं, अभवसिद्धिक नहीं होते हैं। 'सवेदगा जाव नपुंसगवेदगा जहा सलेस्सा' सवेदक से लेकर नपुंसक वेद तक समस्त जीव सलेश्य जीवों के जैसे क्रियावादी अवस्था में भवसिद्धिक होते है अभवसिद्धिक नहीं होते हैं। यहां यावत्पद से स्त्री वेदकों और पुरुषवेदकों का ग्रहण हुआ है। तथा अक्रियावादी अज्ञानिकवादी और वैनयिकवादी अवस्था में ये सष भवसिद्धिक भी होते हैं और अभयसिद्धिक भी होते हैं। 'अवेयगा जहा सम्मदिट्टी' अवेदक सम्यग्दृष्टि के जैसे ही क्रियावादी होने से भसिद्धिक होते हैं अभवसिद्धिक नहीं होते हैं। 'सकसाई जाव लोभकसाई जहा सलेस्सा' सकषायी यावत् लोभकषायी जीव सलेश्य जीवों के जैसे ही क्रियावादी अवस्था में भवसिद्धिक होते हैं अभवसिद्धिक नहीं होते हैं। यहां ને સાગવાળા જ સમ્યગ્દષ્ટિવાળા જીવોના કથન પ્રમાણે કિયાવાદી अवस्थामा मसिद्ध डाय छे. सिद्ध होता नथी 'सवेदगा जाव नपंसग. वेगा जहा सलेस्सा' हा सवे वाथी बननस वह सुधीन सघा જ લેશ્યાવાળા જીવોના કથન પ્રમાણે ક્રિયાવાદી અવસ્થામાં ભવસિદ્ધિક હોય છે અભાવસિદ્ધિક હોતા નથી. અહિયાં ભાવપદથી સ્ત્રીવેદવાળા અને પુરૂષ વેદવાળા ગ્રહણ કરાયા છે તથા અદિયાવાદી, અજ્ઞાનવાદી, અને વૈનાયિકવાદી અવસ્થામાં माया सिद्धि: ५५ य छ, भने मनसिद्धि पशु खाय छे. 'अवेयगा जाव सम्मदिद्रि' २०३६ ७५ सम्यग्दृष्टयान थन प्रभार लियावाही अवस्थामा ससिद्धिः डाय छे. मसिद्ध नथी 'सकलाई जाव लोभकसाई जहा सलेस्सा' सपायी यावत् पायवाण! श्या. વાળા જીના કથન પ્રમાણે ક્રિયાવાદી અવસ્થામાં ભવસિદ્ધિક હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१२८
भगवतीस्त्रे यथा सलेश्याः यावत्पदेन क्रोधमानमायाकषारिनो संग्रहः तथाचते सर्वेऽपि सलेक्यवदेव क्रियावादिनो भवसिद्धिका नो अभवसिद्धिका क्रियादि समवसरण. जयचन्तस्तु भवसिद्धिका अपि अभवसिद्धिका अपि भवन्तीति । 'अफसाई जहा सम्पट्टिी' अक्षायिनो यथा सम्यग्दृष्टयः सम्यग्दृष्टिवदेव भवसिद्धिका नो अभयसिद्धिका भवन्तीति भावः। 'सजोगी जाव कायजोगी जहा सलेस्सा' सयोगिनो यावत् काययोमिनश्च यथा सलेश्याः, यावत्पदेन मनोयोगिनो बचोयोगिनत्र संग्रहः तथा च सयोगित आरभ्य काययोगिपर्यन्ताः सर्वेऽपि सलेश्ययदेव क्रियावादिनो भवसिद्धिका नो अभवसिद्धिका अक्रियावादि प्रमृतय खयेऽपि भवसिद्धिका अपि अभवसिद्धिका अपि भवन्तीति भावः । 'अजोगी जहा सम्मट्टिी' अयोगिनो यथा सम्यग्दृष्टयः सम्यग्दृष्टि बद् अयोगिनो भवसिद्धिका पावत् शन्द से क्रोध, मान, माया कषायवालों का ग्रहण हुआ है। तथा-अक्रियावादी, अज्ञानिकवादी एवं वैनयिकवादी अवस्था में ये सब भवसिद्धिक ही होते हैं, अभवसिद्धिक नहीं होते हैं । 'अक. साई जहा सम्म दिट्ठी' अकषायवाले जीव सम्यग्दृष्टि जीवों के जैसे भवसिद्धिक ही होते हैं अभवसिद्धिक नहीं होते हैं। 'सजोगी जाव कायजोगी जहा सलेस्ता' सयोगी यावत् काययोगी सलेश्य जीवों के जैसे क्रियावादी अवस्था में भवसिद्धिक ही होते हैं अभयसिद्धिक नहीं होते हैं। यहां यावत्पद से 'मनोयोगी और बचोयोगी' इनका ग्रहण हुआ है। तथा ये सयोगी से लेकर यावत् काययोगी तक के समस्त जीव अक्रियावादी अवस्था में अज्ञानिकवादी अवस्था में भव. मिद्धिक भी होते हैं और अभवसिद्धिक भी होते हैं। 'अजोगी जहा અભવસિદ્ધિક હોતા નથી. અહિયાં યાસ્પદથી કોધ, માન, માયા, એ કષા વાળાઓ ગ્રહણ કરાયા છે. તથા ક્રિયાવ દી, અજ્ઞાનવાદી, અને વૈયિકવાદી અવસ્થામાં આ બધા ભવસિદ્ધિક જ હોય છે. અભવસિદ્ધિક હોતા નથી 'अकसाई जहा सम्मदिद्रि' साया वे सभ्यलिटवाणा वाना अयन प्रमाणे भासद्धि डाय छे. मससिद्धि डाता नयी. 'सजोगी कायजोगी जहा सलेस्सा' सयोगी यापाययोगवाजा सखेश्य वाना थन પ્રમાણે ક્રિયાવાદી અવસ્થામાં ભવસિદ્ધિક જ હોય છે. અભવસિદ્ધિક હતા નથી અહિયાં યાવ૫દથી મને યોગવાળા, અને વચન યોગવાળા ગ્રહણ કરાયા છે. તથા આ સગીથી લઈને કાયયેગવાળા સુધીના સઘળા જીવે અછિયાવાદી અવસ્થામાં અજ્ઞાનવાદી અવસ્થામાં અને વનયિકવાદી અવસ્થામાં ભવસિદ્ધિક પણ હોય છે, અને અભવસિદ્ધિક પણ હોય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू०४ जीवानां भवसिद्धिकत्वादिनि० १२९ एव न तु अभवसिद्धिका भवन्तीति भावः । 'सागारोवउत्ता अनागारोवउत्ता जहा सलेस्सा' साकारोपयुक्ता स्तथा अनाकारोपयुक्ता जीवा: सालेश्य जीववदेव क्रिया पादिनो भवसिद्धिका नो अभवसिद्धिकाः, अक्रियावादी प्रभृतयखयोऽपि भवन सिदिका अपि अभवसिद्धिका अपि भवन्तीति भावः । एवं मेरहया वि माणियबा' एवं सामान्यतो जीववदेव नैरयिका अपि जीवा लेण्यादिमिरै भवसिद्धिकाs. भवसिद्धिकादिरूपेण मणितष्याः। 'नवरं नायब जं अत्यि' नवरं केवल सामान्य जीवपकरणापेक्षया इदं वैलक्षण्यं यत् यत् लेश्यादिकं द्वारजा नारकस्य विद्यते तदेव द्वारजातमाश्रित्य भवसिद्धिकत्वादि विचारणीयमिति । 'एवं असुरकुमारा विजाव यणियकुमारा' एवं नारकदण्डकवदेव असुरकुमारादारभ्य स्तनितकुमारसम्मदिट्ठी' सम्यदृष्टि जीवों के जैसे अयोगी जीव भवसिद्धिक होते है अभवसिद्धिक नहीं होते हैं । 'सागारोवउत्ता अनागारोवउत्ता जहा सलेस्सा 'साकारोपयुक्त तथा अनाकारोपयुक्त जीव सलेश्य जीवों के जैसे क्रियावादी अवस्था में भवसिद्धिक होते हैं अभवसिद्धिक नहीं होते हैं । तथा ये ही अक्रियावादी, अज्ञानिकवादि और वैनयिकवादी अवस्था में भवसिद्धिक भी होते हैं और अभवसिद्धिक भी होते हैं। 'एवं नेरहया वि भाणियव्या' सामान्य जीव के जैसे ही नैरयिक भी लेश्यादि द्वारो को लेकर भवसिद्धिक और अभवसिद्धिक रूप से कहना चाहिये। 'नवरं नायव्वं ज अस्थि' परन्तु सामान्य जीव प्रकरण की अपेक्षा से विशेषता केवल इतनी सी ही है कि जो लेश्यादिक छार नारक के हो उसी द्वार को लेकर भवसिद्धिक आदिका विचार करना चाहिये 'एवं असुरकुमारा वि जाव थणियकुमारा' नारक दण्डक के जैसे ही अजोगी जहा सम्मविद्रो' सभ्यष्टिपास ना ४थन प्रमाणे अयोगी यो
य. समसिद्धि डाता नथी. 'सागारोवउत्ता अनागारोव उत्ता जहा सलेस्सो' सा५योगवाणा भने मना५योगवाणा बेश्याવાળ ના કથન પ્રમાણે કિયાવાદી અવસ્થામાં ભવસિદ્ધિક જ હોય છે. અભવસિદ્ધિક હોતા નથી. તથા આ કિયાવાદી, અજ્ઞાનવાદી અને વનયિકવાદી અવસ્થામાં ભવસિદ્ધિક પણ હોય છે, અને અભાવસિદ્ધિક પણ હોય છે. 'ए मेरइया वि भाणियव्वा' सामान्य सपना ४थन प्रमाणे यि ५५ લેડ્યા વિગેરે દ્વારેને લઈને ભવચિદ્ધિક અને અભાવસિદ્ધિક જ હોય છે. તેમ सभा 'नवर' नायन जं अधि' ५२तु सामान्य ०१ ४२१नी अपेक्षाया કેવળ એજ વિશેષપણુ છે કે-નારકના જે લેશ્યા વિગેરે દ્વારા હોય એજ साशन साधन ससिद्धि विगैरेने। विया२ ४२वी ना. 'एव' असरकुमारा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
भगवतीने पर्यन्ताः सर्वेऽपि क्रियावाद्यक्रियावादिप्रभृतिसमवसरणेषु भवसिद्धिकत्यादि रूपेण प्ररूरणीया इति । जीवनारक देवदण्डकान् विविच्य एकेन्द्रियादि दण्डकान् विवेचयन्नाह-'पुढवीकाइया सवठ्ठाणेसु वि मझिल्लेसु दोसु वि समोसरणेस 'भवसिद्धिया वि अभवसिद्धि या वि' पृथिवीकायिका जीवाः सर्वस्थानेषु मध्यमयो रक्रियावाघज्ञानिकवादिरूपयोः समवसरणयो भवसिदिका अपि भवन्ति अभप. सिद्धिका अपि भवन्तीति । 'एवं जाव वणस्सइकाइया' एवं पृयिवीकायिकबदेव यावत् वनस्पतिकायिका अपि माध्यमिकसमवसरणद्वये भवसिद्धिका अपि अमवसिद्धिका अपि भवन्ति, अत्र यावत्पदेनाकायिकतेजस्कायिकवायुकायिकानां संग्रहो भवतीति। 'वेइंदियतेइंदियचउरिदिया एवंचेच' द्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय असुरकुमार से लेकर स्तनितकुमार तक सब ही क्रियावादी, अक्रियावादी आदि अवस्थाओं में भवसिद्धिक आदि रूप से समझना चाहिये।
इस प्रकार जीव नारक और देव दण्डकों की विवेचना करके अब सूत्रकार एकेन्द्रिय आदिक दण्डकों की विवेचना करते हैं-'पुढवीकाझ्या सम्वट्ठाणेसु वि मज्झिल्लेस्तु दोसु वि समोसरणेसु भवसिद्धिया वि अभवसिद्धिया वि 'पृथिवीकायिक जीव समस्त स्थानों में अक्रियावादी और अज्ञानवादी रूप दो समवसरणों में भवसिद्धिक भी होते हैं और अभवसिद्धिक भी होते हैं । 'एवं जाव वणस्सहकाइया' पृथिवी कायिक के जैसे ही धावत् वनस्पतिकायिक भी माध्यमिक दो सम. वतरणों में भवसिद्धिक भी होते हैं और अभवसिद्धिक भी होते हैं। यहां यावत् पद से 'अप्कायिक, तेजस्कायिक और वायुकायिक' इनका संग्रह हआ है। 'वेदिय, तेइंदिय चारिदिया एवं चेव' द्वीन्द्रिय, वि जाव थणियकुमारा' ना२४ ४ ४थन प्रमाणे ४ असुमाथी લઈને નિતકુમાર સુધીના સઘળા કિયાવાદી, અકિયાવાદી વિગેરે અવસ્થાઓમાં ભવસિદ્ધિક વિગેરે પણુથી સમજવા.
આ પ્રમાણે જીવ, નારક, અને દેવ દંડકોનું વિવેચન કરીને હવે सूत्र४२ मे द्रिय वि२ ६३नु विवेयन ४२ छ.-'पुढवीकाइया सधः टाणेस वि मझिल्लेसु दोसु वि समोसरणेसु भवसिद्धिया वि अभवसिद्धिया वि' પ્રકાયિક જીવે સઘળા સ્થાનમાં અકિયાવાદી અને અજ્ઞાનવાદી રૂપ બે સમવસરમાં ભવસિદ્ધિક પણ હોય છે, અને અભાવસિદ્ધિક પણ હોય છે. અહિયાં યાસ્પદથી અકાયિક, તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિક એ પદેને સંગ્રહ थये। छे. 'बेइंदिय, ते इंदिय चउरिदिया एव चेव' मे दियवाणा, द्रियવાળા અને ચાર ઈદ્રિયવાળા જીવો પણ પૃથ્વીકાયિક વિગેરેના કથન પ્રમાણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.१ सू.४ जीवानां भवसिद्धिकत्वादिनि० १३१ चतुरिन्द्रियजीवा अपि एवमेव-पृथिव्यादिवदेव ज्ञातव्याः। 'णवरं संमत्ते ओहियनाणे आभिणिबोहियनाणे सुयनाणे' नवर केवल सम्यक्त्वे औधिकज्ञाने आभिनिवोधिकज्ञाने श्रुतज्ञाने च 'एएसु चेव' एतेषु एव सम्यक्त्वौधिक ज्ञानादि द्वारेषु 'दोसु मज्झिमेसु समोसरणेसु भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' द्वयोमध्यमयोरक्रियावाधज्ञानिकवादिनो भवसिद्धिका एव द्वीन्द्रियादारभ्य चतुरिन्द्रियान्ता भवन्ति न तु अभवसिद्धिका भवन्तीति ! 'सेस तंचेव' शेष-मतिज्ञानादिषु यद्वैलक्ष्यं कथितं तदतिरिक्तं सर्व पूर्ववदेव ज्ञातव्यमिति । 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया' पञ्चेन्द्रियतियग्योनिका यथा नैरयिकाः नरयिके सामान्य तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय जीव भी पृथिवीकायिक आदिकों के जैसे ही जानना चाहिये, अर्थात् ये सब अक्रियावादी और अज्ञानवादी अवस्थावाले होने के कारण भवसिद्धिक भी होते हैं और अभवसि. द्धिक भी होते हैं। 'नवरं सम्मत्ते ओहियनाणे आभिणिबोहियनाणे सुयनाणे केवल सम्यक्त्व में, औधिक ज्ञान में, आभिनियोधिकज्ञान में
और श्रुतज्ञान में 'एएप्सु चेव' अर्थात् इन्ही सम्यक्त्व, औधिकज्ञान आदि द्वारों में 'दोसु मज्झिमेलु समोसरणेतु भवसिद्धिया, नो अभवसिद्धिया' अक्रियावादिता एवं अज्ञानिकवादिता को लेकर ये दीन्द्रियादिक भवसिद्धिक ही होते हैं, अभवसिद्धिक नहीं होते हैं। ऐसा समझना चाहिये । 'सेसं तं चेव' इस प्रकार मतिज्ञान आदि में जो वैलक्षण्य कहा गया है सो उसके सिवाय और सब कथन पूर्व के जैसा ही है। पंचिं. दियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया' नैरयिक प्रकरण में सामान्य સમજવા. અર્થાત્ એ બધા અયિાવાદી, અને અજ્ઞાનવાદી અવસ્થાવાળા हापाथी ससिद्धि: ५५ डाय छे अससिद्धि ५५ डाय छे. 'नवर' सम्मत्ते ओहियनाणे आभिणिबोहियनाणे सुयनाणे' 341 सभ्य५१मा मौधि:सानमा ममिनिमोविज्ञानमा भने श्रुतज्ञानमा ‘एएसु चेव' अथामा सभ्यत्व भने मीविज्ञान वि१२ मा 'दोसु मझिमेसु समोसरणेसु भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' मठियावाडी ५॥ अने अज्ञानवाहीपणाने ने माद्वान्द्रिय વિગેરે ભવસિદ્ધિક જ હોય છે, અભવસિદ્ધિક હેતા નથી તેમ સમજવું.
'सेस त चेव' मा शत भतिज्ञान विमेरेभारे पुढापाखु छ, त કથન શિવાય બાકીનું તમામ કથન પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ છે.
'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया' ना२ना ५४२४मा सामान्य જીવને અતિદેશ-ભલામણ કરેલ છે. તેથી સામાન્ય જીવના કથન પ્રમાણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
भगवतीसूत्रे जीवस्यातिदेशः कृतोऽतः सामान्यजीववदेव पञ्चेन्द्रियतिरथामपि व्यवस्था ज्ञातव्येति । 'नवरं नायव्वं जं अस्थि' नवर ं ज्ञातव्यं यदस्ति पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां यत्यत् पदजातं विद्यते तत्र तत्रैव भवसिद्धिकत्वादिकमवगन्तव्यमिति । 'मणुस्सा जहा ओहिया जीवा' मनुष्या यथा औधिका जीवाः सामान्यजीवप्रकरणवदेव मनुष्यपकरणमपि ज्ञातव्यमिति 'वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमार।' वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका असुरकुमारवदेव ज्ञातव्याः । 'सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति' तदेवं भदन्त । तदेव भदन्त ! इति, हे भदन्त समवसरणचतुष्टयविषये यदेवानुप्रियेण कथितं तत् एवमेव सर्वथा सत्यमेवेति
---
जीव का अतिदेश किया गया है-इसलिये सामान्य जीव के जैसी ही व्यवस्था पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चों की जाननी चाहिये 'नवर' नायव्यं जं अस्थि' परन्तु पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च के जो-जो पद हों वही - वही पद भवसिद्धिक आदिका कथन करना चाहिये, 'मणुस्सा जहा ओहिया जीवा' सामान्य जीव के प्रकरण के जैसा ही मनुष्य का प्रकरण जानना चाहिये । 'वाणमंतर जोइसियवेमाणिया जहा असुरकुमारा' वानव्यन्तर ज्योतिषिक और वैमानिकों को असुरकुमारों के जैसा जानना चाहिये 'सेब' भंते ! सेवं भंते । त्ति' हे भदन्त । समवसरण चतुष्टय के विषय में जो आप देवानुप्रियने कहा है वह सर्वथा सत्य ही है इस प्रकार
पथेन्द्रिय तिर्ययानु' प्रथन समवु 'नवर' नायव्व' जं अस्थि' परंतु પ'ચેન્દ્રિય તિય ચામાં જે પટ્ટા કહ્યા હાય તેજ પદ ભવસિદ્ધિક વિગેરેના अथनमां समभवु. 'मणुस्सा जहा ओहिया जीवा' सामान्य लवना प्राशुभ उह्या प्रमाणे ४ मनुष्यना संधिमा समन्वु 'वाणमंतर जोइम्रिय वैमाणिया जहा असुरकुमारा' वानव्यन्तर ज्योतिष् याने वैमानिना संभधनुं अथन અસુરકુમારાના પ્રકરણ પ્રમાણે સમજવુ.
'सेव' भंते! सेव' भंते ! त्ति' से लगवन् यारे प्रहारना सभवसरशुना સંબધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કયુ છે. તે સથા સત્ય છે. હું ભગવન્ આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન સ`થા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વદના કરી નમસ્કાર કર્યો વદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० ३.१ १०४ जीवानां भवसिद्धिकत्वादिनि० १३३ कथित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ सू० ४ ॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितालतकलापालापकाविशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री “भग वतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायांव्याख्यायां त्रिंशत्तमेंशतके प्रथमो.
द्देशकः समाप्तः ॥३०॥१॥ कहकर गौतष ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार कर फिर वे तप और संयम से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥४॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके तीसवें शतकका
॥प्रथम उद्देशक समाप्त ।। ३०-१॥ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૪ જૈનાચાર્ય જનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજગૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ત્રીસમા શતકને પહેલો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૦-૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
भगवतीसूत्रे ॥अथ द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यते ॥ प्रथमोद्देशकं निरूप्य क्रमप्राप्त द्वितीयोदेशकं निरूपयन्नाह 'अणतरोवचन्न गाणं' इत्यादि।
मूलम्-अणंतरोववन्नगाणं भंते ! नेरइया किं किरियावाई पुच्छा, गोयमा ! किरियावाई वि जाव वेणइयवाई वि। सले. स्सा णं भंते ! अणंतरोववन्नगा नेरइया किं किरियावाई. एवं चेव एवं जहेव पढमुद्देसे नेरइयाणं वत्तव्वया तहेव इह वि भाणियव्वा । नवरं जं जस्स अस्थि अणंतरोववन्नगाणं नेरइयाणं तं तस्स भाणियव्वं । एवं सव्व जीवाणं जाव वेमाणियाणं। नवरं अणंतरोववन्नगाणं जं जहिं अत्थि तं तहिं भाणियवं । किरियावाई णं भंते ! अणंतरोववन्नगा नेरइया किं नेरइयाउयं पकरेंति, पुच्छा, गोयमा! नो नेरइयाउयं पकरेंति, नो तिरिक्खजोणियउयं नो मणुस्साउयं नो देवाउयं पकरेंति। एवं अकिरियावाई वि वेणइयवाई वि अन्नाणियवाई वि।सलेस्सा णं भंते! किरियावाई अणंतरोववन्नगा नेरइया कि नेरइयाउयं पुच्छा, गोयमा ! नो नेरइयाउयं पकति जाव नो देवाउयं पकरेंति । एवं जाव वेमाणिया । एवं सव्वट्राणेसु वि अणंतरोववन्नगा नेरइया न किंचि वि आउयं पकरेंति जाव अणागारोवउत्तत्ति । एवं जाव वेमाणिया । नवरं जं जस्त अस्थि तं तस्स भाणियव्वं । किरियावाई गं भंते ! अणंतरोववन्नगा नेरइया कि भवसिद्धिया अभवसिद्धिया ? गोयमा ! भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया। अकिरियावाई गं पुच्छा, गोयमा! भवसिद्धिया वि अभवसिद्धिया वि, एवं अन्नाणियवाई वि, वेणइयवाई वि। सलेस्सा णं भंते ! किरियावाई अणंतरोववन्नगा नेरइया किं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ०२ ०१ अनंत० नै. क्रियावादिकत्वादिकम् १३५ भवसिद्धिया अभवसिद्धिया ? गोयमा ! भवसिद्धिया नो अभ वसिद्धिया । एवं एएणं अभिलावेणं जहेव ओहिए उद्देसए नेरइयाणं वतव्वया भणिया तव इहवि भाणियव्वा जाब अणागारोवउत्तति । एवं जाव वैमाणियाणं, नवरं जं जस्स अस्थि तं तस्स भाणियव्वं । इमं से लक्खणं जे किरियाचाई सुक्कपक्खिया सम्मामिच्छादिट्टी य एए सब्वे भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया सेसा सव्वे भवसिद्धिया वि अभवसिद्धिया वि । सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति ॥सू. १॥
तीस मे सए बीओ उद्देसो समत्तो ॥ ३० - २॥
छाया - अनन्तरोपपन्नकाः खलु भदन्त ! नैरयिकाः किं क्रियावादिनः पृच्छा, गौतम ! क्रियावादिनोऽपि यावद्वैमानिकवादिनोऽपि । सलेश्याः खलु 'भदन्त ! अनन्तरोपपन्नका नैरयिकाः किं क्रियावादिनः, एवमेत्र एवं यथैव प्रथमोदेश के नैरयिकाणां वक्तव्यता तथैवेहापि भणितव्या, नवरं यद्यस्यास्ति अनन्तरोपपन्नकान नैरयिकाणां तत्तस्य भणितव्यम् । एवं सर्वजीवानां यावद्वेमानिकानाम् । नवरमनन्तरोपपन्नकानां यद् यत्रास्ति तत्तत्र भणितव्यम् । क्रियावादिनः खलु भदन्छ ! अनन्तरोषपन्नका नैरयिकाः किं नैरयिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति ०१ पृच्छा, गौतम ! नो नैरविकायुकं प्रकुर्वन्ति, नो तिर्यगायुकं नो मनुष्यायुष्कं नो देवायु'कं प्रकुर्वन्ति । एवं मक्रियावादिनोऽपि अज्ञानिकवादिनोऽपि चैनयिकवादिनोऽपि । सलेश्याः खलु भदन्त ! क्रियावादिनः अनन्तरोपपन्नका नैरयिकाः किं नैरयिकायुकं ? पृच्छा. गौतम ! नो नैरयिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति यावत् नो देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति । एवं याद्वैमानिका एवं सर्वस्थानेष्वपि अनन्तरोपपनका नैरथिका न किञ्चिदपि आयुष्कं प्रकुर्वन्ति यावदनाकारोपयुक्ता इति एवं यावद्वैमानिका, नवरं यद् यस्यास्ति तत् तस्य भणितव्यम् । क्रियावादिनः खलु भदन्त ! अनन्तरोपपत्रका नैरयिकाः किं भवसिद्धिका असिद्धिकाः १ गौतम ! भवसिधिका नो अभवसिद्धिका । अक्रियावादिनः खलु पृच्छा, गौतम ! भवसिद्धिका अपि अभवसिद्धिका अपि, एवमज्ञानिकवादिनोऽपि, वैनयिकवादिनोऽपि । सलेश्याः खलु भदन्त ! क्रियावादिनोऽनन्तरोपपत्रकाः नैरयिकाः किं भवसिद्धिका अभवसिद्धिकाः ? गौतम ! भवसिद्धिका नो अभवसिद्धिकाः । एवमेतेन अभिलापेन यथैवोधिके उद्देशके नैरयिकाणां वक्तव्यता भणिता तथैवेापि भणितव्या याव - दनाकारोपयुक्ता इति । एवं यावद्वैमानिकानाम् नवरं यद् यस्यास्ति तत्तस्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
भगवतीसूत्रे
मणियम् । इदं तस्य लक्षणम्-ये क्रियावादिनः शुक्रपाक्षिकाः सम्यग्मिथ्यादृष्टिका एते सर्वे भवसिद्धिका नो अभवसिद्धिकाः, शेषा सर्वे भवसिद्धिका अपि अभवसिद्धिका अपि । तदेव भदन्त तदेव भदन्त । इति ।। सू० १
1
त्रिंशसमे शतके द्वितीयो देशकः समाप्तः || ३०- २॥
टीका- 'अतरोवनगाणं भंते! नेरइया' अनन्तरोपपत्रका:- प्रथमसमये समुत्पत्राः ये ते अनन्तरोपपत्रकाः खलु भदन्त नैरविकार 'किं किरियाचाई इच्छा' किं क्रियावादिनो भवन्ति ? अक्रियावादिनो वा भवन्ति ? अज्ञानिकवादिनो या भवन्ति ? चैनयिकवादिनो वा भवन्तीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'किरियाबाई वि जाव वेणइयवाई वि' क्रियावादिनोऽपि भवन्ति अनन्तरोपपत्रका नैरयिका यावत वैनयिकवादिनोऽपि भवन्ति यावत्पदेन अक्रियावादिनामज्ञानिकवादिनां च संग्रहो भवतीति । 'सलेस्सा णं भंते ! अणंतरोववन्नगा नेरइया किं
प्रथम उद्देशक का निरूपण करके अब सूत्रकार क्रम प्राप्त द्वितीय उद्देशेका निरूपण करते हैं-'अनंतशेववन्नगा णं भंते! नेरइया' - इत्यादि
टीकार्थ - - ' अनंत रोववन्नगाणं भंते! नेरड्या' हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्न नैरयिक क्या 'किरियाबाई पुच्छा' क्रियावादी होते हैं ? या अक्रियावादी होते है ? या अज्ञानिकवादी होते हैं ? या वैनयिकवादी होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'गोयमा ! किरियावाई वि जाव वेणइयवाई वि' हे गौतम! अनन्तरोपपत्रक - प्रथम समयोत्पन्न-नैरयिक क्रियावादी भी होते हैं, अक्रियावादी भी होते हैं अज्ञानिकवादी भी होते हैं और वैनयिकवादी भी होते हैं । यहाँ यावत्पद से इन्ही अक्रियावादी और अज्ञानिकवादी पदों का गील उद्देशाने आरंभ
પહેલા ઉદ્દેશાનુ નિરૂપણ્ કરીને હવે સૂત્રકાર ક્રમથી આવેલ આ ખીજા उद्देशानु नि३षाणु उरे छे. - अणतरोत्रवन्नगाणं भंते ! नेरइया' इत्यादि
टीडार्थ - 'अनंतशेववन्नागाणं भंते ! नेरइया' हे भगवन् अनंतशेपपन्न! नैरयि 'किरियाबाई पुच्छा' शुं प्रियावाही होय हे ? अथवा खडियावाही ડાય છે ? અથવા અજ્ઞાનવાદી હાય છે ? અથવા વૈયિકવાદી હાય છે? આ प्रश्नमा उत्तरमा प्रलुश्री डे छे है - गोयमा ! किरियावाई वि जाव वेणइयवाई वि' હૈ ગૌતમ ! અન`તરોપપન્નક નૈરિયક અર્થાત્ પહેલા સમયમાં ઉત્પન્ન થયેલ નારક ક્રિયાવાદી પણ હાય છે, અને અક્રિયાવાદી પણ હાય છે, તથા જ્ઞાન નાદી પણ હાય છે, અને વેંનિયકવાદી પણ હોય છે. અહિયાં યાવપદથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.२ सू०१ अनंत० नै. क्रियावादिकत्वादिकम् १३७ किरियावाई०' सलेश्याः खलु भदन्त ! नैरयिकाः किं क्रियावादिनोऽक्रिया. थादिनोऽज्ञानिकवादिनो वा वैनयिकवादिनो वा भवन्तीत्यादि क्रमेण प्रश्ना, उत्तरमाह 'एवं चेव' पूर्वोक्तपकारेणैव हे गौतम! सलेल्या अनन्तरोपपवनारकाः क्रियावादिनो भवन्ति यावद् वैनयिकवादिनोऽपि भवन्ति एतदेव दर्शयन्नाह एवं. जहेब' इत्यादि, एवं जहेव पटसुदेसए नेरइयाणं वत्तधया तहेव इहवि माणियच्या' एवं यथैव त्रिंशत्तमशतकीय प्रथमोद्देशके नैरयिकाणां वक्तव्यता कथिता तथैव तेनैव प्रकारेण इहापि अनन्तरोपपभकनारकपकरणेऽपि सर्वापि वक्तव्यता मणिसध्या । 'नवरंजं जस्स अस्थि अनंतरोक्वनगाणं नेरइया णं तं तस्स माणियन्छ' 'नवरं केलं प्रथमोदेशकापेक्षया इदमेव वैलक्षण्यं यत् यस्य जीवस्य यत् लेश्यादिकमनाकारोपयुक्तान्तं पदजातं विद्यते तस्य तदेव भणितव्यम् । 'एवं सम्ब. जीवाणं जाव वेमाणियाणं' एवमेव प्रथमोद्देशकवदेव सर्वजीवानाम् असुरकुमाग्रहण हुआ है। 'सलेस्सा णं भंते ! अणंतरोववन्नगा नेरच्या कि किरियावाई.' हे भदन्त ! सलेश्य अनन्तरोपपन्न नरयिक क्या क्रियावादी होते हैं ? या अक्रियावादी होते हैं ? या वैनयिकवादी होते हैं ? या अज्ञानिकवादी होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! एवं चेव.' हे गौतम! सलेश्य अनन्तरोपपन्नक नैयिक की वक्तव्यता जैसी ३० वे शतक के प्रथम उद्देशक में कही गई है उसी प्रकार से यहां पर भी वही सब वक्तव्यता कहनी चाहिये, 'नवरं जं जस्स अस्थि अणंतरोत्रवन्नगाणं नेरझ्याणं तं तस्स भाणियन्वं' परन्तु अनन्तरो. पपन्नक नरयिकों में जिनके जो लेश्यादिक पद अनाकारोपयुक्त पद पर्यन्त संमविन है उनको वही पद कहने चाहिये यही इस कथन में प्रथम उद्देशक की अपेक्षा से यहां भिन्नता है ! 'एवं सन्यजीवाणं मठियावाही भने अज्ञानवाही से ये अहए। ४२ छे. 'सलेस्सा णं भंते ! अणंतरोवबन्नगा नेइया कि किरियावाई' 3 सावन बेश्यामा सनत५५न्न નરયિક શું કિયાવાદી હોય છે? અથવા અક્રિયાવાદી હોય છે? અથવા અજ્ઞાનવાદી હોય છે ? અથવા વૈયિકવાદી હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે है-'गोयमा ! एवं चेव गौतम! सनत५५-न नैरथिना संधमारे પ્રમાણેનું કથન ૩૦ ત્રીસમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહેવામાં આવેલ છે, मे प्रमाणेन थन माडीयां ५५ डेनमे. 'नवरं जं जस्स अस्थि अणंतरोववन्नगाणं नेरइयाणं त तस्स भाणियव्यं' परंतु सनत५५-४ न मा જેઓને જે લેડ્યા વિગેરે પદે અનાકા પગ પદ સુધી થતા હોય તેઓના સંબંધમાં એજ પદ કહેવા જોઈએ. આજ પહેલા ઉદેશાના કથન કરતાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
भगवतीसूत्रे
रादारभ्य वैमानिकपर्यन्तानां वक्तव्यता पठनीया आलापप्रकारस्तु स्वयमेव सर्वमोहनीय इति । 'नवर अनंतरोवरगाण जं जहि अस्थि तं तहिं भाणियब्वं' नवमनन्तरोपपन्नानां यद् यत्रास्ति लेश्यादिकं तत् लेश्यादिकं तत्र वक्तव्यम् । 'किरियाबाईणं भंते । अणसरोववागा नेरइया कि नेरइयाउयं पकरेति ? पुच्छा' क्रियावादिनः खलु मदन्त ! नैरयिकाः कि नैरयिका युष्कं प्रकुर्वन्ति अथवा तिर्यग्योनिकायुकं प्रकुर्वन्ति यद्वा मनुष्यायुष्कं प्रकुर्वन्ति देवायुष्कंश प्रकुर्वन्तीति परमः पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरहयाउ पकरेंति' अनन्तरोपपत्रकाः नैरयिकाः नैरयिकसंवन्धि आयुष्कं न कुर्वन्ति
"
जाव वैमाणियाणं' इसी प्रकार से प्रथम उद्देशक की वक्तव्यता जैसीअसुरकुमार से लेकर वैमानिक तक के समस्त जीवों की वक्तव्यता कहनी चाहिये, इस सम्बन्ध में आलाप प्रकार अपने आप सर्वत्र कल्पित करना चाहिये, 'नवर' अनंतशेववन्नगाणं जं जहिं अस्थि तं तहिं भाणियन्त्र" परन्तु अनन्तरोपपन्नकों के जहां पर जो लेश्यादिक पद हों वे वहां पर कहना चाहिये, 'किरियाबाई णं भंते! अणंतरोववन्नगा नेरइया कि नेरझ्याउयं पकरेति पुच्छा' हे भदन्त ! क्रियाबादी अनन्तरोपपन्न नैरयिक क्या नैरयिक आयुका बन्ध करते हैं ? या तिर्यगाय का बन्ध करते हैं? या मनुष्यायु का बन्ध करते है ? या देवायुक्का बन्ध करते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! नो नेरगाउयं पकरेति नो तिरिक्खाउयं पकरेति को मणुस्सा उयं, गो देवाउयं' हे गौतम! क्रियावादी अनन्तरोपपन्न नैरयिक न नैरयिक आयुका बन्ध करते है न तिर्यगायु का बंध करते है न मनुष्यायुका बन्ध अडियां लिन्न यागु छे 'एव सव्त्रजीवाण जाव वैमाणियाणं' ४ प्रभा પહેલા ઉદ્દેશમાં કહેલ નારક જીવે.ના કથન પ્રમાણે પૃથ્વીકાયિકાથી લઈને વૈમાનિક સુધીના સઘળા જીવોના સબંધમાં કહેવું જોઈએ. આ સબધમાં આલાપ પ્રકાર સ્વય' બતાવીને સમજી લેવા. 'णवर' अनंतशेववन्नगाणं जं जहि अत्थितं तहिं भाणियव्वं' परंतु अनंतशेपपन्ना नैरयिना समधभां न्यां ने बेश्या संबंधी यह होय ते पह त्यां वाले थे. 'किरियवाई णं भंते ! अनंतशेववन्नता नेरइयो कि नेग्इयाज्यं पकरेति पुच्छा' हे भगवन् डियावाही અન તરાપપન્નક નૈયિક શુ' નૈયિક આયુનેા બંધ કરે છે ? અથવા તિયચ આયુને બંધ કરે છે ? અથવા મનુષ્ય આયુને અધ કરે છે ? અથવ! દેવ मायुना अंधरे छे ? या प्रश्नना उत्तरमां अलुश्री - गोंयमा ! नो नेरइया पति तो तिरिक्ख जोगियाउयं पकरेंति, णो मणुस्म्राज्यं, जो देवाजयं'
6
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.२ सू०१ अनंत० नै. क्रियावादिकत्वादिकम् १३९ तथा 'नो तिरिक्खजोणियाउयं पकरें ति' नो तिर्यग्योनिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति, 'णो मणुस्साउयं पकरेंति'नो-नैव मनुष्यायुकं प्रकुर्वन्ति 'णो देवाउयं पकरे ति' नो-न वा देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति अनन्तरोपत्तेल्प कालत्वेन तत्प्तमये कस्यापि आयुपो बन्धा. भावात् । ‘एवं अकिरियावाई वि अन्नाणियवाई वि वेगइयवाई वि' एवं क्रियावध नन्तरोपपन्नक नारकवदेव अक्रियावाद्यज्ञानिकवादि चैनयिकवादि नारका अपि न नारकायुष्कं कुर्वन्ति न वा तिर्यग्योनिकायुष्कं कर्वन्ति न वा मनुष्यायुष्कं, न वा देवायुष्कं प्रकुर्वन्ति इति भावः, हेतुरनन्तरोपपन्नत्वमेव एवमग्रेऽपि । 'सलेस्सा णं भंते ! किरियावाई अणंतरोवानमा नेरइया कि नेरइयाउयं पुच्छा' सलेश्याः खलु भदन्त ! क्रियावादिनोऽन्तरोपपनका नैरयिकाः किं नैरयिकायुके प्रकुर्वन्ति अथवा तिर्यग्योनिकायुष्कं कुर्वन्ति, मनुष्यायुष्कं वा प्रकुर्वन्ति, देवायुष्कं वा करते हैं और न देवायु का बन्ध करते हैं। क्योंकि अनन्तरोत्पा त्तिका काल अत्यल्प होता है इसलिये उस समय में किसी भी आयुका बन्ध नहीं होता है। ‘एवं अकिरियावाई वि अण्णाणियवाई वि वेणइयवाई वि' इसी प्रकार से अक्रियावादी, अज्ञानिकवादी और वैन. यिकवादी अनन्तरोपपन्न नैरयिक भी न नारकायुष्क का बन्ध करते हैं नतियंगायुष्क का बन्ध करते हैं. न मनुष्यायुष्क का बन्ध करते हैं और न देवायुक का बन्ध करते हैं । इसमें कारण अनन्तरोत्पत्ति के काल की अत्यल्पता है। इसी प्रकार से आगे भी जानना चाहिये. 'सलेस्सा णं ! भंते ! किरियावाई अणंतरोगवन्नगा नेरझ्या कि नेरहयाउयं पुच्छा' हे भदन्त ! सलेश्य क्रियावादी अनन्तरोपपन्न नैरयिक क्या नैरयिक आयुष्क का धन्ध करते हैं ? या तिर्यगायुष्क पकरेति' गौतम ! यही मन तरी५५-१४, नरयिमायुना मध ४२ता નથી, તિર્યંચ આયુને બંધ કરતા નથી. મનુષ્ય આયુનો બંધ કરતા નથી. દેવ આયુને પણ બંધ કરતા નથી કેમ કે અનંતર ઉત્પત્તિને કાળ અત્યંત भ६५ डाय छ तथा त समये अ५९ मायुनी ५५ हात नथी. 'एवं अकिरियावाई वि वेणइयवाई वि अण्णाणियवाई वि' से प्रमाणे मठियावाही, વિનયિકવાદી, અજ્ઞાનવાદી, અનંતરેપ પન્નક નૈરયિક પણ નારકની આયુને બંધ કરતા નથી. તિર્યંચ આયુને બંધ કરતા નથી મનુષ્ય આયુને બંધ કરતા નથી. તથા દેવ આ યુને બંધ કરતા નથી. કારણ કે અનંતરોત્પત્તિને કાળ અત્યંત અલ્પ હોય છે. આ જ પ્રમાણે આગળ પણ સમજવું.
'सलेस्सा णं भते ! किरियावाई अणंतरोववन्नगा नेरइया किं नेरइयाउय पुच्छा' मापन श्यापारा लियावाही मानत२१५५न्न १२वि शुनै२यि આયુષ્યને બંધ કરે છે? અથવા મનુષ્ય આયુને બંધ કરે છે? અથવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
भगवतीसूत्रे प्रकुर्वन्ति इति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइयाउयं पकरेंति जाव नो देवाउयं पकरेंति' नो नैरयिका. युष्कं प्रकुन्ति यावत् नो देवायुष्कं प्रकुवन्ति यावत् पदेन नो तिर्यग्योनिकायुष्कं प्रकुर्वन्ति न वा मनुष्यायुष्कं प्रकुर्वन्तीत्यनयोः संग्रहो भवति, तथा च चतुर्वपि आयुष्केषु एकविधमपि आयुकं न प्रकुर्वन्तीति भावः । 'एवं जाव वेमाणिया' पवमनन्तरोपपत्रक क्रियावादि नारकवदेव असुरकुमारादारभ्य वैमानिकान्ताः सर्वेऽपि जीवा नेकविधमपि आयुष्कं बध्नन्तीति भावः । फलत एतदेव दर्शयति'एवं सम्वट्ठाणे वि' इत्यादि। 'एवं सबढाणेसु वि अणंतरोववन्नगा नेरइया न किंचिवि आउयं पकरेंति जाव अणागारोवउत्त त्ति' एवमनन्तरोपपन्नसलेश्यवदेव सर्व स्थानेष्वपि कृष्णादिलेश्याद्वारेष्वपि अनन्तरोपपत्रका नैरयिका न किमपि एकविधमपि आयुष्कं प्रकुर्वन्ति अनन्तरोपपत्रकानाम् एक प्रकारकस्यापि आयुषो बन्धनं न भवतीति । सर्वस्थानेषु एकमपि आयुन भवतीत्युक्तं तत् कियत्पर्यन्तं का बन्ध करते हैं ? या मनुष्यायुष्क का बन्ध करते हैं ? या देवायुष्क का बन्ध करते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! नो नेरहयाअयं पकरेंति, जाब नो देवाउय पकरेंति' हे गौतम! सलेश्य क्रियावादी अनन्तरोपपन्न नैरयिक न नैरयिक आयुष्क का बन्ध करते हैं, न तिर्यगायुष्क का बन्ध करते है, न मनुष्यायुष्क का बन्ध करते हैं और न देवायुष्क का बन्ध करते हैं । 'एवं जाव वेमाणिया' इसी प्रकार से अनन्तरोपपन्न क्रियावादी नैरयिक के जैसे असुरकुमार से लेकर वैमानिक तक के सब ही जीव किसी भी आयुका पन्ध नहीं करते हैं। यही वात-एवं सम्वट्ठाणेसु वि' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है। अर्थात्-अनन्तरोपपन्न सलेश्य नैरयिक के जैसे ही ममस्त स्थानों में भी-कृष्णलेश्यादि द्वारों में भी अनन्तरोपपन्न नरयिक किसी भी आयुका बन्ध नहीं करते हैं। ऐसा यह कथन 'जाव अणा. તિર્યંચ આયુને બંધ કરે છે ? અથવા દેવ આયુષ્યને બંધ કરે છે? આ प्रशन उत्तरमा प्रभु श्री गौतमस्वाभी२ ४-'गोंयमा! नो नेरइयाउय पकरेंति जाव नो देवाउय पकरें ति' गीतम! वेश्यावा यावाही सनत।૫૫નક નૈરયિક, નૈરયિકેના આયુષ્યને બંધ કરતા નથી, તિર્યંચ આયુને બંધ કરતા નથી. મનુષ્ય આયુને બંધ કરતા નથી. અને દેવ આયુષ્યને પણ બંધ ४२ता नथी. 'एवं जाव वेमाणिया' अनतरे।५५न्न यावाही रयि3।। ४थन પ્રમાણે એક ઈદ્રિયવાળાથી લઈને વૈમાનિક સુધીના છ કોઈપણ આયુને બંધ ४२ता नथी. उमेश पात एवं सचट्ठाणे वि' आ सूत्र५४ द्वारा प्रगट ४२ . અર્થાત્ અનંતરે૫૫નક લેફ્સાવાળા નૈરયિક જી કેઈપણુ આયુને બંધ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.२ सू०१ अनंत० नै. क्रियावादिकत्वादिकम् १४१ स्थानं ग्राह्यं तबाह-जाव अणागारोवउत्त त्ति' यावत् अनाकारोपयुक्त इनि कृष्णलेश्या दारम्प अनाकारोपयोगान्तद्वारेषु एकविधस्यापि आयुषो बन्धनं न भवतीति भावः । 'एवं जाव वेमाणिया' एवं यावद्वैमानिकाः न केवल मनन्तरोपपन्नक्रियावादिनारकाणामे आयुषन्धो न भवति किन्तु असुर कुमारादारम्य वैमानिकान्तानन्तरोपपन्नकानां सर्वेषामेव जीनामेकस्यापि आयुषो बन्धो न भवति एतदेव दर्शितम्, 'एवं जाव वेमाणिया' इति प्रकरणेने ति। 'नवरं जं जस्स अस्थि तं तस्स भाणियनवरम् असुरकुमारा दारम्य वैमानिकान्यनीवेषु अनन्तरोपपन्नकेषु एतदेव चैलक्षण्यं यद् यस्य जीवस्य यत्स्थानं लेश्यादिकं विद्यते तस्य जीवस्य तस्मिन्नेव स्थाने आयुगो बन्धाभावो गारोवउत्तत्ति' अनाकारोपयुक्त द्वार तक जानना चाहिये, अर्थात् कृष्णलेश्या से लेकर अनाकारोपयुक्त द्वार तक अनन्तरोपपन्न नैरयिक किसी भी आयुका बन्ध नहीं करते है। 'एवं जाव वेमाणिया' केवल अनन्तरोपपन्न क्रियावादी नैरयिक ही किसी भी आयुका बन्ध नहीं करते हैं ऐसी बात नहीं है किन्तु असुरकुमार से लेकर वैमानिक तक के जितने भी अनन्तरोपपन्न जीव हैं उन सब के भी किसी भी आयुका बन्ध नहीं होता है। यही बात सूत्रकारने 'एवं जाव वेमाणिया' इस प्रकरण द्वारा प्रकट की गई है। 'नवरं जं जस्स अस्थि तं तस्स भाणि. यव्यं' परन्तु इन अनन्तरोपपन्न असुरकुमार से लेकर अनन्तरोपपन्न वैमानिकान्त जीवों में यही विशेषता है कि जिस जीव के जो
४२ता नथी. या प्रमाणेतुं ४थन 'जाव अणागारसेवउत्तत्ति' मना५ये। દ્વાર સુધી સમજવું. અર્થાત્ કૃષ્ણલેશ્યાથી લઈને અનાકારે ૫ ગદ્વાર સુધી અનંતર ૫૫ન્નક નરયિક કઈ પણ આયુને બંધ કરતા નથી.
_ 'एव जाव वेमाणिया' ३१७ मनत५५-१४ ठियापही २यि કેઈપણ આયુને બંધ કરતા નથી. એવી વાત નથી, પરંતુ એક ઈદ્રિયવાળાથી લઈને વૈમાનિક સુધીના જેટલા અનંતરો૫૫નક જીવે છે, તે સઘળા ને ५५ पिए मायुने। म यता नथी. मे पात सूत्रारे 'एवजाव वेमाणिया' मा सदा प्रगट ४रेस छ. 'नवर जे जस्स अस्थि त तस्स भाणियव्व' પરંતુ આ અનંતર ૫૫નક એક ઈન્દ્રિયવાળાથી લઈને અનંત૫૫નક વૈમાનિક સુધીના માં એજ વિશેષ પણું છે કે-જે જીવને જે વેશ્યા વિગેરે સ્થાને થતા હોય એજ સ્થાનમાં તેઓને આયુના બંધને અભાવ કહે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
भगवतीसत्रे वक्तव्य इति । किरियावाई णं भंते ! अणंतरोववन्नगा नेरइया किं भवसिद्धिया अमवसिद्धिया' क्रिशवादिनः खलु भदन्त ! अनन्तरोपपन्नका नैरयिकाः किं भवसिधिका भवन्ति अभवसिद्धिका वा भवन्तीति प्रश्ना, भयवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' क्रियावादिनोऽनन्तरोपपन्नका नैरयिका भवसिद्धिका एव भवन्ति न तु अभवसिद्धिका भवन्तीति भावः । 'अकिरियावाई णं पुच्छा' अक्रियावादिनः खलु पृच्छा, हे भदन्त ! अक्रियावादिनोऽनन्तरोपपनका नैरयिकाः किं भवसिद्धिका अभवसिद्धिका वा भवन्तीति मश्नः पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! "भवसिदधिया वि अभवसिद्धिया वि' भवसिद्धिका अपि भवन्ति अभवसिद्धिका अपि भवन्ति अक्रिया वादिनोऽनन्तरोपपन्नका नारका इति । 'एवं अनाणियवाई वि वेणइयवाई वि' लेश्यादिक स्थान संभषित हो उसी स्थान में उसके आयुके बन्ध का अभाव कहना चाहिये, किरियावाई णं भंते ! अणंतरोववन्नगा नेरइया किं भवसिद्धिया अभवसिद्धिया' हे भदन्त ! क्रियावादी अनन्तरोपपन्न नैरयिक क्या भवसिद्धिक होते है या अभवसिद्धिक होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते है-'गोयमा! भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' हे गौतम! क्रियावादी अनन्नरोपपन्नक नैरयिक भवसिद्धिक होते हैं अभवसि. द्धिक नहीं होते हैं। 'अकिरियावाईणं पुच्छा।' हे भदन्त ! अक्रियावादी अनन्तरोपपन्न नैरयिक क्या भवसिद्धिक होते हैं ? या अभवसिद्धिक होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! भवसिद्धिया षि अभवसिद्धिया वि' हे गौतम अक्रियावादी अनन्तरोपन्न नैरयिक भवसिद्धिक भी होते हैं और अभवसिद्धिक भी होते हैं। ‘एवं अन्नाणियवाई नये. 'किरियावाई णं भंते ! अणंतरोववण्णगा नेरइया किं भवसिद्धिया अभव सिद्धिया' 3 भगवन् लियावाही मानत५५-४ न२विर शुं भवसिद्धि હોય છે ? અથવા અભાવસિદ્ધિક હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી
छ है - 'गोयमा! भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' है गौतम! जियावाही અનંતરે પપનક નરયિક ભવસિદ્ધિક હોય છે, અભવસિદ્ધિકહેતા નથી
'अकिरियावाई गं पुच्छा' 8 सन् यिाचाही मनत५५-न નરયિક શું ભવસિદ્ધિક હોય છે? અથવા અભાવસિદ્ધિક હોય છે. આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! भवसिद्धिया वि अभव सिद्धिया वि' . ગૌતમ! અક્રિયાવાદી અનંતરો પપત્તક નૈરયિક ભવસિદ્ધિક પણ હોય છે, અને मसिद्धि: ५५ डाय छे. 'एवं अन्नाणियवाई वि, वेणइयवाई वि' मठिया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.२ २०१ अनंत० नै. क्रियावादिकत्वादिकम् १४३ एवमक्रियावाधनन्तरोपपन्नक नारकवदेव अज्ञानिवाद्यनन्तरोपपन्नका अपि ज्ञातल्या तथा चैनयिकवादिनोऽपि ज्ञातव्या इति । भवसिदधिका अपि अभवसिद्धिका अपीति । 'सलेस्सा ण भंते ! किरियावाई अणंत रोववनगा नेरइया किं भवसिद्धिया अभवसिद्धिया' सलेश्याः खल भदन्त ! क्रियावादिनोऽनन्तरोपपत्रका नरयिकाः किं भवसिद्धिका भवन्ति अथवा अभवसिद्धिका भवन्तीति प्रश्नः, भगानाइ-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'भवसिद्धिया नो अभव. सिद्धिया' भवसिद्धिका भवन्ति सलेश्याः क्रियावादिनोऽनन्तरोपपत्रका नो अभवसिद्धिका भवन्ति इति । 'एवं एएणं अभिलावेणं जहेब ओहिए उद्देसए नेरइयाणं वत्तव्यया भणिया तहेव इह वि भाणियव्या' एरमेतेन अभिलापेन यथैवास्य शतकस्य औधिके प्रथमे उद्देश के नैरयिकजीवानां वक्तव्यता कृष्णवि वेणइयवाई वि' अक्रियावादी अनन्तरोपपन्न नैरयिक के जैसे ही अज्ञानवादी अनन्तरोपपन्न नैरयिक और वैन यिकवादी नैरयिक भी जानना चाहिये, अर्थात् ये भवद्धिक भी होते हैं और अभवसिद्धिक भी होते हैं । 'सलेस्सा णं भंते ! किरियावाई अणंतरोववन्नगा नेरझ्या किं भवसिद्धिया अभवसिद्धिया' हे भदन्त ! सलेश्य क्रियावादी अनन्तरोपपन्नक नैरयिक क्या भवसिदूधिक होते हैं या अभवसिद्धिक होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' है गौतम! सलेश्य क्रियावादी अनन्तरोपपन्नक नैरयिक भवसिद्धिक होते है अभवसिद्धिक नहीं होते हैं । 'एवं एएणं अभिलावेणं जहे व ओहिय उद्देसए नेरइयाणं वत्तव्वया भणिया, तहेव इहवि भाणिया ' इस प्रकार के अभिलाप से जैसी इस शतक के औधिक-प्रथम उद्देशक में नैरयिक जीवों की वक्तव्यता कृष्णलेश्या. વાદી અનંતરોપપનક રયિકના કથન પ્રમાણે જ અજ્ઞાનવાદી અનંતરો૫૫નક નૈરયિક અને વૈનાયિકવાદી અનંતરપપન્ન નરયિકનું કથન પણ સમજવું. અર્થાત્ मागधा मसिद्धि ५६३ सय छ, भने अससिद्धि पण हाय छ 'मलेस्सा
भंते ! किरियाई अणंतरोववन्नगा नेरइया कि भवसिद्धिया अभवसिद्धिया' है ભગવન વેશ્યાવાળા કિયાવારી અનંતરે૫૫નક નૈરયિક શું ભવસિદ્ધિક હોય છે? અથવા અભવસિદ્ધિક હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा ! भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' हे गौतम ! सेश्या७॥ यापही અનંતર ૫૫નક રયિક ભવસિદ્ધિક હોય છે અભાવસિદ્ધિક હોતા નથી.
एवं एएणं अभिलावेणं जहेव ओहिए उद्देसए नेरइयाणं वत्तव्वया भणिया तहेव इहंवि भणियवा' मारीत मा सलिथी मा शतना मौधि:
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
भगवतीसूत्रे पादि द्वारेषु मणिता-कथिता, तथा-इहापि द्वितीयोदेश के कृष्णलेश्या आदि द्वारेषु वक्तव्यता भणितव्या, कियत्पर्यन्त प्रथमोदेशकवक्तव्यता भणितव्या तबाह-'जाव' इत्यादि, 'जाव अणागारोवउत्त ति' यावदनाकारोपयुक्ता इति कृष्णलेश्यादित आरभ्य अनाकारोपयुक्ता नारकाः किं भवसिद्धिका अभवसिधिकाः, एतत्पर्यन्तमिति तत्र ज्ञानाशानदृष्टिवेदादिकं सर्वमेव द्वारजातं वक्तपमिति । 'एवं जाव वेमाणियाणं' एवं याबद्वैमानिकानाम् अमरकुमारादारभ्य वैमानिकान्तेषु सर्वत्रापि लेश्यादिद्वारेषु आलापको ज्ञातव्य इति । 'णवरं जं जस्स अत्यि तं तस्स माणियध्वं' नवरं यस्य जीवस्य यादृशं पदजातं विद्यते तस्य घाले आदि द्वारों में कही गई है उसी प्रकार से यहां पर भी द्वितीय उद्देशक में भी-कृष्णलेश्यावाले आदि द्वारों में कहनी चाहिये 'जाव अगोगारोवउत्सत्ति' और ऐसी यह वक्तव्यता अनाकारोपयुक्त पद तक कहनी चाहिये, तात्पर्य ऐसा है कि-कृष्णलेश्यावाले नैरयिक से लेकर अनाकारोपयुक्त पद तक के जितने भी अनन्तरोपपन्नक नैरपिक है-वे क्या भवसिद्धिक होते हैं ? या अभवसिद्धिक होते हैं ? तो ऐसे प्रश्न के उत्तर में प्रथम उद्देशक गत वक्तव्यता यहां कहनी चाहिये, इसमें ज्ञानद्वार अज्ञानद्वार दृष्टिद्वार, वेदद्वार, आदि सब द्वार वक्तव्य है। एवं जाव वेमाणियाणं' इस प्रकार असुरकुमार से लेकर वैमानिक तक के जीवों में सर्वत्र लेश्यादिक द्वारोंमें आलापक जानना चाहिये 'णवरं जं जस्स अस्थि तं तस्त भाणियच' परन्तु जिस-जिस પહેલા ઉદ્દેશામાં કૃષ્ણલેશ્યાવાળાને અંતર્ભાવ કરીને નૈરયિક જીવનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ એટલે કે-આ બીજા ઉદ્દેશામાં પણ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા અંતર્ભાવ કરીને કહેવું જોઈએ.
'जाव अणागारोव उत्तत्ति' मन से प्रमाणेनु' मा ४थन मना२५. ગવાળાના પદ સુધી કહેવું જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-કૃષ્ણ લેશ્યાવાળા નરયિકથી લઈને અનાકારપગ પદ સુધી જેટલા અનંતરપનક નૈરયિકે છે. તેઓ શું ભવસિદ્ધિક હોય છે? કે અભાવસિદ્ધિક હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-આ સંબંધમાં પહેલા ઉદેશામાં કહ્યા પ્રમાણેનું કથન કહેવું જોઈએ. તેમાં જ્ઞાનદ્વાર, દષ્ટિદ્વાર, વેદદ્વાર, विगेरे सभा द्वारा पाने मे. 'एवं जाव वेमाणिया' मा પ્રમાણે એક ઇંદ્રિયવાળા જીવોથી લઈને વૈમાનિક સુધીના જીવમાં मधेस सेश्या विशेरे द्वारामा मालाप समपा. 'णवर ज अस्थि त
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ. २ ०१ अनंत० नै. क्रियावादिकत्वादिकम् १४५ जीवस्य तादृशं तादृशमेव पदजातमन्तर्भाव्य आलापकं विधाय वक्तव्यता मणितव्येति इदमेव वैलक्षण्यं ज्ञातव्यमिति । 'इमं से लक्खणं' इदं तस्य भव्यस्वस्य लक्षणम् 'जे किरियाबाई सुकपक्खिया सम्मामिच्छादिट्ठो य एए सध्वे भवसि - दूधिया ' ये क्रियावादिनः शुक्लपाक्षिकाः सम्यग्मिथ्यादृष्टय एते सर्वेऽपि भवसिदधिकाः 'नो अभवसिद्धिया' नो अमवसिद्धिकाः, 'सेसा सव्वे भवसिद्धिया वि अभवसिद्धिया वि शेषाः क्रियावादि शुक्लपाक्षिका सम्यग्मिथ्यादृष्टि व्यतिरिक्ताः शेषाः सर्वे कृष्णपाक्षिकादयः मत्रसिद्धिका अपि भवन्ति अभव सिद्धिका अपि भवन्ति । भव्यत्वस्येदं लक्षणम् यत् क्रिपश्वादिनः शुक्लपाक्षिकाः सम्यग्मिथ्यादृष्टयश्च भव्या एव भवन्ति नामव्याः शेषाश्च Hour अभव्या अपि भवन्ति सम्यग्दृष्टि ज्ञान्यवेदका कबायायोगिनां भव्यत्वं जीव के जैसा - २ पद है उस-२ जीव के वैसे -२ ही पद का अन्तर्भाव करके आलापक बनाकर वक्तव्यता कहनी चाहिये यही यहां विशेषता है । 'इमं से लक्खणं' यह उस भव्यत्व का लक्षण है । 'जे किरियावाई सुक्कपक्खिया सम्मामिच्छादिट्ठी एए सव्वे भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' जो क्रियावादी शुक्लपाक्षिक सम्यग्मिथ्यादृष्टि हैं ये सब ही भवसिद्धिक होते हैं अभवसिद्धिक नहीं होते हैं । 'सेसा सव्वे भवसि - द्विया वि, अभवसिद्धिया वि' क्रियावादी शुक्लपाक्षिक सम्यग्मिथ्यादृष्टि से भिन्न और जो सब कृष्णपाक्षिक आदि हैं वे भवसिद्धिक भी होते हैं और अभवसिद्धिक भी होते हैं। भव्यत्वका यह लक्षण हैं कि क्रियावादी शुक्लपाक्षिक सम्यग्मिथ्यादृष्टि भव्य ही होते हैं अभव्य नहीं । इन से अतिरिक्त और सब जीव भव्य भी होते हैं और अभव्य तस्स भणियव्वं' परंतु भेनेने प्रभा यह उद्या होय ते वने ते ते प्रभाશેના પાના અંતર્ભાવ કરીને આલાપકા બનાવીને કથન કરી લેવું જોઈ એ. मेन मडियां विशेष पशु छे. 'इमं से लक्खणं' या मे भव्यत्वनुं सक्षषु छे. 'जे किरियावाई सुक्कपक्खिया सम्मामिच्छादिट्ठी' ने डियावाही शुपाक्षिक सभ्यभूमिथ्यादृष्टि छे, मे सघणा अवसिद्धि होय छे 'नो अभवसिद्धिया' अलगसिद्धि होता नथी. 'सेसा सव्वे भवसिद्धिया वि अभवसिद्धिया वि ક્રિયાવાદી શુકલપાક્ષિક સભ્યમિથ્યાષ્ટિથી જૂદા ખીજા જે કૃષ્ણપાક્ષિક વિગેરે છે, તે ભત્રસિદ્ધિક પણ होय छे, અને અભવસિદ્ધિક પણ હાય છે. ભવ્યત્વનું આ લક્ષણ કહેલ છે, કે—ક્રિયાવાદી શુકલપાક્ષિક સમ્યગ્મિથ્યાર્દષ્ટિ ભવ્ય જ હાય છે, અલભ્ય હાતાં નથી. તેના શિવાય બીજા
$
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे मसिद्धमेव अतो नोक्तमिति । 'सेवं भंते ! सेव भतेति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति, हे भदन्त ! अनन्तरोपपत्रकनारकादीनां क्रियावाघादिविषये यत् कथितं देवानुप्रियेण तत् सर्वथैव सत्यमिति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्थति वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥सू० २॥ इति श्री-विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां "श्री भगवतीसूत्रस्य" पमेयचन्द्रिकाख्यायां ___ व्याख्यायां त्रिंशत्तमे शतके द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥३०-२॥ भी होते हैं । सम्यग्दृष्टिज्ञानी, अवेदक अकषाय और अयोगी ये तो भव्य रूप से प्रसिद्ध ही हैं। अतः ये यहाँ नहीं कहे गये हैं 'सेव भंते। सेवं भंते त्ति' हे भदन्त अनन्तरोपपन्नक नारकादिकों की क्रियावादी तादि के विषय में जो आप देवानुप्रियने कहा है वह सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर गौतमस्वामीने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार करके फिर वे संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू० १॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके तीसवें शतकका
द्वितीय उद्देशक समाप्त ॥३०-२॥
જ ભવ્ય હોય છે, અને અભવ્ય પણ હોય છે. સમ્યગદષ્ટિજ્ઞાની, અવેદક આકષાય અને અગી આ બધા તે ભવ્યપણુથી પ્રસિદ્ધ જ છે. તેથી અહિયાં કહ્યા નથી. _ 'सेव भते ! सेव भंते ! त्ति' 3 मापन मनत५५न ना२४ विगैरेना ક્રિયવાદી પાણીના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સત્ય છે, હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું આ સંબંધનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂત્ર જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના તીસમા શતકને બીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત .૩૦–રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ. ३ ०१ परंपरो. नै. क्रियावादिकत्वादिकम् १४७ अथ तृतीयोदेशकः मारभ्यते
द्वितीयोदेशकं निरूप्य क्रमप्राप्तं तृतीयं निरूपयन्नाह - 'परंपरोववन्नगा' इत्यादि । मूलम् - परंपरोववन्नगाणं भंते! नेरइया किरियावाई० एवं जव ओहिओ उद्देसओ तहेव परंपरोववन्नएस वि नेरड्याइओ तहेव निरवसेसं भाणियव्वं तहेव तियदंडगसंगहिओ । सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति जाव विहरइ || सू०१॥
तीस मे सए तईओ उद्देसो समतो ||३०-३॥
छाया - परम्परोपपन्नकाः खलु भदन्त ! नैरयिकाः क्रियावादिनः ० एवं यथैवीधिक उद्देशकस्तथैव परम्परोपपन्नकेषु नैरयिकादिक स्तथैव निरवशेषं भणितव्यस् तथैव त्रिदण्डकसंगृहीतः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ॥ सू० १ || त्रिंशत्तमे शतके तृतीयोदेशकः समाप्तः
टीका - ' परंपरोववनगाणं भंते ! नेरइया किं किरियाबाई' परम्परोपपत्रका खलु भदन्त ! नैरयिकाः किं क्रियावादिनोऽक्रियावादिनो वा अज्ञानिकवादिनो defecaादिनो वा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - ' जहेब' इत्यादि, 'एवं जहेव ओहिओ उद्देसओ' एवं यथैवौधिक उद्देशकः 'तहेव परंपरोववन्नएस वि' तथैव परतीसरे उद्देशे का प्रारंभ
द्वितीय उद्देशक का निरूपण करके अब क्रमप्राप्त तृतीय उद्देशक का निरूपण किया जाता है - 'परंपरोववन्नगाणं भंते !" इत्यादि
टीकार्थ- परंपरोववन्नगाणं भंते! नेरइया किरियाबाई० 'हे भदन्त जो नैरयिक परम्परोपपन्नक हैं। - द्वितीयादि समयोपपन्नक हैं-वे क्या क्रियावादी होते हैं ? या अक्रियावादी होते हैं ? या अज्ञानिकवादी होते हैं? या वैनयिकवादी होते है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-' जहेब ओहियो ત્રીજા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ—
ખીજા ઉદ્દેશાનુ નિરૂપણુ કરીને હવે ક્રમથી આવેલ આ ત્રીજા ઉદ્દેशानु नि३पशु ४२वामा आवे छे.- 'पर' परोववन्नगाणं भंते ।" इत्याहि
टीअर्थ – 'पर' परोववन्नगाणं भवे ! नेरइया किरियाबाई' हे भगवन् के નૈયિક પર પરાપપન્નક હાય છે, બીજા વિગેરે સમયમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા હોય છે. તેઓ શુ' ક્રિયાવાદી હૈાય છે ? અથવા અક્રિયાવાદી હાય છે ? અથવા અજ્ઞાનવાદી હાય છે ? અથવા વૈયિકવાદી હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે' जहेब ओहिओ उद्देसओ तद्देव पर परोववन्नपसु वि' डे गौतम ! भोधिठ उद्देशाभां
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
भगवती सूत्रे
परोपपन्नकेषु अपि 'नेरइयाइओ तहेव निरवसेसं भाणियन्त्र नैरयिकादिको वैमानिकान्तस्तथैव निरवशेषं यथा स्यात् तथा भणितव्यः, हे गौतम! परम्परोपपनका नेरेयिकाः क्रियावादिनोऽपि भवन्ति, अक्रियावादिनोऽपि भवन्ति अज्ञानिकवादिनोऽपि भवन्ति वैनयिकवादिनोऽपि भवन्तीति । सलेश्याः खलु भदन्त ! परम्परोपपन्नारकाः किं क्रियावादिनो यावत् वैनयिकवादिनो भवन्तीति प्रश्नः, हे गौतम! सलेश्याः परम्परोपपन्नका नैरयिकाः क्रियावादिनोऽपि भवन्ति यावद् वैनयिकवादिनोऽपि भरन्तीत्युत्तरम् एवं यावच्छुक्ललेश्याः परम्परोपप
इत्यादिकं सर्व प्रथमोदेशक देव इहापि पठनीयम् एतदभिप्रायेण कथितं निरवशेषं भणितव्यमिति । 'तहेव तिदंडगसंगहिओ' तथैव प्रथमोद्देशक्रवदेव उद्देसओ तहेव पर परोषवन्नएस वि' हे गौतम! जैसा औधिक उद्देशक में कहा गया है उसी प्रकार से परंपरोपपन्नकों के सम्बन्ध में भी 'नेरइयाइओ तहेव निरवसेसं भाणियव्वं' नैरयित्त से लेकर वैमानिक तक का समस्त कथन यहाँ पर करना चाहिये तथा च-परम्परोपपन्नक नैरधिक क्रियावादी भी होते हैं, अक्रियावादी भी होते हैं. अज्ञानिकवादी भी होते हैं और वैनयिकवादी भी होते हैं। इसी प्रकार से 'हे भदन्त ! जो सलेइय परम्परोपपत्रक नैरयिक हैं वे क्या क्रियावादी यावत् वैनयिकवादी होते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में भी 'हे गौतम! सलेश्य परम्परोपपन्नक नैरयिक क्रियावादी भी होते हैं और यावत् वैनयिकवादी भी होते हैं ऐसा उत्तर यहां समझना चाहिये इत्यादि समस्त कथन प्रथम उद्देशक के जैसे यहां कहना चाहिये इसी अभिप्राय से 'निरवसेसं भाणियन्वं' જે પ્રમાણેનુ કથન કયુ છે, એજ પ્રમાણે પર પરાપપન્નક નૈયિકાના સ’અંધમાં 'रइयाइओ तहेव निरवसेस भाणियन्त्रं' नेरयिस्थी बहने वैमानिः सुधीनु સઘળું કથન અહિયાં સમજી લેવુ'. તે આ પ્રમાણે છે.-પર પરપપન્નક નૈયિક ક્રિયાવાદી પણ હાય છે. અક્રિયાવાદી પણ હોય છે. અજ્ઞાનવાદી પશુ હોય છે, અને નૈનિયકવાદી પણ હોય છે. એજ પ્રમાણે હે ભગવન્ જે લેમ્પાવાળા પરંપરાપપન્નક નૈરિયા છે, તેઓ શુ' ક્રિયાવાદી હોય છે ? યાવત્ વૈયિકવાદી હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પણ હૈ ગૌતમ લેસ્યાવાળા પર પરોપપન્નક નૈરયિક ક્રિયાવાદી પણ હાય છે, અને યાવતુ નૈનિયકવાદી પણ હાય છે. આ પ્રમાણે સમજવું. એજ પ્રમાણે યાવત્ શુકલ લેસ્યાવાળા પર પાપપન્નક નેરયિકા પણ ક્રિયાવાદી હાય છે, અને યાવત્ નૈનિયકવાદી પણ હાય છે.
આ પ્રમાણેનું સઘળુ કથન પડેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે અહિયાં સમજશું, भान अलिप्रायथी 'निरवसेस भाणियव्व' मा प्रभानो सूत्रपाठ उडेल हे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.३ सू०१ परंपरो. नै. क्रियावादिकत्वादिकम् १४९ त्रिदण्ड कसंगृहीतः दण्ड त्रयमित्थं भवति-नैरयिकादि पदेषु क्रियावाद्यादिमरूपणा दण्डकः प्रथमः, आयुर्वन्धदण्डको द्वितीयो भव्याभव्यदण्डकश्च तृतीय इति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते । ति जाव विहरई' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति, हे भदन्त ! परम्परोपपन्ननारकादीनां क्रियावाधादिविषये यदु देवानुपियेण कथितं तत्सर्वम् एवमेव-सर्वथा सत्यमेव इति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा च संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥मू० १॥ इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लभादिपदभूषित बालब्रह्मचारि जैनाचार्य' पदभूषित पूज्यश्री 'घासीलाल' व्रतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यायां व्याख्यायां त्रिंशत्तमे शतके तृतीयोद्देशकः समाप्तः ॥३०-३॥ ऐसा पाठ कहा गया है। 'तहेव ति दंडगसंगहिओ' प्रथम उद्देशक जिस प्रकार से त्रिदण्डक सहित कहा गया है उसी प्रकार यह उद्देशक भी त्रिदण्डक सहित है। वे त्रिदण्डक इस प्रकार से हैं-क्रियावादी आदिका प्ररूपक प्रथम दण्डक, आयुषन्ध का प्ररूपक द्वितीयदण्डक और भव्या. भव्यत्व प्ररूपक तृतीय दण्डक, सेव! भंते ! सेव भंते ! ति जाव विहरई' हे भदन्त ! परम्परोपपन्नक नैरयिक आदि की क्रियावादिता
आदि के विषय में जो आप देवानुप्रियने जो कहा है वह सब सत्य है २ इस प्रकार कहकर गौतमस्वामीने प्रभुश्री को वन्दना की और उन्हे नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर घे तप एवं संयम से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥स्तू० १॥
तृतीय उद्देशक समाप्त ॥ ३०-३॥ 'तहेव तिदंडगसंगहिओ' ५। शाम २ प्रमाणे त्रए 31 पामi આવ્યા છે, એજ પ્રમાણેના-કિયાવાદી વિગેરેના નિરૂપણ સંબંધી પહેલે દંડક, આયુબંધના નિરૂપણું સંબંધમાં બીજે દંડક અને અભવ્ય તથા અભવ્યાત્મકના નિરૂપણના સંબંધમાં ત્રીજે દંડક સમજ. ___'सेव' भंते ! सेव भंते ! त्ति जाब विहराइ' 3 मापन ५२ ५२।५५न५ મૈરયિક વિગેરેના ક્રિયાવાદી પણ આદિના સંબંધમાં આપી દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સત્ય છે. હે ભગવન આપી દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વયા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્ક ૨ કર્યા વંદના નમરકાર કરીને તપ અને સંયમથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા સૂ૦૧
श्री महेश सभात।। 30-31
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
भगवतीस्त्रे अथ चतुर्थाधेकादशान्ता उद्देशकाः पारभ्यन्ते तृतीयो देशकं निरूप्य क्रमपाप्तान चतुर्थायेकादशान्तान् उद्देशकान् निरूपयमाह-एवं एएणं कमेणं' इत्यादि ।
मूत्रम्-एवं एएणं कमेणं जच्चेव बंधिसए उद्देसगाणं परिवाडी सच्चेव इहपि जाव अचरिमो उद्देसो नवरं अणंतरा चत्तारि वि एकगमगा, परंपरा चत्तारि वि एकं गमएणं, एवं चरिमा वि अचरिमा वि एवं चेव । नवरं अलेस्तो केवली अजोगी न भण्णइ । सेसं तहेव, सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥सू०१॥
एएवि एकारस वि उद्देसगा ॥४-११॥
तीसइमं समवसरणसयं समत्तं छाया-एवमेतेन क्रमेण यैव बन्धिशत के उद्देशकानां परिपाटी सैव इहापि याक्दचरम उद्देशकः । नवरमनन्तराश्चत्वारोऽपि एकगमकाः परम्पराश्चत्वारोऽपि एकगमकेन, एवं चरमा अपि, अवरमा अपि एवमेव । नवरम् अलेश्यः केवली अयोगी न भण्य ते शेष तथैव । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥मू० १॥
एते एकादशापि उद्देशकाः ।४-११॥
त्रिंशत्तमं समवसरणशतं समाप्तम् ॥३०॥ टीका-एवं एएणं कमेणं जच्चेव बंधिसए उद्देसगाणं परिवाडी' एवमेतेन क्रमेण यैव बन्धिशतके षड्विंशतितमे शतके उद्देशकानां प्रथमोद्देशकादारभ्यैका. दशोद्देशकान्तानां परिपाटी प्रकाररूपा कथिता 'सच्चेव इहंपि जाच अवरिमो
चौथा उद्देशाका प्रारंभ - एवं एएणं कमेणं जच्चेव बंधितए उद्देसगाण'-इत्यादि
टीकार्थ--'एवं एएणं कमेणं जच्चेव बंधिसए उद्देसगाणं परिवाडी 'इस प्रकार इस क्रम से जो बन्धि शतक में छाइस २६ वे शतक में उद्देशकों की-प्रथम उद्देशक से लेकर ग्यारह वे उद्देशक तक के उद्देशको
यथा उद्देशाने। प्रारम-- 'एव एएणं कमेणं जच्चेव बंधिसए उद्देसगाणं' त्या
टी -एवं एएणं कमेणं जच्चेव बंधिसए उद्देस गाण परिवाडी या રીતે કમથી બંધી શતકમાં એટલે કે છવીસમા શતકમાં ઉદ્દેશાઓ-એટલે કે પહેલા ઉદ્દેશાથી લઈને અગિયારમાં ઉદ્દેશા સુધીના ઉદ્દેશાઓને કેમ કહેલ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.४ सू०१ उद्देशकपरिपाटिनिरूपणम् १५१ उसो' सैव इहापि उद्देशकानां परिपाटी वक्तव्या यावद् अवरमोद्देश इति प्रथमो. देशकादारभ्य अचरमनामकैकादशोद्देशकपर्यन्तं सर्व वक्तव्यमित्यर्थः, उद्देशानां परिपाटी यथा-औधिकोद्देशको जीवनारकादीनां प्रथमः१, ततः-अनन्तरोपप. प्रकार, परम्परोपपन्नकः३, अनन्तरावगादः४, परम्परावगाहः५ अनन्तराहारक ६ परम्पराहारकः७, अनन्तरपर्याप्तक:८, परम्परपर्याप्तक:९, चरम:१० अचरमय ११, इति । बन्धिशतका दनविशेष एतावानेव-यत् तत्र बन्धपदविशिष्टा उद्देशकार, अत्र तु क्रियावाद्यादि पदविशिष्टा उद्देशका वक्तव्या इति । नवरं केवलम् अन• न्तरा:-अनन्तरोपपनादिकाश्चत्वारोऽपि एकगमका:-सदृशालापकाः अनन्तरोपपकी परिपाटी कही गई है 'सच्चेव इहं पि जाव अचरिमो उद्देसो' वही परिपाटी यहां पर भी उद्देशकों की 'जाव अचरिमो उद्देसो' यावत् अचरम उद्देशक तक जाननी चाहिये, जीव नारक आदिकों का जो प्रथम उद्देशक है वह औधिक उद्देशक है ? १ अनन्तरोपपन्नक नारका दिकों का द्वितीय उद्देशक २ परम्परोपपन्नक नारकादिकों का तृतीय उद्दे शक हैं ६ अनन्तरावगाढ नामका चतुर्थ उदेशक है, परम्परावगाढ नामका पांचवां उद्देशक है, अनन्तराहारक नामका छट्ठा उद्देशक है परम्पराहारक नामका सातवां उद्देशक है, अनन्तरपर्याप्त नामका आठ उद्देशक है परम्परपर्याप्त नाम का नौवा उद्देशक है चरम नामका दसवां उद्देशक है और अचरम नाम का ग्यारहवां उद्देशक है । बन्धि शतक से यहां पर इतनी ही विशेषता हैं कि यहां क्रियावादी आदि पद विशिष्ट उद्देशक वक्तव्य हुए हैं और बन्धिशतक में बन्धि पद विशिष्ट 'सच्चेव इहं पि जाव अचरिमो उद्देसों' देशासाना मे उभ 'जाव अचरमो उद्देसो' યાવત્ અચરમ ઉદ્દેશા સુધી સમજવું જીવ નારક વિગેરેના સંબંધમાં જે પહેલો ઉદ્દેશો છે, તે ઔવિક ઉદ્દેશ છે. ૧ અનંતપન્નક જીવ નારક વિગેરે સંબંધી બીજો ઉદ્દેશ છે. ૨ પરંપર૫૫નક જીવ નારક વિગેરેના સંબંધમાં ત્રીજો ઉદ્દેશો કહ્યો છે. ૩ અનંતરાવગાઢ નામને એથે ઉદ્દેશે કહ્યો છે. ૪ પરંપરાવગાઢ નામને પાંચમે ઉદ્દેશો કહ્યો છે ૫ અનંતરાહારક નામને છઠ્ઠો ઉદેશે કહ્યો છે. ૬ પરંપરાહારક નામને સાતમે ઉદ્દેશો કહ્યો છે. ૭ અનંતરપર્યાપ્ત નામને આઠમે ઉદેશે કહ્યો છે. ૮ પરંપરપર્યાપ્ત નામને નવમો ઉદ્દેશે કહ્યો છે. ૯ ચરમ નામનો દસમો ઉદ્દેશો કહેલ છે. અને અચરમ નામને અગિયારમો ઉદેશે કહો છે.
બંધિશતક કરતાં અહિયાં એજ વિશેષપણું છે કે અહિયાં ક્રિયાવાદી વિગેરે પર વિશિષ્ટ-પદેથી યુક્ત ઉદ્દેશે કહેવું જોઈએ અને બંધિશતકમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
-
पका जीवनारकादया, इति द्वितीयः२, अनन्तरावगादा: जीवनारकादय इति चतुर्थः४ । अनन्तराहारका जीव नारकादयः, इति षष्ठः६, अनन्तरपर्याप्ता जीव मारकादयः इत्यष्टमः८ । एवं क्रमेण चत्वारोऽनन्तरोदेशका वक्तव्याः । 'परंपरा चत्वारि वि एकगमए गं' परम्पराः परम्परोपपत्रकादयश्चत्वारोऽपि उद्देशकाः एक गमकेन-सदृशालापकेन वक्तव्याः परम्परोपपत्रका जीयनारकादय इति तृतीयो. देवाकः। परम्परावगाढा जीवनारकादय इति पञ्चमोद्देशकः। परम्पराहारका जीव नारकादय इति सप्तमः, परमारपर्याप्तका जीवनारकादय इति नवमा, इत्येवं क्रमेण चत्वारः परम्परका उद्देशकाः सर्वेऽपि एकरूपेण नेयाः। 'एवं चरिमा वि' एवं चरमोद्देशकः चरमाः खलु भदन्त ! नरयिकाः क्रियावादिन एवं क्रमेण दशमोद्देशको ज्ञातव्यः । 'अचरिमा वि एवं चे' अचरमा नारकादयः क्रियावा. दिनः किमित्यादिरूपेण एकादश देशको नेयः । तदित्य मेकादशाऽपि उद्देशकाः उद्देशक वक्तव्य हुए हैं । अनन्तर शब्द घटित चारों उद्देशक एक गमक है-सदृश आलापवाले हैं। अनन्नर शब्द घटित चार उद्देशक द्वितीय उद्देशक, चतुर्य उद्देशक, छट्ठा उद्देशक और आठवां उद्देशक-हैं । परम्पर शब्द घटित चारों उद्देशक एक गमक हैं-परम्पर शब्द घटित तृतीय उद्देशक, पंचम उद्देशक, सप्तम उद्देशक और नौवां उद्देशक ये चार उद्देशक हैं ।इसी प्रकार से चरम और अचरम पद-विशिष्ट उद्देशकों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये। यहां समस्त उद्देशकों में क्रियावादी अक्रियावादी आदि पदो को जोडकर आलापक प्रथम उद्देशक से लेकर ग्यारहवें उद्देशफ तक के ११ ग्यारा उद्देशकों में कहना चाहिये । इम બંધ પદવાળા ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઈએ. અનંતરશબ્દથી યુક્ત ચારે ઉદેશાઓ એક ગમકવાળા છે. અર્થાત્ સમાન આ લાપોવાળા છે. અનંતર શબ્દથી યુક્ત ચાર ઉદ્દેશાઓ-બીજે ઉદેશે, ત્રીજે ઉશે છઠે ઉદેશે અને આઠમ ઉદ્દેશો, આ ચાર ઉદેશાઓ છે. પરંપર શબ્દથી યુક્ત ચારે ઉદ્દેશાઓને એક ગામ છે. તે આ પ્રમાણે છે.–ત્રીજે ઉશે, પાંચમો ઉદેશે, સાતમો ઉદેશે અને નવમે ઉદ્દેશ છે. આજ પ્રમાણે ચરમ અને અચરમ પદથી યુક્ત ઉદ્દેશાઓના સંબંધમાં પણ સમજવું. અહિયાં સઘળા ઉદ્દેશાઓમાં કિપાવાદી અકિયાવાદી, વિગેરે પદોને જે ડીને આલાપક આ પ્રમાણે કહેવા જોઈએ-જેમકે-હે ભગવદ્ ચરમ અથવા અચરમ નૈરયિકે વિગેરે શું કિયાવાદી હોય છે? અથવા અક્રિયાવાદી હોય છે? અથવા અજ્ઞાનવ દી હોય છે? અથવા વૈયિકવાદી હોય છે? આ પ્રકારથી અહિયાં પહેલા ઉદેશાથી લઈને અગિયારમા ઉદ્દેશા સુધીના અગિયાર ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઈએ આ રીતે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.४ १०१ उद्देशकपरिपाटिनिरूपणम् १५३ संक्षेपविस्ताराभ्यामिह पूर्वप्रकारेण षइविंशतितमबन्धिशतकोक्तेन वक्तव्याः । 'णवर अलेस्सो केवली अजोगी न भन्नई' नवर केवलम् अलेक्यो जीवः केवली अयोगी चैते कुत्रापि उद्देशके नो मणितव्या स्तेषामचरमत्वामावेन प्रश्नान त्वात् तस्मश्नोत्तरयोरपयोजनवाञ्चेति । 'सेसं तं चेव' शेषम्-कथितजीवा. तिरिक्तं सर्वमपि वस्तु बन्धिशतकवदेव ज्ञातव्यम् । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति, हे भदन्त ! जीवादीनां क्रियावाद्यादिविषये यद् देवानुपियेण कथितं तत्सर्वम् एवमेव सर्वथा सत्यमेव, इति कथयित्वा गौतमो प्रकार छाईस २६ वें बन्धि तक में जिस प्रकार उद्देशकों के कहने का कहा जा चुका है उसी प्रकार यहां भी संक्षेप और विस्तार से कहना चाहिये, यहां पर भी वंधिशतक के जैसे अचरम उद्देशक में अलेश्यों के सम्बन्ध में केवलियों के सम्बन्ध में, अयोगियों के सम्बन्ध में कोई प्रश्न उत्पन्न नहीं करना चाहिये क्यों कि वे अचरम नहीं होते हैं अतः ये सब प्रश्न यहां नहीं उठते है। 'सेस तचेव' पाकी का और सब कथन पन्धिशतक के ही जैसा है। 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जीवादिकों की क्रियावादिता आदिके विषय में जो आप देवानुप्रियने कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कह कर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया, ૨૬ છવ્વીસમાં બંધી શતકમાં ઉદ્દેશાઓ કહેવાના સંબંધમાં જે પ્રકાર કહેલ છે, એજ પ્રમાણેનો પ્રકાર અહિયાં પણ સંક્ષેપથી અને વિસ્તારથી કહે જોઈએ. અહિયાં લેશ્યાના સંબંધમાં કેવલિયોના સંબંધમાં, અગીના સંબંધમાં કોઈપણ પ્રશ્ન કરે ન જોઈએ. કેમ કે—કૃતકૃત્ય હોવાથી આ
या प्रश्नो तसाना सभा उपस्थित थता नथी. 'सेसं त चेव' मानु બીજુ તમામ કથન બંધી શતકના કથન પ્રમાણે જ છે. તેમ સમજવું.
सेव' भंते ! सेव भंते ! त्ति' मापन १ विना लियाबाद ! વિગેરેના સંબંધમાં આપી દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન્ આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે, આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા. વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीने भगवन्तं यन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति । 'एए एकारस वि उद्देसगा' एते एकादशापि उद्देशकाः सन्तीति ।मु०१। ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-मसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बाळब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री “भग वतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायांव्याख्यायां त्रिंशत्तमें शतके चतुर्थों.
देशकः समाप्तः॥३०-४॥
इति त्रिंशत्तमं समवसरणशतं समाप्तम् ॥३०॥ वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये 'एए एक्कारस उद्देसगा' इस प्रकार से ११ उद्देशक पर्यन्त के उद्देशकों समजलेने चाहिए ॥सू०१॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके तीसवें शतकका
॥चौथा उद्देशक समाप्त ॥ ३०-१॥
॥३० वां शतक समाप्त ।। या पोताना स्थान५२ मिरासमान था. 'एए एक्कारस उद्देषगा' मा रीते અગિયાર ઉદ્દેશાઓ કહ્યા છે. સૂત્રના જનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલ લજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ત્રીસમા શતકને ચે ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૦-કા
॥त्रीसभुशत समाप्त ॥30-४॥
y
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयरन्द्रिका टीका श०३१ उ.१ .१ चतुर्युग्मनिरूपणम्
अथ एकत्रिंशत्तमशतकम्
अथ प्रथमोद्देशकः मारभ्यते त्रिंशत्तमशतकान्ते चत्वारि समवसरणानि कथितानीति चतुष्टयसाधात् चतु. युग्मवक्तव्यतानुगतमष्टाविंशत्युद्देशकयुक्तमेकत्रिंशत्तमं शतमारमते, तदनेन सम्बन्धे. मायातस्यैकत्रिंशत्तमशतकस्य प्रथमोद्देशकगतमिदमादिमं मूत्रम्-'रायगिहे जाव' इ.
मूलम्-रायगिहे जाव एवं वयासी-कई णं भंते! खुड्डा जुम्मा पन्नता ? गोयमा! चत्तारि खुड्डा जुम्मा पन्नत्ता तं जहा कडजुम्मे१, तेओए२, दावरजुम्मे३, कलिओगे४ । से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ चत्तारि खुड्डा जुम्मा पन्नत्ता तं जहा कडजुम्मे जाव कलिओगे? गोयमा! जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे चउपज्जवसिए से तं खुड्डाग कडजुम्मे१, जे णं रासी चउकएणं अवहारेणं अवहीरमाणे त्ति पजवसिए से तं खुड्डागतेओगेर, जे णं रासी चउकएणं अवहारेणं अव. हीरमाणे दुपजवसिए से तं खुड्डागदावरजुम्मे३, जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगपज्जवसिए से तं खुड्डाग कलिओगे४, से तेणटेणं जाव कलिओगे। खुड्डाग कडजुम्मा नेरइयाणं भंते ! कओ उववजति किं नेरइएहिंतो उववनंति तिरिक्ख० पुच्छा, गोयमा ! नो नेरइएहिंतो उववति । एवं नेरइयाणं उववाओ जहा वकंतीए तहा भाणियव्यो। तेणं भंते ! जीवा एगसमएणं केवइया उववजंति ? गोयमा ! चत्तारि वा, अटुं वा, बारस वा, संखेजा वा, असंखेजा वा उववजति। तेणं भंते ! जीवा कहं उववजति ? गोयमा! से जहानामए पवए पवमाणे अज्झवसाण एवं जहा पंचवीसइमे सए अट्रम उद्देसए नेरइयाणं वत्तव्वया तहेव इह वि भाणियव्वा जाव आयप्पयोगेणं उववजति, नो परप्पयोगेणं उववजंति। रयणप्पभापुढवी खुड्डाग कडजुम्म नेरइया भंते ! कओ उवव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगवतील जति एवं जहा ओहिय नेरइयाणं वत्तव्वया सच्चेव रयणप्पभाए वि भाणियव्वा जाव न परप्पयोगेणं उववज्जति । एवं सकरपभाए वि, जाव अहे सत्तमाए, एवं उववाओ जहा वकंतीए। 'असन्नी खलु पढमं, दोञ्चं व सरीसवा तइयपक्खी'। गाहाए उपवाएयव्वा सेसं तहेव । खुड्डागतेयोग नेरइयाणं भंते ! कओ उववनंति किं नेग्इएहितो? उववाओ जहा वकंतीए। तेणं भंते ! जीवा एगसमएणं केवइया उववजंति ? गोयमा ! तिन्नि वा, सत्त वा, एक्कारस वा, पन्नरस वा, संखेज्जा वा, असंखेजा वा उववति । सेसं जहा कडजुम्मस्त, एवं जाव अहे सत्तमाए। खुड्डाग दावरजुम्मनेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जति ? एवं जहेव खुड्डाग कडजुम्मा। नवरं परिमाणं दो वा, छ वा, दस वा, चोद्दस वा, संखेजा वा, असंखेज्जा वा, सेसं तं चेव जाव अहे सत्तमाए । खुड्डाग कलियोग नेरइयाणं भंते ! कओ उववनंति एवं जहेव खुड्डागकडजुम्मा। नवरं परिमाणं एको वा पंच वा नव वा तेरस वा संखेज्जा वा असंखेजा वा उववज्जति, सेसं तं चेव एवं जाव अहे सत्तमाए। सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति जाव विहरइ ॥सू०१॥
एकतीसइमे सए पढमो उद्देसो समत्तो ॥३१-१॥ छाया--राजगृहे यावदेवमवादीत् कति खलु भदन्त ! क्षुदाः युग्माः प्रताः ? गौतम ! चत्वारः क्षुदा युग्माः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कृतयुग्मः१, योज२, द्वापर युग्मः३, कल्योजः४ । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते चत्वारः क्षुद्रयुग्माः प्रज्ञ. प्ता तथा कृतयुग्मो यावत् कल्योनः, गौतम ! यः खलु राशिः चतुष्केणापहा. रेणापहियमाणः चतुःपर्यवसितो भवति स एष क्षुद्रकृतयुग्मः१ । यः खलु राशिश्चतुष्केणापहारेणापहियमाण स्त्रिः पर्यवसितः स एष क्षुद्रव्योजः२। यः राशिचतुष्केणापहारेण अपहियमाणो द्विपयवसितः स एष क्षुद्रद्वापरयुग्मा३ । यः खल राशिचतुष्केणापहारेणापहियमाण एकपर्यवसितः, स एष क्षुद्रकल्योनः४, तत्तेनाधेन यावत् करयोजः। क्षुदकृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त । कुत उत्पयन्ते ? कि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३१ उ. १ सू०१ चतुर्युग्मनिरूपणम्
१५७
नैरयिकेभ्य उत्पद्यन्ते ? तिर्यग्भ्यः ? पृच्छा, गौतम ! नो नैरयिकेभ्य उत्पद्यन्ते । एवं नैरयिकाणामुपपातो यथा व्युत्क्रान्ती तथा भणितव्यः । ते खलु भदन्त । जीवा एकसमयेन कियन्त उत्पद्यन्ते १ गौतम । चत्वारो वा अष्टौ वा द्वादश वा पोडश बा, संख्याता वा असंख्याता वा उत्पद्यन्ते । ते खलु भदन्त ! जीवाः कथमुत्पद्यन्ते ? गौतम ! स यथानामकः प्लवकः प्लवमानः अध्यवसाय • एब यथा पञ्चविंशतितमे शते अष्टमोद्देशके नैरयिकाणां वक्तव्यता तथैव इहापि भणितथ्या, यावदात्मप्रयोगेण उत्पद्यन्ते नो परप्रयोगेग उत्पद्यन्ते । रत्नप्रभा पृथिवी क्षुद्रकृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त । कुत उत्पद्यन्ते । एवं यथा औधिक नैरयिकाणां वक्तव्यता सैव रत्नप्रभायामपि भणितव्या यावत् नो परप्रयोगेण उत्पधन्ते । एवं शर्कराप्रभायामपि यावदधः सप्तम्याम्, एवमुपपातो यथा व्युत्क्रा
। 'असंही खलु प्रथमां द्वितीयां सरीसृपाः तृतीयां पक्षिणः' गाथया उपपात froयाः शेष तथैव । क्षुद्रव्योज नारकाः खलु मदन्त ! कुन उत्पद्यन्ते ? किं नैरयिकेभ्यः ? उपपातो यथा व्युत्क्रान्तौ । ते खलु भदन्त ! जीवा एकसमयेन कियन्त उत्पद्यन्ते ? गौतम ! त्रयो वा सप्त वा, एकादश वा पञ्चदश वा, संख्येया वा, असंख्येया वा उत्पद्यन्ते । शेषं यथा कृतयुग्मस्य, एवं यावत् अधःसप्तम्याम् | क्षुद्रद्वापरयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते एवं ra क्षुद्रकृतयुग्माः । नवरं परिमाणं द्वौ वा षड् वा, दश वा, चतुर्दश बा, संख्येया वा, असंख्येया वा, शेषं तदेव यावदधः सप्तम्याम् । क्षुद्रकल्योज नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुन उत्पद्यन्ते ? एवं यथैव क्षुदकतयुग्मा नवरं परिमाणम् एको वा, पञ्च वा, नत्र वा त्रयोदश वा संख्येया वा, असंख्येया वा, उत्पद्यन्ते, शेषं तदेव । एवं यावदधः सप्तम्याम् । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ॥ म्र० १ ॥
एकतीसवें शतक का पहेला उद्देशक का प्रारंभ
तीस वें शतक के अन्त में चार समवसरण कहे गये हैं इसलिये चतुष्टय के साधर्म्य से चतुर्युग्म की वक्तव्यता को लेकर अट्ठाईस उद्दे शकों से युक्त एकतीसवां शतक, सूत्रकार प्रारम्भ करते हैं, जिसके
એકત્રીસમા શતકના પ્રારંભ पहेली उद्देश..
ત્રીસમા શતકના અ`તમાં ચાર સમવસરણેા કહેવામાં આવ્યા છે. તેથી ચારપણાના સાધથી ચારપાવાળા અઠયાવીસ ઉદ્દેશાઓવાળા એકત્રીશમા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
भगवतीस्त्रे टोका--'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहे यावदेवमवादी यावत्पदेन भगवतः समागमनमभूत् परिषनिर्गता, भगवता धर्मोपदेशः कृतः परिपत्मतिगता, ततो गौतमो भगवन्त वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा पयुपासीनः प्राञ्जलिपुटो गौतमः, एतदन्तप्रकरणस्य संग्रहो भवति । किमवादीत ? तत्राह-'कइ गं' इत्यादि, 'कई णं भंते ! खुड्डा जुम्मा पन्नता' कति खलु भदन्त ! क्षुदा युग्माः प्रज्ञप्ताः ? ते च महान्तोऽपि भवन्त्यतः क्षुल्लकशब्देन विशेषिताः नत्र चत्वारोऽष्टौ द्वादशेत्यादि संख्यावान् राशिः क्षुल्लकः कृतयुग्मोऽभिधीयते । प्रथम उद्देशक का यह आदि सूत्र है- 'रायगिहे जाव एवं वयासी'इत्यादि सूत्र ॥१॥
टीकार्थ-'रायगिहे जाव एवं क्यासी' राजगृह नगर में यावत् इस प्रकार से पूछा यहां यावत्पद से ऐसा प्रकरण गृहीत हुआ है-भगवान् महावीरस्वामी यहां पर पधारे, परिषदा धर्मोपदेश सुनने के लिये अपने-अपने स्थान से उनके पास आई, भगवान ने धर्मोपदेश दिया, धर्मोपदेश सुनकर सभा विसर्जित हो गई, तब गौतम ने भगवान को वन्दना की नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार करके फिर गौतमस्वामीने प्रभुश्री की पर्युपासना करते हुए दोनों हाथ जोडकर ऐसा पूछा-क्या पूछा? सो प्रकट किया जाता है-'कह णं भंते ! खुड्डा जुम्मा पन्नत्ता' हे भदन्त ! क्षुद्रयुग्म कितने कहे गये है ? ये बडे भी होते हैं। इसलिये यहां क्षुल्लक शब्द से इन्हें विशेषित किया गया है। इस प्रकार जो लधु संख्यावाली राशि विशेष है वह क्षुद्रकृतयुग्म है । चार, आठ, बारह सतना सूत्र.२ प्रारम ४२ छ.-'रायगिहे जाव एवं वयासो' त्यात
टी -'रायगिहे जाव एव वयासी' २०४ गुड नाभा सापान મહાવીરસ્વામીનું સમવસરણ થયું પરિષદ ભગવાનને વંદના કરવા નગરની બહાર નીકળી ભગવાનની સમીપે આવી, ભગવાને તેઓને ધર્મદેશના સંભળાવી અમદેશના સાંભળીને પરિષદાએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા. વંદના નમસ્કાર કરીને પરિષદા પિતા પોતાના સ્થાને પાછી ગઈ તે પછી ગૌતમસ્વામીએ ભગવાનને વંદન કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને પ્રભુશ્રીની પર્યું पाना ४२ता ५४. गौतमकामाय प्रभुश्रीन २मा प्रमाणे पूछ-'कइणं भते ! खडा असा पन्नता' 3 सावन क्षुद्रयुभ ८६ ४९ १ समशीन यस કહેવામાં આવે છે, અને તે માટા પણ હોય છે. તેથી અહિયા યુવક શબ્દથી તેને કહેલ છે. આ રીતે જે લઘુ સંખ્યાવાળી રાશી વિશેષ હોય તે ક્ષદ્રયુગ્મ છે ચાર, આઠ, બાર, વિગેરે સંખ્યાવાળી રાશી ક્ષુલકકૃતયુમ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.१ सू०१ चतुर्युग्मनिरूपणम् १५९ भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि खुड्डा जुम्मा पभत्ता' चत्वारः क्षुदा युग्माः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा 'कडजुम्में' कृतयुग्म नामको राशिविशेषः । 'तेयोए' योजः 'दावरजुम्मे द्वापरयुग्मः 'कलियोए' कल्योजः । 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुपते 'चत्तारि खुड्डा जुम्मा पन्नत्ता' चत्वारः क्षुद्रा युग्माः मज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा 'कडजुम्मे जाब कलिभोगे' कृतयुग्मो यावत् कल्योजा, अत्र यावत्पदेन योज द्वापरयुग्मयोः संग्रहः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अबहीरमाणे चउपज्जवसिए' यः खलु राशिः समुदायः चतुष्केणापहारेण चतुःसंख्षया विभज्यमानः चतुःपर्यवसितः चतुरवशिष्टो भवेत् ‘से तं खुड्डागकड जुम्मे' स एषः क्षुल्लककृतयुग्मः 'जे णं रासी चउक्केण अवहारेणं अबहीरमाणे ति पज्जवसिए सेत्तं खुड्डाग आदि संख्यावाली राशि क्षुल्लक कृतयुग्म है । उनर में प्रभुत्री कहते हैं-'गोयमा! चत्तारि खुड्डा जुम्मा पन्नत्ता' हे गौतम! क्षुद्रयुग्मराशि चार प्रकार की कही गई है-'त जहा' जैसे-कडजुम्मे' 'कृत. युग्म 'तेयोए' व्योज 'दावर जुम्मे' द्वापरयुग्म, 'कलियोए' और कल्योज, 'से केणट्टेणं भंते ! एवं बुच्चा चत्तारि खुड्डा जुम्मा पण्णत्ता' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि क्षुद्रयुग्म चार प्रकार के कहे गये हैं ? और वे ऐसे आपने बतलाये हैं-कृतयुग्म यावत् कल्योज । यहां यावत् पद से व्योज ओर द्वापरयुग्म का ग्रहण हुमा है। उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! जे णं रासी चक्कएणं अव. हारेणं अवहीरमाणे चउपज्जवसिए' हे गौतम ! जिपराशि में से चार चार का अपहार करते-करते अन्त में चार बचे रहे ऐसी वह संख्या क्षुद्र कृतयुग्म कही गई है। सा मन उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ है-'गोयमा ! चत्तारि खुड्डा जुम्मा पन्नत्ता' 3 गौतम क्षुद्रयुम्भशा यार मानी ४२ छ, 'त जहा' ते । प्रभार छ.-'कडजुम्मे' इतयु२५ 'तेयोए' व्य२४ 'दावरजुम्मे' द्वापरयु२५ ‘कलियोए' भने
या 'सेकेणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ चत्तारि खुडूडा जुम्मा पण्णत्ता' हे भगवन આપ એવું શા કારણથી કહે છે કે-મુદ્રયુગ્મ ચાર પ્રકારના કહ્યા છે ? અને તે કૃતયુમ જ દ્વાર૫ર અને યાવત કાજ સુધી આપે કયા પ્રમાણે ના डेसा छे. मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छे-'गोयमा ! जे गं रासी चक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे चउपज्जवसिए' गौतम! २ शशीमा यार यारना अ५ હાર કરતાં કરતા છેવટે ચાર બચે એવી સંખ્યાને સુદ્રકૃતયુગ્મ કહેવામાં આવેલ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧૭
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे तेश्रोए' य: खलु राशिः चतुष्केण अपहारेण अपहियमापतिपर्यवसितो भवेत् स एष क्षुल्लक योजः । 'जे णं रासी चउकरणं अवहारेणं अवहीरमाणे दुपज्जवसिए' यः खलु राशिश्चतुष्केणापहारेणापहियमाणो द्विपर्यवसितो भवेत 'सेत्तं खुड्डागदावरजुम्मे स एषः क्षुल्लकद्वापरयुग्मः 'जे णं रासी चउक्कएणं अव. हारेणं अवहीरमाणे एगपज्जवसिए सेत्तं खुड्डाग कलिओगे' यः खलु राशिः चतुष्केणापहारेण अपहियमाण एक पर्यवसितो भवेत् स एष क्षुल्लक कल्योज: 'से तेणद्वेणं जाव कलिभोगे' तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते चत्वारः क्षुल्लक युम्माः, तद्यथा-कृतयुग्मयोजो द्वापरयुग्मः कल्योज इति । 'खुड्डाग कडजुम्म नेरइयाणं भंते' क्षुल्लककृत युग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! 'को उववति'
'जेणं रासी चउक्केणं अवहारेणं अवहीरमाणे तिपज्जसिए सेत खुडडागतेओए' जिस संख्या में से चार-चार का अपहार करते-२ अंत में तीन बचें ऐसी वह संख्या क्षुल्लक योज कही गई हैं। 'जेणे रासी चउकेणं अवहारेणं अवहीरमाणे दुपज्जवसिए सेत्तं खुड्डाग दावरजुम्मे जिस संख्या में से चार-चार का अपहार करते-करते अन्त में दो बचे रहे ऐसी वह संख्या क्षुल्लक द्वापरयुग्म है। 'जे गं रासी चउक्केणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगपज्जवसिए सेत्तं खुड्डागकलि
ओगे तथा जिस संख्या में से चार-२ का अपहार करते २ अन्त में एक पचारहे ऐसा वह संख्या क्षुद्र कल्योज है। ‘से तेण?ण जाव कलि ओगे' इस कारण हे गौतम ! मेंने ऐसा कहा है कि क्षुल्लक युग्म कृतयुग्म से लेकर कल्योज तक के भेद से चार प्रकारका होता है।
जेणं रासी चउक्केणं अवहारेणं अवहीरमाणे त्ति पज्जवलिए सेत्त खुडागतेओए' જે સંખ્યામાં ચાર ચારને અપહાર કરતાં (બહાર કરતાં કરતાં છેવટે ત્રણ पये मेवी सध्यान क्ष त्र्यो छे. 'जेणे रासी चउक्केणं अवहारेणं अवहीरमाणे दुपज्जवसिए से तं खुड्डागदावरजुम्मे २ सयामाथी या२-यार ! ४२di sai अन्तमा मये तवी सयाने सुसा२५२ युभ ४ छे. 'जे गं रासी चउक्केणं अवहारेणे अवहीरमाणे एगपज्जवसिए सेत्तं खुड्डागकलिओगे तथा જે સંખ્યામાંથી ચાર ચારને અપહાર કરતાં કરતાં અન્તમાં એક બચે એવી
सध्यान क्षुद्रक्ष्ये ४३पाय छे. 'से तेणटेणं जाव कलिओगे' ते १२था હે ગૌતમ! મેં એવું કહ્યું છે કે ક્ષુલ્લયુગ્મ, કૃતયુગ્મથી લઈને કાજ સુધીના લેથી ચાર પ્રકારને હેય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ ३.१ सू०१ चतुर्युग्मनिरूपणम् कुता-कस्मात्स्थानविशेषादागत्य नरकावासे उत्पद्यन्ते 'कि नेरइएहितो उवषज्जति तिरिक्खजोणिएहितो पुच्छा' किं नैरयिकेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते किंवा तिर्य ज्योनिकेम्य आगत्योत्पद्यन्ते मनुष्येभ्यो वा आगत्योत्पद्यन्ते देवेभ्यो वा आग. स्योत्पद्यन्ते इति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइएहितो उपवज्जति नो नैरपिकेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते क्षुल्लक कृतयुग्यनैरयिकाः ‘एवं नेरइयाणं उपचाओ जहा बक्कीए तहा भाणियो' एवं नैरयिकाणामुपपातो यथा व्युत्क्रान्तौ प्रज्ञापनायाः षष्ठे पदे कथित स्तथैव इहापि भणितव्यः प्रज्ञापनाया: षष्ठपदे अर्थात् एवं प्रतिपादितम्-नारका न नैरयिकेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते न वा देवेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते किन्तु पश्चेन्द्रिय
'खुड्डाग कडजुम्मनेरइयाणं भंते ! को उववज्जति' हे भदन्त ! क्षुद्र कृतयुग्मराशि प्रमाण नैरयिक कहां से-किस स्थान विशेष सेआकर के उत्पन्न होते हैं-नरकावासमें से जन्म लेते हैं-'कि नेरहएहितो उवधज्जति, तिरिक्खजोणिएहितो पुच्छ।' क्या नैरयिकों में से आकर के जन्म लेते हैं ? या तियंग्योनिकों में से आकर के जन्म लेते हैं ? या मनुष्यों में से आकर के जन्म लेते हैं ? या देवों में से आकर के जन्म लेते हैं ? उत्तरमें प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! नो नेरइएहितो उववज्जति' क्षुद्र कृतयुग्मराशि प्रमाण नैरयिक नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न नहीं होते हैं 'एवं नेरइयाणं उववाओ जहा वतीए तहा भाणिय. व्यो' इस प्रकार से नैरयिकों के उत्पाद जैसा प्रज्ञापना के छठे पद रूप व्युत्क्रन्ति पदमें कहा गया है वैसा ही यहां पर कहना चाहिये-तथाचनारक न नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं, न देवो में से
'खुडडागकडजुम्मनेरइयाणं भंते ! को उववति' मगन् । क्षु३त યુગ્મરાશિવાળા નરયિકે કયાંથી એટલે કે કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને 64-1 थाय छ १ 'कि' नेरइएहितो उववज्जति, तिरिक्त्र० पुच्छा' शु. નરયિકોમાંથી આવીને જન્મ લે છે? અથવા તિર્યંચ નિમાંથી આવીને જન્મ લે છે ? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને જન્મ લે છે ? અથવા દેવમાંથી भावी सभ छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छ -'गोयमा! नो नेरइएहितो! उबवज्जति' क्षुद्रकृतयुमराशी प्रभार यिी, नैयिामाथी भावी पन यता नथी. 'एवं नेरइयाण उबवाओ जहा वकंतीए तहा भाणियवो' या प्रमाणे २यिोनी पा २ प्रमाणे प्रज्ञापना सूत्रना छ। વ્યુત્કાન્તિપદમાં કહેલ છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં કહે જોઈએ અર્થાત નારક સેયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી. તથા દેવામાંથી આવીને પણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
भगवतीस्त्र तिर्यग्योनिकेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते नारकाः, तथा गर्भजमनुष्येभ्य श्वागत्योत्पद्यन्ते नारका इति । तेणं भंते ! जीवा एगसमएण केवइया उपवज्जति' ते खलु मदन्त ! क्षुल्लककृतयुग्मनारक जीवा एकसमयेन-एकस्मिन् समये इत्यर्थः कियत:-कियत्संख्यका उत्पधन्ते ? इति प्रश्नः परिमाणविषयकः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि वा, अहवा, बारस वा, संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा उत्रवति' चत्वार स्तादृशा नारका एकसमयेन उत्पद्यन्ते, अष्टौ वा, द्वादश वा, षोडश वा, संख्याता वा, असंख्याता वा ताशा नारकाः एकसमयेन समुत्पद्यन्ते इति । तेणं भंते ! जीवा कहं उक्त्रज्जति' ते खल्लु क्षुल्लककृतयुग्मनारकजीवा नरकावासे कथं केन प्रकारेण उत्पद्यन्ते ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'से जहा नामए पवए परमाणे' स यथा नामकः प्लवक:-कूदकः उच्छलनशीलः कोऽपि आकर के उत्पन्न होते हैं, किन्तु पश्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं तथा-गर्भज मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते है 'ते णं भंते ! जीवा एग समएणं केवहया उववज्जति' हे भदन्त ! क्षुल्लक कृतयुग्म प्रमाण नारक एक समय में कितने उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! चत्तारि वा, अट्ठ वा, बारस वा सोलस वा, संखेज्जा वा, असखेज्जा वा उववज्जति' हे गौतम ! क्षुल्लक कृयुतग्म प्रमाण नारक एक समय में चार या आठ या बारह या सोलह या संख्यात या असंख्यात उत्पन्न होते हैं। तेणं भो ! जीवा कहं उववज्ज. ति' हे भदन्त ! वे क्षुल्लक कृतयुग्म प्रमाण नैरयिक जीव नरकावास में किस प्रकार से उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-गोयमा ! से जहा नामए पवए पवमाणे' जैसे कोई कूदनेवाला व्यक्ति कूदता ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ વિકેમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય छ. तथा म भनुष्यामाथी मापीने ५न्न थाय छे. 'ते णं भंते ! जीवा एमसमएणं केवइया उबवज्जति' भगवन् क्षुद तयुभ प्रभाव ना२४ એક સમયમાં કેટલા ઉત્પન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે -'चत्तारि वा अदुवा बारस वा संखेन्जा वा असंखेज्जा वा उत्रवति' गीतम! ક્ષુલ્લક કૃતયુગ્મ પ્રમાણુ નારક એક સમય માં ચાર અથવા આઠ અથવા બાર
24 सौ मथवा सध्यात अथवा मध्यात न थाय छे. ते णभंते जीवा कई अवज्जति' भवन्त सुस्ता तयुभ प्रभा २ २१વાસમાં કઈ રીતે ઉત્પન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा! से जहा नामए पवए पवमाणे' म ५ हावामा ५३५ हत।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.१ सू०४ चतुर्युग्मनिरूपणम् प्लवमानः-उत्प्लवमानः कूर्दन् सः 'अज्झवसाण.' इत्यादि, ‘एवं जहा पंचवीसइमे सए अट्ठम उद्देसए' इत्यादि, एवं यथा पञ्चविंशतितमे शतेऽष्टमोद्देशके, इत्यादि, तथाहि-अध्यवसाययोगनिर्वतितेन करणोपायेन प्लमानाः प्लवकाइव भविष्य. काले तं भवं परित्यज्य पुरतोऽग्रेतनं भवमुपसंपद्य विहरन्ति । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कथं शीघ्रा गतिः ? कथं च शीघ्रो गति विषयः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! तद्यथा नामकः कश्चित्पुरुषः तरुणो बलवान् यावत् त्रिप्तमयेन वा विग्रहेणोत्पद्यन्ते तेषां जीवानां नारकाणां तथा शीघ्रा गतिः पवत्तेते तथा शीघ्रो गतिविषयः प्रज्ञप्तः। हुआ अपने पूर्व के स्थान को छोड़कर आगे के स्थान को प्राप्त करता है-इसी प्रकार से नारक भी पूर्व के भव को छोड़कर अध्यवसाय रूप कारण के वशसे आगामीनारक के भयको प्राप्त करते हैं एवं जहा पंचवीसहमे सए अट्ठम उद्देसए.' इत्यादि रूप से पच्चीसवें शतक के आठवें उद्देशक में 'नेरल्याणं वत्तव्यया तहेव इह वि भाणियव्या जाव आयप्पओगेणं उववज्जति नो परप्पओगेणं उववज्जति' नैरथिकों के सम्बन्ध में जो वक्तव्यता कही गई है वहीं वक्तव्यता यहां पर भी कहनी चाहिये यावत् वे आत्मप्रयोग से उत्पन्न होते हैं परप्रयोगसे उत्पन्न नहीं होते हैं। 'हे भदन्त ! उन जीवों की शीध्र गति कैसी है ? और उस शीघ्र गतिका विषय कैसा होता है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गौतम जैसे कोई तरूण बलवान् पुरुष चौदहवें शतक में प्रथम उद्देशक में कहे अनुसार हो यावत् तीन समयवाले विग्रह से वे नारक उत्पन्न होते है, इस प्रकार की शीध्र गति उन नारक जीवों की होती है। और ऐसा ही उनकी કૂદતે પિતાના પહેલાના સ્થાનને છોડીને આગળના સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે, એજ પ્રમાણે નારક પણ પૂર્વભવને છોડીને અધ્યવસાય રૂપ કારણને વશ થઈને भावना ना२४ सपने प्रात ४२ छे. 'एवं जहा पंचवीसइमे सए अमउद्देसए' विगैरे ४२थी ५२यासमा श1811 8मा देशमा 'नेरइयाणं वसव्वया तहेव दुहवि भाणियव्वा जाव आयप्पओगेण उववज्जति नो परप्पओगे उववज्जति' નૈરયિકના સંબંધમાં જે કથન કરવામાં આવેલ છે, એજ કથન અહિયાં પણ કહેવું જોઈએ. યાવત્ તેઓ આત્મ પ્રગથી ઉત્પન્ન થાય છે. પર પ્રયોગથી ઉત્પન્ન થતા નથી. હે ભગવન્ તે છાનું શીઘગમન કેવું હોય છે? અને તે શીઘગમનનો વિષય કેટલે ને કે હોય છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે ગૌતમ! ચૌદમા શતકના પહેલા ઉદેશામાં કહ્યા પ્રમાણે એટલે કે-જેમ કે યુવાન બલશાલી પુરૂષ હોય યાવતુ ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી તે રકે ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતની શીધ્રગતિ તે નરક જીવની હોય છે, અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे
ते खलु भदन्त ! नारका जीवाः कथं परभवायुष्कं प्रकुन्ति ? गौतम ! अध्यवसा. ययोगनिर्वर्तितेन करणोपायेन, एवं खलु ते नारकाः परभवायुष्कं प्रकुर्वन्ति । तेषां नारकाणां खलु भदन्त ! कथं गतिः प्रवर्तते ? गौतम ! आयुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण एवं खलु तेषां नारकाणां गतिः प्रवर्तते । ते खलु नारकजीवाः किमात्मद्धयों समुत्पद्यन्ते परद्धर्था वा समुत्पद्यन्ते ? गौतम ! आत्मद्धा समुत्पधन्ते नो परद्धर्या समुत्पद्यन्ते । ते खलु भदन्त ! नारकाः किमात्मकर्मणा समुत्पद्यन्ते परकर्मणा वा समुत्पद्यन्ते ? गौतम! आत्मकर्मणा समुत्पद्यन्ते नो परकर्मणा समु. त्पद्यन्ते। ते खलु भदन्त ! नारकाः किमात्मप्रयोगेण उत्पद्यन्ते? परमयोगेण उत्पशीघ्र गतिका विषय होता है। हे भदन्त ! नारक जीव परभवीय आयुएक का बन्ध कैसे करते हैं ? गौतम! अध्यवसाय योग से निवर्तित करणोपाय से वे नारक परभव की आयुष्य का वध करते हैं । अर्थात् हिंसादि अशुभ परिणाम से नारक आयुष्य का बन्ध करते हैं । हे भदन्त ! उन नारकों की गति किस कारण से होती है ? हे गौतम ! उन नारक जीवों की गति आयु के क्षपसे, भव के क्षय से और स्थिति के क्षय से होती है। वे नारक जीव क्या आत्मद्धि से उत्पन्न होते हैं ? या परद्धि से उत्पन्न होते हैं। हे गौतम! वे नारक जीव
आत्मद्धि (आत्म शक्ति) से उत्पन्न होते हैं परचि से उत्पन्न नहीं होते हैं । हे भदन्त ! वे नारक क्या आत्मकर्म से उत्पन्न होते है ? या परकर्म से उत्पन्न होते हैं ? गौतम वे नारक आत्मकर्म से उत्पन्न होते हैं, परकर्म से उत्पन्न नहीं होते है हे भदन्त ! वे नारक क्या आत्मप्रयोग से उत्पन्न होते है ? या परप्रयोग से उत्पन्न होते हैं ? हे તેઓની શીધ્રગતિનો વિષય એ જ હોય છે. હે ભગવન નારક જીવ પરભવના આયુષ્યને બંધ કેવી રીતે કરે છે? હે ગૌતમ! અધ્યવસાય વેગથી નિવર્તિત કરવાના ઉપાયથી તે નારકે પરભવ આયુષ્યને બંધ કરે છે. અર્થાતુ હિંસા વિગેરે અર્થાત્ પ્રાણાતિપાત વિગેરે અશુભ પરિણામથી નારક આયુને બંધ કરે છે. હે ભગવન તે નારકેની ગતિ કયા કારણથી થાય છે? હે ગૌતમ ! તે નારક જીની ગતિ આયુને ક્ષયથવાથી ભવને ક્ષય થવાથી અને સ્થિતિને ક્ષય થવાથી થાય છે. તે નારક છ આત્માદ્ધિથી ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા અન્યની ઢિથી ઉત્પન્ન થાય છે? હે ગૌતમ ! તે નારક છ આત્માદ્ધિ (આત્મ શક્તિ)થી ઉત્પન્ન થાય છે. અન્યની શકિતથી ઉત્પન્ન થતા નથી, હે ભગવન તે નારકે શુ આત્મકમથી ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા પરકમથી ઉત્પન્ન થાય છે ? હે ગૌતમ! તે નારકે આત્મકર્મથી ઉત્પન્ન થાય છે, પ૨ કર્મથી ઉત્પન થતા નથી, હે ભગવન તે નારકે શું આત્મપ્રયોગથી ઉત્પન્ન થાય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.१ २०४ चतुर्युग्मनिरूपणम् । द्यन्ते ? गौतम ! आत्ममयोगेणोत्पद्यन्ते नो परमयोगेण उत्पद्यन्ते । इत्यादिकं सर्व पञ्चविंशति शतकीयाष्टमोद्देशके नैरयिकाणां यथा वक्तव्यता तथैव इहापि नारकाणां वक्तव्यता ज्ञातव्या एतदाशयेनाह-'एवं जहा' इत्यादि, ‘एवं जहा पंचवीसइमे सए नेरइयाणं वत्तमया तहेव इह वि भाणियन्या जाव आयपोगेण उववज्जति णो परप्पयोगेण उववज्जति' एवं यथा पञ्चविंशतितमे शते अष्टपोद्देशके नैरयिकाणां वक्तव्यता तथैवेहापि भणितव्या कियत्पर्यन्तं पञ्चविंशतिशतकीयाष्टमोद्देशकस्य नारकवक्तव्यता इहाध्येतव्या तत्राह-'जाव' इत्यादि । यावदात्मपयोगेणोत्पद्यन्ते नो परमयोगेणोत्पद्यन्ते, एतत्पर्यन्तं पूर्व वक्तव्यता वक्तव्येति । सामान्यतः क्षुल्लक कृतयुग्मप्रमाणकनारकाणामुत्पातादिकं पदर्य विशेषतः शुदकृतयुग्मादि नारकाणां वक्तव्यतां दर्शयन् माह-'रयणप्पभाए' इत्यादि, 'रयणप्पभा पुढनी खुड्डाग कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! को उवरज्जति' रत्नपभापृथिवी क्षुल्लककृतयुग्म गौतम वे नारक आत्मपयोग से उत्पन्न होते हैं परप्रयोग से उत्पन्न नहीं होते हैं । इत्यादि सर्व कथन २५ वें शतक के आठवें उद्देशक में नैरयिकों के सम्बन्ध में जिस प्रकार कहा गया है सो वही सब यहां पर भी कहना चाहिये । इसीलिये सूत्रकार ने 'एवं जहा पंचवीसहमे सए नेरइ. पाणं वत्तव्यया तहेव इहवि भाणियच्या जाव आयप्पओगेण उववज्जति णो परप्पओगेण उधवजंति 'ऐसा सूत्रपाठ कहा है। इस प्रकार सामा. न्यतः क्षुल्लक कृतयुग्म प्रमागवाले नारकों का उत्पाद आदि प्रकार कह कर अब विशेषतः क्षुद कृतयुग्मादि प्रमाण वाले नारकों की वक्तव्यता को दिखाने के निमित्त सूत्रकार कहते हैं-इसमें गौतम ने प्रभुश्री से ऐसा पूछा है-'रयणप्पभा पुढची खुड्डाग कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जति' हे भदन्त ! क्षुद कृतयुग्मराशि प्रमाणवाले रत्नप्रभा કે પર પ્રયોગથી ઉત્પન્ન થાય છે? હે ગૌતમ ! તે નારકે આત્મ પ્રોગથી ઉત્પન્ન થાય છે, પરપ્રયોગથી ઉત્પન્ન થતા નથી. વિગેરે તમામ કથન પચ્ચીસમા શતકના આઠમા ઉદ્દેશામાં નરયિકના સંબંધમાં કહેવામાં આવેલ छ. तो ते सघणु ४थन माडियां ५५] सभ पु. तेथी सूत्रधारे 'एवं जहा पंचवीसइमे सए नेरइयाण वत्तव्वया तहेव इह वि भाणियचा जाव आयप. योगेण उतवज्जति णो परप्पओगेण उववज्जत' से प्रमाणे सूत्रा४ छे. આ રીતે સામાન્યતઃ સુલકકૃતયુગ્મ પ્રમાણવાળા નારકોના ઉત્પાદ વિગેરે પ્રગટ કરીને હવે વિશેષરૂપે ક્ષુદ્રયુગ્મ વિગેરે પ્રમાણુવાળા નારકેનું કથન કરવા માટે સૂત્રકાર કહે છે.-આમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછયું छ-'रयणप्यभा पुढवी खुड्डागकडजुम्मनेरइया णं भते! कओं उववज्जति'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे नारकाः खलु भदन्त ! कुतः-कस्मात्स्थानविशेषादागत्य रत्नमभापृथिव्यां समु. स्पद्यन्ते ? इति प्रश्न:, भगवानाह-एवं जहा' इत्यादि, एवं जहा ओहिय नेरइयाणं वत्तवया सच्चेव रयणप्पभाए वि भाणियन्या' एवं यथा औधिकनारकाणां वक्तव्यता कथिता सैव सर्वापि वक्तव्यता इहापि रत्नप्रभा पृथिवीनारकाणामपि भणितव्या, कियत्पर्यन्तमौधिकनारकीया वक्तव्यता भणितव्या तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव नो परप्पगेण उववज्जति' यावत् नो परमयोगेणोत्पधन्ते एत. त्पर्यन्तम् तथाहि-रत्नप्रभा क्षुल्लक कृतयुग्मनारकाः खलु मदन्त ! कुत उत्पधन्ते पृथिवी के नैरयिक कहां से आकर के उत्पन्न होते है ? अर्थात् रत्नप्रभा पृथवी में किस स्थान से आकरके जीव नारकनी पर्याय से उत्पन्न होता है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं जहा ओहिय नेरइयाणं धत्तव्यया सच्चेव रयणप्पभाए पुढवीए वि भाणियव्वा' हे गौतम ! जैसी सामान्य नैरयिकों के सम्बन्ध में वक्तव्यता कही गई है वही वक्तव्यता रत्नप्रभा पृथवी के नैरयिकों के सम्बन्ध में भी कहनी चाहिये । और यही वक्तव्यता 'जाव नो परपओगेण उववज्जति' यावत् वे परप्रयोग से उत्पन्न नहीं होते हैं 'यहां तक के प्रकरण तक कहनी चाहिये । अर्थात्-'रत्नप्रभा पृथिवी के क्षुल्लक कृतयुग्मराशि प्रमाण नारक हे भदन्त ! किस स्थान से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या नैरपिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं? या नियंग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यों में से या देवों में से आकर उत्पन्न હે ભગવન શુદ્ર કૃતયુગ્મ રાશી પ્રમાણવાળી આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકો કયાંથી આવીને ઉપન થાય છે? અર્થાત્ રત્નપભા પૃથ્વીમાં જીવ કયા સ્થાનથી આવીને નારકની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી
छ-'एवं जहा ओहिय नेरइयाणं वत्तव्वया सच्चेच रयणप्पभाए पुढवीए वि भाणियठवा' हे गौतम ! सामान्य यिनी समयमा प्रमाणे ४थन ४२. વામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણેનું કથન રતનપ્રભા પૃથ્વીના નારકોના સંબંધમાં पर उ नसे सने २४ ४थन 'जाव नो परप्पओगेण उबवज्जति' यावत् તેઓ પરપ્રયાગથી ઉત્પન્ન થતા નથી. આ કથન સુધીનું તે પ્રકરણ કહેવું જોઈએ. અર્થાત્ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ક્ષુલ્લક કૃતયુ મરાશિ પ્રમાણ નારક છે ભગવન કયા સ્થાનથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? શું તેઓ નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિર્યંન્ચ નિમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેમાંથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.१ सू०४ चतुर्युग्मनिरूपणम् कि नैरपिकेभ्य इत्यादि प्रश्नः, गौतम ! नो नरयिकेभ्य उत्पधन्ते किन्तु पञ्चे. न्द्रियतिर्यग्योनि केभ्य आगत्य समुत्पद्यन्ते तथा गर्भन मनुष्येभ्य आगत्योत्पधन्ते। ते खलु रत्नपभानारकाः कथमुत्पद्यन्ते, गौतम ! स यथानामकः कश्चि-पुरुषः पळवकः प्लबमानः अध्यवसाययोगनिर्वत्तितेन करणोपायेन पूर्वमवं परित्यज्य अग्रिममवे उत्पद्यन्ते । तेषां नारकाणां कथं शीत्रा गतिः कथं शीघ्रो गतिविषयः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! स यथानामकः कश्चित्पुरुषः तरुणो बलवान यावत् त्रिसमयेन पा विग्रहेणोत्पद्यन्ते तेषां खल जीवानां तथा शीघ्रा गति भवति तथा शीघ्रोगति होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-हे गौतम ! वे न नैरयिकों से आकर के उत्पन्न होते हैं और न देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं. किन्तु पश्शेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं और गर्भज मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं । हे भदन्त ! वे रत्नप्रभा नारक किस प्रकार से उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम जिम प्रकार कोई प्लबक पुरुष कूदता-२ अपने पूर्व के स्थान को छोड़कर आगे के स्थान पर पहूंच जाता है, इसी प्रकार से नारक भी अपने पूर्व भवको छोड़कर अपने अध्यवसाय रूप कारण के वश से आगामी नारक भवको प्राप्त करते हैं। हे भदन्त ! उन नारक जीवों की शीघ्र गति कैपी होती है ? और कैसा उस शीघ्रगति का विषय होता है ? हे गौतम ! जैसे कोई तरुण बलवान पुरुष जैसे कि चौदहवें शतक के प्रथम उद्देशक में આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! તે નારકે નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી. કિંતુ દેવમાંથી આવીને ઉત્પન થાય છે. અને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચનિકેમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે. તથા ગર્ભજ મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. હે ભગવન તે રત્નપભા પૃથ્વીના નારકો કઈ રીતે ઉત્પન્ન થાય છે? હે ગૌતમ ! જે પ્રમાણે કાઈ કૂદનારે પુરૂષ કૂદતે કૂદતો પિતાના પહેલાના સ્થાનને છેડીને આગળના સ્થાન પર પહોંચી જાય છે. એ જ પ્રમાણે નારકે પણ પિતાના પૂર્વ ભવને છેડીને પિતાના અધ્યવસાય રૂપ કારણ વશ ત્ આગામી નારક ભવને પ્રાપ્ત કરે છે. હે ભગવન તે નારક જીવોની શીધ્રગતિ કેવી હોય છે અને તે શીધ્ર ગતિને વિષય-સમય હોય છે ? હે ગૌતમ ! જેમ કેઈ તરૂણ બળવાન પુરૂષ જેમ કે ચૌદમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહેવામાં આવેલ છે, તે પ્રમાણે એ નારક ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ રીતની તેઓની શબ્રગતિ હેય છે. અને તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमो विषयच कथितः । ते खलु भदन्त ! मारकाः कथं परमवायुष्कं कुर्वन्ति ? गौतम ! अध्यवसाययोगनिर्वर्तितेन करणोपायेन एवं खलु रत्नपमापृथिवी नारकाः परमवायुष्कं कुर्वन्ति । तेषां क्षुल्लाकृतयुग्मरत्नपभानारकजीवानां कथं गतिः प्रवर्तते ? गौतम! आयुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण एवं खलु तेषां गतिः पवर्तते । ते रत्नमभानारकाः आत्मदर्या उत्पद्यन्ते परदों बोत्पद्यन्ते ? गौतम ! आत्मद्धर्या उत्पश्चन्ते नो परद्धर्थी समुत्पद्यन्ते । ते खलु रत्नप्रभा नारकाः किमात्मकर्मणा समुत्पद्यन्ते परकर्मणा वा समुत्पद्यन्ते ? गौतम ! आत्म कर्मणैव समुत्पद्यन्ते नो परकर्मणा । ते खलु भदन्त ! रत्नप्रभानारकाः किमा कहा गया है उसके अनुसार वे नारक तीन समय वाली विग्रह गति से वहां उत्पन्न हो जाते हैं। इस प्रकार की उनकी शीघ्रगति होती है और उस शीघ्रगति का ऐसा विषय होता है। हे भदन्त! वे नारक परभव आयुका बन्ध कैसे करते है ? हे गौतम ! अध्यवसाय योग से निर्तित करणोपाय से परभव की आयु का बन्ध करते हैं अर्थात् प्राणातिपात रूप अशुभ कर्म से नरक आयुका बन्ध करते हैं। हे भदन्त ! क्षुल्लक कृतयुग्मराशि प्रमाणरूप रत्नप्रभा नारक जीवों की गति किस कारण से होती है ? गौतम ! आयु के क्षय से भव के क्षय से और स्थिति के क्षय से उनकी गति होती है, हे भदन्त ! वे रत्नप्रभा के नैरयिक आत्मद्धि से उत्पन्न होते हैं ? या परचि से उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम ! वे आत्मदि से उत्पन्न होते हैं, परद्धि से नहीं । हे भदन्त ! वे रत्नप्रभा के नैरयिक क्या प्रात्मकर्म से उत्पन्न होते हैं या परकर्म से उत्पन्न होते है ? हे गौतम ! वे रत्नप्रभा के नैरयिक आत्मकर्म से उत्पन्न होते हैं, શીધ્રગતિને એવો વિષય હોય છે. હે ભગવન તે નારકે પરભવના આયુષ્યને બંધ કેવી રીતે કરે છે? હે ગૌતમ! અધ્યવસાયોગથી નિવર્તિત કારણના ઉપાયથી પરભવના આયુષ્યને બંધ કરે છે. અર્થાત્ પ્રાણાતિપાત વિગેરે અશુભ કમથી નારક આયુને બંધ કરે છે. હે ભગવન મુલક કૃતયુગ્મરાશી પ્રમાણ રૂપ રતનપ્રભા પૃથ્વીના નારક જીવની ગતિ કયા કારણથી થાય છે ? હે ગૌતમ! આયુના ક્ષયથી ભવનાક્ષયથી અને સ્થિતિના ક્ષયથી તેઓની ગતિ થાય છે. હે ભગવન તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નૈરવિ આત્મદ્ધિથી ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા પરનીઋદ્ધિથી ઉત્પન્ન થાય છે, હે ગૌતમ! તેઓ આત્મદ્ધિથી ઉત્પન્ન થાય છે પરદ્ધિથી ઉત્પન્ન થતા નથી. હે ભગવન તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નરયિકે શું આત્મ કર્મથી ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા પરના કર્મથી ઉ૫ન થાય છે ? હે ગૌતમ ! તેઓ આત્મકર્મથી ઉત્પન્ન થાય છે, પરકમથી નહીં.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.१ २०४ चतुर्युग्मनिरूपणम् १६९ त्ममयोगेण उत्पद्यन्ते परपयोगेण वा समुत्पद्यन्ते ? गौतम ! आत्ममयोगेणेवोत्प. धन्ते, एतत्पर्यन्तमौघिकनारकप्रकरणं रत्तपमा पृथिवीनारकपकरणे भणितव्य मिति । 'एवं सकरप्पमाए वि जाव अहे सत्तमाए' एवं रत्नप्रभावदेव शर्कराममा. यामपि यावत् अधःसप्तम्यां नारकपृथिव्याम् ‘एवं उबवाभो जहा वक्कंतीए' एव मुपपातो वर्णनीयो यथा व्युत्क्रान्तौ प्रज्ञापनायाः षष्ठपदे उपपातो नारकाणा सुपपादित इति । 'असभी खलु पढमं दोच्चं व सरीसवा तइय पक्खी गाहाए उववाएयव्या' असंज्ञी खल प्रथमां द्वितीयां च सरीसृपाः वतीयां पक्षिणः (यान्ति) इत्यादि गाथाभ्याम् उपपातयितव्याः असंज्ञिनां प्रथमनरके उपपातो भवति पर कम से नहीं । है गौतम ! वे रत्नप्रभा के नैरयिक क्या आरम प्रयोग से उत्पन्न होते हैं ? या पर प्रयोग से उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम । वे रत्नप्रभा के नैरयिक आत्मप्रयोग से ही उत्पन्न होते हैं परप्रयोग से नहीं। 'यहां तक का यह सब प्रकरण जो कि औधिक नारक के प्रकरण में कहा गया है यहाँ रत्नप्रभा पृथिवी के नारक के प्रकरण में कहना चाहीये । 'एव सक्करप्पभाए वि जाव अहे सत्तमाए' इसी प्रकार की वक्तव्यता द्वितीय शर्करा पृथिवी से लेकर अवासप्तमी पृथिवी के नारकों के उत्पाद के सम्बन्ध में भी कहनी चाहिये, अर्थात् प्रज्ञापना के व्यु. स्क्रान्ति नामक छठे पद में जसा नारकों के उत्पाद का वर्णन किया गया है वैसा ही वर्णन यहां पर भी करना चाहिये, 'असन्नी खलु पढमं दोच्च व सरीमवा तय पक्खी' गाहाए उबवाएयव्या' इत्यादि गाथा द्वारा यह वहां पर प्रकट किया है कि असंज्ञी जीवों का प्रथम नरक तक उपपात હે ભગવન તે રાનપ્રભાપૃથ્વી ના નારકે શું આત્મ પ્રગથી ઉત્પન્ન થાય છે? કે પરપ્રગથી જ ઉત્પન્ન થાય છે? હે ગૌતમ ! રતનપ્રમા પૃથ્વીના નારકો આત્મપ્રગથી ઉત્પન્ન થાય છે. પરપ્રયોગથી ઉત્પન્ન થતા નથી. આટલા સુધીનું આ તમામ પ્રકરણ કે જે ઔવિક નારકના પ્રકરણમાં કહેવામાં આવેલ છે, તે આ રતનપ્રભા પૃથ્વીના નારકના પ્રકરણમાં કહેવું नये. 'एव सकरप्पभाए वि जाव अहे सतमाए' मा प्रमाणेनु ४थन બીજી શર્કરા પૃથ્વીથી લઈને અધઃસપ્તમી પૃથરીના નારકોના ઉત્પાદના સંબંધમાં પણ કહેવું જોઈએ. અર્થાત્ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના વ્યુત્ક્રાંતિ પદમાં એટલે કે છઠ્ઠા પદમાં નારકના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે, એ જ प्रमाणे वन महियां ५५ ७२ ले . 'असन्नी खलु पढम दोच्चंव सरीसवा तेइय-पक्खीगाहाए उववाएयव्वा' विगेरे माथाद्वारा त्यां मा ४थन પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે.-કે-અસંજ્ઞી જીને પહેલાં નરકમાં ઉત્પાત હોય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने सपोदीना मुपपातो द्वितीयनरके भवति पक्षिणामुपपात तृतीय नरके भवतीत्यादि गाथाद्वयवर्णित क्रमेण सप्तमनारकपर्यन्तं तत्तज्जीवानामुपपातो दर्शनीयः तथाहि
'असभी खलु पढमं दोच्चं व सरीसवा तइय पक्खी , सीहा जंति चउत्थि, उरगा पुण पंचमि पुढवि ॥१॥ छढि च इत्थियाओ, मच्छा मणुया य सत्तमि पुढवि ।
एसो परमोबाओ, चौद्धब्बो नरग पुढवीणं ।।२।। इति छाया-असंज्ञी खलु प्रथम, द्वितीयां च सरीसृपा तृतीयां पक्षिणः।
सिंहा यान्ति चतुर्थी , उरगाः पुनः पञ्चमी पृथिवीम् ॥१॥ षष्ठी च स्त्रियः, मत्स्या मनुजाश्च सप्तमी पृथिवीम् ।
एष परमोपपातो बोद्धयो नरकपृथिवीनाम् ॥२॥ इति । _ 'सेसं तं चेत्र' शेषम्-उपपातादि व्यतिरिक्तं सर्व तदेव औधिकनारकपकरणे होता है। सरीसृपों का अर्थात् भुजपरिसपोंका उपपात द्वितीय नरक तक होता है और पक्षियों का उपपात तृतीय नरक तक होता है, सो यही उत्पाद का वर्णन सप्तम नरक पर्यन्त के जीवों का यहां पर भी दिखाना चाहिये, जैसे-असंज्ञी जीव प्रथम पृथिवी तक ही जाते हैं सरीसृप अर्थात् भुजपरिसर्प दूसरी पृथिवी तक जाते हैं, पक्षी तीसरी पृथिवी तक जाते हैं, सिंह चौथी तक जाते हैं उरग-सर्प पांचवी पृथिवी तक जाते है, स्त्रियां छठी पृथिवी तक जाती है, और मत्स्य तथा मनुष्य सातवीं तक जाते है यह उत्कृष्ट उपपात कहा गया है जघन्यसे तो अपनी मर्यादित पृथिवी से नीचे की पृथिवीमें भी जा सकते हैं ॥२॥ यह प्रज्ञापना के व्युत्क्रान्ति पद की दो गाथाओं का भाव है। 'सेसं છે. સર્ષ વિગેરેને ઉત્પાત બીજ નરકમાં થાય છે. અને પક્ષિઓને ઉત્પાત ત્રીજા નરકમાં થાય છે. તે આ પ્રમાણેના ઉત્પાતનું વર્ણન સાતમાનારક સુધીના જીના સંબંધમાં કહેવામાં આવેલ છે, તે અહિયાં પણ સમજી લેવું. જેમકે-અiી જીવ પહેલી પૃથ્વી પર્યત જ જાય છે. સરિસૃપ અર્થાત્ ભુજ પરિસર્ષ બીજી પૃથ્વી પર્યન્ત જાય છે. પક્ષિયે ત્રીજી પૃથ્વી પર્યન્ત જાય છે. સિંહ ચેથી પૃથ્વી સુધી જાય છે. ઉરગ-સર્ષ પાંચમી પૃથ્વી પર્યત જાય છે, સિયે છઠ પૃથ્વી પર્યન્ત જાય છે અને માછલા અને મનુષ્ય સાતમી પૃથ્વી સુધી જાય છે. આ ઉત્કૃષ્ટ ઉપપાત કહેલ છે. જઘન્યથી તે પિતાની મર્યાદિત પૃથ્વીથી નીચેની પૃથ્વીમાં પણ જઈ શકે છે. मा प्रज्ञापनानी में थाना अथ छे. 'सेस तहेव' मा ५यात विगरे १९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.१ सू०१ चतुर्युग्मनिरूपणम्
१७१ यत् कथितं तदेव सर्वं शर्करापभात आरभ्य सप्तमी पृथिवी नारकेषु वक्तव्यमिति रत्नप्रमादिगत क्षुल्लक कृतयुग्मनारकाणामुत्पादादिकं दर्शयन् पाह-खुड्डाग तेोग नेरइया' इत्यादि। ___ 'खुड्डाग तेभोग नेरइयाणं भंते ! को उपवज्जति' क्षुल्लक योज नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत:-कस्मात्स्थान विशेषादागत्य नरकावासे समुत्पद्यन्ते इति प्रश्ना, भगवानाह-'उववाओ' इत्यादि, 'उपचाओ जहा वक्तीए' उपपातो यथा व्युत्क्रान्तौ प्रज्ञापनायाः षष्ठे पदे यथा नारकाणामुपपात: कथित स्तेनैव रूपेणात्रापि उपपातो न नरयिकादिभ्य उत्पधन्ते किन्तु पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिके. भ्यो गर्भजमनुष्येभ्यश्चागत्य समुत्पद्यन्ते एवं वर्णनीयः । 'ते णं भंते ! जीवा एगसमएणं केवइया उवदज्जति' ते खलु भदन्त ! क्षुल्लकम्योज नारकजीवा एकसमयेन एकस्मिन् सपये कियत्संख्यकाः समुत्पद्यन्ते ? इति प्रश्नः, भगवानाह तहेव' इस उपपातादि वर्णन के अतिरिक्त और सब वर्णन औधिक नारक प्रकरण में जैसा कहा गया है वही सब वर्णन शर्कराप्रभा से लेकर सप्तमी पृथिवी के नारकों तक में कहना चाहिये।
'खुड्डाग तेओग नेरइयाणं भंते ! को उपधज्जति' हे भदन्त ! क्षुल्लक योजराशि प्रमाण नैरयिक नरकावासमें कहां से आकर के उत्पन्न होते है ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'उववाओ जहावक्रमीए' हे गौतम ! प्रज्ञापना के छठे व्युत्क्रांति पद में जैसा नारकों का उपपात कहा गया है वैसा ही वह यहां पर भी कहना चाहिये, अर्थात् वे नैरयिक आदिकों में से आकर के उत्पन्न नहीं होते हैं पञ्चेन्द्रियतियंग्योनिकों में से और गर्भज मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ऐसा वर्णन यहां पर करना चाहिये । 'ते णं भंते ! जीवा एगसमएणं केवड्या उवव. શિવાયનું બીજું સઘળું વર્ણન ઔધિક નારકના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. તે તમામ વર્ણન શર્કરામભા પૃથ્વીથી લઈને સાતમી તમતમાં પૃથ્વીના નારકના સંબંધમાં કહેવું જોઈએ.
खुड्डागतेयोग नेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जति' लन् क्षु योर રાશિપ્રમાણુવાળા નરયિકો નરકાવાસમાં કયાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ प्रशन उत्तरमा प्रसुश्री ४३ छ -'उववाओ जहा वकंतीए' गीतम! प्रज्ञापन સત્રમાં છટ્રા વ્યુત્ક્રાંતિ પદમાં નારકોને ઉપાદ જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ કહેવું જોઈએ. અર્થાત તે નરયિકે વિગેરે માંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ પંચેન્દ્રિયતિયચ નિકમાંથી અને ગર્ભજ મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, એ પ્રમાણેનું વર્ણન અહિયાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
भगवतीसूत्रे 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिमि वा, सत्त वा, एक्कारस वा' त्रयो वा, सप्त वा, एकादश वा, 'पन्नरस वा, संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा उववज्जति' पश्चदश वा, संख्याता वा, असंख्याता वा, क्षुल्लकयोजनारका एकदा समु. त्पधन्ते इति । 'सेसं जहा कडजुम्प्रस्स' शेषं-परिणामातिरिक्तं सर्व कुत आगत्यो। त्पद्यन्ते कथमुपद्यन्ते कथं शीघ्रा गतिः आत्मपयोगेण वा परपयोगेण वा उत्प. धन्ते. इत्यादिकं सर्वं यथा कृतयुग्मनारकस्य कथितं तथैवेहापि ज्ञातव्यम् , आलापप्रकारश्च सर्वत्र स्वयमेवोहनीयः। एवं जाव अहे सत्तमाए' एवं यावदधः सप्तम्या मवगन्तव्यम् । येन रूपेण औधिकक्षुल्लायोजनारकस्य कथितं तेनैव ज्जति' हे भदन्त ! क्षुल्लक गेजराशि प्रमाणवाले वे नारक एक समय में वहां कितने उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! तिन्नि वा सत्त वा एकारस वा उववति ' हे गौतम ! वे नारक वहां एक समय में तीन या सात या ११ ग्यारह 'पन्नरस वा संखेज्जावा असंखेज्जा वा उपवज्जति' या पन्द्रह या संख्यात या असंख्यात तक उत्पन्न होते है ? 'सेस जहा कडजुम्मस्स' इस परिमाण कथन से अति रिक्त और सब-कहां से आकर के उत्पन्न होते हैं ? कैसे उत्पन्न होते हैं ? उनकी शीघ्र गति कैसी होती है ? कैसी उनकी शीघ्रगति का विषय होता है ? वे वहां आत्मप्रयोग से उत्पन्न होते हैं या पर प्रयोग से उत्पन्न होते हैं इत्यादि सब जैसा कृतयुग्मराशि प्रमाण नारको के विषय में कहा गया है वैसा ही वह सब कथन यहां पर भी करना १२ न . 'तेणं भवे ! जीवा ! एगसमएणं केवइया उववज्जति' है सावन ક્ષુલ્લક જરાશિ પ્રમાણુવાળા તે નારક એક સમયમાં ત્યાં કેટલા ઉત્પન थाय छ ? उत्तरमा प्रसुश्री है-'गोयमा ! तिन्नि वा सत्तवा एक्कारस वा उववज्जति' 3 गौतम! a ना। त्यो समयमा न अथवा सात अथा मनियार 'पन्नरस वा सखेज्जा वा अंसखेज्जा वा उववज्जति' अथवा ५४२ अथवा सध्यात अय! मन्यात सुधानापन्न थाय छे. 'सेसे जहा कडजुम्मस्स' मा परिणाम थन शिवायन भी तमाम ४थन-मटो
કયાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે? તેઓનું શીઘ રામન કેવું હોય છે તેઓને શીધ્ર ગમનને વિષય કે હોય છે? તેઓ
ત્યાં અમે પ્રયોગથી ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા પરપ્રયોગથી ઉત્પન્ન થાય છે? વિગેરે સઘળું કથન જે પ્રમાણે કૃતયુગ્મરાશિ પ્રમાણ નારકના સંબંધમાં કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનું તમામ કથન અહીંયાં પણ કહેવું જોઈએ આ સંબંધમાં Auaryन प्रा२ २१य मनावान डवोनसे. 'एव जाव अहे सत्तमाए' જે પ્રમાણે ઔધિક ક્ષુલ્લક જરાશિ પ્રમાણ નરયિકના સંબંધમાં કહેવામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.१ सू०१ चतुर्युग्मनिरूपणम्
१७३ रूपेण रत्नप्रभा क्षुल्लक योजनारकादारभ्य सप्तमीपृथिवी क्षुल्लक योजनारक विषयेऽपि सर्वमवगन्तव्यमिति । आलापादिकश्च सर्वत्र स्वयमेवोहनीय इति । 'खुड्डाग दावरजुम्मनेरहयाणं भंते ! कओ उववज्जति' क्षुल्लकद्वापरयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत:-कस्मात् स्थानविशेषादागत्य नारकागसे समुत्प. यन्ते ? इति प्रश्नः, भगवानाह-एवं जहेच' इत्यादि, ‘एवं जहे। खुड्डागकडजुम्मे' एवं यथैव क्षुल्लककृतयुग्मः क्षुल्लककृतयुग्मनारकाणामुत्पादादिकं येन प्रकारेण पूर्व प्रतिपादितं तेनैव प्रकारेण संक्षेपविस्तराभ्यामिहापि सर्वमवगन्त. व्यम् । 'नवरं परिमाणं दो वा, छ वा, दस वा, चौदस वा, संखेज्जा वा, असं. खेज्मा वा, नवरं परिमाणं द्वौ वा षड् वा, दश वा, चतुर्दश वा संख्येया वा, चाहिए, आलापप्रकार इस सम्बन्ध में अपने आप उद्भावित करना चाहीये, ‘एवं जाब अहे सत्तमाए' जिस रूपसे औधिक क्षुल्लक योजराशि प्रमाण नैरयिका के सम्बन्ध में कहा गया है उसी रूप से रत्नप्रभा क्षुल्लक योजराशी प्रमाण नैरयिकों से लेकर सप्तमी पृथिवी के क्षुल्लक योजराशि प्रमाणवाले नैरयिकों के विषय में भी सब कथन करना चाहिये । तथा इस सम्बन्ध में आलापादिक सर्वत्र अपने आप उद्भावित करना चाहिये ।
खुड्डाग दावर जुम्मनेरइयाणं भंते ! को उववज्जति' हे भदन्त ! जो नैरयिक क्षुल्लकद्वापर युग्मराशि प्रमाण हैं वे नरकावास में कहां से आकर के उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं जहेव खुड्डाग कडजुम्मे' हे गौतम ! जैसा कथन क्षुल्लक कृतयुग्म गशि प्रमाणवाले नैरयिकों के उत्पातादि के सम्बन्ध में कहा गया है वैसा ही वह समस्त कथन संक्षेप और विस्तार से यहां पर भी આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે રત્નપ્રભાના ભુલક જરાશિ પ્રમાણુવાળા નૈરવિકથી લઈને સાતમી પૃથ્વીના ક્ષુલ્લક જરાશિ પ્રમાણુવાળા નૈરવિકોના સંબંધમાં પણ સઘળું કથન કહેવું જોઈએ. તથા આ વિષયમાં આલાપ વિગેરે બધે જ સ્વયં બનાવીને સમજી લેવું જોઈએ.
'खुड्डाग दावरजुम्मनेरइया पं भते ! कओ उववज्जति' पर નૈરયિકે કુલકદ્વાપરયુગ્મપ્રમાણવાળા છે, તેઓ નરકાવાસમાં ક્યાંથી આવીને
पन्न थाय छ ? म प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री ४ छे है-'एवजहेव खुड्डाग कडजुम्मे' गौतम क्षुद कृतयुगमाशी प्रभावामा नयिन उत्पा વિગેરેના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. એ જ પ્રમાણેનું ते ४थन स२५ भने विस्तारथी मडिया ५७ नये. 'नवर परिमाण सोवा छ वा चोइस वा संखेज्जा वा असखेज्जा वा' ते ४थन ४२i मायनमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे असंख्येया वा' क्षुल्लक कृतयुग्मप्रकरणात् वैलक्षण्यं केवलं परिमाणविषये तत्पदर्शितमेव, अन्यत्सर्वम् उत्पादादिकं कृतयुग्मप्रकरणादेवावसेयमिति । 'सेसं तं चेव जाव अहे सत्तमाए' शेषम्-परिमाणातिरिक्तं तदेव यदेवोत्पादादिकं क्षुल्लककृत्युग्ममकरणे कथितं तदेव इहापि क्षुल्लकद्वापरयुग्मप्रकरणेऽपि । कृतयुग्मप्रकरणं कियत्पर्यन्तमिह ज्ञातव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव अहे सत्ता माए' यावधःसप्तम्यां रत्नप्रभा क्षुल्लकद्वापरयुग्मादारभ्य अधःसप्तमी पृथिवी पर्यन्तं क्षुल्लक द्वापरयुग्मनारकविषये सर्व ज्ञातव्यमिति । 'खुइडाग कलिओग नेरइयाणं भंते ! को उवज्जति' क्षुल्लककल्योजनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत:कहना चाहिये । 'नवरं परिमाणं दो वा छ वा दस वा चौदस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा' उस कथन से इस कथन में यदि कोई विशेषता है तो वह परिमाण को लेकर ही है अतः यहां पर नैरयिकों का उत्पाद परिमाण दो या छह या दश या चौदह या संख्यात या असंख्यात है। बाकी का और सब क्षुल्लकद्वापर युग्मराशि प्रमाणवाले मेरयिकों का कथन क्षुल्लक कृतयुग्मराशि प्रमाणवाले नैरयिकों के जैसा ही है। अतः वह उनके प्रकरण से ही जानना चाहिये । इसलीए सूत्रकार ने इस सम्बन्ध में 'सेस तं चेव जाव अहे सत्तमाए' ऐसासूत्र पाठ कहा है। इसलिए कृतयुग्म प्रकरण रत्नप्रभा के क्षुल्लक द्वापरयुग्म राशि प्रमाणवाले नैगयिकों से लेकर अघामप्तमी पृथिवी तक के क्षुल्लक द्वापरयुग्मराशि प्रमाणवाले नैरयिकों में कहना चाहिये। ___खड्डाग कलियोग नेइयाणं भंते ! को उववज्जति' हे भदन्त ! जो नैरयिक क्षुल्लक कल्पोजराशि प्रमाणवाले हैं वे कहां से आकर के જો કોઈ વિશેષપણ હોય તે તે પરિણામના સંબંધમાં જ વિશેષપણુ છે. તેથી અહિયાં નૈરયિકોને ઉત્પાદ, પરિણામ બે અથવા છ અથવા દસ અથવા ચૌદ અથવા સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત છે. બાકીનું બીજુ તમામ કથન સુલક દ્વાપરયુમરાશિ પ્રમાણુવાળા નરયિકની જેમ જ છે. તેથી તે સઘળું કથન તેના એટલે-ભુલકદ્વાપર યુગ્મરાશિ પ્રમાણુવાળા નૈરયિકના પ્રકરણમાંથી જાણી खे. तेथी सूत्र३ मा विषयमा 'सेसं त चेव जाव अहेसत्तमाए' मा प्रमाणे સૂત્રપાઠ કહેલ છે. તેથી કૃયુમ પ્રકરણ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ક્ષુલ્લક દ્વાપરચશ્મ રાશિ પ્રમાણવાળા નૈરયિકથી લઈને અધઃસપ્તમી પૃથ્વી સુધીના ક્ષલકદ્વાપર યુમરાશિ પ્રમાણવાળા નિરયિકના સંબંધમાં કહેવું જોઈએ.
'खुड्डाग कलिओग नेरइयाणं भते ! को उवय जंति' भगवन २३२. યિકો શુદલક કજરાશી પ્રમાણુવાળા છે, તેઓ કયાંથી આવીને નરકાવાસમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३१ ३.१ सू०१ चतुर्युग्मनिरूपणम् कस्मात् स्थानविशेषादागत्य नरकावासे समुत्पद्यन्ते ? इति प्रश्नः, भगवानाह'एवं जहेव' इत्यादि, 'एवं जहेव खुड्डागकड जुम्मे' एवं यथैव क्षुल्लककृत. युग्ममकरणे नारकाणामुत्पत्ति दर्शिता तथैव इहापि क्षुल्लककल्योज नारकाणां न नैरयि केभ्य उत्पत्तिः किन्तु पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकेभ्यः तथा गर्भजमनुष्येभ्यथा गत्येह समुत्पत्ति भवतीति । 'नवर परिमाणं एको वा, पंच वा, नव वा, तेरस वा संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा उववज्जंति' नवरम् केवलं परिमाणं कृतयुग्म नारकाद्विलक्षणं तदिदम् एको वा, पञ्च चा, नव वा, त्रयोदश वा, संख्याता वा, नरकावास में उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं जहेव खुड्डाग कडजुम्मे' हे गौतम ! जैसा कथन क्षुल्लक कमयुग्म प्रकरणा में नारको के उत्पाद के विषय में किया गया है उसी प्रकार से यह प्रकरण इस क्षुल्लक कल्योज नारकों के प्रकरण से उत्पाद के विषय में भी कहना चाहीये। इस प्रकार क्षुल्लक कल्योज नारक नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न नहीं होते हैं और न देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं किन्तु वे पश्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों में से आकर के नरकावास में उत्पन्न होते हैं, और गर्भज मनुष्यों में से आकर के वहाँ उत्पन्न होते हैं । 'नवरं परिमाणं एकको वा पंच वा नव वा तेरस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा उववज्जत' यहां पर कृतयुग्म नारकों के प्रकरण से यदि कोई विशेषना है तो वह परिमाण की अपेक्षा से ही है, अत: यहां पर क्षुल्लक कल्योज नारकों का प्रमाण एक समय में उत्पत्ति का एक अथवा पांच अथवा नौ अथवा G4-1 थाय छ १ मा प्रशन उत्तरमा सुश्री ४ छे ४- एवं जहेव खुड्डागकडजुम्मे' गौतम! क्षुदस कृतयुभ प्रभावा! नाना समयमा २ પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે તે પ્રકરણ આ મુદલક કાજ નારક સંબંધી પ્રકરણ તેમના ઈત્પાદના સંબંધમાં પણ કહેવું જોઈએ. આ રીતે ક્ષુલ્લક કલ્યાજ નારક નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી તેમ દેમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ તેઓ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ
નિકોમાંથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અને ગર્ભજ મનુબેમાંથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે
'नवर परिमाणं एको वा पंचवा नव वा तेरसवा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा उववज्जति' मडिया मा कृतयु नाना ५४२मान विशेष છે, તે તે પરિણામના સંબંધમાં જ છે, તેથી અહિયાં સુલક કલ્યાજ નારકોની ઉત્પત્તિનું પ્રમાણ એક સમયમાં એક અથવા પાંચ અથવા નવ અથવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र असंख्याता वा, समुत्पद्यन्ते । 'सेसं तं चेव' शेषम्-परिमाणातिरिक्तमुत्पादादिक सर्व तदेव क्षुल्लककृतयुग्मनारकपकरणकथितमेवेति । 'एवं जाव अहे सत्तमाए' एवं यावद् रत्नप्रभा क्षुल्लककल्योजनारकादारभ्य अधःसप्तम्यां क्षुल्लककल्योज पर्यन्तनारकाणाम् इयमें। व्यवस्था ज्ञातव्या । 'सेवं भंते । सेवं मंते ! ति जाव विहरई' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति यावद्विहरति, हे भदन्त ! क्षुल्लककृतयुग्मादि नारकादीनामुत्पादादिविषये यद् देवानुपियेण कथितं तत्सर्वम् एवमेव सर्वथा सत्यमेव इति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ १॥
एकत्रिंशत्तमे शतके प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥३१-१॥ तेरह अथवा संख्यात अथवा असंख्यात तक होता है । 'सेसं तं चेव' इस परिमाण के अतिरिक्त और सब उत्पाद आदि का कथन जैसा क्षुल्लक कृतयुग्म नारकों के प्रकरण में किया गया है-वैसा ही यहां पर भी करना चाहिये । 'एवं जाव अहे सत्तमाए' इस प्रकार रत्नप्रभा के क्षुल्लक कल्योज नारकों से लेकर अधःसप्तमी पृथिवी केक्षुल्लक कल्योज नारकों के सम्बन्ध में भी यही व्यवस्था जाननी चाहिये, 'सेवं भंते ! सेवं भंते । त्ति जाव विहरई' हे भदन्त ! क्षुल्लक कृतयुग्म नारकों के उत्पाद आदि के विषय में जो आप देवानुप्रियने कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और उन्हें नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थानपर विराजमान हो गये ॥सू० १॥
प्रथम उद्देशक समाप्त-३१-१ इस अथ। यात अथवा असभ्यात सुधी डोय छे. 'सेसचेव' । પરિણામના કથન શિવાય બાકીનું ઉત્પાદ વિગેરે સઘળું કથન શુકલકકૃતયુમ નારકેના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહ્યું છે તે પ્રમાણે અહિયા પણ સમજવું.
एवं जाव अहे सत्तमाए' मा शत रत्नप्रभा पृथ्वीना क्षुदत या નારકોથી લઈને અધઃસપ્તમી પૃથ્વીના ક્ષુલ્લક કલ્યાજ નારકના સંબંધમાં પણ આજ કથન સમજવું.
'सेव भंते ! सेव भते ! त्ति जाव विहरई' अगवन् क्षुल्स तयुम વિગેરે નારકના ઉત્પાદ વિગેરે વિષયમાં આપી દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સર્વથા સત્ય છે. આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧૫
પહેલે ઉદેશે સમાપ્ત ૩૧-૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.२ सू०१ कृष्णलेश्यानित नै, उत्पातादिकम् १७७
__अथ द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यते प्रथमे उद्देशके सामान्यतः क्षुल्लक कृतयुग्मादिनारकाणामुत्पातादिः कथितः, हितीयेतु कृष्ण लेश्याश्रय उत्पादादि वक्तव्यः, तदनेन सम्बन्धेनायातस्य द्वितीयो देशकस्येदं सूत्रम्-'कण्ह लेस्स.' इत्यादि।
मूलम् -कण्हलेस्स खुड्डाग कडजुम्म नेरइया णे भंते! को उववज्जंति, एवं चेव जहा ओहिय गमो जाव नो परप्पयोगेणं उपवति । नवरं उववाओ जहा वकंतीए धूमप्पभा पुढवी नेरइयाणं सेसं तं चेव । धूमप्पभा पुढवी कण्हलेस्स खुड्डागकडजुम्म नेरइयाणं भंते! कओ उववज्जंति एवं चेव निरवसेसं। एवं तमाए वि, अहे सत्तमाए वि। नवरं उववाओ सव्वस्थ जहा वकंतीए । कण्हलेस्स खुड्डाग तेओग नेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जति ? एवं चेव नवरं तिन्नि वा, सत्त वा, एकारस वा, पन्नरस वा, संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा, सेसं तं घेव। एवं जाव अहे सत्तमाए । कण्हलेस्स खुड्डाग दावरजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जंति एवं चेव । नवरं दो वा, छ वा, दस वा, चोइस वा सेसं तं घेव। धूमप्पभाए वि जाव अहे सत्तमाए । कण्हलेस्स खुड्डाग कलिओग नेरइयाणं भंते! कओ उववज्जंति। एवं चैव नवरं एको वा, पंच वा, नव वा, तेरस वा संखेजा वा असंखेज्जा वा सेसं तं चेव। एवं धूमप्पभाए वि तमाए वि अहे सत्तमाए वि, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥सू.१॥ ___ छाया-कृष्ण लेइप क्षुल्लककृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते ? एवमेव यथा औधिको गमो यावत् नो परप्रयोगेणोत्पधन्ते । नवरमुत्पातो यथा व्युत्क्रान्तौ धूमपमा पृथिवी नैरयिकाणाम् । शेष तदेव । धूमपमा पृथिवी कृष्णलेश्य क्षुल्लक कृत्युग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते एवमेव निरवशे. षम् । एवं तमायापि अधःसप्तम्यामपि । नरमुपपातः सर्वत्र यथा व्युत्क्रान्तौ । कृष्ण लेश्य क्षुल्लक व्योज नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? एवमेव नवर अयो वा, सप्त वा, एकादश वा, पञ्चदश वा, संख्येया वा, असंख्येया वा, शेष
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने तदेव । एवं यावदधः सप्तम्यामपि । कृष्णलेश्यक्षुल्लकद्वापरयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पचन्ते, एवमेव नवर' द्वौ वा, षड् वा, दश वा, चतुर्दश वा, शेषं तदेव धूमममायामपि यावदधःसप्तम्याम् । कृष्णलेश्य क्षुल्लकाल्योज नरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पयन्ते ? एवमेव । नवरम् एको वा, पञ्चवा, नव वा, प्रयोदश वा, संख्येया बा, असंख्येया वा । शेषं तदेव । एवं धूमप्रमामामपि तमायामपि अधःसप्तम्यामपि । तदेयं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू०१॥
एकत्रिंशत्तमे बते द्वितीयोरेशका समाप्तः ॥३१-२॥ टीका-द्वितीयस्तु उद्देशकः कृष्णलेश्याश्रयः सा च कुष्णलेश्या पश्चमी षष्ठी सप्तमीष्वेव पृथिवीषु भवतीति कृत्वा सामान्यदण्डकः तथा पञ्चमीषष्ठी सप्तमी पृथि. ध्याश्रितं दण्डकत्रयं चात्र भवतीति, अतः कृष्णलेश्याश्रय एवात्र विचारोऽवधीयते ।
दूसरे उद्देशेका प्रारंभ प्रथम उद्देशक में सामान्यतः क्षुल्लक कृतयुग्मराशिवाले नारकों का उत्पाद आदि कहा गया है। अब इस द्वितीय उद्देशक में कृष्ण लेश्या के आश्रय से उनका उत्पातादि कहना है सो इसी अभिप्राय से इस दितीय उद्देशक को प्रारम्भ सूत्रकार करते हैं--
'कण्हलेस्स खुड्डागकडजुम्मनेरझ्याणं भंते !' इत्यादि ।
टीकार्थ--यह द्वितीय उद्देशक कृष्णलेश्यावाले क्षुद्र कृतयुग्मराशि प्रमाण नैरयिकों से सम्बन्धित है। कृष्णलेश्या पांचवी छट्ठी और सातवीं पृथिवीयों में ही होती है। इसलिये एक सामान्य दण्डक है तथा पांचवी छट्ठी और सातवी पृथिवीयों के आश्रित तीन दण्डक यहां है। अत: कृष्णलेश्या के आश्रयवाला ही विचार यहां प्रदर्शित किया जाता है--
એકત્રીસમા શતકના બીજા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ– પહેલા ઉદેશામાં સામાન્યતઃક્ષુલ્લક કૃતયુગ્મ વિગેરે રાશિવાળા નારકોના ઉત્પાદ વિગેરેના સંબંધમાં કથન કરેલ છે. હવે આ બીજા ઉદેશામાં કૃષ્ણ લેસ્થાના આશ્રયથી તેઓના ઉપાદ વિગેરેના સંબંધમાં કથન કરવામાં આવશે એજ અભિપ્રાયથી સૂત્રકાર આ બીજા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરે છે. -
'कण्हलेस्स खुड्डागकडजुम्मनेरइया ण भते ! त्यादि
ટીકાર્ય–આ બીજો ઉદ્દેશ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા શુદ્ર કૃતયુગ્મ રાશિ પ્રમાણ વાળા નરયિકના સંબંધમાં કહેલ છે. કૃષ્ણલેશ્યાના આશ્રયવાળી પાંચમી છઠ્ઠી અને સાતમી પૃથ્વીના ત્રણ દંડકે અહિયાં કહ્યા છે. જેથી કુષ્ણુલેશ્યાના આશ્રયવાળે જ વિચાર અહિયાં પ્રગટ કરવામાં આવે છે –
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३० उ.२ स०१ कृष्णलेश्याश्रित नै. उत्पातादिकम् १७९ _ 'कण्हलेस्स खुड्डागकडजुम्मनेरइया णं भंते ! को उववज्जंति' कृष्ण लेश्य क्षुल्लककृतयुग्मनेरयिकाः खल भदन्त ! कुतः कस्मात् स्थानविशेषादागत्य नारकावासे उत्पद्यन्ते ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह-एवं चेव' इत्यादि, एवं चेव जहा ओहिओ गमो' एवमेव यथा आधिको गमः औधिकगमवत् एतच्छतकीय प्रथमोद्देशकक्षुल्लककृतयुग्मनारकमूत्रादेव कृष्णलेश्यक्षुल्लक नारकस्यापि उत्पा. दादिकं वक्तव्यम, तथाहि-न नारकेभ्य आगत्योत्पधन्ते कृष्णलेश्यक्षुल्लक कृतयुग्मनारकाः किन्तु तिर्यग्योनिकेभ्य आगत्य गर्भन मनुष्येभ्यश्चागत्योत्पद्यन्ते इति । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कथं शीघ्रा गतिः कथं शीघ्रो गतिविषयः प्रज्ञ. ___कण्हलेस्स खुड्डाग कडजुम्म नेरइयाण भंते ! को उववज्जंति' हे भदन्त ! क्षुद्र कृतयुग्मराशि प्रमाण कृष्णलेश्यावाले नैरयिक कहां से आकर के नरकावास में उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं'एवं चेव जहा ओहिओ गमो' हे गौतम ! जैसा विचार इस शतक के प्रथम उद्देशक में क्षुल्लक कृतयुग्म नारक के सूत्र में किया गया है वैसा ही विचार कृष्णलेश्यावाले क्षुल्लक कृतयुग्म नारक के उत्पाद आदि का भी करना चाहिये । जैसे-कृष्णलेश्यावाले क्षुल्लक कृतयुग्म नारक नैरयिकों में से आकर के नरकावास में उत्पन्न नहीं होते हैं । और न देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं किन्तु वे पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं और गर्भज मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं। हे भदन्त ! उन नारक जीवों की गति कैसी तीव्र होती है? और कैसा उस तीव्र गति का विषय होता है ? हे गौतम ! जैसे कोई
'कण्हलेस्स खुड्डागकडजुम्मनेरइया णं भाते ! को उववज्जति' के ભગવન શુદ્ર કૃતયુગ્મ રાશી પ્રમાણુ કૃણવેશ્યાવાળા નૈરયિકે કયાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે
चेव जहा ओहिओ गमो' गौतम! मा शतना परसा शामा २ પ્રમાણેને વિચાર શુકલક કૃતયુગ્મ નારકના સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. એજ પ્રમાણેને વિચાર કૃષ્ણલેશ્યાવાળા શુકલક કૃતયુમ નારકના ઉત્પાદ વિગેરેના સંબંધમાં પણ કહેવા જોઈએ. જેમ કે-કૃષ્ણલેશ્યાવાળા મુલક કૃતયુગ્મ નારક નરયિકમાંથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. તથા દેવમાંથી આવીને પણ તેઓ ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ તેઓ પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ નિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. તથા ગર્ભજ મનુષ્યોમાંથી આવીને ઉત્પન થાય છે. હે ભગવન તે નારક જીવની ગતિ કેવી તીવ્ર હોય છે? અને તે તીવ્ર ગતિને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
भगवतीने तः? गौतम ! यथा कश्चित् तरुणो बलवान पुरुशे यावत् त्रिप्तमपके न विग्रहेण समुत्पद्यन्ते तेषां खलु जीवानां तथा शीघ्रा गतिः तथा शीघ्रो गतिविषयः प्रज्ञप्ता ते जीवाः कथं परभवायुडकं कुर्वन्ति गौतम ! अध्यवसाययोगनिवर्तितेन करणोपायेन एवं खलु परभवायुष्कं कुर्वन्ति, इति । तेषां जीवानां कथं गतिः प्रवर्तते गौतम ! आयुःक्षयेण भरक्षयेण स्थितिक्षयेण गतिः प्रवर्तते इति । ते जीवाः किमात्मद्धर्या समुत्पद्यन्ते परद्धर्थी वा समुत्पद्यन्ते ? गौतम ! आत्मद्धयैव समुत्प. धन्ते न परद्धर्या समुत्पद्यन्ते । हे भदन्त ! ते जीवा आत्मकर्मणा समुत्पद्यन्ते परकर्मणा वा समुत्पद्यन्ते ? गौतम ! आत्मकर्मणैव समुत्पद्यन्ते न परकर्मणा समुत्प षलवान पुरुष जैसा कि चौदहवें शतक के प्रथम उद्देशक में कहा गया है उसके अनुसार वे नारक तीन समयवाली विग्रहगति से वहां नरकापास में उत्पन्न हो जाते हैं ऐसी उनकी तीव्रगति होती है और उस तीव्र गति का ऐसा विषय होता है। हे भदन्त ! वे नारक परभव की आयु का बन्ध कैसे करते हैं ? हे गौतम अध्यवसाययोग से निर्वर्तित करणोपाय से वे नारक परभव की आयु का बन्ध करते हैं। हे भदन्त ! उन नारक जीवों की गति किस कारण से होती है ? हे गौतम! उनकी गति आयु के क्षय से भव के क्षय से और स्थिति के क्षय से होती है। है भदन्त । वे जीव क्या आत्मद्धि से उत्पन्न होते हैं ? या पद्धि से उत्पन्न होते हैं? हे गौतम ! वे आत्मद्धि से उत्पन्न होते हैं परदि से नहीं हे भदन्त ! वे जीव क्या आत्म कर्म से उत्पन्न होते हैं या परकर्म से उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम ! वे नारक जीव आत्मकर्म से ही उत्पन्न होते हैं पर. વિષય કે હેય છે? હે ગૌતમ જેમ કેઈ બલવાન પુરૂષ જેમ કે-ચૌદમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કથન કરવામાં આવેલ છે. તે અનુસાર તેવા નારકો ત્રણ સમયવાળી વિરહ ગતિથી ત્યાં નરકાવાસમાં ઉત્પન થઈ જાય છે. એવી તીવ્ર ગતિ તેમની હોય છે. અને એ તીવ્રગતિને એવો વિષય હોય છે. હે ભગવન તે નારકો પરભવના આયુષ્યને બંધ કેવી રીતે કરે છે? હે ગૌતમ! અધ્યવસાય
ગથી નિવર્તિત કરણના ઉપાયથી નારકે પરભવના આયુષ્યને બંધ કરે છે. ભગવન તે નારક જીવની ગતિ કયા કારણથી હોય છે ? હે ગૌતમ ! તેઓની ગતિ આયુના ભયથી ભાવના ક્ષયથી અને સ્થિતિના ક્ષયથી થાય છે. હે ભગવન તે જી શું આત્મબદ્ધિથી ઉત્પનન થાય છે? અથવા પરિદ્ધિથી ઉંપન્ન થ ય છે? હે ગૌતમ ! તેઓ આત્માદ્ધિથી ઉત્પન્ન થાય છે. પરદ્ધિપી ઉત્પન થતા નથી. હે ભગવન તે છ આત્મકર્મથી ઉત્પન્ન થાય છે? અથવ પરકર્મથી ઉત્પન્ન થાય છે? હે ગૌતમ તે નારક છે પિતાના કર્મથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. પર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.२ सू०१ कृष्णलेश्याश्रित नै. उत्पातादिकम् १८१ धन्ते । हे भदन्त ! ते जीवा आत्मप्रयोगेण समुत्पद्यन्ते परमयोगेग वा समुत्पद्यन्ते ? गौतम ! आत्मपयोगेग समुत्पद्यन्ते न परप्रयोगेण समुत्पद्यन्ते । एतदाश. येन वाह-'जाव नो परप्पओगेणं उअवज्जति' इति । 'नवरं उववाओ जहा वकंतीए धूमप्पभा पुढपी नेरइयाण' नवरम्-केवलमु पातो यथा व्युत्क्रान्तौ प्रज्ञापनायाः षष्ठपदे येन रूपेणोपरातः कथित स्तेनै वरूपेणोपपातो धूमपमा पृथिवी नैरयिकाणां ज्ञातव्यः, एतदेवौधिगमापेक्षया वैलक्षण्यम् अन्यत्सर्वमौधिकगमवदेवेति भावः । अत्र कृष्णलेश्यायाः प्रकरणम् , सा च धूममभायां भातीति, तत्र संशिकर्म से नहीं ! हे भदन्त ! वे नारक जीव क्या आत्मप्रयोग से उत्पम होते हैं या परमयोग से उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम ! वे जीष आत्म प्रयोग से ही उत्पन्न होते हैं परमयोग से नहीं। यहां तक का यह सब प्रकरण जो कि औधिक नारक के प्रकरण में कहा गया है यहां पर भी वही प्रकरण कहना चाहिए, इसी आशय को लेकर सूत्रकार ने 'जाव नो परप्पभोगेणं उववज्जति' ऐसा सूत्रपाठ कहा है। परन्तु औधिक नारक प्रकरण की अपेक्षा इस प्रकरण में जो विशेषता है वह एक उत्पाद परिमाण में है-यही बात-'नवरं उववाओ जहा वक्कंतीए धूमप्पभा पुढवी नेरल्याणं' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है । अर्थात् प्रज्ञापना सूत्र के ६ढे व्युत्क्रान्ति पद में जिप्त रूप से धूमप्रभा पृथिवी नैरयिकों का उत्पात कहा गया है उसी रूप से वह उत्पाद यहां पर भी कृष्णलेश्यावाले नैरयिकों का कहना चाहिये, बाकी का और सब कयन औधिक गम के जैसा ही है। यहां कृष्गलेइया का प्रकरण है। यह कृष्णलेश्या કમથી નહીં હ ભગવન તે ના૨ક જીવો શું આત્મ પ્રગથી ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા પરપ્રયોગથી ઉત્પન્ન થાય છે ? હે ગૌતમ ! તે છ આત્મપ્રયોગથી જ ઉત્પન્ન થાય છે, પરપ્રયાગથી ઉત્પન્ન થતા નથી આ કથન સુધીનું આ સઘળું પ્રકરણ કે જે ઔધિક નારકના પ્રકરણમાં કહેલ છે, તે જ પ્રકરણ અહિયાં પણ समg. A अलिप्रायथी सूत्रा२ 'जाव नो परप्पओगेणं उपवज्जति' मा પ્રમાણેને સૂવપાઠ કહ્યો છે. પરંતુ ઔત્રિક નારક પ્રકરણના કથન કરતાં આ પ્રકરણમાં જે વિશેષપણું છે, તે એક ઉત્પાદ અને પરિણામમાં જ છે. मेवात 'नवर उजवाओ जहा वतीए धूमप्पभा पुढवी नेरइयाणं' मा सूत्र. પાઠદ્વારા પ્રગટ કરેલ છે. અર્થાત્ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના છઠ્ઠા વ્યુત્ક્રાંતિ પદમાં જે પ્રમાણે ઉત્પાદના સંબંધમાં કથન કરેલ છે. તે જ પ્રમાણેને તે ઉત્પાદ અહિયાં પણ ધૂમપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિકના સંબંધમાં કહેવો જોઈએ. બાકીનું બીજ સઘળું કથન ઔવિક ગમના કથન પ્રમાણે છે. અહિયાં કૃષ્ણલેશ્યાનું પ્રકરણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
भगवतीस्त्रे सरीसृपातिसिंहान् विहाय तदितरे एव समुपद्य ते, आस्तत्र ये जी उत्प पन्ते तेषामेवोत्पादः पठनीय इति । 'सेसं तं चेव' शेषम्-उपपातव्यतिरिक्तं सर्वे तदेव औधिकगमवदेवेति भावः । 'धूमप्पमा पुढवी कण्हलेस खुड्डाग कडजुम्म नेरइयाण भंते ! को उज्जति' धूमपमा पृथिवीकृष्णलेश्पक्षुल्लक कृत. युग्मनैरयिकाः खलु भदन्न ! कुतः कस्मात् स्थानविशेषादागत्य समुत्सद्यन्ते ? इति प्रश्नः। उत्तरमाह-'एवं चेत्र' इत्यादि, ‘एवं चेव निरवसे सं' एवमेव-औधिगमबदेव निरवशेष ज्ञातव्यम् इति । 'एवं तमाए वि अहे सत्तमाए वि एवं धूमप्रभा पृथिवी सम्बन्धि कृष्णलेश्य क्षुल्लकनारकविषये यथा कथितं तथैव तमाख्यषष्ठ नारकपृथिवीसम्बन्धि नारकविषयेऽपि, एवं पूर्ववदेव अधः सप्तम्यामिति, धूमप्रभा आदि में होती है, यहां असंज्ञी, सरीसृप, पक्षी एवं सिंह इनका उत्पाद होता नहीं है अतः इन्हें छोड़कर बाकी के जीव यहां उत्पन्न होते हैं । इसलीए जो जीव यहां उत्पन्न होते हैं उनका ही यहाँ उत्पाद कहना चाहिये, 'सेसं तं चेव' इस प्रकार उत्पाद के सिवाय और सब कथन औधिक गम के जैसा ही यहां पर जानना चाहिये, इसीलीए धूमप्पभा पुढवी कण्हलेस्स खुड्डाग कडजुम्म नेरहयाणं भंते! को उववज्जति 'इस प्रश्न का उत्तर प्रभुश्री ने 'एवं चेव निरवसेसं' इस सूत्रपाठ द्वारा दिया है। 'एवं तमाए वि अहे सत्तमाए वि' इसी प्रकार का कथन तमःप्रभा में भी और अधासप्तमी पृथिवी के नारकों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये, परन्तु प्रज्ञापना के ६ठे व्युत्क्रान्ति पद में जैसा यहां नारकों का उत्पाद कहा है वहां वैसा ही છે. આ કૃષ્ણવેશ્યા ધૂમપ્રભામાં હોય છે. અહિયાં અસંસી, સરીસૃપ, (સર્પ) પક્ષી અને સિંહ આટલાને ઉત્પાદ થતો નથી. તેથી આટલાને છોડીને બાકીના અહિયાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી જે જી सहिया ५न्न थ य छे. तमान पाहल मड़ियां 3 नये. 'सेसं त રે’ આ રીતે ઉત્પાદના કથન શિવાય બાકીનું સઘળું કથન ઔધિક ગામના ४यन प्रमाणे मडिया सभा तथी. 'धूमप्पभा पुढवी कण्हलेस खुड्डागकडजुम्मनेरइयाण भते ! कओ उववज्जति' मा प्रभारी प्रश्न रेस छ. मा प्रश्न उत्तरमा ‘एवं चेव निरवसेसं' मा प्रमाणे प्रभुश्री मे ४ छे. 'एवं तमाए वि अहे सत्तमाए वि' मा प्रमाणेनुयन तमामाथी ने मधासप्तमी પૃથ્વી સુધીના નારકેના સંબંધમાં પણ સમજવું. પરંતુ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં છઠા ચહ્રાંતિ પદમાં જે પ્રમાણે જ્યાં નારકોને ઉત્પાત કહ્યો છે, ત્યાં એજ प्रभागेन। पात वा नये.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.२ १.१ कृष्णलेश्याश्रित नै. उत्पातादिकम् १८३ तप्तमनारक पृथिवी सम्बन्धि नारकेऽपि सर्व पूर्ववदेव ज्ञातव्यमिति । 'नवर उव. याओ सम्बत्थ जहा वक्तीए नवर वैलक्षण्यं केवलमुपपातो यथा व्युत्क्रान्ती पशपनायाः षष्ठपदे कथित स्तथैव ज्ञातव्य इति । 'कण्हलेस्स खुड्डाग तेओग मेरइयाणं भंते ! कभी उववज्जति' कृष्णळेश्य क्षुल्लकम्योजनैरयिकाः खलु मदन्त ! कुतः कस्मात् स्थान विशेषादागत्य नरकावासे समुत्पद्यन्ते ? इति प्रश्नः । उत्तरमाह-'एवं चेव' एवमेव एवं-यथा पूर्वपकरणे उपपादिः कथित स्तथैव इहापि ज्ञातव्यः । केवलं परिमाणविषये चैलक्षण्यं विद्यते तशेयति-'णवरं' इत्यादि 'णवरं तिन्नि वा, सत्त वा, एकारस वा, पमरस वा, संखेज्जावा, असंखेजा था' नवरं त्रयो वा, सप्त वा, एकादश वा, पञ्चदश वा, संख्याता वा, असंख्याताना ते जीवा एकसमयेन समुत्पधन्ते नरकावासे 'सेसं तं चेव' शेषं परिमाणातिरिक्तं सर्व तदेव औधिकारणकथितमेव । ‘एवं जाव अहे सत्तमाए वि' एवं याद उत्पाद कहना चाहीये, कण्हस्स खुड्डाग तेभोग नेरइयाणं भंते !' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले क्षुद व्यो जराशि प्रमाण नैरयिक कहां से आकर के नरकावास में उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं चेव' हे गौतम ! पूर्व प्रकरण में जैसा कथन उत्पात आदि के सम्बन्ध में किया गया है उसी प्रकार का कथन यहां पर भी जानना चाहीये । परन्तु 'णवरं तिन्नि वा सत्त वा एक्कारस वा पन्नरसवा संखेज्जा वा असंखेनावा' यहां तीन अथवा सात या ११ या १५ या संख्यात या असंख्यात नैयिक उत्पन्न होते हैं 'सेसं तं चेवर इस प्रकार परिमाण से अतिरिक्त और सब कथन औधिक प्रकरण में जैसा कहा गया है वैसा ही जानना चाहीये । 'एवं जाव अहे सत्समाए' वि' और ऐसा ही सब कथन यावत् सातवी पृथिवी तक जानना चाहिये,
___'कण्हलेस्स खुडाग ते ओग नेरइया णं भते ! भगवन श्या શુજરાશિ પ્રમાણે નૈરયિકે કયાંથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે?
॥ प्रशन उत्तम प्रभुश्री ४ छ -'एवं चेत्र' हे गौतम ! आशा પ્રકરણમાં ઉત્પાદ વિગેરેના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, सेशन थन मड़ियां ५५५ समा. परंतु 'णवर तिन्नि वा सत्त वा एकारस वा पन्नरस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा' महियांत्र अथवा सात मया અગિયાર અથવા પંદર અથવા સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત નિરયિકે ઉત્પન્ન थाय छे. 'सेन त चेव' मा परिणाम द्वा२ शिवाय माडीनुसघणु ४यन माधि प्रभा २ मा वामां आवे छे, मेरा प्रभार समापु'. 'एवं जाव अहे सत्तमाए' वि' मने मान प्रमाणेनु सघणु थन यावत् सातमी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमचे अधः सप्तम्यामपि सामान्यतः कृष्णलेश्यक्षुल्लकन्योजनारकाणामुपपात: परिमाणच सामान्यतो दर्शित स्तथैव धूमपमा पृथियोतमापृथिव्यधःसप्तमी पृथिश्री विद्यमानानां कृष्णलेइयक्षुरलकम्योजनारकाणामपि उपपातपरिमाणादिक सर्वमपि ज्ञातव्यमिति भावः । 'कण्हलेस्स खुड्डागदावरजुम्मनेरइयाणं भंते । को उवज्जति' कृष्णले स्थक्षुल्लकद्वापरयुग्मनैरयिकाः खल भदन्त ! कृत:उस्मात् स्थानविशेषादागत्य नरकावासे समुत्पधन्ते ? इति उत्पादादिविषयका पन्ना, भगानाह-'पवं चेव' एवं कृतयुग्मनारकादीना सुपपातादिविषये औधिक मकरणे यत् कथितं तदेव सर्वम् इहापि अनुसन्धेयमिति । 'नवरं दो वा, छ वा, दस का, चोहस वा सेसं तं चेव' नवर केवलम् परिमाणे वैलक्षण्यं पूर्वप्रकरणाअर्थात् कृष्णलेश्यावाले क्षुल्लक व्योज नारकों का उत्पाद और परिमाण जैसा सामान्य से प्रकट किया गया है उसी प्रकार से धूमप्रमा पृथिवी तमःप्रभापृथिवी और सातवी अधासप्तमी इनमें विद्यमान कृष्णलेश्यावाले शुल्लकम्योजनारकों का भी उपपात परिमाण आदि सब जानना चाहिये। ___कहलेस्स खुड्डाग दावरजुम्म नेरइयाणं भंते ! को उववति' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले क्षुद्रद्वापरयुग्म प्रमाण नैरयिक किस स्थान से आकर के नरकावास में उत्पन्न होते हैं ? ऐसा यह प्रश्न उत्पाद दि विषयक है । उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं चेव' हे गौतम ! जैसा कृत युग्म नारकादिकों के उत्पाद आदि के विषय में औधिक प्रकरण में कहा गया है वही सब यहां पर भी कहना चाहिये । 'नवरं दो वा, छ वा, दसवा चौदसवा सेसं तं चेव' परन्तु पूर्व प्रकरण की अपेक्षा परिપૃથ્વી સુધી સમજવું. અર્થાત્ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ક્ષુલ્લક જ નારકને ઉત્પાદ અને પરિણામ જેમ સામાન્ય રીતે કહેલ છે. એ જ પ્રમાણે ધૂમપ્રભા પૃથ્વી, તમઃપ્રભા પૃથ્વી, અને સાતમી તમતમાં પૃથ્વીમાં રહેનારા કૃષ્ણલેશ્યાવાળા મુલકો જ નારકાના સંબંધમાં પણ ઉપપાત, પરિણામ વિગેરે સંબંધી કથન સમજવું.
'कण्हलेस्स खुड्डागदावरजुम्मनेरइया ण भते ! को उववज्जति' 3 ભગવાન કૃષ્ણલેશ્યાવાળા શુદ્રદ્વાપર યુગ્મ પ્રમાણ નરયિક કયા સ્થાનમાંથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રમાણેના ઉપાદ વિગેરેના સંબંધમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુ શ્રીને પ્રશ્ન કર્યો છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
श्री गौतमस्वामी ४ छ -'एवं चेत्र' गीतम ! कृतयु ना२५ વિગેરેના ઉત્પાદ વિગેરે વિષયમાં ઔવિક પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં भाव छे, मे सघणु यन महियां पy ने से. 'नवर दोवा छ वा चोहसवा सेसं तं चेव' परंतु पडताना ४२नी अपेक्षाथी परिणाममा मे
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧૭
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.२९०१ कृष्णलेश्याश्रित नै. उत्पातादिकम् १९५
देक्षया इदम् , यत् एकसमये ते नारकाः द्वौ वा, षट् वा, दश या, चतुर्दश या संख्याता वा, असंख्पाता वा समुत्पधन्ते । एतदन्यस्सर्व पूर्ववदेव ज्ञातव्यम् । 'धूमप्पमाए नि जाव अहे सत्तमाए' यथा सामान्यतो नरकावासे समुत्पद्यमानानां परिमाणादि: कथितः कुष्णलेश्यक्षुल्लकद्वापरयुग्मनारकाणां सेनेव रूपेण धूम. मभायां पशमी पथिव्यां तमायां षष्ठाथिम्यामधासप्तमी पृथिव्यामुत्त. धमानानामपि कृष्णलेश्यद्वापरयुग्मममाणकानां नारकाणामुपपातपरिमाणादिक सर्वमपि ज्ञातव्यमिति भावः । 'कण्हलेस खुड्डागकलिभोगनेरझ्याणं भंते ! कमोहितो उववज्जति' कृष्णलेबपक्षुल्लकाल्योजनरयिकाः खलु भदन्त ! कुतः कस्मात् स्थानविशेषादागत्य नरकावासे समुत्पद्यते ? इति प्रश्ना, भगवानाह'एवं चेत्र' इति एवं चेव' एवमेव-यथा कृष्णलेश्यक्षुल्लककृतयुग्मनारकाणा. माण में भिन्नता ऐसी है कि यहां पर एक समय में वे नारक दो अथवा छह, या दश, वा चौदह या संख्यान या असंख्यात उत्पन्न होते हैं। इसके सिवाय और सब कथन पूवोक्त जैसा ही है। 'धूमप्पभाए वि जाव अहेसत्तमाए' जैसा सामान्य से नरकावास में उत्पद्यमान कृष्णलेश्यावाले क्षल्लकद्वापरयुग्म नैरयिकों का परिमाण आदि कहा गया है उसी प्रकार से यह सब उत्पात परिमाण आदि कृष्णलेश्यावाले क्षुल्लक द्वापरयुग्म नैरयिकों का धूमप्रभा से लेकर यावत् अधःसप्तमी पृथिवी में भी कहना चाहिये। ___कण्हलेस्स खुड्डाग कलियोग नेर इयाणं भंते! 'कमोहितो उवबज्जति' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले क्षुल्लक कल्योज प्रमाण युक्त नैरपिक कहां से आकर के नरकावास में उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं चेव' हे गौतम ! जैना कृष्णलेश्यावाले क्षुल्लक પ્રમાણે જુદા પડ્યું છે કે-અહિયાં એક સમયમાં તે નારકે બે અથવા છ અથવા દસ અથવા ચૌદ અથવા સંખ્યાત અથયા અસંખ્યાત ઉત્પન્ન થાય છે. આ સિવાય બાકીનું બીજું સઘળું કથન પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ છે. 'धूमप्पभाए वि जाव अहे सत्तमाए' सामान्य पणे न२७वासमा उत्पन्न था. વાળા કણ શ્યાવાળા મુલકદ્વાપર યુગ્મ નૈરયિકના પરિણામ વિગેરેના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે તે ઉત્પાદ પરિણામ વિગેરે સઘળું કથન કૃણલેશ્યાવાળા ભુલકદ્વાપર યુગ્મ નૈરયિકોનું ધૂમપ્રભા પૃથરીથી લઈને યાવત્ અધઃસપ્તમી પૃથ્વી સુકી કહી લેવું.
'कण्हलेस खुड्डागकलि भोगनेरइयाणं भंते ! क ोहितो उववज्जति' હે ભગવાન કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભુલકજ પ્રમાણુવાળા નૈરયિકે કયાંથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
भगवतीसवे सुपपातादिः कथित स्तेनैवरूपेण कृष्णलेश्यक्षुल्लककल्योज प्रपाणयुक्तनारका णामपि उपपातादिको ज्ञातव्यः । किन्तु क्षुल्लककृतयुग्मनारकापेक्षया यद्वैलक्ष नाश कल्योजप्रमाणकनारकस्य विद्यते तदर्शयति-'नवरं' इत्यादिना, 'णवर एको वा, पंच वा, नव वा, तेरस वा, संखेज्जा वा, असंखेना वा' नवर केवल मेको वा एचवा, नव वा, प्रयोदश बा, संख्याता वा, असंख्याता वा नारका एकसमये नरकावासे समुत्पधन्ते 'सेसं तं चेव' शेष परिमाणातिरिक्त सर्वमपि तदेव-कृतयुग्मनारकवदेव ज्ञातव्यमिति । एवं धूमपभाए वि तमाए वि अहे सत्तमाए वि' एवं सामान्यतः कृष्णछेश्य क्षुल्लककल्योजनारकाणां यथा उप. पातादिः कथित रतेनैव रूपेण धूमममायां पश्चमनारकपृथिव्यामपि कृश्णलेश्य कृतयुग्म नारकों का उत्पात आदि कहा गया है वैसा ही कृष्णलेश्या पाले क्षुल्लक कल्योज प्रमाण युक्त नारको का भी उपपात आदि जानना चाहिये। किन्तु क्षुल्लक कृतयुग्म नारकों की अपेक्षा जो क्षुल्लक कल्पोज प्रमाण युक्त नारकों में अन्तर है वह 'नवरं एक्कोवा पंच वा नव वा तेरस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट किया गया है, तशच वहां वे नारक एक समय में एक अथवा पांच, या नौ या तेरह या संख्यात या असंख्यात उत्पन्न होते हैं। सेस तं चेव' परिमाण से अतिरिक्त और सब कथन कृतयुग्म नारकों के जैसा ही जानना चाहिये । 'एवं धूमप्पभाए वि तमाए वि अहे सत्तमाए वि' सामान्य से कृष्णलेश्यावाले क्षुल्लक कल्योज प्रमाणयुक्त नारकों के जैसा उपपात आदि कहा गया है उसी रूप से पंचमनारक पृथिवी जो धूमप्रभा छ छ -'एवं चेत्र' गौतम ! ४०४वेश्यापार क्षु३कृतयुभ नाना સંબંધમાં જે પ્રમાણે ઉત્પાદ વિગેરેનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણેનું કથન કૃણલેશ્યાવાળા કલ્યાજ પ્રમાણુવાળા નારકાના સંબંધમાં પણ ઉપપાત વિગેરે સંબંધી કથન સમજવું.
પરંતુ ક્ષુલ્લક કૃયુમ નારકે કરતાં ક્ષુલક કલ્યાજ પ્રમાણુવાળા નારકોના यनमा २ ३२॥२ छ, त 'नवर एको वा पंच वा नव वा तेरसवा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा' मा सूत्राथी प्रगट ४२ छ. तथा त्यांत नारी : સમયમાં એક અથવા પાંચ અથવા નવ અથવા તેર અથવા સંખ્યાત અથવા असभ्यात उत्पन्न थाय छे. 'सेस त चेव परिणाम द्वारथी मान्य माडीन सणु ४थन कृतयुग्म ना२31न४थन प्रमाणे सभा. 'एवं धूमप्पभाए वि समाए वि अहे सत्तमाए वि' सामान्य वेश्या क्षुदस या प्रमाणा નારકોના ઉત્પાદ વિગેરેના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન તેમના ઉપપાત વિગેરે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.२ सू०१ कृष्णलेश्याश्रित नै. उत्पातादिकम् १८७ क्षुल्लककल्पोजपमाणकनारकाणामपि उपपातपरिमाणादिः ज्ञातव्यः। एम्मेव क्रमेण तमायां षष्ठनारकपृथिव्यामपि नारकाणामुपपातादि तिव्यः तथैव अधःसप्तम्यां सप्तमनारकपृथिव्यामपि उपातादिवर्णनीयो नाकाणामिति । यद्यपि परिमाणे संख्याता असंख्माता इति कयितं तथापि कृतयुग्मपकरणे संख्याता अपि चतुरवशिष्टा एक, योजे पशिष्या एव द्वयवशिष्टा एका वशिष्टा एव संख्याताः असंख्याताश्चेति । 'सेवं भंते । सेवं भंते ! ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! कृष्णलेश्य क्षुल्लककृतयुग्मादि नारका णामुपपातादिविषये यद् देशानुमियेग कथितं तदखिलमपि एवमेव सर्वथा सत्यहै उसमें भी कृष्णलेश्यावाले क्षुल्लक कल्योज प्रमाणयुक्त नारकों का भी उपपात एवं परिमाण आदि कहना चाहिये। इसी क्रम से ६ठवी तमा नाम की पृथिवि में भी नारकों का उपपात आदि जानना चाहिये।
और इसी प्रकार सातवी अधःसप्तमी तमस्तमा नारक पृथिवी में भी नारकों का उपपात आदि जानना चाहिए । यद्यपि परिमाण में संख्यात
और असंख्यात ऐसा कहा गया है तो भी कृतयुग्म प्रकरण में सं. ख्यात असंख्यात भी चतुर विशिष्ट ही होते हैं और योज में वे तीन अवशिष्टवाले ही छापरयुग्म में वे दो अवशिष्टवाले ही और कल्पोज में वे एक अवशिष्टवाले ही संख्यात एवं असंख्यात होते हैं। 'सेवं भंते ! से भंते । ति' हे भदन्त ! कृष्णलेश्या युक्न क्षुल्लक कृतयुग्म राशिवाले नारकों के उत्पात आदि के विषय में जो आप देवानुमियने સંબંધી કહેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન પાંચમી નારક પૃથ્વી કે જે ધૂમપ્રભા છે, તેમાં પણ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા શુકલક કલ્યાજ પ્રમાણુવાળા નારકાના ઉપપાત પરિણામ વિગેરે સંબંધી કરવું જોઈએ. આજ ક્રમથી છઠી તમા નામની નારક પૃથ્વીમાં પણ નારકને ઉપપાત વિગેરે સમજ. અને આજ પ્રમાણે સાતમી અધઃસપ્તમી તમસ્તમાં નારક પૃથ્વીમાં પણ નારકાના ઉપપાત વિગેરેના સંબંધમાં કથન સમજવું. જો કે પરિણામમાં સંખ્યા અને અસં. ખ્યાત એ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, તે પણ કૃતયુગ્મ પ્રકરણમાં સંખ્યાત અને અસંખ્યાત પણ ચાર વિશિષ્ટ જ હોય છે. અને જરાશિમાં ત્રણ શેષવાળા, દ્વાપરયુગ્મમાં બે શેષવાળા, અને કોજમાં એક શેષવાળા જ સંખ્યાત અને અસંખ્યાત હોય છે.
'सेव भंवे ! सेव भंते ! त्ति' 3 सावन् वेश्यावाणा क्षुद तयुग्म વિગેરે શિવાળા નારકેના ઉત્પાદ વિગેરે વિષયના સંબંધમાં આપી દેવાનુપ્રિયે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
भगवतीस्त्र मेवेति करिता गौतमो भगवन्त वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥म० १।। ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री “भग वतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायांव्याख्यायां एकत्रिंशत्तमें शतके
द्वितीयोद्देशकः समाप्तः॥३१-२॥ कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर गौतम ने भगवान को वन्दना की और नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।।०१।। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके एकतीसवें शतकका
॥द्वितीय उद्देशक समाप्त ॥ જે કથન કરેલ છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ૫ દેવાનુપ્રિયનું તે કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરી તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. મસૂ૦૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના એકત્રીસમા શતકનો બીજો ઉદેશ સમાપ્ત ૩૧-રા
卐
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
m
ममेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.३ १०१ नीललेश्शाश्रित नै. उत्पातादिकम् १८९
अथ तृतीयोदेशकः प्रारभ्यते कृष्णलेश्याश्रितं द्वितीयोदेशकं व्याख्याय क्रमप्राप्त नीललेश्याश्रयं तृतीयमुद्देशकमारभते, तदनेन सम्बन्धेनायातस्य तृतीयोद्देशकस्येदं सूत्रम्-'नीललेस्स खुड्डागकडजुम्म' इत्यादि । ___मूलम्-नीललेस्स खुड्डागकड जुम्मनेरइया णं भंते ! को उववज्जंति एवं जहेव कण्हलेस्सखुड्डागकडजुम्मा। नवरं उववाओ जो वालुयप्पभाए, सेसं तं चेव । वालुयप्पभा पुढवी नीललेस्स खुड्डागकडजुम्मनेरइया एवं चेव। एवं पंकप्पभाए वि । एवं धूमप्पभाए वि । एवं चउसु वि जुम्मेसु। नवरं परिमाण जाणियत्वं । परिमाणं जहा कण्हलेस्प्त उद्देमए, सेसं तहेव। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥सू० १॥ ___एकत्तीसइमे सर तइओ उद्देसो समत्तो ॥३१-३॥
छाया--नीलले क्षुल्लककृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते ? एवं यथैव कृष्णलेश्यक्षुल्लककृतयुग्माः। नवरमुपपातो यो वालुका. प्रभायाम, शेषं तदेव । वालुकामभापृथिवीनीललेश्यक्षुल्लककृत्युग्मनैरयिका एवमेव । ए पसभायामगि, एवं धूपमायामपि एवं चतुर्षपि युग्मेषु, नवरं परिमाणं ज्ञातव्यम् , परिमाणं यथा कृष्णलेश्योद्देश के, शेष तदेव । तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ।मु०१॥
इति एकत्रिंशत्तमे शतके तृतीयोद्देशकः समानः ॥३१-३॥ टीका--तृतीयोदेशकातु नीललेश्याश्रयकः नीललेश्या च तृतीयचतुर्थपञ्च
शतक ३१ उद्देशक ३-- काश्याश्रित द्वितीय उद्देशक की व्याख्या करके अब क्रम प्राप्त नीललेश्याश्रित तृतीय उद्देशक प्रारम्भ किया जाता है, इसका यह प्रथम सूत्र हैं 'नील लेस खुड्डाग कडजुम्म' इत्यादि टीकार्थ--यह तृतीय उद्देशक नीललेश्याश्रयवाला है । नीललेश्या
એકત્રીસમા શતકના ત્રીજા ઉદેશાને પ્રારંભ કલેશ્યાવાળા બીજા ઉદ્દેશાનું કથન કરીને હવે ક્રમથી આવેલ આ નીલवेश्या युत श्रीशान प्रारम २i भाव छ. 'नीलखडडाग कडजुम्म' त्यादि
ટીકાઈ–આ ત્રીજે ઉદેશે નલલેશ્યા યુક્ત છે. નીલલેશ્યા ત્રીજી ચોથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
भगवतीमत्र मीष्वेव नारकपृथिवीषु भवतीत्यतोऽत्र सामान्य दण्ड तथा तृतीय धनुर्थपश्चमी पृथिवीदण्डको भवतीति 'नीललेस्सखुड्डागाडजुम्मनेरइया णं भंते !' नील.
यक्षुल्लककृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! 'को उपज्जति' कुत:कस्मात् स्थानविशेषादागत्योत्पधन्ते ? इति प्रश्ना, भगवानाह-‘एवं जहे' इत्यादि, ‘एवं जहेब कण्हले स्सखुड्डागाडजुम्मा' एवं यथैव कृष्णलेश्यालकक कृतयुग्माः यथा द्विनीयोद्देशके कृष्गलेश्य क्षुल्लक कृतयुग्मप्रमाणकजीवाना. मुत्पाद: कथित स्तेनैव रूपेग नील छेश्यक्षुल्लककृतयुग्मप्रमाणकजीवानामुपपातादि वक्तव्य इति । 'नबरं उपवाभो जहा वालुयप्पभाए' नवरं केवलमुपपातो यथा बालकाप्रमायाम् , अत्र खलु नीललेश्या प्रक्रान्ता सा च नीललेश्या बालु. तृतीय चतुर्थ और पंचमी नारक पृथिवी में ही होती है। इसलिये यहां एक सामान्य दण्डक है । तथा तृतीय चतुर्थ और पंचमी पृथिवी के
आश्रित तीन दण्डक हैं।। ___'नीललेस्स खुड्डाग कडजुम्म नेरल्याणं भंते ! कओ उक्वज ति' हे भदन्त ! नीललेश्यावाले क्षुल्लक कृतयुग्मराशि संपन्न नैरयिक किस स्थान विशेष से आकर के नरकावास में उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं जहेव कण्हलेस्प्त खुड्डाग कडजुम्न' हे गौतम! जिस प्रकार से द्वितीय उद्देशक में कृष्णलेश्यावाले क्षुल्लक कृतयुग्म प्रमाण संपन्न जीवों का उत्पात आदि वक्तव्य हुआ है उसी प्रकार से यहां नीललेश्शावाले क्षुल्लक कृतयुग्म प्रमाण युक्त जीवों का उत्पात
आदि भी वक्तव्य हुआ है। 'नवर उववाओ जहा बालुरप्पभाए' परन्तु विशेष यह है कि बालुकाप्रभा में जैसा उपपात कहा गया है वैसा ही उपपात यहां पर कहना चाहिये, यहां नीललेश्या प्रक्रान्त है। यह અને પાંચમી નારક પ્રખ્યામાં હોય છે. તેથી અહિયાં એક સામાન્ય દંડક કહેલ છે. તથા ત્રીજી, ચોથી અને પાંચમી પૃથ્વી સંબંધી ત્રણ દંડકે કહ્યા છે.
'नीललेस्सखुड्डागकजुम्मनेरइया णं भंते ! कओ उववज्जति' ले ભગવન નીલલેશ્યા ભુલક કૃતયુમ રાશીવાળા નૈરયિકે ક્યા સ્થાન વિશેષથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'एवं जहेव कण्हलेस चुड्डागकडजुम्म' हे गीतम!२ प्रमाणे भी देशामा કૃષ્ણવેશ્યાવાળા મુલક કૃતયુગ્મ પ્રમાણુવાળા જીના ઉત્પાદના સંબંધમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં નીલેશ્યાવાળા સુલલક કૂતયુમ प्रमाण वाना पाहविगेरे समयमा ४ी से'. 'नवरं उबवाओ जहा वालुयप्पभाए' परंतु माडियां विशेष से छे है-पाहुप्रभा पृथ्वीमा २ પ્રમાણેને ઉપપાત કહો છે, એ જ પ્રમાણેને ઉપપાત અહિયાં પણ સમજ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ. ३०१ नीललेश्याश्रित नै उत्पातादिकम् १९१
"
कामभायां कार पृथिव्यां भवतीति वालुकाममायां ये जीवा उत्पद्यन्ते सेवामेवात्र उत्पादो वक्तव्य रते जीवा असंज्ञि सरीसृपवर्जिता भवन्तीति । कृष्णलेश्य क्षुल्लककुतयुग्मजीवानां व्युत्क्रान्त्या व्युत्क्रान्तिपदं मज्ञापनायाः पठे पदम् तस्यानुस | रेणोपपातः कथित इह तु बालकामभायामिबोपपातः कथित एतदेवोभयो वैलक्षण्यं भवतीति । 'सेसं तं चेव' शेषमुपपातातिरिक्तं सर्व परिमाणादिकं तदेव कृष्णलेश्य क्षुल्लक कुन युग्मजीववदेव ज्ञातव्यमिति । 'बालुव मापुढवी नीटलेस्स खुड्डाग कडजुम्मनेरहया एवं चेत्र' बालुकाममापृथिवी मीलय सुल्लक कृतयुग्मनैरयिका एवमेव वालुकाममाश्रित नीललेश्य कृतयुग्मनारकाणामपि वक्तव्यता औधिकनीकलेश्य कृतयुग्मनार कव देव ज्ञातव्याः । ' एवं पंकष्पमाए वि धूमप्पभाए वि' एवमेव यथा बालुकाममाश्रित नीललेश्य नीललेश्या तृतीय नारकपृथिवी वालुका आदि में होती है इसलिये बालुकाप्रभा में जो जीव उत्पन्न होते हैं। उनका ही यहाँ उत्पाद कहना चाहिये यहां असंज्ञी और सरीसृप ये जीव उत्पन्न नहीं होते हैं इनके सिवाय बाकी के जीव उत्पन्न होते हैं । कृष्णलेइयावाले क्षुल्लक कृतयुग्मराशि संपन्न जीवों का प्रज्ञापना के छठा व्युत्क्रान्ति पद में धूमप्रभा पृथिवी के कथन अनुसार उत्पात कहा गया है। परन्तु यहां बालुकाप्रभा के अनुसार उपपात कहा गया है । यही दोनों में विलक्षणता है। 'सेस' तं चेव' उपपात से अतिरिक्त और सब परिमाण आदि का कथन कृष्णलेश्यावाले क्षुल्लक कृतयुग्म जीवों के जैसा ही है। 'बालुवा भापुढवी नीललेस्स खुड्डु (गकडजुम्म नेरइया एवं चेव' बालुका प्रभाश्रित नीललेइयावाले कृतयुग्म राशि
અહિયાં નીલલેસ્યાપદ યુક્ત તે કથન કહેવાનુ` છે. આ નીલલેશ્યા ત્રીજી નારક પૃથ્વીવાલુકા પ્રભામાં હાય છે. તેથી વાલુકાપ્રભામાં જે જીવા ઉત્પન્ન થાય છે, તેઓના જ ઉત્પાત અહિયાં કહેવા જોઇએ. અહિયાં અસ’ની, સરીસૃપ (સર્પ) અને સિંહ આ જીવા ઉત્પન્ન થતા નથી. આમના શિવાય બાકીના જીવા ઉત્પન્ન થાય છે. કૃષ્ણવેશ્યાવાળા ક્ષુલ્લક મૃતયુગ્મવાળા જીવાના ઉત્પાદ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના છઠ્ઠા યુતિ પટ્ટમાં હ્યો છે. પરંતુ અહિયાં વાલુકાપ્રભામાં કહ્ય! પ્રમાણે ઉપપાત કહેલ છે. આજ તે કથન કરતાં આ કથનમાં વિશેષ पालु छे. 'सेस' त' चेव' उपपातना उथन शिवाय माडीना परिणाम विगेरे સંબંધી કથન કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ક્ષુલ્લક મૃતયુગ્મ જીવાના કથન પ્રમાણે જ છે, 'वालुयत्पभा पुढवी नीललेक्स खुड्डागकडजुम्मनेरइया एवं चेव' वालुकाप्रला યુક્ત નીલલેશ્યાવાળા કૃતયુગ્મરાશી પ્રમાણુ યુક્ત નારકેાનુ` કથન પશુ કૃષ્ણ सेश्यावाणा द्रुतयुग्भ राशीप्रमाशवाणी नारहीना उथन प्रमाणे ४ थे. 'एव' पंक
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
--
-
भगवतीतून क्षुल्लककृतयुग्मनारकस्य वक्तव्यता तथैव पङ्कममा नारकपृथिव्या धूमपभा पृथिप्याश्रितनारकाणामपि वक्तव्यता ज्ञातव्या। ‘एवं चउसु वि जुम्मेमु' एवम् क्षुल्लाकृतयुग्मयदेव चतुर्वपि युग्मेषु कृतयुग्मयोजद्वापरयुग्मकल्योजरूपेष्वपि नीललेश्यनारकाणां वालुकाममा पङ्कप्रभा धूमपभा तृतीयचतुर्थपञ्चमी पृथिव्या. वितानां वक्तव्यता ज्ञातव्या। 'नवर परिमाणं जाणियध्वं' नवरं केवलं परिमाणं मिन्नभिन्नरूपेग तत्तत् युग्मे ज्ञातन्यं चतुरष्टद्वादश प्रभृति क्षुल्लक कृतयुग्मादि स्वरूपं ज्ञातव्यमित्यर्थः । परिमाणं तत्तद्युग्मं ज्ञातव्यमिति सत्र केन रूपेण शासव्यम्, तबाह-'परिमाणं' इति, 'परिमाणं जहा कण्हलेस्स उद्देसए' परिमाणं यथा प्रमाण युक्त नारकों की भी वक्तव्यता औधिक नीललेश्यावाले कृतयुग्म राशि प्रमाणयुक्त नारको के जैसी ही है। 'एवं पं.भाए विधूमप्पभाए वि' जैसी बालुकाप्रभाश्रित नीललेश्य क्षुल्लक कृतयुग्मवाले नारक की वक्तव्यता है वैसी ही वक्तव्यता पङ्कपमा नारक पृथिवी के और धूमप्रभा पृथिवी के नारकों की भी है । 'एवं चउसु वि जुम्मेसु क्षुल्लक कृतयुग्म के जैसा ही चारों युग्मों में-कृतयुग्म, योज, द्वापर और कल्योज-इन युग्मों में भी बालुकाप्रमा, पङ्कप्रभा, धूमप्रभा इन तीन पृथिवियों के आश्रित हुए नीललेश्यावाले नारक जीवों की वक्तव्यता जाननी चाहिए । 'नवरंपरिमाणं जाणियवं' परन्तु उस-उस युग्म में परिमाण भिन्न-भिन्न रूप से जानना चाहिये । और वह परिमाण चार, आठ, बारह आदि क्षुल्लक कृतयुग्मादि रूप होता है ऐसा समजना चाहिये, इसी बात को 'परिमाणं जहा कण्हलेस्स उद्देसए' इस सूत्रपाठ द्वारा स्पष्ट किया गया है अर्थात्-कृष्णलेश्योद्देशक में जमा प्पभाए वि धूमप्पभाए वि' पासुमा युत नामदेश्या१७क्षु कृतयुग्म નાકોનું કથન જે પ્રમાણે કહેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન પંકમભા નારક પૃથ્વીના અને ધૂમપ્રભા ના૨ક પૃથ્વીના નાકેના સંબંધમાં પણ કહેલ છે. 'एव च उसु वि जुम्मेसु' क्षुसार तयुना थन प्रमाणे १ २.२ युभोमा ५५ એટલે કે-કૃતયુગ્ન, જદ્વાપર અને કલ્યાજ આ યુગ્મોમાં પણ વાલુકાપ્રભા પંકપ્રભા, ધ્રુમપ્રભા, આ ત્રણ પૃથ્વીના આશ્રયવાળા નીલલેશ્યાવાળા નારક लवानुथन सभा
'नवर परिमाणं जाणियव्व' परतु ते ते युभाभा परिणाम Hanઅલગ હોવાનું સમજવું. અને તે પરિણામ ચાર, આઠ, બાર વિગેરે મુરલક इतयुभ विगैरे ५वाणु उ.य छे. तेम सम । 11 'परिमाण जहा कण्हलेस्त्र उद्देसए' या सूत्रा। समग छे. अर्थात अश्यावामा
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧૭
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका २०३१ उ. ३ ०१ नीललेश्याश्रित नै उपपातादिकम् १९३ कृष्णलेयोदेश के कथितं तथैत्र ज्ञातव्यम्, तथाहि शुल्लक कृतयुग्मनारकाणा परि माणं चत्वारो वा, अछौवा, द्वादश वा षोडश का, संख्याता वा, असंख्याता वा, समुत्पद्यन्ते । sयोजनीललेश्यनारकास्त्रयो वा सप्त वा, एकादश वा, पञ्चदशवा, संख्याता वा असंख्याता वा जायन्ते एक समये । द्वापरयुग्म नीललेश्यनारकाः द्वौ जा, षड् वा, दशवा, चतुर्दश वा संख्याता वा, असंख्याता वा एकसमयेन जाय. ते । करयोज नोललेश्यनारका एको वा, पञ्च वा त्रयो वा दश वा संख्या बा, असंख्याता वा जायन्ते एकसमये । एवं क्रमेण कृष्णलेइयो देशके मोक्तप्रकारेण परिमाणं ज्ञातं भवतीति । ' सेसं तहे ।' शेषं परिमाणातिरिक्तं सर्वमुपपातादिकं
-
परिमाण कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये - जैसे- क्षुल्लक कृतयुग्म मारकों का परिमाण चार अथवा आठ अथवा बारह अथवा सोलह अथवा संख्यात अथवा असंख्यात है- एक समय में ये नारक इतनी संख्या में वहां उत्पन्न होते हैं। ज्योज नीललेइय नारक तीन अथवा सात अथवा ग्यारह अथवा पन्द्रह अथवा संख्यात अथवा असंख्यात एक समय में उत्पन्न होते हैं । द्वापरयुग्म नीललेश्यावाले नारक दो अथवा छह अथवा दश अथवा चौदह अथवा संख्यात अथवा असंख्यात एक समय में उत्पन्न होते हैं । कल्पोज नीललेश्य नारक एक अथवा पाँच अथवा नौ अथवा तेरह अथवा संख्यात अथवा असंख्यात एक समय में उत्पन्न होते हैं। इस प्रकार से कृष्ण लेइयोद्देशक में कहे गये अनुसार परिमाण जाना जाता है। 'सेस' तहेब' परिमाण से अतिरिक्त और
શ માં જે પ્રમાણે પશુિામ કહેલ છે, એજ પ્રમાણેનું પરિણામ અડ્ડિયાં સમજવું. જેમ કે-ક્ષુલ્લક કૃતયુગ્મ નારકનું પરિણામ ચાર અથવા આઠે અથવા ખાર અથવા સેાળ અથવા સખ્યાત અથવા અસંખ્યાત છે.-એક સમયમાં આ નારકે આટલી સંખ્યામાં ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. ચૈાજ નીલલેસ્યા નારક ત્રણ અથવા સાત અથવા અગિયાર અથવા પંદર અથવા સખ્યાત અથવા અમ્રખ્યાત એક સમયમાં ઉત્પન્ન થાય છે. દ્વાપરયુગ્મ નીલકેશ્યાવાળા નારકા એ અથવા છ અથવા દસ અથવા ચૌદ અથવા સખ્યાત અથવા અ સખ્યાત એક સમયમાં ઉત્પન્ન થાય છે. કયેાજ નીલકેશ્યાવાળા નારા એક અથવા પાંચ અથવા નવ અથવા તેર અથવા સખ્યાત અથવા અસખ્યાત એક સમયમાં ઉત્પન્ન થાય છે. એ રીતે કૃષ્ણલેશ્યા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે परिलाभ समभवु लेाये. 'सेस' तद्देव' परिणाम शिवाय माहीतु उत्पाद સ'ખ'ધી કથન પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ છે. તેમ સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्ने पूर्ववदेव ज्ञातव्यमिति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भद. न्स ! इति हे भदन्त ! नीलले इश्क्षुल्लककृतयुग्मादि नारकविषये यद् देवरपियेण कथितं तत्सर्व सर्वथैव सत्यमिति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति पन्दित्वा नमस्यिस्वा संयमेन तपसा आस्मानं भावयन् विहरति ॥१०॥ इति श्री-विश्वविख्यातनगवल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - ‘जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबातिविरचितायां "श्री भगवतीसूत्रस्य" ममेयचन्द्रिकाख्यायां
व्याख्यायां एकत्रिंशचमे शतके तृतीयोदेशका समाप्तः ॥३१-३॥ सब उत्पाद आदि पूर्वोक्त जैसे ही जानना चाहिये 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! नीललेश्य क्षुल्लक कृतयुग्मादि नारकों के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है। ऐसा कह कर गौतमस्वामीने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । ॥सू०१॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल जीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके तीसवें शतकका
तृतीय उद्देशक समाप्त ॥३१-३॥
'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' मग नाश्या क्षुद तयुम्भ વિગેરે નારકોના સંબંધમાં આપી દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે, હે ભગવન આ૫નું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી અને નમસ્કાર કર્યો વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા
થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂત્રના જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પુજય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતીસૂત્ર ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના એકત્રીસમા શતકનો ત્રીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૦-રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३१ उ.४ सू०१ कापोतलेश्याश्रित न. उपपातादिकम् १९५
___ अथ चतुर्योदेशकः प्रारभ्यते तृतीयादेशकं निरूप्प क्रममाप्तं चतुर्थ मुद्देशकं कापोतलेश्याश्रयं निरूपयति तस्येदं सूत्रम्-'काउलेस्स' इत्यादि।
मूलम्-काउलेस्स खुड्डाग कडजुम्मनेरइया णं भंते ! कओ उववज्जंति एवं जहेव कण्हलेस्सखुड्डागकडजुम्म० नवरं उववाओ जो रयणप्पभाए, सेसं तं चैव । रयणप्पभा पुढवी काउयलेस्स खुड्डाग कडजुम्मनेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जति एवं चेव एवं सकरप्पभाए वि एवं वालुयप्पभाए वि, एवं चउसु वि जुम्मेसु । नवरं परिमाणं जाणियत्वं परिमाणं जहा कण्हलेस्त उद्देसए सेसं तं घेव । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥सू०१॥ __ एकतीसइमे सए घउत्थो उद्देसो समत्तो॥३१-४॥
छाया--कापोतलेश्यक्षुल्लककृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते एवं यथैव कृष्णलेश्यक्षुल्लककृतयुग्म० नवरमुपपातो यो रत्नप्रभायाम, शेषं तदेव। रत्नप्रभापृथिवी कापोतलेश्यक्षुल्लककृतयुग्मनैरयिकाः खल भदन्त ! कुत उत्पद्यते ? एवमेव । एवं शर्करामभायामपि एवं वालुकामभायामपि एवं चतुर्वपि युग्मेषु । नवरंपरिमाणं ज्ञातव्यम्, परिमाणं यथा कृष्णलेश्योद्देशके शेष तदेव । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।।मू०१॥
एकत्रिंशत्तमे शतके चतुर्थोद्देशकः समाप्तः ॥३१-४॥ टीका--अयं चतुर्थोदेशका कापोतलेश्याश्रयः सा च कापोतलेश्या प्रथमद्वितीयतृतीयरत्नपभाशर्कराममा बालुकापमापृथिवीष्वेव भवतीति कृत्वाऽत्र सामान्यदण्डको रत्नप्रमादिदण्डकत्रयं च भवतीति । सम्प्रति अक्षरार्थ विवृणोमि 'काउलेस्स खुड्डाग कड जुम्मनेरइया णं भंते ! कोहितो उववज्जति' कापोत.
शतक ३१ उद्देशक ४-- तृतीय उद्देशक का निरूपण करके अप क्रम प्राप्त चतुर्थ उद्देशक का जो कि कापोतलेश्या के आश्रित है निरूपण किया जाता है। 'काउलेस्स खुड्डाग कडजुम्म नेरइयाण मंते !' इत्यादि
ચોથા ઉદેશાને પ્રારંભ - ત્રીજા ઉદ્દેશાનું નિરૂપણ કરીને હવે ક્રમથી આવેલ આ ચેથા ઉદ્દેશાનુ २ पातश्या युद्धत छ. तेनु नि३५९ ४२वामां आवे छे.-काउलेस्सखुड्डाग. कजुम्मनेरइया णं भंते !' त्या
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमत्र लेश्यक्षुल्लककृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुतः-कस्मात् स्थानविशेषादागत्य उत्पद्यन्ते ? इति प्रश्नः, भगवानाह-एवं जहे' इत्यादि, ‘एवं जडेव कण्हलेस्स खुड्डाग कडजुम्म०' एवं यथैव कृष्णलेश्पक्षुल्लककृतयुग्मनैरयिकवदेव इहापि परिणामादि तिव्यः तथाहि-कापोतलेश्यक्षुल्लकनैरयिकाः कुत उत्पद्यन्ते ?
टीकार्थ-यह चतुर्थ उद्देशक कापोतलेश्या के आश्रित है। यह कापातलेश्या प्रथम, द्वितीय तृतीय नारको में होती है। प्रथम नरक का नाम रत्नप्रभा है। द्वितीय नरक का नाम शर्करा प्रभा है। तृतीय नरक का नाम बालुकाप्रभा है। इस प्रकार यहां एक सामान्य दण्डक है और रत्नप्रभादि सम्बन्धी तीन दण्डक हैं 'काउलेस्स खुड्डाग कडजुम्न नेरइयाणं भंते ! कओहिंतो उववज्जति' है भदन्त ! कापोतलेश्यावाले क्षुल्लक कृतयुग्मराशि प्रमित नैरयिक किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं एवं जहेव कण्हलेस्स खुड्डाग कडजुम्म.' हे गौतम ! जैसा कृष्णलेश्यावाले क्षुद्र कृतयुग्म नैरयिकों के सम्बन्ध में कहा गया है बैसा ही यहां पर कहना चाहिये। अर्थात् जय गौतमस्वामी ने प्रभुश्री से ऐसा पूछा-हे भदन्त ! कापोतलेश्यावाले क्षुल्लक नैरयिक कहां से उत्पन्न होते हैं ? तो उत्तर में प्रभुश्री ने उनसे ऐसा कहा-कि हे गौतम ! कापोत लेश्यावाले क्षुल्लकनैरयिक नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न नहीं होते हैं। देवों में से आकर के उत्पन्न नहीं होते हैं किन्तु पञ्चेन्द्रिय
ટીકાઈ–આ ચોથે ઉદ્દેશે કાપિત લેશ્યા યુક્ત કહેલ છે. આ કાતિલેશ્યા પહેલા, બીજા, અને ત્રીજા નારકમાં જ હોય છે. પહેલા નરકનું નામ રતનપ્રભા છે. બીજા નરકનું નામ શર્કરા પ્રભા છે ત્રીજા નરકનું નામ વાલુકાપ્રભા છે. આ રીતે અહિયાં એક સામાન્ય દંડક કહેલ છે, અને રન प्रमा विगेरे समयमा ३ । । छ. 'काउलेस्सखुडडागकडजुम्मनेरइया ण भंते ! क ओहिंतो उववज्जति' 8 गन् अपात सश्यावर seas કૃતયુમરાશિ યુક્ત નૈરયિક કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે?
मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४३ छे है-'एवं जहेव कण्हलेस्सखुड्डागकडગુno” હે ગૌતમ! કૃષ્ણલેશ્યાવાળા શુરવક કૃતયુગ્મ વૈરવિકેના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરેલ છે, એજ પ્રમાણેનું સઘળું કથન અહિયાં સમજવું. અર્થાત્ ગૌતમસ્વામીએ જ્યારે એવું પૂછયું કે-હે ભગવન કાપેતલેશ્યાવાળા ક્ષુલ્લક નિરયિકે કયાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી તેઓને કહે છે કે-હે ગૌતમ ! કાપાત લેશ્યાવાળા ક્ષુલ્લક ભૈરયિક નરયિકોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી. દેમથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.४ ०१ कापोतलेश्याधित नै उपपातादिकम् १९० हे गौतम! यथानामकः कचित्प्लवकः प्लवमानोऽध्यवसाय निर्वर्त्तितेन करणोपायेन स्वस्थानं परित्यज्य आगामिस्थानान्तरं प्रतिपद्यते एवमेव जीवोऽध्यवसाययोगनिर्वर्तितेन करणोपायेन पूर्वकालिकभवं परित्यज्य भवान्तरमासादयति । हे भदन्त ! तेषां जीवानां कथं शीघ्र गति र्भवति कथं शीघ्रव गतिविषयः मतः हे गौतम! यथानामकः कश्चित् तरुणो बलवान यावत् त्रिसनयकेन विग्रहेणोत्यधन्ते तथा शीघ्रा गतिर्भवति तथा शीघ्रश्व गतिविषयः प्रज्ञप्तः । ते जीवा भदत! कथं परमत्रयुकं मकुन्ति गौतम ! अध्यवसाययोग निर्वर्तितेन करणोतिर्यग्योनिकों से आकर के उत्पन्न होते है और गर्भज मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं । हे भदन्त ! वे वहां किस प्रकार से आकर के उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम ! जिस प्रकार कोई कूदनेवाला व्यक्ति कूदता कूदता पूर्व के स्थान को छोड़कर आगे के स्थान पर पहुंच जाता है उसी प्रकार से नैरयिक भी पूर्ववर्ती भव को छोड़कर अध्यवसाय रूप कारण के वश से आगे के भव को प्राप्त कर लेते हैं । हे भदन्त । उन जीवों की शीघ्र गति कैसी होती है ? और उस शीघ्रगति का विषय केला होता है ? जैसे कोई तरुण वलान भव वौदहवें शतक में प्रथम उद्देशक में कहे गये अनुसार हो, तो जैसा वहां कहा गया है उसके अनुपार वे नैरचिक तीन समयवाली विग्रहगति से वहां नरकावास में उत्पन्न होते हैं। इस प्रकार की उनकी शीघ्र गति होती है और ऐसा ही उनकी गीघ्र गति का विषय होता है। हे भदन्त । वे नारक परभव की आयु का बन्ध कैसे करते हैं ? हे गौतम! अध्यवसाय
પંચેન્દ્રિય તિય ચયેાનિકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય હૈ તથા ગણ જ મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. હું ભગવત્ તેઓ ત્યાં કઈ રીતે આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આના ઉત્તરમાં હું ગૌતમ ! જે પ્રમાણે ઢાઈ કૂદવાથાળા પુરૂષ કૂદતા કૂદતા પહેાના સ્થાનને છેડીને આગળના સ્થાન પર પહેાંચી જાય છે, એજ પ્રમાણે નૈરયિકે પશુ પહેલાના ભવને છોડીને અધ્યવસાયરૂપ કારણને વશ થઇને આગળના સ્થાનપર પહેાંચી જાય છે. હું કરૂણ નિધાન ભગવત્ તે જીવાનુ` શીઘ્રગમન કેવા પ્રકારનુ હાય છે ? અને તે શીધ્ર ગમનના વિષય ધ્રુવા હાય છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હું ગોતમ ! જેમ કેઈ તરૂ ખળવાન પુરૂષ ચૌક્રમા શતકના પહેલા દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે તે નૈયિકા ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ત્યાં નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતની તેઓની શીઘ્રપતિ હોય છે. અને તેએાના શીધ્ર ગમનના વિષય પણ એજ પ્રમાણેના હાય છે. હું ભગવન્ તે નારકે પરભવના આયુષ્યને અંધ કેવી રીતે કરે છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१९८
मगवतीस्त्रे पायेन एवं खलु ते जीवाः परमवायुकं प्रकुन्ति । हे भदन्त ! तेषां जोवानां कापोतलेश्याश्रयाणां कथं गति भवति गौतम ! भायुःक्षयेण भवक्षयेण स्थिति क्षयेण एवं गति भवति । हे भदन्त ! ते जीवाः कापोतलेयाश्रय। किम् आत्म. ऋदयोत्पधन्ते परऋथा वा उत्पद्यन्ते ? हे गौतम ! आत्मऋद्धया समुत्पधन्ते नो परऋदया, हे भदन्त ! ते कापोतलेश्या जीवाः किमात्मकर्मणा उत्पद्यन्ते परकर्मणा वा ? हे गौतम ! आत्मकर्मणा जायन्ते नो परकर्मणा । हे भदन्त ! कापोतलेश्या जीवाः किमात्मप्रयोगेणोत्पद्यन्ते परपयोगेग वा हे गौतम ! आत्मयोग से निर्वर्तित करणोपाय से वे नारक परभव की आयुका बन्ध करते हैं। हे भदन्त ! कापोतलेश्यावाले उन जीवों की गति कैसी होती है ? गौतम! आयु के क्षय से, भव के क्षय से और स्थिति के क्षय से होती है। हे भदन्त ! कापोतलेश्याश्रयवाले वे जीव क्या आत्मऋद्धि से उत्पन्न होते हैं ? या परऋद्धि से उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम ! वे जीव वहां से आत्मऋद्धि से उत्पन्न होते है, परऋद्धि से उत्पन्न नहीं होते हैं। हे भदन्त ! वें कापोतलेश्यावाले जीव क्या आत्मकर्म से उत्पन्न होते हैं ? या परकर्म से उत्पन्न होते हैं? हे गौतम ! वे जीवात्मकर्म से ही उत्पन्न होते हैं परकर्म से उत्पन्न नहीं होते हैं। हे भदन्त ! वे कापोतलेश्यावाले जीव क्या आत्मप्रयोग से उत्पन्न होते हैं ? या परप्रयोग से उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम ! वे जीव आत्मप्रयोग से ही उत्पन्न होते हैं परप्रयोग છે ગૌતમ ! અધ્યવસાય વેગથી નિવર્તિત કરવાના ઉપાયથી તે નારકે પર ભવના આયુષ્યને બંધ કરે છે. હે ભગવન કાપતલેશ્યાવાળા તે જીવની ગતિ કેવી હે ય છે ? હે ગૌતમ ! આયુષ્યના ક્ષયથી ભવના ક્ષયથી અને સ્થિતિના ક્ષયથી તેઓની ગતિ થાય છે. હે ભગવન કાપોતલેશ્યાના આશ્રય વાળા તે જ શું આત્મદ્ધિથી ઉત્પન્ન થાય છે? કે પરઋદ્ધિથી ઉત્પન્ન થાય છે. હે ગૌતમ ! તે છે ત્યાં આત્મઋદ્ધિથી ઉત્પન્ન થાય છે. પરઋદ્ધિથી ઉત્પન્ન થતા નથી. હે ભગવન તે કાપતલેશ્યાવાળા જી આત્મમંથી ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા પરકમથી ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? હે ગૌતમ ! તે છ આત્મકર્મથી ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. પરકર્મથી ઉત્પન્ન થતા નથી. હે ભગવન તે કાપતલેશ્યાવાળા જ શું આત્મ પ્રયોગથી ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા પર પ્રયોગથી ઉત્પન્ન થાય છે? હે ગૌતમ ! તે છ આત્મપ્રગથી જ ઉત્પન્ન થાય છે, પરપ્રયાગથી ઉત્પન્ન થતા નથી. વિગેરે પ્રકારથી કૃષ્ણ લેશ્યાના સંબંધમાં કહેલ સઘળું કથન અહિયાં કહેવું જોઈએ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.४ ६०१ कापोतलेश्याश्रित नै. उपपातादिकम् १९९ पयोगेणोत्पद्यन्ते नो परप्रयोगेयोत्यादिकं सर्व कृष्णलेश्यप्रकरणोदितमिड ज्ञानव्यम् इति । 'नवरं उववाओ रयणप्पमाए' नवरं केवलं पूर्वापेक्षया लक्षण्यमिदं पद कापोतलेश्य जीवानामुपपातो यथा रत्नममायां कथितः तथैव सामान्यदण्डके उपपातो वर्णनीय इति । 'सेसं तं चेव' शेषमुपपातातिरिक्त सर्व परिमाणादिक तदेव कृष्ण श्यनारकीय द्वितीयोदेशकवदेव ज्ञातव्यमिति । सामान्यदण्डका कापोत लेश्यजीवानामिति। 'रयणप्पमापुढवीकाउलेस्स खुड्डागाडजुम्म नेरच्या भंते ! को उचवज्जति' रत्नमभापृथिवी कापोतलेश्यक्षुल्लक कृतयुग्मनेरपिका खल भदन्त ! कुत:-कस्मात् स्थानविशेषादागत्य रत्नप्रभायामुत्पद्यन्ते ! इति प्रश्नः, भगवानाह-‘एवं' इत्यादि, ‘एवं चेव' एवमेव यथैव सामान्यदण्डके कापोतलेरनारकजीवानामुत्पत्तिः कथिता तथैव रत्नप्रभापथमनारकाश्रित कापोसे नहीं। इत्यादि सब यह कृष्णलेश्योदित प्रकरण यहां कहना चाहिये 'नवर उवधाओ रयणप्पभाए' परन्तु पूर्व की अपेक्षा से यही वैलक्षण्य है कि कापोतलेश्यावालों का उपपात जैसा रत्नप्रभा में कहा गया है वैसा ही सामान्य दण्डक में उपपात कहना चाहिये । 'सेस तं चेव' उपपात से अतिरिक्त और सब परिमाण आदिक कृष्णलेश्य नारक के द्वितीय उद्देशक के जैसे ही जानना चाहिये । ऐसा यह सामान्य दण्डक कापोतलेश्यावाले जीवों का है। 'रत्नप्रभा पुढवीकाउ. लेस्स खुडाग ५ हजुम्म नेरइयाणं भंते कओ उववज्जति' हे भदन्त ! कापोतवालेश्यावाले क्षुद्रकृतयुग्मराशि प्रमित रत्नप्रभा के नैरयिक किस स्थान विशेष से आकर के रयणप्पभा रूप नरकावास में उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'
ए चेव' हे गौतम ! सामान्यदण्डक में कापोतलेश्यावाले नारक जीवों का जैसा उपपात कहा
'नवर उववाओ रयणप्पभाए' ५२ पडसाना ४२तi A 2 विa. ક્ષણપણું છે કે-કાતિલેશ્યાવાળાઓને ઉપપાત જે પ્રમાણે રત્નપ્રભામાં કહે. વામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેનો ઉપપાત સામાન્ય દંડકમાં કહેવું જોઈએ. 'सेस त चेव' ५५ातना ४थन शिवाय भानु परिणाम विगैरे ४थन કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નારકના બીજા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવું એ પ્રમાણે આ સામાન્ય દંડક કાપતલેશ્યાનાં સંબંધમાં કહેલ છે.
___'रणप्पभा पुढवी काउलेरस खुड्डागाडजुम्म नेरइयणं भंते | की उववज्जति' 3 सपन् पतिलेश्यावाणा क्षुद्र तयुम्भ राशिथी युत रत्न પ્રભાના નરયિક કયા સ્થાન વિશેષમાંથી આવીને રત્નપ્રભા રૂપ નરકાવાસમાં उत्पन्न थाय छ १ २मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री हे छ -'एव चेव' के
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०.
भगवतीसूत्रे नसेमयजीवानामपि उत्पातो ज्ञातव्यः, न नैरयिकादारगत्य उत्पद्यन्ते किन्तु एवेविपतियोनिकेभ्य आगत्य समुत्पद्यन्ते रत्नपभायां कापोतलेश्याश्रया नारकाः, तथा गर्मजमनुष्येभ्यश्चागत्योत्पद्यन्ते नो देवेभ्य आगत्य कापोतलेश्या रत्न व्यायामुत्पद्यन्ते इत्यादिकं सर्व सामान्यदंडकवदेव रत्नप्रभा दंडकेऽपि ज्ञातव्यमिति 'एवं सकरप्पभाएवि' एवं रत्नपभावदेव शर्कराममायामपि द्वितीयनारकपृथिव्यां मापोतदेश्य मारकजीवानामुपवातादि तिच्या 'एवं वालुयप्पमाए वि' एवं रत्न मामादडकलदेव वालुकापमायामपि तृतीयनारकपृथिव्यां कापोतलेक्गश्रयजीवा नामुपपातादि तिव्यः । 'एवं चउसु वि जुम्मेसु' एवं चतुर्वपि कृतयुग्मयोग गया है उसी प्रकार से वह प्रथम नारकाश्रित कापोतलेश्य जीवों का भी जानना चाहिये, तथा च-वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न नहीं होते हैं और न देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं किन्तु पञ्चेन्द्रिय नियंग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं और गर्भज मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं। इस प्रकार का यह कथन जैसा कि सामान्य दण्डक में कापोतलेश्याश्रिन नारक जीवों के सम्बन्ध में कहा गया है वैसा ही सब कथन इनका रत्नप्रभा दण्डक में भी कहना चाहिये, 'एवं सकारप्पभाए वि एवं वालुयप्पभाए वि' रत्नप्रभा दण्डक के कथन जैसा कथन शर्कराप्रभा दण्डक में और वालुकाप्रभा दंडक में भी उन कापोतलेश्य नारक जीवों के उत्पाद आदि का जानना चाहिये । ___ 'एवं चउसु वि जुम्मेसु' इसी प्रकार से कृतयुग्म, योज द्वापरयुग्म और कल्योज रूप चारों युग्मों में भी उत्पात आदि समझना चाहिये ગૌતમ! સામાન્ય દંડકમાં કાતિલેશ્યાવાળા નારક અને ઉપપાત જે રીતે કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે પ્રથમ નરકવાળ કાપતેતેશ્યાવાળા જી.ને ઉપપાત પણ સમજ. તથા તેઓ નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી. તથા દેવોમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ નિકે માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. અને ગર્ભજ મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રમાણેનું આ કથન જે રીતે સામાન્ય દંડકમાં કાતિલેશ્યા વાળા નારક છના સંબંધમાં કહેલ છે. એ જ પ્રમાણે તે સઘળું કથન આ २९नमा भने ५९ ४ नसे. 'एवं सक्करप्पभाए वि' नाना કથન પ્રમાણેનું કથન શર્કરા પ્રભા દંડકમાં પણ તે વેશ્યાવાળા નારક છે ના ૩૫પાત વિગેરેના સંબંધમાં સમજવું.
'एच' पसु वि जुम् मेसु' मा प्रमाणे कृतयुभ या५२ युभ, भने या ३५ यारे युभामा ५५ अपात विगेरे समा . 'नवर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.४ सू०१ कापोतलेश्याश्रित नै, उपपातादिकम् २०१ द्वापरयुग्मकल्योजरूपेषु युग्मेबपि उपपातादि तिव्यः । 'नवरं परिमाण जा. नियन्वं' नारं केवलं तत्तत् युग्मेषु विशिष्टपरिमाणं चतुरष्ट द्वादशपभृति क्षुलक रुतयुग्मादि स्वरूपं ज्ञातव्यम् ! केन रूपेग चतुरष्टादिकं परिमाणं ज्ञातव्यं तबाह. 'परिमाणं' इत्यादि, 'परिमाणं जहा कण्ह छेस्स उद्देमण, परिमाणं यथा कृष्णलेश्यो. देशके कथितं तथैव इहापि विविच्य ज्ञातव्यमिति, तथाहि उतयुग्मकापोतलेश्यस्य चत्वारोऽष्टौ वा, द्वादश वा, पोडश वा, संख्याता वा, असंख्याता वा. व्योजका. पोतलेश्यस्य त्रयो वा, सप्त वा, एकादश श, पञ्चदश वा, संख्याता वा, अ. ख्याता वा, द्वापरयुग्मकापोतलेश्यस्य द्वौ वा, षड़ वा, दश वा, चतुर्दश वा, कल्योज कापोतलेश्यस्य तु एको वा, पञ्च वा, नत्र वा, त्रयोदश वा, संख्याता 'नवर परिमाणं जाणियव्व' परन्तु उन-उन युग्मों में चार, आठ, द्वादश, आदि क्षुल्लककृतयुग्मादिरूप विशिष्ट परिमाणपूर्भक्त जैसा ही जानना चाहिये, यही घात-'परिमाणं जहा कण्हलेस्स उद्देसए' इस सूत्र द्वारा पुष्ट की गई है। किस रूप से यह चार आठ आदि रूप परिमाण जानना चाहिये ? तो इसके लिये 'परिमाणं जहा कहलेस्स उद्दे. सए' ऐसा कहा गया है कि कृष्णलेश्या उदेशक में जो परिमाण कहा गया है वह यहां पर भी भिन्न-भिन्न रूप से जानना चाहिये । जैसेकृतयुग्म राशिप्रमित कापोतलेश्यावाले नारक जीव एक समय में चार, आठ, बारह, सोलह, संख्यात या असंख्यात उत्पन्न होते हैं योजराशि पमित कापोतलेश्यावाले नारक जीव तीन, सात, ग्यारह, पन्द्रह, संख्यात या असंख्यात एक साथ उत्पन्न होते हैं । द्वापरयुग्म राशि प्रमित काप.तलेश्यावाले नारक जीव एक साथ दो, छह, दश परिमाण जाणियव्य' ५२'
तु त युमामा यार, आ४, ५.२, विगैरे क्षमा કતયમ વિગેરે રૂપ વિશેષ પરિણામ પહેલાં કા પ્રમાણે જ સમજવું એજ वात-परिमाण जहा कण्हलेस्स उद्देसए' मा सूत्रपा द्वारा पुष्ट ४२पामा આવેલ છે. કઈ રીતે આ ચાર, આઠ, વિગેરે પ્રકારનું પરિણામ સમજવું. १ मा संघi ‘परिमाणं जहा कण्हलेस्स उद्दे सए' मा सूत्र५४ ४ छे. આ સૂત્રપાઠથી એ કહ્યું છે. કે-કૃષ્ણલેશ્યાના ઉદ્દેશામાં જે પરિમાણ કહેવ માં આવેલ છે, તે અહિયાં પણ જુદા જુદા પ્રકારથી સમજવું જેમ કે-કૃતયુમ રાશિયુક્ત કાપિત થાવાળા નારક જી એક સમયમાં ચાર, આઠ, બાર, સોળ સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત ઉત્પન્ન થાય છે. એ જરાશિ પ્રમિત કાપિત લેશ્યાવાળા નારક છ ત્રણ, સાત, અગીયાર, પંદર સંખ્યાત અથવા અ સંખ્યાત એક સાથે ઉત્પન્ન થાય છે. દ્વાપર યુગ્મરાશિ પ્રમાણ કાપોતલેશ્યા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
भगवतीसूत्रे
या संख्याता वेति । 'सेस' तं चैत्र, शेष परिमाणातिरिक्तं सर्वं तदेव सामान्यदंडकपरिपठितमेव ज्ञातव्यमिति । 'सेत्रं भंते! सेवं भंते! ति तदेवं मदन्त ! तदेवे भदन्त इति, हे भदन्त ! कापोत बेश्यजीवानां चतुर्ष्वपि दंडकेषु येन रूपेण उपपातादिकं देवाप्रियेण कथितं तत् सर्वम् एवमेव सर्वथा सस्यमेव इति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दिश्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ सू० १ ||
इति एकत्रिंशत्तमे शतके चतुर्थोद्देशकः समाप्तः ॥ ३१-४॥
चौदह, संख्यात या असंख्यात उत्पन्न होते हैं । कल्योज राशिप्रमित कापोतलेइयावाले नारक जीव एक, पांच, नौ, तेरह, संख्यात अथवा असंख्धान एक साथ उत्पन्न होते हैं । 'सेस' त' 'चेव' परिमाण से अतिरिक्त और सब कथन सामान्य दण्डक के जैसा ही कहा गया जानना चाहिये, 'सेव' भते ! सेव' भते ! त्ति' हे भदन्त ! कापोतलेsयावाले जीवों के चारो दण्डकों में जिसरूप से उपपात आदि आपदेवानुप्रिय ने कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही हैं। इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया, वन्दना, नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर बिराजमान हो गये || सू० १॥
॥ चतुर्थ उद्देशक समाप्त ॥ - ३१-४ ॥
વાળા નારક જીવા એકી સાથે એ, છ, દસ અને ચૌદ સંખ્યાત અથવા અ સંખ્યાત ઉત્પન્ન થાય છે. યેાજ રશિ પ્રમાણ કાપે તલેશ્યાવાળા નારક જીવા એક, પાંચ, નવ, તેર સખ્યાત અથવા અસખ્યાત એક સાથે ઉત્પન્ન थाय छे. 'से' त' चैत्र' परिणाम शिवाय साठी सघणु थन सामान्य દડકમાં કહ્યા પ્રમાણે જ કહ્યુ' છે, તેમ સમજવું.
'सेव भंते! सेव भते ! त्ति' हे भगवन् अपोसेश्यावाणा भवेना यारै દડકામાં જે પ્રમાણે ઉપપાત વિગેરે આપ દેવાનુપ્રિયે કરેલ છે, તે સઘળું કથન સથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આપ દેવત્તુપ્રિયનું કથન સવથા સત્ય જ છે, આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યો વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેએ સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. શાસૂ૦૧૫ ||येथे! उद्देश! समाप्त ॥३१-४|
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका २०३१ उ.५ १०१ भव. कृत. नै. उपपातादिकम् २०३
अथ पञ्चमोद्देशकः प्रारभ्यते ॥ मूलम्-भवसद्धिय खुड्डाग कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओं उववज्जति ? किं नेरड्य०? एवं जहेव ओहिओ गमओ तहेव निरवसेसं जाव नो परप्पओगेणं उववज्जति । रयणप्पभापुढवी भवसिद्धिय खुड्डाग कडजुम्मनेरइया णं भंते !० एवं घेव निरवसेसं एवं जाव अहे सत्तमाए । एवं भवसिद्धिय खुड्डाग तेओग नेरइया वि, एवं जाव कलिओग त्ति नवरं परिमाणं जाणियव्वं, परिमाणं युवभणियं जहा पढमुद्देसए । सेवं भंते! सेवं भंते !त्ति।१। __ छाया-भवसिद्धिक क्षुल्लककृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते कि नैरयिकेभ्यः, एवं यथैर्वाधिको गमक स्तथैव निरवशेषं यावन्नो परमयोगेणो. स्पधन्ते । रत्नप्रभा पृथिवीमवसिद्धिकक्षुल्लाकृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! एवमेव निरवशेषम् एवं यावदधः सप्तम्याम् । एवं भवसिद्धिकक्षुल्लकम्योजनैरयिका अपि, एवं यावत्कल्योज इति, नवरं परिमाणं ज्ञातव्यं परिमाणं पूर्वभणितं यथा प्रथमोदेशके । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।मु० १॥ ___टीका-'भवसिद्धिय खुड्डाग कडजुम्मनेरइयाणं भंते' भवसिद्धिक क्षुल्लककृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! 'कभो उववज्जति किं नेरइय०' कुत:-कस्मात् स्थानविशेषादागत्योत्पद्यन्ते कि नरयिकेभ्य आगत्य उत्पद्यन्ते तिर्यग्योनिकेभ्यो वा आगन्य नरकावासे समुत्पधन्ते मनुष्येभ्यो वा आगत्य समुत्पद्यन्ते देवेभ्यो वा
शतक ३१ उद्देशक-५ 'भवसिद्धिय खुड्डागाडजुम्म नेरइयाणं भते!' इत्यादि
टीकार्थ-'भवसिद्धिय खुड्डागकडजुम्म नेरइयाणं भते!' हे भदन्त ! भवसिद्धिक क्षुधकृतयुग्म नैरयिक 'कोहितो उपवजांति' किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अर्थात् जो भवसिद्धिक नैरयिक क्षुद्र कृतयुग्मराशि प्रमित हैं वे कहाँ से आकर के नरकावास में उत्पन्न
પાંચમાં ઉદ્દેશાને પ્રારંભ– 'भवसिद्धिय खुङ्डागकडजुम्मनेरइयाणं भंते ! त्याle
टी-'भासिद्धिय खुडागकुडजुम्मनेरइयाण भंते ! सावन ससिद्धि शुद्र तयुम नीय: 'कओहितो उववज्जति' ४॥ स्थान विशेषथी शादी ઉત્પન્ન થાય છે? અર્થાત જે ભવસિદ્ધિક નિરયિક ક્ષુદ્ર કૃતયુગ્મરાશિ પ્રમાણ છે, તેઓ કયાંથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
भगवतीचे आगस्योत्पधन्ते ! इति प्रश्नः, भगवानाह-एवं जहेब' इत्यादि, ‘एवं जहेव ओहिओ गमओ तहेव निरवसेस जाव नो परपयोगेणं उपवज्जति' एवं यथैव औधिको गमकस्तथैव निरवशेष यान्नो परमयोगेगोत्पद्यन्ते औधिकप्रकरणे यथोत्पादादिकं कथितं तथैव इहापि ज्ञातव्यम्, तथाहि-कुन उत्पद्यन्ते इति प्रश्नस्य न नैरयिकेभ्य आगत्य उत्पधन्ते न वा देवेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते किन्तु पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते तथा गर्भजमनुष्येभ्य आगत्य समुत्पधन्ते, इत्युत्तरम् । ते खलु भवसिद्धिकाः क्षुल्लककृतयुग्मनारकाः भदन्त ! एकसमये कियन्त उत्पद्यन्ते ! गौतम ! चत्वारो वा, अष्ट वा, द्वादश वा, षोडश वा, संख्याता वा, असंख्याता वा एकसमये जायन्ते । ते खलु भदन्त ! भवसिद्धिक क्षुल्लककृत. होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- एवं जहेव निरव सेस जाव नो परप्पयोगेणं उववज्जति' हे गौतम ! औधिक प्रकरण में जैसाजिस रीति से उत्पाद आदि का कथन किया है उसी रीति से वह सब यहां पर भी जानना चाहिये, जैसे-यह प्रश्न किया गया है कि भव सिद्धिक कृतयुग्म नैरयिक कहां से आकर के उत्पन्न होते हैं ? तो वहां ऐसा उत्तर में कहना चाहिये कि वे न नैयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं और न देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? किन्तु पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिको में से आकर के उत्पन्न होते हैं और गर्भज मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं। हे भदन्त ! ये क्षुल्लक कृतयुग्मराशि प्रमित भवसिद्धिक नैरयिक एक समय में कितने उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम! एक समय में वे चार, या आठ, या बारह, या सोलह या प्रभुश्री गीतमस्वामीन ४ छ ?-'एवौं जहेव ओहिओ गमओ तहेव निरवसेस जाव परप्पओगेणं उववज्जति' गौतम! सोधिन ४२६एमा प्रमाणे पाह વિગેરે સંબંધી કથન કરવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે તે સઘળું કથન અહિયાં પણ સમજવું જેમ કે-જ્યારે એ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યું કે-ભવસિદ્ધિક કયુમ નરયિક ક્યાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? તે તેનો ઉત્તર એ છે કેતેઓ નરયિક પાંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી તથા દેશમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ યોનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. તથા ગર્ભજ મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. હે ભગવનું આ
લલક કતયુમરાશિ પ્રમાણવાળા ભવસિદ્ધિક નિરયિકે એક સમયમાં કેટલા ઉત્પન્ન થાય છે? હે ગૌતમ ! એક સમયમાં તેઓ ચાર, અથવા આઠ અથવા બાર અથવા સેળ અથવા સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત ઉત્પન્ન થાય છે. હે. ભગવન આ મુલક કૃતયુમરાશિ પ્રમાણવાળા ભવસિદ્ધિક નૈરયિકે કેવી રીતે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.५ सू०१ भव. कृत. नै. उपपातादिकम् २०५ युग्मनारकाः कथमुत्सद्यन्ते ? हे गौतम! स यथानामकः कश्चित् प्लवमानोऽय. वसायनिर्वतितेन करणोपायेन एष्यति काले पूर्वस्थान परित्याग्रेतनं स्थानमुपसपद्य विहरति, एकमेव इमे नारकाः प्लाका इवाध्यवसायनिवर्तितेन करणो. पायेन पूर्व भवं परित्यज्य भवान्तर मासादयन्ति तेषां खलु भवसिद्धिक क्षुल्लककृतयुग्मनारकजीवानां कथं शीघ्रा गतिः कथं शीघ्रो गतिविषयः प्रज्ञप्तः हे गौतम । स यथानामकः कश्चित्पुरुषः तरुगो बलवान् यावत् त्रिसमयेन वा विग्रहेणोत्पधन्ते तेषां खल्लु जीवानां तथा शीघ्रा गतिः तथा शीघ्रो गतिविषयः प्रज्ञप्तः। ते खलु भवसिद्धिकक्षुल्लककृतयुग्मनारकजीवाः कथं परभवायुष्कं कुर्वन्तीति। हे संख्यात या असंख्यात उत्पन्न होते हैं । हे भदन्त ! ये क्षुल्लक कृतयुग्म राशिप्रमित भवसिद्धिक नैसयिक कैसे उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम ! जैसे कोई प्लवक कूदता-कूदता अध्यवसाय विशेष से निर्तित करणोपाय से आगामी काल में पूर्व स्थान को छोड़कर आगे के स्थान को प्राप्त करता है, इसी प्रकार से ये नारक प्लवक के जैसे ही अध्यवसाय से निर्तित करणोपाय द्वारा पूर्व भव को छोड़कर पर भव को-भवान्तर को प्राप्त कर लेते हैं । हे गौतम ! भवसिद्धिक क्षुल्लककृतयुग्म नारक जीवों की कैसी शीघ्र गति होती है ? और इस शीघ्र गति का विषय कैसा होता है ? हे गौतम! जैसे कोई तरुण बलवान् पुरुष चौदहवें शतक में प्रथम उद्देश में कहे गये अनुसार हो तो जैसा वहां कहा गया है उसके माफिक वे नैरपिक तीन समय वाली विग्रह गति से वहां नरकावासमां में उत्पन्न होते हैं। इस प्रकार की उनकी शीघ्र गति होती है और ऐसा ही उनकी शीघ्र गति का विषय होता ઉત્પન્ન થાય છે ? હે ગૌતમ! જેમ કોઈ કૂદવાવાળે –કુદતે કૂદતે અધ્યવસાય વિશેષથી નિવર્તિત કરણના ઉપાયથી આગામી કાળમાં પૂર્વ સ્થાનને છોડીને આગળના સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે. એ જ રીતે આ નારક કૃદાવાળાની જેમ જ અધ્યવસાય વિશેષથી નિવર્તિત કારણે પાયદ્વારા પૂર્વ ભવને છોડીને પરભવને ભવાતર અર્થત બીજા ભવને પ્રાપ્ત કરી લે છે. હે ભગવન ભવસિદ્ધિક ક્ષુલ્લક કૃતયુગ્મ નારક જીવોની શીવ્ર ગતિ કેવી હોય છે? અને તે શીધ્ર ગતિને વિષય કે હોય છે? હે ગૌતમ ! જેમ કોઈ તરૂણ બલવાન પુરૂષ ચૌદમા શતકના પહેલા ઉદેશામાં કહ્યા પ્રમાણે હોય તે ત્યાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે, તે પ્રમાણે તે નારકો ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ત્યાં નારકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતની શીઘ્રગતિ હોય છે. અને એ જ પ્રમાણે તેઓના શીઘ્ર ગમનને વિષય હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीले गौतम ! अध्यवसाययोगनिर्व तितेन कारणोपायेन एवं खलु ते जीवाः परभवा युष्क कुर्वन्तीति । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कथं गतिः प्रवर्तते गौतम ! आयुः क्षयेण भवक्षयेग स्थितिक्षयेण एवं खलु गतिः प्रवर्तते इति । ते खलु भवसिद्धिक क्षुल्लककृतयुग्मनारक जीवाः किम् आत्मऋद्धया उत्पद्यन्ते परऋद्धयानोत्पधन्ते इति, हे गौतम ! आत्मऋया समुत्पद्यन्ते न परऋद्धया समुत्पद्यन्ते । ते खड भवसिद्धिक क्षुल्लाकृतयुग्मनारकजीवाः किमात्मकर्मणा उत्पद्यन्ते पर कर्मणा वा उत्पद्यन्ते हे गौतम ! आत्मकर्मणैव उत्पद्यन्ते न परकर्मणोत्पद्यन्ते । ते खल भव. सिद्धिका लककृतयुग्मनारकजीवाः भदन्त ! आत्मप्रयोगेण उत्पधन्ते परमयोगेण है। हे भदन्त ! वे भवसिद्धिक क्षुल्लक कृतयुग्म नारक जीव परभव की आयु का पन्ध कैसे करते हैं ? हे गौतम ! अध्यवसाय योग से निर्तित कारणोपाय से वे परभव की आयु का बन्ध करते हैं। हे भदन्त ! उन जीवों की गति कैसी होती ? हे गौतम! आयु के क्षय से भव के क्षय से और स्थिति के क्षय से होती है । हे भदन्त ! वे भव. सिद्धिक क्षुल्लक कृतयुग्म नारक जीव क्या आत्मद्धि से उत्पन्न होते हैं या परद्धि से उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम ! वे आत्मद्धि से ही उत्पन्न होते है परद्धि से उत्पन्न नहीं होते हैं हे भदन्त ! भवसिद्धिक क्षुल्लक कृतयुग्म नारक जीव क्या आत्म कम से उत्पन्न होते हैं या परकर्म से उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम ! वे आत्म कर्म से ही उत्पन्न होते हैं परकर्म से उत्पन्न नहीं होते हैं । हे भदन्त ! वे भवसिद्धिक क्षुल्लक कृतयुग्म नारक जीव क्या आत्म प्रयोग से उत्पन्न होते हैं या
હે ભગવન તે ભવસિદ્ધિક ક્ષુલ્લક કૂતયુગ્મ નારક જીવ પરભવની આયુષ્યને બંધ કેવી રીતે કરે છે ? હે ગૌતમ ! અવસાય વેગથી નિવર્તિત કરણે પાયથી તેઓ પરભવના આયુષ્યને બંધ કરે છે. હે ભગવન તે જીવની ગતિ કેવી રીતે હોય છે? હે ગૌતમ ! આયુના ક્ષયથી ભવના ક્ષયથી અને સ્થિતિના ક્ષયથી તેઓની ગતિ થાય છે હે ભગવન તે ભવસિદ્ધિક ક્ષુલ્લક કૃતયુગ્મ નારક જીવે શું આત્મદ્ધિથી ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા પરદ્ધિથી ઉત્પન્ન થાય છે? હે ગૌતમ ! તેઓ આત્માદ્ધિથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. પરદ્ધિથી ઉત્પન્ન થતા નથી. હે ભગવન તે ભસિદ્ધિક ક્ષુવક કૃતયુમ નારક છે આત્મકર્મથી ઉત્પન્ન થાય છે? કે ૫ર કર્મથી ઉત્પન્ન થાય છે ? હે ગૌતમ! તેઓ આત્મ કર્મથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. પરકર્મથી ઉત્પન્ન થતા નથી. હે ભગવન તે ભવસિદ્ધિક ક્ષુલ્લક કૃતયુગ્મ નારક જીવે શું આત્મ પ્રત્યેગી ઉત્પન્ન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.५ १०१ भव. कृत, नै. उपपातादिकम २०७ पा, उत्पद्यन्ते ? गौतम ! आत्मप्रयोगेणोत्पधन्ते, एतदन्तं सर्वं यावत्पदेन संगृहात भवतीति । 'रयणप्पभापुढबी भवसिद्धिय खुड्डागकडजुम्मनेरइयाणं भंते' स्त्तममा पथिवी भवसिद्धिकक्षुल्लककृतयुग्मनेरिकाः खल भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते कि मेरयि. केभ्य स्तियग्यो मनुष्येभ्यो देवेभ्योवेति प्रश्ना, उत्तर माह-एवं सेव' इत्यादि, 'एवं 'चेत्र निरवसेस' एवमेव-ौधिगमवदेव निरवशेषम् औथियणवदेव सर्व थावत् नो परमयोगेणोत्पधन्ते ज्ञातव्यमिति । 'एवं जाव आहे सतमाए एवं पाक्दपः सप्तम्याम, यावत्सदेन शर्कराप्रभात आरभ्य समान्तपृथिव्याः संग्रहः, तथा च पर प्रयोग से उत्पन्न होते हैं ? गौतम वे आस्म प्रयोग से ही उत्पत्र होते हैं पर प्रयोग से उत्पन्न नहीं होते हैं। यहां तक यह सब यहां यावत् पद से गृहीत हुआ है। 'रयणप्पभा पुढवी भवसिद्धिय खुइडाग कजुम्म नेरहयाण भंते !' हे भदन्त ! रत्नप्रभा पृथिवी के शुदकृत. युग्म गशिप्रमित भवसिदधिक नैरयिक कहां से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या नैरयिकों से आकर के उत्पन्न होते हैं ? या तियंग्योनिकों में से आकर के उतान्न होते हैं ? या मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? या देवों में आकर उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं चेव निरवसेस' हे गौतम ! जैसा सामान्य गम कहा गया है वैसा ही यहां वह सम्पूर्ण रूप से यावत् वे पर प्रयोग से उत्पन्न नहीं होते हैं यहां तक कहना चाहिये। ‘एवं जाव अहे सत्तमाए' इसी प्रकार का कथन अधः सप्तमी पृथिवी तक समझना चाहिये, यहां यावत् पद से शर्कराप्रभा થાય છે? કે પરપ્રાગથી ઉત્પન્ન થાય છે ? હે ગૌતમ ! તેઓ આત્મ પ્રયોગથીજ ઉત્પન્ન થાય છે. પરપ્રેગથી ઉત્પન્ન થતા નથી આ અહિ સુધીનું સઘળું કથન અહિયાં યાવત્ પદથી ગ્રહણ કરેલ છે,
'रयणप्पभा पुढवी भवसिद्धिय खुड्डाग कडजुम्म नेरइयाणं, भंते ! ७ ભગવાન રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ક્ષુદ્ર કૃતયુગ્મરાશિ પ્રમાણવાળા ભવસિદ્ધિક નરયિકો કયાંથી આવીને ઉપન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરયિકમાંથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યંચ નિકે માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉપન થાય છે ? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન थायले १ ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री -एव चेव निरवसेस' है ગૌતમ! સામાન્ય ગમ જે પ્રમાણે કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે તે અહિયાં સંપૂર્ણ પણે યાવત તેઓ પરપ્રયોગથી ઉત્પન્ન થતા નથી. આત્મપ્રયોગથી ઉત્પન્ન થાય છે. આ કથન સુધીનું સઘળું કથન કહેવું જોઈએ,
___एवजाव अहे सत्तमाए' मा प्रभानु थन मधासतमी पृथ्वी सुधा સમજવું. અહિયાં યાસ્પદથી શર્કરા પ્રભાથી લઈને તમઃપ્રભાપુથ્વી નામની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
भगवती सूत्रे पया रत्नप्रभा पृथिव्याश्रित नारकाणामुत्पादादिः कथितः तथैव शर्कराममाद्यधः सप्तमीपृथिवी पर्यन्ताश्रित भरसिद्धिक क्षुल्लक कृतयुग्मनारकाणामपि उत्पादादिप्रतिथ्य इति । एवं भवसिद्धिक खुड्डागतेयोग नेरश्यावि' एवं भवसिद्धिक शुल्लक कृतयुग्मनारकच देव भवसिद्धिक क्षुल्लययोजनारकाणामपि उत्पादादि ज्ञातव्य इति । ' एवं जाव कलिओ गत्ति' एवं यावत् कल्योज इति भवसिद्धिक शुल्क योजनारकव देव भवसिद्धिक् क्षुल्लक द्वापरयुग्मनारक भवसिद्धिय क्षुल्लककल्योजनारकयोरपि उत्पादादि इतिव्य इति । 'नवर' परिमाण' जाणियव्वं' नवर
से लेकर तमा पृथिवी नाम की ६ठी तक की पृथिवियों को ग्रहण हुआ है । तथा च- जैसा वयन र प्रभा पृथिवी के आश्रित नारकों के उत्पादादि के सम्बन्ध में किया गया है वैसा ही कथन शर्कराप्रभा से लेकर अधःसप्तमी पृथिवीयों के आश्रित क्षुल्लक कृतयुग्म राशि प्रमाण भवसिद्धिक नैरयिकों के उत्पाद आदि के सम्बन्ध में भी कहना चाहिये । 'एवं भवसिद्धिक खुडाग तेयोग नेरइया वि' क्षुल्लक कृतयुग्म राशिप्रमित भवसिद्धिक नैरयिकों के जैसा ही क्षुद्र ज्योज राशिप्रमित भवसिधिक भी जानना चाहिये, अर्थात् उनके उत्पादादि जैसा ही इनका भी उत्पादादि कहना चाहिये । ' एवं ' जाव कलिओगत्ति' और ऐसा ही उत्पादादि का कथन यावत् क्षुद्रकल्पोज राशिप्रमित भवसिद्धिक नैरयिकों में भी करना चाहिये, यहां यावत् शब्द से क्षुद्र द्वापर युग्म राशिप्रमित भवसिदूधिक नैरयिकों का ग्रहण हुआ है। 'नवर' परि
છઠ્ઠી પૃથ્વી સુધીની પૃથ્વીયેા ગ્રહણ કરાઇ છે. તથા—જે પ્રમાણે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના આશ્રય કરીને નારકેાના ઉત્પાદ વિગેરેના સંબધમાં કથન કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનું કથન શકરપ્રભાથી લઈને અધઃ સપ્તમી પૃથ્વી સુધીની પૃથ્વીચામાં રહેલા ક્ષુલ્લક મૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણુ ભવસિદ્ધિક નૈરિયકા ना उत्पाद विगेरेना विषयभांप हेतु लेह मे. 'एवं भवसिद्धिक खुड्डाग योग नेरइया वि' क्षु कृतयुग्भ राशिप्रभा नैरयिोना अथन प्रमाणे જ ક્ષુદ્રઐાજ રાશિપ્રમાણ ભવસિદ્ધિક નૈરયિકેતુ' કથન પશુ સમજવુ'. અર્થાત્ તેના ઉત્પાત વિગેરે પ્રમાણે જ આમના ઉત્પાદ વિગેરે પણ સમજવા. ' एवं ' जाव कलिओग त्ति' भने या प्रभाषेनुं उत्पाद विगेरे संबंधी उथन યાવત્ ક્ષુદ્ર કલ્યાજ રાશિપ્રમાણ ભવસિદ્ધિક વૈકયિકન સબંધમાં પણ કહેવું જોઈએ. અહિયાં યાવત્ શબ્દથી ક્ષુદ્ર દ્વાપર યુગ્મરાશિપ્રમાણુ ભવસિદ્ધિક नैरपि। श्रड्णु थयेस छे. 'नवर' परिमाण' जाणियव्व' परंतु मधे ४ लिन्न-लिन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श०३१ उ.२ सू०१ भव कृत. नै, उपपातादिकम् २०९ केवल सर्वत्र परिमाणं भिन्न भिन्न रूपेण ज्ञातव्यम् । 'परिमाणं तुब्ब मणिय जहा पढमुद्देस' परिमाणं पूर्व भणितमेव ज्ञातव्यम् यथा एतच्छतकीय प्रथमोदेश के कथितम् चत्वारो वा, अष्टौ वा, इत्यादि कृतयुग्मस्य । त्रयो वा, सप्त वा, इत्यादि योजस्य । द्वौ वा षड् वा इत्यादि द्वापरयुग्मस्य । एको वा पञ्च वा इत्यादि कल्योजस्येति । ' सेवं भंते ! सेवं भंते! ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति है भदन्त ! भवसिद्धिक क्षुल्लक कृतयुग्मादि नारकाणां सामान्यानां रत्नप्रभायाश्रितानां च उत्पाद परिमाणादिकं यथा देवानुप्रियेण कथितं तत्सर्वं सर्वचैत्र
माणं जाणिव्वं परन्तु सर्वत्र परिमाण भिन्न-भिन्न रूप से जानना चाहिये, जैसा कि इस शतक के प्रथम उद्देशक में कहा गया है-कि कृतयुग्म राशिप्रमित नैरयिकों का परिमाण एक समय के उत्पाद का चार आठ आदि रूप हैं, ज्योज राशिप्रमित नैरधिकों का परिमाण एक समय के उत्पाद का तीन अथवा सात आदि रूप है। द्वापरयुग्मराशि प्रमित नैरयिकों का परिमाण दो, छह आदि कल्योज राशिप्रमित नैरथिकों का परिमाण एक पांच आदि रूप है । 'सेव' भंते! सेव भंते! प्ति' हे भदन्त ! क्षुल्लक कृतयुग्मादि राशिप्रमित भवसिद्धिक नैरयिकों के उत्पादादि के सम्बन्ध में जो सामान्य रूप से तथा रत्नप्रभादि आश्रित इन्हीं नैरयिकों के उत्पादादि के सम्बन्ध में जो विशेष
પણાથી સમજવુ'. જેમ કે-આ શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યું છે કે કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણ નૈરચિકાનું પરિણામ (એક સમયના ઉત્પાઢનુ) ચાર, આઠ, વિગેર રૂપ છે. ત્યેાજ રાશિપ્રમાણવાળા નૈરિયકેનુ પરમાણુ એક સમયના ઉત્પાદનું ત્રણ અથવા સાત વિગેરે રૂપે છે. દ્વાપર યુગ્મ રાશિ પ્રમાણ નૈરયકાનું परिभालु-मे-आठ विगेरे ३ये छे. तेभ अमल सेवु.
'सेव भवे ! सेव' भंते । प्ति' हे भगवन् क्षु द्रुतयुग्भ राशिप्रभाशु વાળા ભવસિદ્ધિક નૈરયિકાના ઉત્પાત વિગેરેના સબંધમાં સામાન્ય રૂપથી અને વિશેષ રૂપથી આપદેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે. તે સઘળું કથન અવસ્થા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीमत्र सत्यपिति कवयिल्या गौतमो भवन्त बन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्मित्या व संयमेन तपसा आन्मानं भावयन् विहरतीति ॥ सू०१॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगबल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलितालतकलापालापकाविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, पादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालव्रतिविरचितायां श्री “भग वतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायांव्याख्यायां एकत्रिंशत्तमें शतके
पञ्चमोद्देशकः समाप्तः॥३१-५॥ हम से आप देवानुपियने कथन किया है वह सब सर्वथा सत्य ही है, ऐसा कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। बन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भाविन करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू० १॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या एकतीसवें शतकका
पंचम उद्देशक समाप्त ॥३१-५॥ સત્ય જ છે. ૨ આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમ. સ્કાર કયા વંદન નમસ્કાર કરીને તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧ નાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયમદ્રિકા વ્યાખ્યાના એકત્રીસમા શતકને પાંચમો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૧-પા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेवचन्द्रिका टीका श०३१ उ०६-२८ ०१ लेश्यायुक्त ने उपपातादिकम् २११ अथ षष्ठोदेशकादारभ्य अष्टाविंशतिरुद्देशकाः प्रारम्यन्ते || मूलम् - कण्हलेस्स भवसिद्धि य खुड्डागकडजुम्मनेरइया णं भंते! कओ उववनंति एवं तहेव ओहिओ कण्हलेस्स उद्देसओ तहेव निरवसेसं, चउसु वि जुम्मेसु भाणियन्त्रो जाव आहे सत्तम पुढवी कण्हलेस्स खुड्डागकलिओगनेरइया णं भंते ! कओ उववजंति तहेव । सेवं भंते! सेवं भंते ! ति ॥३१-६॥
'नीललेस्स भवसिद्धिया चउसु वि जुम्मेसु तहेव भाणियव्वा, जहा ओहिए नीललेस्स उद्देसए । सेवं भंते ! सेवं भंते! ति जाव विहरइ ॥ ३१-७॥
'काउलेस्स भवसिद्धिया चउसु वि जुम्मेसु तहेव उववाएयव्वा, जहेव ओहिए काउलेस्स उद्देसए । सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति जाव विहरई ॥३१-८॥
'जहा भवसिद्धिएहिं चत्तारि उद्देसया भणिया, एवं अभवसिद्धिएहिं वि चत्तारि उद्देसगा भाणियव्वा । जाव काउलेस्स उसओ ति । सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति' ॥३१-९--१२॥
एवं सम्मद्दिट्ठीहिं वि लेस्सा संजुत्तेहिं चत्तारि उद्देसगा कायव्वा, नवरं सम्मद्दिट्ठी पढमवितिएसु वि दोसु वि उद्देसए सु अहे सत्तमा पुढवीएन उववायव्वा, सेसं तं चेव । सेवं भंते । सेवं भंते! ति ॥३१-१३-१६॥
I
मिच्छादिट्ठीहि वित्तारि उद्देसगा कायव्वा, जहा भवसिद्धियाणं सेवं भंते! सेवं भंते ! ति ॥ ३१-१७-२०॥
एवं पक्खिहिं वि लेस्सा संजुत्तेहिं चत्तारि उद्देसगा कायच्वा जहेव भवसिद्धिएहि सेवं भंते ! सेवं भंते ति । ३१-२१-२४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
सुक्कपक्खिहि एवं चैव चत्तारि उद्देसगा भाणियव्वा जाव बालुयप्पभापुढवि काउलेस्स सुक्कपक्खियखुड्डागकलिओग नेरइयाणं कओ उववजंति, तहेव जाव नो परप्पओगेणं उववजंति । सेयं भंते ! सेवं भंते ! त्ति सब्वे वि एए अट्ठावीसं उद्देसगा । ३१-२८। एकतीस इमं उववायसयं समत्तं ॥ ३१ ॥
1
छाया - कृष्णले श्यभवसिद्धिक क्षुल्लक कृतयुग्मनैयिरकाः खलु भदन्त । कुत उत्पद्यन्ते ? एवम् यथैव, औधिकः कृष्णलेश्योद्देशकस्तथैव निरवशेष चतुर्ष्वपि युग्मेषु भणितव्यः यावदधः सप्तमपृथिवी कृष्णलेश्य क्षुल्लक कल्योजनैरयिकाः स्व मदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते तथैव तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ॥ ३१॥६॥
२१२
नोललेश्य भवसिद्धिकाश्चतुर्ष्वपि युग्मेषु तथैव भणितव्याः यथा - औधिक नीलश्योद्देशके । तदेव भदन्त । तदेव मदन्त ! इति यावद्विहरति ॥ ३१॥ ७॥ कार्पोतलेश्य भवसिद्धिका चतुर्ष्वपि युग्मेषु तथैव उपपातयितव्याः यथैवधिके कापोत लेश्य देश के । तदेव भदन्त । तदेव भदन्त इति यावद्विहरति ॥ ३१ ॥८॥
यथा भवसिद्धि कैश्वार उद्देशका भणिताः एवम् अभवसिद्धिकरपि चत्वार उद्देशका भणितव्याः यावत्कापोत लेइयोदेशक इति । तदेवं भवन्त ! तदेव भदन्त । इति ॥ ३१॥ ९-१२ ॥
एवं सम्यम्टष्टिभिरपि लेश्या संयुक्तैश्चत्वार उद्देशकाः कर्त्तव्याः नवरं सम्यष्टिः प्रथम द्वितीययोरपि द्वयोरपि उद्देशकयोरधः सप्तमपृथिव्यां न उपपावयितव्यः शेषं तदेव, तदेवं भवन्त ! तदेव मदन्त । इति ॥ ३१।१३-१६॥ मिथ्यादृष्टिभिरपि चत्वार उद्देशकाः कर्तव्याः यथा भवसिद्धिकानाम् । देव भदन्त ! तदेव भदन्त । इति ॥ ३१।१७-२० !
एवं कृष्णपाक्षिकैरपि लैश्यासंयुक्तैश्चत्वार उद्देशकाः कर्त्तव्याः यथैवमवसिद्धिकैः । तदेवं भवन्त । तदेव भवन्त ! इति ॥ ३१ ॥ २१-२४ ॥
शुक्लपाक्षिकैः - एवमेव चत्वार उद्देशका भणितव्याः यावद बालुकाप्रभा पृथिवीका पोलेश्य पाक्षिक क्षुल्लक- कल्योज नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते, तयैव यावद् नो परप्रयोगेणोत्पद्यन्ते । तदेव भदन्त । तदेव भदन्त ! इति । सर्वेऽपि एतेऽष्टाविंशतिरुदेशकाः || ३१ - २५-२८॥
एकत्रिंशत्तममुपपातशत समाप्तम् ॥ ३१ ॥
टीका- ' कण्हलेस्स भवसिद्धिक खुड्डाग कडजुम्मनेइयाणं भंते' कृष्णलेश्य भवसिद्धिकक्षुल्लक कृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! 'कओ उववज्जैति' कुरा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.६-२८ सू०१ लेश्यायुक्त नै. उपपातादिकम् २१३ उत्पद्यन्ते, किं नैरयिकेभ्य स्तिर्यग्योनिकेभ्यो मनुष्येभ्यो देवेभ्यो वा आगत्योत्पधन्ते इति प्रश्नः, भगवानाह-एवंजहा' इत्यादि । 'एवं जहेव ओहिओ कण्हलेस्स उद्देसओ तहेव निरसेस चउसु वि जुम्मे सु भाणियचो, एवं यथैव औधिकः कृष्ण लेश्योद्देशकः तथैव निरवशेष चतुर्वपि युग्मेषु कृतयुग्म योज द्वापर कल्योजयुग्मेषु भणितव्यः । कियत्पर्यन्त मौधिकगमवक्तव्यता ? तबाह-'जाव' इत्यादि। 'जाव अहे सत्तम पुढवी कण्हलेस खुड्डागकलिओगनेरइयाण भन्ते ! को उबरजंति' यावदध सप्तमपृथिवी कृष्णलेश्य क्षुल्लक कल्योजनैरयिकाः खलु
शतक ३१ उद्देशक ६-२८ तक 'कण्हलेस्स भवसिद्धिय खुड्डागकडजुम्म नेरइयाणं भंते' इत्यादि
टीकार्थः-हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक क्षुद्र कृतयुग्म प्रमाण प्रमित नैरयिक 'कओ उववज्जति' किस स्थान विशेष से आकरके नरकावास में उत्पन्न होते हैं ? क्या नैरयिकों में से आकरके वे वहां उत्पन्न होते हैं? या तिर्यग्योनिकों में से आकर के वे वहां उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यो में से आकर वहां उत्पन्न होते हैं ? या देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं'एवं जहेव ओहिओ कण्हलेस्स उद्देसओ तहेव निरवसेस चउसु यि जुम्मेसु भाणियव्यो' हे गौतम ! औधिक कृष्णलेश्या के उद्देशक में जिस प्रकार से कहा गया है उसी प्रकार से चारों युग्मों में भी कहना चाहिये, वे चार युग्म-कृतयुग्म, योज, द्वापर और कल्योज-ये हैं। यह औधिक गम वक्तव्यता यावत्, अधासप्तमी नारकपृथिवी के कृष्णलेश्य
४उद्देशाने प्रार'कण्हलेस्स भवसिद्धिय खुड्डाग कड़जुम्म नेरइयाणं भंते ! त्यात
ટીકાર્થભગવદ્ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક ક્ષુદ્રકૃતયુગ્મ પ્રમિત નૈરયિક 'कओ उववज्जति' ४५॥ स्थान विशेषथी मावीने न२४वासभा पन्न या छ ? છે તેઓ નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યમાંથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવામાંથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમ पामीर ४ छ 3-‘एवं जहेव ओहिओ कण्हलेस्स उद्देसओ तहेव निरवसेस चउस वि जुम्मेसु भाणियवो' गौतम! भौधित वेश्याना शामा रे પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે ચારે યુગ્મોમાં કહેવું જોઈએ. તે ચાર યુગે તે કૃતયુગ્મ એજ દ્વાપર અને કાજ એ પ્રમાણે છે. ઔધિક ગમ સંબંધી કથન યાવત્ અધાસપ્તમી નારક પૃથ્વીના કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ક્ષુલ્લક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
भगवतीसूत्रे मदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते, कि नैरयिकेभ्यस्तियग्भ्यो मनुष्येभ्यो देवेभ्यो वा, इत्यादि प्रश्न: ? यावत्पदेन धूमप्रभातमः पृथिव्याश्रितनारकाणां संग्रहो भवतीति प्रश्न: ? तहेव' तथैव-औधिकप्रकरणवदेव सर्वमुत्तरं ज्ञातव्यम् । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! यद् देवानुपियेण कवितम्, सत्सर्व सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं नमस्कृत्य यावद्विहरतीति ।
षष्ठोद्देशकः समाप्तः ॥३१॥६॥ क्षुल्लक कल्योज प्रमित नैरयिक वहां कहां से आकर के उत्पन्न होते है? क्या नैरयिकों में से आकर के वहां उत्पन्न होते हैं ? या तिर्यग्योनिको में से आकर के वे वहां उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यों में से आकर के यहाँ उत्पन्न होते है ? या देवों में से आकर के वहां उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि कहना चाहिये । 'तहेव' हे गौतम ! वे वहां पञ्चेन्द्रिय तिर्ययोनिकों में से आकर के भी उत्पन्न होते हैं और गर्भज मनुष्यों में से आकर के भी उत्पन्न होते हैं । इस प्रकार औधिक प्रकरण के जैसा ही यहां सब उत्तर जानना चाहिये, यहां यावत्पद से धूमप्रभा और तमः प्रमाः पृथिवी में रहे हुए नैरयिकों का संग्रह हुआ है । 'सेव भंते ! से भते!ति' हे भदन्त ! जो आप देवानुप्रियने यह कहा है वह सब सत्यही है। ऐसा कहकर गौतम ने भगवान को बन्दना की और नमः स्कार किया, बन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भाषित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
॥ षष्ठ उद्देशक समाप्त ॥ ३१-६॥ જ પ્રમિત નૈવિક ત્યાં કયાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું નિરયિકમાંથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યમાંથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દે. भाथी भावी त्यां 4-1 थाय छे १ अथन सुधी ४ङवु नये. 'तहेव'
ગૌતમ તેઓ ત્યાં પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ નિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. અને ગર્ભજ મનુષ્યમાંથી પણ આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે ઔધિક પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે અહિયાં તમામ ઉત્તરે સમજવા. અહિયાં યાવ૫૦થી २९ना की विगेरेमा २२सा नै२यि। अह राय छे. सेव भंते ! सेव भत्ति सावन मा५ वानुप्रिये ४थन रेस छ, ते सघणु थन સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ ભગવાનને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વદના નમસ્કાર કરીને તેઓ તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂના
પાછો ઉદેશે સમાપ્ત ૩૧-૬
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयगन्द्रिका टीका श०३१ उ.७ ०१ लेजायुक्त नै उपपातादिकम्
११५
'नीलले सभवसिद्धिया चउसु वि जुम्मेसु तहेव भाणिया, जहेब ओहिए नीलसोसए' नीललेश्यभवसिद्धिका नारकाः चतुर्ष्वपि कृतयुग्म ज्योज द्वापरयुग्म- कल्योजात्मकयुग्मेषु तथैव भणितव्या, यथा औधिकनीललेश्यो देशके गणिताः । एतस्मिन्नेव शतके तृतीयोदेशके नीललेश्यामधिकृत्य युग्म चतुष्टयेषु नारकाणामुत्पातादिर्यथा प्रतिपादित स्तेनैव रूपेण नीललेश्य भवसिद्धिक नार काणां चतुष्वपि युग्मेषु तथैव वक्तव्यता विज्ञेया, सेवं भंते ! सेवं भंते । चि जाब विहरह' तदेव भदन्त । तदेव भदन्त । इति यावद्विहरति ॥ १ ॥
इति सप्तमोद्देशकः समाप्तः ॥ ३१-७॥
'नीललेस्स भवसिद्धिया चउसु वि जुम्मेसु - तहेव भाणिव्वा'- इ. टीकार्थ- नीलऐइयावाले भवसिद्धिक नैरयिक चारों युग्मों में औधिक नीललेइयोद्देशक में कहे अनुसार कहना चाहिये । तात्पर्य कहने का यह है कि इसी शतक में तृतीय उद्देशक में नीललेश्या को अधिकृत करके कृतयुग्म, ज्योज, द्वापरयुग्म और कल्पोज इन चार युग्मों में नारक जीवों का उत्पात आदि जैसा कहा गया है उसी रूप से नील लेइयावाले भवसिधिक नैरयिकों की वक्तव्यता भी चारों ही युग्मों में कहनी चाहिये । सेव भते ! सेव भते ! त्ति जाव विहरह' हे भदन्त ! आपका यह कथन सर्वथा सत्य ही हैं २ | यह कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया । वन्दना नमस्कार कर वे संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। ॥ सप्तम उद्देशक समाप्त ॥ ३१-७ ॥
સાતમા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
'नीललेस्स भवसिद्धिय च वि जुम्मेसु तद्देव भाणियव्वा' इत्यादि ટીકા—નીલલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક નૈયિકા ચારે યુગ્મામાં ઔધિક નીલવેશ્યાના ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે કહેવુ' જોઈ એ.
આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-આ એકત્રીસમા શતકના ત્રીજા ઉર્દૂશામાં નીલલેશ્યાના અધિકારથી કૃતયુગ્મ, ચૈાજ, દ્વાપરયુગ્મ અને કલ્યેાજ યુગ્મામાં નારક જીવાના ઉત્પાદ વિગેરે સબંધી જે પ્રમાણે કથન કરવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે નીલલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક નૈરયિકાના સબધમાં ચારે યુગ્મામાં કથન કરવુ જોઇએ.
'सेव भते ! सेव भ'ते ! त्ति जाव विहरइ' हे भगवन् ग्यापनं या विषय સબંધનું કથન સવ થા સત્ય જ છે. હે ભગવન્ આપનું કથન સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યાં વદના નમસ્કાર કરીને તપ અને સંયમથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. પ્રસૂ૦૧।।
||भातभी उद्देश। सभारत ॥३१-७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
भगवतीसरे 'काउलेस्स भवसिद्धिया चउसु जुम्मेसु' कापोतलेश्या भवसिद्धिका नारका. चतुर्वपि कृतयुग्म-योज-द्वापरयुग्मेषु । 'तहेव उववाएयव्वा जहेन ओहिए काउलेस्सोदेसए' तथैव तेनैव रूपेण उपपातयितव्याः यथैव-औधिक कापोतलेश्यो देशके उपपातिताः । एतच्छतकीय चतुर्थोदेशके कापोतलेश्याश्रित नारकाणां युग्म चतुष्टयमधिकृत्य यथा-यथा उत्पादपरिमाणादिकः कथितः तत्सर्व मिहापि अनुसन्धेय इति । 'सेव भते ! सेव भते ! ति जाव विहरह' तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति । इत्यष्टम उद्देशका समाप्तः ॥८॥ इति श्री-विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालव्रतिविरचितायां "श्री भगवतीसूत्रस्य" पमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां एकत्रिंशत्तमे शतके अष्टमोद्देशकः समाप्तः ॥३१-८॥
आठवें उद्देशेका प्रारंभ 'कउलेस्स भवसिद्धिया चउसु जुम्मेलु' कापोतलेश्यावाले भवसिद्धिक नैरयिकों का चारों युग्मों में 'तहेव उववाएयव्वा जहेव
ओहिए काउलेस्सो सिए' औधिक कापोतलेश्या उद्देशक में कहे गये अनुसार उपपात आदि का कथन करना चाहिये । तात्पर्य कहने का यह है कि इस शतक के चतुर्थ उद्देशक में कापोतलेश्या को आश्रित करके नारकों का कृतयुग्मादि चारों युग्मों में जिस-जिस प्रकार से उत्पाद परिमाण आदि का कथन किया गया है वही सब कथन यहां पर भी लगाना चाहिये सेवं भंते ! 'सेव भंते ! त्ति जाव विहरई'
भाभा देशान। प्रारम'काउलेस भवसिद्धिया चउसु जुम्मेसु' आयात अश्या सिद्धि विहानु थारे युग्ममा 'तहेव उववाएयव्वा जहेव ओहिए काउलेस्सोदेसर' भौषित पात वेश्या उद्देशामा ४ प्रमाणे ५५ विगेर સંબંધી કથન કહેવું જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આ એકત્રીસમા શતકના ચેથા ઉદ્દેશામાં કાતિલેશ્યાને આશ્રય કરીને નારકેનું કૃતયુમ વિગેરે ચારે યુએમાં જે-જે રીતે ઉત્પાદ, પરિમાણ વિગેરેના સંબંધમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે, એજ સઘળું કથન અહિંયાં પણ કહેવું જોઈએ.
'सेव' भते ! सेव' भने । ति जाव विहरई' 8 लान् भापवानुप्रिये डस
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३१ उ.८ सू०१ लेश्यायुक्त नै. उपपातादिकम् २१७ हे भदन्त ! आप देवानुप्रिय के द्वारा कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार करके तप एवं संयम से आत्मा को भाषित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।।सू० १॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल जीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके एकतीसवें शतकका
॥अष्ठम उद्देशक समाप्त ।। ३१-८॥ આ તમામ વિષય સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના એકત્રીસમા શતકને આઠમો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૧-તા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
२१८
मगवतीले __अथ नवमोदेशकादारभ्य द्वादशान्ता उद्देशकाः । 'जहा भवसिद्धिएहिं चत्तारिउद्देपया भणिया' यथा भवसिद्धिर्भवसिद्धिकान् नारकानाश्रित्य यथा चत्वार उद्देशकाः कथिताः। एवं अभवसिद्धिएहि वि चचारि उद्देसा माणियध्या' एवम् अभवसिद्धिकैरवि-अभवसिद्धिका नाश्रित्यापि चत्वार उद्देशका भणितव्या कियत्पर्यन्तं तत्राह-'जाव' इत्यादि । 'जाव-काउलेस्सा उद्देसोत्ति' यावत्कापोतलेश्योद्देशक इति, यावत्पदेन प्रथमस्य सामान्यनैरयिकाणां कृष्णलेश्य नीललेश्यनैरयिकाणां संग्रहो भवतीति । 'सेव भंते ! सेवं
नव वें उद्देशक से बारह पर्यन्त के उद्देशेका कथन 'जहा भवसिद्धिएहिं चत्तारि उद्देसया भणिया जिस प्रकार भवसिद्धिक नारकों को आश्रित करके चार उद्देशक कहे गये हैं 'एवं अभवसिद्धिएहिं वि चत्तारि उद्देसगा भाणियव्वा' इसी प्रकार अभ. ध्यसिद्धिक नैरयिकों को आश्रित करके भी चार उद्देशक कहना चाहिये-यावत्कापोतलेश्या उद्देशक तक । यहां यावत्पद से सामान्य नैरयिकों का कृष्णवेश्यावाले नैरयिकों का एवं नीललेश्यावाले नैरयिकों का ग्रहण हुआ है । 'सेव भंते ! सेवं भते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आप देवानुप्रियने यह विषय कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ । ऐसा
| નવમા ઉદ્દેશથી બારમા સુધીના ઉદ્દેશાઓને પ્રારંભ
'जहा भवसिद्धिएहिं चत्तारि उद्देसया भणिया' के प्रमाणे मसिlas नाहान उद्देशाने यार शाय। ४ामा मासा , ‘एवं अभवसिद्धिए हिं वि चत्तारि उद्देसगा भाणियव्वा' से प्रभाये मससिद्धि नैयिाने ઉદ્દેશીને પણ ચાર ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઈએ. યાત્કાતિલેશ્યા ઉદ્દેશક પર્યન્ત કહેવું જોઈએ. અહિયાં યાસ્પદથી આ એકત્રીસમા શતકના સમાન્ય ઉદ્દેશાના કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નરયિકે અને નીલલેશ્યાવાળા નૈરયિકે ગ્રહણ કરાયા છે.
'सेव भते ! सेव भते ! त्ति' हे भगवन आपटेवानुप्रिये या विषयमा જે કહ્યું છે, તે સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન્ આપી દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે, આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદન કરી તેઓ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.९-१२ २०१ लेश्यायुक्त नै. उपपातादिकम् २१९ भंते ! ति' तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ॥ नवम दशमैकादश द्वादशो देशकाः समाप्ताः ॥९-१०-११-१२॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगदल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकमविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" ममेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायाम् एकत्रिंशत्तमशतकस्य नवमोद्देशका दारभ्य द्वादशान्ता
उद्देशकाः समाप्ताः॥९-१२॥ कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू० १॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके इकतीसवें शतक का
नववे उद्देशक ९-से लेकर १२ तक समाप्त ॥९-१२॥ ને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. પ્રસૂન જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રગ્બી પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના એકત્રીસમા શતકના નવમા ઉદ્દેશથી બાર ઉદેશા
સુધીના ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત ૩૧-૯-૧૨
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
भगवतीस्त्रे त्रयोदशादारभ्य षोडषान्ता उद्देशकाः ‘एवं सम्पदिहि वि लेस्सासंजुत्तेहि चतारि उदेसगा कायना' एवं भवामवसिद्धिकनारकवदेव सम्यग्दृष्टिभिरपि नारकैः कृष्ण-नील कापोतलेश्यासंयुक्तैः चत्वार उद्देशकाः कर्तव्याः। सम्यग्दृष्टिकक्षुल्लककृतयुग्मनारकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते ? कृष्णलेश्य सम्यग्दृष्टि क्षुल्लककृतयुग्मनारकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते २, नीळलेश्य सम्यग्दृष्टि नारकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ३, कापोतलेश्य सम्यग्दृष्टिनारकाः कुत उत्पद्यन्ते ४,
तेरहवें उद्देशक से सोलहवें पर्यन्त के उद्देशक का कथन 'एवं सम्मदिट्ठी वि लेस्सा संजुत्तेहि चत्तारि उद्देसगा कायव्वा'
भवसिदाधिक, एवं अभवसिद्धिक नारक के जैसे कृष्ण, नील कापोतलेल्या संयुक्त सम्यग्दृष्टि नारकों को लेकर भी चार उद्देशक कहना चाहिये-जैसे हे भदन्त ! क्षुल्लक कृतयुग्म राशिप्रमित सम्यग्दृष्टिक नारक किस स्थान विशेष से आकर के नरकावास में उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले क्षुल्लककृतयुग्म राशिप्रमित सम्या
दृष्टि नारक किस स्थान विशेष से आकर के नरकावास में उत्पन्न होते हैं १२ । इत्यादि नीललेश्यावाले क्षुल्लककृतयुग्म राशिप्रमित सम्यदृष्टिक नारक हे भदन्त । किस स्थान विशेष से आकर के नरकावास में उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि ३ कापोतलेश्यावाले क्षुल्लक कृतयुग्म राशिप्रमित सम्यग्दृष्टि नारक हे भदन्त ! किस स्थान विशेष से आकर नरकावास में उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि ४ इस क्रम से ये चार उद्देशक जानना चाहिये। 'नवरं सम्मदिदि पढमबितिएसु वि दोसु वि उद्देसएसु
તેરમા ઉદેશાથી સોળમા સુધીના ઉદ્દેશાને પ્રારંભ– 'एव सम्मदिद्विहिं वि लेस्सासंजुत्तेहिं चत्तारि उद्देसगा कायव्वा' या
ટીકાઈ–ભવસિદ્ધિક નારકાના કથન પ્રમાણે કૃષ્ણ નીલ, કાપતસ્યાવાળા સમ્યગૃષ્ટિ નારકેને ઉદ્દેશીને ચાર ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઈએ, જેમ કેહે ભગવન કણલેશ્યાવાળા ભુલકકૃતયુમ્મરાશિ પ્રમિત સમ્યગદૃષ્ટિવાળા નારકે ક્યા સ્થાન વિશેષથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે? ૨ નીલલેશ્યાવાળા મુલકૂતયુમ રાશિપ્રમિત સમ્યક દષ્ટિવાળા નારકે કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને નારકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે? 3 કાપતલેશ્યાવાળા ક્ષુલ્લક કૃતયુગ્મ રાશિપ્રતિસમ્યગ્દષ્ટિવાળા નારકે કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે? ૪
भया यार शाय। सम से.. "नवर' सम्मदिट्टि पहमबीतिए दो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.१३-१६ सू०१ लेश्यायुक्त नै उपपातादिकम् २२१ एवं क्रमेण चत्वार उद्देशकाः ज्ञातव्याः | 'नवरं सम्प्रदिट्ठी पढमविविएस वि दोसु वि उद्देसएसु' नवरं केवलं सम्यग्दृष्टिनारकः, प्रथमद्वितीययोरपि द्वयोरपि उद्देशयोः । ' अहे सत्तमा पुढवीए न उबवायव्वो' अधः सप्तमी पृथिव्यां सप्तमनरकभूमौ न उपपातयितव्यः, प्रथमद्वितीयोदेश के सम्यग्दृष्टिनारकः सप्तमनारकभूमौ न उपपातयितुः । कापोत लेश्याश्रयः प्रथम द्वितीय तृतीयनरकेषु गच्छति नान्यत्र, नीललेश्यः तृतीय चतुर्थ पञ्चमनरके गच्छति नान्यत्र, कृष्णलेश्य:- पञ्चम-षष्ठ- सप्तमनरकेषु गच्छति नान्यत्र, किन्तु कृष्णलेश्य:- सम्यग्दृष्टिः सप्तमे न गच्छति पञ्चमषष्ठ नरकेषु गच्छत्येवेति भगवता कथितम् । कृष्णलेश्य. स्य सप्तम्यां गमनसं भवेन सम्यग्दृष्टिमभावात् तनिषेधो युक्त एवं नील-कापी.
अहे सन्तमा पुढवीए न उबवाएयन्बो' परन्तु प्रथम और द्वितीय उद्देशक में सम्यग्दृष्टि नारक का अधःसप्तमी पृथिवी में उत्पाद नहीं होने के कारण उसका वहां उत्पाद नहीं कहना चाहिये तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि कापोतलेयाबाला सम्यग्दृष्टि नारक प्रथम तृतीय, चतुर्थ और पंचम इन नरकों में जाता है अन्य नरकों में नहीं जाता है नीलयावाला सम्पक्रदृष्टि नारक तृतीय चतुर्थ और पंचम इन नरकों में जाता है । अन्यत्र नहीं जाता है कृष्णलेइयावाला नारक यद्यपि पश्चम, षष्ठ और सप्तम इन नरकों में जाता है अन्यत्र नहीं जाता है किन्तु कृष्णलेश्यावाला संम्यग्दृष्टि नारक सप्तम नरक में नहीं जाता पंचम और ६ठे नरक में तो जाता ही है ऐसा भगवान ने कहा हैं। कृष्णलेश्यावाले का सप्तम नरक में गमन संभव है परन्तु सम्प ग्दर्शन के प्रभाव से वहां जाने का निषेध किया गया है सों यह कथन
उस अहे सत्तमा पुढवीए न उबवायव्वा' परंतु पडेला याने सील ઉદ્દેશામાં સમ્યગ્દૃષ્ટિવાળા નારકને અધઃસપ્તમી પૃથ્વીમાં ઉત્પાત ન થવાના કારણે ત્યાં તેના ઉત્પાત કહેવે। ન જોઇએ. કહેવાનું તાત્પ એ છે કે-કાપેાતિક વૈશ્યાવાળા સમ્યગ્યેષ્ટિ નારક પહેલા બીજા અને ત્રીજા નરકામાં જાય છે. તે શિવાય ના ખીજા નરકામાં જતા નથી. નીલલ્લેશ્યાવાળા સભ્યદૃષ્ટિ નાયક ત્રીજા, ચેાથા, અને પાંચમા નરકામાં જાય છે. તે શિવાય અન્યત્ર જતા નથી કૃષ્ણ વૈશ્યાવાળા નારકે જો કે-પાંચમા, છઠ્ઠા અને સાતમા નરકામાં જાય છે, અન્યત્રજતા નથી. પરંતુ કુલેશ્યાવાળા સમ્યગદૃષ્ટિ નારક સાતમા નરકમાં જતા નથી. પહેલા અને છઠ્ઠા નરકમાં તે જાય જ છે. તે પ્રમાણે ભગવાને કહ્યું છે. કુષ્ણુલેસ્યાવાળાનું સાતમા નરકમાં ગમન સંભવિત છે. પરરંતુ સમ્ય દશ નના પ્રભાવથી ત્યાં જવાના નિષેધ કરેલ છે, તેા આ કથન ચાગ્ય જ છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
भगवतीसूत्रे तयोस्तु तत्र सप्तम्यां प्राप्तिरेव नास्ति, अतो न तनिषेधः कृत इति एतदेव वैलक्षग्यम् ‘सेस तं चेव' शेषम्-कथितव्यतिरिक्तम् अन्यत्सव पूर्वदेव ज्ञातव्यमिति । 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति । इति श्री- विश्वविख्यातजगदवरभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालनविविरचितायां "श्री भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां एकत्रिंशत्तमे शतके त्रयोदशोदेशकादारभ्य षोडशोद्देशकान्ता
उद्देशकाः समाप्ताः ॥३१॥१३॥१६॥ युक्त ही है। नील और कापोतलेश्यावालों की तो वहाँ प्राप्ति ही नहीं है। इसलिये वहां इसका निषेध नहीं किया गया है । 'सेसंत चेव' इस भिन्नता के अतिरिक्त और सब कथन पूर्वोक्त जैसा ही है । 'सेव भंते ! सेव भते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आप देवानुमियने कहा है वह सब कथन सत्य ही है २ ऐसा कहकर गौतमस्वामीने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
॥ शतक ३१ उद्देशक १३ से १६ तक समाप्त ॥ ३१-१३-१६ ॥
નીલ અને કાપોતિક લેસ્યાવાળાઓની તે અહિયાં પ્રાપ્તિ જ થતી નથી. तथी तभनी निषेध नथी. 'सेस' तचेव' 24५२ 3 मिन्न प! शिवाय બાકીનું તમામ કથન પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ છે. તેમ સમજવું.
'सेवं भते ! सेवं भते ! त्ति' 3 सावन् मापवानुप्रिये २ प्रभारी આ વિષયમાં કથન કર્યું છે. તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે, હે ભગવન આપવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી આત્માને સાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧
એકત્રીસમા શતકના તેરમા ઉદ્દેશાથી સાળમાં ઉદ્દેશ સુધીના ચાર ઉદેશાઓ સમાપ્ત ૧૩-૧૬
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.१७-२४ २०१ लेश्यायुक्त नै, उपपातादिकम् २२३
'मिच्छादिट्ठीहि वि चत्तारि उद्देसगा कायध्वा, जहा, भवसिद्धियाण, मिथ्यादृष्टिभिरपि लेश्यासयुक्तै श्चत्वार उद्देशकाः सामान्योद्देशकाः कृष्ण-नील कापोतलेश्याश्रयाः त एते चत्वार उद्देशकाः कर्तव्याः यथा भवसिद्धिकानां चत्वारः कथिता इति । सेव' भते । सेव भते ! ति, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति
सप्तदशा-ऽष्टादशै-कोनविंशति विंशत्युद्देशकाः समाप्ताः ३१।१७।२० ___ 'मिच्छादिहिहिं वि चत्तारि उद्देसगा कायन्धा जहा भवसिद्धियाणं' लेश्या संयुक्त मिथ्यादृष्टि नारकों के भी चार उद्देशक भवसिद्धिक नारकों के जैसे कहना चाहिये, एक सामान्य उद्देशक कृष्णलेश्याश्रय द्वितीय उद्देशक २ नीललेश्याश्रय तृतीय उद्देशक ३ और कापोतलेल्या श्रय चतुर्थ उद्देशक ४ 'सेव भते ! सेव मते ! त्ति' हे भदन्त आप देवानुप्रिय के द्वारा कहा गया यह सब कथन सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कह कर गौतमस्वामीने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया, बन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू० १॥ ॥ शतक ३१ उद्देशक १७ से २० तक समाप्त ॥ ३१-१७-२० ॥
સત્તરમા ઉદ્દેશથી વીસમા સુધીના ઉદ્દેશાઓનો પ્રારંભ– 'मिच्छादिद्विहिं वि चत्तारि उदेसगा कायव्वा जहा भवसिद्धियाणं' त्या
ટીકાર્થ–લેશ્યાવાળા મિથ્યાષ્ટિવાળા નારકમાં પણ ભવસિદ્ધિક નારકેના કથન પ્રમાણે ચારે ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઈએ. એક સામાન્ય ઉદ્દેશક ૧ કૃષ્ણ લેશ્યાવાળા સંબંધી બીજે ઉદેશે ૨ નીલલેશ્યા સંબંધી ત્રીજો ઉદ્દેશો ૩ અને કાતિલેશ્યા સંબંધી એથે ઉદ્દેશે. ૪ આ ચાર ઉદેશાઓ સમજી લેવા.
_ 'सेवं भते । सेवं भते ! त्ति' मगन मापवानुपिये २४ ॥ તમામ આ કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આપવાનુપ્રિયે કહેલ આ વિષયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા, સૂ૦૧ સત્તરમા ઉદ્દેશથી વીસમા ઉદ્દેશા સુધીના ચાર ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત ૩-૧૭૨
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२५
भगवतीस अथ एकोनविंशतिदारभ्य चउविंशतित्युदेशकाः प्रारभ्यन्ते ।। "एवं कण्हपक्खिएहि वि लेस्सासंजुत्तेहिं चत्तारि उद्देसगा कायच्या' एवं भवसिद्धिकादिवदेव कृष्णपाक्षिकनारकैरपि लेश्यायुक्तः कृष्ण-नील-कापोतयुक्त अन्वार उद्देशकाः कर्तव्याः परिपठनीयाः, सामान्योदेशकः प्रथमः कृष्णलेश्याश्रितो द्वितीयः नीललेश्याश्रय श्चतर्थ, एते चत्वार उद्देशकाः पठनीयाः ? इत्याह'जहेव भवसिद्धिएहि यथैव भवसिद्धि के भवद्धिकनारकाश्रितलेश्याश्रिताश्चत्वार उद्देशकाः हापि-तथैव चत्वारो ज्ञातव्या इति । सेव भते ! सेवं भते ! त्ति, तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ॥२१-२२-२३-२४ उद्देशकाः समाप्ताः ॥
एकवीसवें उद्देशक से चौवीसवें पर्यन्त के उद्देशक का कथन 'एवं काहपक्खिएहि वि लेस्सामंजुत्तहिं चत्तारि उद्देसगा कायवा' टीकार्थ-भवसिद्धिक आदि नारकों के जैसे कृष्ण, नील, कापोत लेश्या युक्त कृष्णपाक्षिक नारकों के भी चार उद्देशक कहना चाहिये । इनमें एक पहला मामान्य उद्देशक है कृष्णलेश्याश्रित द्वितीय उद्देशक है। नीललेश्याश्रित तृतीय उद्देशक है। और कापोतलेश्याश्रित चतुर्थ उद्देशक है । 'सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आप देवानुप्रिय ने कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २। इस प्रकार कहकर गौतमस्वामी ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ १॥
॥शतक ३१ उद्देशक २१ से २४ तक समाप्त ॥ એકવીસમા ઉદેશાથી ચાવીસમા સુધીના ચાર ઉદ્દેશાને પ્રારંભ'एवं कण्हपविखपहि वी लेस्पा संजुत्तेहि चत्तारि उद्देसगा कायब्वा' त्या
ટીકાથ– ભવસિદ્ધિક વિગેરે નારકોના કથન પ્રમાણે કૃષ્ણ, નીલ, કાપત, લેશ્યાવાળા કૃષ્ણપાક્ષિક નારકના સંબંધમાં પણ ચાર ઉદેશાઓ સમજી લેવા. તેમાં એક સામાન્ય પહેલો ઉદ્દેશ. ૧ કૃષ્ણલેશ્યા સંબંધી બીજો ઉદ્દેશો કહ્યો છે. નીલલેશ્યા સંબંધી ચોથો ઉદ્દેશો કહ્યો છે. ___ 'सेव भते ! सेव ! भंते ! त्ति' सावन मायदेवानुप्रियेरे प्रभानु जयन કર્યું છે, તે સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આ૫ દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તેઓ સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજ માન થયા. સૂ૦૧ એકવીસમા ઉદ્દેશથી ૨૪ વીસમા ઉદેશા સુધીના ચાર ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત
૩૧-૨૧ થી ૨૪
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
3REMImperime
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.२५-२८ सू०१ लेश्यायुक्त ने. उपपातादिकम् २२५
'मुक्कपविखएहि, एवं चेव चत्तारि उद्देसगा भाणियबा' शुक्लपाक्षिक एव. मेव चत्वार उद्देश का भणितव्याः, शुक्लपक्षिकक्षुल्लककृतयुग्मनारकाः खल्लु भदन्त ? कुत उत्पधन्ते, एवं क्रमेण-प्रथम उद्देशकः शुक्लपाक्षिककृष्णलेश्य क्षुल्लककृतयुग्मादि नारकाः खलु भदन्त ! कुन उत्पद्यन्ते २ इति द्वितीयोदेशकः २ नीललेश्य शुक्लपाक्षिक क्षुल्लककृतयुग्मादिनारकाः खलु भदन्त ! कुत उत्प चन्ते ? इति तृतीयो देशकः ३ कापोतलेश्य शुक्लपाक्षिकक्षुल्लककृतयुग्मादि नारकाः खलु भदन्त ! कुत उत्सद्यन्ते ? इति चतुर्थोद्देशकः ४ एवं क्रमेण चत्वार उद्देशका संपद्यन्ते । कियत्पर्यन्तं वक्तव्या उद्देशकास्तत्राह-'जाव' इत्यादि।। ___ 'सुक्कपक्खिएहिं एवं चेव चत्तारि उद्देसगा भाणियच्या' इसी प्रकार से शुक्लपाक्षिक नारकों के भी चार उद्देशक कहना चाहिये,-जैसेक्षुल्लककृतयुग्मादि राशिमित शुक्ल गक्षिक नारक हे भदन्त ! किस स्थान विशेष से आकर के नरकावास में उत्पन्न होते हैं ? ऐसा यह प्रथम उद्देशक है क्षुल्लक कृतयुग्मादि राशिप्रमित कृष्णलेश्यावाले शुक्लपाक्षिक नैरपिक हे भदन्त ! किस स्थान से आकर के नरकावास में उत्पन्न होते है ? ऐसा यह द्वितीय उद्देशक है। क्षुल्लककृतयुग्मादि राशि प्रमित नीललेश्यावाले शुक्लपाक्षिक नैरयिक हे भदन्त ! किस स्थान विशेष से आकर के नरकावास में उत्पन्न होते हैं ? ऐसा यह तृतीय उद्देशक है । क्षुल्लक कृतयुग्मादि राशिप्रमित कापोतलेश्यावाले शुक्लपाक्षिक नैरयिक हे भदन्त! किस स्थान विशेष से आकर के नरका
પચ્ચીસમાથી અઠયાવીસ સુધીના ઉદ્દેશાઓને પ્રારંભ– 'सुकरक्खिएहिं एवं चेत्र चत्तारि उद्देसगा भाणियदा' त्याह
ટીકાઈ-એજ પ્રમાણે શુકલપાક્ષિક નારકેના સંબંધમાં પણ ચાર ઉદેશાઓ કહેવા જોઈએ, જેમ કે-લૂ લક કૃતયુગ્મ આદિ રાશિપ્રમિત શુકલ પાક્ષિક નારક હે ભગવન કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રમાણેને આ પહેલો ઉદ્દેશ છે. ૧
ક્ષલક કતયુગ્મ આદિ રાશિપ્રમિત કૃષ્ણલેક્ષાવાળા શુકલ પાક્ષિક નૈરયિકે હે ભગવન કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે? એ પ્રમાણેને આ બીજો ઉદ્દેશ છે ૨
ક્ષલકકૃતયુ મ આદિરાશિ પ્રમિત લેશ્યાવાળા શુકલપાક્ષિક હે ભગવાન કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને નરક વાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે? એ પ્રમાણેને ત્રીજે ઉદેશે કહો છે ૩
શુભલક કૃતયુઝ વિગેરે રાશિમિત કાતિલેશ્યાવાળા શુકલપાક્ષિક નરયિકે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
भगवतीसो 'जोव बालुयप्पभा पुढविकाउलेस्स मुक्कपक्खियखुड्डाग कलिओगनेरइयाणं मते ! को उववज्जंति' यावद् बालुकाप्रभा पृथिवी कापोतलेश्य शुक्लपाक्षिक क्षुल्लक कल्पोजनारकाः कुत उत्पद्यन्ते यावत्पदेन रत्नप्रभा - शर्करपमापृथिवी सम्बन्धिकापोतलेश्यनारकाणां तथा कापोतलेश्यानां कृतयुग्म-व्योज-द्वापरयुग्मघटितानों शुक्लपक्षियनारकाणां ग्रहणं भवति । पूर्वोद्देशक कथितोत्पादपकाराः संपहीतव्याः यावत्-नो परमयोगेण उत्पद्यन्ते एतत्पर्यन्तम्, एतदाशयेनैव कथितम् । ___ 'तहेव जाव नो परप्पभोगेण उवबज्जति' तथैव यावत् नो परमयोगेणोत्प. पन्ते, पूर्वोक्तं सर्वमिहाऽनुसन्धेयम् । सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेव भदन्त । भदन्त! इति यावद्विहरति ॥ पास में उत्पन्न होते हैं ४ ऐसा यह चतुर्थ उद्देशक है। ये चारों उद्देशक 'जाव चालुयप्पभा पुढवी काउलेस्स सुक्कपक्खिय खुड्डाग कलिओग नेर इयाणे भते! कओ उववज्जति' इस सूत्रपाठ तक कहना चाहिये। इसका तात्पर्य यह है कि-हे भदन्त ! यावत् वालुकाप्रमागत क्षुल्लक कल्योज राशिप्रमित कापोतलेश्यावाले शुक्लपाक्षिक नारक कहां से आकर के नरकावास में उत्पन्न होते है ? यहां यावत्पद से रत्नप्रभा एवं शर्करा प्रमापृथिवी सम्बन्धी कापोतलेश्यावाले नारकों का तथा कृतयुग्म योज, एवं छापरयुग्म राशिमित कापोतलेश्यावाले शुक्लपाक्षिक नारकों का ग्रहण हुआ है। इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-हे गौतम ! 'तहेव जाव नी परप्पओगेणं उववज्जति' पूर्व के जैप्ता उत्तर जानना चाहिये । यावत् હે ભગવન કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રમાણેને આ થે ઉદેશે કહ્યો છે. ૪
____ मा या देशाच्या 'जाव वालुयःपभा पुढवी काउलेस्त सुक्कपक्खियखुड्डाग कलि भोग नेरइयाणं भंते ! को उववज्जति' 24। सूत्रा: सुधीहे .
આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-હે ભગવન યાવત્ વાલુકાપ્રભા પર્યતન સુહલક કજ રાશિપ્રમિત કાતિલેશ્યાવાળા શુકલપાક્ષિક નારકે કયાંથી આવીને નરકાવાસમાં ઉત્પન્ન થાય છે? અહિયાં યાવત્પદથી રત્નપ્રભા અને અને શર્કરામભા પૃથ્વીના નારકો તથા કૃતયુગ્મ ગેજ અને દ્વાપરયુગ્મ રાશિ પ્રમિત કૃષ્ણ નીકલેશ્યાવાળા શુલપાક્ષિક નારકો ગ્રહણ કરાયા છે.
આ ઉપર પૂછેલા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! 'तहेव जाव नो परप्पओगेण उववज्जंति' पडेखi sai प्रमाणे महियां उत्तर સમજ યાવત્ તેઓ પરપ્રયાગથી ઉત્પન્ન થતા નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३१ उ.२५-२८ २०१ लेश्यायुक्त नै. उपपातादिकम् २२७ __'सव्वे वि एए अट्ठावीसं उद्देसगा' सर्वेऽपि पते उपयुक्ता अष्टाविंशतिरुदेशका भवन्तीति इत्येकत्रिंशत्तमे शतके-२८ उद्देशकाः समाप्ताः॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकपविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजपदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्यश्री घासिलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायाम् अष्टाविंशत्युद्देशात्मक
मेकत्रिंशत्तममुपपातशतं समाप्तम् ॥ के पर प्रयोग से उत्पन्न नहीं होते हैं । 'सेव भंते ! सेव भंते! ति' हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब कथन सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतम स्वामी ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भाषित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। 'सत्वे वि एए अठ्ठावीसं उसगा' इस प्रकार से ये सब २८ उद्देशक समाप्त हो जाते हैं। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके अठाईस उद्देशक सहित
॥३१ वां शतक समाप्त ॥ ___'सेव भते ! सेव भते ! त्ति' 3 MIN पढेवानुप्रिये २ ४थन यु છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપદેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમઃ સ્કાર કર્યા. વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાને સ્થાન પર બિરાજમાન થયા, સૂના
___ 'सम्वे वि एए अदावीसं उद्देमगा' मा शत मा भणी यावीस ઉદેશાઓ થાય છે. જૈનાચાર્ય જનધર્મદિવાકર શ્રી પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાન એકત્રીસમા શતકના પચ્ચીસમા ઉદ્દેશથી અઠયાવીસમા ઉદેશાઓનું કથન સમાપ્ત ૩૧-૧૫ થી ૨૮
એકત્રીસમું શતક સમાપ્ત ૩૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
भगवतीस्त्रे ॥ अथ द्वात्रिंशत्तमं शतकम् ॥
(१.२८ उद्देशकाः) एकत्रिंशमे शतके नारकादि जीवानामुत्पादादिः कथितः, द्वात्रिंशत्तमे तु शतके नारकादि जीवानामेव उद्वर्तना कथ्यते इत्येवं सम्बन्धेन आयातस्याऽष्टाविंशत्युद्देशक प्रमाणस्येदमादिमं सूत्रम्
_ 'खुड्डागकडजुम्मनेरइयाण भंते' इत्यादि । मूलम्-खुड्डागकडजुम्मनेरइया णं भंते ! अणंतरं उध्वहिता कहिं गच्छंति, कहिं उववज्जंति किं नेरइएसु उववज्जति तिरिक्खजोणिएसु उववज्जति उवणा जहा वकंतीए ।
तेणं भंते ! जीवा एगसमएणं केवइया उव्वदृति? गोयमा! चनारि वा, अटू वा, बारस वा, सोलस वा, संखेज्जा-असंखेज्जा वा उव्वदति । तेणं भंते ! जीवा कहं उच्वटुंति, गोयमा ! से जहानामए पवए एवं तहेव ।
एवं सो घेव गमओ जाव आयप्पयोगेणं उज्वट्ठति नो परप्पयोगेणं उव्वदंति। रयणप्पभापुढवि खुड्डागकडजुम्म० एवं रयणप्पभाए वि एवं जाव अहे सत्तमाए । एवं खुड्डागतेओग खुड्डागदावरजुम्म खुड्डागकलिओगा।
नवरं परिमाणं जाणियध्वं सेसं तं चेव । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥
कण्हलेस्स कडजुम्म नेरइया एवं एएणं कमेणं जहेव उववायसए अट्ठावीसं उद्देसगा भणिया तहेव उव्वदृणा सए वि अट्ठावीसं उदेसगा भाणियव्वा निरवसेसा।
नवरं उव्वदति त्ति अभिलावो भाणियव्वो सेसं तं चेव । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव विहरइ ॥उ-१-२८॥
बत्तीसइमं उवट्टणा सयं समत्तं ॥३२॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३२ उ.१ १०१ नारकादि जीवानामुद्वर्तनानि० २२९
छाया-क्षुल्लककृतयुग्मनेरयिकाः खलु भदन्त ! अनन्तरम् उद्वर्त्य कुत्र गच्छन्ति कुत्रोत्पधन्ते, किं नैरयिकेषु उत्पद्यन्ते तिर्यग्योनिकेषु, उत्पद्यन्ते, उद्वर्तना यथा व्युत्क्रान्तौ। ते खल्लु भदन्त ! जीवा एक समयेन कियन्त उद्वर्तन्ते ? गौतम ! चत्वारोवा, अष्टौ वा, द्वादश वा, षोडषवा, संख्याता वा, असंख्याता वा, उद्वर्त. न्ते। ते खलु भदन्त ! जीवाः कथमुद्वर्तन्ते, गौतम ! स यथानामकः प्लवकः, एवं तथैव, एवं स एव गमको यावद्-आत्मप्रयोगेण-उद्वर्तन्ते, नो परप्रयोगेण उद्वर्तन्ते । एवं रत्नपभापृथिवीक्षुल्लककृतयुग्म, एवं रत्नपभायामपि एवं यावदधः सप्त. म्याम् । एवं क्षुल्लक-ज्योज क्षुल्लकद्वापरयुग्म-क्षुल्लककल्योजाः । नवरं परिमाणं ज्ञातव्यम्, शेष तदेव । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥सू० १॥
द्वात्रिंशत्तमशतके प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥३२॥१॥ कृष्णलेश्य-कृतयुग्म-नैरयिकाः, एवमेतेन क्रमेण यथैव उपपातशतेऽष्टा. विशतिरुद्देशका भणिता स्तथैव-उद्वर्तनाशतेऽपि अष्टाविंशति रुदेशका भणितव्या निरवशेषाः । नवरम् उद्वर्तन्ते इत्यमिलापो भणितव्यः, शेष तदेव । तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति यावद्विहरति ॥ 'द्वात्रिंशत्तममुद्वर्तनाशतं समाप्तम् ॥३२॥
टीका-'खुड्डागकड जुम्म नेरइयाणं भंते ! क्षुल्लककृतयुग्म राशिरूपनैरयिकाः खलु भदन्त । 'अणंतरं उमट्टित्ता कहिं गच्छन्ति' अनन्तरम्-नारकभवसमाप्ती
--शतक ३२ उद्देशक १-२८३१ वे शतक में नारक जीवों का उत्पाद आदि कहा अब इस ३२ वे शतक में उन्ही कृतयुग्मादि राशिमित नैरयिकों की उद्वर्तना कहनी है, सो इसी सम्बन्ध को लेकर इस शतक का प्रारम्भ हुभा है । इसमें २८ उदेशक हैं । 'खुड्डाग कडजुम्म नेरल्याण मते !' इत्यादि
टीकार्थ-'खुड्डागकडजुम्म नेरइयाण भंते!' हे भदन्त ! क्षुल्लककृत. युग्मराशिप्रमित नैरयिक नारक भवकी समाप्ति होते ही नरकभव में से
मासमा शत:ने। प्रारम-द्देश। ५ोએકત્રીસમા શતકમાં નારક વિગેરે જેના ઉત્પાદ વિગેરેનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. હવે આ બત્રીસમા શતકમાં એજ કૃતયુગ્મ વિગેરે રાશિ વાળા નરયિકોની ઉદ્વર્તન કહેવામાં આવશે. એ સંબંધને લઈને આ શતક ને પ્રારંભ કરવામાં આવ્યું છે. આ શતકમાં અઠ્યાવીસ ઉદેશાઓ છે.
'बुड्डाग कड़जुम्न नेरइयाणं भंते !' त्याह
टी -'खुड्डाग कडजुम्मनेरइया णं भंते ! वन क्षुद इत સુષ્મ શશિપ્રમિત નૈરયિક, નારક ભવની સમાપ્તી થતાં જ નારક ભવથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
भगवतीसो सत्याम् अन्तररहितम् उद्वर्त्य-निःसृत्य 'कहिं गच्छन्ति' कुत्र गच्छन्ति 'कहिं उक्वज्जति' कुत्रोत्पद्यन्ते ? हे भदन्त ! इमे नारकभवसमाप्तौ अनन्तरम्-अन्तररहितं कस्मिन् भवे गच्छन्ति, कुत्र चोत्पद्यन्ते-कि नेरइएमु उववज्जति तिरिक्ख. जोगिएसु उववज्जति' कि नैरयिकेषु उत्पद्यन्ते ? अथवा-तिर्यग्योनिकेत्पद्यन्ते इति पश्न:, उत्तरमाह-'उव्वट्टणा' इत्यादि' 'उबट्टणा जहा वक्तीए' उद्वर्तना यथा व्युत्क्रान्ती, प्रज्ञापनायाः षष्टपदे यथा-उद्वर्तना कथिता, तथैव इहापि नारकाणामुदत्तना ज्ञातव्या । अर्थतः सा चैवम्
नरगाओ उध्वट्ठा, गम्भे पज्जत्तऽसंखजीवीसु' इति ।
नरकात् उद्वत्ता गर्ने पर्याप्ता संख्यजीविषु, इतिच्छाया। अयं भावः-ते नारका नरकान्निर्गत्य पर्याप्तसंख्यातवर्षायुष्क मनुष्येषू स्पधन्ते, तथा-तिर्यग्योनिकेषुत्पद्यन्ते इति । 'ते णं भंते ! जीवा एगसमएणं निकल करके कहां पर जाते हैं ? कहां उत्पन्न होते हैं ? तात्पर्य यह है किनारक नरक पर्याय से निकलते ही उसी समय किस भव में जाते हैं और कहां उत्पन्न होते हैं ? 'किनेरइएसु उववति' क्या नरयिकों में उत्पन्न होते हैं ? या 'तिरिक्खजोणिएस्सु उववति' तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'उध्वट्टणा जहा वकंतीए' हे गौतम ! प्रज्ञापना के ६ठे पद में जिस प्रकार से उद्वर्तना कही गई है, उसी प्रकार से यहां पर भी नारकों को उतना कहनी चाहिये, वह इस प्रकार से है--
'नरगाओ उबट्टा गम्भे पज्जत्तऽसंखजीवीसु' तात्पर्य ऐसा है-वे नारक नरक से निकल करके पर्याप्त संख्यात वर्ष की आयुवाले मनुज्यों में और तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते हैं। तेणं भंते ! जीवो एगનીકળીને ક્યાં જાય છે? અર્થાત્ ક્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ થનનું તાત્પર્ય એ છે કે-નારક, નારક પર્યાયથી નીકળીને એ વખતે ક્યા ભવમાં જાય છે? सन या उत्पन्न याय छ ? किनेरइएसु उववज्जति' शुतसायिमा उत्पन्न याय छ ? या 'तिरिक्ख जोणिएमु उववज्जति' तिय योनिमा उत्पन्न याय छ १ मा प्रशन उत्तरमा प्रभुश्री जोतभीने -'उव्वट्टणा जहा वक्तीए' હે ગૌતમ ! પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના છઠા વ્યુત્ક્રાંતિ પદમાં જે પ્રમાણે ઉદ્વર્તન સંબંધી કથન કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં નારકોની પણ ઉદ્વર્તના કહેવી नये. ते थन मा प्रमाणे छ.
'नरगाओ उज्वट्टा गब्भे पज्जत्तऽसखजीवीसु' मा थननु तात्य' એ છે કે-તે નારકો નરકથી નીકળીને પર્યાપ્તક સંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા भानध्यामा भने लिय योनिमा ५न्न थाय छे. 'ते गं भंते ! जीवा एगसमरणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयन्दिका टीका २०३२ उ.१९०१ नारकादि जीवानामुवतनानि० २३१ केवइया उबटुंति' ते खलु नारका भदन्त ! एकसमयेन एकस्मिन् समये इत्यर्थः कियस्संख्यका उद्वर्तन्ते इति प्रश्नः । भगवानाह 'गोयमा, इत्यादि । गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि वा, अट्ठ वा, बारस वा, सोलस वा, सखेज्जा वा असंखेज्जावा, उम्बटुंति' क्षुलाक-कृतयुग्म-नारका श्चत्वारो वा, अष्टौ वा, द्वादश वा, षोडश वा, संख्याता वा असंख्याता वा, एकसमये उद्वर्तन्ते इति । 'ते णं भंते ! जीवा कह उबटुंति' ते खलु भदन्त ! क्षुल्लक कृतयुग्म-नारका जीवाः कथं केन प्रका. रेण उद्वर्तन्ते इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'से जहानामा पत्र एवं दहेज' स यथानामकः प्लवका, एवं तथैव-पूर्वोक्तवदेव एवं सो वेव मम मो जाव-पाययोगेग उन्नटुंति' एवं स एव गमको यावद् आत्ममयोगेण उद्वर्तन्ते नो परप्रयोगेणोत्पद्यन्ते । अयं भावः क्षुल्लक-कृतयुग्म-नारकाः कथमुर्त्तन्ते इनि समएणं केवड्या उत्रवति ' हे भदन्त ! वे जीव एक समय में कितने उत्पन्न होते हैं अर्थात् वे जीव नरक से एक समय में कितने निकलते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-गोयमा ! चत्तारि वा अg वा, पारस वा, सोलस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा उबट्टति' हे गौतम! चार अथवा आठ अथवा बारह अथवा सोलह अथवा संख्यात या असंख्यात नारक जीव एक समय में वहां से निकलते हैं।
'तेणं भंते ! जीवा कह उव्वति' हे भदन्त ! क्षुल्लक कृतयुग्स राशिप्रमित नारक जीव किस प्रकार से उद्वर्तना करते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! से जहानामए पवए एवं तहेव' हे गौतम ! जैसे कोई कूदनेवाला मनुष्य जैसा कि पच्चीस वें शतक के आठवे उद्दे. शक में कहा गया है उसी के अनुमार यहां गमक कहना चाहिये, अर्थात् क्षुल्लक कृतयुग्म नारक किस प्रकार से उद्वर्तना करते हैं ? तो केवइया उववज्जति भगवन त । मे समयमा टस त्पन्न याय छ? અર્થાત્ એક સમયમાં નરકવાસમાંથી કેટલા નીકળે છે? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा ! चतारि वा, अदुवा, बारस वा, सोलसा, संखेज्जा वा, असंखेजा वा उठवटुंति' गौतम! यार अथ। २।४ अथवा भार अथवा सेण अथवा સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત નારક જીવ એક સમયમાં ત્યાંથી નીકળે છે.
तेणं भंते जीवा कह उच्वति' 3 लापन् ते शुस तयुभ राशि પ્રમિત નારક છ કઈ રીતે ઉદ્વર્તન કરે છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा ! से जहा नामर पवए एवं तहेव' गौतम ! मावाणे પુરૂષ જેમ કે પચીસમા શતકના આઠમા ઉદ્દેશામાં કહેવામાં આવેલ છેએજ પ્રમાણેના ગમકે અહિયાં કહેવા જોઈએ અર્થાત્ ભુલક કૃતયુગ્મ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३३
भगवतीसत्र पश्नस्य पतिवचनावसरे पश्चविंशतिशतकस्याऽष्टमोद्देशकस्य भाव इहानुकरणीयः अर्थद्वारेण स एव उद्देशक इह पठनीयः। 'रयणप्पभापुढवि खुड्डागकड' रत्नममा पृथिवी क्षुल्लक-कृतयुग्म प्रमाण का नारकास्तत उद्वय॑ कुत्र गच्छन्ति कुत्रोत्पद्यन्ते किं नैरयिकेषु उत्पधन्ते नियंग्योनिकेषु बोत्पधन्ते इत्यादि क्रमेण प्रश्नः ।
उत्तरमाह-एवं' इत्यादि । 'एवं रयणप्पभाएवि' एवं सामान्यतः क्षुल्लककृतयुग्मनारकाणाम् यथोद्वर्तना कथिता, तथैव-रत्नप्रभा पृथिवी नारकजीवानामपि उद्वर्तना वक्तव्या । 'एवंजाब अहे सत्तमाए' एवं यावदधः सप्तम्याम् , _ यथा-रत्नममा प्रथमनारकपृथिवी सम्बन्धिनारकाणामुद्वर्तना कथिता इस प्रश्न के उत्तर में पच्चीस वें शतक के आठवें उद्देशकका भाव यहां वक्तव्य है वही उद्देशक यहां पठनीय है। 'रयणाभा पुढवी खडाग कड' हे भदन्त ! रत्नप्रभा पृथिवी के क्षुल्लक कृतयुग्म प्रमाजक नारक वहां से उद्वर्तना करके कहां जाते हैं और कहां उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों से नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं या तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-हे गौतम ! 'एवं रयणपभाए वि' जिस प्रकार की उद्वर्तना सामान्य क्षुल्लक कृत युग्म नारकों की कही गई है उसी प्रकार की उद्वर्तना रत्नप्रभा पृथिवी के नारक जीवों की भी कहनी चाहिये । 'एवं जाब अहे सत्तमाए' जैसी उद्रतना रत्नप्रभा नामकी प्रथम पृथिवी के नारकों की कही गई है वैसी ही ऊर्तना शर्कराममा नाम की द्वितीय पृथिवी क्षुल्लक कृत युग्म राशिप्रमाणक नारकों से लेकर अधःसप्तमी पृथिवी के क्षुल्लक નારક કઈ રીતે ઉદ્વર્તન કરે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પચ્ચીસમાં શતકના આઠમા ઉદ્દેશાનું કથન અહિયાં કહેવું જોઈએ. તેમ સમજવું.
___ 'रयणपभा पुढवी खुड्डाग कड़० ७ मापन २त्नप्रभा थाना क्षुदत કયુમ પ્રમાણુવાળા નારકે ત્યાંથી ઉદ્વર્તન કરીને કયાં જાય છે? અને કયાં ઉત્પન્ન થાય છે? શું ? તેઓ નરયિકમાંથી નીકળીને નૈરયિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યંચ નિકોમાં ઉત્પન્ન થાય છે? मा प्रशन उत्तरमा प्रमुश्री ४३ छ ४-ॐ गौतम ! 'एव रयणप्पभाए बि' २ પ્રમાણેની ઉદ્વર્તન સામાન્ય મુલક કૃતયુગ્મ નાકે વિષે કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેની ઉદ્વતના રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારક જીવોની પણ કહેવી नसे. एवं जाव अहे सत्तमाए' २नमा पृथ्वीना नानी ना रे પ્રમાણે કહી છે, એ જ પ્રમાણેની ઉદ્ધતના શર્કરા પ્રભા નામની બીજી પૃથ્વીના મુલક કૂતર્યુંમ રાશિ પ્રમાણ નારક જીથી લઈને અધઃસપ્તમી પૃથ્વીના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेश्यन्द्रिका टीका श०३२ उ.१ सू०१ नारकादि जीवानामुद्वर्तनानि० २३३ तेनैव रूपेण शर्करापमा द्वितीय नारकपृथिवी सम्बन्धि क्षुल्लक-कृतयुग्म-राशिप्रमाणकनारकादारभ्याषःसप्तमी नारक पृथिवी सम्बन्धि क्षुल्लक-कृतयुग्मराशिममाणक नारकजीवपर्यन्तजीवानामपि-उद्वर्तना वक्तव्या प्रकारश्च पूर्वपद. शित एव ग्राह्यः । एवं खुड्डागतेोग खुड्डागदावरजुम्म खुड्डाग कलिओगा' एवं क्षुल्लकम्योज क्षुल्लक द्वापरयुग्म, क्षुल्लक कल्योजराशि प्रमाणा अपि जीवा ज्ञातव्याः। 'नवर परिमाणं जाणियध्वं' नवर केवल परिमाणं भिन्न भिन्न रूपेण क्षुल्लक कृतयुग्मादिनारकाणां ज्ञातव्यम् ।
तथाहि-क्षुल्लक-कृतयुग्मनारकाणां परिमाणम्-चत्वारो वा, अष्टौ घा, द्वा. दशवा-षोडश वा, संख्याता वा, असंख्याता वेति कथितम्, तथा क्षुल्लकयोजनारकाणां त्रयो वा, सप्त वा, एकादश वा, विदश वा, संख्याता वा, असंख्याता वा, इत्येवं क्रमेण वक्तव्यम् । एवं-क्षुल्लक-द्वापरयुग्मनारकाणाम्, कृतयुग्म राशिप्रमाण नारक जीवों तक की भी कहनी चाहिये । इस सम्बन्ध में प्रकार पूर्व पद में दिखा ही दिया गया है ! 'एवं खुड्डाग तेओग खुड्डाग दावरजुम्म खुड्डाग कलिओग।' इसी प्रकार से क्षुल्लक पोज, क्षुल्लक द्वापरयुग्म और क्षुल्लक कृतयुग्म राशिप्रमित जीवों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये, 'नवर परिमाण जाणियव्वं' परन्तु क्षुल्लक कृतयुग्मादि नारकों का परिमाण भिन्न-२ रूप से जानना चाहिये । जैसे-क्षुल्लक कृतयुग्म नारकों का परिमाण चार, आठ, बारह सोलह, संख्यात या असंख्यात कहा गया है । क्षुल्लक व्योज नारकों का परिमाण तीन, सात, ग्यारह, पन्द्रह संख्यात या असंख्यात कहा गया है । क्षुल्लक द्वापरयुग्म नारकों का परिमाण दो, छह, दश, चौदह, મુલક કતયુગ્મ રાશિ પ્રમાણે નારક જી સુધીની કહેવી જોઈએ. આ સંબં. ધમાં પહેલા બતાવેલા પ્રકાર પ્રમાણેને પ્રકાર સમજે.
'एव खुड्डाग तेओग खुड्डागदावरजुम्मखुड्डाग कलिभोगा' मा પ્રમાણે શુકલક વ્યાજ, ક્ષુલકદ્વાપરયુગ્મ અને ક્ષુલ્લક કલ્યોજ રાશિપ્રમિત
वाना समयमा ५५ सभा. 'नवरं परिमाण जाणियव्वं' पर ले। કૃતયુગ્મ વિગેરે નારકનું પરિણામ જૂદા જુદા પ્રકારનું સમજવું. જેમ કેક્ષુલ્લક કૂતયુગ્મ નારકેનું પરિમાણ ચાર, આઠ, બાર, સેળ, સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત કહેલ છે. મુલક જ નારકેનું પરિમાણ ત્રણ, સાત, અગિયાર પંદર, સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત કહેલ છે. સુલકદ્વાપરયુગ્મ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३५
भगवतीस्त्र सेवा, पट का, दश बा, चतुर्दश वा, संख्याता वा, असंख्याता या, क्षुल्लाकल्पोजनारकाणाम् एको वा, पञ्च वा नव वा, त्रयोदश वा, संख्याता वा, असं ख्याता था, इत्येवं क्रमेण वक्तव्यम् । 'नवर परिमाणं जाणिय' इत्यस्यायमेव भारो मूलसूत्रे इति । 'सेस तं चेव' शेष परिमाणातिरिक्तं सर्व कृतयुगमनारक पदेव ज्ञातव्यम् ।
रत्नपमा पृथिवी सम्बन्धि व्योज-द्वापरयुग्म कल्योज नारकवदेव शर्करा प्रभात आरभ्याऽधः सप्तमी पृथिवी सम्बन्धि योज-द्वापरयुग्म-करयोजनारकाणा मपि एवमेव परिमाणे वैलक्षण्यम्, तदन्यत्सवं रत्नप्रभा प्रथमनारक पृथिवी संख्यात अथवा असंख्यात कहा गया है । क्षुल्लक कल्योज नारकों का परिमाण एक, पांच, नौ, तेरह संख्यात अथवा असंख्यात कहा गया है। सो इस क्रम से इनका परिणाम कहना चाहिए, इस प्रकार से 'नबर परिमाणं जाणियन्वं' इस सूत्र का यही भाव मूलसूत्र में प्रदशित किया है। 'सेस तचेव' परिमाण से अतिरिक्त और सब कथन कुनयुग्म नारक के जैसा ही जानना चाहिये । रत्नप्रभा पृथिवी सम्ब. न्धी पोज, द्वापर युग्म और कल्योज राशिपमित नारकों के जैसा ही शर्कराप्रभा से लेकर अधःसप्तमी पृथिवी सम्बन्धी नारकों के भी परिमाण में इसी प्रकार से वैलक्षण्य जानना चाहिये । इसके सिवाय और सष कथन रत्नप्रभा प्रथम नारक पृथिवी के जैसा ही जानना चाहिये, 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा यह विषय નારકેનું પરિમાણ છે, છ, દસ, ચૌદ સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત કહેલ છે. સુહલક કજ નારકોનું પરિમાણ એક, પાંચ નવ, તેર સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત કહેલ છે. તે આ કમથી આમનું. પરિમાણું કહેવું જોઈએ, 'नवर परिमाणं जाणियव्व" ॥ सूत्रने। मामा भूतसूत्रमा मतावर छे.
'सेस त चेव' परिभाष्य शिवायनु मा सघणु थन कृतयुभ ना२४॥ કથન પ્રમાણે જ સમજવું. રત્નપ્રભા પૃથ્વી સંબંધી જ, દ્વારપયુમ, અને કોજ રાશિપ્રમિત નારકોના પરિમાણમાં પણ આજ પ્રમાણેનું વિલક્ષણ્ય સમજવું. આ શિવાય બાકીનું સઘળું કથન રત્નપ્રભા પૃથ્વીની પહેલી નારક પૃથ્વી સંબંધી જ વિગેરેના કથન પ્રમાણે કહેલ છે.
___ सेव' भवे ! सेव भते ! त्ति' लापन मा विषयमा समयमा मा५ દેવાનુપ્રિયે જે પ્રમાણે કહ્યું છે, તે સઘળું કથન એજ પ્રમાણે છે, હે ભગવનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३२ ३०१ ०१ नारकादि जीवानामुद्वर्त्तनानि०
२३५
देव सर्वमवगन्तव्यमिति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते! तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति पूर्ववत् || ३० १ ॥
इति श्री विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापकमविशुद्ध गद्यपद्यानैकग्रन्थ निर्मापक, वादिमानमर्दक- श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री "भगवती सूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायाम् द्वात्रिंशत्तमशतकस्य प्रथमोदेशक समाप्ताः ॥३२- १॥
आप देवानुप्रिय ने कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है ऐसा कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया, बन्दना नमस्कार कर के फिर वे संयम और तप से आत्मा को मावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये | सू० १॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवती सूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके बतीसवें शतक का प्रथम उद्देशक समाप्त ॥ ३२- १॥
આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન સČથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેને નમસ્કાર કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન બિરાજમાન થયા. ॥सूर१॥
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પુજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતીસૂત્ર'ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ખત્રીસમા શતકના પહેલા ઉર્દૂશ સમાપ્ત ૫૩૨-૧૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
卐
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
२३६
भगवतीसूत्रे अथ द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यते 'कण्इलेस्स कडजुम्म नेरइया' कृष्णलेष्य कृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! अनन्तरमुद्वर्त्य कुत्र गच्छन्ति, कुत्रोत्पद्यन्ते, किं नैररिकेषट्पद्यन्ते तिर्यग्योनिकेषु वोत्पधन्ते ? इत्यादि रूपेण प्रश्नः ? उत्तरमाह-'एवं' इत्यादिना, ‘एवं एएणं कमेणं जहेव उववायसए अठ्ठावीसं उद्देसगा भणिया, तहेव-उन्चट्टणासए वि अट्ठावीसं उद्देसगा भाणियव्वा निरससेसा' एवमेतेन क्रमेण यथैव उपपातशत के अष्टाविंशतिरुद्देशका भणिता स्तथैवोद्वर्तना शतकेऽपि-अष्टाविंशतिरुदेशका भणितव्या निरवशेषाः । ___ तत्र कृतयुग्मनारकरय प्रथमउद्वर्तनोदेशकः १, कृष्णलेश्यकृतयुग्मस्य द्वितीयोद्देशकः २, नीललेश्यकृतयुग्मस्य तृतीयोदेशकः ३, कापोतलेश्यकृतयुग्मस्य
शतक ३२ उद्देशक २-२८ ।। टीकार्थ-'कण्हलेस्स कडजुम्म नेरइया०' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले कृतयुग्म राशिमित नैरयिक नारक भव की समाप्ति होते ही नरक भव से निकल कर कहां जाते हैं ? और कहां उत्पन्न होते हैं ? क्या नैरपिकों में उत्पन्न होते हैं ? या तिर्यग्योनिको में उत्पन्न होते हैं इत्यादि उत्तर में प्रभुश्री कहते है-'एवं एएणं कमेणं जहेव उववायसए अट्ठाबीस उद्देसगा भणिया तहेव उवट्टणासए वि अट्ठावीसं उद्देसगा भाणिपन्या निरवसेसा' इस प्रकार इस क्रम से जैसे उपपात शतक में २८ उद्देशक कहे गये हैं उसी प्रकार से उद्वर्तना शतक में भी २८. उद्देशक कहना चाहिये, इनमें-कृतयुग्मादि नारक का प्रथम उवर्तनोद्देशक है ? कृष्णलेश्यावाले कृतयुग्मादि नारक का द्वितीयोद्देशक है, नील
भी शान प्रारम'कण्हलेक्सकजुम्म नेरइया' त्याठि.
ટીકાર્થ– હે ભગવદ્ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા કૃતયુગ્મરાશિ પ્રમિત નૈરયિક, નારક ભવની સમાપ્તિ થતા નરકભવથી નીકળીને ક્યાં જાય છે? અને કયાં ઉત્પન્ન થાય છે? શું નચિકેમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે અથવા તિર્યંચ
નિકોમાંથી ઉપન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'एवं एएण जहेव उववायसए अट्ठावीस उद्देसगा भणिया तहेव उव्वदृणासए वि अट्ठावीस उद्देसगा भाणियव्वा निरवसेसा' मारीत मा भथी ७५यात शतमा જે પ્રમાણે અઠયાવીસ ઉદ્દેશાઓ કહેવામાં આવ્યા છે. એ જ પ્રમાણે આ ઉદ્વર્તાના શતકમાં પણ અઠયાવીસ ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઈએ. આમાં કૃતયુગ્મ નારકનો પહેલે ઉદ્વર્તના ઉદ્દેશો કહ્યો છે. કૃષ્ણલેશ્યાવાળા કૃતયુમ નારક સંબંધી બીજો ઉદેશ કહો છે. નીલલેશ્યાવાળા કુતયુમ નારક સંબંધી ત્રીજો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३२ उ.२ सू०१ नैरयिकाणामुपपातनिरूपणम् २३७ चतुर्थोद्देशकः ४, तदेवं लेश्याश्रिताश्चत्वार उद्देशकाः ४, एवं भवसिद्धिकनारकस्य चत्वार उद्देशकाः निर्विशेषणस्य लेश्यात्रयविशेषणसहितस्य च ८, एवमेव-चत्वार उद्देशका अभवसिद्धिकस्य १२, सम्यग्दृष्टेर्लेश्यासंयुक्तस्य चत्वार उद्देशकाः १६, एवमेव-मिथ्याद्रष्टेर्लेश्यायुतस्य चत्वार उद्देशकाः २४, एवं शुक्लपाक्षिकस्यापि चत्वार उद्देशका भवन्ति २८, तदेवं सर्वसङ्कलनया-एकत्रिशत्तमोपपातशतकवत् द्वात्रिंशत्तमोद्वर्तनाशत केऽपि अष्टाविंशतिरुद्देशका भवन्तीति, 'नवरं उन्वट्ठति अभिलावो भाणियव्यो' नवरं-केवलं विशेष एतावानेव, यत् उपपातकशतके लेश्यावाले कृतयुग्मादि नारकका तृतीय उद्देशक है । कापोतलेल्यावाले कृतयुग्मादि नारक का चतुर्थोद्देशक है । इस प्रकार से ये लेश्याश्रित चार उद्देशक हैं । इसी प्रकार से भवसिद्धिक नारक के चार उद्देशक हैं इनमें पहिला उद्देशक सामान्य भवसिद्धिक नारक का है और तीन उद्देशक कृष्णनील, कापोतलेश्यात्रय विशेषण विशिष्ट भवसिद्धिक नारक के हैं। इसी प्रकार से चार उद्देशक अभवसिद्धिक नारक के हैं १२ लेश्या संयुक्त सम्यग्दृष्टि नारक के चार उद्देशक हैं । १६ लेश्यावाले मिथ्पादृष्टि नारक के चार उद्देशक हैं कृष्णपाक्षिक नारक के चार उहे. शक हैं और शुक्लपाक्षिक नारक के भी चार उद्देशक हैं सब मिलकर इस प्रकार से ये २८ उद्देशक हैं । जिस प्रकार से ३१ वें उपपात शतक में २८ उद्देशक हैं उसी प्रकार से इस ३२ वें उर्तना शतक में भी २८ उदे. शक हैं । अन्तर केवल दोनों में इतना साही है कि उपपात शतक में जैसे उपपात पद जोड़कर अभिलाप कहा जाता है उसी प्रकार यहाँ उपઉદેશે કહ્યો છે. કાપેલેશ્યવાળા કૃતયુગ્મનારક સંબંધી ઉદેશે કહેલ આ રીતે લેશ્યાસંબંધી ચાર ઉદ્દેશા કહ્યા છે. એ જ પ્રમાણે ભવસિદ્ધિક નારક સંબંધી ચાર દંડક કહ્યા છે. તેમાં પહેલો દંડક સામાન્ય ભવસિદ્ધિક નારક સંબંધી છે. અને ત્રણ દંડકે કૃષ્ણ, નીલ, કાપત, એ ત્રણ લેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક નારકના છે. એ જ પ્રમાણે ચાર ઉદ્દેશાઓ અભવસિદ્ધિક નારક સંબંધી કહ્યા છે. ૧૨ તથા લેણ્યા યુક્ત સમ્યક દૃષ્ટિવાળા નારક સંબંધી ચાર ઉદેશાઓ કહ્યા છે. ૧દ લેફ્સાવાળા મિથ્યા દષ્ટિવાળા નારક સંબંધી ચાર ઉદેશાઓ કહ્યા છે કૃષ્ણપાક્ષિક નારક સંબંધી ચાર ઉદ્દેશાઓ કહ્યા છે, અને શુલપાક્ષિક સંબંધી પણ ચાર ઉદ્દેશાએ કહેલા છે. જે પ્રમાણે ૩૧ એકત્રીસમા ઉપપાત શતકમાં અઠયાવીસ ઉદ્દેશાઓ છે, એ જ પ્રમાણે અ, બત્રીસમા ઉદ્વર્તના શતકમાં પણ અયાવીસ ઉરે માઓ છે. આ બનને માં અંતર કેવળ એટલું જ છે કે -ઉપ પાત શતકમાં જેમ ઉપાત પદ જેડીને અભિશાપે કહેવામાં આવે છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे उपचन्ते इति यत्र कथ्यते, तत्र-तत्र सर्वत्रैव उद्वर्तन्ते इत्येवमभिलापः करणीयः एतावदेव द्वयोः शतकयो ३ लक्षण्यम्, 'सेमं तं चेव' शेषम्-उद्वर्तन्ते इति विशेषणादतिरिक्तं सर्वं तदेव उपपातशतकवदेव ज्ञातव्यम् ! _ 'सेवं भाते ! सेव भते! ति जाव-विहरह' तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति इति पूर्ववत् ॥२८॥ इति श्री - विश्वविख्यातजगदवल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य पूज्यश्री-घासीलालनतिविरचितायां "श्री भगवतीमत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायो व्याख्यायां द्वात्रिंशत्तमे-उद्वर्तनाशतके द्वितीयोद्देशकादारभ्याऽष्टाविंशति
पर्यन्ता उद्देशकाः समाप्ताः ॥२-२८॥
___ द्वात्रिंशत्तममुद्वर्तना शतकं समाप्तम् ॥३२॥ पात के स्थान में उतना शब्द जोड़कर अभिलाप कहना चाहिये, 'सेस चेव बाकी और सब कथन उपपात शतक के जैसा ही हैं। 'सेव भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरइ' हे भदन्त ! जैसा आप देवानु प्रिय ने यह विषय कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार कर फिर वे संघम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
॥२से लेकर २८ उद्देशक समाप्त ॥
। ३२ वां शतक समाप्त॥ G५पातना स्थान द्वतन ५६ भूीन ममिवा ४॥ . 'सेस त चेव' मीन भी तमाम ४थन ५५ात शतम ज्या प्रमाणे . _ 'सेव भवे ! सेव भते ! त्ति जाव विहरइ' 3 भगवन् मापवानुप्रिये આ વિષયમાં જે પ્રમાણે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપદેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા. વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. જાસૂ૦૧૫ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના બત્રીસમા શતકના બીજા ઉદ્દેશાથી અઠયાવીસમાં
ઉદ્દેશા સુધીના ઉદ્દેશાઓ સમાસ ૩૨-રથી ૨૮
બત્રીસમું શતક સમાપ્તા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
ममेयचन्द्रिका टीका श०३३ उ.१ सू०१ एकेन्द्रियजीवनिरूपणम् २३९
अथ त्रयस्त्रिंशत्तमं शतकमारमतेद्वात्रिंशत्तमे-उद्वर्तनाशतके नारकाणामुद्वर्तना कथिता, उद्धृत्ताश्च नारका: एकेन्द्रियादिषु नोत्पद्यन्ते, केच ते, एकेन्द्रिया यत्र नारका नोल्पद्यन्ते ? इत्यस्या शङ्कायामेकेन्द्रियाः मरूपयितव्याः भवन्ति, तेषु च तावद् एकेन्द्रियाः प्रथमतः मरूपणीयाः, इत्ये केन्द्रियमरूपणापरकं त्रयस्त्रिंशत्तमं शतकं द्वादशाऽवान्तरशतोपेतं ज्यारुपातमारमते, तस्य चेदं सूत्रम्-कइविहाणं भते !' इत्यादि।
मूलम्-कइविहा णं भंते ! एगिंदिया पन्नत्ता ? गोयमा! पंचविहा एगिदिया पन्नत्ता तं जहा-पुढविकाइया जाव वणस्सइकाइया। पुढवीकाइया गंभंते! कइविहा पन्नता ? गोयमा! दुविहा पन्नत्ता तं जहा-सुहुमपुढविक्काइया य बायरपुढविकाइया य । सुहुम पुढवीकाइया णं भंते! कइविहा पन्नत्ता। गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता तं जहा-पज्जत्तसुहुमपुढवीकाइया य अपजत्त सुहुमपुढविक्काइया य । पायरपुढविकाइया णं भंते ! कइविहा पन्नत्ता ? गोयमा ! एवं चेव । एवं आउकाइया वि चउक्कएणं भेएणं भाणियव्वा एवं जाव वणस्सइकाइया। अपज्जत्तसुहमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइकम्मपगडीओ पन्नत्ताओ? गोयमा! अट कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ तं जहा-नाणावरणिज जाव अंतराइयं। पज्जत्तसुहमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइ कम्म० पगडीओ पन्नत्ताओ ? गोयमा ! अट्ट कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ तं जहा-नाणावरणिज्जं जाव अंतराइयं । अपजत बायरपुढविकाइयाणं भंते ! कइकम्मपगडीओ पन्नत्ताओ? गोयमा! एवं चैव ८। पज्जत्तबायरपुढवीकाइयाणं भंते ! कइ कम्मपगडीओ एवं चेव ८। एवं एएणं कमेणं जाव- बायरवणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं त्ति। अपज्जत्तसुहुमपुढविकाइयाणं भंते! कइकम्मपगडीओ बंधति ? गोयमा! सत्तविहबंधगा वि अट
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
भगवतीसूत्रे
विह बंधगा वि । सत्त बंधमाणा आउयवज्जाओ सत्त कम्मपगडीओ बंधंति । अट्ठ बंधमाणा पडिपुन्नाओ अटू कम्मपगडीओ बंधंति । पज्जतसुहुमपुढवीकाइयाणं भंते! कइ कम्मएवं चैव सव्वे जात्र पज्जत्तसुहुम पुढवीकाइयाणं भंते! कइ कम्मपगडीओ बंधंति एवं वेव । अपज्जत्तसुहुम पुढवीकाइया णं भंते ! कइकम्मपगडीओ वेदेति ? गोयमा ! चोदस कम्मपगडीओ वेदेति ? तं जहा - नाणावरणिज्जं जात्र अंतराइयं सोइंदियवज्झं चक्खिदियवज्झं घानिंदियवज्झं जिम्भिदियवज्झं इत्थियवेदवज्झं पुरिसवेदवज्झं, एवं चउक्कणं भेएणं जाव- पज्जत्तबायरवणस्सइकाइयाणं भंते ! कइकम्मपगडीओ वेदेति ? गोयमा ! एवं चेव चोदस कम्मपगडीओ वेदेति । सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥ सू.१॥
छाया - विविधाः खलु भदन्त । एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधा एकेन्द्रियाः तद्यथा - पृथिवीकायिका यावद्वनस्पतिकायिकाः । पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कतिविधाः मज्ञप्ताः ? गौतम! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा पर्यामूक्ष्म पृथिवीकायिकाथ, अपर्याप्त पृथिवीका विकाश्च, बादर पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! एक्मे, एवम् अकायिका अपि चतुष्केण भेदेन भणितव्याः, एवं यावद्वनस्पतिकायिकाः अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भदन्त । कति कर्मप्रकृतयः मज्ञप्ताः ? tan | सप्तका अपि अष्टविधबन्धका अपि । सप्तबध्नन्त - आयुर्वजः सप्त कर्म प्रकृती बंध्नन्ति, अष्टबध्नन्तः परिपूर्णा अष्ट प्रकृतीबंध्नन्ति !
पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कति कर्म० एवमेव, एवं सर्वेयावत्, पर्याप्तवादरवनस्पतिकायिकाः खलु भदन्त । कति कर्म प्रकृती घ्नन्ति ? एवमेव । अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कति प्रकृतिर्वेदयन्ति गौतम | चतुर्दशकर्म प्रकृतीवेदयन्ति तद्यथा-ज्ञानावरणीयं यावदन्तरायिकं श्रोत्रेन्द्रियवध्यम् चक्षुरिन्द्रियवध्यम् घ्राणेन्द्रियवध्यम्, जिद्वेन्द्रियबध्यम्, स्त्रीवेदवध्यम्, पुरुष वेदवध्यम् । एवं चतुष्केन भेदेन यावत्पर्याप्तवादर - वनस्पतिकायिकाः
9
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेrचन्द्रिका टीका श०३३ उ. १ सू०१ एकेन्द्रियजीव निरूपणम्
खल मदन्त । कति कर्मप्रकृतीवेदयन्ति गौतम । एवमेव चतुर्दश कर्मपकृतीवेदयति - तदेव भदन्त । तदेव भदन्त । इति ॥३३॥१
टीका- 'कहविहा णं भंते ! एगिंदिया पद्मत्ता' कतिविधाः खल भदन्त । एकेन्द्रियाः मज्ञप्तः ? हे भदन्त एकेन्द्रियजीवानां कियन्तो भेदा भवन्तीति प्रश्नः ? भगवानाह - 'गोयमा !' इत्यादि, गोयमा ! हे गौतम ! 'पंचविधा ए-ि दिया पत्ता ' पश्चविधाः - पश्चमकारा एकेन्द्रियजीवाः प्रज्ञप्ताः कथिताः । तत्र प्रकारभेदमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'पुढविक्काया जात्र || शतक ३३ उद्देशक १
३२ वे शतक में नारकों की उद्वर्तना के सम्बन्ध में कथन किया गया है । नारक से उद्धृत हुए नारक एकेन्द्रियादिकों में उत्पन्न नहीं होते हैं । अतः वे एकेन्द्रियादिक कौन हैं कि जिन में नारकों की उत्पत्ति नहीं होती है इस शंका की उपस्थिति में एकेन्द्रियादिक प्ररूपण के विषय भूत बन जाते हैं। सो सबसे पहिले एकेन्द्रिय जीवों की प्ररूपणा करनेवाला यह ३३ वां शतक कि जो ११ उद्देशकों वाला है व्याख्या युक्त किया जाते है ।
'कविहा णं भंते ! एनिंदिया पन्नत्ता' इत्यादि सूत्र - १
टीकार्थ - - ' कइविहा णं भंते ! एगिंदिया पण्णत्ता' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये है ? 'गोगमा ! पंचविहा एगिंदिया पन्नत्ता' हे गौतम ! एकेन्द्रिय जीव पाँच प्रकार के कहे गये हैं । 'त' जहा' जैसा - पुढविक्काइया जाव वणस्सइकाइया' पृथिवीकायिक તેત્રીસમા શતકના પ્રારંભ-પહેલા ઉદેશે!
અત્રીસમા ઉદ્ધૃતના શતકમાં નારકની ઉદ્વૈતના સમધમાં કથન કરવામાં આવેલ છે, નરકથી નીકળેલા નારક એકેન્દ્રિય વિગેરેમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. તેથી તે એક ઇન્દ્રિયવાળાએ કયા છે ? કે જેમાં નારકાની ઉત્પત્તિ થતી. નથી. આ શકાના સમાધાન માટે એક ઇન્દ્રિય વિગેરેની પ્રરૂષણા કરવાની જરૂરત લાગે છે, તેથી સૌથી પહેલાં ઇન્દ્રિયવાળા જીવેાની પ્રરૂપણા કરવાવાળા આ તેત્રીસમા શતકને કે જે અગિયાર ઉદ્દેશાઓવાળું છે તેનુ કથન કરવામાં આવે છે.
'कविहाणं भंते ! एगि दिया पन्नत्ता' इत्याहि
r
टीडार्थ - 'कइविहाणं भंते ! एगिदया पन्नता' हे भगवन् ये 'द्रियवाजा જીવા કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી 18 ì d-'muar ! q'afagı qffifqaı qaal' è dau! As ylauzo वो पांथ अहारना वामां आव्या छे. 'त' जहा' ते या प्रमाये थे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्र पणस्सइकाइया, पृथिवीकायिका यावत् वनस्पतिकायिकाः । अत्र यावत्पदेन अपकायिक, तेजस्कायिक वायुकायिकानां संग्रहो भवति ।
तथा च-पृथिव्यादिवनस्पत्यन्त भेदेन पञ्च प्रकारा एकेन्द्रियजीवा भवन्ति, एतेषां स्पर्शनेन्द्रियमात्रं भवति, रसनादीन्द्रियाणामभावात् । यद्यपि-मन इन्द्रिय कायानां सर्वजीवसाधारण्यात् सर्वाग्यपि इन्द्रियाणि सामान्यजीवानां सन्ति, तयापि-एकेन्द्रियजीवेषु स्पर्शनेन्द्रियातिरिक्तेन्द्रियाणामनुक्रमत्वाद् एकेन्द्रिय संज्ञा भवतीति । ___'पुढविक्काइया ण भंते । काविहा पनत्ता' पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त । कविविधा:-कतिपकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति प्रश्नः भगवानाह-'मोयमा' इत्यादि गोयमा!' हे गौतम ! 'दुविहा पन्नत्ता' पृथिवीकायिका द्विविधाःद्विपकारकाः प्रज्ञप्ता:-कथिता इत्युत्तरम् । तत्र प्रकारभेदमेव दर्शयति-'तं जहा' से लेकर वनस्पतिकायिक तक अर्थातू-पृथिवीकायिक, अपकायिक, तैजस्कायिक, वायुकायिक, और वनस्पतिकायिक इन पाँच प्रकार के एकेन्द्रिय जीवों को केवल एक स्पर्शन इन्द्रिय ही होती है, शेष कर्ण, चक्षु, रसना, घ्राण, ये इन्द्रियां नहीं होती हैं। यद्यपि मन, इन्द्रिय और काय ये सब, जीवों के होते हैं क्योंकि ये सर्व जीव साधारण हैं अत: सब इन्द्रिया सामान्य जीव में हैं फिर भी एकेन्दिय जीवों में स्पर्शन इन्द्रिय के अतिरिक्त और सब इन्द्रियां होती नहीं हैं इस कारण उनकी एकेन्द्रिय संज्ञा होती है। ___'पुढविक्काइया णं भंते ! कइविहा पन्नत्ता' हे भदन्त ! पृथिवी. कायिक जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? 'गोयमा ! हे गौतम ! 'दुविहा पन्नत्ता' पृथिवीकायिक जीव दो प्रकार के कहे गये हैं। 'तं जहा' 'पुढविकाइया जाव वणस्सइकाइया' पृथ्वी यिस्थी बनस्पतिथि: સુધી અર્થાત્ પૃથ્વીકાયિક, અષ્કાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક. અને વનસ્પતિ કાયિક, આ પાંચ પ્રકારના એક ઈન્દ્રિયવાળા જીને કેવળ એક સ્પર્શન ઈન્દ્રિય જ હોય છે. બાકીની કાન, નાક, આંખ રસના (જીભ) આ ઈદ્રિ હોતી નથી. જો કે મન ઈન્દ્રિય અને શરીર સઘળા ને હોય છે. કેમ કે તે સર્વ જીવ સાધારણ હોય છે. તેથી આ ઈન્દ્રિયે બધાને હોય છે. તે પણ એક ઈદ્રિયવાળા જીવમાં સ્પશન ઇન્દ્રિય શિવાય બીજી કોઈ પણ ઈદ્રિ હોતી નથી. તેથી તેઓની “એક ઈદ્રિય એવી સંજ્ઞા છે.
'पुढविक्काइयाणं भंते ! कइविहा पन्नत्ता' 3 भगवन् यि & रक्षा प्रारना ४७या छ १ ॥ प्रशन उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ-'गोयमा ! मातम ! दुविहा पन्नता' पृथ्वी यि ७ मे प्रारना छ. 'त' जहा'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ उ. १ सू०१ एकेन्द्रियजीवनिरूपणम्
२४३
इत्यादि । 'तं जहा ' तद्यथा - ' मुहुमपुढ़वीकाध्याय बायरपुढनीकाइया य' सूक्ष्मपृथिवोकायिकाश्च बादरपृथिवीकायिकाश्च । तत्र - 'सुहुमपुढवीकाइयाणं भंते ! कनिहा पण्णत्ता' सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त । कविविधाः - कविप्रकारका भवन्तीति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'दुविहा पत्ता' सूक्ष्मपृथिवीकायिका द्विविधाः - द्विमकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः प्रकारप्रेव दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि । तं जहा' तद्यथा - 'पज्जत सुडुमपुढवीकाइयाअपज्जत हुन पुढवीकाइया य' पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकाच तथा अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिका तथा पर्याप्ताऽपर्याप्तभेदेन सूक्ष्मपृथिवीकायिका जीवा डिविधा मवन्तीत्युत्तरम् 'वायरपुढ विकाइया णं भंते ! कइविहा पन्नता' बादर पृथिवी - काfiकाः खलु भदन्त ! कतिविधाः प्रज्ञप्ता ? इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि 'गोथमा !' हे गौतम! ' एवं वेत्र' एवमेव सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीपस्प यथा- पर्याप्ताऽपर्याप्तमेदेन द्वैविध्यं कथितम्, तथैव - वादरपृथिवीकायिक जैसे- 'सुम पुढवीकाइया य बायर पुढबीकाइया य' सूक्ष्म पृथिवीकायिक और बादर पृथिवीकायिक 'सुमढवीकायियाणं भते ! कइ बिहा पन्नन्ता' इनमें से सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव हे भदन्त ! कितने प्रकार के कहे गये हैं ? 'गोयमा ! दुविहा पन्नता' हे गौतम ! सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव दो प्रकार के कहे गये है । 'त' जड़ा' जैसे- 'पज्जत सुमपुढवीकाइया य अपज्जन्त सुहुमपुढवीकाइया प' पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक और अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक | 'बापर पुढविक्कायाणं भंते ! कहविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! बादरपृथिवीकायिक जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं'गोमा ? एवं चेव' सूक्ष्म पृथिवीकायिक के जैसे बादर पृथिवीकायिक - 'सुहुमपुढवीकाइया य बायरपुढविकाइया य' सूक्ष्म पृथ्वी अयि मने माहर पृथ्वी आयि 'सुहुम पुढवीकाइयाणं भते ! कइविहा पन्नत्ता' તેમાં સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવ હે ભગવન્ કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા Capi ugal 8 à 3-maar! gfagı qaar' è vildu ! you पृथ्वी अयि भवेो मे अहारना डेवामां आव्या छे, 'त' जहा' ते या प्रभावे छे. 'पज्जत सुमपुढवीकाइया य अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइया य' पर्याप्त सूक्ष्मपृथ्वी प्रायि मने अपर्याप्त सूक्ष्मपृथ्वी अयि 'वायर पुढवीकाइयाणं भते ! कहविहा पण्णत्ता' हे भगवन् माहर पृथ्वी अयि वो डेटा अहारना उडेवामां भाव्या छे ? या प्रश्नना उत्तरमां प्रभुश्री गौतमस्वामीने छे - 'गोयमा ! एव चैव' હે ગૌતમ ! સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયના કથન પ્રમાણે માદર પૃથ્વીકાચિક જીવ પણ પર્યાસ અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
-
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
भगवतीसत्रे जीवानामपि पर्याप्ताऽपर्याप्तभेदेन द्वैविध्यं ज्ञातव्यमिति । ‘एवं आउकाइया वि चउक्कएणं भेएणं भाणियवा' एवं-पृथिवीकायिकवदेव, अप्कायिका अपि चतुष्केण भेदेन भणितव्या। सूक्ष्मवादरपर्याप्ताऽपर्याप्तभेदात् 'एवं जाव-वणस्सइकाइया' एवं यावद् वनस्पतिकायिकाः, अत्र यावत्पदेन तेजस्कापिक-वायुकायिकयोः संग्रहो भवति । तथा च-पृथिव्य. एकायिकययोर्यथा चत्वारो भेदाः कथिताः तथैव-तेजस्कायिकादारभ्य वनसतिकायिकान्तैकेन्द्रियजीवानामपि सूक्ष्मवादरपर्याप्तापर्याप्तात्मकाश्चत्वारो भेदा ज्ञातव्या इति । अथ कर्मप्रकृतिविषयकं सूत्रमाह-'अपज्जत्त' इत्यादि, 'अपज्जत्त मुडुमपुढवीकाइयाणं भंते' अपर्यापसूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भदन्त ! 'कइ कम्मपगडीओ पनत्ताओ' कति कर्मपकृतयः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । भी पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो प्रकार का कहा गया है। 'एवं आउक्काइया वि चउक्कएण भेएणं भाणियधा' पृथिवीकायिक के जैसे अप्कायिक भी सूक्ष्म, बादर, पर्याप्तक और अपर्याप्तक के भेद से चार प्रकार के कहे गये जानना चाहिये । 'एवं जाव वणस्सइकाइया' इसी प्रकार से यावत् वनस्पतिकायिक भी सूक्ष्म, बादर, पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से चार प्रकार के कहे गये जानना चाहिये यावत्पद से तेजस्कायिक और वायुकायिक इन दो का ग्रहण हुआ है । तथा च पृथिवीकायिक के जिस प्रकार से चार भेद कहे हैं उसी प्रकार से तेजस्कायिक से लेकर वनस्पतिकायिकान्त एकेन्द्रिय के भी चार चार भेद हैं ऐसा जानना चाहिये। ___ अपज्जत्त सुहुम पुढवी काइयाण मंते ! कहकम्म पगडी भो पन्नत्ताओ' हे भदन्त ! अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों के कितनी
अपर्याप्सना मेथी मे १२॥ ४ा छे. 'एव आउक्काइया वि चउक्कएणं भेएणं भाणियव्वा' पृथ्वी4ि3यन प्रमाणे मयि ५६५ सूक्ष्म, मा४२, पयात અને અપર્યાપ્તના ભેદથી ચાર પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. તેમ સમજવું. 'एवं जाव वणस्सइकाइया' या प्रमाणे यावत वनस्पतिथि: ५५ सूक्ष्म બાદર પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના ભેદથી ચાર પ્રકારના કહ્યા છે. તેમ સમજવું. અહિયાં યાસ્પદથી તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિક એ બે ગ્રહણ કરાયા છે. તે આ પ્રમાણે–પૃથ્વીકાયિકના ચાર ભેદે જે રીતે બતાવ્યા છે. એ જ પ્રમાણે તેજસકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક સુધીના એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવના પણ ચાર ભેદ સમજવા.
'अपग्जत्त सुहुमपुढवीकाइयाण मंते ! कइ कम्मपगडीओ पन्नताओ' 3 ભગવન અપર્યાપ્તક સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક જીને કેટલી કર્મ પ્રકૃતિ કહેવામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ उ. १ सू०१ एकेन्द्रियजीवनिरूपणम्
२४५
'गोमा' हे गौतम! 'अट्ट कम्मपगडीओ पन्नताओ' अष्टकर्ममकृतयः प्रज्ञप्ताःकथिताः । प्रकारभेदमेव दर्शयति- 'तंजहा' इत्यादि । 'तं जहा ' तद्यथा - 'नाणावरणिजं जाव - अंतराइयं' ज्ञानावरणीयं यावद् आन्तरायिकम् । अत्र यावत्पदेन दर्शनावरणीय वेदनीय- मोहनीयायु- नाम - गोत्राणां संग्रहो भवति । तथा चज्ञानावरणीयादारभ्यान्तरायिकपर्यन्ता अष्टौ कर्मप्रकृतयोऽपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भवन्तीत्युत्तरमिति । 'पज्जत्तसु हुम पुढत्रीकाइया णं भंते ! कइ कम्मपगडीओ पन्नताओ' पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां खलु भदन्त ! कति संख्यकाः कर्मपकृतयः प्रज्ञप्ताः कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'अट्ठ कम्मपगडीओ' अष्ट कर्ममकृतयः प्रज्ञप्ताः एतेषामष्टौ कर्मप्रकृतयो भवन्तीत्युत्तरम् । प्रकारभेदमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि । 'वं जहा ' तद्यथा - 'नाणावर णिज्जं जाव अंतराइयं' ज्ञानावरणीयं यावत्पदेन दर्शनावरणीय कर्मप्रकृतियां कही गई हैं ? 'गोधमा । अट्ठ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' हे गौतम! उनके आठ कर्मप्रकृतियां कही गई हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं 'नाणावर णिज्जं जाव अंनराइयं' ज्ञानावरणीय यावत् अन्तरायिक यहां यावत्पद से दर्शनावरणीय वेदनीय मोहनीय आयु नाम और गोत्र इन कर्मप्रकृतियों का ग्रहण हुआ है। 'पज्जन्त सुहुमढवीकाइया भते ! कह कम्मपगडीओ पन्नताओ' हे भदन्त ! पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों के कितनी कर्मप्रकृतियें कही गई है ? उत्तर में भगवान कहते हैं 'गोपमा ! हे गौतम! 'अट्ठ कम्मपगडीओ पन्नताओ' आठ कर्मप्रकृतियां कही गई हैं। 'तं जहां' वे इस प्रकार हैं'नाणावर णिज्जं जात्र अंतराइयं' ज्ञानावरणीयसे लेकर अन्तराय कर्म की आठों कर्मप्रकृतियां कही गई हैं। जैसे - ज्ञानावरणीय, आवेस हे ? उत्तरमा प्रभु श्री है- 'अट्ठ कम्मपगडीओ पन्नताओ' गौतम ! तेथेने आठ अमृतियों उसी छे 'त' जहा' ते या प्रभावे छे. 'नाणावर णिज्ज' जाव अंतराइय" ज्ञानावरणीय यावत् अंतराय मडियां यावत्पढ्थी दृर्शनावरणीय, भोडनीय, वेहनीय, नाम, गोत्र, भने आयु मा ક્રમ પ્રકૃતિયા ગ્રહણ કરવામાં આવી છે,
'पज्जत्तसुहुम पुढवीकाइया णं भंते! कइकम्मपगडीओ पण्णत्ताओ' 3 ભગવત્ પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવને કેટલી કમ પ્રકૃતીયેા કહેવામાં मावेस ? उत्तरमा अनुश्री डे 8 है - 'गोयमा ! डे गौतम ! 'अठ्ठ कम्म पगडीओ पण्णत्ताओ' आता वामां आवे छे. ते या प्रभा छे.- 'नाणावर णिज्ज ं जाव अंतराइय' ज्ञानावरीयथी सर्ध ने अन्तराम्भ सुधीनां
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने वेदनीय, मोहनीयायु नीमगोत्राणां ग्रहणं भवति । 'अपज्जत्त बायरपुढवीकाइयाणं भंते ! कइ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' अपर्याप्तबादरपृथिवीकाथिकजीवाना भदन्त ! कति कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'एवं चे' एवम्-यथा अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकापिकजीवानामष्टौ ज्ञानावरणीयादारभ्यान्तरायपर्यन्ताः कर्मप्रकृतयः कथिता स्तथैव अपर्याप्तबादरपृथिवीकायिकजीवानामपि ज्ञानावरणीयादिकाः अष्टौ कर्म प्रकृतयो ज्ञातव्या इति । 'पज्जतवायरपुढ़वीकाइयाणं भंते ! कइ कम्म पगडीओ०' पर्याप्त वादरपृथिवीकायिकजीवानां भदन्त ! कति कर्मप्रकृतयः मज्ञप्ता इति पश्नः, भगवानाह-'एवं चेव' एवमेव, एवम्-यथा-अपर्याप्त बादर पृथिवीकायिकानाम् , ज्ञानावरणीयादिका अष्टौं कर्मप्रकृतयो भवन्ति, तथैवपर्याप्त वादरपृथिवीकायिकजीवानामपि ज्ञानावरणीयादिका अष्टौ कर्मप्रकृतयो दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयु, नाम गोत्र और अन्त. राय 'अपज्जत्त बादर पुढवीकाइया ण भंते ! कहकम्मपगडीओ पन्नत्तामो' हे भदन्त ! अपर्याप्त पादर पृथिवीकायिक जीवों के कितनी कर्मप्रकृतियाँ कही गई हैं ? 'गोयमा! एवं चेव' हे गौतम ! अपर्याप्त मूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों के जैसे अपर्याप्त बादर पृथिवीकायिक जीवों के भी ज्ञानावरणीय आदि आठ कर्मप्रकृतियाँ कही गई हैं। 'पज्जत्त पायर पुढवीकाइयाण मंते ! कह कम्मपगडीओ. 'हे भद. नत ! पर्यास बादर पृथिवोकायिक जीवों के कितनी कर्मप्रकृतिया कही गई हैं ? 'गोयमा! 'एवं चेत्र' अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिक जीवों के भी ज्ञानावरणीयादिक आठ कर्मप्रकृतियां कही गई हैं। 'एवं एएण कमेणं આઠે કમ પ્રકૃતી કહેવામાં આવેલ છે, જેમ કે-જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મોહનીય, આયુ નામ, ગાત્ર અને અખતરાય. ____ 'अपज्जत्त बायरपुढवीकाइयाण भते ! कइ कम्मपगडी ओ पन्नत्ताओ' 3 ભગવન અપર્યાપ્ત બાદર પૃથ્વીકાયિક જીવને કેટલી કમ પ્રકૃતિ કહેવામાં भावी छ ? उत्तरमा सुश्री ४ छ -'गोंयमा ! एवं चेव' हे गौतम ! १५. યંત સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક જીના કથન પ્રમાણે અપર્યાપ્તક બાદર પૃથ્વીકાયિક જીને પણ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ કમ પ્રકૃતિ કહેવામાં આવી છે.
'पज्जत्त बायर पुढवीकाइयाणं भंते ! कइ कम्पगडीओ पण्णत्ताओ' ભગવન પર્યાપ્ત બાદર પૃથિવીકાયિક જીવોને કેટલી કમપ્રકૃતી કહેવામાં सावले. 'गोयमा ! एव चेव' पर्याप्त मा४२ पृथिवी4ि8 वान पक्ष જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ કર્મપ્રકૃતી કહેવામાં આવેલ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयवन्द्रिका टीका २०३३ उ.१२०१ एकेन्द्रियजीवनिरूपणम् २७ भवन्तीति ज्ञातव्यम् । 'एवं एएणं कमेणं जाव-बायरवणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं ति' एवम्-एतेन क्रमेण पृथिवीकायिकप्रकरणकथितषकारेण यावद् बादरबनस्पतिकायिकानां पर्याप्तकानामिति । अत्र यावत्पदेन अपर्याप्त पर्याप्त भेद युक्त सूक्ष्मवादराऽकायिकानाम् अपर्याप्तपर्याप्तभेदयुक्तभूक्ष्मवादरतेजस्कायिकानाम अपर्याप्तपर्याप्त भेद भिन्न सूक्ष्मवादरवायुकायिकानाम् अपर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकानां च संग्रहो भवति । पर्याप्तबादरवनस्पतिकायिकाः सूत्रे एवं गृहीताः ।
अथ कर्मप्रकृतिबन्धविषये सूत्रमाह-'अपज्जत्त' इत्यादि । 'अपज्जत्त सुहुम फुटवीकाइयाणं भंते !' अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवाः खलु भदन्त ! 'कइ. कम्मपगडीओ बंधंति' कति प्रकारकाः कर्म प्रकृती बंधनन्ति । कियत्संख्यकानां कर्मप्रकृतिनां बन्धका इमे भवन्तीति प्रश्नः। भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सत्तविहबंधगावि अट्ठविहबंधगाबि' सप्तविध-सप्तमकारक कर्मप्रकृतीनां बन्धका अपि-अपर्याप्त-सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवा भवन्ति । तथा. ऽष्टप्रकारक कर्मप्रकृतीनां बन्धका अपीमें भवन्तीति । जाव बायर वणस्सइकाइयाण पज्जत्तगाणत्ति' इसी क्रम से यावत् पर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक तक जानना चाहिये । यहां यावत् शब्द से अपर्याप्त पर्याप्त भेद युक्त सूक्ष्म बादर अपकायिकों का, अपर्याप्त पर्याप्त भेद युक्त सूक्ष्म बोदर तेजस्कायिकों का अपर्याप्त पर्याप्तभेद युक्त सूक्ष्म बादर वायुकायिकों का और अपर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिको का संग्रह हुआ है। पर्याप्त बादर वनस्पतिकायिकों सूत्र में ही आ गया है।
अब आठ कर्मप्रकृतियो के बन्ध के विषय में सूत्र कहते है-'अपजत इत्यादि 'अपज्जत्त सुहमपुढवीकाश्याणं भंते ! कह कम्मपगडीओ बंधंति' हैं भदन्त ! अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव कितनी कर्मप्रकृतियों का बन्ध करते हैं ? 'गोयमा! सत्तविह बंधगा वि अविहबंधगा वि
'एवं एएणं कमेण जाव बायरवणस्सइकाइयाण पजत्तगाणं ति' मास ક્રમથી યાવત્ શબ્દથી પર્યાપ્તક બાદર વનસ્પતિકાયિકના કથન સુધી સમજવું. અહિયાં યાવત શબદથી પર્યાપ્ત, અપર્યાપ્ત, ભેદ યુક્ત સૂક્ષ્મ બાદર અષ્કાયિકો અપર્યાપ્તપર્યાપ્તક ભેટ યુક્ત સૂક્ષ્મ બાદર તેજયિને અપર્યાપ્તપર્યાપ્ત ભેટવાળા સૂમ બાદર વાયુકાયિકાને અને અપર્યાપ્ત સૂમ વનસ્પતિકાયિકને સંગ્રહ થયા છે. પર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાયિકોનું કથન તો સૂત્રમાંજ કર્યું છે
_ 'अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइयाण भते! कः कम्मपगडी पो बंधति' के ભગવન અપર્યાપ્તક સૂમ પૃથ્વીકાયિક જીવ કેટલી કમ પ્રકૃતિને બંધ अरेछ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४३-'गोयमा ! सत्तविहबंधगा वि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
भगवतीस्त्र तत्र-'सत्तबंधमाणा आउपज्जाओ सत्त कम्मपगडीओ बंधति' सप्तप्रकारक कर्म प्रकृती बघ्नन्त आयुष्कर्मातिरिक्ताः सप्त ज्ञानावरणीयादिकाः कर्मप्रकृतिबंधनन्ति ! 'अट्ट बंधमाणा पडिपुनाओ अट्ट कम्मपगडीओ बंधति' अष्टकर्ममकती बध्नन्तः परिपूर्णाः समस्ता अपि अष्टापि कर्मप्रकृती बंधनन्ति । सर्वासामपि कर्म प्रकृतीनां बंधनं कुर्वन्तीति भावः । 'पज्जत्त सुहुमपुढविकाइयाणं भंते !' पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवाः खलु भदन ! 'कति कर्मप्रकृती बंध्नन्तीति प्रश्नः, हे गौतम ! अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव सात कर्म प्रकृतियों का भी बन्ध करते हैं और आठ कर्मप्रकृतियों का भी बन्ध करते है 'सत्त बंधमाणा आउवज्जाओ सत्त कम्मपगडीओ पंधति' जब वे सात कर्म प्रकृतियों का बन्ध करते हैं तब आयुकर्म के सिवाय वे सात कर्म प्रकृतियों का-ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, नाम, गोत्र, और अन्तराय इनका-न्ध करते हैं 'अट्ठ बंधमाणा पडिपुन्नाओ अg कम्मपगडीओ बंधति' और जब वे आठ कर्मप्रकृतियों का बन्ध करते हैं तो पूरी की पूरी आठों कर्मप्रकृतियों का बन्ध करते हैं।
'पज्जत्त सुहुम पुढविक्काइयाण भंते! कइ कम्म०' हे भदन्त ! पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव कितनी कर्मप्रकृतियों का बन्ध करते हैं ? 'गोयमा ! एवं चेव' हे गौतम ! अपर्याप्त सूक्षप पृथिवी कायिक भी सात प्रकार की कर्म प्रकृतियों के भी बन्धक होते हैं और आठ प्रकार की अट्टविह बंधगावि' के गौतम ! २५५र्याप्त सूक्ष्म 2014४ ७५ सातम प्रकृतिને પણ બંધ કરે છે, અને આઠ કર્મ પ્રકૃતિનો પણ બંધ કરે છે.
'सत्तबधमाणा आउवज्जाओ सत्तकम्मपगडीओ बंधति' ल्यारे तमा સાત કમ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે, ત્યારે તેઓ આયુકર્મને છોડીને એટલે 8-ज्ञानावरणीय, शनावरणीय, वहनीय, माडनीय, नाम, गोत्र, भने 'तराय मा सात प्रतियन। म रे छे. 'अटूब'धमाणा पडिपुन्नाओ अट्र कम्म पगडी ओ बधति' भने यारे तेथे। मा प्रतियाना मध 3रे छ, त्यारे પૂરેપૂરી આઠે કર્મ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે.
'पजत्त सुहुम पुढविक्काइयाणं भते ! कइ कम्म०' मापन ५यात સક્ષમ પૃથ્વીકાયિક જીવ કેટલી કર્મ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી
छ -'गोयमा ! एवं चेव' 3 गौतम ! १५याप्त सूक्ष्म वीयिनी જેમ જ પર્યાપ્ત સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક પણ સાત પ્રકારની કર્મ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે, અને આઠ કમ પ્રકૃતિને પણ બંધ કરે છે. જ્યારે તે સાત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३३ उ.१ सू०१ एकेन्द्रियजीवनिरूपणम् २४९ भगवानाह-एवंचे' एवमेव-अपर्याप्तसूक्ष्क्षपृथिवीकायिकादेव पर्याप्तमुक्ष्मपृथिवीकायिका अपि सप्तविधवन्धका अपि, अष्टविधवन्धका अपि । तत्र सप्त बघ्नन्तः आयुर्वर्जा ज्ञानावरणीयादिकाः सप्त कर्मप्रकृतीबध्नन्ति, अष्ट वघ्नन्तः परिपूर्णा अष्ट कर्मप्रकृती बंनन्तीति । एवं सब्वे जाव-पज्जत वायर वणस्सह काइयाणं भंते | कइ कम्मपगडीओ बंधंति एवंचेव' एवं सर्वे यावत् पर्याप्तबादर वनस्पतिकायिकाः खलु भदन्त ! कति कर्मप्रकृतीबंधनन्ति एवमेव-पूर्वोक्तवदेव प्रश्नोत्तराणि ज्ञातव्यानि अत्र यावत्पदेनापर्याप्त सूक्ष्माका. यिक, पर्याप्त सूक्ष्माऽप्कायिकाऽपर्याप्तबादराकायिक, पर्याप्तबादराकायि. काऽपर्याप्त सक्षमतेजस्कायिक पर्याप्त बादर तेजस्कायिकाऽपर्याप्तसूक्ष्मवायु: कायिक पर्याप्त सूक्ष्मवासतिकायिक अपर्याप्तवादरवनस्पतिकायिकानां कर्मप्रकृतियों के भी वन्धक होते हैं । सात कर्मप्रकृतियों के बन्धक होने पर वे आयु कर्म को छोड़कर शेष ज्ञानावरणीयादि सात कर्मप्रकृतियों का बन्ध करते हैं। और आठ कर्मप्रकृतियों के बन्धक होने पर वे परिपूर्ण आठ कर्मप्रकृतियों का पन्ध करते हैं । 'एवं सव्वे जाव पज्जत वायरवणस्सहकाइयाण भंते ! कह कम्मपगडीओ बंधंति, एवं चेव' इसी प्रकार समस्त यावत् पर्याप्त धादर वनस्पतिकायिक हे भदन्त ! कितनी कर्मप्रकृतियों का बन्ध करते हैं ? हे गौतम ! इस सम्बन्ध में पूर्वोक्त जैसा ही उत्तर जानना चाहिये, यहां यावत्पद से 'अपर्याप्त सूक्ष्म अकायिक, पर्याप्तक सूक्ष्म अप्कायिक, अपर्याप्त बादर अकायिक, पर्याप्त बादर अप्कायिक, अपर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक, पर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक, अपर्याप्त बादर तेजस्कायिक, पर्याप्तक पादर तेजस्कोयिक अपर्याप्त सूक्ष्म वायुकायिक, पर्याप्त सूक्ष्म वायु. કર્મ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે, ત્યારે તે આયુ કર્મને છોડીને બાકીની જ્ઞાના વરણીય વિગેરે સાત કર્મ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે, અને જ્યારે આઠ કર્મ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે, ત્યારે તેઓ પૂરેપૂરી આઠે આઠ કર્મ પ્રકૃતિને मध घरे छ. 'एवं सव्वे जाव पज्जत्तबायरवणस्लइकाइयाणं भवे! कह कम्मपगडीओ बंधंति एवं चेव' मा प्रमाणे सा यापत् पर्याप्त मा२ વનસ્પતિકાયિક હે ભગવન કેટલી કમ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે? હે ગૌતમ! આ સંબંધમાં પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ પ્રશ્ન અને ઉત્તર સમજવા. અહિયાં યાવત્પદથી અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ અષ્કાયિક, પર્યાપ્ત સૂક્ષમ અપકાયિક અપર્યાપ્ત બાદર અકાયિક, પર્યાપ્ત બાદર અઠાયિક, અપર્યાપ્ત, સૂક્ષમ તેજરકાયિક, પર્યાપ્ત સૂક્ષમ તેજસ્કાયિક અપર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિક પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિક, અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ વાયુકાયિક પર્યાપ્ત સૂમ વાયુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
भगवतीमो संग्रहों भवति । तथा च-अपर्याप्त सूक्ष्माऽकायिकादारभ्याऽपर्याप्तवादर बनस्पतिजीवपर्यान्तानां कर्मवन्धविषये पृथिवीकायिकवदेव व्यवस्था ज्ञातव्या आलापप्रकारस्तु स्वयमूहनीय:, एतदग्रेतन पर्याप्तबादरवनस्पतिकायिकसूत्रं सूत्रकारः स्वयमेवाह-पज्जत बायरवणस्सइकाइया णे' इत्यादि, 'पज्जत्तवायरषणस्सइकाइया णं भंते ! कइ कम्मपगडीओ बंधति' पर्याप्तबादरवनस्पतिका. यिकाः खलु भदन्त ! कति कर्मप्रकृती बंधनन्ति १ उत्तरमाह-'एवं चेव' एवमेव पर्याप्त बादरपृथिवीकायिकवदेव कर्मप्रकृतिबन्धनविषये व्यवस्था ज्ञातव्येति ।
अथ कर्म प्रकृतिवेदनविषये पाइ-'अपज्जत्त०' इत्यादि। 'अपजत्त सुहुमपुढवि. कायिक, अपर्याप्त पादर वायुकायिक, पर्याप्त बादर वायुकायिक, अपर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिक, पर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिक और अपर्यंत बादर वनस्पतिकायिक 'इन सब के प्रश्नोत्तरोका ग्रहण हुआ है। जैसे अपर्याप्त सूक्ष्म अकायिक से लेकर अपर्याप्त पादर बनस्पतिकायिक तक के जीवों के कर्मबन्ध के विषय में पृथिवीकायिक के जैसी ही व्यवस्था जाननी चाहिये । इस सम्बन्ध में आलाप प्रकार स्वयं ही उद्भावित करना चाहिये।
पर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक के विषय में सूत्रकार स्वयं सूत्र कहते हैं 'पज्जत्त' इत्यादि 'पज्जत्त बायरवणस्सइकाइयाणं भंते ! का कम्मपगडीओ बंधति' हे भदन्त ! पर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक जीव कितनी कर्मप्रकृतियों का बन्ध करते है ? 'एवं चेव' हे गौतम ! इस सम्बन्ध में पर्याप्त बादर पृथिवीकायिक के जैसे ही कर्मप्रकृति के बन्ध के विषय में व्यवस्था जाननी चाहिये ।
'अपज्जत्त सुष्टुम पुढविक्काइयाण मते !' हे भदन्त ! अपर्याप्त કાયિક, અપર્યાપ્ત, બાદર, વાયુકાયિક, પર્યાપ્ત બાદર વાયુકાયિક, અપર્યાપ્ત સૂમ વનસ્પતિકાયિક, પર્યાપ્ત સૂમ વનસ્પતિકાયિક, અને અપર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાયિક આ સઘળા ગ્રહણ કરાયા છે. તથા અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ અ૫કાયિકથી લઈને અપર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાયિક સુધીના જીવોના કમ બંધના સંબંધમાં પૃથિવીકાયિકના કથન પ્રમાણે આલાપને પ્રકાર સ્વયં બનાવીને સમજી લેવું. પર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાયિકના સંબંધમાં સૂત્રકા૨ નીચે सूत्रा४ ४. छे. 'पज्जत वायरवणस्सइकाइयाणं भते! कइ कम्मपगडीसो बंधंति' હે ભગવન પર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાયિક જીવ કેટલી કમ પ્રકૃતિને બંધ रे ? उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'एव चेव' गौतम ! समयमा અપર્યાપ્ત સૂમ પૃથ્વીકાયિકના કથન પ્રમાણે જ કમ પ્રકૃતિના સંબંધમાં કથન સમજવું.
'अपजत्न सुहुम पुढवीकाझ्याणं भवे' 3 मापन अपर्याप्त सक्षम की
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३३ उ.१ सू०१ एकेन्द्रियजीवनिरूपणम्
२५१ कमाइयाणं भंते' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवाः खलु भदन्त ! 'कइ कम्म पगडीओ वेदेति' कति कर्मप्रकृती वेदयन्तीति वेदनविषयः प्रश्नः । भगवानाह'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा!' हे गौतम! 'चोदस कम्मपगडीओ वेदेति चतुर्दश कमप्रकृती वैदयन्ति, अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवा इति । प्रकारभेदमेंव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा-नाणावरणिज्जं जाव-अंतराइयं' ज्ञानावरणीयं यावद् आन्तरायिकम् । यावत्पदेनदर्शनावरणीय वेदनीय. मोहनीय आयु-नाम-गोत्राणां संग्रहो भवति । तथाचेमा ज्ञानावरणीयादिका अष्टकर्म. प्रकृतयः ८ । तथा-'सोइदियवज्झं' श्रेषेन्द्रिय वध्यम्, श्रोत्रेन्द्रियं बध्यं हननीयंसूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव 'कह कम्मपगडीओ वेदेति' कितनीकर्मप्रकृतियों का वेदन करते हैं ? 'गोयमा! चोदसकम्म पगडीओ वेदेति' हे गौतम! अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव १४ कर्मप्रकृतियों का वेदन करते है।त जहा' जो इस प्रकार से हैं-'णाणावरणिज्ज जाव अंतराइय' ज्ञानावरणीय से लेकर अन्तराय तक यहां यावत् पद से दर्शनावरणीय वेदनीय मोहनीय, आयु, नाम, और गोत्र इनका ग्रहण हुआ है।
इस प्रकार इन ज्ञानावरणीयादिक आठ कर्मप्रकृतियों का वे वेदन करते हैं तथा 'सोइंदियवज्झ" श्रोत्रेन्द्रिय वध्य श्रोत्रेन्द्रिय, वध्य हनन करने योग्य जिस कर्म के हो वह श्रोगेन्द्रिय अध्य कर्म कहलाता है जिस के उदय से जीव को श्रोत्रोन्द्रियकी प्राप्ति न हो सके उस कर्म का नाम श्रोनेन्द्रिय वध्य कर्म है उस श्रोनेन्द्रिय वध्य कर्म का वेदन करते हैं, इसी प्रकार आगे भी समझ लेना
यि ७! 'कइ कम्मपगडीओ वेदेति' की 3 प्रतियोनु वहन रे छ १ 'गोयमा ! चोदसकम्मपगडीओ वेति' हे गीतम! अपर्याप्त सक्षम की કાયિક જીવ ચૌદ ૧૪ કર્મપ્રકૃતિનું વેદન કરે છે.
___त जहा' मा प्रमाणे छ.-'णाणावरणिज्जं जाव अंतराइय' ज्ञाना१२. શીયથી લઈને અન્તરાય સુધી. અહિયાં યાવત્ પદથી દર્શનાવરણીય, મોહનીય, વેદનીય, નામ, ગોત્ર, અને આયુ આ કર્મ પ્રકૃતિ ગ્રહણ થઈ છે. આ રીતે આ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ કર્મ પ્રકૃતિનું તેઓ વેદન કરે છે. તથા 'सोइदियवज्झ' श्रोत्रंद्रिय ध्य-श्रोन्द्रियनु नन ४२१॥ योग्य रे भाय છે તે શ્રોત્રેન્દ્રિય વધ્ય કર્મ કહેવાય છે. જે કમના ઉદયથી શ્રોત્રેન્દ્રિયની પ્રાપ્તિ ન થઈ શકે તે કર્મનું નામ શ્રોત્રદ્રિય વધ્ય કર્મ છે. એ શ્રોત્રેન્દ્રિય વધ્ય કર્મનું વેદન કરે છે તેમ સમજવું આ શ્રોત્રેન્દ્રિય વધ્ય કર્મ भतिज्ञानावर विशेष ३५ डाय . 'चक्खि दियवाझ" तथा यक्ष दियध्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
भगवतीस्त्रे हननयोग्यं यस्य कर्मण स्तत् । यदुदयात् जीवस्य श्रोत्रेन्द्रियं न लभ्यते तत्कर्म श्रोत्रे. न्द्रिय बध्यं कथ्यते-एवं सर्वत्र बोध्यम्, एतन्मतिज्ञानावरणविशेष इत्यर्थः, एवम्'चक्खि दियवझ' चक्षुरिन्द्रियबध्यम्, चक्षुरिन्द्रिय हननीयं तद्-दर्शनावरणा विशेषः १० । 'पाणिदियवज्झ" घ्राणेन्द्रिय वध्यम्, घ्राणेन्द्रिय हननीयम् ११ ।' "जिभिदियवज्झं' जिवेन्द्रिय वध्यम् जिहवेन्द्रिय हननीयं १२ । स्पर्शनेन्द्रिय बध्यन्तु तेषामपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकानां नास्ति, यतः स्पर्शनेन्द्रियबध्यत्व स्वीकारे-एकेन्द्रियत्वहानिप्रसङ्गस्यादिति। 'इथिवेयवझ' स्त्रीवेदवध्यम् , यदुदयात् स्त्रीवेदो न लभ्यते तत् स्त्रीवेदहननीयं कर्म १३ । 'पुरिसवेदवज्झं' पुरुषवेदबध्यम् , यदुदयात् पुरुषवेदो न लभ्यते, तस्कर्मपुरुषवेदहननीयम् १४ । नपुंसकूबध्यंतु एकेन्द्रियाणो नास्ति-नपुंसकवेदवृत्तित्वादिति। एवमेतायतु देशकममकृतयो भवन्ति। चाहिये यह श्रोत्रेन्द्रिय कर्म मतिज्ञानावरण विशेष रूप होता है। 'चक्खिदियवज्झ तथा चक्षु इन्द्रिय वध्यकर्मका वे वेदन करते हैं। यह चक्षुरिन्द्रिय अध्यकर्म दर्शनावरणीयकर्म विशेष रूप होता है। 'घाणि दियवज्ञ" तथा घ्राणेन्द्रिय वध्यकर्म का वे वेदन करते हैं। 'जिभिदियवज्झ' जिहवेन्द्रिय वध्यकर्म का वेदन करते हैं। स्पर्शनेन्द्रिय पध्यकर्म का वेदन उन अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकों के नहीं है, क्यों कि इनके यदि स्पर्शनेन्द्रिय वध्यकर्म का वेदन स्वीकार किया जाय तो इनमें एकेन्द्रियता को हानि का प्रसंग प्राप्त होगा। 'इस्थिवेदवज्झ' इसी प्रकार से ये अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव स्त्रीवेद वध्यकर्म का भी वेदन करते हैं । जिस के उदय से स्त्री वेद प्राप्त न हो वह स्त्री वेद वध्यकर्म है। 'पुस्सिवेदवज्झ' पुरुष वेद वध्य कर्म का वेदन करते हैजिस के उद्य से पुरुष वेद प्राप्त न हो सके वह पुरुष वेद वध्यकर्म है, કર્મનું વેતન કરે છે. આ ચક્ષુ ઈદ્રિયાવરણ કર્મ દર્શનાવરણ વિશેષ રૂપ डाय छे. 'धाणिदियवज्झ' तथा प्राट्रियाध्य भनु वहन ४२ छे. जिभिदियवज्झ' ड्वेद्रियवध्य भनु वेहन ४२ छे. ते अपर्याप्त सूक्ष्म પૃથ્વીકાયિકાને સ્પર્શેન્દ્રિયવધ્ય કર્મનું વદન હોતું નથી. કેમ કે તેઓને જે સ્પર્શનેન્દ્રિયવય કર્મનુ વેદન સ્વીકારવામાં આવે તો તેમાં એકન્દ્રિય पानी नाना प्रस1 पस्थित थशे. 'इत्थिवेयवज्झ' मा०८ प्रमाणे मा અપર્યાપ્ત સૂફમ પૃથ્વીકાયિક જી સ્ત્રીવેદવધ્ય કર્મનું પણ વેદન કરે છે. જેના अध्ययी सीव प्राप्त न थाय ते श्रीवहqध्य ४ ४ाय छे. 'पुरिसवेदवज्झ' પુરષ વદવધ્ય કર્મનું વેદન કરે છે. જેના ઉદયથી પુરૂષદ પ્રાપ્ત ન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका रीका श०३३ उ.१ सू०१ एकेन्द्रियजीवनिरूपणम् २५३
किं चतुर्दश कर्मप्रकृतीनां वेदनं केवलमपर्याप्तमूक्ष्मपृथिवीकायिकानामेव भवती त्याशङ्कायामाह-एवं चउकएणं' इत्यादि । 'एवं चउक्कएणं भेदेणं जावपज्जत्त बायरवणस्सइकाइयाणं भंते ! कह कम्मपगडीओ वेदेति' गोयमा ! एवं चेत्र, चौदसकम्मपगडोओ वेदेति' एवं चतुष्केण भेदेन पर्याप्तापर्याप्तभेद मिन्नमूक्ष्मवादरभेदेन यावत् पर्याजबादरवनस्पतिकायिकाः खलु मदन्त ! कति कर्म प्रकृतीवेदयन्ति ? गौतम ! एकमेव-अपर्याप्त पृथिवीकायिकवदेवइनके नपुंसक वध्यकर्म नहीं है, क्यों कि एकेन्द्रियों में नपुंसक वेद वृत्तिता होती है । इस प्रकार से ये चौदह १४ कर्म प्रकृतियां है जिन्हें ये अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव वेदन करते हैं। इन चौदह कम प्रकृतियों का वेदन इन्ही अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिको के होता हो सो बात नहीं है किन्तु इन चौदह कर्म प्रकृतियों का वेंदन एवं चउ. क्केण भेदेणं जाव पज्जत्त बोयर वणस्सहकाइयाण भते ! कइकम्म पगडीओ वेदेति' सूक्ष्म, बादर, पर्याप्त और अपर्याप्त इन भेद वाले समस्त एकेन्द्रिय जीव होते है, इसलिये सूत्रकारने यहाँ ऐसा कहा है यह चौदह प्रकृतियों का वेदन पर्याप्न पादर वनस्पतिकायिक तक जानना चाहिये। गौतमस्वामी ने इसी बात को प्रभुश्री से इस रूप में यावत् पूछा है कि हे भदन्त ! पयाप्त बादर वनस्पतिकायिक जीव कितनी कर्म प्रकृ. तियों का वेदन करते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! एवं चेव चोदस कम्मपगडीओ वेदेति' हे गौतम ! अपर्याप्त पृथिवीकायिक થઈ શકે તે પુરૂષ વેદવધ્ય કર્મ કહેવાય છે. તેઓને નપુંસકદવધ્ય કર્મ હેતું નથી. કેમ કે-એકેન્દ્રિમાં નપુંસકવેદ પણ હોય છે. આ રીતે આ ચૌદ ૧૪ કમ પ્રકૃતિઓ કહી છે. જેનું આ અપર્યાપ્ત સૂફમપૃથ્વીક યિક જીવ વેદન કરે છે. આ ચૌદ કમ પ્રકૃતિનું વેદન આ અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિકોને જ હોય છે, એ વાત નથી. પરંતુ આ ૧૪ ચોદકમ પ્રકૃતિ योनु वहन एवं चउक्केगं भेएणं जाव पज्जत्त बायरवणस्सइकाइयाणं भवे ! कइ कम्म पगडीओं वेदेति' सू६५, ६२, ५५४ भने ५५र्यास्त मा मेहे! સઘળા એકેન્દ્રિયોને હોય છે. તેથી સૂત્રકારે અહિયાં એવું કહ્યું છે કે આ ચૌદ પ્રકૃતિનું વેદન પર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાય સુધી સમજવું. ગૌતમ સ્વામીએ એજ વાત પ્રભુશ્રીને એ રીતે પૂછેલ છે કે હે ભગવન પર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિ કાયિક જીવ કેટલી કર્મ પ્રકૃતિનું વેદન કરે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -'गोयमा ! एव चेव चौदसकम्मपगडीओ बेति' હે ગૌતમ! અપર્યાપ્ત પૃથ્વીકાવિક જીના કથન પ્રમાણે જ તેઓ યાવત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे चतुर्दश कर्मपकृतीर्वेदयन्ति । यावत्पदेन, पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकादारभ्य अपर्याप्त, पर्याप्त सूक्ष्मवादरभेदभिन्नाकायिक, तेजस्कायिक-वायुकायिक पर्याप्तापर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः अप्तिापर्याप्तबादरवनस्पतिकायिकान्त जीवानां संग्रहो ज्ञातव्याः। पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिक सत्रंतु पूर्वमुक्तमेव, एते सर्व एकेन्द्रियाश्चतुर्दश कर्मप्रकृतीनां वेदका भवन्तीति भावः। आलापप्रकाराश्च स्वयमेवोहनीया इति । _ 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हेभदन्त ! जीवों के जैसे ही वे यावत् वनस्पतिकाधिक जीव १४ कर्म प्रकृतियों का ही वेदन करते हैं । यहां यावत्पद से पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक से लेकर अपर्याप्त पर्याप्त, सूक्ष्म, बादर, भेद वाले अपकायिक, तेज. स्कायिक, वायुकायिक अपर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिक और अपर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक तेजस्कायिक इन सब जीवों का ग्रहण हुआ है। पर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक मूत्र तो पहिले कह ही दिया है। इस प्रकार ये सब एकेन्द्रिय जीव सूक्ष्म पर्याप्त सूक्ष्म अपर्याप्त, बादर अप. पप्ति अप्कायिक जीव, इसी प्रकार से सूक्ष्म पर्याप्त आदि भेद वाले तेजस्कायिक जीव वायुकायिक जीव और वनस्पतिकायिक जीव-प्रोक्त १४ कर्म प्रकृतियों के वेदक होते है। इस सम्बन्ध में आलाप प्रकार स्वयं ही उभावित करना चाहिये 'से भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त जैसा आप देवानुप्रिपने एकेन्द्रिय जीवों के कर्मप्रकृतियों के
બાદર વનપતિ કાયિક જીવ ચૌદ ૧૪ કર્મપ્રકૃતિનું જ વેદન કરે છે. અહિયાં યાવત્પદથી પર્યાપ્તક સૂક્ષમ પૃવીકાયિકથી લઈને અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ બાદર ભેદાળા અપૂકાયિક તેજસ્કાયિક વાયુકાયિક તથા અપર્યાપ્તક બાદર વનસ્પતિકાયિક આ સઘળા જ ગ્રહણ કરાયા છે. પર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિ કાયિક સૂત્રતે પહેલાં કહેવામાં આવી ગયું છે. આ રીતે આ સઘળા એક ઇન્દ્રિયવાળા જ સૂક્ષમ પર્યાપ્ત, સૂક્ષમ અપર્યાપ્ત, બાદર પર્યાપ્ત બાદર અપર્યાપ્ત, અકાયિક જીવ આજ રીતે સૂક્ષમ પર્યાપક વિગેરે ભેદવાળા તેજરકાવિક છે, વાયુકાયિક જીવો અને વનસ્પતિકાયિક જીવે ઉપર કહેલ ૧૪ ચૌદકર્મ પ્રકૃતિનું વેદન કરે છે. આ સંબંધમાં આલાપક સ્વયં બનાવીને સમજી લેવા.
___ 'सेव भंत ! सेव' भवे ! त्ति' मापन ५ वानुप्रिये से द्रिय અને કર્મ પ્રકૃતિના બંધ સંબંધમાં અને તેના વેદનના સંબંધમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३७.१ सू०१ एकेन्द्रियजीव निरूपणम्
२५५
एकेन्द्रियाणां कर्मप्रकृति बन्धनवेदनविषये यत्कथितम् - तत्सर्वं सत्यमिति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसाऽऽत्मानं मावयन् विहरतीति ॥ सू० ||३३|१|
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ- प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापकमविशुद्ध गद्यपद्यनैकग्रन्थ निर्मापक, बादिमानमर्दक- श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री " भग वतीसूत्रस्य " प्रमेयचन्द्रिकाख्यायांव्याख्यायां त्रयस्त्रिंशत्तमें शतके प्रथमोदेशकः समाप्तः ॥३३ - १॥
बन्धन एवं उनके वेदन के विषय में जो कहा है वह सब सत्य ही है । इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और उन्हें नमस्कार किया । वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्माको भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवती सूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके तेतीसवें शतकका प्रथम उद्देशक समाप्त ॥ ३३ - १॥
જે કથન કર્યું" છે. તે સઘળું કથન સત્ય જ છે, હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન સથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યો. વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. પ્રસૂ૦૧ા જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના તેત્રીસમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૫૩૩-૧૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
भगवनीसने अथ द्वितीयोदेशक मारभ्यते मूलम्-कइविहा गं भंते! अर्णतरोववन्नगा एगिदिया पन्नत्ता? गोयमा! पंचविहा अणंतरोववन्नगा एगिदिगा पन्नत्ता। तं जहा-पुढवीकाइया जाव वणस्सइकाइया। अणंतरोक्वन्नगाणं भंते ! पुढवीकाइया कइविहा पन्नत्ता गोयमा ! दुविहा पन्नत्तातं जहा-सुहुमपुढवीकाइया य बायरपुढविक्काइया य। एवं दुपएणं भेएणं जाव वणस्सइकाइया । अणंतरोववन्नग सुहमपुढवीकाइयाणे भंते ! कइकम्मपगडीओ पन्नत्ताओ, गोयमा ? अट्ट कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ तं जहा-नाणावरणिज्जं जाव-अंतराइयं । अणंतरोववन्नग बायरपुढवीकाइया णंभंते! कइ कम्मपगडीओ पन्नताओ। गोयमा ? अटै कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ तं जहा-नाणावरणिज्जं जाव अंतराइयं । एवं जाव अणंतरोववन्नग बायरवणस्लइकाइयाणं ति। अणंतरोववन्नग सुहमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइकम्मपगडीओ बंधंति ? गोयमा! आउवज्जाओ सत्त कम्मपगडीओ बंधंति । एवं जाव अणंतरोववन्नग बायरवणस्सइकाइय ति। अणंतरोववन्नग सुहमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइकम्म पगडीओ वेदति ? गोयमा! चउद्दस कम्मपगडीओ वेदेति तं जहा-नाणावरणिज्जं तहेव जाव पुरिसवेदवझं । एवं जाव अणंतरोववन्नग बायरवणस्सइ. काइयं त्ति । सेवं भंते सेवं भंते ! त्ति ॥सू० २॥ ___ छाया:-ऋतिविधाः खलु भदन्त ! अनन्तरोपपनका एकेन्द्रिया: प्रज्ञप्ताः? गौतम ! पञ्चविधा अनन्तरोपपत्रका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा पृथिवीकायिका यावद्वनस्पतिकायिकाः । अनन्तरोपपन्नकाः खलु भदन्त ! पृथिवीकायिका कविविधाः प्राप्ताः ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-सूक्ष्मपृथिवीकायिकाच, वादरपृथिवीकायिकाश्च । एवं द्विपदेन भेदेन यावद्वनस्पतिकायिकाः अनचरोपपत्रकसूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भदन्त ! कति कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः ? गौतम अष्ट कर्ममकता मज्ञप्ताः । तद्यथा-ज्ञानावरणीयं यावदन्तरायिकम् । अनन्तरोपप
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श०३३ उ.२ लू०१ अनन्तरोपपन्नक ए० निरूपणम् २५७
यादरपृथिवीकायिकानां भदन्त । कति कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः ? गौतम । अष्ट कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-ज्ञानावरणीयं यावदान्तरायिकम् । एवं यार. दनन्तरोपपत्रकसूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कति कर्ममकृतीर्वध्नन्ति । गौतम । आयुर्वर्जाः सप्तकर्म प्रकृतीबंध्नन्ति, एवं यावदनन्तरोपपत्रकबादरवनस्पविकायिका इति । अनन्तरोपपत्रकसूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खल भदन्त ! कति. कर्मप्रकृती र्वेदयन्ति ? गौतम । चतुदंश कर्मप्रकृतीवेदयन्ति । तद्यथा-ज्ञानावरणीयम् तथैव-यावत् पुरुषवेदबध्यम् ! एवं-यावदनन्तरोपपन्नक बादरवनस्पतिकायिका इति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति ।मु० २॥
टीका-'कइविहा णं भंते ! अनन्त रोक्वन्नगा एगिदिया पन्नत्ता' कतिविधाः कतिप्रकारकाः खलु भदन्त ! 'अणंतरोवनगा एगिदिया पन्नत्ता' अनन्तरोपपत्रकाः, अनन्तरम् ये उत्पत्तेः प्रथमसमये एच वर्तन्ते ते अनन्तरोपपप्रकार, एकसमयोपपन्नका इत्यर्थः एतादृशा एकेन्द्रियाः कति विधाः पज्ञप्ता:-कथिताः ? इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा अणंतरोववन्नगा एगिदिया पन्नत्ता' पश्चविधाः-पञ्चमकारका अनन्तरोपपन्नका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः कथिताः। 'तं जहा' तधथा-'पुढवीकाइया
॥शतक ३३ उद्देशक द्वितीय ॥ 'कइविहा ण भते ! अणतरोववानगा एगिदिया पन्नत्ता ? टीकार्थ-'कहविहा णं भंते ! अणंतरोवबन्नगा एगिदिया पन्नत्ता' हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? जो उत्पत्ति के प्रथम समय में रहते है वे अनन्तरोपपन्नक कहे गये हैं । अर्थात् जिन्हे उत्पन्न हुए एक समय ही हुआ है वे ही अनन्तरोपपन्नक हैं। उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा पंचविहा अणंतरोववन्नगा एगिदिया पन्नत्ता' हे गौतम ! अनन्तरोपएन्नक एकेन्द्रिय जीव पांच
બીજા ઉદેશાને પ્રારંભ– 'कइविहाणं भाते ! अणंतरोववण्णगा एगिदिया पण्णत्ता' त्याle.
टरी'-'कइविहाण भते ! अणतरोववण्णगा एनिश्यिा पण्णत्ता' है ભગવન અનન્તપન્નક એકેન્દ્રિય જીવ કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે ? જેમની ઉત્પત્તી પ્રથમ સમયમાં જ છે, તેઓને અનન્તરો૫૫ન્નક કહેવામાં આવે છે. અર્થાત એક સમયમાં જ જે જીવ ઉત્પન્ન થાય છે,-એકી સાથે જેએ ઉત્પન્ન થાય છે, એ જ, અનંતરે૫૫નક છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ४१ छ -'गोंयमा ! पंचविहा अणंतरोववण्णगा एगिदिया पणत्ता' गौतम ! भनत५पन्न सन्द्रिय छ। पांय ना ४ामा भावे, 'त' जहा'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती
जाव-बणारसइकाइया' पृथिवीकायिका याश्वनस्पतिकायिकाः । यावत्पदेन अष्कायिक- तेजस्कायिक- वायुकायिकानां संग्रहो भबति । 'अनंतशेववन्नगा नं भंते! पुढ विकाइया कविहा पन्नत्ता' अनन्तरोपपत्रकाः खलु भदन्त । पृथिवीकायिका एकेन्द्रियाः कतिविधाः - कति प्रकारकाः प्रज्ञप्ता ? इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'दुविधा पत्ता ' द्विविधा प्रज्ञप्ताः, अनन्तरोपपत्रक पृथिवीकायिकाः एकेन्द्रिया: । 'तं जहा ' तद्यथा'हुम पुढची काया य-बायरपुढवीकाइया य' सूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्च बादरपृथिवीकायिका एवं guri भेएणं जान -बणस्सइकाइया' एवं द्विपदेन भेदेन यावत्, यावत्पदेन अकायिकाः, तेजस्कायिकाः, वायुकायिकाः, वनस्पतिकायिका अपि प्रकार के कहे गये हैं । 'त' जहा' जो इस प्रकार से हैं- 'पुढवीकाइया जाव वणरसइकाइया' पृथिवीकायिक यावत् वनस्पतिकायिक | यहां यावत् पद से 'अकायिक, तेजस्कायिक और वायुकायिक' इन जीवों का ग्रहण किया गया है। 'अनंतशेववन्नगा णं भंते! पुढवीककाइया कबिहा पन्नत्ता' हे भदन्त ! अनंतरोपपन्नक पृथिवीकायिक जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? 'गोयमा ! दुविहा पन्नता' हे गौतम ! अनन्तरोपपन्नक पृथिवीकायिक जीव दो प्रकार के कहे गये हैं । 'त' जहा' जैसा - 'हुम पुढविक्काइया य०' सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव और चादर पृथिवीकायिक जीव 'एवं' दुप्पएणं' भेएण जाव वणस्सइ काइया' इसी प्रकार से यावत् वनस्पतिकायिक जीवों तक के दो दो भेद कहना चाहिये - अर्थात् अनन्तरो उपन्नक, अष्कायिक तेजस्कायिक, वायुकायिक
२५८
ते या प्रमाये छे - 'पुढविकाइया जाव वणस्वइकाइयां' पृथ्वी अयि यावत् अयूमायिष्ठ तेनस्सायिक, वायुडा थिए, भने वनस्पतिअयि 'अनंत रोववन्नगाणं भते ! पुढविकाइया कइविहा पन्नत्ता' हे भगवन् अनंतशेपपन्न! पृथ्वीयि वे કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે
- 'गोमा ! दुबिहा पण्णत्ता' हे गौतम! अनतरोपपन्ना पृथ्वीभयिष्ठ लव मे प्रारना उडेवामां आव्या छे. 'त' जहा' तेया प्रभावे छे. - 'सुडुम पुढवी काइया य बायरपुढवीकाइया य' सूक्ष्म पृथ्वी अयि व मने माहर पृथ्वी अयि व 'एव' दुपपण भेएणं जाव वणस्सइकाइया' मेन प्रमाणे यावत् વનસ્પતિકાયિક જીવા સુધીના બે ભેદો કહેવા જોઈએ. અર્થાત્ અનતાપપન્નઃ અષ્ઠાયિક તેજસ્કાયિક વાયુકાયિક, અને વનસ્પતિકાયિકના સૂક્ષ્મ અને માદર એ બેજ ભેદા ડાય છે, કેમ કે જે અન તરાપનક એકેન્દ્રિય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५९
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ उ. २ सू०१ अनन्तरोपपन्नक ए० निरूपणम् प्ररूपणीयाः, अनन्तरोपपत्र के केन्द्रियाणाम् पर्याप्तकाऽपर्याप्तकभेदयोरभावेन चतु धिमेदासम्भवात् द्विपदेन सूक्ष्मवादरभेदेनेति कथितम् । सामान्यत एकेन्द्रियाः प्रत्येकं चतुष्प्रकारका भवन्ति, सूक्ष्माश्व - बादरा, सूक्ष्मा अपि द्विविधाः - पर्याप्त काचाsपर्याप्तकाश्च तथा पर्याप्तकवादरा:- अपर्याप्तकवादराश्च । परन्तु - अन न्तरोपपत्रकानां पर्याप्तत्वाऽपर्याप्तत्वभेदो नास्ति । अतोऽत्र द्विपदेन द्विमकारकेण भेदेनेति कथितम् । 'अनंत रोववन्नग सुदुमपुढ वीकाइया णं भंते !" अनन्तरोपपत्रक सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भदन्त ! 'ककस्म पगडीओ पन्नत्ताओ' कति प्रकारकाः कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः कथिता ? इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । और वनस्पतिकायिक के सूक्ष्म बादर ये दो दो भेद होते हैं, क्यों कि जो अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव होते हैं उनमें पर्याप्त और अपर्याप्त ऐसे दो भेद नहीं होते हैं। इसलिये इनके प्रत्येक के जैसे चार भेद पहिले बताये गये हैं वैसा ये चार भेद इनमें नहीं होते हैं । सामान्य एकेन्द्रिय जीव सूक्ष्म और बादर के भेद से दो प्रकार के कहे गये हैं, इनमें सूक्ष्म जीव भी पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो प्रकार के और बादर जीव भी पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो प्रकार के बतलाये गये हैं । परन्तु अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीवों के पर्याप्त और अपर्याप्त ऐसे दो भेद नहीं होते हैं । इसी अभि प्राय को प्रकट करने के लिये 'एवं दुपएण' भेएणं' ऐसा सूत्रपाठ सूत्र कारने कहा है। 'अणंतरोववन्नग सुहुम पुढवीकाइयाणं भते !' हे मदन्त ! अनन्तरोपपन्नक सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों के 'कइ कम्म पगडीओ पन्नत्ताओ' कितनी कर्म प्रकृतियां कही गई हैं ? उत्तर में
જીવા હાય છે. તેમાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત એ એ ભેદા હોતા નથી. તેથી પ્રત્યેકના ચાર ભેદો પહેલા બતાવ્યા છે, એ પ્રમાણેના ચાર ભેદો આમનામાં હોતા નથી. સામાન્ય એકેન્દ્રિય જીવ સૂક્ષ્મ અને માદરના ભેદથી બે પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. આમાં સૂક્ષ્મ જીવ પણ પર્યાપ્ત અને અપ ર્યાપ્તના ભેદથી એ પ્રકારના કહેલા છે. પરંતુ અનન્તરાપપન્નક એક ઇન્દ્રિય વાળા જીવાના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત એવા એ લેટ્ઠા હોતા નથી, अलिप्राय अताववा भाटे ' एवं ' दुपएण भेग' मा प्रभानो सूत्रपाठ सूत्रा उद्योछे. 'अणतरोववन्नगसुहुमपुढवीकाइयाणं मते !' हे भगवन् अनंतशेपपन्न सूक्ष्म पृथ्वी अधिक लवाने 'कइ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' डेंटली उर्भ अमृतियो કહેવામાં આવી છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ગૌતમસ્વામીને પ્રભુશ્રી કહે છે કે
ભાજ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
भगवतीसूत्रे 'गोयमा' हे गौतम ! 'अट्ठ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' अष्टेति-अष्टप्रकारकाः कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः कथिताः । 'तं जहा' तद्यथा-'नाणावरणिज्जंजाव-अंतराइयं' शामावरणीयं यावदान्तरायिकम्, यावत्पदेन दर्शनावरणीय-वेदनीय-मोहनीयनाम-गोत्राणां षण्णां कर्मप्रकृतीनां ग्रहणं भवति । 'अणंतरोवानगवायर पुढवीकाइयाणं भंते !' अनन्तरोपपत्रक वादरपृथिवीकायिकजीवानां भदन्त ! 'कइ कम्म पगडीओ पनत्ताओ' कति कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः ? इति प्रश्नः ? । भगवानाह'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'अट्ठ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' अष्ट कर्म प्रकृतयः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा-'नाणावरणिज्नं जाव-अंतराइयं ज्ञानावरणीय यावदान्तरायिकम् । यावत्पदेन दर्शनावरणीय-वेदनीय-मोहनीय-आयु-नामगोत्राणां-संग्रहो भवतीति । 'एवं जाव-अणंतरोववन्नगवायरवणस्सइकाइयाणति' प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! अट्ट कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' हे गौतम ! उनके आठ कर्म प्रकृतियां कही गई हैं ? 'तौं जहा' जो इस प्रकार से है-'माणावरणिज्जं जाव अंतराइय' ज्ञानावरणीय यावत् अन्तराधिक यहां यावत् पद से २ 'दर्शनाधरणीय वेदनीय ३ मोहनीय ४ आयु ५ नाम ६ और गोत्र ७ इन छ कर्मप्रकृतियो का ग्रहण हुआ है। 'अणंत. रोषवन्नगवायर पुढवीकाइयाणं भंते ! हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक चादर पृथिवीकायिक जीवों के कई कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ कितनी कर्म प्रकृतियां कही गई हैं ? 'गोयमा ! हे गौतम ! 'अट्ठ कम्मपगडीओ' आठ कर्म प्रकृतियां कही गई हैं । 'तं जहा' जैसे 'नाणाधरणिज्ज जाव अंतराइय" ज्ञानावरणीय यावत् अन्तरायिक यहां पर भी यावत् पद से 'दर्शनावरणीय २ वेदनीय ३ मोहनीय ४ आयु ५ नाम, ६ और गोत्र ७ इन छह कर्म प्रकृतियों का ग्रहण हुआ है । 'एवं जाव अणं. 'गोयमा ! अट्ट कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' गौतम ताने मार भ प्रतिया अहवामा मावस छे. 'त' जहा' ते माप्रमाणे छ.
'नोणावरणिज जाव अंतराइयं' ज्ञानावरणीय यावत् भतराय यात् પદથી દર્શન વરણીય, મોહનીય, વેદનીય, નામ, શેત્ર, અને આયુષ્ય આ
प्रतिया अखए ४ . 'अणंतरोक्वन्नगा बायर पुढवीकाइयाणं भाते ! अमापन मनत५पन्न मा४२ पृथ्वी४ि वान 'कइ कम्मपगडीओ पन्नताओ' teी म प्रतियो ४३वाम मावी छ । उत्तरमा प्रभुश्री ७
-'गोयमा! 3 गौतम ! 'अटुकम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' 28 भ प्रतिय। वामां आवे छे. 'तौं जहा' ते या प्रमाणे छे. 'नाणावरणिज जाव अंतराइय' સાનાવરણીય યાવત્ દર્શનાવરણીય, મોહનીય, વેદનીય, નામ ગેત્ર અને આણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ उ.२ सू०१ अनन्तरोपपन्नक ए० निरूपणम् २६१ एवं यावत्-अनन्तरोपपन्नक बादरबनस्पति कायिकानामिति । अत्र यावत्पदेन अनन्तरोपपन्नकसूक्ष्मवादराऽप्कायिकानाम् अनन्तरोपपन्नकसूक्ष्मवादरतेजस्कायिका. नाम् अनन्तरोपपन्नकमूक्ष्मवादरबायुकायिकानां संग्रहो भवति, 'अणंतरोववन्नम सुहुम पुढवीकाइयाणं भंते ! कइ कम्मपगडीओ बंधति' अनन्तरोपपन्ना सूक्ष्म पृथिवी कायिकैकेन्द्रियजीवाः खलु भदन्त ! कति कर्मप्रतिबंध्नन्ति ? भगवानाह. 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अउज्जाओ सत्त कम्मपगडीओ बंधति
आयुष्कवर्जाः सप्त कर्मप्रकृतीः ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीय-वेदनीय-मोहनीयनाम-गोत्राऽन्तरायरूपा बध्नन्ति उत्पत्तेः प्रथमसमये आयुष्कर्मणो बन्धाभावात तरोववन्नगा वायरवणस्सइकाइयाण त्ति' इसी प्रकार का कथन यावत् अनन्तरोपपन्नक बादर वनस्पतिकायिकों तक के जीवों के जानना चाहिये, यहां यावत्पद से 'अनन्तरोपपन्नक सूक्ष्म बादर अकायिक, अनन्तरोपपन्नक सूक्ष्मवादतेजस्कायिक, अनन्तरोपपन्नक सूक्ष्म पादर वायुकायिक और सूक्ष्म बादरवनस्पतिकायिक इन सब का ग्रहण हुआ है। 'अणंतरोववन्न गा सुहुम पुढवीकाइयाण भते! कह कम्मपगडीओ पंधंति' हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक सूक्ष्मपृथिवीकायिकों को कितनी कर्म प्रकृतियों का बन्ध होता हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! आउवनाओ सत्स कम्मपगडीओ पंधति' हे गौतम ! अनन्तरोपपन्नक सूक्ष्म पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीव आयुकर्म को छोड़कर शेष सात कर्मप्रकृतियों का बन्ध करते हैं । अर्थात् ज्ञानावरणीय, दर्शना. वरणीय, वेदनीय, मोहनीय, नाम गोत्र और अन्तराय इन सात कर्म
मा R13 34 प्रतिया डोय छे. 'एवं जाव अणतरोववन्नगा बायरवणस्सइ. काइयाणं त्ति' २५८ प्रमाणे नुथन यावत् सनत५५-13 ॥२ वनस्पति. કાયિક સુધીના જીના સંબંધમાં પણ મજવું. અહિયાં યાત્પદથી. અનંતરો૫૫નક સૂફમબાદર અકાયિક અનંતરપપનક સૂમ બાદરતેજસ્કાયિક, અનંતરા૫પન્નક સૂક્ષ્મ બાદરવાયુકાયિક, અને સૂક્ષમબાદરવનસ્પનિકાયિક मा मा ७५ ४२राया छे. 'अणंतरोववन्नगसुहुमपुढवीकाइया णं भंते ! कइ कम्मपगडीओ वधति' हे भगवन् मन त५५-1 सूक्ष्म पृ यि । કેટલી કમ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે है-'गोयमा! आउवज्जाओ सत्त कम्पपगडीओ बंधति' हे गीतम! અનંતરે પપન્નકર્મ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય જીવો આયુકર્મને છેડીને બાકીની સાત કમ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે, અર્થાત્ જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણય, વેદનીય, મેહનીય, નામ, ગોત્ર અને અંતરાય આ સાત કમપ્રકૃતિને તેઓ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
भगवती सूत्रे
तत्काले तद् बन्धनं न भवति । अपितु अवशिष्टानां सप्तानामेव प्रकृतीनां बन्धनं भवति । एवं जाब अनंतशेववन्नगबायरवणस्सइकाइयत्ति' एवम् अनन्तरोपप
सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव यावद् - अनन्तरोपपत्रक बादरवन स्पितिकायिका अपि आयुष्कवः सप्तैव कर्मप्रकृतीर्वघ्नन्तीति । अत्र यावत्पदेन, अनन्तरोपपन्नकवादरपृथिवीकायिकाऽनन्तरोपपन्नक सूक्ष्मबादराऽष्कायिकाऽनन्तरोप पद्मकसूक्ष्मवादरतेजस्कायिकाऽनन्तरोपपत्र कसूक्ष्मवादर वायुकायिकऽनन्तरोपपत्रक सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः संगृह्यन्ते । 'अनंतरोववन्नगसुदुमपुढवीकाइया णं भंते ! 'अनन्यरोपपत्रक सूक्ष्मपृथिवी कायिकाः खलु भदन्त ! 'कइ कम्मपगडीओ वेदेति, कति प्रकृतियों का वे वध करते हैं। आयुकर्म का ये बन्ध इसलिये नहीं करते है कि इनके उत्पत्ति के प्रथम समय में आयुकर्म का बन्ध नहीं होता हैं इसलिये उस काल में उनके आयुका बन्ध नहीं होता है । अतः अवशिष्ट सात कर्मप्रकृतियों का ही उनको बन्ध होना कहा गया है । ' एवं ' जाव अनंतशेववन्नग बायरवणस्सइकाइयत्ति' अनन्तरोपपन्नक सूक्ष्मपृथिवीकायिक के जैसे ही यावत् अनन्तरोपपक्षक बादर वनस्पतिकायिक जीवों के भी आयुकर्म को छोड़कर शेष सात कर्म प्रकृतियों का ही बन्ध होता है ऐसा जानना चाहिये। यहां यावत् पद से 'अनन्तरोपपन्नक बादर पृथिवीकायिक, अनन्तरोपपन्नक सूक्ष्म एवं बादर तेजस्कायिक, अनन्तरोपपन्नक सूक्ष्म बादरवायुकायिक और अनन्तरोपपन्नक सूक्ष्म वनस्पतिकाधिक' इन सब का ग्रहण हुआ है । 'अनंतशेववन्नग सुम पुढवीकाइया णं भंते! कह कम्मपगडीभो वेदेति' हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव कितनी બધ કરે છે. તેએ આયુકા બંધ એટલા માટે કરતા નથી કે-તેઓને આયુકમ ના અંધ પહેલેથી જ થઈ જાય છે તેથી તે અવસ્થામાં તેઓને આયુક્રમ ના ખંધ હાતા નથી, તેથી ખાકીની સાતકમ પ્રકૃતિયાના જ બધ આમને होय छे 'एवं जात्र अणतरोववण्णगबायरवणस्स इकाइयत्ति' अनंतशेपपन्न સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવની જેમજ યાવત્ અનંતરાપપન્નક ખાદર વનસ્પતિ કાયિક જીવને પણ આયુક'ને છોડીને બાકીની સાતકમ પ્રકૃતિયાના જ અથ હાય છે, તેમ સમજવુ, અહિયાં યાવપદથી ‘અનંતરાપપન્નક ખાદર પૃથ્વીકાયિક અન તરાપપન્નક સૂક્ષ્મ અને માદર પૃથ્વીકાયિક, અન તરોપપન્નક સૂક્ષ્મ ખદર વાયુકાયિક અને અનંતરાપપન્નક સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક આ मघा थडलु उराया है. 'अर्णतरोववन्नग सुहुमपुढवीकाइयाणं भंते! कइ कम्मपगडीओ वेदेति' हे भगवन अनंतशेपयन्त सूक्ष्म पृथ्वीमाथि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
meen
ममेयचन्द्रिका रीका श०३३ ३.२ १०१ अनन्तरोपपन्नक १० निरूपणम् २६३ कर्मप्रकृती दयन्ति ? इति प्रकृतीनां वेदनविषयक प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! चउद्दस कम्मपगडीओ वेदेति' चतुर्दश प्रकारिकाः कर्मप्रकृती बैदयन्ति। 'तं जहा' तद्यथा-'नाणावरणिज्ज' ज्ञानावरणीयम्, 'सहेब जाव' पुरिसवेयवज्झ" तथैव यावत्पुरुषवेदवध्यम् । ज्ञानावरणीयादारभ्याऽन्तरायः पर्यन्तमष्ट ८, तथा श्रोत्रेन्द्रियबध्यं-चक्षुरिन्द्रियबध्यं-घ्राणेन्द्रियबध्यं-जिहवेन्द्रिय बध्यं-स्त्रीवेदवध्यं-पुरुषवेदवध्यम् । (६) १४ एतेषा मनन्तरोपपत्रकसूक्ष्मपृथिवी कायिकानां चतुर्दश कर्मप्रकृतीनां वेदनं भवति । येन कर्मणा स्पर्शनेन्द्रियस्य लामो न भवति तादृशं स्पर्शेन्द्रियवध्यं कर्म-एकेन्द्रियाणां न भवति । तथास्वे चएकेन्द्रियत्वस्यैव व्याघातप्रसङ्गात् । तथा-नपुंसकवध्यकर्माऽपि नास्ति नपुंसकवेद. मात्रस्यैव-एकेन्द्रिये सत्वात् । 'एवं जाव आंतरोववन्नग बायर-वणसइकाइयति' कर्म प्रकृतियोंका वेदन करते है ? 'गोयमा ! च उद्दस कम्मपगडीओ वेदेति' हे गौतम ! अनन्तरोपपन्नक सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव चौदह कर्म प्रकृतियों का वेदन करते हैं। 'त जहा' वे चौदह कर्मप्रकृतियों ये है-'नाणावरणिज्ज' ज्ञानावरणीय १, 'तहेव जाव पुरिसवेयवज्झ' तथैव यावत् पुरुष वेद वध्य यहां यावत् शब्द से यह समझाया गया है कि ज्ञानावरणीय कर्म से लेकर अन्तराय पर्यन्त आठ प्रकृतियां तथा श्रोगेन्द्रिय वध्य९ चक्षुरिन्द्रिय वध्य १० घ्राणेन्द्रिय वध्य ११ जिहवे. न्द्रिय वध्य १२, स्त्रीवेद वध्य १३, और पुरुषवेद वध्य १४, एकेन्द्रिय जीव के स्पर्शनेन्द्रिय वध्य कर्म नहीं होता है, यदि इस वध्य कर्मका उनके उदय माना जावे तो उनमें एकेन्द्रियत्व का सद्भाव नहीं बन सकता तथा नपुंसकवेद वध्य कर्म भी इनके नहीं होता है । 'एवं जाव अर्णन४सी म° प्रकृतियानु वहन ४२ थे. १ 'गोयमा ! चउद्दस कम्मपगडीओ वेदेति' હે ગૌતમ! અનંતર ૫૫નક સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક જીવ ચૌદ કર્મ પ્રકૃતિનું वहन रे छ. 'तौं जहा' ते यो प्रतियो । प्रमाणे छ.-'नाणावरणिज्ज' ज्ञाना१२९य तहेव जाव पुरिसवेयवज' तथैव यावत् ५३५ वहने छोड़ान અહિયાં યાવત્પદથી એ સમજાવ્યું છે કે-જ્ઞાનાવરણીય કર્મથી લઈને અંતરાય સુધીની આઠ કર્મ પ્રકૃતિ તથા શ્રોત્રેન્દ્રિયાવરણ ચક્ષુ ઈદ્રિયાવરણ ૧૦ ઘાણેન્દ્રિયાવરણય ૧૧ જીવેન્દ્રિયાવરણ ૧૨ સ્ત્રીવેદાવરણ ૧૩ અને પુરૂષ વેદા વરણ ૧૪ એકેન્દ્રિય જીવને સ્પર્શનેન્દ્રિયાવરણ કર્મ હોતું નથી કેમ કેજે આ આવરણ તેમાં માનવામાં આવે છે તેમાં એકેન્દ્રિય પણાને સદૂભાવ જ બની શકે નહીં તથા નપુંસક વેદાવરણ પણ તેઓમાં હોતું નથી, કેમ કે-એકેન્દ્રિયોમાં નપુંસકદ માત્રને જ સદ્દભાવ રહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२६४
भगवतीस एवं यावद्-अननरोपपत्रक वनस्पतिकायिका अपीति । अत्र यावत्पदेन अनत्तरो. पपन्नकबादरपृथिवीकायिकाऽनन्तरोपपत्रकमवाप्कायिकै केन्द्रियादारभ्याऽनन्तरोपपनकममवनस्पतिकायिकैकेन्द्रियान्तजीवानां ग्रहणं भवति । एते सर्वेऽपि एकेन्द्रिया ज्ञानावरणीयादि पूर्व प्रदर्शित चतुर्दशकर्मप्रकृतीनां वेदका भवन्तीति भावः। ___ 'सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त रोववन्नगा बायरवणस्सहकाइयत्ति' इसी प्रकार से यावत् अनन्तरोपपन्नक चादर वनस्पतिकायिक जीव भी इन्हीं १४ कर्म प्रकृतियों का वेदन करते हैं ऐसा जानना चाहिये, यहां यावत् पदसे अनन्तरोपपन्नक चादर पृथिवीकायिक 'अनन्तरोपपत्रक सूक्ष्म अप्कायिकैकेन्द्रिय से लेकर अनन्तरोपपन्नक सूक्ष्मवनस्पतिकायिकैकेन्द्रिय पर्यन्त के जीवों का ग्रहण हुआ है ये सब भी एकेन्द्रिय जीव ज्ञानावरणीयादि पूर्व प्रदर्शित चौदह कर्मप्रकृतियों के वेदक होते हैं । 'सेव भंते ! सेवं भंते !' हे भदन्त ! अनन्तरोपपत्रक विशेषण विशिष्ट ऐसे सूक्ष्म बादर भेवाले पृथिवीकायिक से लेकर वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय जीवों के कर्मप्रकृतियों के सत्व, बन्ध एवं वेदन के विषय में जो आप देवानुप्रियने कहा है वह
एवनाव अणंतरोववन्नग बायरवणस्सइकइयत्ति' से प्रभारी થાવત્ અનંતરે પપનક બાદર વનસ્પતિકાયિક જીવ પણ આજ ચૌદકર્મ પ્રકૃતિનું વેદન કરે છે. તેમ સમજી લેવું જોઈએ. અહિયાંયાવાદથી અનંતરેપપન્નક સૂક્ષ્મ અય્યાયિક એકેન્દ્રિયથી લઈને અનંતરે૫૫નક બાદરવાયુકાયિક એકેદ્રિયસધીના છ ગ્રહણ કરાયા છે. એ બધા એકઈ દ્રિયવાળા જ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે પહેલા કહેલ ૧૪ ચૌદકમ પ્રકૃતિના વેદક હોય છે. તેમ સમજવું.
'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' मापन सत५५न्न विशेष એવા સૂક્ષમ અને બાદર ભેટવાળા પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક એક ઈન્દ્રિય ના કર્મ પ્રકૃતિના સત્વ, બંધન અને વેદનના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવાન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ उ.२ सू०१ अनन्तरोपपम्नक ए० निरूपणम् २६५ अनन्नरोपपत्रकसूक्ष्मवादरभेदमिमानां पृथिव्यादि बनस्पतिकायिकान्तानामेकेन्द्रियजीवानां कर्मप्रकृतिसत्सबन्धनवेदनविषये यद् देवानुपियेण कथितम्, तत्सर्वम् एवमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् विहरतीति ।।३३-२॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकमविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्यनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीमूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकारख्यायां व्याख्यायाम् त्रयस्त्रिंशत्तमशतकस्य
द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥३३-२॥ सबसर्वथा सत्य ही है २। ऐसा कहकर गौतमस्वामीने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर वे संयम और तप से आत्माको भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके तेतीसवें शतक का
दूसरा उद्देशक समाप्त ॥३३-२॥ આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રી ને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧૪ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના તેત્રીસમા શતકને બીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૩રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
-
-
ANS
-
-
-
--
-
-
-
-
भगवतीसवे मूलम्-काविहाणं भंते! परंपरोक्वन्नगा एगिदिया पन्नत्ता? गोयमा! पंचविहा परंपरोववन्नगा एगिदिया पन्नत्ता तं जहापुढवीकाइया एवं चउको भेओ जहा ओहि उद्देसए । परंपरोववन्नग अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइया णं भंते ! कइ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओहि उद्देसए तहेव निरवसेसं भाणियव्वं जाव चउद्दस वेदति । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥३३-३॥
अणंतरोवगाढा जहा अणंतरोववन्नगा ॥३४-४॥ परंपरोवगाढा जहा परंपरोववन्नगा ॥३३-५॥ परंपराहारगा जहा अणंतरोववन्नगा ॥३३-६॥ परंपराहारगा जहा परंपरोक्वन्नगा ॥३३-७॥ अणंतरपज्जत्तगा जहा-अणंतरोववन्नगा ॥३३-८॥ परंपरपज्जत्तगा जहा परंपरोक्वन्नगा ॥३३-९॥ चरिमा वि जहा-परंपरोववन्नगा तहेव ॥३३-१०॥ एवं अचरिमा वि ॥३३-११॥
एवं एए एगारस उद्देसगा। सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति जाव विहरइ ॥३३-११॥
पढमं एगिदियसयं समत्तं ॥ छाया कतिविधाः खलु भदन्त ! परम्परोपपन्नका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः? गौतम ! पञ्चविधाः परम्परोपपन्नका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः। तद्यथा-पृथिवीका. यिकाः, एवं चतुष्को भेदो यथा-भौधिकोद्देशकः । परम्परोपपन्नकाऽपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भदन्त ! कति कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः । एवमेतेनाऽमिलापेन यथा-औधिकोद्देशके तथैव-निरवशेष भणितव्यम्, यावच्चादेश वेदयन्ति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥३३।३
अनन्तरावगाढाः यथा परम्परोपरन्नकाः ॥३३।४। परम्परावगाढाः यथापरम्परोपपन्नकाः ॥३३॥५॥ अनन्तराहारका यथा-अनन्तरोपपन्नकाः॥३३६॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ उ.३ सू०१ परम्परोपपनकाये. निरूपणम् २६७ परम्पराहारका यथा परम्परोपपन्नकाः ॥३३१७ अनन्तरपर्याप्तकाः यथा अनन्तरोपपत्रकाः ॥३३॥८॥ परम्परपर्याप्तकाः यथा-परम्परोपपन्नकाः ॥३३॥९॥ चरमा अपि यथा-परम्परोपपन्नकाः तथैव ।।३३।१०। एवम्-अचरमा अपि ॥३३॥११॥ एवमेते-एकादशोद्देशकाः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद् विहरति ॥३३॥११॥
त्रयस्त्रिंशत् शतकस्य प्रथममे केन्द्रियशतकं समाप्तम् ॥ टीका-'काविहा गं भंते ! कतिविधा:-कियन्तः खलु भदन्त ! 'परंपरोववन्नगा एगिदिया पन्नत्ता परम्परोपपन्नका एकेन्द्रिया जीवाः पक्षप्ताः कथिता इति प्रश्नः । भगवानाह-गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंच. विहा परंपरोक्वन्नगा एगिदिया पन्नत्ता' पञ्चविधा:-पञ्चपकारकाः परंपरोपपनकाः एकेन्द्रियजीवाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः के ते पञ्च तत्राह-तं जहा' इत्यादि 'तं जहा' तद्यथा-'पुढवीकाइया एवं चउक्कभो भेो जहा ओहिउदेसए' पृथिवीकायिका एवं चतुष्को भेदः यथा-औधिके सामान्ये एतस्यैव शतकस्य प्रथमोद्देशके।
--शतक ३३ उद्देकश तृतीय टीकार्थ-'कइविहाण मते! परंपरोक्वनगा एगिदिया पत्नत्ता 'हे भदन्त ! परम्परोपपत्रक एकेन्द्रियजीव कितने कहे गये हैं ? 'गोयमा पंचविदा परं. परोववन्नगा एगिदिया पन्नत्ता' हे गौतम ! परम्परोपपत्रक एकेन्द्रिय जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं। 'त जहा' वे इस प्रकार से हैं-'पुढवी काइया एवं चउक्कओ भेओ जहा ओहिउद्देसए' पृथिवीकायिक, अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक इन सब के चार-चार भेद होते है । जैसा कि औधिक उद्देशक में कहा गया है। अर्थात पृथिवीकायिक सूक्ष्म और बादर के भेद से मूल में दो प्रकार के कहे हैं,
त्री शान प्रारम'कइविहा णं भंते ! पर परोववन्नगा एगिदिया पन्नता' त्याह
ટીકાર્થ–હે ભગવન પરંપર૫૫નક એક ઈન્દ્રિયવાળા જ કેટલા अपामा माया छ १ मा प्रश्न उत्तरमा सुश्री ४३ छ -'गोयमा! पचविहा परंपरोववन्नगा एगि दिया पन्नत्ता' गौतम! ५२५२१५५-18 मे द्रिय.
पांयाना वामां माया छे. 'त जहा' ते मा प्रभारी छ.-'पुढवीकाइया एव चउक्कओ भेओ जहा ओहि उद्देसए' पृथ्वीविड, અષ્કાયિક, તેજ સ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક આ બધાના ચાર ચાર ભેદે હોય છે. તે જ પ્રમાણે ઔવિક ઉદ્દેશ માં કહ્યા છે, તે પ્રમાણે સમજવા. એટલે કે પૃથવીકાયિક સક્ષમ અને બાદરના ભેદથી બે પ્રકારના છે. સૂરમમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
पृथिवीकायिका यावद् वनस्पतिकायिकाः । पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिकाचिक भेदाद् एकेन्द्रिया पञ्च प्रकारका भवन्ति । चतुष्को भेद इति पृथिवीकायादारभ्य वनस्पतिकायपयज्यानां पञ्चानां चत्वारो भेदा यथा - सूक्ष्मा, बादराः, अप
कार्याकावेत, चतुर्वेदभिन्ना पञ्चविधा अप्ये केन्द्रिया औधि कोदेशनत् पठनीयाः 'परंपरोववन्नग अपज्जत सुहम पुढवीकाइयाणं भंते !' परम्परोपपन्नकाऽपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां भदन्त ! 'कइ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' कति कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ता इति प्रश्नः । भगवानाह - 'एवं एएणं' इत्यादि । 'एवं एए
अभिलाषेणं जहा ओहिए उद्देसए तहेव निरवसेसं भाणियन्वं' एवमेतेन उपरि प्रदर्शिता मिलापेन, यथा - औधिके, एतत् शतकीय प्रथमोद्देशके कथितम्, तथैव निरवशेष ं सर्वमपि भणितव्यम् ।
कियत्पर्यन्तमधिको देशक इह पठनीयस्तत्राह - 'जाव चउदसवेदेति' यावतसूक्ष्म. के भी पर्याप्त और अपर्याप्त ऐसे दो भेद हैं तथा वादर के भी पर्याप्त और अपर्याप्त दो भेद है। इस प्रकार से पांचों प्रकार के एकेन्द्रिय जीव चार-चार भेद वाले होते हैं ।
' परंपरोषवन्नग अपजस सुहुम पुढवीकाइयाणं भते ! कइ कम्मपग डीओ परमत्ताओ' हे भदन्त ! परम्परोपपत्रक अपर्यातक सूक्ष्म पृथिवीकाचिक के कितनी कर्म प्रकृतियाँ कही गई हैं ? 'एवं एएवं अभिलाषेण' जहा ओहिए उद्देसए तहेव निरवसेस भाणियव्वं' हे गौतम! इस अभि लाप द्वारा जैसा औधिक उद्देशक में इसी शतक के प्रथम उद्देशक में कहा गया है वैसा ही कथन यहाँ पर करना चाहिये और वह कथन 'जाव चउदस वेदेति' यावत् वे १४ कर्म प्रकृतियों का वेदन करते हैं પણ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત એવા ભેદ હૈાય છે. તથા માદરમાં પણ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત એવા બે ભેદે થાય છે. આ રીતે પાંચે પ્રકારના એક ઇન્દ્રિય વાળા જીવેા ચાર-ચાર પ્રકારના ભેદવાળા હાય છે.
भगवती सूत्रे
'पर' परोववन्नग अप्पज्जत्त सुहुमपुढत्रीकाइयाणं भंते ! कइ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' हे भगवन् परं परोपपन्न अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वी अयिाने डेंटली
प्रकृतियो उही छे ? ' एवं एएणं अभिलावेण जहा ओहिए उद्देसए तद्देव निरवसेस भाणियन्त्र' हे गौतम! म अलिसाय द्वारा भौधि उद्देशामांએટલે કે આ શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહેલ છે, એજ પ્રમાણેનુ सध अथन अडियां ही सेवु याने ते उथन यावत् 'जाब चउद्दस वेदेति' ते। यो गा उथन सुषी अहेवु हो
अद्भुतियो
बेहन रे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकारीका श०३३ उ.३ सू०१ परम्परोपपन्नकाये. निरूपणम् २६९ चतुर्दश कर्मपकृती वैदयन्ति, एतत्पर्यन्त मौधिकोद्देशकइह पठनीयः । 'से भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति, हे भदन्त ! परम्परोपपत्रके केन्द्रियविषये यद्देवानुपियेण कथितं तत्सर्व सर्वथैव सत्यमिति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा च संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ त्रयस्त्रिंशत्तमे शते प्रथमे-एकेन्द्रियशते एकादशोदेशकयुते
तृतीयोद्देशकः समाप्तः ३३।३। 'अणंतरोवगाढा जहा-अणंतरोक्वनगा' अनन्तरावगाढा एकेन्द्रियजीवाः यहां तक कहना चाहिये । 'सेव भंते ! सेव भते । त्ति' हे भदन्त ! जैसा आप देवानुप्रियने परम्परोपपन्नक एकेन्द्रिय के विषय में यहां कहा है वह सब सर्वथा सत्य है । इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुत्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर चे सयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू०१॥
तेतीसवें शतकका तृतीय उद्देशक समाप्त ॥३३-३॥ 'अणंतरोवगाढा जहा अणंतरोववन्नगा' इत्यादि । टीकार्थ-अनन्तरावगाढ एकेन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में कथन जैसा अन्तरोपपन्नक एकेन्द्रियों के सम्बन्ध में किया गया है वैसा ही है। प्रथम समय वे अवगाढ हुए जीव ही अनन्तरावगाढ कहे गये हैं। 'सेवं भंते ! सेवं भते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा यह कथन आप देशानुप्रियने
'सेव भंते ! सेव' भंते ! त्ति' , मन मा५ हेवानुप्रिये ५२५२१५५-४ એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવના સંબંધમાં જે કથન કહેલ છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપ દેવાનુબિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આમાને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧
ત્રીજે ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૧૩૩-રા
याया लहेशानी प्रारम'अणतरोवगाढा जहा अणंतरोववन्नगा' या
ટીકાર્ય–અનંતરાવગાઢ એક ઈન્દ્રિય જીના બંધનું કથન અનંતરાપપન્નક એકેન્દ્રિય જીના સંબંધમાં કહેવામાં આવેલ કથન પ્રમાણે જ છે. પહેલા સમયમાં અવગાઢ થયેલા જીવ જ અનંતરાવગાઢ કહેવાય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
भगवतीस्त्रे यथा-अनन्तरोपपन्नकाः कथितास्तथैव-ज्ञेया अनन्तरावगाढा एकेन्द्रियाः। मथमसमयावगाढा अनन्तरावगाढाः कथ्यते । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति।३३-४।
'परंपरोवगाढा जहा-परंपरोक्वन्नगा' परम्परावगाढाः यथा-परम्परोपपन्नकाः । परम्परोपपन्नकवदेव-परम्परावगाढेकेन्द्रियाणामपि वक्तव्यत्ता ज्ञातव्या। अत्र सर्वापि वक्तव्यता परम्परोपपनकैकेन्द्रियप्रकरणवदेव ज्ञातव्येति संक्षेपः॥ इति पञ्चमोद्देशकः ॥३३५। ___'अणंतराहारगा जहा-अगतरोववन्नगा' अनन्तराहारकाः एकेन्द्रियजीवाः अनन्तरोपपन्नकैकेन्द्रियवदेव ज्ञातव्याः ॥३३॥६॥ इतिषष्ठोद्देशकः ॥ किया है वह सब सर्वथा सत्य ही है ऐसा कहकर गौतमने प्रभुश्री को बन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
तेतीसवें शतक का चतुर्थ उद्देशक समाप्त ॥३३-४॥ 'पर परोवगाढा जहा परंपरोववन्नगा' पर परावगाढ एकेन्द्रियों की वक्तव्यता परम्परोपपन्नक एकेन्द्रियों के जैसी ही है।
॥३३ वें शतक का पंचम उद्देशक समाप्त ॥ तथा 'अणंतराहारगा जहा अणंतरोववन्नगा' अनन्तरोपपन्नक एके
'सेव भते ! सेव भते त्ति' 3 लापन आपानुप्रिय मा मनतरा. ગાઢ જીવના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આપી દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧
પશે ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૫૩૩-૪
પાંચમા ઉદેશાને પ્રારંભ– 'परंपरोगाढा जहा पर परोववन्नगा' त्यात
ટીકાર્થ–પરંપરાવગાઢ એકેન્દ્રિય જીવેનું કથન પરંપર૫૫ન્નક એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવોના કથન પ્રમાણે સમજવું.
પાંચમે ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૩-પા
७४! उद्देशान। प्रा२'अणंतराहारगा जहा अणंतरोववन्नगा' इत्यादि ટીકાર્ય—અનતપિપન્નક એક ઇન્દ્રિયવાળા જીવના કથન પ્રમાણે અનંતરા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ उ.६-९सू०१ परम्परोपपत्रकाये. निरूपणम् २७१ ___ 'परंपराहारगा जहा-परंपरोक्वन्नगा' परम्पराहारका यथा-परम्परोपपन्नका एकेन्द्रिया स्तथैव ज्ञातव्याः। परम्परोपपन्नकैकेन्द्रियपकरणवदेव, ज्ञातव्यमिति मावः । ३३.७॥ इतिसप्तमोद्देशकः ।।
'अणंतरपज्जत्तगा जहा-अणंतरोववन्नगा' अनन्तरपर्याप्तकैकेद्रियजीवा अनन्तरोपपन्नकैकेन्द्रियवदेव पृथिव्यादि यावद् वनस्पतिपर्यन्तपञ्चभेदमिन्ना तथा-सूक्ष्मवादरभेदभिन्ना ज्ञातव्याः ॥३३ ८ अष्टमोद्देशकः समाप्तः ॥
'परंपरपज्जत्तगा जहा-परंपरोववन्नगा' परम्पर पर्याप्तका एकेन्द्रिया परम्परोपपन्नकैकेन्द्रियवदेव पृथिव्यादि वनस्पत्यन्त पञ्चभेद मिन्नाः, तथा सक्षमपादरन्द्रियों के जैसी वक्तव्यता अनतराहारक एकेन्द्रिय जीवों को है ऐसा जानना चाहिये ॥ ३३ वे शतक का षष्ठ उद्देशक समाप्त ।
'परंपराहारगा जहा परंपरोववन्नगा' परम्परोपपन्नक एकेन्द्रियों के जैसी वक्तव्यता परम्पराहारक एकेन्द्रिय जीवो की है।
३३ वें शतक का सप्तम उद्देशक समाप्त ॥ 'अणतरपज्जत्तगा जहा अणतरोववण्णगा' अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रियों के जैसी वक्तव्यता अन्तरपर्याप्तक एकेन्द्रिय जीवों की है।
॥३३ वें शतक का अष्टम उद्देशक समाप्त ॥ 'परंपरपज्जत्तगा जहा परंपरोववन्नगा' परंपरयर्याप्तक पृथिवी હારક એક ઈન્દ્રિયવાળા નું કથન સમજવું. સૂ૦૧
છઠો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૩-દા
सातमा उद्देशान। प्रारम'परंपराहारगा जहा पर परोववन्नगा' त्यादि.
ટીકાથ–પરંપરા૫પન્નક એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવોના કથન પ્રમાણે પરંપરાહારક એક ઈન્દ્રિયવાળા જીનું કથન સમજવું. સૂ૦૧૫
સાતમે ઉદેશે સમાપ્ત ૩૩-છા
આઠમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ– 'अतणरपज्जत्तगा जहा अणतरोववन्नगा' त्यादि
ટીકાર્ચ–અનંતપન્નક એક ઈન્દ્રિયવાળા જીના કથન પ્રમાણે અનંતરપર્યાપ્તક એકઈન્દ્રિય જીવોનું કથન સમજવું. સૂ૦૧
આઠમે ઉદ્દેશ સમાપ્ત (૩૩-૮
નવમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ– 'पर'परपज्जनगा जहा पर परोक्वन्नगा' या ટીકાથ–પરંપરપર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિક એકઈન્દ્રિયવાળા જીવન કથનથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
भगवतीस्त्रे
भेदभिन्ना तुर्दश कर्मप्रकृतिर्वेदनान्तं सबै परम्परोपपन्नकम करणवदेव ज्ञातव्यम् इति । ३३|९| नवमोद्देशकः समाप्तः ॥
'चरिमा वि जहा - परंपरोववन्नगा' चरमा अपि एकेद्रियजीवाः परम्परोपपनकदेव प्रथमं पृथिव्यादिवनस्पत्पन्तपञ्चभेदाः, ततः प्रत्येकं पृथिव्यादयः सूक्ष्म चारभेदभिन्नाः सर्वे परम्परोपपन्नकप्रकरणवदेव ज्ञातव्या इति ॥ ३३ ॥ १० ॥ दशमोद्देशकः समाप्तः ॥
कायिक एकेन्द्रिय जीव से लेकर परम्परपर्याप्तक वनस्पतिकाधिक एकेन्द्रिय तक पांच भेद वाले ये परम्परपर्याप्तक एकेन्द्रिय जीव सूक्ष्म बादर के भेद से प्रत्येक दे। २ प्रकारके होते हैं और ये सब कथन परम्पपपक एकेन्द्रिय प्रकरण के जैसा हो जानना चाहिये ।
३३ वे शतक का नवम उद्देशक समाप्त ॥
'चरिमा बि जहा परंपरोवचन्नगा' चरम एकेन्द्रिय जीव भी परम्परोपनकों के जैसे पृथिवीकाधिक आदि के भेद से वनस्पविकायिक तक पाँच भेद वाले हैं। और प्रत्येक पृथिवीकायिक आदि जीव सूक्ष्म बादर के भेदसे युक्त हैं । तथा ये सब १४ कर्म प्रकृतियों का वेदन करते हैं इस प्रकार का सब कथन परम्परोपपन्नक एकेन्द्रिय के प्रकरण के जैसा ही समझना चाहिये । ॥ ३३ वे शतक का दशवां उद्देशक समाप्त ॥ લઈને પરપરર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિક એક ઇન્દ્રિયવાળા જીવના કથન સુધી પાંચ ભેઢાવાળા આ પરપરપર્યાપ્તક એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવે સૂક્ષ્મ અને માદરના ભેથી દરેકના ખચ્ચે પ્રકાર હાય છે. અને આ બધાં ૧૪ ચૌદકમ પ્રકૃતિયાનું વેદન કરે છે. એ પ્રમાણેના આ કથન સુધીની સઘળું કથન પર૫૨ા૫પન્નક એક ઇન્દ્રિયવાળા જીવના પ્રકરણના કથન પ્રમાણે જ સમજવું. ાસુ૦૧/ ાનવમે ઉદ્દેશો સમાપ્ત ।।૩૩-ફા !દસમા ઉદ્દેશાને પ્રાર ભ~~
'चरिमा वि जहा पर परोववन्नगा' त्याहि
ટીકા”—ચરમ એકઇન્દ્રિયવાળા જીવે પણ પર પરાપપન્નક જીવાના થન પ્રમાણે પૃથ્વીકાયિક વિગેરેના ભેદથી વનસ્પતિકાયિક જીવના કથન સુધી પાંચ ભેદ ચુક્ત કહ્યા છે. અને દરેક પૃથ્વીકાયિક જીવા સૂક્ષ્મ બાદર ભેદવાળા કહ્યા છે. તથા આ બધા ૧૪ ચૌકમ પ્રકૃતિયાનું વેદન કરે છે. આ પ્રમાણેનું સઘળું કથન પર પરાપપન્નક એક ઈન્દ્રિય જીવના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવું. પ્રસૂ॰૧૫
દસમે ઉદ્દેશો સમાપ્ત ૫૩૩-૧૦ના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ उ.११ १०१ परम्परोपपन्नका. निरपणम् २७३
'एवं अचरिमापि' एवं परम्परोपपन्नक पृथिव्याये केन्द्रियवदेव अपरमपृयि. व्याघेकेन्द्रियजीवा अपि ज्ञातव्या इति ॥३३॥११॥
'एवं एए एक्कारस उद्देसगा' एवमुपयुक्त प्रदर्शितक्रमेण-एकेन्द्रियजीवानामे कादश सामान्य एकेन्द्रियजीवानां प्रथम औधिकोदेशकः १, अनन्तरोपपन्नकाना मेकेन्द्रियाणां द्वितीयोद्देशकः २॥ परम्परोपपन्नकानां कृतीय देशकः ३॥, अनन्त. रावगाढानां चतुर्थः ४, परम्पराव गाढानां पञ्चमोद्देशकः ५, अनन्तराहारकाणामे
शतक ३३ उद्देशक ११-- 'एवं अचरिमा वि' परम्परोपपत्रक पृथिव्यादि एकेन्द्रिय जीवों के जैसा ही अचरम पृथिवी आदि एकेन्द्रिय जीवों का कथन जानना चाहिये। ॥३३ वें शतक का ११ वां उद्देशक समाप्त ॥
'एव एए एक्कारस उद्देसगा' इस प्रकार उपर्युक्त प्रदर्शित क्रम के अनुसार एकेन्द्रिय जीवों के ११ उद्देशक हैं-इन में प्रथम उद्देशक सामा. न्य रूप से एकेन्द्रिय जीवों का हैं । अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीवों का द्वितीय उद्देशक है । परम्परोपपन्नक एकेन्द्रिय जीवों का तृतीय उद्देशक है। अनन्तरावगाढ एकेन्द्रिय जीवों का चतुर्थ उद्देशक है। परम्परावगाढ
॥गियारमा उद्देशनप्रा२१'एवं अचरिमा वि' त्या
ટીકાથ–પરંપર૫૫નક પૃથ્વીકાયિક એક ઈનિદ્રયવાળા જીના કથન પ્રમાણે જ અચરમ પૃથ્વીકાયિક વિગેરે એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવન કથન સમજવું. સૂ૦૧૫
અગિયારમો ઉદ્દેશો સમાપ્ત ૩૩ ૧૧
બારમા ઉદેશાને પ્રારંભ– 'एवं एए एक्कारस उद्देसगा' या
ટીકાWઆ રીતે ઉપર બતાવેલ ક્રમ પ્રમાણે એક ઈન્દ્રિયાળા ના સંબંધમાં અગિયાર ૧૧ ઉદ્દેશાઓ કહ્યા છે. તેમાં પહેલો ઉદેશ સામાન્ય પણાથી એક ઈન્દ્રિય જીના સંબંધમાં કહેલ છે. ૧ અનંતરો૫૫નક એક ઈન્દ્રિયવાળા જીના સંબંધમાં બીજો ઉદેશે કહ્યું છે. ૨ પરંપર૫૫નક એક ઇન્દ્રિયવાળા જીના સંબંધમાં ત્રીજે ઉદ્દેશ કહેલ છે. ૩ અનંતરાવ. ગાઢ એક ઈન્દ્રિયવાળા ના સંબંધમાં ચેશે ઉદ્દેશે કહેલ છે. ૪ પરંપરાવગઢ એકેન્દ્રિયવાળા જીના સંબંધમાં પાંચમે ઉદેશે કહેલ છે. ૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसने केन्द्रियाणां षष्ठोद्देशकः । परम्पराहारकाणां सप्तमोद्देशकः ७॥ अनन्तरपर्याप्त काना मष्टमोद्देशकः । परम्परपर्याप्तकानामे केन्द्रियाणां नवमोद्देशकः ९। चरमकेन्द्रियाणां दशमोद्देशकः १० अचस्मैकेन्द्रियाणामेकादशोद्देशकः ॥११॥ तदेवमेते सङ्कलनया-एकादशोद्देशका भवन्तीति ॥
'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरई' तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति यावद् विहरति । हे भदन्त ! अनन्तरावगाडै केन्द्रियादारभ्याऽचरमै केन्द्रियपर्यन्तजीवानां विषये यद् देवानुप्रियेण कथितम्, तत्सर्वं सर्वथैव सत्यम्, इति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं चन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आस्मानं भावयन् विहरतीति । इति त्रयस्त्रिंशत्तमें शतके प्रथममे केन्द्रियशतं समाप्तम् । इति श्री-विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिपदभूषितवालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां "श्री भगवतीसूत्रस्य" पमेयचन्द्रिकाख्यायां
व्याख्यायां प्रयस्त्रिंशत्तमे शतके एकादशोद्देशकः समाप्तः ।।३३-११॥ एकेन्द्रिय जीवों का पांचवा उद्देशक है, अनन्तराहारक एकेन्द्रिय जीवों का ६ठा उद्देशक है। परम्पराहारक एकेन्द्रिय जीवों का सातवा उद्देशक हैं। अनन्तर पर्याप्तक एकेन्द्रिय जीवों का आठवां उद्देशक है। परम्पर पर्याप्तक एकेन्द्रिय जीवों का नौवां उद्देशक है। चरम एकेन्द्रिय जीवों का १० वां उद्देशक है । तथा-अचरम एकेन्द्रिय जीवों का ११ वो उद्देशक है। इस प्रकार से ये ११ उद्देशक एकेन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में इस प्रथम एकेन्द्रिय शतक में है। 'सेव भंते ! सेवं भंते !त्ति' हे भदन्त ! अनन्तरावगाढ एकेन्द्रिय से लेकर अचरम एकेन्द्रिय पर्यन्त અનંતરાહારક એક ઈન્દ્રિય જીના સંબંધમાં છઠ્ઠો ઉદેશે કહેલ છે. ૬ પરંપરાહારક એક ઈન્દ્રિય જીવના સંબંધમાં સાતમે ઉદેશે કહેલ છે. ૭ અનંતર પર્યાપ્ત એક ઇન્દ્રિય જીવોના સંબંધમાં આઠમો ઉદેશે કહેલ છે. ૮ પરંપરપર્યાપ્તક એક ઈન્દ્રિય જીવોના સંબંધમાં નવમો ઉદ્દેશે કહેલ છે. ૯ ચરમ એક ઈન્દ્રિય જીવોના સંબંધમાં ૧૦ દસમે ઉદ્દેશો કહેલ છે. ૨૦ તથા અચરમ એક ઈન્દ્રિય જીના સંબંધમાં અગિયારમે ઉદ્દેશે કહેલ છે. ૧૧ આ રીતે આ અગિયાર ઉદેશાઓ એક ઈન્દ્રિયવાળા જીના સંબંધમાં આ પહેલા એકેન્દ્રિય શતકમાં કહેલ છે.
'सेव भते ! सेव भंते ! ति' 3 भगवन् अनतरामा ४४न्द्रियाणा જીવોથી લઈને અચરમ એકેન્દ્રિય સુધીના જીના [સંબ ધમાં આપી દેવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ उ.११ सू०१ परम्परोपपन्नक ये. निरूपणम् २७५ के जीवों के विषय में जो आप देवानुमिपने कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को बन्दना और नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके तेतीसवें शतक का
अग्यारहवां उद्दशक समाप्त ॥३३-११॥ ॥ प्रथम एकेन्द्रिय शतक समाप्त ॥
પ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આ વિષયમાં આપી દેવાનુપ્રિયે કહેલ સઘળું સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા. વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના તેત્રીસમા શતકને અગિયારમો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૩-૧૧
પહેલું એકઈન્દ્રિય શતક સમાપ્ત છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीस्त्रे अथ द्वितीयमेकेन्द्रियशतम् अथ त्रयस्त्रिंशत्तमे शते प्रथमशतं व्याख्याय क्रमप्राप्तं द्वितीय शतमारमते, तस्येदं सूत्रम् 'कइविहा णं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-कइविहा णं भंते ! कण्हलेस्सा एगिदिया पन्नत्ता ? गोयमा ! पंचविहा कण्हलेस्सा एगिदिया पन्नत्ता । तं जहापुढवीकाइया जाव-वणस्सइकाइया। कण्हलेस्सा णं भंते ! पुढवीकाइया कइविहा पन्नत्ता ? गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता । तं जहा-सुहुमपुढवीकाइया य बायरपुढवीकाइया य। कण्हलेस्साणं भंते! सुहमपुढवीकाइया कइविहा पन्नत्ता ? गोयमा! एवं एएणं अभिलावेणं चउक भेओ जहेव ओहि उद्देसए जाव वणस्सइकाइय त्ति ।
कण्हलेस्ता अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइया णं भंते ! कइकम्मपगडीओ पन्नत्ताओ? एवं चेव एएणं अभिलावणं जहेव-ओहि उद्देसए तहेव पन्नताओ तहेव वेदेति सेवं भंते ! सेवं भंते !त्ति
कइविहाणं भंते ! अणंतरोववन्नग कण्हलेस्स एगिंदिया पन्नत्ता ? गोयमा! पंचविहा अणंतरोववन्नगा कण्हलेस्सा एगिदिया । एवं एएणं अभिलावेणं तहेव दुपयो भेओ जाव वणस्सइकाइय त्ति । अणंतरोववन्नग कण्हलेस्स सुहमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइकम्मपगडीओ पन्नत्ताओ? एवं एएणं अभिलावणं जहा-ओहिओ अणंतरोववन्नगाणं उद्देसओ तहेव जाव वेदोंत । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति।
कइविहा गं भंते ! परंपरोववन्नगा कण्हलेस्सा एगिदिया पन्नत्ता ? गोयमा ! पंचविहा परंपरोववन्नगा कण्हलेस्सा एगिदिया पन्नत्ता । तं जहा-पुढवीकाइया० एवं एएणं अभिलावेणं तहेव चउको भेओ जाव वणस्तइकाइयत्ति ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ अ. श.२ सू०१ कृष्णलेश्यायेकेन्द्रियनिरूपणम् २७७
परंपरोववण्णग कण्हलेस्स अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ एवं एएणं अभिलावेणं जहेव ओहिओ परंपरोववन्नग उद्देसओ तहेव जाव वदति। एवं एएणं अभिलावेणं जहेब ओहि एगिदियसए एकारस उद्देसगा भणिया तहेव कण्हलेस्लप्सए वि भाणियव्वा जाव अचरिमकण्हलेस्सा एगिदिया ॥सू० १॥
विइयं एगिंदियसयं समतं __ छाया--कतिविधाः खलु भदन्त ! कृष्णलेश्या एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ? पञ्चविधाः कृष्णलेश्या एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-पृथिवीकायिका: यावद् वनस्पतिकायिका, कृष्णलेश्याः खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? द्विविधाः प्रज्ञप्ताः। तद्यथा-सूक्ष्म पृथिवीकायिकाश्च पादरपृथिवी कायिकाश्च ।
कृष्णलेश्याः खलु भदन्त ! मूक्ष्मपृथिवीकायिका कतिविधाः प्रज्ञता ? गौतम ! एवमेतेनाऽमिलापेन चतुष्क भेदो यथैव-औधिकोदेशके यावद् वनस्पतिकायिका इति ।
कृष्णलेश्यापर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भदन्त ! कति कर्ममकृतयः प्रज्ञताः ? एवमेव एतेनाभिलापेन यथैव-औधिकोदेशके तयैव प्रज्ञप्ताः । तथैवबध्नन्ति, तथैव, वेदयन्ति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।
कतिविधाः खलु भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्यै केन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पश्चविधा अनन्तरोपपत्रका कृष्णलेश्या एकेन्द्रियाः, एवमेतेन अभिलापेन तथैव-द्विपदो भेदः, यावद् वनस्पतिकायिका इति । अनन्तरोषपन्नक कृष्णलेश्य सूक्ष्म पृथिवीकायिका भदन्त । कति कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः ? एवमेतेनाऽभिला. पेन यथा औधिकोऽनन्तरोपपन्नकानाम्, उद्देशकस्तथैव यावद्वेदयन्ति । तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति ।
कतिविधाः खलु भदन्त ! परम्परोपपन्नकाः कृष्णलेश्या एकेन्द्रियाः मज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधाः परम्परोपपन्नकाः कृष्णलेश्या एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ता तद्यथा-पृथिवीकायिका:०, एवमेतेनाऽभिलापेन, तथैव-चतुष्कभेदो यावद् वनस्पतिकायिका इति।
परम्परोपपन्नक कृष्णलेश्या पर्याप्तक सुहुमपृथिवीकायिकानां भदन्त । कति फर्म प्रकृतयः प्राप्ताः ? एवमेतेनाऽभिलापेन यथैव औषिक: परम्परोपपन्नको.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
भगवतीसूत्रे देशक स्तथैव-यावद् वेदयन्ति । एवमेतेनाऽभिलापेन यथैव-औधिकैकेन्द्रियशते एकादश उद्देशका भणिता स्तथैव-कृष्णलेश्यशतेऽपि भणितव्याः जाव अचरम कृष्णलेश्या एकेन्द्रियाः॥मू० १॥
इति द्वितीयमेकेन्द्रियशतं समाप्तम् ॥ टीका-'कइविहा णं भंते । कण्हलेस्सा एगिदिया पन्नत्ता' कतिविधाः कति प्रकारकाः खलु भदन्त ! कृष्ण लेश्या एकेन्द्रियजीवाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा कण्हलेस्सा एगिदिया पन्नत्ता' पञ्चविधाः पञ्चप्रकारकाः कृष्णलेश्या एकेन्द्रियजीवा प्राप्ता-कथिताः । 'तं जहा' तद्यथा-'पुढवीकाइया जाव-वणस्सइकाइया' पृयिवीकायिकाः कृष्णलेश्या एकेन्द्रियजीव यावद् वनस्पतिकायिकाः कृष्णलेश्या एकेन्द्रियजीवाः। अत्र यावत्पदेनाकायिक-तेजस्कायिक-वायुकायिकानां संग्रहो भवति । तथा च-पृथिव्यप्तेजो वायुवनस्पतिभेदेन कृष्णलेश्यैकेन्द्रियजीवा, पश्चप्रकारका भवन्ति इति ।
३३ वें शतक में प्रथम एकेन्द्रिय शतक व्याख्यात करके अब क्रम प्राप्त द्वितीय शतक प्रारंभ किया जाता है
'काविहाणं भंते ! कण्हलेस्स एगिदिया पण्णत्ता' इत्यादि। टीकार्थ-'काविहा णं भंते ! कण्हलेस्सा एगिदिया पणत्ता' हे भदन्त ! कष्णलेश्यावाले एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर मैं प्रभुश्री कहते हैं-'पंचविहा कण्हलेस्सा एगिदिया पण्णत्ता' है गौतम! कष्णलेश्यावाले एकेन्द्रिय जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से है-'पुढवीकाइया जाव वणस्सइकाइया' पृथिवीकायिक यावत वनस्पतिकाधिक, यहां यावत् शब्द से 'अप्काथिक, तेजस्कायिक और वायुकायिक' इन जीवों का ग्रहण हुआ है। इस प्रकार पृथिवी
भीत मेन्द्रिय शत। पा२'--.. તેત્રીસમાં શતકમાં પહેલા એકન્દ્રિય શતકનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર मथी सावता मा भीगत येन्द्रिय शतना प्रारम ४२ छ.-'काविहाणे भते ! कण्हलेस्सा एगिदिया पण्णत्ता' इत्यादि
--'कइविहाणं भंते ! कण्हलेस्सा एगिदिया पण्णमा' ७ सपन् કૃષ્ણલેશ્યાવાળા એકઈન્દ્રિય જી કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે. આ प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री गौतमत्वामीन से छे ४-'गोयमा! पंचविहा कण्ह. लेस्सा एगिदिया पण्णत्ता' 8 गौतम ! वेश्यावाणा मेन्द्रिय को पाय
१२॥ उपामा माया छे. 'त' जहा' ते या प्रमाणे छे. 'पुडवीकाइया जाव वणरसइकाइया' पृथ्वी थि, वायुये, यावत् 24x, darls
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ अ. श. २ सू० १ कृष्णलेश्या धेकेन्द्रियनिरूपणम् २७९
'कहस्सा णं भंते ! पुढवीकाइया कड़विहा पणत्ता' कृष्णलेश्याः खलु मदत ! पृथिवीकायिकाः कतिविधाः कतिपकारका भवन्तीति प्रश्नः ? भगवानाह - 'गोमा !' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा पद्मत्ता' कृष्णलेइया, पृथिवीकायिका केन्द्रियजीवाः द्विविधाः - द्विप्रकारका भवन्ति । प्रकारभेदमेव दर्शयति'तं जहा ' इत्यादि । 'तं जहा' तथथा - 'सुहृमढवीकाइया य-बायरपुढवीकाइया य' सूक्ष्म पृथिवीकायिकाश्च कृष्णलेश्या एकेन्द्रियाः बादरपृथिवी कायिकाश्च ।
'कण्हलेस्सा णं भंते! सुहुमढवीकाइया करविहा पन्नत्ता' कृष्णबेश्या ! खलु भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिका एकेन्द्रियजीवाः कतिविधाः - कवि प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः ? इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' हे गौतम ! ' एवं एवं अभिलावेणं चक्कओ भेभो जहेब - ओहिए जात्र वणस्सइकाइपत्ति' एवमुपरिकायिक, अकायिक और वनस्पतिकायिक के मेद से कृष्णलेइयावाले एकेन्द्रिय पांच प्रकार के होते हैं।
--
'कहलेस्सा' भते ! पुढवीकाइया कविता पण्णत्ता' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले पृथिवीकायिक जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं - 'गोपमा ! दुबिहा पन्नता' हे गौतम! कृष्णलेश्यावाले पृथिवीकाधिक एकेन्द्रिय जीव दो प्रकार के कहे गये हैं । 'त' जहा' जैसे 'सुमपुढवीकाइया बादरपुढवीकाइया' सूक्ष्म पृथिवीकायिक और बादर पृथिवीकायिक 'कण्हलेस्साणं भंते! मढवीकाइया कइ विहा पनन्ता' हे भदन्त ! कृष्णलेड्यावाले सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? 'गोयमा ! एवं एएवं अभिलावेणं चउक्कओ भेओ जहेब ओहियसर जाब वणसइ काइयन्ति' हे गौतम ! इस उपर में प्रदर्शित प्रकारवाले अभिलाप વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિકના ભેદથી કુષ્ણુલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય જીવા પાંચ
પ્રકારના હાય છે,
'कण्हलेस्साणं भ'ते ! पुढवीकाइया कइविहा पन्नत्ता' हे भगवन् पृ॒ष्णुवेश्याવાળા પૃથ્વીકાયિક જીવે કેટલા પ્રકારના કહેલા છે. ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अलुश्री गौतमस्वामीने छे ! - 'गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! કૃષ્ણલેશ્યાવાળા પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિય જીવા બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે. 'त' जहा' ते या प्रभावे छे. 'सुडुम पुढवीकाइया बादरपुढवीक' इया' सूक्ष्म पृथ्वी अयि मने बाहर पृथ्वी अयि ' कण्हलेस्साणं भते ! सुद्दम पुढवीकाइया कइविहा पण्णत्ता' हे भगवन द्रुष्ट्णुवेश्यावाजा सूक्ष्म पृथ्वी अयि लवा डेंटला प्रहारना मुडेवामां भाग्या छे ? उत्तरभां अनुश्री - 'गोयमा ! एव' पण अभिलावेण चक्कओ भेओ जद्देव ओहियसप जाब चणस्स इकाइयत्ति'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८.
मगवतीचे दर्शितपकारेग अमिलापेन चतुष्को भेदः यथैव-औधिको देश के कथित स्तथैवाऽ. जापि वक्तव्यः । यावदनस्पतिकायिका इति । कृष्णलेश्य पृथिवीकायिकैकेन्द्रियादारभ्य कृष्णलेश्य वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियान्ताः सूक्ष्म-बादराऽपर्याप्तक-पर्यासकरूप चतुष्टयभेदवन्तो विज्ञेया इति ।
'कण्हलेस्स अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइया णं भंते ! कइ कम्मपगडीभी पन्नत्ताओ' कृष्णलेश्यापर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भदन्त ! कति संख्यकाः कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ता:? इति प्रश्ना, उत्तरमाह-एवंचेव' इत्यादि। 'एवंचे। एएणं अभिलावेणं जहेव-ओहिउद्देसए वहेव पन्नत्ताओ' एवमेव एतेनाऽभिलापप्रकारेण यथैव औधिकोद्देशके प्रथमोद्देशके कथिता:-अष्टौ कर्मप्रकृतय स्तथैवेहापि अष्टौ से औधिक उद्देश में कहे गये अनुसार सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव यावत् सूक्ष्म वनस्पतिकाय तक सब एकेन्द्रिय जीव सूक्ष्म बादर अपर्याप्तक
और पर्याप्तक के भेद से चार-चार प्रकार के जानना चाहिये, अर्थात् कृष्णलेश्यावाले पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय से लेकर कृष्णलेश्यावाले वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय जीव तक पूर्शक्त सूक्ष्म बादर अपर्याप्तक पर्याप्तक रूप से चार-चार प्रकार के कहे गये हैं।
कण्हलेस्स अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइया णं भंते ! कह कम्नपगडीओ पन्नत्तानो-हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले अपर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों के कितनी कर्मप्रकृतियां कही गई हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं एएणं अभिलावेणं जहेव ओहि उद्देसए तहेव पनत्तानो' हे गौतम ! इस अभिलाप से जिस प्रकार औधिक उद्देशक में प्रथम उद्देशक में आठ कर्म प्रकृतियों का सत्य कहा गया है उसी હે ગૌતમ! આ ઉપર બતાવેલા પ્રકારવાળા અભિશાપથી ઔધિક ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે સૂફમ પૃથ્વીકાવિક જ યાવત સહમ વનસ્પતિ કાય સુધિના સઘળા એકઈન્દ્રિયવાળા જીવે સૂક્ષમ બાદર અપર્યાપ્તક અને પર્યાપ્તકનાભેદથી ચાર-ચાર પ્રકારના સમજવા. અર્થાત્ કૃષ્ણલેક્ષાવાળા પૃથ્વી કાયિક એકઈન્દ્રિયથી લઈને અષ્કાયિક, વાયુકાયિક, અને વનસ્પતિકાયિક એકઈન્દ્રિયવાળા જ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી ચાર-ચાર પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે.
'कण्हलेस्स अपज्जत्त सुहुम पुढवीकाइयाणं भते ! कइ कम्मपगडीओं पन्नत्ताओ' मन वेश्यावाणा अपर्याप्त सूक्ष्म Y2वीयि: जवान કેટલી કર્મ પ્રકૃતિ કહેવામાં આવી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે 3-पत्र एएणं अभिलावेणं जहेव ओहि उद्देसए तहेव पन्नत्ताओ' गौतम!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३३ अ. श.२ १०१ कृष्णलेश्याकेन्द्रियनिरूपणम् २८१ ज्ञानावरणीयादिकाः कर्मप्रकृतयः प्राप्ताः, 'तहे व बंधति, तहेव-वेदेति' तथैर
औधिकमथमोदेशकवदेव, कर्मप्रकृती बंध्नन्ति, तथैव-वेदयन्ति । बन्धनसूत्रे सप्तविध बन्धकावा, अष्टविधवन्धका वा, सप्तविध बन्धकाः आयुर्वर्जसप्तकर्मप्रकृति बन्धका अष्टविधबन्धकाः परिपूर्णाष्टविधकर्मप्रकृति वन्धका भवन्ति । वेदनमूत्रे ज्ञानावरणीयाधष्टकर्मप्रकृतयः, तया श्रोत्रेन्द्रियवध्यादिकाः स्पशेन्द्रियवध्यवर्जाश्चतसा, तथानपुंसक वेदवध्यवर्जे वेदद्वयंव, एवं चतुर्दशकर्मप्रकृतीनां वेदका भवन्ति इति भावः।
'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति । हे भदन्त ! प्रकार से यहां पर भी आठ कर्म प्रकृतियों का सत्व जानना चाहिये, 'तहेव बंधंति, तहेव वेदेति' तथा बन्धन सूत्र में जैसा कहा गया है कि ये जीव जब सात कर्मप्रकृतियों के बन्यक होते हैं तब आयुकर्म को छोड़कर शेष सात कर्मप्रकृतियों को बांघते है और जब आठ कर्मप्रकतियों के बन्धक होते हैं-तब ये पूरे के पूरे आठ कर्मों को बांधते हैं तथा २ इसी प्रकार से ये उनका वेदन भी करते हैं । इस वेदन में ये ज्ञानावरणादिक आठ कर्मप्रकृतियों का, श्रोगेन्द्रि वध्य चक्षुरिन्द्रिय वध्य घ्राणेन्द्रिय वध्य जिहवेन्द्रिय वध्य स्त्रीवेद वघ्य पुरुषवेद वध्य इन चौदह कर्मप्रकृतियों का वेदन करते हैं। स्पर्शनेन्द्रिय बघ्य का वेदन इनको नहीं होता है, क्योंकि इनको तो स्पर्शनेन्द्रिय का उदय होता है। तथा नपुंसक वेदवाले होने से इनके उसके वध्य का भी अभाव रहता આ અભિશાપથી ઔધિક ઉદ્દેશામાં જે પ્રમાણે પહેલા ઉદ્દેશામાં આઠ કર્મ પ્રકતિ હોવાના સંબંધમાં કથન કર્યું છે. એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ આઠ કમ પ્રકૃતિનું વિદ્યમાન પણે સમજવું.
'तहेव बधंति' तहेव वेदेति' तथा मन्य सूत्रमा २ प्रमाणे 3थन ४२. વામાં આવ્યું છે કે-આ જયારે સાતકર્મ પ્રકૃતિનો બંધ કરે છે, ત્યારે તે આયુકમને છોડીને બાકીની સાતકમ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે. અને જ્યારે આઠકમ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે, ત્યારે તેઓ પુરેપૂરી આઠકમ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે. એ જ પ્રમાણે તેઓનું વેદન પણ કરે છે. આ વેદનમાં તેઓ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ કર્મપ્રકૃતિનું શ્રોત્રેન્દ્રિયાવરણનું ચક્ષુ ઈન્દ્રિયાવરણનું, ઘણેન્દ્રિયાવરણનું, જીહુવા ઈન્દ્રિયાવરણનું સ્ત્રીવેદાવરણનું, પુરૂષદાવરણનું આ રીતે આ ચૌદકમ પ્રકૃતિનું વેદન કરે છે. તેઓને સ્પર્શનેન્દ્રિયાવરણને વેદન હોતું નથી. કેમ કે-તેઓને તે સ્પર્શનેન્દ્રિયને ઉદય હોય છે. તથા નપુંસક વેદવાળા હેવાથી તેઓના આવરણને અભાવ રહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
भगवतीस्ते कृष्णलेश्य केन्द्रियजीवविषये भवता यद्यत् कथितम्, तत्सर्व सर्वथैव सत्यमिति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते-नमस्यति, वन्दित्वा-नमस्थित्वा च संयमेनतपसाऽऽत्मानं भावयन् विहरति ।।सू० १॥ पयस्त्रिात्तम शतकीय द्वितीयशतके प्रथम औधिकोद्देशकः समाप्तः ।३३।२।१॥ - प्रयस्त्रिंशत्तमशतकस्य द्वितीयऽवान्तरशतकस्य द्वितीयरुदेशको व्याख्यायते
टीका-'काविहाण भंते ! अणतरोक्वन्नगा कण्हलेस्स एगिदिया पन्नत्ता' कतिविधाः कति प्रकारकाः खलु भदन्त ! अनन्तरोपपन्नकाः येषा मुत्पत्ती प्रथमसमयो जातस्ते कृष्णलेश्या एकेन्द्रियजीवाः प्रज्ञप्ता:-कथिता ? इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा अगंतरोववन्नगा कण्ह. है। 'सेव भंते ! सेवं भते ! त्ति' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रिय जीव के विषय में आप देवानुपिय ने जो कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है । इस प्रकार कहकर गौतमस्वामी ने प्रभुश्री को बन्दना की और नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । ॥३३ वें शतक के द्वितीय अन्तर शतकका प्रथम उद्देशक समाप्त ॥ अब द्वितीय अवान्तर शतक का द्वितीय उद्देशक की व्याख्या की जाती है
'काविहा णं भंते ! अणंतरोवथनगा'-इत्यादि।
टीकार्थ-काविहा भंते ! अणंतरोववन्नगा कण्हलेस्स एगिदिया पभत्ता' हे भदन्त ! अनन्तरोपपत्रक कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? जिन्हे उत्पन्न हुए प्रथम समय हुआ है वे
'सेव भवे ! सेष भंते ! त्ति' मन वेश्यापार मेन्द्रियपा જીવના સંબંધમાં આપી દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આપવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧
બીજા એકેન્દ્રિય શતકને પહેલે ઉદ્દેશ સમાપ્ત
બીજા અવાન્તર શતકનો પ્રારંભ– 'कइविहाणे भंते ! अणंतरोववण्णगा' इत्यादि
टी -कइविहाणं भंते ! अतरोववण्णगा कण्हलेस एगिदिया पन्नत्ता' . ભગવન અનંતરા૫૫ન્નક કૃષ્ણલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે? પહેલા સમયમાં જેઓની ઉત્પત્તી થાય છે. એવા જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ अ. श.२ सू०१ कृष्णलेश्यायेकेन्द्रियनिरुपणम् २८३ लेस्सा एगिदिया पन्नता' पञ्चविधा:-पश्चप्रकारकाः पृथिवीकायिकादिवनस्पति कायिकान्ता अनन्तरोपपन्नकाः कृष्णलेश्या एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः । 'एवं एएणं अभिलावेणं तहेव-दुपभो भेश्रो जाव-वणस्सइ काइयत्ति' एवमेतेनाऽमिलापेन-उक्तपकारेण-तथैर-मममोद्देशकवदेश द्विपदो भेदः, सूनबादररूपो हो वर्णनीयो यावद-वनस्पतिकायिका इति । ____ अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्यपृथिवीकायिकत आरभ्याऽनन्तरोपपन्नककृष्णलेश्य वनस्पतिकायिकान्तै केन्द्रियजीवेषु सूक्ष्म-बादरभेदेन द्विपदो भेदो ज्ञात. व्यः । अत्र चतुर्भेदो न दर्शितः, अनन्तरोपपन्नकानाम् -एकसमयमात्रचित्वेन पर्याप्तापर्याप्तकभेदाऽभावेन चतुष्पकारकत्वस्याऽसम्भवात् इति ।
'अणंतरोववन्नगकण्हलेसमुहुमपुढवीकाइया णं भंते ! कइ कम्मपगडीयो पन्नताओ' अनन्तरोपपन्नककृष्णलेश्यमूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भदन्त ! कति अनन्तरोपपन्न हैं। 'गोयमा। पंचविहा पन्नत्ता' हे गौतम अनन्तरोपपत्रक कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रिय जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं। ये पृथिवी. कायिक से लेकर वनस्पतिकायिक तक होते हैं। 'एवं एएणं अभिलावेणं तहेव दुपओ भेओ, जाव वणस्सइकाइयति' इस अभिलाप द्वारा प्रथमोद्देशक के जैसे अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रिय जीव पृथिवीकायिक से लेकर वनस्पतिकायिक तक के एकेन्द्रिय जीव-सूक्ष्म और चादर के भेद से दो पदवाले-दो भेदवाले कहना चाहिये, यहां अपर्याप्त और पर्याप्त भेद नहीं होता है। क्योंकि यहां अनन्तरोपप. भकका काल एक समय मात्र का है, इसलिये इन में चतुष्प्रकारता संभवित नहीं है । 'अणंतरोववन्नग कण्हलेस्स सुहभपुढवीकाइयाण मंते ! कइ कम्मपगडीओ पन्नताओ' हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्या અનંતરે૫૫નક કહેવાય છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને ॐ छ -'गोयमा ! पचविहा पण्णत्ता' है गीतम ! मन तरी५५-१४ gogલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય જીવો પાંચ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે. તે પૃથ્વી अथिया सधन वनस्पतिय सुधीनपांय १२ समा. 'एवं एएणं अभिलावेणं तहेव दुपओ भेओ जाव वणरस इकाइयत्ति' 2 मलिता प्रमाणे પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે અનંતરે૫૫નક કૃણલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય જીવે પૃવીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક સુધીના એકેન્દ્રિય જીવે સૂમ અને બાદરના ભેદથી બે પ્રકારના એટલે કે બે ભેદવાળા સમજવા. આમાં અપર્યાપ્ત અને પર્યાપ્ત એ બે ભેદે હોતા નથી. કેમ કે અહિયાં અનંતર૫૫ત્તક પણાને કાળ એક સમયમાત્રને કહ્યો છે. તેથી તેમાં ચાર પ્રકારપણું સંભવતું નથી,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
भगवती सूत्रे
कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ता इति प्रश्नः । भगवानाह - ' एवं एए' इत्यादि । 'एवं एए अभिलावेणं जहा - ओहिओ अनंतशेववन्नगाणं उद्देसओ तहेव जाव - वेदेति' एवमेतेन अभिलापेन यथा - औघि कोऽनन्तरोपपन्नकानामुद्देशकः तथैव तेनैव रूपेण इहापि सर्व ज्ञातव्यम् यावदुवेदयन्ति । एतच्छतकीयमथमशतवदेवात्र द्वितीयशतेऽपि - अनन्त रोवपन्नक कृपालेश्य सूक्ष्मपृथिवीका के केन्द्रियाणां कर्मपकृति विषये ज्ञातव्यम् | 'सेवं भंते ! सेवं भंते । त्ति' तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति । है भदन्त ! अनन्तरोपपन्नककृष्ण लेश्यै केन्द्रियपृथिवीकायिकादिविषये यद् देवानु
वाले सूक्ष्म पृथिवी कायिकों के कितनी कर्मप्रकृतियों का सत्य कहा गया है ? 'एवं एएणं आभिलावेणं जहा ओहि भो अनंतरोववन्नगाणं उसओ तब जाव वेदेति' हे गौतम ! इस प्रकार से इस अभिलाप द्वारा ये अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्यावाले सूक्ष्म पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जैसा कि प्रथम शतक में कहा गया है उस के अनुसार आठ कर्म प्रकृतियों के सत्व वाले होते है उसके अनुसार आठ कर्मप्रकृतियों के ये बन्धक होते हैं । सात कर्मप्रकृतियों की बंधकता में आयुकर्म का बन्ध वे नहीं करते हैं क्यों कि उत्पत्ति के प्रथम समय में आयुकमें का बन्ध नही होता है अतः ये आठ कर्मप्रकृतियों के बंधक नहीं होते हैं। वेदन ये १४ कर्मप्रकृतियों का करते हैं। 'सेवं भंते! सेवं भते । त्ति' हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेइयावाले एकेन्द्रिय पृथिवीकायिकादि
'अणतरोववण्णग कण्हलेस सुहुम पुढवीकाइयाणं भते ! कइ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' के लगवन् अनंतशेपपन्न द्रुष्युसेश्यावाणा सूक्ष्म पृथ्वी अयि भवान डेंटली हुर्म अडुतियो हावा छु छे ? उत्तरमा प्रभुश्री ' एव ं एरण अभिलावेण जहा ओहिओ अणं तरोवनन्नगाणं उद्देसओ तद्देव जाव જૈયેત્તિ' હે ગૌતમ ! આ પ્રમાણે આ અભિલાપ દ્વારા આ અનતરોપપન્નક કૃષ્ણલેશ્યાવાળા સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક એકેન્દ્રિયના સંબંધમાં જે પ્રમાણે પહેલા શતકમાં કહેવામાં આવેલ છે, તે પ્રમાણે આઠ કમ પ્રકૃતિયોના સત્વવાળા હાય છે. તથા તે સાત ક`પ્રકૃતિયોના બંધ કરવાવાળા હોય છે. સાત કમ પ્રકૃતિયાના અંધક પણામાં તેઓ આયુકના બંધ કરતા નથી. કેમ કે તેઓને આયુકમના ખંધ પહેલેથી જ થઈ જાય છે. તેથી તેઓ આઠ કમ પ્રકૃતિયાના અધ કરતા નથી અને તેઓ ચૌદકમ પ્રકૃતિયાનું વેદન કરે છે. તેમ સમજવુ',
'सेव भ'ते ! सेव' भ'ते ! त्ति' हे लगवन् अनंतशयन्न द्रुष्णुवेश्याવાળા એકેન્દ્રિય પૃથ્વીકાયિક વિગેરેના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે થન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ अ. श.२ सू०१ कृष्णलेश्यायेकेन्द्रियनिरूपणम् २८५ प्रियेण कथितम् तत्सर्वं तथैव सत्यमिति कथयित्वा भगवान गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा-नमस्थित्वा संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् विहरति॥मू०१॥
इति द्वितीयेऽवान्तरशतके द्वितीयोदेशकः समाप्तः ॥३३।२।२॥
'कइविहा णं भंते ! परंपरोववन्नगा कण्हलेसा एगिदिया पन्नत्ता' कतिविधा:-कति प्रकारकाः खलु भदन्त ! परमरोपपन्नकाः कृष्णलेश्या एकेन्द्रिय जीवाः प्रज्ञप्ता:-कथिता इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि। गोयमा !' हे गौतम ! 'पंचविहा परंपरोववन्नगा कण्ड लेस्सा एगिदिया पन्नत्ता' पञ्चविधा:पश्चपकारकाः परम्परोपपन्नकाः कृष्णलेश्या एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः प्रकके विषय में जो आप देवानुप्रिय ने कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २। ऐसा कहकर भगवान् गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू०१॥ ॥३३ वें शतक के छितीय अवान्तर शतक का द्वितीय उद्देशक समाप्त।
-द्वितीय एकेन्द्रिय शतक का तृतीयादि उद्देशक'काविहाणं भंते ! परंपरोवपन्नगा कण्हलेस्सा एगिदिया पन्नत्ता' हे भदन्त ! परम्परोपपन्नक कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! पंचविहा परंप. रोववन्नगा कण्हलेस्सा एगिदिया पन्नत्ता' हे गौतम ! परंपरोपपन्नक कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रिय जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं। 'तं जहा' કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપી દેવાનુપ્રિયનું આ વિષય સંબંધનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના રથાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧ બીજા અવતર શતકને બીજે ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૩-ર-રા
બીજા એકેન્દ્રિય શતકને ત્રીજા વિગેરે ઉદ્દેશાઓ 'कइविहां ण भंते ! पर परोववन्नगा कण्हलेस्सा एगिदिया पण्णत्ता' या
ટીકાર્થ– હે ભગવન પરંપરા ૫૫નક કૃષ્ણલેશ્યાવાળા એકઈ દ્રિય જી કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે. 3-'गोयमा ! पचविहा पर परोंववन्नगा कण्हलेस्सा एगिदिया पन्नत्ता' गौतम! પપપપળક કૃણયાવાળા એકેન્દ્રિય જીવો પાંચ પ્રકારના કહેવામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
भगवतीसूत्रे रणभेदमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा-'पुढवीकाइया, एवं एएणं अभिलावेणं तहेव-चउक्को भेो जाव वणस्सइकाइय त्ति' पृथिवीकायिक एवमेतेनाऽभिलापेन तथैव एतच्छकीय प्रथमशतकवदेव चतुष्का-चतुष्पकारक: सूक्ष्मवादराऽपर्याप्तापर्याप्तरूपो भेदो वक्तव्यः यावद् वनस्पतिकायिका इति ।
'परंपरोक्वन्नग कण्हलेस्स अपज्जत्त मुहुमपुढवीकाइया णं भंते !' परम्परोपपत्रक कष्णलेश्याऽपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भदन्त ! 'कइ कम्मपगडीओ पन्नताओ' कति-कति प्रकारकाः कर्मप्रकृतयः प्रज्ञाप्ताः ? इति प्रश्नः। भगवानाह-एवं एएणं' इत्यादि । 'एवं एएणं अभिलावेणं जहेव ओहिओ परंपरोववन्नग उद्देसओ तहेव जाव वेदेति' एवम् एतेनाऽभिलापेन यथैवौधिक सामान्यजैसे-'पुढवीकाइया-एवं एएणं आभिलावेण तहेव च उक्को भेो जाव वणस्सइकाइयत्ति' पृथिवीकायिक इस प्रकार से इस अभिलाप द्वारा इसी शतक के प्रथम शतक में कहे गये अनुसार इन पर परोपपत्रक कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रिय पृथिवीकोयिक से लेकर वनस्पतिकायिक तक के जीवों के ४-४ भेद सूक्ष्म, बादर अपर्याप्तक और पर्याप्तक रूप से कहना चाहिये।
'परंपरोक्वन्नग कण्णलेस्स अपनत्त सुहुमपुढवीकाहयाणं भंते ! का कम्मपगडीओ पन्नत्ताओं हे भदन्त ! परम्परोपपन्नक कृष्णलेश्या. वाले अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिरीकायिकों के कितनी कर्मप्रकृतियों का सत्व कहा गया है ? 'एवं एएणं अभिलावेणं जहे व ओहिओ परंपरोवव. न्ना उद्देसओ तहेव जाव बेदेंति' है गौतम । इस अभिलाप द्वारा जैसा मा०या छे. 'त जहा' प्रमाणे छे-'पुढवीकाइया-एवं एएण अभिलावण तहेव चउक्कओ भेओ जाव वणस्सइकाइयत्ति' पृथ्वी 4िs A प्रमाणे ॥ અભિપ્રાય દ્વારા એકેન્દ્રિય શતકના પહેલા શતકમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે તે પ્રમાણે આ પરંપરે ૫૫ન્નક કૃષ્ણશ્યાવાળા એ કેન્દ્રિય પૃથ્વી કાયિકોથી લઈને વનસ્પતિક વિક સુધીના જીના ૪-૪ ચાર-ચાર ભેદો સૂમ, બાદર, અપર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત એ રીતે થાય છે તેમ સમજવું.
__ पर परोवपन्नग कण्हलेस अप्पजत सुहम पुढबीकाइया णं भंते ! कह कम्मपगडीओ पन्नताओ' हे भगवन् ५२ ५५५न बेश्यावाणा मर्यात सक्षम थिने 26 ° ५तिया डावानु त छ १ 'एवं एएण अमिलावेण जहेव ओहिओं पर परोपपन्नग उद्देनओ तहेव जाव वेदेति' . ગૌતમ! આ આમિલાપ દ્વારા સામાન્ય રૂપથી પહેલે ઉદ્દેશો જે પ્રમાણે કહેવામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
mora
चन्द्रिका टीका श०३३ अ. श. २ सू०१ कृष्णलैश्याद्येकेन्द्रियनिरूपणम् २८७ रूपः प्रथमोदेशकः कथित स्तथैव तेनैव प्रकारेण इहापि ज्ञातव्यो यावद् वेदय यन्ति इति । अत्र यावत्पदेन तेषां जीवाना मष्टकर्मप्रकृतयो भवन्ति, ते च सप्त अष्टौ वा बध्नन्ति चतुर्दश च वेदयन्तीति संग्रहो वाच्यः । ' एवं एरणं अभिलावेणं जहेब ओहिए एगिदियसर एक्कारस उद्देसमा भणिया तहेव कण्हलेस्स सए वि भाणियव्वा जाव अचरिम कण्डलेस्सा एगिंदिया' एवम् एतेन अभिळा पेन यथैव औधिके एकेन्द्रियशते एकादशोदेशका भणिता स्वथैव कृष्णलेश्यशतेऽपि एकादशोदेशका भणितव्या यावद अचरम कृष्णलेश्या एकेन्द्रियाः ।
औधिकृष्णले केन्द्रियानन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्यै केन्द्रियरूपो देशद्वय व देव सामान्य रूप प्रथम उद्देशक कहा गया हैं उसी प्रकार से यहां यावत् वेदन सूत्र तक जानना चाहिये, यहां यावत् पद से इस कथन का संग्रह हुआ है कि- 'उन जीवों में आठ कर्म प्रकृतियां होती हैं, वे सात या आठ कर्मप्रकृतियों का वध करते हैं । १४ चौदह कर्मप्रकृतियों का वेदन करते हैं । 'एवं एएणं अभिलावेण जहेब ओहिए एनिंदियस एक्कारस उद्देसमा भणिया तहेव कण्हलेस्स सए वि भाणियव्वा जाव अचरिम कण्हलेस्सा एगिंदिया' इस प्रकार इस अभिलाप द्वारा जैसे सामान्य रूप एकेन्द्रिय शतक में ११ उद्देशक कहे गये हैं उसी प्रकार से कृष्णलेल्यावाले एकेन्द्रिय शतक में ११ उद्देशक कहना चाहिये, जैसे सामान्य रूप कृष्णलेश्यावालों का एक सामान्य उद्देशक, अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्यावालों का द्वितीय उद्देशक है. इसी प्रकार से परंपरोपपत्रक कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रियों का तृतीय उद्देशक આન્યા છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ યાવત્ વેદન સૂત્ર સુધીનુ` કથન સમજી લેવુ'. અહિયાં યાવતપદથી નીચે પ્રમાણેના કથનના સંગ્રહ થયા છે, જેમકે-તે જીવાને આઠ કમ પ્રકૃતિએ હાય છે. તે સાત અથવા આઠ કમ પ્રકૃતિયાના अध पुरे छे. तथा यो प्रकृतियो वेहन रे छे. 'एवं एएणं अभिलावेण जव ओहिए एfiदियस ए एक्कारस उद्देगा भणिया तहेव कण्ड लेस्सए वि भाणियव्वा जाव अचरिम कण्ड्लेस्न एगि दिया' आ अलिसा द्वारा सामान्य રૂપ એકેન્દ્રિય શતકમાં જે પ્રમાણે અગિયાર ૧૧ ઉદ્દેશાએ કહેવામાં આવ્યા છે. એજ પ્રમાણેના અગિયાર ઉદ્દેશાઓ આ કૃષ્ણુલેશ્યાવાળા શતકમાં પશુ અચરમ કૃષ્ણવેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિયના કથન સુધીના ૧૧ ઉદ્દેશા કહેવા જોઈ એ. જેમ કે-સામાન્ય કૃષ્ણવેશ્યાવાળાના એક સામાન્ય ઉદ્દેશે. ૧ અને અન’તરાપપન્નક કૃષ્ણુલેશ્યાવાળાના ખીએ ઉદ્દેશેા છે. એજ પ્રમાણે પર પરાપ પન્તક કૃષ્ણુલેશ્યાવાળા એકન્દ્રિયાના સંબધમાં ત્રીને ઉદ્દેશો કહ્યો છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
भगवतीस्त्र
परम्परोपपन्नकः३, अनन्तराषगाढः४, परम्परावगाढः५, अनन्तराहारक:६, परपराहारकः७, अनन्तरपर्याप्तकः८. परम्परपर्याप्तकः९, चरम:१०, अचरमः११, इत्येते एकादशोद्देशकाः वेदितव्या इति भावः ॥१०१॥ इति श्री- विश्वविख्यातजगवल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां "श्री भगवतीसूत्रस्य' प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां त्रयस्त्रिंशत्तमे एकाशोद्देशक समाप्तः ॥३३-११॥
इति द्वितीयमे केन्द्रियशतं समाप्तम् ॥३३-२॥ है। अनन्तरावगाढ कृष्णलेषावाले एकेन्द्रियों का चतुर्थ उद्देशक हैं । परम्परावगाढ कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रिय का पांचवा उद्देशक है । अनन्तराहारक कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रियों का छठा उद्देशक है परमाराहारक कृष्गलेश्यावाले एकेन्द्रियों का ७ वां उद्देशक है। अन्तर पर्याप्तक कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रियों का ८ वां उद्देशक है । परम्परपर्याप्तक कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रियों का ९ वां उद्देशक है। चरम कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रियों का १० वां उद्देशक है और अधरम कृष्णलेश्यावाले एके. न्द्रियों का ११ उद्देशक है। इस प्रकार से ये ११ उद्देशक यहां जानना चाहिये। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके तेतीसवें शतक का
ग्यारहवां उद्देशक समाप्त ॥३३॥ ॥३३ वें शतक का द्वितीय एकेन्द्रिय शतक समाप्त ॥ અનન્તરાવગઢ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય સંબંધી ચર્થો ઉદ્દેશો કહ્યો છે. ૪ પરંપરાવગાઢ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય સંબંધી પાંચમે ઉદ્દેશે કહો છે. ૫ અનંતરાહારક કૃણલેશ્યાવાળા કેન્દ્રિય સંબંધી છઠ્ઠો ઉદેશે કહ્યો છે. ૬ પરંપરાહારક કૃષ્ણલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય સંબંધી સાતમે ઉદ્દેશો કહ્યો છે. ૭ અનંતર પર્યાપ્તક કૃષ્ણવેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિયોના સંબંધમાં આઠમ ઉદેશે કહ્યો છે. ૮ પરંપરપર્યાપ્તક કૃષ્ણલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય સંબંધી નવમો ઉદેશે કહ્યો છે ચરમ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય સંબંધી દસમે ઉદેશે કહ્યો છે. અને અચરમકૃષ્ણલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય જીના સંબંધમાં અગિયારમે ઉદેશો કહ્યો છે. આ રીતે આ ૧૧ અગિયાર ઉદેશાઓ અહીંયાં સમજવા. સૂ૦૧ જનાચાર્ય જનધર્મદિવાકર શ્રી પૂજ્ય શ્રી ઘાસવાલજી મહારાજકુત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના તેત્રીસમા શતકનો અગીયારમો ઉદ્દેશ સમાપ્તા૩૧૧
છે બીજુ એકેન્દ્રિય શતક સમાપ્ત છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका श०३३ अ० श०३-४ नोललेश्यैकेन्द्रियजीवनिरूपणम् २८९ तृतीयचतुर्थशते आरभ्यते
मूलम् - जहा कण्हलेस्सेहिं भणियं एवं नीललेस्सेहिं वि सम भाणियव्वं सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥३३-३॥
एवं काउलेस्सेहि विसयं भाणियव्वं । नवरं काउलेस्से ति अभिलावो भाणियन्त्रो ॥३३ -४ ॥
छाया -यथा कृष्णलेश्यै भणितम् एवं नीललेश्यैरपि शतं भणितव्यम्, तदेव भदन्त ! तदेव' मदन्त । इति ॥ ३३ - ३ |
एवं कापोतले श्रपि शतं भणितव्यम् | नवरं कापोतलेश्य इत्यभिलापो भणितव्य इति ॥ ३३ - ४॥
टीका- 'जहा कण्डले सेहिं मणियं यथा येन प्रकारेण कृष्णलेश्यै भणितं शतम्, 'एवं नीललेस्सेहिं वि सयं भाणियन्वं' एवम् - अनेनैव प्रकारेण नीलश्रपि शतं भणितव्यं विवेचनीयम् ||३३-३॥
- तृतीय चतुर्थ शतक का आरम्भ
'जहा कण्हले सेहिं भणिय एवं नीलले सेहिं समं वि भाणिपब्वं' जैसा कृष्णलेश्यावालों के सम्बन्ध में शतक कहा गया है उसी प्रकार से नीलश्यावालों के सम्बन्ध में भी शतक कहना चाहिये 'सेव' भते ! सेव भंते! त्ति' हे भदन्त ! आप देवानुप्रिय ने जैसा यह कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २ ऐसा कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । | ३३ वे शतक का तृतीय अवान्तर शतक समाप्त ॥
त्री- थोथा मेहेन्द्रिय शताना आरंभ --
'जहा कण्हलेस्सेहि' भणिय एवं नीलले सेहिं वि सम भाणियन्व" કૃષ્ણલેશ્યાવાળા જીવેાના સબધમાં જે પ્રમાણે અગિયાર ઉદ્દેશાત્મક શતક કહેલ છે. એજ પ્રમાણે નીલેશ્યાવાળા જીવેના સંબંધમાં પણ ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાવાળુ શતક કહેવું જોઈએ.
सेव' भ'ते ! सेव' भते ! सि' हे भगवन् यप देवानुप्रिये ने प्रभाषेनु કથન આ વિષયમાં કહ્યું છે, તે સઘળું કથન સત્ય છે. હે ભગવન્ પ દેવાનુપ્રિયનું કથન સથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યો. વંદના નમસ્કાર કર્યા પછી તેએ સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાનપર બિરાજમાન થયા. નાસૢ૦૧૫
ત્રીજુ અવાંતર શતક સમાપ્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
भगवतीसूत्रे
' एवं काउलेस्सेहि विसयं भाणियन्त्र' एवम् कृष्णले श्यशतकत्रदेव कापोतलेइयेरपि शतं भणितव्यम् । 'नवर' काउलेस्से त्ति भाणियन्त्रो' नवर' (कापोत
यः) इत्यभिलापो भणितव्यः । पूर्वशते यत्र कृष्णनीळपदे निवेश्याssलापकः कृतस्तत्र स्थाने (कापोतः ) इतिपदं निवेश्य आलापका भणितव्याः । अन्यत्सर्वे पूर्व वदेत्र ज्ञातव्यमिति ||३३-४॥
च्छिके एकेन्द्रियाणां तृतीयमेकेन्द्रियशतं चतुर्थमे केन्द्रियशतं च समाप्तम् ॥३३-३-४॥
पञ्चमशतकः प्रारभ्यते
मूलम् -कइविहा णं भंते ! एगिंदिया पन्नत्ता ? गोयमा ! पंचविहा भवसिद्धिया एगिंदिया पन्नत्ता तं जहा - पुढवीकाइया जाव वणस्सइकाइया भेओ चउक्कओ जाव वणस्सइकाइयति । भवसिद्धिय अपज्जत सुहुमपुढवीकाइया णं भंते! कइ कम्मपगडीओ पन्नताओ ? एवं एएणं अभिलावेणं जहेव पढमिस्लगं एगिंदियसयं तहेव भवसिद्धियसयं पि भाणियव्वं ।
'एव' काउलेस्सेहिं वि सयं भाणियव्व-नवर' 'काउलेस्से' ति अभिलावो भाणियच्चो' कृष्णलेश्यावालों के शतक के जैसा ही शतक कापोतलेइयावालों के सम्बन्ध में भी कहना चाहिये, परन्तु पूर्व शतक में जहां 'कृष्ण' और 'नील' पद को विशेषित करके आलापक किया गया है - वहां 'कापोत' ऐसा पद रखकर आलापक कहना चाहिये, बाकी का और सब कथन पहिले के जैसा ही जानना चाहिये,
॥ ३३ वें शतक का चतुर्थ अवान्तर शतक समाप्त ॥
'एव' काउलेस्सेहि वि सयं भाणियन्त्र नवर' 'कण्हलेस्से वि अभिलावो भाणियन्त्रो' पृ॒ष्णुश्यावाणा कवोना शतउन अथन प्रमाणे अपोसेश्यावाणा જીવાના સંબંધમાં પણ કહેવુ જોઈ એ પરંતુ પહેલાના શતકમાં જ્યાં જ્યાં 'यु' भने 'नीस' पहथी अथन उरवामां भाव्यु छे, त्यां त्यां 'अ' પ્રમાણેનું પદ રાખીને આલાપકા કહેવા જોઇએ. તે શિવાયનું બીજું સઘળું થન પહેલાના કથન પ્રમાણે જ સમજવું,
ચાથું અવાન્તરશતક સમાપ્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
--
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ अ. श०५ भवसिद्धिकएकेन्द्रियाः २९१ उद्देसगपरिवाडी तहेव जाव तहेव अचरिमो ति। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥सू०१॥
पंचमं एगिदियसयं समत्तं ॥३३-५॥ छाया कविविधाः खलु भदन्त ! भवसिद्धिका एकेन्द्रियाः प्रमताः । गौतम ! पश्चविधा भवसिद्धिका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-पृथिवीकायिका यावद् वनस्पतिकायिकाः, भेदश्चतुरुको यावद् वनस्पतिकायिका इति । भवसिदि. काऽपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भदन्त ! कति कर्मपकृतयः प्रज्ञप्ताः ? एवमेते. नाऽभिलापेन यथैव प्रथममेकेन्द्रियशतं तथैव भवसिद्धिकशतमपि भणितव्यम् । उद्देशकपरिपाटी तथैव यावद् अचरम इति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति ।
पश्चममे केन्द्रियशतं समाप्तम् ॥३३-५।। टीका-'काविहा णं भंते ! भवसिद्धिया एगिदिया पन्नत्ता' कतिविधा:कतिपकाराः खलु भदन्त ! भवसिद्धिका:-सिद्धिगमनयोग्याः भवक्रमेण ये ते भवसिद्धिका एतादृशा एकेन्द्रियजीवाः कति प्रकारका भवन्तीति प्रश्नः। भगपानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा' पञ्चपकारकाः 'भवसिद्धिया एगिदिया पन्नता' भवसिद्धिका एकेन्द्रिय जीवाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः, 'तं जहा' तद्यथा-'पुढवीकाइया जाव वणस्सइकाइया' पृथिवीकायिका यावद् ___'काविहा गं भंते ! भवसिद्धिया एगिदिया पण्णत्ता' हे भदन्त ! भवसिद्धिक एकेन्द्रिय कितने प्रकार के कहे गये है ? जो एकेन्द्रिय भव क्रम से सिद्धि गमन योग्य होते हैं-बे एकेन्द्रिय भवसिद्धिक कहे गये है। उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! पंचविहा भवसिद्धिया एगि. दिया पण्णत्ता' हे गौतम ! भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं 'पुढवीकाइया जाव वणस्सा
-
-
पायम भवान्तर शतने प्रारम-- कहाविहा गं भंते ! भवसिद्धिया एगिदिया पण्णत्ता' असा Ass એકેન્દ્રિય જીવે કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે ? જે એકેન્દ્રિય જી ભવક્રમથી સિદ્ધિ ગમનને એગ્ય હોય છે, તે એકેન્દ્રિય ભવસિદ્ધિક કહ્યા છે, at प्रशन उत्तरमा प्रभुश्री गौतमस्वामीन ४ छ -'गोयमा ! पंचविहा भवसिद्धिया एगिदिया पण्णत्ता' हे गौतम ! सिद्धि मेन्द्रिय व पाय
२ना अपामा मा०॥ छे. 'त जहा' २ मा प्रमाणे छे. 'पुढवीकाइया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
भगवतीसूत्रे वनस्पतकायिकाः, यावत्पदेन अकायिकाः, तेजस्कायिकाः, वायुकायिकाः, एतेषां संप्रदो भवति । तथा च पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिभेदेन भवसिद्धिका एकेन्द्रियजीवाः पश्चप्रकारका भवन्तीति । 'भेश्रो चउकाओ जाव वणस्सइकाइयत्ति' भेदश्चतुष्को यावद्वनस्पतिकायिक इति । यथा-औधिके प्रथमशते एतेषा मवान्नरश्वतुः प्रकारको भेदः सूक्ष्मवादराऽपर्याप्तपर्याप्त रूपः कथित स्तथैव भवसिद्धिक पञ्चमशतेऽपि वक्तव्यः, 'भवसिद्धिय अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइया णं भंते ! का कम्प्रपगडीओ पन्नत्ताओं' भवसिद्धिकाऽपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवाना खल भदन्त ! कति कर्मप्रकृतयो भवन्ति ? इति प्रश्नः । उत्तरमाह-एवं एएणं' इत्यादि, 'एवं एएणं अभिलावेणं जहेव पढमिल्लग एगिदियसयं तहेव भवसिदिय काइया' पृथिवीकायिक यावत् वनस्पतिकायिक, यहां यावत् पद से 'अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक' इनका ग्रहण हुआ है । तथा च-पृथिवीकायिक, अपकायिक, तेजस्कायिक वायुकायिक, और धनस्पतिकायिक के भेद से भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव पांच प्रकार के होते हैं। 'भेश्रो चउकओ जाव वणस्सइकाइयत्ति' जिस प्रकार से औधिक प्रथम शतक में इनके चार भेद-सूक्ष्म, बादर, अपर्याप्त, पर्याप्त रूप से कहा है भेद् भवसिद्धिक पञ्चम शतक में भी कहना चाहिये। ___'भवसिद्धिय अपज्जत्त सुहमपुढीकाहया णं भंते ! कहकम्म पगडीओ पन्नत्साओ' हे भदन्त ! भवसिद्धिक अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवी. कायिक जीवों के कितनी कर्मप्रकृतियों का सत्व कहा गया है? 'एवं एएणं अभिलावेण जहेव पढमिल्लग एगिदियसयं तहेव जाव वणस्सइ काइया' वी43 यावत् वनस्पति यि मलियां यात्५४थी અકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક, અને વનસપતિકાયિક ગ્રહણ કરાયા છે. તથા પૃથ્વીકાવિક, અકાયિક, તેજસ્કાયિક વાયુકાયિક અને વનસ્પતિ કાયિકના ભેદથી ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય જીવો પાંચ પ્રકારના હોય છે.
_ 'भेओ चउक्कओं जाव वणस्सइकाइयत्ति' रे प्रमाणे मोबि४-पडेट। શતકમાં તેઓના ચાર ભેદ એટલે કે-સૂમ, બાદર, અપર્યાપ્તક અને પયા પ્તક એ પ્રમાણેને ચાર ભેદ કહ્યા છે, તે જ પ્રમાણે એ ચાર ભેદે આ भवसिद्धि पांयमा शतमा ५ वा नसे. 'भवसिद्धिय अपजत्त पढवीकाइयाण भंते ! कइ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओं मन मसिद्ध अपर्याप्त सूक्ष्म ५वी४ि वाने ही प्रतिया जाय छ १ 'एव एएण अभिलावण जहेव पढमिल्लग एगिदियसयौं तहेव भवसिद्धियसयपि भाणियब्य"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३३ अ. श०५ भबसिद्धिक एकेन्द्रियाः
२९३
सयं पि भाणियन्वं' एवम् अनेन प्रकारेण एतेनाऽभिलापेन यथैव प्रथम मे केन्द्रिथशतं तथैव भवसिद्धिकशतमपि सर्वे भणितव्यम् । प्रथममेव औद्यधिकं शतमि हाषि अनुसन्धेयम् ।
'उद्देसग परिवाडी तहेव जाव अवरिमोति' उद्देशकानां परिपाटी व्यवस्थाऽपि तथैव यथा प्रथमशते कथिता यावत् अचरम इति सा च औ घकानन्तरोचपन्नक परम्परोपपन्नकानन्तर रावगाढ- परम्प एवगाढा - नन्तराहारक परम्पराहारका नन्तर पर्याप्तक-परम्परपर्याप्त- चरमाऽचरमेत्येकादश संख्यारूपा विज्ञेयेति
५
६
१९
'सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति' उदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति । हे मदन्त ! भत्रसिद्धि के केन्द्रियाणां विषये यद् देवानुप्रियेण कथितं तत्सर्वम् सर्वथैव भवसिद्धियसयं पि भाणिपव्वं' इस प्रकार से इस अभिलाप द्वारा जैसा प्रथम एकेन्द्रिय शतक कहा गया है वैसा ही भवसिद्धिक शतक भी पूरा कहना चाहिये । तथा 'उद्देसक परिवाडी तहेव जाव अचरिमोति' उद्देशको की व्यवस्था भी यहां प्रथम शतक के जैसी अचरम उद्देशक तक कहनी चाहिये, इस व्यवस्था में पहिला औधिक उद्देशक है, द्वितीय अनन्तरोपपन्नन उद्देशक है, तृतीय परम्परोपपत्रक उद्देशक हैं, चतुर्थ अनन्तरावगाढ उद्देशक है पांचवां परंपरावगाढ उद्देशक है, छठा अनन्तराहारक उद्देशक है। सातवां परंपराहारक उद्देशक है ८ वां अनन्तरपर्यातक उद्देशक है, ९ व परंपरपर्यातक उद्देशक है। १० वां चरम उद्देशक है । ११ वां अचरम उद्देशक है। ऐसा जानना આ રીતે આ અભિજ્ઞાપ દ્વારા જે રીતે પહેલું એકેન્દ્રિય શતક કહેવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે આ ભક્રુિધ્ધિકશક પણ પૂરેપૂરું કહેવું જોઈ એ. "उस रिवाडी तत्र जात्र अवरिमोत्ति' उद्देशाओनी व्यवस्था उभा અહિયાં પહેલા શતકમાં કહ્યા પ્રમાણે અચરમ ઉદ્દેશા સુધી સમજી લેવી. આ ક્રમથી પહેલે ઔધિક ઉદ્દેશા કહેલ છે. ૧ બીજો અન ંત પપન્નક નામના ઉદ્દેશ છે. ૨ ત્રીજો પર પાપપન્નક ઉદ્દેશેા છે. ચેાથા અન"તરાવગાઢ નામના ઉદ્દેશેા કયા છે. પાંચમા પર'પરાવગાઢ નામના ઉદ્દેશા કહેલ છે. છઠો અન તરાહારક નામના ઉદેશેા કયા છે. સાતમેા પર પરાહારક નામને ઉદ્દેશે કહયા છે. આઠમે અનતરપાઁપ્તક નામના ઉદ્દેશેા કયે છે. નવમે પર પર પર્યાપ્તક નામના ઉદ્દેશેા કયા છે. દસમે ચરમ નામના ઉદેશે! કહેા છે. અને અગિયારમે અચરમ નામના ઉદ્દેશે કહેલ છે. તેમ સમજવુ.
19
'सेव भंते! सेव' भंते! प्ति' हे भगवन् लवसिध्धिक मेडेन्द्रियोना સબધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે પ્રમાણેનું કથન કર્યું છે, તે સઘળું ચન સવ થા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
भगवती सूत्रे
सत्यमिति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥०१॥
sa त्रशित शतके पञ्चममेकेन्द्रियशतं समाप्तम् ॥३३-५ ॥ मूलम् - इविहा णं भंते ! कण्डलेस्सा भवसिद्धिया एगिंदिया पन्नत्ता ? गोयमा ! पंचविहा कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एगिंदिया पन्नता । तं जहा - पुढवीकाइया जाव वणस्सइकाइया । कण्हलेस्स भवसिद्धिय पुढवीकाइया णं भंते ! कइविहा पन्नता ? गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता तं जहा - सुहुमपुढवीकाइयाय बायरपुढवीकाइया य । कण्हलेस्त भवसिद्धिय सुमढवीकाइयाणं भंते! कइविहा पन्नत्ता ? गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता तं जहा-पजत्तगा य अपज्जत्तगा य एवं बायरा वि । एवं एएवं अभिलावेणं तहेव चउक्कओ भेओ भाणियव्वो । कण्हलेस्स भवसिद्धिय अपजत्तग सुहुमपुढवीकाइया णं भंते! es कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ एवं एएणं अभिलावेणं जहेब ओहिउद्देसए तहेव जाव वेदेति । कइविहा णं भंते ! अनंत
वनगा कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एगिंदिया पन्नता ? गोयमा ! पंचविहा अनंतशेववन्नगा जाव वणस्सइकाइया । अनंतशेवचाहिये 'सेव' भंते ! सेवं भंते! त्ति हे भदन्त । भवसिद्धिक एकेन्द्रियों के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने कहा हैं वह सब सर्वथा सत्य ही है । ऐसा कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया । वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । ॥ ३३वें शतक के पांचवा अवान्तर शतक समाप्त ॥
સત્ય જ છે. હું ભગવન્ આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેએને નમસ્કાર કર્યાં વદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા ાસ૦૧૫
ડાપાંચમુ અવાન્તર શતક સમાપ્ત ! ૩૩૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ अ. श०६ क. भ. एकेन्द्रियजीव नि० २९५ वनगा कण्हलेस्स भवसिद्धिय पुढविकाइयाणं भंते ! कइविहा पन्नत्ता ? गोयमा! दुविहा पन्नत्ता तं जहा-सुहुमपुढवीकाइ. या य बायरपुढवीकाइया य । एवं दुपओ भेओ। अणंतरोववनग कण्हलेस्स भवसिद्धिय सुहुमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइ कम्मपगडीओ पप्नत्ताओ ? एवं एएणं अभिलावेणं जहेव
ओहिओ अणंतरोववन्नग उद्देसओ तहेव जाव वेदति। एवं एएणं अभिलावेणं एकारस वि उद्देसगा तहेव भाणियत्वा जहा ओहियसए जाव अचरिमो त्ति सू० १॥
छटुं एगिदियसयं समत्तं ॥३३-६॥ छाया-कतिविधाः खलु भदन्त ! कृष्णलेश्या भवसिद्धिका एकेन्द्रिया प्राप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधाः कृष्णलेश्या भवसिद्धिका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः। तद्यथा पृथिवीकायिका यावद्वनस्पतिकायिकाः। कृष्णलेश्यभवसिद्धिकपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कतिविधा प्राप्ताः ? गौतम । द्विविधाः प्रज्ञप्ता। तद्यथा-सूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्च बादरपृथिवी कायिकाश्च । कृष्णलेश्य भव. सिद्धिकसुस्पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पर्याप्तकाश्चापर्याप्तकाश्च । एवं वादरा अपि । एवम्एतेनाऽभिलापेन तथैव चतुष्को भेदो भणितव्यः ।
कृष्णलेश्यमवसिद्धिकाऽपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकानां भदन्त ! कति कर्मः प्रकृतयः प्रज्ञप्ताः । एवमेतेन अभिलापेन यथैवौधिकोद्देश के तथैव यावद् वेदयन्ति । कतिविधाः खल भदन्त ! अनन्तरोपपन्नकाः कृष्णलेश्या भवसिद्धिका एकेन्द्रियाः प्रज्ञता ? गौतम । पञ्चविधा अनन्तरोपपन्नकाः यावद्वनस्पतिकायिकाः। अन. सरोपपन्नक कृष्णलेश्य भवसिद्धिकपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कतिविधा प्रज्ञप्ताः १ गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्च बादरपृथिवी. कायिकाश्च एवं द्विपदो भेदः अनन्तरोपपत्रककृष्णलेश्यभवसिद्धिकमूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भदन्त ! कतिकर्मपकृतयः पज्ञताः। एवमेतेनाऽमिलापेन यथैव औघि कोऽनन्तरोपपन्नकोद्देशः तथैव यावद्वेदयन्ति । एवमेतेनाऽमिलापेन एकादशाऽपि. उद्देशकास्तथैव भणितव्याः, यथा-औधिकशते यावदचरम इति ॥३३॥६॥
॥ षष्ठमेकेन्द्रियशतं समाप्तम् ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
टीका- 'कइविहाणं भंते ! कलेस्सा भवसिद्धिया एगिंदिया पन्नत्ता' कतिविधा ? - कतिपकारकाः खलु भदन्त ! कृष्णलेश्या भवसिद्धिका एकेन्द्रिय जीवाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः ? इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'पंचविहा कण्डलेस्सा भवसिद्धिया एगिंदिया पन्नता' पश्चविधाःपञ्चप्रकारकाः कृष्णलेश्यावन्तो भवसिद्धिका एकेन्द्रियजीवाः प्रशप्ताः कथिता इश्युतरम् । प्रकारभेदमेव दर्शयति । 'तं जहा' तद्यथा - 'पुढवीकाइया जाव वणइकाइया' पृथिवीकायिका यावद वनस्पतिकायिकाः । तथाच कृष्णलेश्य भवसिद्धिक पृथिवीकायिक- कृष्णलेश्यभवसिद्धिकारकायिक कृष्ण लेश्यभवसिद्धिक तेजस्कायिक- कृष्णलेश्यभवसिद्धिक वायुकायिक- कृष्णलेश्यभवसिद्धिकवनस्पतिकायिकभेदात् एकेन्द्रियाः पञ्चप्रकारका भवन्तीति ।
२९६
--छड्डा अवान्तर शतक-
'कविहाणं भंते । कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एनिंदिया पण्णत्ता ?' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोया पंचविहा कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एजिंदिया पन्नन्ता' हे गौतम ! कृष्ण लेइयावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं । 'तं जहा ' जैसे - पुढवीकाया जात्र वणस्लइकाइया' पृथिवीकायिक यावत् वनस्पति कायिक, तथा च- कृष्णलेश्य भवसिद्धिक पृथिवीकायिक १, कृष्ण लेश्य भवसिद्धिक अष्काधिक २, कृष्णलेश्य भवसिद्धिक तेजहकाधिक ३, कृष्णश्य भवसिद्धिक वायुकाधिक और कृष्णलेश्व भवसिद्धिक वनस्पतिकाधिक के भेद से एकेन्द्रिय पांच प्रकार के होते हैं।
"छठा भवान्तर शतना प्रारंभ-
'कवि' भते ! कण्हलेस्मा भवसिद्धिया एगिंदिय। पण्णत्ता' हे भगवन् કૃષ્ણલેશ્યાવાળા મસિધ્ધિક એકેન્દ્રિય જીવ કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવેલ छे १ मा प्रश्नना उत्तरमा अनुश्री छेडे 'गोयमा ! पंचविहा कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एगिंदिया पण्णत्ता' हे गौतम! ष्णुसेश्यावाणा लवसिध्धिा इन्द्रिय कवी यांग अारना डेवामां भाव्या छे. 'त'जहा' ते या प्रमाणे छे. 'पुढवीकाइया जाव णस्स इकाइया' पृथ्वी प्रायिश्री साने यावत् वनस्पति કાયિક સુધિત સમજવા. એટલે કે કૃષ્ણુલેસ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક પૃથ્વીકાયિક ૧ કૃષ્ણવેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક અપ્લાયિક ૨ કૃષ્ણુલેશ્યાવ,ળા ભવસિદ્ધિક તેજષ્ઠાયિક, ૩ કૃષ્ણેલેસ્યાવાળા ભત્રસિદ્ધિક વાયુકાયિક ૪ અને કૃષ્ણલેશ્યાવાળા લસિદ્ધિક વનસ્પતિકાયિક ૫ આ પ્રમાણેના ભેદથી એકેન્દ્રિય પાંચ પ્રકારના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ अ. श०६ कृ. भ. एकेन्द्रियजीव नि० २९७
'कण्हलेस्सभवसिद्धिय पुढवीकाइया णं भंते ! कइविहा पन्नत्ता' कृष्णलेइय भवसिद्धि कपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कतिविधाः -कतिपकारकाः प्राप्ताः ? भगवानाह- गोयमा' इत्यादि 'गोयमा!' हे गौतम ! 'दुविहा पन्नना' द्विविधाःद्विमकारकाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहां तद्यथा-'सुहुमपुढवीकाइया सूक्ष्मपृथिवीकायिकाच यादरपृथिवीकायिकाश्च । __ 'कण्हलेस्स भवसिद्धिय सुहुमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइविहा पन्नत्ता' कृष्णलेश्य भवसिद्धिक सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खल भदन्त ! कतिविधा:-कतिप्रकारका मज्ञप्ताः-कथिता इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि। 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा पभत्ता' द्विविधाः-द्विपकारकाः प्रज्ञप्ताः। प्रकारभेदमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि 'तंजहा' तद्यथा-'पज्जत गाय अपज्जत्तगाय' पर्याप्तकाश्चाऽपर्याप्तकाश्न ।
कण्हलेस्त भयसिद्धिय पुढवीकाइया णं भंते ! कहविहा पन्नत्ता' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक पृथिवीकायिक जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? 'गोयमा दुविहा पगत्ता,-तं जहा-सुहमपुढवीकाझ्या य वायर पुढवीकाझ्या य' हे गौतम ! दो प्रकार के कहे गये हैं। जैसे सूक्ष्मपृथिवीकायिक और वादरपृथिवीकायिक ! 'कण्हलेस्प्त भवसिद्धिय सुहुमपुढवीकाझ्या गं भंते ! काविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! कृष्णलेश्य भवसिद्धिक सूक्ष्म पृथिवीकायिक कितने प्रकार के कहे गये है ? 'गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता' हे गौतम ! कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक पृथ्वीकायिक दो प्रकार के कहे गये हैं। 'तं जहा'-जैसे 'पज्जत्तगा य, अपज्जत्तगा य' पर्याप्तक और अपर्याप्त क एवं बायरा वि' कृष्णलेश्या. वाले भवसिद्धिक सूक्ष्म पृथिवीकायिक के जैसे ही कृष्णलेश्यावाले भव.
डाय छे. 'कण्हलेस पुढवीकाइयाण भते ! कइविहा पण्णत्ता' र भवन કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક પૃથ્વીકાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા छ १ 'गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' 3 गौतम ! ११ मसिद्ध पृथ्वी
4 ७ मे ५४५२ना ४१ मा माया छे. 'तौं जहा' ते मा प्रभाव छ. 'सुहुमपुढवीकाइया बायरपुढवीकाइया य' सूक्ष्म५६४ यि: भने मा१२ पृथिवी.
थि: 'कण्हलेस भवसिद्धिय सुहुमपुढवीकाइया णे भंते ! कइविहा पण्णता' હે ભગવાન કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક સૂક્ષમ પૃવીકાયિક કેટલા પ્રકારના san छे १ 'गोयमा ! दुविहा पण्णता' गौतम ! वेश्याथामा AAGE Yीय प्रा२ना ४ामा भा०या छे. 'तौं जहा' ते मे २ । प्रभारी छ. पजत्तगा य अपजत्तगा य' ५४ भने माता एवं बायरा वि' ४०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
भगवती सूत्रे
'एवं बायरा वि' एवं कृष्णलेश्य भवसिद्धिक सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव' कृष्णलेश्य भवसिद्धिक बादरपृथिवीकायिका अपि पर्याप्तकापर्याप्तकभेदेन द्विविधा भवन्ति । 'एरणं अभिलावेणं तव चउकत्रो भेदो भाणियन्बो' एतेन उपरि दर्शितेन अभिलापेन प्रकारेण तथैव यथैव औधिके केन्द्रियप्रकरणे चतुष्को भेदो वर्णितः पृथि व्यादिवस्पतिकायिकान्तानां तथैव तेनैव प्रकारेण कृष्णलेश्यभवसिद्धिकप्रकरणे पृथिव्याद्ये केन्द्रियाणां चतुष्प्रकारको भेदो भणितव्यो वर्णयितव्यः सूक्ष्मवादर: पर्याप्ताऽपर्याप्तरूपः ।
'कह लेस्स भवसिद्धिय अपज्जत्तगमढवीकाइयाणं भंते! कहकम्मपगडीओ पन्नताओ' कृष्णलेश्यभवसिद्धिकाऽपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकानां भदन्त ! कति कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - ' एवं एएणं' इत्यादि ' ' एवं एएणं अभिलासिद्धिक बादर पृथिवीकायिक भी पर्याप्तक और अपर्याप्तक के भेद से दो प्रकार के होते हैं। 'एवं एएणं अभिलावेणं तहेव चक्कओ भेओ भाणिroat' जिस प्रकार से पृथिव्यादि से लेकर वनस्पतिकायिकान्त जीवों के चार भेद कहे गये हैं उसी प्रकार से कृष्णलेश्व भवसिद्धिक के इस प्रकरण में पृथिव्यादि एकेन्द्रियों के चार-चार भेद वर्णित करना चाहिये । तात्पर्य यह है कि सूक्ष्म, बादर, पर्यातक और अपर्याप्त रूप से समस्त कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव चारचार प्रकार के होते हैं। 'कण्हलेस भवसिद्धिय अपज्जन्त सुहुमपुढवी काइयाण भंते! कइ कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! कृष्णलेश्या वाले भवसिद्धिक अपर्यातक सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों के कितनी कर्मप्रकृतियां कही गई हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-' एवं एएण
લેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવેાના કથન પ્રમાણે જ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક ખદર પૃથ્વીકાયિક સંબધી કથન પણું પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક ना लेहथी मे प्रभार सभ 'एव' एएण अभिलावेण तद्देव चउक्कओ भेओ भाणियव्वो' ने प्रमाणे पृथ्वी अधिक विगेरेथी सघने वनस्पति अयि सुधीना જીવાના સંબધમાં ચાર ભે। કહેવામાં આવ્યા છે. એજ પ્રમાણેના ચાર ભેદ કૃષ્ણલેફ્સાવાળા ભવસિદ્ધિકના આ પ્રકરણમાં પૃથ્વીકાયિક વિગેરે એકેન્દ્રિયાનુ' પણ વર્ણન કરી લેવુ' કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-સૂક્ષ્મ, ખાદર, પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી સઘળા કૃષ્ણુલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય જીવા ચાર-ચાર પ્રકારના હાય છે.
'कण्ड्लेक्स भबसिद्धिय अपज्जत्तम सुहुमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइ कम्म vastओ पन्नताओ' डे भगवन सेश्यावाजा लवसिद्धि अपर्याप्त सूक्ष्म
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ अ. श०६ कृ. भ. एकेन्द्रियजी० नि० २९९ वेणं जहेव ओहिउद्दसए तहे व जाव वेदेति' एवमेतेन-उपरि प्रदर्शितेन अमिला. पेन प्रकारेण तथैव औषिके प्रथमे एकेन्द्रियोदेश के कथितं तथैव-तेनैव प्रकारेण इहापि भवसिद्धिकपकरणेऽपि सर्व वक्तव्यम् । कियत्पर्यन्तमौधिकपकरणं वक्त. व्यम् १ तबाह-'जाव' इत्यादि । 'जाव वेदेति' यावद् वेदयन्ति, कति कर्मपक. तयो भवन्तीति प्रश्नादारभ्य चतुर्दशकर्मप्रकती वैदयन्ति एतत्पर्यन्तं वक्तव्यम् । तथाहि-कृष्णलेश्य भवसिद्धिकापर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिकादारभ्य कृष्णलेश्य भवसिद्धिकपर्याप्तकबादरवनस्पतिकायिकान्ता अपि एकेन्द्रियजीवा चतुर्दश कर्मः प्रकृतीनां वेदकाभवन्तीति यावत्पदग्रह्यम् औधिक प्रकरणमिति । अभिलावेण जहेव ओहियउद्देसए तहेव जाव वेदेति' हे गौतम ! जिस प्रकार से इस अभिलाप द्वारा जैसा कथन औधिक उद्देशक मेंप्रथम एकेद्रिय उद्देशक में कहा गया है, उसी प्रकार से यहां इस भवसिद्धिक प्रकरण में भी वही सब कथन कहना चाहिये, और वह सब प्रकरण गत कथन वेदन सूत्र तक का यहां कहना चाहिये, तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि कृष्णलेश्यावाले भसिद्धिक अपर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों के कितनी कर्मप्रकृतियां होती है ? इस प्रश्न से लेकर चौदह कर्म प्रकृतियोंका वे वेदन करते हैं यहां तक का सब कथन यहाँ पर वहां का ज्यों का त्यों करना चाहिये, तथा इसी प्रकार का कथन कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक पर्याप्तक पादर वनस्पतिकायिक तक के समस्त एकेन्द्रिय जीव १४ कम प्रकृतियों को वेदन करते हैं। પૃથ્વીકાયિક જીવને કેટલી કર્મપ્રકૃતિ હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ४१ छ -‘एवं एएण अभिडावेण जहेव ओहिय उद्देसए तहेव जाव वेदेति હે ગૌતમ! જે પ્રમાણે આ અભિશાપ દ્વારા ઔધિક ઉદ્દેશામાં એટલે કે પહેલા એકેન્દ્રિય ઉદેશામાં કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં આ ભવસિદ્ધિક પ્રકરણમાં પણ તે સઘળું કથન સમજી લેવું. અને તે પ્રકરણમાં કહેવામાં આવેલ સઘળું કથન વેદનસૂત્ર સુધીનું અહિયાં કહેવું જોઈએ. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક અપર્યાપ્ત સૂફમ પૃથ્વીકાયિક જીવને કેટલી કર્મપ્રકૃતિ હોય છે ? આ પ્રશ્નથી લઈને ૧૪ ચૌદ કર્મપ્રકૃતિયોનું વેદન કરે છે. આ કથન સુધીનું તે પ્રકરણનું કથન જેમનું તેમ અહિયાં સમજી લેવું. જોઈએ. તથા આજ પ્રમાણેનું કથન કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક પર્યાપ્તક બાદર વનસ્પતિકાયિક સુધીના સઘળા એકેન્દ્રિય જી ચૌદકમ પ્રકૃતિનું વેદન કરે છે. આ પ્રમાણેનું આ સઘળું કથન ઔધિક પ્રકરણ અહિયાં યાવત શબદથી બહણ કરવામાં આવ્યું છે. તેમ સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
भगवतीसूत्रे _ 'काविहा णं भंते ! अणंतरोववनगा कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एगिदिया पन्नता' कतिविधा:-कतिपकारकाः खलु भदन्त ! अनन्तरोपपन्नकाः कृष्णलेश्या भवसि. दिका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः ? इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा अणंतरोववन्नगा' पञ्चविधाः-पंचमकारकाः अनन्त रोपपन्नकाः कृष्णलेश्य भवसिद्धिका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः 'जाव' यावद, यावत्पदेन पृथिवीकायिका अकायिका स्वेजस्कायिका वायुकायिका वनस्पतिकायिका इति पञ्च भेदवन्तो भवन्तीति। 'अगंतरोववन्नग कण्हलेस भवसिद्धिय पुढवीकाइया णं भंते ! काविहा पन्नत्ता ?' अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्य भवसिद्धिक पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? 'गोयमा!' हे गौतम ! 'दुविहा पन्नत्ता' द्विविधाः प्राप्ताः । 'तंजहा' तद्यथा-'मुहुमपुढवीकाइया बादरपुढवीका. इस प्रकार समस्त यह औधिक प्रकरण यहां यावत् शब्द से गृहीत हुआ है।
'काविहाण भंते ! अतरोववन्नगा कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एगिदिया पन्नत्ता' हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्यावाले भव. सिद्धिक एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? 'गोयमा ! पंचविहा अणंतरोववन्नगा० जाव वणस्सइकाइया' हे गौतम ! अनन्तरोपप भक कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव यावत् वनस्पतिकायिक तक पांच प्रकार के कहे गये हैं। तथा च-ये एकेन्द्रिय जीव पृथिवीकायिक अकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक के भेद से पांच प्रकार के होते हैं । 'अणंतरोववन्नग कण्हलेस्स भवसिद्धिय पुढवीकाइया ण भंते ! कइविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक पृथिवीकायिक जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? 'गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता' हे गौतम ! ये दो प्रकार के कहे
'कइविहा ण भंते ! अणंतरोववन्नगा कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एगिदिया पण्णत्ता' હે ભગવન અનંતર ૫૫નક કૃષ્ણલેક્ષાવાળા ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય જી કેટલા माना ४ामा माया छ १ 'गोयमा ! पंचविहा अण'तरोववन्नगा जाव वणस्सइकाइया' गौतम ! मानत५५न्न वेश्यावाणा ससिद्धिन्द्रिय જ યાવત વનસ્પતિકાયિક સુધી પાંચ પ્રકારના કહેલા છે. તે આ પ્રમાણે સમજવા. પૃવીકાયિક, અષ્કાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિ यिना महथी पांय ४२ना सभा . 'अणतविवण्णा कण्हलेस्त भवसिद्धिय पुढवीकाइयाणं भते ! कइविहा पण्णत्ता' भगवन् मनत।५५- खेश्यावाणा ભવસિદ્ધિક પૃથ્વીકાયિક જી કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં मधुश्री गौतमस्वामीन ४३ छे ४-'गोयमा ! दुविहा पण्णता' है गौतम !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ अ. श०६ कृ. भ. एकेन्द्रियजीव नि० ३०१ इया य' 'सूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्च बादरपृथिवीकायिकाश्च । एवम् अनन्तरोपपनका: कृष्णलेश्या भवसिद्धिका अकायिकाः सूक्ष्माश्व भवन्ति, बादराश्च भवन्ति । एवं तेजस्कायिका अपि सूक्ष्माश्च बादराश्व, एवं वायुकयिका अपि सूक्ष्माश्च पास श्व एषमेव वनस्पतिकायिका अपि वक्ष्मा मान्ति बादराश्च भान्ति एवं दुपत्रो मेयो' एवं द्विपदो भेदो भवति । पर्याप्तत्त्वाऽर्याप्तस्वभेदेन चातुर्विध्यं न भवति, अनन्तरोपपन्नात्वा देवेति । अनन्तरोपन्नक कृष्णलेश्य भवसिद्धिक पृथिवीकायिकादारभ्य अनन्तरोपपत्रक कृष्णलेश्य भवसिद्धिक वनस्पतिकायिकान्तेषु सर्वेषु द्विपदो भेदोऽवगन्तव्य इति । ___ 'अनन्तरोववन्नग कण्हलेस्स भवसिद्धिय सुहुमपुढवीकाइयाण मंते ! कर गये हैं। 'त जहां' जैसे-सूक्ष्म पृथिवीकायिक और चादर पृथिवीकाधिक इसी प्रकार से अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक अप्काषिक जीव भी सूक्ष्म और बादर के भेद से दो प्रकार के होते हैं। तेजस्कायिक वायुकायिक और वनस्पतिकायिक जीव भी इसी प्रकार से सूक्ष्म
और बादर के भेद से दो-दो प्रकार के होते हैं। ये सब पोष्ट और अपर्याप्तक भेद वाले नहीं होते हैं-अतः ये सब ४-४ भेद वाले नहीं कहे गये हैं। क्योंकि अनन्तरोपपन्नक जीवा में ये भेद नहीं होते हैं। इस प्रकार अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्य भवसिद्धिक वनस्पतिकायिक से लेकर अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्य भवसिद्धिक वनस्पतिकायिकान्त सब एकेन्द्रिय जीवों में दो ही भेद होते हैं।
'अनन्तरोववन्नग कण्हलेस भवसिद्धिय सुहमपुढवीकाइया णं અનંતર ૫૫નક કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક છે બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા छे, 'त' जहा' ते l प्रमाणे छ -सू६५ यि भने मा४२ पृ .48 આ રીતે અનંતરે ૫૫નક, કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક અષ્કાયિક જીવ પણ સૂમ અને બાદરના ભેદથી બે પ્રકારના હોય છે. તેજસ્કારિક વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક જીવ પણ આજ પ્રમાણે સૂફ એ અને બાદરના ભેદથી એ પ્રકારના હોય છે. આ બધા પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના ભેદવાળા હોતા નથી. તેથી આ બધા ૪-૪ ચાર-ચાર ભેદોવાળ કહ્યા નથી. કારણ કે-અતરાપ યપન્નક જીમાં આ ભેદ હોતા નથી. આ રીતે અનંતયયનક કૃણયાવાળા ભવસિદ્ધિક પૃથ્વીકાયિકથી લઈને અનંતરો પપત્તક કૃષ્ણલેયાવાળા ભવસિદ્ધિક વનસ્પતિકાયિક સુધીના બધા એ કેન્દ્રિય જેમાં બે જ ભેદ્ય હોય છે.
'अणतरोववण्णग कण्हलेस्स भवसिद्धिय सुहुम पुढवीकाइया गं मते ! का
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
भगवतीसूत्रे कम्मपगडोओ पन्नत्ताओ' अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्यमवसिद्धिक सूक्ष्म पृथिवीकायिकानां भदन्त कति कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः ? इति प्रश्नः । भगवानाह'एवं एएणं' इत्यादि, 'एवं एएणं अभिलावेणं ज हेव ओहियो अनन्तरोववन्नगः उद्देसो तहेव जाव वेदेति' एवमेतेन अमिलापेन यथैवौधिकोऽनंतरोपपन्नकोदेशकः कथित स्तथैवाऽत्रापि वर्णयितव्यो यारद्वेदयन्ति । कर्मप्रकृतीनां सत्ता, बन्धनं वेदनं च औधिकाऽनन्तरोपपन्नकोद्देशक कथितमेव वेदितव्यम् इति भावः
'एवं एएणं अभिलावेणं एकारसवि उदेसगा तहेव भाणियव्वा, जहा ओहिय सए जाव अचरमेति' एवमेतेन अभिलापेन एकादशाऽपि उद्देशका स्तथैव भणितध्या यथा औधिकशते यावत् अचरम इति । एवम् उपरिदर्शितप्रकारेण परंपरोपभंते ! कइकम्म पगडीओ पन्नसाओ' हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक कृष्ण. लेश्य भवसिद्धिक सूक्ष्म पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीवों के कितनी कर्म प्रकृरियां कही गई है ? 'गोयमा ! एवं एएणं अभिलावेणं जहेव
ओहिओ अणंतगेववन्नग उद्देसओ तहेव जाव वेदेति' हे गौतम ! इस सम्बन्ध में जैसा इस अभिलाप द्वारा औधिक उद्देशक-सामान्य रूप से अनन्तरोपपत्रक उदेशक कहा गया है-उसी प्रकार से यहां पर भी यावत् वेदन सूत्र तक सब कथन करना चाहिये । अर्थात् कर्मप्रकतियों की सत्सा, उनका बन्धन और वेदन जैसा औधिक अनन्तरोपपत्रक उद्देशक में कहा गया है वही सब यहां पर भी समझना चाहिये ।
एवं एएणं अभिलावेणं एक्कारस वि उद्देसगा तहेव भाणियन्या' जहा ओहिय सए जाव अचरिमोत्ति' इस प्रकार अभिलाप द्वारा ११ उद्देशक उसी प्रकार से कहना चाहिये जैसे कि वे औधिक शतक में कम्मपगडी पो पण्णचाओ' इससवन मनत५५४ वेश्यावरणामपसिद्धि સમ પ્રીકાલિક એકેન્દ્રિ જીવોને કેટલી કમં પ્રકૃતિ કહેવામાં આવેલ છે? गोयमा ! एवं एएणं अभिलावेण जहेव ओहिओ अणंतरोववण्णग उद्देसओ तहेव जाव वेदेति' गौतम! सा समयमा २ प्रमाणे या मलिदा ५ द्वारा ઓધિક ઉદેશામાં એટલે કે સામાન્ય રૂપથી અનંતરો૫૫ન્નક ઉદ્દેશે કહેલ છે. એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ યાવત્ “વેદન સૂત્ર સુધી સઘળું કથન કહેવું જોઈએ. અર્થાત્ કર્મ પ્રકૃતિની સત્તા, તેમનું બંધન અને તેમનું વેદન જે રીતે ઓધિક ઉદેશામાં કહેવામાં આવેલ છે, એ સઘળું કથન અહિયાં પણ સમજી લેવું.
एवं एएण' अभिलावेण एक्कारसवि उद्देस गा तहेव भाणियव्वा' जहा ओहियसए जाव अचरिमोत्ति' मा प्रभारी मा ममिया द्वारा मनियार है. શા પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ સમજી લેવા, એટલે જે પ્રમાણે વિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
me
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३३ अ. श०७-८ नोल-कापोतलेक्ष्यकेन्द्रियाः ३०३ पक्षक कृष्णलेश्य भवसिद्धिक सूक्ष्मपृथिवीकायिकादिका अचरम भवसिद्धिक सूक्ष्म पृथिवीकायिकान्ता एकादशोद्देशका औधिकौशिकवदेव भणितव्याः॥
इति षष्ठमेकेन्द्रियशतं समाप्तम् ॥ ३३॥६॥
___ अथ सप्तममष्टमं च शतम् ॥ मूळम्-जहा कण्हलेस्स भवसिद्धिएहि सयं भणियं एवं नीललेस्स भवसिद्धिएहिं वि सयं भाणियव्वं ॥सु०१॥
सत्तमं एगिदियसयं समत्तं ॥३३-७॥ ___ छाया-यथा कृष्णलेश्यभवसिद्धिकैः शतं भणितम्, नीललेश्य भवसिद्धि कैरपि शतं भणितव्यम् ॥ सप्तम में केन्द्रियशतं समाप्तम् ॥३३॥७॥
एवं कापोतलेश्य भवसिद्धिकैरपि शतम् ॥ अष्टममेकेन्द्रियशतं समाप्तम् ।।
टीका-'जहा कण्हलेस्सभवसिद्धिएहि सयं भणियं यथा-येन प्रकारेण कृष्ण. लेश्यमवसिद्धिकैः शतं भणितम् । कृष्णलेश्यभवसिद्धिकस्य शतं कथितम् ‘एवं नीललेस्सभवसिद्धिएहिं वि संयं भाणिय' एवमेव नीललेश्वभवसिद्धिकरपि यावत् अचरम उद्देशक तक कहे गये हैं। उसी प्रकार से परम्परोपपत्रक कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक सूक्ष्म पृथिवीकायिक आदि से लेकर अचरम भवप्तिद्धिक सूक्ष्म पृथिवीकायिक तक के ११ उद्देशक औधिक उद्देशक के जैसे कहना चाहिये।
॥६ठा एकेन्द्रिक शतक समाप्त ॥
-- ७ वां ८ वां शतक -- 'जहा कण्हलेस्स भवसिद्धिएहि सयं भणियं'
जिस प्रकार से कृष्णलेश्य भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में शतक कहा गया है एवं नीललेस्तभासिद्धिएहि वि संयं भाणियन्वं' इसी प्रकार से नीललेश्य भवसिद्धिक एकेन्द्रियों के सम्ब. શતકમાં યાવત્ અચરમ ઉદ્દેશા સુધી કહ્યા છે, એ જ પ્રમાણે પરંપરાપાક કૃણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક સુધીના અગિયાર ૧૧ ઉદ્દેશાઓ ઔધિક ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણેના સમજવા માસૂ૦૧
છે છઠું એકેન્દ્રિય શતક સમાપ્ત છે
સાતમા એકેન્દ્રિય શતક ને પ્રારંભ– 'जहा कण्हलेस भवसिद्धिएहि सय भणिय"
જે પ્રમાણે કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય જીના સંબંધમાં शतवामां आवल छे. 'एवं नीललेस्स भवसिद्धिएहि वि सर्व भाणियब्ध"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
भगवतोसुत्रे
शतं भणितव्यम् । यथा कृष्णलेश्यभवसिद्धिकस्य एकादशो देशकात्मकशतमधीतं तथैव नीललेsभवसिद्धिकस्यापि एकादशोदेशकयुक्तं शतमध्येतव्यम् । आलापप्रकारस्तु पूर्ववदेवोहनीयः नवरं कृष्णलेश्यभवसिद्धिवस्थाने 'नीललेश्य भवसि - डिक इति पदं निवेश्य शतं भणितव्यम् ॥
॥ इति सप्तम मे केन्द्रियशतं समाप्तम् ||३३|७| एवं काउलेस्स भवसिद्धिएहिं वि सयं ॥ सू० १॥ अट्टमं एर्गिदियस समत्तं ॥ ३३८ ॥
न्ध
मैं भी शतक कहना चाहिये, तात्पर्य यही है कि जैसा कृष्णलेश्य, भवसिद्धिक का ११ उद्देशात्मक शतक कहा गया है वैसा ही नीललेश्य भवसिद्धिक का भी ११ उद्देशकों से युक्त शतक कहना चाहिये । इस सम्बन्ध में आलापक प्रकार पूर्व के जैसा ही उद्भावित करना चाहिये, परन्तु आलापक प्रकार में केवल कृष्णलेश्य भवसिद्धिक के स्थान में नीललेश्य भवसिद्धिक ऐसा पद निवेशित करके शतक कहना चाहिये । ॥ ७ वां एकेन्द्रिय शतक समाप्त ॥
'एव' काउलेस्स भवसिद्धिएहिं विसयं'
'इसी प्रकार कापोतलेइयावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीवों का भी आठवां शतक बनाना चाहिये ।
એજ પ્રમાણે નીલસ્ટેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિયાના સખધમાં પણ શતક સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે પ્રમણે કૃષ્ણવેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિ! જીવાના સ’મધમાં અગિયાર ઉદ્દેશાત્મક શતક કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનું નીલકેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિકના સંબંધમાં પણ અગિયાર ઉદ્દેશા યુક્ત શતક કહેવું જોઈએ. આ સંબધમાં આલાપકના પ્રકાર પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ મનાવીને કહી લેવા. આલાપતા પ્રકારમાં કૃતેશ્યાવાળા ભત્રસિદ્ધિકના સ્થાને નીલÀશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એ પ્રમાણેનુ પદ મૂકીને શતક સમજવુ. એજ તેમાં અને આ કથનમાં ભિન્નપણુ સમજવુ’. ।।સૂ૦૧૫
"સાતમુ એકેન્દ્રિય શતક સમાપ્તાા
ડાઆઠમા એકેન્દ્રિય શતકના પ્રારંભ
-
' एवं काउलेस भवसिद्धिएहिं वि सय' त्याहि
આજ પ્રમાણે કાપે તલેશ્યાવાળા ભસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય જીવાના સ ંબંધમાં પણ આઠમું શતક સમજવું,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श०३३ अ. श.९ अभवसिद्धिकैकेन्द्रियाः ३०५
‘एवं काउलेस्स मासिद्धिएहि वि संघ' ए वमेव कापोतलेश्य भवसिदिकै के न्द्रियजीवाना मपि शतमष्टमं निर्मातव्यम् । नीललेश्यमवसिद्धिकप्रकरणमपि एकादशोदेशात्मकं ज्ञातव्यम्, आलापप्रकाराः स्वयमेवोहनीया इति ॥सू० ___ अष्टममेकेन्द्रियशतं समाप्तम् ॥३३-८॥
॥ अथ नवमं शतम् ॥ मूलमू-काविहाणं भंते ! अभवसिद्धिया एगिदिया पन्नत्ता? गोयमा! पंचविहा अभवसिद्धिया एगिदिया पन्नत्ता, तं जहापुढवीकाइया जाव वणस्प्तइकाइया । एवं जहेव भवसिद्धिय सयं भाणयं तहेव अभवसिद्धियसयं वि भाणियव्वं । नवरं नव उद्देसगा घरमअचरमोदेसगवजा सेसं तहेव ॥सू०१॥
नवमं एगिदिय सयं समत्तं ॥३३-९॥ छाया-कतिविधाः खलु भदन्त ! अभवसिध्दिका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधा अभवसिद्धिका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-पृथिवीकायिका यावद्वनस्पतिकायिकाः । एवं यथैव भवसिद्धिकशतं भणितं तथैवाभवसिद्धिकशतमपि भणितव्यम् । नवरे नवोद्देशकावरमाचरनोद्देशकवर्जाः, शेषं तथैव' ॥सू.
नवममेकेन्द्रियशतं समाप्तम् ॥३३॥९॥ जैसा नीललेश्य भवसिद्धिक प्रकरण ११ उद्देशात्मक है वैसा ही कापोतलेश्य भवसिद्धिक प्रकरण भी ११ उद्देशात्मक है इस सम्बन्ध में आलाप प्रकार अपने आप उद्भावित करना चाहिये। ॥ ३३ वें शतक का आठवां एकेन्द्रिय शतक समाप्त ॥
---नौवां शतक--- 'काविहा गं भंते ! अभवसिद्धिया एगिदिया पन्नत्ता' इत्यादि
અ--જે પ્રમાણે નીલલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક જેનું અગિયાર ઉદેશ ત્મક પ્રકરણ કહ્યું છે. એ જ પ્રમાણે અગિયાર ઉદ્દેશાઓવાળું કાપતલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક જનું પણ પ્રકરણ સમજવું. આ સંબંધમાં આલાપકને પ્રકાર સ્વયં બનાવીને સમજી લે. માસૂ૦૧૫
આઠમું એકેન્દ્રિય શતક સમાપ્તા
નવમા એકેન્દ્રિય શતકને પ્રારંભ'कइविहा पण भंते ! अभवसिद्धिया एगिदिया पण्णत्ता' या
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
भगवतीसूत्रे टीका-'कइनिहा गं भंते ! अभवसिद्धिया एगिदिया पन्नत्ता' कतिविधाः खलु भदन्त ! अभवसिद्धिका एकेन्द्रियाः प्रज्ञता:-कयिता ? 'गोयमा' पंचविडा अमवसिद्धिया एगिदिया पन्नत्ता' हे गौतम ! अभवसिद्धिका एकेन्द्रियाः पंचविधा प्राप्ताः, 'तं जहा' सघथा-'पुढवीकाइया जाव वणस्सइकाइया' प्रथिवी. জাখিস্কা আনঅবিঙ্কাঙ্কিা অম যাবইল অক্কাযিঙ্কা লাশিক্ষা पायुकायिका एतेषां संग्रहो भवति । तथा च पृथिवीकायिकाऽकायिकतेज
कायिकवायुकायिकवनस्पतिकायिकभेदात् पञ्चपकारका अभवसिद्धिकै केन्द्रिया भवन्ति । ‘एवं जहेव भवसिद्धियसय भणियं एवं अभवसिद्धियसयं विभाणिय' एवं यथैव भवसिद्धिकशतं भणितं तथैव अमवसिद्धिकशतमपि भणितव्यम् । किन्तु भवसिद्धिकशतापेक्षया यद् वैलक्षण्यं तदिह दर्शयन्नाह-'नवरं' इत्यादि।
टीकार्थ-हे भदन्त ! एकेन्द्रिय अभवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? 'गोयमा! चविहा अभवसिद्धिया एगिदिया पता' हे गौतम ! अभवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं। 'तं जहा' वे ये हैं-'पुढ बीकाइया जाव वणस्तइकाइया' पृथिवीकायिक यावत् वनस्पतिकायिक, यहां यावत् पद से 'अपकायिक, तेजस्कायिक
और वायुकायिक इनका ग्रहण किया गया है तथा-च पृथिवीकायिक अपकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, और वनस्पतिकायिक के भेद से अभवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव पांच प्रकार के होते हैं । 'एवं जहेव' भवसिद्धिय सयं भणिय एवं अभवसिद्धियमय वि भाणियवं' जैसा भवसिद्धिक शतक कहा गया है उसी प्रकार से अभवसिद्धिक शतक भी कहना चाहिये किन्तु उसकी अपेक्षा जो इस शतक में भिन्नता
ટીકર્થ—હે ભગવન અભયસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય જ કેટલા પ્રકારના ४ामा मा०या छ ? 20 प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! पचविहा अभवसिद्धिया एगिदिया पण्णचा' गौतम ! AMAसिद्धि मेन्द्रि ७१ पांय ४॥२॥ ४ामा मा०या छ. 'त' जहा' ते मा प्रमाणे छे. 'पुढवीकाइया जाव वणस्सइकाइया' यि यावत् १९५ति४ि यात्५४था यि तेx. કાયિક વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિકનું ગ્રહણ થયેલ છે. એટલે કેપૃવીકાયિક અપુકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિકના ભેદથી मसिद्धि मेन्द्रिय व पाय प्रा२न डाय छ 'एवजहेव भवसिद्धिय सय भणिय अभवसिद्धियसय वि भाणियटव' सिद्धिशतमा प्रभार अपामा આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે અાવસિદ્ધિક શતક પણ સમજી લેવું. પરંતુ તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श०३३ अ. श.९ अभवसिद्धि कैकेन्द्रियाः ३०७
'नवरं नव उद्देसमा चरम अचरम उद्देसगज्जा ' नवरं ना उद्देशकाश्चरमाचरमोदेशकवाः चरमाचरमदशमैकादशोदेशकरहिताः औधिका भवसिद्धिकोऽनन्तरोपपन्नक परम्परोपपन्न काऽनन्तरावगाढ परम्परावगाहानन्तराहारक परम्पराहारकाऽनन्तस्पर्याप्त परम्परपर्याप्त पानौवोदेशकाः अमबसिद्धिकशते पठनीयाः । चरमाचरमोदेशको तु इह न संभवतः । अभवसिद्धि कस्वभावत्वादेवेति ॥
नवममेकेन्द्रियशतं समाप्तम् ॥३३॥९॥ ___अथ दशममेकादशं द्वादशं च शतम् । मूलम्-एवं कण्हलेस्त अभवसिद्धियसयं पि
दसमं एगिदियसयं समत्तं ॥३३-१०॥ नीललेस्स अभवसिद्धिय एगिदिएहि वि सयं ॥३३-११॥ है वह 'नवर नव उद्देसगा चरम अचरम उद्देसगवज्जा' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है। यहां चरम उद्देशक और अधरम उद्देशक ये दो उद्देशकों को छोड़कर बाकी के नौ उद्देशक होते हैं। इनमें एक औधिक अभवसिद्धिक उद्देशक १ अनन्तरोपपत्रक द्वितीय उद्देशक २ परम्परोपपपन्नक तृतीय उद्देशक ३ अनन्तरावगाढ चतुर्थ उद्देशक ४ परम्पराव गाढ पांचवां उद्देशक ५ अनन्तराहारक ६ठा उद्देशक परम्पराहारक सातवां उद्देशक ७, अनन्तर पर्याप्तक ८ वां उद्देशक और परम्परपर्यातक ९वां उद्देशक हैं, ये नौ ही उद्देशक इस अभवसिद्धिक शतक में पठनीय हैं। अभवसिद्धिक स्वभाव होने के कारण यहां चरम और अचरम ये दो उद्देशक संभवित नहीं हैं । ९ वां एकेन्द्रिय शतक समाप्त ॥ ४थन ४२di Al Ani Ter छे, ते 'नवरं नत्र उद्देसगा चरम अचरम उद्देसगवज्जा' ॥ सूत्र ५।४।२। प्रगट ४२ छे. मडिया २२. 6देश। भने અચરમ ઉદેશે આ બે ઉદેશાને છેડીને બાકીના નવ ઉદ્દેશાઓ થાય છે. આમાં એક વિક અભવસિદ્ધિક ઉદ્દેશ ૧ અનન્તરે પપત્તક સંબંધી બીજો ઉદ્દેશ ૨ પરંપર૫૫નક સંબંધી ત્રીજે ઉદ્દેશ ૪ અનંતરાવગાઢ સંબંધી ચોથો ઉદેશ ૪ પરંપરાવગાઢ સંબંધી પાંચમે ઉદ્દેશે ૫ અનંતરાહારક સંબંધી છઠ ઉદેશે ૬ પરંપરાહારક સંબંધી સામે ઉદ્દેશ ૭ અનંતરપર્યાપ્તક સંબંધી આઠમો ઉદેશ ૮ અને પરંપર પર્યાપ્તક સંબંધી નવમે ઉદ્દેશે ૯ આ નવ જ ઉદેશાઓ આ અભવસિદ્ધિક શતકમાં કહેવા જોઈએ. અભવસિદ્ધિક સ્વભાવ હોવાથી અહિયાં ચરમ અને અચરમ એ બે ઉદ્દેશાઓ સંભવતા નથી સૂત્ર
નવમું એકેન્દ્રિય શતક સમાપ્તા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने काउलेस्स अभवसिद्धियसयं ॥३३-१२॥
एवं चत्तारि वि अभवसिद्धिय सयाणि णव णव उद्देसगाणि भवंति । एयाणि बारस एगिदियसयाणि भवंति ॥३१-१२॥
तेत्तीमइमं सयं समत्तं ॥३३॥ छाया-एवं कृष्णलेश्यामवसिदिकैकेन्द्रियशतमपि ॥३३॥१०॥ नीललेश्याऽभवसिद्धिकै केन्द्रियैरपि शतम् ॥३३॥११॥ कापोतलेश्याऽभवसिद्धिकशतम् ॥३३॥१२॥ एवं चत्वार्यपि अभवसिद्धिकशतानि नवनवा देशकानि भवन्ति । एवम् एतानि द्वादश एकेन्द्रियशतानि भवन्ति ॥३३॥१०-११-२॥
॥ त्रयस्त्रिंशत्तमं शतं समाप्तम् ॥ ३३॥ टीका-'एवं कण्हलेस्स अभवसिद्धियसयं' एवम्-औधिकाऽभवसिदिकशतमिव कृष्णलेश्याऽभवसिद्धिकै केन्द्रियशतमपि ज्ञातव्यम् ॥३३॥३०॥
दशममेकेन्द्रियशतं समाप्तम् ॥१०॥ 'नीललेस्स अभवसिद्धिय एगिदिएहिं वि सयं' एवं कृष्णलेश्याभवसिद्धिकैकेन्द्रियशतमिव नीललेश्याभवसिद्धिकैकेन्द्रियैरपि शतं ज्ञातव्यम् ॥३३॥११॥
___ -॥१० वां १२ वां एकेन्द्रिय शतक -॥ 'एवं कण्ह लेस्स अभवसिद्धिय एगिदियसयपि -३३-१०
औधिक अभवसिद्धिक शतक के जैसा ही कृष्णलेश्य अभवसिद्धिक एकेन्द्रिय शतक भी है, ऐसा जानना चाहिये, 'नीललेस्स अभवसिद्धिय एगिदिएहिं वि सय' कृष्णलेश्य अभवसिद्धिक एकेन्द्रिय शतक के जैसा ही नीललेश्य अभवसिद्धिक एकेन्द्रिय शतक है । ३३-११॥
અગિયારમા એકેન્દ્રિય શતકને પ્રારંભ– 'एव कण्हलेस्स अभवसिद्धिय सयं पि' त्या
ટીકાઈ–ૌધિક અભવસિદ્ધિક શતકમાં કહ્યા પ્રમાણે જ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા અભાવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિયનું શતક પણ એજ પ્રમાણે છે. તેમ સમજવું,
'नीललेस्स अभवसिद्धियगिदिएहि वि अय” वेश्य सिद्धि એકેન્દ્રિય શતકના કથન પ્રમાણે જ નીલલેશ્યાવાળા અભાવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિયનું શતક સમજવું. સૂ૦૧૩
અગિયારમું એકેન્દ્રિય શતક સમાપ્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ अ. श.१०-१२ क० लेश्यावन्तोऽभवसिद्धिकाः ३०१
'काउलेस्स अभवसिद्धियसयं' एवमेव नीललेश्याभवसिद्धकशतमिव कापोत. लेश्यामवसिद्धिकशतमपि ज्ञातव्यम् ॥१२॥ ___एवं चत्तारि वि अमवसिद्धियसयाणि' एवम्-उपरिदर्शित-क्रमेण चत्वा. यपि औधिकाभवसिद्धिक-कृष्ण-नील-कापोतलेश्यकाभवसिद्धिकरूपाणि अभवसिद्धिकानां शतानि ‘णवणवउद्देसगा भवंति' नवनवोद्देशकानि-नवनवोद्देशकामकानि औधिकामवसिद्धिको द्देशमाश्रित्य अनन्तरोपपन्नकपरम्परोपपन्नकानन्तरावगाढ परम्परावगाढानन्तराहारक परम्पराहारकानन्तरपर्याप्तक परम्परपर्याप्तक रूपाणि भवन्ति । अभवसिद्धिस्वभावात्, चरमाचरमरूपौ दशमैकादशोद्देशौ न भवत ___ 'काउलेस्प्त अभवसिद्धिय सब-नीललेश्य अभवसिद्धिक एकेन्द्रिय शतक के जैप्ता कापोनलेश्य अभवसिद्धिक शतक है ॥ ३३-१२॥
'एवं चत्तारि वि अभवसिद्धिय सयाणि' इस प्रकार चार शतक अभवसिद्धिक एकेन्द्रिय शतक है ? दूसरा कृष्णलेश्य अभवसिद्धिक एकेन्द्रिय शतक है २ तीसरा नीललेश्य अभवसिद्धिक एकेन्द्रिय शतक है ३ चौथा कानलेश्य अभवसिद्धिक एकेन्द्रिय शतक है ४ इन शतकों में 'णव णव उद्देसगा भवंति' प्रत्येक शतक में ९-९ उद्देशक हैं। औधिक को आश्रित करके अर्थात् इस को लेकर अनन्तरोपपन्नक, परम्परोपपन्नक अनन्तरावगाढ, परम्परावगाढ अनन्तराहारक परम्पराहारक, अननसर. पर्याप्तक और परम्पर पर्याप्तक ये और नौ उद्देशक होते हैं । अभव
'काउलेस्स अभवसिद्धियसय નિલલેશ્યાવાળા અભાવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય શતકના કથન પ્રમાણે કાપતલેશ્યાવાળા અભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિયનું શતક પણ સમજવું. એ૩૩-૧૨
‘एवं चत्तारि वि अभवसिद्धिया सयाणि' मा प्रमाणे यार शत। અભાવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય જીવોના સંબંધમાં કહેવામાં આવ્યા છે. તેમાં એક સામાન્ય પણુથી અભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય શતક કહેલ છે. કૃષ્ણલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય અભયસિદ્ધિક જીવ સંબંધી બીજુ શતક કહ્યું છે. ૨ નીલલેશ્યાવાળા અભાવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય સંબંધી ત્રીજુ શતક કહેલ છે. ૩. કાપતલેશ્યાવાળા અભાવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય સંબંધી રોથું શતક કહેલ છે. ૪
मा ४२४ शतमा ‘णव णा उद्देसगा भवंति' न१ न१ देशामा ४ामा આવ્યા છે. ઔધિક ભવસિદ્ધિક ઉદ્દેશાને આ શપ કરીને અનંતર ૫૫ન્નક પરંપરા૫પક અનંતરાવગાઢ પરંપરાવગાઢ, અનંતર હારક, પરંપર હારક અનંતર પર્યાપ્તક, અને પરંપર પર્યાપ્તક, આ પ્રમાણેના તે ઉદેશાઓ કહ્યા છે.
અભવસિદ્ધિક સ્વભાવવાળા હોવાથી આ એકેન્દ્રિયોને ચરમ અને અચરમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवती इति । एवं एयाणि वारस एगिदियसयाणि भवंति' एवमुपरिपरिदर्शितक्रमण एतानि पूर्वोक्तानि द्वादशैकेन्द्रियशतानि भवन्ति ।
सामान्यत एकेन्द्रियाणां प्रथमं शतम् ? । कृष्णलेश्य नीललेश्य कायोतले. श्यानां त्रय इति मिलित्वा चत्वारि ४, तथा औधिकमवसिद्धिकैकेन्द्रियः कृष्णलेश्य नीललेश्य कापोतलेश्यै स्त्रीणि शतानि ८। तथा अभवसिद्धिकानामपि चत्वारि औधिक कृष्णनील कापोतरूपाणि इति सर्व सङ्कलनया द्वादशशतानि भवन्ति । अष्टसु शतेषु प्रत्येकस्मिन् एकादश एकादशोद्देशकाः, अभवसिद्धिकानां चतुर्गातु सिद्धि स्वभाववाले होने से इन एकेन्द्रियों के चरम और अचरम रूप १० वां और ११ वां ऐसे ये दो उद्देशक नहीं कहे गये हैं। 'एवं एयाणि बारस एगिदियसयाणि भवति' इस प्रकार से एकेन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में १२ एकेन्द्रिय शतक होते हैं
सामान्य रूप से एकेन्द्रियों का प्रथम शतक एवं कृष्णलेश्यावाले, नीललेश्यावाले, कापोतलेश्यावाले एकेन्द्रियों के तीन शतक-मिलकर चार शतक होते हैं-तथा-च-औधिक भवसिद्धिक एकेन्द्रियों को लेकर कृष्णलेश्यावाले, नीललेश्यावाले और कापोतलेश्यावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रियों के ३ शतक-मिलकर आठ शतक होते हैं। तथा अभवसिद्धिक एकेन्द्रियों के भी चार शतक हैं-एक औधिक और तीन कृष्ण, नील, कापोतलेश्याओ को लेकर सब मिल कर १२ शतक होते है। इनमें રૂપ ૧૦ દસમે અને ૧૧ અગિયારમે એ બે ઉદ્દેશાઓ કહેવામાં આવેલ નથી.
'एवं एयाणि बारस एगिदिया सयाणि भवंति' मा प्रभारी सन्द्रिय વાળા જીના સંબંધમાં ૧૨ બાર એકેન્દ્રિય શતકે કહયા છે.
સામાન્ય પણાથી એકેન્દ્રિયનું પહેલું શતક અને કૃષ્ણલેશ્યાવાળ, નીલ લેશ્યાવાળા, કાપેતલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિયેના ત્રણ શતકે મળીને ચાર શતકે થાય છે. તથા ઔધિક ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિાને લઈને કૃષ્ણ સ્થાવાળા નીલલેશ્યાવાળા અને કાપેતિક વેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિકના ત્રણ શતકે મળીને આઠ શત થાય છે. તથા અભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિયોના સંબંધમાં પણ ચાર શતકે કહેવામાં આવેલા છે. તે આ રીતે સમજવા–એક ઔધિક સંબંધી અને કલેશ્યાયુક્ત, નીલલેશ્યા યુક્ત અને કાપતલેશ્યા યુક્ત એમ ત્રણ શતકો થાય છે, બધા મળીને બાર શતકે થાય છે. આમાં આઠ શતકોમાં દરેક શતકમાં ૧૧-૧૧ અગિયાર અગિયાર ઉદ્દેશાઓ થાય છે. ચાર અભવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३३ अ. श.१०-१२ कृ० लेश्यावन्तोऽभवसिद्धिकाः ३११ नवनवैवोदेशकाश्चरभाचरमवर्जिता इति । तदेवोद्देशकानां सर्वसंकलनया चतु. विंशत्यधिक शतमुद्देशकानां भवतीति ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगदल्लम-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा:
कलितललितकलापालापकमविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायो श्री "भगवतीसूत्रस्य" पमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायाम् त्रयस्त्रिंशत्तमशतकस्य
दशममेकादश द्वादशशतानि समाप्तानि ॥१०-११-१२॥
समाप्तं च त्रयस्त्रिंशत्तमं शतकम् आठ शतकों में प्रत्येक शतक में ११-११ उद्देशक हैं । चार अभवसिद्धि कों के नौ-नौ उद्देशक हैं । यहाँ अचरम उद्देशक छूट जाते हैं। इस समस्त उद्देशकों की संख्या १२४ होती है । ११ वा १२ वां एकेन्द्रिय शतक समाप्त ॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीमूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके तेतीसवें शतक का दसवां ग्यारहवां और बारहवां अवान्तरशतक समाप्त ।३३-१०-१२।
॥ प्रथम एकेन्द्रिय शतक समाप्त ।
॥ ३३ वां शतक समाप्त ॥
સિદ્ધિના નવ-નવ ઉદ્દેશાઓ થાય છે. તેમાં ચરમ હદેશક અને અચરમ ઉદ્દેશક એ બે ઉદ્દેશાઓ છોડી દેવામાં આવેલ છે. આ રીતે આ બધા ઉદેશા. એની કુલ સંખ્યા ૧૨૪ એકસોને વીસની થાય છે. સૂ૦૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના તેત્રીસમા શતકના દસ અગીયાર અને બારમું
અવાન્તર શતક સમાપ્ત ૩૩-૧૦-૧૨
એકેન્દ્રિય શતક સમાપ્તા તેત્રીસમું શતક સમાપ્તા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे
अथ चतुस्त्रिंशत्तमं शतकम् ।। प्रयस्त्रिंशत्तमे शतके एकेन्द्रियजीवानां निरूपणं कृतम्, चतुस्त्रिंशत्तमेऽपि शतके एकेन्द्रियजीवा एव विग्रहगत्यादि प्रकारान्तरेण निरूप्यन्ते । तदनेन सम्बन्धेनायातस्य चतुस्त्रिंशच्छतकस्य द्वादश शतोपेतस्य इदमादिम सूत्रम्-'कइविहाणं भंते !' इत्यादि।
मूलम् -कइविहा गं भंते! एगिदिया पन्नत्ता? गोयमा! पंचविहा एगिदिया पन्नत्ता। तं जहा-पुढवीकाइया जाव वणस्सइकाइया । एवं एएणं चेव चउक्कएणं भेएणं भाणियब्वं जाव वणस्सइकाइया। अपजत्तसुहुमपुढवीकाइए णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए, समोहणित्ता जे भविए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते अपजत्त सुहुमपुढवीकाइयत्ताए उववजित्तए से णं भंते! कइसमएण विग्गहेणं उववज्जेज्जा ? गोयमा! एगसमइएणवा दुसमइएण वा तिसमइएण वा विग्गहेणं उववज्जेजा। से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ, एगसमइएण वा दुसमइएण वा जाव उववज्जेज्जा, एवं खलु गोयमा ! मए सत्त सेढीओ पन्नताओ, तं जहा उज्जुयायया सेढी १, एगओ वंका २, दुहओ वंका ३, एगयओ खहा४, दुहओ खहा५, चक्कवाला६, अद्धचक्कवाला७, उज्जुयायताए सेढीए उववजमाणे दुसमइएणं विग्गहेणं उववउजेजा। एगयओ वंकाए सेढीए उववजमाणे दुसमइएणं विग्गहणं उववज्जेज्जा। दुहओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे तिसमइएवं विग्गहेणं उववजेजा । से तेणटेण गोयमा ! जाव उववजेजा। अपजत्तसुहमपुढवीकाइएणं भंते! इमीले रयणप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए, समोहणित्ता जे भविए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पञ्चस्थिमिल्ले चरिमंते पजत्तसुहुमपुढवी.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३४ अ. श०९ विग्रहगत्या एकेन्द्रियजीवनिरूपणम् ३१३ काइत्ताए उववजित्तए से णं भंते! कइ समइएणं विग्गहेषां उववजेता ? गोयमा ! एगसमइएण वा सेसं लं चेव, जाव से तेणणं जाव विग्गणं उववज्जेजा । एवं अपजत्तसुहुम पुडवी. काइओ पुरथिमिले चरिमंते, समोहणावेत्ता पच्चरिथमिले चरमं बादरपुढवीकाइएस अपजत्तपसु उबवाएयव्वो ताहे तेसु चैव पजत्तएसु ४ । एवं आउक्काइएसु चत्तारि आलावा सुमेहिं अप्पजत्तएहि, ताहे पज्जत्तएहिं बायरेहि२, अपजत्तएहिं३, ताहे पजत्तएहि उववायव्त्रो ४ । एवं चैव सुहुम
काइएहि व अपजत्तर हिं१, ताहे पज्जत्तएहिं उववायव्वो२। अपज्जन्तसुहुम पुढवीकाइएणं भंते! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए, समोहणित्ता जे भविए मणुस्सखेत्ते अपज्जत्तबायर उकाइयत्ताए उववजित्तए सेणं भंते ! कइ समइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा ? सेसं तं चेव । पज्जतबायरते उक्का इयत्ताए उववाएयव्वो ४ वाउक्काइपसु सहुमबायरेसु जहा आउक्काइएस उववाइओ तहा उववाएयव्वो ४ । एवं वणस्स - काइए ||२०|| सू० १ ॥
छाया - कविविधाः खच्च भदन्त ! एकेन्द्रियाः प्राप्ताः ? गौतम! पञ्चविधा एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा पृथिवीकायिका यावदवनस्पतिकायिकाः । एवमेतेनैव चतुष्केण मेदेन मणितव्याः, यावद्वनस्पतिकायिकाः । अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः ाः खलु भदन्त । एतस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः, समत्रहत्य यो भव्य एतस्या रत्नाभायाः पृथिव्याः पश्विमे चरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीका विकतया उपपत्तुम् स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन विग्रहेण उत्पद्येत ? गौतम ! एकसामयिकेन, वा, द्विसामयिकेन वा त्रिसामयिकेन वा, विग्रहेणोउ । तरके नार्थेन भदःत ! एन्मुच्यते एकसामयिकेन वा द्विलामयिकेन वा यावत् उत्पद्येत ? एवं खलु गौतम । मया सप्त गयः प्रज्ञप्ताः । तद्यथाऋज्वायता श्रेणिः, १ एकतो वक्रा२, द्विधातो वक्रा३, एकतः खा४, द्विधातः खा५,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
भगवतीसूत्रे
चक्रवाल । ६ अर्द्धचक्रवाला 9 ऋज्वायतया श्रेण्या उत्पद्यमानः एक सामयिकेन वित्रहेणोपयेत । एकतो वक्रया घेण्योत्पद्यमानः द्विसामयिकेन विग्रहेणोत्पर्धेत । द्विधातो चक्रया पोत्पद्यमानः त्रिसामायिकेन दिग्रहेणोत्पद्येत तत्चेनार्थेन गौतम ! याबद उस्पद्ये । अपर्याप्तमृक्ष्मपृथिवीकायिकाः खल भदेव ! एतस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः, समवहस्य यो भव्यः एतस्या रत्नमभायाः fear पादचाये चरमान्ते पर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकतया उत्पतुम्. स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन चिमण उत्पद्येत ? गौतम ! एकसामयिकेन वा शेष' तदेव, यावसचे नार्थेन यावद् विग्रहेणोत्पद्येव । एवम् पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः पौरस्त्ये चरमान्ते समवधाय पाश्चात्ये चरमान्ते बादरपृथिवीकायिकेषु अपर्याप्त केषु उपपातयितव्यः, तदा तेष्वेव पर्याप्त केषु ४, एवम् अष्कायिकेषु weat आलापकाः सूक्ष्मेरपर्याप्तकैः उदा पर्याप्त के बादरे अपर्याप्त के तदा पर्याप्तः उपपातयितव्यः । एवमेव सूक्ष्मतेजस्कायिकैरपि अपर्याप्त कः तदा पर्याप्त कैरुपपातयितव्यः अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त । एतस्या रत्नममायाः पृथिव्याः पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः, समवहस्य यो भन्यो मनुष्यक्षेत्रे अपर्याप्त वादरतेजस्कायिकतया उत्पत्तुं स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन विग्रहेणोत्पद्येत, शेषं तदेव । एवं पर्याप्तबादर तेजस्कायिकतया उपपातयितव्यः वायुकायिकेषु सूक्ष्मवादरेषु यथा अप्कायिकेषु उपशतित स्तथा उपपातयितव्यः, एवं वनस्पतिकायिकेष्वपि ॥२०॥ सू०-१
टीका- 'कविहा णं भंते ! एनिंदिया पनता' कतिविधाः - कतिप्रकारका
३४ वां शतक
३३ वे शतक में एकेन्द्रिय जीवों का निरूपण किया अब इस ३४ वे शतक में भी उन्ही एकेन्द्रिय जीवों का निरूपण विग्रह गति आदि रूप प्रकारान्तर से किया जावेगा । इसी कारण इस ३४ वें शतक का कथन जो कि १२ शतकों वाला है सूत्रकार करते हैं- 'कइविहाणं भंते ! एगिंदिया पण्णत्ता' इत्यादि ।
નાચોત્રીસમા શતક ના પ્રારંભ-પહેલે ઉદ્દેશી
તેત્રીસમા શતકમાં એકેન્દ્રિયાનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યુ છે, હવે આ ૩૪ ચાત્રીસમા શતકમાં પણ એ એકેન્દ્રિય જીવાનુ જ વિગ્રહ ગતિ વિગેરે પ્રકારાન્તરથી નિરૂપણ કરવામાં આવશે, એ કારણથી આ ૩૪ ચૈત્રીસમા શતકનું उथन सूत्रकार अरे छे. २मा शत बार शतीवाणु छे - 'कइविहा ण भंते ! एििदया पण्णत्ता' छत्याहि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ० श०१ विग्रहगत्या एकेन्द्रियजीव निरूपणम् ३१५ खल भदन्त ! एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः कथिताः ? | भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ? 'पंचविहा एर्गिदिया पन्नता' पञ्चविधाः - पञ्चप्रकारका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः, 'तं जहा ' तद्यथा - 'पुढवीकाइया जाव वणस्सइ काइया' पृथिवीकायिका यावद्वनस्पतिकायिकाः अत्र यावत्पदेन अकायिक तेजकायिक वायुकायिक वनस्पतिकायिक भेदात्पञ्चमकारका एकेन्द्रिया भवन्तीति । 'एवं एएणं चैव चउकरणं भेएणं माणियव्वा जाव वणस्सइकाइया' एवम् एतेनैव चतुष्केण भेदेन भणितव्या यावद्वनस्पतिकायिकाः अत्रापि यावत्पदेन पृथिवीकाचिकारकायिक तेजस्कायिकशयुकायिकानां संग्रहः सूक्ष्माः पृथिवीकायिकाच बादराः पृथिवीकायिका श्वेत्येवं द्वौ भेदौ । ततः अपर्याप्तकाः सूक्ष्माः पृथिवी - कायिकाच्च, पर्याप्तकाः सूक्ष्माः पृथिवीकायिकाश्च, अपर्याप्डका बादरपृथिवी
·
टीकार्थ - 'कइविहा f भंते! एनिंदिया पण्णत्ता' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? 'गोयमा ! पंचविहा एगिंदिया पन्नता' हे गौतम! एकेन्द्रिय जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं 'त' जहा' जैसे - 'पुढबोकाइया जाय वणस्सइकाइया' पृथिवीकायिक यावत् वनस्पतिकायिक यहां यावत् शब्द से अकाधिक तेजस्कायिक और वायुकायिक इन एकेन्द्रिय जीवों का ग्रहण हुआ है 'एवं एएणं चेव चक्कणं भेण भाणियव्वा जाव वणस्सइ काइया' इस प्रकार पृथिवी कायिक से लेकर वनस्पतिकायिक तक के एकेन्द्रिय जीवों के चार-चार भेद कह लेना चाहिये जैसे सूक्ष्मपृथिवी कायिक? बादरपृथिवीकायिक २ सूक्ष्मपृथिवी के दो भेद अपर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिक और पर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिक बादर पृथिवीकायिक के भी दो भेद-बादर
टीडार्थ - ' कइ विहाण' भंते ! एगिंदिया पन्नत्ता' हे भगवन् मेडेन्द्रिय कवा डेंटला प्रारना डेवामां आव्या हे ? 'कइविहा' इत्याहि प्र२५ त्रसनाडीने लक्ष्य पुरीने समन्वु ले मा प्रश्नमा उत्तरमां अनुश्री छेडे - 'गोयमा प'चवा एगिदिया पण्णत्ता' हे गातम ! यो केन्द्रिय वो पांच अठारना કહેવામાં माव्या छे. 'त' जहा' ते मी प्रमाणे छे. 'पुढवीकाइया जाव वणस्मइकाइया' पृथ्वी अयि भने वनस्पति अयि 'एवं एएण' चैव चक्क - एण भाणियव्वा जाव वणरसइकाइया' આ રીતે પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાય સુધીના એકેન્દ્રિય જીવેાના ચાર-ચાર ભેદો સમજવા. જેમ કેસૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક ૧ બાદર પૃથ્વીકાયિક ૨ સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયના અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક અને પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક એ પ્રમાણે એ ભેદે તથા બાદર પૃથ્વીકાયના પણ-ખાદર અપર્યાપ્તક વૃશ્રિકાયિક અને આદર પર્યાપ્તક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कायिकाः, पर्याप्ता वादरपृथिवीकायिका इत्येवमेकस्य पृथिवीकाधिकस्य चत्वारो भेदा भवन्ति । एवमेह अकायिकादारभ्य वनस्पतिकायिकान्तानामपि चतुष्को भेदः करणीय इति । 'अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइएणं भंते !' अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' एतस्या रत्नमभायाः पृथिव्या, 'पुरथिमिलले चरिमंते' पौरस्त्ये चरमान्ते, पूर्व दिशाया अन्तिमे भागे, 'समवहए' समवहतः, मारणान्तिकसमुद्घातं प्राप्तः। 'समोहणित्ता' समवहत्य,-मारणान्तिकसमुद्धातं कृत्वा मृत्वेत्यर्थः, 'जे भविए' यो भन्या-योग्यः, 'इमीसे रयणप्पभाए, पुढवीए' एतस्या, रत्नप्रभायाः पृथिव्याः, 'पंचस्थिमिल्ले चरिमंते' पाश्चात्ये-चरमांते, पश्चिमदिशाया अन्तिमे भागे इत्यर्थः 'अपज्जत्तसुहुम पुढीकाइयत्ताए उववज्जित्तए' अपर्याप्त मूक्ष्म पृथिवीकायिकतया उत्पत्तम् अपर्याप्प सूक्ष्म पृथिवीकायिकजीवरूपेण उत्पत्तुम् , योग्य इति पूर्वेण सम्बंध , अपर्याप्तक_पृथिवीकायिक और चादर पर्याप्तक पृथिवीकायिक इस प्रकार से पृथिवीकायिक जीवों के चार भेद होते हैं। इसी तरह से अकायिक से लेकर वनस्पतिकायिक तक के जीवों के भी चार २ भेद कर लेना चाहिये।
'अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइयाणं भते!' हे भदन्त ! कोई अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव 'इमीसे रयणप्पभाए पुढपीए' इस रत्नप्रभा. पृथिवी के 'पुरथिमिल्ले चरिमंते' जो कि पूर्वदिशा के अन्तिम भाग में 'समवहए' मारणान्तिक समुद्घात को प्राप्त हुआ है और 'समोहणित्ता जे भविए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' मारणान्तिक समुद्घात करके वह इस रत्नप्रभा पृथिवी के 'पच्चधिमिल्ले चरिमंते' पश्चि. मदिशा के अन्तिम भाग में 'अपज्जत्त सुहमपुढधीकाइयत्ताए' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य है 'सेणं भंते! का પૃથ્વિકાયિક આ રીતે પૃથ્વીકાયિક જીવેના ૪ ચાર ભેદો થાય છે. એ જ પ્રમાણે અખાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક સુધીના જીવન પણ ચાર-ચાર ભે સમજવા જોઈએ.
'अपज्जत्त सुहुमपुढविकाइएण भंते !' . सन् १४ अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वी यि । 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' मा २नमा पृथ्वीना 'पुरथिमिल्ले चरिमंते !' २ हशाना अतिम भागमा 'समहाए' भार! - न्ति समुहात प्राप्त रे छे. अने, 'समोहणित्ता जे भधिए इमीसे रयणप्पभाए पुढवोए' भारन्ति समुद्धात ४शन ते भा २त्नप्रभा पृथ्वीना 'पच्चस्थिमिल्ले' पश्चिम दिशाना मन्तिम भागमा 'अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जेज्जा' भर्यास्त सूक्ष्म पृथ्वीयि५४ थी उत्पन्न थवाने योग्य छे. 'से णं भंते !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय न्द्रका टीका श०३४ अ. श०१ विग्रहगत्या एकेन्द्रियजीवनिरूपणम् ३१७
-
-
'से णं माते !" स खलु भदन्त ! योऽपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिको जीवः रत्नमा भायाः पूर्शन्ते भागे मारणांतिकसमुद्रातेन मृत्वा तस्या एव पश्चिमदिग्विमागे उत्पत्ति योग्यो विद्यते स जीवः, 'कइसमइएणं विगहेणं उबवजेज्जा' कतिसाम: यिकेन विग्रहेण उत्पद्येत । मरणोत्पत्योर्मध्ये कियान समया भवन्तीत्यर्थः । 'भगबानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगसमइएण वा, दुसमइएण वी, तिसमइएण वा विग्गणं उज्जेज्जा' एकसामयिकेन वा, द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा विग्रहेण उत्पधेत । विग्रहे चक्रगतो च तस्य सद्भावात् गतिरेव विग्रहः विशिष्टो वा ग्रहः-विशिष्टस्थानप्रापि रूपा गतिः विग्रह स्तेन, अथवा विग्रहो विलम्बस्तेन विग्रहण, विग्रहमेव विशिष्टि-एकसामयिकेन एकः एक एव समयो विद्यते यत्रासौ एकसामयिक स्तेन एकसामयिकेन विग्रहेणेत्यर्थः एवं हौं समयो विद्यते यत्रासौ द्विसामयिक स्तेन त्रयः समया विद्यते यत्रा स्तै त्रिसामयिक स्तेनेत्यर्थः । पुनः प्रश्नयन्नाह-‘से केणटेणं' इत्यादि । ‘से केणटेणं समहएणं विगहेणं उववज्जेज्जा' वह जीव कितने समय की विग्रह गति से उत्पन्न होता है ? इस प्रश्न का तात्पर्य ऐसा है कि कोई सूक्ष्म अपर्याप्तक पृथिवीकायिक जीव जो कि रत्नप्रमा पृथिवी के पूर्वदिशा के अन्तिम भाग में स्थित है । अब वह वहां से मारणान्तिक समुद्घात करके यदि पश्चिम दिशा के अन्तिम भाग में उसी पृथिवी के उत्पन्न होने के योग्य है तो वह कितने समय वाले विग्रह से वहां उत्पन्न होगा? अर्थात् मरण और उत्पत्ति के बीच में उसे कितना समय लगेगा ? उत्तर में प्रभुश्री कहते है-'गोयमा ! एगसमहरण वा दुसमहएण वा तिसमइएण वा विग्गहेणं उववज्जेजा' हे गौतम ! वह एक समयवाले विग्रह से भी वहां उत्पन्न हो सकता है, दो समय वाले विग्रह से भी वहाँ उत्पन्न हो सकता है और तीन समय वाले विग्रह से भी वह वहां कइसमइएणं विग्गहेण उववज्जेज्जा' ते ७५ 326L समयनी विड गतिथी ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. ? આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય એવું છે કે કઈ સૂમ અપર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિક જીવ કે જે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વદિશાના છેલા ભાગમાં રહેલ છે. હવે તે ત્યાંથી મારતક સમૃદ્ઘ ત કરીને જે પશ્ચિમદિશાના છેટલા ભાગમાં એજ પૃથ્વીમાં ઉત્પન્ન થવાને ચગ્ય હોય છે. તે તે કેટલા સમયવાળા વિગ્રહથી ત્યાં ઉત્પન્ન થશે ? અર્થાત્ મરણ અને ઉત્પત્તિમાં તેને કટલે સમય લાળશે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે
छ -'गोयमा ! एगसमइएण वा दुसमइएण वा, तिसमइएणवा विगहेण उववज्जेज्जा' गौतम! ते समयमा विहथी ५ त्यापन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
भगवतीस्त्रे
भंते ! एवं बुच्चर' तत्केनार्थेन हे भदन्त ! एवमुच्यते, ' एगसम एणवा, दुममइएण वा जाव उववज्जेज्जा' एकसामयिकेन द्विसामयिकेन त्रिसामयिकेनवा विग्रहेणोत्पद्येत । अत्र यावत्पदेन 'तिसामइरणवा विग्गहेणं' इत्यस्य संग्रहः, इत्यत्रा - न्तर प्रश्नः । भगवानाह - ' एवं ' इत्यादि । एवं खलु गोयमा ! मए सत्त सेढीओ पन्नताओ' एवं खलु हे गौतम! मया सप्त श्रेणयः मज्ञाः । एतत्प्रकरणं लोकनाडी मस्तीयभावनीयम् । श्रेणीना मति सूक्ष्मतया दुर्विज्ञेयत्वात् असर्वज्ञेन जन्ममरणयोश्च ज्ञातुमतिदुष्करत्वात् एतादृश्य श्रेणी जन्म मरणं च प्रतिपादता भगवता स्वस्मिन् केवलित्वं सूचयां बभूव 'मए' इति वदता । सप्त श्रेणीरेव विभागशोदर्शउत्पन्न हो सकता है । " से केण्डेण भंते ! एवं बुच्चइ एगसमइएण वा दुसमइएणवा जाव उववज्जेज्जा' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि वह एक समय वाले विग्रह से अथवा दो समय वाले विग्रह से अथवा तीन समयवाले विग्रह से वहां उत्पन्न हो सकता है ? ऐसा यह अवान्तर प्रश्न है। उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-' एवं खलु गोयमा मए सत्तसेढी ओ पन्नत्ताओ' हे गौवन ! मैंने सात श्रेणियां कही हैं। यह प्रकरण लोकनाडी को प्रस्तुत करके अर्थात् लोकनाडी का आकार (नकाशा) बना करके समझना चाहिये । श्रेणियाँ अति सूक्ष्म हैं इससे उनको जानना बहुत ही कठीन है । वे दुर्विज्ञेय हैं असर्वज्ञ जीव जन्म और मरण को जान नहीं सकता है। अतः ऐसी श्रेणियों को एवं जन्म मरण को प्रतिपादन करने वाले भगवान् ने अपने में केवलित्व का सर्वज्ञत्वका सूचन 'मया' इस पद द्वारा किया है वे सोत श्रेणियां इस
થઇ શકે છે મે સમયગાળા વિગ્રહુથી પણ ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. याने त्रषु समयवाणा विग्रहथी पशु त्यां उत्पन्न थाय छे. 'से केणट्टेण भंते ! एवं वुच्चइ एगख मइएणण वा' जात्र उववज्जेज्जा' हे भगवन् આપ એવું શા કારણથી કહે છે ? કે તે એક સમયવાળા વિગ્રહથી ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. અથવા એ સમયવાળા વિગ્રહથી અથવા ત્રણ સમયવાળા વિગ્રહથી પણ ત્યાં ઉત્પન્ન ઇ શકે છે? આ રીતના આ અવાન્તર પ્રશ્નના उत्तरभां प्रभुश्री गौतमस्वामीने - 'गोयमा ! मए सत्त सेढीओ पन्नत्ताओ' હું ગૌતમ! મેં સાત શ્રેણુીયા કહી છે. શ્રેણીયા અત્યંત સૂક્ષ્મ છે. તેથી તેને સમજવુ' ઘણું' કઠણુ છે કારણ કે તે દુવિજ્ઞેય છે. અસવન જીવ જન્મ અને મરણુ ને જાણી શકતા નથી. તેથી એવી શ્રેણિયાને અને જન્મમરણનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા ભગવાને પેાતાનામાં કેવલિપણાનુ’-સવ જ્ઞપણાનું સૂચન ‘મએ’ यो यह द्वारा यु छे. ते सात श्रशिया या प्रभा छे. - ' उज्जुयायया सेढी'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ० श०१ विग्रहगत्या एकेन्द्रियजीवनिरूपणम् ३१९ यन्नाह - 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'उज्ज्जुयायया सेढी' ऋज्वायता श्रेणिः सरला लम्बायमाना या श्रेणिः सा ऋज्वायता श्रेणिः 'सेढी' ति शब्दः सर्वप्रापि अन्वेतव्यः 'एगयओ बंका' एकतो का एकतः कुटिलेस्यर्थः 'दुहओ बंका' द्विधात उभयतो वक्रेति तृतीया श्रेणि रिवि३ । 'एगयओ खहा' एकता खा- एकस्मिन भागे त्रस नामकनाडी रहीताकाशवती श्रेणिः४ दुहओ खा' द्विधात उभयतः खाउभय पार्श्वयोस्त्रसनाडी रहिताकाशवती श्रेणि: ५, 'चकवाला' चक्रवाला, मण्डलाकारसमाना ६, ' अद्ध चक्कवाला' अर्द्ध चक्रवाला - अर्द्ध मण्डलाकारेत्यर्थः ७ । ता एताः सप्तश्रेणयो भवन्तीति । अथ यदर्थमियं श्रेणिर्देशिता सत्कार्य दर्शयतिप्रकार से हैं- 'उज्जुयावयासेडी' ऋज्वायता श्रेणि-जो सीधी लम्बी श्रेणि है वह ऋज्वायता श्रेणी है ! श्रेणि यह शब्द सर्वत्र लगा लेना चाहिए- 'एग भी वंका' एक तरफ जो श्रेणि वक्र होती है वह एकतो वक्रा श्रेणी है । 'दुहओ वंका' विधायक श्रेणी जो श्रेणी दोनों तरफ वक्र होती है वह द्विधा वक्र श्रेणी है । 'एगयओ खहा' एक तरफ जो श्रेणि अस नाडी से रहित होती है और केवल आकाशवाली होती है ऐसी वह एकत: खा श्रेणी हैं । 'दुहओ खा' दोनों तरफ जो श्रेणि स नाडी से रहित होती है और केवल अकाशवाली होती है वह द्विधा खा श्रेणि है । 'चक्कवाला' जो श्रेणि मण्डलाकारवाली होती है वह चक्रवाला श्रेणि है । जो श्रेणि उद्ध मण्डलाकारवाली होती है वह श्रेणि अर्द्ध मण्डलाकार वाली होती है, वह श्रेणी अर्द्ध चक्रवाला हैं । इस प्रकार से श्रेणियां सात होती हैं ! 'उज्जु आयथाए सेढीए उववज्जमाणे एगसमएणं विग्गहेणं उबवज्जेज्जा' जो पृथिवीकायिक जीव ऋज्वायत श्रेणि से उत्पन्न होता हैं वह एक समय वाले
1
ઝઝવાયતા શ્રેણી કે જે સીધી લાંબી શ્રેણિ છે શ્રેણિઆ શબ્દ બધે જ લગાડી सेवा लेखे 'एगयओ 'का' थोड तर३ श्रेणी वांडी थाय छे. 'दुहओ व का' દ્વિધાવક શ્રેણી કે જે શ્રેણી અને તરફથી વાંકી હાય છે, તે દ્વિધાવક્ર શ્રેણી उडेवाय हे. 'एगयओ खहा' मे २३ ने श्रेणी त्रसनाडी विनानी होय छे, अने देवल आाशवाणी यछे, ती ते उत: या श्रेणी छे. 'दुहओखा' અન્ને તરફથી જે શ્રેણી ત્રનાડી રહિત હોય છે. અને કેવળ આકાશવાળી होय छे. ते द्विधा या श्रेणी उडेवाय छे चक्कवाला' ने श्री भंडसार વાળી હાય છે, તે ચક્રવાલા શ્રેણ કહેવાય છે જે શ્રેણ અ` મડલાકારવાળી હાય છે, તે આ ચક્રવાલા શ્રેણી કહેવાય છે. આ રીતે સાત શ્રેણીચા થાય 9. 'उज्जु आययाए सेढीए उत्रवज्जमाणे एगसमरण' विगहेण उववज्जेज्जा'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
भगवतीस्त्रे 'उज्जु माययाए' इत्यादि, 'उजु आययाए सेढीए उववज्जमाणे एगसमएणं विग्गणं उबबज्जेज्जा' ऋज्वायतया श्रेण्या उत्पधमानो जीव एक सामयिकेन विग्रहेण उत्पधे ! यदा मरण स्थानापेक्षया उत्पत्तिस्थानं समāण्या भवति, तदा
ज्वायता श्रेणि भवति । तथा ऋग्वायत श्रेण्या गच्छतो जीवस्य एक सामयि. की गति भवतीति भावः । 'एगो वंकाए सेढीए उववज्जमाणे दूसमइएणं विग्गहेण उपवज्जेन्ना एकतो वक्रया श्रेण्या उत्पद्यमानो जीवो द्विसामयिकेन विग्र हेण उत्पद्येत । यदा तु मरणस्थानापेक्षया समुत्पत्ति स्थानमें पतरे विश्रेण्यां वर्तते तदा एकतो चक्रा गतिः स्यात्, तत्र च समयदयेन गति भवति इतिभाव । 'दहओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे ति समइएणं विग्गहेणं उबवज्जेज्जा, विधाको पक्रया श्रेण्या उत्पद्यमानो जीव स्त्रिसामयिकेन विमहेण उत्पद्येत। यदा तु मरण विग्रह से उत्पन्न होता है-तात्पर्य इसका ऐसा है कि जब मरण स्थान की अपेक्षा उत्पत्ति स्थान समश्रेणि में होता है तब ऋज्वायत श्रेणि होती है। इस ऋज्वायत श्रेणि से गमन करता हुआ जीव एक समय की गति वाला होता हैं । 'एगो वंकाए सेढीए उववज्जमाणे दुसमह. एणं विग्गण उववज्जेरा' और जब जीव एक तो वक्र श्रेणि से उत्पन्न होता है तब वह दो समय वाले विग्रह से उत्पन्न होता है। तात्पर्य यह है कि जब मरणस्थान से समुत्पत्ति स्थान एक प्रतर में विश्रेणी में होती है तब एकतो वक्रागति होती है । इस श्रेणि में समय द्वय से गति होती है । 'दुहओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे तिसमहएणं विग्गहेणं उववज्जेज' जीव जब विधावक्र श्रेणि से उत्पन्न होता है तब
જે પૃથ્વીક યિક જીવ ત્રાજવાયત ગ્રંથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે એક સમયગાળા વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જ્યારે મરણ સ્થાનની અપેક્ષાથી ઉત્પત્તિ સ્થાન સમ શ્રેણીમાં હોય છે, ત્યારે જ જવાયત શ્રેણી કહેવાય છે. આ જવાયત श्रेया तो मेवा १ ४ सभयनी अतिवाणे डाय छे. 'एगओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे दुसमइएण विगहेण उजवजेज्जा' भने न्यारे 4 એકતે વક્રશ્રેણિથી ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે બે સમયવાળા વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જ્યારે મરણ સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થતી એક પ્રતરમાં વિશ્રેણિમાં હોય છે ત્યારે એક વક્રા ગતિ થાય છે. આ श्रेलिभा में समयथी गति थाय छे. 'दुहओ वकाए सेढोए उबवज्जमाणे तिसमइएण विग्गण' उववज्जेज्जा' न्यारे विधा१श्रेयी ५-1 थाय छे,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ उ.१ अ, श,१ १.१ एकेन्द्रियजीवनिरूपणम् ३२१ स्थानात्समुत्पत्ति स्थानम् अधस्त ने उपरितने वा पतरे विश्रेण्यां भवेत् सदा द्वि. चक्राश्रेणिः स्यात्, तत्र च समयत्रयेन समुत्पत्तिस्थानस्य प्राप्तिर्भवेदिति भावः। ___'से तेणटेणं गोयमा ! जाव उववज्जेज्जा' तत्तेनार्थेन हे गौतम ! यावद् उत्प. घेत । अत्र यावत्पदेन एवमुच्यते, एकसामयिकेन वा, द्विसामयिकेन था, त्रिसामयिकेन वा, विग्रहेणोत्पन्नस्य प्रकरणम्य संग्रहो भवति । 'अपज्जत मुहुम पुढवीकाइया णं भंते !' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' एतस्था रत्नप्रभायाः पृथिव्याः, 'पुरस्थिमिल्ले चरिमंते समोहए' पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः मरणान्तिकसमुद्घातेन समवहननं कृतवान् मृत इत्यर्थः । 'समोहणित्ता जे भविए इमीसे रथणप्पभाए पुढवीए' समवहत्य वह तीन समयवाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता है । तात्पर्य यह है कि जब मरण स्थान से समुत्पत्ति स्थान नीचे के अथवा ऊपर के प्रतर में विश्रेणी में होता है तब विश्वका श्रेणी होती है ! वहां तीन समय में समुत्पत्ति स्थान की प्राप्ति होती है। 'से तेणटेणं गोयमा ! जाव उवयज्जेज्जा' इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि वह एक समय वाले दो समय वाले अथवा तीन समय वाले विग्रह से वह उत्पन्न हो सकता है। ___ 'अपज्जत्त सुहम पुढवीकाइया णं भंते !' हे भदन्त ! कोई अप.
र्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकाधिक जीव इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' इस रत्नप्रभा पृथिवी के 'पुरथिमिल्ले चरिमंते' पूर्वदिशा के अन्तिम भागमें 'समोहए' मरा 'समोहणित्ता' और मरकर वह 'जे भविए इमीसे रय.
ત્યારે તે ત્રણ સમયવાળા વિગ્રહ (શરીર)થી ઉત્પન્ન થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જ્યારે મરણ સ્થાનથી ઉ૫ત્તિસ્થાન નીચેના અથવા ઉપરના પ્રતરમાં વિશ્રેણીમાં હોય છે. ત્યારે “દ્વિધા વક્રા' શ્રેણી થાય છે. ત્યાં त्रण समयमा उत्पत्ति स्थाननी प्राप्ति थाय छे. 'से वेणट्रेण गोयमा ! जाव उबवज्जेज्जा' ते २४थी गौतम ! में से द्यु छ - ये समयमा બે સમયવાળા અથવા ત્રણ સમયવાળા વિગ્રહ-શરીરથી ઉત્પન્ન થઈ શકે છે.
‘अपज्जत्त सुहुम पुढवीकाइयाण भते ! मापन 1४ ५५४ सूक्ष्म पृथ्वी यि ४१ 'इभीसे रयणपभाए पुढपीए' मा २(नामा पृथ्वीना 'पुरथिमिल्ले चरिमंते' ५हिशान मतिम भागमा ‘समोहए' भ२९५ पामे 'समोहणित्ता' भने भ२ पामीर 'जे भविए इभीसे रयणप्पभाए पुढवीए पच्च.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
भगवतीसूत्रे
मारणान्तिक समुद्धातं कृत्वा यो भव्यः -योग्यः एतस्या रत्नप्रमायाः, पृथिव्याः 'पञ्चस्थिमिले चरिमंते' पाश्चात्ये चरमान्ते, 'पज्ञत्त सुहुम पुढवीकाइयताए उववज्जित' पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकतया उत्पत्तुम्, 'से णं भंते ! कइसमइ
विग्गणं उज्जेज्जा' स खलु भदन्त ! जीवः - कति सामयिकेन विग्रहेणो स्वद्येतेति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगसम इवा, सेसं संथेव' एकसामयिकेन वा शेष तदेव प्रतिवचनावसरे पूर्वमकरणदेव अत्राध्येतव्यम् । हे गौतम! एकसामयिकेन वा विग्रहेण द्विसामयिकेन वा विग्रहेण, मिसामयिकेन वा विग्रहेण उत्पद्येत । कियत्पर्यन्तं पूर्वप्रकरणम् इह ज्ञातव्यं तत्राह - 'जान' इत्यादि । जाव से तेणद्वेणं' यावत्तत्तेनार्थेन, अयमाशयः दिसामायिकेन वेत्यारभ्य 'से केणट्टेणं' इत्यादि प्रश्न स्तदुत्तरं चात्र पूर्ववद्वाच्यम् । 'से सेणणं जाव विग्गणं उववज्जेज्जा' यावत् हे गौतम! तत्तेनार्थेन एवमुच्यतेएकसामयिकेन वा द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, विग्रहेण उत्पद्येत इति २ । णपभाए पुढबीए पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते पज्जत्तसुहुम पुढत्रिकाइयतार उबवज्जिसए' इसी रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिमदिशा के अन्तिम भाग में पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य हुआ तो 'मे णं भंते! कइसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' हे भदन्त ! वह कितने समय वाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं - 'गोयमा ! एसइएण वा सेसं तं चेव' हे गौतम! वह वही एक समयवाले विग्रह से अथवा दो समय वाले विग्रह से अथवा तीन समय वाले विग्रह से उत्पन्न होता है । 'जाव से तेणद्वेणं जाव विग्गणं उववज्जेज्जा' ऐसा यह सब कथन वहां तक कर लेना चाहिये कि जहाँ गौतमस्वामी के पूछने पर प्रभुश्री ने गौतमस्वामी से ऐसा कहा है कि हे गौतम ! मैंने इस कारण से ऐसा कहा है कि वह त्थिमिल्ले चरिमंते पज्जत्त सुहुमपुढवीक इयत्ताए उववज्जित्तए' मा रत्नप्रमा પૃથ્વીના પશ્ચિમ દિશાના છેલ્લા ભાગમાં પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વિકાયિક પણાથી उत्पन्न थवाने येग्य होय तो- 'से णं भते ! कइसमइरणं विग्गणं' उववज्जेज्जा' હે ભગવન્ તે કેટલા સમયવાળા વિગ્રડ (શરીર)થી ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु श्री हे छे है- गोयमा । एगसमएण वा सेस' त'चेन' હૈ ગૌતમ ! તે ત્યાં એક સમયવાળા વિગ્રહ (શરીર)થી અથવા એ સમયવાળા विश्रडथी उत्पन्न थाय छे. 'जाव से तेणट्टेणं' जाव विगाहेण उबवज्जेज्जा' मा પ્રમાણેનું તે સઘળું કથત ત્યાં સુધી કહેવું જોઈએ જયાં સુંધી ગૌતમસ્વામીના પછવાથી પ્રભુશ્રી એ ગૌતમસ્વામીને એવુ કહ્યુ છે કે-હૈ ગૌતમ ! મે'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
ममेयचन्द्रिका टीका श०३४७.१ अ. श.१ १०१ एकेन्द्रियजीवनिरूपणम् ३१३
‘एवं अपज्जत्त सुहुम पुढवीकाइयो पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहणावे ता पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते बायरपुढवीकाइसु अपज्जत्तपसु उववाएयगो' एवं यथाअपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकस्य रत्नप्रभापृथिव्याः पूर्वभागात् समवहननानन्तरं रत्नप्रभापृथिव्याः पश्चिमभागे पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवी कायिकेषु उपपातो दर्शित स्तथैव अपर्याप्त सूक्ष्म पृयिवीकायिकः तं पौरस्त्ये चरमान्ते समवघात्य-तस्य समुद्घातं करियित्वा पाश्चात्ये चरमान्ते बादरपृथिवीकायिकेषु अपर्याप्तकेषु उपपातयितव्यः। अपर्याप्त मूक्ष्म पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः पूर्वचरम भागे समवहतः समवहत्य यः खलु रत्नप्रभायाः पश्चिमे भागे अपर्याप्त बादर एक समयवाले दो समयवाले अथवा तीन समय वाले विग्रह से उत्पन्न होता है ।२ ____ एवं अपज्जत्त सुहमपुढविकाइओ पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहणावेत्ता पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते बायर पुढवीकाइएसु अपज्जत्तएप्सु उववाएयव्यों जैसा अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकाधिक का रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्व भाग से समुद्धात होने के अनन्तर रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम भाग में पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकों में उपपात दिखाया है उसी प्रकार से-वैसा ही-अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकका पूर्वदिशा के चरमान्त में समुद्घात करवा कर पश्विमदिशा के चरमान्त में अपर्याप्त वादर पृथिवीकायिकों में उत्पाद दिखलाना चाहिये। इस सम्बन्ध में आलाप प्रकार ऐसा है-हे भदन्त ! कोई अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्व चरम भाग में मरा और मरकर वह रत्नप्रभापृथिवी के पश्चिम भाग में अपर्याप्त बादर पृथिवीकायिकों में उत्पन्न તે કારણથી એવું કહ્યું છે કે-તે એક સમયવાળા, બે સમયવાળા અથવા ત્રણ સમયવાળા વિગ્રહ (શરીર)થી ઉત્પન્ન થાય છે.
___ एवं अपज्ज त्त सुडुम पुढविकाइओ पुरथिमिल्ले चरिमंते सभोहणावेत! पच्चथिमिल्ले चरिमंते ! बायरपुढविका इएस अपज्जत्तएसु उववाएयव्वो' અપર્યાપ્તક સૂફમ પૃથ્વિકાયિકનો રત્નપ્રભા પૃવિના પૂર્વ ભાગથી સમુદ્દઘાત થયા પછી રત્નપ્રભા પૃથ્વિના પશ્ચિમ ભાગમાં પર્યાપ્તક સૂફમપૃથ્વીકાયિકોમાં ઉપપાત જે પ્રમાણે બતાવ્યા છે, એજ પ્રમાણે અપર્યાપ્તક સૂમ પૃથ્વિકાયિક નો પૂર્વ દિશાના ચરમાનમાં સમુદુઘાત કરાવીને પશ્ચિમ દિશાના ચરમાતમાં અપર્યાપ્તક બાદર પૃવિકાયિકોમાં ઉત્પાદ બતાવવો જોઈએ. આ સંબંધમાં આલાપને પ્રકાર આ પ્રમાણે ને છે–હે ભગવન કોઈ અપર્યાપ્તક સૂમપ્રથ્વિી કાયિક જીવ રતનપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમ ભાગમાં મરણ પામે અને મરણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
भगवतीस्त्रे पृथिवीकायिकेषु समुत्पत्तु योग्यः स खलु भदन्त ! कियत्सामयिकेन विग्रहेणोत्पद्यते ? हे गौतम ! यदि ऋज्वायतया श्रेण्या उत्पद्यते, तदा एकसामयिकविग्रहेण, एकतो वक्रया जायमानो द्विसामयिकेन विग्रहेण, द्विधातो वक्रया जायमानस्त्रिसामयिकेन विग्रहेण जायते इत्यादिकं पूर्ववदेव सर्वज्ञातव्यमिति ३ । ताहे तेसु चेव पज्जत्तएमु १ तदा तेष्वेव पर्याप्तकेषु उपपातो वक्तव्यः।
तथाहि-हे भदन्त ! अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकः रत्नपभायाः पश्चिमेचरमान्ते पर्याप्तबादर पृथिवीकायिकतया उत्पत्तियोग्यो भवेत् । स खलु किय. सामयिकेन विग्रहेण उत्पधेत ? हे गौतम! एकसामयिकेन वा द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, विग्रहेण उत्पद्येत इत्यादिकं सर्व पूर्ववदेव ज्ञातव्यमिति ४ । होने के योग्य हुआ तो हे भदन्त ! वह वहां कितने समय वाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? गौतम ! यदि वह ऋज्वायत श्रेणि से वहां उत्पन्न होता है तो एक समय वाले विग्रह से, एकतो वक्रा श्रेणि से यदि उत्पन्न होता है तो दो समयवाले विग्रह से और यदि वह वहां विधा तो वका श्रेणि से उत्पन्न हुआ है तो वह तीन समय वाले विग्रह से उत्पन्न होता है इत्यादि सब कथन पूर्वोक्त जैसा ही जानना चाहिये ।
'ताहे तेसु चेव पज्जत्तएप्लु' हे भदन्त ! कोई अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव रत्नप्रभापृथिवी के पूर्वचरम भाग में मरा और मर कर वह रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम चरमभाग में पर्याप्त बादर पृथिवीकायिकों में उत्पन्न होने के योग्य हुआ तो हे भदन्त ! वह कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? हे गौतम ! वह वहां एक પામીને તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના છેલલા ભાગમાં અપર્યાપ્ત બાદર પૃથિવિકાયિ. કોમાં ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય થયેલ હોય તે હે ભગવન તે ત્યાં કેટલા સમય વાળા વિગ્રહ (શરીર) થી ઉત્પન્ન થાય છે આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમાં જે તે જવાયત શ્રેણીથી ત્યાં ઉપન્ન થાય છે, તે એક સમયવાળા વિગ્રહથી (શરીર)થી, એકતેવક શ્રેણીથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે તે ત્રણ સમયવાળા વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે. વિગેરે પ્રકારનું સઘળું કથન પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજી લેવું. ૩
ताहे तेसु चेव पज्जत्तएसु' है सपन् सात सू६५ पृथिव४ायि જીવ રત્નપ્રભાપૃથ્વીના પૂર્વ ચરમ ભાગમાં મરણ પામે અને મરીને તે રત્નપ્રભા પૃથ્વિના પશ્ચિમ ચરમ ભાગમાં પર્યાપ્ત બાદર પૃશિવકાચિકેમાં ઉત્પન્ન થવાને થયો યહ હેય તે હે ભગવન તે કેટલા સમવાળા વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ उ. १ अ. श. १ सू०१ एकेन्द्रियजीवनिरूपणम् ३२५
' एवं आउकाइए चत्तारि आलावगा-सुमेहिं अपज्जतरहिं १, ताहे पज्जतएहि २, वायरेहिं अपज्जत्तरहिं ३, ताहे पञ्जत्तएहि उक्वाएयन्त्रो ४, एवं पृथिवी कावदेव अकायिकेषु चत्वार आलापकाः, सूक्ष्मै पर्याप्तकैः १, तदा पर्याप्त कै २, वादः अपर्याप्तः ३, तदा पर्याप्तकैः ४ उपपातयितव्यः । हे भदन्त ! अपर्याप्तसूक्ष्म पृथिवीकायिकः अस्या रत्नम भायाः पृथिव्याः पूर्वचरमान्ते समवहतः समवहत्य रत्नप्रभायाः पश्चिमे चरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्मा कायिकतया समुत्पत्तियोग्यः स कियत्सामयिकेन विग्रहेणोत्पद्येत ? इति प्रश्नं कृत्वा हे गौतम! एक सामयिकेन यावत् त्रिसामयिकेन ग्रिगोत्पद्येत । इत्याद्युत्तरं पूर्ववदेवेति प्रथम समय वाले विग्रह से अथवा दो समय वाले विग्रह से अथवा तीन समय वाले विग्रह से उत्पन्न होता है । इत्यादि सब कथन पूर्व के जैसा ही जानना चाहिये |४||
'एवं आउक्काइएस चत्तारि आलावगा सुहमेहिं अपज्जत्तएहि १ ताहे पज्जत्तएहिं २ वायरेहिं अपज्जतएहिं ३ ताहे पज्जन्तएहिं उबवाraat४' इसी प्रकार से अष्कायिकों के चार आलापक कहलेना चाहिये । जैसे - हे भदन्त ! कोई अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव इस रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्व चरमान्त में मरा और मरकर वह रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम चरमान्त में अपर्याप्त सूक्ष्म अष्कायिकरूप से उत्पत्ति के योग्य हुआ तो हे भदस्त ! वह वहाँ : कितने समय वाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? हे गौतम ! वह वहां एक समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है, दो समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है और
છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે-હે ગૌતમ! તે ત્યાં એક સમયવાળા વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે, અથવા એ સમયવાળા વિગ્રહથી અથવા ત્રણ સમયવાળા વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે. વિગેરે સઘળુ' થન પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવુ' ।૪।
'एव आउक्कासु चत्तारि आलावगा सुहुमेहि अपज्जत्तएहिं उववायव्वो ४' આજ પ્રમાણે અષ્ઠાયિકાના સબંધમાં ચાર આલાપક કહેવા જોઈએ. જેમ કે-હે ભગવન્ કાઈ અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ અÝાયિક જીવ આ રત્નપ્રભા પૃથિવીના પૂર્વ ચરમાન્ત ભાગમાં મરણ પામે અને મરણ પામીને તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમન્ત ભાગમાં અપર્યાપ્ત સૂક્મ અષ્ઠાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થવાને ચેાગ્ય થવા હાય તા હૈ ભગવન્ તે ત્યાં કેટલા સમયવાળા વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે-હે ગૌતમ ! તે ત્યાં એક સમયવાળા વિગ્રહથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે. એ સમયવાળા વિગ્રહથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
भगवतीस्त्रे
आलापकः १, हे मदन्त । अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकः रत्नप्रभा पूर्वचरमान्ते समवहत्य रत्नप्रभा पश्चिमचरमान्ते पर्याप्त सूक्ष्माकायिकतया उत्पत्ति योग्य: स कियत्सामयिकविग्रहेण उत्पद्येत १, गौतम । एकसामयिकेन वा यावत् त्रिसा मयिकेन विग्रहेण उत्पद्येत इत्यादिकं पूर्ववदेवेति द्वितीय आलापकः २, हे भदन्त अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिको रत्नप्रभा पूर्वचरमान्ते समवइत्य रत्नप्रभा पश्चिम चरमान्ते अपर्याप्तवादरापूकायिकतया उत्पत्तियोग्यः स कियत्सामायिकेन विग्रहेणोत्पद्येत ? उत्तरम् एवमेवेति तृतीय आलापकः ३, हे भदन्त ! अपर्याप्त तीन समय वाले विग्रह से भी होता है इत्यादि रूप से प्रश्न और उत्तर पूर्वोक्त अनुसार जानना चाहिये ऐसा यह प्रथम आलापक है । हे भदन्त ! कोई पर्यातक सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव रत्नप्रभा के पूर्व चरमान्त में मरा और रत्नप्रभा के ही पश्चिम चरमान्त में पर्याप्त सूक्ष्म अष्कायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य हुआ तो हे भदन्त ! वह वहां कितने समय वाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? हे गौतम ! वह वहां एक समय वाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है दो समय वाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है । तीन समय वाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है और चार समय वाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है ऐसा यह द्वितीय आ. लापक है २ । हे भदन्त ! कोई अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम चरमान्त में बादर अपर्याप्त रूप से उत्पन्न होने के योग्य हुआ तो हे भदन्त ! वह वहां कितने समय के विग्रह से उत्पन्न होगा ? गौतम इस विषय में उत्तर जैसा ऊपर कहा गया है
પણ ઉત્પન્ન થાય છે, અને ત્રણ સમવવાળા વિગ્રહથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે, ઈત્યાદિ પ્રકારથી પ્રશ્ન અને ઉત્તર પહેલાં કહ્યાં પ્રમાણે સમજવા. એ પ્રમાણેના આ પહેલે આલાપ હ્યો છે.
હું ભગવન્ કાઈ અપ પ્તક અષ્ઠાયિક જીવ રત્નપ્રભા પૃથિવીના પૂર્વ ચરમાન્તમાં મરણ પામે અને રત્નપ્રભા પૃથિવીના જ પશ્ચિમ ચમાન્તમાં પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ અષ્ઠાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાને ચેગ્ય ખચે હોય તે હે ભગવન્ તે ત્યાં એક સમયવાળા વિગ્રહથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે, એ સમયવાળા વિદ્મહથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે, એજ પ્રમાણેના આ બીજો આલાપક કહેલ છે. ૨. હે ભગવન્ કાઈ અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ અષ્ઠાયિક જીવ રત્નપ્રભાપૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાન્તમાં મરણ પામે અને મરણ પામીને તે રત્નપ્રભાપૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં ખાદર અપર્યાપ્તક રૂપથી ઉત્પન્ન થવાને ચેાગ્ય થયા હાય તા હૈ ભગવન તે ત્યાં કેટલા સમયના વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ उ.१ अ. श.१ सू०१ एकेन्द्रियजीवनिरूपणम् ३२७ सूक्ष्म पृथिवीकायिकः रत्नप्रभा पूर्वचरमान्ते समवहत्य रत्नप्रभा चरमान्ते पर्याप्त बादरा कायिकतया उत्पत्ति योग्यो विद्यते स कियत्सामयिकेन विग्रहेण समुत्प. घेत इति प्रश्नस्योत्तरं पूर्ववदेवेति चतुर्थ आलापकः ४, तदेवं चत्वार आलापका अकायिकेषु समुत्पद्यमानस्य भवन्तीति । 'एवं चेव सुहुमतेउकाइएहि वि अपज्जा तपहि ताहे पज्जत्तएहि उजाएयचो' एवमेव सूक्ष्मतेजस्कायिकैरपि अपर्यप्तकै स्तदेव पर्याप्तकै रुपपातयितव्यः ।
तथाहि-अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! रत्नमभापूर्वचरमान्ते समवहत्य रत्नप्रभायाः पश्चिमचरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक वैसा ही है। ऐसा यह तृतीय आलापक है। हे भदन्त ! कोई अपर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्व चरमान्त में मरा
और वह रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम चरमान्त में पर्याप्त बादर अप्कायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य हुआ तो वहां पर वह कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? हे गौतम ! इस सम्बन्ध में भी उत्तर ऊपर में कहे गये अनुसार ही जानना चाहिये। इस प्रकार से यह चतुर्थ आलापक है। यही बात 'सुहुमेहि अपज्जत्तएहि' आदि सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है। 'एवचेव सहुमतेउकाइएहिं वि अपज्जत्तएहिं ताहे पजत्तएहि उववाएयव्यो' इसी प्रकार से सूक्ष्मतेजस्कायिक अपर्याप्त
और पर्याप्त में उपयोत कहना चाहिये। जैसे-हे भदन्त ! कोई अपर्याप्तक પ્રભુશ્રી કહે છે કે-ગૌતમ ! આ સંબધ ને ઉત્તર ઉપર કહ્યો છે તે જ પ્રમાણે છે તેમ સમજવું. એ રીતે આ ત્રીજે આલાપક કહેલ છે. ૩
હે ભગવન કાઈ અપર્યાપ્તક અચ્છાયિક જીવ રતનપ્રભાપૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાતમાં મરણ પામે અને મારીને તે રતનપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં પર્યાપ્તબાદર અપ્લાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય બન્યું હોય તે તે ત્યાં કેટલા સમયવાળા વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! આ સંબંધમાં પણ ઉત્તર ઉપર કહયા પ્રમાણે જ समाव. मा शते । योथे। माता५४ ४२स छे. ४ मे पात 'सहमेहि अपजत्तएहिं' विशेरे सूत्र द्वारा प्राट ४२६ छे. ____ एवं देव सुहुम ते उ काइरहिं वि अपज्जत्तएहिं ताहे पज्जत्तपहिं उववाएयव्वो' એ જ પ્રમાણે સૂમ તેજસ્કાયિક અપર્યાપ્ત અને પર્યાપ્ત માં કહેવા જોઈએ. એટલે ક-અપર્યાપ્ત અને પર્યાપ્તના ભેદને લઈને સૂકમ તેજસ્કાયિકનું કથન કરવું જોઈએ. અપ્રકાયિકના કથન પ્રમાણે જ આ તેજસ્કાયિકના કથનમાં પણ ચાર આલાપ થાય છે. જેમ કે-હે ભગવન કેઈ અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
भगवतीस्त्रे तया समुत्पत्तियोग्यो विद्यते स कियत् सामयिकविग्रहेण उत्पद्यते स्यादि क्रमेण पूर्वोदित प्रश्नोसराभ्यां प्रथम आलापकः १, स एव पर्याप्त सक्षम तेजस्कायिकेषु समुत्पत्तियोग्य : इत्यादि क्रमेण द्वितीय आलापकः ज्ञ तव्यः । अप. उजत्त मुहम पुढवीकाइएणं भंते !' अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! 'इमीसे रयणप्पमाए पुढबीए पुरस्थिमिरले चरिमंते समोहए' एतस्या रस्नपभाया: सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव रत्नप्रभा के पूर्व चरमान्त में मरा और मर कर वह रत्नप्रभापृथिवी के पश्चिम घरमान्त में सक्षम तेजस्कायिक के अपर्याप्त रूप से उत्पत्ति के योग्य हुआ तो वह हे भदन्त ! कितने समय चाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता है ? इत्यादि क्रम से पूर्व में कहे गये प्रश्न और उत्तरों को लेकर यहां प्रथम आलापक कह लेना चाहिये। हे भदन्त ! कोई अपर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव रत्नप्रभा के पूर्व चरमान्त में मरा और मरकर वह रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम चर. मान्त में पर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिकों में उत्पन्न होने के योग्य हुआ तो वह वहां कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है इत्यादि क्रम से द्वितीय आलापक होता हैं यहां जो बादर अपर्याप्त और बादर पर्याप्त में उत्पन्न होने के सम्बन्ध में इसके जो दो भंग नहीं कहे गये हैं उसका कारण वहां बादर तेजस्कायिकों का अभाव है । 'अपज्जस सुहम पुढवी काइएण भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' हे भदन्त ! कोई अपर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव इस જીવ રત્મપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાન્તમાં મરે અને મરીને તે રતનપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાન્ડમાં એજ રૂપથી ઉત્પત્તિને યોગ્ય થયેલ હોય તે તે હે ભગવન કેટલા સમયવાળા વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે? વિગેરે ક્રમથી પહેલા કહેલા પ્રશ્નો અને ઉત્તરે લઈને અહિયાં પહેલે આલાપક કહેવું જોઈએ.
હે ભગવન કેઈ અપર્યાપ્તક સૂમ તેજછાયિક જીવ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વચરમાતમાં મરણ પામે અને મારીને તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમચરમાન્તમાં પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિકમાં ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય બન્યું હોય તે તે હે ભગવન કેટલા સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે? વિગેરે ક્રમથી બીજે આલાપ સમજ. અહિયાં જે બાદર અપર્યાપ્ત અને બાદર પર્યાપ્તમાં ઉત્પન્ન થવાના સમ્બન્યમાં તેના જે અંગે કહ્યા નથી. તેનું કારણ એ છે કે ત્યાં બાદ તેજસ્કા विहाना मनाव छ. 'अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइएण भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पुरस्थिमिल्ले चरिमंते समोहए' मा अपर्याप्त सूक्ष्मपृथ्वीयि १
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३४ अ. श०१ सू०१ एकेन्द्रियजीवनिरूपणम् ३२९ पृथिव्याः पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतो मारणान्तिकसमुद्घा तेन मन इत्यर्थः । 'समोहणित्ता जे भविए मणुस्सखेत्ते' समवहस्य-मृत्वा, यो भव्यो योग्यः मनुष्य क्षेत्रे, 'अपज्जत्त बायरतेउकाइयत्ताए उप्रबज्जित्तए' अपर्याप्त बादरतेजस्कायिक तया उत्पत्तुं योग्य इति पूर्वेण सम्बन्धः ‘से णं भंते ! कइसान इएणं विग्गणं उस ज्जेज्जा' स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन विग्रहेणोत्पद्यतेति प्रश्नः । उत्तरमाह. 'सेसं तं चेव' शेष तदेव पृथिवीकायिकाकायिकेषु उत्पत्तिविषये यदुत्तरितं तदेव, एकसामयिकेन वा, द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, विग्रहेणोत्पधेत इत्या. दिकं सर्व पूर्ववदेवेति । एवं पनत्त बायरते उक्काइयत्ताए उपवाएयबो' एवम् रत्नप्रभापृथिवी के पूर्व चरमान्त में मरा ‘समोहणिता जे भविए मणुस्स. खेत्ते अपज्जत्त बायर ते उकाइयत्ताए उवधज्जित्तए' और मरकर वह मनुष्य क्षेत्र में अपर्याप्त बादर तेजस्कायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य हुआ 'से गं भंते ! कइसमइएणं विग्गहेणं उबवज्जेज्जा' तो हे भदन्त ! वह वहां कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? हे गौतम ! 'सेस तं चेय' पृथिवीकायिकों में उत्पत्ति होने के विषय में जो उत्तर दिया गया है वही उत्तर यहां पर भी समझना चाहिये अर्थात् वह वहाँ एक समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है दो समय वाले विग्रह से भी उत्पन्न होता हैं और तीन समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है । 'एवं पज्जत्त बायरतेउक्काइयत्त.ए उवधाएयवो' इसी प्रकार से यहां ऐसा भी कह लेना चाहिये कि हे भदन्त ! कोई अपर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव इस रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्व चरमान्त में मरा मानमा पृथ्वीना पू य२मान्तमा भरपा भने 'समोहणित्ता जे भविए मणुस्सखेत्ते अपजत्त बायरते उकाइयात्ताए उवव जित्तए' मने भरीने ते मनुष्यક્ષેત્રમાં અપર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાને ચોગ્ય થયેલ હોય तो 'से णभंते ! कइ समइएण विगहेण उबवज्जेजा' । सन् ते त्यां કેટલા સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ४७ छ - गौतम ! 'सेसचेव' पृथयम पन्न वाना समां જે પ્રમાણેનો ઉત્તર કહે છે, તે જ પ્રમાણેનો ઉત્તર અહિયાં પણ સમજવો. અર્થાત તે ત્યાં એક સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન થાય છે, બે સમય. વાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન થાય છે, અને ત્રણ સમયવાળીવિગ્રહ ગતિથી ५ ५न्न थाय छ, 'एवं पज्जत्तबायरते उकाइयात्ताए उववाए यव्वो' से प्रभाव
અહિયાં એવું પણ કહેવું જોઈએ. કે-હે ભગવન કોઈ અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવ આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાતમાં મરણ પામેલ હોય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
भगवतीने पूर्वदर्शित क्रमेण पर्याप्त बादरतेजस्कायिकतया उपातयितव्यः, यथा-अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवस्य, अपर्याप्त पादरतेनस्कायिकेषु उपपातो दर्शित. स्तयैव पर्याप्त बादरतेजस्कायिकेऽपि उपपातो वर्णनीयः, इति ४ 'वाउकाइए मुहुमयायरेसु जहा आउक्काइएसु उवाइओ तहा उपवाएययो' पृथिवीकायिका सक्ष्म बादरपर्याप्तापर्याप्तकेषु यथा अप्कायिकेषु उपपातितः तथा उपपातयितव्यः४ अपर्याप्त सूक्ष्म वायुकायिकेषु१, पर्याप्त सूक्ष्मवायुकायिकेषु२. अपर्याप्त
और मरकर वह मनुष्यक्षेत्र में पर्याप्त बादर तेजस्कायिकरूप से उत्पन्न होने के योग्य हुआ तो हैं भदन्त ! वह वहा कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? हे गौतम ! जैसा कथन ऊपर किया गया है वैसाही कथन यहां पर भी जानना चाहिये अर्थात् वह वहां एक समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है दो समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है और तीन समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है। इस प्रकार से ये ४ आलाप तेजस्कायिकों की उत्पत्ति के विषय में हो जाते हैं। "वाउकाइए सुहुमबायरेसु जहा आउक्काइएसु उववाहओ तहा उववाएयव्वो' हे भदन्त ! कोई अपर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवी कायिक जीव इस रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्व चरमान्त में मरा और मर कर वह इसी रत्नप्रभापृथिवी के पश्चिम चरमान्त में सूक्ष्म अपर्याप्त वायुकायिकों में उत्पत्ति के योग्य हुआ तो हे भदन्त ! वह वहां कितने समय वाले અને મરીને તે મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય બનેલ હોય તે હે ભગવન તે ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ! ઉપર જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ સમજવું. અર્થાત્ –તે ત્યાં એક સમયેવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે, એ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉતપન્ન થાય છે. અને ત્રણ સમય. વાળી વિરહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે, આ પ્રમાણેના આ ચાર આલાપકે તેજસ્કાયિકની ઉત્પત્તિના સંબંધમાં થઈ જાય છે.
'वाउकाइए सहमबायरेसु जहा आउक्काइएसु उववाइओ तहा उववाएयव्वो' 8 सवन् अपर्याप्त सूक्ष्म वायुथि १ मा ૨નપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાતમાં મરણ પામે અને મારીને તે આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમચરમાન્તમાં સૂક્ષમ અપર્યાપ્તક વાયુકાચિકેમાં ઉત્પન્ન થવાને ચા બનેલ હોય તે હે ભગવન તે ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका ठीका श०३४ अ० श०१ ०१ एकेन्द्रियजीव निरूपणम्
३३१
बादरायुकायिकेषु ३. पर्याप्त वादरबायुकायिकेषु : अपर्याप्त सूक्ष्म बायुकायिकस्योपपातं वदता चत्वार आलापका ज्ञातव्या इति । 'एवं वणस्सइकाइपसु वि
विग्रह से उत्पन्न होता है ? हे गौतम ! वह वहां जैसा ऊपर में उत्तर रूप में कहा गया है वैसा ही यहाँ पर जानना चाहिये। ऐसा यह प्रथम आलापक है । इसी प्रकार से - 'हे भदन्त ! कोई अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवी कायिक जीव इस रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्व चरमान्त में मरा और मर कर वह उसी रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम चरमान्त में सूक्ष्म पर्याप्त वायुकायिकों में उत्पन्न होने के योग्य हुआ तो हे भदन्त ! वह वहाँ कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ?' इस प्रश्न के उत्तर में भी यही पूर्वोक्त रूप से समाधान हे गौतम! जानना चाहिये। इसी प्रकार से - 'हे भदन्त ! कोई सूक्ष्म अपर्याप्त पृथिवीकायिक जीव इस रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्व चरमान्त में मरा और मरकर वह उसी रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम चरमान्त में अपर्याप्त बादरवायुकायिकों में उत्पत्ति के योग्य हुआ तो हे भदन्त ! वह वहां कितने समय वाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में भी हे गौतम ! बही पूर्वोक्त रूप से समाधान जानना चाहिये इसी प्रकार से - 'हे भदन्त ! कोई सूक्ष्म अपर्याप्त पृथिवीकाधिक जीव इस रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्व
કે-૩ ગૌતમ ! જે પ્રમાણે ઉપર ઉત્તર વાકય રૂપે કહેલ છે, તે પ્રમાણે તે ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેમ સમજવું. આ પ્રમાણેના આ પહેલે આલાપ કહેલ છે. આજ પ્રમાણે હે ભગવન કાઈ અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ વાયુકાયિક જીવ આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાન્તમાં મરે અને મરીને તે એજ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં સૂક્ષ્મ પાઁપ્ત વાયુકાયિકામાં ઉત્પન્ન થવાને ચૈાગ્ય અન્ય હાય તે હે ભગવન્ તે ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હૈ ગૌતમ ! આ પૂવા કત કથન સમાધાન રૂપથી ઉત્તર રૂપે સમજવુ'.
એજ પ્રમાણે હું ભગન્ કાઈ સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્તક વાયુકાયિક જીવ આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાન્તમાં મરણ પામે અને મરણ પછી આજ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાતમાં અપર્યાપ્તક ખાદર વાયુકાયિકામાં ઉત્પન્ન થવાને ચાગ્ય થયેલ હાય ? તે હે ભગવાન તે ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિડ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પણ હે ગૌતમ! પહેલા ડેલ તે ઉત્તર સમાધાન રૂપે સમજવા. હે ભગવન્ કોઈ સુક્ષ્મ અપર્યાપ્તક વાયુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
भगवतीस्त्रे २०, एवम् अप्कायिकवदेव वनस्पतिकायि के षु अपर्याप्तकमूक्ष्मेषु पर्याप्तकसूक्ष्मेषु 'अप्तिबादरेषु पर्याप्तबादरेषु चापर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकस्योपपातो वक्तव्यः ४, प्रकारस्तु पूर्व देवेति भावः ॥०१॥ चरमान्त में मरा और मरकर वह उसी रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम चरमान्त में पर्याप्त बादरवायुकायिकों में उत्पत्ति के योग्य हुआ तो हे भदन्त ! वह वहां कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ?? 'हे गौतम इस प्रश्न के उत्तर में भी यही पूर्वोक्त रूप से समाधान जानना चाहिये । इस प्रकार से यहां ये चार आलापक होते हैं। "एवं वस्तइकाइएस्सु वि' २०-अप्कायिक के जैसे ही वनस्पतिकायिकों में भी अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक का उपपात कहना चाहिये । जैसे. है भदन्त ! कोई अपर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव इस रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्वचरमान्त में मरा और मरकर वह उसी रत्नप्रभा पृथिवीके पश्चिम चरमान्त में अपर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकों में उत्पत्ति के योग्य हुआ तो हे भदन्त ! वह वहां कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? हे गौतम ! इस प्रश्न के उत्तर में वही पूर्वोक्त समाधान जानना चाहिये । ऐसा यह प्रथम आलापक है। इसी प्रकार से पर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिकों में उत्पन्न होने के सम्बन्ध में अपर्याप्त बादर કાયિક જીવ આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાતમાં મરણ પામે અને પછી તે એજ રતનપભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં પર્યાપ્ત બાદર વાયુકાયિકમાં ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય થયેલ હોય તે હે ભગવન તે ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પણ આ પૂર્વોકત રૂપથી સમાધાન સમજવું.
मारीते मडिया मा यार माता५। थाय छे. 'एवं वणस्सइकाइएसु वि' ૨ અકાયિકના કથન પ્રમાણે વનસ્પતિકાયિકમાં પણ અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ વનસ્પતિકાયિકને ઉપપાત કહેવા જોઈએ. જેમ કે-હે ભગવન કેઈ અપર્યાપ્તક સૂકમ વનસ્પતિકાયિક જીવ આ રત્નમ મા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાતમાં મરણ પામે અને મરીને તે આજ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાન્ડમાં અપર્યાપ્તક સૂમ વનસ્પતિ કાયિકોમાં ઉત્પત્તિને યુગ્ય થયેલ હોય તો હે ભગવન્ તે ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પહેલાં કહ્યા પ્રમાણેનું સમાધાન સમજવું. આ રીતે આ આ પહેલે આલાપક કહેલ છે. આ જ પ્રમાણે પર્યા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीकाःश०३४ अ. श.१ सू०२ विग्रहगत्योत्पातनि० ३३३
मूलम्-पज्जत्त सुहमपुढवीकाइए णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए, एवं पज्जत्त सुहमपुढवीकाइओ वि पुरथिमिल्ले परिमंते समोहणावित्ता, एएणं चेव कमेणं एएसु वेव वीससु ठाणेसु उववाएयटो जाव बायरवणस्सइकाइएसु पज्जत्तपसु वि ४० । एवं अपज्जत्त बायरपुढवीकाइओ वि ६० । एवं पजत. बायरपुढवीकाइओ वि ८०। एवं आउकाइओ वि चउसु वि गमएसु पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए, एयाए चेव वत्तव्वया एएसु वीसइ ठाणेसु उववाएयबो १६० । सुहुम तेउकाइओ वि अपज्जत्तओ पजत्तओ य एएसु चेत्र वीसइ ठाणेसु उववाएयवो। अपज्जत्त बायरतेउकाइए णं भंते ! मणुस्तखेत्ते समोहए समोहणित्ता जे भविए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पञ्चथिमिल्ले चरिमंते अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए से णं भंते ! कइ समइएणं विगहेणं उवज्जेज्जा, सेसं तहेव जाव से तेणटेणं । एवं पुढवीकाइएसु च उबिहेसु वि उववाएयब्यो। एवं आउक्काइएसु चउबिहेसु वि । तेउकाइएसु सुहमेसु अप. ज्जत्तएसु पज्जत्तएसु य एवं चेव उवाएयायो। अपज्जत्त बायरते उक्काइएणं भंते ! मगुस्सखेत्ते समोहए समोहणित्ता जे भविए मणुस्सखे ते अपज्जत्त बायरते उकाइयत्ताए उववज्जित्तए से गं भंते ! कइ सामइएणं० सेसं तं चे । एवं पज्जत्तबायरबनस्पतिकायिकों में उत्पन्न होने के सम्बन्ध में और पर्याप्त पादर वनस्पतिकायिकों में उत्पन्न होने के सम्बन्ध में भी इसके तीन आला. पक जानने चाहिये । सू० १॥
પ્તક સૂમ વનસપતિકાવિકમાં ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં અપર્યાપ્તક બાદર વન સ્પતિકાયિકમાં ઉત્પન્ન થવ ના સંબંધમાં અને પર્યાપ્તક બાદર વનસ્પતિ કાયિ. કેમાં ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં પણ આના ૩ત્રણ આલાપકો સમજી લેવા. સૂ.૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
भगवतीस्त्रे ते उक्काइयत्ताए वि उववाएयव्यो। वाउकाइयत्ताए य वणस्तइ काइयत्ताए य जहा पुढवीकाइएसु तहेव चउकएणं भेएणं उववाएयत्रो। एवं पज्जत्तबायरते उकाइओ वि समयखेत्ते समो. हणावेत्ता एएसु चेव वीसइ ठाणेतु उववाएयवो जहेव अपज्जत्तओ उवाइओ, एवं सम्वत्थ वि बायरते उकाइया अपज्जत्तगाय पज्जत्तगा य समयखत्ते उववाएयवा समोहणावेय. वा वि २४०। वाउकाइया वणस्सइकाइया य जहा पुढवी. काइया तहेव चउकएणं भेएगं उववाएयव्वा जान पज्जत्ता४००। बायरमणसइकाइएणं भंते ! इमीसे रय गपभाए पुढबीए पुर. स्थिमिल्ले परिमंते समोहए समोहणिता जे भविए इमीले रयणप्पभाए पुढवीए पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते ! पज्जत्तबायरवणस इकाइयत्ताए उववज्जित्तए से णं भंते ! कइ समइएणं, सेसं तहेव जाव से तेणट्रेणं० । अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइएणं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते समोहए समोहणित्ता जे भविए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइयत्ताए उपवजित्तए से णं भंते ! कइ समइएणं सेसं तहेव निरवसेसं । एवं जहेव पुरथिमिल्ले चरिमंते सत्वपएसु वि समोहया पञ्चत्थिमिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य उववाइया जे य समयखेत्ते समोहया पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य उववाइया, एवं एएणं चेव कमेणं पञ्चस्थिमिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य समोहया पुरथिमिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य उववाएयव्वा तेणेव गमए णं एवं एएणं गमए दाहिणिल्ले चरिमंते समोहयाणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. २०१६०२ विग्रहगत्योत्पातनि० ३३५ उत्तरिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य उववाओ एवं चेव उत्तरिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य समोहया दाहिणिल्ले चरिमंते समय. खेत्ते य उववाएयव्वा तेणेव गमएणं ॥सू० २।। ___ छाया--पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! एतस्या रत्नपभाया:पृथिव्याः एवं पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकोऽपि पौरस्त्ये चरमान्ते समवघात्य एतेनैव क्रमेण एतेष्वेव विंशतिस्थानेषु उपपातयितव्यः, यावद्वादरवनस्पतिकायिकेषु पर्याप्तकेष्वपि४०, एवमपर्याप्त बादरपृथिवी कायिकोऽपि६०, एवं पर्याप्तबादर पृथिवी-कायिकोऽपि ८०, एनम् अकायिकोऽपि चतुष्वपि गमकेषु पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः एतया एव वक्तव्यतया एतेष्वेव विंशतिस्थानेषु उपपातयितव्यः । १६०, सूक्ष्मतेजस्कायिकोऽपि अपर्याप्तकः पर्याप्तकश्च एतेष्वेव विंशतिस्थानेषु उपपातयितव्यः । अपर्याप्तबादरतेजस्कायिकः खलु भदन्त ! मनुष्यक्षेत्रे समवहतः समवहत्य यो भव्यः एतस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः पाश्चात्ये चरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया उत्पत्तुं स खलु भदन्त कतिसामयिकेन विग्रहेण उत्पयेत' शेष तथैव यावत्तत्तेनार्थे । एवं पृथिवीकायिकेषु चतुविधेष्वपि उपपातयितव्यः । एवमप्कायिकेषु चतुर्विधेष्वपि । तेजस्कायिकेषु सक्षमेषु अपर्यापन केषु पर्याप्तकेषु च एवमेव उपपातयितव्यः। अपर्याप्तबादरतेजस्कायिकः खलु भदन्त ! मनुष्यक्षेत्रे समवहतः समवहत्य यो भव्यो मनुष्यक्षेत्रे अपर्याप्त वादरतेजस्कायिकतया उत्पत्तुं स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन० शेष तदेव । एवं पर्याप्त बादर तेजस्कायिकतयाऽपि उपपातयितव्यः । वायुकायिकतया च यथा पृथिवीकायिकेपू तथैव चतुष्केन भेदेन उपपातयितव्यः। एवं पर्याप्त वादरतेजस्कायिकोऽपि समय क्षेत्रसमघात्य एतेष्वेव विंशतिस्थानेषु उपपातयितव्यः यथैव अपर्याप्तक उपपातितः एवं सार्वत्रापि बादरतेजस्कायिकाः अपर्याप्त काश्च पर्याप्तकाश्च समरक्षेत्र उपपातयितव्याः समयघातयितव्या अपि २४०॥
वायुकायिका वनस्पतिकायिकाश्च यथा पृथिवीकायिकाः तथैव चतुष्केन भे. देनोपपातयितव्या', यावत् पर्याप्ताः ४००, वादरवनस्पतिकायिकः खलु भदन्त ! एतस्था रत्नपभायाः पृथिव्या पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः समवहत्य यो भव्य एतस्या रत्नपभायाः पृथिव्याः पाश्चात्ये चरमान्ते पर्याप्त बादरवनस्पति कायिकतया उत्पत्तुं स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन० शेष तथैव यावत् तत्तेना. थेन, अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! एतस्या रत्नपभायापृथिव्याः पाश्चात्ये चरमान्ते समनहतः समवहत्य यो भव्यः एतस्या रत्नपभायाः पृथिव्याः पौरस्त्ये चरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया उत्पत्तुं स खलु भदन्त ! कति
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे सामयिकेन, शेष तथैव निरवशेषम् । एवं यथैव पौरस्त्ये चरमान्ते सर्वपदेष्वपि समवहताः पाश्चात्ये चरमान्ते समय क्षेत्र चोपपातिताः, ये च समयक्षेत्रे समवहताः पाश्चात्ये चरमान्ते समयक्षेत्रे चोपातिताः, एवमेतेनैव क्रमेण पाश्चात्ये चरमान्ते समयक्षेत्रे च समबहताः पौरस्त्ये चरमान्ते समयक्षेत्रे चोपपातयितव्याः तेनैव गमकेन । एवमेतेन गमकेन दाक्षिणात्ये चरमान्ते समवहतानाम् औत्तरे चरमान्ते समयक्षेत्रे चोपपातः, एवमेव चौत्तरे चरमान्ते समय क्षेत्रे च समनहताः दाक्षिणात्ये चरमान्ते समयक्षेत्रे चोपपातयितव्या स्तेनैव गमकेन । मू०२॥
टीका-'पज्जत्तमुहुम पुढवीकाइए णं भंते' पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिका खल भदन्त ! 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' एतस्था रत्नपभायाः पृथिव्याः पूर्वे चरमान्ते समवहतः समवहत्य एतस्या एव रत्नप्रभायाः पृथिव्याः पश्चिमे वरमान्ते पर्याप्तमूक्ष्मपृथिवीकायिकतया समुत्पत्तियोग्यो विद्यते स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन विग्रहेणोत्पधेत इत्यादिकं सर्व प्रश्न वाक्यं पूर्ववदेव अत्रापि वक्तव्यम् । उत्तरमाह-एवं' इत्यादि। 'पज्जत सुहुम पुढवीकाइए णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' इ०
टीकार्थ- 'पज्जत्त सुहम पुढचीकाइए णं भंते ! हे भदन्त ! कोई पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव 'इमीसे रयणप्पभाए पुढीए' इस रत्नपभापृधित्री के पूर्व चरमान्त (पूर्व भाग के अन्त में) मरा और मर कर वह इसी रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम चरमान्त (पश्चिम भाग के अन्तिम) में अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक रूप से उत्पत्ति के योग्य हुआ तो हे भदन्त ! वह वहां कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? इत्यादि प्रश्नवाक्य पूर्व के जैसा यहां कहना चाहिये अब उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं पज्जत्तसुहमपुढयीकाइओ वि पुरथिमिल्ले चरि
'पज्जत्त सुहुम पुढवीकाइए ण भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' यह
साथ – 'पज्जत्त सुहमपुढवी काइएण भते !' भगवन् अ यति सक्षम पृथ्वीय ०१ 'इमीसे रयणप्पभाएमाए पुढीए' मा रत्नप्रभा थ्वीना પૂર્વચરમાનમાં-પૂર્વમાગના અન્તમાં મરણ પામે અને મરીને તે આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં-પશ્ચિમ ભાગના અતમાં પર્યાપ્તક સૂક્ષમપૃથ્વી કાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થવાને બનેલ હોય તે હે ભગવન ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે ? વિગેરે તમામ પ્રશ્નવા પહેલાં કહ્યા પ્રમાણેના અહિયાં સમજવા. આના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે 'एवं पजत्त सुहुमपुढवीकाइओ वि पुरथिमिल्ले परिमंते समोहणावेत्ता एएण'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ सू०२ विग्रहगत्योत्पातनि० ३३७
'एवं पज्जत्तमुहुमपुढवीकाइओ वि पुरथिमिल्ले चरिमंते समौहणावेचा एएणं चेव कमेणं एएमु चेव वीसइसु ठाणेसु उववाएयवो' एवम् अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव पर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकोऽपि ज्ञातव्यः, तं रत्नप्रमाया पौरस्त्ये चरमान्ते समयघात्य मारणान्तिकसमुद्घातं कारयित्वा एतेनैव अप. र्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकोक्तेनैव क्रमेण-प्रकारेण एतेष्वेव विंशतौ स्थानेषु तानि विंशतिस्थानानि यथा-पृथिव्यादयः पञ्च ते सूक्षा बादरभेदादश, तेषां प्रत्येक पर्याप्तकापर्याप्तकभेदकरणा ते विशति भवन्ति, इति विंशतिः स्थानानि, तथाहिपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः, पर्याप्त सूक्ष्म मंते समोहणावेत्ता एएणं चेव क्रमेणं एएसु चेव वीमहसु ठाणेसु उच. वाएयव्यो' हे गौतम ! अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक के जैसे ही पर्याप्त सूक्ष्मपृधिवी कायिक को भी जानना चाहिये। अर्थात्-इस पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक का रत्नप्रभापृथिवी के पूर्व चरमान्त में मारणान्तिक समुद्घात कराकर इसी अपर्याप्त मूक्ष्मपृथिवीकाधिक के सम्बन्ध में कथित प्रकार के अनुमार इन्हीं पूर्वोक्त धीस स्थानों मेंपृथिव्यादि पांचो के सूक्ष्म बादर पर्याप्त अपर्याप्त रूप स्थानों में-यावत् चादर वनस्पतिकायिक के पर्याप्तक तक उसे उत्पन्न कराना चाहिये। कहने का भाव ऐसा है-पृथिवीकायिक से लेकर वनस्पतिकायिक तक एकेन्द्रिय जीव के ५ भेद होते हैं। ये पांचो ही सूक्ष्म और बादर के भेद से १० भेदवाले होने से बीस भेद हो जाते हैं । पर्याप्त सूक्ष्प्रपृथिवीका. यिकों के इन २० स्थानों में इस प्रकार से उत्पन्न करना चाहिये । हे भदन्त ! कोई पर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव इस रत्नप्रभा पृथिवी चेव कमेग एएसु चेव वीसइसु ठाणेसु उववाएयव्यो' गौतम ! भारत સૂક્ષમ પૃથવીકાયિકની જેમજ પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક પણ સમજવા. અર્થાત આ અપર્યાપ્ત સૂમ પૃથ્વીકાયિક રતનપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાન્તમાં મારણ - ન્તિક સમુંદૂઘાત કરીને-આ પ્રકરણમાં અપર્યાપ્ત સૂફ પૃથ્વીકાયિકના સંબં. ધમાં કહેવા પ્રકારથી આ પૂર્વોક્ત સંસ્થાને માં-પૃથિવી વિગેરે પાંચેના સૂફમ. બાદર, પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત રૂપ સ્થાનમાં-પાવત્ બાદર વનસ્પતિકાય સુધી એકેન્દ્રિય જીવના પાંચ ભેદે થાય છે, આ પાંચેના સૂક્ષમ અને બાદર ભેદથી ૧૦ ભેદ થઈ જાય છે, આ દસ ભેદના પણ દરેકના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તક એવા ભેદ થવાથી ૨૦ વીસ ભેદ થઈ જાય છે. પર્યાપ્તક સૂમ પૃથ્વીકાયિકોના આ ૨૦ વીસ સ્થાનમાં આ પ્રમાણેની ઉત્પત્તિ કહેવી જોઈએ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३३८
____भगवती पृथिवीकायिका, अपर्याप्त वादर पृथिवीकायिकः पर्याप्तबादरपूयिकायिक एवं पृथिवीकायिकस्य चत्वारो भेदाः ४, अपर्याप्तसूक्ष्माकायिकः पर्याप्तसूक्ष्माका. यिका,अपर्याप्त वादराकायिकः, पर्याप्त शादराकायिका, एते चत्वारोऽकायिकस्य भेदाः ८. अपर्याप्तसूक्ष्मतेजस्कायिका, पर्याप्तसूक्ष्मतेजस्कायिकः, अपर्याप्त वादर तेजस्कायिकः पर्याप्नुवादरतेजस्कायिकः ४. एते चस्वारस्तेजस्कायिकस्य भेदाः, १२, अपर्याप्तसक्षमवायुकायिकः, पर्याप्त सूक्ष्मवायुकायिकः २, अपर्याप्तवादर वायुकायिकः ३, पर्याप्त वादरवायुकायिकः ४, एते चत्वारो भेदा वायुकायिकस्य १६, अपर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिका, १ पर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिकः, २, के पूर्व चरमान्त में मारणान्तिक समुद्घात करके मरा और मरकर वह उसी रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम चरमान्त में अपर्याप्तक सक्षम पृथिवी कायिक में उत्पन्न होने के योग्य हुभा तो हे भदन्त ! वह वहां कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में 'हे गौतम! वह वहाँ एक समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है, दो समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है और तीन समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है ऐसा ही पूर्वोक्त समाधान जानना चाहिये । ऐसा यह प्रथम आलापक है । इसी प्रकार से इस पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवी कायिक को पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक में उत्पन्न कराने के सम्बन्ध में भी आलापक कह लेना चाहिये । यह द्वितीय आलापक है। इसी प्रकार से इस पर्याप्त सक्षम पृथिवीकायिक को अपर्याप्त बादर पृथिवी कायिक में उत्पन्न कराने के सम्पन्ध में भी तृतीय आलापक कह लेना
હે ભગવન કેઈ પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવ આ રતનપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાન્તમાં મારણતિક સમુદ્દે વાત કરી પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં અપર્યાપ્તક સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય બનેલ હોય તે હે ભગવન્ તે ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ! તે ત્યાં એક સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે, બે સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે, અને ત્રણ સમય વાળા વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રમાણેનું પહેલા કહેલ સમાધાન સમજવું. આ પહેલે આલાપક કહેલ છે. ૧ આજ પ્રમાણે આ અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકને પર્યાપ્તક સૂફમપૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં પણ આલાપકે કહેવા જોઈએ. આ રીતે આ બીજે આલાપક કહેલ છે. ૨ આજ રીતે અપર્યાપ્તક સૂમ પીકાયિકને અપર્યાપ્તક બાદર પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન કરાવવાના સંબંધમાં પણ ત્રીજે આલાપક કહેવા એજ પ્રમાણે આ અપર્યાસિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका रीका श०३४ अ. श.१ २.२ विग्रहगत्योत्पातनि० ३३९ अर्याप्तबादरवनस्पतिकायिकः ३, पर्याप्तवादरवनस्पतिकायिकः ४ एते चत्वारो भेदा वनस्पतिकायिकस्य २०, एतेषु विंशतिस्थानेषु उपपातयितव्यउपपातः करणीयः। कियत्पर्यन्तमुपपातयितव्य स्तत्राह-'जाव' इत्यादि । 'जाव चाहिये । इसी प्रकार इस पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक को पर्याप्त पादर पृथिवीकायिक में उत्पन्न कराने के सम्बन्ध में भी आलापक कह लेना चाहिये । यह चतुर्थ आलापक है । इस प्रकार ये पृथिवीकायिकके ४ भेद हैं। इसी प्रकार से अपमायिक के अपर्याप्त सूक्ष्म अकायिक पर्याप्त सूक्ष्म अप्कायिक अपर्याप्त बादर अप्कायिक और पर्याप्त पादर अका. यिक ये चार भेद होते हैं । इसी प्रकार से तेजस्कायिक अपर्याप्त सक्षम तेजस्कायिक पर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिक अपर्याप्त बादर तेजस्कायिक
और पर्याप्त पादरतेजस्कायिक ये चार भेद होते हैं । इसी प्रकार से वायुकायिक के अपर्याप्त सूक्ष्मवायुकाधिक पर्याप्त सूक्ष्नवायुकायिक अपर्याप्त बादर वायुकायिक पर्याप्त बादर वायुकायिक ये ४ चार भेद होते हैं। इसी प्रकार से वनस्पतिकायिक के अपर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिक पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिक अपर्याप्त पादर वनस्पतिकायिक पर्याप्त बादर बन स्पतिकायिक ये ४ चार भेद होते हैं। सो इन २० स्थानों में पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक को उत्पन्न कराना चाहिये। यही बात यहां यावસૂમ પૃથ્વીકાધિકને પર્યાપ્તક બાદર પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન કરાવવાના સંબંધમાં પણ આલાપક કહેવો જોઈએ. આ ચે આલાપક કહેલ છેઆ રીતે પ્રકાચિકેમાં ચાર ભેદે કહેલા છે. સૂક્ષમ અને બાજર
આજ પ્રમાણે અષ્કાયિકમાં અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ અષ્કાયિક, પર્યાપ્ત સૂમ અષ્કાયિક, અપર્યાપ્ત બાદર અકાયિક, અને પર્યાપ્ત બાદર અપ્લાયિકના ચાર ભેદ થાય છે. આ જ પ્રમાણે તેજસ્કાયિકમાં અપર્યાપ્ત સૂમ તેજસ્કાયિક પર્યાપ્ત સૂમ તેજસ્કાયિક અપર્યાપ્ત બાદર તેજરકાયિક, પર્યાપ્ત બાદર તેજકાયિક આ પ્રમાણેના ચાર ભેદે થાય છે. આ જ પ્રમાણે વાયુકાયિકમાં અપર્યાપ્ત સૂમ વાયુકાયિક, પર્યાપ્ત સૂમ વાયુકાયિક, અપર્યાપ્ત બાદર વાયુકાયિક અને પર્યાપ્ત બાદર વાયુકાયિકના ભેદથી ૪ ચાર ભેદ સમજવા. આજ પ્રમાણે વનસ્પતિકાયિકમાં અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક, પર્યાપ્ત સૂમ વનસ્પતિકાયિક અપર્યાપ્તક બાદર વનસ્પતિકાયિક, પર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાયિક એ રીતના ૪ ચાર ભેદ થાય છે. તે આ ૨૦ વીસ સ્થાનમાં પર્યાપ્ત સૂમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
वायरवणस्सइकाइ एस पज्जत्तएसु वि' यावत् पर्याप्त वनस्पतिकायिकेष्वपि, यावत् पदेन अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकत आरभ्य अपर्याप्तबादरवनस्पतिकायिकान्तस्य ग्रहणं भवति । तथा च आलाप्रकारः, पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीका यिकः खलु भदन्त ! एतस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः पूर्वे चरमान्ते समवहतः समवहस्य एतस्या एव रत्नपभायाः पश्चिमे चरमान्ते अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवी कायिकतया समुत्पत्तियोग्यो विद्यते स खलु भदन्त । कति सामयिकेन विग्रहेण उत्पद्यते । हे गौतम! एकसामयिकेन वा द्विसामयिकेन वा त्रिसामकेन वा विग्रहेणोस्पद्येत तत्वेनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते, एकसामयिकेनेत्यादि । गौतम ! मया सप्त श्रेणयः ऋज्वायतादिकाः प्रज्ञप्ताः । तत्र प्रथम श्रेण्या उत्पत्तिमासादयन् कसामयिकेन द्वितीयया गच्छन् द्विसामयिकेन विग्रहेण तृतीयया गच्छन्
9
३४०
,
स्पद से प्रकट की गई है। अब गौतमप्रभु से ऐसा पूछते हैं-हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि एकसमयवाले विग्रह से यावत् तीन समयवाले विग्रह से वह वहां उत्पन्न होता है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- हे गौतम! मैंने सात श्रेणियाँ कही हैं उनमें एक ऋज्वायत श्रेणि हैं दूसरी एकतोवक्राश्रेणि है। तीसरी द्विधावका श्रेणि है चौथी एकत: खा श्रेणि है। पांचवीं द्विधाखा श्रेणि है छुट्टी चक्रवाल श्रेणि है और सातवीं अर्ध चक्रवाल श्रेणि है। इनमें जो जीव प्रथम श्रेणि से उत्पत्ति स्थान में जाता है वह वहां एक समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है द्वितीय श्रेणि से जो जीव उत्पत्तिस्थान में जाता है वह ढो समय वाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता है । तथा तृतीय श्रेणी से जो उत्पत्ति स्थान में जाता है वह तीन समयवाले विग्रह से वहां उत्पन्न પૃથ્વીકાયકની ઉત્પત્તી કહેવી જોઈએ. આ સઘળું કથન અહિયાં યાવત્ પદ્મથી પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે.
હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને એવુ' પૂછે છે કે-હે ભગવન્ આપ એવુ કયા કારણથી કહે છે કે-એક સમષવાળી વિગ્રહુગતિથી યાવત્ ત્રણ સમય વાળી વિગ્રહગતિથી તે ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! મેં સાત શ્રેણીયા કઢેલ છે. તેમાં એક ઋવાયત શ્રેણી છે. ૧ બીજી એકતા કા શ્રેણી છે. ૨ ત્રીજી દ્વિધાને વકા શ્રેણી કહી છે, ૩ ચેાથી એકતઃ ખા શ્રેણી છે. ૪ પાંચમી દ્વિધાતેખા શ્રેણીકહેલ છે. ૫ છઠ્ઠી ચક્રવાલ શ્રેણી કહેલ છે. ૬ અને સાતમી અધ ચક્રવાલ શ્રેણી છે. ૭ તેમાં જે જીવ પહેલી શ્રેણીથી ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં જાય છે, તે ત્યાં એક સ્થાનવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન थाय छे. ખીજી શ્રેણીમાં જે છત્ર •પત્તિ સ્થાનમાં જાય છે, તે એ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३४ अ. श.१ सू०२ वित्रहगत्योत्पातनि० ३४१ त्रिसामयिकेन विग्रहेण उत्पधन्ते । तत्तेनार्थेन एव मुच्यते, एक सामयिकेनेत्यादिकं सर्वम् अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यम् । एवं पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकत आरभ्य पर्याप्त बादरवनस्पति कायिकान्तेषु उपपातालापकाः स्वयमेव ऊहनीयाः । एवमेव अग्रेऽपि सर्वत्रालाप प्रकारः स्वयमेवोहनीय इति तदेव मादितश्चत्वारिंशद्गमका अभवन् ४०।
'एवं अपज्जत्त वायरपुढवीकाइओ वि' एवम् अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिकोऽपि पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकवदेव, अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिकोऽपि अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीतआरभ्य पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिकान्तेषु सर्वोपपाहोता है इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि वह वहां एक समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न हो जाता है दो समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न हो जाता है और तीन समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न हो जाता है । इस प्रकार यहां सब कथन सूक्ष्म अपर्याप्नक पृथिवीकायिक के जैसा ही जानना चाहिये । पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक के अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक से लेकर पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिक तक में उपपात होने के सम्बन्ध में अलापक अपने आप उद्भावित कर लेने चाहिये । इस प्रकार से मिलकर सघ गमक ४० हो जाते हैं । 'एवं अपज्जत्त बादर पुढवीकाइओवि' इसी प्रकार से अपर्याप्त बादरपृथिवी. कयिक को भी पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीक्षायिक के जैसे अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवी कायिक से लेकर पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिकतक के થાય છે. તથા-ત્રીજી શ્રેણથી જે જીવ ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં જાય છે, તે ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે કારણથી હે ગૌતમ! મેં એવું કહેલ છે કે–તે ત્યાં એક સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉપન થાય છે, બે સમયવાળી વિગ્રહ મતિથી પશુ ઉત્પન્ન થાય છે, અને ત્રણ સમય વાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉપન્ન થાય છે. આ પ્રમાણે અહિયાં સઘળું કથન સૂમ અ પર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિક કથન પ્રમાણે સમજવું. તથા અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પર્યાપ્ત સૂક્ષમ પૃથ્વીકાવિકથી લઈને પર્યાપ્ત બાદર વસ્પતિકાય સુધીમાં ઉપાત થવાના સંબંધમાં આલાપકે સ્વયં બનાવીને સમજી લેવા. भाशते ५५॥ भजीर भुस ४० याजी अमे. 25य छे. 'एवं अपज्जत्त ब.दर पुढवीकाइ ओ वि' मे प्रमाणे २५५यांत माह२ पृथपीयि ५८४ पास સૂક્ષમપૃથ્વીકાયિકના કાન પ્રમાણે અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિકથી લઈને પર્યાપ્ત બાદર વનપતિકાય સુધીના સઘળા છવામાં ઉત્પત્તિ સમજવી, આ સંબંધમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तयितव्यः । उपपातपकारश्च पूर्ववदेव सर्वत्र स्वयमेवोहनीय इति ! ६०, ‘एवं पज्ज तवायर पुढवीकोइओ वि। ८० एवम् अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिकवदेव पर्याप्त बादरपृथिवीकायिकोऽपि विंशति स्थानेषु अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकत आरभ्य पर्याप्त बादरवनसतिकायिकायिकान्तेषु अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव उपपातयितव्य इति । ८०, ‘एवं आउक्काइओ वि चउसु वि गमएस पुरस्थिमिल्ले चरिमंते समोहए' एवं पृथिवीकायिकवदेव अकायिकोऽपि चतुर्बपि गमकेषु, अपर्याप्त सूक्ष्म, पर्याप्त सूक्ष्मापर्याप्त बाहर पर्याप्त बादर रूपेषु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः, 'एयाए चेव वत्तव्यया एएसु चेव वीसइटा. णेसु उववाएयव्यो' एतयैव वक्तव्यतया एतेष्वेव विंशति स्थानेषु अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकत आरभ्य पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिकान्त रूपेषु उपपातयितव्या, समस्त जीवों में उत्पन्न कर लेना चाहिये। इस सम्बन्ध में उपपात सम्बन्धी आलापक प्रकार अपने आप उद्भावित कर लेना चाहिये ६०, 'एवं पज्जत्त बायरपुढवीकाइओ वि' ८० इसी प्रकार से अपर्याप्त बादर पृथिवी कायिक के जैसे ही पर्याप्त पादर पृथिवीकायिक भी २० स्थानों में अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक से लेकर पर्याप्त पादरवनस्पति कायिकतक के जीवों में उत्पन्न करा लेना चाहिये ८० । 'एवं आउक्काइओ वि चउसु वि गमएसु पुरस्थिमिल्ले चरिमंते समोहए' इसी प्रकार अप्कायिक जीव भी अपर्याप्त सूक्ष्म पर्याप्त सूक्ष्म, अपर्याप्त पादर और पर्याप्त पादर रूप चारों गमकों को आश्रित करके रत्नप्रभापृथिवी के पूर्व चरमान्त में समुद्घात पूर्वक 'एयाए चेव वत्तव्ययाए एएस्तु चेव वीसइहाणेसु उववाएयव्यो' इसी वक्तव्यता द्वारा ऊपर में प्रदर्शित बीस स्थानों में उत्पन्न कराना चाहिये। तात्पर्य कहनेका यही हैं कि S५पात विपना सामान ४.२ २१य मनावाने सम देवा. 'एवं पज्जत्त बायर पुढवीकाइओ वि' 20 अपर्याप्त मा६२ ५४५४न ४थन प्रमाणे ११ પર્યાપ્તક બાદર પ્રબ્રિકાયિક પણ ૨૦ વીસે સ્થમાં અપર્યાપ્ત સુકમ પૃથ્વીકાયિકથી લઈને પર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાયિક સુધીના છામાં ઉત્પન્ન થયાના સંબંધમાં इथन सभ लेवु. ८० ‘एवं आउकाइयों वि चउसु वि गभएसु पुरथिमिल्ले घरमंते ! समोहए' मा प्रभारी मय: १ ५ ५५ति सूक्ष्म. पर्याप्त સૂમ, અપર્યાપ્ત બાદર. અને પર્યાપ્ત બ દર રૂ૫ ચારે ગમેને આશ્રય કરીને २त्नमा पृथ्वीना पूर्व यरमा-तमा समुद्धात पूर्व 'एयाए चेव वत्तव्वयाए एएस चेव वीसइ ट्राणेस उववाएयव्यो' मा थन प्रभारी ५२ मत वीस સ્થામાં ઉત્પત્તિ કહેવી જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-પૃથ્વીકાયિકના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३४ अ.श.१ १०२ विग्रहगत्योत्पातनि० ३४३ पृथिवीकायिकवदेव अकायिकस्यापि वक्तव्यता मणितव्येति । अकायिकस्य सूक्ष्म बादरपर्याप्तापर्याप्त भेदभिन्नस्य चतुष्कस्य पृथिवीकायिकादिवनस्पतिका. यिकान्त विशतिस्थानेषु उपपातकरणेन अशीतिर्भदा भवन्ति । अशीत्य रीति भेद भिन्न पृथिवीकायिकाऽकायिकयोः संमेलनात् षष्टयाधिकशतभेदा भवन्ति १६०।
'मुहुमतेउकाइओ वि अपाजत्तभो एज्जत्तो य एएसु चेव वीसइठाणेसु उव. बाएयव्यो' सूक्ष्मतेजस्कायिकोऽपि अपर्याप्तकः पर्याप्तकश्च, एतेष्वेव विंशति स्थानेषु अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकत आरभ्य पर्याप्त बादर वनस्पतिकायि. कान्तेषु उपपातयितव्यः अपर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिक पर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिका योरपि विंशतिस्थानेषु अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव रत्नपमायामुपपातो वर्णनीय इति तदेवं चत्वारिंशद् भेदा भवन्ति ४० (२००) पृथिवीकायिक की जैसी ही वक्तव्यता अपूकायिक जीव की है। इस प्रकार सूक्ष्मवादर पर्याप्त और अपर्याप्त भेद विशिष्ट होने से चार प्रकार के अप्कायिक जीव के पृथिवीकायिक से लेकर वनस्पतिकायिक तक के २० स्थानों में उत्पाद कराने के कथन से ८० भेद हो जाते हैं। ८०-८० भेद युक्त हुए पृथिवीकायिक और अप्कायिक के सम्मेलन से १६० भेद ही जाते हैं।
'सुहमतेउकाइओ वि अपज्जत्तो पज्जत्सो य एएसु चेव वीसइ. ठाणेसु उववाएयवो' अपर्याप्त पर्याप्तक सूक्ष्मतेजस्कायिक भी इन्हों बीस स्थानों में अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक से लेकर पर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक तक के जीवों में-उत्पादयितव्य है। अतः इन दोनों प्रकार के तेजस्कायिक जीवों का अपर्याप्त समक्ष्पृथिवीकायिक के जैसा २० स्थानों में रस्नप्रभापृथिवी में उपपात वर्णित कर लेना चाहिये। કથન પ્રમાણેનું જ કથન અપકાયિક જીવનું છે. આ રીતે સૂમ બાદર, પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ભેટવાળા હવાથી ચાર પ્રકારના અયિક જીવના પૃથ્વિીકાયિકોથી લઈને વનસ્પતિકાય સુધીના ૨૦ વીસ સ્થાનોમાં ઉત્પાત થવાના કથનથી ૮૦ એંસી ભેદે થઈ જાય છે. ૮૦-૮૦ એંસી એંસી ભેદવાળા પૃથવીકાયિકને મેળવવાથી કુલ ૧૬૦ એકસોસાઈઠ ભેદ થઈ જાય છે.
'सुहम तेउकाइओ वि अपज्जत्तओ य एएसु चेव वीसइ ठाणेसु उववाएय व्वो' अपर्याप्त, पर्या४४, सक्षम त य ५Y 10 वीस स्थानमा અપર્યાપ્તક સૂક્ષમ પૃથ્વિીકાયિકથી લઈને પર્યાપ્તક બાદર વનસ્પતિકાયિક સુધીના જીમાં ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં કહેવું જોઈએ. તેથી આ બન્ને પ્રકારના તેજસ્કાયિક નો અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પ્રશ્વિીકાથિકોની જેમ ૨૦ વીસે સ્થાનોમાં રત્નપભા પૃથ્વીમાં ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં કહેવું જોઈએ. આ રીતે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
बादरतेजस्कायिकानां मनुष्य क्षेत्रादन्यत्रासम्भगत् सूक्ष्मपर्याप्तापर्याप्त. योरेव द्वौ भेदो कथितौ ! बादरपर्यातापर्याप्तयो स्तेजस्कायिकयो द्वौँ भङ्गो मनुष्यक्षेत्रम् अधिकृत्याग्रिमसूत्रे कथयिष्ये ते इति ! तदेवाह-'अपज्जत्त वायरतेउ. काइएणं भंते !' अपर्याप्त बादर तेजस्कायिकः खलु भदन्त । 'मणुस्स खेत्ते समोहए' मनुष्यक्षेत्रे समवहतः, 'समोहणिता जे भविए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए समात्य यो भव्य एतस्या रस्नप्रभायाः पृथिव्याः, पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते अपज्जत मुहमपुढीकाइयत्ताए उबाज्जित्तए' पाश्चात्ये-पश्विमे चरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकतया पृथिवीकायिकरूपेणेत्यर्थः उत्पत्तुम् 'से गं भंते ! कइसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन इस प्रकार से यहां ४० चालीस भेद होते हैं । ४०। बादरतेजस्कायिकों का मनुष्यक्षेत्र से बाहर संभव नहीं है वहीं पर इनका सदभाव है इसलिये यहां उनके मुत्र पर्याप्त और सूक्ष्म अपर्याप्त ऐसे दोही भेद कहे हैं। बाकी के इनके बादर पर्याप्त और बादर अपर्यास से दो भङ्ग मनुष्य क्षेत्र को अधिकृत करके सूत्रकार आगे के सूत्र में कह रहे हैं-'अपज्जत्त बायर तेउकाइए णं भंते! 'हे भदन्त ! कोई अपर्याप्त बादरतेजस्कायिक मनुष्य क्षेत्र में मारणान्तिक समुद्घात करके मरा 'और समोहणित्ता' मरकर 'जे भविए' इभीसे रयणप्पभाए पुढवीए पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते अपजत सुहमपुपुढवी काइयत्ताए उववज्जित्तए' इस रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्व चरमान्त में अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य हुमा 'ले णं भंते ! कइसमइए णं विग्गहेणं उपवजेज्जा' तो हे भदन्त ! वह वहां कितने समयवाले विग्रह से અહિયાં ૪૦ ચાળીસ ભેદ થાય છે. બાદર તેજસ્કાયિકે ને મનુષ્યક્ષેત્રની બહાર સંભવ હોતા નથી. મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં જ તે એનો સદુભાવ છે, તેથી અહિયાં તેઓના સૂમ અપર્યાપ્ત અને સૂક્ષ્મ પર્યાપ્ત એવા બે જ ભેદે કહ્યા છે, બાકીના તેઓના બાદર પર્યાપ્ત અને બાદર અપર્યાય એ રીતે બે ભંગે મનુષ્ય ક્ષેત્રને અધિકૃત કરીને સૂત્રકાર આગળના સૂત્રમાં કહેશે. 'अपज्जत्त वायर तेउकाइरण भंते ! 3 मान मर्यात मा२ ते४२४॥4 મનુષ્યક્ષેત્રમાં મારણાન્તિક સમુદ્દઘાત કરીને મરણ પામે અને મરીને તે 'इमोसे रयअप्पभाए पुढीए पच्चास्थिमिल्ले चरिमंते अपज्जत्त सुहम पुढवी काइयत्ताए उववज्जित्तए भविए' मानला Yीन व यरभा-तमा अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वीयि: पाथी उत्पन्न याने योग्य थये। डाय 'से मते ! कह समइपण विग्गण' उववज्जेज्जा' त। सामान्य
समयवाणी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचन्द्रिका टीका श०३४ अ.श.१ २०२ विग्रहगत्योत्पातनि०
૪૧
विग्रहेणोत्पद्येत ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह - 'सेस' इत्यादि, ' से तहेव जान से तेणट्टेणं' शेषम् - प्रश्नातिरिक्तमुत्तरं तदेव समुत्पद्यमानस्य पृथिवीकायिकस्य यन् कथितं तदेव यात्वतेनार्थेन०, हे गौतम । एकसामयिकेन वा यावत् त्रिसानपिकेन वा, विग्रहेण उत्पद्येत तत् तेनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते, एकसामयिकेन वा, यावत् त्रिसामायिकेनेत्यादि । हे गौतम! मया खलु सप्तश्रेणयः कथिताः, इत्यादिकं सर्वमहानुसन्धेयमिति । एवं पुढवीकाइरस चउत्रिरे उपवास्यब्यो' एवम् - प्रदर्शितक्रमेण पृथिवीकायिकेषु चतुर्विधेष्वपि सूक्ष्मवादरपर्याप्तापर्याप्त भेदभिन्नेषु अपर्याप्त बादरतेजस्कायिकस्य उपपातो वर्णनीयः वर्णनमकारस्तु स्वयमेवोहनीयः ।
'एवं आउकाइए चव्विसु वि' एवं यथा चतुर्वित्र पृथिवीकायिकेषु उत्पन्न होता है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-से से तहेब जाव से तेणट्टेणं' हे गौतम ! वह वहां पर एक समयवाले त्रिग्रह से अथवा दो समग्रवाल विग्रह से अथवा तीन समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ऐसा यहाँ पर सब उत्तर रूप कथन पूर्ववत् समझ लेना चाहिये ! हे भदन्न ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं ! हे गौतम! मैंने सात श्रेणि कही हैं । यहां पर भी उत्तर रूप में सब कथन पूर्वके जैसा ही लगा लेना चाहिये 'एवं पुढवीकाइए चउच्विहेतु उववाएयन्त्रों' इस प्रकार प्रकट किये गये क्रम से अपर्याप्त बादरतेजस्कायिक के उत्पाद का सूक्ष्मबादर पर्याप्त अपर्याप्त भेद विशिष्ट पृथिवीकायिकों में उपपात कर लेना चाहिये, तथा इस सम्बन्ध में वर्णन करने का प्रकार अपने आप उद्भावित कर लेना चाहिये। ' एवं आउकाइएस चउब्विहेतु वि' जिस रीति से વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-‘તેર’ तद्देव जाव से तेणट्टेण' हे गौतम! त्यां मे समयवाणी विग्रहगतिथी અથવા એ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી અથવા ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રમાણે અહિયાં સઘળુ' ઉત્તર વાકય રૂપ કથન સમજી લેવુ'. હે ભગવન્ આપ એવું શા કારણથી કહા છે ?આ પ્રશ્નના ३ गौतम ! भें સાત શ્રેણીચે કહી છે, વિગેરે સઘળુ કથન અહિયાં પણુ उत्तर ३ये पडेलां ह्या प्रमा स्थन समल सेवु. 'एव' पुढवीकाइपसु 'चव्विसु उत्रवायव्वो' आ रीते उपर अगर ४६वामां आवेला उभथी अपर्याप्त બાદર તેજસ્કાયિકાના ઉત્પાદનું-સૂક્ષ્મ, ખાદર, પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ભેદવાળા પૃથ્વિકાયિકાનું વર્ણન સમજી લેવું. તથા આ વિષયનું વર્ણન કરવાની રીત स्वय' सम सेवी. 'पर्व' आउकाइपसु चउव्विद्देसु वि' के रीतथी यार प्रहारना
ઉત્તરમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्र अपर्याप्त पादरतेजस्कायिकस्योपपातो दर्शित स्तथैव अकायिकेषु चतुर्विधेषु अपर्याप्तादि भेदमिन्नेषु अपर्याप्तबादरतेजस्कायिकस्योपपातोऽपि वर्णयितव्यः इति । 'तेउकाइएमु सुहुमेसु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएमु य एवं चेव उववाएयचो' सूक्ष्मतेजस्कायिकेषु अपर्याप्तकेषु पर्याप्तकेषु च एकमेव पूर्वप्रदर्शितक्रमेणैव उपपातयितव्यः। अपर्याप्त बादरतेजस्कायिकस्यापर्याप्तसक्षमतेजस्कायिकेषु तथा पर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिकेषु पूर्वोक्तरूपेणैवोपपातो वर्णनीय इति भावः । 'अपज्जत्तवायरतेउकाइएणं भंते ! मणुस्सखेत्ते समोहए' अपर्याप्त बादरतेजस्का. यिकः खलु भदन्त ! मनुष्यक्षेत्रे समवहतः 'समोहणित्ता जे भविए मणुस्सखेते अपज्जत्त बायरतेउकाइयत्ताए उववज्जित्तए' समवहत्य मारणान्तिकसमुद्घातं चतुर्विध पृथिवीकायिकों में अपर्याप्त बादरतेजस्कापिक का उपपात दिखाया गया है उसी रीति से अपर्याप्तादि भेदवाले चतुर्विध अपक्षायिकों में अपर्याप्त बादर तेजस्कायिक के उत्पादका वर्णन कर लेना चाहिये । 'तेउकाइएसु सुहमेसु अपज्जत्तएसु य एवंचेव उववाएयव्यो' इसी प्रकार से अपर्याप्तक और पर्याप्तक सूक्ष्मतेजस्कायिकों में भी चादर अपर्याप्त तेजस्काधिक के उत्पाद का वर्णन कर लेना चाहिये। अर्थात् अपर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिकों में एवं पर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिकों में पूर्व में दिखाए गए क्रमके अनुसार बादर अपर्याप्त तेजस्कायिकके उत्पादका कथन कर लेना चाहिए ।
'अपज्जत्त पायरतेउकाइणं भंते ! मणुस्सखेत्ते समोहए' हे भदन्त ! कोई अपर्याप्त बादरतेजस्कायिक जीव मनुष्य क्षेत्र में मरा 'समोहणित्ता પૃથ્વીકાયિકમાં અપર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિકને ઉપપાત બતાવવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે અપર્યાપ્ત વિગેરે ભેદવાળા ચાર પ્રકારના અખાયિકમાં अपर्याप्त मा२ तायिना पाहनु न सम ले. 'उकाइएसु सुहुमेसु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएसु य एवं चेव उववएयव्वो' मा प्रमाणे અપર્યાપ્ત અને પર્યાપ્તક તેજસ્કાચિકેમાં પણ બાદર અપર્યાપ્ત તેજસ્કાયિકના ઉત્પાદનું વર્ણન કરી લેવું. અર્થાત્ અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિકમાં અને પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ તેજછાયિકમાં તથા અપર્યાપ્ત બાદર તેજસકાયિકમાં અને પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાચિકેમાં પહેલાં બતાવેલા ક્રમ પ્રમાણે બાદર અપર્યાપ્ત તેજરકાયિકના ઉત્પાદનું કથન કરી લેવું જોઈએ.
'अपनत्त बायरतेउकाइएण भते ! मणुस्खे त्ते समोहए' हे मापन 5 अपर्याप्त मा२ ते य ०१ मनुष्य क्षेत्रमा भरण पामे 'समोहणित्ता जे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ सू०२ विग्रहगत्योत्पातनि० ३४७ कृत्वा यो भव्यो मनुष्यक्षेत्रे अपर्याप्तबादरतेजस्कायिकतया-तेजस्कायिकरूपेणो. स्यत्तुम् - से णं भंते ! कइ समइएणं' स खलु भदन्त ! कतिसामयिकेन विग्रहेण उत्पद्यतेति प्रश्नः। उत्तरमाह-'सेस' इत्यादि । 'सेसं तं चे३' शेष प्रश्नव्य. तिरिक्तम् उत्तरं सर्वमपि तदेव अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकपकरणकथितमेव । 'एवं पज्जत्त बायरते उकाइयत्ताए वि उपचाएयवा' एवं पर्याप्तबादरतेजस्कायिकतयाऽपि उपपातयितव्याः। यथा अपर्याप्तबादरतेजस्कायिकस्य मनुष्यक्षेत्रे समवहतस्यापर्याप्त बादरतेजस्कायिकरूपेण उपपातो दर्शित स्तथैवापर्याप्तबादरतेजस्कायिकस्य मनुष्यक्षेत्रसमवहतस्य पर्याप्तबादरतेजस्कायिकरूपेणाऽपि उपपातो वक्तव्यः प्रक्रिया पूर्ववदेवोहनीयेति भावः । 'वाउकाइयत्ताए य 'जे भविए मणुस्सखेत्ते अपज्जत्त बायरते उकाहत्ताए उववजित्तए'
और मरकर वह मनुष्य क्षेत्र में ही अपर्याप्त बादरतेजस्कायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य हुआ तो 'से गं भंते! कासमइएणं.' हे भदन्त ! वह कितने समयवाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता हैं ? उत्तर में प्रभुश्री गौतमस्वामी से कहते हैं-'सेसं तंचेव' हे गौतम ! इस सम्बन्ध में उत्तर रूप सघ कथन अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक के प्रकरण में कहे अनुसार ही समझना चाहिए । 'एवं पज्जत्तवायर तेउकाइयत्ताए चि उववाएयव्यो' जिस प्रकार से मनुष्यक्षेत्र में समवहत अपर्याप्त बादर. तेजस्कायिकका अपर्याप्त बादरतेजस्कायिक रूप से मनुष्यक्षेत्र में उपपात दिखाया है, उसी प्रकार से मनुष्यक्षेत्र में समवहत अपर्याप्त पादरतेजस्कायिकका पर्याप्त बादरतेजस्कायिक रूप से भी उपपात कह लेना चाहिये। इस सम्बन्ध में प्रक्रिया पूर्व के जैसी ही उभावित कर लेनी भविए मणुस्सखेत्ते अपज्जत्त बायर ते उकाइयत्ताए उववज्जित्तए' भने भशन त મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં જ અપર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય થયે डाय तो 'से णभंते ! कइ समइएण'.' सावन समयवाणी व अतिथी hi Gत्पन्न थाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छे - 'सेंस त घेव' गौतम ! मा सम्पन्धमा ९५५:त ३५ सघणु ४थन मर्यात સૂક્ષમ પૃથિવીકાયિકના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવું.
एवं पज्जत्त वायरवेउकाइयत्ताए वि उववाएयवो' रे प्रमाणे मनुष्य ક્ષેત્રમાં સમાવહત અપર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિકને ઉપપાત અપર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિકપણુથી બતાવેલ છે, એ જ પ્રમાણે મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં સમાવહત અપર્યાપ્ત બાકર તેજ કાયિકને ઉપયત-પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિક પણાથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
भगवती सूत्रे
,
,
aण इकाइयाय जहा पुढवीकाइए तहेव चउकरणं भेएणं उववारयन्बो' वायुकायिकतया च वनस्पतिकायिकतया च यथा- पृथिवीकायिकेषु तथैव भेद चतुष्टयेन सूक्ष्म बादरतेजस्कायिकस्य यथा पृथिवीकायिकेषु उपपातः कथितस्तथा सूक्ष्म बादर पर्याप्तापर्याप्तक चतुष्कभेदेन वायुकायिकरूपेण वनस्पतिकायिकरूपेण उपपातो वर्णनीय इति । ' एवं पज्जत्त बायर तेउकाइओ दि समयखेते समोहणावेत्ता एएस चेत्र वीस ठाणेसु उववाएयन्त्रो' एवमपर्याप्तवादरतेजस्कायिकवदेव पर्याप्त बादरतेजस्कायिकोऽपि विज्ञेयः तं समयक्षेत्रे समवधात्य एतेष्वेव विंशतिस्थानेषु अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकत आरभ्य पर्याप्त बादर वनस्पतिकायिकान्तेषु विंशतिस्थानेषु उपपातयितव्यः उपपातप्रकारस्तु पूर्वदर्शितक्रमेणैव ज्ञातव्य इति । क इव ? इत्याह- 'जब अपज्जतओ उनवाइओ' यथैव, चाहिये । 'वाउकाइयत्ताए य वणस्सइकाइयत्ताए य जहा पुढवीकाइएस तव चक्कणं भेएणं उदवाएयब्दो' अपर्याप्त बादरतेजस्कायिकका जैसा- पृथिवोकायिकों में उपपात कहा है उसी प्रकार से इसके उपपात का वर्णन सूक्ष्म बादर पर्याप्त और अपर्याप्त भेदोवाले वायुकायिकों में और वनस्पतिकायिकों में भी कर लेना चाहिये। 'एवं पज्जन्सपायर तेउकाइओवि सममयखेत्ते समोहणावेत्ता एएस चैव वीसइठाणेसु उबवायव्वो' अपर्याप्त बादर तेजस्कायिक के जैसा ही पर्याप्त बादरतेजस्कायिकका भी कथन जानना चाहिये । अर्थात् समयक्षेत्र में उसका मारणान्तिक समुद्घाक से मरण करवाकर इन्हीं बीस स्थानों में- अप
प्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक से लेकर पर्यान बादरवनस्पतिकायिक तक के जीवों में उसका उत्पात करवाना चाहिये ! उत्पात करवाने कीरीति पहिले प्रकट ही की जा चुकी है। 'जहेब अपज्जतओ उववाइओ'
પણ સમજી લેવે, આ સબંધમાં આલાપને પ્રકાર પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ समल येवो. 'वाउकाश्यताएं य वणस्सइका इयत्ताए य जहा पुढवीकाइएस तद्देव चक्करण भैरणं रखवाएयत्रो' अपर्याप्त माहरतेनानि उपयात प्रभा પૃથ્વિીકાયિકામાં કહેલ છે. એજ પ્રમાણે તેના ઉપપાતનું વણુ ન સૂક્ષ્મ બાદર પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ભેદવાળા વાયુકાયિકામાં અને વનસ્પતિ કાયિકામાં પણ કરી લેવું.
' एवं ' पज्जत बायर उकाइओ वि समयखेत्ते समोहणावेत्ता' एपसु चेव बीस ठाणेसु उबवाएयन्वो' अपर्याप्त माहर तेरसायिनी प्रेम पर्याप्त मार તેજાયિકનું' કથન પણ સમજવું'. અર્થાત્ સમય ક્ષેત્રમાં તેમને મારાપ ધાન્તિક સમુદ્ધાતથી મરણુ કરાવીને આ વીસ સ્થાનેામાં-અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મપૃથ્વિીકાયિકાથી લઈને પર્યાપ્ત ખાદર વનસ્પતિકાયિક સુધીના જીવામાં તેને ઉપપાત કહેવા ઈએ ઉત્પાત કરવાની રીત પહેલા જ મતાવવામાં આવેલ છે. તે પ્રમાણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ सू०२ विग्रहगत्योत्पातनि० ३४९ अपर्याप्तक उपपातितः, यथा-अव्यहित पूर्वम् अपर्याप्त वादरतेजस्कायिकस्य उपपातो चर्णित स्तद्वत् पर्याप्त बादरतेजस्कायिकस्याऽपि उपपातो वर्णनीय इति भावः । एवं सम्बत्थ वि बायरते उकायिका अज्जत्तमा य पज्जत्तमा य समयखेते उववाएयवा समोहणावेयवावि।२४०। एवं यथैव अप प्तिक वादरतेजस्कायिक उपपातितः 'अज्जत्तवायरतेउकाइएणं भंते !' इत्यादि मूत्रेण, एवमेव सर्वत्रापि विंशतिस्थानेष्वपि वादरतेजस्कायिका अपर्याप्तकाश्च पर्याप्तकाश्च समयक्षेत्रे उपपातयितव्याः समवघातयितव्या अपि । एवमपर्याप्त पर्याप्त वादरतेजस्कायिअर्थात् जिस प्रकार से अपर्याप्त बादरतेजस्कायिक के उत्पातका अभी अभी वर्णन किया गया है उसी प्रकार से पर्याप्त बादरतेजस्कायिक के उपपात का भी वर्णन कर लेना चाहिये यही इस कथनका सारांश है। 'एवं सम्वत्थ विवायरतेउकाइया अपज्जत्तगाय पज्जत्तगाय समयखेत्ते उववाएयव्या समोहणावेयव्वा वि' जिस प्रकार 'अपज्जत्त बायरतेउ. काइएणं भंते !' इत्यादि सूत्र द्वारा अपर्याप्त पादरतेजस्कायिक के उत्पातका कथन किया गया है, इसी प्रकार से सर्वत्र २० स्थानों में भी अपर्याप्तक और पर्याप्तक चादरतेजस्कायिक जीवों के समयक्षेत्रको मनुष्यक्षेत्र को आश्रित करके उत्पातका कथन कर लेना चाहिये । अर्थात् उन्हें वहां उत्पन्न बोलना चाहिये। और वहीं पर उनका मारणान्तिक समुद्घात से मरण बोलना चाहिये । इस प्रकार अपर्याप्त और पर्याप्त बादरतेजस्कायिक जीवोंका मनुष्यक्षेत्र में ही समुद्घात और सभी ‘ज हेव अपज्जत्तओ उजवाइओ' अर्थात् २ प्रमाणे अपरित मार તેજસ્કાયિકના ઉત્પાતનું વર્ણન હમણું જ ઉપર કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે પર્યાપ્ત બાદર તેજક ચિંકના ઉત્પાતનું વર્ણન પણ સમજવું. એ જ मा थनने सारांश डेस छे. 'एव सव्वत्थ वि बायर तेउकाईया अपज्जत्त गाय पज्जत्तगाय समयखेत्ते उबवाएयव्वा समोहणावेयव्वा वि' प्रभार 'अपज्जत्त वायर तेक्काइएण भो! त्याहि सूत्र वा। सात माह२ तायिना ઉત્પાદનું કથન કરવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે સઘળે ઠેકાણે-એટલે કે વીસે સ્થાનમાં પણ અપર્યાપ્તક અને પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિક ના સમય ક્ષેત્ર-મનુષ્ય ક્ષેત્રને આશ્રય કરીને ઉત્પાતનું કથન કહેવું જોઈએ. અર્થાત તેમની ઉત્પત્તી ત્યાં કહેવી જોઈએ. અને ત્યાં જ તેઓ નું મારણાનિક સમુદ્દઘાતથી મરણું કહેવું જોઈએ. આ રીતે અપર્યાપ્ત અને પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાચિકે ને સમુદ્દઘાત અને ઉત્પત્તી મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં જ કમથી વીસે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
भगवतीसूत्रे
कानां मनुष्यक्षेत्रे समुद्घातः मनुष्यक्षेत्रे एवोपपातो यथाक्रमं विंशतिस्थानेषु वर्णनीय इति । वर्णनमकारस्तु पूर्वपदर्शित एव ज्ञातव्यः ॥ २४० ॥
,
'वउक्काइया वणस्सकाइना य जहा पुढवीकाइया तहेव चउक्कणं देणं उबवायव्वा' वायुकायिका वनस्पतिकायिकाश्च यथा पृथिकायिका स्तथैव चतुष्केन मेदेन सूक्ष्मवादरपर्याप्तापर्याप्तभेदेन उपपातयितव्याः । वायुकायिकोऽपि च द्विविधः सूक्ष्मो बादरश्च । सूक्ष्मोऽपि अपर्याप्त पर्याप्त भेदेन द्विविध स्तथा बादरोऽपि अपर्याप्त पर्याप्त भेदेन द्विविध स्तदेवं चतुविधा वायुकायिकाः । तेषां चतुष्केन भेदेन वायुकायवनस्पतिकाययोः सर्वत्र सम्भवात् पृथिवीकायिकवदेव उपपातो वर्णनीयः । (३२० ) एवमेत्र वनस्पतिकायिकानामपि चतुष्केन भेदेन पृथिवीकायक देव उपपातो वक्तव्यः । ४०० । कियश्पर्यन्तं चतुर्भेदभिन्नयोः वायुवनस्पतिकायिकयोरुपपातो वर्णनीय स्तत्राह - ' जाव' इत्यादि, जात्र पज्जत उपपात यथाक्रम बीस स्थानों में बर्णित करना चाहिये अन्यत्र नहीं । वर्णन करनेका प्रकार पूर्व में दिखा ही दिया गया है २४० ।
'वक्काइयो वणस्सइकाइया य जहा पुढवीकाइया तहेव चउक्क एणं भेदेणं उबवायव्वा' पृथिवीकायिक के जैसा वायुकायिक का और areपतिकायिकका अपने अपने भेदो के साथ सर्वत्र उपपाद कहना चाहिये। वायुकायिक भी सूक्ष्म और बादर के भेद से दो प्रकार का होता है इनमें सूक्ष्म वायुकायिक भी अपर्याप्त और पर्याप्त के भेद से दो प्रकार का कहा गया हैं तथा बादरवायुकायिक भी अपर्याप्त और पर्याप्त भे से दो प्रकार का कहा गया हैं। इस प्रकार चार प्रकार के वायुकायिके और चार प्रकार के वनस्पतिकायिक सर्वत्र संभवित होने से पृथिवीकाधिक के जैसे इनके उपपाद का वर्णन कर लेना चाहिये સ્થાને માં વણ ન કહેવું જોઈએ. ખીજે નહીં. વર્ગુન કરવાના પ્રકાર પહેલાં ५२ मताववाभां भावी गये छे. ते मुन्ण समवा. २४० )
'वाउक्काइया वणस्स इकाइया य जहा पुढवीकाइया तत्र चवक्कण भेएण उजवण्या' पृथिवीयिना स्थल प्रमाणे वायुपायस्तु याने वनस्पति કાયિકાનુ` કથન ભેદે સાથે સ્વયં બનાવીને સઘળા સ્થાનમાં ઉષપાત સમ૰ જવે. વાયુકાયિક પણુ સૂક્ષ્મ અને બાદરના ભેદથી એ પ્રકારના થાય છે. સમાવાયુકાયિકા પણ્ અપર્યાપ્ત અને પર્યાપ્તના ભેદથી એ પ્રકારના કહેલ છે. તથા બદર વાયુકાયિક પણુ અપર્યાપ્ત અને પર્યાપ્તના ભેદથી એ પ્રકારના કહેલ છે. આ રીતે ચાર પ્રકારના વાયુકાયિક અને ચાર પ્રકારના વનસ્પતિકાયિકનુ બધે સંભવિત પણું હાવાથી પૃથ્વીકાયિકની જેમ તેમના ઉપપાતનુ' વર્ણન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
मेयरन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ सम्र विनहगत्योत्पातनि ३५१ वायरवणस्सइकाइएणं भंते !' यावत्पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिका खलु भदन्त ! अत्र यावत्पदेन पर्याप्त सूक्ष्मवायुकायिकस्यापर्याप्त बादरवायुकायिकस्य, पर्याप्त बादरवायुकायिकस्य, अपर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकस्य, पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पति. कायिकस्य, अपर्याप्त वादरवनस्पतिकायिकस्य च संग्रहो भवति । एतादृशः पूर्वोक्तचतुर्भेदभिन्नो वनस्पतिकायिका, 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीर' एतस्या रत्नपभायाः पृथिव्याः 'पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' पौरस्त्ये पूर्वस्मिन चर. मान्ते समवहतः, 'समोहणित्ता' समबहत्य मरणान्तिकसमुद्घातं कृत्वा, 'जे भविए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए' यो भव्य एतस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः, पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते पज्जत्त वायरवणस्सइकाइयत्ताए उववज्जित्तए' पाश्चात्येपश्चिमे चरिमान्ते पर्याप्त वादरवनस्पतिकायिकतयोत्पत्तुम् । ‘से णं भंते ! कइसमइएण' स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन विग्रहेणोत्रद्यतेति प्रश्नः । ४००, 'जाव पज्जत्तवायरवणस्तइकाइए णं भंते ! इमी से रयणप्प भाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' यावत् हे भदन्त ! कोई पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिक इस रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्व चरमान्त में मरा
और 'समोहणित्ता जे भविए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते पज्जत बायरवणस्सइकाइयत्ताए उववज्जित्तए' मरकर वह इसी रत्नप्रभा के पश्चिम चरमान्त में घादर पर्याप्त बनस्पतिकायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य हुआ 'से णं भंते ! कइसमइएणं.' 'तो हे भदन्त ! वह कितने समयवाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता हैं ? यहां यावत् शब्द से सूक्ष्म पर्याप्त वायुकायिक का अपर्याप्त बाइर व युकायिक उN A नसे. ४०० 'जाव पज्जत्त बायर वणसइकाइएण भाते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमते ! समोहए' यावत् ७ मापन् । પર્યાપ્ત વનસ્પતિકાયિક આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાનમાં મરણ પામે भने 'समोहणित्ता जे भविए इमीसे रवणप्पभाए पुढवीए पच्चथिमिल्ले चरिमंते ! पज्जत्त घायरवणस्वइकाइयत्ताए उववज्जित्तए' भरीने ते मा २त्नला પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાતમાં બાદર પર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિક પણુથી ઉત્પન્ન थवा योग्य थयो साय तो 'से ण भते ! कइसमइएण' भगवन् त seal સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? અહિયાં યાવત્ શબ્દથી સૂમ પર્યાપ્ત વાયુકાયિકનું, અપર્યાપ્ત બાદર વાયુકાયિકનું, પર્યાપ્ત બાદર વાયુ કાયિકનું, અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મવનસ્પતિકાયિકોનું, પર્યાપ્ત સૂપવનસ્પતિકાયિકેનું અને અપર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાયિકનું ગ્રહણ થયેલ છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં सुश्री ४३ छे -'सेस' तहेव जाव से वेणगुण गौतम प्रभारी अर्यात
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसवे
उत्तरयति - ' से' इत्यादिना 'सेनं तव जात्र से तेणट्टेणं' शेषं तथैव यथा अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकोषपाताबसरे उत्तरे कथितं तथैत्र इहापि याबतसेनार्थेन गौतम! एवमुच्यते, इत्यादि प्रकरणान्तं सर्वमपि उत्तरादिकं ज्ञातव्यम् । यावत् पदेन सम्पूर्णस्यापि उत्तरवाक्यस्य संग्रहो भवति ।
३५२
'दक्षिण चरमान्ते उपपातं वर्णयितुमाह- अपज्जत हुम' इत्यादि । 'अपज्जत मढवीकारणं भते ।' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! 'इमीसे रयणमा पुढबीए पच्चत्थिमिल्ले चरिमंते समोहर' एतस्याः रत्नपमायाः पृथिव्याः पाश्चात्ये- पश्चिमे चरमान्ते समवहतः 'समोहणित्ता जे भविए' समय
का अर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिकका, एवं अपर्याप्त बादरवनस्पतिकायिक का संग्रह हुआ है। इस प्रकार प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री गौतम स्वामी से कहते हैं- 'सेसं तहेब जाव से तेणद्वेणं' हे गौतम! जैसा अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक के उपपात के अवसर में उत्तररूप में कहा गया है उसी प्रकार से यहां पर भी 'यावत् हे गौतम! मैंने इस कारण से ऐसा कहा है' इस प्रकरण तक कह लेना चाहिये । यहां यावत् पद से सम्पूर्ण उत्तर वाक्य का संग्रह हुआ है ।
अव सूत्रकार पूर्व दक्षिण चरमान्त में उपपात का वर्णन करते हैं - इसमें गौतमस्वामीने प्रभुश्री से ऐसा पूछा है- 'अपज्जत सुम पुढारणं भंते!' हे भदन्त ! कोई अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव 'इमी से रमाए पुढवीए पचत्थिमिल्ले चरिमंते समोहए' इस रत्नप्रमापृथिवी के पश्चिम चरमान्त में मारणान्तिक समुद्घात से मरा 'समोहणित्ता जे भविए इमी से रयणपभाए पुढवीए पुरस्थिमिल्ले चरिमंते
સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકના ઉષપાતના સંબંધમાં ઉત્તર રૂપથી કથન કરેલ છે, તેજ રીતે આ પ્રકરણમાં પણ યાવત્ હે ગૌતમ! મેં આકારણથી એવુ' કહ્યું છે કેઆ પ્રકરણ પર્યન્ત સમજી લેવું અહિયાં યાવત્ પથી આ સમગ્ર ઉત્તર વાકય ગ્રહણ કરાયું છે.
હવે સૂત્રકાર દક્ષિણ ચરમાન્તમાં ઉપપાતનું વર્ણન કરે છે. આમાં शीतभस्वाभीो प्रभुश्रीने मे पूछयुं छेडे - ' अपज्जत्त सुहुम पुढ़वीकाइयाण भंते !' हे भगवन् अपर्याप्त सूक्ष्म है। पृथ्वीश्रयि व 'इमीसे रयणप्पमाए पुढवीए पच्चत्थिमिल्ले चरिमंते ! समोहए' मा रत्नडला पृथ्वीना पश्चिम अरमान्तभां भारयान्ति समुद्घातथी भराशुयामे भने 'समोहणित्ता जे भविष
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ.श.१ १०२ विग्रहगत्योत्पातनि० ३५३ इस्य-मारणान्तिक समुद्घातं कस्बा यो भव्यः 'इमीसे रयणप्यमाए पुढबीए' एतस्या रत्नमभायाः पृथिव्याः, 'पुरस्थिमिल्ले चरिमंते' पौरस्त्ये-पूर्वे चरमान्ते, 'अयज्जत्त मुहमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए' अपर्याप्तमृक्षः पृथिवीकायिकतया अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकरूपेणोत्पत्तुम्, 'से णं भंते ! कइसमइएणं. स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन विग्रहणोत्पद्यतेति प्रश्नः। उत्तरमाह-सेसं वहेव' इत्यादि । 'सेसं लहेब निरवसेस' शेषम्-एखदतिरिक्त निरवशेष प्रश्न वाक्यमुत्तरवाक्यं च तथैव-सर्वत्र समुद्घातेषु सर्वत्र चोपपातेषु यथैव प्रश्नोत्तर प्रकरणं कथितं तेनैव रूपेण निरवशेषम् इहापि अध्येतव्यम् । एकसामयिकेन यावत् त्रिसामयिकेन वा विग्रहेणोत्पद्यत 'से केण्टग' इत्यादिकं पूर्वमूत्रपठितमेन 'अपज्जप्स सुहुम पुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए' और मरकर वह उसी रत्नप्रभापृथिवी के पूर्व चरमान्त में अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य हुआ 'सेणं भंते ! कइसमदएणं' तोहे भदन्त ! वह वहां कितने समय वाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? उत्तर में प्रभुश्री गौतमस्वामी से कहते हैं- सेसं तहेव निररसेस' हे गौतम ! इस सम्बन्ध में जैसा कि पूर्व में सर्वत्र समुद्घातों में और उपपातों में प्रश्नो. तर प्रकरण कहा गया है वैसा ही यहां पर भी वही सब कथन कह लेना चाहिये । अर्थात् वह वहाँ एक समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है अथवा दो समयवाले विग्रह से अथवा तीन समयवाले विग्रहसे उत्पन्न होता है। 'से केणट्टेणं' इत्यादि सूत्र से प्रश्न और ‘से तेणटेण०' इत्यादि सूत्र से उत्तर जैसा पहिले कहा जा चुका है वह सब यहां पर वहां से आकर्षित कर कह लेना चाहिये। यही बात-सेसं तहेव निरवसेस' इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते! सुहुमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्त' મરણ પામીને તે એજ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ચરમન્તમાં સૂકમ પૃથ્વીકાયિક पाथी उत्पन्न वान योग्य सनेस डाय से ण भंते ! कइ समइएण' तर ભગવન તે ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभा प्रल छ -'सेस तहेव निरवसेस' गौतम ! साधमां જે પ્રમાણે મેં પહેલા બધે સ્થળે સમુદ્દઘાતમાં અને ઉપપાતમાં પ્રશ્નોત્તર રૂપથી પ્રકરણ કહ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ તે સઘળું કથન કહી લેવું. જોઈએ. અર્થાત્ તે ત્યાં એક સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન थाय छे. 'से केणट्रेणं' ४त्यादि सूत्रथी प्रश्न भने ‘से तेण ट्रेणं' त्याहि सूत्रथा ઉત્તર જે પ્રમાણે પહેલાં કહેલ છે. એ જ પ્રમાણે તે તમામ ઉત્તર અહીયાં सेवा. या पात 'सेस तहेध निरवसेस' या सूत्राा माडियां सारे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४
भगवती सूत्रे
ज्ञातव्यमितिभावः । ' एवं जहेब पुरथिमिल्ले चरिमंते सव्यपदेसु वि समोहया' एवं यथैव पौरस्त्ये चरमान्ते सर्वपदेष्वपि अपर्याप्त पर्याप्तादि भेदभिन्नपृथिव्यादि वनस्पतिका विकास विंशति स्थानेषु समरहताः 'पञ्च्चत्थिमिल्ले चरिमंते समय खेते य उबवाइया' पाश्चात्ये चरमान्ते पृथिव्यप् चायुत्रनस्पतिकायिकाः समयक्षेत्रेचापर्याप्तबादरपर्याप्तवादरतेजस्कायिका उपपातिताः । 'जे य समयखेत्ते समोहया ये च समयक्षेत्रे समवहताः सन्तः, 'पश्च्चत्थिमिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य उववाइया' पाश्चात्ये चरमान्ते पृथिव्यादय श्वत्वारः, समयक्षेत्रे च बादरतेजस्कायिका उपपातिताः । 'एवं एएणं चैव कमेणं' एवमेतेनैव क्रमेण, 'पच्चत्थि - मिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य समोहया पुरथिमिल्ले चरिमंते समयखे ते य इस सूत्रपाठ द्वारा यहां समझाई गई है। 'एवं जहेब पुरस्थिमिल्ले चरिमंते सवत्रपदेवि समोहया पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य उबवाइया' तथा इस सूत्र पाठ द्वारा सूत्रकार ऐसा समझा रहे हैं कि जैसा पूर्वचरमान्त में अपर्याप्त पर्याप्त आदि भेद विशिष्ट पृथिवी आदि से लेकर वनस्पतिकायिक तक के २० स्थानोंवाले जीवोंका मारणान्तिक समुद्घात करके मरण कहा गया है और मरण करके जैसा उनका पाश्चात्य चरमान्त के पृथिवी अपू वायु और वनस्पतिकायिकों में उपपात कहा गया है तथा अपर्याप्त बादर और पर्याप्त बादर तेजस्कायिकों का समयक्षेत्र में उत्पाद कहा गया है तथा 'जे य समयखेत्ते समोहया पच्चरिथमिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य उववाइयां' जो जीव बादर अपर्याप्त तेजस्कायिक, बादर पर्याप्त तेजस्कायिक- समयक्षेत्र में मारणातिक समुद्घात करके पाश्चात्य चरमान्त में- रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम-चरमान्त में एवं समयक्षेत्र में उत्पन्न हुए कहे गये हैं । 'एवं
समावेस छे. 'एव' जहेव पुरत्थिमिल्ले चरिमंते सव्वपदेसु वि समोइया पच्छत्थिमिल्ले चरिमंते समयखेते य उववाइया' तथा था सूत्रपाठ द्वारा सूत्रार એવું સમજાવે છે કે-જેમ પૂર્વ ચરમાન્તમાં અપર્યાપ્ત પર્યાપ્ત વિગેરે ભેદવાળા પૃથ્વીકાય વિગેરેથી લઈને વનસ્પતિકાય સુધીના ૨૦ વીસ સ્થાનામાં મારા ન્તિક સમુદ્ધાત કરીને જીવાનુ` મરણ કહેવામાં આવેલ છે, અને મરણુ કહીને मे रीते तेथेोनु-भेटले हे पृथ्वी, अयू, वायु, अने वनस्पतिमयि मां-भेटले } पश्रिम यरभान्तभां उपपात उडेल छे, तथा 'जे य समयखेते समोहया पच्चत्थि - मिल्ले चरिमंते ! समयखेते य उववाइया' ने व मार अपर्याप्त तेनायिष्४, બાદર પર્યાપ્ત તેજસ્કાયિક સમય ક્ષેત્રમાં મારણાન્તિક સમુદ્ધાત કરીને પશ્ચિમ ચરમાતમાં–રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં અને સમય ક્ષેત્રમાં થયેલા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
-
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ सू०२ विग्रहगत्योत्पातनि० ३५५ उववाएयबा तेणेव गमएणं' पाश्चात्ये चरमान्ते समयक्षेत्रे च समवहताः पौरस्त्ये चरमान समयक्षेत्रे च उपपातयितव्या स्तेनैव गमकेन-तेन पूर्वोक्तनैव प्रकारेणेति । 'एवं एएणं गमएणं दाहिणिल्ले चरिमंते समोहयाणं उत्तरिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य उववाओ' एवमेतेन गमकेन दाक्षिणात्ये चरमान्ते दक्षिण चरमान्ते समवहतानाम् औत्तरे चरमान्ते समयक्षेत्रे च उपपातो वर्णनीय ‘एवं चेव उत्तरिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य समोहया' एवमेवौत्तरे चरमान्ते समयक्षेत्रे च समवहताः 'दाहिणिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य उत्रवाएयव्वा तेणेव गभएणं' दाक्षिएएणं चेव कमेणं पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते समयखेत्त समोहया पुरस्थि मिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य उववाएयव्वा' उसी प्रकार इसी क्रम से पश्चिम चरमान्त में और समयक्षेत्र में उनका मारणान्तिक समुद्धात से मरण कहना चाहिये और मरण कहकर उनका पूर्वपरमान्त में एवं समयक्षेत्र में उत्पाद कहना चाहिये । 'एवं एएणं गमएणं दाहिणिले चरिमंते समोहयाणं उत्तरिल्ले चरिमंते समयखेत्त य उयवाओ 'तथा इसी प्रकार इसी क्रम से इन जीवोंका दक्षिण चरमान्त में मारणान्तिक समुद्घात से मरण कहकर उनका उत्तर चरमान्त में और समयक्षेत्र में उत्पाद का वर्णन करना चाहिये। 'एवं चेव उत्तरिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य समोहया दाहिणिल्ले चरिमंते समयखेत्ते य उवधाएयव्या तेणेव गमएणं' तथा इसी प्रकार से इसी क्रम से उत्तर चरमान्त में और समयक्षेत्र में उनका मारणान्तिक समुद्घात कहकर दक्षिण के 'एवं एएण चेव कमेण पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते ! समयखेते समोइया पुरस्थि. मिल्ले चरिमंते! सायखेते य उक्वाए यव्वा' से शत मा भथा पश्चिम ચરમાન્તમાં અને સમય ક્ષેત્રમાં તેમનું મારણતિક સમુદુઘાતથી મરણ કહેવું જોઈએ. અને મરણ કહીને પૂર્વચરમાન્ડમાં અને સમય ક્ષેત્રમાં તેઓને अपात ४ नये. एवं एएण गमेण दाहिणिल्ले समोहयाणं उत्तरिल्ले चरिमंते समयखेते य उववाओ' तथा मा प्रभा मा भयो આ ઇવેનુ દક્ષિણ ચરમન્તમાં મારણાન્તિક સમુદ્રઘાતથી મરણ કહીને તેઓનું उत्त२ यरमा-तमा भने समय क्षेत्रमा पाईनु प ४२७ नो . 'एव' चेब उत्तरिल्ले चरिमंते समयखेते य समोहया दाहिणिल्ले चरिमंते समयखेते य उववाएयव्वा तेणेव गमएण' तथा मा प्रमाणे मा भथी उत्तरमा ચરમાન્તમાં અને સમય ક્ષેત્રમાં તેઓને મારણાન્તિક સમુદ્રઘાત કહીને દક્ષિણના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे णात्ये चरमान्ते समयक्षेत्रे चोपपातयितव्याः तेनैव पूर्वपदर्शितेनैव गमकेन प्रकारे णेति । अयं भावः यथा-रत्नप्रभा पूर्वचरमान्ते समवहतस्य रत्नपभापश्चिम चरमान्ते उपपातो वर्णितः, एवं रत्नपमा पश्चिमचरमान्ते समवहतस्य रत्नममा पूर्वचरमान्ते समयक्षेत्रे चोपपातो वर्णयितव्यः, तथा रत्नप्रभाया दक्षिणचरमान्ते समयक्षेत्रे च समवहतस्य रत्नप्रभा उत्तरचरमान्ते समयझेत्रे च समवहतस्य रत्नप्रभाया उत्तरचरमान्ते समयक्षेत्रे चोपपातो वर्णयितव्यः, तथैव रत्नप्रभाया उत्तरचरमान्ते समयक्षेत्रे च समवहतस्य रत्नप्रभा दक्षिणचरमान्ते चोपपातो वर्णनीयः । आलापकपकारः स्वयमेव ऊहनीयः ॥
॥ इति रत्नप्रमाश्रित पप तमकारप्रकरणात्मकं द्वितीयं सूत्रम् ॥ चरमान्त में और समयक्षेत्र में उनके उत्पादका कथन उसी प्रकार के गयकसे करना चाहिये । तात्पर्य यह है-जैसा रत्नप्रभा चरमान्त पृथिवी के पूर्व चरमान्त में समवहत पृथिव्यादिकायिक जीव का रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम चरमान्त में उपपात वर्णित हुआ है वैसा ही रत्नप्रभा पृथिवी के पश्चिम चरमान्त में समवहत पृथिव्यादिकायिक जीवका रत्नप्रभापृथिवी के पूर्वचरमान्त में और समयक्षेत्र में उपपाद वर्णित कर लेना चाहिये । तथा रत्नप्रभा के दक्षिण चरमान्त में और समयक्षेत्र में समवहत हुए उस जीव के उत्पादका वर्णन रत्नप्रभापृथिके उत्तर चरमान्त में और समयक्षेत्र में कर लेना चाहिये । इसी प्रकार से रत्नप्रमा पृथिवी के उत्तर चरमान्त में एवं मनुष्यक्षेत्र में समवहत हुए
ચરમાતમાં અને સમય ક્ષેત્રમાં તેઓના ઉત્પાદનું કથન કરવું જોઈએ. કહે. વાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે રીતે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાતમાં જે પ્રમાણે સમુદુઘાત કહેલા પૃવિકાયિક વિગેરે જીવને રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં ઉપપાતનું વર્ણન કર્યું છે, એજ પ્રમાણે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં સમુદ્રઘાત કરેલ પૃથ્વીકાયિક વિગેરે જેને રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાન્તમાં અને સમય ક્ષેત્રમાં સમુદ્ઘત કહેલ જીવના ઉત્પાદનું વર્ણન કરી લેવું જોઈએ. તથા રત્નપ્રભા પૃથ્વીને દક્ષિણ ચરમાન્ડમાં અને સમય ક્ષેત્રમાં સમુદ્દઘાત કરેલ તે જીવના ઉત્પાદનું વર્ણન રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ઉત્તર ચરમાતમાં અને સમયક્ષેત્રમાં કરી લેવું જોઈએ. એ જ પ્રમાણે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ઉત્તર ચરમાતમાં અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ सू०३ श०प्रभाश्रितैकेन्द्रियाणामुत्पातः ३५७
अत्र रत्नप्रभा प्रकरणे पृथिव्यायेकैकस्मिन् जीवस्थाने विंशति विंशति गमक सदभावेन पूर्वान्तगमानां चत्वारि शतानि ४००, एवं पश्चिमान्त दक्षिणान्तोत्त रान्तगमानां प्रत्येकं चत्वारि चत्वारि शतानीति संमील्य सर्वे षोडशशत संख्यकाः १६०० गमा भवन्तीति ।।मू-२॥
इति रत्नप्रभापृथिव्याश्रितोपपातप्रकारप्रकरणात्मकं द्वितीयं सूत्रम् ॥२॥ जीवोंके उत्पाद का वर्णन रत्नप्रभा पृथिवी के दक्षिण चरमात में और समयक्षेत्र में कर लेना चाहिये। आलाप प्रकार इस सम्बन्ध में अपने आप उत्पन्न कर लेना चाहिये । इस प्रकार रत्नप्रभाश्रित उपपात के प्रकार का यह प्रकरण रूप द्वितीय सूत्र समाप्त हुआ। इस रत्नप्रभा प्रकरण में पृथिवी आदि एक एक जीव स्थान में बोस २ गमकोका सद्भाव है इससे पूर्वान्त गमकों की संख्या ४०० होती है। इसी प्रकार से पश्चिमान्त, दक्षिणान्त और उत्तरान्त गमौकी प्रत्येककी ४००-४०० की संख्या होती है। इस प्रकार चारों दिशाओं के गमक १६०० होते हैं । ॥सू० २॥
મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં સમુદ્રઘાત કરેલા જીવન ઉત્પાતનું વર્ણન રત્નપ્રભા પૃથ્વીના દક્ષિણ ચરમાનમાં અને સમય ક્ષેત્રમાં કરી લેવું. આ રીતે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના આશ્રયવાળા ઉપપાતના પ્રકારનું આ પ્રકરણ રૂપ બીજુ સૂત્ર સમાપ્ત થયું. આ રનમાના પ્રકરણમાં પૃથકી વિગેરે એક એક જીવ સ્થાનમાં વીસ વીસ ગમકેને સદ્ભાવ કહેલ છે. એથી પૂર્વાનના ગમેની સંખ્યા ૪૦૦ ચારસો થાય છે. એ જ રીતે પશ્ચિમન્ત, દક્ષિણત અને ઉત્તરાન્ત, ગેમની દરેકની સંખ્યા ૪૦૦-૪૦૦ ચારસો, ચારસોની થાય છે. આ રીતે ચારે દિશાઓના થઈને કુલ ગમકે ૧૬૦૦ સેળસે થાય છે. સૂરા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
भगवतीस्त्रे रत्नप्रभापृथिव्याश्रिताना मेकेन्द्रिय जीवानां संघातोपपातमकारं संपदर्य शर्करापमाश्रितैकेन्द्रियजीवानां समुद्घातोपपातं मदर्शयन्नाह-अपज्जत्त' इत्यादि। ___ मूलम्-अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइएणं भंते! सकरप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए, समोहणित्ता जे भविए सकरप्पभाए पुढवीए पञ्चस्थिमिल्ले चरिमंते अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए । एवं जहेव रयणप्पभाए जाव से तेणटेण० एवं एएणं कमेणं जाव पज्जत्तएसु सुहुमतेउ. काइएसु। अपज्जत्तसुहमपुढवीकाइए णं भंते ! सकरप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए समोहणित्ता जे भविए समयलेले अपजत्तबायरतेउकाइयत्ताए उववजित्तए, से णं भंते! कइ समइएणं पुच्छा, गोयमा! दुसमइएण वा, ति समइएण वा विग्गहेणं उववज्जिज्जा । से केणट्रेणं० एवं खलु गोयमा! मए सत्त सेढीओ पन्नत्ताओ तं जहा, उज्जुयायया जाव अद्धचकवाला। एगओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे, दुसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा, दुहओ वंकाए सेढीए उवव. ज्जमाणे तिसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा, से तेणटेणं. एवं पज्जत्तएसु वि बायरतेउकाइएसु, सेसं जहा रयगप्पभाए। जे वि बायरतेउकाइया अपज्जत्तगा य पज्जत्तगा य समयखेत्ते समोहणित्ता दोच्चाए पुढवीए पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते पुढवी. कायएस चउठिवहेसु आउकाइएसु चउठिवहेसु, तेउकाइएस दुविहेसु, वाउकाइएसु चउब्धिहेसु, वणस्सइकाइएसु चउविहेसु उववज्जति ते वि एवं चेव दुसमइएण वा, तिसमइएण वा विग्गहेणं उववाएयवा। बायरतेउकाइया अपज्जत्तगाय पज्जत्तगाय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ.श.१९०३ शप्रभाश्रिजैकेन्द्रियाणामुत्पातः ३५९ जाहे तेसु चेव उववउजंति, ताहे जहेव रयणप्पभाए तहेव एग. समइय दुसमइय तिसमइय विग्गहा भाणियव्वा, संसं जहेव रयणप्पभाए तहेव निरवसेसं। जहा सकरप्पभाए वत्तव्वया भणिया एवं जाव अहे सत्तमाए वि भाणियवा ॥सू०३॥
छाया-अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! शर्कराप्रभायाः पृथि. व्याः पौररत्ये चरमान्ते समवहतः समबहस्य यो भव्यः शर्करापभायाः पृथिव्याः पाश्चात्ये चरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतयोपपत्तुम् , एवं यथैव रस्नप्रभायां यावत् तत्तेनार्थेन । एवम्-एतेन क्रमेण यावत् पर्याप्तकेषु सूक्ष्मतेजस्कायिकेषु । अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! शर्करापमायाः पृथिव्याः पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः समवहत्य यो भव्यः समयक्षेत्रे अपर्याप्तबादर. तेजस्कायिकतया उत्पत्तुम् , स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन पृच्छा, गौतम ! द्वि सामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, विग्रहेणोत्पयेत, तत्केनार्थेन, एवं खलु गौतम ! मया सप्तश्रेणयः प्रज्ञप्ताः तद्यथा ऋज्वायता यावदर्द्ध चक्रवाला एकतो चक्रया श्रेण्या उपपद्यमान त्रिपामयिकेन विग्रहेणोत्पद्येत, द्विधातो वक्रया श्रेण्या उपपद्यमान त्रिसामयिकेन विग्रहेणोत्ययेत, तत्तेनार्थेन । एवं पर्याप्त केष्वपि बादरतेजस्कायिकेषु शेष यथा रत्नमायाम् । येऽपि बादरतेजस्कायिका अपर्याप्तकाश्च पर्याप्तकाश्च समयक्षेत्रे समवहत्य द्वितीयायाः पृथिव्याः पाश्चात्ये चरमान्ते पृथिवीकायिकेषु चतुर्विधेषु, अकायिकेषु, चतुर्विधेषु, तेजस्कायिकेषु द्विविधेषु, वायुकायिकेपू, चतुर्विधेषु, वनस्पतिकायिकेषु चतु. विधेषु उत्पद्यन्ते तेऽपि एवमेव, द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, विग्रहण उपपातयितव्याः । बादरतेजस्कायिकाः अपर्याप्तकाश्च पर्याप्त काश्च यदा तेऽवे. वोत्पद्यन्ते तदा यथैव रत्नप्रभायां तथैव एकसामयिक द्विसामयिक-त्रिसामयिक विग्रहा भणितव्याः । शेष यथव रत्नपायां तथैव निरवशेषम् । यथा शर्करा प्रभाया वक्तव्यता भणिताः, एवं यावदधः सप्तम्या अपि भणितव्याः॥मू० ३॥
रत्नप्रभापृथिवी के आश्रित एकेन्द्रिय जीवों के समुद्घात और उपपात के प्रकार को प्रकट करके अब शर्कराप्रभाश्रित एकेन्द्रिय जीवों के समुद्रात और उपपात के प्रकार को सूत्रकार प्रकट करते हैं
રત્નપ્રભા પૃથ્વીના આશ્રયવાળા એકેન્દ્રિય જીવોના સંઘાત અને ઉપપત ના પ્રકારને પ્રગટ કરીને હવે સૂત્રકાર શર્કરા પ્રભા પૃથ્વીના આશ્રયવાળા એકેન્દ્રિય જીના સમુદ્રઘાત અને ઉપપાતના પ્રકારે પ્રગટ કરે છે –
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
टीका- 'अपज्जतहु मढवीकाइए णं भंते अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खल मदन्त ! 'सकरपभार पुढची शर्करामभायाः द्वितीय नारक पृथिव्याः, 'पुरथिमिले चरिमंते समोहर' पौरस्त्ये पूर्वस्मिन चरमान्ते समवहतो मारणाविकसद्धातं कृतवान् । 'समोदणित्ता जे भविए' समवद्दस्य मारणान्तिक समुद्वातं कृत्वा यो भव्यः योग्यः 'सकरप्पभाए पुढवीए' शर्कराममाया द्वितीयपृथिव्याः, 'पच्चत्थिमिल्ले चरिमंते' पाश्चात्ये- पश्चिमे चरमान्ते, 'अपज्जत
३६०
मढवीकाइसा उववज्जित्तर' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवी कायिक जीवरूपेणोत्पतु, स खलु भदन्त ! एकसामयिकेन वा, दिग्रहेण यावत् त्रिसामायिकेन विग्रहेण 'अपज्जत्त सुमढवी आइए णं भंते ! सक्करपभाए पुढवीए' इत्यादि
टीकार्य - 'अरज्जत सुमपुढवीकाइए णं भंते!' हे भदन्त ! जिस अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवने 'सक्करप्पभाए पुढबीए पुरस्थि - मिल्ले चरिमंते समोहए 'शर्करा प्रभा पृथिवी के पूर्वचरमान्त पूर्व भागके अन्त में मारणान्तिक समुद्घात से मरण किया 'समोहणित्ता जे भविए सक्करपभाए पुढवीए पच्चत्थिमिल्ले चरिमंते अपज्जन्त सुहुम पुढवीकाइयत्ताए उबवज्जिसए' और मरकर वह शर्कराप्रभा पृथिवी के पश्चिम चरमान्त 'पश्चिम भाग के अन्त' में अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य हुआ तो हे भदन्त ऐसा वह जीव वहां कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? क्या एक समयवाले विग्रह से वह वहां उत्पन्न होता है ? अथवा दो समयवाले विग्रह से वह वहां उत्पन्न होता है ? अथवा तीन समयवाले विग्रह से वह वहां
'अपज्जत हुम पुढवीकाइयाणं भवे ! सक्करप्पभाए पुढवीए' इत्यादि
टीडअर्थ - ' अपज्जत सुहुम पुढत्रीकाइए णं भंते !' हे भगवन् के अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वी थिए वे ' सक्कर पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते । समोहर' શકરાપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાન્ત (પૂર્વભાગનાઅન્ત)માં મારણાન્તિક સમુદ્ધાત श्रीने भरणुपामे भने 'समोहणित्ता जे भविए सक्कर पभाए पुढवीए पच्चत्थिमिल्ले चरिमंते अपजत सुडुम पुढ़वी कइयचाए उववज्जित्तर' भने भरयुपामीने તે શર્કરાપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાન્ત પશ્ચિભાગના અંતમાં અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયક પણાથી ઉત્પન્ન થવાને ચાગ્ય થયેલ હાય તા હે ભગવન્ એવા તે જીવ ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે ? શુ' તે એક સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય छे ? અથવા એ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી તે ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા ત્રણ સમય વાળી વિગ્રહ ગતિથી તે ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ १०३ श प्रभाश्रितैकेन्द्रियाणामुत्पातः ३६१ उत्पद्यतेति प्रश्नः । उत्तरमाह-ए-जहे।' इत्यादि. 'एवं जन रयणप्पभाए जाव से तेगडेणं' एवं यथैव रत्नपभायां तथैव शर्कराप्रमायामपि वाच्यम् , यावत् तत्तेनार्थेन हे गौतम ! एनमुच्यते एकसामयिकेन वा, द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, विग्रहेण उत्पद्येत इति पर्यन्तः पाठोऽत्र वाच्यः। 'एवं एएणं कमेणं जाव पज्जत्तमुहुमते उकाइएसु' एवमेतेन उपर्युक्त प्रकारेण यावत् पर्याप्तसूक्ष्म तेजस्कायिकेषु अत्र यावत्रदेन पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकाऽपर्याप्त बादर पृथिवीकायिक पर्याप्त वादरपृथिवीकायिकाऽपर्याप्त सूक्ष्माकायिक-पर्याप्त सूक्ष्मा कायिकाऽपर्याप्तबादराऽकायिक-पर्याप्तबादराकायिकाऽपर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिकानां संग्रहो भवति। तथा च-अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिउत्पन्न होता है ? उत्तर में प्रभुश्री गौतमस्वामी से कहते हैं-'एवं जय रयणप्पभाए जाव से तेणटेणं 'हे गौतम ! जैसा रत्नप्रभापृथिवी में कहा गया है वैसा ही शर्कराप्रभापृथिवी में भी यावत् 'हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि वह वहां एक समपवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है दो समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है और तीन समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है, यहां तकके प्रकरणका कथन करना चाहिये । 'एवं एएणं कमेणं जाव पज्जत्त सुहुम तेउकाइएसु 'इसी क्रम से यावत् पर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक तक में जानना चाहिये। यहां यावत्पद से 'पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिक, पर्याप्त बादरपृथिवीकायिक, अपर्याप्त सूक्ष्म अप्कायिक, पर्याप्त सूक्ष्म अप्कायिक, अपर्याप्त बादरअपकायिक, पर्याप्त बादर अप्कायिक एवं अपर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक' इन सबका ग्रहण गौतभाभीर ४ छ -'एव जहेव रयणप्पभाए जाव से तेणटेण' गौतमરત્નપ્રભા પૃથ્વીના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણેનું કથન શર્કરામભા પૃથ્વીના સંબંધમાં પણ યાવત્ હે ગૌતમ ! મેં એવું કહ્યું છે કે-તે ત્યાં એક સમયવાળી વિગ્રહમતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે. બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે, અને ત્રણ સમયની વિગ્રહ ગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે. આ કથન સુધીનું સઘળું પ્રકરણ કહેવું જોઈએ. 'एवं एएणं कमेणं जाव पजत्तसुहुमतेउकाइएसु' मा भथी यावत् पर्याप्त सूक्ष्मતેજકાયિક સુધીમાં સમજવું. અહિયાં યાવત્પદથી પર્યાપ્તસૂમપૃથ્વીકાયિક, અપર્યાપ્ત બાદરપૃથ્વીકાયિક, પર્યાપ્તબાદરપૃથ્વીકાયિક, અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ અકાયિક પર્યાપ્તસૂક્ષમ અખાયિક, અપર્યાપ્ત બાદર અચ્છાયિક પર્યાપ્ત બાદરઅપ્પાયિક અને અપર્યાપ્ત સૂક્ષમતેજસ્કાયિક આ સઘળા ગ્રહણ કરાયા છે. તથા-અપ
भ० ४६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
भगवतीने कस्य शर्कराममा पूर्वचरमान्ते समवहत्य शर्करापमा पश्चिमचरमान्ते समु. त्पद्यमानस्य अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिषीकायिकादारभ्य यावत् पर्याप्त सूक्ष्म तेजस्का. यिकेषु उत्पतिं वदन् एष एव क्रमो ज्ञातव्य इति । अथ एतदेव समयक्षेत्रमाश्रित्याह-'अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइए णं भंते' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! 'सक्करप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' शर्कराप्रमाया द्वितीय पृथिव्याः पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः, मारणान्तिकसमुद्घातं कृतवान् 'समोहणित्ता जे भविए समयखेत्ते अपज्जत्तवायरतेउकाइयत्ताए उपवज्जित्तर' समवहत्य मारणान्तिकसमुद्घातं कृत्वा यो भव्यः समयक्षेत्रे अपर्या. प्तवादरतेजस्कायिकतया-अपर्याप्तबादरतेजस्कायिकरूपेण उत्पत्तुम् , 'से गं भंते ! कर समइएणं पुच्छा' स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन विग्रहेण उत्पहुआ है। तथा च-अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकका शर्कराप्रभा पृथिवी के पूर्वचरमान्त में मारणान्तिक समुद्घात द्वारा मरण कहकर जैसा उसका शर्कराप्रभापृथिवी के पश्चिम चरमान्त में अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवी कायिक रूप से उत्पाद एक अथवा दो अथवा तीन समयवाले विग्रह द्वारा कहा गया है-सो इसी प्रकार से इसकी उत्पत्ति पर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिकों तक में कह लेनी चाहिये । 'अपज्जत्त सुहुम पुढवीकाइएणं भंते ! 'हे भदन्त ! जिस अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवने 'सक्करप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' शर्कराप्रभा पृथिवी के पूर्व चरमान्त में मारणान्तिक समुद्घात से मरण किया 'समोहणित्ता जे भविए समयखेत्ते अपज्जत घायर तेउकाइयत्ताए'
और मरकर वह समयक्षेत्र अढाई द्वीप समुद्र में अपर्याप्त बादतेज. स्कायिक रूप से उत्पत्ति के योग्य हुआ तो 'से णं भंते ! कासमइएणं ર્યાપ્ત સૂમ પૃથ્વીકાયિકનું શર્કરા પ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વચરમાતમાં મારણતિક સમુદુઘાતદ્વારા મરણ કરીને જે રીતે તેઓને શર્કરપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમચરમાન્તમાં અપર્યાપ્ત સૂકમ પૃથ્વીકાયિકપણાથી ઉત્પાદ એક અથવા બે અથવા ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી કહેલ છે, તે એજ પ્રમાણે તેઓની त्पत्ति पर्यात सूक्ष्म ते४२ यि सुधीमा पीने. 'अपज्जत्तसहमपुढवीकाइएणं भते ! 3 भगवन् रे मर्याप्त सूक्ष्म वीयि: वे 'सक्करप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' मा सीना पूर्वयरमान्तमा भा२न्ति समुधातथी भरण पाभ्यो 'समोहणित्ता जे भविए समयखेत्ते अज्जत्तवायरते उकाइयत्ताए उबवज्जित्तए' मन भरीने समय ક્ષેત્ર (અઢી દ્વીપ)માં અપર્યાપ્ત બાદરતેજસ્કાયિકપણુથી ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श. १ सू०३ श०प्रभाश्रितै केन्द्रियाणामुत्पातः ३६३ द्येत ? इति पृच्छया-प्रश्नः संगृह्यते । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुसमण वा तिसमइएण वा, विग्गहेण उववज्जेज्जा' द्विसामयिकेन बा, जिसामयिकेन वा विग्रहेण उत्पद्येव इत्युत्तरम् । इ६ शर्कराममा पृथिवी पूर्वचरमान्ताद् मनुष्यक्षेत्रे समुत्पद्यमानस्य वादरतेजस्कायिकस्य समश्रेणि नास्तीति, 'दुसमणं' इत्यादि कथितम् । एकसामयिकेनेति न कथितम् । समश्रेण्या गच्छत एव एकसामयिक विग्रहसम्भवो भवति, विश्रेण्या गच्छास्तु द्वयादिसामयिक विग्रह यथाक्रमं भवतीति भावः, 'से केणट्टेणं' तत्केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, विग्रहेणोत्पद्येत ? इति पुनः प्रश्नः । भगवानाह - ' एवं खलु' इत्यादि । ' एवं खलु गोयमा !" एवं खलु हे गौतम ! पुच्छा 'हे भदन्त ! वह वहां कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? इसके सम्बन्ध में प्रभुश्री उत्तर रूप से कहते हैं- 'गोधमा ! दुसमइएण वा तिसमइएण वा विग्गहेणं उबवज्जेज्जा' 'हे गौतम! वह वहां दो समय वाले विग्रह से अथवा तीन समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है। तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि शर्करा पृथिवी के पूर्व चरमान्त से मनुष्यक्षेत्र में उत्पन्न होनेवाले बादरतेजस्कायिक जीव का वह उत्पत्ति स्थान समश्रेणि में नहीं पड़ता है । एक समयवाला विग्रह समश्रेणिवाले उत्पत्ति स्थान में जानेवाले जीवका होता है । विश्रेणि से जानेवाले जीव को दो आदि समयका ही विग्रह होता है । 'सेकेणद्वेण भंते !' हे भदन्त ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि वह वहां दो समय वाले विग्रह से अथवा तीन समयवाले बिग्रह से उत्पन्न होता है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं - ' एवं खलु गोयमा ! मए
अनेस होय, 'से णं भंते ! कइ समरणं पुच्छा' हे भगवन् ते त्यां टला સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી
छे है - 'गोयमा ! दुसमइएणं वा, तिसमइएणं वा विग्गहेणं उवबन्जेज्जा' ૪ ગૌતમ ! તે ત્યાં એ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ત્રણુ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે-શશપ્રભા પૃથ્વીના પૂચરમાન્તથી મનુષ્યક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા ખાદરતેજકાયિક જીવનુ' તે ઉત્પત્તિસ્થાન સમશ્રેણીમાં પડતુ નથી, એક સમયવાળા વિગ્રહ સમશ્રેણીવાળા ઉત્પત્તિસ્થાનમાં જવાવાળા જીવના હાય છે. વિશ્રેણીથી જવા વાળા જીવને એ વિગેરે સમયની જ વિગ્રહ ગતિ હાય છે.
'से केणद्वेणं भंते !' हे भगवन् याय येवु शा अरथी उही हो हैતે ત્યાં એ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી उत्पन्न थाय छे ? या प्रश्नमा उत्तरमा अनुश्री उडे छे डे- 'पर्व' वालु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्रे 'मए सत्त सेढोमो पण्णत्ताओ' मया-महावीरेण सप्तश्रेणयः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'उज्जुयायया जाव अद्धचक्कवाला' ऋज्वायता यावद् अर्द्धचक्रवाला, अत्रयावत्पदेन एकतो वक्रा, द्विधातो चक्रा, एकतः खा, द्विधातः खा, चक्रवाला इत्यन्तश्रेणीनां संग्रहो भवति, तत्र-'एक ओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे दुसमइएणं विग्गणं उपवज्जेज्ना' एकतो वक्रया द्वितीय श्रेण्या उत्पद्यमानो द्विसामयिकेन विग्रहेणोत्पद्यत इति । ‘से तेणढणं०' तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते, द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, विग्रहेण समुत्पद्यतेति । ‘एवं पज्जत्तएम सत्त सेढीओ पण्णत्तामो 'हे गौतम ! मैंने सात श्रेणियां कही है 'तं जहा' जैसे-'ऊज्जु प्रायया जाव अद्धचकवाला' ऋज्वायता यावत् अर्धवाला यहां यावत्पद से-एकतो वक्रा, द्विधातो वक्रा, एकतः खा, विधातः खा, और चकवाला' इन अवशिष्ट श्रेणियों का ग्रहण हुआ है। इन में से जो जीव एकमो वंकाए सेढीए उपयज्जमाणे दुसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा उत्पत्तिस्थान में एकतो वक्रा श्रेणि से उत्पन्न होता है वह वहां दो समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता हैं। यहां समणि नहीं है । इसलिए प्रथमश्रेणि से गमन का अभाव रहता है। 'दुहओवकाए सेढीए उववज्जमाणे तिसमइएण विगहेणं उवव. ज्जेज्जा 'जो जीव उत्पत्तिस्थान में विधातो वक्रा श्रेणि से जाकर उत्पन्न होता है वह वहां तीन समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? 'से तेण. द्वेणं.' इस कारण हे गौतम ! मैंने पूर्वोक्ता से ऐसा कहा है कि वह वहां दो समयवाले विग्रह से अथवा तीन समयवाले विग्रह से उत्पन्न गोयमा ! मए सत्त सेढीओ पण्णत्ताओं' गौतम ! में सात श्रेणीयो ma छ. 'त जहा' ते या प्रमाणे छ.-'उज्जुयायया जाव अडूढ चक्कवाला' ત્રાજવાયતા યાવત્ અર્ધચકવાલા અહિયાં યાવપદથી એકનવકા, દ્વિધાતાવકા. એકતઃ ! ખા, દ્વિધાતઃ ! ખા અને ચકવાલા આ બાકીની શ્રેણી ગ્રહણ १२ . मामाथी २ ४१ 'एक ओ वंकाए सेढोए उवाजमाणे दुसमइएणं विगहेणं उपवज्जेज्जा' पत्तिस्थानमा ताप। श्रेolथी पिन थाय छे. તે ત્યાં બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. અહિયાં સમશ્રણ हाती नथी. मेथी पडेसी श्रेणीथी अमनने। अभाव २ छे. 'दुहओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे तिसमइएण विग्गहेणं उबवज्जेज्जा'२ ७१ पत्तिस्थानमा દ્વિધાતાવક્ર શ્રેણીથી જઈને ઉત્પન્ન થાય છે, તે ત્યાં ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ गतिथी 6पन्न थाय छे. 'से तेणट्रेणं.' २५थी गौतम ! में पता કહ્યા પ્રમાણે એવું કહે છે કે-તે ત્યાં બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ २०३ श प्रभाश्रितैकेन्द्रियाणामुत्पातः ३६५ वि बायरतेउकाइएस' एवम् पर्याप्तवादरतेजस्कायिकेषु यथा-अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकस्य द्विसामयिकेन वा त्रिसामयिकेन वा विग्रहेणोत्पाद: कथितो न तु एकसामयिकेन तथैव पर्याप्तेषु अपि बादरतेनस्कायिकेषु शर्करापमा पूर्व चरमान्तात् शर्करामभापश्चिमचरमान्ते आगत्य समुत्पत्तुं योग्यस्य अपर्याप्त सक्षम पृथिवी कायिकस्य द्विसामगिकेन वा त्रिसामयिकेन वा विग्रहेण समुत्पादो ज्ञातव्य इति । 'सेसं जहा-रयणप्पभाए' शेषम् वायुकायिकादिसम्बन्धे यथा-येन प्रकारेण रत्नप्रमायां कथितं तथैव अत्रापि ज्ञातव्यम् इति । 'जे वि बायरतेउकाइया अपज्जत्तगाय' येऽपि बादरतजस्कायिका अपर्याप्तकाश्च पर्याप्तकाश्च, 'समरखेत्ते समोहणित्ता दोच्चाए पुढवोए पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते' समयक्षेत्रे होता है । 'एवं पज्जत्तपसु वि बायरते उकाइएस्तु' जिस प्रकार अपर्याप्त बादरतेजस्कायिकों में अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीयायिक का दो समयवाले विग्रह से अथवा तीनसमयकाले विग्रह से उत्पाद कहा गया है-एक समयवाले विग्रह से नहीं उसी प्रकार से पर्याप्त बादर तेजस्कायिकों में शर्कराप्रभा के पूर्व चरमान्त से समयक्षेत्र में आकर के उत्पत्ति के योग्य हुए अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक का दो समयवाले विग्रह से अथवा तीन समयवाले विग्रह से उत्पाद जानना चाहिये 'सेसं जहा रयणप्पभाए' जिस प्रकार से शेष वायुकायिक आदि के संबंध में जैसा रत्नप्रभा में कहा गया है उसी प्रकार से यहां पर भी जानमा चाहिये जे वि पायरते उकाइया अपज्जस्तगाय पज्जत्तगाय समयखेत्ते समोहणित्ता दोच्चाए पुढवीए पच्चस्थिमिल्ले चरिमंत' और जो पर्या. अथवा १२ समयवाणी विड गतिथी अपन थाय छे. 'एव पजत्तएस वि बायरते उकाइएसु' ने शते ५५त्ति मारते४२४॥यमा अतिसूक्ष्म તેજસ્કાયિકની બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ત્રણ સમવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પત્તિ કહેવ છે.-એક સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી નહીં એજ રીતે પર્યાપ્ત બાદરતેજસ્કાયિકમાં શર્કરપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વચરમાન્તથી શર્કરપ્રભાના પશ્ચિમચરમાન્તમાં આવીને ઉત્પન્ન થવાને ચગ્ય થયેલા અપર્યાપ્ત સૂમિ પ્રવીકાવિકેને ઉતપાત બે સમયવાળી વિગ્રહગતિથી અથવા ત્રણ સમયવાળી विड गतिथी सभा.. 'सेस जहा रयणप्पभाए' ने -त२ प्रश्नोत्तरे। વિગેરે રત્નપ્રભાના પ્રકરણમાં કહ્યા છે, એ જ રીતે અહિયાં પણ સમજવા. 'जे वि वायर अपज्जत्तगा य समयखेत्ते समोहणित्ता दोच्चाए पुढवीए पच्चत्थि. मिल्ले चरिमंते' यति भने अपर्याप्त पा४२ तायि४ २ ०५ समय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे मनुष्यक्षेत्रे इत्यर्थः समवहत्य मारणान्तिकसमुद्घातं कृत्वा मृत्वेत्यर्थः, द्वितीयायाः य पृथिव्याः शर्करामभाया इत्यर्थी, पाश्चात्ये चरमान्ते 'पुढवीकाइएसु चउनिहेसु' पृथिवीकायिकेषु चतुर्विधेषु अपर्याप्त सूक्ष्म, पर्याप्त सूक्ष्माऽपर्याप्त बादरपर्याप्तवादर पृथिवी कायिकरूपेषु, तथा-'आउकाइएसु चउविहेसु' अप्कायिकेषु अपर्याप्तादि चतुर्विधेषु तथा 'तेउकाइएमु दुविहेसु' तेजस्कायिकेषु द्विविधेषु अपर्याप्त सूक्ष्म भेदमिन्नेषु, तथा-'वाउकाइएसु च उबिहेसु' वायुकायिकेषु चतुर्विधेषु तथा-'वणस्सइकाइएसु चउब्धिहेसु' बनस्पतिकायिकेषु चतुर्विधेषु 'उज्जति' उत्पद्यन्ते, अपर्याप्तकपर्याप्तकाः बादरतेजस्कायिका एषु अधिक रणेषु समुत्पत्तिं लभन्ते, 'तेवि एवं चेव दुसमइएण वा, तिसमइएण वा विग्गहेण उववाएयत्वा' तेऽपि एवमेव द्विसामयिकेन वा, त्रिसामरिकेन वा विग्रहेण सक और अपर्याप्तक पादरतेजस्कायिक जीव समक्षेत्र में-मनुष्यक्षेत्र में मारणान्तिक समुद्घात से मरण करके शर्कराप्रभा के पाश्चात्य चर. मान्त में चारों प्रकारके-अपर्याप्त सूक्ष्म, पर्याप्त सूक्ष्म, अपर्याप्त बादर और पर्याप्त बादर-पृथिवीकायिकों में तथा 'आउक्काइएसु चउब्धिहेसु' अपर्याप्तकादि चारों भेदवाले अपकायिकों में 'तेउकइएसु दुविहेसु' तथा-अपर्याप्त सूक्ष्म एवं पर्याप्त सूक्ष्म दो भेद वाले तेज. स्कायिकों में तथा-'बाउक्काइएस्सु चउबिहेसु' चारों प्रकार के वायुका. यिकों में तथा-वणस्मइकाइएप्सु चउठिवहेसु' चारों प्रकारके वनस्पति कायिकों में 'उववति उत्पन्न होते हैं, वे इसी प्रकार से वहां दो समयवाले विग्रह से अथवा तीन समयवाले विग्रह से उत्पन्न होते हैं 'ते वि एवं चेत्र' जिस प्रकार अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकका अपर्याप्त ક્ષેત્રમાં, મનુષ્યક્ષેત્રમાં મારણાન્તિક સમુદ્રઘાતથી મરણ પામીને શર્કરા પ્રક્ષાના પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં ચારે પ્રકારના-એટલે કે-પર્યાપ્ત સૂમ, અપર્યાપ્તસૂમ, अपर्याप्त माह२ पति माह-पृथ्वीपमा तथा 'आउकाइएसु चउविहेसु' ५५र्यात विगेरे यारे सेवा विमा उक्काइएसु दुविहेसु' તથા અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ અને પર્યાપ્ત સૂમ બે ભેટવાળા તેજસ્કાયિકમાં તથા 'वाउकाइएसु चउविहेसु' थारे प्रा२ना वायुयिम तथा 'वणस्सहक्काइएसु चउबिहेसु' थारे २ना बनस्पतिविमा 'उववजंत' उत्पन्न थाय छे. એજ પ્રમાણે તેને ત્યાં બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ત્રણ સમયपाणी वि गतिथी ५ थाय छे. 'ते वि एवं चेत्र'प्रमाणे अ५यात. ભૂમિ પૃથ્વીકાયિકને અપર્યાપ્ત બાદર તેજરકાયિકમાં બે વગેરે સમયવાળી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३४ भ, श.१२०३ शप्रभाश्रितैकेन्द्रियाणामुत्पात: ३६७ विषमश्रेण्या उपपातयितव्याः, यथा अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकस्य अपर्याप्त वादरतेजस्कायिके द्वयादिसामयिकविग्रहेणोत्पादः कथितस्तथैव अपर्याप्त पर्याप्त बादरतेजस्कायिकानामपि समयक्षेत्रे समवहतानां शर्करामभाया: पश्चिमचरमान्त स्थित पृथिव्यादिवनस्पतिकायिकान्तेषु द्वित्रिसामयिकविग्रहेणैव उपपातो वर्णयितव्य इति भावः । 'बायरतेउकाइया अपज्जत्तगाय पज्जत्तगाय' बादरतेजस्कायिका अपर्याप्तकाश्च पर्याप्तकाश्च, 'जाहे तेसु चेव उववज्जति' यदा तेष्वेव पूर्वोक्त विशेषणविशिष्टेषु पृथिव्यादिवनस्पतिकायिकान्तेषु उत्प. धन्ते । 'ताहे जहेव रयणप्पभाए' तदा यथैव रत्नप्रभायाम्, 'तहेव एगसमइयदुसमइय-तिसमइय विग्गहा भाणियव्वा' तथैव-रत्नप्रभावदेव एकसामयिकपादरतेजस्कायिक में दो आदि समयवाले विग्रह से उत्पाद प्रकट किया गया है, उसी प्रकार से अपर्याप्त पर्याप्त बादर तेजस्कायिकोंका भी जो कि समयक्षेत्र में समवहत हुए हैं और शर्कराप्रभा के पश्चिम चरमान्त के पर्यन्त में उत्पाद दो समय वाले अथवा तीन समयवाले विग्रह से वर्णित कर लेना चाहिये । 'बायरतेउकाइया अपज्जत्तगा य पज्जत्तगाय जाहे तेसु चेव उववज्जति' अपर्याप्तक एवं पर्याप्तक बादरतेजस्कायिक जीव जब उन्हीं पूर्वोक्त विशेषण विशिष्ट पृथिवी. कायिक से लेकर वनस्पति कायिक तक के जीवों में उत्पन्न होते हैं 'ताहे जहेव रयणप्पभाए तहेव एगसमइय दुसमइय तिसमइय विगाहा भाणियव्या' तब जैसा रत्नप्रभा के सम्बन्ध में कहा गया है वैसा इन के सम्बन्ध में एक समयवाले दोसमयवाले अथवा तीनसम्यवाले વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પત્તિના સંબંધમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે. એજ પ્રમાણે અપર્યાપ્ત પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિકોને પણ જેમકે સમય ક્ષેત્રમાં સમુદ્દઘાત કરેલ છે. અને શર્કરામભાના પશ્ચિમ ચરમાન્તના પર્યાના ઉત્પાદનું વર્ણન બે સમયવાળી વિગ્રહ ગર્તિથી અથવા ત્રણ સમયવાળી विग्रह गतिथी 30 दे'. 'बायर ते उक्काइया अपज्जत्तगा य पज्जत्तगा य जाहे तेसु चेव उववज्जंति' अपर्याप्त अने पर्याप्त माह२ ते४४ायि १ જ્યારે આજ પહેલા કહેલ વિશેષણોથી યુક્ત પૃથ્વીકાયિક વિગેરેથી લઈને पनपति43 सुधीना लामा उत्पन्न थाय छे. 'ताहे जहेव रयणप्पभाए तहेव एगसमइय दुसमइय तिसमइय विग्गहा भाणियव्वा' त्यारे रत्नप्रमा પૃથ્વીના સંબંધમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું કથન અપર્યાપ્ત પર્યાપ્ત બાદરતેજસ્કાચિકેના સંબંધમાં એક સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगरतीचे
विसामयिक-त्रिसामयिक, विग्रहा भणितव्याः, 'सेसं जहेव रयणप्पभाए तहेय निरवसे सं' शेषम्-अवान्तरमश्नोत्तरादिक 'तत्के नार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते, तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते' इत्यादिकं यथैव रत्नप्रमायां कथितं तथैव निरवशेषमिहापि भणितव्यमिति । 'जहा सकरप्पभाए वत्तमया एवं जाव अहे सत्तमाए वि माणियबा' यथा-शर्कराममा द्वितीयनारकपृथिव्या वक्तव्यता भणिता. कथिता, तथैव-तेनैव रूपेण यावद्धः सप्तम्या स्तमस्तमाया अपि पृथिव्या वक्तव्यता मणितव्या, सर्वत्रालापप्रकारः स्वयमेवोहनीय इति ॥३॥
पूर्व शर्करामभात आरभ्याधः सप्तमीपृथिवीपर्यन्तमुपपात: प्रदर्शितः, साम्पतं सामान्येन अवाक्षेत्र मूर्ध्वक्षेत्र चाश्रित्याह-'अपज्जत्त०' इत्यादि ।
मूलम्-अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइएणं भंते! अहोलोयखेत्त. नालीए बाहिरिल्ले खेत्ते समोहए। समोहणित्ता जे भविए उड्रलोयखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते अपज्जत्तसुहमपुढवीकाइ. विग्रह से ये उत्पन्न होते हैं ऐसा कह लेना चाहिये। 'सेसं जहेव रयण
पभाए तहेव निरवसेसं' बाकी का और सब प्रश्नोत्तरादि रूप कथन 'हे भदन्त ! ऐमा आप किस कारण कहते हैं ? हे गौतम ! मैंने सात श्रेणिया कही है' इत्यादि रूप प्रश्न और उत्तररूप कथन सब जैसा रत्न प्रभाथिवी के प्रकरण में कहा जा चुका है चैता ही यहां द्वितीय शर्कराप्रभापृथिवी को वक्तव्यता में कह लेना चाहिये 'जहा सक्कर. भाए वत्तव्यया भणिया, एवं जाव अहे सत्तमाए वि भाणियव्या' जैसी यह द्वितीय शर्करापमा पृथिवी की वक्तव्यता कही गई है इसी प्रकार की वक्तव्यता यावत् अधः सप्तमी पृथिवी तक कह लेनी चाहिए। इस सम्बन्ध में आलापक प्रकार अपने आप उत्पन्न कर लेना चाहिये। सू०३॥ अतिथी ५-थाय छे. तम उ नये. 'सेस जहेव रयणप्पभाए तहेव निरवसेस' माडीनुमा सघ प्रश्नोत्त३५ ४थन है सावन मा५ એ પ્રમાણે શા કારણથી કહો છો? હે ગૌતમ! મેં સાત શ્રેણી કહી છે.” વિગેરે પ્રકારથી પ્રશ્ન અને ઉત્તરરૂપ કથન–જે રીતે રતનપ્રભા પ્રશ્વીના પ્રકરણમાં કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં આ બીજી શરામભા पृथ्वीना थनमा ही दे'. 'जहा सक्करप्पभाए वत्तव्वया भणिया, एवं जाव अहे सत्तमाए वि भाणि यव्वा' । मी २४२प्रमापृथ्वीनु थन २ प्रमाणे કર્યું છે. એ જ પ્રમાણેનું કથન યાવત્ અધઃસપ્તમી પૃથ્વીના કથન સુધી સમજી લેવું. આ વિષયમાં આલાપકે વય બનાવીને કરી લેવા. સૂત્ર ૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श. १ सू०४ सामान्येन उत्पत्तिनिरूपणम् ३६९ यत्ताए उववज्जिन्तर से णं भंते! कइ समइएणं विग्गणं उव वज्जेजा १ । गोयमा ! तिसमइएण वा, चउसमइएण वा विग्ग हेणं ववज्जेज्जा से केणद्वेणं भंते! एवं बुच्चइ तिसमइरणं वा चउसमइएणं वा विग्गहेणं उववज्जेज्जा ? गोयमा ! अपज्जत सुहुमपुढवीकाइएणं अहोलोयखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खंते समोहर समोहणित्ता जे भविए उडलोयखेत्तनालीए बाहिरिले खेत्ते अपज्जत्तसु हुमपुढवीकाइयत्ताए एगपयरंमि अणुसेर्दाप उववज्जित्तए, से of तिसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा । जे भविए विसंढी उववज्जित्तए से णं चउसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा, सेते ट्रेणं जाव उववज्जेज्जा । एवं पज्जतसुहुमपुढवीकाइयत्ताए वि, एवं जाव पजत्तसुहुमते उकाइयत्ताए । सू. ४
}
छाया - अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! अधोलोक क्षेत्रनाडया बाह्ये क्षेत्रे समवहतः समवहत्य यो भव्य ऊर्ध्वलोक क्षेत्रनाडया बाह्य क्षेत्रे अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक या उत्पत्तुम्, स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन चिग्रहेण उत्पद्येत ? गौतम ! त्रिसामयिकेन वा चतुःसामयिकेन वा विग्रहगोत्पद्यत । तत्केनार्थेन खलु मदन्त ! एवमुच्यते त्रिसामयिकेन वा, चतुःसामयिकेन वा, विग्रहेण उत्पद्येत ? । गौतम ! अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु अधोलोकक्षेत्र नाडचा बाह्ये क्षेत्रे समवहतः समत्रहत्य यो भव्यः ऊर्ध्वलोकक्षेत्रनाडया बाो क्षेत्रे अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवी कायिकतया एकमतरे अनुश्रेण्या उत्पत्तुं स खलु त्रिसामयिकेन विग्रहेण उपपद्यत । यो भन्यो विश्रेण्या उत्पत्तुं स खलु चतुःसामयिकेन विग्रहेणोस्पर्धेत दनेनार्थेन यावदुत्पद्येत एवं पर्याप्तसूक्ष्मपृथिवी कायिकतया अपि । एवं यावत् पर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिकता ||४||
"
इस प्रकार शर्करामभा से लेकर अधःसप्तमी पृथिवी तक उपपात 'उत्पन्न होना' दिखाया है। अब सूत्रकार सामान्य रूपसे अधः क्षेत्र और उर्ध्वक्षेत्रको आश्रित करके इसी उपपात का कथन करते हैंઆ ઉપર કહ્યા પ્રમાણે શર્કરાપ્રભાથી લઈને અધઃસપ્તમી પૃથ્વી સુધી ઉપપાત (ઉત્પત્તિ) અતાવવામાં આવેલ છે. હવે સૂત્રકાર સામાન્યરૂપથી અધઃ ક્ષેત્ર અને ઉવ ક્ષેત્રને સ્માશ્રય કરીને આ ઉપપાતનું ગ્રંથન કરે છે,
भ० ४७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे ___टीका-'अपजत सुहमपुढवीकाइए णं भंते ।' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवी. गायिका खलु भदन्त ! 'अहोलोयखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते समोहए' अधोलोकक्षेत्रनाडयाः अधोलोकरूपे क्षेत्रे या नाडी-त्रसनाडी, तस्याः बाह्ये क्षेत्रे समवहतो मारणान्तिकसमुद्घातं कृतवान् 'समोहणित्ता' समनहत्य मारणान्तिकसमुद्घातं कृत्वा, 'जे भविए उडलोयखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते' यो भव्यः, ऊर्ध्वलोकक्षेत्रनाडी सनाडी सा ऊलोक क्षेत्रनाडी तस्या अलोकक्षेत्रत्रसनाडयाः बाह्य क्षेत्रे 'अपज्जत मुहुमपुढवीकाइयत्ताए उप. पज्जित्तर' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया ताशपृथिवीकायिकरूपेणो. स्पतम् 'से णं भंते ! कइसमइएणं विग्गहेणं उपवज्जेज्जा' स खलु कतिसामयिकेन विग्रहेण उत्पद्यतेति प्रश्नः। भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि' 'गोयमा हे गौतम ! 'तिसमइएण चा, चउसमइएण वा, विग्गहेणं उववज्जेज्जा' त्रिसामयिकेन 'पत सुहुमपुढवीकाइए णं भंते ! इत्यादि।
टीकार्थ-हे भदन्त ! जिस अपर्याप्तकसूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवने 'अहो लोयखेत्तनालीए पाहिरिल्ले खेत्ते समोहए' अधोलोकस्थित असनाडी से बाहयक्षेत्र में स्थावरनाडी में मारणान्तिक समुद्घात से मरण किया है और 'समोहणित्ता' मारणान्तिक समुद्घात करके 'जे भविए उडलोय लेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते अपजत्त सुहुमपुढवीकाइयत्ताए उवजित्तए' अवलोक में स्थित सनाली के बाहर के क्षेत्र में-'स्थावरनाली अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक रूपसे उत्पन्न होने के योग्य हुआ है 'से ण भंते ! कइसमइएणं विग्गणं अवज्जेज्जा' तो हे भदन्त ! ऐसा वह जीव कितने समयवाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु श्री गौतमस्वामी से कहते है-'गोयमा! तिसमइएण
'अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइए णं भंते !' त्याह
साथ- सारे अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वी:43 वे 'अहोलोय. खेचनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते समोहए' मा मधासभा २सी त्रस नाडीया सहारना क्षेत्रमा भारान्ति समुधातथी मरण ४२व छ, भने 'समोहणित्ता' भा२शान्ति समुद्धात सन 'जे भविए उड्ढलोगखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइयत्ताए उवव जित्तए' Bqasti २९ अस नाडीना બહારના પ્રદેશમાં અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય बनल छ, 'से णं भंते ! कह समइएणं विग्गहेणं उबवज्जेजा' तो मगन् એવે તે જીવ કેટલા સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ प्रश्न उत्तरमा प्राश्री ४ छ -'गोयमा! तिसमइएण चउसमइएण पा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०३४ अ. श.१ सू०४ सामान्येन त्पत्तिनिरूपणम् ३७१ वा, चतुःसामयिकेन वा विग्रहेणोत्एयेत, ऊर्बलोकनाडया बाह्ये क्षेत्रे इति । 'से केपट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ, तिसमइएण वा, चउसमइएण वा, विग्गहेणं उवयज्जेज्जा' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते, त्रिसामयिकेन वा, चतुःसामयिकेन वा, विग्रहेणोत्पद्यत इति अवान्तरप्रश्न: भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइएणं अहोलोयखेत्तनालीए बहिरिल्ले खेते. समोहए' अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु अधो लोकक्षेत्रनाडया बाह्ये क्षेत्रे समवहतो मारणान्ति कसमुद्घातं कृतवान्, 'समोहणित्ता जे भविए उडलोयखेचना. लीए बाहिरिल्ले खेत्ते' समवहत्य मारणान्तिकसमुद्घातं कृत्वा यो भव्य:-योग्य ऊर्ध्वलोकक्षेत्रनाडया, बाह्य क्षेत्रे, 'अपज्जत्त सुहुम पुढवीकाइयत्ताए' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया 'एगपयरंमि अणुसेडीए उपवज्जित्तए' एकमतरे अनुश्रेण्या वा चउसमइएण वा विग्गहेणं उववजेता' हे गौतम ! वह वहां तीन समयवाले विग्रहसे अथवा चारसमयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है। 'तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि वह वहाँ तीन समयवाले विग्रह से अथवा चार समयवाले विग्रहसे उत्पन्न होता हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! अपउजत्त सुहमपुढवीकाइएणं अहोलोय खेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेो समोहर' हे गौतम!जो अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव अधोलोक स्थित प्रसनादी के बाहिरी क्षेत्र में मारणान्तिक समुद्घात करके मरा है और मरण करके 'जे भविए उडलोय खेत्तनालीए पाहिरिल्ले होते' जो ऊर्ध्वलोक स्थित क्षेत्रनाडी के बाहर के क्षेत्र में 'अपज्जत्त सुहम पुढवीकाइयत्ताए' अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक रूप से 'एगपयामि विग्गहेणं उववज्जेज्जा' तो 3 गौतम ! मेवो त ७१ समयाजी AAS गतिथी अथवा यार समयवाणी विड अतिथी अपन थाय छे. 'तत्केना. थेन भदन्त ! एवमुच्यते' 3 साप मा५ मे ॥ २४थी ४ छ। 3તે ત્યાં ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ચાર સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે . આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે छ -'गोयमा ! अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइएणं अहोलोयखेत्तनालीए बाहिरिल्लेखेत्ते समोहए' गौतम! २ अपर्याप्त सूक्ष्मपृथ्वी143 ७१ मधालमin. માન ત્રસ નાડીના બહારના ક્ષેત્રમાં મારણતિક સમુદ્રઘાત કરીને મરણ पामेल छे. मने भ२९५ पामीन 'जे भविए उड्ढलोगखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते' २ Braswi २७८ नालीन मडान प्रशमा 'अपज्जत्तमुहमपुढवी. काइयत्ताए' सन्ति सूक्ष्म वीयाथी 'एगपयामि अणुसेटीए उपक.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
-
भगवतीस्त्र गत्वा उत्पत्तुम् ‘से ण तिसमइएणं विग्गहेणं उनबज्जेज्ना' स खलु त्रिसामयिकेन विग्रहेणोत्एघेत, अयं भाव:-अधोलोकक्षेत्रत्रसनाडया वहिः पूर्वादिदिशि मृत्वा, एकेन समयेन नाडी मध्ये प्रविष्टः द्वितीये समये ऊर्ध्व गत स्ततः एक प्रतरे पूर्वस्यां दिशि पश्चिमायां वा, दिशि यदा उत्पत्ति भवति तदा अनुश्रेण्यां गत्या तृतीयसमये उत्पद्यते इति । 'जे भविए विसे ढीए उवज्जित्तए से णं चउसमइएणं विगहेणं उवज्जेम्जा' यो भयो विश्रेण्याम् उत्पत्तुम्, स खलु चतुःसामायिकेन विग्रहेणोत्पधेत । अयं भावः-यदा सनाडयाः बहिर्वायव्यादिविदिशि मृतः तदा एफसमयेन पश्चिमाया मुत्तरस्यां वा, दिशि गतो भवति द्वितीयेन त्रसनाडयाः अणुसेढीए उपजिजत्तए' एकप्रतर में अनुश्रेणी से जाकरके उत्पन्न होने के योग्य है 'से णं तिसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' वह तीन समयषाले विग्रह से उत्पन्न होता है । तात्पर्य इसका यह है कि-अधो. लोक क्षेत्रमें बसनाडी के बाहर पूर्वादिदिशा में मरकर जीव एकसमय में सनाडी के मध्य में प्रविष्ट होता है। दूसरे समय में वह उर्चगमन करता है। इसके बाद जब वह एकप्रतर में पूर्वदिशा में अथवा पश्चिमदिशा में उत्पन्न होता है तब वह समणि में जाकर तृतीय समय में वहां उत्पन्न होता है । 'जे भविए विसे ढीए उवज्जित्तए से णं च उसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' और जब वह विश्रेणि में उत्पन्न होने के योग्य है तब वह वहां चारसमयबाले विग्रह से उत्पन्न होताहै। तात्पर्य यह है कि जब जीव सनाडी के बाहर वायव्य आदि विदिशाओ में मरता है तब वह एक समय में पश्चिमदिशा में ज्जित्तए' से प्रतरमा अनुश्रेष्ाथी १७ने पन याने योग्य डाय छे. से ण तिलमइएणं विगहेणं उववज्जेज्जा' त त्र समयवाणी विग्रह ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-અધોવેક ક્ષેત્રમાં રસ નાડીની બહાર પૂર્વ દિશામાં મરીને જીવ એક સમયમાં વસનાડીની મધ્યમાં પ્રવેશ કરે છે. બીજા સમયમાં ઉદગમન કરે છે તે પછી જ્યારે તે એક પ્રતરમાં પૂર્વ દિશામાં અથવા પશ્ચિમ દિશામાં ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે સમश्रेणीमा नेत्री समयमा त्यो उत्पन्न थाय छे. 'जे भविए विसेढीए उववज्जित्तए से णं च उसमइएणं विगाहेणं उववज्जेजा' सने न्यारे वि. શ્રેણીમાં ઉત્પન થવાને ચે.ગ્ય હોય ત્યારે તે ત્યાં ચરમ સમયવાળી વિગ્રહ. ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. તાત્પર્ય કહેવાનું એ છે કે જ્યારે જીવ ત્રસ નાડીની બહાર વાયવ્ય વિગેરે વિદિશામાં મરે છે, ત્યારે તે એક સમયમાં પશ્ચિમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ २०४ सामान्येन उत्पत्तिनिरूपणम् ३७३ प्रविष्टो भवति, तृतीयसमये ऊर्व गतः चतुर्थसमये अनुश्रेण्यां गत्वा पूर्वादिदिशि उत्पद्यत इति । 'से तेणटेणं जाव उववज्जेज्जा' तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते त्रिसामयिकेन चा, चतुः सामयिकेन वा, विग्रहेण उत्पद्येत इति, ‘एवं पज्जत्तसुहुम पुढची काइयत्तार वि' एवं यथा अपर्याप्त मूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य अधोलोय क्षेत्र नाडया बायदेशे समवहतस्य अबलोकक्षेत्रनाडया बाह्ये देशे अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिकायिकतयोत्पादो दर्शितः तथैव तस्यैव तथाविधस्य पर्याप्तसूक्ष्मपृथिवी. कायिकतया समुत्पद्यमानस्य त्रिसामयिकेन वा, चतुःसामयिकेन वा विरहेण उत्पादो ज्ञातव्यः । एवं जाव पज्जन मुहुम ते उकाइयत्ताए' एवं यावत् पर्याप्त अथवा उत्तरदिशा में जाता है और दूसरे समय में सनाडी में प्रविष्ट होता है और तृतीय समय में वह उर्ध्व गमन करता है और चौथे समय में यह अनुश्रेणि में जाकर के पूर्वादि दिशा में उत्पन्न हो जाता है। 'से तेणटेणं जाव उववज्जेजा इसलिए, हे गौतम!मैंने ऐसा कहा है कि वह तीनसमयवाले अथवा चार समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है। 'एवं पज्जत्त सुहमपुढवीकाइयत्ताए वि' जिस प्रकार से अबोलोक क्षेत्र स्थित सनाडी के बाहिर के प्रदेश में मारणान्तिक समुदघात करके मरे हुए अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव का ऊर्ध्वः लोक क्षेत्रस्थित सनाडी के बाह्य प्रदेश में अपर्याप्तक सूक्ष्मपृथिवी कायिक रूप से उत्पाद प्रकट किया गया है उसी प्रकार से पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक रूपसे उतान्न होने के योग्य हुए उसका तीनसमयवाले विग्रह से अथवा चारसमयवाले विग्रह से उत्पाद कहना चाहिये । 'एवं દિશામાં અથવા ઉત્તર દિશામાં જાય છે, અને બીજા સમયમાં ત્રસ નાડીમાં પ્રવેશ કરે છે. અને ત્રીજા સમયમાં ઉર્વગમન કરે છે. અને ચોથા સમયમાં त विश्रेणीमi run शिम :पन्न 25 नय छे. 'से तेणटेणं जाव उववज्जेज्जा' ते रथी है गौतम! मे मे ४ छ - त्रए समय. पाणी अ॥ या२ समयाजी विड गतिथी उत्पन्न थाय. 'एव पज्जच सुहुम पुढवीकाइयत्ताए वि' प्रमाणे मधाले क्षेत्रमा २ स नाडीना બહારના પ્રદેશમાં મારણતિક સમુદ્દઘાત કરીને મરણ પામેલા અપર્યાપ્ત સૂમ પૃથવીકાવિક જીવને ઉદર્વક્ષેત્રમાં રહેલા ત્રસ નાડીની બહારના પ્રદેશમાં અપર્યાપ્તક સૂમ પૃવીકાયિકપણાથી ઉપપાત બતાવેલ છે. એ જ પ્રમાણે પર્યાપ્ત સુમિ પૃશ્વિક વિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાને એગ્ય થયેલા તેઓને ઉત્પાદ ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ચાર સમયેવાળી વિગ્રહ गतिया डेवेन . 'एवं जाव पज्जत्तमुहुमतेउकाइयत्ताए' माग
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
भगवतीसरे सूक्ष्मतेजस्कायिकतया, अत्र यावत्पदेन अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिकतया, पर्याप्त बादरपृथिवी कायिकतया, अपर्याप्त सूक्ष्माकायिकतया, पर्याप्त सूक्ष्मा कायिकतया, अपर्याप्तबादराकायिकतया, पर्याप्त वादराकायिकतया, अपर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिकतया, एतदन्तानां ग्रहणं भवति । तथा च अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्याधोलोकक्षेत्रनाडया बाह्ये देशे समरहतस्य ऊर्बलोकनाडया बाह्ये क्षेत्रे अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिकतया, इत्यत आरभ्य पर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिकतया इत्यन्तरूपेण उत्पद्यमानस्य उत्पादप्रकारः पूर्ववदेव ज्ञातव्यः। आलापप्रकार: प्रत्येकस्मिन् पदे विविच्य स्वयमेवोहनीयः ॥४॥ जाव पज्जत्त सुहुम तेउकाइयत्ताए' इसी प्रकार से जब वह यावत् पर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिक रूपसे उत्पन्न होने के योग्य होता है तब भी वह वहाँ तीन समयथाले विग्रह से अथवा चार समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ऐसा जानना चाहिये । यहां यावत् पद से 'जब वह अपर्याप्त पादरपृथिवीकायिक रूपसे, पर्याप्त बाद पृथिवीकायिक रूपसे, पर्याप्त सूक्ष्म अप्कायिक रूपसे और अपर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य होता है। ऐसा पाठ ग्रहण किया गया है। तथा च 'जो अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जो कि अधोलोक स्थित प्रसनाड़ी के बाह्य प्रदेश में समवहत हुभा है और ऊर्ध्वलोकस्थित असनाडी के बाह्यपदेश में अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिक रूपसे उत्पन्न होने के योग्य हुआ है। यहां से लेकर 'पर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिक रूपसे उत्पन्न होने के योग्य हुआ है यहां तक को उसका उत्पाद प्रकार पूर्व के जैसे ही जानना चाहिये। तथा इस सम्बन्ध में आलाप प्रकार प्रत्येक पद में अलग अलग अपने आप उद्भावित कर लेना चाहिये ॥४॥ પ્રમાણે જ્યારે તે યાવત્ અપર્યાપ્ત બાદર પૃથ્વીકાયિકપણુથી, પર્યાપ્ત બાદર પૃથ્વિકાવિકપણ થી અપર્યાપ્ત સૂમ અપાયિકપણાથી પર્યાપ્ત સૂક્ષમ અકાયિકપણાથી અને અપર્યાપ્ત સૂક્રમ તેજસકાયિકપણુથી ઉત્પન્ન થવાને એગ્ય થાય છે. એ રીતને પાઠ ગ્રહણ થયેલ છે. તથા જે અપર્યાપ્ત સૂમ પૃથ્વીકાયિક કે જે અધેક ક્ષેત્રમાં રહેલ ત્રસ નાડીના બહારના પ્રદેશોમાં સમુદ્રઘાત કરે છે, અને ઉદર્વલે.કમાં રહેલ ત્રસ નાડીના બહારના પ્રદેશમાં અપર્યાપ્ત બાદર પૃથ્વીકાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય થયા છે. આ કથનથી લઈને “પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મતેજસ્કાયિકપણુથી ઉત્પન્ન થવાને
૫ થયા છે, આ કથન સુધીને તેના ઉત્પાદને પ્રકાર પહેલાની જેમજ સમજો. તથા આ સંબંધમાં આલાપને પ્રકાર દરેક પદમાં જુદે જુદે સ્વયં બનાવીને કહી તે જોઈએ. પ. ૪
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेषचन्द्रिका टीका श०३४ भ. श०१ सू०५ विग्रहगत्योत्पातनिरूपणम् ३७५
मूलम्-अप्पज्जत्त सुहमपुढवीकाइए णं भंते ! अहोलोग जाव समोहणित्ता जे भविए समयखेत्ते अपज्जत्तवायरतेउ. काइयत्ताए उववज्जित्तए, से णं भंते! कइ समइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा? गोयमा! दुसमइएणं वा, तिसमइएणं वा विग्गहेर्ण उववज्जेज्जा । से केणट्रेणं० एवं खलु गोयमा ! मए सत्त सेढीओ पण्णत्ताओ। तं जहा उज्जुयायया जाव अद्धचक्कवाला। एगओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे दुसमइएणं विग्गणं उववज्जेज्जा। दुहओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे तिसमइएणं वा विग्गहेणं उववज्जेज्जा! से तेणट्रेणं । एवं पज्जत्तएसु वि बायरतेउकाइएसु वि उववाएयव्यो। वाउकाइयवणस्सइकाइयत्ताए चउक्कएणं भेदेणं जहा आउकाइयत्ताए तहेव उववाए. यवो २०। एवं जहा अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइयस्स गमो भणियो एवं पज्जत्त सुहमपुढवीकाइयस्स वि भाणियम्वो, जहेव वीसाए ठाणेसु उववाएयव्बो ४०। अोलोयखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते समोहए समोहणित्ता, एवं बायरपुढवीकाइयस्स वि अपज्जत्तगस्स य पज्जत्तगस्स य भाणियवं८०। एवं आउकाइस्स वि चउविहस्स वि भाणियव्वं १६०। सुहुमतेउ. काइस्स दुविहस्स वि एवं चैव २००। अपज्जत्त बायरतेउकाइएणं भंते ! समयखेत्ते समोहए समोहणित्ता जे भविए उडलोगखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए, से णं भंते ! कइ समइएणं विग्गहेणं उववज्जे. जा ? गोयमा ! दुसमइएणं वा, तिसमइएणं वा, चउसमइएण वा विग्गहेणं उववज्जेज्जा। से केणटेणं० । अटो जहेव रयणप्पभाए तहेव सत्त सेढीओ, एवं जाव अपज्जत्तबायरतेउकाड
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
PRIOR-ME
D
IC
भगवतोसूत्र एणं भंते ! समयखेत्ते समोहए, समोहणित्ता जे भविए उनलोगखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते पज्जत्तसुहुमतेउकाइयत्ताए उववज्जित्तए, से णं भंते ! सेसं तं चेव । अपज्जत्त बायरतेउकाइए णं भंते ! समयखेत्ते समोहए, समोहणित्ता जे भविए समयखेत्ते, अपज्जत्त बायरतेउकाइयत्ताए उक्वज्जित्तए, से गं भंते ! कई समइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा ?। गोयमा ! एगसमइएण वा, दुसमइएण वा, तिसमइएण वा, विग्गहेणं उववज्जेज्जा, से केणटेणं०। अटो जहेब रयणप्पभाए तहेव सत्त सेढीओ, एवं पज्जत्त बायरतेउकाइयत्ताए वि। वाउकाइएसु वणस्सइकाइएसु य जहा पुढवीकाइएसु उववाइओ तह चउकएणं भेदेणं उपवायवो। एवं पज्जत्त बायरतेउकाइओ वि एएसु चैव ठाणेसु उववाएयव्यो। वाउकाइय वणस्सइकाइयाणं जहेव पुढवीकाइयत्ते उववाओ तहेव भाणियवो ॥ अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइए णं भंते ! उड्डलोगखेत्तनालीए बाहिरिल्लेखेत्ते समोहए समोहणिना जे भविए अहे लोगखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइयत्ताए उववजित्तए से ण भंते ! कइ समइएणं । एवं उडलोयखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते समोहयाणं अहोलोगखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते उववजयाणं सो चेव गमओ निरवसेसो भाणियवो जाव बायरवणस्तइकाइओ पज्जत्तओ बायरवणस्सइकाइयएसु पज्जत्तएसु उववाइओ ॥सू०५॥
छाया--अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त अधोलोक० यावत् समवहत्य यो भव्यः समयक्षेत्रे अपर्याप्त बादरतेजस्कायिकतया उत्पत्तुम्, स खलु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श०१ सू०५ विग्रहगत्योत्पातनिरूपणम्
३७७
O
भदन्त । कतिसामयिकेन विग्रहेण उत्पद्येत ? गौतम ! द्विपामयिकेन वा त्रिसा मयिकेन वा विग्रहेणोत्पद्येत । तत्केनार्थेन ? एवं खलु गौतम ! मया सप्तश्रेणयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - ऋज्वायता १ यावद् अर्द्धचक्रवाला ७ । एकतो वक्रया श्रेषा उत्पद्यमानो द्विसामयिकेन विग्रहेणोत्पद्येत, द्विधातो वनमा श्रेण्या उत्पद्यमान स्त्रिसामयिकेन विग्रहेण उत्पद्येत तत्तेनार्थेन । एवं पर्याप्त केपि बादरतेजस्काविकेsपि उपपातयितव्यः । वायुकायिकवनस्पतिकायिकतया चतुष्केन भेदेन, यथा - अष्कायिकतया तथैव उपशतथितव्य । २० एवं यथा अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य गमको भणितः एवं पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्यापि भणितव्यः । तथैव विंशति स्थानेषु उपपातयितव्यः ४० । अधोलोक क्षेत्रनाडया बाले क्षेत्रे समवहतः समत्रद्दत्य, एवं बादरपृथिवीकायिकस्यापि अपर्याप्तकस्य पर्याप्तकस्य भणितव्यम् ८० । एवमष्कायिकस्य चतुर्विधस्यापि मणितव्यम् १६० । सूक्ष्मतेजस्कायिकस्य द्विविधस्यापि एवमेव २०० । अपर्याप्तबादर ते जरका थिकः खलु भदन्त ! समयक्षेत्रे समवहतः समवहत्य यो भव्यः ऊर्ध्वं श्रोक क्षेत्रनाडया बा क्षेत्रे अपर्याप्त पृथिवीकायिक तथा उपपत्तु स खलु भदन्त ! कतिसामयिकेन विग्रहेण उत्पद्येत ? गौतम ! द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, चतुःसामयिकेन वा विग्रहेणोत्पद्येत । तत्केनार्थेन । अर्थो यथैव रत्नप्रभार्या तथैव सप्त श्रेणयः एवं यावदपर्याप्त बादरतेजस्कायिकः खलु भदन्त ! समयक्षेत्रे समवहतः समवहृत्य यो भव्यः ऊर्ध्वलोक क्षेत्रनाडया वाले क्षेत्रे पर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिकतथा उपपत्तुं स खलु भदन्त ! शेषं तदेव । अपर्याप्त वादरतेजस्कायिकः खलु भदन्त ! समयक्षेत्रे समवहतः समवहस्य यो भव्यः समयक्षेत्रे अपर्याप्त बादरतेजस्कायिकतया उपपत्तुं स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन विग्रणोत्पद्येत ? गौतम ! एकसामयिकेन वा द्विसामयिकेन वा, त्रिसामायिकेन वा, विग्रहेणोत्पद्येत तत्केनार्थेन । अर्थो यथैव रत्नप्रभायां तथैव सप्तश्रेणयः । एवं पर्याप्तबादरतेजस्कायिकतयाऽपि । वायुकायिकेषु वनस्पतिकायिकेषु च यथा पृथिवीकायिकेषु उपपातितस्तथैव चतुष्केन भेदेन उपपातयितव्यः । एवं पर्याप्तवादर तेजस्कायिकोsपि एष्वेव स्थानेषु उपपातयितव्यः । वायुमायिक वनस्पतिकायिकानां यथैव पृथिवी कायिकत्वे उपपात स्तथैव मणितपः । अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः 5: खलु भदन्त ! ऊर्ध्वलोकक्षेत्रनाडया बाये क्षेत्रे समवहतः समवहत्य यो भव्यः अधोलोक क्षेत्रनाडया बाह्य क्षेत्रे अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया उपपत्तुम्, सखल भदन्त ! कति सामयिकेन. पवम् ऊर्ध्वलोक क्षेत्रनाडया बाो क्षेत्रे समवहतानाम् अधोलोक क्षेत्रनाडया बाह्य क्षेत्रे उत्पद्यमानानां स एव गमको निरवशेषो भणितव्यो यावद् वनस्पतिकायिकः पर्याप्तको बादरवनस्पतिकायिकेषु पर्याप्तकेषु उपपातितः ॥ ८५ ॥
भ० ४८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
भगवतोस टीका-'अपज्जतमुहमपुढवीकाइएणं भंते !' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिका खलु भदन्त ! 'अहोलोग जाव समोहणित्ता' अधोलोक, यावत् समवहत्य, अत्र यावस्पदेन 'क्षेत्रनाडया बाहूये क्षेत्रे समवहतः' इत्यस्य ग्रहणं भवति । 'जे भविए समयखेते अपज्जत्तवायरतेउकाइयत्ताए' यो भव्यः समयक्षेत्रे अपर्याप्तवादरतेजस्कायिकतया, ताशतेजस्कायिकरूपेणोपपत्तुम् । 'से णं भंते ! कइसमइएणं विगहेणं उपवज्जेज्जा' स खलु मदन्त ! कतिसामयिकेन विग्रहेण उत्पद्ये तेति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुसमइएणं वा, तिसमइएणं वा विग्गहेणं उवपज्जेज्जा' द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा विग्रहेण समुत्पधेत, 'सेकेणटुंग'
'अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइएणं भंते ! अहोलोग जाव समोहणित्ता' इत्यादि ॥५॥
टीकार्थ--'अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइए णं भंते ! हे भदन्त ! जो अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक 'अहोलोग जाव समोहणित्ता' अधोलोक स्थित सनाडी के बाहरीक्षेत्र में मरण समुद्घात करके 'जे भविए समयखेत्ते अपजत्तवायरतेउकाइयत्ताए उवजितत्तए' समयक्षेत्र में मनुः ध्यक्षेत्र में अपर्याप्त बादरतेजस्कायिक रूपसे उत्पन्न होने के योग्य हुआ है 'से गं भंते ! कइसमइएणं विगहेणं उववज्जेज्जा' ऐसा वह अपर्याप्त सक्षमपृथिवीकायिक जीव वहां कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! दुसमइएणं वा तिसमइएणं वा विग्गणं उववज्जेज्जा' हे गौतम ! वह अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव जो कि अधोलोकस्थित त्रसनाडी के बाहिरीक्षेत्र में मरणसमुद्घात
'अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइएणं भंते ! अहोलोग जाव समोह णित्ता' त्यात टी -अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइए ण भंते ! अहेलोग जाव समोहणित्ता' सन २ सपर्याप्त सूक्ष्म यि 'अहोलोग जाव समोहणिता' અધેલકમાં રહેલા ત્રસનાડીના બહારના ક્ષેત્રમાં મરણ સમુઘાત કરીને રે भविए समयखेत्ते अपज्जत्तवायरतेउकाइयत्ताए उववज्जित्तए' समयमां -मनु. ધ્યક્ષેત્રમાં અપર્યાપ્ત બાદરતેજસ્કાવિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય થયેલ હોય 'सेज भंते ! कइ समइएणं विगहेणं उत्रवज्जेज्जा' व ते ५५र्यात सूक्ष्म પૃથ્વીકાયિક જીવ ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે? मा प्रशन उत्तरमा प्रभुश्री गौतमस्वामीन ४ छ -'गोयमा ! दुसमइएणं वा, तिसमइएणं वा, विग्गणं उववज्जैज्जा' गीतम! ते अपर्याप्त सक्षम પૃથ્વીકાયિક જીવ કે જે અધેલકમાં રહેલ ત્રસનાડીના બહારના ક્ષેત્રમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३४ अ. श०१ ०५ विग्रहगत्योत्पातनिरूपणम्
३७९
तत्केनार्थेन मदन्त ! एवमुच्यते, यद् द्विसामयिकेन वा त्रिसामायिकेन वा विग्रहेणोत्पद्येतेति अवान्तरप्रश्नः । भगवानाह - ' एवं खलु' इत्यादि । ' एवं खलु गोयमा ! मए सत्तसेढीओ पन्नत्ताओ' एवं खलु हे गौतम ! मया सप्तश्रेणयः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' तद्यथा - 'उज्जुआगया जान अद्धचक्कवाला' ऋज्वायता यात्र अर्द्धचक्रबाला, अत्र यावत्पदेन एकतो वक्रा, द्विघाती वक्रा, एकतः खा, द्विघातः खा चक्रवाला इत्येतासां श्रेणीनां संग्रहो भवतीति । तत्र 'एकओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे दुसमणं विग्ग हेणं उज्जेज्जा एकतोवक्रया श्रेण्या समुत्पद्यमा नोsपर्याप्त सूक्ष्मपृथिकायिको द्विसामयिकेन विग्रहेण समुत्पद्येत, दुहओ वंकाए करके समय क्षेत्र में अपर्याप्त बादरतेजस्कायिक रूपसे उत्पन्न होने के योग्य हुआ है वहां दो समपवाले विग्रह से अथवा तीन समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है । ' से केणट्टेणं' हे भदन्त । ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि वह वहां दो समयवाले विग्रह से अथवा तीन समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? इस अवान्तर प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री गौतमस्वामी से कहते हैं- 'एवं खलु गोयमा ! मए सप्तसेदीओ पन्नसाओ' हे गौतम! मैंने सात श्रेणियां कही है- 'तं जहा ' जो इस प्रकार से हैं - 'उज्जुनाया जाव अद्धचक्कवाला' ऋज्वायता, यावत् अर्द्धचक्र वाला' यहां यावत्पदसे 'एकतो वक्रा द्विधातो वक्रा एकतः खा, विधातः खा चक्रवाला' इन अवशिष्ट श्रेणियों का ग्रहण हुआ है । इनमें जो 'एकओ बकाए सेटीए उवज्जमाणे दुसमइएर्ण विग्गहेणं उज्जेज्जा' एकतः वक्रा श्रेणिसे गमन करता हुआ अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक
,
મરણુસમુદ્ધાત કરીને સમયક્ષેત્રમાં અપર્યાપ્ત ખાદરતેજસ્કાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાને ચેાગ્ય થયેલ હાય તે તે ત્યાં એ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ऋणु समयवाणी विश्रड गतिथी उत्पन्न थाय छे. 'से केणद्वेणं' हे भगवन આપ એવુ શા કારણથી કહેા છે કે-તે ત્યાં એ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન થાય છે? આ અવાન્તર પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી हे छे - एवं खलु गोयमा । मए सत्त सेढीओ पम्नत्ताओ' हे गौतम! में सात श्रेणी व छे. 'त' जहा' ते भा प्रभारी छे. 'उज्जुआयया जाव अचक्कवाला' मन्त्रायता, भेउता बडा, द्विधातो वडा, अतः या, द्विधातः मा, यत्राता भने अर्धवाला मा श्रेषयोभां ने 'एकओ वंकाए सेढीए उजवज्जमाणे दुसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' એકત વકા શ્રેણીથી ગમન કરીને અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવ ઉત્પત્તિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे सेढोए उववजमाणे तिसथइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' विधातो वक्रया श्रेण्या समुत्पद्यमानः त्रिसामयिकेन विग्रहेण समुत्पद्यतेति । 'से तेणटेणं' तत्तेनार्थेन हे गौतम ! एवमुच्यते-द्विसामयिकेन वा त्रिसामयिकेन वा विग्रहेण उत्पद्यतेति । 'एवं पज्जत्तएसु वायरतेउकाइएस वि उववाएययो' एवं यथा-अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य अपर्याप्त बादरतेजस्कायिकेषु उपपातो वर्णितस्तथैव पर्याप्तकेष्वपि बादरतेजस्कायिकेषु उपपातोवर्णनीयः प्रकारस्तु स्वर मेवोहनीय, इति । 'वाउकाइय वणरस इकाइयत्ताए चउक्कएणं भेदेणं जहा उक्काइयत्ताए तहेव उववाएयचो' चायुकायिकतया वनस्पतिकायिकतया च चतुष्केन भेदेन यथा अकायिकतया तथैव जीव उत्पत्ति स्थान में समयक्षेत्र में बादरतेजरकायिक रूपसे उत्पन्न होता है वह वहां दो समयवाले विग्रहसे उत्पन्न होता है । 'दुहओ वंकाए सेढीए उपवजमाणे तिसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेजा' और जब वह विधातः वक्राश्रेणि से गमन करता हुआ वहां उत्पन्न होता है तब वह यहां तीनसमयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है। 'से तेणटेणं.' इसी कारण हे गौतम ! मैने ऐसा कहा है कि वह वहां दो समयवाले अथवा तीन समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है । 'एवं पज्जत्तएसु बायरते. उकाइएसु वि उववाइएयदों' इसी रीति के अनुसार अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवके उत्पादका वर्णन पर्याप्त पादरतेजस्कायिकों में भी कर लेना चाहिये तथा आलाप प्रकार इस सम्बन्ध में अपने आप उद्भावित कर लेना चाहिये । 'वाउक्काइयवस्सइकाइयत्साए चउ. करणं भेदेणं जहा आउक्काइयत्ताए तहेव उववाएयव्यो' इस अपर्याप्त સ્થાનમાં-સમયક્ષેત્રમાં બાદરતેજ કાવિકપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે ત્યાં બે समयाजी विश्र गतिथी न थाय छे. 'दुहओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे तिसमइएणं विगहेणं उपवजेज्जा' भने न्यारे विधाते. १४ श्रेण गमन કરીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે ત્યાં ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી B4-1 थाय छे. 'से तेणटेणं०' ४२४थी 3 गीतम! में से છે કે તે ત્યાં બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ आतिथी ५-- थाय छे. 'एव पज्जतरसु बायरतेउकाइएसु वि उववाएयवो' આજ રીતે અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક જીવના ઉત્પાતનું વર્ણન પર્યાપ્ત બાદરતેજસ્કાયિકમાં પણ કરી લેવું. તથા તેના આલાપનો પ્રકાર આ विषयमा २१य' मनवीन सम देवो न ये. 'वाउकाइयवणस्सइकाइयत्ताए चउक्कएणं भेदेणं जहा आउकाइयत्ताए तहेव उजवाएयवो' मा अपर्याप्त सूक्ष्म
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयन्द्रका टीका श०३४ अ. श१ सू०५ विग्नहगत्योत्पातनिरूपणम् ३८१ उपपातयितव्यः २० । अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य अपर्याप्त सूक्ष्मवायुका. यिके, पर्याप्त सूक्ष्मवायुकायिके, अपर्याप्तबादरवत्युकायिके, पर्याप्त वादरवायु. कायिके अपर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिके, पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिके, अपर्याप्त बादरवनस्पतिकायिके पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिके अत्रैव प्रदर्शितः अकायिकवदेव उपपातो वर्णनीयः, उपपात प्रकारस्तु स्वयमेवोहनीय इति १२०॥ एवं जहा अपज्जत्तसुहुमपुढीकाइयस्स गमओ भणिओ' एवं यथा-पूर्वोक्त पकारेण अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य गमको भणित:-कथितः, 'एवं पज्जत्तसुहुमपुढवोकाइयस्स वि भाणिययो' एवम् अपर्याप्त सूक्ष्पपृथिवीकायिकवदेव पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवी. कायिकस्यापि गमको भणितव्यः, तथाहि-पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकः खलु सूक्ष्मपृथिवीकायिकका इसी रीति के अनुसार' अपर्याप्त सूक्ष्मवायुकायिक में पर्याप्त सूक्षपवायुकायिक में, अपर्याप्त बादरवायुकायिक में पर्याप्तबादवायुकायिक में, अपर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिक में, पर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिक में, अपर्याप्त पादरवनस्पतिकायिक में और पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिक में इन जीवों में अप्कायिकके जैसा ही उत्पाद वर्णित कर लेना चाहिये । तथा इस सम्बन्ध में उपपाद का प्रकार अपने आप उद्भाविन कर लेना चाहिये ।२०। 'एवं जहा अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइयस्स गमओ भणिओ' इस प्रकार जैसा उत्पाद प्रकार यह अपर्याप्त सूक्षपृथिवीकायिक का कहा गया है, 'एवं पज्जत्त सुहमपुढवी कायस्स वि भाणियो' उसी प्रकार से पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकका भी उत्पाद प्रकार कर लेना चाहिये। પૃથ્વિકાયિકનું આજ પ્રમાણે “અપર્યાપ્તસૂમ વાયુકાયિકમાં, પર્યાપ્ત સૂક્ષમ વાયુકાયિકમાં, અ પર્યાપ્ત બાદર વાયુકાવિકેમાં પર્યાપ્ત બાદર વાયુકાયિકમાં, અપર્યાપ્ત સૂમ વનસ્પતિકાયિકમાં, પર્યાપ્ત સૂમ વનસ્પતિકાયિકમાં અપર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાયિકમાં અને પર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાયિકમાં, અપકાયિક જીવોના ઉત્પાદના કથન પ્રમાણેનું વર્ણન કરી લેવું. તથા આ સંબંધમાં ઉ૫પાત-ઉત્પત્તિને પ્રકાર સ્વયં ઉદ્ભાવિત કરી સમજી લે ૨૦, 'एवं जहा अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइयस्स गमओं भणिओ' ५५र्यात सूक्ष्म वि.
यिना पहने। २२ शत ४७६ छ, 'एवं पज्जत्तसुहमपुढवीकाइयरस वि भाणियवो' मे प्रमाणे पति सूक्ष्म वीBि GHIE
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
भगवतीसूत्रे भदन्त ! अधोलोक क्षेत्रनाडया बाह्ये क्षेत्रे समवहतः समवहत्य उप्रलोक क्षेत्रनाड या बहिः क्षेत्रे यो भव्यः अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया समुत्पत्तमित्यादि क्रमेण आलापप्रकारो वर्णनीय इति । 'तहेव वीसाए ठाणेसु उपवाएयन्नो' तथैव विंशति स्थानेषूपपातयितव्यः ४० अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य यथा विंशति स्थानेषूपपातः कथितस्तथैव तेनैव रूपेण विंशतिस्थानेषु अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकादारभ्य पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिकान्तेषु अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्मवादरपृथिवीकायिकेषु तथा तादृशाप्तेजो वायुवनस्पतिकायिकेषु पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवी. कायिकस्योपपातो वक्तव्य इति ॥४०॥ जैसे हे भदन्त ! 'जो पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव अधोलोक स्थित सनाडी के बाहरी क्षेत्र में मरण समुद्घात करके अवलोक क्षेत्रनाली 'वसनाडी' के बाहरी क्षेत्रमें अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूपसे उत्पन्न होने के योग्य है वह वहां कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? इत्यादि क्रम से यहां आलाप प्रकार वक्तव्य है। 'तहेव वीसाए ठाणेलु उववाएययो' इसी प्रकार से इस पर्याप्त सक्षमपृथिवीकायिक जीवका उत्पाद बीस स्थानको में कह लेना चाहिये । अर्थात् जिस प्रकार से अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकका बीस स्थानों में उत्पाद कहा गया है। इसी प्रकार से इस पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवका भी अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्मवादर अपू. कायिकों में तेजस्कायिकों में वायुकायिकों में और वनस्पतिकायिकों में इन बीस स्थानों में उत्पाद कह लेना चाहिये।४॥ પણ કરી લે. જેમવ-હે ભગવદ્ “જે પર્યાપ્ત સૂબ પૃવીકાયિક જીવ અલકમાં રહેલ ત્રસ નાડીના બહારના ક્ષેત્રમાં અપર્યાપ્તક સૂયમ પ્રવિકાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાને યેગ્ય થયેલ હોય તે તે ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે ? વિગેરે કમથી અહિયાં આલાપના પ્રકારે Bही सेवा. 'तहेव वीसाए ठाणेसु उववाएयव्वो' मा प्रमाणे मा पर्याप्त સૂમિ પૃવિકાયિક જીવને ઉત્પાદ વીસે સ્થાનમાં સમજી લે. અર્થાત્ જે પ્રમાણે અપર્યાપ્ત સહમ પૃથ્વિકાયિક જીવને વીસ સ્થાને માં ઉત્પાદને પ્રકાર બતાવેલ છે, એજ પ્રમાણે આ પર્યાપ્ત સૂમિ પૃવિકાયિક જીવન પણ અપર્યાપ્ત, પર્યાત સૂમ બાદર કૃષિકાચિકેમાં તથા અપર્યાપ્ત, પર્યાપ્ત સૂમ બાદર અકાયિકમાં તેજસ્કાચિકેમાં અને વનસ્પતિકાયિકામાં વસે સ્થાનમાં ઉત્પાદ સમજે. ૪૦
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३४ अ. श.१ सू०५ विग्रहगत्योत्पातनिरूपणम् ३८३
'अहोलोयखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते समोहए समोहणित्ता' अधोलोकक्षेत्रनाडया बाहये क्षेत्रे समवहतः समवहत्येत्यादि प्रश्नः, उत्तरमाह-एवं' इत्यादि। 'एवं बायर पुढवीकाइयस्स वि अपज्जत्तगस्स पज्जत्तगस्स य भाणियन्त्र' एवं पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकरदेव बादरपृथिवीकायिकस्याऽपर्याप्नकस्य पर्याप्त. कस्य च भणितव्यम् । एवमेव पर्याप्त बादरपृथिवीकायिकस्यापि विंशतिस्थानेषु ___ 'अहोलोयखेत्तनालीए योहिरिल्ले खेत ममोहए ममोहणित्ता' अधोलोकस्थित सनाली के बाहरी क्षेत्रमें मरण समुद्घात किया और मरणसमुद्घात कर इत्यादि प्रश्न रूपसे यहां पर कथन पर्याप्न और अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिक जीव के सम्बन्ध में भी कह लेना चाहिए और उत्तर रूपमें सब कथन जैसा पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक के सम्बन्ध में किया जा चुका है वैसा ही वह सब कथन यहां भी कह लेना चाहिये। तात्पर्य इस कथन का केवल ऐसा ही है कि हे भदन्त ! जिस अपर्याप्त अथवा पर्याप्त पादरपृथिवीकायिक जीव ने अधोलोकस्थित
सनाली के बाहरीक्षेत्र में मरण समुद्घात किया है और मरण समुद्घातकर वह ऊर्चलोकस्थित जप्सनाडी के बाहरी प्रदेश में अपर्याप्त अथवा पर्याप्तपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य हुआ है तो हे भदन्त ! वह वहां कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? ऐसा यह प्रश्न है और हे गौतम ! इस सम्बन्ध में पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकके सम्बन्ध में जैसा कहा है वैसा ही जानना चाहिये ___ 'अहोलोयखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते समोहए समोहणित्ता' मामi રહેલ ત્રસ નાડીના બહારના ક્ષેત્રમાં મરણ સમુઘાત કરે, અને મરણ સમુદુઘાત કરીને વિગેરે પ્રશ્ન રૂપનું કથન અહિયાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત બાદર પૃવિકાયિક જીવના સંબંધમાં કહેવું જોઈએ. અને ઉત્તરરૂપે સઘળું કથન પર્યાપ્ત સૂમ કૃત્રિકાયિકના સંબંધમાં જે રીતે કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે તે સઘળું કથન અહિયાં પણ સમજી લેવું. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-હે ભગવન જે અપર્યાપ્ત અથવા પર્યાપ્ત બાદર પૃવીકાયિક જીવે અધેલેકમાં રહેલ ત્રસનાડીના બહારના ક્ષેત્રમાં મરણ સમુઘાત કર્યો હોય અને મરણ મુદ્દઘાત કરીને ઉદર્વકમાં રહેલ ત્રસ નાડીના બહારના પ્રદેશમાં અપર્યાપ્ત અથવા પર્યાપ્ત પ્રવિકાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય બનેલ હોય, તે હે ભગવન તે ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે? આ રીતનો અહિં પ્રશ્ન કરેલ છે. અને તે ગૌતમ આ સંબંધમાં પર્યાપ્ત સૂમ પૃશ્વિકાયિકના સંબંધમાં જે પ્રમાણે આ વિષયમાં કહેવામાં આવેલ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
भगवतीचे उपपातो वक्तव्य इति ८० । 'एवं आउकाइयस्स चउनिहस्सवि भाणिय' एवं चतुर्विधस्य पृथिवीकायिकस्याधोलोकस्य नाडया बाहये क्षेत्रे समवहतम्य अर्व लोकनाडया बाह्ये क्षेत्रे समुत्पद्यमानस्य यथा-विंशतिस्थानेषूपपातो वर्णित रतेनैव रूपेण अकायिकस्य चतुर्विधस्य अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्म बादरभेदभिन्नस्यापि विंशति-स्थानेषूपपातो वर्णणीय इति भावः १६० । 'मुहुमतेउकाइयस्स दुवि. हस्स वि एवं चे' सक्षमतेजस्कायिकस्य द्विविधस्थापयप्तिपर्याप्तकस्य च यह उत्तर रूप कथन है। इस प्रकार से अपर्याप्तक बादरपृथिवीकायिकों को २० स्थानों में उत्पादयुक्त करने से और पर्याप्तक पृथिवीकायिको के भी २० स्थानों में उत्पादित करने से ८० गमक हो जाते हैं । 'एवं
आउक्काइयरस चउम्विहस्स विभाणियत्वं जिस प्रकार से अधोलोक स्थित सनाडी के पाहय प्रदेश में मारणान्तिक समुद्धत करके ऊर्ध्व लोकस्थित सनाड़ी के बाहिरी प्रदेश में उत्पन्न हुए पृथिवीकायिकका उत्पाद बीस स्थानों में कहा गया है, उसी प्रकार से अपर्याप्त पर्याप्त सक्षम और बादर भेदवाले अप्कायिकका भी २० स्थानों में उपपात वर्णित कर लेना चाहिये । इस प्रकार से चारों प्रकार के अप्कायिकों के ८० गमक हो जाते हैं ! पहिले के ८० और ये ८० आपस में जोड़ देने से १६० गमक होते हैं। ___'सुहुमते उकाइयस्स दुविहस्स वि एवं चेव' इसी प्रकार से अपर्याप्त
और पर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक का भी पृथिवीकायिक के जैसे २० स्थानों में उपपात कहलेना चाहिये । इस प्रकार से ४० गमक और છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ સમજવું. આ પ્રમાણે પ્રભુએ ઉત્તર કહેલ છે. આ રીતે અપર્યાપ્તક બાદર પૃથ્વિકાયિકેનો વીસ સ્થાનમાં ઉત્પાતઉત્પત્તિ કહેવાથી અને પર્યાપ્ત પૃશિવકાયિકોના પણ ૨૦ સ્થાનમાં ઉત્પત્તિ
पाथी ८० मेसी । ७ लय छ ‘एवं आउकाइयस्स च उव्विहस्स वि भाणि यव्वं' २ प्रमणे मधासोमा २a स नाडीना मडान प्रभा માણાનિક સમુદ્દઘાત કરીને ઉર્વ લેક સ્થિત ત્રસનાડીના બહારના પ્રદેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા પૃથ્વીકયિકને ઉત્પાદ વીસે સ્થાનમાં કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે અપર્યાપ્ત, પર્યાપ્ત સૂક્ષમ અને બાદર ભેદવાળા અપૂકાયિકના પણ વીસે સ્થાનોમાં ઉપપાતનું વર્ણન કરી લેવું જોઈએ આ રીતે ચારે પ્રકારના અશ્ક વિકાના ૮૦ એંસી ગમકે થઈ જાય છે. પહેલાં કહેલ ૮૦ એંસીને આ અખાયિકમાં મેળવવાથી ૧૬૦ એક સાઈઠ ગમકે (ભેદો) થાય છે.
'सुहुम तेउकाइयस्स दुविहस्स वि एवं चेव गौतम! मा प्रभाव અપર્યાપ્તક અને પર્યાપ્તક સ્મતેજસ્કાયિકે પણ ઉપપાત પૃથ્વીકાયિકના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका २०३४ अ. श.१ सू०५ विग्रहगत्योत्पातनिरूपणम् ३८५ पृथिव्यादिकायिकवदेव विशति स्थानेषूपपातो वर्णनीय इति २०० । 'अपज्जत वायरतेउक्काइए णं भंते ! समयखेत्ते समोहए' अपर्याप्त वादरतेजस्कायिका खल्लु भदन्त ! समयक्षेत्रे समवहतः, 'समोहणिता जे भविए उडलोय खेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्त' समवहत्य मारणान्तिकसमुद्घातं कृत्वा यो भव्य ऊर्ध्वलोक क्षेत्रनाडया बाहये क्षेत्रे, 'अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइयत्ताए उववजित्तए अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकतया-तथाविध पृथिवीकायिकरूपेण समुत्पत्तुम् ‘से णं मंते ! कइसमइएणं दिग्गहेणं उववज्जेज्जा' स खलु भदन्त ! कतिसामयिकेन विग्रहेण समुत्पद्येत इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुसमइएण वा, तिसमइएण वा, चउसमइएण वा विग्गहेणं उववज्जेज्जा' द्विसा मयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, चतुःसामयिकेन वा विग्रहेग उत्पधेतेत्युत्तरम् । मिलाने से २०० गमक हो जाते हैं। 'अपज्जत्सवायर तेउक्काइएणं भंते ! समयखेत्ते । समोहए' हे भदन्त ! कोई अपर्याप्त बादरतेजस्का. यिक जीव समयक्षेत्र में समवहत हुभा 'समोहणित्ता जे भविए उड़. लोय खेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तर' और समवहत होकर वह ऊचलोक क्षेत्र स्थित सनाडी के बाहिरी प्रदेश में अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य हुआ हो 'से गं भंते! कइसमइएणं विग्गहेर्ण उववज्जेज्जा' हे भदन्त ! ऐसा वह जीव कितने समयवाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! दुस. मइएण वा, तिसमइएण वा चउसमइएण वा विग्गहेणं उववज्जेज्जा' हे गौतम ! वह वहां दो समयवाले विग्रह से अथवा तीन समयवाले કથન પ્રમાણે ૨૦ વીસે સ્થાનમાં કહેવું જોઈએ. આ રીતે આ ૪૦ ગમકે भगवाथी २०० असे. गमी २४ जय छे. 'अपज्जत्त बायरतेउकाइएणं भंते ! समयखेत्ते समोहए' डे मापन् । अर्याप्त मा२ तायि समय क्षेत्रमा समुद्धात रे 'समोह णित्ता' समुद्धात शने 'जे भविए उढलोगलेत. नालीए बाहिरिल्ले खेत्ते अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए' qats ક્ષેત્રમાં રહેલ ત્રસનાલીના બહારના પ્રદેશમાં અપર્યાપ્ત રૂફમપૃથ્વીકાયિકપણાથી
पन्न वान योग्य थये। डाय तो 'से णं भंते ! कइ समइएणं विगहेणं उबवजेन्जा' 8 सपन शव ते ७१ सभयनी विल तिथी ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે'गोयमा' दुसमइपण वा तिसमइएण वा चउसमइएण वा विगहेणं उबवजेज्जा' ગીતમ! તે ત્યાં બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ત્રણ સમયવાળી भ०४९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतोसले पुनः प्रश्नयनाह-'से केणटेणं' इत्यादि । 'से केणष्टेणं' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवम् उच्यते द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, चतुःसामयिकेन वा समुत्पद्यतेति । 'अट्ठो जहेव' इत्यादि । 'अट्ठो जहेव रयणपभाए तहेव सत्त सेढीओ' अर्थों हेतुः कारणं यथैव येनैव प्रकारेण रत्नपभायां कथित स्तथैव सप्त श्रेणिरूपो वक्तव्यः। यया रत्नप्रभायां श्रेणि विभज्य द्विसामयिकादि विग्रहस्य समर्थनं तथैव इहापि श्रेणिविभागपूर्वकमेव उत्तर मिति । कियत्पर्यन्तं रत्नप्रभापकरणं वक्तव्यं तबाह-'जाव' इत्यादि । 'एवं जाव' एवं यावत्, अत्र यावत्पदेन सप्तश्रेगय ऋज्वायता यावदद्धचक्रवाला। तत्र एकतो वक्रया गच्छन्, द्विसामयिकेन वा, विग्रह से अथवा चार समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है । 'से केणटेणं भंते' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि वह वहां दो समयवाले विग्रहसे यावत् चार समयवाले विग्रहसे उत्पन्न होता है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'अट्ठो जहेव रयणप्पभाए तहेव सत्तसेढीओ' हे गौतम ! जैसा कारण रत्नप्रभापृथिवी में कहा गया है वैसा ही कारण सप्तश्रेणि रूप यहां पर भी कह लेना चाहिये। अर्थात् जिस प्रकार से रत्नप्रभा में श्रेणिका विभाग करके हिसामयिक आदि विग्रहका समर्थन किया गया है उसी प्रकार से यहां पर भी श्रेणि के विभाग पूर्वक ही उत्तर कह लेना चाहिये । यह रत्नप्रभा प्रकरण यहां यावत् शब्दसे वहाँ तक का लिया गया है कि जहां पर प्रभुश्रीने उत्तर रूपमें ऐसा कहा, है कि हे गौतम ! मैंने ऋज्वायता यावत् अर्द्धचक्रवाला इस प्रकार से सात श्रेणियां कहीं વિગ્રહ ગતિથી અથવા ચાર સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. 'से केणट्रेणं भंते !०' 3 सावन भा५ मे ॥ १२थी । छ। है- त्यां બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી યાવત્ ચાર સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન थाय छ ? म प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री गौतमस्वामीन ४ छ -'अट्रो जहेव रयणप्पभाए तहेव सत्त सेढीओ' गौतम ! रत्नप्रभा पृथ्वीना थनमा જે પ્રમાણેનું કારણ કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું સાત શ્રેણી રૂપ કથન અહિયાં પણ સમજવું. અર્થાત્ જે પ્રમાણે રતનપ્રભા પૃથ્વીમાં શ્રેણીને વિભાગ કરીને બે સમય વિગેરે વિગ્રહ ગતિનું સમર્થન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ શ્રેણીના વિભાગપૂર્વક જ ઉત્તર સમજ. આ રત્નપ્રભા પ્રકરણ અહિયાં યાવત્ શબ્દથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તે રત્નપ્રભા પ્રકરણ ત્યાં સુધીનું ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે કે ત્યાં પ્રભુશ્રીએ ઉત્તર રૂપથી એવું કહે છે કે-હે ગૌતમ! મેં બજવાયતા યાવત્ અર્ધચક્ર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श०१ सू०५ विग्रहगत्योत्पातनिरूपणम् ३८७ द्विधातो वक्रया गच्छन्, त्रिसामयिकेन विग्रहेणोत्पद्येत विश्रेण्या मुत्पधमानचतुः सामयिकेन विग्रहेणोत्पद्येत, तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते द्विसामयिकेनवा, त्रिसामयिकेन वा, चतुःसामयिकेन वा विग्रहेण समुत्पद्येत, एवम् पृथिवीकायि. केषु चतुर्विधेषु उपपातयितव्यः अकायिकेषु चतुर्विधेषु, तथा अपर्याप्तेषु सूक्ष्म तेजस्कायिकेषु चोपपातयितव्य एतदन्तस्य ग्रहणं भवतीति भावः 'अपज्जत्त बायरतेउकाइए णं भंते ! समयखेते समोहए समोहणित्ता जे भविए' अपर्याप्त हैं। उनमें से एकतो वक्रा श्रेणिसे जाता हुआ जो जीव उत्पत्ति स्थान में उत्पन्न होता है वह वहाँ दो समयवाले विग्रहसे उत्पन्न होता है। विधातो वका श्रेणिसे जाता हुआ जो जीव उत्पत्ति स्थान में उत्पन्न होता है वह तीन समयवाले विग्रहसे वहाँ उत्पन्न होता है
और जो जीव विश्रेणि में उत्पन्न होता है वह चार समयवाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता है। 'तत्तेनार्थेन गौतम! एवमुच्यते' इसलिये हे गौतम ! मैने ऐसा कहा है कि वह वहां दो समयवाले विग्रहसे उत्पन्न होता है । तीनसमयवाले विग्रहसे उत्पन्न होता है अथवा चार समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है। इसी प्रकार से उसे चारों प्रकार के पृथिवीकायिक जीवों में उत्पादित कर लेना चाहिये। चारों प्रकार के अकायिकों में उत्पादित कर लेना चाहिये और अपर्याप्तक सूक्ष्म तेजस्कायिकों में उत्पादित कर लेना चाहिये।
'अपज्जत वायर तेउक्काइएणं भंते ! समयखेत्ते समोहए समोहा વાલા આ રીતે સાત શ્રેણી કહેલ છે. તેમાંથી એકતે વફા શ્રેણીથી જઈને જે જીવ ઉત્પત્તિસ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે ત્યાં બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે, અને દ્વિધાતે વક્રા શ્રેણીથી જનારે જીવ ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય તે ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન થાય છે, અને જે જીવ વિશ્રેણથી ઉત્પન્ન થાય છે, તે ચાર સમયવાળી વિગ્રહ अतिथी त्यi S५-1 थाय छे. 'तत्तेनाथेन गौतम ! एवमुच्यते' से या હે ગૌતમ! મેં એવું કહે છે કે-તે ત્યાં બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે, ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. ચાર સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રમાણે તે ચારે પ્રકારના પ્રકાચિકેમાં ઉત્પન્ન થવા સંબંધી કથન કહેવું જોઈએ. અને અપર્યાપ્તક, પર્યાપ્તક તેજરકાવિકે માં ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં કહેવું જોઈએ.
'अपज्जत वायरते उक्काइएणं भंते ! समयखेत्ते समोहए समोहणित्ता लापन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
भगवतीसूत्रे बादरतेजस्कायिकः खलु भदन्त ! समयक्षेत्रे समवहतो-मारणान्तिक समुद्घातं कृतवान्, समवहत्य-मारणान्तिक समुद्घातं कृत्वा यो भव्यः, 'उडलोयखेचना. लीए बाहिरिल्ले खेत्ते' ऊर्ध्वलोक क्षेत्रनाडया बाह्ये क्षेत्रे' 'पज्जत सुहुम तेउकाइयत्ताए उववज्जित्तए पर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिकतया तद्रूपेणोपपत्तुम्, ‘से णं भंते ! स खलु भदन्त । कतिसामयिकेन विग्रहेण उत्पद्यतेति प्रश्नः । उत्तरमाह-'सेसं' इत्यादि । 'सेस तं चेत्र' शेषमु तर मत्र सर्व द्विसामयिकेव वा त्रिसामयिकेन वा, चतुःसामयिकेन वा विग्रहण उत्पद्ये तेत्यादिकं सर्व पूर्ववदेवेति ज्ञातव्यमिति । 'अपज्जत बायर तेउकाइएणं भंते ! समयखेत्त समोहए' अपर्याप्त बादरतेजजित्ता' 'हे भदन्त ! जो अपर्याप्त बादरतेजस्कायिक समयक्षेत्रमें मारणान्तिक समुद्घात से मरण करता हैं और मरणकरके 'जे उड. लोयखेत्तनालीए पाहिरिल्ले खेत्ते पज्जत्त सुहुमतेउकाइयत्ताए उववज्जि. त्तए भविए' जो ऊर्ध्वलोक स्थित सनाडी के बाहरी क्षेत्र में पर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक रूपसे उत्पन्न होने के योग्य होता है तो 'से णं भंते! 'हे भदन्त ! ऐसा वह जीव कितने समयवाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता है ? उत्तरमें प्रभुश्री कहते हैं-'सेसं तं चेव' 'हे गौतम ! इस सम्बन्ध में उत्तर यहाँ 'वह वहां दो समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है, तीन समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है तथा चार समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है' 'इत्यादि रूपसे पूर्वोक्त जैसा ही जानना चाहिये।
'अपज्जत्त बायर तेउकाइएणं भंते ! समयखेत्ते समोहए' हे જે અપર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિક સમયક્ષેત્રમાં મારણાન્તિક સમુદ્રઘાતથી મરણ पाम छ, भने भ२६५ ॥भीर 'जे उड्ढलोयखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते पज्जत्तसुहम. तेउकाइयत्ताए उववज्जित्तए भविए' २ मा २९॥ सनाडीन प्रदेशमा पर्याप्त सूक्ष्मतथि ५४ाथी Syri थाने येय डाय छ, 'से गंभंते !' હે ભગવન એ તે જીવ કેટલા સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ત્યાં ઉત્પન્ન हाय १ मा प्रशन उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ-'सेसं त चेव गौतम! આ સંબંધમાં ઉત્તર અહિયાં “તે ત્યાં બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે, ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે, તથા ચાર સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી પણું ઉત્પન્ન થાય છે, વિગેરે પ્રકારથી પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ સમજ.
'अपज्जत्तवायर उकाइएवं भंते ! समयखेत्ते समोहए' के लगवन् २
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३४ अ० श०१ सु०५ विग्रहगत्योत्पातनिरूपणम् ३८९ स्कायिकः खल भदन्त । समयक्षेत्रे समवहतो मारणान्तिकसमुद्यातं कृतवान, 'समोहणित्ता जे भविए समयखेत्ते अपज्जत बायर ते उक्कायत्ताए उनवज्जित्तए' समत्रहत्य - मारणान्तिक समुद्यातं कृत्वा यो भन्योऽर्यादवादरतेजस्कायिकतया समुत्पतुम् । ' से णं भंते । कर समझएणं विग्गहे गं उववज्जेज्जा' स खलु मदन्त ! अपर्याप्त बादरतेजस्कायिकः कति सामयिकेन विग्रहेण समुत्पद्येतेति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि ।' 'गोयमा' हे गौतम ! 'एग समइएण वा, दुममइएण वा, पिमइएण वा, विग्गहेणं उववज्जेज्ना' एकसामयिकेन वा, दिसामयिकेन वा त्रिसामयिकेन वा विग्रहेण उत्पद्यतेत्युत्तरम् । पुनः प्रश्नयति 'सेकेण्डेणं' तत्केनार्थेन, उत्तरमाह-'अट्ठो जहेब' इत्यादि । 'अट्ठो जहेब रयणप्पभदन्त ! जो अपर्याप्त बादर ते जस्कायिक जीव समयक्षेत्र में समवहत होता है - मारणान्तिक समुद्घात करता है और 'समोहणित्ता जे भविए समयखेत्ते अपज्जन्त वायरलेउका इन्ताए उववज्जिसए' 'मारणान्तिक समुद्घात करके जो मनुष्यक्षेत्र में अपर्याप्त बादरतेजस्कायिक रूपसे उत्पन्न होने के योग्य होता है 'से णं भंते ! कइसमइएण दिग्गहेणं उववज्जेज्जा 'ऐसा वह जीव हे भदन्त ! वहां कितने समयवाले विग्रहसे उत्पन्न होता है। उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! एग समइएण वा दुसमइएण वा, तिसमइएण वा बिग्गहेणं उबवज्जेज्जा' हे गौतम! वह वहां एक समयवाले विग्रह से, अथवा दो समय वाले विग्रह से अथवा तीन समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है । 'से केणडे ' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि वह अपर्याप्न बादर तेजस्कायिक जीव समयक्षेत्र में मारणान्तिक समुद्घात करके वहीं
અપર્યાપ્ત માદરતેજસ્કાયિક જીવ સમયક્ષેત્રમાં સમવહત થાય છે. અર્થાત્ મારણાन्ति समुद्घात रे छे, भने 'समहणित्ता जे भविए समयखेत्ते अपज्जत्तबायर - ते उकाइयत्ताए उववज्जित्तर' भारशान्तिः समुद्घात पुरीने ने मनुष्यक्षेत्रमां अयर्याप्तः जाहर ते साथियाथी उत्पन्न थव ने योग्य होय हे, 'से णं भंते ! कइ समइएण विग्गणं उदवज्जेज्जा' येथे ते व हे भगवन् ईंटला समयવાળી વિગ્રહ ગતિથી ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી - 'गोयमा ! एगसमइएण वा दुस्रमइएण वा तिसमइएण वा विग्गण उववज्जेज्जा' हे गौतम! येव। ते व त्यां मे समयवाणी विग्रड गतिथी અથવા એ સમયત્રાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી उत्पन्न थाय छे. 'से केणटुणं' हे भगवन् याय मेवं शा अरथी उड છે? કે તે અપર્યાપ્ત ખાદર તેજસ્કાયિક જીવ સમયક્ષેત્રમાં મારણાન્તિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
-
भगवतीने भाए तहेव सत्तसेढोओ' अथों हेतुः यथैव रत्नप्रभायां तथैव सप्तश्रेणिरूपो विज्ञेयः।
‘एवं पज्जत्त बायरतेउकाइयत्ताए बि' एवम् अपर्याप्त बादर तेजस्कायिकतया समुत्पद्यमानस्य यथैव वक्तव्यता भणिता तथैव पर्याप्त पादरतेजस्कायिकतया समुत्पद्यमानस्यापि वक्तव्यता भणितव्येति भावः 'बाउक्काइएसु वणस्सइकाइएमु य जहा पुढवीकाइएसु उववाइओ तहेब चउक्कएणं भेदेणं उववाएयव्यो' वायु कायिकेषु वनस्पतिकायिकेषु च यथा-येन प्रकारेण पृथिवीकायिकेषु चतुर्विधेषु उपपातितः-उपपातो दर्शित स्तथैव-तेनैव रूपेण चतुष्केन भेदेन अपर्याप्त पर अपर्याप्त बादरतेजस्कायिक रूपसे एक समयवाले विग्रहसे, अथवा दो समयवाले विग्रह से अथवा तीन समयवाले विग्रहसे उत्पन्न होता है ? उत्तरमें प्रभुश्री कहते हैं-'अट्ठो जहेव रयणप्पभाए तहेच सत्तसेढीओ' हे गौतम ! जैसा रत्नप्रभा प्रकरण में इस सम्बन्ध में मेरे द्वारा सात श्रेणियों का प्रतिपादन रूप कारण बतलाया गया है यही कारण यहां पर भी समझ लेना चाहिये। ___एवं पज्जत्त वायरते उक्काइयत्ताए वि' जैसी वक्तव्यता अपर्याप्त बादर तेजस्कायिक रूप से उत्पन्न होनेवाले जीवके संबंध में कही गई है उसी प्रकार की वक्तव्यता पर्याप्त तेजस्कायिक रूप से उत्पन्न होने वाले जीव के विषय में भी कह लेनी चाहिये। 'वाउक्काइएस्सु धणस्सइ. काइएसु य जहा पुढवीकाइएस्सु उववाइओ तहेव चउक्कएणं भेदेणं સમદુઘાત કરીને ત્યાં જ અપર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિકપણુથી એક સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી, અથા બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી અથવા ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે है-'अटों जहेव रयणप्पभाए तहैव सत्त से ढीओ' 3 गौतम ! रत्नप्रभा पृथ्वीना પ્રકરણમાં જે રીતનું આ સંબંધમાં મેં કથન કર્યું છે કે-સાત શ્રેણી હેય છે, વિગેરે પ્રતિપાદન રૂપ કારણ બતાવ્યું છે, તે જ કારણે અહિયાં પણ સમજી લેવું જોઈએ.
'एव पज्जत्तबायरतेउकाइयत्ताए वि' के प्रमाणेतुं ४थन अपर्याप्त मा६२ તેજસ્કાયિકપણાથી ઉત્પન્ન થનારા જીવના સંબંધમાં કહ્યું છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન પર્યાપ્ત તેજસ્કાવિકપણાથી ઉત્પન્ન થવાવાળા જીવનના સંબંધમાં પણ सभा. 'वाउक्काइरसु वणस्वइकाइएसु य जहा पुढ जी काइएसु उबवाइयो तहेव चउपकरणं भेएणं उबवाएयव्वो' २ प्रमाणे या२ प्रारना पृथ्वीयवाभां
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
% 3D
अमेयचन्द्रिका टीका २०३४ अ. २०१०५ विनहगत्योत्पातनिरूपणम् ३९१ पर्याप्त वक्ष्म बादर भेदेनोपपातयितव्यः । चतुष्पकारकेषु वायुकायिकेषु तथाचतुष्पकारकेषु वनस्पतिकायिकेष्वपि अपर्याप्त बादरतेजम्कायिकस्योपपातो वर्णनीय इति । 'एवं पज्जत्त बायरतेउकाइओ वि एएसु चेव ठाणेसु उववाएयनों एवम् अपर्याप्त बादरतेजस्कायिकस्य बायुवनस्पतिकायिकेषु उपपातो दर्शित स्तेनैव रूपेण पर्याप्त बादरतेजस्कायिकस्यापि प्रत्येकं चतुर्विधेषु पृथिव्यप्तेजोपायुवनस्पतिकायिकेषूपपातो वर्णनीय इति । 'वाउकाइय-वणस्सहकाइयाणं जहेव पुढवीकायत्ते उववाओ तहेव माणियन्बो' वायुकायिक वनस्पतिकायिकानां चतु. विधानाम् यथैव पृथिवीकायिकतया-पृथिवीकायिकरूपेणोपपातः कथित स्तथै वैषाम् अत्रापि उपपातो भणितव्यः, आलापप्रकारश्च स्वयमेवोहनीयः । पूर्वमधो. उववाएयव्वो जिस प्रकारसे चतुर्विध पृथिवीकायिकों में अपर्याप्त बादरतेजस्कायिक का उपपात दिखाया गया है। उसी प्रकार से चतु. विध वायुकायिकों में और चतुर्विध वनस्पतिकायिकों में भी उसकाअपर्याप्त बादरतेजस्कायिकका-उपपात कह लेना चाहिये । ___'एवं पज्जत घायरतेउकाहओ वि एएसु चेव ठाणेसु उववाएयव्यो' इसी रीति के अनुसार पर्यापन बादरतेजस्कायिक का भी चतुर्विध पृथिवीकायिकोंमें, चतुर्विध अकायिकोंमें, चतुर्विध तेजस्कायिकोंमें, चतुर्विध वायुकायिकों में और चतुर्विध वनस्पतिकायिकों में उपपात कह लेना चाहिये । 'वाउकाइयवणस्सइकाइयाणं जहेव पुढवीकाइयत्ते उववाभो तहेव भाणियन्यो' चतुर्विधवायुकायिकों का और चतुर्विध वनस्पतिकायिकों का जैसा पृथिवीकायिकों में उपपात कहा गया है उसी प्रकार से इनका यहां पर भी उपपात कह लेना चाहिये । इस અપર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિકને ઉત્પાત કહ્યો છે. એ જ પ્રમાણે ચાર પ્રકારના વાયુકાયિકમાં અને ચાર પ્રકારના વનસ્પતિકાયિકોમાં પણ તેને અપર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિકને ઉપપાત કહે જોઈએ.
‘एवं पज्जत्तबायरतेउकाइयो वि एएसु चेव ठाणेसु उववाएयव्वो' IN પ્રમાણે પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિકાને પણ ચાર પ્રકારના પૃથ્વીકાચિકેમાં ચાર પ્રકારના અકાયિકામાં ચાર પ્રકારના તેજરકાચિકેમાં ચાર પ્રકાર વાયુ. કાયિકમાં અને ચાર પ્રકારના વનસ્પતિકાયિકોમાં ઉપપાત કહેવો જોઈએ. 'वाउक्काइय वणस्सइकाइयाणं जहेव पुढवीकाइयत्ते उववाओ तहेव भाणियव्वो' ચાર પ્રકારના વાયુકાયિકને અને ચાર વનસ્પતિકાયિકને ઉપપાત પૃથ્વી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
भगवतीसरे लोग्नाडी बाहयक्षेत्रे समहतानामूर्ध्वलोकक्षेत्रनाडी बाहयक्षेत्रे समुपित्तनां पृथिव्यादीनामुपपातो वर्णितः, साम्पतमू लोकक्षेत्रनाडी बाह्यक्षेत्रे समुत्पिसूनां पृथिव्यादीना मुपपातः पूर्ववदेव भवतीति मदर्यते-'अपज्जत्त' इत्यादि। 'अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइएणं भंते !' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! 'उडलोय. खेत्तनालीए बाहिरिल्लेखेत्ते समोहर' ऊर्ध्वलोकक्षेत्रनाडया बाह्ये क्षेत्रे समवहतोमारणान्तिकसमुद्घातं कृतवान् 'समोहणित्ता जे मविए अहे लोयखेतनालीए बाहिरिल्ले खेते अज्जत सुहुम पुढीकाइयत्ताए उपवज्जित्तर' समाहत्य-मार. सम्बन्ध में आलाप प्रकार स्वयं उद्भावित कर लेना चाहिये । जिस प्रकार से अधोलोक क्षेत्र स्थित सनाडी के बाहिरी क्षेत्रमें समवहत हुए पृथिव्यादि जीवों का जो कि ऊलोक स्थित सनाड़ी के पाय प्रदेश में उत्पन्न होने के योग्य हैं। उत्पाद कहा गया है उसी प्रकार से ऊर्वलोक स्थित सनाडी के वाहय क्षेत्र में समवहात हुए जीवों का जो कि अधोलोक स्थित सनाडी के बाहिरी प्रदेश में उत्पन्न होने के योग्य हैं उत्पाद है यह प्रकट किया जाता है
'अपज्जत्न सुहमपुढवीकाइएणं भंते ! उडलोय खेत्तनालीए वाहिरिल्ले खेत्ते समोहए' हे भदन्त ! कोई अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव ऊर्यलोकस्थिन वमनाडी के वाहिरी प्रदेश में मारणान्तिक समुद्घात करके मरा और मरकर 'जे भधिए अहेलोय खेत्तनालीए वाहिरिल्ले खेत्ते अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए' वह કાયિકમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એજ રીતથી તેઓને ઉપપાત અહિયાં પણું કહી લે. આ વિષયમાં આલાપને પ્રકાર સ્વયં સમજી લે.
જે પ્રમાણે અલેક ક્ષેત્રમાં રહેલ ત્રસનાડીના બહારના ક્ષેત્રમાં સમુદૂઘ ત કરેલ પૃથ્વીકાવિક વિગેરે જીવેના કે જે ઉર્વિલેકમાં રહેલ ત્રસનાડીના બાહ્ય પ્રદેશમાં ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય છે, તેના સંબંધમાં ઉત્પાદ કહેલ છે, એજ પ્રમાણે ઉદર્વલોકમાં રહેલ ત્રસનાડીના બહારના ક્ષેત્રમાં સમુદ્યાત કરેલ કે જે નીચેના લેકમાં રહેલ વ્યસન ડીના બહારના પ્રદેશમાં ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય छ, ताना त्यात थाय छे. तम डयामा मावस छे. 'अपज्जत्तसुहमपुढवीकाइएणं भंते ! उड्ढलोयखेत्तनालीए वाहिरिल्ले खेत्ते समोहए' मन અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક જીવ ઉર્વલેકમાં રહેલ ત્રસ નાડીને બહારના પ્રદેશમાં મારણાનિક સમુદુઘાત કરીને મરણ પામે, અને મરણ પામીને 'जे भविए अहोलोयखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइयत्ताए उव.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयर्चान्द्रका टीका श०३४ अ. श०१ सू०५ विग्रहगत्योत्पातनिरूपणम् ३९३ णान्तिकसमुद्घातं कृत्वा यो भव्यः योग्यः, अधोलोकक्षेत्रनाडया बाहये क्षेत्रे अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया तादृश पृथिवीकायिक स्वरूपेणोत्पत्तम्-समुत्प त्तिम् आसादयितुम्, 'से गं भंते ! कइसमइएणं' स खलु भदन्त ! कति सामयिकेव विग्रहेण समुत्पद्यतेति प्रश्नः । अस्योत्तरमतिदेशेनाह-एवं' इति । एवं-यथाअधोलोकक्षेत्रनाडी बाह्यक्षेत्रे-समवहताना मूर्ध्वलोकक्षेत्रनाडी बाह्यक्षेत्रे समुत्पित्सुनो विषये उपपातो वर्णित स्तथैव-'ऊडलोयखेत्तनालीए बाहिरिल्ले खेत्ते समोहयाण' ऊर्ध्वलोक क्षेत्रनाडया बाह्ये क्षेत्रे समवहतानां पृथिव्यायेकेन्द्रियाणाम्, 'अहेलोय खेत्तनालीए वाहिरिल्ले खेत्ते उववज्जमाणाणं' अधोलोकक्षेत्रनाडया बाह्ये क्षेत्रे समुत्पद्यमानानामपि 'सो चेव गमओ निरवसेसो भाणिययो' स एव-पूर्वोक्त एव अधोलोकक्षेत्रनाडयाः बहिः क्षेत्राद् ऊर्बलोक क्षेत्रनाडी वहिः क्षेत्रसमुत्पित्सु सदृश एवं गमको निरवशेषः-समग्रो भणितव्यः । कियापर्यन्तं पूर्वपकरणमिह मणितव्यम्, तत्राह 'जाव' इत्यादि । 'जाब वायरवणस्सइकाइयाओ पज्जत्तो बायरअधोलोकस्थित सनाडी के चाहिरी प्रदेश में उत्पन्न होने के योग्य हुआ-तो 'से णं भंते ! कइसमइएणं०' हे भदन्त ! ऐसा वह जीव वहां कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? अतिदेश से उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम से कहते हैं 'एवं' 'हे गौतम ! जिस रीति से अधोलोकस्थित प्रसनाडी के बाह्य प्रदेशमें समवहत हुए पृथिव्यादि एकेन्द्रिय जीवोंके ऊर्ध्व लोकस्थित सनाडी के बाह्यप्रदेश के विषय में उपपातका-उत्पादका कथन किया गया है उसी रीतिसे ऊर्ध्व लोकस्थित सनाडी के बाह्यप्रदेश में समबहत हुए पृथिव्यादि एकेन्द्रिय जीवों के अधोलोकस्थित सनाली के बाह्यप्रदेश में उत्पाद का कथन है ऐसा जानना चाहिये । यही बात 'सो चेव गमओ निरवसे सो भाणियव्वो' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रदर्शित की गई है। और यह सब पूर्व वज्जित्तए' त घाम २७ सनातन महा२ना प्रदेशमा ५-न यान योग्य थयो हायता से गं भंते । कइ समइएणं०' भवन ते જીવ કેટલા સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નનો उत्त२ अतिश (मसामयी मातi प्रश्री ४९ छ8-एवं गौतम ! જે રીતે અલકમાં રહેલ ત્રસનાડીના બહારના પ્રદેશમાં સમુદ્યાત કરેલ પૃથ્વીકાયિક વિગેરે એકેન્દ્રિય અને ઉદ્ઘલેકમાં રહેલ સનાડીના બહારના પ્રદેશના વિષયમાં ઉપપાતનું કથન કહેલ છે. તે જ પ્રમાણે આમના ઉત્પાદનું 3थन ५५ छे. तम सभा. मा पात 'सो चेव गमओ निरवसेसो भाणि यम्वो' मा सूत्र वा सतावामां भाव छे. मन मा सण पडसा
भ० ५०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
mo
_ भगवतीने वणस्सइकाइएसु पज्जत्तएमु उववाइओ' यावद् वादरवनस्पतिकायिकः पर्याप्तको बादर वनस्पतिकायिकेषु पर्याप्तकेषूपपातितः। अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायि. कत आरभ्य पर्याप्त वादरवनस्पतिक एकेन्द्रियजीवाः अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवी कायिकतः आरभ्य पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिकान्तेषु एकेन्द्रियेषु उपपातित स्तयेच विज्ञेयः। सर्वत्रालापप्रकारः स्वयमेवोहनीयः ।।मु० ५॥ ___ अथ--लोकस्य पौरस्त्यादि चरमात विषयः समुद्घातोपपातः प्रदर्श्यते'अपज्जत्त' इत्यादि।
मूलम्-अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइएणं भंते ! लोगस्स पुरस्थिमिल्ले चरिमंते समोहए, समोहणित्ता जे भविए लोगस्त पुरथिमिल्ले चेव चरिमंते, अपज्जत्त सुहुम पुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए, से णं भंते ! कइ समइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा ? गोयमा! एगसमइएण वा, दुसमइएणवा, तिसमइएण चा, चउसमइएण वा विग्गहेणं उववज्जेज्जा। से केणट्रेणं भंते! एवं वुच्चइ एगसमइएण वा जाव उववज्जेज्जा ?, एवं खलु प्रकरण यहां पर 'जाव 'बायर वणस्सइकाइओ पजत्तमो वायरवणस्सइ. काइएसु पज्जत्तएप्सु उववाइओ' इस सूत्रपाठ तक ज्योंका त्यों कहना चाहिये । तात्पर्य कहने का यह है कि अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव जैसे पहिले पर्याप्त बादरवनस्पतिकायि तक के एकेन्द्रिय जीवोंमें उत्पादित बतलाये गये हैं वैसे ही यहां पर इन्हें उत्पादित बतलाना चाहिये । इस सम्बन्ध में सर्वत्र आलाप प्रकार स्वयं ही उद्भावित कर लेना चाहिये ॥५॥
२ मडियां 'जाव बायरवणस्सइकाइयाओ पज्जत्तओ बायरवणस्सइकाइएसु पज. खएसु उववाइओ' मा सूत्रान। ४थन सुधी भनु म डी .
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-અપર્યાપ્તક સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક જીવ જે રીતે પહેલાં પર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાયિક સુધીના એક ઈન્દ્રિયવાળા છામાં ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં કથન કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ તેઓના ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં કથન કરવું જોઈએ. આ વિષયમાં આલાપકને પ્રકાર સ્વયં બનાવીને સમજી લે. સૂ૦ પા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ सू०६ अ०सूक्ष्मपृथ्विकायिकोत्पत्तिः ६५ गोयमा! मए सत्त सेढीओ पन्नत्ताओ तं जहा-उज्जुआयया जाव अद्धचक्वाला। उज्जुआययाए सेढीए उववज्जमाणे एगसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा । एगओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे दुसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा। दहओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे जे भविए एगपयरंमि अणुसेढीए उववज्जित्तए से गं तिसमइएणं विग्गहेणं उववज्जज्जा, जे भविए विसेढीए उववज्जित्तए, से णं चउसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा, से तेणट्रेणं जाव उववज्जेज्जा। एवं अपज्जत्त सुहमपढवीकाइओ लोगस्स पुरथिमिल्ले चरिमंते ! समोहए, समोहणित्ता लोगस्स पुरथिमिल्ले चेव चरिमंते अपज्जत्तएसु पज्जत्तएसु य सुहुमपुढवीकाइएसु२, सुहुमआउकाइएसु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएसु४, सुहुमतेउकाइएसु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएसु य ६, सुहुमवाउकाइएसु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएसु ८, बायरवाउकाइएसु अपजत्तएसु पज्जत्तएसु१०, सुहुमवणस्सइकाइ. एसु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएसु य ११, बारससु वि ठाणेसु एएणं चेव कमेणं भाणियव्वो।१२। सुहुमपुढवीकाइओ पज्जत्तओ एवं चेव निरवसेसो बारसम वि ठाणेसु उववाएयत्वो२४। एवं एएणे गमएणं जाव सुहुमवणस्सइकाइओ पजसओ सुहुमवणस्सइकाइ. एसु पज्जत्तएसु चेव भाणियब्वो। अपजत्त सुहुमपुढवीकाइएणं भंते ! लोगस्स पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए, समोहणित्ता जे भविए लोगस्स दाहिणिल्ले चरिमंते अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइय. ताए उववज्जित्तए, से णं भंते ! कइ समइएणं विग्गहेणं उपवज्जेज्जा ? गोयमा ! दुसमइएणं वा तिसमइएणं वा चउसमइ. एणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा । से केणट्रेणं भंते ! एवं उच्चड़।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३९६
भगवतीसूत्रे एवं खलु गोयमा ! मए सत सेढीओ पन्नत्ताओ तं जहाउज्जुआयया जाव अद्धचक्कवाला । एगओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे दुसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा । दुहओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे जे भविए एगपयरंमि अणुसेढीए उववज्जित्तए, से णं तिसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा । जे भविए विसेढीए उववज्जित्तए से णं चउसमइएणं विग्गहेणं उववजेज्जा। से तेणटेणं गोयमा! एवं एएणं गमएणं पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए दाहिणिल्ले चरिमंते उववाएयव्वो जाब सुहुमवणस्तइकाइओ पजत्तओ सुहुमवणस्सइकाइ एसु पजत्तएसु चेव । सव्वेसिं दुसमइओ, तिसमइओ, चउसमइओ विग्गहो भाणियव्यो। अपज्जत्तसुहमपुढवीकाइए णं भंते ! लोगस्स पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए, समोहणित्ता जे भविए लोगस्त पञ्चस्थिमिल्ले चरिमंते अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए, से गं भंते ! कइ समइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा? गोयमा ! एग समइएण वा, दुसमइएण वा, तिसमइएण वा, चउसमइएण वा, विग्गहेणं उववज्जेज्जा। से केणटेणं०। एवं जहेव पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहया पुरथिमिल्ले चेव चरिमंते उववाइया, तहेव पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहया पच्च. स्थिमिल्ले परिमंते उववाएयव्वा सव्वे । अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइएणं भंते ! लोगस्स पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए समोहणित्ता जे भविए लोगस्स उत्तरिल्ले चरिमंते अपज्जत्तसुहुमपुढवाकाइयत्ताए उववज्जित्तए । से णं भंते ! एवं जहा पुरस्थिमिल्ले चरिमंते समोहओ दाहिणिल्ले चरिमंते उववाइओ तहा पुरथिमिल्ले समोहओ उत्तरिल्ले चरिमते उववाएयव्वो ॥सू०६॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श०१ १०६ अ०सूक्ष्मपृथ्विकायिकोत्पत्तिः ३९७
छाया--अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! लोकस्य पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः समवहत्य यो भन्यो लोकस्य पौरस्त्ये एवं चरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया उत्पत्तुम्, स खलु भदन्त ! कतिसामयिकेन विग्रहेणोत्पद्यते ? गौतम ! एकसामयिकेन वा, द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, चतुःसामयिकेन वा, विनहेगोत्पद्यते, तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते, एकसामयिकेन वा यावत् उत्पधेत । एवं खलु गौतम ! मया सप्तश्रेणयः प्रज्ञप्ता तद्यथा-ऋज्वायता यावदर्द्धचक्रवाला ७! ऋज्वायतया श्रेण्या उत्पद्यमान एकसामयिकेन विग्रहेणोत्पद्ये।। एकतो वक्रया श्रेण्या उत्पद्यमानो द्विसामयिकेन विग्न हेणोत्पद्येत, द्विधातो वक्रया श्रेण्या उत्पद्यमानो यो भव्य एकातरे अनुश्रेण्याम् उत्पत्तुम्, स खलु त्रिसामयिकेन विग्रहेणोत्पद्येत । यो भव्यो विश्रेण्यामुत्पत्तुं स खलु चतुःसामयिकेन विग्रहेण उत्पधेत, तत्तेनार्थेन यावदुत्पद्येत । एवमपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिको लोकस्य पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः समवहत्य लोकस्य पौरस्त्ये एव चरमान्ते अपर्याप्तकेषु पर्याप्तकेषु च सूक्ष पृथिवीकायिकेषु. मूक्ष्मा कायिकेषु अपर्याप्तकेषु पप्तिकेषु च, बादरवायुकायिकेषु अपर्याप्तकेषु पर्याप्तकेषु च सूक्ष्म वनस्पतिकायिकेषु अपर्याप्तकेषु पर्याप्तकेषु च, द्वादशस्वपि स्थानेषु एतेनैव क्रमेण भणितव्यः१२। सूक्ष्म पृथिवीकायिकः पर्याप्तक एवमेव निरवशेषो द्वादशस्वपि स्थानेषु उपपातयितव्यः २४ । एवमेतेन गमकेन यावत् सूक्ष्मवनस्पति कायिका पर्याप्तकः सूक्ष्मवनस्पतिकायिकेषु पर्याप्तकेष्वेव भणितव्यः । अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! लोकस्य पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः समव. हत्य यो भन्यो लोकस्य दाक्षिणात्ये चरमान्ते, अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकेषु उपपत्तुम्, स खलु भदन्त ! कतिसामयिकेन विग्रहेण उत्पधेत । गौतम ! द्वि सामयिकेन त्रिसायिकेन चतुःसामयिकेन विग्रहेण उत्पधेत। तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते, एवं खलु गौतम ! मया सप्तश्रेणयः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-ऋज्वायता यावत् अर्द्धचकवाला ७ । एकतो वक्रया श्रेण्या उत्पद्यमानो द्विसामयिकेन विग्रहेण उत्पधेत । द्विधातो वक्रया श्रेण्या उत्पद्यमानो यो भव्य एकमतरे अनुश्रेण्या मुत्पत्तुम्, स खलु त्रिसामयिकेन विग्रहेणोत्पद्येत, यो भव्यो विश्रेण्या मुत्पत्तुम, स खल चतुःसामयिकेन विग्रहेण उत्पधेत, तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमेतेन गमकेन पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः दक्षिणात्ये चरमान्ते उपपातयितव्यो यावत् सूक्ष्म बनस्पतिकायिकः पर्याप्तका सूक्ष्मवनस्पतिकायिकेषु पर्याप्तके वेव । सर्वेषां द्विसामयिकः, त्रिसामयिकः, चतुःसामयिको विग्रहो भणितव्यः । अपर्याप्त सूक्ष्म प्रथिवीकायिकः खलु भदन्त | लोकस्य पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः समवहत्य यो भव्यो लोकस्य पाश्चात्त्ये चरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकतयोत्पत्तुं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
भगवती सूत्रे
स खलु भदन्त ! कतिसामयिकेन विग्रहेणोत्पद्येत । गौतम ! एकसामयिकेन वा, द्विसामयिकेन वा त्रिसामयिकेन वा चतुःसामयिकेन वा विग्रहेणोत्पद्येत । तत्केनार्थेन एवम् ! यथैव पौरस्त्ये एव चरमान्ते समवहताः पौरस्त्ये एवं चरमान्ते उपपातितास्तथैव पौरस्त्ये चरमान्ते समवहताः पाश्चान्ये चरमान्ते उपपातयितव्याः सर्वे । अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! लोकस्य यौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः समववहत्य यो भग्यो लोकस्य औत्तरे चरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकतयोत्पत्तुम्, स खलु भदन्त ! एवं यथा पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतो दाक्षिणात्ये चरमान्ते उपपातितः तथा पौरस्त्ये चरमान्ते समवहत औत्तरे चरमान्ते उपपातयितव्यः ॥ ६ ॥
'टीका: -- 'अपज्जत हुमपुढवीकाइए णं भंते !' अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! 'लोगस्स पुरस्थिमिल्ले चरिमंत समोहए' लोकस्य पौरस्त्ये पूर्वदिक सम्बन्धिनि चरमान्ते समवहतो - मारणान्तिकसमुद्यातं कृतवान्, 'समो इणित्ता जे भविए लोगस्स पुरस्थिमिल्ले चेव चरिमंते' समन्हत्य - मारणान्तिक समुद्घात कृत्वा यो भन्यो लोकस्य पौरस्त्ये एव चरमान्ते, 'अपज्जत सुहुमपुढवीकाइयसाए उववज्जित्तए' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया उत्पत्तुम् 'से
अब लोकके पूर्वादि चरम भाग विशेषका उपपात दिखलाया जायगा । 'अपजत्त सुहुम पुढवीकाइए णं भंते ! इत्यादि
टीकार्थ- 'अपज्जन्तसु हुमपुढवीकाइए णं भंते !' जिस अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकाधिक जीवने 'लोगस्स पुरस्थिमिल्ले चरिमंते समोहए' लोक के पूर्वदिक् संबंधि वरमान्त में मारणान्तिक समुद्घात किया है- 'समोहणित्ता जे भविए लोगस्स पुरस्थिमिरले चैव चरिमंते अपज्जत्त सुहुम पुढवीका इयत्ताए उववज्जिन्त्तए' और मरण करके वह लोक के पूर्व दिशा के ही अन्तिम भाग में अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक रूपसे उत्पन्न होने के योग्य हुआ है 'से णं
હવે લેકના પૂર્વ વિગેરે ચરમાન્ત ભાગ વિશેષના ઉપપાત મતાવવામાં आवे छे. 'अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइए णं भते !' इत्याहि
टार्थ' - 'अपज्जत्तसु हुमपुत्रीकाइए ण' भते !' ? अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्विी अयि व 'लोगस्स पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' सोना पूर्व दिशा संमधी थरमान्तमां भारशान्ति समुधात श्रीने भरे डेय 'समोहणित्ता जे भाविए लोगस्स पुरथिमिल्ले वेव चरिमंते अपजत्त मुहुमपुढवीका इयत्ताए बज्जित्तए' मने भराशु पाभीने ते बोम्ना पश्चिमना मन्तलागभां અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વિીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થવાને ચેગ્ય ડ્રાય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श०१ सू०६ अ०सूक्ष्मपृथ्विकायिकोत्पत्तिः ३९९ भंते ! कइसमइएणं विगहेण उववज्जेज्जा' स खलु भदन्त ! कति सामयिकेन विग्रहेण गत्या समुत्पधेत इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगसमइएण वा, दुसमइएण वा, तिसमइएण वा, चउसमइएण वा, विग्गहेणं उववज्जेजा' एकसामयिकेन वा, द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, चतुःसामयिकेनवा विग्रहेण गत्या समुत्पद्यतेत्युत्तरम् । पुनः प्रश्नयबाह'से केणडेणं भंते एवं बुन्चइ एगसमइएण वा जाव उववज्जेज्जा' तस्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते एकसामयिकेन वा यावत् उत्पद्यतेति । अत्र यात्पदेन द्विसा सामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, चतुःसामयिकेन वा, एतेषां ग्रहणं भवतीति ? भंते ! कइसमहएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' 'तो हे भदन्त ! ऐसा वह जीव वहां कितने समय वाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! एगसमइएण वा दुसमाएण वा तिसमहएण वा चउसमइएण वा विगाहेणं उववज्जेज्जा' हे गौतम ! वह वहां एकसमयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है, दो समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है, तीनसमयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता हैं और चार समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है । 'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ एगसमइएण वा जाव उववज्जेज्जा 'हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि वह वहां एकसमयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है यावत् चार समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है ? यहां यावत्पद से 'दिसा. मयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा चतुःसामयिकेन वा' इस पाठका ग्रहण
से ण भंते ! कइसमइएण विग्गहेण उववज्जेज्जा' तो 3 मापन मेवा તે જીવ કેટલા સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रसुश्री गौतमस्वाभान छ-'गोयमा ! एगसमइएण वा दुसमइएण वा ति समइएण वा चउसमइएण वा विगाहेणं उववज्जेज्जा' गौतम ! त्यां તે એક સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે, એ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે. ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે. અને ચાર સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે. से केणट्रेण भंते ! एवं वुच्चइ एगसमइएण वा जाव उववज्जेज्जा' है सावन આપ એવું શા કારણથી કહે છે કે તે ત્યાં એક સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. યાવત્ ચાર સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે महियां यावत शपथी 'द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, चतुः सामदिकेन वा' मा ५४ ग्रहण राय छे. भा प्रशन उत्तरमा प्रभुश्री
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
भगवतीसूत्र भगवानाह-एवं' इत्यादि । 'एवं खलु हे गौतम ! 'मए सत्तसेढीभी पन्नताओ' मया सप्त श्रेणयः प्रज्ञप्ताः, तं जहा' सघथा-'उज्जु भायया जाव अद्धचक्कवाला' ऋनायता यावदर्द्धचक्रवाला, अत्र यावत्पदेन-एकतो वक्रा, द्विधातो वक्रा, एकता खा, द्विधातः खा चक्रवालानां श्रेणीनां संग्रहो भवति । तत्र-'उज्जुआययाए सेढीए उववजमाणे एगसमइएणं विग्गहेणं उववजेजा' ऋज्वायतया सरलया लम्बायमानया च श्रेण्या समुत्पद्यमानो जीव एकसामयिकेन विग्रहेण समुत्पधेत, तथा'एगो वंकाए सेढीए दुसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' एकतो वक्रया कुटिलया श्रेण्या समुत्पद्यमानो जीवो द्विसामयिकेन विग्रहेण गत्या समुत्पधेत । तथा'दुहभो वंकाए सेढीए उववज्जमाणे द्विधातो वक्रया श्रेण्या समुत्पद्यमानो जीवः हुधा है। उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं खलु गोयमा! मए सत्त. सेढीभो पन्नत्ताओ' 'हे गौतम ! मैने सात श्रेणियां कही हैं-'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'उज्जु प्रायया जाव अद्धचक्कवाला' 'ऋज्वायता यावत् अर्द्धचक्रवाला यहां यावत्पद से 'एकतो वक्रा विधातो वक्रा, एकतः खा द्विधात खा और चक्रवाला' 'इन अवशिष्ट श्रेणियों का ग्रहण हुआ है। इनमें जो 'उज्जुमाययाए सेढीए उववज्जमाणे एग. समइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' 'जो जीव अपने उत्पत्तिस्थान में ऋज्वायता श्रेणी से गमन करता हुआ उत्पन्न होता है वह वहाँ एक समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है 'एगओ वंकाए सेढीए उववज्ज. माणे दुसमहएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' तथा जो जीव एकतो वक्रा श्रेणि से गमन करता हुआ अपने उत्पत्ति स्थान में उत्पन्न होता है वह वहां दो समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है। तथा-'दुहओ वंकाए गौतमस्वामी ४ छ ४-'एवं खलु गोयमा ! मए सत्त सेढीओ पणत्ताओ' है गौतम! में सात श्रेणी। उस छे. 'तजहा' तथा प्रमाणे छे. 'उज्जु आयया जाव अद्ध चकवाला' वायत यावत् मासा मडियां થાવ૫દથી એકતા વક્રા, દ્વિધા વકા, એકતઃ ખા, દ્વિધાતે ખા, અને ચકવાલા આ બાકીની શ્રેણી ગ્રહણ કરવામાં આવી છે. આ શ્રેણીમાં જે “agआययाए सेढीए उववज्जमाणे एगसमइएण' विगहेण उववज्जेज्जा' २ १ પિતાની ઉત્પત્તી સ્થાનમાં જવાયતા શ્રેણીથી ગમન કરીને ઉત્પન્ન થાય છે, तयां से सभयाजी वियतिथी उत्पन्न थाय छे. 'एगओवकाए सेढीए उववजमाणे दुसमइपण विगाहेण उववजेज्जा' तथा २ मे १४ શ્રેણીથી ગમન કરીને પિતાને ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે ત્યાં બે समयवाणी विगतिथी उत्पत्ति स्थानमा उत्पन्न थाय छे. तथा 'दुहओ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ सू०६ अ०सूक्ष्मपूथ्विकायिकोत्पत्तिः ४०१ 'जे भविए एगपयामि अणु सेढी उपज्जित्तए' यो भव्य एकमतरे अणुश्रेणिमाधित्य समुत्पत्तुम्, 'से णं तिसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' स खलु जीव खिसाममयिकेन विग्रहेण समुत्पद्येत, 'जे भविए विसेढी उक्वज्जित्तए से णं चउसमइएणं विगहेणं उबज्जेज्जा' यो भन्यो विश्रेणि-विश्रेणिमाश्रित्य विश्रेण्यामित्यर्थः, उत्पत्तुम्, स खलु चतुःसामयिकेन विग्रहेण गत्या समुत्पद्यत इति । ‘से तेणतुणे जाव उववज्जेज्जा' तत्तेनार्थेन गौतम ! एव मुच्यते एकसामयिकेन वा, द्विसामयिकेन वा, त्रिसामयिकेन वा, चतुःसामयिकेन विग्रहेणोत्पद्यत इति । 'एवं अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइओ लोगस्स पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' एवं पूर्वोक्त सेढीए उववज्जमाणे जे भविए एगपचरंमि अणुसे दि उवज्जित्तए से अंतिसमइएणं विग्गहेणं उपवज्जेज्जा' जो जीव विधातो वका श्रेणि से गमन करता हुमा एक प्रतर में समणि से उत्पन्न होता है तो वह तीन समयवाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता है। और 'जे भविए विसेदी उववज्जित्तए से गं च उसमइएणं बिग्गहेणं उथवज्जेज्जा' जो विश्रेणि में उत्पन्न होने के योग्य है वह वहां चार समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है। 'से तेणटेणं जाव उववज्जेज्जा' इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि वह वहां एकसमयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है दो समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है, तीन समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है और चार समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है । 'एवं अपज्जत्त सुहुम पुढवीकाइओ लोगस्स पुरथिमिले चरिमंते समोहए' इसी पूर्वोक्त क्रम के अनुसार कोई अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव लोक के पूर्व चरमान्त में वकाए सेढीए उववज्जमाणे जे भविए एगपयरंभि अणुसेढि उववज्जित्तए से ण तिसमहएण विग्गहेण उववज्जेज्जा' २१ द्विधाता है। श्रेथा गमन કરતે થકો એક સમયમાં સમ શ્રેણથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે તે ત્રણ સમય वालवातिया त्या त्पन्न थाय छे. अने, 'जे भविए विसेदि उववज्जित्तए से ण च उसमइएण विग्गहेण उबवज्जेज्जा' २ विश्रेणीमा ५-- वाने योग्य छे, ते त्यां या२ समयाजी विग्रहगतिथी पन थाय छे. 'से तेणटेण' जाव उववज्जेज्जा' मा ४२थी गौतम ! में से ४९ छे -ते त्यां એક સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે એ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે. ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે અને ચાર સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે. ‘एवं अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइओ लोंगरस पुरथिमिले चरिमंते समोहए'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
भगवतीस्त्रे क्रमेणेवापर्याप्त सक्षमपृथिवीकायिकः लोकस्य पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतो मारणा न्तिकसमुद्घातं कृतवान् । 'समोहणित्ता लोगस्स पुरथिमिल्ले चेव चरिमंते' समवहस्य-मारणन्तिकसमुद्घातं कृत्वा लोकस्य पौरस्त्ये एव चरमान्ते 'अपज्जत्तएमु पज्जत्तएसु य मुहुमपुढवीकाइएसु' अपर्याप्तकेषु पर्याप्तकेषु च सूक्ष्मपृथिवी. कायिकेषु अपर्याप्त पर्याप्त भेदद्वयभिन्नेषु पृथिवीकायिकेषु इत्यर्थः तथा-'मुहुमआउकाइएमु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएम' सूक्ष्माऽप्कायिकेषु अपर्याप्तपर्याप्तभेदतयु. तेषु तथा-'सुहुमतेउकाइएमु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएमु य अपर्याप्तकेषु पर्याप्तकेषु च सूक्ष्मतेजस्कायिकेषु, तथा-'सुहुमवाउकाइएसु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएसु य' अपर्याप्तके पर्याप्तकेषु च सूक्ष्मवायुकायिकेषु, तथा-'वायरवाउकाइएमु अपजत्तपसु पज्जत्तएसु य' अपर्याप्तकेषु पर्याप्त केषु च बादरवायुकायिकेषु, तथा-'मुहुमवणस्सइकाइएस अपज्जत्तएसु पज्जत्तरसु य' अपर्याप्तकेषु पर्याप्तकेषु च सूक्ष्मवनसमवहत हुआ और 'समोहणित्ता लोगस्स पुरथिमिल्ले चेव चरमंते' समवहत होकर लोक के पूर्व ही चरमान्त में 'अपज्जत्तएसु पज्जत्तएम मुहमपुढवीकाइएसु' अपर्याप्त एवं पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवी कायिकों में तथा 'सुहम आउक्काइएसु अपज्जत्तएप्लु पज्जत्तएसु' अपर्याप्त एवं पर्याप्तक सूक्ष्म अप्कायिकों में तथा 'सुहुम तेउक्काइएसु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएसु य' अपर्याप्त एवं पर्याप्तक सूक्ष्मतेजस्कायिकों में, तथा-'सुहुम बाउकाइएसु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएसु य' अपर्याप्त एवं पर्याप्त सूक्ष्मवायुकायिकों में तथा-'यायरवाउकाइएसु अपजसएसु पज्जत्तएतु य' अपर्याप्त एवं पर्याप्त वादरवायुकायिकों में तथा-'सुहुमवणस्सइकाइएसु अपज्जत्तएसु पज्जएसु य' अपर्याઆ પહેલાં કહેલ કમથી કોઈ અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વિીકાયિક જીવ લેકના भूयभान्तमा समुंद्यात मन 'समोहणित्ता लोगस्स पुरथिमिल्ले चेव चरिमंते !' समुद्धात ४शन सन पू २२भा-तमi or 'अपज्जत्तएसु पज्जत्तएसु सुहमपुढवीकाइएसु' अ५या मने पति सूक्ष्म पृथ्वीमा तथा 'सुहुमाउकाइएसु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएसु' अर्यात अने पर्याप्त सूक्ष्म भविमा तथा 'मुहुम तेउकाइएसु अपज्जचएसु पज्जत्तएसु य' अपर्याप्त अ२ पर्याप्त सूक्ष्म ४४यमा तथा-'सुहुम वाउकाइएसु अपज्जत्तएसु पज्जचएसु य' अर्यात भने पर्या सक्षम वायुयिमा तथा 'बायरपाउकाइएसु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएसु' मर्यात भने ५ मा वायुयिम तया-'मुहुम वणस्पइकाइएसु अपज्जत्तएसु पज्जत्तएसु' मयत मने पास
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रका टीका श०३४ अ. श.१ स०६ अ०सूक्ष्मपृधिकायिकोत्पत्तिः ४०३ स्पतिकायिकेषु, 'बारससु वि ठाणेसु एएणं चेव कमेणं भाणियव्यो' द्वादशस्वपि स्थानेषु अपर्याप्त पर्याप्त विशेषणविशिष्टेषु-मूक्ष्मपृथिवीकायिक २, सूक्ष्माप्कायिक ४, सूक्ष्मतेजस्कायिक ६, सूक्ष्मवायुकायिक ८, बादरवायुकायिक १० साम वनस्पतिकायिक १२ रूपेषु, एतेनैव क्रमेण अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य उपपातो भणितव्यः ।१२॥ ___ननु लोकस्य चरमान्तीय जीवानामुपपातो द्वादशैव स्थानानि कथं कथितानि, इतः पूर्वसत्रे विंशति स्थानेषु उपपातस्य वर्णनादितिचे दुच्यते-इहलोक चरमान्तभागे बादराः पृयिवीकायिकाकायिकतेजस्कायिकवनस्पतिकायिका न सन्ति, सूक्ष्मस्तु पश्चावि जीवाः सन्ति, बादरवायुकायिकाच, तत्र सन्तीति प्तक एवं पर्याप्तक सूक्ष्मवनस्पतिकायिकों में 'बारससु वि ठाणेसु एएणं चेव कमेणं भाणियव्यो' इस क्रम से कथित इन १२ स्थानों में उत्पन्न होने के योग्य हुआ इस रूपसे इसका इन १२ स्थानों में उत्पाद कहना चाहिये और इसी क्रमसे 'सुहुमपुढवीकाइओ पज्जत्ती एवं चेव' इसी प्रकार से पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकका भी इन १२ स्थानों में उत्पाद कहना चाहिये।
शंका--लोकके चरमान्तीय जीवों के उपपात में यहाँ १२ स्थान क्यों कहे हैं ? क्योंकि इससे पहिले सूत्र में २० स्थानों में उपपात का वर्णन सूत्रकार ने किया है।
उत्तर-लोकके चरमान्त भाग में बादरपृथिवीकायिक, बादर अप्कायिक, बादरतेजस्कायिक और बादरबनस्पतिकायिक जीव नहीं हैं। सूक्ष्मपृथिवीकायिक सूक्ष्मअकायिक, सूक्ष्मतेजस्कायिक, सक्ष्मवनस्पतिकायिक और सूक्ष्मवायुकायिक एवं बादरवायुकायिक सूक्ष्म १२५ति मा 'वारससु वि ठाणेसु एएण चेव कमेण भाणियव्यो' આ ક્રમ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલા આ ૧૨ બાર સ્થાનોમાં ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય થયેલ આ રૂપથી તેઓનું આ બારે સ્થાનમાં ઉત્પાદનું કથન કરવું જોઈએ. मन मा भ प्रभार 'सुहुमपुढचीकाइओ पज्जत्तओ एवं चेव' पर्याप्त સૂમિ પૃથ્વિીકયિકનો ઉપપાત પણ આ બાર સ્થાનમાં કહેવું જોઈએ.
શંકા–લેકના ચરમાન્તના જીવના ઉપપાતમાં ૧૨ બાર સ્થાને કેમ કહ્યા છે? કેમ કે-આનાથી પહેલાના સૂત્રમાં તે ૨૦ વીસ સ્થાનમાં ઉ૫પાતનું વર્ણન સૂત્રકારે કરેલ છે.
ઉત્તર–લાકના અરમાન્ત ભાગમાં બાદર પૃથ્વીકાયિક, બાદર અષ્ઠાયિક બાદર તેજસ્કાયિક અને બાઇર વનસ્પતિકાયિક જીવ હોતા નથી. સૂમ પૃથ્વીકાયિક, સૂફમ અખાયિક, સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિક, સૂમ વનસ્પતિકાયિક અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र पर्याप्तापर्याप्त भेदेन द्वादश स्थानस्यैव सूत्रकृताऽनुसरणं कृतमिति । इह च लोकस्य पूर्वचरमान्तात् पूर्वचरमान्ते समुत्यमानस्य एकसामयादिका चतुःसमयान्ता गतिः संभवति अनुश्रेणि विश्रेणी संभावात् । पुनः दक्षिण चरमान्ते पूर्वचरमान्तात् समुत्पद्यमानस्य तु द्वयादि चतुःसामयिक्येव गतिस्तत्रानुश्रेणेरभावात् । एवमन्यप्रापि विश्रेणी गमने द्वयादि चतु:सामयिक्येव गति भवतीति भावः।। _ 'सुहुमपुढवीकाइओ पज्जत्तओ एवं चे' सूक्ष्मपृथिवीकायिका पर्याप्तका एवमेव अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव अयं पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकोऽपि ये ही जीव वहां हैं। इसलिये सूत्रकार ने पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से इन १२ स्थानोंका ही यहां अनुसरण किया है। यहां लोकके पूर्वचरमान से पूर्वचामान में उत्पन्न हुए जीवकी एक समयवाली और यावत् चारसमयवाली गति हो सकती है क्योंकि यहाँ अनुश्रेणि रूपसे जाकर भी उत्पन्न होता है और विश्रेणि में भी उत्पन्न होता है तथा दक्षिण चरमान्त में पूर्वचरमान्त से उत्पन्न होने चाले जीवकी गति दोसमय से लेकर चार समयतककी होती है। क्योंकि यहां उत्पत्ति स्थान सीधमें नहीं होने के कारण ऋज्वायता श्रेणि का अभाव है । इसलिये एकसमयवाली गति यहां नही कही है। इसी प्रकार से अन्यत्र भी विश्रेणि स्थित स्थान में उत्पन्न होने वाले के गमन में दोसमयवाली गतिसे लेकर चारसमयवाली ही गति होती है ऐसा जानना चाहिये । _ 'सुहमपुढवीकाइओ पज्जत्सओ एवं चेव' इत्यादि पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक भी इसी प्रकार से-अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकके जैसे સૂમ વાયુકાયિક તથા બાર વાયુકાવિક આટલા જ જીવે ત્યાં હોય છે. તેથી સૂત્રકારે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના ભેદથી આ ૧૨ બાર સ્થાનનું જ અહિયાં કથન કર્યું છે. અહિયાં લેકના પૂર્વચરમાતથી પૂર્વચરમાન્તમાં ઉત્પન્ન થનારા જીવની એક સમયવાળી અને યાવત્ ચાર સમયવાળી ગતિ પણ હોય છે. કેમ કે અહિયાં અનુશ્રેણી ગતિ પણ હોય છે, અને વિશ્રેણી ગતિ પણ હોય છે. તથા દક્ષિણ ચરમાન્તમાં પૂર્વ ચરમાન્તથી ઉત્પન્ન થવાવાળા જીવની ગતિ બે સમયથી લઈને ચાર સમય સુધીની હોય છે. કેમ કે અહિયાં અનુશ્રેણી ગતિને અભાવ કહેલ છે. તેથી એક સમયેવાળી ગતિ અહિયાં કહી નથી. એ જ પ્રમાણે બીજે પણ વિશ્રેણી ગમનમાં એ સમયવાળી ગતિથી લઈને ચાર સમયવાળી જ ગતિ હોય છે તેમ સમજવું જોઈએ.
'सहमढवीकाइओं पज्जत्तओं एवं चेव' ५र्यात सूक्ष्म पृथ्वीजयि પણું આજ પ્રમાણે. એટલે કે અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિકની જેમજ બારે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श. १ सू०६ अ०सूक्ष्मपृथ्विकायिकोत्पत्तिः ४०५ 'निरवसेसो ' निरवशेषः - सम्पूर्णः 'बारससु वि ठाणेसु' द्वादशस्वपि स्थानेषु पूर्व प्रदर्शितेषु 'उवत्र एयन्वो' उपपातयितव्यः - उपपातः करणीयः, तथाहि पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकेषु २, अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्मायिकेषु ४, अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिकेषु अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्मवायुकायिकेषु ८, अपर्याप्त पर्याप्त बादरखायुकायिकेषु १०, अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकेषु १२ इत्येवं द्वादशस्वपि स्थानेषु उपपात - यितव्यः पर्याप्त सूक्ष्मपृथिकायिकस्य एतेषु द्वादश स्थानेसु उपपातः कर्त्तव्य इति भावः (१२) २४ ।
एयं पूर्वोक्तगमानुसारेण अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवी कायिकवदेव अपपर्याप्त सूक्ष्माकायिकस्य अपर्याप्त पर्याप्त विशेषण विशिष्टेषु सूक्ष्मपृथिवी कायिकाsकायिक तेजस्कायिक सूक्ष्मवायुकायिक वादरवायुकायिक सूक्ष्मवनस्पतिकायिक रूपेषु द्वादशसु स्थानेषु उपषातः कथनीयः ३६ । एवं शेषतेज१२ स्थानों में अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकाधिकों में २, अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्म अपूकायिकों में ४, अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्मतेजस्कायिकों में ६, अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्मवायुकायिकों में ८ अपर्याप्त पर्याप्त बादर वायुकायिकों में १० और अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायों में १२उत्पादित करा लेना चाहिये । अर्थात् इस प्रकार इन १२ स्थानों में पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक के उत्पादका कथन कर लेना चाहिये इसी प्रकार- पूर्वोक्तगमके अनुसार अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक के जैसा ही अपर्याप्त पर्याप्त अप्रकायिकका भी अपर्याप्त पर्याप्त विशेषण वाले सूक्ष्मपृथिवीकायिक, अष्कायिक, तेजस्कायिक, सूक्ष्मवायुकायिक यादरवायुकायिक और सूमवनस्पतिकायिक इन १२ स्थानों में उत्पाद
સ્થાનામાં-અપર્યાપ્ત પર્યાપ્ત સુક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકામાં ૨ અપર્યાપ્ત પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ અષ્ઠાયિકામાં ૪ અપર્યાપ્ત પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ તેજષ્ઠાયિકામાં ૬ અપર્યાપ્ત પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ વાયુકાયિકામાં ૮ અપર્યાપ્ત પર્યાપ્ત ખાદર વાયુકાયિકામાં ૧૦ અને અપર્યાપ્ત પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિકામાં ૧૨ ઉત્પન્ન થવાના સબધમાં કથન કરી લેવું. એટલે કે ખારે સ્થાનામાં ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વિકાયિકના ઉત્પાતનું કથન કરી લેવું. કહેવાનુ તાત્પ એ છે કે-આ પહેલાં કહેલા ગમો પ્રમાણે અપર્યાપ્ત, પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વિકાયિકના કથન પ્રમાણે જ અપર્યાપ્ત, પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ અલ્ફ્રાયિકાનું ૪ અપર્યાસક પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ તેજશ્કાયિક ← અપર્યાપ્તક પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ વાયુકાયિક ૮ ખાદર વાયુકાયિક ૧૦ અને સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક ૧૨ આ મારે સ્થાનામાં ઉત્પન્ન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
४०६
कायिक वायुकायिक वनस्पतिकायिक विषयेऽपि विज्ञेयम् । तत्र अपर्याप्त सूक्ष्मा कायिकस्य द्वादशस्थान विशिष्टा द्वादशगमाः १२, एवं पर्याप्त सूक्ष्माकायिक स्यापि द्वादशगमा भवन्तीति अपर्याप्त पर्याप्त सूक्ष्माकायिकमधिकृत्य चतुविंशतिर्गमा वाच्या २४ एवमेव सूक्ष्मतेजस्कायिकस्य चतुर्विंशतिः २४ सूक्ष्मवायु कायिकस्य बादरवायुकायिकस्य २४, सूक्ष्मवनस्पतिकायिकस्य २४ प्रत्येकं च चतुविंशतिगमभावेन सर्वे विंशत्यधिकशतसंख्यका गमा जायन्ते १२० ततः सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्य चतुर्विंशतिगमसम्मेलने चतुश्चत्वारिंशदधिकशतं (१४४) पश्चानां स्थावराणां गमा भवन्तीति उपपातप्रकारः स्वयमेव ऊहनीय इति ।
करा लेना चाहिये ३६ इसी प्रकार से शेष तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक के विषय में भी जानना चाहिये । इस प्रकार अपर्याप्त सूक्ष्म अष्कायिक के द्वादश स्थान सम्बन्धी १२ गम होते हैं । पर्याप्त सूक्ष्म अष्कायिक के भी १२ स्थान सम्बन्धी १२ गम होते
। दोनों प्रकार के अष्कायिकों के इस रीति से २४ गम हो जाते हैं । इसी रीति के अनुसार सूक्ष्मतेजस्कायिकके भी २४ गम होते हैं। सूक्ष्मवायुकायिक के भी २४ गम होते हैं। बादरवायुकायिक के भी २४ गम होते हैं सूक्ष्मवनस्पतिकायिक के भी २४ गम होते हैं। कुल गम मिलकर १२० गम हो जाते हैं। सूक्ष्मपृथिवीकायिक के २४ गम इन में मिलाने से पांच स्थावरों के १४४ गम होते हैं । इनके सम्बन्ध में उपपात प्रकार अपने आप उदूभावित कर लेना चाहिये ।
થવાના સંબંધમાં કથન કરી લેવું ૩૬ આજ પ્રમાણે બાકીના તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિકના સંબંધમાં પણ સમજી લેવું. આ રીતે અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ અકાયિકાના ખાર ૧૨ સ્થાના સમધી ખાર ગમકે થાય છે, પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ અપ્કાયિકના પણ ૧૨ બાર સ્થાન સબંધી ૧૨ ખાર ગમે થાય છે. અન્ને પ્રકારના અકાયિકાના આ રીત પ્રમાણે ૨૪ ચાવીસ ગમકા થઈ જાય છે. આજ રીત પ્રમાણે સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિકના પણ ૨૪ ચાવીસ ગમકા થઈ જાય છે. અને સૂક્ષ્મ વનસ્પતિ કાયિકના પણ ૨૪ ચાવીસ ગમકે થાય છે. આ બધા ગમા મળીને કુલ ૯૬ છન્નુ ગમકા થઈ જાય છે. સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકના ૨૪ ચાવીસ ગમે આમાં મેળવવાથી પાંચ સ્થાનેાના ૧૨૦ એકસેાવીસ ગમા થાય છે. આમાં પૃથ્વીકાયિકના ૨૪ ચાવીસ ગમે મેળવવાથી પાંચ સ્થાનકાના ૧૪૪ એકસેા ચુંમાળીસ ગમા થઈ જાય छे. सामना સમધમાં ઉપપાતના પ્રકાર સ્વય' બનાવી લેવા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ सू०६ अ०सूक्ष्मपृथ्विकायिकोत्पत्तिः ४०७
'अपनत्तमुहुमपुढबीकाइए णं मंते !' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! 'लोगस्स पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' लोकस्य पौरस्त्ये चरमान्ते समवहत:-मारणान्तिकसमुद्घातं कृतवान, 'समोहणित्ता जे भविए लोगस्स दाहिणिल्ले चरिमंते' समवहत्य-मारणान्तिकसमुद्धातं कृत्वा यो भन्यो लोकस्य दाक्षिणात्ये-दक्षिणे चरमान्ते 'अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइएसु उववज्जि तए' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकेपुत्पत्तुम्, 'से णं भंते ! कइसमइएणं विग्गणं उववज्जेजा' स खलु भदन्त ! कियत्सामयिकेन विग्रहेणोत्पद्यत ? इति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! दुसमइएण वा, तिसमइपण वा, चउसमइएण वा, विग्गणं उववज्जेज्जा' द्विसामयिकेन विग्रहेण वा, त्रिसामयिकेन वा, चतुः सामयिकेन वा, विग्रहेण उत्पद्यतेत्युत्तरम् । पुनः प्रश्न
'अपज्जत्तसुहुमपुढवीकाइए णं भंते ! 'हे भदन्त कोई अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव 'लोगस्स पुरथिमिल्ले चरिमते समोहए' लोक के पूर्व के चरमान्त में मरा 'समोहणित्ता जे भविए लोगस्स दाहिणिल्ले चरिमंते अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए' और मरकर वह लोकके दक्षिण चरमान्त में अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवी कायिक रूपसे उत्पन्न होने के योग्य है तो 'से गं भंते ! कइसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' हे भदन्त ! ऐसा वह जीव वहां कितने समय वाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! दुसमहएण वा तिसमहएण वा च उसमइएण वा विग्गहेणं उववज्जेज्जा' हे गौतम ! वह वहां दो समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है, तीनसमयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होता है और चारसमयवाले ___'अपज्जत्तसुहुमढवीकाइएण भंते ! 3 भगवन् 15 अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वी
यि ७१ 'लोगस्स पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' सीन पूना यभान्तमा भ२५ पामे भने 'समोहिणत्ता जे भविए लोयस्स दाहिणिल्ले चरिमंते अपज्जत्तसहुमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए' भने भ२५ पाभी सोना दक्षिण यमान्तमा અપર્યાપ્ત સૂમ પૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉતપન થવાને ચગ્ય હોય તે 'सेण भंते ! कइसमइएण विगहेण उववज्जेज्जा' भगवन् सेवा ते १ ત્યાં કેટલા સમયવાળા વિગ્રહથી ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ छ छ-'गोयमा! दुसमइएण वा तिसमइपण बा चउसमइण वा विग्रहेण' उपवज्जेज्जा' हे गौतम! ते त्यां मे सभयवाणी विश्रगतिथी ५२ ५न्न थाय છે, ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે અને ચાર સમ્યવાળી विसंगतिथी ५५ ५-1 थाय छ, 'से केण ट्रेण भाते ! एवं वुच्चई' डेसन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस यन्नाह-'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चई तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते, द्विसा. मयिकेन वा, यावत् चतुःसामयिकेन विग्रहेण उत्पद्यतेति प्रश्नः । भगवानाह'एवं' इत्यादि, 'एवं-खलु गोयमा' एवं खलु हे गौतम ! 'मए सत्तसेढीभो' पन्नत्ताओ' मया सप्तसंख्यकाः श्रेणयः प्रज्ञप्ताः कथिताः । 'तं जहा' तद्यथा'उज्जुभायया जाव अद्धचक्कवाला' ऋज्वायता यावदर्द्धचक्रवाला, अत्र यावत्पदेन एकतो वक्रा, द्विधातो वक्रा, एकतः खा, द्विधातः खा चक्रवालानां पश्चानां श्रेणीनां ग्रहणं भवतीति । तत्र सप्तश्रेणीषु मध्ये 'एकओवकाए सेढीए उववज्जमाणे दुसमइएणं विग्गहेणं उपवज्जेज्जा' एकतो वक्रया श्रेण्या मरणस्थानात् उत्पत्ति स्थानं गच्छन् द्विसामयिकेन विग्रहेण उपपद्यतेति । 'दुहओ वंकाए सेढीए उवचज्जविग्रह से भी उत्पन्न होता है। ‘से केणटेणं भंते ! एवं पुच्चई' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि वहां दो समयवाले अथवा तीन समगवाले अथवा चार ममयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? 'एवं खलु गोयमा ! मए सत्तसे हीओ पन्नत्ताओ' उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-हे गौतम ! मैं ने सात श्रेणियां कही हैं । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'उज्जुमायया जाव अद्धचक्कवाला' एक ज्वायता यावत् सातवीं अर्द्धचक्रवाला यहां यावत् शब्द से 'एकतो वका, द्विधातो वक्रा, एकनः खा द्विधातः खा और चक्रवाला इन पांच श्रेणियों का ग्रहण हुआ है । इन सात श्रेणियों में से जो 'एकओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे दुसमइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' एकतो वका श्रेणि से गमन करता हुआ उत्पत्ति स्थान में उत्पन्न होता है ऐसा वह जीव वहां दो समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है । 'दुहओ वंकाए सेढीए उववनमाणे जे भविए एगपयरंमि अणुसे ढीए उववजित्तए' આપ એવું શા કારણથી કહો છે કે-તે ત્યાં બે સમયવાળી ૧ અથવા ત્રણ समयवाणी 424। यार समयवाणी (वय गतिथी त्पन्न थाय छे १ 'एवं खल गोयमा! मए सत्तसेढी भो पन्नत्ताओ' मा प्रशन उत्तरमा सुश्री छगौतम ! में सात श्रेयाय ४डी छे. 'त जहा' ते मा प्रमाणे छे. उज्जुआयया जाव अद्वचकवाला' मे पायत यावत् सातमी म वासा यावत् शपथी “એકતે વક્રા દ્વિધાતે વક્રા, એકતઃ ખા દ્વિધાતે ખા અને ચકવાલા આ પાંચ श्रेलीया अडप ४२७ छे. मासात श्रेणीयामाथी 'एकओ वकीए अणुसे ढीए उवव. ज्जमाणे दुसमइएण विग्गहेण' उववज्जेज्जा' मेते। १४ श्रेलीथी मन ४२ते। ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે. એ તે જીવ ત્યાં બે સમયવાળી વિગ્રહગતિથી उत्पन्न थाय छे. 'दुहओ वंकाए सेढीए उववज्जमाणे जे भविए एगपयर मि अणुसेढीए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श. १ सु०६ अ० सूक्ष्मपृथ्विकायिकोत्पत्तिः ६०९ माणे जे भवीए एगपयरंमि अणुसेढीए उववज्जितए' द्विधातो वक्रया श्रेण्या उत्पद्यमानो यो भव्य एकपतरे अनुश्रेण्या उपपत्तुम्, 'से णं तिसमइएणं विग्गणं उववज्जेज्जा' स खलु त्रिसामायिकेन विग्रहेण समुत्पद्येत, 'से णं भंते! भविए विसेढी उबवत से णं चउसमएणं विग्गणं उत्रवज्जेज्जा' यः खलु भव्यो विश्रेण्यां समुत्पत्तुं स खलु चतुःसामयिकेन विग्रहेण समुत्पद्येत, न तु एकसामविकेन ग्रिहेण गच्छति, दिगन्तात् दिगन्ते गमनात् 'से तेणद्वेणं गोयमा !' तत्तेनार्थेन गौतम । एवमुच्यते द्विसामयिकेन वा त्रिसामयिकेन वा चतुःसामयिकेन वा विग्रहेण उत्पद्येत इति, एवं एएणं गमए' एवम् एतेन गमकेन, 'पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहओ' लोकस्य पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः, 'दाहि पिल्ले चरिमंते उपवापयन्दो' दाक्षिणात्ये- दक्षिणे- चरमान्ते उपपातयितव्यः । तथा जो द्विधातो वका श्रेणिसे गमन करता हुआ उत्पत्ति स्थान में उत्पन्न होता है ऐसा वह जीव वहां यदि एक प्रतर में 'समश्रेणि में उत्पन्न होता है तब तो 'से णं तिसमइएणं विग्गहेणं उबवज्जेज्जा' वह वहां तीन समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है 'से णं भंते भविए विसेढीए उबवजित्तए से णं चउसमइएणं विग्गणं उबवज्जेजा' और यदि वह विश्रेणि वाले उत्पत्ति स्थान में उत्पन्न होता है तो वह वहां चार समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है । एक समयवाले विग्रह से नहीं। क्योंकि एक दिगन्त से दूसरे दिगन्त में उसका गमन होता है । 'से पट्टे गोयमा !' इस कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि वह वहां दो समय वाले अथवा तीन समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है । 'एवं एएणं गमेणं पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहओ दाहिणिल्ले चरिमंते उथवाएयन्बो' इस प्रकार इसी गमके अनुसार लोकके पूर्व के चरमान्त उववज्जिन्तर' तथा मे द्विघातो वा श्रेणीथी गमन उरतो थहै। उत्पत्ति स्थानमां ઉત્પન્ન થાય છે, એવા તે જીવ ત્યાં જો એક પ્રતરમાં સમશ્રેણીમાં ઉત્પન્ન थाय तो ते त्यां श्रणु समयवाणी विग्रहगतिथी उत्पन्न थाय छे. सेण भवे ! rfar face saafज्जितए सेणं चउसमइएण विग्गहेण उववज्जेज्जा' ने ले તે વિશ્રેણીથી જતે થકેા ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે તે ત્યાં ચાર સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન થાય છે. એક સમયવાળી વિગ્રહગતિથી નહી' કેમ કે शेठ द्विजन्तमां तेनु' शमन थाय छे. 'से तेणट्टेण गोयमा !' ते अरथी हे ગૌતમ ! મેં એવું કહેલ છે કે-ત્યાં એ સમયવાળી અથવા ત્રણ સમયવાળી विग्रहगतिथी उत्पन्न थाय छे. 'एवं एएण' गमेण' पुरत्थिमिल्ले चरिमंते ! समोहओ दाहिणिल्ले चरिमंते उववा एयव्त्रो' मा गम है। प्रभा बोड़ना पूर्व थरमान्तभां
भ० ५२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कियत्पर्यन्तानामुपपातो व्यक्तव्यस्तत्राह - 'जाब सुडुमवणरसइकाइओ पज्जतओ, सुहुमवणस्सइकाइए पज्जतएस चैव यावद सूक्ष्मवनस्पतिकायिकः पर्याप्तकः सूक्ष्म वनस्पतिकायिकेषु पर्याप्त केष्वेव, यावत् पदेन पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकत आरभ्यापर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकान्ताः संगृह्यन्ते । तथा च पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकत आरभ्य अपर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिका विकान्तानामुपपातः, अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकत आरभ्य पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकान्तेषु द्वादश स्थानेषु वर्णनीय इति । तत्र - 'सव्वेसि दुसइओ तिसमहओ चउसमइओ विग्गहो माणि roat' सर्वेषां पर्याप्त सूक्ष्मपृथिव्यादि पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकान्तानां
દાઃ
में समवहत हुए जीव को दक्षिण चरमान्त में उत्पादित कर लेना चाहिये 'जाव सुमवणस्सइकाइओ पज्जतओ सुहुम बणस्सहकाइएस पज्जतएस' और यह उत्पाद कथन यावत् पर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिक जीव पर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिकों में उत्पन्न होता है, यहां तक कहना चाहिये। यहां याबस्पद से पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक से लेकर अपर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकाधिक तकका सब कथन ग्रहीत हुआ है। तथा च पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक से लेकर अपर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतिकायिक तक के जीवों का उपपाद अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकाfor से लेकर पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकाधिक तकके जीवों में १२ स्थानों में वर्णित कर लेना चाहिये । इनमें 'सन्वेसिं दुसमइओ तिसमइओ, चउसमइओ विग्गहो भाणियन्बो' सबका दो समयवाले अथवा तीनसमयवाले अथवा चारसमयवाले विग्रह से उत्पाद होता
સમ્રુધાત કરેલ જીવને દક્ષિણુ ચરમાન્તમાં ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં થન श्री बेवु लेह. 'जाव सुहुम वणस्थ इकाइओ पज्जत्तओ सुहुमवणस्स इकाइएस पज्जत्तपसु' मने या उत्पाद संधी उथन पर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतियिः भवे પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિકામાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ કથન સુધીનું કહેવુ ોઈએ. અહિયાં યાવપદથી પર્યાસ સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકથી લઈને અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક સુધીનું સઘળુ કથન ગ્રહણ થયેલ છે. તથા પદ્મસ સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકથી લઈને અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક સુધીના જીવાના સબંધમાં ૧૨ મારે સ્થાનામાં વર્ણન કરી લેવુ. જોઈ એ. તેમાં 'सम्बेसि दुसमइओ तिसमइओ चउसमइओ विग्गहो भाणियन्वो' सघजाना ઉત્પાદ એ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી અથવા ત્રણુ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ १०६ असूक्ष्मपृथ्विकायिकात्पत्तिः ५ विग्रहस्तु द्विसामयिको वा, त्रिसामयिको वा, चतुःसामयिको वा, मणितव्यो न तु एकसामयिकः दिगन्ताद् दिगन्ते गमनादिति ॥ ___ 'अपज्जत्त मुहुमपुढवीकाइए णं भंते ! लोगस्स पुरथिमिल्ले चरिमंते समो. हए' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! लोकस्य पौरस्त्ये पूर्वस्मिन् चरमान्ते समवहतो-मारणान्तिकसमुद्घातं कृतवान्, 'समोहणित्ता जे भविए लोगस्स पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइयत्ताए उक्वज्जित्तए' समवहत्य-मारणान्तिकसमुदघातं कृत्वा यो भव्यो लोकस्य पाश्चात्ये-पत्रिमे चरमान्ते अपर्याप्त मूक्ष्मपृथिवीकायिकतया समुत्पत्तुम्, 'से भंते ! कइसमइएणं विग्गणं उववज्जेज्जा' स खलु भदन्त ! कतिसामयिकेन विप्रहेण समुत्पधेतेति मश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगसमइएण या, है ऐसा कथन करना चाहिये । एकसमयवाले विग्रह से उत्पाद होता है ऐसा नहीं कहना चाहिये क्योंकि इनका एक दिगन्त से दूसरे दिगन्त में गमन होता है।
'अपज्जत्तसुहमपुढवीकाइए णं भंते ! लोगस्स पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' हे भदन्त ! कोई अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव लोकके पूर्वचरमान्त में मरण समुद्घात से मरा और 'समोहणित्ता जे भविए लोगस्स पच्चथिमिल्ले चरिमंते अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए' 'मरण समुद्घात कर वह लोकके पाश्चात्य चरमान्त में अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूपसे उत्पन्न होने के योग्य हुआ 'से भंते! कइ समइएणं विग्गहेणं उववज्जेज्जा' हे भदन्त ! ऐसा वह जीव कितने समय वाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता है उत्तर में प्रभुश्री
અથવા ચાર સમયવાળી વિગ્રહગતિથી થાય છે. આ પ્રમાણેનું કથન કહેવું જોઈએ. એક સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પાદ થાય છે. તેમ કહેવું નહીં.
भ-तमान मे हाथी भी शाम गमन थाय छे. 'अपज्जच सुहम पुढवीकाइएण भते ! लोगस्प्त पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' 3 सप ४ અપર્યાપ્તક સૂપ પૃથ્વીકાયિક જીવ લોકના પૂર્વચરમાતમાં મરણ સમુદઘાત
शन भ२९] पामे. अने, 'समोह णित्ता जे भविए लोगस्स पच्चस्थिमिल्ले चरि मंते ! अपज्जत्त सहुमपुढवीकाइयत्ताए उववजित्तए' भ२ समुद्धात शने त લેકના પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં અપર્યાપ્તક સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન थपाने योग्य जाय तो 'से ण भते! कइसमइएण विग्गहेण उववज्जेज्जा' ભગવદ્ એ તે જીવ કેટલા સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
भगवती सूत्रे
दुसमइएण वा, तिसमइएण वा, चउसमहरण वा विग्गहेणं उपवज्जेज्जा' एकसामविकेन वा, द्विसामयिकेन वा, त्रिसामायिकेन वा चतुःसामयिकेन वा विग्रहेण समुत्पद्येत इत्युत्तरम् । 'से केणद्वेणं' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते, एकसामयिकेन यावत् चतुःसामयिकेन वा विग्रहेणोत्पद्येतेति प्रश्नः । उत्तरमाह-' एवं ' इति, यावतसेनार्थेन एवमुच्यते इत्येतत्पर्यन्तमिति । ' एवं जहेव पुरत्थिमिल्ले चरिमंते समोहया पुरथिमिल्ले चरिमंते उबवाइया' एवम् अनेनैव प्रकारेण यथेव - येनैव रूपेण पौरस्त्ये चरमान्ते समवहताः पौरस्त्ये एव चरमान्ते उपपातिताः, 'तहेब पुरत्थिमिल्ले चरिमंते समोहया पच्चत्थिमिल्ले चरिमंते उबवायव्वा सव्वे' तथैव तेनैव रूपेण कहते हैं - 'गोयमा ! एगसमइएण वा दुसमइएण वा तिसमइएण वा चउसमइएण वा विग्गहेणं उबवज्जेज्जा' हे गौतम! वह वहां एकसमयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है अथवा दो समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है अथवा तीन समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है, अथवा चार समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है । 'सेकेणणं भंते! 'हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारणसे कहते हैं कि वह वहां एकसमयवाले विग्रहसे यावत् चारसमयवाले विग्रहसे उत्पन्न होता है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'एवं जहेब पुरस्थिमिल्ले चरिमंते समोहया पुरस्थिमिल्ले चेव चरिमंते उबवाइया' हे गौतम! जिस प्रकार से पौरस्त्य चरमान्त में समवहत हुए जीव पौरस्त्य चरमान्त में ही उत्पादित किये गये हैं 'तहेव पुरस्थिमिल्ले चरिमंते समोहया पच्चत्थिमिल्ले चरिमंते उबवायव्या' उसी प्रकार से पौरस्त्य चरमान्त
या प्रश्नना उत्तरमां अनुश्री
- 'गोंयमा ! एगसमइएण वा दुखमइएण वा तिसणइएण वा, चउमइएण वा विग्गहेण उववज्जेज्जा' हे गौतम! તે ત્યાં એક સમયવાળી વિગ્રહુગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે, એ સમયવાળી વિગ્રહું ગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે, અથવા ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય छे, अथवा यार सभ्यवाणी विग्रहगतिथी उत्पन्न थाय छे, 'से केणटुण भौंते હું ભગવન્ આપ એવું શા કારણથી કહેા છે કે-તે ત્યાં અક સમયવાળી વિગ્રહગતિથી યાવત્ ચાર સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે ? આ प्रश्नना उत्तरमां अलुश्री गौतमस्वाभीने हे छे है - 'एव जहेव पुरत्थिमिल्ले चरिमंते समोहया पुरथिमिल्ले चेव चरिमंते उववाइया' हे गौतम! ? प्रमाणे પૂર્વ ચરમાન્તમાં સમુદ્લાત કરેલ જીવ પૂર્વ ચરમાન્તમાં જ ઉત્પન્ન થવાના सभधभां प्रथन यु छे, 'तत्र पुरत्थिमिल्ले चरिमंते ! समोहया पच्चत्थिमिल्ले चरिमते उववापयन्वा' मे प्रभा पूर्व यरभान्तमां सभुद्दधात उरेल भुवानी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ सू०६ असूक्ष्मपृथ्विकायिकोत्पत्तिः ६१३ पौरस्त्ये-पूर्वस्मिन् चरमान्ते समवहताः पाश्चात्ये-पश्चिमें चरमान्ते उपपातयितव्याः सर्वे अपर्याप्त सक्षमपृथिवीकायिकत आरभ्य पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकान्ता इति । 'अपज्जत मुहुमपुढवीकाइए णं भंते !' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिका खलु भदन्त ! 'लोगस्स पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' लोकस्य पौरस्त्ये पूर्वचरमान्ते समवहतो मारणान्तिकसमुद्घातं कृतवान् । 'समोहणित्ता जे भविए लोगस्स उत्तरिल्ले चरिमंते अपज्जत मुहुमपुढवीकाइयत्ताए उवज्जित्तए से णं भंते !' समवहत्य यो भन्यो लोकस्योत्तरे चरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया समुत्पत्तुम्, स खलु भदन्त ! कियत्सामयिकेन विग्रहेणोत्पधेतेति प्रश्नः । उत्तरमाह-एवं जहेब' इत्यादि । 'एवं जहा पुरथिमिलले चरिमंते समोहओ' एवं में समवहत हुए जीवों को पश्चिम चरमान्त में उत्पादित कर लेना चाहिये । अर्थात् समस्त अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक से लेकर पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकाधिक तकके एकेन्द्रिय जीवों का पूर्वोक्त जीवों के जैसा ही उत्पाद पूर्वचरमान्त से पश्चिम चरमान्त में कर लेना चाहिये ।।
'अपजत्त सुहमपुढवीकाइए of भंते ! 'हे भदन्त ! जो अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव 'लोगस्स पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए समोहणिसा० अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइयत्ताए उवधज्जित्तए से ण भंते !' लोकके पूर्वचरमान्त में मारणान्तिकममुद्धात करके मरा और मरकर वह लोकके उत्तर चरमान्त में अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूपसे उत्पन्न होने के योग्य हुआ तो हे भदन्त ! ऐसा वह जीव वहां कितने समयवाले विग्नह से उत्पन्न होता हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं जहा पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहओ दाहिणिल्ले चरिઉપાદ પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં કથન કહી લેવું જોઈએ. અર્થાત્ સઘળા અપર્યાપ્તક સૂમ પૃથિવીકાયિકથી લઈને પર્યાપ્ત સૂક્ષમ વનસ્પતિકાયિક સુધીના એકેન્દ્રિય જીને પહેલા કહેલ ની જેમ જ પૂર્વ, ચરમાન્તથી પશ્ચિમચરમાતમાં ઉત્પાદ કહી લે.
जयजत्त सुहमपुढवीकाइएण भंते ! सावन रे ५५र्याप्त सूक्ष्मपृथ्वीय
'लोगस पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए समोहणित्ता० अपज्जत्त सहमपढवी. काइयत्ताए उववज्जित्तए से ण भंते !' सन पू यरमान्तमां मारान्ति: સમુઘાત કરીને મરણ પામે અને મરણ પામીને તે લેકના ઉત્તર ચરમાન્તમાં અપર્યાપ્ત સૂફમ પૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થવાને ચગ્ય હેય તે હે ભગવાન એ તે જીવ ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે ? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ-'एव जहा पुरथिमिल्ले चरिमंते ! समोहओ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४
भगवतीपत्रे यथा पौरस्त्ये चरमान्ते समवहता, 'दाहिणिल्ले चरिमंते उववाहो' दाक्षि. णात्ये चरमान्ते उपपातितः, 'तहा पुरथिमिल्ले समोह भो उत्तरिल्ले चरिमंते उववाएययो' सथा-पौरस्त्ये समवहतः उत्तरे चरमान्ते उपपातयितव्यः । यथा पूर्वदिशि समवहतस्य दक्षिणस्यां दिशि समुपातो वर्गित स्तथैव पूर्वदिशि समव. हतस्य उत्तरदिशि अपि समुत्पादो वर्णयितव्यः सू० ॥६॥
मूलम्-अपज्जत्तसुहमपुढवीकाइए णं भंते ! लोगस्स दाहिजिल्ले चरिमंते समोहए समोहणित्ता जे भविए लोगस्स दाहिणिल्ले चेव चरिमंते अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जित्तए । एवं जहा पुरथिमिल्ले समोहओ पुरथिमिल्ले चेव उक्वाइओतहेव दाहिणिल्ले समोहए दाहिणिल्ले चेव उववाएयव्वो। तहेव निरवसेसंजाव सुहुमवणस्सइकाइओ पजत्तओ सुहमघणस्सइकाइएसु चेव पज्जत्तएसु दाहिणिल्ले चरिमंते उबवाइओ, एवं दाहिणिल्ले समोहओ पच्चस्थिमिल्ले उववाएयव्यो। नवरं दुसमइय तिसमइय-चउसमइय विग्गहो, लेसं तहेव । दाहिणिल्ले मंते उवचाइओ तहा पुरस्थिमिल्ले समोहओ उत्तरिल्ले चरिमंते उवचाएययो' हे गौतम ! जिस प्रकार से लोकके पूर्वचरमान्त में समवहत हुए जीव के दक्षिण चरमान्त में उत्पाद के विषय में कहा गया है, उसी प्रकारसे लोकके पूर्वचरमान्त में समवहत हुए जीवके उत्तर चरमान्त में उत्पाद के सम्बन्ध में भी कह लेना चाहिये । तात्पर्य कहने का यही है कि पूर्वदिशा में समवहत हुए जीवका दक्षिण दिशा में जैसा उत्पाद वर्णित हुभा है उसी प्रकार से पूर्व दिशा में समवहत हुए जीव का उत्तर दिशा में भी उत्पाद वर्णित कर लेना चाहिये ॥सू० ॥६॥ दाहिणिल्ले चरिमते उववाइ ओ तहा पुरथिमिल्ले समोहओ उत्तरिल्ले चरिमंते उवाएयव्वो' है गौतम ! २ प्रमाणे नाना पूर्व यभान्तमा समुद्धात કરેલ જીવના દક્ષિણ ચરમાન્તમાં ઉ૫પાત થવાના સંબંધમાં કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે લેકના પૂર્વ ચરમાતમાં સમુદ્રઘાત કરેલ જીવના ઉત્તર ચરમાતમાં ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં પણ કહેવું જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-પૂર્વ દિશામાં સમુદ્દઘાત કરેલ જીવન ઉ૫પાત ઉત્તર દિશામાં પણ વર્ણન કરી લેવો જોઈએ. સૂત્રો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
BE
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ सू०७ दक्षिणवरमान्ते उत्पातनि० ६१५ समोहओ उत्तरिल्ले चरिमंते उववाएयवो जहेव सटाणे तहेव । एगसमइय-दुसमइय-तिसमइय-चउसमइय विग्गहो। पुरस्थिमिल्ले जहा पच्चस्थिमिल्ले तहेव दुसमइय-तिसमइय चउसमइय विग्गहो। पञ्चस्थिमिल्ले य चरिमंते समोहयाणं पञ्चत्थिमिल्ले चेव उववजमाणाणं जहा सटाणे उत्तरिल्ले उववजमाणाणं एगसमइओ विग्गहो नत्थि सेसं तहेव । पुरथिमिल्ले जहा सटाणे, दाहिणिल्ले एगसमइओ विग्गहो नत्थि। सेसं तं चैव उत्तरिल्ले समोहयाणं उत्तरिल्ले चेव उववज्जमाणाणं जहेव सट्टाणे । उत्तरिल्ले समोहयाणं पुरथिमिल्ले उववज्जमाणाणं एवं चेव नवरं एगसमइओ विग्गहो नत्थि। उत्तरिल्ले समोहयाणं दाहिणिल्ले उववज्जमाणाणं जहा सटाणे । उत्तरिल्ले समोहयाणं पञ्चस्थि. मिल्ले उववज्जमाणाणं एगसमइओ विग्गहो नत्थि । सेसं तहेव जाव सुहमवणस्तइकाइओ पज्जत्तओ सुहुमवणस्सइकाइएसु पज्जत्तएसु चेव ॥सू०७॥
छायाः-अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! लोकस्य दाक्षिणात्ये चर• मान्ते समवहतः, समवहत्य यो भव्यो लोकस्य दाक्षिणात्ये एव चरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया उपपत्तुम् । एवं यथा पौरस्त्ये समवहतः, पौरस्त्ये एवोपपातित स्तथैव दाक्षिणात्ये समवहतो दाक्षिणात्ये एव उपपातयितव्यः । तथैव निरवशेषं यावत्सूक्ष्मबनस्पतिकायिका पर्याप्तकः सूक्ष्मवनस्पतिकायिकेष्वेव पर्याप्तकेषु दाक्षिणात्ये चरमान्ते उपपातितः । एवं दाक्षिणात्ये समबहता पाश्चात्ये चरमान्ते उपपातयितव्यः। नवरं द्विसामयिका त्रिसामयिकः चतु:सामयिक विग्रहः। शेषं तथैव । दक्षिणात्ये समवहतः औत्तरे चरमान्ते उपपातयितव्या यथैव स्वस्थाने तथैव । एक सामयिक-द्विसामयिक-त्रिसामयिक-चतुःसामयिक विग्रहः । पौरस्त्ये यथा-पाश्चात्ये तथैव-द्विसामयिक-त्रिसामयिक-चतुःसामयिक विग्रहः । पाश्चात्ये च चरमान्ते समवहतानां पाश्चात्ये एवोपपद्यमानानो यथास्वस्थाने, औत्तरे उत्पद्यमानानामेकसामयिको विग्रहो नास्ति शेषं तथैव । पौरस्त्ये यथा स्वस्थाने दाक्षिणात्ये एकसामयिको विग्रहो नास्ति शेषं तदेव । औत्तरे समवहताना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१६
भगवतीसूत्रे
I
मत्तरे एवोत्पद्यमानानां यथैव स्वस्थाने । औचरे समवहतानां पौरस्त्ये उत्प यमानानाम् एवमेव । नवरम् एकसामयिको विग्रहो नास्ति । औत्तरे समवह - तानां दाक्षिणात्ये उत्पद्यमानानां यथा स्वस्थाने । औत्तरे समवहतानां पाश्चात्ये उत्पद्यमानानामेकसामयिको विग्रहो नास्ति, शेष तथैव यावत् सूक्ष्मवनस्पतिकायिकः पर्याप्तकः सूक्ष्म वनस्पतिकायिकेषु पर्याप्तकेष्वेव || ||७||
टीका - - ' अपज्जतसुहुम पुढवीकाइए णं भंते !' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! 'लोगस्स दाहिपिल्ले चरिमंते समोहए' लोकस्य दाक्षिणात्ये दक्षिणे चरमान्ते- प्रान्तभागे समवहतो- मारणान्तिकसमुद्धतं कृतवान् । 'समोहणिता जे भविए लोगस्स दाद्दिणिल्ले चेत्र चरिमंते' समवहत्य - मारणान्तिक समुद्यतं कृत्वा यो भव्यो लोकस्य दक्षिणे एव चरमान्ते 'अपज्जत सुहुमपुढची काहयत्ताए उववज्जित्तए अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया तादृशपृथिवीकायिकरूपेण समुत्पत्तुम्, स खल भदन्त । कतिसामयिकेन विग्रहेण समुत्पद्येतेति पूर्ववदेव प्रश्नः । भगवान् पूतिदेशेनाह - ' एवं जहा' इत्यादि । ' एवं जहा पुर
'अपज्जन्त सुहुमढवीकाइए णं भंते! लोगस्स दाहिणिल्ले' इत्यादि ० ||६||
टीकार्थ- 'अपज्जत सुमपुढवीकाइए भते !' हे भदन्त ! जो अप र्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकाधिक जीव 'लोगस्स दाहिणिल्ले चरिमंते समोहए' लोक के दक्षिण चरमान्त में समवहत हुआ है और 'समोहणित्ता' समबहत होकर वह 'जे भविए लोगस्स दाहिणिल्ले चेव चरिमंते अपज्जन्त सुमढवीकाइयलाए उववज्जिन्त्तए' लोकके दक्षिण चरमान्त में ही अपर्यंत सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य हुआ है तो 'से णं भंते! 'हे भदन्त ! वह वहां कितने समयवाले विग्रहसे उत्पन्न होता हैं ? इसका पूर्वातिदेश से उत्तर देते हुए प्रभुश्री कहते हैं- 'एवं जहा
'अपत्त हुमपुढवीकाइए ण भते ! लोगस्स दाहिणिल्ले' त्याहि
टीर्थ - ' अपज्जत सुहुमपुढवीकाइरणं भते ।' हे भगवन् ने पर्यास सूक्ष्म पृथ्वीद्वायिक लज 'लोगस्स दाहिणिल्ले चरिमंते समोहए' सोना दृक्षिण थरभान्तमां सभुद्द्धात उरे छे भने “समोहणित्ता' समुद्द्धात उरीने 'भविए लोगस्स दाहिणिल्ले पव चरिमंते अपज्जन्त सुहुमपुढवीकाइयत्ताए उबवज्जित्तए' લેકના દક્ષિશ્ચરમાન્તમાં જ અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન थवाने योग्य भने डाय 'से ण' भ'ते' हे भगवन् ते त्यां डेंटला सभयवाजी વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તર પહેલા કહેલ તેના અતિદેશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श०१ सू०७ दक्षिणचरमान्ते उत्पातनि० ४१७ थिमिल्ले समोहओ पुरथिमिल्ले चेव उववाहओं' एवं यथा-येन प्रकारेण पौरस्त्ये पूर्वचरमान्ते समवहतो-मृतः पौरस्त्ये-पूर्व एव चरमान्ते उपपातितः, 'तहेव दाहिणिल्ले समोहए दाहिणिल्ले चेव उववाएयचो' यथैव दक्षिणे चरमान्ते समवहतः दक्षिणे एव चरमान्ते उपपातयितव्यः, पूर्ववरमान्ते मृताना पूर्वे एव चरमान्ते समुत्पद्यमानानां येन प्रकारेण उपपात: कथित स्तथा तेनैव रूपेण दक्षिणे चरिमान्ते समवहतानां तत्रैवोत्पद्यमानाना मुपपात प्रकारस्तुल्यतयैव वर्णनीयः। 'तहेब निरवसेसं' तथैव निरवशेषं सर्वमपि भणितव्यम्, पकारस्तु दर्शित एवं । कियत्पर्यन्तं पूर्ववरमान्तपकरणम् इह भणितव्यं तत्राह-जाव' इत्यादि । 'जाव सुहुमवणस्सइकाइओ पज्जत्तओ सुहुमत्रणस्सइकाइएसु चेव पज्जत्तएमु दाहिणिल्ले पुरस्थिमिल्ले समोहओ पुरस्थिमिल्ले चेव उवद्याइओ' 'हे गौतम ! जिस प्रकार से पूर्वचरमान्त में समवहत हुआ जीव पूर्व ही चरमान्त में उत्पादित प्रकट किया गया है 'तहेव दाहिणिल्छे समोहए दाहिणिल्ले घेव उववाएयव्यो' उसी प्रकार से दक्षिण चरमान्त में समवहत हुए जीवका दक्षिण चरमान्त में ही उत्पाद कह लेना चाहिये। तात्पर्य यही है कि पूर्वचरमान्त में मृतोका पूर्वही चरमान्त में जिस प्रकार से उपपात कहा गया है उसी प्रकार से दक्षिण चरमान्त में समवहत हुए जीवोंका दक्षिण चरमान्त में उपपात प्रकट करना चाहिये । इस सम्बन्ध में जो उपपात प्रकार है वह सब एकसा है । इसीलिये' तहेव निरबसेसं' इस मुत्रपाठ द्वारा मुत्रकारने 'सष कथन वैमाही है। ऐसा कहा है। पूर्वचरमान्त प्रकरण यहां कहां तक कहने के योग्य कहा गया है ? यह पात 'जाव सुहमवणस्सइकाइओ पज्जत्तओ सुहमवणस्सइकाइएसु चेव पज्जत्त
सामय माता प्रभुश्री छे ४-'एवं जहा पुरथिमिल्ले समोहओ पुरथिमिल्ले चेव उबवाइओ' गीतम! २ प्रमाणे पू ५२भान्तमा समुद्धात रेख જીવ પૂર્વચરમાન્ડમાં જ ઉત્પન થવાના સંબંધમાં કથન કરવામાં આવેલ છે. 'तहेव दाहिणिल्ले समोहए दाहिणिल्ले चेव उववाएयव्यो' को प्रमाण इक्षिा ચરમાન્તમાં સમુદ્રઘાત કરેલ જીવને ઉત્પાત દક્ષિણ ચરમાન્તમાંજ કહે જોઈએ. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે પૂર્વ ચરમાન્તમાં મરણ પામેલાને ઉપપાત પૂર્વ ચરમાન્ડમાં જ જે રીતે કહેલ છે એજ રીતે દક્ષિણ ચરમાન્તમાં સમદ્દઘાત કરેલ છેને ઉપપાત દક્ષિણ ચરમાન્તમાં કહે જોઈએ. આ समयमा ५५तना २ ॥२ छ, त मे सर छे. तेथी 'तहेव निरवसेस' मा सूत्र५४ द्वारा सूत्रारे “सघणु ४थन म ।
છે. એમ કહેલ છે, પૂર્વ ચરમાન્ત પ્રકરણ અહીયાં કયાં સુધી अ न " मे पात-'जाव सुहुम वणस्सइकाइओं पज्जत्तओ सुहम
भ० ५३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
भगवतीस्त्रे चरिमंते उववाइओ' यावत् सूक्ष्मवनस्पतिकायिका पर्याप्तकः सूक्ष्मवनस्पतिकायिके पर्याप्त केम्वेव दक्षिणे चरिमान्ते उपपातितः। पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकत आरभ्य पर्याप्तवनस्पतिकायिकान्ताः सर्वेऽपि एकेन्द्रिया अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकत आरभ्य पर्याप्त वनस्पतिकायिकान्तेषु दक्षिणे लोकचरमान्ते समवहतानां दक्षिणे एवं लोकचरमान्ते एकसामयिकादि यावत् चतुःसामयिकादि विग्रहेणोपपातिताः 'एवं दाहिणिल्ले समोहओ पच्चथिमिल्ले चरिमंते उववाएयन्वो' एवं यथा दक्षिणे समवहतस्य दक्षिणे एव चरिमान्ते उपपातो वर्णित एवमेव लोकस्य दक्षिणे चरमान्ते समवहतस्य लोकस्य पश्चिम चरमान्ते उपपातो. एसु दाहिणिल्ले चरिमंते उववाइओ' सूत्रकार ने इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की है-इसके द्वारा उन्होंने यह समझाया है कि जिस प्रकार से यावत् पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिक जीव पर्याप्तक सूक्ष्मवनस्पतिकायिक रूपसे दक्षिण चरमान्त में ही उपपातित प्रकट किया गया है। अर्थात् अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवोकायिक से लेकर पर्याप्तवनस्पतिकायिकान्त समस्त एकेन्द्रिय जीव, अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक से लेकर पर्याप्तसूक्ष्मवनस्पतिकायिकान्तों में लोकके दक्षिण चरमान्तमें उनके समवहत होने पर लोकके दक्षिण चरमान्त में ही जिस रूपसे एकसमयवाले विग्रह से दो समयवाले विग्रह से तीनसमयवाले विग्रह से और चार समयवाले विग्रह से उपपादित प्रकट किये गये हैं 'एवं दाहिणिल्ले समोहओ पच्चस्थिमिल्ले चरिमंते उघवाएयव्यो' इसी प्रकार से लोकके दक्षिण चरमान्त में समवहत हुए जीव का पश्चिम वणस्सइकाइएसु चेव पज्जत्तएम दाहिणिल्ले चरिमते ! उववाइओं' सूत्रारे । સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રગટ કરેલ છે. આ કથનથી તેઓએ એ સમઝાવ્યું છે કે જે પ્રમાણે યાવત પર્યાપ્ત સૂકમ વનસ્પતિકાયિક જીવ પર્યાપક સૂમ વનસ્પતિ કાયિક પણાથી દક્ષિણ ચરમાતમાં જ ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં કથન કર્યું છે. અર્થાત અપર્યાપ્ત સમ પૃશ્વિકાયિકથી લઈને પર્યાપ્ત સૂમ વનસ્પતિ કાયિક સુધીના સઘળા એકેન્દ્રિયવાળા જીવે, અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃશ્વિકાયિકથી લઈને પર્યાપ્ત વનસ્પતિ કાયિકોમાં લેકના દક્ષિણ ચરમાન્તમાં તેઓના સમદુઘાત કરવાથી લેકના દક્ષિણ ચરમાતમાં જ જે રૂપથી-એક સમયવાળી વિગ્રહમતિથી, એ સમયવાળી વિગ્રહ ગતિથી ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી અને ચાર સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં કથન કરવામાં આવેલ ७. 'एवं दाहिणिल्ले समोहओ पच्चस्थिमिल्ले ! चरिमते उववाएयव्वो मेरा પ્રમાણે લેકના દક્ષિણ ચરમાન્તમાં સમુદ્દઘાત કરેલ જીવને ઉપપાત પશ્ચિમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ .श.१ सू०७ दक्षिणचरमान्ते उत्पातनि. १९ ऽपि वक्तव्य इति । परन्तु पूर्वापेक्षया यद् वैलक्षण्यं तदर्शयति 'नवर' इत्यादि 'नवरं दुसमइय-तिसमइय-च उसमइय विग्गहो' नवरम्-केवलं लक्षण्य मिदमेव यत् द्विसामयिक-त्रिसामयिक-चतु:सामयिको विग्रहो वर्णनीयो न तु एकसामयिको विग्रहोऽत्र सम्भवति। 'सेसं तहेव' शेषं नवरमित्यादिना यत्कषितं तदतिरिक्तं सर्वमुत्लातकारादिकं पूर्ववदेव तत्र नास्ति किमपि वैलक्षण्यमिति । 'दाहिणिल्ले समोहओ उत्तरिल्ले चरिमंते उववाएयव्यो जहेव सहाणे' दक्षिणे लोकचरमान्ते समवहतः उत्तर चरमान्ते उपपातयितव्यः, यथैव स्वस्थाने । स्वस्थाने इति यत्र चरमान्ते समवहत स्तत्रैव चरमान्ते उपपातो भवति, तथाविधे स्वस्थाने इति । चरमान्त में भी उपपात कह लेना चाहिये। परन्तु पूर्व के प्रकरण की अपेक्षा जो इस प्रकरण में अन्तर है वह 'नवरं दुसमइए य तिसमश्य चउसमइय विग्गहो' इस खत्रपाठ द्वारा प्रकट किया गया है अर्थात् इस प्रकरण में केवल एक समयवाला विग्रह नहीं कहना चाहिये । किन्तु दो समयवाला तीन समयवाला और चारसमयवाला विग्रह कहना चाहिये। एकसमयवाला विग्रह यहां संभवित नहीं हो सकने से वक्तव्य नहीं कहा गया है। 'सेसं तहेव' इसके अतिरिक्त और सब उपपातादि सम्बन्धी कथन और उपपात पूर्वोदित जैसा ही है। उसमें कोई अन्तर नहीं । 'दाहिणिल्ले समोहओ उत्तरिल्ले चरिमंते उववाएयव्यो जहेव सट्ठाणे' स्वस्थान के जैसा दक्षिण चरमान्त में मरण और उत्तर घरमा न्तमें उपपात कहना चाहिए । जिस चरमान्त में समवहत 'समुदघात' हुआ जीव उसी चामान्त में जो उत्पन्न होता है वह स्वस्थान हैચરમાતમાં પણ કહેવું જોઈએ. પરંતુ પહેલાના કથનની અપેક્ષાએ આ
४२मारे सत२-३२३२ छ, त 'नवरं दुसमइय तिसमश्य चसमइय विग्गहो' या सूत्रा द्वारा प्रगट १२१ामा मावल छे. अर्थात ४२५मा કેવળ એક સમયવાળી વિગ્રહગતિ કહેવી ન જોઈએ. પરંતુ બે સમય, ત્રણ સમય અને ચાર સમયની વિગ્રહગતિ કહેવી જોઈએ. એક સમયવાળી विशति मडिया समवित न शाथी तेनु थन ४थु नयी, 'सेन तहेव' । थन शिवाय 6५५त विगेरे सघणु ४थन भने ५तन र ५i sil प्रभा छ त ४ ३२३२ ४ नथी. 'दाहिणिल्ले समो हओ उत्तरिल्ले चरिमते उपवाएयव्वो जहेव सदाणे स्वस्थानना ४थन प्रभारी દક્ષિણ ચરમાન્તમાં મરણ અને ઉત્તર અરમાન્તમા ઉપપાત કહે જોઈએ. જે ચરમાતમો સમુદૂઘાત કરેલ જીવ એજ અરમાન્તમાં જે ઉત્પન્ન થાય છે. તે વથાન કહેવાય છે. જેમ કે લેકના પૂર્વ ચરમતમાં સમુદ્રઘાત કરેલ છવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
भगवतीने वहा-'तहेव एगसमइय-दुसमइय-तिसमइय-चउसमइय विग्गहो' तथैव पूर्वोक्तवदेव एकसामयिक-द्विसामयिक-त्रिसामयिक-चतुःसामयिको विग्रहो भवतीति । 'पुरथिमिल्ले जहा पञ्चस्थिमिल्ले तहेव दुसमइय-तिसमइय-चउसमइय विग्गहो' दक्षिणे लोकचरमान्ते समवहत्य पौरस्त्ये चरमान्ते उपषातस्तु यथा-दक्षिणे समवहतस्य पश्चिमे कथित स्तथैव द्विसामयिक-त्रिसामयिको विग्रहो वर्णयितव्यः, उपपातपकारः समग्रोऽपि स्वयमेवोहनीया, 'पञ्चस्थिमिल्ले चरिमंते समोहयाणं पच्चथिमिल्ले चेव उववज्जमाणाणं जहा सट्टाणे' पश्चिम चरमान्ते समवहतानां जैसे लोकके पूर्व चरमान्त में समवहत्त हुआ जीव जब लोकके ही पूर्वचरमान्त में उत्पन्न होता है तो यह स्वस्थान उत्पात है । स्वस्थान में उत्पन्न हुए जीवको वहाँ उत्पन्न होने में एकसमयवाला विग्रह भी होता है दोसमयवाला विग्रह भी होता है, तीन समयवाला विग्रह भी होता है और चारसमयवाला विग्रह भी होता है। इसी प्रकार से दक्षिण चरमान्त में समवहत हुए जीव उत्तर चर. मान्त में उत्पन्न होने पर वहा पर भी उसे ऐसे ही समयवाला विग्रह होता है। 'पुरथिमिले जहा पच्चस्थिमिल्ले तहेव दुसमइय तिसमइएय चउसमय विग्गहो' पश्चिम चरमान्त के जैसा पूर्वचरमान्त में दो समयवाला, तीनसमघवाला और चारसमयवाला विग्रह होता है। इस सम्बन्ध में उपपात प्रकार सम्पूर्णरूपसे अपने आप उभा. वित कर लेना चाहिये। 'पच्चधिमिल्ले चरिमंते समोहयाणं पच्चस्थिमिल्ले चेव उववज्जमाणाणं जहा सट्ठाणे पश्चिम चरमान्त में समुद्घात
જ્યારે લેકના પૂર્વચરમાન્ડમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, તે તે સ્વાસ્થાનમાં ઉત્પાદ કહેવાય છે. સ્વાસ્થાનમાં ઉત્પન્ન થયેલા જીવને ત્યાં ઉત્પન્ન થવામાં એક સમયવાળી વિગ્રહગતિ પણ હોય છે, એ સમયવાળી વિગ્રહગતિ પણ હોય છે, ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિ પણ હોય છે. અને ચાર સમયવાળી વિગ્રહગતિ પણ હોય છે. એ જ રીતે દક્ષિણ ચરમાન્તમાં સમુદ્રઘાત કરેલ જીવને ઉત્તર ચરમાન્તમાં ઉત્પન્ન થાય ત્યારે પણ તેને આ પ્રમાણેના સમયવાળી વિગ્રહगति डाय छे. 'पुरथिमिल्ले जहा पच्चस्थिमिल्ले तहेव दुसमइय तिसमइय चउसमइय विगाहो' पश्चिम य२मान्तना थन प्रभारी पूर्ण ५२मा-तमi એ સમયવાળી ત્રણ સમયવાળી અને ચાર સમયવાળી વિગ્રહગતિ હોય છે. આ વિષય સંબંધી ઉપપાતને પ્રકાર સંપૂર્ણપણથી સ્વયં બનાવી સમજી લેવો જોઈએ. 'पच्चथिमिल्ले चरिम समोहयाण पच्चथिमिल्ले चेव उववजमाणाण जहा सटाणे' पश्चिम यरमान्तमा समुदधात अशन पश्चिम य२मान्तमा पन्न
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ.श.१ २०७ दक्षिणचरमान्ते उत्पातनि० ४२१ पश्चिमे एवं चरमान्ते उत्पद्यमानानां यथा स्वस्थाने उपपातः कथित स्तथैव एकसामयिक विग्रहादारभ्य यावत् चतु:सामयिको विग्रहो व्यावर्णनीय इति । 'उत्तरिल्ले उववज्जमाणाणं एगसमइओ विग्गहो नस्थि सेसं तहेव' पश्चिमे समवहताना मुत्तरे लोकचरमान्ते समुत्पधमानानामेकसामयिको विग्रहो नास्तिन भवति, द्वि त्रि चतु:सामयिकविग्रहास्तु सन्त्येव, शेषम्-उपपातप्रकारादिकं सर्वे तु पूर्ववदेव ज्ञातव्यमिति । 'पुरस्थिमिल्ले जहा सहाणे' पाश्चात्ये समवहतानां पौरस्त्ये पूर्वचरमान्तविषये उत्पद्यमानानां यथा-स्वस्थाने समुद्घातो. पपातयोरेक स्थानरूपे कथितं तथैव इहापि सर्वं ज्ञातव्यमिति। 'दाहिणिल्ले करके पश्चिम ही चरमान्त में उत्पन्न हुए पृथिवीकायिक आदि जीवों के सम्बन्ध में जैसा उपपात स्वस्थान में कहा गया है उसी प्रकार से वह वहाँ एक समयवाला यावत् चार समयवाला होता है ऐसा कह लेना चाहिये । 'उत्तरिल्ले उववज्जमाणाणं एगसमइओ विग्गहो नस्वि-सेसं तहेव' पश्चिम दिशा से समवहत हुए जीवों के उत्सर घरमान्त में उपपात होने पर वहां उनके उपपात में एकसमयवाला विग्रह नहीं होता है किन्तु दो समयवाला यावत् चार समयवाला विग्रह होता है। बाकीका और सष उपपात प्रकार आदि का कथन पूर्वोक्त जैसा ही है। 'पुरथिमिल्ले जहा सट्टाणे' पश्चिम चरमान्त में समवहत हुए जीवों के पूर्वचरमान्त में उत्पन्न होने पर वहां स्वस्थान के उत्पाद के जैसा उत्पाद कहना चाहिये । अर्थात् वे जीव वहाँ एकसमयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होते हैं दो समयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होते हैं तीनसमથયેલા પૃથ્વીકાયિક વિગેરે જીવેના સમ્બન્ધમાં સ્વાસ્થાનમાં જે રીતે ઉપપાત કહેલ છે, એ જ રીતે તે ત્યાં એક સમયવાળે યાવત્ ચાર સમયવાળે હેય छे, तेभ सभा'. 'उत्तरिल्ले उववज्जमाणाण एगममइओ विगहो नथि सेस तहेव' पश्चिम दिशामा समुद्धात ४२॥ वानी ५५ात उत्तर यरमान्तमा થાય ત્યારે ત્યાં તેના ઉપપાતમાં એક સમયવાળી વિગ્રહગતિ હેતી નથી. પરંતુ બે સમયવાળી યાવત્ ચાર સમયવાળી વિગ્રહગતિ હોય છે. બાકીનું ઉપપાત विगेरे सघणु थन ५i sal प्रमाणेनु छे. 'पुर थिमिल्ले जहा सट्राणे' પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં સમુદ્દઘાત કરેલા જીવો પૂર્વ ચરમામાં ઉત્પન્ન થાય ત્યારે ત્યાં સ્વસ્થાનના ઉત્પાદના કથન પ્રમાણે ઉપપદ કહેવો જોઈએ. અર્થાત તે જીવે ત્યાં એક સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે, બે સમય વાળી વિગ્રહગતિથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે, ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી પણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र एगसमइयो विग्गहो नत्थि सेसं तं-चेत्र' पाश्चात्ये समवहतानां दक्षिणचरमान्ते उत्पद्यमानानाम् एकसामयिको विग्रहो नास्ति शेष मन्यत्सर्व पूर्ववदेवेति ।
'उत्तरिल्ले समोहयाणं उत्तरिल्ले चेव उववज्जमाणाणं जहेव सहाणे' उत्तरे चरमान्ते समवहताना मुत्तरे एव चरमान्ते समुत्पद्यमानानां यथैव स्वस्थाने एकसामयिकादारभ्य यावत् चतुःसायिको विग्रहो वर्णनीयः । 'उत्तरिल्ले समोहयाणं पुरस्थिमिलले उववज्जमाणाणं एवं चेव' उत्तरचरमान्ते समवहतानां पौरस्त्ये पूर्वचरमान्ते समुत्पद्यमानाना मेवमेव । उत्तरे सभवहताना मुत्तरे एव समुत्पद्यमानानां यथा कथितं तथैव ज्ञातव्यम् । 'नवरं एगसमइओ विग्गहो यवाले विग्रह से भी उत्पन्न होते हैं और चारसमयवाले विग्रह से भी उत्पन्न होते हैं। 'दाहिणिल्ले एगसमइओ विगहो नत्थि सेसं तं चेव 'पश्चिम चरमान्त में समवहत जीवों के दक्षिण चरमान्त में उत्पन्न होने पर एक ममयवाला विग्रह नहीं होता है। इसके अतिरिक्त और सब कथन पूर्वके जैसा ही है।
'उत्तरिल्ले समोहयाणं उत्सरिल्ले चेव उववज्जमाणाणं जहेव सहाणे' लोकके उत्तर चरमान्त में समवहत हुए जीवोंका उत्तर चरमान्त में ही उत्पन्न होने के सम्बन्ध में एक समय से लेकर यावत् चारसमयतक का विग्रह होता है । ऐसा जानना चाहिये। 'उत्तरिल्ले समोहयाणं पुरथिमिल्ले उवधज्जमाणाणं एवं चेव' उत्तर चरमान्त में समवहत हुए जीवों का पूर्वदिशा में उपपात होने के सम्बन्ध में भी दो समय से लेकर चारसमय तकका विग्रह होता है । यहां एकSHEथायछे, यार सभयवाणी विहमतिथी ५२ पन्नाय छे. 'दाहिणिल्ले एगसमइओ विगहो नत्थि सेसत चेव' पश्चिम यभान्तमा समुद्धात रेस જીવ દક્ષિણ ચરમાનમાં ઉત્પન્ન થાય ત્યારે એક સમયવાળી વિગ્રહગતિ હતી નથી. આ સિવાય સઘળું કથન પહેલા કહ્યા પ્રમાણે છે. તેમ સમજવું
'उत्तरिल्ले समोहयाण उत्तरिल्ले चेव उववजमाणाण जहेव सदाणे' લોકના ઉત્તર ચરમાનમાં સમુદ્રઘાત કરેલ જીના ઉત્તર ચરમાતમાં ઉત્પન્ન થવાના સંબંધમાં એક સમયથી લઈને યાવત ચાર સમય સુધીની विशतिया डाय छे. 'उत्तरिल्ले समोहयाण पुरथिमिल्ले उववज्जमाणाण एव चेव' उत्त२ २२भान्तमा समुद्धात ४२ वाना पात yawi થવાના સંબંધમાં પણ બે સમયથી લઈને ચાર સમય સુધી વિગ્રહગતિ जाय छे. मडिया मे सभयनी विनाति डोती थी. मे पात 'नवर' एगममो विगाहों नत्थ' मा सूत्राद्वारा प्र८ ४२वाभा मा छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श. १ सू०७ दक्षिणचरमान्ते उत्पातनि० ४१३ नस्थि' नवरं केवलम् एकसामयिको विग्रहो नास्ति न वक्तव्यः किन्तु द्वयादि सामयिक एवं विग्रहो वक्तव्य इति । 'उत्तरिल्ले समो६याणं दाहिणिल्ले उबवज्जमाणाणं जहा सहाणे' उत्तरे चरमान्ते समवहतानां दक्षिणे चरमान्ते समुत्पद्य मानानां यथा स्वस्थाने एकसामयिकादारभ्य चतुःसामयिको विग्रहो वक्तव्य इति । 'उत्तरिल्ले समोहयाणं पच्चत्थिमिल्ले उववज्जमाणाणं एगसमइओ विग्गहो नस्थि से तहेव' उत्तरे लोकचरमान्ते समुत्पद्यमानाना मेकसामयिको विग्रहो न भवति, किन्तु द्वयादि सामयिक एव विग्रहो वर्णयितव्यः । शेषम् - प्राथमिक विग्रहव्यतिरिक्तं सर्वे पूर्ववदेव वर्णनीयम् । कियत्पर्यन्तं पूर्वप्रकरणमनुस्मरणीयम्, 'तत्राह - ' जाव' इत्यादि । 'जाव सुहुमत्रणस्सइकाइओ पज्जत्तओ सुहुमवणस्स इसमयका विग्रह नहीं होता है । यही बात 'नवरं एगसमइओ विग्गहो नस्थि' इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है ।
'उत्तरिल्ले समोहयाणं दाहिणिल्ले उबवज्जमाणाणं जहा सहाणे' उत्तर चरमान्त में समवहत हुए जीवों के दक्षिण चरमान्त में उपपात के सम्बन्ध में उनके स्वस्थान में उत्पाद होने के जैसा ही एकसमयवाला दो समयवाला तीनसमयवाला और चारसमयवाला विग्रह होता है ऐसा जानना चाहिये। 'उत्तरिल्ले समोहयाणं पञ्चस्थिमिल्ले उबवज्जमाणाणं एग समइओ विग्गहो नत्थि, सेसं तहेव' लोकके उत्तर चरमान्त में समवहत हुए जीवों का पश्चिम चरमान्त में उत्पन्न होने के सम्बन्ध में दो समघवाले विग्रह से लेकर चार समयवाला विग्रह होता है । यहां एकसमयवाला विग्रह नहीं होता है ऐसा जानना चाहिये । बाकी का और सब कथन पूर्वके जैसा ही है । 'जाब सुहुमवणस्तइकाइओ पज्जन्तओ सुहुमवणस्सइकाइएस पज्जन्तएस 'चेव'
'उत्तरिल्ले समोहयाण दाहिणिल्ले उबवज्जमाणाणं जहा सहाणे' उत्तर २માન્તમાં સમુદ્લાત કરેલ જીવેાના ઉપપાત દક્ષિણ ચરમાન્તમાં હોવાના સંબંધમાં તેને સ્વસ્થાનમાં ઉત્પાદ હાવાની જેમજ એક સમયવાળી, એ સમયવાળી, श्रयु समयवाणी मने यार सभयवाणी विग्रहगति होय छे. तेभ भ्रमण. 'उत्तरिमिल्ले समोहयाणं पच्चत्थिमिल्ले उववज्जमाणाण एगसमइओ विगहों नन्थि सेख तद्देव' सोना उत्तर यरभान्तमां समुद्द्धात रेस भवन उपयात पश्चिम ચરમાન્તમાં થવાના સંબંધમાં એ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી લઈને ચાર સમયવાળી વિગ્રહુ ગતિ હાય છે. અહિયાં એક સમયવાળી વિગ્રહગતિ હાતી નથી. तेभ समन्वु, माडीनु जी सघ उथन पडोसा ह्या प्रभा ४ छे. 'जाब सुहुम वणरसइकाइओ पज्जत्तओ सुहुमवणरसइकाइएस पज्जत्तएसु चेव' मा उथन यावत्
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र
काइएसु पज्जत्तएसु चेत्र' यावत् सूक्ष्मवनस्पतिकायिकः पर्याप्तकः सूक्ष्मवनस्पति कायिकेषु पर्याप्त केष्वेव । अत्र यावत्पदेन अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकत आरभ्य अपर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकान्तस्थ ग्रहणं भवति । द्वादशानां द्वादशस्थानेषु उपपातप्रकारः स्वयमेवोहनीय इति ॥मू०७।।
एवमुत्पादमधिकृत्य एकेन्द्रियारूपणा कृता, अथ तेषामेव स्थानादि परूपणायाह-'कहिणं भंते !' इत्यादि ।
मूलम्-कहिं गं भंते ! बायरपुढवीकाइया णं पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? गोयमा ! सटाणेणं असु पुढवीसु जहा ठाणपदे जाव सुहुमवणस्सइकाइया जे य पजत्तगाजे य अपज्जत्तगा ते सम्वे एगविहा अविसेसमणाणत्ता सव्वलोगपरियावन्ना पन्नत्ता समणाउसो! अपजत्तसुहमपुढवीकाइया णं भंते ! कइ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ ? गोयमा ! अह कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ, तं जहा नाणावरणि जाव अंतराइयं । एवं चउकएणं भेएणं जहेव एगिदियसएसु जाव बायरवणस्सइकाइयाणं पजत्तगाणं। अपजत्तसुहमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइ कम्मपगडीओ बंधति ? गोयमा! सत्तविह बंधगा वि, अटूविह बंधगा वि, जहा एगिएवं यह कथन 'यावत् पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकाधिक का पर्याप्त समवनस्पतिकायिकों में ही उपपात होता है। यहां तक कहना चाहिए यहां यावत्सद से अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक से लेकर अपर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकान्त के जीवोंका ग्रहण हुआ है । तात्पर्य कहनेका यही है कि १२ प्रकार के जीवोंका १२ प्रकार के स्थानों में उपपात कहना और इस सम्बन्ध में उपपात प्रकार अपने आप उभावित कर लेना चाहिए ॥सू०७॥ પર્યાપ્ત સૂક્ષમ વનસ્પતિકાયિકોને પર્યાપ્ત સૂમ વનસ્પતિ કાયિકમાં જ ઉપપાત થાય છે આ કથન સુધી કહેવું જોઈએ અહિયાં યાવત્પદથી અપર્યાપ્ત સૂફમાં પૃથ્વીકાયિકથી લઈને અપર્યાપ્ત સૂમ વનસ્પતિ કાયિક સુધીના છ ગ્રહણ કરાયા છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે- ૧૨ બાર પ્રકારના જીવોને ૧૨ બાર પ્રકારના સ્થાનોમાં ઉપપાત કહે અને આ સંબંધમા ઉપપાત પ્રકાર સ્વયં બનાવીને સમજી લેવું જોઈએ. સૂ૦ળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श०१ सू०८ वा०पृथ्वीकाथानां स्थानादिनि०१२५ दिय सएसु जाव पजत्त बायरवणस्सइकाइया। अपजत्तसुहमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइ कम्मपगडीओ वेदेति ? गोयमा ! चोदस कम्मपगडीओ वेदति, तं जहा नाणावरणिज्जं जहा एगिदियसएसु जाव पुरिसवेदवज्झं । एवं जाव बायरवणस्सइ. काइयाणं पजत्तगाणं । एगिदियाणं भंते ! कओ उववजंति, किं नेरइएहितो उववजति ? जहा वकंतीए पुढवीकाइयाणं उववाओ। एगिदियाणं भंते ! कइ समुग्घाया पन्नत्ता? गोयमा! चत्तारि समुग्घाया पन्नत्ता, तं जहा-चेयणा समुग्धाए जाव वेउब्वियसमुग्घाए ४ । एगिदिया णं भंते! किं तुल्लट्रिइया तुल्लविसेसाहियं कम्मं पकरेंति। तुल्लट्रिइया वेमाय विसेसाहियं कम्मपकरेंति ? वेमायटिइया तुल्लविसेसाहियं कम्मं पकते, वेमायट्रिइया वेमायविसेसाहियं कम्मं पकरेंति ?। गोयमा! अत्थेगइया तुल्लट्रिइया तुल्लविसेसाहियं कम्मं पकरेंति, अत्थेगडया तुल्लट्रिइया वेमायविसेसाहियं कम्मं पकति। अत्थेगइया वेमायट्रिइया तुल्लविसेसाहियं कम्मं पकरेंति। अत्थेगइया वेमायट्रिइया वेमायविसेप्ताहियं कम्मं पकरेंति। से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ ? अत्थेगइया तुल्लट्रिइया जाव वेमायविसे साहियं कम्मं पकरेंति ? गोयमा ! एगिंदिया चउठिवहा पन्नत्ता, तं जहा-अत्थेगइया समाउया समोववन्नगा।१। अत्थेगइया समाउया विसमोववन्नगा ।२। अत्थेगइया विसमाउया समोववन्नगा।३। अत्थेगइया विसमाउया विसमोववन्नगा ।४। तत्थ णं जे ते समाउया समोववन्नगा तेणं तुल्लट्रिइया तुल्ल. विसेसाहियं कम्मं पकरेंति १। तत्थ णं जे ते समाउया विसमोववन्नगा ते णं तुल्लट्रिइया वेमायविसेसाहियं कम्मं पकरेंति २।
भ० ५४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
भगवतोत्रे
तत्थ णं जे ते विसमाउया समोववन्नगा ते णं वेमायट्टिया तुल्लविसेसाहियं कम्मं पकरेंति ३ । तत्थ णं जे ते विसमाउया विसमोववन्नगा ते णं वेमायडिया वेमायविसे साहियं कम्मं पकरेंति ४ । से तेणट्टेणं गोयमा ! जाव वेमायविसेसाहियं कम्मं पकरेंति ! सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति जाव विहरइ ||सु०८॥ चउतीसइमे सए पढमे एगिंदियसए पढमो उद्देसो समत्तो । ३४-१ |
छाय -- कुत्र खल्लु मदन्त ! बादर पृथिवीकायिकानां पर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम | स्वस्थानेनाष्टासु पृथिवीषु यथा स्थानपदे यावत् सूक्ष्मवनस्पतिकायिका ये च पर्याप्तका ये नापर्याप्तका स्ते सर्वे एकविधा अविशेषा अनानात्वाः, सर्वलोके पर्यापन्नाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवी कायिकानां भदन्त ! कति कर्मप्रकृतः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! अष्टौ कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा - ज्ञानावरणीयं यावदन्तरायिकम् । एवं चतुष्केन भेदेन यथैव एकेन्द्रियशतकेषु यावद् वादरवनस्पतिकायिकानां पर्याप्तकानाम् । अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवी कायिकाः खलु भदन्त ! कति कर्म प्रकृतीध्नन्ति गौतम ! सप्त विधवन्धका अपि अष्टविधबन्धका अपि यथा एकेन्द्रियशतकेषु यावत् पर्याप्ता बादरवनस्पतिकायिकाः । अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु मदन्त ! कति कर्मप्रकृति र्वेदयन्ति ? गौतम ! चतुर्दशकर्मप्रकृति वेदयन्ति । तद्यथाज्ञानावरणीयं यथा एकेन्द्रियशतेषु यावत्पुरुषवेदबध्यम् । एवं यावद् बादरवन स्पतिकायिकानां पर्याप्तकानाम् । एकेन्द्रियाः । एकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत्र उत्पद्यन्ते ? किं नैरयिकेभ्य उत्पद्यन्ते ? यथा व्युत्क्रान्तौ पृथिवीकायिकानामुपपातः । एकेन्द्रियाणां भदन्त ! कति समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! चत्वारः समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-वेदनासमुद्घातो १ यावद् वैक्रियसमुद्घातः ४ एकेन्द्रियाः खलु भदन्त किं तुल्यस्थितिकाः तुल्यविशेषाधिकं कर्म मकुर्वन्ति ? तुल्यस्थितिका विमात्रविशेषाधिकं कर्म कुर्वन्ति ? त्रिमात्रस्थितिका स्तुल्य विशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति ? विमात्रस्थितिका विमात्रविशेषाधिकं कर्म प्रकुन्ति ? गौतम ! अस्त्येकके तुल्यस्थितिकाः तुल्यविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति । अस्त्येक के तुल्यस्थितिका विमात्रविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति अस्त्येकके विमात्र स्थितिका तुल्यविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति । तस्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते अस्त्येक के तुल्यस्थितिका यावद् विमात्रविशेषाधिकं कर्म मकुर्वन्ति ? गौतम ! एकेन्द्रियाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ता तद्यथा - अस्त्येकके समायुष्काः समोपपन्नकाः १ अस्त्ये
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ २०८ बा०पृथ्वीकायानां स्थानादिनि०४२७ कके समायुष्का विषमोपपन्नकाः २। अस्त्येकके विषमायुष्काः समोपपन्नका ३ । अस्त्येकके विषमायुष्काः विषमोपपन्नकाः ४, तत्र खलु ये ते समायुष्काः समोपपन्नकास्ते खलु तुल्यस्थितिका स्तुल्य विशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति १ तत्र खलु ये ते समायुष्का विषमोपनका स्ते खलु तुल्यस्थितिका विमात्रविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति २ तत्र खलु ये ते विषमायुष्काः समोपपन्नकाः ते खलु बिमात्रस्थितिका स्तुल्यविशेषाधिकं कर्म प्रकुन्ति ३ तत्र खलु ये ते विषमायुष्का विषमोपपत्रका स्ते खलु विमात्रस्थितिका विमात्रविशेषाधिकं कर्म भकुर्वन्ति ४ तत्तेना. थेन गौतम ! यावद् विमानविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ।।०८॥
इति चतुस्त्रिंशत्तमे शनके प्रथमे एकेन्द्रियशते प्रथमोद्देशकः समाप्तः।
टीका--'कहिणं भंते ! वायरपुढधीकाइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा पन्नत्ता' कुत्र खलु भदन्त ! बादरपृथिवीकाइकानां पर्याप्तता गुणविशिष्टानां स्थानानि मज्ञप्तानि-कयितानि, इति स्थानविषयका प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'सहाणेणं अट्ठसु पुढवीसु' स्वस्थानेनाष्टसु पृथिवीसु रत्नप्रभापृथिवीत आरभ्य तमस्तमापृथिवी पर्यन्तासु सप्तसु, अष्टम्यां च ईष
इस प्रकार से उत्पादको आश्रित करके सूत्रकारने एकेन्द्रिय जीवों की प्ररूपणा की अब उन्हीं के स्थान आदिकों की प्ररूपणा के लिये वे सूत्र का कथन करते हैं-'कहि णं भंते ! पायरपुढथीकाइयाणं' इत्यादि
टीकार्थ-'कहिणं भंते ! बायरपुढवीकाइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! पर्याप्त बादपृथिवीकायिकोंके स्थान कहां पर कहे गये हैं। उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! सट्टाणेणं अट्ठसु पुढवीसु' स्व. स्थान की अपेक्षा से पर्याप्त बादरपृथिवीकायिकों के स्थान रत्नप्रभापृथिवी
આ રીતે ઉત્પાદન આશ્રય કરીને સૂત્રકારે એકેન્દ્રિય ની પ્રરૂપણા કરી છે. હવે તેમના જ સ્થાન વિગેરેની પ્રરૂપણ કરવા માટે સૂત્રકાર સુત્રનું ४थन ४२ छे.-'कहि ण माते ! बायर पुढवीकाइयाणं' त्याल
Al-'कहि ण भंते ! बायरपुढवीकाइयाण पज्जत्तगण ठाणा पन्नत्ता' હે ભગવન પર્યાપ્ત બાદર કૃત્રિકાયિકેના સ્થાને કયાં કહેવામાં આવ્યા છે? मा प्रशन उत्तरमा प्रसुश्री गीतभस्वामीन ४ छ ?-'गोयमा ! सदाणेण अस पुढवीसु' स्वस्थानी अपेक्षाथी पर्याप्त मा४२ पृथ्वीजयितुं स्थान रत्नप्रसा પૃથ્વીથી લઈને તમતમા સુધીની સાત પૃથ્વીમાં અને આઠમી ઈષત્રાગભારા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
भगवतीस्त्रे स्मारमारापृथिव्या मित्यष्टसु पृथिवीषु स्वस्थानं यत्र बादरपृथिवीकायिक आस्ते तेन स्वस्थानेन स्वस्थानमाश्रित्येत्यर्थः । 'जहा ठाणपदे' यथा स्थानपदे' स्थान पदं च प्रज्ञापनासूत्रस्य द्वितीयं पदम् । तच्चैत्रम्, 'तं जहा रयणपभाए सकरप्पभाए वालुयमाए' इत्यादि । कियत्पर्यन्तमिह स्थानपदमध्येतव्यम्, तत्राह'जाव' इत्यादि, 'जाव सुहुमवणस्सइकाइया' यावत् सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः इति पर्यन्तम्, अत्र यावत्पदेन बादरपृथिवीकायिकानन्तरं सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः, बाद. राप्कायिकाः, सूक्ष्माप्कायिका बादरतेजस्कायिकाः, सूक्ष्मतेजस्कायिकाः बादरवायुकायिकाः, सूक्ष्मवायुकायिकाः, बादरवनस्पतिकायिकाः, इत्येषां ग्रहणं भवति । एते च 'जे य पज्जत्तगा जे य अपज्जत्तगा ते सन्धे ये च पर्याप्तका ये च से लेकर तमस्तमा तककी सात पृथिवियों में और आठवीं ईषत्माग्भारा पृथिवी में कहे गये हैं। क्योंकि इन पृथिवियों में बादरपृथिवीकायिक जीव रहते हैं। इसीलिये यहां स्वस्थान को आश्रित करके बादरपृथिवीकायिक जीवों के स्थान कहे गये हैं ! 'जहा ठाणपदे' प्रज्ञापना सूत्रका स्थान पद द्वितीय पद है-उसमें ऐसा प्रकट किया गया है-'तं जहारयणप्पभाए सक्करप्पभाए बालुपप्पभाए' इत्यादि-कि रत्नप्रभा. पृथिवी में, शर्कराप्रभा पृथिवी में घालुकाप्रभा पृथिवी में इत्यादि प्रकट किया गया है । 'जाव सुहुमवणस्सइकाइया' यावत् सूक्ष्मवनस्पतिकायिक, जीवों का स्थान है 'यहां यावत्पद से चादर पृथिवीकायिक के बाद 'सूक्ष्मपृथिवीकायिक, बादर अपूकायिक, सूक्ष्मअकायिक, बादरतेजस्कायिक, सूक्ष्मतेजस्काधिक, बादवायुकायिक, सूक्ष्मवायुकायिक और बादरवनस्पतिकायिक' इन सबका ग्रहण हुआ है । 'जे य पज्जसगा जे य अपज्जत्तगा ते सव्वे ये सब चाहे पर्याप्त हो चाहे अपर्याप्त પૃથ્વીમાં કહેવામાં આવ્યા છે. કેમકે આ પૃથ્વીમાં બાદર પૃથ્વીકાયિક જી રહે છે. તેથી અહિયાં સ્વસ્થાનને આશ્રય કરીને બાદર પૃથ્વીકાયિક
वाना स्थान। अपामा मावेस छ. 'जहा ठाणपदे' प्रज्ञापना सूत्रनुं भी २ स्थान ५६ ४३ छ, तभा से प्रभारी डेस छे. 'त जहा रयणप्पभाए सकरप्पभाए वालुयप्पभाए' त्यानमा पृथ्वीमा, श प्रमा पृथ्वीमा, पायु प्रमा पृथ्वीमा 'जाव सुहम वणस्सइ काइया' यावत् सूक्ष्म वनपतिકાયિક જીવોનું સ્થાન છે. અહિયાં યાવત્પદથી બાદર પ્રવિકાયિક પછી સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક અને બાદર અકાયિક સૂક્ષ્મ અકાયિક, બાદર તેજરકાયિક, સૂક્ષ્મતેજસ્કાયિક બાદર વાયુકાયિક સમવાયુકાદિક અને બાદર વનસ્પતિકાયિક मा मा अY ४२राय छे. 'जे य पज्जत्तगा जे य अपज्जत्तगा ते सव्वे' मा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श०१ सु०८ बा०पृथ्वीकायानां स्थानादिनि०४२९ अपर्याप्तका स्ते सर्वे 'एगविहा' एकविधाः एकप्रकारका एवं प्रकृत स्वस्थानादि विचार मधिकृत्योघतः, 'अविसेसमणाणत्ता' अविशेषा अनानात्वाः अविशेषाः विशेषरहिनाः, यथा पर्याप्तका स्तथैवेतरेऽपि अनानात्वाः नानात्ववनिताः येष्वेव आधारभूताकाशपदेशेषु एके-पर्याप्तका-भवन्ति तेष्वेव इतरे अपर्याप्ता अपि भवन्तीत्यर्थः । 'सबलोग परियावन्ना' सर्वलोकपर्यापन्नाः उपपात समुद्घात स्वस्थानः सर्वलोके वर्तन्ते इत्यर्थः, तत्रोपपात उपपाताभिमुख्यम्' समुद्घात इह मारणान्तकादिः स्वस्थानं यत्र ते आसते 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्ता:-कथिताः । 'समणाउसो' हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! एतेषां सर्वेषामालापकपकारः प्रज्ञापना सूत्रस्य द्वितीयस्थानपदे द्रष्टव्यः तव्याख्यानमपि तत्रैव मत्कृतायां प्रमेयबोधिनी व्याख्यायां द्रष्टव्यम् ! 'अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइ कम्मपगडीओ हो सब सूक्ष्मवनस्पतिकायिक सामान्य से एक प्रकार के है। इनमें कोई भिन्नता नहीं है। जिस प्रकार पर्याप्तक हैं उसी प्रकार अपर्याप्तक हैं जिन आधारभूत प्रदेशों में पर्याप्त रहते हैं उन्हीं आकाश प्रदेशों में अपर्याप्तक रहा करते हैं । 'सबलोग परियावन्ना' उपपात समुद्घात एवं स्वस्थानों की अपेक्षा से ये सर्वलोक में पाये जाते हैं उत्पत्तिका नाम उपपात है मारण:न्तिक आदि समुद्घात है और जहां ये रहते हैं वह स्वस्थान है। इस प्रकार से ये हे आयुष्मन् ! श्रमण ! सर्व लोकमें हैं। इनका आलापक प्रकार प्रज्ञापना सूत्रके द्वितीय स्थान पद में देख लेना चाहिये। इस पर मैंने प्रमेयबोधिनी टीका लिखी है। उस टीका से इसका व्याख्यान समझ लेना चाहिये।
अपजत्त सुहमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइ कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ બધા પર્યાપ્ત હોય કે અપર્યાપ્ત હાય બધા સૂમ વનસ્પતિ કાયિક સામાન્ય રીતે એક પ્રકારના છે. તેમાં કાઈ જ ભિન્ન પણ નથી. જે પ્રમાણે પર્યાપ્તક કહ્યા છે, એજ રીતે અપર્યાપ્તક પણ કહેલ છે, જે આધારભૂત પ્રદેશોમાં पर्याप्त २ छे, मे०४ मा प्रदेशमा अपर्याप्त २९ छे. 'सबलोगपरियावन्ना' ५५ात समुद्धात भने २१स्थाननी अपेक्षाथी मा स भा રહેલા છે. ઉત્પત્તિનું નામ ઉપપાત છે, મારણતિક વિગેરે સમુઘાતે છે. અને જયાં તેઓ રહે છે. તે સ્વસ્થાન કહેવાય છે. તેના આલાપકોને પ્રકાર પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના બીજા સ્થાન પદમાંથી સમજી લેવા જોઈએ.
આ વિષયમાં પ્રધિની ટીકા કે જે મેં રચી છે, તેમાંથી આ સંબંધનું કથન સમજી લેવું.
'अपज्जत सुहुमपुढवीकाइयाण भते ! कइकम्मपगडीओ पणत्ताओ'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
भगवतीसूत्रे पन्नत्ताओ' अपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकाना मेकेन्द्रियजीवानां खलु भदन्त ! कति कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः-कथिताः । एतेषां कति कर्मप्रकृतयो भवन्तीति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'अट्ठ कम्मपगडीओ पन्न ताओ' अष्टौ कर्म प्रकृतयः प्रज्ञप्ताः । 'तं जहा' तद्यथा-'नाणावरणिज्जं जाव अंतराइयं ज्ञानावरणीयं यावदन्तरायिकम्, अत्र यावत्पदेन दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीयायुष्य नाम गोत्रकर्मप्रकृतीनां ग्रहणं भवतीति भावः । 'एवं चउक्कएणं मेदेणं जहेब एगिदियसपमु' एवं चतुष्केन भेदेन यथैव एकेन्द्रियशतकेषु त्रय. खिशत्तमे शतके द्वादशसु एकेन्द्रियशतेषु मध्ये प्रथम एकेन्द्रिय शतके पृथिव्यादिवनस्पतिकायिकान्तानां द्वौ भेदी सूक्ष्मवादरौ कथितौ, तदनु पर्याप्तापर्याप्तौ द्वौ भेदो, मिलित्वा चतुष्को भवति' तद्वदिहापि चतुष्को भेदो हे भदन्त ! अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों के कितनी कर्मप्रकृतियों का सत्व (सत्ता) कहा गया है ? अर्थात् इनके कितनी कर्मप्रकृतियां होती हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! अg कम्मपगड़ीओ पन्नत्ताओ' हे गौतम! इनके आठ कर्म प्रकृतियां कही गई हैं। 'तं जहा' जिनके नाम इस प्रकार से हैं-'नाणावरणिज्जं जाव अंतराइयं ज्ञाना. वरणीय यावत् अन्तरायिक यहां यावत् पदसे 'दर्शनावरणीय वेदनीय मोहनीय आयु, नाम, गोत्र, इन प्रकृतियों का ग्रहण हुवा है। ‘एवं चउक्कएणं भेदेणं जहेव एगिदियसएप्लु' इस प्रकार सक्षम, बादर, पर्याप्त और अपर्याप्त इन चारों प्रकार के पृथिवीकायिकोंके एवं इन्हीं चारों भेदवाले अप्कायिक जीवों के, इन्हीं चारों भेदवाले तेजस्कायिक जीवों के, इन्हीं चारों भेदों वाले वायुकायिक जीवों के और इन्हीं હે ભગવન અપર્યાપ્ત સૂમ પૃથ્વીકાયિક જીને કેટલી કર્મપ્રકૃતિ કહેવામાં मावस १ मा प्रशन उत्तरमा प्रसुश्री छे -'गोयमा ! अटु कम्णपगडीओ पन्नत्ताओ' गौतम! तमान मामप्रतिया ४ाम मावे छे. त' जहा' तमना नामा ॥ प्रभार छ. 'णाणावरणिज्ज' जाव अंतराइय" જ્ઞાનાવરણીય યાવત્ અન્તરાયિક અહિયાં યાવત્ પદથી દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મેહનીય, આયુ, અને નામ ગોત્ર આ કર્મપ્રકૃતિ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. 'एवं चउक्कएण भेएण तहेव एगिदियसएसु' मा शत सूक्ष्म, मार, पर्याप्त અને અપર્યાપ્ત આ ચાર પ્રકારના પૃવીકાયિકના અને આ ચાર ભેટવાળા અષ્કાયિકેના એજ પ્રમાણેના ચાર ભેટવાળા તેજરકાયિકના આજ પ્રમાણેના ચાર ભેટવાળા વાયુકાયિક જીના અને એજ રીતના ચારભેદવાળા વનસ્પતિ કાયિક જીના જ્ઞાનાવરણીય કર્મપ્રકૃતિથી લઈને અન્તરાયિક કમ પ્રકૃતિ સુધી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ सू०८ बा०पृथ्वीकायानां स्थानादिनि० ४३१ ज्ञातव्यः, कियत्पर्यन्त मेकेन्द्रियशतकं ज्ञातव्यम्, तत्राह-'जाव' इत्यादि' 'जाव वणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं' यावनस्पतिकायिकानां पर्याप्तकानां यावत्पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकत आरभ्य अपर्याप्त बादरवनस्पतिकायिकान्तस्य ग्रहणं भवति । तथा च सूक्ष्मबादरपर्याप्तापर्याप्तभेदभिन्नानां पृथिव्यादि वनस्पतिकायिकान्तानां सर्वै केन्द्रियाणां पञ्चानामपि ज्ञानावरणीयादिका अन्तरायपर्यन्ता अष्टौ कर्मप्रकृतयो ज्ञातव्या इति प्रकरणाशयः ।
'अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइया णं भंते ! कइ कम्मपगडीयो बंधति' । अपर्याप्त मक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कति-कियत्संख्यकाः कर्मप्रकृती बंधनन्तीति कर्मबन्धविषयकः प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'सत्तविहबंधगा वि अविहबंधगा वि' सप्तपकारककर्मप्रकृतीनां बन्धका अपि भवन्ति सूक्ष्मपृथिवीकायिका अपर्याप्तकाः, तथा-अष्टविधकर्मप्रकृतीनां बन्धका चारों भेदवाले वनस्पतिकायिक जीवों के ज्ञानावरणीय कर्म प्रकृति से लेकर अन्तरायिक कर्मप्रकृति तक ८ ही कर्मप्रकृतियां होती हैं ऐसा जानना चाहिये । ३३ वें शतक रूप एकेन्द्रिय शतक में ऐसा ही प्रति. पादन सूत्रकार ने किया है । यही बात ‘एवं चउक्कएणं भेदेणं जहेव एगिदियसएसु जाव वणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं' इस सूत्र पाठ द्वारा यहां समझाई गई है। ___'अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइया णं भंते ! कइ कम्मपगडीओ बंधंति' हे भदन्त ! अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव कितनी कर्म प्रकृतियों का बंध करते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! सत्तविह बंधगा वि अढविह बंधगा वि' हे गौतम! अपर्याप्त सूक्षमपृथिवीकायिक जीव सात प्रकार की कर्मप्रकृतियों का भी बन्ध करते हैं और आठ
૮આઠ જ કર્મપ્રકૃતિ હોય છે. તેમ સમજવું. બત્રીસમા શતકના એકેન્દ્રિય શતકમાં સૂત્રકારે એજ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કરેલ છે. એજ વાત “પન્ન चउक्कएण भेएण जहेव एगिदियसएसु जाव वणस्सइकाइयाण' मा सूत्रा દ્વારા અહિયાં સમજાવી છે. ___'अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइयाण भंते ! कइ कम्मपगडीओ बधति' हे मान् અપર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિક જીવ કેટલી કર્મપ્રકૃતિને બંધ કરે છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ है-'गोयमा! सत्तविह बधगा वि अढविह बंधगा वि' હે ગૌતમ અપર્યાપ્તક સૂકમ પૃથ્વીકાયિક જીવ સાત પ્રકારની કર્મપ્રકૃતિને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस अपि भवन्ति ते । 'जहा एमिदियसएस' यथा-येन प्रकारेण एकेन्द्रियशतकेषु अपर्याप्त सक्षपृथिवीकायिक प्रभृत्येकेन्द्रियजीवानां कर्मप्रकृति बन्धविषये कथित तथैवेडापि सर्व ज्ञातव्यमिति । तथाहि-सप्तकर्मप्रकृती बंधनन्त आयुर्वी सप्तज्ञानावरणीयादिकाः कर्मप्रकृती बंधनन्ति, अष्टविधर्मप्रकृती बघ्नन्तः परिपूर्णा अष्टावपि कर्मप्रकृती बघ्नन्तीति । कियत्पर्यन्तमेकेन्द्रियशतकमिहाध्ये. तव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि । 'जाव पज्जत्ता बायरवणस्सइकाइया' यावत्पयता वादरवनस्पतिकायिकाः पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकत आरभ्य अपर्याप्त बादरवनस्पतिकायिकान्ताः सर्वेऽपि यावत् पदग्राह्या भवन्ति । तथा च-अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकत आरभ्य पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिकान्ताः सर्वेऽपि एके प्रकार की कर्मप्रकृतियों का भी पन्ध करते हैं । 'जहा एगिदियसएस' इस सम्बन्ध में जैसा कथन एकेन्द्रिय शतक में किया गया है उसी प्रकार से वही कथन यहां अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकादि एकेन्द्रिय जीवों के कर्मप्रकृतियों के बन्ध के सम्बन्ध में भी कर लेना चाहिये । जैसे-जब वे सातकर्म प्रकृतियों के बन्धक होते हैं-तब वे आयुकर्म को छोडकर शेष सातकर्म प्रकृतियों का बन्ध करते हैं और जब आठ कर्मप्रकृतियों के बन्धक होते हैं तब पूरी की पूरी वे आठों कर्मप्रकृतियों का बन्ध करते हैं। इसी प्रकार का कथन यावत् पर्याप्त पादरवनस्पतिकायिक जीवों तक करते जाना चाहिये । अर्थात् पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक से लेकर अपर्याप्त बादरवनस्पतिकायिक तकके जीव यहां यावत् पदसे गृहीत हुए हैं-सो ये अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक से लेकर पर्याप्त बादरवनस्पतिकायिक तक के समस्त ५५ मध ४२ छे. मने मा ४२नी उभप्रकृतियाना प म रे छ. 'जहा एगिदिसएसु' मा समयमा २ प्रभातुं थन माहियां मेन्द्रिय शतमा કરવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે એજ કથન અહિયાં એકેન્દ્રિય વિગેરે જીવોને કર્મપ્રકૃતિના બંધના સંબંધમાં પણ કહેવું જોઈએ. જેમ કે-જયારે તેઓ સાત કર્મ પ્રકૃતિને બંધ કરનાર હોય છે. ત્યારે તે અ યુ કર્મ પ્રકૃતિને છેડીને બાકીની સાત કર્મ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે અને જ્યારે તેઓ આઠ કર્મપ્રકૃતિને બંધ કરે છે, ત્યારે તેઓ પૂરેપૂરી આ આઠ કર્મપ્રકૃતિને બંધ કરે છે. આ જ પ્રમાણેનું કથન યાવતુ પર્યાપ્ત બાદર વનસ્પતિકાયિક
ના કથન સુધીમાં સમજી લેવું. અર્થાત્ પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃવીકાયિકથી લઈને અપપર્યાપ્તક બાદર વનસ્પતિકાયિક સુધીના છ અહિયાં યાવત્પદથી ગ્રહણ કરાયા છે. તે આ અપર્યાપ્ત સૂફમ પૃથ્વીકાયિકથી લઈને અપર્યાપ્ત બાદરવનસ્પતિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ.श.१२.८ बापृथ्विकायानां स्थानादिनि०१३ न्द्रियजीवाः सप्तप्रकारककर्मप्रकृतीनां यन्धका अपि भवन्ति, तथाष्टविधर्मप्रकृतीनां वन्धका अपि भवन्तीति भावः । 'अपज्जत्त सुहुमपुढ़वीकाइयाणं भंते ! कइकम्मपगडीओ वेदेति' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खल्लु भदन्त ! कति कर्मप्रकृती वेदयन्तीति भावः। भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम ! 'चोदसकम्मपगडीओ वेदेति' चतुर्दश-चतुर्दशसंख्यकाः कर्मप्रकृती वैदयन्ति । चतुर्दश भेदमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा'नाणावरणिज्ज' ज्ञानवरणीयम् 'जहा एगिदियसएम' यथा-एकेन्द्रियशतकेषु कथितम् ज्ञानावरणीयादि कर्मप्रकृतिवेदनं तथैवेहापि कर्मप्रकृतिवेदनं ज्ञातव्यम् । कियत्पर्यन्तमेकेन्द्रियशतके ज्ञातव्यं तमाह-'जाव' इत्यादि । 'जाव पुरिस वेद. वज्झ' यावत्पुषवेदवध्यम् । अत्र यावत्पदेन दर्शनावरणीयतः आरभ्य अन्तरायः जीव सात प्रकार की कर्मप्रकृतियों के भी बन्धक होते हैं और आठ प्रकार की कर्मप्रकृतियों के भी बन्धक होते हैं।
'अपज्जत्तसुहमपुढथीकाझ्या गं भंते ! कइ कम्मपगडीओ वेदेति' हे भदन्त ! अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव कितनी कमप्रकृतियों का घेदन करते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयया! चोइस कम्मपगडीओ वेदेति 'हे गौतम ! अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव १४ कर्मप्रकृतियों का वेदन करते हैं । 'तं जहा' जिनके नाम इस प्रकार से हैं-'नाणावरणिज्ज जहा एनिदियसएसु' ज्ञानावरणीय आदि जैसा कि एकेन्द्रिय शतक में कहा गया है । इन १४ प्रकृतियों में 'जाव पुरिसवेदवज्झ' यावत् पुरुषवेदावरणीय तक कही गई प्रकृतियां आ जाती है। जो इस प्रकासे हैं-'ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, वेदनीय, કાયિક સુધીના છ સાત પ્રકારની કર્મપ્રકૃતિને પણ બંધ કરે છે. અને આઠ કર્મપ્રકૃતિને પણ બંધ કરે છે.
'अपज्जत सुहमपुढवीकाइयाण भंते ! कइकम्मपगडीओ वेदेति' है ભગવન અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક જીવ કેટલી કમપ્રકૃતિનું વેદન કરે छ १ ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गौतमत्वामीन ४३ छे , “गोयमा ! चोहस कम्मपगडीओ वेदेति' : गौतम ! अति सूक्ष्म पृथ्वी।यि ७१ १४ यौ ॐभपतियानु वहन ४२ छ. १ 'त जहा' तना नाम मा प्रमाणे'नाणावरणिज्ज जहा एगिदियबएसु' ज्ञाना१२९॥य विगैरे २ प्रमाणे दय शतमा उपामा मावस छ, । १४ यौह प्रतियोमा 'जाव पुरिस वेदवझ' યાવત પુરૂષ વેદાવરણીય સુધી કહેલ કર્મપ્રકૃતિ આવી જાય છે. જે આ પ્રમાણે
भ० ५५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३५
भगवतीसत्र पर्यन्तानां तथा श्रोत्रेन्द्रियवध्य, चक्षुरिन्द्रियबध्य, रसनेन्द्रियबध्य, घ्राणेन्द्रिय बध्य-स्त्रीवेदवध्यान्तानां च कर्मप्रकृतीनां संग्रहो भवति । तथा च ज्ञानावरणीयादारभ्य पुरुषवध्यान्त चतुर्दश कर्मप्रकृतीनामपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकादयः सर्वेऽपि वेदयन्तीतिभावः। एवं जाव बायर वणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं' एवम्-अपर्या त सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां यथा चतुर्दश कमप्रकृति वेदनं कथितं तथैव याबद् बादरवनस्पतिकायिकपर्याप्तकानामपि चतुः दंश कर्मप्रकृति वेदनं ज्ञातव्यम् अत्रापि यावत्पदेन पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकत आरभ्य अपर्याप्त बादरवनस्पतिकायिकान्ताः मवादरामूक्ष्पर्याप्तपर्याप्तभेद. मोहनीय, आयु, नाम, गोत्र और अन्तराय तक ८ कर्मप्रकृतियां तथा श्रोगेन्द्रियवध्य चक्षुइन्द्रिय वध्य घ्राणेन्द्रिय वध्य रसनेन्द्रिय वध्य स्त्रीवेद वध्य और पुरुषवेद वध्य' इस प्रकार अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक आदि से लेकर दोनों प्रकारके वनस्पतिकायिक तकके समस्त एकेन्द्रिय जीव ज्ञानावरणीय आदि से लेकर अन्तराय कर्म तक और श्रोगेन्द्रिय से लेकर पुरुषवेदावरण तक १४ कर्म प्रकृतियों का वेदन करते हैं। चाहे ये पर्याप्त हों अथवा अपर्याप्त हो । 'एवं जाव बायर घणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं' यही बात इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है। अर्थात् अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकों के सम्बन्ध में जिस प्रकारसे १४ कर्मवकृतियों का वेदन करना कहा गया है उसी प्रकार से यावत् पर्याप्त पादरवनस्पतिकायिकों के सम्बन्ध में भी १४ कर्मप्रकृतियों का वेदन करना कह लेना चाहिये । यहां यावत् पदसे पर्याप्त छ.-ज्ञाना१२०ीय, शन।१२९॥य, वहनीय, माडनीय, मायु, नाम, मात्र અને અંતરાય, સુધીની આઠ કમં પ્રકૃતિ તથા શ્રોત્રેન્દ્રિયવધ્ય, ચક્ષુઈદ્રિય વધ્ય પ્રાણેન્દ્રિયવધ્ય, રસનેન્દ્રિયવધ્ય, સ્ત્રીવેદવધ્ય અને પુરૂષ વેદવધ્ય આ રીતે અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકથી લઈને બન્ને પ્રકારના વનસ્પતિ કાયિક સુધીના સઘળા એકેન્દ્રિય જીવે જ્ઞાનાવરણીય વિગેરેથી લઈને અંતરાય કર્મ સુધી અને શ્રેગેન્દ્રિયથી લઈને પુરૂષ વેદાયરણ સુધી ૧૪ ચૌદ કર્મ પ્રકૃતિનું वहन ४२ छे. ते पर्याप्त डाय है अपर्याप्त य एवं जाव बायरवणस्सइ काइयाण पज्जत्तगाण" मे पात मा सूर पावा। प्रगट ४२वामा पावस છે. અર્થાત્ અપર્યાપ્ત સૂમ પૃથ્વિીકાયિકના સંબંધમાં જે પ્રમાણે ૧૪ ચૌદ કમપ્રકૃતિનું વેદન કરવાનું કહ્યું છે, એ જ પ્રમાણે યાવતુ બાદર વનસ્પતિ કાચિકેના સંબંધમાં પણ ૧૪ ચૌદ કર્યપ્રકૃતિનું વદન કરવાનું કહ્યું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका ठीक। श०३४ अ. श. १ सू०८ बा०पृथ्विकायानां स्थानादिनि० ४३५ भिन्नाः सर्वेऽपि संग्रहीतव्या इति । अथैकेन्द्रियाणा मुत्पत्तिविषयं सूत्रमाह'एर्गिदिया णं भंते! कओ उववज्जंति' एकेन्द्रियजीवाः खलु भदन्त ! कुतःकस्मात् स्थानविशेषाद् आगस्य समुम्पयन्ते 'कि नेरइए हिंतो उववज्जंति' किं नैरयिकेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते किं वा तिर्यग्योनिकेभ्य आगत्य समुत्पद्यन्ते मनुort वा आगत्य समुत्पद्यन्ते देवेभ्यो वा आगत्य समुत्पद्यन्ते इति प्रश्नः । उत्तरमाह - 'जह | ' इत्यादि । 'जहा बकंतीर पुढवीकाइयाण उववाओ' यथा व्युत्क्रान्तौ प्रज्ञापनासूत्रस्य षष्ठपदे पृथिवीकायिकानामुपपातः तथैवेहापि एकेन्द्रियाणामुपपात वर्णयितव्यः । तथाहि - एकेन्द्रिया नैरयिकेभ्य आगत्य नोत्पद्यन्ते, किन्तु देवेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते, मनुष्येभ्य आगस्योत्पद्यन्ते । तथासूक्ष्मपृथिवीकायिक से लेकर सूक्ष्म बादर पर्याप्त और अपर्याप्त भेद वाले वनस्पतिकायिक तक के समस्त एकेन्द्रिय जीव गृहीत हुए हैं ।
'एनिंदिया णं भते ! कभी उववज्जंति' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? 'किं नेरइएहिंतों उववज्जंति' क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'जहा वक्कंनी पुढवीकाइयाणं उबवाओ' हे गौतम! जिस रीति से प्रज्ञापना सूत्र के छटे व्युत्क्रान्तिकपद में पृथिवीकायिकों का उपपाद कहा गया है उसी रीति से उनका वह उत्पाद यहां पर भी जान लेना चाहिये। जैसे- एकेन्द्रिय जीव नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न नहीं होते हैं किन्तु देवों में से आकर के उत्पन्न તેમ સમજવુ. અહિયાં યાવત્ પદ્મથી સૂક્ષ્મ પૃથ્વિકાયિકથી લઇને સૂક્ષ્મ બાદર પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ભેદવાળા વનસ્પતિકાયિક સુધીના તમામ એકેન્દ્રિય જીવે ગ્રહણ કરાયેલ છે.
'एगिदिया ण' भंते! कओ उववज्ज'ति' डे लगवन् येडेन्द्रिय कवो या स्थान विशेषथी भावीने उत्पन्न थाय छे ? किं नेरइएहि तो उववज्जति' શું તેઓ નૈરિયકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાંથી આવીને તેઓ ઉત્પન્ન થાય છે? या प्रश्नना उत्तरमां प्रभुश्री हे छे है- 'जहा वक्तीए पुढवीकाइयाण उवबाओ' હું ગૌતમ ! જે પ્રમાણે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના છઠા વ્યુત્ક્રાન્તિ પદમાં પૃથ્વીકાયિકાના ઉપપાદ કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે તેમના ઉપપાત અહિયાં પણ સમજવા, જેમકે એકેન્દ્રિય નાયિકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી, અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे
तिर्यग्योनिकेभ्य आगत्य एकेन्द्रियेषु समुत्पद्यन्ते इति प्रज्ञापना सूत्रोक्तोत्तर मिति भावः । 'एगिंदिया णं भंते । कइ समुग्धाया पन्नत्ता' एकेन्द्रियाणां खलु भदन्त ! कति समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः कथिता इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा ' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि समुग्धाया पन्नत्ता' चत्वारः समुद्घाताः मज्ञप्ताः - कथिताः । प्रकारभेदमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा'वेयणा समुग्धार जाव वेउब्विय समुग्धाए' वेदनासमुद्घातो यावद वैक्रिय समुद्घातः । अत्र यावत्पदेन कषाय समुद्घात मारणान्तिक समुद्घातयोः संग्रहो भवति । तया च - वेदनाकषाय मारणान्तिक वैक्रियाख्याश्वत्वारः समुद्घाता भवन्तीति भावः । अत्र यत् चत्वारः समुद्घाताः कथिता स्वत्र वैक्रिय समुद्घातो
४३६
होते हैं। मनुष्यों में से भी आकरके उत्पन्न होते हैं और तिर्यग्योनिको में से भी आकरके उत्पन्न होते हैं। ऐसा ही यह उत्तर प्रज्ञापना सूम्र का है । 'एगिंदियाणं भंते कह समुग्धाया पण्णत्ता' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीवों के कितने समुद्घात होते कहे गये हैं ? 'गोयमा ! चत्तारि समुग्धाया पण्णत्ता' हे गौतम! एकेन्द्रिय जीवों के चार समुद्घात कहे गये हैं । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं - 'वेधणा समुJare जाव वेउध्वियसमुग्धाएं' वेदना समुद्घात, यावत् वैक्रिय समुद्रात यहां यात्पद से कषाय समुद्घात, मारणान्तिक समुद्घात, इन दो समुद्घातों का ग्रहण हुआ है। तथा च-वेदना, कषाय, मारणान्तिक और वैक्रिय ये चार समुद्घात इन एकेन्द्रिय जीवों के होते हैं यहां चार जो समुद्घात कहे गये हैं सो इनमें जो वैक्रिय समुद्घात
દેવામાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ ગભ જ મનુષ્યેામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, અને તિય ચ ચેાનિકેામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, આ प्रभावे या प्रज्ञायना सूत्र उथन उडेल छे. 'एगिदिया णं भंते ! कइ समुग्धाया વળત્તા હે ભગવન એક ઇન્દ્રિયવાળા જીવાને કેટલા સમુદ્લાતા હૈાવાનું કહેલ छे ? 'गोयमा ! चत्तारि समुग्वाया पण्णत्ता' डे गौतम ! मे द्रियवाजा कुवाने यार सभुद्द्धात डोवानु' अडेस छे. 'त' जहा' तेया प्रमाणे छे. - ' वेयणा समु. sure जाव वेडविव्वय समुग्धार' वेहना सभुद्धात यावत् વૈક્રિય સમુદ્ધાત અહિયાં યાવપદથી કષાય સમુદ્ધાત, મારણાન્તિક સમુદ્દાત આ છે સમુદ્ धाता श्रणु उराया छे. प्रेम है- बेहना, उषाय, भारशान्ति भने वैडिय मा ચાર સમુદ્દાતા આ એકેન્દ્રિય જીવાને હાય છે, અહિયાં જે ચાર સમ્રુદ્ધાતા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेद्रिका टीका २०३४ अ. श. १ सू०८ बा० पृथ्विकायानां स्थानादिनि० ४३७ वायुकायिकानाश्रित्य कथितः, वायुकायिकान विहायान्येषां वेदनाकषायमारणान्तिकरूपा त्रय एव समुधाता भवन्ति न तु वैक्रियसमुद्धात इति । 'एगिदियाण भंते !' एकेन्द्रियजीवाः खलु भदन्त ! 'किं तुल्लट्ठिया तुल्ल विसेसाहियं कम्मं पकरेंति' किं तुलयस्थितिकाः परस्परापेक्षया समानायुष्काःतुल्यविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति । परस्परापेक्षया तुल्यत्वेन विशेषेण असंख्येयभागादिना अधिकं पूर्वकालबद्ध कर्मापेक्षयाऽधिकतरं तुल्यविशेषाधिकं कर्म ज्ञानावरणीयादिकं प्रकुर्वन्ति किमिति प्रश्नः । तथा 'तुल्लहिया बेमायविसेसाहियं कम्मं पकरेति तुल्यस्थितिकाः विमात्रः अन्योऽन्यापेक्षया विषमपरिमाणः कस्याऽप्यसंख्येयभागरूपोऽन्यस्य संख्येय भागरूपयो विशेषस्तेनाधिकं पूर्वकालबद्धकमपेिक्षया यत् तद् विमात्रविशेषाधिकं कर्म है वह वायुकायिकों को आश्रित करके कहा गया है ! वायुकायिकों को छोड़कर अन्य एकेन्द्रिय जीवों को वेदना कषाय और मारणान्तिक ये तीन ही समुद्घात होते हैं। वैक्रिय समुद्यात इनकों नहीं होता है।
'एििदया णं भंते । किं तुर्लाहिया तुल्लविसे साहियं कम्मं पकरेति' 'हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीव की जिनकी आयु आपसमें समान होती है क्या तुल्य और विशेषाधिक कर्मका बन्ध करते हैं ? परस्परकी अपेक्षा समानता को लेकर यहां तुल्यता कर्म में कही गई और पूर्वकाल में बद्ध कर्मों की अपेक्षा असंख्यातवे भाग आदिको लेकर कर्म में विशेषाधिकता कही गई है।
•
अथवा -- 'तुल्लद्विइया वेमायविसेसाहियं कम्मं पकरेति ? 'तुल्यस्थितिवाले एकेन्द्रिय जीव परस्पर भिन्न २ विशेषाधिक कर्मबन्ध करते ? किसी एकेन्द्रिय जीव के पूर्वबद्ध कर्मोकी अपेक्षासे असंख्येय કહ્યા છે, તે પૈકી જે વૈક્રિયસમુદ્લાત છે, તે વાયુકાયિકાના આશ્રય કરીને કહેલ છે. વાયુકાયિકાને છોડીને બીજા એકઇન્દ્રિયવાળા જીવાને વેદના, કષાય અને ભારણાન્તિક આ ત્રણ સમુદૂધાત જહાય છે. તેઓને વૈક્રિય સમુદ્દાત હાતા નથી.
'एनिंदियाण मंते ! किं तुल्लट्ठिइया तुल्लविसेसाहिय कम्मं पकरेति' डे ભગવન એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવા કે જેઓનું આયુષ્ય પરસ્પરમાં સરખુ હોય છે, એવા જીવા શુ તુલ્ય અને વિશષાધિક કનેા બંધ કરે છે ? પરસ્પરની અપેક્ષાથી સમાન પણાને લઇને અહિયાં ક્રમમાં તુલ્યપણુ' કહ્યુ` છે, અને પૂર્વ કાળમાં 'ધકમની અપેક્ષાથી અસ્રખ્યાતમા ભાગ વિગેરેને લઈને કમ'માં विशेषाधिङ पालु छु' छे. अथवा 'तुल्लट्ठिइया वेमायविसेसाहिय कम्म' पकरे ति’ સમાન સ્થિતિવાળા એકેન્દ્રિય જીવે અન્ય અન્ય જુદા જુદા વિશેષાષિક કા બંધ કરે છે? કાઈ એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવના અસખ્યાત ભાગ રૂપ અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
भगवतीस्त्रे ज्ञानावरणीयादिकं प्रकुर्वन्ति बध्नन्ति । तथा-वेमायट्टिया तुल्लविसेसाहियं कम्मं पकरेंति' विमात्रस्थितिकाः विमात्रा-विषममात्रा स्थिति:-आयु पा ते विमात्रस्थितिकाः विषमायुष्का इत्यर्थः। तुल्यविशेषाधिकं पूर्ववदेव कर्म प्रकुर्वन्ति । ३ । 'वेमायट्टिया वेमायविसे साहियं कम्मं पकरेंति ४' बिमात्रस्थितिकाः विमात्र विशेषाधिकं कर्म ज्ञानावरणीयादिकं प्रकुर्वन्ति बध्नन्ति किमिति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'अत्थे गइया तुल्लटिइया तुलविसे साहियं कम्मं पकरेंति' अस्स्येकके तुल्यस्थिनिका भाग रूप और किसी एकेन्द्रिय जीवके संख्येय भाग रूप अधिक कर्मबन्ध को लेकर इस विकल्प में कर्मबन्ध में भिन्नता कही गई जाननी चाहिये । अथवा-'वेमायट्ठिया तुल्लविसेसाहियं कम्मं पकरें ति' 'भिन्न २ स्थितिवाले एकेन्द्रिय जीव परस्पर में तुल्य विशेषाधिक कर्म का बन्ध करते हैं ? अथवा-'वेमार्याश्या वेमाय विसेसाहियं कम्म पकरेंति भिन्न २ स्थितियाले एकेन्द्रिय जीव भिन्न २ विशेषाधिक कर्मका बन्ध करते हैं ? ऐसे ये पन्ध के विषय में चार विकल्प रूप प्रश्न हैं । इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! अस्थेगड्या तुल्लट्टिया तुल्लविसे साहियं कम्म पकरें ति' 'हे गौतम ! कितनेक एकेन्द्रिय जीव जो तुल्यस्थितिवाले होते हैं तुल्य विशेषाधिक कर्मका बन्ध करते हैं । 'अस्थेगया तुल्ल या वेायविसे साहियं कम्मं पकरेति' કઈ એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવન સંખ્યાત ભાગ રૂપ કર્મ બંધને લઈને આ विsexi मधमा ६५ युं छे. तम समस: अथवा-'वेमायद्विईया तु लविसे नाहिय कम्म पकरे'ति' ही ही स्थिति ये धन्द्रिय छ। ५२२५२मा तुक्ष्य अथवा विशेषधि भनी म ४२ छ ? अथवा 'वेमायदिईया वेमायविसेसाहिय कम्म पकरेंति' Ta ga स्थिति मे धन्द्रियाणा જીવે જુદા જુદા વિશેષાધિક કર્મને બંધ કરે છે? આ રીતે આ બંધના સંબધમાં ચાર વિકલ્પરૂપ પ્રશ્ન ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને પૂછેલ છે. આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ ।-'गोयमा ! अत्थेगइया तुल्लठुिईया तुल्लविसेसहिय कम्म पकरेति' गौतम ! 21 मेन्द्रियवा॥ २ समान સ્થિતિવાળા હોય છે, તેઓ તુલ્ય અને વિશેષાધિક કર્મને બંધ કરે છે. 'अत्थेइया तुल्ल द्वइया वेमायविसेसाहिय कम्म' पकरेति' तथा समान રિથતિવાળા એક ઈન્દ્રિય જીવો એવા હોય છે કે જેમાં જુદી જુદી માત્રમાં विशषि ४मना ५ ४३ . 'अस्थगइया तुल्लविइया तुल्लविसेसाहिय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका ठीका श०३४ अ. श. १ सू०८ वा०पृथ्विकायानां स्थानादिनि० ४३९ तुल्य विशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति । 'अत्थेगइया वेमायद्विइया तुल्लविसे साहियं कम्मं पकरेति' अस्त्येक के विमात्रस्थितिकाः तुल्यविशेषाधिकं कर्म कुर्वन्ति । 'अत्थेगया बेमायडिया वैमायविसे साहियं कम्मं पकरेंति' अरत्येक के विमात्रस्थितिका विमात्रविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्तीत्युत्तरम् । 'से केणद्वेगं भंते! एवं बुच्चर अत्थेगया तुल्लहिया जाव बेमायविसेसाहियं कम्मं पकरेंति ?' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते, अरत्येक के तुल्यस्थितिका: यावद् विमात्रविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति, अत्र यावत्पदेन अरत्येकके तुल्यस्थितिका स्तुल्य'तथा कोई कोई तुल्यस्थितिवाले एकेन्द्रिय जीव ऐसे होते हैं जो भिन्न भिन्न मात्रा में विशेषाधिक कर्मबन्ध करते हैं, 'अत्थेगया बेमायडिया तुल्लविसेसाहियं कम्मं पत्रकरे ति' तथा कोई कोई एकेन्द्रिय जीव ऐसे भी होते हैं कि जिनकी आयु परस्पर में भिन्न भिन्न होती है पर वे तुल्य विशेषाधिक कर्मका बन्ध करते हैं । तथा - 'अत्थेमइया वेमायहिया वेमावि से साहियं कम्मं पकरेति' कोई कोई एकेन्द्रिय जीव ऐसे भी होते हैं कि जिनका आयुकर्म भी परस्पर में भिन्न भिन्न होता है और वे भिन्न भिन्न विशेषाधिक कर्मका बन्ध करते हैं। 'से केण्डेणं भंते ! 'एवं बुच्चइ अस्थेमइया तुल्लडिहया जाव वेमायविसे साहियं कम्मं पकरेति' हे भदन्त ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि कितने क तुल्यस्थितिवाले एकेन्द्रिय जीव तुल्यविशेषाधिक ज्ञानावरणीय आदि कर्मका बन्ध करते हैं और यावत् कितनेक भिन्न भिन्न स्थितिवाले कम्म पकरेति' तथा अर्ध अर्थ मेड इन्द्रियवाजा वा सेवा पशु हाथ छे કે—જેઆનુ આયુષ્ય પરસ્પર જુદુ જુદુ હોય છે. પરંતુ તેએ તુલ્ય અને विशेषाधिना गंध ४२ छे तथा 'अत्थेगइया वेमायद्विइया वेमायविसे साहिय कम्म परेति' अर्थ खेड ईन्द्रिय को सेवा पशु होय छे-भेोनुं આયુષ્ય કર્મી પણુ પરસ્પરમાં જુદું જીદું. હૈય છે. અને તેએ ભિન્ન-ભિન્ન विशेषाधिः अमन अंधरे छे तथा 'अत्थेगइया वेमायट्टिइया वेमायवि से प्राहिय कम्म' करेंति' अर्ध थोड इन्द्रिय कवो मेवा पथ होय छे - आयुष्य ક્રમ પણ પરસ્પરમાં જુદું જુદું હાય છે. અને તેએ ભિન્ન-ભિન્ન વિશેષા धि उभरना अंध उरे छे 'से केणद्वेण भ'ते ! एवं वुच्चइ अत्येगइया तुल्ल ट्टिइया जाव विसेसाहिय कम्म' पकरेति' हे भगवन् साथ से प्रमाणे शा કારણથી કહેા છે. કેકેટલાક તુલ્ય—સરખા શરીરાવાળા એઇન્દ્રિય જીવા તુલ્ય અને વિશેષાધિક જ્ઞાનાવરણીય વગેરે ના બંધ ४२ छे ? અને યાવકેટલાક જૂઢી જૂદી સ્થિતિવાળા એકેન્દ્રિય જીવે
જુદા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
भगवतीने
विशेषाधिकं कर्म कुर्वन्ति । अस्त्येकके तुल्यस्थितिका विमात्रविशेषाधिकं कर्म कुर्वन्ति, अस्त्येक विमात्रस्थितिका स्तुल्यविशेषाधिकं कर्म कुर्वन्ति इत्येषां संग्रहो भवतीत्यवान्तरप्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'एगिंदिया चउन्त्रिहा पन्नत्ता' एकेन्द्रिया चतुर्विधाः मज्ञप्ताः 'वं जहा ' तद्यथा - ' अरथेमइया समाज्या समोववन्नगा' अस्त्येकके समायुष्काः समोपपन्नकाः समम्- तुल्यम् आयुर्वेषां ते समायुष्काः समानस्थितिका इत्यर्थः । ' अरथे गइया समाज्या विसमोघवन्नगा' अस्त्येक के समायुष्का:- तुल्यायुष्काः समोपपन्नकाः, 'अथेगइया विसमाज्या समोववन्नगा अत्थेगइया बिसमाउया विसमोववन्नगा' अस्त्येकके विषमायुका समोपपन्नकाः अरत्येकके विषमायुष्काः एकेन्द्रिय जीव भिन्न भिन्न विशेषाधिक कर्मका बन्ध करते हैं ? यहां यावत् पद से बीच के दो विकल्प गृहीत हुए हैं। इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'गोयमा । एनिंदिया चडव्विहा पण्णत्ता' हे गौतम! एकेन्द्रिय जीव चार प्रकार के कहे गये हैं।' 'तं जहा' 'जो इस प्रकार से हैं'अश्येगइया समाज्या समोववन्नगा' एक वे एकेन्द्रिय जीव जो समान आयुवाले होते हैं और एक ही साथ उत्पन्न होते हैं। 'अत्थेगया समाया विसमोवबलगो' 'दूसरे वे एकेन्द्रिय जीव जो समान आयुवाले तो होते हैं पर एक ही साथ उत्पन्न नहीं होते हैं किन्तु भिन्न भिन्न समय में उत्पन्न होते हैं। तीसरे 'अस्थेइया विसमाउद्या सभोववन्नगा जश्येगइया विसमाज्या विसमो
बनगा' 'वे एकेन्द्रिय जीव जो विषम आयुवाले तो होते हैं पर साथ साथ में एक समय में उत्पन्न होते हैं ३ | चौथे वे एकेन्द्रिय जीव जो
જુદા વિશેષાધિક કમના અધ કરે છે ? અહિયાં યાવપુઢથી વચ્ચેના એ વિકલ્પે ગ્રહણ કરાયા છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે है- 'गोयमा ! पगिदिया चउव्विहा पण्णत्ता' हे गौतम! मे इन्द्रियवाजा लव यार प्रहारना अहेवामां आवे छे. 'त' जहा' ? भाप्रमाणे हे 'अत्थे या समाजा समोवन्नगा' मे ते ४ इन्द्रिय वा छे, भेथे सरभा
આયુષ્યવાળા હોય છે. અને એક સાથે જ उत्पन्न थाय छे. 'अत्थेगइया समाBया समोववन्नगा' बील ते गोर्डेन्द्रिय वो होय हे हे हे। सरणी આયુષ્યવાળા તા હોય છે, પણ એક સાથે ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ જુદા लुहा सभये उत्पन्न थाय छे. 'अत्थेगइया विसमाज्या समोबवन्नगा' अत्थे गाविसमाया विषमोववन्नगा' भने श्रील ते मे द्रियवाणा भवेनेथेा વિષમ આયુષ્યવાળા તે હાય છે, પરંતુ સાથે સાથે એક સમયમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. ચેાથા તે એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવે. જૂદા જૂદા આયુષ્યવાળા પણ હોય છે, અને જુદા જુદા સમયમાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે એક ઇન્દ્રિયવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका ०४म. श.१ १०८ वा पृथ्विकायानां स्थानादिनि विषमोपपन्नका स्त इमे चत्वारो भेदा भवन्ति एकेन्द्रियाणाम् । 'तत्थ गंजे ते समाउया समोवचन्नगा ते णं तुल्ल द्विइया तुल्ल बिसेसाहिय कम्मं पकरें ति तय चतुर्यु मध्ये ये ते एकेन्द्रियाः समायुष्का समोपपन्नका स्ते खलु तुल्यस्थितिकाः समकमेवोत्पन्ना स्तुल्यविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति तत्रैते तुल्यस्थितिकाः समो. स्पन्नत्वेन परस्परेण समानयोगत्वात् तुल्य मिति समानमेव कर्म कुर्वन्ति, तथा ते च पूर्वकर्मापेक्षया हीनं वा अधिकं वा कर्म कुर्वन्ति यद्यधिक तथा विशेषाधिक मपि, तच्च परस्परतः तुल्य विशेषाधिकं न तु विशेषाधिकमेव इत्यत उक्तं तुल्य. विशेषाधिकमिति १ । 'तत्थ णं जे ते समाउया विसमोववन्नगा ते णे तुल्लडिया भिन्न भिन्न आयुचाले भी होते हैं और भिन्न भिन्न समयमें भी उत्पन्न होते हैं।' इस प्रकार से एकेन्द्रियों के ये चोर मकार होते हैं 'तस्थ णं जे ते समाउया समोववन्नगा तेणं तुल्लट्ठिया तुल्लविसेसाहियं कम्म पकरेंति' इनमें जो एकेन्द्रिय जीव समान आयुवाले
और एक ही साथ में उत्पन्न हुए होते हैं-वे एकसी स्थितिवाले होते हैं। और तुल्यविशेषाधिक कर्मके बन्धक होते हैं। क्योंकि तुल्य. स्थितिवाले जीव समझालमें उत्पन्न होने के कारण आपस में समान योगवाले होते हैं-इसलिये वे समान ही कर्मका बन्ध करते हैं । अथवा तो वे पूर्व कर्मको हीन कर्म करते हैं अथवा अधिक कर्म करते हैं। यदि अधिक कर्म करते हैं तो वह परस्पर में तुल्य होता हुआ भी पूर्व कर्म की अपेक्षा विशेषाधिक होता है केवल विशेषाधिक ही नहीं होता है। इसीलिये उसे तुल्य और विशेषाधिक इन दो विशेषणों से विशिष्ट बतलाया गया है।
याना यार नही जय छ, 'तत्थ णजे ते समाउया समोववन्नगा ते ण तुल्लदिइया तुल्ल विसेमाहिय कम्म पकरेंति' मामा २ छन्द्रयाणा જી સમાન આયુષ્યવાળા અને એક સાથે જ ઉત્પન્ન થાય છે, તેઓ સરખી સ્થિતિવાળા હોય છે. અને તુલ્ય વિશેષાધિક કર્મને બંધ કરવાવાળા હોય છે. કેમ કેતુલ્ય સ્થિતિવાળા સરખા કાળમાં ઉત્પન્ન થવાને કારણે પરસ્પરમાં સરખા ગવાળા હોય છે. તેથી તેઓ સરખા કર્મનો જ બંધ કરે છે. અથવા તે તે પૂર્વ કર્મને એટલે કે પહેલા કરેલા કમેને હીન ઓછા કરે છે. અથવા અધિક કર્મ કરે છે. જે અધિક કર્મ કરે તો તેઓ પરસ્પરમાં તુલ્ય થઈને પણ પૂર્વકર્મની અપેક્ષાથી વિશેષાધિક હોય છે. કેવળ વિશેષાધિક જ હતા તેથી તેઓને તુલ્ય અને विशेषाधिः ॥ विशेषाथी युद्धत डे छे. 'तत्थ ण जे ते समाउया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीले मायविसेसाहियं कम्म पकरेंति' तत्र खलु ये ते समायुष्का विषमोपपन्नास्ते खल तुल्यस्थितिका विमात्रविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति, एते समायुष्का विषमोपपन्नका स्तुल्यस्थितिकाः विषमोपपन्नत्वेन च योगवैषम्याद विमात्र विशेषा. धिकं कर्म प्रकुर्वन्तीति २। _ 'तस्थ णं जे ते सिमाउया समोक्वन्नगा ते णं वेमायविइया तुल्लविसे साहियं कम्मं पकरें ति' तत्र खलु ये ते विषमायुष्काः समोपपन्नकास्ते खलु विमात्रस्थितिका स्तुल्यविशेषाधिकं कर्म ज्ञानावरणीयादिकं प्रकुर्वन्ति-बध्नन्ति एते विमात्र. स्थिकाः समोपपन्नत्वेन च समानयोगत्वात् तुल्यविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्तीति ।३। 'तत्य णं जे ते समाउया विसमोववन्नगा ते णं तुल्लट्ठिया वेमायविसे. साहियं कम्मं पकरेंति' 'तथा जो एकेन्द्रिय जीव समान आयुवाले होते हुए भी भिन्न भिन्न समय में उत्पन्न हुए होते हैं वे तुल्यस्थिति पाले होने पर भी भिन्न भिन्न समय में उत्पन्न होने के कारण योगों की विषमता को लेकर भिन्न भिन्न विशेषाधिक कर्म के बन्धक होते हैं। 'तत्य गं जे ते विसमाउया समोववन्नगा ते णं वेमाय हिश्या तुल्ल विसेसाहियं कम्मं पकरेंति' तथा जो एकेन्द्रिय जीव विषम आयुवाले होते हैं और साथ साथ में उत्पन्न हुए होते हैं वे विषमस्थितिवाले होते हैं और तुल्यविशेषाधिक कर्मके बन्धक होते हैं। ये विमात्र स्थिति के एकेन्द्रिय जीव समोपपन्न होने के कारण तुल्य. योगवाले होते हैं, इससे वे तुल्यविशेषाधिक कर्म के बन्धक होते हैं। ३ 'तस्थ णजे ते विसमाउया विसमोववन्नगा ते णं वेमायट्ठिया वेमाय. विसमोववनगा तेण तुल्लट्ठिइया वेमायविसेमाहिय कम्म पकरे'ति' तथा रे એક ઈન્દ્રિયવાળા જ સમાન આયુષ્યવાળા હોવા છતાં પણ જુદા જુદા સમયમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ તુલ્ય સ્થિતિવાળા હોવા છતાં પણ જુદા જદા સમયે ઉત્પન્ન થવા ને કારણે વેગોના વિષમ પણને લઈને જુદા જુદા विशेषाधि भनी ५५ ४२पावापाडाय छे. 'तत्थ णजे ते विसमाउया समोववन्नगा ते ण वेमायट्टिइया तुल्छविसे खाहिय कम्म पकरेंति' तथा २ એક ઈન્દ્રિયવાળા જી વિષમ આયુષ્યવાળા હોય છે, અને એક સાથે ઉત્પન્ન થયેલા હોય છે, તેઓ વિષમ સ્થિતિવાળા તુલ્ય વિશેષાધિક કર્મને બંધ કરે છે. તેઓ વિમાત્રસ્થિતિના એક ઈન્દ્રિયવાળા જ સમાન ઉત્પત્તીવાળા હેવાને કારણે સરખા વેગવાળા હોય છે. તેથી તેઓ तुल्य विशेषाधिः मना मध ४२ना२। डाय छे.।3। 'तत्थ ण जे ते विसमाउया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका ठीका श०३४ अ. श. १ सू०८ बापृथ्विकायानां स्थानादिनि० ४४३
'तत्थ णं जे ते विसमाउया विसमोववन्नगा ते णं वेमायद्विइया वेमायविसेसाहियं कम्मं पकरे ति' तत्र खलु ये ते विषमायुष्का विषमोपपन्नकास्ते खलु विमात्र विशेषाधिकं कर्म ज्ञानावरणीयादिकं प्रकुर्वन्ति, एते विमात्रस्थितिका विषमायुषो विषमोquest: विषमोपपन्नत्वाच्च योगवैषम्येण विमात्रविशेषाधिक कर्म कुर्वन्तीति ४ |
'से तेणद्वेणं गोयमा ! वेमायविसेसाहियं वम्मं पकरेति तद् तेनार्थेन गौतम !, यावद विमात्रविशेषाधिक कर्म कुर्वन्ति, अत्र यावत्पदेन एवमुच्यते, अस्त्येक के तुल्यस्थितिकाः तुल्यविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति इत्यारभ्य अस्त्येकके विमात्रस्थितिका एतदन्त प्रकरणस्य संग्रहो भवतीति ।
विसे साहियं कम्मं पक्करेति' 'तथा जो एकेन्द्रिय जीव विषम आयुवाले होते हैं और विषम समय में उत्पन्न हुए होते हैं वे विषम स्थितिवाले होते हैं और विषम विशेषाधिक कर्मके बन्धक होते हैं । ४ तात्पर्य कहने को यही है कि जहां विषमकाल में उत्पन्न होता है वहां पर योगों की विषमता है और उसकी विषमता से भिन्न भिन्न विशेषाधिक haat बन्धकता है और जहां समान समय में उपपात है वहां योगों की समता है इससे वहां समान विशेषाधिक कर्मों की बन्धकता है ऐसा जानना चाहिये । 'से तेणद्वेणं गोधमा जाव वेमायविसेसाहियं कम्मं पकरेति' इसी कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि वे एकेन्द्रिय जीव यावत् विषम विशेषाधिक कर्मका बन्ध करते हैं। यहां यावत्पद से 'एवमुच्यते अस्त्येक के तुल्यस्थितिका तुल्यविशेषाधिकं विमवन्नगा ते वेमायट्टिइया वेमायविसेसाहिय कम्म पकरेति' तथा એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવે વિષય આયુષ્યવાળા હાય છે, અને વિષમ સમયમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે વિષમ સ્થિતિવાળા હાય છે. અને વિષમ વિશેષાધિક ક્રમ ના અધ કરનારા હોય છે. ૫૪ા આ કથનનુ તાત્પ એ છે કે-જ્યાં વિષમ કાળમાં ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યાં ચેાગેાનું વિષમપણુ હાય છે. અને તે વિષમ પણાથી જુદા જુદા વિશેષાધિક કર્મોનું અધ પશુ રહે છે. અને જ્યાં સમાન સમયમાં ઉત્પન્ન થવાનું કહેલ છે, ત્યાં ચેાગેનું સમાનપણુ છે, તેથી ત્યાં સમાન વિશેષાધિક કર્યાંનુ અંધકપણું કહેલ છે તેમ સમજી લેવું 'से तेणट्टे' गोयमा ! जाव बेमायविसेसाहिय कम्म' पकरेंति' मा अशुथी ૪ ગૌતમ ! મેં એવુ કહેલ છે કે—તે એક ઇન્દ્રિયવાળા જીવા યાવત વિષમ विशेषाधि उनी गंध उरे छे. मडियां यावत्पथी 'एवमुच्यते अस्त्येक के
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
भगवतोसूत्रे ___ 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरई' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद् विहरति । हे भदन्त ! एकेन्द्रियजीवानां विषये यद् देवानुपियेण कयितं तत् सबमेवमेव सर्वथैव सत्यमिति कथियित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमः स्यति बन्दित्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन विहरतीति ।।०८॥ इति श्री-विश्वविख्यातजगवल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालतिविरचितायां "श्री भगवतीसूत्रस्य' प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां __ व्याख्यायां चतुस्त्रिंशत्तमे शतके प्रथमस्य एकेन्द्रियशतकस्य
प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥३४॥११॥ कर्म प्रकुर्वन्ति' यहां से लेकर 'अस्त्येकके विमात्रस्थितिका 'यहां तक का पाठ ग्रहीत हुआ है । 'सेवं भंते ! सेवं भंते त्ति' जाव विहरइ 'हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीवों के विषय में जो आप देवानुप्रियने जो कहा है वह सर्व ही सर्वथा सत्य है २ इस प्रकार कहकर गौतमने भगवान् को धन्दना की और नमस्कार किया वन्दना और नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥१०॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र' की प्रमेय चन्द्रिका व्याख्याके चौतीसवें शतक के
प्रथम एकेन्द्रियशतक का पहला उद्देशक समाप्त ॥३४-१॥ तुल्यस्थितिकाः तुल्य विशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्ति' मा नयी ४२ 'अस्त्येकके विमात्रस्थितिका' मडियां सुधीना पा8 ए रेस छे.
'सेव भंते ! सेव भंते ! ति जाव विहरई' मशवन् मे न्द्रियाण છના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૮ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ત્રીસમાં શતકમાં એક ઇન્દ્રિય શતકને
पडेल! श सभात ॥३४-१॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श०१ सू०१ अन० कैकेन्द्रियाणां भेदादिनि० ४४५ अथ द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यते
मूलम - कविहा णं भंते! अणंतरोववन्नगा एगिंदिया पन्नत्ता ? गोयमा ! पंचविहा अणंतरोववन्नगा एगिंदिया पन्नत्ता तं जहा - पुढवीकाइया दुया भेओ जहा- एगिंदियसएसु जाव बायरवणस्सइकाइया य, कहिं णं भंते ! अनंतशेववन्नगा णं बायरपुढवीकाइयाणं ठाणा पन्नता ? गोयमा ! सट्टाणेणं अट्ठसु पुढवीसु तं जहा - रयणप्पभाए जहा ठाणपदे जाव दीवेसु समुद्देसु । एत्थ णं अनंतशेववन्नगाणं बायरपुढवीकाइयाणं ठाणापन्नत्ता, उववाएणं सव्वलोए । समुग्धापणं सव्वलोए । सट्टाणेणं लोगस्स असंखेज्जइभागे । अनंतरोववन्नग हुमपुढवीकाइया एगविहा अविसेसमणाणत्ता सव्वलोए परियावन्ना पन्नत्ता समणाउसो ! एवं एएणं कमेणं सव्वे एगिंदिया भाणियव्वा, सट्टाणाई सब्वेसिं जहा ठाणपदे तेसिं पज्जत्तगाणं बायराणं उववाय समुग्धाय सट्टाणाणि जहा तेसिं चेत्र अपज्जत्तगाणं बायराणं सुहृमाणं सव्वेसिं जहापुढवीकाइयाणं भणिया तहेव भाणियव्वा जाव वणस्सइकाइयत्ति । अनंतशेववन्नगाणं सुहुमपुढवीकाइयाणं भंते! कइ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ ? गोयमा ! अट्ठ कम्मपगडीओ पन्नताओ, एवं जहा एगिंदियसएस अनंत रोवन्नग उद्देसए तहेव पन्नताओ तहेव बंधंति । तहेव वेदेति जाव अनंतरोववन्नगा बायरवणस्सइकाइया । अणंतरोववन्नगए गिंदिया णं भंते! कओ उववज्र्ज्जति । जहेव ओहिओ उद्देसओ भणिओ तहेव । अनंत रोक्वन्नग एगिंदियाणं भंते! कइ समुग्धाया पन्नत्ता । गोयमा ! दोन्नि समुग्धाया पन्नत्ता । तं जहा - वेयणासमुग्वा य कसायसमुग्धाए य । अनंतशेववन्नग एगिंदियाणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे भंते ! किं तुल्लट्रिइया तुल्ल विसेसाहियं कम्मं पकरेंति ?, पुच्छा तहेव । गोयमा! अत्थेमइया तुल्लट्ठिइया तुल्ल विसेसाहियं कम्मं पकरेंति, अत्थेगइया तुल्लट्रिइया वेमायविसेसाहियं कम्मं पकरेंति । से केणट्रेणं जाव वेमाय विसेसाहियं कम्म पकरेंति? गोयमा! अणंतरोववन्नगा एगिदिया दुविहा पन्नत्ता। तं जहा-अत्थेगइया समाउया समोववन्नगा १, अत्थेगइया समाउया विसमोववन्नगा २। तत्थ णं जे ते समाउया समो. ववन्नगा ते णं तुल्लहिइया तुल्ल विसेसाहियं कम्मं पकरेंति । तत्थ णं जे ते समाउया विसमोववन्नगा ते णं तुल्लट्ठिइया वेमायविसलाहियं कम्नं पकरेंति, से तेणद्वेणं जाव वेमाय विसे. साहियं कम्मं पकरेंति । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥सू० १॥ चोत्तीसइमेसए पढमे एगिदियलए बीओ उद्देसो समत्तो।३४-१.२॥
छाया कतिविधाः खलु भदन्त ! अनन्तरोपपन्नका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधा अनन्तरोपपन्नका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः। तद्यथा-पृथिवी. कायिका द्विपदो भेदो यथा-एकेन्द्रि पशतकेषु यावद् बादर वनसतिकायिकाश्च । कुत्र खलु भदन्त ! अनन्तरोपपन्नकाणां बादस्पृथिवीकायिकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! स्वस्थानेनाष्टसु पृथिवीसु, तद्यथा-रत्नपभायां यथा स्थानपदे यावद् द्वीपेषु समुद्रेषु, अत्र खलु अनन्तरोपपनकानां बादरपृथिवीकायिकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि । उपपातेन सर्वलोके, समुद्घातेन सर्वलोके. स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे, अनन्तरोपपन्ना सूक्ष्म पृथिवीकायिका एकविधा अवि. शेषा अनानात्वाः सर्वलो के पर्यापन्नाः प्रज्ञप्ताः, श्रमण ! आयुष्मन् ! एवमेवेन क्रमेण, सर्वे एकेन्द्रिया भणितव्याः, स्वस्थानानि सर्वेषां यथा स्थानपदे । तेषां पर्यन्तकानां बादराणामुपपातसमुद्घातस्वस्थानानि यथा तेषामेवापर्याप्त कानां बादराणाम् । सूक्ष्माणां सर्वेषां यथा पृथिवीकायिकानां भणितानि तथैव भणितव्यानि यावद् वनस्पतिकायिका इति । अनन्तरोपपन्नकानां सूक्ष्मपृथिवी. कायिकानां भदन्त ! कति कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः, गौतम ! अष्टौ कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः । एवं यथा एकेन्द्रियशतेषु अनन्तरोपपन्नकोद्देशक तथैव वध्नन्ति, तथैव वेश्यन्ति, यावदनन्तरोपपत्रकाः बादरवनस्पतिकायिकाः। अनन्तरोपपत्रके
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१०१ अन० कैकेन्द्रियाणां भेदादिनि० ४५७ न्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते, यथैवौधिकउद्देशको भणितस्तथैव । अनन्तरोपपन्नकैकेन्द्रियाणाम्, भदन्त ! कति समुद्घाताः प्रज्ञाप्ताः ? गौतम ! द्वौ समुद्घातौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-वेदना समुद्घातश्च कषायसमुद्घातश्च । अनन्तरोपपन्नकै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! किं तुल्यस्थितिका स्तुल्यविशेषाधिक कर्म प्रकु. वैन्ति ? पृच्छा तथैव । गौतम ! अस्त्येकके तुल्यस्थितिका स्तुल्यविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्ति । अस्त्येकके तुल्यस्थितिका विमात्रविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्ति । तत्केनार्थेन यावद् विमात्रविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्ति ? गौतम ! अनन्तरोपपन्नका एकेन्द्रिया द्विविधा, प्रज्ञप्ताः। तद्यथा-अस्त्येकके समायुष्काः समोपपत्रकाः १, अस्त्येक के समायुष्काः विषमोपपन्नकाः २ तत्र खलु ये ते समायुष्काः समोपपन्नका स्ते खलु तुल्यस्थितिका स्तुल्यविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्ति । तत्र खलु ये ते समायुष्का विषमोपपन्नकास्ते खलु तुल्यस्थितिका विमात्रविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्ति । तत्तेनार्थेन यावद् विमात्र विशेषाधिक कम प्रकुर्वन्ति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! चतुत्रिंशत्तमे शते प्रथमे एकेन्द्रियशते द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥३४.१।२।
टीका-'कइविहाणं भंते ! अणंतरोववनगा एगिदिया पन्नत्ता' कतिविधा: कति प्रकाराः खलु भदन्त ! अनन्तरोपपन्नकाः, ये अनन्तरे-उत्पत्तेः प्रथमे समये वर्तन्ते । तेऽनन्तरोपपन्नकाः इत्थंभूता एक्रेन्द्रियजीवाः प्रज्ञप्नाः कथिताः कियन्तो भेदा एकेन्द्रियाणामिति प्रश्नः । भगवानाह -'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा अणंतरोपपन्नगा एगिदिया पन्नत्ता' पञ्चविधा:
दूसरे उद्देशेका प्रारंभ'कइविहाणं भंते ! अणंतरोववन्नगा एगिदिया' इत्यादि
टीकार्थ-'काविहाणं भंते ! अणंतरोववन्नगा एगिदिया पन्नत्ता' हे भदन्त जो उत्पत्ति के प्रथम समयमें वर्त्तते हैं ऐसे वे अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं'गोयमा! पंचविहा अर्णतरोववन्नगा एनिदिया पन्नत्ता' हे गौतम !
બીજા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ 'कइ विहा ण भंते ! अणतरोक्वन्नगा एगिदिया' त्याह
'कइ विहाणं भंते ! अणतरोववण्णगा एगिंदिया पण्णत्ता' & सन् २ ઓની ઉત્પત્તી એક જ સમયમાં હોય છે. એવા તે અનંતરા૫પન્નક એકधन्द्रिय साना वामां माया छ ? 'गोयमा ! पचविहा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
भगवतीय पश्चपकारका अनन्तरोपपन्नका एफेन्द्रियजीवाः प्रज्ञप्ता-कथिताः। प्रकार भेदमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा-'पुढ़वीकाइया दुया भेदो जहा एगिदियसएसु जाव बायरवणस्सइकाइयाय' पृथिवीकायिकाः द्विपदो भेदो यथा-एकेन्द्रियशतेषु त्रयस्त्रिंशत्तमे शते एके न्द्रियशतेषु मध्ये प्रथमस्य एकेन्द्रिय शतस्य द्वितीये उद्देशके यावद् बादरवनस्पतिकायिकाश्च द्विपदो भेदः सूक्ष्म बादररूपः । इहानन्तरोपपन्नकैकेन्द्रियाणामधिकारात् अनन्तरोपपन्नकानां च पर्याप्तकत्वाभावात् अपर्याप्तकानां सतां सूक्ष्मा बादराश्चेति द्विपद एव भेद: कथितो नत्वन्यत्रेव चतुष्को भेद: कथित इति । स्थानभेदनिरूपणायाह-'कहिं गं' इत्यादि । 'कहिं णं भंते ! अगंतरोववनगाणं बायरपुढवीकाइयाणं ठाणा पन्नत्ता' कुत्र-खलु भदन्त ! अनन्तरोषपनकानां बादरपृथिवीकायिकानां स्थानानि-निवासाधिकरणानि प्रज्ञप्लानि-कयितानीति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि। अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव पाँच प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा' जैसे-'पुढवीकाइया दुया भेदो जहा एगिदियसएसु जाव वायरवणस्सइकाइया य' 'पृथिवीकायिक वगैरह इनके दो दो भेद जैसे एके. न्द्रिय शतकों में कहे गये हैं सूक्ष्म और बादर के भेद से यावत् वनस्पतिकायिक तक वैसे ही यहां जानना चाहिये । यहाँ अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रियों का अधिकार है। इसलिये इनमें पर्याप्तकता का अभाव रहता है। इसलिये यहां सूक्ष्म और बादर ऐसे ये दो भेद ही इनके कहे गये हैं। दूसरी जगह के जैसे यहाँ एकेन्द्रिय पृथिवी कायिकके चार भेद नहीं कहे हैं । 'कहिणं भंते ! अणंतरोवनगाणं वायर पुढवीकाइयाणं ठाणा पण्णत्ता 'हे भदन्त ! इन अनन्तरोपपन्नक बादर पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीवों के स्थान कहां कहे गये हैं ? अणतरोववन्नगा पण्णत्ता' गौतम! मनत५पन्न सन्द्रिय व पाय
२। वाम माया छे. 'तं जहा' त म प्रमाणे छे. 'पुढवीकाइया दुया हो जहा एगिदियसएसु जाव बायर वणस्सइकाइया य' पृथ्वीथि विगेरेना બે ભેદો જે રીતે એકઈન્દ્રિય શતકમાં કહેવામાં આવેલ છે. સૂકમ અને બાદરના દથી યાવત વનસ્પતિકાયિક સુધીના કહ્યા છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ સમજવું. અહિયાં અનંતરપપત્રક એકેન્દ્રિયોને અધિકાર છે. તેથી પર્યાપ્ત પણાનો અભાવ રહે છે. તેથી અહિયાં સૂક્ષમ અને બાઇર એવા બે જ ભેદે તેઓના કહ્યા છે. અન્ય સ્થળની જેમ અહિયાં એકઈન્દ્રિયવાળા પૃથ્વીકાયિકના पर लेटा नथी. 'कहि ण भते ! अणतरोववन्नगाणं बायर पढवीकाइयाण ठाणा पन्नचा' सावन मा मनत५५न्न मा४२ पृथ्वीयि मेन्द्रिय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३४ अ.श०सू०१ अन० कैकेन्द्रियाणां मेदादिनि ९ 'गोयमा' हे गौतम ! 'सट्ठाणेणं अट्ठसु पुढवीसु' स्वस्थानेन अष्टसु पृथिवीषु यत्र ते तिष्ठन्ति तानि तेषां स्वस्थानानि, तदपेक्षया तेषामष्टासु पृथिवीषु स्थानानि कथितानि, 'तं जहा' तपथा-'रयणप्पभाए जहा ठाणापदे' रत्नप्रभायां यथा-स्यानपदे प्रज्ञापनाया द्वितीयं पदं तत्र यथा रत्नपभादिकं मारभारापृथिवी पर्यन्तं स्थानतया कथितं तदेव स्थानतया अत्रापि ज्ञातव्यमिति । कियत्पर्यन्तं प्रज्ञापनायाः स्थानपदमिह ग्राह्यम्, तत्राह-'जाब' इत्यादि । 'जाव दीवेसु समु. देसु' यावद्वीपेषु समुद्रेषु द्वीपसमुदादिकं सर्वमेव अनन्तरोपपन्न बादरपृथिवीकायिकै. केन्द्रियाणां स्थानमिति । स्थानमुपसंहरबाह-एत्थ गं' इत्यादि । 'एत्थ णं अणंतउत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! सट्टाणे णं अदुसु पुढवीसु' हे गौतम ! स्वस्थान की अपेक्षा से इन अनन्तरोपपन्नक बादर एकेन्द्रिय जीवोंके स्थान आठ पृथिवियों में कहे गये हैं क्योंकि ये वहां पर रहते हैं। वे आठ पृथिवियां इस प्रकार से हैं-'रयगप्पभाए जहा ठाणपदे' स्थानपद यह प्रज्ञापना का द्वितीय पद है। उसमें रत्नप्रभा से लेकर ईषत्प्रारभारा पृथिवी तकके स्थान को इनका निवासस्थान बतलाया गया है। सो ऐसा ही यहां पर इनके निवासस्थान के सम्बन्ध में जानना चाहिये । 'जाव दीवेसु समुद्देसु इन पृथिवियों
आदि के अतिरिक्त और भी इन अनन्तरोपपत्रक एकेन्द्रिय जीवोंके रहने के स्थान हैं जो इस सूत्रपाठ द्वारा बतलाये गये हैं वे स्थान हैं द्वीप और समुद्र । समस्त द्वीपों में और समस्त समुद्रों में भी ये अनन्तरोपपन्नक बादपृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीव रहते हैं। જીનું સ્થાન કયાં કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે छ -'गोयमा ! सटाणेण अट्ठसु पुढवीसु' 3 गौतम ! २१याननी अपेक्षाया આ અનંતરપપનક બાકર એકઈન્દ્રિયવાળા જીના સ્થાને આઠ પૃથ્વીમાં કહેવામાં આવેલ છે. કેમ કે તે ત્યાં રહે છે. તે આઠ પૃથ્વીયે આ પ્રમાણે छ. रयणप्पभाए जहा ठाणपदे' प्रज्ञापन सूत्रना भी स्थान पमानना વિગેરથી લઈને પ્રશ્નારા પૃથ્વી સુધીના સ્થાને તેના નિવાસ સ્થાન કહેલ છે. તે તે જ પ્રમાણે અહીંયા તેઓના નિવાસ સ્થાનના સંબંધમાં सभा. 'जाव दीवेसु समुद्देसु' मा पृथ्वीया शिवाय भी ५५ मा मनत
પપનક એકઈન્દ્રિય જીને રહેવાના સ્થાને છે. જે આ સૂત્રપાઠ દ્વારા બતાવવામાં આવેલ છે. તે સ્થાને દ્વીપ અને સમુદ્ર છે. સઘળા દ્વીપમાં અને સઘળા સમુદ્રમાં પણ આ અનંતરા૫૫નક એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવે २. छे. माशत 'एस्थ ण अणं तरोववण्णगाण बायर पुढवीकाइयाण' ठाणा
भ०५७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे रोषवनगाणं वायरपुढवीकाइयाणं ठाणा पमत्ता' अत्र रत्नप्रमादिषु द्वीपसमुद्रादिषु च खलु अनन्तरोपपत्रकानां बादरपृथिवीकायिकानां स्थानानि प्राप्तानि कथि. तानि । एतेषु द्वीपसमुद्रादिषु एते तिष्ठन्तीति भावः।
तत् किमेतावदेव स्थानम् अनन्तरोपपत्रकानां तत्राह-'उववाएण' इत्यादि। 'उववाएणं सव्वलोए' उपपातेन सर्वलो के स्थानम्, 'समुग्धारण सव्वलोए' समुद्र घातेन सर्वलोके तत्रोपपातेन-उपपाताभिमुख्येनापान्तरालवृत्त्येत्यर्थः समुद्घातेन मारणान्तिकेनेति । अनन्तरोपपन्नका हि उपपातमारणान्तिक समुद्घाताभ्यामति बहुत्वात् सर्वलोकमपि व्याप्य वर्तन्ते, अत्रचैवं भूतया स्थापनया भावना कर्तव्या।
अत्र प्रथमवत्रं यथैव एके संहरन्ति, तदैव तवक्रदेश मन्ये पूरयन्ति । एवं द्वितीयवक्रसंहरणेऽपि अवक्रोत्पचावपि
प्रवाहतो भावनीयम्। अनन्तरोपपन्नकत्वं चेह भाविभावापेक्षं इस प्रकार 'एत्थ णं अणंतरोववनगाणं वायर पुढवीकाइयाणं ठाणा पण्णत्ता' इन रत्नप्रभा आदि पृथिवियों में और जम्बूद्वीप आदि द्वीपों में एवं लवण समुद्र आदि समुद्रों में अनन्तरोपपन्नक बादरपृथिवी. कायिक एकेन्द्रिय जीवों के स्थान कहे गये हैं। इन सब में ये एकेन्द्रिय जीव रहते हैं । 'उववाएणं सव्वलोए समुग्धाएणं सव्वलोए' उपपात की अपेक्षा से और मारणान्तिक समुदघात की अपेक्षा ये जीव बहुत ही अधिक होनेके कारण समस्त लोकको व्याप्त कर के रह रहे हैं। इनकी ऐसी रचनासे भावना करनी चाहिये। यहां जब प्रथम वक्र स्थानको कितनेक अनन्तरो. पपनक जीव संहृत करते हैं-खाली करते हैं-तब उसी समय उस वक्र स्थानको दूसरे और अनन्तरोपपन्नक जीव भर देते हैं। इसी प्रकार से जब द्वितीय वक्र स्थानका संहरण होता है तब उसे और दूसरे अनन्तरोपपत्रक जीव भर देते हैं इस पन्नत्ता' मा रत्नप्रभा विगेरे पृथ्वीयामा भने दी५ विगरे वाचामा तथा લવણ સમુદ્ર વિગેરે સમુદ્રોમાં અનંતરપપત્તક બાદર એકઈન્દ્રિયવાળા જીવોના સ્થાને કહેવામાં આવેલ છે. આ બધામાં એક ઈન્દ્રિયવાળા જ રહે છે. 'ववाएण सव्वलोए समुग्घाएणसव्वलोए' ५५ातनी अपेक्षाथी भने भारत સમુદ્દઘાતની અપેક્ષાથી આ જી ઘણું વધારે હેવાને કારણે સઘળા લેકને વ્યાપ્ત કરીને રહે છે. તેઓની રચના આ પ્રકારની કરીને ભાવના કરવી જોઈએ. અહિયાં જ્યારે પહેલા વર્કસ્થાનને કેટલાક અનંતરા૫૫નક જ ખાલી કરે છે, ત્યારે તે જ સમયે તે વક્રસ્થાનને બીજા અનંતપન્નક જીવે ભરી દે છે, એ રીતે જ્યારે બીજા વક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ सू०१ अन० कैकेन्द्रियाणां भेदादिनि० ४५१ ग्राह्यमपान्तराले तस्य साक्षादभावात् । मारणान्तिकसमुद्घातश्च प्राक्तन भावापेक्षया अनन्तरोपपन्नकावस्थायां तस्यासम्भवादिति । 'सद्वाणेणं लोगस्स असंखेज्जइ भागे त्ति' स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे रत्नप्रभादि पृथिवीनां विमानानां च लोकस्यासंख्येयभागवत्तित्वात्, पृथिव्यादीनां च पृथिवीकायिकानां स्वस्थान. स्वादिति । 'अणंतरोपवनग सुहुमपुढवीकाइया एगविहा अविसेसमणाणत्ता' अनन्तरोपपत्रक सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः सर्वेऽपि एकविधा एकमकारका एव भवन्ति अविशेषाः परस्परं विशेषरहिता अनानात्वाः परस्परं भेदरहिताश्च भवन्ति 'सध्य लोए परियावना' सर्वलोके पर्यापन्नाः व्याप्ताः 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्ताः-कथिता इति प्रकार प्रवाह रूप से यह सदा भरा ही रहता है। अनन्तरोपपन्नकता यहां भावी भव की अपेक्षा से कही गई है। क्योंकि अपान्तराल में इसका साक्षात् अभाव रहता है। मारणान्तिक समुद्घात प्राक्तन भवकी अपेक्षा से कहा गया है । क्योंकि अनन्तरोपपन्नक की अवस्था मे इसका अभाव होता है, 'सट्ठाणेणं लोगस्स असंखेज्जहभागे त्ति' स्वस्थान की अपेक्षा ये लोकके असंख्यातवें भाग में रहते हैं। क्योंकि रत्नप्रभा आदि पृथियियों और विमान ये सब लोकके असंख्यातवें भाग में हैं। और पृथिवी आदि पृथिवीकायिकों के स्वस्थान हैं । 'अणंतरोववन्नग सुहुमपुढवीकाइया एगविहा अविसेसमणाणत्ता' सब अनन्तरोपपत्रक सूक्ष्म पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीव एकप्रकार के ही होते हैं ! परस्पर में ये विशेषता से रहित होते हैं । और इनमें कोई भेद नहीं होता है । 'मव्वलोए परियोवना' ये
સ્થાનનું સંહરણ થાય છે. ત્યારે તેનાથી બીજા અનંતપન્નક જીવે તે સ્થાન ભરી દે છે. આ પ્રમાણે પ્રવાહ રૂપથી અહિયાં બધા ભર્યા જ રહે છે. અનંતરાયપન્નકપણું અહિયાં આગામી ભવની અપેક્ષાથી हेस छ. भ3-मपान्तसमा तना साक्षात मला २ छे. 'सदाणेण लोगस्स असंखेज्जइ भागेत्ति' स्वस्थाननी अपेक्षाथी ताना मसभ्यात ભાગમાં રહે છે. કેમ કે રત્નપ્રભા વિગેરે પૃથ્વી અને વિમાને એ બધા લેકના અસંખ્યાતમ ભાગમાં છે. અને પૃથ્વી વિગેરે પૃથ્વીકાયિકોનું સ્વાસ્થાન छ. 'अणं तरोववन्नगसुहमपुढवीकाइया एगविह। अविसेसमणाणत्ता' सा અનંતરે પપન્નક સૂમ પૃથ્વીકાયિક એક ઈન્દ્રિયવાળા જ એક પ્રકારના જ હોય છે. તેઓ અને અન્ય વિશેષ પણાથી રહિત હોય છે. અને તેમાં is लात नथी. 'सव्वलोए परियावन्ना' या सणाम व्यास
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
भगवतीस्त्र 'समणाउसो' हे श्रमण आयुष्मन् ! 'एवं एएणं कमेणं सव्वे एगिदिया भाणियबा' एवम् अनन्तरोपपन्नक पृथिवीकायिक केन्द्रियवदेव सर्वेऽपि अकायिकादय एकेन्द्रिया भणितन्याः प्ररूपणीया इति । 'सहाणाई सम्वेसि जहा ठाणपदे तेसि पज्जत्तगाणं बायराणं' स्वस्थानानि सर्वेषां शेषाणामकायिकाधे केन्द्रियाणां यथास्थानपदे-प्रज्ञापनाया द्वितीयपदे तेषां पर्याप्तकानां बादराणां यथा कथितानि तथैव ज्ञातव्यानि। बादरपृथिवीकायिकानां स्वस्थानानि चैत्रम्-'अट्ठसु पुढवीसु तं. जहा-रयणप्पभाए' अष्टसु पृथिवीषु तद्यथा-रत्नपभायाम् इत्यादि, बादराकायिकानाम् 'सत्तमु घणोदहीसु' सप्त घनोदधयः स्वस्थानम्, बादरतेजस्कायिकासमस्त लोक में व्याप्त होकर रहते है ऐसा 'समणाउसो' हे श्रमण आयुष्मन् ! इनके सम्बन्ध में कहा गया है । 'एवं एएणं कमेणं सव्वे एगिदिया भाणियव्वा' इसी प्रकार से समस्त सूक्ष्म अप्कायिक आदि एकेन्द्रिय जीव कह देने चाहिये । 'सहाणाई सम्वेसि जहा ठाणपदे, तेसि पज्जत्तगाणं बायराण' इन पृथिवीकायिक जैसा ही समस्त अप्कायिक आदि एकेन्द्रिय जीवों के स्वस्थान प्रज्ञापना के स्थान पद में कहे गये अनुसार जानना चाहिये ! जिस प्रकारसे पर्याप्त बादर एकेन्द्रियों के उपपात, समुद्घात और स्वस्थान कहे गये हैं उसी प्रकार से वे अपर्याप्त बादर एकेन्द्रिय जीवों के भी जानना चाहिये । बादरपृथिवीकायिकों के स्वस्थान इस प्रकार से है-'अट्ठसु पुढवीसु तं जहा रयणप्पभाए' बादरपृथिवीकायिकों का स्वस्थान रत्नप्रभा आदि आठ पृथिवियों में है 'सत्तसु घणोदहीसु' बादरअपका. यिकों का स्वस्थान सात घनोदधियों में हैं । धादर तेजस्कायिकों का थइने २७ छे. मे प्रमाणे “समणाउसो' के श्रम आयुष्मन् सामना विषयमा जुस छे. 'एवं एएण कमेण सव्वे एगिदिया भाणियव्वा' मा प्रमाणे સઘળા સૂક્ષ્મ અષ્કાયિક વિગેરે એકેન્દ્રિય જીવોના સંબંધમાં કહેલ છે. सटाणाई सम्वेसि जहा ठाण पदे वेसिं पज्जत्तगाण बायराण ॥ सघणामयिक એકેન્દ્રિય જીનું સ્વાસ્થાન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના સ્થાનપદમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવું. જે રીતે પર્યાપ્ત બાદર એકઈન્દ્રિયવાળા જી.ને ઉપપાત, સમુદુઘાત અને સ્વસ્થાન કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે આ અપર્યાપ્ત બાદર એકઈન્દ્રિયવાળા જીના સંબંધમાં પણ સમજવું. બાદર પૃથ્વીકાયિકેના स्वस्थान या प्रमाणे हे छे.-'अदुसु पुढवीसु त जहा रयणप्पभाए' मा४२ १२वीयितुं स्थान प्रा विगेरे मा पृथ्वीयोभा छे. 'सत्तम प्रणोदहीम' माइ२ मयितुं स्वस्थान साताव छ र
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैचन्द्रिका ठीका श०३४ अ. श. १ सू०१ अन० केकेन्द्रियाणां भेदादिनि० ४५३ नाम 'अंतोमणुस्सखेत्ता' अन्तर्मनुष्यक्षेत्रमित्यादि, बादरवायुकायिकानां पुनः स्वस्थानम् 'सत्तसु घणवायवलरसु' सप्तघनवातवलयाः बादरवनस्पतीनां तु स्वस्थानम् 'सत्तसु घणोदहीसु' सप्तघनोदधय इत्यादि । 'उत्रवाय समुग्धाय सहाणाणि जहा तेसिं चेव अपजत्तगाणं वायराण' उपपातसमुद्घावस्वस्थानानि यथा तेषां पृथिवीकायिकानामेत्र अपर्याप्तकानाम् अपर्याप्ततागुणविशिष्टानां बादराणाम्, अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिकादीनां येन प्रकारेणोपपातसमुद्घात स्वस्थानानि कथितानि तेनैव रूपेण पर्याप्त बादरपृथिवीकायिकादीनामपि उपपात समुद्यात स्वस्थानानि ज्ञातव्यानि तानि चैत्रम् ' जत्थेव वायरपुढवीकाइयाणं पज्जतगाणं ठाणा उत्थेव वायर पुढचीकाइयाणं अपज्जतगाणं ठाणा पत्ता, उववाणं सव्वलोए, समुग्धारणं सव्वलोए, सहाणेणं लोगस्स असंखेज्नस्वस्थान 'अंतो मणुस्सखेत्ते' अन्तर्मनुष्य क्षेत्र है । 'सत्तसु धगवाघवल
सु' बादरवायुकाधिकों का स्वस्थान सात घनवात आदि हैं । बादरवनस्पतिकायिकों का स्वस्थान 'सत्तसु घणोदहीसु' सात घनोदधियों में है । इत्यादि । 'उबवाय समुग्धाय सट्टाणाणि जहा तेसिं चेव अपरजगाणं बाधराणं' उपपात, समुद्घात और स्वधान ये जिस प्रकार से पर्याप्त बादर एकेन्द्रिय जीवों के कहे हैं । उसी प्रकार से ये अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिक आदिकों के कहे गये हैं ऐसा जानना चाहिये ।' ' जत्थेव बायरपुढ वीकायाणं पज्जन्तगाणं ठाणा तत्थेव बायरपुढवीकारयाणं अपज्जत्तगाणं ठाणा पन्नत्ता' इसीलिये ऐसा यह सूत्र कहा गया है जहां पर पर्याप्त बादर पृथिवीकायिकों के स्थान हैं वहीं पर अपर्याप्त बादर पृथिवीकायिकों के स्थान है । 'उबवाएणं सव्वलोए, समुग्धाएणं तेस्मायिठानु स्वस्थान 'अतोमणुस्स खेत्ता' अन्तर्मनुष्य क्षेत्र हे माहश्वायु કાયિકનું સ્થાન સાત ઘનવાત વિગેરે છે. ખાદર વનસ્પતિકાયિકાનું સ્વસ્થાન 'सत्तसु घणोदहीसु' सात घनोहधिवात वाय छे. छत्याहि 'उबवाय समुग्वाय सटाणाणि जहा सेसिं चेव अपज्जत्तगाणं' बायराण" उपयात, समुद्घात, यने સ્વસ્થાન એ બધા જે પ્રમાણે પર્યાપ્ત આદર એકઈન્દ્રિયવાળા જીવાના કહ્યા છે, એજ પ્રમાણે આ અપર્યાપ્તક માદર પૃથ્વીકાયિક વિગેરેના પણ કહેલા छे, तेल समभवु ' जत्थेव वायरपुढवी काइएणं पञ्चत्तगाणं ठाणा तत्थेव बायर पुढवीकाइयाणं अपज्जतगाणं ठाणा पण्णत्ता' मे भाटे ४ या प्रभाषेनु આ સૂત્ર કહેલ છે. જ્યાં પર્યાસ ખાદર પૃથ્વીકાયિકાનું સ્વસ્થાન છે, ત્યાં જ अपर्याप्त महर पृथ्वी अयितु' स्थान छे. 'उववापण' सव्वलोप समुग्वापणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
भगवतीसूत्रे इमागे' इत्यादि। यथैव बादरपृथिवीकायिकानां पर्याप्तकानां स्थानानि तथैव वादरपृथिवीकायिकानामपर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि उपपातेन सर्वलोके, समुद्घातेन सर्वलोके, स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयमागे, इत्यादीतिच्छाया । 'सुहुमाणं सम्वेसि जहा पुढवीकाइयाणं भणिया तहेव भाणियव्वा जाव वणस्सइकाइयत्ति' सूक्ष्माणां सर्वेषामप्कायिकादीनां वनस्पतिकायिकान्तानां यथा पृथिवीकायिकाना मुपपातसमुद्घातस्वस्थानानि तथैव-तेनैव रूपेण अकायिकादीनां सूक्ष्माणामपि उपपातसमुद्घात स्वस्थानानि भणितव्यानि यावद्धनस्पतिकायिका इति, अफायिकादारभ्य वनस्पतिकायपर्यन्ताना मुपपात समु. द्घात स्वस्थानानि पृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यानीति भावः। 'अणंतरोववनगाणं मुहुमपुढवीकाइयाणं भंते ! कइ कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' 'अनन्तरोपपनकानां मूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भदन्त ! कति-कियत्संख्यकाः कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ता ? सब्बलोए, सट्टाणेणं लोगस्स असंखेज्जइ भागे' ये उपपातकी अपेक्षा से सर्वलोक में हैं समुद्घातकी अपेक्षा से भी ये सर्वलोक में हैं और स्वस्थान की अपेक्षा से ये लोकके असंख्यातवें भागमें रहते हैं।' 'सुहमाणं सम्वेसिं जहा पुढवीकाइयाणं भणिया तहेव भाणियव्या जाव वणस्सइकाइयत्ति' जिस प्रकार से सूक्ष्म पृथिवीकायिकों के उपपात समुद्घात और स्वस्थान कहे गये हैं उसी प्रकार से समस्त सूक्षम एकेन्द्रियों के प्रकायिक से लेकर वनस्पतिकायिकों तकके उपपात समुद्घात और स्वस्थान कह लेना चाहिये । 'अणंतरोवव. न्नगाणं सुहुम पुढवीकाइयाणं भंते ! कह कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' 'हे भदन्त ! अनन्नरोपपन्नक मूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों के कितनी कर्मप्रकृतियां कही गई है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा अडसव्वलोए, सटाणेण लोयस्प्त असंखेज्जइ भागे' ७५५।तनी अपेक्षाथी मा सव' લકમાં રહે છે. સમુદ્ઘાતની અપેક્ષાથી પણ આ સર્વ લોકમાં રહે છે. અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાથી આ સર્વ લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં રહે છે. 'सुहमाण सम्वेसिं जहा पुढवीएकाइयाण भणिया तहेच भाणियव्वा' जाव वणस्सइकाइयत्ति' २ प्रमाणे सूक्ष्म पृथ्वीयन 6५५त, समुद्धात, भने સ્વસ્થાન કહ્યા છે. એ જ પ્રમાણેસઘળા સૂફમ એકઈન્દ્રિયવાળા જેને અષ્કાયિકથી લઈને વનસ્પતિ કાયિક સુધીના ઉપપાત, સમુઘાત અને સ્વસ્થાન કહેવા न 'अगंतरोववन्नगाण सुहुमपुढवीकाझ्याण भंते ! कइ कम्मपगडीओ पन्नता' भगवन् मानत५५- सूक्ष्म पृथ्वीपि वानी भ' પ્રકૃતિ કહેવામાં આવી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ.श.१२०१ अन० कैकेन्द्रियाणां मेदादिनि० ४५५ इति प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यदि, 'गोयमा' हे गौतम! 'अट्ठ कम्मपगडीओ पन्नचाओ' अष्ट कर्मप्रकृतयः ज्ञानावरणीयादिकाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः 'एवं जहा एगिदिय सएसु अणंतरोववन्नगउद्देसए तहेव पन्नत्ता मो तहेब बंधति तहेव वेदेति' एवं यथा-एकेन्द्रियशतेषु त्रयस्त्रिंयत्तमशतकस्य प्रथमें एकेन्द्रियशते द्वितीये अनन्तरो. पपनकोद्देशके तथैव प्रज्ञप्ताः। तथा तथैव वध्नन्ति तथैव वेदयन्ति इति ज्ञातव्यम् । प्रज्ञापनबन्धनवेदनरूपा स्तिस्रोऽपि वक्तव्यता एकेन्द्रियशतकोक्तवदेव वाच्या इति भावः, तथाहि-एकेन्द्रियशतके पश्चविधा एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ता इति, बन्धन सूत्रे सप्तकर्मप्रकृती बध्नन्ति २, वेदनसूत्रे चतुर्दशविधाः ज्ञानावरणीयाकम्म पगडीओ पन्नत्ताओ' हे गौतम ! इनके आठ कर्मप्रकृतियां कही गई हैं। 'एवं जहा एगिदियसएसु अणंतरोववन्नग उद्देसए तहेव पन्नत्ताओ तहेव बंधति तहेव वेदेति' जिस प्रकार से ३३ वे शतक के एकेन्द्रिय शतकों में से प्रथम एकेन्द्रियशतक में द्वितीय अनन्मरो. पपन्नक उद्देशक में हे गौतम ! बन्ध और वेदन के सम्बन्ध में जैसा कहा गया है उसी प्रकारसे इनके सम्बन्ध में भी कहा गया जानना चाहिये । तात्पर्य इस कथनका केवल ऐसा ही है कि प्रज्ञापन-सत्त्व, बन्धन एवं वेदन के सम्बन्ध में जैसा कथन एकेन्द्रिय शतकों के अनन्तरोपपत्रक उद्देशक में कहा है, उसी प्रकार का कथन यहां पर भी कह लेना चाहिये। जैसे इस सम्बन्ध में एकेन्द्रिय शतक में पांच प्रकारके एकेन्द्रिय जीव कहे गये हैं-बन्धन मूत्र में सात कर्मप्रकृतियों का इनके । छ है-'गोयमा ! अट्ट कम्मपगडीओ पन्नत्ताओ' गौतम ! तमान 2418
अतीये। वाम मावी छ. 'एवं जहा एगिदियसएसु अणंतरोववन्नग उद्देसए तहेव पन्नत्ताओ तहेव बधति तहेव वेदेति' २ प्रभाए 33 तेत्रीसमा શતકના એકેન્દ્રિય શતકોમાંથી પહેલા એકેન્દ્રિય શતકમાં બીજા અનંતપપન્નક ઉદ્દેશામાં હે ગૌતમ! બંધ અને વેદનના સમ્બન્ધમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે તેઓના સમ્બન્ધમાં પણ કહેવું જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-સત્વ, બંધન અને વેદનના સંબંધમાં એકેન્દ્રિય શતકોના અનંતરા પપન્નક ઉદ્દેશામાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનું કથન આ પ્રકરણમાં એટલે કે અનંતરો પપન્નક સૂમ પૃથ્વીકાયિકના સંબંધમાં સમજવું. જેમકે-પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં પાંચ પ્રકારના એકેન્દ્રિય જ કહેવામાં આવ્યા છે. બધા સૂત્રમાં સાત કર્મપ્રકેતિને તેઓને બંધ થાય છે, તેમ કહેવામાં આવેલ છે. વેદના સૂત્રમાં આ ચૌદ પ્રકારની કર્મપ્રકૃતિનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
भगवतीसूत्रे
चष्ट ८, श्रोत्रेन्द्रियाद्याश्रतस्रः ४, सी पुरुषबध्यरूपे द्वे २, एवं चतुर्दश कर्मप्रकृती darata तात्पर्यार्थः । कियत्पर्यन्त मे केन्द्रियशतकमिहाध्येतव्यं तत्राह - 'जाव' इत्यादि । 'जाब अतरोववनगा वणस्सइकाइया' यावदनन्तरोपपक्षका वनस्पतिकायिकाः अष्कायिकादारभ्य वनस्पतिकायिकान्ताः सर्वेऽपि अनन्तरोपपन्नकै केन्द्रिया इत्थमेव पञ्चविधाः मज्ञप्ताः इत्थमेव कर्मप्रकृती वैध्नन्ति वेदयन्ति चेति भावः । 'अनंतशेववन्नग एर्गिदियाणं भंते ! कओ उववज्जंति' अनन्तरोपप
"
के न्द्रियाः खलु भदन्त ! कुतः कस्मात् स्थानविशेषादागत्योत्पद्यन्ते ? इत्युत्पादविषयकः प्रश्नः उत्तरमाह - 'जहेव ओहिओ उद्देसओ मणिओ तहेव' यथैव औधिक उद्देश्को भणितः अस्यैव चतुस्त्रिंशत्तमस्य शतकस्य प्रथमे एकेन्द्रियशते वन्ध होता है ऐसा कहा गया है । वेदन सूत्र में ये चौदह प्रकार की कर्मप्रकृतियों का वेदन करते हैं ऐसा कहा गया है। वे चौदह प्रकृतियां इस प्रकार से हैं-ज्ञानावरणीयादिक ८ श्रोगेन्द्रियावरण ४ स्त्रीपुरुषावरणरूप दो २ । 'जाव अनंतशेववन्नगा वणस्सइकाइया' इसी प्रकार का कथन यावत् अनन्तरोपपन्नक वनस्पतिकायिक तक जानना चाहिये । अर्थात् 'अकायिक से लेकर वनस्पतिकायिक तक सब अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव जो कि पांच प्रकार के कहे गये हैं इसी प्रकार से कर्मप्रकृतियों का बन्ध करते है और इसी प्रकार से वे उनका वेदन करते हैं ।
'अनंत सेवचन्न एगिंदियाण भंते ! कभी उववज्जंति' हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव कहां से आकर के उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- ' जहेब ओहिओ उद्देसओ भणिओ तहेब' 'हे गौतम! जैमा सामान्य उद्देशक में कहा गया है वैसाही यहां पर भी વેદન કરે છે. એટલે કે જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ ૮ શ્રેત્રેન્દ્રિયાવરણ ૪ તથા स्त्रीवेद्वावर १३ ५३षवेद्वावर १४ 'जाव अनंतशेववन्नगा वणस्स इकाइया' આજ પ્રમાણેનું કથન યાવત્ અનંતરે પપન્નક વનસ્પતિકાયિકના કથન સુધી સમજવું. અર્થાત્ અપૃકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક સુધી સઘળા અનંતરે પપ નક એકેન્દ્રિય જીવા કે જે પાંચ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે, તે બધા એજ પ્રમાણે કમ પ્રકૃતિયાના ખંધ કરે છે. અને એજ પ્રમાણે તે તેનુ વેદન કરે છે.
'अण' तरोववन्नग एगिदियाणं भंते! कओ उववज्जति' हे भगवन् अनंतરાપન્નક એકેન્દ્રિય જીવા કર્યાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ उत्तरभां प्रभुश्री गौतमस्वामीने हे छे - ' जहेव ओहिओ उद्देसओ भणिओं
પ્રશ્નના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ.श.१ उ०२ अन० कैकेन्द्रियाणां भेदादिनि० ४५७ पथमोद्देशके एकेन्द्रियाणा मुत्पादः कथितः तत्रापि व्युत्क्रान्तिपदस्य प्रज्ञापनाया: पष्ठपदस्य संकेतः कृत स्तत स्तत्र येन रूपेण उत्पादः कथितः स्तथैवेहापि ज्ञातव्यः। तथाहि-सामान्यतया एकेन्द्रियाः नारकान् विहाय तिर्यमनुष्य देवेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते । पृथिव्यवनस्पतिकायिकेषु देवानामपि उत्पत्ति सदभावात् । तेजोवायुकायिकेषु देवेभ्य आगत्य नोत्पद्यन्ते, तत्र च तिर्यग्योनि केभ्यः संमृछिम गर्भजेति द्विविधेभ्योऽपि मनुष्येभ्य श्वागत्योत्पद्यन्ते, इति विवेकः । ___ अथ समुद्घातसूत्रमाह-'अणंतरोववन्नग०' इत्यादि । 'अणंतरोववनग एगिदियाणं भंते ! कइसमुग्धाया पन्नत्ता' अनन्तरोपपन्नकैकेन्द्रियाणां भदन्त ! कति कह लेना चाहिये । अर्थात् इसी चौंतीसवे शतक के प्रथम एकेन्द्रियशतक मे प्रथम उद्देशक में एकेन्द्रिय जीवों का उत्पाद कहा गया है
और इस सम्बन्ध में वहां प्रज्ञापना के छठे व्युत्क्रान्तिपदका संकेत किया गया है, इसलिये वहां जिप्त रूपसे उत्पाद कहा गया है उसी प्रकार से वह यहां पर भी जानना चाहिये। सामान्यतया एकेन्द्रिय जीव नैरपिकों को छोडकर तिर्यश्च मनुष्य एवं देशों में से आकरके उत्पन्न होते है। पृथिवीकायिकों में अपकायिकों में और वनस्पतिकायिकों में देवों की उत्पत्ति हो जाती है । तेजस्कायिकों में एवं वायुकायिकों में देवों की उत्पत्ति नहीं होती है। वहां तिर्यग्योनिकों से एवं संमूच्छिम और गर्भज मनुष्यों से आकरके ही जीव उत्पन्न होते हैं। __ 'अणंतरोववन्नगएगिदियाणं भंते ! कइ समुग्धाया पण्णत्ता' हे भदन्त जो अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव हैं उनके कितने समुद्घात तहेव' है गौतम ! सामान्य देशमा २ प्रमाणे वामां आवे छे, ४ પ્રમાણે અહિયાં પણ સમજી લેવું. અર્થાત આ ચેત્રીસમા શતકના પહેલા એકેન્દ્રિય શતકમાં પહેલા ઉદ્દેશામાં એકેન્દ્રિય જીને ઉપપાત કહેલ છે, અને તે સંબંધમાં ત્યાં પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના છઠા વ્યુત્ક્રાંતિ પદની ભલામણ કરેલ છે, તેથી ત્યાં જે પ્રમાણે ઉત્પાદ કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે તે કથન અહિયાં પણ સમજવું. સામાન્ય રીતે એક ઈન્દ્રિયવાળા જ નૈરયિકાને છેડીને તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવેમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, પૃથ્વીકાયિકોમાં, અકાયિકમાં, અને વનસ્પતિકાયિકમાં દેવની ઉત્પત્તી પણ થાય છે, તેજસ્કાયિકમાં અને વાયુકાયિકમાં દેવની ઉત્પત્તી થતી નથી. ત્યાં તિય"ચ નિકમાંથી અને સંમૂર્ણિમ અને ગર્ભ જ મનુોમાંથી આવી ને જ જીવ ઉત્પન્ન થાય છે.
'अणंतरोववन्नग एगिदिया ण भंते ! कइ समुग्घाया पण्णत्ता' लग અનતાપપનક એકેન્દ્રિય જે જીવે છે. તેઓને કેટલા સમુદુઘાતે કહ્યા છે?
भ० ५८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
-
-
-
--
-
भगवतीले समुद्घाता:-कियत्संख्यकाः समुद्घाता भवन्तीति प्रश्नः। भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दोन्नि समुग्घाया पन्नसा' द्वौ समुद्घातौं प्रज्ञप्ती 'तं जहा' तद्यथा-'वेयणा समुग्घाए य कसाय समुग्धाए य' वेदना समुद्घालश्च कषाय समुदघातश्च अनन्तरोपपन्नात्वेन मारणान्तिकादि समुद्धातानामसंभवात् द्वौ एवं वेदनाकषायात्मको समुद्घातौ कथिताविति भावः। 'अणंतरोववन्नग एगिदियाण मंते !' अनन्तरोपपन्नकैकेन्द्रियाः खलु भदन्त । 'किं तुल्लट्ठिया खुल्लविसेसाहियं कम्मं पकरेंति पुच्छा तहेव' किं तुल्यस्थितिकाः तुल्यविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्ति अथवा तुल्यस्थितिका विमात्रविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्ति अथवा विमानस्थितिका: तुल्यविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्ति अथवा-विमात्रस्थितिका कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! दोन्नि समु. ग्धाया पन्नत्ता' 'हे गौतम ! अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीवों के दो समुद्घात कहे गये हैं 'तं जहा 'जैसे-'वेयणासमुग्धाए कसायसमुग्घाए' 'वेदनासमुद्घात और कषायसमुद्घात मारणान्तिक आदि समुद्धातों का यहां अनन्तरोपपत्रक होने से अभाव रहता है। 'अनंतरोववन्नग एगिदियाणं भंते ! किं तुल्लहिया तुल्लविसेसाहिय कम्म पकरेंति' हे भदन्त ! जो अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव समान आयुवाले होते हैं ये क्या तुल्य विशेषाधिक कर्मका बन्ध करते है ? 'पुच्छा तहेव' इस प्रकार से पहिले के जैसे यही प्रश्न करना चाहिये । अतः यहां ये तीन प्रश्न और कर लेना चाहिये । जैसे-हे भदन्त ! जो अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव समान आयुवाले होते हैं वे क्या भिन्न भिन्न रूप में भा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छे ४-'गोंयमा ! दोन्नि समुग्घाया पण्णत्वा' ભગવન અનંતપન્નક એકેન્દ્રિય જીને બે સમુદ્દઘાટે કહેવામાં આવેલ છે. 'त जहा' भ -'वेयणा समुग्घाए कसायसमुग्घाए' वा समुद्धात अने કષાય સમુદ્દઘાત અહિયાં અનંતરપપનક હોવાથી મારણતિક વિગેરે સમુદ્દઘાતે नाममा छे. 'अणं तरोववन्नग एगिदियाण भते । किंतुल्लविझ्या तुल्ल विसेसाहिय कम्म पकरें'ति' सन् २ भने अनत५५न धन्द्रियामा । સરખા આયુષ્યવાળા હોય છે. તેઓ શું તુલ્ય અથવા વિશેષાધિક કમનો म ४२ १ 'पुच्छा तहेव' मा प्रमाणे गीतभाभीगे पडे ह्या प्रमाना પાંચ પ્રશ્નો પૂછયા છે. જેથી અહિયાં બાકીના બીજા ત્રણ પ્રશ્નો કરી લેવા જોઈએ. જેમ કે હે ભગવદ્ જે અનંતરો૫૫ન્નક એકઈન્દ્રિયવાળા જ સમાન આયુષ્યવાળા હોય છે, તેઓ શું જુદા જુદા પ્રકારથી વિશેષાધિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ म. श०१ उ०२ अन० कैकेन्द्रियाणां मेदादिनि० ४५१ विमात्रविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्ति, इति पृच्छया संगृह्यते, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अत्यंगइया तुल्लटिइया तुल्लविसेसाहियं कम्म पकरेंति' अस्त्येकके तुल्यस्थितिकाः तुल्यविशेषाधिक कर्म ज्ञानावरणीया दिक प्रकुर्वन्ति 'अत्थेगइया तुल्लट्ठिश्या वेमायविसेसाहियं कम्मं पकरेंति' अस्स्येकके तुल्यस्थितिका विमात्रविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्तीत्युत्तरम् । पुन: शङ्कते 'सेकेण्डेणं' इत्यादि, ‘से कणटेणं जाव वेमायविसेसाहियं कम्म पकरें ति' तत्केनार्थेन भदन्त ! यावद् विमात्रविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्ति इति, अत्र यात्पविशेषाधिक कर्मका बन्ध करते हैं ? अथवा जो अनन्तरोपपन्नक जीव भिन्न भिन्न स्थितिवाले होते हैं वे तुल्य विशेषाधिक कर्मका बन्ध करते हैं ? अथवा जो भिन्न भिन्न स्थितिवाले अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीय हैं वे विषम विशेषाधिक कर्मका पन्ध करते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! अस्थेगइया तुल्लट्टिया तुल्लविसेसाहिय कम्मं पकरें ति' हे गौतम! कितनेक अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव ऐसे होते हैं जो समान स्थितिवाले होते हैं ऐसे बे जीव तुल्यविशेषाधिक ज्ञानावरणीय आदि कर्मका बन्ध करते हैं। 'अस्थेगइया तुल्लहिइया वेमा. यविसेसाहिय कम्मं पकरेंति' तथा कितनेक अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव ऐसे होते हैं जो समान स्थितिवाले तो होते हैं पर वे भिन्न भिन्न रूप में विशेषाधिक कर्मप्रकृतियों का बन्ध करते हैं।
'से केणटेण जाव वेमायविसे साहियं कम्मं पकरेंति' हे भदन्त ! ऐसा કર્મને બંધ કરે છે ? અથવા જે અનંતરે પપનક જીવ જુદી જુદી સ્થિતિવાળા હોય છે, તેઓ શું તુલ્ય અથવા વિશેષાધિક કમને બંધ કરે છે? અથવા જે જુદી જુદી સ્થિતિવાળા અનંતરો૫૫નક એકેન્દ્રિય જીવે છે. તેઓ વિષમ પણથી વિશેષાધિક કમને બંધ કરે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે छ है-'गोयमा ! अत्थेगइया तुल्लट्रिइया तुल्लविसेसाहिय कम्म' पकरें ति' . ગૌતમ! કેટલાક અનંતરપપન્નક એકઈન્દ્રિયવાળા છો એવા હોય છે, કે જેઓ સમાન સ્થિતિવાળા હોય છે, એવા તે જ તુલ્ય વિશેષાધિક જ્ઞાનાવરણીય विगैरे ४भने ५५ ४२ छ. 'अत्थेगइया तुल्लद्विइया वेमायविसेसाहिय कम्म पकरें'ति' तथा 21 मनत५५-1 मेन्द्रियवाणा व सेवा डाय छ કે જેઓ સમાન સ્થિતિવાળા હોય છે, પરંતુ તેઓ જુદા જુદા પ્રકારે વિશેષાધિક કર્મપ્રકૃતિને બંધ કરે છે.
'से केण देण' जाव बेमायविसेनाहिय कम्म' पकरें ति' 3 लापन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
४६०
देन तुल्यस्थितिकाः तुल्यविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्ति अस्त्येक के तुल्यस्थितिका इत्यन्तस्य प्रकरणस्य संग्रहो भवतीति । 'उत्तरमाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'अतवनमा एगिंदिया दुबिहा पन्नता' अनन्तरोपपन्नका एकेन्द्रिया द्विविधाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः 'तं जहा ' तद्यथा--' अत्थेगइया समाज्या antaran' अस्त्येक के अनन्तरोपपन्नका एकेन्द्रियाः समायुष्काः समोपपत्रकाः 'अत्थेमइया समाउया विसमोववन्नगा' अस्त्येकके समायुष्का विषमोपपन्नकाः
आप किस कारण से कहते हैं कि कितनेक अनन्तरोपपनक एकेन्द्रिय जीव ऐसे होते हैं जो समान स्थितिवाले होते हैं और तुल्यविशेषाधिक ज्ञानावरणीयादि कर्मका बन्ध करते हैं ? और कितनेक अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव जो समान स्थितिवाले तो होते हैं पर वे भिन्न भिन्न विशेषाधिक कर्मका बन्ध करते हैं ? यहां यावत् पद से यही पाठ ग्रहीत हुआ है। इस सम्बन्ध में उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम से कहते हैं'गोयमा ! अनंत रोवबन्नगा एगिंदिया दुबिहा पन्नन्ता' हे गौतम! अनन्तरोपपत्रक एकेन्द्रिय जीव दो प्रकार के कहे गये हैं । 'त' जहा' जैसे- 'अत्थेमइया समाज्या समोववन्नगा, अत्येगइया समाज्या विस मोववन्नगा' कितनेक अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव ऐसे होते हैं जो बराबर की आयुवाले होते हैं और साथ साथ उत्पन्न होते हैं । तथाकितनेक अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव ऐसे होते हैं जो बराबर की आयुवाले तो होते हैं पर वे भिन्न भिन्न समय में उत्पन्न हुए होते આપ એવું શા કારણથી કહેા છે? કે કેટલાક અન તરાપપનક એકઈન્દ્રિયવાળા જીવા એવા હાય છે, કે જેઓ સરખી સ્થિતિવાળા હોય છે. અને તુલ્ય વિશેષાધિક જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે ક ના ખધ કરે છે? તથા કેટલાક અનતપપન્નક જીવ એવા હાય છે કે-જેએ સમાન સ્થિતિવાળા હોય છે, પરંતુ તેઓ જુદા જુદા વિશેષાધિક કના બંધ કરે છે ? આ પાઠ અહિયાં યાત્ર. પદથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ પ્રશ્નનેઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામી ने हुडे छे डे-‘गोयमा ! अनंत रोबवण्णा एति दिया दुविधा पण्णत्ता' हे गौतम! अन ंतशेपयन्नः श्रेऽऽन्द्रिय वा मे अहारना वामां आवे छे. 'त' जहा ' ते या प्रमाणे छे.- 'अत्थेगइया समाज्या समोववन्नगा अत्येगइया भ्रमाच्या विसमोववन्नगा, हैटला अनंतरापपन्नोऽवन्द्रियवाजा भवे। भेवा हाय છે કે જેઓ સરખી માયુષ્યવાળા હાય છે, અને એક સાથે જ ઉત્પન્ન થાય છે. તથા કેટલાક અન તરાપપનક એકઇન્દ્રિયવાળા જીવે એવા હાય છે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ उ०२ अन० कैकेन्द्रियाणां भेदादिनि० ४६१ 'तत्थ णं जे ते समाउया समोववन्नगा' तत्र खलु ये ते समायुष्काः समोपपन्नकाः 'ते णं तुल्लहिइया तुल्ल विसेसाहियं कम्मं पकरेंति' ते खलु तुल्यस्थितिकाः तुल्य विशेषाधिकं कर्म ज्ञानावरणीयादिकं प्रकुर्वन्ति । ये समायुष्का अनन्तरोपप. नक पर्यायमाश्रित्य एकसमयमात्रस्थितिकाः तत्परतः परम्परोपपन्न कव्यपहे. शात् , समोपपन्नका एकस्मिन्नेव समये उत्पत्तिस्थान प्राप्ता स्ते तुल्यस्थितयः समोपपन्नकत्वेन समयोगत्वात् तुलपविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति । 'तत्थ णं जे ते समाउया विसमोववन्नगा तेणं तुल्लटिइया वेमायविसेसाहियं कम्मं पकरेंति' तत्र खलु ये ते समायुष्का विषमोपपन्नका स्ते खलु तुल्यस्थितिका बिमात्रविशेहैं। 'तत्य णजे ते समाउया समोववन्नगा' इनमें जो ये समायुष्क समोपपन्नक अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव हैं, 'ते गं तुल्लहिया तुल्लविसेसाहिय कम्मं पकरेंति' तुल्यस्थितिवाले होते हैं और तुल्य विशेषाधिक ज्ञानावरणीय आदि कर्मका बन्ध करते हैं। तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि जो समायुष्क होते हैं अनन्तरोपपन्नक पर्याय को आश्रित करके एक समय मात्र की स्थितिवाले होते हैं क्यों कि इसके बाद वे परम्परोपपन्नक हो जाते हैं । समोपपन्नक एक समय में उत्पत्ति स्थान को प्राप्त हो जाते हैं इसलिये वे तुल्यस्थितिवाले होते हुए समोपपन्नक होने के कारण समान योगवाले होते हैं । इस कारण वे तुल्य
और विशेषाधिक रूपसे ज्ञानावरणीय आदि कर्म प्रकृतियों का बन्ध करते हैं । 'तत्थ ण जे ते समाउया विसमोववन्नगा ते णं तुल्लहिया वेमायविसेसाहियं कम्मं पकरेंति' तथा जो समायुष्क होते हैं और જેઓ સમાન આયુવાળા તો હોય છે, પરંતુ તેઓ જુદા જુદા સમયે ઉત્પન્ન याय छे. १ 'तत्थ ण जे ते समाउया समोववन्नगा' तेयामा २ मा समान આયુષ્યવાળા અને સાથે ઉત્પન્ન થવાવાળા અનંતર ૫૫ન્નક એકેન્દ્રિયવાળા જી. छे. ते ण तुल्लट्ठिइया तुल्लविसेसाहिय कम्म पकरें ति' तम्मा तुल्य स्थिति હોય છે. અને તુલ્ય વિશેષાધિક જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મને બંધ કરે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જેઓ સમાન આયુષ્યવાળા હોય છે. તેઓ અનંતરાપપનક પર્યાયનો આશ્રય કરીને એક સમય માત્રની સ્થિતિવાળા હોય છે. કેમ કે તે પછી તેઓ પરંપરાથનક થઈ જાય છે, સમયપન્નક–એક સાથે ઉત્પન્ન થવાવાળા અને એક સમયમાં જ ઉત્પત્તી સ્થાનને પ્રાપ્ત કરી લે છે. તેથી તેઓ તુલ્યસ્થિતિવાળા હોવા છતાં સમાન ઉત્પત્તિવાળા હોવાને કારણે સમાન યોગવાળા હોય છે. તે કારણથી તેઓ તુલય અને વિવેષાધિક પણાથી ज्ञानावरीय विगेरे ४ प्रतियाना 4 छे. 'तत्थ जे वे समाज्या
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे षाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति ये तु समायुष्का स्तथैव विषमोपपन्नका विग्रहगत्या सम. यादि भेदेनोत्पत्तिस्थान प्राप्ता स्ते तुल्यस्थितय उत्पत्तिस्थानमाप्तिषम्ये णोत्पत्तिस्थानमाप्तिकालवैषम्याद् विग्रहेऽपि च बन्धकत्वाद् विमात्र विशेषा. धिकं कर्म प्रकुर्वन्ति, विषमस्थितिक सम्बन्धि तु अन्तिमभङ्गद्वयमनन्तरोपपन्नकानां न सम्भवति अनन्तरोपपन्नकत्वे विषमस्थितेरभावात् इति । 'से विषमोपपन्नक होते हैं वे यद्यपि तुल्यस्थितिवाले होते हैं पर विषमोप. पन्नक होने के कारण विषमयोग युक्त होने से विमात्र विशेषाधिक कर्म का बन्ध करते है । तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि जो अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव समान आयुवाले होते हैं वे तुल्य स्थितिवाले तो होते ही हैं परन्तु इन्हें जो विमात्र विशेषाधिक कर्म का बन्धक कहा गया है वह विषमोपपन्नक होने के कारण कहा गया है। विषमोपपन्नकता इनमें इसलिये आती है कि ऐसे ये जीव विग्रह गति से कि जिस में समयादिक का भेद होता है उत्पत्ति स्थान में आते हैं अतः वे तुल्यस्थितिवाले भले ही रहे परन्तु उत्पत्ति स्थान को प्राप्त होने की विषमता से उत्पत्ति काल की विषमता को लेकर और विग्रह में भी कर्मबन्ध करने के कारण ऐसे ये अनन्तरोपपन्नक एके. न्द्रिय जीव विमात्र विशेषाधिक कर्म के बन्धक होते हैं। विषमस्थिति से सम्बन्ध रखनेवाले अन्तिम दो भङ्ग अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीवों विसमोववन्नगा तेण तुल्लटिइया वेमायविसेसाहियं कम्भ पकरेति' तथा रे। સમાન આયુષ્યવાળા હોય છે, અને વિષમે ૫૫નક હોય છે, તેઓ જોકે-સરખી સ્થિતિવાળા હોય છે, પરંતુ વિષમે ૫૫નક હોવાના કારણથી વિષમ ગવાળા હોવાથી વિમાત્રાથી વિશેષાધિક કમને બંધ કરે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે અનંતરે૫૫નક એક ઈન્દ્રિયવાળા જ સમાન આયુષ્યવાળા હોય છે, તેઓ તુલ્ય સ્થિતિવાળા તે હોય છે. પરંતુ તેઓને જે વિમાત્રાથી વિશેષાધિક કમને બંધ કરવાવાળા કહ્યા છે, તે વિષમેપ નક હોવાના કારણે કહેલ છે. તેઓમાં વિષમેપનક પણું એ માટે આવે છે કેએવા એ જ વિગ્રહ ગતિથી કે જેમાં સમય વિગેરેને ભેદ હોય છે, ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં આવે છે. તેથી તેઓ સમાન સ્થિતિવાળા રહે છતાં પણ આયુષ્યના ઉદયના વિષમ પણને લીધે અને વિગ્રહગતિમાં પણ કમને બંધ કરવાના કારણે એવા આ અનંતરે૫૫નક એકઈન્દ્રિયવાળા જી વિમાત્રાથી વિશેષાધિક કમને બંધ કરવાવાળા હોય છે. વિષમ સ્થિતિથી સંબંધ રાખવાવાળા છેલ્લા બે ભંગે અનાતાપપનક એક ઈન્દ્રિયવાળા ને સંભવતા નથી. કેમ કે અનંતરાપપપાક હોવાથી તેમાં વિષમ સ્થિતિનો અભાવ રહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३४ भ.श.१ उ०२ अन० कैकेन्द्रियाणां भेदादिनि० ४६३ तेणटेणं जाव वेमायविसेसाहियं कम्म पकरेंति' तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते अस्त्येकके तुल्यस्थितिकाः तुल्यविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्ति अस्त्येकके तुल्य. स्थितिका विमात्रविशेषाधिक कर्म प्रकुर्वन्तीति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते । नि' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति, हे भदन्त । अनन्तरोपपन्नकै केन्द्रियपृथिव्यादि जीवविषये यद् देवानुप्रियेण कथितं तत्सर्व सर्वथैव सत्यमिति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् यथासुखं विहरतीति ॥सू० २॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकमविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालतिविरचितायां श्री "भगवतीमूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायाम् चतुस्त्रिंशत्तमे शतके प्रथमें एकेन्द्रियशते द्वितीयोदेशकः
समाप्तः ॥३४-१-२॥ के संभावित नहीं होते हैं। क्यों कि अनन्तरोपपन्न होने से इनमें विषमस्थिति का अभाव रहता है ! 'से तेणढे जाव वेमायविसेसाहिय कम्म पकरेंति' इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि कितनेक अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव ऐसे होते हैं जो तुल्य स्थितिवाले होते हुए तुल्यविशेषाधिक कर्म का बन्ध करते हैं और कोई कोई अनन्तरोपपन्नक एकेन्द्रिय जीव ऐसे होते हैं जो तुल्पस्थितिवाले होते हुए भी घिमात्र विशेषाधिक कर्म का बन्ध करते हैं । 'सेव भंते ! सेव भंते ! 1 से तेणगुण जाव वेमायविसेमाहिय कम्म परे ति' २४थी है ગૌતમ મેં એવું કહેલ છે કે કેટલાક અનંતરપપનક એકઈદ્રિયવાળા
છો એવા હોય છે કે-જેઓ સરખી સ્થિતિવાળા હોવા છતાં સમાન અને વિશેષાધિક કમને બંધ કરે છે. અને કઈ કઈ અનંતરે૫૫નક એકઇન્દ્રિય વાળા જીવો એવા હોય છે કે જેઓ તુલ્ય સ્થિતિવાળા હોવા છતાં પણ વિમાત્રથી વિશેષાધિક કમનો બંધ કરે છે.
'सेव भंते ! सेव ! भंते ! त्ति' समन् मनत५५-४ यि એકઈન્દ્રિયવાળા જીવોના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
ED
भगवतीने सि' हे भदन्त ! अनन्तरोपपत्रक पृधिव्यादि एकेन्द्रिय जीवों के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने कहा है वह सब सर्वथा ही सत्य है । इस प्रकार कहकर गौतमने भगवान् को वन्दना को और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू० २॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र' की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके चौतीसवें शतक के
प्रथम एकेन्द्रियशतक का दूसरा उद्देशक समाप्त ॥३४-२॥ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે, હે ભગવન આ૫ દેવાનુપ્રિયે આ વિષયમાં કરેલ કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતીસૂત્ર'ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ચોત્રીસમાં શતકમાં પહેલા એક ઈન્દ્રિય શતકને
બીજો ઉદેશ સમાપ્ત ૩૪-રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ उ०३ परम्परोपनकैकेन्द्रियनिरूपणम् ४६५
अथ तृतीयोदेशकः भारभ्यते मूलम्-काविहा of भंते ! परंपरोववन्नगा एगिदिया पन्नत्ता? गोयमा ! पंचविहा परंपरोववन्नगा एगिदिया पन्नत्ता, तं जहा-पुढवीकाइया भेओ चउक्कओ जाव वणस्तइकाइ. यत्ति। परंपरोववण्णग अपजत्तमुहमपुढवीकाइए णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए, समोहणित्ता जे भविए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए जाव पञ्चस्थिमिल्ले चरिमंते अपज्जत्त सुहमपुढवीकाइयत्ताए उववज्जि. तए० एवं एएणं अभिलावेणं जहेव पढमो उद्देसओ जाव लोग चरिमंतो त्ति । कहिणं भंते ! परंपरोववन्नग बायरपुढवी. काइयाणं ठाणा पन्नत्ता ? गोयमा ! सटाणेणं अहसु पुढवीसु एवं एएणं अभिलावेणं जहा पढमे उद्देसए जाव तुल्लट्टिइय त्ति । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥सू०१॥ चोत्तीसइमेसए पढमे एगिदियसए तइओ उद्देसो समत्तो।३४-३। __ छाया--कतिविधाः खलु भदन्त ! परोक्षपन्नका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधाः परम्परोपपन्नका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पृथिवीकायिकाः भेदो चतुष्को यावद् वनस्पतिकायिका इति । परम्परोपन्नकाऽप र्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! एस्या रत्नमभायाः पृथिव्याः पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः समवहत्य यो भव्य एतस्या रत्नममायाः पृथिव्या यावत्पाश्चात्ये चरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया उपपत्तम् एवमेतेनाभिलापेन यथैव प्रथमोद्देशको याल्लोकचरमान्त इति । कुत्र खलु भदन्त ! परम्परोपपन्नक बादरपृथिवी कायिकानां स्थानानि ज्ञप्तानि ? गौतम ! स्वस्थानेनाष्टासु पृथिवीषु, एवमेतेनाभिलापेन यथा-प्रथमे उद्देशके यावत् तुल्यस्थितिका इति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ सू० ११॥
चतुस्त्रिंशत्तमे शत्त के प्रथमे एकेन्द्रियशतके तृतीयोद्देशकः समाप्तः ॥३४।१।३।। भ० ५९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती ___टीका:--'पइनिहाणं भंते !' कतिविधाः खलु भदन्त ! 'परंपरोक्वन्नगा एगिदिया पन्नत्ता' परम्परोपपन्नकाः एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ता:-कथिता ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा !' 'हे गौतम ! 'पंचविहा परंपरोववन्नगा एगिदिया पन्नत्ता' पञ्चविधा:-पश्चप्रकारकाः परम्परोपपन्नका उत्पत्ते द्वितीयादिसमये वर्तमाना एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः 'तं जहा' तद्यथा-'पुढवीकाइया' पृथिवीकायिकाः अकायिकाः तेजस्कायिकाः वायुकायिकाः, वनस्पतिकायिकाश्च । पृथिवीकायिकाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः सूक्ष्माश्च बादराश्च एवं यावद्वनस्पतिकायिका अपि सूक्ष्म
शतक ३४ उद्देशक ३ 'काविहा ण भंते ! परंपरोदवनगा एगिदिया पन्नत्ता' इत्यादि
टीकार्थ--'काविहा णं भंते ! परपरोववन्नगा एगिंदिया पन्नत्ता' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय परम्परोपपन्नक जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं'गोयमा ! पंचविहा पर परोववन्नगा एगि दिया पन्नत्ता' हे गौतम! एकेन्द्रिय परम्परोपपन्नक जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं। जो जीव उत्पत्ति के द्वितीयादि समय में वर्तते है वे परम्परीपानक कहे गये हैं ! 'तं जहा' वे परम्परोपपन्नकों के पांच भेद इस प्रकार से हैं-पृथिवीकायिक, अकायिक, तेजस्कायिक वायु कायिक और वनस्पतिकायिक, हे भदन्त ! पृथिवीकायिक कितने प्रकार के कहे गये हैं ? हे गौतम ! पृथिवीकायिक दो प्रकार के कहे गये हैं । वे दो प्रकार सूक्ष्म और बादर के भेद से होते है। इसी प्रकार से दो भेद थावत् वनस्पतिकायिकों तक जानना
ત્રીજા ઉદેશાને પ્રારંભ– 'कइविहा ण भते ! पर परोववन्नगा एगिदिया पण्णत्ता' त्याहि.
साथ-'काविहाण भंते ! परंपराववन्नगा एगिदिया पण्णत्ता' 3 ભગવન એકઈ દ્રિયવાળા પરંપરોપ૫નક જી કેટલા પ્રકારના કહેવામાં साव्या छ, म प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री है-'गोयमा ! पचविहा परंपरोवउण्णगा एगि दिया पण्णत्ता' गौतम ! ४न्द्रियाणा ५२ ५५५-न पांय ना ४ामा मावेस छ. 'त जहा' ते ५२५२।५५-तीन पांय ભેદે આ પ્રમાણે છે. પૃથ્વીકાયિક, અષ્કાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક હે ભગવન પૃથ્વીકાયિકે કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે? ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! પૃથ્વીકાયિકે બે પ્રકારના કહે. વામાં આવ્યા છે. તે બે પ્રકાર સૂમ, અને બાદર એ પ્રમાણે છે. આજ પ્રમાણે સૂક્ષમ અને બાદર એ બે ભેદે યાવત્ વનરપતિકાયિક સુધી સમજવા,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३४ अ. शं. १ उ०३ परम्परोपन्न के केन्द्रियनिरूपणम् ४६७ बादरभेदेन द्विविधाः । परम्परोपपन्नकाः सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्च एवं यावद्वनस्पतिकायिका अपि पर्याप्तापर्याप्तभेदेन द्विविधा भवन्तीति एतदाशयेनैवाह'भेदो चउको जाव वणस्सइकाइयत्ति' भेद श्रतुष्को यावद्वनस्पतिकायिका इति, वनस्पतिकायिकपर्यान्तानाम् एते चत्वारः सूक्ष्मवादरपर्याप्ता पर्याप्तरूपा भेदा ज्ञातव्या इति । ' परंपरोक्वन्नग अपज्जत सुडुमपुढवीकाइरणं भंते !" परम्परोपपन्नकापर्यंत सूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! 'इमी से रयणप्पभाए पुढनीए पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए' एतस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः 'समोहणित्ता जे भविए चाहिये । हे भदन्त ! परम्परोपपन्नक सूक्ष्म पृथिवीकाधिक कितने प्रकार के कहे गये हैं ? हे गौतम ! ये दो प्रकार के कहे गये हैं एक पर्यातक और दूसरे अपर्याप्तक, वनस्पतिकायिक तक इसी प्रकार से दो भेद होते हैं एक पर्याप्तक और दूसरे अपर्याप्त इसी आशय को लेकर 'भेदो चउको जाव वणस्सह काहयत्ति' सूत्रकार ने यह सूत्र कहा है । पृथिवीकायिक से लेकर वनस्पतिकायिक तक ये चार चार सूक्ष्म बादर पर्याप्तक और अपर्याप्तक भेद होते हैं।
'पर' परोवबन्नग अपज्जन्तसुमपुढवीकाइएणं भंते! हमीसे रयणभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते समोहए०' हे भदन्त ! वह परम्परोपपन्नक अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव कि जिसने इस रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्वचरमान्त में मारणान्तिक समुद्घात किया है । और समुद्घात करके इस रत्नप्रभापृथ्वी के पश्चिम चरमान्त में હે ભગવન્ પરંપરાપપન્નક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકા કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હૈ ગૌતમ ! પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તક એ એ ભેદથી પર પરાપપન્નક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકા એ પ્રકારના છે, આજ પ્રમાણે આ એ ભેદો યાવત વનસ્પતિકાયિક સુધી સમજવા. અર્થાત્ અકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક સુધીના જવા પર્યાપ્તક અને પર્યાપ્તક એ બે ભેદવાળા होय छे. तेभ समभवु. या अभिप्रायथी 'भेओ चउक्को जाव वणस्सइ काइयति' સૂત્રકારે આ સૂત્રપાઠ કહેલ છે. પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાય સુધીના જીવને સૂક્ષ્મ, ખાદર પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક એ રીતના ચાર ભેદે હાય છે.
'पर' परोववन्नगा अपज्जत्त सुहुमपुढवीकाइयण भंते! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पुरथिमिल्ले चरिमंते ! समोहए' डे लगवन् ते परंपरापयन्न अपर्याસક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવ કે જેણે આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાન્તમાં મારણાન્તિક સમુધાત કરેલ છે, અને મારણાન્તિક સમુધાત કરીને જે આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
भगवतीस्त्रे
-
इमीसे रयणप्पमाए पुढोए पच्चथिमिल्छे चरिमते अपज्जत्त सुहुमपुढवी. काइयत्ताए उत्रज्जित्तए' समवहत्य यो भव्य एतस्या रत्नमभायाः पृथिव्याः पाश्चात्ये चरमान्ते अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया उपपत्तुं स खलु भदन्त ! कियत्सामयिकेन विग्रहेणोत्पद्यतेति प्रश्नः, उत्तरमाह-एवं' इत्यादि, एवं एएणं अभिलावेणं जहेब पढमो उद्देसओ' एवमेतेनामिलापेन यथैव प्रथमोद्देशकः एत. स्यैव चतुर्विंशत्तमशतकस्य प्रथमोद्देशके यथा यथा यद् यत् कथितं तत्सर्व तेनैव रूपेणेहापि ज्ञातव्यम्, कियत्पर्यन्तः प्रथमोद्देशक इहाध्येतव्य स्तत्राह'जा' इत्यादि, 'जाव लोगचरिमंते त्ति' यावत् लोकचरमान्त इति एकसा. मयिकेन यावत् चतुःसामयि केन विग्रहेण उत्पद्यतेत्यारभ्य लोकचरमान्त पर्यन्तं सर्वमपि वक्तव्यम् किन्तु औत्तरे चरमान्ते समवहतानां पाश्चात्ये चरमान्ते च अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य है, वह कितने समयवाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता है ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- एवं एएणं अभिलावेणं जहेव पढमउद्देसओ' हे गौतम! इस अभिलाप द्वारा जैसा इसी चौंतीसवें शतक के पूरे प्रथम उद्देशक में जैसा जैसा जो जो कहा गया है वह सब उसी रूप से यहां पर भी जानना चाहिये । और ऐसाही यह सब कथन इस सम्बन्ध में 'जाव लोगचरिमंते त्ति !' यावत् लेाक के चरमान्त तक करना चाहिये अर्थात् यह यावत् लोकके चरमान्त तक में एक समय वाले विग्रह से दो समयवाले विग्रह से तीन समयवाले विग्रह से और चार समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है किन्तु उत्तर लोक को રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચરમાતમાં અપર્યાપ્તક સૂમ વાયુકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય બનેલ છે, તે ત્યાં કેટલા સમયની વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન थाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री गौतमस्वामीन ४छे , 'एएण अभिलावेण जहेव पढमो उद्देसओ' गौतम! म मिसा५६।२ शत ५॥ ચોત્રીસમા શતકના પહેલા ઉદેશામાં કહેવામાં આવેલ છે તે સઘળું કથન એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ સમજવું અને એ જ પ્રમાણેનું તે સઘળું કથન આ વિષયમાં 'जाव लोगचरिमंते ! त्ति' यावत् होना २२मान्त सुधी वु नये. अर्थात् તે યાવત્ લેકના ચરમાન્તમાં એક સમયેવાળી વિગ્રહગતિથી અથવા બે સમયવાળી વિગ્રહગતિથી અથવા ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી અથવા ચાર સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. પરંતુ ઉત્તર લેકના ચરમાતમાં સમુદ્દઘાત કરીને પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં ઉત્પન્ન થવાવાળાઓને એક સમયનો વિગ્રહ હોતું નથી આ કથન સુધી કહેવું જોઈએ. આ સંબંધમાં આ શતકના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका २०३४ अ. श०१ उ०३ परम्परोपन कै केन्द्रियनिरूपणम् ४६९ समुत्पद्यमानानामेकसामयिको विग्रहो न भवति अत्तस्तेषां द्वयादि चतुःसामयिको विग्रहो भवति, उक्तं च प्रथमोद्देशकान्ते- 'उत्तरिल्ले समोहयाणं पञ्चत्थिमिल्ले उववज्जमाणाणं एगसमइओ विग्गहो नत्थि' इत्यन्तं वाच्यम् 'कहि णं भंते ! परंपरोववन्नग बायरपुढवीकाइयाणं ठाणा पन्नता' कुत्र खलु भदन्त ! परम्परोपपन्नक बादरपृथिवीकायिकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि - कथितानीतिः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा ! हे गौतम! 'सहाणेणं असु पुढीसु' स्वस्था नेन यत्र परम्परोपपन्नका जीवा आसते तत् स्वस्थानम् स्थानापेक्षया अष्टासु रश्नप्रभा दीपत्प्राग्भारा पृथिवी पर्यन्तेषु परम्परोपपन्नक बादरपृथिवीकायिककेन्द्रियजीवानां स्थानानि प्रज्ञप्तानीत्युत्तरम् । एवं एएणं अभिलावेणं जहा पढमे उद्देस जाव तुल्लईियत्ति' एवमेतेन पूर्वोक्तेनाभिलापेन आलापकमकारेण यथैव चरमान्त में समुद्घात करके पश्चिम चरमान्त में उत्पन्न होनेवालों को एकसमयका विग्रह नहीं होता हैं, यहां तक कहना चाहिये इस संबन्ध में इसी शतक के प्रथम उद्देशक के अन्त में भगवानने कहा है- 'उत्तरिल्ले समोहयाणं पञ्चत्थिमिल्ले उबवजमाणाणं एगसमइओ विग्गहो नस्थि' 'करिणं भंते ! पर परोववन्नगा बाधर पुढवीकाइयाणं ठाणा पन्नता' हे भदन्त ! परम्परोपपन्नक बादर पृथिवीकायिक के स्थान कहां पर कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते है- 'गोधमा ! सहाणेणं असु पुढवीस' हे गौतम! परम्परोपपन्नक बादर पृथिवीकायिकों के स्थान स्वस्थानकी अपेक्षासे आठ पृथिवियों में कहे गये हैं वे आठ पृथिवीयां रत्नप्रभापृथिवी से लेकर ईषत्प्रारभारा पृथिवी तक हैं । ' एवं एएणं अभिलावेणं जहा पढमे उद्देस जाव तुल्लहियत्ति' इसी प्रकार से इस अभिलाप द्वारा इनके सम्बन्ध का सब प्रश्नोत्तर रूप कथन यावत् तुल्यस्थितिवाले परम्परोरथडेला उद्देशाना अंतमा लगवाने उधु छे डे- 'उत्तरिल्ले समोहयाणं पच्चत्थिमिल्ले उववज्जमाणा ण एगसयइओ विग्गहों नत्थि !
'कहि ण' भंवे ! परंपरोववन्नगा वायरपुढवीकाइयाणं ठाणा पण्णत्ता' હે ભગવન્ પર પરોપપન્નક ખાદર પૃથ્વીકાયકાના સ્થાને કયાં કહ્યા છે ? या प्रश्नना उत्तरमां प्रभुश्री गौतमस्वामीने हे छे है - 'गोमा ! सहाणेणं अट्टसु पुढबीसु' हे गौतम! परपपन्न महर पृथ्वी अविना स्थानी આઠ પૃથ્વચામાં કહ્યા છે. તે આ પૃથ્વીયા રત્નપ્રભા પૃથ્વીથી લઈને धवत् प्राग्भारा पृथ्वी सुधीनी आठ पृथ्वीयो छे. 'ए' एएणं' अभिलावेण जहा पढमे उद्देसए जाब तुल्लट्ठिइयत्ति' मेन प्रभाये या अलिसायद्वारा या विषय સમધમાં ખીજા સઘળા પ્રશ્નોત્તર રૂપ કથન યાવત્ કેટલાક તુલ્ય સ્થિતિવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
৪৬০
भगवतीसूत्रे आयैव शतकस्य प्रथमोद्देशके कथितं तथैव सर्वमिहापि ज्ञातव्यम् । कियत्पर्यन्तं प्रथमोद्देशकमकरणमवगन्तव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव तुल्लछिइयत्ति' यावत् तुल्यस्थितिका इति, 'परंपरोपपन्नका एकेन्द्रिया-किं तुल्यस्थितिका तुल्यविशे. पाधिकं कर्मप्रकुर्वन्ति किं वा तुल्यस्थितिका विमात्रविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ती स्थादिक प्रश्नः हे गौतम ? तुल्यस्थितिका विमानविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ती त्याधुत्तरादिकं च प्रथमोद्देशकवदेव ज्ञातव्यम् । 'सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! परम्परोपपन्नकैकेन्द्रियजीवविषये यदेवानुप्रियेण कथितं तत्सर्व सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्श संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥९० १॥ इति श्री - विश्वविख्यातजगवल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालनतिविरचिताया "श्री भगवतीमत्रस्य" पमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां चतुस्त्रिंशत्तमे शतके प्रथममेकेन्द्रियशतकस्य
तृतीयोदेशका समाप्तः ॥३४।११।। पन्नक अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव विमात्र विशेषाधिक कर्म का बन्ध करते हैं, यहां तक प्रथम उद्देशक के जैसा ही जानना चाहिये 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' हे भदन्त ! परम्परोपपन्नक एकेन्द्रिय जीवों के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने कहा है वह सब सर्वथा ही सत्य है । इस प्रकार कहकर गौतमने भगवान को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू०१॥
तृतीय उद्देशक समाप्त ॥३४-३। પરંપરપપનક અપર્યાપ્તક સૂમિ પૃગીકાયિક જી વિમાત્રથી વિશેષાધિક કર્મને બંધ કરે છે. આ કથન સુધી પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણેનું કથન समा.
'सेव भो ! सेवं भंते ! त्ति' सन् ५२५५५-४ मेन्द्रियाणा
ના સંબંધમાં આપી દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આ૫ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી ગૌતમસ્વામી તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. માસૂ૦૧
ત્રીજે ઉદ્દેશ સમાપ્તા ૩૪-૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.१ उ०४-११ अनन्तरावगाढायेकेन्द्रियनि० ५७१
अथ चतुर्थोद्देशकः मारभ्यतेमूलम्-‘एवं सेसा वि अट्र उदेसगा जाव अचरिमोत्ति' नवरं अर्णतरसरिसा परंपरा परंपरसरिसा चरमा य अचरमा य एवं चेव । एवं एए एक्कारस उद्देसगा ॥३४-११-१॥ चोत्तीसइमे सए पढमे एगिदियसए ॥३४.४-११ उद्देसगा समत्ता
॥पढमं एगिदियसेढीसयं समत्तं ॥ छाया--'एवं शेषा अपि अष्टौँ उद्देशका यावदचरम इति । नवरम् अनन्त रसदृशाः परम्पराः परम्परसहशा श्वरमाश्चाचरमाश्च एवमेव । एवमेते एका दशोदेशकाः ॥३४।१।११ चतुस्त्रिंशत्तमे शतके प्रथमे एकेन्द्रियशते ४-११ उद्देशाः समाप्ताः
प्रथममेकेन्द्रियश्रेणिशतकं समाप्तम् ॥ टीका--'एवं सेसा वि अउद्देसगा जाव अचरिमोत्ति' एवम्-परम्परोपपन्न. कोद्देशकवदेव शेषा एतद्भिन्ना अष्टावपि उद्देशकाः यावद् अचरमोद्देशक इति । तत्राष्टौ चतुर्थत आरभ्य एकादश पर्यन्ताः-अनन्तरावगाढ ४-परम्परावगाढा ५ -ऽनन्तराहारक ६-परम्भराहारक ७ -ऽनन्तरपर्याप्त ८-परम्परपर्याप्त ९-चरमा १०ऽचरम ११ रूपा अवसेया इति । 'नवरं अणेतरा 'अणंतरसरिसा' अनन्तरो
॥शतक ३४ उद्देशक ४-११॥ 'एवं सेसावि अg उद्देसगा जाव अचरिमोत्ति' इत्यादि
टीकार्थ-इसी प्रकार से बाकी के भी आठ उद्देशक अचरम उद्देशक तक कह लेना चाहिये। वे आठ उद्देशक इस प्रकार से हैं-'अन्तरावगाढ ४, परम्परावगाढ५, अनन्तराहारक ६, परम्पराहारक ७, अन्तरपर्याप्त८, परम्परपर्याप्त ९, चरम १०, और अचरम ११ 'नवरं अणंतरा अणंतर. सरिसा परंपरा परंपरसरिसा चरमा य अचरमाय एवं चेत्र जितने
- ચેથા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ છે 'एव सेसा अट्ट उद्देसगा जाव अचरिमो त्ति' त्याह
આજ પ્રમાણે બાકીના આઠે ઉદ્દેશાઓ યાવત્ અચરમ ઉદ્દેશા સુધી કહેવા જોઈએ તે આઠ ઉદેશાઓ આ પ્રમાણે છે. અનંતરાવગાઢ ૪ પરમ્પરાવગાઢ ૫ અનંતરહારક ૬ પરમ્પરહારક ૭ અનન્તર પર્યાપ્તક પરંપરપર્યાપ્તક ૯ ચરમ १० मन मयरम ११ णवर अणंतरसरिसा परम्परा, परम्परसरिसा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
भगवतोसले देशका यावन्त स्ते सर्वेऽपि अनन्तरोपपन्नकवदेव ज्ञातव्याः 'परंपरा परंपरप्त. रिसा' परम्परोद्देशकाः परम्परोपपन्नकोदेशक सदृशा ज्ञातव्याः चरमा अचरमा अपि एवमेव-परम्परोपपन्नकवदेवेति ‘एवं एए एकारस उद्देसगा' एवं पूर्वोक्त प्रकारेण एते-पूर्णाक्ता एकादशोद्देशकाः चतुस्त्रिंशत्तमशतके प्रथमैकेन्द्रियशते भवन्तीति ।।३४।१।४=११॥ इति श्री-विश्वविख्यातनगद्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां "श्री भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां चतुस्त्रिंशत्तमे शतके प्रथमस्य एकेन्द्रियशतकस्य चतुर्थ
एवं एकादशोद्देशकः समाप्त ॥३४-४-१-११॥
इति प्रथममेकेन्द्रिय श्रेणिशतकं समाप्तम् । अनन्तरोद्देशक हैं वे सब अनन्तरोपपन्नक के जैसे हैं 'परंपरा परंपर. सरिसा' एवं परम्परोदेशक परम्परोद्देशक के जैसे हैं तथा चरम और अचरम भी इसी प्रकार अर्थात् परम्परोपपन्नक के जैसे ही जानना चाहिये । 'एवं एए एकारस उद्देसगा' इस प्रकार से ये ३४ वें शतक में प्रथम एकेन्द्रिय शतक में ११ उद्देशक हैं ॥मू० १॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके चोतीसवें शतक का
चार से ग्यारहवां उद्देशक समाप्त ॥३४-१-४-११॥
यह पहला एकेन्द्रियश्रेणि शतक समाप्त हुआ। चरमा य अचरमा य एव चेव' रेटता अनतराश छे, ते मया अनंतरा५. પનક પ્રમાણે છે. તેમ સમજવું. એવં પરંપરદેશક પરમ્પરાપનકોદેશક प्रभारी छ. तथा य२म मन मयर ५५४ मा प्रमाणे समा 'एवं एए एक्कारस उद्देसगा' मा शत 24॥ ३४ ॥। ४ा छे. ॥सू०१॥ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ત્રીસ શતકના ચારથી અગીયાર ઉદેશા
सभात ॥३४-१-४-११॥ પહેલું એકેન્દ્રિયશતક સમાપ્ત થયું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श०२ कृष्णलेदयै केन्द्रियनिरूपणम्
द्वितीयमेकेन्द्रियशतं प्रारभ्यते
मूलम् -कइविहाणं भंते ! कण्हलेस्सा एगिंदिया पन्नत्ता ? गोयमा ! पंचविहा कण्हलेस्सा एगिंदिया पन्नत्ता । भेओ चक्कओ जहा- कण्हलेस्स एगिंदियसए जाव वणस्सइकाइयत्ति । कण्हलेस अपज्जत सुहुमपुढवीकाइए णं भंते! इमीसे रयणभाए पुढवी पुरथिमिले० एवं एएणं अभिलावेणं जहेव ओहि उद्देसओ जाव लोगचरिमंते ! त्ति, सव्वत्थ कण्हलेस्सेसु चैव वायव्वो । कहि णं भंते ! कण्हलेस्स अपज्जन्तबायरपुढवीकाइयाणं ठाणा पन्नत्ता ? एवं एएणं अभिलावेर्ण जहा ओहि उद्देसओ जाव तुट्टियति । सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति । एवं एए अभिलावेणं जहेव पढमं सेढिसयं तहेव एक्कारस उद्देगा भाणियव्वा ॥३४ - ११॥
४७३
विइयं एगिंदियसेढिसयं समत्तं ॥३४-२॥
छाया -- कतिविधाः खलु भदन्न ! कृष्णलेश्या एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधाः कृष्णलेश्या एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः भेदचतुष्को यथा कृष्णश्ये केन्द्रियशते यावद्वनस्पतिकायिका इति । कृष्णलेश्याऽपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त । एतस्या रत्नमभायाः पृथिव्याः पौरस्त्ये० एवमेतेना मिलापेन यथैवधिको देशको यावल्कोकचरमान्ते इति, सर्वत्र कृष्णलेश्येष्वेवपपातयितव्यः । कुत्र खलु भदन्छ ! कृष्णलेश्याऽपर्याप्त वादरपृथिवीकायिकानां स्थानानि ज्ञतानि, एवमेतेना मिलापेन यथा-औधिको देशको यात्र तुल्यस्थितिका इति, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति । एवमेतेनाभिलापेन यथैव प्रथमं श्रेणिशतं तथैव एकादशो देशका भणितव्याः ।। ३४-२-११ ।।
द्वितीयमेकेन्द्रियश्रेणीतं समाप्तम् ॥ ३४ - २ |
टीका -- 'कविहा णं भंते! कण्हलेस्सा एगिंदिया पद्मत्ता' कतिविधाः कतिकारकाः खलु मदन्त ! कृष्णलेश्ये केन्द्रियाः प्रशप्ताः कथिता ? इति
भ० ६०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसो प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा कण्हलेस्सा एगिदिया पन्नत्ता' पश्चविधा:-पश्चपकारकाः पृथिवीकायिकादि वनस्पति कायिकान्ताः कृष्णलेश्या एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः कथिताः । 'भेओ चउक्को जहा कण्हलेस्सएगिदियसए जाव वणस्सइकाइयत्ति' भेद ऋतुष्कको यथा कृष्णलेश्यै केन्द्रियशते त्रयस्त्रिंशत्तमे शतके द्वितीये एकेन्द्रियशते यावद् वनस्पतिकायिका इति ! कृष्णलेश्य पृथिवीकायिकादारभ्य कृष्णलेश्य वनस्पतिकायिकानां पञ्चानामपि सूक्ष्म-दादर-पर्याप्ता-ऽपर्याप्तरूपा चत्वारो भेदाः, इति
शतक ३४ में दूसरा एकेन्द्रिय शतक २ 'काविहा णं भंते ! कण्हलेस्सा एगिदिया पण्णता' ३४-११
टीकार्थ--'काविहा णं भंते! कण्हलेस्सा एगिदिया पनत्ता' हे भदन्त! 'कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? 'गोयमा !' पंचविहा कण्हलेस्सा एगिदिया पण्णत्ता' हे गौतम ! कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रिय जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं। और ये पृथिवीकायिक से लेकर वनस्पतिकायिक तक हैं। 'भेमो चउक्कभो जहा काहलेस्स एगिदियसए जाव वणस्सहकाइयत्ति' इन के चार भेद कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रियशतक में कहे अनुसार यावत् वनस्पतिकायिक तक जानना चाहिये अर्थात् ३३ वें शतक में द्वितीय एकेन्द्रिय शतक में यावत् वनस्पतिकायिक तक पांचों कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रियों के सूक्ष्म चादर पर्याप्त और अपर्याप्त रूप से
म न्द्रिय शत प्रा - 'कइविहा ण भंते ! कण्हलेस्स एगिदिया पण्णत्ता' त्याह
A.- 'काविहा ण भंते ! कण्हलेस्मा एगि दिया पणत्ता' मान् हुवेश्या१1 2न्द्रिय | eam २ मा मावेस छ ? 'गोयमा ! पंचविहा कण्हलेक्स एगिदिया पन्नत्ता' 3 गौतम ! वेश्या सन्द्रिय જી પાંચ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે. અને તે પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિ अयि सुधीना समावा. 'भेओं चउक्कओ जहा कण्हलेस्सएगिदियसए जाव वणस्सइकाइयत्ति' वेश्यावा सन्द्रिय शतमा ४ा प्रमाणे माना ચાર ભેદ યાવત વનસ્પતિકાય સુધી સમજવા. અર્થાત્ ૩૩ તેત્રીશમાં શતકના બીજા એકેન્દ્રિય શતકમાં યાવત્ વનસ્પતિકાય સુધી પાંચે પ્રકારના કૃષ્ણલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય જીવને સૂક્ષમ, બાદર, પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક રૂપથી ચાર ભેદે જે પ્રમાણે કહ્યા છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ સમજવા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७१
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श०२ कृष्णलेश्यैकेन्द्रियनिरूपणम् चत्वारो मेदा भवन्तीति । 'कण्डलेस्स अपज्जत हुमपुढवीकइए णं भंते । कृष्णलेश्याऽपर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! ' इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए पुरत्थि मिल्ले० ' एतस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः पौरस्त्ये० ' एवं एएणं अभिलावेण जहेब ओहिउद्देसओ जाव लोगचरिमंतेत्ति' एवमेतेनाभिला पेन यथैव औधिको देशको यावल्लोकचरमान्त इति, 'सम्वत्थ कण्हलेस्से सु चेव उववारयन्त्रो' सर्वत्र कृष्णलेश्येष्वेव उपपातयितव्यः । यथैवौधिक उद्देशकः अत्रैव चतुस्त्रिंशत्तमशतकगते प्रथमे एकेन्द्रियशतके सामान्येन - अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकप्रकरणोक्तं सर्व प्रकरणं वाच्यम्, विशेष एतावानेव यत्
चार भेद जैसे कहे गये हैं वैसे ही वे यहां पर भी जानना चाहिये । 'कण्हलेस अपज्जन्त सुहमपुढवीकाइयाणं भंते! हे भदन्त ! वह कृष्णलेश्यावाले अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव कि जिसने 'इमीसे रणभाए पुढबीए पुरथिमिल्ले' इस रत्नप्रभापृथिवी के पूर्व चरमान्त में मारणान्तिक समुद्घात किया है और पश्चिम चरमान्त में उत्पन्न होने के योग्य हुआ है तो हे भदन्त । ऐसा वह जीव वहां कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? इत्यादि पाठ द्वारा जैसा औधिक उद्देशक में कहा गया है वैसा ही लोक के चरमान्तसंबंधी प्रकरण तक समझना चाहिये । 'सन्वत्थ कण्ह लेहसेसु चेव उववाएयन्बो' और इन सबका सर्वत्र कृष्णलेश्यावालों में ही उपपात कहना चाहिये । तात्पर्य कहने का यही है कि जिस प्रकार से ३४ वें शतक गत प्रथम एकेन्द्रिय शतक में सामान्य से अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक के प्रकरण में कहा
'कण्हलेस अपज्जच सुहुमपुढवीकाइयाणं भंते! हे भगवन् ते बेश्याबाजा अथर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वी अयि ने 'इमीसे रयणप्पभाष पुढवीए पुरत्थिमिल्ले' मा रत्नला पृथ्वीना पूर्व यरभान्तमां भारशान्तिः સમુદ્ઘાત કરીને પશ્ચિમ ચરમાન્તમાં ઉત્પન્ન થવાને ચાગ્ય હાય તે હું ભગવન એવા તે જીવ ત્યાં કેટલા સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે ? ઇત્યાદિ પાઠદ્વારા ઔધિક ઉદ્દેશામાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે એજ प्रमाणे बोउना यरमान्त सुधी समन्वु लेहाये. 'सम्वत्थ कण्हलेहसेसु चैव उबवायव्वो' न्मने मा अधाना उपयात मधे ठेकृष्णुलेश्यावाणामां आवे જોઈ એ કહેવાનું તાત્પય એ છે કે-જે પ્રમાણે ચેાત્રીસમાં શતકના પહેલા એકેન્દ્રિય શતકમાં સામાન્ય પણાથી અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકના પ્રકરણમાં કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણેનુ' સઘળું પ્રકરણુ અહિયાં પણ કહેવુ જોઈ એ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
भगवतीसूत्रे
अत्र कृष्णलेश्य विशेषणविशिष्टाः सर्वे पृथिव्यादयो वाच्याः, उपपातोऽपि सर्वेषां सर्वत्र कृष्णले श्येष्वेव कर्त्तव्यः । कियत्पर्यन्तमित्याह - 'जाव लोगचरिमंते' यावल्लोकचरमान्त इति, कोक - चरमान्तसूत्रपर्यन्तं संग्राह्यम् । जीवो यस्यां लेश्यायां म्रियते तस्यामेवोत्पद्यते इति न्यायात् कृष्णलेश्य जीवानां कृष्णलेइयेष्वेव उपपातो वर्णनीयः, इति भावः । 'कहिणं भंते ! कण्हलेस्स अपज्जत्तवायरपुढवीकाइयाणं ठाणा पन्नता' कुत्र खल्ल भदन्त ! कृष्णलेश्य पर्याप्त बादरपृथिवीकायिकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानीति प्रश्नः स्वस्थानापेक्षयाऽष्टसु पृथिवीषु इत्युत्तरम् इत्यादि, 'एवं एएणं अभिलावेणं
गया है वही सब प्रकरण यहां वाच्य हुआ है। विशेषता उस प्रकरण से इस प्रकरण में केवल इतनी सी है कि यहां पर समस्त पृथिवीकायिक आदि एकेन्द्रिय जीव कृष्णलेश्वा रूप विशेषण से विशिष्ट हुए हैं । तथा इन सब का उपपात भी सर्वत्र कृष्णलेइयावालों में ही कर्त्तव्य हुआ है। ऐसा यह सब उपपात सम्बन्धी कथन लोक के चरमान्त प्रकरण तक गृहीत हुआ है । क्यों कि जीव जिस लेश्या में मरता है वह उसी बेश्या में उत्पन्न होता है। इस न्याय के अनुसार कृष्णलेइयावाले जीवोंका उपपात कृष्णलेइयावालों में ही होता है। ऐसा वर्णन करलेना चाहिये ।
'कहि णं भते ! कण्हलेस अपज्जन्त बायरपुढवीकाइयाण ठाणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले अपर्याप्त बादर पृथिवीकायिकों के स्थान कहां पर कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं - हे गौतम ! स्वस्थान की अपेक्षा से उनके स्थान आठों पृथिवियों में अर्थात्
તે પ્રકરણ કરતાં આ પ્રકરણમાં વિશેષતા કેવળ એટલી જ છે કે અહિયાં સઘળા પૃથ્વીકાયિકા વિગેરે એકેન્દ્રિય જીવા કૃષ્ણુલેસ્યાના વિશેષણથી કહેવાના છે. તથા આ બધાને ઉપપાત પણ બધે જ કૃષ્ણુલેસ્થાવાળાઓમાં જ કહેવા જોઈએ, આ પ્રમાણે આ સઘળુ ઉપપાત સંબંધી કથન લેાકના ચરમાન્ત સૂત્ર સુધી ગ્રહણ કરાયેલ છે. કેમ કે જીવ જે લેશ્યામાં મરણપામે છે, તે એજ લેશ્યામાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ ન્યાય પ્રમાણે કૃતેશ્યાવાળા વાના ઉપરાત કૃષ્ણલેશ્યાવાળામાં જ થાય છે એ પ્રમાણેનું વણુન કરી લેવું જોઇએ.
'कइ णं' भंते ! कण्हलेस अपज्जत बायरपुढवी काइयाण ठाणा पण्णत्ता' હે ભગવન્ કુષ્ણુલેશ્યાવાળા અપર્યાપ્તક ખાદર પૃથ્વીકાયિકાના સ્થાને કયાં કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે છે કે-હે ગૌતમ ! સ્વસ્થાનની અપેક્ષાથી તેના સ્થાના રત્નપ્રભા પૃથ્વીથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका का श०३४ अ. श०२ कृष्णलेश्यैकेन्द्रियनिरूपणम् ५७७ जहा ओहि उद्देसो जाव तुल्लटिइयत्ति' एवमेतेन पूर्वोक्तेनामिलापेनअभिलापप्रकारेण यथा अस्य औधिकः प्रथमोद्देशक श्चतुस्त्रिंशत्तमस्य शतकस्य प्रथमे एकेन्द्रियशते प्रथमोद्देशके, यावत् तुल्यस्थितिका इति, 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति, ‘एवं एएणं अभिलावेणं जहेब पदमं से ढिसयं तहेव एकारस उद्देसगा भाणियन्या' एवमेते. नाभिलापेन यथैव प्रथम श्रेणिशतकं तथैव एकादशोदेशका भणितव्याः ॥ १॥ इति श्री-विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां 'श्री भगवतीसूत्रस्य' प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां
व्याख्यायां चतुस्त्रिंशत्तमे शतके द्वितीयमेकेन्द्रियशतं समाप्तम् ॥३४-२॥ रत्नप्रभा पृथिवी से लेकर ईषत्प्रारभारा पृथिवी तक में कहे गये हैं। इत्यादि एवं एएण अभिलावेण जहा ओहिओ उद्देओ जाव तुल्ल. ठियत्ति' इसी प्रकार पूर्वोक्त अभिलाप से जैसा इसका चौंतीसवें
शतक का प्रथम उद्देशक कहा गया है एकेन्द्रिय शतक में यावत् तुल्य स्थितिवाले प्रकरण तक कहा गया है वैसा ही यहां पर भी तुल्य स्थिति प्रकरण तक कह लेना चाहिये । 'सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब सर्वधा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। सन पत्प्राम।२। पृथ्वी सुधीमा ४३ . ध्याह एवं एएण अभिलावेणं जहा ओहिओ उद्देसओं जाव तुल्लद्विइयत्ति' मा प्रमाणे मा ५३॥ ४डेल અભિલાપ પ્રમાણે જે રીતે ત્રીસ ૩૪ મા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહેવામાં આવેલ છે, અર્થાત્ એકેન્દ્રિય શતકમાં યાવત્ તુલ્ય સ્થિતિવાળાનાકથન સુધી કહેલ છે, એજ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ તુલ્યસ્થિતિવાળા કથન સુધી કહેવું જોઈએ.
'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' 3 ममपन् भा५ देवानुप्रिये २ प्रमाणेनु કથન આ વિષય સંબંધમાં કરેલ છે, તે સઘળું કથન સત્ય છે, હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યો વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे ___'एवं एएणं अभिलावेण जहेव पढम सेढिसयं तहेव एक्कारस उद्देसगा भाणियचा' इस अभिलाप से जैसा प्रथम श्रेणिशतक कहा गया है उसी प्रकार से इसके भी ११ उद्देशक कह लेना चाहिये।
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके चौतीसवें शतकका
द्वितीय एकेन्द्रिय शतक समाप्त ॥३४-२॥ __'एव' एएण' अभिलावेण जहेव पढम सेढिसय तहेव एक्कारसउद्देसगा भाणियवा' । मलिथी पडे oll Anxi 2 प्रमाणे ४ामा આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે આના ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઈએ માસૂ૦૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ત્રીસમા શતકનું બીજુ એકેન્દ્રિય શતક સમાપ્ત
卐
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३४ अ.श.३-५ नीलादिलेश्यैकेन्द्रियनिरूपणम् ७९
'अह तइय चउत्थ पंचम सयाई' मूलम्-एवं नीललेस्सेहि वितइयं सयं । काउलेस्सेहि विसयं एवं चेव चउत्थं सयं । भवसिद्धिएहिं वि सयं। पंचमं सयं समत्तं ।सू.२॥
छाया-एवं नीललेश्यैरपि तृतीयं शतम् ॥३॥ कापोतलेश्यैरपि शतम् एवमेव चतुर्थ शतम् ॥४॥ भवसिद्धिकैरपि शतम् । पञ्चमं शतं समाप्तम् ।मु०१॥३४५
टीका:-'एवं नीललेस्सेहि वि तइयं सयं' एवं यथा कृष्णलेश्यैकेन्द्रि. यस्य शतमेकादशोद्देशकयुतं भणितं तथैव नीललेश्यैरपि तृतीयं शतम् एकादशोदेशकयुक्त भणितव्यम् ॥३४।३।।
'काउलेस्से वि सयं एवं चेव चउत्थं सयं' कापोतलेश्यैरपि शतम् एवमेवतृतीयशतवदेव चतुर्थ शतमपि भणितव्यम् । एवमेकादशोद्देशकयुक्तं चतुर्थ कापोतलेश्यशतं निरूपणीयमिति चतुर्थ शतं समाप्तम् ।३४१४ _ 'भवसिद्धिएहि वि सयं' एवं यथा नीलश्यादिमिः शतं भणितं तथैव भवसिद्धिकैरपि शतं भणितव्यम् । तथाहि-भवसिद्धिकैकेन्द्रियाः खलु भदन्त !
तीसरे से पांच तक के तीन उद्देशक 'एवं नीललेस्सेहि वि तइयं सयं' इत्यादि टीकार्थ-जिस प्रकार से ११ उद्देशों से युक्त कृष्णलेश्यावाले एकेन्द्रिय जीव का शतक कहा गया है उसी प्रकार से नीललेश्यावालों के सम्बन्ध में भी ११ उद्देशकों से युक्त तृतीय शतक भी कहलेना चाहिये।३४-३।
'काउलेस्सेहि वि सय एवं चेव चउत्थं सयं' इसी प्रकार से कापोत. लेश्यावालों के सम्बन्ध में भी ११ उद्देशकों से युक्त चतुर्थ शतक भी कह लेना चाहिये ।३४-४।
"भवसिद्धिएहि वि सयं जिस प्रकार से नीललेश्यादिवालों के सम्बन्ध में शतक कहे गये है उसी प्रकार से भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीवों के
त्रीत, याथा, भने पांयमा शतना प्रा२'एवं नीललेस्सेहिं वि तइय सय' त्याहि
ટીકાર્થ-જે પ્રમાણે કૃષ્ણલેશ્યાવાળા અકેન્દ્રિય જીવના સંબંધમાં ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાવાળું શતક કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે નીવલેશ્યાવાળાઓના સંબંધમાં પણ ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાવાળું ત્રીજુ શતક કહેવું જોઈએ ૩૪-૩ ___'काउलेस्सेहि वि सय एवं चेव चउत्थ सय मा0 प्रमाणे आपति वेश्यावाणा જીના સંબંધમાં પણ ૧૧ અગિયાર ઉદેશાઓવાળું ચોથું શતક પણ કહેવું न . ॥३४-४॥
'भवसिद्धिएहि वि सय २ प्रमाणे नोश्या विगेरे पाजामाना સંબંધમાં શતક કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે ભવસિદ્ધિક એક ઈન્દ્રિવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
मगवतीसरे कति प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः हे गौतम ! पञ्चमकारकाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पृथिवी. कायिका यावद्वनस्पतिकायिकाः । भवसिद्धिक पृथिवीकायिकाः खलु मदन्त ! कतिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः हे गौतम! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-सूक्ष्माव बादराश्च । एवमेव याबद्वनस्पतिकायिका अपि । भवसिद्धिकसूक्ष्मपृथिवीकायिकाः कविविधाः प्रज्ञप्ताः हे गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः अपर्याप्ताश्च पर्याप्ताश्च एवं यावद्वनस्पतिकायिकाः। हे भदन्त ! भवसिद्धिकापर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकः एतस्या रत्नभाया पौरस्त्ये चरमान्ते समवहतः समवहत्य एतस्या रत्नमभायाः पौरस्त्ये चरमान्ते भवसिद्धिकापर्याप्तसूक्ष्मपृथिवी. कायिकतया समुत्पत्तियोग्यो विद्यते स खलु कियत्सामयिकेन विग्रहेणोत्पद्यतेसम्बन्ध में भी शतक कहलेना चाहिये । तथा च-हे भदन्त ! भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये है ? हे गौतम ! वे पांच प्रकार के कहे गये हैं। जैसे-पृथिवीकायिक से लेकर यावत् वनस्पतिकायिक तक हे भदन्त ! भवसिद्धिक पृथिवीकायिक कितने प्रकार के कहे गये हैं ? हे गौतम! दो प्रकार के कहे गये हैं। सूक्ष्म और बादर इसी प्रकार से ये दो भेद यावत् वनस्पतिकायिक जीवों के भी जानना चाहिये । भवसिद्धिक सूक्ष्म पृथिवीकाधिक जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? हे गौतम ! दो प्रकार के कहे गये हैं। पर्याप्त और अपर्याप्त इसी प्रकार के दो भेद यावत् पादरवनस्पतिकाधिक तक जानना चाहिये । हे भदन्त वह भवसिद्धिक अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव जो इस रत्नप्रभापृथिवी के पूर्व चरमान्त में समवहत हुआ है और समवहत होकर उसी पूर्व चरमान्त में भवसिद्धिक अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक જીવના સંબંધમાં પણ શતક કહેવું જોઈએ તથા હે ભગવન્ ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય જી કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે હે ગૌતમ! તેઓ પાંચ પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. જેમ કે–પૃથ્વીકાયિકથી લઈને યાવત વનસ્પતિ કાય સુધીના પાંચ પ્રકાર સમજવા. હે ભગવન્ ભવસિદ્ધિક પૃથ્વીકાયિક છે કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે ?હે ગૌતમ! તેઓ બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે? તે બે પ્રકારે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક એ રીતે છે. આજ પ્રમાણેના બે ભેદ યાવત્ વનસ્પતિકાય સુધી સમજવા.
હે ભગવન તે ભવસિદ્ધિક અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક જીવ કે જેણે આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ ચરમાતમાં સમુદ્રઘાત કરેલ છે, અને સમૃદુઘાત કરીને આ રત્નપ્રભા પૃથરીના પૂર્વ ચરમાન્તમાં ભવસિદ્ધિક અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३४ अ.श.३-५ नीलादिलेश्यैकेन्द्रियनिरूपणम् ४८१ स्यारभ्य तुल्यस्थितिकाः तुल्यविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्ति एतत्पर्यन्तमेतस्य प्रथम शतवदेव सर्वमिहापि, एवमेकादशोद्देशकाः पूर्ववदेव भणितव्याः तदित्थम् एकादशोदेशकयुक्त पंचमं भवसिद्धिकशतं समाप्तं भवति ।।मू० १॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा. कलितललितकलापालापकपविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्यश्री घासिलालवतिविरचितायां श्री "भग
वतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां ___ व्याख्यायां चतुस्त्रिंशत्तमशतके
पञ्चममेकेन्द्रियशतं समाप्तम् ॥३४॥५॥ रूप से ही उत्पन्न होने के योग्य हुआ हैं वह कितने समयवाले विग्रह से वहां उत्पन्न होता है ? इस प्रश्न सूत्र से लेकर 'तुल्यस्थितिवाले तुल्य विशेषाधिक कर्म का बन्ध करते हैं 'यहां तक का समस्त कथन इसी के प्रथम शत के जैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये और यहां पर भी ११ उद्देशक पूर्व के जैसे ही कहलेना चाहिये। इस प्रकार यह पांचवां भवसिद्धिक शतक जो कि ११ उद्देशकों युक्त कहा गया है समाप्त होता है। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके चौतीसवें शतक का
पांचवां एकेन्द्रिय शतक समाप्त ॥३४-५॥ પૃથ્વીકાયિક પથાથી ઉત્પન થવાને ગ્ય બનેલ છે, તેઓ ત્યાં કેટલા સમયની વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્ન સૂત્રથી લઈને તુલ્ય સ્થિતિવાળા તુલ્ય વિશેષાધિક કમને બંધ કરે છે. આ કથન સુધીનું સઘળું કથન આ ૩૪ ચોત્રીસમા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશાના પહેલા એકેન્દ્રિય શતકમાં કહ્યા પ્રમાણે છે તેમ સમજવું અને અહિયાં પણ ૧૧ અગીયાર ઉદ્દેશાઓ પહેલા કહ્યા પ્રમાણે કાા છે તેમ સમજવું. આ રીતે આ પાંચમું ભવસિદ્ધિક શતક કે જે ૧૧ અગિયાર ઉદેશાઓવાળું છે. તે સમાપ્ત થયું છે. જનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર શ્રી પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના તેત્રીસમા શતકનું પાંચમું
એકેન્દ્રિયશતક સમાપ્ત ૩૪–પા भ० ६१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
भगवतीस्त्रे __ अथ षष्ठं शतकं पारभ्यते मूलम्-काविहा णं भंते ! कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एगिदिया पन्नत्ता एवं जहेव ओहि उद्देसओ। कइविहा गं भंते ! अणंतरोववन्नगा कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एगिदिया पन्नत्ता जहेव अणंतरोववन्नगा उद्देसओ ओहिओ तहेव । कइविहाणं भंते ! परंपरोववन्नगा कण्हलेस्सी भवसिद्धिय एगिदिया पन्नत्ता
ओहिओ भेओ चउकओ जाव वणस्सइकाइय त्ति । परंपरोववन्न कण्हलेस्स भवसिद्धिय अपजत्तसुहुमपुढवाकाइए णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए एवं एएणं अभिलावेणं जहेव ओहिओ उद्देसओ जाव लोयचरिमंते त्ति। सव्वत्थ कण्हलेस्सेसु भवसिद्धिएसु उववाएयव्वो। कहि णं भंते ! परंपरोववन्न कण्हलेस्स भवसिद्धिय पज्जत्तबायरपुढवीकाइया गं ठाणा पन्नत्ता एवं एएणं अभिलावेणं जहेव ओहिओ उद्देसओ जाव तुल्लटिइयत्ति । एवं एएणं अभिलावेणं कण्हलेस्स भवसिद्धिय एगिदिएहिं वि तहेव एकारस उद्देसगसंजुत्तं छठं सयं ।सु०१॥
चोत्तीसइमे सए छटुं एगिदियसयं समत्तं छाया--कतिविधाः खलु भदन्त ! कृष्णलेश्पभवसिद्धिका एकेन्द्रियाः मज्ञप्ताः ? यथैवौधिकोदेशकः । कतिविधाः खलु भदन्त ! अनन्तरोपपन्नकाः कृष्णलेश्या भवसिद्धिका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः यथैवानन्तरोपपन्नकोद्देशक औंधिकस्तथैव । कतिविधाः खलु भदन्त ! परम्परोपपन्नकाः कृष्णलेश्या भवद्धिकैकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चविधाः परम्परोपपन्नकाः कृष्णलेश्य भवसिदिकैकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः औधिको भेद श्चतुष्को यावद्वनस्पतिकायिकाः इति । परंपरोपपन्न कण्ह लेश्यमवसिद्धिकापर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! एतस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः एवमेतेनाभिलापेन यथैवौधिक उद्देशक: यावल्लोकचरमान्त इति । सर्वत्र कृष्णलेश्येषु भवसिद्रिकेषु उपपातयितव्यः कुत्र खलु भदन्त ! परम्परोपपन्न कृष्णलेश्यभवसिद्धिकपर्याप्तवादरपृथिवी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३४ म. श.६ कृष्णलेश्य-भवसिद्धिकैकेन्द्रियाः ४८३ कायिकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि एवमेतेनाभिलापेन यथैवौधिक उद्देशको यावत् तुल्यस्थितिका इति । एवमेतेनाभिलापेन कृष्णलेश्य भवसिद्धिकैकेन्द्रियैरपि तथैव एकादशोद्देशकसंयुक्त षष्ठं शतम् ॥सु० १॥
चतुस्त्रिंशत्तमे शतके षष्ठमेकेन्द्रियशतं समाप्तम् ॥३४।६। टीका-'कइविहा णं भंते ! कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एगिदिया पन्नत्ता' कतिविधाः-कतिप्रकारकाः खलु भदन्त ! कृष्णलेश्या भवसिद्धिका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह-'एवं जहेव ओहियउदेसओ' एवं यथैवौधिकोदेशकः, अस्यैव चतुस्त्रिंशत्तमशतकस्य औधिके उद्देशके-प्रथमे उद्देशके यथा
शतक ३४ छठाशत 'काविहा णं भंते ! कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एगिदिया' इत्यादि
टोकार्थ-हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रियजीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं जहेव ओहिओ' हे गौतम ! जैसे ३४ वे शतक के प्रथम उद्देशक में भेदों का कथन किया गया है ।उसी प्रकार से यहां पर पृथिवीकायिक से लेकर यावत् वनस्पतिकायिक तक पांच भेद इसके जानना चाहिये। _ 'काविहाणं भंते ! अणंतरोववन्नगा कण्हलेस भवसिद्धिया एगिदिया पन्नत्ता' हे भदन्त ! अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'जहेव अणंतरोववन्न उद्देसओ ओहिओ तहेव' हे गौतम ! जैसा इसी ३४ वें शतक का अनन्तरोपपन्नक उद्देशक कहा गया है। उसी
छ मेन्द्रियातना प्रार'कइविहा ण भंते ! कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एगिदिया' या
ટીકા–હે ભગવદ્ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકઈ દ્રિયવાળા જીવે કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમ स्वामीन छ है-'एवं जहेव ओहिय उदेसओ गौतम ! ३४ यात्रीसम! શતકના પહેલા ઉદેશામાં જે પ્રમાણે ભેદનું કથન કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પૃથ્વીકાયિકથી લઈને યાવત્ વનસ્પતિકાય સુધી પાંચ ભેદ સમજવા. ___'कइविहाण भंते ! अणंतरोववन्नगा कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एगिदिया पण्णत्ता' હે ભગવન અનંતરે૫૫નક કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકઈન્દ્રિયવાળા જીવે કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે 'जहेव अणंतरोववन्न उद्देसओ ओहिओ तहेव' गौतम! यात्रीसमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
भगवतीस्त्रे भेदाः कथिता स्तथैवात्रापि पञ्चविधा ज्ञातव्याः पृथिवीकायिका यावद्वनस्पतिकायिका इति । 'कइविहा णं भंते ! अणंतरोववन्नगा कण्हलेस्सा भवसिद्धिया एगिदिया पन्नत्ता' कतिविधा:-कतिपकारकाः खलु भदन्त ! अनन्तरोपपत्रकाः कृष्णलेश्या भवसिद्धिका एकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ताः कथिताः ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह -जहेव' इत्यादि, 'जहेब अणतरोववन्न उद्देसओ ओहिओ तहेव' यथैवानन्तरोपपन्नोद्देशक औधिक स्तथैव चतुस्त्रिंशच्छतकस्य औंघिके द्वितीये अनन्तरोपपनामकरणे यथा कथितं तथैवात्रापि सर्व ज्ञातव्यम् । कतिपकारका इति प्रश्नस्य पञ्चमकारकाः तद्यथा-पृथिवीकायिका यावद्धनस्पतिकायिकाः, अनन्तरोपपन्न कृष्णलेश्यभवसिद्धिक पृथिवीकायिकाः कति प्रकारका इति प्रश्नस्य द्विप्रकारकाः सूक्ष्माश्च बादराश्च एवं यावद्वनस्पतिकायिकाः। अत्र द्विपद एव भेदो वर्णयितव्यः अनन्तरोपपन्नकत्वादेव पर्यापर्याप्तभेदयोरभावादिति। अन्यत्सर्व प्रथमोद्देशकवदेव ज्ञातव्यम् ॥ 'कइविहा णं भंते ! परंपरोवत्रन्नणा कण्हलेस्सा भवसिद्धि प्रकार से यहां पर भी सब प्रकरण जानना चाहिये । जैसे-कृष्णलेश्या वाले भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव पृथिवीकायिक से लेकर वनस्पति कायिक तक पांच प्रकार के कहे गये हैं अनन्तरोपपन्नक कृष्णलेश्या वाले भवसिद्धिक पृथिवीकायिक जीव सूक्ष्म और बादर के भेद से दो प्रकार अकायिक तेजस्कायिक वायुकायिक और वनस्पतिकायिक इन सब एकेन्द्रिय जीवों के भी जानना चाहिये । यहां पर्याप्त और अप.
प्ति ऐसे दो भेद विवक्षित नहीं हुए हैं। क्यो कि अनन्तरोपपन्नक होने से इन में ये दो भेद होते नहीं है । और सब कथन इन के संबन्ध में प्रथमोद्देशक के जैसा ही समझना चाहिये । 'कइविहा णं भंते ! परंपरोषवन्नगा' हे भदन्त ! परम्परोपपन्नक कृष्णलेश्यावाले શતકનો અનંતરપપનક સંબંધી ઉદ્દેશા જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ તમામ પ્રકરણ સમજવું. જેમ કે-કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક સુધી પાંચ પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. અનંતર ૫૫નક કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક પૃથ્વીકાયિક જીવ સૂમ અને બાદરના ભેદથી બે પ્રકારના કહેલ છે. આ જ પ્રમાણેના આ બે ભેદે અષ્કાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક આ સઘળા એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવેના સંબંધમાં પણ સમજવા. અહિયાં પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત આ બે ભેદની વિવક્ષા કરેલ નથી. કેમ કે અનંતર ૫૫નક હોવાથી આમનામાં આ બે ભેદ હતા નથી. બાકીનું સઘળું કથન આ વિષયના સંબંધમાં પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श.६ कृष्णलेश्य-भवसिद्धिकैकेन्द्रियाः ४८५ एगिदिया पन्नत्ता' कतिविधा:-कतिप्रकारकाः खलु भदन्त ! परम्परोपपन्नाः कृष्णलेश्या भवसिद्धिकैकेन्द्रियाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह'गोयमा !' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहा परंपरोक्वनगा कण्हलेस्सा भ्वसिद्धियएगिदिया पन्नत्ता' पञ्चविधाः-पञ्चपकारकाः परम्परोपपन्नकाः कृष्ण लेश्या भवसिद्धिकैकेन्द्रियाः मज्ञप्ता:-कथिताः। तद्यथा-पृथिवीकायिका यावद्धन स्पतिकायिकाः परम्परोपपत्रक पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-सूक्ष्माश्च बादराश्च तत्र सूक्ष्मा पुनर्विविधाः पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च बादरा अपि द्विविधाः पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च एवं यावद्वनस्पतिकायिकाः, एतदाशयेनाह-'ओहिओ भेदो चउको जाव वणभवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! पंचविहा परंपरोक्यन्नगा कण्हलेस्सा भव. सिद्धियएगिदिया पन्नत्ता' हे गौतम ! परम्परोपपन्नक कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं। जैसे-पृथिवीकायिक यावर वस्पतिकायिक । परम्परोपपन्नक पृथिवीकायिक जीव हे भदन्त ! कितने प्रकार के कहे गये हैं ! हे गौतम ! ये दो प्रकार के कहे गये हैं । एक सूक्ष्म और दूसरे बादर इन में सूक्ष्म भी पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो प्रकार के कहे गये हैं। इसी प्रकार के भेदवाले एकेन्द्रिय जीव यावत् वनस्पतिकायिक तक जानना चाहिये । इसी आशय को लेकर सूत्रकार ने 'ओहिओ भेदो चउक्कओ जाव वणस्सा काइयत्ति' ऐसा यह सूत्रपाठ कहा है । 'परपरोववन्न कण्हलेरस भव.
'काविहा ण भंते ! पर परोववन्नगक०' ले भगवन् ५२५२।५५- - લેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય જીવે કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે ?
नातभा प्रभुश्री ४ छ है-'गोयमा ! पंचविहा पर परोववन्नगा कण्हलेस्सा भवसिद्धिय एगि दिया पण्णत्ता' गोतम ! ५२ ५२२५५-१४ २०१५ લેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકઈન્દ્રિયવાળા પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિ કાય સુધીના પાંચ પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. હે ભગવન પરંપર૫૫નક પૃથ્વીકાયિક જીવે કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! તેઓ સૂક્ષમ અને બાદરના ભેકથી બે પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. તેમાં સૂમ પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી બે પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણેના ભેદેવાળા એકેન્દ્રિવાળા જ થાવત વનસ્પતિકાય સુધીના સમજવા. આજ અભિપ્રાયથી સૂત્રકારે કિશો भेओ चउको जाव बणस्सइकाइयत्ति' मा प्रभाएन। सूत्रा8 छ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
रसइकाइयत्ति' औधिको भेदचतुष्कको सूक्ष्मबादरपर्याप्तापर्याप्तरूपो यावद्वनस्पतिकायिका इति । 'परंपरोववन्न कण्हलेस्स भवसिद्धिय अपज्जत सुहुमपुढवीकाइरणं भंते !" परम्परोपपन्न कृष्णलेश्या भवसिद्धिकापर्याप्तसूक्ष्मपृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! 'इमी से रयणप्पमाए पुढवीए०' एतस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः पूर्वे चरमान्ते समवहतः समवहत्य यो भव्य एतस्या एव रत्नप्रमायाः पश्चिमे चरमान्ते परम्परोपपन्न कृष्णलेश्य भवसिद्धिकापर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया समुत्पत्तुं स खलु भदन्त ! कियत्सामयिकेन विग्रहेणोत्पद्येत दे गौतम ! एकसामयिकेन वा यावत् त्रिसामयिकेन वा समुत्पद्येत इत्यारभ्य - लोकचरमान्तपर्यन्तं सर्वमपि औधिकपकरणचदेव ज्ञातव्यमित्याशयेनाह - 'एवं एएवं अभिलावेणं जहेव ओहिओ उद्देसओ जाव लोयचरिमंते त्ति' सिद्धिय अपज्जन्तद्रुम पुढवीकाईए णं भंते !" वह परम्परोपपन्नक कृष्णलेश्यावाला भवसिद्धिक अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव जो 'इमी से रयणभाए पुढवी ए०' इस रत्नप्रभा पृथिवी के पूर्व चरमान्त में समवहत हुआ है और समवहत होकर इसी रत्नप्रभा पृथ्वी के पश्चिम चरमान्त में परम्परोपपन्नक कृष्णलेश्या युक्त भवसिद्धिक अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होने के योग्य है कितने समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है ? हे गौतम ! वह वहां 'एकसमय वाले विग्रह से यात् तीन समयवाले विग्रह से उत्पन्न होता है' ऐसे इस कथन से लगाकर लोक चरमान्त प्रकरण तक का सब कथन औधिक प्रकरण जानना चाहिये। इसी आशय को लेकर 'एवं एएणं अभिलावेणं जहेब ओहिओ उद्देसओ जाव लोग चरिमंते । त्ति' ऐसा 'पर' परोववरण कण्हलेस्स भवसिद्धिय अपज्जत सुहुमपुढवीकाइएण भंते !' डे ભગવત્ પરંપરાપપન્તક કૃષ્ણુલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વી आर्थिक व डे ? 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए०' मा रत्नप्रभा पृथ्वीना पूर्व ચરમાન્તમાં સમુદ્ઘાત કર્યા છે. અને સમુદ્દાત કરીને આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચમાન્તમાં પરપરાપપન્નક કૃષ્ડવેશ્યા યુક્ત ભવસિદ્ધિક અપર્યાસક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થવાને ચાગ્ય હાય છે ? હે ગૌતમ ! તે ત્યાં એક સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. યાવતુ ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. એ પ્રમાણેના કથનથી લઈને ચરમાન્ત સુધીનું તમામ કથન ઔશ્વિક પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવું. આ અભિપ્રાયને લઈ ને सूत्ररे 'ए' एप' अभिलावेण' जहेब ओहिओ उद्देसओ जाब चरिमंते त्ति'
४८६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ.श.६ कृष्णलेश्य-भवसिद्धिकैकेन्द्रियाः ४८७ एवमेतेन पूर्वोदितेनाभिलापेन प्रकारेण यथैवौधिकोद्देशकः चतुस्त्रिंशत्तमशतकस्य प्रथमोद्देशः, याल्लोकचरमान्त इति । औधिकप्रकरणवदेव सर्व ज्ञात. व्यमिति । 'सव्वत्थ कण्हलेस्सेसु भवसिद्धिएमु उचवाएयवो' सर्वत्र कृष्णलेश्येषु भवसिद्धिकेषूपपातयितव्यः परम्परोपपन्न कृष्णलेश्यमवसिद्धिकानां कृष्णलेश्यभवसिद्धिकेष्वेवोषपातो वर्णयितव्या, 'कहि णं भंते ! परंपरोववन्नकण्हलेस्स भवसिद्धियपज्जत्तबायरपुढवीकाइयाणं ठाणा पन्नसा' कुत्र खलु भदन्त ! परम्परोपपान कृष्णलेश्य भवसिद्धिक बादरपृथिवीकायिकानामेकेन्द्रियाणां स्थानानि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति प्रश्नः, हे गौतम ! स्वस्थानापेक्षया अष्टासु पृथिवीषु स्थानानि प्रज्ञप्तानि इत्यारभ्य यावत् तुल्यविशेषाधिकं कर्म प्रकुर्वन्तीस्येतत् पर्यन्तम् औधिकोदेशकवदेव ज्ञातव्यमित्याशयेनाह-एवं' इत्यादि, 'एवं यह सूत्रपाठ कहा है 'सव्वस्थ कण्हलेस्सेतु भवसिद्धिएसु उववाएयव्यो' सर्वत्र परम्परोपपन्नक कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिकों का कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिकों में ही उपपात वर्णित करना चाहिये। ___'कहि णं भंते ! परंपरोववन्न कण्हलेस्स भवसिद्धिय पज्जत्तघायर पुढवीकाइयाणं ठाणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! परम्परोपपन्नक कृष्णलेश्या वाले भवसिद्धिक बादर पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीवों के स्थान कहां पर कहे गये हैं। उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'हे गौतम ! स्वस्थान की अपेक्षा से इनके स्थान आठ पृथिवीयों आदिको में ७ सात रत्नप्रभा. दिक नरकों में एवं आठवीं पृथिवी ईषत्प्रामारा पृथिवी में कहे गये हैं। इस के अतिरिक्त और भी इस सम्बन्ध में जो कथन है वह सब कथन यावत् तुल्य विशेषाधिक कर्म का वे बन्ध करते हैं इत्यादि
भी प्रभारी सूत्र४४३९ छे. सव्वस्थ कण्हलेस्सेसु भवसिद्धिएसु उववाएयव्वो લકના પૂર્વ ચરમાન્તમાં સમુદ્ઘત કરેલ પરંપર૫૫નક કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિને ઉપપત કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિકોમાં જ વર્ણવ જઈએ.
___ 'कहिण' भंते ! परंपरोववन्न कण्हलेस भवसिद्धिय अपज्जत्त वायरपुढवी काइयाण ठाणा पण्णत्ता' मापन ५२ ५२।५५-४ वेश्यावलसिद्धि બાદર પૃથ્વીકાયવાળા એકેન્દ્રિય જીના સ્થાન કયાં કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે-હે ગૌતમ! સ્વસ્થાનની અપેક્ષાથી તેઓના આઠ સ્થાનો પ્રશ્વીકાયિકામાં, રત્નપ્રભા વિંગેરે નરકોમાં તેમજ આઠમી ઈષતપ્રાગભારા પૃથ્વીમાં કહેવામાં આવેલ છે. આ સિવાય આ વિષયના સંબંધમાં બીજુ જે કથન છે, તે સઘળું કથન યાવત્ તુલ્ય વિશેષાધિક કમને બંધ કરે છે. આ કથન સુધી ઔવિક ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे
-
एएणं अभिलावेणं जहेव ओहिओ उद्देसओ जाव तुल्लट्ठियत्ति' एवमेतेन पूर्वोक्तेनाभिलापेन प्रकारेण यथैवौधिक उद्देशकः चतुस्त्रिंशत्तमशतकस्य प्रथमोयावत्तुल्पस्थितिका इति, सर्वमिह औधिक प्रकरणवदेव ज्ञातव्यं यावत्तुल्य स्थितिका स्तुल्यविशेषाधिकं कर्म प्रकुवन्तीति भावः। 'एवं एएणं अभिला. वेणं कण्हलेस्स भवसिद्धिए एगिदिएहि वि तहेव एक्कारस उद्देससंजुत्तं छटुं सर्य' एवमेतेनाभिलापेन यथा-औधिक भवसिद्धि सम्बधि पञ्चमं शतकं कथितं तथैवास्य षष्ठशतकस्य औधिकानन्तरोपपन्नक परम्परोपपन्न के त्युदेशकत्रयविशिष्टैकेन्द्रियैरपि तथैवैकादशोद्देशकसंयुक्तं षष्ठं शत्तम्, अनन्तरावगाढ परम्परावगाढानन्तराहारक परम्पराहारकानन्तरपर्याप्तकपरस्परपर्याप्तक चरमाचरमेत्यष्टौं उद्देशका अपि वक्तव्याः तदित्यमेकादशोद्देशक संयुक्तं षष्टं शतं निर्मातव्यमिति भावः ।। इति श्री - विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां 'श्री भगवतीसूत्रस्य' प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां
व्याख्यायां चतुस्त्रिंशत्तमशतके पष्ठमेकेन्द्रियशतं समाप्तम् ॥३४॥६॥ कथन तक औधिक उद्देशक के जैसा ही जानना चाहिये । इसी आशय को लेकर 'एवं एएणं अभिलावेणं जहेव ओहिओ उद्देसो जाव तुल्ल दिइयत्ति' सूत्रकार ने ऐसा यह सूत्रपाट यहां कहा है । 'एवं एएणं अभिलावेणं कण्हलेस भवसिद्धिय एगिदिएहिं वि तहेव एक्कारस उद्देससंजुतं छठे सयं' इस के अभिलार प्रकार से कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में भी ग्यारह उद्देशकों से युक्त यह छट्ठा शतक कहना चाहिये । अर्थात् जिस रीति से अधिक सामान्य भवसिद्धिक संबंधी पांचवां शतक कहा गया है उसी प्रकार से इस छठे शतक के औधिक अनन्तरोपपन्नक परम्परोपपन्नक इनतीन मा अभिप्रायथी सूरे ‘एवं एएण अभिलावेण जहेव ओहिओं उद्देसओ जाव तुल्छद्विइयत्ति' प्रभारी सूत्र18 डे छ. 'एय एएण अभिलावेण कण्हलेक्स भवसिद्धिय एगि दिएहिं वि एक्कारखउद्देस संजुत्तं छटुं सय' मा પ્રમાણે કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય જીના સંબંધમાં પણ ૧૧ અગિયાર ઉદેશાઓ આ છઠ્ઠા શતકમાં કહેવા જોઈએ. અર્થાત જે પ્રમાણે પરંપર૫૫નક કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિયાને ઉદ્દેશ કહેલ છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका रीका २०३४ अ. श.६ कृष्णलेश्य-भवसिद्धिकैकेन्द्रियाः ९ उद्देशक के अतिरिक्त शेष अनन्तरावगाढ, परम्परावगाढ अनन्तरा. हारक, परम्पराहारक, अन्तरपर्याप्तक, परम्परपर्यासक, चरम और अच. रम ये आठ उद्देशक भी इसके सम्बन्ध में कहलेना चाहिये। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके चौतीसवें शतक के
छट्ठा एकेन्द्रिय शतक समाप्त ॥३४-६॥
એજ પ્રમાણે અનંતરાવગાઢ, પરંપરાવગાઢ, અનંતરાહારક, પરંપરાહારક, અનંતરપર્યાપ્તક, પરંપરપર્યાપ્તક ચરમ અને અચરમ આ બધાના સંબંધમાં પણ ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઈએ. સૂ૦૧ જનાચાર્ય જનધર્મદિવાકર પૂજયશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની
પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ચોત્રીસમાં શતકનું પછઠું એકેન્દ્રિયશતક સમાપ્ત ૩૪-દા
भ० ६२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
अथ सप्तममष्टमादि शतकानि
मूलम् - नीललेस्स भवसिद्धिय एगिंदिएस सयं सत्तमं समत्तं । एवं काउलेस्स भवसिद्धिय एगिदिएहि वि अट्टमं सयं । जहा भवसिद्धिएहिं चत्तारि सयाणि एवं अभवसिद्धिएहि वि चत्तारि सयाणि भाणियव्वाणि । नवरं चरम अश्चरमवज्जा नव उद्देगा भाणियव्वा सेसं तं चेव । एवं एयाई बारस एर्गिदियसेढिसयाई सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति जाव विहरइ ॥ सू०१ ॥ एगिंदियसेढिसयाइं समत्ताई ॥३४ - १२॥ चउत्तीसइमे छ एगिंदियसेढिसयं समत्तं ॥ ३४ ॥
भगवतीसूत्रे
छाया - नीललेश्य भवसिद्धि के केन्द्रियेषु शतं सप्तमं समाप्तम् । एवं कापोतलेश्य भवसिद्धिके केन्द्रियैरपि अष्टमं शतम् । यथा भवसिद्धिकैश्चत्वारि शतानि, एवमभवसिद्धिकैरपि चत्वारि शतानि भणितव्यानि । नवरं चरमाचरम नवोदेशका भणितव्याः शेषं तदेव । एवमेतानि द्वादश एकेन्द्रिय श्रेणिशतानि । तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति यावद्विहरति ।। सू० १ ॥ चतुस्त्रिंशत्तमशतके षष्ठमे केन्द्रियश्रेणि शतम् समाप्तम् ॥ ३४ ॥
टीका--' नीळलेस्स भवसिद्धियरगिदिएस सयं सत्तम' नीलछेश्य भवसिद्धिकैद्रयेषु शतं सप्तमं समाप्तम्, यथा कृष्णलेश्य भवसिद्धिकैकेद्रियैरेकं शतमधीतं तद्वत् सप्तमं शतं नीलछेश्य भवसिद्धि के के द्रियाणामपि वक्तचोत्तीसवे शतक का सातवां एकेन्द्रिय शतक
'नीललेस्स भवसिद्धिएगि दिएस' इत्यादि
टीकार्य - नीललेश्यावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रियों के सम्बन्ध में सप्तम शतक समाप्त कर लेना चाहिए । अर्थात् जैसा - कृष्णलेइयावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रियों के सम्बन्ध में कहा गया है। उसी प्रकार से यह ાસાતમા એકેન્દ્રિયશતકના પ્રારંભ
'नीललेस्स भवसिद्धियए गिदिएसु' इत्यादि
ટીકા નીલલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકઈન્દ્રિયવાળાએના સબધમાં સાતમુ' શતક સમાપ્તિ પયન્ત કહેવુ... જોઈ એ. અર્થાત્ જે પ્રમાણે કુષ્ણુલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકઈન્દ્રિયવાળાએાના સંબંધમાં કહેવામાં આવેલ છે. એજ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
―
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ. श. ७ नीललेश्य-भवसिद्धिकै केन्द्रिया: ४९१ व्यम्, नवरं पूर्वं यत्र कृष्णलेश्यपदं दत्तं वासस्थाने इह नीलकेश्पपदं देयम्, अन्यत्सर्वं पूर्ववदेव ज्ञातव्यमिति । तथा तत्र यथा एकादशो देशकाः कथिताः तथा अत्रापि एकादशोदेशकाः कथयितव्या, इति सप्तमं शवम् ' एवं काउलेस्स भवसिद्धिय एगिदिएहि वि अट्टमं सयं एवं कापोतलेश्य भवसिद्धिय के केन्द्रियैरपि अष्टम शतं ज्ञातव्यम्, नवरं नीललेश्य-स्थाने कापोतलेपदं देयम् अत्रापि पूर्ववदेव एकादशोदेशका ज्ञातव्याः प्रकारस्तु सर्वत्र पूर्व
सातवां शतक नीललेइयावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रियों के सम्बन्ध में कह लेना चाहिये । परन्तु इस सप्तम शतक में पूर्व शतक की अपेक्षा यही विशेषता है कि इस शतक मे जैसा कि पूर्व शतक में जहां कृष्ण लेश्यापद दिया गया है । उस जगह नीललेश्यापद रखना चाहिये । बाकी का और सब कथन पहिले के जैसा ही जानना चाहिये । तथा जिस रीति से वहां ११ उद्देशक कहे गये उसी रीति से यहां पर भी ११ उद्देशक कहलेना चाहिये | ॥०१॥
सप्तम एकेन्द्रिय शतक समाप्त ॥ ३४-७॥ तीसवे शतक के आठवां एकेन्द्रिय शतक
' एवं ' काउलेस्स भवसिद्धिय एगिदिए हि वि अट्ठम सय' इत्यादि टीकार्थ - इसी रीति से कापोतलेइयावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रियों के सम्बन्ध में भी आठवां शतक कह लेना चाहिये । परन्तु नीललेश्य
પ્રમાણે સાતમું શતક નીલલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકઈન્દ્રિયવાળાઓના સંબંધમાં કહેવુ જોઈએ. પરંતુ આ સાતમા શતકમાં પહેલા શતક કરતાં એ ભિન્નપણુ` છે કે આ શતકમાં પહેલાના શતકામાં જ્યાં કૃષ્ણુલેશ્યા પદ આપવામાં આવેલ છે. ત્યાં નીલલેસ્યા પદ મૂકીને કહેવુ જોઈએ. માકીનુ ખીજું સઘળું કથન પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવું જોઈ એ તથા જે પ્રમાણે ત્યાં અગીયાર ઉદ્દેશાઓ કહેવામાં આવ્યા છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં પશુ અગિયાર ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઇએ.
"સાતમું શતક સમાપ્ત શા૩૪-ગા આઠમા એકેન્દ્રિય શતકના પ્રાર'ભ—
'ए' काउलेस्स भवसिद्धिय एगिदिएहिं वि अट्ठम सय" त्यिाहि अर्थ- આ નીલલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકઇન્દ્રિયવાળાઓના સખ ધમાં કહેલ રીત પ્રમાણે કાપાતલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિયાના સંબધમાં પશુ આઠમુ શતક કહેવું જોઇએ. પર’તુ નીલકેશ્યા એ પદના સ્થાને કાપાત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
भगवतीसूत्र वदेव ज्ञातव्य इत्यष्टमं शतं समान्तम् । 'जहा भवसिद्धिएहिं चत्तारि सयाणि एवं अमवसिद्धिएहि वि चत्तारि सयाणि भाणियवाणि' यथा भवसिद्धिकै श्चत्वारि शतानि भणितानि एवम् अभवसिद्धिकैरपि चत्वारि शतानि भणितव्यानि । तत्रा. भवसिद्धिकस्यौधिकं शतं प्रथमम् । द्वितीयं शतं कृष्णलेश्यमवसिद्धिकस्य तृतीयं चतुर्थ च नीलकापोतेति लेश्याद्वयमधिकृत्य भवति, तदेवं चत्वारि शतानि भवन्ति अभवसिद्धिकस्य । 'नवरं चरम अचरमवज्जा नव उद्देसगा पद के स्थान में कापोतलेश्य पद रखना चाहिये। यहां पर भी पूर्व के जैसे ११ उद्देशक है । इन में आलापक प्रकार सर्वत्र पूर्व के जैसा ही जानना चाहिये ॥सू०१॥
आठवां शतक समाप्त ॥३४-८॥
नववा एकेन्द्रिय शतक 'जहा भवसिद्धिएहिं चत्तारि सयाणि एवं अभ०' इत्यादि
टीकार्थ-जिस रीति से भवसिद्धिक एकेन्द्रियों के सम्बन्ध में चार शतक कहे गये हैं, उसी रीति से अभवसिद्धिक एकेन्द्रियों के सम्बन्ध भी शत-शतक-कह लेना चाहिये । इन में अभसिद्धिक एकेन्द्रिय के सम्बन्ध में औधिक शतक प्रथम है। कृष्णलेश्यावाले अभवसिद्धिक के सम्बन्ध में द्वितीय शत है। तृतीय और चतुर्थ शत नीललेश्यावाले एकेन्द्रियों के सम्बन्ध में और कापोतलेश्यावाले एकेन्द्रियों के सम्बन्ध में हैं। इस प्रकार से ये चार शत अभवसिद्धिक एकेन्द्रियों के લેશ્ય પદ મૂકવું જોઈએ. અહિયાં આ કાતિલેશ્યાના સંબંધમાં પણ પહેલાં કહ્યા પ્રમાણેના ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાએ સમજવા. તેઓમાં આલાપને પ્રકાર બધે જ પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ સમજી લેવું. સૂ૦૧૫
આઠમું શતક સમાપ્ત ૩૪-૮ 'जहा भवसिद्धिपहि चत्तारि सयाणि एवं अभ०' त्याल
ટીકાથ–જે પ્રમાણે ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિયવાળા જીવોના સંબંધમાં ચાર શતક કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે અભાવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિયેના સંબંધમાં પણ ચાર શતકો કહેવા જોઈએ. આમાં ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિયેના સંબંધમાં
વિક શતક પહેલું છે. ૧ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા અભાવસિદ્ધિકના સંબંધમાં બીજું શતક કહેલ છે. તથા ત્રીજુ અને શું શતક નીલલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય જીના સંબંધમાં અને કાપતલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય જીના કહેલ છે. ૩-૪ આ રીતે આ ચાર શતક અભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિયની સંબંધમાં કહેલ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैन्द्रिका टीका श०३४ अ. श. ८ अभवसिद्धिकै केन्द्रियनिरूपणम्
भाणियन्त्रा' नवरं वैलक्षण्यमेतदेव यत् पूर्वपूर्वशतेषु अघि कोदेशतोऽनन्तरोपपन्नादिका अचरमपर्यन्ता एकादशएकादशोदेशका निर्मिताः, अभवसिद्धिकशतचतुष्टये तु चरमव नवेवोदेशकाः पठनीयाः अभवसिद्धिकानां चरमाचरमयोरमावादिति । 'सेसं तं चेव' शेषमन्यत्सर्वं भवसिद्धिकप्रकरणवदेव सर्वे भवतीति । एवं एयाई बारसरगिदिय से डिसयाई' एवं पूर्व पदर्शितक्रमेण एतानि द्वादश एकेन्द्रियश्रेणिशतानि भवन्ति, औधिककृष्णनीलकापोतश्येति चतुष्टयमाश्रित्यै केन्द्रियशतानि
४९३
सम्बन्ध में । ' नवरं चरम अचरमवज्जा नव उद्देसगा भाणियव्वा' परन्तु यहां जो भिन्नता है वह ऐसी है कि भवसिद्धिक एकेन्द्रियों के पूर्व पूर्व शर्तों में अधिक उद्देश से छेकर अनन्तरोपपन्नादिक अचरम पर्यन्त ११ - ११ उद्देशक हैं । परन्तु अभवसिद्धिक एकेन्द्रियों के चार शतों में चरम और अचरम इन शर्तों को छोड़कर नौ ही उद्देशक होते हैं। क्यों कि अभवसिद्धिकों के चरम अचरम ये दो उद्देशक नहीं है कारण कि इनका उन में अभाव है । 'सेसं तं 'वेव' बाकी का और सब कथन यहां भवसिद्धिक प्रकरण के ही जैसा है ।
'एवं एयाई' बारस एगि दिय से ढिसयाइ" इस प्रकार पूर्व प्रदर्शित क्रम के अनुसार ये १२ एकेन्द्रिय श्रेणि शत होते हैं । औधिक शतको एवं कृष्ण, नील, और कापोतलेश्या इन सम्बन्धी तीन शतों को आश्रित कर के एकेन्द्रिय सम्बन्धी चार शतक हैं और भवसिद्धिक
'नवर' चरम अचरमवज्जा नव उद्देसगा भाणियन्त्रा' परंतु अडियां भे भिन्न પશુ છે, તે એવું છે કે-ભવસિદ્ધિક એક ઇન્દ્રિયવાળાએના પહેલાના શતકામાં ઔધિક ઉદ્દેશાથી લઈને અનંતરે પપન્નકાદિ અચરમ સુધીના ૧૧-૧૧ અગિયાર અગિયાર ઉદ્દેશાઓ કહ્યા છે. પરંતુ આ અભવસિદ્ધિક એકઇન્દ્રિય જીવાના ચાર શતકમાં ચરમ અરે અચરમ આ શતકાને છેડીને નવઉદ્દેશાઓજ ડાય છે. કેમ કે-અભવસિદ્ધામાં ચરમ અને અચરમ આ બે ઉદ્દેશાઓ હાતા નથી. કારણ કે તેખોમાં આ ચરમ અચરમ પણાના અભાવ રહે છે.
'सेस' त' चेव' या शिवाय माडीतु सधणु उथन या अभवसिद्धिअना સંબંધમાં ભવસિદ્ધિક પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવુ જોઇએ.‘' एयाई' वारसपगि' दियसे ढिखयाई' मा रीते पडेलां मावेस प्रभारी આ ૧૨ ખાર એકેન્દ્રિય શ્રેણી શતકા થાય છે, ઔધિક શતકને તથા કુષ્ણ, નીલ, અને કાપાતલેશ્યાવાળાના સંબંધમાં, ત્રણુ શતકના આશ્રય કરીને એક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
भगवतीस्त्रे चत्वारि, एवं भवसिद्धिकैकेन्द्रियशतानि चत्वारि, तथा अभवसिद्धिकैकेन्द्रियैः सह चत्वारि शतानि, सर्वसङ्कलनया चतुस्त्रिंशत्तमशतके द्वादशशतानि भवन्ति, आधाष्टशतेषु एकादशैकादशोदेशकाः, अन्तिमाऽभवसिद्धिकशतचतुष्टये तु नवनवोदे. शकाः, तदेवं सर्व सङ्कलनया चतुर्विशत्यधिकशतमुद्देशकाः (१२४) एतस्मिन् शतके भवन्तीति । 'सेवं भंते ! सेव भंते ! ति जाव विहरइ' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति हे भदन्त ! एकेन्द्रियविषये यद् देवानुपियेण कथितं उत् सर्व सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विरहतीति ॥ 'एगिदिय सेडि सयाई समत्ताई' एकेन्द्रियश्रेणिशतानि समाप्तानि ॥सू० १॥
इति चतुस्त्रिंशत्तमैकेन्द्रियश्रेणिशतकं समाप्तम् ॥३४॥ एकेन्द्रियों के सम्बन्ध में चार शतक हैं । तथा अभवसिद्धिक एके. न्द्रियों के सम्बन्ध में चार शतक हैं । कुल मिलाकर ये सब १२ शतक इस चौतीसवें शतक में हैं । अन्तिम जो चार अभवसिद्धिक शतक हैं उनमें ९-९ उद्देशक हैं । इस प्रकार इन १२ शतकों के १२४ उद्देशक होते हैं । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव विहरई' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीवों के विषय में जो आप देवानुप्रियने कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप ન્દ્રિય જીવ સંબંધી ચાર શતકે થાય છે. તથા ભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિયે સંબં ધમાં ચાર શતકે થાય છે. તેમ જ અભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિના સંબંધમાં ચાર શતકથાય છે. તે રીતે કુલ બધા મળીને આ ૧૨ બાર શતકો આ ચોત્રીસમા શતકમાં કહ્યા છે. છેલ્લા ચાર જે અભાવસિદ્ધિક શતક છે તેમાં ૯-૯ નવ નવ ઉદ્દેશાઓ કહ્યા છે. આ રીતે આ બાર શતકના કુલ ૧૨૪ એકસાવીસ ઉદ્દેશાઓ થાય છે.
'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति जाव विहरई' 3 मापन मेन्द्रिय वाना સંબંધમાં આ૫ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આ૫ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા. વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३४ अ.श.८ अभवसिद्धिकैकेन्द्रियनिरूपणम् ४९५ से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। इस प्रकार से एकेन्द्रिय श्रेणि शतक समाप्त हुए । इनकी समाप्ति में ३४ वा एकेन्द्रिय श्रेणि शतक समाप्त हुआ। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल जीमहारजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके चौतीसवें शतक में ॥ सातवें से घारहवें पर्यन्तके श्रेणिशतक समाप्त ॥
॥चोतीसवां शतक समाप्त ॥ કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. આ રીતે એકેન્દ્રિય શ્રેણી શતક સમાપ્ત થયા તેની સાથે આ ચોત્રીસમું એકેન્દ્રિય શ્રેણિ શતક સમાપ્ત થયું છે. જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ત્રીસમા શતકના સાતમાથી બારમાં
સુધીના એકેન્દ્રિય શતકે સમાપ્ત છે છે ચેત્રીસમું શતક સમાપ્ત છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ॥'अह पणतीसइमं सयं ॥ (पढमो उद्देसो) चतुस्त्रिंशत्तमे शतके एकेन्द्रियजीवाः श्रेणीक्रमेण पायो निरूपिताः, अथ पञ्चत्रिशत्तमे शतके तु ते एव एकेन्द्रियाः राशिक्रमेण निरूप्यन्ते तदनेन सम्बन्धेन आयातस्य द्वादशावान्तरशतयुत्तस्य पञ्चत्रिंशत्तमशतकस्येदमादिमं सूत्रम्-'कइणं' ५०
मूलम्-काणं भंते ! महाजुम्मा पन्नत्ता ? गोयमा! सोलस महाजुम्मा पन्नत्ता, तं जहा-कडजुम्मकडजुम्मे१, कडजुम्मतेओगेर, कडजुम्मदावरजुम्मे ३, कडजुम्मकलिओगे ४, तेओए कडजुम्मे ५, तेओगतेओए ६, तेओगदावरजुम्मे ७, तेओगकलिओगे ८, दावरजुम्मकडजुम्मे ९, दावरजुम्मतेओगे १०, दावरजुम्मदावरजुम्मे ११, दावरजुम्मलिओगे १२, कलिओग कडजुम्मे१३, कलिओग तेओगे१४, कलिओग दावरजुम्मे१५, कलिओगकलिओगे १६, से केण?णं भंते ! एवं वुच्चइ सोलस महाजुम्मा पन्नत्ता तं जहा-कडजुम्मकडजुम्मे १ जाव कलियागकलिओगे १६, गोयमा! जे गं रासी चउकएणं अवहारेणं अवहीरमाणे चउपज्जवसिए जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया ते वि कडजुम्मा से तं कडजुम्म कडजुम्मे । जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे तिपज्जवसिए । जेणं तस्स रासिस्स अवहारसमया कडजुम्मा सेत्तं कडजुम्म तेओगे। जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे दुपज्जबसिए, जे णं तस्स रासिस्स समया कडजुम्मा से तं कडजुम्मदावरजुम्मे३। जे णं रासी चउकएणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगपज्जवसिए, जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया कडजुम्मा से तं कडजुम्म कलियोगे४, (१)। जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचद्रिका ठीका श०३५ ३०१ ०१ राशिक्रमेणैकेन्द्रिजीवनिरूपणम् अवहीरमाणे चउपज्जवसिए जेणं तस्स रासिस्स अवहारसमया तेओगा से तं तेओगकडजुम्मे ५ । जेणं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे तिपज्जवसिए जेणं तस्स रासि - हस अवहारसमया तेओगा से तं तेओगतेओगे ६ । जे णं रासी चक्कणं अवहारेणं अवहीरमाणे दो पज्जवसिए जे पणं तस्स रासिस्स अवहारसमया तेओगा से तं तेओगदावरजुम्मे ७ । जे of रासी चउकएणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगपज्जबसिए जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया तेओगा से तं तेओग कलिओगे | (२) जेणं रासी चउक्कणं अवहारेणं अवहीरमाणे चउपज्जवसिए जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया दावरजुम्मा से तं दावरजुम्म कडजुम्मे९ । जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे तिपज्जवसिए जेणं तस्स रासि - स्स अवहारसमया दावरजुम्मा से तं दावरजुम्मतेओगे १० । जेणं रासी चउकरणं अवहारेणं अवहीरमाणे दुप्पज्जवसिए जेणं तस्स रासिस्स अवहारसमया दावरजुम्मा से तं दावरजुम्म दावरजुम्मे११ | जे णं रासी चउकएणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगपज्जवसिए जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया दावरजुम्मा से तं दावरजुम्मकलिओगे १२ । (३) जे णं रासी चक्कणं अवहारेणं अबहीरमाणे चउपज्जवसिए जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया कलिओगा से तं कलियोगकडजुम्मे१३ । जेणं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे तिपज्जवसिए जेणं तस्स रासिस्स अवहारसमया कलिओगा से तं कलियोगओगे १४ । जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अव
भ० ६३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
४९७
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती
हीरमाणे दपज्जवसिए जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया कलिओगा से तं कलिओगदावरजुम्मे १५। जे णं रासी चउ. कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगपज्जवसिए जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया कलिओगा से तं कलिओगकलिओगे १६ (४) से तेणटेणं जाव कलिओगकलिओगे ॥सू० १॥
छाया--कति खलु भदन्त ! महायुग्माः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! षोडश महायुग्मानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-कृतयुग्मकृतयुग्म १, कृतयुग्मयोजः २, कृतयुग्मद्वापरयुग्म: ३, कृतयुग्मकल्योजः ४, योजकृतयुग्मः ५, व्योजत्र्योजः ६, योजद्वापरयुग्मः ७, व्योजकल्योज:८, द्वापरयुग्मः कृतयुग्म:९, द्वापरयुग्मयोजा १०, द्वापरद्वापरयुग्मः ११, द्वापरयुग्मकल्योजः १२, कल्योजकृतयुग्मः १३ कल्योजच्योजः १४, कल्योजद्वापरयुग्मः १५, कल्योजकल्योजः १६ तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते षोडश महायुग्माः प्रज्ञप्ताः तद्यथा कृतयुग्मकृतयुग्मः यावकल्योजकल्योजः। गौतम ! यः खलु राशिः चतुष्केणापहारेण अपहियमाण चतुः पर्यवसितः, ये खलु तस्य राशेरपहारसमया सोऽपि कृतयुग्माः सोऽयं कृतयुग्म. कृतयुग्मः१, यः खलु राशिश्चतुष्केणापहारेणापहियमाणविपर्यवसितः, यः खलु तस्य राशेरपहारसमयाः कृतयुग्मा सोऽयं कृतयुग्मयोजः। यः खलु राशिः चतु. केणापहारेण अपहियमाणो द्विपर्यवसितः ये खलु तस्य राशेरपहारसमयाः कृत. युग्माः सोऽयं कृतयुग्मद्वापरयुग्मः । ३ यः खलु राशिः चतुष्केणापहारेण अपहिय. माण एक पर्यवसितः ये खलु तस्य राशेरपहारसमयाः कृतयुग्माः सोऽयं कृतयुग्मकल्योजः ४(१) यः खलु राशि श्चतुष्केगापहारेणापहियमाणश्चतुःपर्यवसितः ये खलु तस्य राशेरपहासमयाः योजाः सोऽयं व्योजकृतयुग्मः ५ । यः खलु राशि चतुष्केगाऽपहारेणापहियमाणखि यिवसितः, ये खलु तस्य राशेरपहारसमया
योजाः, सोऽयं योजच्योजः ६। यः खलु राशिः चतुष्केणापहारेणा पहियमाणो द्वियपर्यवसितः ये खलु तस्य राशेरपहारसमया स्च्योजाः सोऽयं व्योजद्वापरयुग्मः ७। यः खलु राशि श्चतुष्केणापहारेणापहियमाण एकपर्यवसिता, ये खलु तस्य राशेरपहारसमयाः व्योजाः सोऽयं योज कल्योजा ८ । (२) या खलु राशि चतुष्केणापहारेणापहियमाणः चतुः पर्यवसितः ये खलु तस्य राशेरपहारसमया द्वापरयुग्माः सोऽयं द्वापर कृतयुग्मः ९। यः खलु राशि चतुष्केणापहारेण अपहियमाण स्त्रिपर्यवसितः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.१ सू०१ राशिकमेणैकेन्द्रिजीवनिरूपणम् ४९९ ये खलु तस्य राशेरपहारसमया द्वापरयुग्माः सोऽये द्वारयुग्मयोजः १० यः खलु राशि श्चतुष्केणापहारेणापहियमाणो द्विपर्यवसितः ये खल तस्य राशेरपहारसमया द्वापरयुग्माः सोऽयं द्वापरयुग्मद्वापरयुग्मः ११। यः खलु राशि चतुष्केण अपहारेणापहियमाण एकपर्यवसितः ये खलु तस्य राशेरपहारसमया द्वापरयुग्माः सोऽयं द्वापरयुग्मकल्योजः १२ । (३) यः खलु राशि चतुष्केणापहारेण अपहियमाण श्चतुःपर्यवसितः ये खलु तस्य राशेरपहारसमयाः बल्योजा सोऽयं कल्योजकृतयुग्मः १३ । य: खलु राशि चतुष्केणापहारेणापहियमाण विपर्यवसितः ये खलु तस्य राशेरपहारसमयाः कल्योजाः सोऽयं कल्योजव्योज: १४ या खलु राशि चतुष्केणापहारेण अपहियमाणो द्विपर्यवसितः ये खलु तस्य राशेरपहारसमयाः कल्योजाः सोऽयं कल्योजद्वापरयुग्मः १५ यः खलु राशि चतुष्केणापहारेणाऽपहियमाण एकपर्यवसितः ये खलु तस्य राशेरपहारसमयाः कल्योजाः सोऽयं कल्योजकल्योज इति १६ (१) तत्तेनार्थेन यावत् कल्योज कल्योजः।।मु०१॥
टीका--'कइ णं भंते ! महाजुम्मा पन्नत्ता' कति खलु भदन्त ! इह युग्मशन्देन राशिविशेषा कथ्यन्त ते च क्षुल्लका अपि भवन्ति यथा पाक
पैंतीसवे शतक का प्रथम उद्देशक चौतीसवें शतक में एकेन्द्रिय जीवों का श्रेणि क्रम से प्रायः निरूपण हो चुका है परन्तु अब इस ३५ वें शतक में उन्हीं एकेन्द्रिय जीवों का राशिक्रम से निरूपण होना है। इसी सम्बन्ध से इसे प्रारम्भ किया जा रहा है
'काणं भंते ! महाजुम्मा पन्नत्ता' इत्यादि सूत्र ॥१॥
टीकार्थ-हे भदन्त ! महायुग्म-महाराशियां-कितने कहे गये हैं! युग्म शब्द से यहां राशिविशेष कहा गया है ये युग्म क्षुल्लक भी होते
પાંત્રીસમા શતકને પ્રારંભ–
ઉદેશે પહેલે. ત્રીસમા શતકમાં એક ઇન્દ્રિયવાળા જીને શ્રેણિના ક્રમથી પ્રાયા નિરૂપણ કરવામાં આવી ગયું છે પરંતુ હવે આ ૩૫ પાંત્રીસમા શતકમાં એ એક ઈન્દ્રિયવાળા જીનું રાશિને ક્રમથી નિરૂપણ કરવામાં આવશે. એ સંબંધી આ પાંત્રીસમું શતક પ્રારંભ કરવામાં આવે છે.
'कइण भंते ! महाजुम्मा पण्णत्ता' त्याल
ટીકાઈ–હે ભગવાન મહાયુગ્મ-મહારાશિ કેટલા કહેવામાં આવ્યા છે? અહિયાં યુગ્મ શબ્દથી રાશિ વિશેષ કહેલ છે. આ યુમ ભુલક પણ હોય
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
५००
मरूपिता अतस्तदव्यवच्छेदार्थ महदिति विशेषणं दत्तम् । तथा च महान्ति च तानि युग्मानीति महायुग्मानि - राशि विशेषाः ? इति प्रश्नः भगवानाह - 'गोमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम! 'सोलस महाजुम्मा पन्नत्ता' षोडश महायुग्मानि राशिविशेषाः प्रज्ञप्तानि - कथितानि 'तं जहा ' तद्यथा 'कडजुम्म कडजुम्मे' कृतयुग्मकृतयुग्मः यो राशिः सामयिकेन चतुष्कापहारेणापहियमाण चतुःपर्यवसितो भवेत् तथा अपहारसमया अपि चतुष्कापहारेण चतु:पर्यवसिता एवं भवेयुः असौ राशिः कृतयुग्म इत्यभिधीयते अपह्रियमाणद्रव्या हैं । जैसा कि पहिले प्ररूपित किया जा चुका है। अतः उनका व्यवच्छेद करने के लिये यहां युग्म शब्द के साथ 'महत्' यह विशेषण रखा गया है । उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! सोलस महाजुम्मा पन्नता' हे गौतम! महायुग्म १६ कहे गये हैं । ' त' जहा' जो इस प्रकार से हैं 'कडजुम्मकडजुम्मे' कृतयुग्म कृतयुग्म १, कृतयुग्मज्योज, २, कृतयुग्म द्वापरयुग्म ३, कृतयुग्म कल्योज ४, ज्योजकृतयुग्म ५, ज्योज योज ६, पोज द्वापरयुग्म ७, श्योज कल्पोज ८, द्वापरयुग्म कृतयुग्म ९, द्वापरयुग्म त्र्योज १०, द्वापरयुग्म द्वापरयुग्म ११, द्वापरयुग्म कल्पोज १२, कल्योज कृतयुग्म १३, कल्योज ज्योज १४, कल्योज द्वापरयुग्म १५, और कल्पोज कल्योज १६, इन में जिस राशि को प्रति समय चार चार से अपहृत करते हुए अन्त में उस में से चार बचे रहते हैं और अपहार ( नीकालना) समयों में से भी चार चार के
છે. જેમ કે પહેલા પ્રતિપાદન કરવામાં આવી ગયેલ છે. તેથી તેના વ્યવચ્છેદ કરવા માટે અહિયાં યુગ્મ શબ્દની સાથે મહત્” શબ્દનું વિશેષણુ રાખવામાં यावेस छे, या प्रश्नना उत्तरमां अनुश्री गौतमस्वामीने हे छे - गोयमा ! सोलस महाजुम्मा पन्नत्ता' हे गौतम! महायुग्म शब्द ૬ સાળ પ્રકારના उडेवामां आवे छे. 'तं जहा' ते या प्रमाणे छे. - कडजुम्मकडजुम्मे' કૂતયુગ્મ મૃતયુગ્મ ૧ કૃતયુગ્મ ચૈાજ ર, કૂતયુગ્મ દ્વાપરયુગ્મ ૩, કૃતયુગ્મ કલ્યેાજ ४, योग धृतयुग्भ यू, ज्यो, यद्वापरयुग्म ७ योयोन ૮, દ્વાપરયુગ્મકૃતયુગ્મ ૯, દ્વાપરયુગ્મ ચૈાજ ૧૦, દ્વાપરયુગ્મદ્વાપરયુગ્મ ૧૧, ૧૨, કલ્ચાજ કૂતયુગ્મ ૧૩, કલ્ચાજ કૈાજ ૧૪, કલ્યેાજ દ્વાપરયુગ્મ ૧૫, અને કલ્ચાજ કલ્યાજ ૧૬, આમાં જે રશીને પ્રતિસમય ચાર ચારના અપહાર (બહાર કહાડવુ' તે) કરતાં કરતાં છેવટે તેમાંથી ચાર ખેંચે છે, અને અપહાર સમયમાંથી પણ ચાર ચારના અપહારથી તે નીકળી જતાં ધ્યેયટે ચાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
% ER
RRRRRE
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.१ १०१ राशिक्रमेणैकेन्द्रिजीवनिरूपणम् ५०१ पेक्षया तत्समयापेक्षया च द्विधा कृतयुग्मत्वात् । एवमन्यत्रापि शब्दाथों योजनीयः स च किल जघन्यतः षोडश संख्यात्मकः एषां हि चतुष्क पहारत चतुरप्रत्वात् समयानां च चतुःसंख्यत्वादिति १ 'कड जुम्मते ओगे २' कृतयुग्म योजः यो राशिः प्रविसमयं चतुष्कापहारेणापहियमाण विपर्यावसानो भवति तत्समयाश्च चतुःपर्यवसिता एव, असौ अपहियमाणापेक्षया योजः अपहारापेक्षया कृतयुग्म एवेति कृतयुग्म व्योज इति कथ्यते तत् संख्यका जघन्यतएकोनविंशतिः तत्र चतुष्कापहारे त्रयोऽवशिष्यन्ते तत्प्तमयाश्च अपहार से उनके अपहृत होने पर अन्त में चार बचे रहते हैं ऐसी जो राशि है वह कृतयुग्म कृतयुग्म राशि है। कारण कि अपहियमाण द्रव्य की अपेक्षा से और समय की अपेक्षासे दोनों रीति से उस राशि में कृतयुग्मता आती है। इसी प्रकार अन्यत्र भी शाब्द का अर्थ योजित कर लेना चाहिये । जैसे १६ संख्यात्मक कृतयुग्म कृतयुग्म राशि जघन्य रूप है । क्योंकि इस राशि को चार से अपहृत करने पर में अन्त में चार ही बचते हैं और अपहार समय चार ही है । जो राशि प्रतिसमय चार से अपहृत होकर अन्त में ३ बाकी बचाती है और उसके समय चार में ही पर्यसित (समाप्त) होते हैं ऐसी वह राशी अपहियमाण की अपेक्षा व्योजरूप और अपहार की अपेक्षा कृतयुग्म होती है । जघन्य से इस कृतयुग्म व्योज की संख्या १९ है। इस संख्या को चारसे अपहृत करने पर अन्त में तीन बचते हैं और इस के समय चार ही है । इस प्रकार से राशि भेद के सूत्र इस के વધે છે, એવી જે રાશી (સમૂહ) તે કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ રાશી કહેવાય છે. કારણ કે બહાર કાઢનાર દ્રવ્યની અપેક્ષાથી અને સમયની અપેક્ષાથી એમ બને પ્રકારથી તે રાશિમાં કૃતયુગ્મ પણ આવી જાય છે. આ જ પ્રમાણે બીજે પણ શબ્દના અર્થની યેજના કરીને સમજી લેવું. જેમ કે-૧૬ સેળ સંખ્યાવાળી કુયુગ્મ કૃતયુગ્મરાશી જઘન્ય રૂપ છે. કેમ કે આ રાશીને ચારની સંખ્યાથી અપહાર કરતાં છેવટે ચાર જ બચે છે. અને અપહાર સમય પણ ચાર જ છે. જે રાશીમાંથી પ્રતિસમયે ચારને અપહાર કરતાં છેવટે ત્રણ બાકી રહે છે, અને તેના સમય ચારમાંજ સમાપ્ત થાય છે, એવી તે રાશી અપહરમાણ (બહાર કહાડવા)ની અપેક્ષાથી જ રૂપ અને અપહારની અપેક્ષાથી કૃતયુગ્મ રૂપ હોય છે. જઘન્યથી આ કૃતકુમ ની સંખ્યા ૧૯ ઓગણસની થાય છે. આ સંખ્યાને ચારથી અપહાર કરતાં છેવટે ત્રણ બચે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
भगवतीस्त्र चत्वार एवेति २। एवं राशिभेदसूत्राणि एतद्विवरणसूत्रेभ्यो ज्ञातव्यानि इह च सर्वत्रापि अपहारकसमयापेक्षयाऽऽधं पदम् अपहियमाणद्रव्या पेक्षया तु द्वितीयमिति । 'कइणं भंते ! महाजुम्मा पन्नत्ता ? 'गोयमा' ! सोलस महाजुम्मा पण्णत्ता' इत्यादि, संख्यासूत्रे विशेषणविशेष्यभावे विशेषणस्य प्राक् प्रयोग विशेष्यस्य च परपयोग इति नियमेन द्रव्यबोधक सूत्रसिद्धपदस्य परमयोगः समयबोधक सूत्रसिद्धपदस्य च पाक्प्रयोगः कृतः, ततः 'से केणटेण' इत्यादि प्रश्नस्य 'जे णं रासी' इत्याधुत्तर सूत्रव्याख्यानेतु द्रव्यबोधकपदस्य प्रथमतो विवरणम्, समयबोधकस्य च पश्चाद्विवरणं कृतमिति । 'कडजुम्मदारजुम्मे' विवरण सूत्रों के द्वारा ज्ञातव्य है। यहां सर्वत्र अपहारक समय की अपेक्षा से आद्य पद है और अपहियमाण द्रव्य की अपेक्षा से द्वितीय पद है 'कह णं भंते ! महाजुम्मा पन्नत्ता' 'गोयमा! सोलस महाजुम्मा पन्नत्ता' इत्यादि संख्या सूत्र में जो कि विशेषण विशेष्य भाव से युक्त है 'विशेषण का पहिले प्रयोग होता है और विशेष्य का बाद में प्रयोग होता है। इस नियम के अनुसार द्रव्य बोधक सूत्र से सिद्ध पद का परप्रयोग और समय बोधक सूत्र से सिद्ध पद का पहिले प्रयोग किया गया है। इसलिये 'केणटेणं' इत्यादि प्रश्न के'जे ] रासि' इत्यादि उत्तर रूप सूत्र के व्याख्यान में द्रव्यबोधक पदका पहिले विवरण किया गया है और समयबोधक पद का पीछे विवरण किया गया है। अब गौतमस्वामी इन सोलह राशियों के अर्थ को पूछते हैं-'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चह, सोलप्त महाजुम्मा' हे भदन्त ! છે અને તેને સમય ચાર જ છે. આ રીતે રાશી ભેદના સૂત્રો તેના વિરવણ સૂત્રો દ્વારા જણાય છે. અહિયાં બધે ઠેકાણે આહારક સમયની અપેક્ષાથી પહેલું ५६ छ. मन म५.डीरमा द्रव्यनी अपेक्षाथी भी ५६ र छ. 'कइणं भते ! महाजुम्मा पन्नत्ता' गोयमा ! सोलस महाजुम्मा पन्नत्ता' त्याहि सभ्या સૂત્રમાં જે વિશેષ વિશેષ ભાવથી યુકત છે, વિશેષણને પહેલાં પ્રોગ થાય છે. અને વિશેષ્યને પછીથી પ્રગ થાય છે, આ નિયમ પ્રમાણે દ્રવ્યને બંધ કરાવનાર બેધક સૂત્રથી સિદ્ધપદને પહેલાં પ્રયોગ કરવામાં આવેલ છે. તેથી 'केणट्रेण' विगेरे प्रमोन। 'जेण रासि' विगेरे उत्तर ३५ सूत्रो। व्याभ्यानमा દ્રવ્ય બેધક પદનું વિવરણ પહેલાં કરવામાં આવેલ છે. અને સમય બેધના પદનું પછીથી વિવરણ કરેલ છે.
હવે ગૌતમસ્વામી આ સેળ રાશિને અર્થ પ્રભુશ્રીને પૂછે છે. 'से केणद्वेण भवे! एवं वुच्चइ सोलस महाजुम्मा' उ पन् भा५ । यी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.
१०१ राशिकमेणैकेन्द्रिजीवनिरूपणम् ५०३ कृतयुग्मद्वापरयुग्मः ३ 'कडजुम्मकलियोगे' कृतयुग्म कल्योजः ४ । 'तेओग कडजुम्मे' व्योजकृतयुग्मः ५। 'तेओगतेओगे' योज-योजः ६ तेओग दावाजुम्मे' योज द्वापरयुग्म:७। 'तेओगकलिओगे' योजकल्योजः ८ 'दावरजुम्मकडजुम्मे' द्वापरयुग्म कृतयुग्म: ९ 'दावरजुम्मतेओगे' द्वापरयुग्मयोजः १० । 'दावरजुम्मदावरजुम्में' द्वापरयुग्म द्वापरयुग्मः ११ 'दावरजुम्मकलिओगे' द्वापरयुग्म करयोजः १२ 'कलिोग कडजुम्मे १३, कल्योज कृतयुग्म: १३ 'कलिओग तेओगे' कल्योजव्योजः १४ 'कलियोग दावरयुम्मे' कल्योज द्वापरयुग्म: १५ । 'कलिभोगकलिओगे' कल्योज कल्योजः १६ । एते षोडश महायुग्म राशयो भवन्तीति । षोडशराशीनामर्थ गौतमः पृच्छति-'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चा सोलस महाजुम्मा पन्नत्ता' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते षोडशमहायु-माः प्रज्ञप्ता-कथिताः 'तं जहा' तद्यथा-'कडजुम्मकडजुम्मे जाव कलिओग कलिओगे' कृतयुग्मकृतयुग्मो यावत्कल्योजकल्योज इति अत्र यावत्पदेन 'कडजुभ्मतेभोगे' इत्यारभ्य 'कलिओग दावर जुम्मे' इत्यन्तानां ग्रहणं भवतीत्यवान्तरमश्ना, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' 'हे गौतम! 'जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अबहीरमाणे चउपज्जवसिए' यः खलु राशिः चतुकेणापहारेणापहियमाणश्चतुःपर्यवसितो भवति चतुःसंख्यया विभज्यमाने चतुः शेषो भवतीत्यर्थः तथा-'जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया ते वि कड आप किस कारण से कहते हैं कि महायुग्म सोलह होते हैं । जैसे कि वे कृतयुग्म कृतयुग्म से लेकर आपने 'कलि भोगकलिओग' पद तक कहे हैं। यहां यावत् शब्द से 'कडजुम्म तेओगे' से लेकर 'कलि भोगदावर जुम्मे तक के १४ महायुग्म गृहीत हुए हैं इस प्रकार का यह अवान्तर प्रश्न है। इस के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे चउपज्जमिए' हे गौतम ! जो राशि चार की संख्या से विभक्त होकर अन्त में चार बचाती है तथा કહે છે કે મહાયુમે સેળ છે? જેમ કે-કુતયુગ્મ કૃતયુગ્મથી લઈને કલિગ ५४ सुधा मा ४॥ छे. माडियां यावत्पथी 'कडजुम्म तेओगे' 20 ५४थी
ने 'कलिओगदावरजुम्मे' मा ५६ सुधी १४ यौह मायुभी अडए કરાયા છે. આ રીતે આ અવાન્તર પ્રશ્ન કરેલ છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી गौतमस्वामीने ४ छे -'गोंयमा ! जे णरासी चउक्कएण अवहारेण अवहीरमाणे चउपज्जवसीए' 3 गीतम! राशीन यानी सध्यामाथी विमा ४२वाथी छेवट यार भये छ, तथा 'जे ण तस्स रासिस्स अवहारसमया ते वि कडजम्मा'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०५
भगवतीसत्रे
जुम्मा' ये खलु तस्य राशेरपहारसमया स्तेऽपि कृतयुग्मस्वरूपाः चतु: पर्यवसिता एव भवन्ति । 'सेत्त कड जुम्म कडजुम्म' सोऽयं कृतयुग्मकृतयुग्मः, तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते कृतयुग्मकृत्युग्मः, इत्यग्रेण सम्बन्धः, स च जघ. न्यतः षोडशात्मकः (१६) अपहियमाण द्रव्यापेक्षया समयापेक्षया च कृतयुग्व स्वादिति १ । 'जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे ति पज्जवसिए' यः खलु राशि चतुष्केणापहारेणापहियमाण स्त्रिपर्यवसितो भवति तथा-'जे गं तस्स रासिस्स अवहारसमया कडजुम्मा सेत्तं कडजुम्म तेओए' ये खलु तस्य राशेरपहारसमयाः कृतयुग्मा श्चतुः पर्यवसाना भवन्ति 'से तं कडजुम्म तेओए' तस्मात्कारणात् सोऽयं राशिविशेषः कृतयुग्म योज इति कथ्यते स च जघन्यत एकोनविंशत्यात्मकः (१९) २ ! 'जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं 'जे गं तस्स रासिस्स अवहार समया ते वि कडजुम्मा 'जो इस राशि के अपहारक समय होते हैं वे भी चार रूप ही होते हैं ऐसी वह राशि कृतयुग्म कृतयुग्म रूप कही गई है 'इसी लिये मैंने उसे कृतयुग्म कृतयुग्म रूप कहा है । जैले १६ संख्या की राशि जब चार से विभक्त होती है तो अन्त में इसके ४ बचते हैं और यहां अपहारक समय भी चार हैं, इसलिये अपहियमाण द्रव्य की अपेक्षा से और अपहारक समय की अपेक्षा से इस में कृतयुग्म कृतयुग्म रूपता आती है ऐसा जानना चाहिये। जे गं रासी च उककरणं अवहारेणं अवहीरमाणे तिपज्जवसिए' जो राशि चार के द्वारा विभक्त होती हुई जिस के अन्त में तीन बचें ऐसी होती है तथा-'जे णं तस्स रासिस्म अवहारसमया कडजुम्मा से तं कडजुम्मतेमओए' उस राशि के अपहार समय कृतयुग्म જે તે રાશીને અપહાર કરવાનો સમય હોય છે, તે પણ ચારને જ હોય છે. એવી તે રાશી કૃતયુગ્ય કૃતયુમ કહેવાય છે. તેથી મેં તેને કૃતયુમ કૃતયુગમ રૂપ કહેલ છે. જે રીતે ૧૬ સેળ સંખ્યાની રાશીને જ્યારે ચારથી વિભાગ કરવામાં આવે છે, તે છેવટે તેમાંથી ૪ ચાર બચે છે. અને અહિયાં અપહાર કરનાર સમય પણ ચાર જ છે. તેથી અપહાર કરતાં દ્રવ્યની અપેક્ષાથી અને અપહારક સમયની અપેક્ષાથી આમાં કૃતયુગ્મ કુતયુગ્મપણું આવે છે. તેમ समा. जे ण रासी चउक्कएण' अवहारेणं अवहीरमाणे तिपज्जवसिए' रे રાશી ચારથી વિભકત કરાતિ થકી જેના અંતમાં ત્રણ બચે એવી હોય છે. તથા 'जे ण तस्स रासिस्स अवहारसमया कडजुम्मा सेत कडजुम्मतेओए' ते शिना અપહાર સમય કૃતયુગ્મ-ચાર રૂપ હોય છે. એવી તે રાશિ કૃતયુમ, વ્યાજ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ ७० १ ०१ राशिकमेणैकेन्द्रिजीवनिरूपणम्
५०५
अवहीरमाणे दुपज्जवसिए' यः खल्ल राशि चतुष्केणापहारेणापहियमाणो द्विपर्ययसितो भवति तथा- 'जेणं तस्स रासिस्स अवहारसमया कडजुम्मा सेतं कड जुम्म दावरजुम्मे' ये खलु तस्य राशेरपहारसमयाः कृतयुग्मरूपा भवन्ति तस्मात्
,
राशि विशेषः कृतयुग्मद्वापरयुग्म इत्यभिधीयते स च जघन्यतोऽष्टादशात्मक इति (१८) 'जेणं रासी चउकरणं अवहारेणं अवहोरमाणे एगपज्जबसिए ' यः खलु राशि तुष्केणापहारेणापहियमाण एकपर्यवसित एव भवति तथा'जे f तस्स रासिस्स अवहारसमया कडजुम्मा से तं कडजुम्मकलिओगे' ये खलु तस्य राशेरपहारसममया एकपर्यवसिता एव भवन्ति तस्मात् स राशिः कृतयुग्मकल्योज इत्यभिधीयते स च जघन्यत सप्तदशात्मकः ( १७ ) इति ४ । चार रूप होते हैं ऐसी वह राशि कृनयुग्म ज्योज कही गई है । वह राशि जघन्य से १९ संख्या रूप होती है 'जे णं रासी चक्करणं अवहारेणं अबदीरमाणे दुपज्जबसिए' जें णं तस्स रासिस्स अवहारसमया कडजुम्मा सेस कलजुम्म दावरजुम्मे' तथा-जो राशि चतुष्क से अपहृत - विभक्त होकर अन्त में दो बचाती है और जिस के अपहार समय चार रूप से होते हैं ऐसी वह राशि कृतयुग्म द्वापरयुग्म रूप है । जघन्य से इस राशिका प्रमाण १८ है । अपहार समयों की अपेक्षा इस में कृतयुग्मता है और द्रव्य की अपेक्षा अन्त में दो वचने के कारण द्वापरयुग्म है । 'जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगज्जबसिए' जो राशि चार से विभक्त होकर अन्त में एक बचाती राशि कृतयुग्म कल्योज रूप है। तथा इसके अपहारक समय है । 'जेणं तस्स रासिस्स अवहारसमया कडजुम्मा सेन्त कडजुम्म कलिओगे' एवं जिस राशिका अपहार समय एक होता है, वह राशि कृतयुग्म कल्योज रूप हैं । तथा इसके अपहार समय चार होते हैं। इसलिये इस में कृतयुग्मता है ऐसी वह राशि जघन्य से १७ संख्यारूप होती है। 'जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीर
वाय छे. ते राशि धन्यथी १८- भोगसनी संख्या ३५ छे. 'जेणं' रासी 'चक्कर' अवहारेण' अवहीरमाणे दुपज्जवसिए, जेणं तस्स राखिस्स अवहारसमया कडजुम्मा सेन्त कडजुम्म दावरजुम्मे' तथा ने राशी थारनी सभ्याथी अपहार કરતાં વહેંચાઈને છેવટે એ વધે છે અને જેના અપહાર સમય ચાર રૂપ હાય છે, એવી તે રાશિ કૃતયુગ્ઝદ્વાપરયુગ્મ રૂપ હેય છે. જઘન્યથી આ રાશિનુ’ પ્રમાણ ૧ અરાડનુ છે, અપહાર સમયેની અપેક્ષાથી આમાં કૃતયુગ્મ પણુ કહેલ છે. अने छेवटे मे यवाने उरणे द्वापरयुग्मयालु छे. 'जेणं' राखी चउक्कणं अवहारेण अवहीरमाणे एगज्जवखिए' ने राशी यारथी वडेयवाथी हेवटे थे! वर्षे छे, 'जेणं तस्स रासिस अवहारसमया सेत्तं कडजुम्म कलिओगे' भने ने राशीना અપઢ઼ાર સમય એક ડાય તે રાશિ કૃતયુગ્મ કલ્યેાજ રૂપ છે. અને તેના
भ० ६४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
Hydesour
५०६
भगवती 'जे णं रासी चउक्करणं अबहारेणं अबहीरमाणे चउपज्वसिए' यः खलु राशि चतुष्केणापहारेणापहिह्यमाणश्चतुःपर्यवसितो भवेत् तथा-'जेणं तस्स रासिस्स अवहारसमया तेओगा से तं तेओगकडजुम्मे ५। ये खलु तस्य राशेरपहार समयाः योजा भवन्ति तस्मात्कारणात् स राशिविशेषः ज्योज कृतयुग्म रूप इत्यभिधीयते स च जघन्यतो द्वादशात्मकः (१२) इति ५ । 'जेणे रासी चउ. करणं अवहारेणं अवहीरमाणे ति पज्जवसिए' यः खलु राशि चतुष्केणा. पहारेण अपहियमाणत्रिपर्यवसितो भवेत् तथा-'जे णं तस्स रासिस्स अवहार समया तेओगा से तं तेभोग तेश्रोगे' ये खलु तस्य राशेरपहारसमया ज्योना भवन्ति तस्मात्कारणात् स राशिविशेषः योज योज रूपोऽभिधीयते' सच जघन्यतः पञ्चदशात्मकः (१५) इति ६ । 'जेणं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे दो पज्जवसिए' यः खलु राशि श्चतुष्केणापहारेण अपहियमाणे द्विपयेवासित एव भवति तथा-'जे णं तस्स रासिस अग्रहारसमया तभोगा माणे च उपज्जवसिए जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया तेोगासेतं तेओग कडजुम्मे' जो राशि चार से अपहृत होने पर चार बचाती है और उसके अपहार समय ३ रूप होते हैं ऐसी वह राशि योज कृतयुग्म रूप होती है । ऐसी वह राशि जधन्ध से १२ संख्या रूप होती है। 'जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे तिपज्जवसिए जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया तेओगा सेत्तं तेभोगते भोगे' ६ 'जो राशि चार से अपहृत होने पर अन्त में तीन बचाती है और उस राशि के अपहार समय ज्योज रुप होते हैं वह ज्योज योज राशि है । जघन्य प्रमाण १५ है। 'जे णं रासी चउक्कएण अपहारेणं अवहीरमाणे दो पज्जवसिए, जे णं तस्स रासिस्स अवहार અપહારક સમય ચાર હોય છે. તેથી તેમાં કૃતયુમ પણ આવે છે. એવી તે राशी भन्यथी १७ सत्तर सध्या ३५ छे. 'जेण रासी चउक्कएण अवह रेण अबहीरमाणे चउपज्जवसिए जेण तस्स रासिस्स अवहारसमया तेओगा सेत्त' तेओग कडजुम्मे' 7 शशीमा यारनी सध्याथी अपहार २तां यार व छ, અને તેના અપહારને સમય ૩ ત્રણ રૂપ હોય છે. એવી તે રાશી વ્યાજ કૃતયુગ્મ રૂપ હોય છે, એવી તે રાશી ૧૨ બારની સંખ્યા રૂપ હોય છે.
'जेण रामी चक्कएण अवहारेण अवहीरमाणे तिपज्जवमिए जे ण तस्त्र रासिरसभवहारसमया तेओगा सेत्तं तेओगतेओगे' २ राशीमाथी यार ના અપહારથી છેવટે ત્રણ બચે છે, અને અ૫હારનો સમય ગેજ રૂપ હોય છે,
यो योशी ४ाय छेतेनी सयानुं प्रमाण १५नुछ, 'जेणं राखी चउ. ककरण अवहारेण अवदीरमाणे दो पज्यसिए, जे ण तास रासिस्स अवहारसमया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ. १ सू०१ राशि क्रमेणैकेन्द्रिजीव निरूपणम् ५०७ सेतं तेओग दावरजुम्मे' ये खलु तस्य राशेरपहारसमयाः ज्योजा भवन्ति तस्मात्कारणात् स राशि विशेषः त्रयोज द्वापरयुग्म इति कथ्यते स च जघन्यत चतुर्दशात्मकः (१४) इति ७ । 'जें णं रासी चउकरणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगपज्जवसिए' यः खलु राशि चतुष्केणापहारेणापहियमाण एक एवं पर्यवसितो भवेत् तथा - ' जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया तेओगा सेर्त्त तेओगक लिओगे' ये खलु तस्य राशेरपहारसमया त्र्योजा भवन्ति, तस्मात् कारणात् स राशिविशेषः ज्योजकल्योज इत्यभिधीयते स च जघन्यत त्रयोदशात्मकः (१३) इति ८ । 'जे णं रासी चउक्कणं अवहारेणं अवहीरमाणे चउपज्जबसिए' यः खलु राशि चतुष्केणापहारेणापहियमाण श्चतुः पर्यवसितो भवति तथा - 'जेणं तस्स रासिस्स अवहारसमया दावरजुम्मा से तं दावरजुम्मकडजुम्मे' समया तेओगा सेसं तेओगदावर जुम्मे' ७ जिस राशि में से चतुष्क के अपहार से अन्त में दो बचते हैं और अपहार समय जिसके श्योज रूप होते हैं ऐसी वह राशि ज्योजद्वापरयुग्म रुप होती है इसका जघन्य प्रमाण १४ संख्या रूप है। 'जे णं' रासी चक्करणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगज्जबसिए' जो राशि चतुष्क से अपहृत होने पर अन्त में एक बचाती है और 'जेणं तस्स रासिस्स अवहारसमया तेओगा सेतं ते ओग कलिओगे' अपहार समय जिसराशि के ज्योजरूप होते हैं ऐसी वह राशि योज कल्पोज रूप होती है । इसका जघन्य प्रमाण १३, संख्यारूप होता है । 'जे णं रासी चक्करणं अवहारेणं अवहीरमाणे चउपज्जवसिए' जो राशि चार से विभाजित होकर अन्त में चार बचाती है तथा 'जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया दावरजुम्मा सेन्तं दावरजुम्म कडजुम्मे' तेओगा सेच तेओगदावरजुम्मे' ७, ने राशिमांथी थारनो व्यहार ४२वाथी છેવટે એ ખર્ચે છે, અને જેના અપહારના સમય ચૈાજ રૂપ હાય છે, એવી તે રાશી ચૈાજ દ્વાપરયુગ્મ રૂપ હાય છે. તેનુ જધન્ય પ્રમાણ ૧૪ ચૌદ સખ્યા ३५ हाय छ, 'जेणं' रासी चक्करण अवहारेण अवहीरमरणे एगपज्जवलिए' ने राशी यारनी सभ्याथी अपहार थवाथी हेवटे थे! मये छे, अने' जेण तर रासिह अवहारसमया तेओगा सेत्तं तेओगकलिओगे' भने नेनेो व्यहारने સમય ચૈાજ રૂપ હોય છે. એવી તે રાશી વ્યે જ કલ્યાજ રૂપ હાય છે. તેનું प्रमाणु १३ तेर सध्या ३५ होय छे. २ 'जेणं' रासी चक्करण' अवहारेण अवहीरमाणे चउपज्जवसिए' ने राशीभांथी थारना विभाग उरवाथी हेवटे यार जये છે તથા 'जेण ं तस्स रासिह अवहारसमया दावरजुम्मा सेत्त दाबरजुम्म कडजुम्मे' ? राशिना अपहार समय द्वापरयुग्भ है, सेवी ते राशि द्वापर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
भगवतीसूत्रे ये खलु तस्थ राशेरपहारसमया द्वापरयुग्मा भवन्ति तस्मात्कारणात् स राशिविशेषो द्वापरयुग्मकृतयुग्म इत्यभिधीयते, स च जघन्यतोष्टात्मका, इति (८) ९ । 'जे णं रासी चक्करणं अबहारेणं अबहीरमाणे तिपज्जवसिए' या खलु राशि श्चतुष्केणापहारेणापहियमाण स्त्रियवस्तिो भवति तथा-'जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया दावरजुम्मा से तं दावरजुम्मतेओगे' ये खलु तस्य राशेरपहारसमया द्वापरयुग्मरूपा भवन्ति तस्मात्कारणात् स राशि विशेष: द्वापरयुग्मयोज इति कथ्यते स च जघन्यत एकादशात्मकः (११) इति १० । 'जणं रासी चउककरणं अवहारेणं अवहीरमाणे दुपज्जवसिए' यः खलु राशि श्चतुष्केणापहारेणापहियमाणो द्विपर्यवसितो भवति तथा-'जेणं तस्स रासिस्स अवहारसमया दावरजुम्मा से तं दावर जुम्म दावरजुम्मे' ये खलु तस्य राशेरपहारसमया द्वापरयुग्मरूपा भवन्ति तस्मात्कारणात् स राशिविशेषो द्वापरयुग्म द्वापरयुग्म इति कथ्यते स च जघ. जिस राशि के अपहार समय द्वापरयुग्म हैं ऐसी वह राशि द्वापरयुग्म कृत युग्म कही गई है । वह राशि जघन्य रुप से ८ संख्यात्मक है । ९ 'जे गं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे तिपज्जवसिए' जो राशि चार से अपहन होकर अन्त में तीन बचाती है । तथा 'जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया दावरजुम्मा सेस दावरजुम्मतेओगे' जिस राशि के अपहार समय द्वापरयुग्म रुप हैं ऐसी बह राशि द्वापरयुग्म योजरूप है । यह संख्या में जघन्य से ११ संख्या रूप होती है । 'जेणं राप्ती च उक्कएण अवहारेणं अवहीरमाणे दुपज्जवसिए' जो राशि चार से अपहृत होकर-विभाजित होकर अन्त में दो बचाती हैं तथा 'जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया दावरजुम्मा' जिस राशि के अपहार समय द्वापरयुग्म रूप हैं-ऐसी वह राशि द्वापरयुग्म द्वापरयुग्म रूप है। यह जघन्य संख्या में १० रूप होती है । 'जे णं रासी चउक्कएणं युग्म तयुगभ3a छ. १ मा ८ सयाम छ. 'जे ण' रासी च उक्कएण अवहारेण अवहीरमाणे ति पज्जवसिए' २ २१शी यारथी माइत ने छेक्टे ३ भयाव छ, तथा 'जे ण तस्त्र रासिस्स अपहारसमया दावरजुम्मा सेत्तदावर जम्म तेओगे'२ राशिनी ५५२ समय द्वापरयुम ३५ छ, सेवी तशी द्वापरयुभ व्यास ३५ छे. तेनी ४३न्य सय ११नी हाय छे. 'जे णरासी चउ. क्कएण अवहारेण अवहीरमाणे दुपज्जवसिए'२ राशी यारथी अपहार थन वयवाथी छेक्ट में मये छ, तथा 'जे ण तस्स रासिस्न अपहारसमया दावर जुम्मा' २ राशीन अ५७२ समय ५२युम ३५ छ, सवीत शिवार सुभा२युम ३५ छ, मायामा १० ४४ ३५ डाय छे. 'जे 'रासी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेद्रिका टीका ०३९ उ. १ सू०१ राशिक्रमेणैकेन्द्रि जीवनिरूपणम्
५०९
न्यतो दशात्मकः (१०) इति ११ । ' जेणं रासी चउक्कणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगपज्जबसिए' यः खलु राशि श्रतुष्केणापहारेगापरिमाण एक पर्यवसित एव भवति तथा-' जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया दावर जुम्प्रा सेतं दावरजुम्प्रकलिभोगे' ये खलु तस्य राजेरपहारसमया द्वापरयुग्म रूपा भवन्ति तस्मात्कारणात् स राशिविशेषो द्वापरयुग्म कल्योज इति कथ्यते, स च नवात्मकः (९) इति १२ । 'जे णं रासी चउक्कणं अवहारेणं अवहीर माणे चउप्पज्जवसिए' यः खलु राशि चतुष्केणापहारेणापह्रियमाण चतुःपर्यव सितो भवति तथा 'जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया कलिओगा सेत्तं कलिओग कडजुम्मे' ये खलु तस्य राशेरपहारसमयाः कल्योजाः तस्मात्कारणात् स राशिविशेषः कल्योजकृतयुग्म इत्यभिधीयते स च जघन्यत चतुष्कास्मकः ( ४ ) इति १३ । 'जे णं रासी चउक्करणं अवहारेणं अवहीरमाणे विपज्जबसिए' यः खलु राशि चतुष्केणापहरेणाऽपहियमाणस्त्रिपर्यवसितो भवति अवहारेण अवहीरमाणे एगपज्जबसिए' जो राशि चार से अपहृन होकर अन्त में एक बचाती हैं तथा 'जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया दावरजुम्मा सेन्तं दावर जुम्म कलिओगे' जो उस राशि के अपहार समय द्वापरयुग्म रूप हैं ऐसी राशि द्वापरयुग्म कल्पोज रूप होती है । यह जघन्य संख्या में ९ रूप होती है । 'जें णं' रासी चउक्करण अवहारेण अवहीरमाणे चउज्जवसिए' 'जो राशि चार से विभक्त होकर अन्त में चार बचाती है । 'जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया कलियोगा से तं कलिओग कडजुम्मे' तथा जिस राशि के अपहार समय कल्पोज रूप होते हैं ऐसी वह राशि कल्योज कृतयुग्म कहलाती है। संख्या में वह जघन्य से चार रूप है । 'जेणं' रासी चक्करण अवहारेण अवहीरचक्करण अवहारेण अबहीरमाणे एगज्जवसिए' ने राशी यारथी अपहृत थवाथी मे जये तथा 'जे णं तस्स गसिर अवहारसमया दावरजुम्मा सेत्तं दावरजुम्मकलिओगे' मे રાશિના અપહાર સમય દ્વાપરયુગ્મ રૂપ છે, એવી તે રાશીદ્વાપરયુગ્મ કલ્ચાજ રૂપ હૈાય છે. આ સંખ્યામાં હું નવ ३५ डाय छे. 'जेणं रासी चक्केपण अवहारेण अवहरमाणे चउपजवसिए' रोशी व्यारथी वडे याने हेवटे यार यावे छे, 'जेणं तस्स रासिस्स अवहारसमया कलिओगा सेत्त कलि ओगक जुम्मे' तथा मे राशीनो अपहार સમય કલ્પેજ રૂપ હાય છે, એવી તે રાશી કલ્યાજ કૃતયુગ્મ કહેવાય છે, सख्यामां ते यार ३५ होय छे, 'जेणं' राखी चउक्करण अवहारेण अवहीरमाणे तिपज्जवखिए, जेण तस्स रासिहस अवहारसमया कलिओगा सेत्त कलिओग
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती तथा-'जे गं तस्स रासिस्स अवहारसमया कलिओगा सेतं कलियोग तेओगे' ये खलु तस्य राशेरपहारसमयाः कल्योजाः तस्मात्कारणात् स राशिविशेष: कल्योज योज इति कथ्यते स च जघन्यतः सप्तात्मक: (७) इति १४ । 'जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे दुपज्जवसिए' यः खलु राशि श्चतुष्केणापहारेणापहियमाणा द्विपर्यवसितो भवति तथा 'जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया कलिओग सेतं कलिओगदावरजुम्मे ये खलु तस्य राशेरपहार समयाः कल्योजा भवन्ति तस्मात् कारणात् स राशि विशेष: कल्योज द्वापरयुग्म इति कथ्यते, स च जघन्यतः पडात्मकः (६) इति १५। 'जे णे रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगपज्जवसिए' यः खलु राशिचतुष्केणापहारेणापहीय. माण एकपर्यवसितो भवेत तथा-'जेणं तस्स रासिस्स अवहारसमया कलिओगा सेत्तं कलिओग कलिओगे' ये खलु तस्य राशेरपहारसमयाः कल्योजा भवन्ति माणे तिपज्जवसिए 'जे तस्स रासिस्स अवहारसमया कलि भोगा से तं कलिओगतेओगे' जो राशि चार से विभक्त होकर अन्त में तीन बचाती है, तथा उस के आहार समय कल्योज रूप होते हैं ऐसी वह राशि कल्पोज धोज रूप कही गई । वह जघन्य संख्या में ७ रूप है। 'जे णरासी चउक्कएण अवहारेण अवहीरमाणे दुपज्जवसिए' 'जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया कलि मोगा से तं कलिभोग दावर जुम्मे' जो राशि चार से विभक्त होती हुई अन्त में दो बचाती है और उस के अपहार समय कल्योज रूप होते है । ऐसी वह कल्योज द्वापदयुग्म कही जाती हैं। संख्या में वह जघन्य से ६ रूप होती है। 'जे णं राली च उक्करण अवहारेण अवहीरमाणे एगपज्जवसिए जे ण लम्स रासिस्स अवहार समया कलि मोगा से तं कलिओगकलि. ओगे' जो राशि चार से अपहृत होकर अन्त में एक बचाती है । तथा તેઓને જે રાશી ચારથી વહેંચાઈને છેવટમાં ત્રણ બચાવે છે, તથા તેના અપહારનો સમય કયેજ રૂપ હોય છે, એવી તે રાશી કાજ જ રૂપ કહેલ छ. ते सयामा ७ सात ३५ छे. 'जेण रासो चउकएण अवहारेण अवहीरमाणे दराज्जवसिए जेण तस्स रासिस्स अवहारसमया कलि ओगा सेत्त कलि मोगदावर जम्भे२ राशी याथी पडेय न ठेवट में भयाव छ, भने तनारे અપહારને સમય કલ્યાજ રૂપ હોય છે, એવી તે રાશી કલ્યાજ દ્વાપરયુગ્મ ३५ वामां आवे छे. ते सध्यामा ६७ ३५ छे. 'जेण रासी चउक्कएण अवहारेण अवहीरभ णे एगपज्जवसिए जे ण तस्स रासिस्स अवहारसमया कलिओगा से त कलिओगकलिओगे' २२॥शी यानी सयाथी अपहत यई नटसमयावे छे. तया 'जेण तस्स रासिस्स अबहारसमया कलि ओगा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
प्रमेषन्द्रिका टीका २०३५ उ.१२०३ राशिकमेणैकेन्द्रिजी निरूपणम् ५११ तस्मात्कारणात् स राशि विशेषः कल्योज कल्योज इति कथ्यते एष च जघन्यतः पश्चात्मकः (५) इति १६ । ‘से तेणटेगं जाव कलिओगकलिओगे' तत्तेनार्थेन हे गौतम ! एवमुच्यते कृतयुग्मकृतयुग्मो यावत् कल्योज कल्योज इति षोडशा. पहारराशयो भवन्ति यावत्पदेन 'कडजुम्मकडजुम्मे' इत्यारभ्य 'कलि भोग दावरजुम्मे' इत्यन्तस्य सर्वस्य ग्रहणं भवतीति ॥मू०१॥ ।
मूलम्-कडजुम्म कडजुम्म एगिदिया णं भंते ! कओ उववजंति ? किं नेरइएहितो० ? जहा उप्पलुद्देसए तहा उववाओ। तेणं भंते ! जीवा एगसमएणं केवइया उववजति ? गोयमा ! सोलस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा उववज्जति । तेणं भंते ! जीवा समए समए पुच्छा, गोयमा ! ते णं अणंता समए समए अवहीरमाणा अबहीरमाणा अणंताहिं उस्सप्पिणी ओसप्पिणीहिं अवहीरंति णो चेव णं अवहरिया सिया। उच्चत्तं जहा उप्पलुसिए । तेणं भंते ! जीवा नाणावरणिजस्ल कम्प्रस्त किं बंधगा अबंधगा? गोयमा! बंधगा, नो अबंधगा। एवं सव्वेर्सि आउयवज्जार्ण। आउयस्स बंधगा वा अबंधगा वा । ते णं भंते ! जीवा णाणावरणिज्जस्स पुच्छा, गोयमा ! वेयगा नो अवेयगा। एवं सब्बेसि । ते णं भंते! जीवा किं सायावेयमा
'जे ण तस्स रासिस्स अवहारसमया कलि भोगा से तं कलिभोग कलि भोगे' जो उस राशि के अपहारसमय कल्पोज रूप होते हैं, ऐसी वह राशि कल्योज कल्योज है यह ५ संख्यारूप होती है। ? ६ । 'से तेणटेण जाव कलि भोग कलिओगे' इस कारण हे गौतम ! मैंने कृतयुग्म कृमयुग्म से लेकर कल्योज कल्पोज तक १६ महाराशियां कही हैं ॥सू.१॥ से तं कलिओगकलिओगे' २ २.शीना अपडा२ समय ४क्ष्यो ३५ डाय छ सेवा તે રાશી કલ્યાજ કલ્યોજરૂપ છે. આની સંખ્યા પંદર ૧૫ રૂપ હોય છે. ૧દા 'से वेणट्रेण' जाव कलि भोग कलिओगे' मा २५था 8 गौतम ! म तयुम કૃતયુગ્મથી લઈને કાજ કાજ સુધી ૧૬ સોળ મહારાશી કહી છે. શાસ્ત્રના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
-
-
-
असायावेयगा पुच्छा, गोयमा! सायावेयगा असायावेयगा वा। एवं उप्पलुद्देसगपरिवाडी। सव्वेसि कम्माणं उदई नो अणुदई। छण्हं कम्माणं उदीरगा नो अणुदीरगा। वेयणिजाउयाणं उदीरगा वा अणुदीरगा वा। तेणं भंते ! जीवा किं कण्ह० पुच्छा, गोयमा ! कण्हलेस्सा वा, नीललेस्सा वा, काउलेस्ता वा तेउलेस्ता वा। नो सम्मदिट्री, नो सम्मामिच्छादिट्री, मिच्छा. दिट्री, नो नाणी अन्नाणी नियमं दुअन्नाणी, तं जहा मइ अन्नाणी य सुय अन्नाणी य नो मगजोगी, नो वइ जोगी, काइजोगी। सागारोवउत्ता वा अणागारोव उत्ता वा। तेसिं गं भंते ! जीवाणं सरीरा कइ वन्ना जहा उप्पलुदेसए सम्वस्थ पुच्छा गोयमा ! जहा उप्पलुद्देसए ऊसासगा वा, नीसासगा वा, नो ऊसासनीसासगा वा। आहारगा वा अगाहारगा वा। नो विरया अविरया, नो विरयाविरया, सकिरिया, नो अकिरिया । सत्तविहबंधना वा, अष्टविहबंधगा वा। आहारसन्नोवउत्ता वा जाव परिमहसन्नोव उत्ता वा । कोहकसाई वा माणकसाइ जाव लोभकसाई वा । नो इत्थिवेयगा, नो पुरिसवेयगा णपुंसगवेयगा। इथिवेयबंधगा वा, पुरिसवेयबंधगा वा, णपुंसगवेयबंधगा वा। णो सन्नी, असन्नी। सइंदिया नो अणिंदिया । ते णं भंते ! कडजुम्न कडजुम्म एगिदिया कालओ केवञ्चिरं होंति ? गोयमा! जहन्नगं एक समयं, उक्कोसेणं अणतं कालं-अणंता उस्तप्पिणी ओसप्पिणीओ वणस्तइकाइय कालो। संवेहो न भवइ। आहारो जहा उप्पलुदेसए । नवरं निव्वाघाएणं छदिसि, वाधायं पडुच्च सिय तिदिसिं, सिय चउरिसिं सिय पंच दिसि, सेसं तहेव । ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं, उक्कोसेणं बावीसं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
Pata
ALS
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.१ ५०२ कृ.कृतयुग्मैकेन्द्रियाणामुत्पत्यादिकम् ५१३ वाससहस्साई। समुग्घाया आदिल्ला चत्तारि । मारणंतिय समुग्घाएणं समोहया वि मरंति असमोहया वि मरंति । उब्ध. दृणा जहा उप्पलुदेसए । अह भंते ! सव्वपाणा जाव सव्व सत्ता कडजुम्मकडजुम्मएगिदियत्ताए उववन्नपुवा ? हंता गोयमा !
असई अदुवा अणंतखुत्तो ॥सू०२॥ ___ छाया--कृतयुग्मयुग्मैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते किं नैरकेभ्यः यथोत्पलोद्देशके तथा उपपातः ते खलु भदन्त ! जीवाः एकसमयेन कियन्त उत्पद्यन्ते गौतम! पोडश वा संख्येया वा, असंख्ये या वा; अनन्ता वा, उत्पद्यन्ते। ते खलु भदन्त ! जीवाः समये समये पृच्छा गौतम ! ते खलु अनन्ता समये समये अपहियमाणा अपहियमाणा अनन्ताभिरुत्सर्पिणी भिरपहियन्ते, नैव खलु अपहताः स्युः । उच्चत्वं यथोपलोद्देशके । ते खलु भदन्त ! जीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किं बन्धका अबन्धकाः ? गौतम ! बंध का नो अबन्धकाः। एवं सर्वेषा मायुकवर्मणाम् । आयुष्कस्य बन्धका वा, अबंधका वा । ते खलु भदन्त ! जीवाः ज्ञानावरणीयस्य० पृच्छा गौतम ! वेदका नो अवेदका एवं सर्वेषाम् । ते खलु भदन्त ! जीताः किं सातावेदका असतावेदकाः पृच्छा, गौतम ! सातावेदका वा, असातावेदका वा, एवमुत्सलोद्देशकारिपाटी। सर्वेषां कर्मणा मुदयिनो नो अनुदयिनः षण्णां कर्मणा मुदीरकाः, नो अनुदी. रकाः, वेदनीयायुष्कायोः उदीरका बा, अनुदीरका वा । ते खलु भदन्त जीवाः कि कृष्ण पृच्छा, गौतम ! कृष्णलेश्या वा, नीललेश्या वा, कापोतलेश्यावा, तेजोलेश्या वा। नो सम्यग्दृष्टयः नो सम्पग्मियादृष्टयः, मिथ्या. दृष्टयः । नो ज्ञानिनः, अज्ञानिनः नियमात् द्वयज्ञानिनः तद्यथा-मत्यज्ञानिनश्च श्रुताज्ञानिनश्च । नो मनोयोगिनो नो बचोयोगिनः काययोगिनः। साकारोपयुक्ता पा, अनाकारोपयुक्ता वा । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां शरीराणि कति वर्गानि, यथोत्पलं देश के सर्वत्र पृच्छा, गौतम ! यथोत्पलोदेशके उच्छ्वासका वा निःश्वासका, वा, नो उच्छवासनिःश्वासकाः । आहारका वा अनाहारका बा, नो विरताः अविरताः, नो विश्वाविरताः। सक्रियाः नो अक्रियाः। सप्तरिधबन्धका वा अष्टविधवन्धका वा । आहारसंज्ञोपयुक्ता वा यावत्परिग्रहसंज्ञोपयुक्ता वा। क्रोध कषायिनो वा मानकषायिनो यावल्लोभकपायिनो वा। नो स्त्रीवेदका नो पुरुषवेदकाः, नपुंसकवेदकाः । स्त्रीवेदवन्धका चा, पुरुषवेदवन्धका वा, नपुं. सकवेदवन्धका वा । नो संझिनोऽसंक्षिनः । सेन्द्रिया नो अनिन्द्रियाः। ते खल्लु भदन्त ! कृतयुग्मकृत्युग्मैकेन्द्रियाः कालतः कियचिरं भवन्ति ? गौतम !
भ० ६५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे जघन्येन एक समयम्, उत्कर्षेणानन्तं कालम्, उनन्ता उत्सर्पिण्यबसपिण्यः वनस्पतिकायिककालः। संवेधो न भण्यते, आहारो यथा-उत्पळोद्देशके, नवरं निर्व्याधातेन षइदिशम्, व्याघातं प्रतीत्य स्यात् चतुर्दिशम्, स्यात् पश्चदिशं शेष तथैव । स्थितिजन्येनान्तर्मुहृतम्, उत्कर्षेण द्वाविंशतिवर्षसहखाणि । समु.
याता आद्याश्चत्वारः। मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता अपि म्रियन्ते, असमबहता अपि म्रियन्ते । उद्वर्तना यथा उत्पलोद्देशके । अथ भदन्त ! सर्व प्राणा यावत् सर्वसत्याः कृतयुग्मकतयुग्म एकेन्द्रियतया उत्पन्नपूर्वाः ? गौतम ! असकृत् अथवा-अनन्तकृत्वः ।। सू० २॥
टीका:--'कडजुम्मकडजुम्म एगिदिया णं भंते ! कृतयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! ये एकेन्द्रियाः चतुष्कापहारे चतुःपर्यवसिता: अपहारसमयाश्च चतुःपर्यवसानास्ते कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियाः कथ्यते एवं सर्वत्र ज्ञातव्यम् 'को उववज्जति' इत्थंभूना एकेन्द्रियाः कुतः कस्मात् स्थान: विशेषादागत्योपपद्यन्ते 'कि नेरइएहितो०' किं नैरयिकेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते तिर्यग्योनिकेभ्यो वा आगत्योत्पद्यन्ते मनुष्येभ्यो वा आगत्योत्पधन्ते देवेभ्यो वा आगत्योत्पद्यन्ते इति प्रश्नः, उत्तरमाह-अतिदेशमुखेन 'जहा उप्पलुसिए तहा
'कडजुम्म कडजुम्म एगि दियाण भंते ! इत्यादि
टीकार्थ-'कडजुम्म कडजुम्म एगिदियाण भंते !' हे भदन्त ! जो एकेन्द्रिय कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमाण है । ऐसे वे एकेन्द्रिय जीव 'कभी उववज्जति' किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? 'किनेरइएहितो.' क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते है अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते है ? अथवा मनुष्यो में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों से आकर के उत्पन्न होते हैं ? इस प्रश्न का अतिदेश द्वारा उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम'कडजुम्मकडजुम्मएगिदियाणं' त्यादि
-कडजुम्मकडजुम्म एगि दियाण भंते ! ३ मगन रे न्द्रय इतयुभएतयुम्भ राशिप्रमाण डाय मेवा तेन्द्रिय व 'कओ उववज्जति' ४या स्थान विशेषमाथी मावान सपन्न थाय छ ? '
किनेरइएहितो' शु તેઓ નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિયચ નિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં અતિ દેશથી प्रभुश्री गौतमकामीन ४ -'जहा उप्पलुईसए तदा उववाओ' मा पता
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.१०२ कृ.कृतयुग्मॅकेन्द्रियागामुत्पत्यादिकम् ५१५ उववाओ' यथा उत्पलोद्देशे तथा उपपातो भगवतीसूत्रस्मैच एकादशशतके प्रथमोदेशक उत्पलोदेशकः तत्र यथा-एकेन्द्रियाणामुपपातः कथित स्तथैवात्रापिउपपातो ज्ञातव्यः नो नैरपिकेभ्य उपपद्यन्ते, तिर्यग्योनिकेभ्यो वा, मनुष्येभ्यो वा, देवेभ्यो वा उपपद्यन्ते, पृथिव्यवनस्पतिषु देवानामुत्पत्तिसंभवात्, तदपेक्षयैव देवेभ्य आगस्य एकेन्द्रियेषु उत्पधन्ते इति कथितम् । इह यत्र यत्र यस्मिन् यस्मिन् पदे उत्पलोद्देशकस्यातिदेशः कृतो भवेत् तत्तदेव पदं तत्रत्यं वाच्यम् । 'ते णं भंते ! जीवा एगसमएणं केवइया उवज्जति' ते खलु भदन्त ! जीवाः स्वामी से कहते हैं 'जहा उप्पलुद्देसए तहा उववाओ' इस भगवती सूत्र का जो ११ वे शतक में प्रथम उद्देशक है-वही उत्पल उद्देशक है सो इस उत्पल उद्देशक में जिस रीति से एकेन्द्रिय जीवोंका उपपात कहा गया है उसीरीति से उनका उपपात यहां पर भी जानना चाहिये तथा च-कृतयुग्म कृतयुग्म राशि प्रमाण एकेन्द्रिय जीव नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न नहीं होते हैं, किन्तु वे तिर्यग्योनिकों में से आकर के भी उत्पन्न होते हैं मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं और देवों में से भी आकर के उत्पन्न होते हैं । क्यों कि पृथिवीकायिक अकायिक और वनस्पतिकायिक इन में देवो की उत्पत्ति हो सकती है । इसलिये यहां पर देवों से आकर के भी एकेन्द्रिय जीव रूप से जीव उत्पन्न होते हैं ऐसा कहा गया है। यहां जहां जहां जिस जिस पद में उत्पल उद्देशक का अतिदेश किया हो वहां वहां का वही पद कहना चाहिये । 'ते ण સૂત્રના ૧૧ અગિયારમા શતકને પહેલે ઉદેશે છે તેજ ઉત્પલ ઉદ્દેશ કહેવાય છે. તે ઉત્પલ ઉદ્દેશામાં જે પ્રમાણે એકઈન્દ્રિયવાળા જેને ઉપપાત કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે તેઓને ઉપપાત અહિયાં કહેવું જોઈએ. તથા કૃતયુમ કૃતયુમ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીમાંથી નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી પરંતુ તેઓ તિર્યંચ નિકેમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે. મનમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે. અને દેમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે. કેમ કે પૃથ્વીકાયિક, અકાયિક અને વનસ્પતિ કાયિકમાં દેવેની ઉત્પત્તિ થઈ શકે છે. એ જ કારણથી અહિયાં દેવમાંથી આવીને પણ એકેન્દ્રિય જીવ પણાથી જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. તેમ કહેવામાં આવેલ છે.
અહિયાં જ્યાં જ્યાં જે જે પદમાં ઉત્પલ ઉદેશાને અતિદેશ-ભલામણ ४२१ामा आवेस छ, त्यो त्यो मे ५४! डे . ते ण म ! एग
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१६
भगवती सूत्रे
कृतयुग्म कृतयुग्मराशियमाणा एकेन्द्रिया एकसमयेन एकस्मिन् समये कियन्तः कियत्संख्यका उत्पद्यन्ते ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा हे गौतम ! 'सोलस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा, उवरज्जंति' षोडश वा संख्याता वा असंख्याता वा अनन्ता वा उत्पद्यन्ते, अनन्ता इति वनस्पत्यपेक्षया इति । 'ते णं भंते ! जीवा समए समए पुच्छा' ते खलु भदन्त ! जीवाः समये समये अपयमाणः कियता कालेनापहियन्ते इति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह - 'गोमा' हे गौतम ! 'ते णं अनंता समए समए अवहीरमाणा अवहीरमाणा' ते खलु अनन्ताः समये समये एकैकमाश्रित्य अपहियमाणाः अपहियमाणा 'अनंताहिं उस्सप्पिणीयोसप्पिणीहि अवहीरंति' अनन्ताभिरुत्सर्पिण्यव - भंते ! जीवा एगसमएण केवइया उववज्जंति' हे भदन्त ! वे कृतयुग्म कृतयुग्म राशि प्रमाण रूप एकेन्द्रिय जीव एक समय में कितने उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं - 'गोयमा ! सोलसवा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणता वा जववज्जंति' हे गौतम! वे एक समय में सोलह अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अथवा अनन्त उत्पन्न होते हैं' 'अनन्त उत्पन्न होते हैं' ऐसा जो कहा गया है वह वनस्पतिकायिक जीवों की अपेक्षा से कहा गया है । 'ते णं' भते । जीवा समए समए पुच्छा' हे भदन्त ! वे अनन्त जीव यदि एक एक समय में अपहृत किये जावें (निकाले जाये) तो कितने काल में वे खाली हो सकते हैं? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं 'गोयमा ! तेणं अनंता, समए २ अवहीरमाणा अवहीरमाणा अनंता उसपीओसप्पिणीहिं अवहीरंति' हे गौतम! वे अनन्त,
समरणं केवइया उववज्जंति' से लगवन् ते युग्म कृतयुग्मराशि प्रभाशु વાળા એકેન્દ્રિય જીવે એક સમયમાં કેટલા ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमां अलुश्री गौतमस्वामीने! छे है - 'गीयमा ! खोलस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा उववज्जंति' हे गौतम । तेो मे सभयभां सोज અથવા સખ્યાત અથવા અસખ્યાત અથવા અનંત ઉત્પન્ન થાય છે. અને ત ઉત્પન્ન થાય છે.' એ પ્રમાણે જે કહેવામાં આવેલ છે. તે વનસ્પતિકાયિક જીવાની अपेक्षाथी !डेवामां आवे छे. 'ते णं' भ'ते ! जीवा समए समए पुच्छा' हे भगवन् ते અનંત જીવ જો એક એક સમયમાં અપહૃત કરવામાં આવે (બહારકાઢાડવામાં) આવે તે કેટલા સમયમાં તેઓ ખાલી થઈ શકે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अलुश्री छे हैं- 'गोयमा ! तेणं अनंता समए २ अवहीरमाणा अवहीरमाणा अनंताहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणिहिं अवहीर ति' हे गौतम! तेथेो मे भेड
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका २०३५ उ.१ सू०२ कृ.कृतयुग्मकेन्द्रियाणामुत्पत्यादिकम् ५१७ सर्पिणीभिरपहियन्ते ‘णो चेव णं अवहरिया सिया' नैव खलु ते अनन्ता अपहृताः स्युः। 'उच्चत्तं जहा उप्पलुद्देसए' उच्चत्वं यथोत्पलोद्देशके तेषां कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियजीवानां शरीरोच्चत्वे यथोत्पलोद्देशके उत्पलविषये कथित तथैव ज्ञातव्यम, जघन्येनांगुलासंख्येयभागम् उत्कर्षेण सातिरेकं योजनसहस्रं वनस्पत्यपेक्षया इति । 'ते णं भंते ! जीवा नाणावरणिज्जस्स कम्मस्स किं बंधगा अवंधगा' ते खलु भदन्त ! कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियजीवाः ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किं बन्धका भवन्ति अथवा अबन्धका भवन्तीति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, यदि एक एक समय में एक एक निकाले जावें तो इन के खाली करने में अनन्त उत्सर्पिणी और अनन्त अवसर्पिणी काल समाप्त हो सकते हैं। परन्तु 'जो चेवणं अवहरिया सिया' वे खाली नहीं किये जा सकते हैं । अर्थात् इतने काल में भी नहीं गिने जा सकते हैं 'उच्चत्तं जहा उप्पलुदेसए' इन के शरीर की ऊचाई के विषय में जैसा कथन उत्पल उद्देशक में किया गया है-वैसा जानना चाहिये। अर्थात् जघन्य से इन के शरीर की ऊंचाई अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक १ हजार योजन प्रमाण होती है यह ऊचाई का उस्कृष्ट रूप से कथन कमल की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये।
'ते ग भंते ! जीवा नाणावरणिजस्स कम्मरस किंबंधगा प्रबंधगा' हे भदन्त ! वे जीव क्या ज्ञानावरणीय कर्म के बन्धक होते हैं अथवा अबन्धक होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-गोयमा ! बंधगा, नो સમયમાં અનંત અનંતની સંખ્યામાં કહાડવામાં આવે તે પણ તેઓને ખાલી કરવામાં અનંત ઉત્સર્પિણી અને અનંત અવસર્પિણી કાળ સમાપ્ત થઈ જાય छ. ५२तु णो चेव ण अवहरिया सिया' ते मासी शता नथी. अर्थात ते स्थान परथी जिस मसे शत नथी. 'उच्चत्तं जहां उपप्लुदेसए' तयाना શરીરની ઉંચાઈ ના સંબંધમાં ઉત્પલ ઉદ્દેશામાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન સમજવું. અર્થાત્ જઘન્યથી તેઓના શરીરની ઉંચાઈ આંગળનાઅસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણુની હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી કઈક વધારે ૧ એક હજાર જન પ્રમાણુની હોય છે. આ ઉંચાઈનું પ્રમાણ ઉત્કૃષ્ટ પણથી કથન કમળની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવ્યું છે તેમ સમજવું જોઈએ.
वेणं भाते ! जीवा नाणावरणीज्जस्स कम्मस्स किं बंधगा अबबंधगा' है ભગવન તે જ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને બંધ કરવાવાળા હોય છે, અથવા બંધ ३२२ । नयी ? 40 प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छे -गोयमा ! बंधगा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
भगवती सूत्रे 'गोयमा' हे गीत ! 'बंधगा नो अबंधा' बन्धका एव ज्ञानावरणीयस्य कर्मण स्ते भवन्ति न तु अबन्धका भवन्तीति । एवं सव्वेर्सि आउयवज्जाणं' एवं ज्ञानावरणीयस्य कर्मण इव सर्वेषां दर्शनावरणीयादीनाम् आयुष्ककर्मवर्जितानां सप्तानां कर्मणां नियमाद् बन्धका एव ते जीवा भवन्ति, नतु अबन्धका भवन्ति आयुः कर्मबन्धे भजनेति माह - 'आउयरस' इत्यादि, 'आउयस्सबधगा वा अब - धगावा' आयुष्कस्य तु कर्मणस्ते जीवा बन्धका अपि भवन्ति अबन्धका अपि भवन्तीति भावः । ' ते णं भंते ! जीवा' ते खलु भदन्त ! जीवाः 'नाणावरणिज्जस्स पुच्छ ।' ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः किं वेदका अवेदकाः ? इति प्रश्नः पृच्छा शब्देन गृह्यते । भगवानाह - 'गोयमा' हे गौतम! 'वेयगा' नो अवेयगा' वेदकाः, नो अवेदकाः कृतयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रिया जीवा ज्ञानावरणीयं कर्म वेदयन्त्येव नियमादिति भावः । ' एवं सच्चेसि' एवम् अनेनैव प्रकारेण अबंधगा' हे गौतम! वे जीव ज्ञानावरणीय कर्म के बन्धक होते हैं अबन्धक नहीं होते हैं। 'एच' सच्चेसिं आउपवजाणं' इस प्रकार ये सब जीव आयुष्क कर्म के सिवाय दर्शनावरणीयादि सात कर्मप्रकृतियों के नियम से बन्धक ही होते हैं अबन्धक नहीं होते आयु कर्म के बन्ध में यहां भजना हैं - यही बात - 'आउयस्स बंधगा वा अबंधगा वा' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है - 'ते ण भंते ! जीवा नाणावर णिज्जस्स पुच्छा' हे भदन्त ! वे जीव क्या ज्ञानावरणीय कर्म के वेदक होते हैं अथवा अवेदक होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'गोपमा ! बेघगा, नो अवेधगा' हे गौतम! ये जीव ज्ञानावरणीय कर्म के वेदक होते हैं अवेदक नहीं होते हैं । इसी प्रकार से ये कृतयुग्मकृतयुग्म राशि प्रमाण एकेन्द्रिय नो अधगा' हे गौतम! ते लव ज्ञानावरणीय उनी अध ४२नार डे!य छे, अध होता नथी. 'एवं सव्वेसिं' आउयवज्जाण" भी रीते सुघणा જીવા આયુષ્ય ૪ શિવાય દનાવરણીય વિગેરે સાત કમ પ્રકૃતિયાના નિયમથી અંધ કરનારા જ હોય છે. અમ'ધક હોતા નથી. આયુક્રના अधमां गडियां लगना ही छे, मेवात 'आउयस्स बंधगा वा अबंधगा वा या सूत्रपाठ द्वारा अगर उस छे. 'तेज' भ'ते ! नाणावर णिज्जरस पुच्छा' डे ભગવત્ તે જીવે શું જ્ઞાનાવરણીય કમ નુ વેદન કરવાવાળા હેાય છે ? અથવા અવેદક હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે'गोयमा ! वेयगा, नो अवेयगा' हे गौतम! ते वा ज्ञानावरणीय भनु वेहन કરવાવાળા હાય છે, અનેક હાતા નથી. એજ પ્રમાણે આ કૃતયુગ્મ કૃત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ २.१ २०२ कृ.कृतयुग्मैकेन्द्रिपाणामुत्पत्यादिकम् ५१९ 'सल्वेसि' सर्वेषां कर्मणां दर्शनावरणीयादारभ्यान्तरायिकपर्यन्तानां वेदका एत्र भवन्ति किन्तु अवेदका न भवन्तीति भावः। 'ते णं भंते ! जीवा किं सायावेया असायावेयगा पुच्छा' हे भदन्त ! ते कृतयुग्मैकेन्द्रियजीवाः किं सातस्यसातावेदनीयकर्मणो वेदका अनुभवकारो भवनित अथवा असातावेदनीयस्य वेदका भवन्तीति प्रश्नः पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सातावेदगा वा असातावेदगा वा' ते जीवाः सातावेदका अपि भवन्ति तथा असातावेदका अपि भवन्तीति । 'एवं उप्पलुसद्देगपरिव डी' एवं यथा उत्पलोद्देशके कर्मपरिपाटी कथिता सैवेहापि अनुसन्धेया 'सव्वेसि कम्माणं उदई ते जीवाः सर्वेषां कर्मणा मुदयिनो भवन्ति तेषां जीवानां सर्व कर्मणामेवोदयो भवन्तीति । 'नो अणुदई' नो अनुदयिनो भवन्ति कर्मणामिति । जीव 'सम्वेसि' दर्शनावरणीयादि से लेकर अन्तराय कर्म तक के समस्त कर्मों के वेदक ही होते हैं अवेदक नहीं होते हैं । 'ते ण भंते ! जीवा किं सायावेयगा असायावेयगा' हे भदन्त ! ये कृतयुग्म कृतयुग्म राशि प्रमाण एकेन्द्रिय जीव क्या साता वेदनीय कर्म के वेदक होते हैं ? अथवा अमाता वेदनीय कर्म के वेदक होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! सायावेयगा वा असायावेषगा वा' हे गौतम ! वे साता कम के वेदक भी होते हैं और असाता कर्म के वेदक भी होते हैं । 'एवं उत्पलुद्देमगपरिवाडी' इस प्रकार से उत्पल उद्देशक में जैसी कर्म वेदन की परिपाटी कही गई है वैसी ही यहां पर जानना चाहिये । 'सव्वेसि कम्माण उदई' इन जीवों के समस्त कर्मों का उदय होता है। 'नो अणुदई' अनुदयवाले ये नहीं होते हैं। उदीरणा के युभराशि प्रभा -येन्द्रिय व 'सव्वेसिं' शन.१२९jीय विश्थी छन અંતરાય કર્મ સુધીના સઘળા કર્મોનું વેદન કરવાવાળા જ હોય છે. અદક डता नथी. 'ते ण भते ! जीवा कि सायावेदगा असायावेयगा' उभगवन કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશી પ્રમાણુવાળા એકેન્દ્રિય જીવે શું શાતા વેદનીય કર્મનું વેદન કરવાવાળા હોય છે? અથવા અસાતા વેદનીય કર્મનું વેદન કરાવાળા હોય છે ? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गौतमवामीन ४ छ -'गोयमा! साया वेदगा वा असाया वेयगा वा' गीतम! तेसो सात मनु वहान ४२११ पण डाय छे मन मसात। मनुवहन ४२पावणाय छे. 'एव उप्पलुसग परिवाडी' मा शत sua देशामा २ प्रमाणुनी ना हननी પરિપાટી કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેની પરિપાટી અહિયાં પણ समावी. 'सव्वेसि कम्माण उदई' मावाने सपा भान हय थाय छ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र उदीरकमकरणे 'छण्हं कम्माणं उदीरगा नो अणुदीरगा' षण्णां वेदनीयायुष्कवर्जानां कर्मणां ज्ञानावरणीयादीनां नियमादुदीरका एव भवन्ति न तु अनुदीरका मान्तीति । किन्तु 'वेदणिज्जाउयाणं उदीरगा वा अणुदीरगा वा वेदनीयकर्मणाम् आयुष्ककर्मणां चोदीरका वा भवन्ति अनुदीरका वा भवन्तीति तत्र भजने भावः । 'ते णं भंते ! जीवा कि कण्ड० पुच्छा' ते खल भदन्त ! जीवाः कि कृष्णलेश्यावन्तो भवन्ति अथवा-नीलकापोतादिलेश्यावन्तो भवन्तीति प्रश्न: पृच्छया संगृह्यते । भगवानाह-गोयना' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'कण्ह. लेस्सा वा' कृष्णलेश्या वा ते जोवाः कृष्णलेश्यावन्तोऽपि भवन्ति 'नीललेस्सा वा काउलेस्सा धा तेउलेस्सा वा नीललेश्या चा भवन्ति कापोतिकलेश्या वा. भवन्ति तेजोलेश्या चा भवन्ति पृथिव्यप्वनस्पतीनामपर्याप्तावस्थाऽपेक्षया प्रकरण में ये-'छ कम्माण उदीरगा नो अणुदीरगा वेदनीय और आयुष्क को छोड़कर शेष ज्ञानावरणीय आदि छह कर्मों के ये नियम से उदीरक होते हैं अनुदीरक नहीं होते हैं । किन्तु वेदनीय और आयुष्क कर्मों की उदीरणा इन में भजनीय होती है इसलिये ये इनके उदीरक भी होते हैं और उदीरक नहीं भी होते हैं । यही बात'वेदणिज्जाउयाणं उदीरगावा अणुदीर गा वा' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है। 'ते ण भंते ! जोवा कि कण्ह० पुच्छा' हे भदन्त ! वे जीव क्या कृष्णा गवाले होते हैं ? अथवा नीलकापोत आदि लेश्यावाले होते हैं ? इस के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! कण्हलेस्सा वा, नीललेस्सा वा, काउलेम्सा था, तेउलेस्सा वा' हे गौतम! ये कृष्णलेश्यावाले भी होते हैं, नीललेश्यावाले भी होते हैं, कापोतलेश्यावाले भी होते हैं और तेजोलेश्यावाले भी होते हैं। 'नो अनुदई' मा मनुयाय ता नथी. २८याना ५४२शुभा मा 'छण्हं कम्माणं उदीरगा नो अनुदीरगा' वहनीय भने मायुष्य मन छोडी मीन। જ્ઞાનાવરણીય આદિ છ કર્મોના નિયમથી ઉદીરક હોય છે. અનુદીરક હતા નથી. પરંતુ વેદનીય અને આયુષ્ય કમેની ઉદીરણ આમાં ભજનાથી હોય છે. मेगा पात 'वेदणिज्जाउमाण उदीरगावा अणुदीरगावा' या सूत्रा द्वारा प्रगट अरे छे. तेण भते ! जीवा किं कण्ह० पुन्छ।' सान्त शु वेश्याવાળા હોય છે? અથવા નીલેશ્યાવાળા અથવા કાપત વિગેરે લેશ્યાपाडाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ई छ है-'गोयमा ! कण्हलेस्सा वा, नीललेस्स वा, काउलेस्सा वा, तेउलेस्सा वा' 3 गौतम! તે કુલેશ્યાવાળા પણ હોય છે, નલલેશ્યાવાળા પણ હોય છે, કાતિક લેશ્યાવાળા પણ હોય છે, અને તેજેશ્યાવાળા પણ હોય છે. કેમ કે–પૃથ્વી,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.१ सू०२ कृ.कृतयुग्मैकेन्द्रियाणामुत्पत्यादिकम् ५२१ तत्र देवानामुत्पत्ति सम्भवाव इति । 'नो सम्मदिट्टी' ते जीवाः सम्पदृष्टयो न भवन्ति तथा-'नो सम्मामिच्छादिट्ठी' नो सम्यग्मिथ्यादृष्टयो मिश्रदृष्टयोऽपि न भवन्ति अपितु-'मिच्छादिट्ठी' मिथ्यादृष्टयो भवन्ति ते जीवाः। 'नो नाणी अन्नाणी' नो ज्ञानिनो भवन्ति ते जीवाः किन्तु अज्ञानिनो भवन्ति तत्रापि 'नियमं दुअन्नाणी नियमा' नियमाद् अज्ञानद्वयवन्तो भवन्ति, तदेव दर्शयति-तं जहा' तद्यथा 'मइ अन्नाणीय सुय अन्नाणी य' मत्यज्ञानिनश्च भवन्ति तथा श्रुताज्ञानिनश्च भवन्ति । 'णो मणोजोगी जो इनोगी' नो मनोयोगिनो भवन्ति नो न वा, वचोयोगिनो भवन्ति । किन्तु 'कायजोगी' केवलं काययोगिन एवं भवन्ति । 'सागारोवउत्ता वा अगागारोवउत्ता वा, साकारोपयोगवन्ता वा भवन्ति क्योंकि पृथिवी, अप् और वनस्पतिकायिकों को अपर्यासावस्था में इन लेश्याओं का सद्भाव कहा गया है । इस का कारण यह है कि इनमें देवों की उत्पत्ति का सम्भव है। 'नो सम्मदिट्टी' ये जीव सम्यग्दृष्टि नहीं होते हैं तथा-'नो सम्मामिच्छादिट्ठी' मिश्र दृष्टि भी नहीं होते हैं किन्तु 'मिच्छादिट्टी' मिश्यादृष्टि होते हैं । 'नो नाणी अन्नाणी' ये ज्ञानी नहीं होते हैं। किन्तु अज्ञानी ही होते हैं, इनमें भी 'नियम दुअन्नाणी' इस के दो अज्ञान नियम से होते हैं त जहा' जैसे 'मइ अन्नाणी य सुय अन्नाणी य' नियम से मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान ऐसे ये दो ही ज्ञान होते हैं 'णो मणोजोगी, णो घाइजोगी' इसी प्रकार से इन में केवल एक स्पर्शन इन्द्रिय होने से ये मनोयोगी और वचनयोगी नहीं होते हैं किन्तु 'कायजोगी' काययोगी ही होते हैं 'सागारोवउत्ता वा अणागारोवउत्ता वा' ये અષ્કાયિક, અને વનસ્પતિકાવિકને અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં આ વેશ્યાઓને સદુભાવ કહેવામાં આવેલ છે. તેનું કારણ એ છે કે–તેઓમાં દેવોની ઉત્પત્તિનો સંભવ डाय 'नो सम्मदिट्ठी' २॥ ७ सयष्टवाणा होता नथी. 'ना सम्मामिच्छादिदी' मिश्रष्टिवाणा पर उता नथी परंतु 'मिच्छादिद्री' मिथ्यावा डाय छे. 'नो नाणी' तो ज्ञानी डाता नथी. 'अन्नाणी नियमा' ५२ तमा नियमयी अज्ञानी डाय छे. तमा ५ तेस। 'नियमं दुअण्णाणी' મતિઅજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ રીતે બેજ અજ્ઞાનેવાળા નિયમથી હોય છે. सवात सूत्र 'मइ अन्नाणीय सुयअन्नोणी' या सूत्रा द्वारा समजावी छ. 'णो मणोजोगी, णोवइजोगी' से शत तमामा मे २५शन इन्द्रय सवाथी भन योगाणा भने यन योगामाता नथी. परंतु 'काययोगी' तया यथाशवाणा डाय छे. 'सागारोवउत्तावा अणागारोवउत्तावा' तया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
भगवतीस्त्र अनाकारोपयोगयुक्ता वा भवन्तीति 'तेसिं गं भंते! जीवाणं सरीराकइनण्णा' तेषां खलु भदन्त ! जीवानां शरीराणि कति वर्णन्ति भवन्ति 'जहा उप्पल देसए सम्वत्थ पुच्छा' यथोत्पलोद्देशके तथा सर्वत्र पृच्छा-प्रश्नः, अयं भावः-हे भदन्त ! तेषां जीवानां शरीराणि कालादिवर्णवन्ति भवन्ति किम् एवं क्रमेण विशिष्य पञ्चवर्णविषये प्रश्न: करणीय इति। भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! 'जहा उप्पलहेसए' यथा उत्पलोद्देशके वर्णविषये कथितं तथैवेहापि ज्ञातव्यम्, तथाहि-तेषां जीवानां शरीराणि पञ्चवर्णयुक्तानि भवन्ति-पञ्चवर्णबन्ति भवन्ति द्विविधगन्धवन्ति भवन्ति, अष्टमकारकस्पर्शवन्ति भवन्तीति । तथा-'ऊसासगावा' ते जीवा उच्छ्वासवन्तो भवन्ति 'नीसासगावा' ते जीवा निःश्वासवन्तोऽपि भवन्ति 'नो ऊसासनीसासगावा' तथा-उच्छ्वास साकारोपयुक्त भी होते हैं और अनाकारोपयुक्त भी होते हैं । 'तेसि ण भंते! जीवाणं सरीरा कइ वगा' हे भदन्त ! इन जीवों के शरीर कितने वर्णों वाले होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'जहा उप्पलुद्देसए सम्वत्थ पुच्छा' हे गौतम ! इन जीवों के शरीर उत्पलोदेशक में कहे गये अनुसार काल आदि वर्णवाले होते हैं । अर्थात् वहा पांच वर्षों के विषय में गौतमस्वामीने प्रभुश्री से प्रश्न किया है-तब प्रभुश्रीने गौतम से ऐसा ही कहा है हे गौतम ! उत्पलोद्देशक में वर्ण के विषय में जैसा कहा गया है वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये । तथा च-उनके शरीर पांच वर्षों से युक्त होते हैं । दो गंधोवाले होते हैं । आठ प्रकार के स्पर्श वाले होते हैं। तथा ये जीव 'ऊसासगा वा, नीसागा वा' उच्छवास वाले भी होते हैं और नि:श्वासवाले भी होते हैं और 'नो સાકાર ઉપગવાળા પણ હોય છે. અને અનાકાર ઉપગવાળા પણ હોય છે. 'सिणं भते । जीवाण सरीरा कइवन्ना' हे भगवन् ते वाना शरीर। ४८alquqा य छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४७ छ -'जहा उप्पलुदेसए सव्वत्थ पुच्छा' 3 गौतम ! ॥ लवाना शरी। sudशामा ४ामा मा०या પ્રમાણે કાળા વિગેરે વર્ષોવાળા હોય છે. અર્થાત્ ત્યાં પાંચ વર્ણોના સંબંધમાં ગૌતમસ્વામીને પ્રભુશ્રીને પ્રશ્ન કરેલ છે, ત્યારે પ્રભુશ્રીએ ગૌતમસ્વામીને એવું જ કહ્યું છે, કે હે ગૌતમ ! ઉત્પલ ઉદ્દેશામાં વર્ણના સંબંધમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ સમજવું. તથા–તેઓના शरी। पांच वर्षविणाय छ, तथा ते वो 'ऊसासगा वा, नीमासगावा, २७पासवाणा ५५ साय छ, भने निश्वासवाणा ५५ डाय छ, 'नो सास
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.१ सू०२ कृ.कृतयुग्मैकेन्द्रियाणामुत्पत्यादिकम् ५२३ निःश्वासवन्तः अपर्याप्तावस्थायां वा भवन्ति । 'आहारगा वा अणाहारगा वा ते जीवा आहारका वा, भवन्ति तथा अनाहारका वा विग्रहसमयापेक्षया भवन्ति । 'नो विरया' नो विरताः सर्वविरतिमंतो वा न भवन्ति । 'अविरया' अविरताः सर्वविरति रहिता भवन्ति, 'नो विरयाविरया वा' नो विरताऽविरता वा देशविरता अपि न भवन्ति । 'सकिरिया' सक्रियाः क्रिया सहिता एव भवन्ति । 'नो अकिरिया' नो अक्रियाः क्रियारहिता न भवन्ति । 'सत्तविहबंधगा वा अट्ठविहबंधगावा' आयुर्व नां सप्तविधकर्मणां बन्धका वा भवन्ति अष्टविधकर्मणां बन्धका वा भवन्ति । 'आहारसनो वउत्ता वा जाव परिग्गहसन्नोवउत्तावा' आहारसंज्ञोपयुक्ता वा भवन्ति यावत्परिग्रहउसासनीसासगा वा' नो उच्छवास निःश्वासवाले भी होते हैं। हां अपर्याप्तावस्था में इन के उच्छवास निःश्वास नहीं होते हैं । इसलिये उस अवस्था में इनसे रहित होते हैं। अर्थात् उच्छास निश्वास से रहित होते हैं । 'आहारगा वा अणाहारगावा' ये जीव आहारक भी होते हैं और अनाहारक भी होते हैं। यहां अनाहारकता विग्रह गतिकी अपेक्षा से कही गई है ऐसा जानना चाहिये । 'नो विरया' ये सर्व विरति सम्पन्न नहीं होते हैं । किन्तु 'अविरया' सर्व विरति से रहित ही होते हैं। इसी प्रकार से ये 'नो विरयाविरया' देशविरति से भी सहित नहीं होते हैं 'सकिरिया, नो अकिरिया' ये क्रियावाले ही होते हैं अक्रियावाले नहीं होते हैं । 'सत्तविह बंधगा वा अविह बंधगा वा' आयु को छोड़कर शेष सानों कर्म प्रकृतियों के भी बन्धक होते हैं और आठों कर्म प्रकृतियों के भी बन्धक होते हैं । 'आहारसन्नोवउत्ता नीसासगावा' २७॥ निश्वास बिनाना होता नथी. 30 अपर्याप्त भ५ સ્થામાં તેઓને ઉચ્છવાસ નિશ્વાસ લેતા નથી. તેઓ એ અવસ્થામાં ઉછવાસ निश्वास दिनाना डाय छे. 'आहारगा वा अणाहारगा वा' त यो माहा२४ પણ હોય છે અને અનાહારક પણ હોય છે. અહિયાં અનાહારક પણુ વિગ્રહ अतिनी अपेक्षा ४२स छ. तम समापु'. 'नो विरया' तो सब विति पण हाता नथी. परंतु 'अविरया' स वि२ति बनाना राय छे. मेकर प्रमाणे 'नो विरयाविरया' तसा देशविति ५५ हात नथा. सकिरिया, नो अकिरिया' तो यावर डेय छे, मठिया रात नथी. 'सत्तविहबंधगा वा अविहबधगा वा' मायु म तिन होने બાકીની સાતે કર્મ પ્રકૃતિને બંધકરવાવાળા હોય છે. અને આઠે કર્મ પ્રકૃતિને अ५ ४२११ ५५ उय छे. 'आहारसन्नोवउत्ता वा जाव परिग्गहसन्नोवउत्ता
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
भगवती सूत्रे
संज्ञोपयुक्ता वा भवन्ति यावत्पदेन भयमैथुनसंज्ञयोः परिग्रहो भवति । 'कोहकसाई वा माणकसाई वा जाव लोभकसाई वा' क्रोधपायिनो वा मानकषायिनो वायवल्लभकषायिनो वा भवन्ति ते जीवाः यावत्पदेन मायाख्यकषायस्य ग्रहणं भवतीति । 'नो इस्थिवेयगा नो पुरिसवेयगा' नो स्त्रीवेदका नो वा पुरुषवेदकास्ते जीवा भवन्ति किन्तु 'नपुंसगनेयगा' नपुंसकवेदकास्ते जीवा भवन्ति । 'इस्थि
धावा, पुरिसवेयधमा वा, नपुं सगवेयबंधगा वा' स्त्रीवेदबन्धका वा भवन्ति पुरुषदबन्धका वा भान्ति नपुंसक वेदवन्धका वा भवन्ति स्वयं केवलं नपुंसकवेदवन्तः सन्तोऽपि बन्धकास्तु त्रयाणामपि वेदानां भवन्तीति भावः 'नो सन्नी' नो संज्ञिनः अपितु 'सन्नी' असं ज्ञिनस्ते जीवा भवन्ति । 'सइंदिया' सेन्द्रियाः स्पर्शनेया जाय परिग्गहसन्नोवउत्ता वा' ये आहार संज्ञोपयुक्त यावत् परिग्रह संज्ञोयुक्त होते हैं । यावत्पद से 'भयसंज्ञा' और मैथुन संज्ञा' इन दो संज्ञाओं का ग्रहण हुआ है । ये 'कोहकसाई वा माणक साई वा जाव लोभकसाई वा' क्रोध कषायवाले भी होते हैं, मानकषाय वाले भी होते हैं मायाकषाय वाले भी होते हैं । 'नो इरिथवेयगा, नो पुरिसवेगा' ये स्त्रीवेदवाले और पुरुषवेदवाले नहीं होते हैं किन्तु 'नपुंसगवेगा' एक नपुंसकवेदवाले ही होते हैं । 'इत्थिवेयबंधगा वा पुरिसवेयबंधगा वा नपुंसगवेयबंधना वा' ये स्त्रीवेद के बन्धक भी होते हैं, पुरुष वेद के भी बंधक होते हैं और नपुंसकवेद के भी बंधक होते हैं, यद्यपि ये स्वयं एक नपुंसक वेदवाले ही होते हैं परन्तु फिर भी बन्धक तीनों वेदों के होते हैं। 'नो सन्नी' ये संज्ञी नहीं होते हैं। किन्तु
વા’તેએ આ હાર સંજ્ઞોપયુક્ત યાવત્ પરિગ્રહુ સજ્ઞોપયુક્ત હાય છે. અહિયાં યાવત પદથી ભય સંજ્ઞા અને મૈથુન સત્તા આ એ સ ́જ્ઞાએ ગ્રહણુ કરાઈ छे. 'कोहकलाई वा माणकसाई वा जाव लोभकसाई वा' तेथे। धषायवाला પશુ હોય છે, માનષાયવાળા પણુ હાય છે, માયાકષાયવાળા પણ હેાય છે. અને यावत् सेोअषायवाजा पशु होय छे, 'नो इत्थिदेयगा, नो पुरिसवेयगा' तेो। स्त्री बेहवाजा अथवा पुषवाणा होता नथी. परंतु 'नपुंगवेद्गा' ये नयुसम्वेहवाजा होय छे. 'इत्थि वेयबंधगा पुरिखवेयबंधगावा' नपुंगवेद'धर्मावा' तेथे स्त्री વેદના બંધ કરવવાળા પણ હાય છે, પુરૂષવેદના બંધ કરવાવાળા પણ હોય છે. અને નપુંસક વેદના બંધ કરવાવાળા પણ હાય છે. જો કે આ સ્વય' એક નપુ ́સક વેઢવાળા જ હેય છે. પરંતુ તેમે ત્રણે વેઢનેા બંધ કરવાવાળા હોય छे. 'नो सन्नी' तेथे। संज्ञी होता नथी. परंतु 'अखन्नी' असं ज्ञी ४ होय छे. 'सह' दिया, नो अणिदिया' तेथे स्पर्शन इन्द्रियो सहित न होय छे, ઈન્દ્રિયા રહિત હૈાતા નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ. १ सू०२ कृ. कृतयुग्मै केन्द्रियाणामुत्पत्यादिकम् ५२५ न्द्रियवन्तो भवन्ति 'नो अजिंदियाः - इन्द्रियरहित न भवन्ति । 'ते णं भंते ! कडजुम्म एर्गिदिया काळओ केवलच्चिरं होति' ते खलु मदन्त कृयुग्मकृतयुग्मकेन्द्रियाः कालतः कियच्चिरं भवन्ति ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा ' हे गौतम! 'जनेणं एवकं समयं जघन्येनैकं समयम् 'उक्को सेणं अनंतं कालं
तापिणी ओसप्पिणीओ' उत्कर्षेणानन्तं कालमनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः 'वणस्स इकाइयकालो' वनस्पतिकायिककालः | 'संवेहो न भन्नई' अत्र संवेधो न भण्यते उत्पलोद्देश के उत्पल जीवस्योत्पादो विवक्षितः तत्र च पृथिवीकायिकादिकायान्तरापेक्षया काय संवेधः संभवति इह तु एकेन्द्रियाणां कृतयुग्मकृतयुग्म विशेषा'असन्नी' असंज्ञी ही होते हैं । 'सइंदिया नो अणिदिया' ये सेन्द्रिय स्पर्शन इन्द्रिय सहित ही होते हैं, इन्द्रिय रहित नहीं होता हैं ।
'ते' भंते ! कडजुम्मकडजुम्म एगिंदिया कालओ केवच्चिरं होति' हे भदन्त ! ये कृतयुग्म कृतयुग्म राशि प्रमित एकेन्द्रिय जीव काल की अपेक्षा से कब तक रहते हैं ! उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं !-'गोयमा जहन्ने एक्कं समयं उक्कोसेणं अतिं कालं' हे गौतम! ये जनन्य से तो एक समय तक रहते हैं और उत्कृष्ट से अनन्तकाल तक रहते हैं । इस अनन्तकाल में अनन्त उत्सर्पिणी और अनन्त अवसर्पिणी समाजाती है। ऐसा यह कथन 'वणस्स इकाइय कालो' वनस्पतिकायिक के काल की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये । 'संवेहो न Hors' यहां संवेध नहीं कहना है। क्योंकि उत्पल उद्देशक में उत्पल के जीव का उत्पाद विवक्षत हुआ है और वह उत्पल जीव पृथिवी आदि अन्यकायिक में उत्पन्न होकर फिर से वही उत्पन्न हो जाते है
'ते णं भ'ते ! कउजुम्मएगिंदिया कालओ देवच्चिर होती' हे भगवन् भा કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મરાશી પ્રમિત એક ઇન્દ્રિયવાળા જીવેા કાળની અપેક્ષાથી કર્યાં सुधी रहे छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री उडे छे - 'गोयमा ! जहन्नेण एक्कं समयं उक्कोसेणं अनंत काल" हे गौतम! या धन्यथी तो समय સુધી રહે છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી અન`તકાળ સુધી રહે છે આ અન તકાળમાં અન ત ઉત્સર્પિણી અને અનંત અઞર્ષિણી સમાઈ જાય છે. એ પ્રમાણેનું २मा उथन 'वणस्स इकाइय कालो' वनस्पतिविना अपनी अपेक्षाथी उद्यानुं भावु लेथे. 'संवेहो न भण्णई' अडियां संवेधवाना नथी. प्रेम - उत्पक्ष ઉદ્દેશામાં જીવને ઉત્પાદ વિવક્ષિત થયેલ છે, અને તે ઉત્પલ જીવ પૃથ્વી વિગેરે અન્ય કાયિકામાં ઉત્પન્ન થઈ ને રિથી ત્યાં જ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તેથી ત્યાં ક્રાયસ વેધ બની જાય છે. પર`તુ અહિયાં મૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મરાશિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र णामुत्पादोऽधिकृतः ते चैकेन्द्रिया वस्तुतोऽनन्ता एवोत्पद्यन्ते तेषां चोवृत्तेर संभवाद कायसंवेधो न संभवति । यश्च षोडशादीना मेकेन्द्रियेषूपपातः कथितः सच सकायिकेभ्यो ये एकेन्द्रियेत्पद्यन्ते तदपेक्ष एव, न पुनः पारमार्थिकः अनन्तानां पतिसमयं तेषूरपादादिति। 'बाहारो जहा उप्पलुद्देसए' कृतयुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रियाणामाहारो यथा उत्पलोद्देशके कथितस्तथैवात्रापि ज्ञातव्यः । 'नवरं निवाघाएणं छदिसि' नवरं केवलम् उत्पलोदेशकापेक्षया इदं वैलक्षण्यं यत् निर्याधातेन यदि कश्चित्पतिबन्धको न भवेत् तदा षड्दिशम् पइदिग्भ्य आहारग्रहणं कुर्वन्तीति । 'वाघायं पडुच्च सिय तिदिसिं' व्याघातं प्रतीत्य स्यात् इसलिये वहां काय संबंध बनजाता है पर यहां कृतयुग्मकृतयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रियोंका उत्पाद अधिकृत है। ये एकेन्द्रिय वस्तुतः अनन्त रूप में उत्पन्न होते हैं और थे फिर से निकल कर पुनः वहीं पर उत्पन्न होवें तो इनका काय संवेध बन सकता है पर इनका वहां से निकलना असंभव है अतः कायसंवेध नहीं बनता है षोडश राशिप्रमित जीवों का जो एकेन्द्रिय जीवों में उत्पात कहा गया है वह जो त्रसकायिक से आकर के वहां उत्पन्न होते हैं उस अपेक्षा से कहा गया है। पर वह वास्तविक उत्पाद नहीं कारण कि एकेन्द्रियों में अनन्त जीवों का उत्पाद होता है । 'आहारो जहा उप्पलुद्देसए' कृत युग्म कृतयुग्म एकेन्द्रियों का आहार जैसा उत्पल उद्देशक में कहा गया है वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये 'नवर निव्वाधाएण छद्दिसिं' परन्तु वहां की अपेक्षा यहां केवल इतनी सी विशेषता है कि यदि कोई प्रतिवन्ध नहीं होता है तो ये छहों दिशाओं से आहार ग्रहण પ્રમિત એકેન્દ્રિયેના ઉપપાતને અધિકાર કહેલ છે. આ એકેન્દ્રિ વસ્તુતઃ અનંતપણુથી ઉત્પન થાય છે. અને તે ફરિથી ત્યાંથી નીકળીને ફરીથી ત્યાં જ ઉત્પન્ન થાય તેઓને કાયસંવેધ બની શકે છે. પરંતુ ત્યાંથી તેઓનું નીકળવું અસંભવ થાય છે. તેથી કાયસંવેધ બનતો નથી. સળરાશી પ્રમિત જીવોને જે એકેન્દ્રિય જીવમાં ઉત્પાત કહેલ છે, તે ત્રસાયિકથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે તે અપેક્ષાથી કહેલ છે. પરંતુ તે વાસ્તવિક ઉત્પાત નથી. કારણ કે-એકેન્દ્રિયામાં અનંત જીવેને ઉત્પાદ થાય છે. 'आहारो जहा उपलुद्देसए' तयुभ तयुभ सन्द्रियोन भाडा२२ प्रमाणे ઉત્પલ ઉદેશામાં કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ સમજવું જોઈએ. 'नवर निवाघाए ण छदिसि' ५२'तु त्यांना ४थन ४२तi मडिया १७ र જ વિશેષપણું છે કે-જે કઈ પ્રતિબંધ ન હોય તે આ છએ દિશાઓમાંથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ. १ सू०२ कृ. कृतयुग्मै केन्द्रियाणामुत्पत्यादिकम् ५१७ कदाचित् त्रिदिशम् 'सिय चउदिसिं' स्पात् कदाचित् चतुर्दिशम् ' सिय पंचदिसि' स्पात् कदाचित् पञ्च दिशम् 'सेसं तहेव' शेषम् एतद् व्यतिरिक्तं सर्वे तथैव उत्पलोदेशक देव ज्ञातव्यम् इति । ठिई जहन्नेणं अंतमुहू' स्थितिर्जघन्येनान्तमुहूर्त तेषामेकेन्द्रियाणाम् 'उक्कोसेणं बावीस वाससहस्साई उत्कर्षेण द्वाविशतिवर्षसहस्राणि । 'समुग्धाया आदिल्हा चत्तारि समुद्घाता आचाश्चत्वारः वेदनाकषायमारणान्तिकवैक्रिया ख्याः । ' मारणांतियसमुग्धारणं समोहया वि मरंति असमोहया वि मरंति' ते कृतयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रियजीवा मारणान्तिक समुघातेन समवहता अपि म्रियन्ते असमवहता अपि म्रियन्ते । 'उव्वट्टणा जहा करते हैं 'वाघा' पहुच्च सिय तिदिसि' और यदि प्रतिबन्ध होता है तो ये कदाचित् तीन दिशाओं से 'सिय चउदिसि' कदाचित् चार दिशाओं से 'सिय पंचदिसि' कदाचित् पांव दिशाओं से आहार ग्रहण करते हैं । 'सेस' तहेव' बाकी का और सब कथन उत्पल उद्देशक के जैसा ही है । 'ठिई जहन्नेणं अंतों मुहुत्त उक्कोसेण बावीसं वाससहसाइ" इनकी स्थिति जघन्य से अन्तर्मुहूर्त की होती है और उत्कृष्ट से २२ हजार वर्ष की होती है। 'समुग्धाया आदिल्ला चत्तारि समुद्रघात इनके आदि के चार होते हैं - वेदनासमुद्घात, कषायसमुद्घात, मारणान्तिकसमुद्घात और वैक्रियसमुद्घात 'मारणांतिय समुरघाए समोहया वि मरति असमोहया वि मरति' ये मारणान्तिकसमुद्घान कर के भी मरते हैं और विना मारणान्तिक समुद्घात के भी मरते हैं 'उब्वट्टगा जहा उप्पलुद्देसए' इन कृतयुग्मकृतयुग्म एकेन्द्रिय जीवों की उद्वर्तना उत्पल उद्देशक में कही गई के अनुसार ही जाननी चाहिये ।
""
आहार हरे छे. 'वाघाय' पडुच्च सिय तिदिसि' माने ले अतिमन्ध होय तो तेथे हाथित् त्रषु हिशाओमांथी सिय चउदिसं वार २२ हिशामेथी 'सिय पंचदिसि' अधवार पांय हिशामभांथी आहार ग्रह ४रे छे. 'सेस' तद्देव' मीनु खलु तमाम प्रथम उत्यस उद्देशाभां ह्या प्रमाणे छे. 'ठिई जहणेण' अतोमुहुत्त उक्कोसेण बावीस वाससहस्लाइ' तेमोनी स्थिति જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂતની હાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨ ખાલીસ હજારવ ની डाय के 'समुग्धाया आदिल्ला चत्तारि' तेमाने महिना यार समुद्रघाती डेय છે તે આ પ્રમાણે છે. વેદના સમુદ્ધાત કષાય સમુદ્દાત મારણાન્તિક સમુદ્घात, यने वैडिय सभुद्धात 'मारणांतियत्रमुग्वारणं समोहया वि मरति असमोहया वि मरंति' तेथे। भारयान्ति समुद्धात उरीने पशु भरे है. भने भाराशान्तिः समुद्दधात र्या विना याशु भरे छे. उब्वट्टणा जहा उपप्लुदेखए' मा द्रुतयुग्भ કૃતયુગ્મ શશીવાળા એકેન્દ્રિય જીવાની ઉદ્વૈતના ઉત્પલ ઉદેશામાં કહેલ છે, તે પ્રમાણે સમજવી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
भगवतीसूत्रे उप्पलुसिए' एतेषामे केन्द्रिय जीवानामुद्वर्तना यथा उत्पलोद्देशके कथिता तथैव ज्ञातव्या। अह णं भंते ! सबपाणा जाव सव्व सत्ता कडजुम्म कडजुम्म एगिदियताए उपवन्न पुन्ना' अथ खलु भदन्त ! सर्वे प्राणाः सर्वभूताः सर्वेजीवाः सर्वे सत्वाः कि कृतयुग्मकृतग्मैकेन्द्रियस्वरूपेण उत्पन्नपूर्वा पूर्व समुत्पन्नाः किमिति प्रश्न: भगवानाह-'हंता' इत्यादि, 'हंता गोयमा!' हंत गौतम ! पूर्व समुत्पन्नाः ते पुनरेकवार नेत्याह-'असई अदुवा अणतखुत्तो' असकृत् अनेकवारम् एतावदेव न अपितु अनन्त कृत्वाः अनन्तवारं पूर्व ते तत्र समुत्पन्ना आसन् इति ॥ २॥
इति षोडश महायुग्मेषु कृतयुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रियाणां प्रथममहायुग्मवक्तव्यता समाप्ता ॥१॥
'अहणं भंते ! सव्वपाणा, जाव सव्वसत्ता कडजुम्मकडजुम्म एगिदियत्ताए उववन्नपुव्वा' हे भदन्त ! समस्त प्राण यावत् समस्त सत्त्व क्या पहिले कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय रूप से उत्पन्न हो चुके है ? यहां यावत् पदसे समस्त भूत और समस्त जीव इन पदोंका ग्रहण हुआ है। उत्तरमें प्रभुश्री कहते हैं-'हंता गोयमा' हां गौतम! समस्त प्राण समस्त भूत समस्त जीव और समस्त सत्व पहिले कृतयुग्मकृतयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीवों की पर्याव से उत्पन्न हो चुके हैं। 'असई अदुश अणंलखुत्तो' वे वहाँ एक ही बार उत्पन्न हुए हो सो बात नहीं किन्तु अनेक बार और अनन्तवार वहां वे उत्पन्न हुए हैं ।सू० २॥
कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय जीवोंकी महायुग्म वक्तव्यता समाप्त १॥
'अह ण भते ! सव्वपाणा, जाव सवसत्ता कडजुम्मकडजुम्म एगिदियत्ताए વવવન્નપુત્રા' હે ભગવદ્ સઘળા પ્રાણિ યાવત્ સઘળા સો શું પહેલાં કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ એકેન્દ્રિય પણુથી ઉત્પન્ન થઈ ચૂક્યા છે? અહિયાં યાવત્ પદથી “સઘળા છે અને સઘળા ભૂતે” પદ ગ્રહણ કરાયા છે. આ प्रश्नना उत्तम प्रभुश्री गौतभस्वाभान ४ छ -'हता गोयमा ! डा गौतम! સઘળા પ્રાણે સઘળા જી, સઘળભૂત અને સઘળા સ પહેલાં કૂતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશિવાળા એકેનિદ્રય જીની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ ચૂક્યાં છે 'असई अहुवा अणंत युत्तो' तो त्या ४०४ पा२ पन्न थय। डाय मेवा વાત નથી પરંતુ અનેક વાર અને અનંતવાર તેઓ ત્યાં ઉત્પન્ન થયા છે. સૂ૦૨
કૃતયુમ કૃતયુગ્મ એકેન્દ્રિય જીવોનું મહાયુમ કથન સમાપ્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.१ सू०३ पञ्चदशमेदनिरूपणम् ५१९
___ अथ शेष पञ्चदशभेदानाह-'कडजुम्मतेओग' इत्यादि
मूलम्-कडजुम्मतेओगएगिदिया णं भंते ! कओ उववज्जति उववाओ तहेव । तेणं भंते ! जीवा एगसमएणं पुच्छा, गोयमा! एगूणवीसा वा संखेज्जा वा असंखेजा वा अणंता वा उववजंति, सेसं जहा कडजुम्माणं जाव अणंतखुतो २। कडजुम्म दावरजुम्मएगिदियाणं भंते ! कओहिंतो उववज्जति ? उववाओ तहेव । ते णं भंते ! जीवा एगसमएणं० पुच्छा, गोयमा! अट्टारस वा, संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा, अर्णता वा उववज्जति सेसं तहेव जाव अणंतखुत्तो ३। कडजुम्म कलियोग एगिदि. याणं भंते ! कओहिंतो उववज्जति उववाओ तहेव । परिमाणं सत्तरस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा सेसं तहेव जाव अणंतखुत्तो ४। तेओग कडजुम्म एगिदियाणं भंते ! कओहिंतो उववज्जति ? उववाओ तहेव। परिमाणं बारस वा, संखेज्जा वा असंखेजा वा अणंता वा उववज्जंति, सेसं तहेव जाव अणंतखुत्तो ५। तेओग तेओग एगिदियाणं भंते ! कोहिंतो उववजंति, उववाओ तहेव । परिमाणं पन्नरस वा संखे. ज्जा वा असंखेजा वा अणंता वा। सेसं तहेव जाव अणंतखुत्तो ६ । एवं एएसु सोलससु महाजुम्मेसु एक्को गमओ। नवरं परिमाणं णाणतं तेओगदावरजुम्मेसु परिमाणं चौदस वा संखेजा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववज्जंति ७। तेओग कलिओगेसु तेरस वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववति। दावरजुम्म कडजुम्मसु अट्ठ वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववजंति ९। दावरजुम्म तेओगेसु एक्कारस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववज्जति १० । दावर
भ० ६७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
भगवतीने जुम्म दावरजुम्मेसु दसवा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववज्जति ११ । दावरजुम्म कलिओगेसु नव वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववज्जति १२ । कलिओग कडजुम्मसु चत्तारि वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववजति १३। कलिओग तेओगेसु सत्त वा संखेज्जा वा असंखेजा वा अणंता वा उववज्जंति १४। कलिओग दावरजुम्मेसु छवा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववज्जंति १५। कलिओगकलिओगे एगिदियाणं भंते ! कओ उववज्जंति ? उववाओ तहेव । परिमाणं पंच वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववज्जंति १६ । सेसं तहेव जाव अणंतखुत्तो। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥सू०३॥
पणतीसइमे सए पढमो उद्देसो समत्तो ॥३५-१॥ छाया-कृतयुग्मयोजैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते उपपातस्तथैव ते खलु भदन्त ! जीवा एकसमयेन पृच्छा० गौतम! एकोनविंशति वा संख्येया वा असंख्येया वा, अनन्ता वा उत्पद्यन्ते शेष यथा कृतयुग्मकृतयुग्मानां यावदनन्त कृत्वः २ । कृतयुग्म द्वापरयुग्मै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते उपपातस्तथैव । ते खलु भदन्त ! जीवा एकसमयेन पृच्छा, गौतम ! अष्टादश वा, संख्येया वा, असंख्येया वा, अनन्ता वा, उत्पद्यन्ते शेष तथैव यावदनन्तकृतः ३ कृत. युग्म कल्योजैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? उपपातस्तथैव । परिमाण सप्तदशवा संख्येया वा, असंख्येया वा, अनन्ता वोत्पधन्ते । शेष तथैव यावदनन्तकृत्वः ४ । व्योज कृतयुग्मैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते ? उपपातस्तथैव । परिमाणं द्वादशवा, संख्येया वा, असंख्येया वा अनन्ता वोत्पधन्ते' शेष तथैव यावदनन्तकृत्वः ५ योजत्र्योजैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते उप. पातस्तथैव परिमाणं पञ्चदशवा-संख्येया वा. असंख्येया वा, अनन्ता वा, शेषं तथैव यावदनन्तकृत्वः ६ । एवमेतेषु षोडशसु महायुग्मेषु एको गमकः । नबरं परिमाणे नानात्वम्-व्योजद्वापरयुग्मेषु परिमाणं चतुर्दश वा, संख्येया बा असंख्येया वा, अनन्तावोत्पद्यन्ते ७।व्योजकल्योजेषु त्रयोदश वा, संख्येया वा असंख्येयाचा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३५ उ०१ २०३ पञ्चदशभेदनिरूपणम् ५३१ अनन्ता वोत्पद्यन्ते ८ द्वापरयुगकृतयुग्मेषु अष्टौ चा-संख्येया वा, असंख्येयावा, अनन्तावोत्ययन्ते ९ द्वापरयुग्म व्योजेषु एकादश वा, संख्येयावा, असंख्येयावा, अनन्तावोत्पद्यन्ते १० द्वापरयुग्म द्वापरयुग्मेषु दश वा संख्येयावा, असंख्येया वा अनन्तावोत्पद्यन्ते ११ द्वापरयुग्मकल्पोजेषु नव वा, संख्येया वा, असंख्येया वा अनन्तावोत्पधन्ते १२ कल्योज कृतयुग्मेषु चत्वारोबा, संख्येया वा, असंख्येया वा, अनन्तावोत्पद्यन्ते १३ कल्योजयोजेषु सप्त चा, संख्येया वा, असंख्येया वा, अनन्तावोत्पद्यन्ते १४ । कल्योज द्वापरयुग्मेषु षड्या संख्येया वा, असंख्येया वा अनन्तावोत्पधन्ते १५ कल्योजकल्योजैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? उपपातस्तथैव । परिमाण पश्च वा, संख्येया वा, असंख्येया वा, अनन्तायोत्पद्यन्ते १६ शेष तथैव यावदनन्तकृत्वः। तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त इति ॥मू० ३॥
'पञ्चत्रिंशत्तमे शतके प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥ ३५॥१ टीका--'कडजुम्मतेओग एगिदियाणं भंते ! को उबवज्जति कृतयुग्म ज्योजैकेन्द्रियजीवाः खलु भदन्त ! कुत:-कस्मात्स्थानविशेषादागत्य समुत्प. धन्ते कि नैरयिकेभ्य आगत्य समुत्पद्यन्ते तिर्यग्भ्यो वा आगत्य मनुष्येभ्यो वा आगत्य देवेभ्यो वा आगत्य समुत्पधन्ते ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह-'उववाओ' इत्यादि, 'उपवायो तहेव' उपपातः कृतयुग्म योजैकेन्द्रियाणां तथैव यथा कृतयुग्म
पन्द्रह भेदो का कथन 'कडजुम्म तेोग एगिदियाणं भंते !' इत्यादि
टीकार्थ-'कडजुम्म तेओग एगिदियाणं भंते ! कओ उववज्जति' हे भदन्त कृतयुग्म योजराशि प्रमित एकेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते है ? क्या वे नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं अथवा मनुष्यो में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'उववाओ तहेष
५४२ लेहानु ४थन 'कडजुम्मवेओगएगिदियाण भंते ! कओ उववज्जति' कृतयुग्म, योग રાશીવાળા એકન્દ્રિય જી કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નિરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિર્યચનિકેમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન થાય છે? અથવા દેશમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી गौतमस्वाभान ४ -'उबवाओ तहेव' 3 गौतम ! म कृतयुग्म व्यार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
कृतयुग्मैकेन्द्रियाणां कथितः तिर्यग्भ्यो वा आगत्य मनुष्येभ्यो वा आगत्य समु. स्पद्यन्ते इति । 'ते णं भंते ! जीवा एगसमएणं पुच्छा' ते खल्लु भदन्त ! जीवा कृतयुग्मयोजैकेन्द्रिया एकसमयेन कियन्त उत्पद्यन्ते इति प्रश्नः पृच्छया संगृ. ह्यते । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगूणवीसा वा' एकोनविंशतिर्वा 'संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अर्णतावा उववज्जति' संख्याता वा असंख्याता वा अनन्ता वा कृतयुग्मयोजैकेन्द्रिया एकसमयेन समुत्पद्यन्ते इति । 'सेसं जहा व डजुम्मकडजुम्माणं जाव अणंतखुतो' शेषं यथा कृतयुग्म कृतयुग्मानां 'हे गौतम! इन कृतयुग्म योज राशि प्रमित एकेन्द्रिय जीवों का उत्पाद जैसा कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रियों का कहा गया है वैसाही जानना चाहिये। अर्थात् ये तिर्यग्योनिकों में से आकरके भी उत्पन्न होते हैं, मनुष्यों में से भी आकरके उत्पन्न होते है और देवों में से भी आकर के उत्पन्न होते हैं। तेणं भंते! जीवा एगसमएणं पुच्छ।' हे भदन्त ! ये कृतयुग्म योज प्रमित एकेन्द्रिय जीव एकसमय में कितने उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' एगूण वीसा वा, संख्येज्जा वा असंखेज्जा वा, अणंता वा उववज्जति' हे गौतम ! ये एक समय में १९ तक उत्पन्न होते हैं अथवा संख्यात, असंख्यात अथवा अनन्त उत्पन्न होते हैं । 'सेसं जहा कडजुम्म कड. जुम्माणं जाव अणंतखुत्तो' इनके सम्बन्ध में ओर सब कथन जैसाकि अभी अभी कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीवों के प्रकरण में कहा जा चुका है वैसा ही सष कथन यावत् अनन्तवार वे वहां उत्पन्न हुए हैं यहां तक कह लेना चाहिये। રાશીવાળા એકઈન્દ્રિયવાળા જીને ઉપપાત, કૃતયુગ્મરાશિવાળા એકેન્દ્રિયને જે રીતે ઉપ પાત કહેલ છે, એજ પ્રમાણે સમજ. અર્થાત્ તેઓ તિયામાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે? મનુષ્ય માંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે? मन माथी मापीने ५९४ पान थाय छे. 'तेणं भ'ते ! जीवा एगसमएणं gછ” હે ભગવન આ કૃતયુગ્મ, ગેજ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જી એકસમ યમાં કેટલાં થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે है-'गोयमा ! एगूणवीसा वा, संखेज्जा वा असंखेज्जा वा, अणंतावा उववज्जति' હે ગૌતમ ! તેઓ એક સમયમાં ૧૯ ઓગણીસ સુધી ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા अभ्यात असन्यात मथ। मन पन्न थाय छ १ 'सेस जहा कडजुम्म कडजुम्माणं जाव अणंतखुत्तो' मान समयमा माडीनुसघणु ४थन भयो કૃતયુમ, કૃતયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીના પ્રકરણમાં કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનું તમામ કથન યાવત અનંતવાર તેઓ ત્યાં ઉત્પન્ન થયા છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.१९०३ पञ्चदशभेदनिरूपणम् ५३३ कथितं तथैव यावत् अनन्तकृत्व इति २। 'कडजुम्म दावरजुम्म एगिदिरणं भंते ! कमोहितो उववज्जति' कृतयुग्म द्वापरयुग्मै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्य इत्यादि प्रश्नः, उत्तरमाह-'उपचाओ तहेव' उपपातस्तथैव-पूर्व कथितप्रकारेणैव । 'ते णं भंते ! जीवा एगसमएणं पुच्छ।' ते खलु भदन्त ! कृतयुग्मद्वापरयुग्मैकेन्द्रियजीवा एकसमयेन कियन्त उत्पद्यन्ते इति प्रश्ना, उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'अट्ठारस वा, संखेना वा, असंखेना वा, अणंता वा उपवज्जत' अष्टादश वा, संख्याता वा, असंख्याता वा, अनन्ता
'कडजुम्म दावर जुम्म एगिदियाणं भंते ! कमोहितो उवज्जति' हे भदन्त ! कृतयुग्म द्वापरयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रियजीव किस स्थानविशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरपिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिको में से आकरके उत्पन्न होते है ? अथवा मनु. ज्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री गौतमस्वामी से कहते हैं'उववाओ तहेव हे 'गौतम ! इस सम्बन्ध में समस्त कथन पूर्व में जैसा कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये। 'ते णं भंते ! जीवा एगसमएणं पुच्छ।' हे भदन्त ये कृतयुग्म द्वापरयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीव एक समयमें कितने उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! अद्वारस वा संखेजना वा असंखेज्जा वा अणंतावा' 'हे गौतम ! एक समय में १८ उत्पन्न होते है अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अथवा अनन्त उत्पन्न होते है सेस तहेव जाब अणतखुत्तो' अवशिष्ट और त्या सुधा ही नये. 'कडजुम्म दावरजुम्म एगिदियाणं भंते ! क ोहितो उववज्जति' 8 सावन कृतयुद्वापरयुभ शिवाणा सन्द्रिय ७। ४या સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરયિકેમ થી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યંચનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન थाय छ १ मा प्रश्न उत्तर प्रभुश्री ४ छ - उपवाओ तहेव गौतम! આ વિષયમાં સઘળું કથન પહેલાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એજ प्रमाणेनु सम४. 'ते ण भंते जीवा एगसमएणं पुच्छा' डे मन् मातયમ દ્વાપરયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીવો એક સમયમાં કેટલા ઉત્પન્ન थाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री गौतम स्वाभाने ४ छ -'गोयमा ! अदारस वा संखेज्जा वा अस खेज्जा वा अर्णता वा' 3 गौतम! तेमा સમયમાં ૧૮ અઢાર ઉત્પન્ન થાય છે, અથવા સખ્યાત અથવા અસંખ્યાત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
भगवती सूत्रे
वोपद्यन्ते इति ३ | 'कडजुम्म कलिओग एगिदियाणं भंते ! कओ उववज्जंति' कृतयुग्म कल्पोजै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुन उत्पद्यन्ते इति प्रश्नः, उत्तरयति'उववाओ तदेव' उपपातः पूर्ववदेव 'परिमाणं सतरस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा' परिमाणद्वारे जघन्यतः सप्तदश वा संख्याता वा असंख्याता वा अनन्ता वा उत्पद्यन्ते' 'सेसं तदेव जाव अनंतखुतो' शेषं समये समये अपहरणा दिकं सर्व यावत् अनन्तकत्व एतत्पर्यन्तं तथैव कृतयुग्म कृतयुग्मै केन्द्रियमकरण - वदेव ४ । 'तेओग कडजुम्म एगगिदियाणं भंते । कओहिंतो उववज्जंति' ज्योज सब कथन यावत् ' वे वहां अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं 'यहां तक का यहां पर कह लेना चाहिये । 'कडजुम्म कलिओग एगिंदियाणं भंते ! कभी उववज्जंति' हे भदन्त ! कृतयुग्म कल्योज एकेन्द्रिय किस स्थान से आकर उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरिथिकों में से तिर्यग्योनिकों में से मनुष्यों में से अथवा देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री गौतमस्वामी से कहते है 'उबचाओ तहेव' इनका उपपात पहले जैसा ही समझना चाहिये 'परिमाण सत्तरस वा सखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा' परिमाण में वे जघन्य से सत्रह १७ उत्पन्न होते है संख्याता असंख्याता अथवा अनन्त उत्पन्न होते है 'सेस' तहेव जाय अनंतखुतो अवशिष्ट सब कथन वे कृतयुग्म कल्पोजए केन्द्रियपने से अनन्त वार उत्पन्न हो चुके हैं, यहां तक यहां पर कहना चाहिए ||४|| 'तेओग वडजुम्म एगिंदियाणं भंते! कओहिंतो उथवज्जंति' अथवा अनंत उत्पन्न थाय छे. 'सेस' तहेव अनंतखुतो' माडीतुं तमाभ કથન યાવત્ તે ત્યાં અનંતવાર ઉત્પન્ન થઇ ચૂકયા છે, આ કથન સુધીનું અહિયાં કહેવુ જોઇએ.
'कडजुम्म कलिआग एगिंदियाण भंते! कओ उवज्जति' हे भगवन् हृतયુગ્મ કચેાજ એકેન્દ્રિયા કયા સ્થાનેથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? શું તેઓ નૈરિય કામાંથી આવીને અથવા તિય નિકામાંથી અથવા મનુષ્યેામાંથી અથવા દેવે માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને उ छे - 'उवावाओ तहेव' तेमना उपयात पहेला उद्या प्रमाणे छे. 'परिमाण' सत्तरस्रवा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा' परिमाणु तेमनुं જઘન્યથી ૧૭ સત્તર સુધી ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત अथवा अनंत उत्पन्न थाय छे. 'सेस' तहेव जाव अणतखुत्ते।' डीनु तभाभ કથન તેઓ કૃતયુગ્મ કયેાજ એકેન્દ્રિય પણાથી અનેકવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુકેલ છે. આ કથન સુધી અહિયાં કહી લેવુ જોઇએ. ૫૪૫
'तेओग कडजुम्म पुगिदियाण भवे ! कओहिंतो उववज्जंति' डे भगवन्
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३५ उ. १ सू०३ पञ्चदशभेदनिरूपणम्
५३५
कृतयुग्मकेन्द्रियाः खलु मदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते किं नैरविकेभ्यः इत्यादि पूर्वत्रदेव प्रश्नः, उत्तरमाह - 'उच्चाओ तहेव' उपपात एतेषां तथैव पूर्वोक्तव देव ज्ञातव्यः 'परिमाणं बारस वा संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा, अनंता वा उवज्जंति' योजकृतयुग्मैकेन्द्रियाणां परिमाणं द्वादश वा संख्याता वा असंख्याता वा अनन्तावत्पद्यन्ते । 'सेसं तहेव जाव अनंतखुतो' शेषं परिमाणातिरिक्तं सर्व तथैव यावत् अनन्तकृत्वः ५ । ' तेओगतेओग एर्गिदियाणं भंते । कथोर्हितो उति' योजत्रयोजै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुन उत्पद्यन्ते किं नेरयिकेभ्यः भदन्त ! ज्योज कृतयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरमिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहने हैं- 'उववाओ तहेव' हे गौतम! इनका उपपाद पूर्व के जैसे ही जानना चाहिये। 'परिमाणं बारस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अनंता वा उववज्जंति' ये ज्योज कृतयुग्म रूप एकेन्द्रिय जीव एक समय में १२ अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अथवा अनन्त उत्पन्न होते हैं । 'सेस' नहेब जाव अनंत खुत्तो' परिमाण कथन से अतिरिक्त और सब कथन 'वे अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं' यहां तकका यहां पर कह लेना चाहिये । 'तेओग तेओग एगिंदियाणं भंते! कओहिंतो उववज्जति 'हे भदन्त ! ज्योज
ચૈાજ કૃતયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીÀા કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેએ નૈયિકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિય થયેાનિકામાંથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ प्रश्नना उत्तरमां प्रभुश्री गौतमस्वामीने हे छे - 'उवबाओ तद्देव' डे गौतम ! तेमोनो उपयात पडेला उद्या प्रमाणे समभवेो, 'परिमाणं बारख वा स खेज्जा वा, अस खेज्जा वा अणता वा उववज्जति' यतयुग्म ३५ थोड ઇન્દ્રિયવાળા જીવા એક સમયમાં ૧૨ ખાર અથવા સખ્યાત અથવા અસખ્યાત अथवा अनंत उत्पन्न थाय छे. 'सेस' तदेव जाव अनंतखुत्तो' परिभाणुना उथन શિવાયનું માકીનું સઘળું કથન “તેએ અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચૂકયા છે,’ मारता सुधीनु अथन गाडियां वुले 'तेओग तेओग पगिंदियाणं भवे ! कोहि तो उबवण्जंति' हे भगवन्नयन मेन्द्रिय लव या स्थान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र इत्यादि रूपेण प्रश्ना, उत्तरमाह-'उववाओ तहेव' उपपातस्तथैव यथा-कृतयुग्मकृतयुग्मपकरणे कथितः । 'परिमाणं पन्नरस वा संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा, अर्णता वा परिमाणं व्योज शोजेकेन्द्रियाणां पश्चदश वा, संख्याता वा, असं. ख्याता वा, अनन्ता वेति । 'सेसं तहेब जाव अणंतखुतो' शेषं परिमाणातिरिक्त तथैव यावत् अनन्तकृत्वः ६ । 'एवं एएसु सोळसमु महाजुम्मेसु एको गमओ' ज्योज एकेन्द्रिय जीव किस स्थानविशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकरके उत्पन्न होने हैं ? अथवा देषों में आकरके उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'उववाओतहेव' हे गौतम ! इनके उपपाद के सम्बन्ध में कथन पूर्व के जैसाही जानना चाहिये । अर्थात् जैसा कथन कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय जीवों के प्रकरण में किया गया है वैसा ही यहां पर समझना चाहिये । 'परिमाणं पन्नरस वा संखेज्जा वा असंखेना वा अणंता वा' ज्योज ज्योज एकेन्द्रिय जीवों का एकसमय में उत्पन्न होने का परि. माण १२ अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अथवा अनन्त जानना चाहिये।' सेसं तहे व जाव अगंतखुत्तो' इस परिमाण कथन के अति. रिक्त और सब कथन 'वे अनन्तबार उत्पन्न हो चुके हैं। यहां तक जैसा पहिले कहा गया है वैसा ही यहां पर कह लेना चाहिये। 'एवं एएसु सोलससु महाजुम्मेसु एको गमओ' इस प्रकार जैसा कि ऊपर में વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરયિકે માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિય"ચોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ प्रश्नमा उत्तरमा प्रमुश्री ४९ छे - 'उववाओं तहेव' के गौतम ! सामना ઉત્પાદન સંબંધમાં પહેલા કહ્યા પ્રમાણેનું જ કથન સમજવું. અર્થાત્ જેવું કથન કૃતયુમ કૃતયુગ્મ એકેન્દ્રિય જીના પ્રકરણમાં કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાऐनु ४थन मडियां समो . 'परिमाण पन्नरसवा संखेज्जा वा अस खेज्जावा अणंतावा वा' >यो०४ व्या सन्द्रिय खानु । समयमा ઉત્પન્ન થવાનું પરિમાણ ૧૫ પંદર અથવા સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત અથવા मनात सभा'. 'सेस तहेव जाव अणंतखुत्ता' मा परिमाय शिवायर्नु मातुं બીજ તમામ કથન “તેઓ અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચૂકયા છે. “આ કથન સુધીનુ પહેલાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે અહિયાં સમજવું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३५ उ.१ सू०३ पञ्चदशभेदनिरूपणम् ५३७ एवमुपरि प्रदर्शितप्रकारेण षोडशसु महायुग्मेषु एको गमकः सर्वत्र महायुग्मेषु एकएव प्रकार इति भावः । 'नवरं परिमाणे नाणतं' नवरं केवल परिमाणे नाना त्वं भेदोऽवगन्तव्यः अन्यत् सर्वमेकपकारकमेवेति । परिमाणे नानात्वमेव विशिष्य दर्शयति-तेओगदावरजुम्मेसु परिमाणं चोइस वा संखेज्जा वा, असं. खेज्जा वा, अणंतावा उववज्जति' योजद्वापरयुग्मेषु एकेन्द्रियेषु परिमाणं चतुर्दश वा, संख्याता वा, असंख्याता वा, अणंता वा एतादृश संख्यका इमें एकसमयेनोत्पद्यन्ते इति ७। 'तेोगकलिभोगेसु तेरस वा संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा, अणंता वा उववज्जंति' व्योज कल्योजएकेन्द्रियेषु परिमाणं त्रयोदश वा, संख्याता वा, असंख्याता वा, अनन्ता वा, एतादृशपरिमाणविशिष्टा इमे दिखलाया जा चुका है सोलह महायुग्मों में कथन प्रकार एक जैसा ही है, तात्पर्य इसका ऐसा है कि परिमाण कथन से अतिरिक्त और सब कथन इन १६ राशि प्रमिल एकेन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में एक ही प्रकार का है। यही बात 'नवरं परिमाणे नाणत्तं' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रदर्शित की गई है ! परिमाण में नानात्वका कथन इस प्रकार से है-'तेओग दावरजुम्मेसु परिमाणं चोदस वा संखेजा वा असं खेज्जा वा अणंता या उववज्जति' व्योज द्वापर युग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीवों का एक समय में उत्पन्न होनेका परिमाण १४ है। अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अथवा अनन्त उत्पन्न होते है। तेश्रोगकलिओगेल तेरसवा सखेज्जा वा असंखेमा वा अणंता वा उववज्जति' योजकल्योज राशि प्रमित एकेन्द्रिय जीवों का एकसमय में उत्पन्न होनेका परिमाण १३ अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अथवा अनन्त है । 'दावर जुम्म 'एव एएस सोलसमहाजुम्मेसु एको गमओ' मा रीते २ प्रमाणे ५२ हवामा આવેલ છે, તે સેળ મહાયુને કથન પ્રકાર એક સરખો છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-પરિમાણુના કથન શિવયિનું બાકીનું સઘળું કથન ૧૬ સોળ
शिवाय मेन्द्रिय वाना समां मे २४ सरमुछे. । पात 'नवर' परिमाणे नाणत्त' मा सूत्र ६२१ मतावेस छ, परमाणुमा नानव (नुहा ago २) नुं ४थन ॥ प्रमाणे छे-'तेओग दावरजुम्मेसु परिमाण चोहस वा सखेज्जा वा अस खेज्जा वा अजंतावा' व्योग६५२यु राशिवाय ન્દ્રિય જીવોનું એક સમયમાં ઉત્પન્ન થવાનું પરિમાણ ૧૪ ચૌદનું છે. અથવા सभ्यात अथवा अस यात अथवा मनात छे. 'ते ओग कलिओगेसु तेरस वा सखेज्जा वा अस खेज्जा वा अणंता वा उववज्जति' या त्या शिषभित એકેન્દ્રિય નુ એક સમયમાં ઉત્પન્ન થવાનું પરિમાણ ૧૩ તેર અથવા
भ० ६८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्चे एकदा समुत्पधन्ते ८। 'दावरजुम्म कड जुम्मेसु अदुवा संखेज्जा वा, असंखेज्जा था, अनन्ता वा, उववज्जति' द्वापरयुग्म कृतयुग्मेषु अष्टौ वा संख्याता वा, असं. ख्याता वा अनन्ता वा उत्पद्यन्ते ९ 'दावरजुम्म तेओगेसु एक्कारसवा, संखे. ज्जा वा, असंखेज्जा वा, अनन्ता वा, उववज्जति' द्वापरयुग्मयोजेषु एकादश वा संख्याता वा, असंख्याता वा, अनन्तावोत्पद्यन्ते इति १० । 'दावरजुम्मदावर• जुम्मेसु दस वा, संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा अणंता वा उववनंति' द्वापरयुग्म द्वापरयुग्मेषु दश वा, संख्याता वा, असंख्याता वा अनन्ता वा उत्पद्यन्ते ११ । कडजुम्मेसु अट्ट वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववज्जति' 'द्वापरयुग्म कृतयुग्म राशिमित एकेन्द्रिय जीवों का परिमाण एकसमय में उत्पन्न होनेका आठ अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अश्या अनन्त है। 'दावरजुम्म दावरजुम्मेसु दसवा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता था उववज्जति' द्वापरयुग्म द्वापरयुग्म राशि प्रमित एकेन्द्रिय जीवोंका एकसमय में उत्पन्न होनेका परिमाण दस अथवा संख्यात अथवा असं. ख्यात अथवा अनन्त है। 'दावरजुम्म तेओगेसु एकारस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववज्जति' द्वापरयुग्म योज राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीवोंका एकसमय में उत्पन्न होने का परिमाण ११ अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अथवा अनन्त है। 'दावरजुम्म दावरजुम्मेस्तु दसया संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उपवनंति' द्वापरयुग्म द्वापरयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीवों का एकसमय में उत्पन्न होनेका परिमाण १० अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अथवा अनन्त सभ्यात अथवा असभ्यात मथ। मन त छ. 'दावरजुम्मकडजुम्मेसु अवा संखेज्जावा असंखेज्जा वा अणता वा उववज्जति' द्वापरयुभ राशिवाणा मेन्द्रिय જીનું પરિમાણ એક સમયમાં ઉત્પન્ન થવાનું આઠ અથવા સંખ્યાત અથવા असभ्यात अथवा मन छे. 'दावरजुम्म दावरजुम्मेसु दस वा सखेज्जा वा असं खेज्जा वा अणंता वा उबवज्जति' द्वापरयुम वापरयुभ राशिवाय 8ન્દ્રિય જીવોનું એક સમયમાં ઉત્પન્ન થવાનું પરિમાણ દસ અથવા સંખ્યાત अथवा मसच्यात अथवा सनत छे. 'दावरजुम्म तेओगेसु एक्कारसवा सखेज्जा वा असखेज्जा वा अणंता वा उववज्जति' वापरयुभ यो२४ शिवा . ન્દ્રિય જીવેનું એક સમયમાં ઉત્પન્ન થવાનું પરિમાણ ૧૧ અગિયાર અથવા सभ्यात मय यात अथवा मनात छे. 'दावरजुम्म दावरजुम्मेसु दस वा संखेज्जा वा असंखेम्जा वा अणंता वा उववज्जति' वापरयुग्म २शि. વાળા એકેન્દ્રિય જીવેનું એક સમયમાં ઉત્પન્ન થવાનું પરિમાણ ૧૦ દસ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.१ सू०३ पञ्चदशभेदनिरूपणम् ५३९ 'दावरजुम्म कलियोगेसु नव वा, संखेज्जा वा, असंखेजा वा, अणंता वा उत्रवज्जति' द्वापरयुग्मकल्योजेषु नव वा, संख्याता वा, असंख्याता वा, अनन्ता वा, उत्पद्यन्ते १२ । 'कलियोगकड जुम्मेसु चत्तारि वा, संखेज्जा वा असंखेज्जा वा, अणंता वा उवबज्जति' कल्योजकृतयुग्मेषु चत्वारो वा, संख्याता वा, असंख्याता वा, अनन्ता वा, उत्पधन्ते १३ । कलियोग तेओगेमु सत्त वा, संखेज्जा वा, असंखेना वा, अणंता वा, उववज्जति' कल्योजच्योजेषु सप्त वा, संख्याता वा, असंख्याता वा, अनन्ता वा, उत्पधन्ते १४ । 'कलियोगदावरजुम्मेसु छ वा, संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा, अणंता वा उववज्नंति' कल्योजद्वापरयुग्मेषु षड वा, संख्याता वा, असंख्याता वा, अनन्ता वा उत्पद्यन्ते १५ । 'कलिभोग हैं। 'दावरजुम्म कलिओगेसु नव वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववज्जंति' द्वापरयुग्म कल्योज राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीवोंका एकसमय में उत्पन्न होनेका परिमाण नौ अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अथवा अनन्त है । 'कलियोग कड़जुम्मेसु चत्तारि वा संखेज्जा या असंखेज्जा वा अणंता वा उववज्जति' कल्योजकृतयुग्म राशिममित एकेन्द्रिय जीवों का एकसमय में उत्पन्न होने का परिमाण चार अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अथवा अनन्त है। 'कलिओगतेओगेसु सस वा सखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववज्जति' कल्योज ज्योज राशि प्रमित एकेन्द्रिय जीवों का उत्पन्न होने का परिमाण एकसमय का सात अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अथवा अनन्त है।' 'कलिओग दावरजुम्मेसु छ वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा अणंता वा उववज्जंति' 'कल्योज द्वापरयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीवों का एकसमय में मथपा सभ्यात अथवा असच्यात मया मनात छे. 'दावरजुम्म कलिओगेसु नव वा संखेज्जा वा अस खेउजा वा अणंता वा उववज्जति' ६.५२युमत्या રાશીવાળા એકેન્દ્રિય જીવનું એક સમયમાં ઉત્પન્ન થવાનું પરિમાણ નવ अथवा संध्यात अथवा असभ्यात अथवा मनात छे. 'कलिओगकडजुम्मेस चत्तारि वा सखेज्जा वा अस खेज्जा वा अणंता वा उववज्जति' त्या कृतयुग्म રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીવોનું ઉત્પન્ન થવાનું પરિમાણ ચાર અથવા સંખ્યાત अथवा राज्यात मया मनात छे. 'कलिओग तेओगेसु सत्तवा सखेज्जावा अस खेज्जावा अणंतावा उववज्जति' ४क्ष्यो। यो शिवाणा सन्द्रियवान ઉત્પન્ન થવાનું પરિમાણ એક સમયમાં સાત અથવા સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત अया मनात छे. 'कलिओग दावरजुम्मेखु छ वा संखेज्जा वा असखेज्जा वा अणंतावा उपवाजंति' या वापरयुग्म शिव मन्द्रिय वानु मे।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
भगवतीसूत्रे एगिदियाण मंते ! को उववज्जति' कल्योजकल्योजैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते कि नैरपिकेभ्य इत्यादि पूर्वप्रकारेणैव प्रश्ना, उत्तरमाह-'उबवाओ तहेव' उपपात स्तथैव कृतयुग्मकृतयुग्म प्रकरणपठित एवं ज्ञातव्यः। 'परिमाणं पंव वा, संखेज्जा वा-असंखजा वा, अणंता वा, उज्जति परिमाणं पञ्च वा, संख्याता वा असंख्याता वा अनन्ता वा उत्पद्यन्ते इति । 'सेसं तहेव जाव अणंतखुत्तो' शेष परिमाणातिरिक्त सर्व तथैव कृतयुग्म प्रकरणपठितमेव यावदनन्तकृत्व इति १६ । उत्पन्न होने के परिमाण ६ अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अथवा अनन्त है 'कलि भोग कलि भोग एगिदियाणं भंते ! को उववज्जति' कल्योज कल्योज राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीव हे भदन्त ! किस स्थान विशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्थग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'उववाओ तहेव' 'हे गौतम ! कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीवों के प्रकरण में जैसा उपपात के सम्बन्ध में कहा गया है वैसा ही यहां पर भी उपपात के सम्बन्ध में कथन जानना चाहिये यहां-'परिमाणं पंच वा संखेज्जावा असंखेज्जा वा अणंता वा उववज्जति' उत्पन्न होने का परिमाण पांच अथवा संख्यात अथवा असंख्यात अथवा अनन्त है। 'सेसं तहेव जाव अणंतखुत्तो परिमाण कथनके अतिरिक्त और सब कथन यहां पर સમયમાં ઉત્પન્ન થવાનું પરિણામ ૬ ૭ અથવા સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત अथवा मन त छे. 'कलिओगकलिआग एगिदियाण भ'ते ! क ो उववज्जंति' दया। કાજ રાશિવાળા એ કેન્દ્રિય જીવે છે ભગવાન કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? તિર્યંચામાથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
छ-'उबवाओ तहेव गौतम ! तयुग्म तयुम शिवाण न्द्रिय જેના પ્રકરણમાં ઉપપાતના સંબંધમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં ઉપપાતના સંબંધમાં કહેવું જોઈએ. અહિયાં 'परिमाण पंच वा संखेज्जा वा असं खेज्जा वा अणता वा उअवज्जति' परिभा पाय 41 यात अथवा अध्यात अथवा मानत छ. 'सेस तहेव जाव अणत खुत्तो' परिभाना - शिवायनु सघ ४थन मडियां तथा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
M४०
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.१ सू०३ पञ्चदशभेदनिरूपणम् ५४१ संख्या १६ महायुग्मनामानि
युग्मनिर्माणसंख्या कृतयुग्म कृतयुग्मः कृतयुग्म योज: कृतयुग्म द्वापरयुग्म: कृतयुग्न कल्योज:
योज-कृतयुग्म: 'वे अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं। यहां तकका पूर्व में कहे गये अनुसार एकसा ही जानना चाहिये। यह सब प्रकरण इस यंत्र से स्पष्ट जाना जा सकता है
महायुग्मादिका निर्माण
एवं महायुग्मादि राशि संख्या सोलह-महायुग्मो के नाम प्रमित एकेन्द्रिय जोवों की
एकसमयमें उत्पन्न होने की
जघन्य संख्याका प्रमाण कृतयुग्म कृतयुग्म कृतयुग्म ज्योज कृतयुग्म द्वापरयुग्म कृतयुग्म कल्योज
योज कृतयुग्म અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચૂક્યાં છે. આ કથન સુધીનું પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે એક સરખુ સમજવું. આ પ્રકારનું તમામ કથન આ યંત્રથી સ્પષ્ટ જાણવામાં આવે છે –
મહાયુગ્મદિનું નિર્માણ અને
મહ યુગ્મ વિગેરે રાશિવાળા મહાયુમેના નામો सन्द्रिय वानी में સંખ્યા સેળ
સમયની સંખ્યાનું પ્રમાણ કૃતયુમ કૃતયુમ કૃતયુગ્મ જ કૃતયુગ્મ દ્વાપરયુગમ કૃતયુગ્મ કલ્યાજ
જ કૃતયુમ
& Www
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र
v 222222209 vi2M
योज योजः ३-३ योजद्वापरयुग्मः योज-कल्योजः द्वापरकृतयुग्मः द्वापरयोज द्वापर द्वापरयुग्म: द्वापरयुग्म कल्योज: कल्योज कृतयुग्मः कल्योज योजः कल्योज द्वापरयुग्म: कल्योज कल्योज: योज ज्योज-३-३ योज द्वापरयुग्म योज कल्योज द्वापरयुग्म कृतयुग्म द्वापरयुग्म योज द्वापरयुग्म द्वापरयुग्म द्वापरयुग्म कल्योज कल्योज कृतयुग्म कल्योज ज्योज कल्योज द्वापरयुग्म कल्योजकल्योज જ એજ જ દ્વાપરયુગ્મ એ જ કાજ દ્વાપરયુમ કૃતયુમ દ્વાપરયુગ્સ પેજ દ્વાપર યુગ્મ દ્વાપરયુગ્મ દ્વાપર યુમ કાજ કજ કૃતયુગ્મ કાજ જ કજ દ્વાપરયુગ્મ કાજ કાજ
20 G & Won G &0000
६
2
२
૧૩
१४
» १४,
૧૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ ७.१९०३ पञ्चदशमेदनिरूपणम्
'सेवं भंते ! सेवं भते । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! महायुग्मविषयये यद् देवानुपियेण कथितं तत्सर्व सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्सा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति सू० ॥३॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लम-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकाविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायाम् पञ्चत्रिंशत्तमे शतके
प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥३५ । १।। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' 'हे भदन्त महायुग्म के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है । इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुश्री को बन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे गौतम संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। सू० ३॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके पैतीसवें शतक का
॥प्रथम उद्देशक समाप्त ॥३५-१॥ 'सेव भवे ! सेव भंते ! त्ति' 8 लापन महायुग्मना विषयमा ५ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે, હે ભગ વન આપવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી અને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૩ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પુજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર'ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના પાંત્રીસમા શતકને પહેલે ઉદેશે સમાપ્ત ૩૫-૧૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
भगवतीसत्रे
अथ द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यते
मूलम् - पढमसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिंदिया णं भंते! कओ उदवज्जति ? गोयमा ! तहेव एवं जहेव पढमो उद्देसओ तहेव सोलसखुत्तो बितिओ वि भाणियव्वो तहेव सव्वं । नवरं इमाणि दस नाणत्ताणि ओगाहणा, जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइभागं उक्कोसेण वि अंगुलस्त असंखेजइभागं १ | आउकम्मस नो बंधगा अबंधगा २ । आउयस्स नो उदीरगा अणुदीरगा३ । नो उस्सासगा नो निस्लासगा नो उस्सास निस्सासगा४ । सत्तविहबंधगा नो अट्ठविहबंधगा ५ । ते णं भंते ! पढमसमय कडजुम्म कडजुम्म एगिंदिय त्ति कालओ केवच्चिरं होंति ? गोयमा ! एकं समयं ६ । एवं ठिईए वि ७ । समुग्धाया आदिल्ला दोन्नि ८ । समोहया न पुच्छिज्जंति ९ । उव्वट्टणा न पुच्छि - ज १० । सेसं तहेव सव्वं निरवसेसं । सोलससु वि गमएसु जाव अर्णतखुतो । सेवं भंते! सेनं भंते ! ति ॥ सू० १॥
1
छाया -- प्रथमसमय कृतयुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्प यन्ते ? मौत । तथैव एवं यथैव प्रथम उद्देशक स्तथैव षोडशकृत्वो द्वितीयो ऽपि भणितव्यः तथैवं सर्वम् । नवर मिश्रानि दश नानास्वानि अवगाहना जघन्येन गुलस्यासंख्येयभागम् उत्कर्षेणापि अंगुलस्यासंख्येयभागम् १ आयुष्क कर्मणो नो बन्धकाः, अवन्धकाः २ आयुष्कस्य नो उदीरकाः अनुदीरकाः ३ । 'नो उच्छवासकाः नो निःश्वासकाः नो उच्छवासनिःश्वासकाः ४ । सप्तविधPost: नो अष्टवन्धकाः ५ । ते खलु भदन्त ! प्रथमसमयकृतयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रिया इति काला कियच्चिरं भवन्ति ? गौतम ! एकं समयम् ६ । एवं स्थितावपि ७ । समुद्घातावाद्यौ द्वौ ८ । समरहता न पृच्छयन्ते ९ । उद्वर्तना न पृच्छन् ? | शेषं तथैव सर्वे निरवशेषम् । षोडशस्वपि गमकेषु यावदनन्त कृत्वः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ सू० १ ॥
टीका - ' पढमसमयकडजुम्मकडजुम्म एगिंदिया णं भंते !' प्रथमसमय कृतयुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रियाः खलु मदन्त ! एकेन्द्रियत्वेनोत्पत्तौ प्रथमः समयो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.२ ०१ प्रथमसमय कृ. कृतयुग्मै केन्द्रियनि० ५४५ येषां ते प्रथमसमयै केन्द्रियाः त एव कृतयुग्मकृतयुग्मा इति प्रथमसमयकृतयुग्मकृतग्माः तादृशाचे केन्द्रिया इति 'कभी उववज्जंति' कुतः स्थानविशेषादागत्य समुत्पद्यन्ते किं नैरविकेन आगत्य तिर्यग्भ्यो मनुष्येभ्यो वा देवेभ्यो वा आगत्य समुत्पद्यन्ते इति प्रश्नः । उत्तरमाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'तहेव' तथैव 'तिरूप आगत्य उत्पद्यन्ते मनुष्येभ्य उत्पद्यन्ते देवेभ्य उत्पद्यन्ते इति भावः । 'एवं जहेब पढमो उसओ' एवं यथैव प्रथमउद्देशकः 'सहेब दूसरे उद्देशे का प्रारंभ
कृतयुग्म
'पढमसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिंदियाणं भंते !' इत्यादि टीकार्थ- 'पढमसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिंदियाणं भते !' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय रूप से उत्पत्ति होने में जिनका प्रथम समय है ऐसे वे कृतयुग्म एकेन्द्रिय जीव प्रथम समयोत्पन्न कृतयुग्म कृतयुग्भ राशिममित एकेन्द्रिय जीव 'कओ उववज्जंति' किस स्थानविशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं 'गोपमा ! तहेव' हे गौतम । ये तिर्यज्योनिकों में से आकरके भी उत्पन्न होते हैं। मनुष्यों में से भी आकरके उत्पन्न होते हैं और देवों में से भी आकरके उत्पन्न होते हैं । 'एवं जहेब पढमो उद्देसओ तहेव सोलसखुत्तो वितिओ विभणियन्बो' નાખીજા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ—
'पढमसमय कड़जुम्म कडजुम्मए गिंदियाणं भंते! त्याहि
टीडार्थ - 'पढमसमय कडजुम्म कडजुम्मएगिदियाणं भंते! हे भगवन् એકેન્દ્રિયપણાથી ઉત્પન્ન થવામાં જેએને પ્રથમ સમય છે, એવા તે કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ એકેન્દ્રિય જીવા અર્થાત્ પ્રથમ સમયમાં ઉત્પન્ન થયેલા મૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ शशिवाजा मेहेन्द्रिय वे 'कओ उववज्जंति' ज्या स्थान विशेषथी भावीने उत्पन्न થાય છે? શું તેઓ નૈયિકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિય ચ ચેનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. { અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? કે દેવેામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી गीतभस्वाभीने हे छे - 'गोयमा ! तद्देत्र' डे गौतम । यथे तिर्यय योनिમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે મનુભ્યેામાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય छे. याने देवेामांथा भावीने पशु उत्पन्न थाय छे. 'ए' जहेब पढमो उद्देओ तहेब सोलसखुत्तो बितियो वि भणियव्वो' हे गौतम! या संबंधां
भ० ६९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
CARD
भगवतीचे सोलसखुत्तो वितियो वि भणियव्यो' तथैव-प्रथमोदेशकवदेव षोडशकृत्यः षोडशराशिभेदानाश्रित्य द्वितीयोऽपि उद्देशको भणितव्यः। 'तहेव सवं' तथैव प्रथमो. शिकवदेव सर्वमिहापि वक्तव्यम् । 'नवरं इमाणि य दस नाणत्ताणि' नवरं-केवलं पथमोद्देशकापेक्षयाऽत्र इमानि अग्रपदयमानानि दशनानात्वानि पूर्वोक्तस्य विलक्ष. जस्व स्थानानि भवन्ति, केपाश्चित् पूर्वोक्तानां भावानां प्रथमसमयोत्पन्नेषु असंभबात् । तद्यथा-'ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभार्ग' शरीरावगाहना अंगुलस्यासंख्येयभागरूपा जघन्येन 'उक्क सेण वि अंगुलस्स असंखज्जइमागं' उल्क. रेणापि अंगुलस्यासंख्येयभागम्, तत्र प्रथमोद्देशके बादरवनस्पत्यपेक्षया उत्कर्षण सातिरेकयोजनसहस्ररूपा महत्यवगाहना मोक्ता, अत्र तु पथमसमयोत्पन्नत्वे'हे गौतम! इस सम्बन्ध में जैसा प्रथम उद्देशक कहा गया है उसी प्रकार से सोलह राशि भेदों को आश्रित करके यह द्वितीय उद्देशक भी कह लेना चाहिये । 'तहेव सव्वं' एवं प्रथम उद्देशकके जैसा ही और सब कथन यहां है ऐसा जानना चाहिये । 'नवरं इमाणि य दस नाणत्ताणि' परन्तु प्रथम उद्देशककी अपेक्षा यहां इन दश बातों में अन्तर है-क्योंकि प्रथम समय में उत्पन्न एकेन्द्रियों में इनकी असं. भवता है । वे दश बातें ये हैं--
'ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जाभार्ग' 'अवगाहना यहां अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण है जघन्य से तथा 'उकोसेण वि अंगुलस्स असंखेज्जइभार्ग' 'उस्कृष्ट से भी अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण है। प्रथम उद्देशक में बादरवनस्पतिकायिक की अपेक्षा कुछ પહેલા ઉદ્દેશામાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે મેળરાશિ मेटोन। आश्रयशने ॥ भी उद्देश। ५५५ ही सेवा नसे. 'तहेव सवं' આ રીતે પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે સઘળું કથન આ બીજા ઉદ્દેશામાં सभ७ . 'नवर इमाणि य दस नाणत्ताणि' ५२ पडसा उद्देशाना थन કરતાં અહિયાં નીચે બતાવેલ દસ બાબતમાં અંતર આવે છે.–કેમ કે પ્રથમ સમયમાં ઉત્પન્ન થયેલા એક ઈન્દ્રિયવાળાઓમાં તેનું અસંભવ પણું છે. તે દસ બાબતે નીચે બતાવ્યા પ્રમાણે છે.--
'ओगाहणा जहन्नेण अंगुलस्स असं खेज्जइ भाग” मडियां अपना धन्यथी मान सस यातमा माग प्रमाय छे. तथा 'उकोसेण वि अंगुलस्स अस खेज्जइ भाग' Gष्टथी ५] भinना अस यात मा प्रभार છે. પહેલા ઉદેશામાં બાદર વનસ્પતિકાયિકની અપેક્ષાથી કંઈક વધારે એક હજાર જનની અવગાહના કહી છે. પરંતુ અહિયાં તે પ્રથમ સમયમાં ઉત્પન્ન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.२ सू०१ प्रथमसमय कृ.कृतयुग्मैकेन्द्रियनि० ५४७ नाल्पा, इत्येवं नानात्वमति ? एव मन्यान्यपि नानात्वानि स्वधिया समुह्यानीति । 'आउयकम्मरस नो बंधगा अबंधगा' इमें प्रथमसमयकृतयुग्मकृतग्मैकेन्द्रियजीवा: आयुष्ककर्मणो नो बन्धका भवन्ति अपि तु अबन्धका एव भवन्ति २। 'आउ. यस्स नो उदीरगा अणुदीरगा' आयुष्कस्य कर्मण उदीरका न भवन्ति किन्तु अनुदीरका भवन्तीति ३ । 'नो उस्सासगा नो नीसासगा, नो उस्सासनीसासगा' न उच्छवासका उच्छवासवन्तो न भवन्ति, नो निःश्वासकाः, नो वा उच्छासनिःश्वास. का भवन्तीति ४। 'सत्तविहवंधगा नो अट्टविहबंधगा' आयुष्कर्जानां सप्तविध कर्मणामेव बन्धका भवन्ति नो न तु अष्टविधामणां बन्धका भवन्तीति ५ ते णं अधिक एक हजार योजन की अवगाहना कही गई है । पर यहां वह प्रथम समय में उत्पन्न होने के कारण अंगुल के असंख्यातवें भाग रूप से अल्प बतलाई गई है। इस प्रकार पूर्व उद्देशक की अपेक्षा अवगाहना कथन में भिन्नता है। इसी प्रकार से और भी अवशिष्ट भिन्नताएं अपनी बुद्धि से समझ लेनी चाहिये। 'आउकम्मरस नो बंधगा अबंधगा' 'ये प्रथम समयोत्पन्न कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमाण एकेन्द्रिय जीव आयुकर्म के बन्धक नहीं होते हैं किन्तु अबन्धक ही होते हैं । 'आउयस्स नो उदीरगा, अणुदीरगा' तथा ये आयुकर्म के उदीरक नहीं होते है किन्तु अनुदीरक होते हैं ३। 'नो उस्सासगा नो नीसासगा नो उस्सासनीसासगा' ये उच्छ्वासवाले नहीं होते हैं नि:श्वासवाले भी नहीं होते हैं उच्छ्वास नि:श्वास वाले भी नहीं होते हैं, अर्थात् अनुच्छ्वास नि:श्वासवाले होते हैं ४ 'सत्तविह बंधगा, नो अट्ठविह बंधगा' ये आयुकर्म के सिवाय सात कर्मो के ही बन्धक होते हैं आठ कर्मों के बन्धक नहीं होते हैं ५। થવાને કારણે આંગળના અસંખ્યાતમા ભાગ રૂપથી અલ૫ બતાવેલ છે. આ રીતે પહેલા ઉદ્દેશા કરતાં અવગાહનાના કથનમાં ભિન્ન પણું આવે છે. આજ પ્રમાણે બીજું પણ બાકીનું ભિન્ન પણ પોતાની બુદ્ધિથી સમજી લેવું ‘શાવે कम्मस्म नो बधगा अबधगा' मा प्रथम समयमा उत्पन्न प्ये इत्याभ કૃતયુમ રાશિવાળા “એકેન્દ્રિ જી આયુકમને બંધ કરવાવાળા દેતા નથી. पर भ डाय छे. 'आउयस्त नो उदीरगा अणुदीरगा' तथा मा मायु भनी हीरा ४२वा खाता नथी. परंतु अनुहा२४ डाय छे. 3 'नो उस्मासगा नो नीसासगा नो उस्सासनीसासगा' तस। २७पासवाणा खाता नथी. નિઃશ્રવાસવાળા પણ હોતા નથી તથા ઉચ્છવાસનિશ્વાસવાળા પણ લેતા નથી. ४ 'सत्चविहधगा, नो अदविहांधगा' । मायुमान छोडी सात પ્રકતિને જ બંધ કરવાવાળા હોય છે. આઠ કમ પ્રકૃતિને બંધ કરવાવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
भगवतीसूत्रे भंते ! पढमसमयकड जुम्मकडजुम्म एगिदियत्ति कालो केवच्चिर होति' ते खलु भदन्त ! प्रथम समययुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रिया इति कालतः कियचिरं भवन्ति ? इति पश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि' 'गोयमा' हे गौतम ! 'एकं. समयं' एकपमयमात्रमे ते भवन्तीति ६ । 'एवं ठिईए वि एवं स्थितावपि स्थितिरपि तेषामेकसमयमात्रैवेति ७ । 'समुग्धाया आदिल्ला दोन्नि' समुद्घातौ आधौ द्वौ वेदनाकषायरूमौ भातः ८। 'समोहया न पुच्छिति' समवहता इति न पृच्छ धन्ते ९। 'उबट्टगा न पुच्छिन्जंति' उद्वर्तना न पृच्छयते प्रथम समयकत्वादेव एतयोः समुद्घातोद्वर्तनयोरसंभवादिति १० । 'सेसं तहेब सव्वं निरवसेस' शेषम्-उत्पादपरिणामादिकं सर्व पोडस्वपि महायुग्मेषु प्रथमोद्देशकवदेव 'ते णं भंते ! पढमसमयकडजुम्मकडजुम्न एगिदियत्ति कालओ केवचिरं होति' हे भदन्त ! ये प्रथम समयोत्पन्न कृतयुग्म कृतयुग्म राशि प्रमाण एकेन्द्रिय जीव कालकी अपेक्षा कितने समय तक रहते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-एक्कं समयं' हे गौतम ! ये एक समय मात्र ही रहते हैं ६ । 'एवं ठिईए वि' इस प्रकार स्थिति भी इनकी एक समय मात्र की होती है ७ । 'समुग्घाया आदिल्ला दोन्नि' समुद्घात यहां
आदि के दो होते हैं । वेदना समुद्घात और कषाय समुद्घात ८ । 'समोहया न पुच्छिज्जति' ये मारणान्तिकसमुद्घात करते हैं क्या ऐसी बात यहां नहीं पूछनी चाहिये तथा उद्वर्तना के सम्बन्ध में भी नहीं पूछना चाहिये। क्योंकि ये प्रथम समयवर्ती होते हैं, इसलिये इन दोनों की यहां संभावना नहीं है । १० 'सेसं तहेव सव्वं निरवसेस' डात नथी. ५ ते णं भंते ! पढमसमय कडजुम्म कडजुम्म एगिदियत्ति कालओ केवस्विर होति' 3 भगवन् २॥ प्रथम समयमi Gurन थये। कृतयुभ કતયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીવ કાળની અપેક્ષાથી કેટલા સમય સુધી
छ १ ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गौतभस्वामीन छ -'एक समय है गौतम! मासे समय मात्र २४ छे. 'एव ठिईएवि' । प्रमाणे तेमानी स्थिति ५५ मे समयमात्रनी ४ डाय छे. ७ 'समुग्घाया आदिल्ला दोन्नि' तयाने माहिना में समुद्धात हाय छे. तमे वहना समाधात मन पाय समुद्धात छ. ८, 'समोहया न पुच्छिज्जति' तथा મારણાન્તિક સમુઘાત કરે છે? એ પ્રમાણે ને પ્રશ્ન અહિ થતું નથી તથા ઉદ્વર્તનાના સંબંધમાં પણ પ્રશ્ન કરવો નહીં કેમકે તેઓ પ્રથમ સમયમાં રહેવાવાળા હોય છે. તેથી તે બનેની સંભવના અહિયાં રહેતી નથી. १० 'सेस तहेव सव्व निरवसेस्र' मा भानु सपY G५६, परिभा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.२ सू०१ प्रथमसमय कृ.कृतयुग्मैकेन्द्रियनि० ५४९ ज्ञातव्यम् 'सोलसमु वि गमरमु जाव अणतखुतो' षोडशापि यावदनन्त कृत्वा, इति पर्यन्तं विज्ञेयम् । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त तदेवं भदन्त ! इति, हे भदन्त ! प्रथमसमयकृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियाणामुपपातादिविषये यद् देवानुप्रियेण कथितं तत् सर्वथा सत्यमें वेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ।०१।३५||२|| इति श्री-विश्वविख्यातजगल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचर - जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालतिविरचितायां श्री भगवतीसूत्रस्य' प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां - व्याख्यायां पञ्चत्रिंशत्तमे शतके द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥३५-२॥ बाकी का और सब उत्पाद परिमाण आदिका कथन सोलह महायुग्मों में प्रथम उद्देशक के जैसा ही है। 'सोललातु वि गमएसु जाव अर्णतखुत्तो' सोलह महायुग्मों में 'यावत् वे अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं। इस पाठ तक और सब पाठ कह लेना चाहिये । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! प्रथम समयोत्पन्न कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रियों के उपपात आदि के विषय में जो आप देवानुप्रियने कहा है वह सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्रीको वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तपसे आत्माको भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू०१॥
द्वितीय उद्देशक समाप्त ॥३५-२॥ વિગેરેનું કથન સેળ મહાયુમેમાં પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે છે. તેમ सभा. 'सोलससु वि गमए जाव अणतखुत्तो' सेण महायुभामा યાવતુ તેઓ અનંતવાર ઉત્પન થઈ ચુક્યા છે. આ પાઠના કથન સુધી બાકીને તમામ પાઠ સમજી લે.
'सेव भते । सेव भते ! त्ति' 3 4 प्रथम समयमा उत्पन्न याणा કાયમ, કૃતયુમ એક ઈન્દ્રિયવાળાઓના ઉપપાત વિગેરેના વિષયમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવદ્ આપ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી અને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા.
ઔજે ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૫-રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
भगवतीसूत्रे तृतीयादारभ्यैकादशपर्यन्ता नवोदेशकाः मूलम्-अपढमसमय कडजुम्म कडजुम्म एगिदियाणं भंते! को उबवज्जंति ? एसो जहा पढमुद्देसो सोलससु वि जुम्मेसु तव नेयवो जाव कलियोग कलियोगत्ताए जाव अणंतखुत्तो। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥३५-३॥
चरमसमय कडजुम्म कडजुम्म एगिदियाणं भंते ! कओ उववज्जति ? एवं जहेव पढमसमय उद्देसओ नवरं देवा न उववजति तेउलेस्सा न पुच्छिज्जति, सेसं तहेव । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥३५-४॥
अचरमसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिदियाणं भंते ! कओ उववज्जंति ? जहा-अपढसमय उद्देसओ तहेव निरवसेसो भाणियो । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥३५-५॥
पढमपढमसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिदियाणं भंते ! कओ उववज्जति ? जहा पढमसमय उदेसओ तहेव निरवसेसं। सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरइ ॥३५-६॥
पढमअपढ मसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिदियाणं भंते! कओ उववज्जति जहा पढम समय उद्देसओ तहेव भाणियव्यो। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥३५-७॥
पढमचरमसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिदियाणं भंते ! कओ उववज्जति ? जहा चरमुदेसओ तहेव निरवसेसं। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥३५-८॥
पढमअचरमसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिदियाणं भंते! कओ उववज्जति ? जहा बीओ उद्देसो तहेव निरवसेसं । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरइ ॥३५-९॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका रा०३५ ३.३ ०१ भद्रथमसमयादि कृ. कृतयुग्मै केन्द्रियाः ५५१
चरम अचरमसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिंदियाणं भंते! कओ उववज्जंति ? जहा - पढमसमय उद्देसओ तहेव निरखसेसं । सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥३५-१०॥
चरम अचरमसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिंदियाणं भंते! कओ उववज्र्ज्जति ? जहा- पढमसमय उद्देसओ तहेव निरवसेसं । सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति जाव विहरइ ॥ ३५-११॥
एवं एए एक्कारस उद्देसगा । पढमतइओ पंचमओ य सरिसगमा । सेसा अट्ठ सरिसगमा । नवरं चउत्थे खट्टे अट्टमे दसमे य देवा न उववज्जंति तेउलेस्सा नत्थि ॥३५-११ ॥
पणती सइमे सए पढमं एगिंदियमहाजुम्मसयं समत्तं ॥
छाया -- अप्रथम समय कृतयुग्म कृतयुग्मै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुन उत्पचन्ते, एषो यथा प्रथमोदेशकः षोडशस्वपि युग्मेषु तथैव ज्ञातव्यो यावत् कल्योज कल्योजतया यावदनन्तकृत्वः । तदेवं भदन्त ! तदेवं मदन्त । इति ॥ ३५ - ३ || चरमसमय कृतयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? एवं यथैव प्रथमोद्देशः । नवरं देवा नोत्पद्यन्ते तेजोलेश्या न पृच्छयते, शेष ं तथैव । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति || ३५॥४॥
ै
अचरम समय कृतयुग्म कृतयुग्मै केन्द्रियाः खल भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते यथा अमथमसमयोद्देशकः तथैव निरवशेषो भणितव्यः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ ३५/५ ॥
प्रथम समय कृतयुग्म कृतयुग्मै केन्द्रियाः खलु मदन्त ! कुन उत्पद्यन्ते । यथा प्रथम समयोद्देशक स्तथैव निरवशेषम् । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति ।। ३५.६ ॥
प्रथम प्रथमसमयक- युन्म कृतयुग्मै केन्द्रियाः खलु भदन्त । कुतः उत्पद्यन्ते ! यथा प्रथमसमयोद्देशक स्तथैव भणितव्यः ! तदेवं भदन्त । तदेवं मदन्त ! इति ||३५|७||
प्रथमचरमसमय तयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रिया खलु मदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते । यथा - चरमोद्देशकस्तथैव निरवशेषम्। तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति ३५|८| प्रथम अचरमसमयकतयुग्मकतयुग्मै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पचन्ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे यथा-द्वितीयोदेशक स्तथैव निरवशेषम् । तदेवं भदन्त ! तदेवे भदन्त ! इति यावद्विहरति ॥३५॥९॥ ____ चरमचरम समयकृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते यथाचतुर्थ उद्देशक स्तथैव । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ३५।१०।
चरमअचरमसमयकवयुग्मकन्युम्मै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पयन्ते यथा-प्रथमसमयोद्देशक स्तथैव निरवशेषम् । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ॥३५॥११॥
एमेते एकादशोद्देशकाः। प्रथमम्तृतीयाः पश्चमकश्च सदृश गमाः। शेषा अष्टौ सदृशगमाः । नारं चतुर्थे षष्ठे अष्टमे दशमे च देवा नोत्पयन्ते तेनोलेश्या नास्ति ॥
॥ पश्चत्रिंशत्तमे शतके प्रथममेकेन्द्रियमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥३५१॥
टीका--'अपढमसमयकडजुम्मकडजुम्म एगिदियार्ण भंते ! कओ उवदज्जति' अप्रथमसमयकुनयुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते । अत्राप्रथमः समयो येषामे केन्द्रियत्वेन उत्पन्नानां द्वचादयः समया स्ते अप्रथम समयकेन्द्रियाः कृतयुग्मकृतयुग्म राशि प्रमाणाश्च ते तादृशा एकेन्द्रियाः कुत उत्पधन्ते कि नैरयिम्य स्तियग्भ्यो मनुष्येभ्यो देवेभ्यो वा आगत्य समुत्पद्यन्ते
शतक ३५ उद्देशक ३ से ११ तक 'अपढम समय कडजुम्मकडजुम्म एगिदियाणं भंते ! को उवध ज्जंति' इत्यादि ।
टीकार्थ-हे भदन्त ! अप्रथम समयोत्पन्न कलयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? एकेन्द्रिय रूप से उत्पन्न होने में जिन्हें दो आदि समय हो चुके हों-ऐसे वे एकेन्द्रिय जीव अप्रथम समयोत्पन्न कहे गये हैं। क्या ऐसे ये एकेन्द्रिय जीव नैरयिकों में से आकर के उस्सन्न होते हैं ? अथवा लियंग्योनिकों
an शान। प्रारम.'अपढमसमय कडजुम्म कडजुम्म एगिदियाण भंते ! को उववज्जति त्या ટીકાથ––હે ભગવન અપ્રથમ સમયમાં ઉત્પન્ન થયેલા કૃતયુગ્મ, કૃતયુમ, રાશિવાળા એકેન્દ્રિય છે ક્યા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? એકેન્દ્રિયપણાથી ઉત્પન્ન થવામાં જેઓને બે વિગેરે સમય થઈ ચૂકેલ હેય-એવા તે એકેન્દ્રિય જી અપ્રથમ સમયમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા કહેવામાં આવેલ છે. એવા એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવે શું નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે અથવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ. ३ सू०१ अप्रथम समयादिकं कृतयुग्मै केन्द्रियाः ५५३
इति प्रश्नः । उत्तरमाह - ' एसो' इत्यादि । 'एसी जहा पढमुद्देसो सोकस वि जुम्मेसु तहेव नेत्रो' एष स्तृतीयोदेशकः यथा येन रूपेण प्रथम देशकः षोड शसु अपि युग्मेषु कथित स्वथैव तेनैव रूपेण अयमपि तृतीयोद्देशः षोडशराशि haratfrer ज्ञातव्यो विचारयितव्यः । कियत्पर्यन्तं तत्राह - 'जाव कलिभोग कलिभोगता' यावत्कल्योज कल्योजतया कृतयुग्मकृतयुग्मतया इत्यत आरभ्य कल्योज द्वापरयुग्म इत्येतत् पर्यन्तराशीनां ग्रहणं यावत्यदेन भवति । 'जाव अनंतमें से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'एसो जहा पढमुद्देसो सोलससु वि जुम्मेसु तहेव नेयव्वो' हे गौतम ! जिस रीति से प्रथम उद्देशक सोलह युग्मों को लेकर कहा गया है । उसी रीति से (१६) सोलह राशि भेदों को आश्रित करके यह तृतीय उद्देशक भी कह लेना चाहिये। यावत् 'कलिभोग कलिओगन्ताए' अप्रथम समयोत्पन्न कल्पोज कल्योज राशि प्रमित एकेन्द्रिय जीव यावत् अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं' यहां तक इस उद्देशकको कहकर समाप्त करना चाहिये। यहां प्रथम यावत्पद से बीच की शेष राशियाँ गृहीत हुई हैं। इस प्रकार ये अप्रथम समोस्यन्न एकेन्द्रिय जीव कृतयुग्म योज रूप से, कृतयुग्म द्वापर रूप से, कृनयुग्म कल्पोज रूपसे योज कृतयुग्मरूप से, ज्योजक पोजरूप से, द्वापरयुग्म ज्यो जरूप से द्वापरयुग्मद्वापरयुग्मरूपसे, द्वारयुग्म कल्पोज रूपसे, करपोज कृतयुग्मरूप से, તિયચ્ ચાનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमां प्रभुश्री गौतमस्वामीने छे - 'एसो जहा पुढमुद्देस्रो सोलससु वि जुम्मे तद्देव नेयव्वो' हे गौतम! प्रभा पहेला उद्देशामां सोज युग्भो ને લઈને કહેલ છે, એજ પ્રમાણે (૧૬) સાળ રાશિભેદેના આશ્રય કરીને यात्रीले उद्देश। पशु वा लेखे, यावत् 'कलि ओग कलिओगत्ताए' अप्रथम સમયમાં ઉત્પન્ન થયેલા કલ્યાજ કલ્યેાજ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીવે યાવત્ અન’તવાર ઉત્પન્ન થઇ ચુકયા છે, આ કથન સુધી આ ઉદ્દેશેા પુરા કહેવા જોઈ એ. અહિયાં પહેલા યાવપદથી વચલી ખાકીની રાશિયા ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ રીતે આ અપ્રથમ સમયમાં ઉત્પન્ન થયેલા એક ઈન્દ્રયવાળા જીવા કૃતયુંશ્મ, ચૈાજ પણાથી કૃતયુગ્મ દ્વાપર૫ાથી મૃતયુગ્મ કલ્યેાજ પણાથી યેાજ, કૃતયુગ્મ પણ થી વ્યેાજ કૈાજ પશુાથી ચે જ દ્વાપર પણાથી ચૈાજ કલ્યાજ પણાથી દ્વાપરયુગ્મ કૃતયુગ્મ પણાથી દ્વાપરયુગ્મ ચૈાજ પણાથી
भ० ७०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
भगवतीसूत्रे
खुतो' यावद् अनन्तकृत्वः, अप्रथमसमय कृतयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रियाः कुत उत्पद्यन्ते इत्यारभ्य असकृत् अथवा ' इत्यन्वस्य समग्रस्यापि प्रकरणस्य संग्रहो यावत्पदेन ज्ञातव्यः तिर्यङ्मनुष्यदेवेभ्य उत्पद्यते इत्यादिकं सर्व प्रथमोदेशकवदेव ज्ञातव्यमिति, 'सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं मदन्त । तदेवं भदन्त ! इति है भदन्त ! अप्रथमसमय कृतयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रियाणामुत्पादादिविषये यत् कथितं तत्सर्वमेव सत्यमिति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं बन्दते नमस्यति वन्दिखा नमस्थित्वा यावद्यथासुखम्, विहरतीति ।
॥ पञ्चत्रिंशत्तमे शतके तृतीयोदेशकः समाप्तः ||३५|३||
कल्योज ज्योज रूप से कल्योजद्वापरयुग्मरूप से वहां दूसरे यावत् पद से कहां से आकरके उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि प्रश्न से लेकर 'असई - 'असकृत् ' इस अन्तिम पाठ तक सब कथन का संग्रह प्रथम उद्देशक के जैसा ही यहां जानना चाहिये | 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! अप्रथम समयोत्पप्न कृतयुग्मकृतयुग्म एकेन्द्रिय जीवों के उत्पादादिके विषय में जो आप देवानुप्रिघने कहा है वह सब सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया । वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये || १ |
॥ तृतीय उद्देशक समाप्त ॥ ३५-३ ॥
દ્વાપરયુગ્મ દ્વાપરયુગ્મ પણાથી દ્વાપરયુગ્મ કલ્યાજ પણાથી કલ્પેજ કૃતયુગ્મ પણાથી કલ્ચાજ વ્યાજ પણાથી લ્યેાજ દ્વાપરયુગ્મપણાથી કયાંથી આવીને उत्पन्न थाय छे ? विगेरे प्रश्रमी सहने 'असई' 'असकृत् ' म टेसा पाठ सुधी સઘળુ કથન પહેલા ઉદેશા પ્રમાણે સમજવુ.
'सेव भवे ! सेव' भवे ! न्ति' हे भगवन् अप्रथम समयमा उत्पन्न થયેલા મૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ એકેન્દ્રિય જીવાના ઉત્પાદ વિગેરેના સંબધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સ`થા સત્ય છે. હે ભગવન્ આપ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું પૃથન સ`થા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. શાસૂ॰૧૫
ાત્રીજો ઉદ્દેશે। સમાપ્ત ૩૫-૩ા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.४ सू०१ चरमसमय क.कृतयुग्मैकेन्द्रियाः ५५५
चरमसमयकडजुम्मकडजुम्म एगिदियाणं भंते ! कोहितो उपवज्जंति' चरमसमय कृतयुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते कि नैरयिकेभ्य स्तिर्यग्भ्यो मनुष्येभ्यो देवेभ्यो वोत्पद्यन्ने इत्यादि। अत्र चरमसमयशब्देन एकेन्द्रियाणां मरणसमयो विवक्षितः, स च परभवायुषः प्रथमसमये एवं, तत्र च वर्तमानाः चरमसमयाः, संख्यया च कृतयुग्मकृतयुग्मराशिपमाणा ये एकेन्द्रिया स्ते चरमसमय कृतयुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रिया इति । भगवानाह-एवं' इत्यादि । 'एवं जहेव पढमसमय उद्देसओ' एवं यथैव प्रथमसमयाद्देशकः द्वितीयोदेशकः एतस्यैव
चौथे उद्देशे का प्रारंभ 'चरमसमय कडजुम्म कड़जुम्म एगिदियाणं भंते' इत्यादि
टीकार्थ--हे भदन्त चरमसमय में वर्तमान ऐसे कृतयुग्मकृतयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रियजीव किस स्थान विशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? यहां चरम शब्द से एकेन्द्रियों का मरण समय विवक्षित हुआ है। और यह उनकी परभवकी आयुका प्रथमसमय रूप है। इसमें वर्तमान एकेन्द्रिय चरमसमय शब्द से कहे गये हैं। अतः चरमसमय में वर्तमान और संख्या में कृतयुग्म राशिप्रमाण एकेन्द्रिय जीव कहां से आकर के उत्पन्न होते हैं ? ऐसे इस गौतम के प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभुश्री कहते हैं-'एवं जहेव पढमसमय उद्देसओ' 'हे गौतम! इस सम्बन्ध में जसा प्रथम समयके
याथा उद्देशान। प्रारमटी -'चरमसमयकडजुम्मकडजुम्म एगि दियाण' भंते !' त्यात सापन ચરમ સમયમાં રહેલા એવા કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિ છ કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિયામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે કે મનુ માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? કે દેવોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અહિયાં ચરમ શબ્દથી એકેન્દ્રિયેનો મરણ સમય વિવક્ષિત થયેલ છે. અને આ તેઓના પરભવના આયુષ્યના પ્રથમ સમય રૂપ છે. તેમાં રહેનારા એકેન્દ્રિય ચરમ સમય શબ્દથી કહેલ છે. તેથી ચરમ સમયમાં રહેલા અને સંખ્યામાં કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણુ એકેન્દ્રિય જી કયાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે. 2-'एवं जहेर पढम समय उदेसओ' गौतम! मा यम यम समय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६
भगवतीस्त्रे शतकस्य द्वितोये प्रथमसमयनाम के उद्देशके यथा एकेन्द्रियाणां तिर्यगादिभ्य उत्पादादि कथितम्, तथैव सर्वमिहापि वक्तव्यम् प्रथमसमये औधिकोदेशका. पेक्षया दशनानात्वानि कथितानि तान्येव अत्रापि तेनैव रूपेण वक्तव्यानि उभयोः समानरूपत्वात प्रथमसमय चरमसमयै केन्द्रियाणां यो विशेषः तद्दर्शयति'नवरं' इत्यादि, 'नवरं देवा न उववज्जति तेउलेस्सा न पुच्छिज्जति' नवरं केवल देवा नोत्पद्यन्ते चरमसमय कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियेषु देवा नोत्पधन्ते अवोऽत्र तेजोलेश्या न पृच्छयते । ‘सेसं तहेव' शेषं तथैव-प्रथमसमयैकेन्द्रियपकरणसम्बन्ध में द्वितीय उद्देशक कहा गया है-अर्थात् इसी शतक के द्वितीय प्रथम समय नाम के उद्देशक में जैसा एकेन्द्रियों के तिर्यग् आदि से आकरके उत्पादादि के विषयमें कहा गया है वैसाही सब यहां पर कहना चाहिये । प्रथम समयमें औधिक उद्देशक की अपेक्षा जो १० भिन्नताएं कही गई हैं वे ही भिन्नताएं उसी रूप से यहां भी कह लेनी चाहिये क्योंकि दोनों में समानरूपता है। प्रथम समगवतों और चरमसमयवर्ती एकेन्द्रिय जीवों में जो विशेषता है उसे प्रकट करने के लिये 'नवरं देवा न उववज्जति तेउलेस्ता न पुच्छिज्जति' सूत्रकार कहते हैं कि चरमसमयवर्ती कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमाण एकेन्द्रिय जीवों में देव उत्पन्न नहीं होते हैं इसीलिये यहां तेजोलेश्या के सम्बन्ध में प्रश्न नहीं करना चाहिये क्योंकि वह यहां होती ही नहीं है । 'सेसं तहेव' बाकी का और सब कथन यहां प्रथमसमयवर्ती एकेन्द्रिय जीव के प्रकના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન બીજા ઉદ્દેશામાં કરવામાં આવ્યું છે, અર્થાત્ આ શતકના બીજા પ્રથમ સમય નામના ઉદ્દેશામાં એકેન્દ્રિના તિર્યંચ વિગેરેમાંથી આવીને ઉત્પાદ વિગેરેના સંબંધમાં કહેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું સઘળું કથન અહિયાં કહેવું જોઈએ. પહેલા ઉદ્દેશામાં ઔધિક ઉદેશાની અપેક્ષાથી જે ૧૦ દસ પ્રકારનું ભિન્ન પણું કહ્યું છે. તે સઘળું ભિન્ન પણું એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ કહેવું જોઈએ. કેમ કે બન્નેમાં સમાન પણું છે. પ્રથમ સમયમાં રહેલ અને ચરમ સમયમાં રહેલ એકેન્દ્રિય જીવોમાં જે વિશેષ पाशु छ, त मतावा भाट 'नवर देवा न उववज्जति' तेउलेस्सा न पुच्छि ज्जति' सूत्ररे या सूत्रास छ. सूत्राया सूत्रा२ मे ४ छ हैચરમ સમયમાં રહેનારા કૃતયુ મ કૃતયુગ્મ રાશીવાળા એકેન્દ્રિય જીમાં દેવ ઉત્પન્ન થતા નથી. તેથી અહિયાં તેલશ્યાના સંબંધમાં પ્રશ્ન કરેલ નથી. કેમ है तन्नोश्या माडियां ती नथी. 'सेस' सहेव' माहीतुं भी सघणु थन અહિયાં પ્રથમ સમયમાં રહેનારા એકેન્દ્રિય ના પ્રકરણ પ્રમાણે સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टोका श०३५ उ.५ स०१ अचरमसमय कृ.कृतयुग्मैकेन्द्रिया: ५५७
वदेव सर्व ज्ञातव्यमिति । 'सेवं भते! सेव भंते ति तदेवं भदन्य! तदेवं भदन्त ! इति, हे भदन्त ! चरमसमयएकेन्द्रियाणा मुत्पादादि विषये यद् भावता कथितं तत्सर्वमेव सत्यमिति कथयित्वा यावत् संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् विहरतीति ॥३५॥४॥
'अचरमसमयकडजुम्मकडजुम्म एगिदियाणं भंते ! को उववति' अचरमसमयकृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते, न विद्यते मरणसमयात्मक श्वरमसमयो येषा मेकेन्दियायां ताशकृत युग्मकृतयुग्म राशि प्रमाणानां ते अचरमसमयकृतयुग्मकृत्युमैकेन्द्रियाः कथ्यन्त इति प्रश्नः, रण के जैसा ही है। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! चरमसमय वर्ती एकेन्द्रिय जीवों के उत्पाद आदि के विषय में जो आपने कहा है वह सर्व ही सत्य है ।ऐसा कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तपसे आत्माको भाविन करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।
शतक ३५ चतुर्थ उद्देशक समाप्त ॥३५-४॥
पांचवें उद्देशे का प्रारंभ 'अचरमसमय कड़जुम्मकडजुम्म एगिदियाणं भंते ! को उववजनि' टीकार्थ-हे भदन्त ! जो अचरमसमयवर्ती कृतयुग्मकृतयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीव हैं वे किप्त स्थान विशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? जिन एकेन्द्रिय जीवोका मरण समयात्मक चरमसमय नहीं है और जो संख्या में कृतयुग्मकृतयुग्त्र राशिममाण है ऐसे वे एकेन्द्रिय जीव अचम
सेव भते ! सेव भते । त्ति' है भगवन् य२म समयमा २७ना। ये ન્દ્રિય ના ઉત્પાદ આદિના વિષયમાં આ૫ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કરેલ છે. તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રી ને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા સૂ૦૧૫
થે ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૫-૪
પાંચમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ साथ-'अचरससमय कहजुम्मकड़जुन्न एगिदियाणं भंते ! कओ उववउजाति' ઈત્યાદિ હે ભગવન અચરમ સમયમાં રહેનારા કૃતયુમ કૃતયુગ્મ રાશિવાળા ર કેન્દ્રિય જીવો છે, તેઓ કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? જે એકેન્દ્રિય જીવેને મરણ સમયાત્મક ચરમ સમય નથી. અને જે સંખ્યામાં કાયમ કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણ છે એવા તે એકેન્દ્રિય જીવે અચરમ સમયમાં રહેલા કૃતયુમ કૃતયુમ શિપ્રમાણુવાળા કહેવામાં આવ્યા છે, આ પ્રશ્નના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
भगवतीस्त्रे उत्तरमाह-'जहा' इत्यादि, 'जहा अपढमसमय उद्देसो तहेव निरवसेसो भाणिययो' यथा अपथमसमयनामको वतीयोद्देशक स्तथैव निरवशेषो भणितव्य एतच्छतकीय द्वितीयोदशकदेव यावनन्तकृत्वः, इति पर्यन्त सर्व ज्ञातव्यम्, अत्र देवा अपि उत्पद्यन्ते 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! चि' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! अचरमसमयैकेन्द्रियाणा मुत्पादादि विषये यत् कथितं देवानुमि. येण तत्सर्व सत्यमेवेति कथयित्वा वन्दित्वा नमस्यित्वा यावद्विहरतीति ॥३५॥५॥
॥पञ्चत्रिंशत्तने शतकें पञ्चमोद्देशकः समाप्तः ॥३५॥५॥ । समयवर्ती कृतयुग्म राशिप्रमाण कहे गये हैं। इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'जहा अपढमममय उद्देसो तहेव निरवसेसो भाणियन्यो' हे गौतम जैसा अप्रथम समय नामक तृतीय उद्देशक कहा गया है उसी प्रकारसे यहां पर भी सब कथन कर लेना चाहिये और वह सब कथन 'यावत् अनन्तवार वे वहां उत्पन्न हो चुके हैं। इस अन्तिम सूत्रपाठ तक कह लेना चाहिये ! यहां देव भी उत्पन होते हैं । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! अचरमसमयवर्ती एकेन्द्रिय के उत्पाद आदिके विषय में जो आप देवानुप्रियने कहा है वह सब सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया चन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तपसे आत्माको भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।।स.१॥
॥शतक ३५ पञ्चमोद्देशक समाप्त ३५॥ उत्तरमा प्रमुश्री गौतभाभीने ४ छ -'जहा पढमसमयउद्दे सो तहेव निरवसेसो भाणियबो' गौतम २ प्रमाणे प्रथम समय नामना मान्न देश। यो છે એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ સઘળું કથન સમજવું જોઈએ અને આ સઘળું કથન યાવત્ તેઓ અનંતાર ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યાં છે, આ પ્રમાણે છેલલા સૂત્રપાઠ સુધી કહેવું જોઈએ. અહિયાં દેવે પણ ઉત્પન્ન થાય છે.
'सेव भते ! सेव भंते ! त्ति' 8 सपन भय२म समयमा २३वाणा એકેન્દ્રિય જીવોના ઉત્પાદ વિગેરે વિષયના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપી દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરીને તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તેઓ સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧૫
પાંચમે ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૫-પા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ. ५ सू०१ प्र. प्रथमसमय कृ. कृतयुग्मै केन्द्रियाः ५५९
पढमपदम समय कडजुम्मकडजुम्म एर्गिदियाणं भंते! कओ उववज्जति ?' प्रथममथमसमय कृतयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुन उत्पद्यन्ते ? एकेन्द्रियत्वादस्य प्रथमसमययोगाद् ये प्रथमाः प्रथमश्च समयः कृतयुग्मकृन्यु मत्वानुमत्रस्य येषा मेकेन्द्रियाणां ते प्रथमममय कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रिया इति कथ्यन्ते एते कुत उत्पद्यन्ते इति प्रश्नः, उत्तरमाह - अतिदेशद्वारेण 'जहा' इत्यादि, 'जहा पढमसमय उद्देसओ तदेव निरवसेसं' यथा प्रथमसमयोद्देशको द्वितीयः तथैव निरवशेषम् एतच्छतकीयद्वितीयोदेशके येन रूपेण एकेन्द्रियाणा
'पदम पढमसमय कडजुम्म कडजुम्म एगिंदियाणं भंते! कओ उववज्र्जति' इत्यादि हे भदन्त ! प्रथम प्रथम समद्यवर्ती कृतयुग्मकृनयुग्मराशिप्रमाण एकेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेषसे आकर के उत्पन्न होते हैं ? एकेन्द्रिय रूप से उत्पाद के प्रथम समय के योग से जो प्रथम हैं तथा कृतयुग्म कृतयुग्मस्व के अनुभव के प्रथम समय में जो वर्तमान हैं ऐसे एकेन्द्रिय जीव प्रथमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय जीव हैं। ये कहाँ से आकरके उत्पन्न होते हैं ? ऐसा यह गौतमका प्रश्न है इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं - 'जहा पढमसमय उद्देसओ तहेब निरवसेसं' हे गौतम ! जैसा प्रथमसमयोद्देशक- द्वितीय उद्देशक में कहा गया है उमी छठ्ठा उद्देशाने प्रारंभ—
टीडी -- ' पढसमय कड़जुम्मकडजुम्म एगिदियाणं भंते! कओ उववज्ज ं ति' ઈત્યાદિ હું ભગવન જેએ પ્રથમ સમયમાં રહેવાવાળા કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશી વાળા એકેન્દ્રિય જીવા ક્યા સ્થાન વિશેષથી આવીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? એકેન્દ્રિય પણાથી ઉત્પાદના પ્રથમ સમયના ચેાગથી જેએ પ્રથમ છે, થા કૃતયુગ્મ, કૃતયુગ્મપણાના અનુભવના પ્રથમ સમયમાં જેએ! ઉત્પન્ન થયેલા છે, એવા એકેન્દ્રિય જીવે પ્રથમ સમય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ એકેન્દ્રિય જીવે છે. તે જીવે કયાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને पूछे छे. या प्रश्नना उत्तरमा अनुश्री गौतमस्वामीने हे छे डे- 'जहा पढमसमय उद्देओ तहेव निरवसेस' हे गौतम! मे रीते पहेतेा उद्देश। जीन ઉદ્દેશામાં કહેવામાં આવેલ છે, અર્થાત્ પહેલા ઉદ્દેશા પ્રમાણેનું કથન જા ઉદ્દેશામાં સમજવુ તેમ કહેલ છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ એકેન્દ્રિય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
भगवतीसवे
मुपपातादारभ्य 'असकृत् अथवा अनन्तकृत्वः एतत्पर्यन्तं सर्वमिहापि वक्तव्यम् 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! सि जाव विहरह' तदेवं भदन्त । तदेवं मदन्त ! इति यावद्विहरति, हे मदन्त ! प्रथमसमयकृत युग्म कृतयुग्मै केन्द्रियाणामुपपातादिविषये देवानुमियेण कथितं तत्सर्वं सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा यावद्विहरतीति ॥
|| पश्चत्रिंशत्तमे शतके षष्ठोदेशकः समाप्तः ॥ ३५६ ॥
'पदमसमय कडजुम्मकडजुम्मए गिंदिया णं भंते ! कओ उववज्जंति' प्रथमाप्रथमसमयकृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते प्रथमप्रकार से यहां पर भी एकेन्द्रिय जीवों के उत्पाद से लेकर 'यावत् वे वह अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं' इस अन्तिम पाठ तक कह लेना चाहिये 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! प्रथम समय कृनयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रियों के उत्पाद आदि के विषय में जो आप देवानुप्रियने कहा है वह सब सत्य ही है ऐसा कहकर गौतमने प्रभुश्रीको वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तपसे आश्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ ॥ शतक ३५ वां उद्देशक छट्टा समाप्त ३५-६॥
'पदम अगढम समय कडजुम्प्र कडजुम्म एगिंदियाणं भंते! इत्यादि' टीकार्य - हे भदन्त ! प्रथम अप्रथम समयवर्ती कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? જીવેાના ઉત્પાદથી લઈને યાવત્ તે ત્યાં અનંતવાર ઉત્પન્ન થઇ ચુકયા છે. આ છેલ્લા પાઠ સુધી કહેવુ' જોઈએ.
'सेव भवे ! सेव भवेत्ति' हे लगान पडेला पडेला समय द्रुतयुग्भ કૃયુગ્મ એકેન્દ્રિયાના ઉપ.૪ વિગેરે વિષયના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સત્ય જ છે. હે ભગવન્ આપ દેવાનુપ્રિયનુ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યો વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. ાસૢ૦૧૫
પાઠ્ઠો ઉદ્દેશ સમાપ્તા૩૫-૬।। સાતમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ—
टीडी- 'पढम अपढम समय कडजुम्मकडजुम्म एगिंदियाण भंते! इत्याहि डे ભગવત્ પ્રથમ અપ્રથમ સમયમાં રહેવાવાળા કૃતયુગ્મ મૃતયુગ્મ રાશિવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.५ सू०१ प्र. अप्रथम कृ.कृतयुग्मैकेन्द्रियानि० ५६१ स्तथैव ये अप्रथमो द्वयादि समयः कृतयुग्मकृतयुग्मत्वानुभूते येषा मेकेन्द्रियाणां ते प्रथमाप्रथमसमयकृतयुक्तायुग्मकेन्द्रिया इति कथ्यन्ते ते इत्थंभूता एके. न्द्रियाः कुत उत्पद्यन्ते इति प्रश्ना, उत्तरयति-इहापि अतिदेशद्वारेण 'जहा' इत्यादि' 'जहा पढमसमय उद्देसो तहेव माणिययो' यथा-प्रथमसमयोदेशो द्विती. योद्देशक स्तथैव सप्तमोद्देशकोऽपि समग्रो वक्तव्यः । अत्र च एकेन्द्रियत्वोत्पादप्रथमसमयवतित्वे तेषां यद्विवक्षितसंख्यानुभवस्याप्रथमसमयवत्तित्वं तत्पाग्भव सम्बन्धिनी समयसंपामधिकृत्येति विज्ञेयम् । एवमुत्तरत्रापीति 'सेवं इस प्रश्न का अतिदेश द्वारा उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम से कहते हैं'गोयमा! जहा पढमसमय उद्देमो तहेव भाणियो' हे गौतम जिला प्रथम समय उद्देशक अर्थात् द्वितीय उद्देशक कहा जा चुका हैं इसी प्रकार से यह सातवां उद्देशक भी सम्पूर्ण रूपसे कह लेना चाहिये। यहां एकेन्द्रिय रूप से उत्पन्न होने के प्रथम समयति होने पर भी कृतयुग्म कृतयुग्म राशिरूपसे विवक्षित संख्याका जो यहाँ अनुभवन है-अर्थात् विवक्षित संख्या के अनुभवन करने की अप्रथम ममयवनिता है-वह पूर्वभव की समय संख्या को लेकर कहा गया है ऐसा जानना चाहिये । तात्पर्य इसका ऐसा है कि एकेन्द्रिय रूप होने के प्रथम समय में वर्तमान जो जीव हैं उन्होंने पूर्वभव में विवक्षित राशि रुप संख्या का अनुभवन किया है-अतः ऐसे जीव प्रथमारथम समयवर्म एकेन्द्रिय जीव कहे गये हैं। आगे भी इसी प्रकार से जानना चाहिये । 'मेवं એકેન્દ્રિય જી કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નને અતિદેશ (ભલામણ) દ્વારા ઉત્તર આપતો પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે'गोयमा! जहा पढ मसमय उद्देसो तहेव भाणियव्वो' गौतम ! २ प्रभारी પ્રથમ સમય સંબંધી ઉદ્દેશે અર્થાત્ બીજે ઉદ્દેશ કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં સાતમે ઉદ્દેશ પણ સમજે. જોઈએ. અહિયાં એકેન્દ્રિય પણથી ઉત્પન્ન થવાના પ્રથમ સમયમાં રહેનારા હોવા છતાં પણ કૃતયુમ કતયુગ્મ રાશિરૂપ છે. અહિયાં વિવક્ષિત સંખ્યાને અનુભવ કરે તે અપ્રથમ સમયગતિ પણ કહેલ છે. આ પૂર્વભવની સમયસંખ્યાને લઈને કહેવામાં આવેલ છે. તેમ સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-એકેન્દ્રિય રૂપ હોવાના પ્રથમ સમયમાં રહેનારા જીવો છે, તેઓએ પૂર્વભવમાં વિરક્ષિત રાશિ૩૫ સંખ્યાને અનુભવ કરેલ છે. જેથી એવા જી પ્રથમ અપ્રથમ સમયમાં રહેનારા એકેન્દ્રિય જીને કહેવાય છે. હવે પછી પણ એજ પ્રમાણે સમજવું જોઇએ.
भ० ७१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
anamanenames
भगवतीले भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति हे भदन्त ! प्रथमा प्रथमसमयकृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियाणा मुत्पातादिविषये यत् कथितं तत्सर्व सत्यमेवेति कययित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते यावद् यथासुखं विहरतीति ।
॥पञ्चत्रिंशत्तमे शतके सप्तमोद्देशकः समाप्तः ॥३५॥७॥ 'पढम चरमसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिदिया गं भंते ! को उबवज्जति' प्रथमचरमसमय कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते पथमाव ते विवक्षितसंख्यानुभूतेः प्रथमसमयवर्तित्वात् चरमसमयाश्च मरणसमयरतिना परिशाटगता इति प्रथमचरमसमयाः, इत्थंभूता स्ते च ते कृतयुग्मराशि प्रमाण एकेन्द्रिया रते प्रथमचरम कृतयुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रिया इति कथ्यन्ते एते कुत उत्पद्यन्ते इति प्रश्नः, उत्तरयति-इहापि अतिदेशद्वारेणैव 'जहा' इत्यादि' 'जहा भंते ! सेवं भंते !" ति' हे भदन्त ! प्रथमाप्रथमसमयवर्ती कृतयुग्मकृतयुग्म एकेन्द्रिय जीवों के उत्पाद आदिके विषय में जो आपने कहा है यह सब सत्य ही है। इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान होगये।सू०१॥
॥शतक ३५ वां उद्देशक सातवां समाप्त ३५-७॥ 'पढमचरमसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिदियाणं भंते ! कओ उपवज्जति' इत्यादि। ___टीकार्थ-हे भदन्त ! प्रथमचरमसमयवर्ती कृतयुग्मकृतयुग्म राशिमित एकेन्द्रिय जीव किस स्थानविशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? इस _ 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' सावन् प्रथम मप्रथम समयमा २२वा. વાળા કુતયુગ્મ કૃતયુગ્મ એકેન્દ્રિય જીના ઉત્પાદ વિગેરેના સંબંધમાં આપ દેવાનપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે, હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રી ને વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧૫
સાતમે ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૫-૭
मामा शान। प्रार'पढम चरमसमय कड़जुम्मकडजुम्म एगि दियाण भ! को उवधज्जति' ઇત્યાદિ હે ભગવદ્ પ્રથમ ચરમ સમયમાં રહેવાવાળા કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.८ सू०१ प्र.चरमसमय कृ.कृतयुग्मैकेन्द्रियनि० ५६३ चरमुद्देसमो तहेव निरवसेस' यथा चरमोदेशकश्चतुर्थः कथित स्तथैव निरवशेषमष्टमोदेशकोऽपि भणितव्यः, अत्र देवा नोत्पद्यन्ते ऽनस्ते नोलेश्याऽपि न भवति उप. पातादारभ्य 'असई अदुवा अणंतखुत्तो' 'असकृत अथवा अनन्तकस्वः' एतत्पर्यन्तं संपूर्णमपि प्रकरणं वक्तव्यम् । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त इति ॥
॥ पश्चत्रिंशत्तमे शतकेऽष्टमोदेशकः समाप्तः ॥३५॥८॥ सम्पन्धमें अतिदेश द्वारा उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम से कहते हैं'जहा चरमुद्देसभो तहेव निरवसेसं जैसा चरम उद्देशक-चौथा उद्देशककहा गया है। वैसा ही यह आठवां उद्देशक कहा गया है। जो एकेन्द्रिय जीव विवक्षित संख्याकी अनुभूति के प्रथम समयवर्ती होकर मरणवर्ती हैं ऐसे वे कृतयुग्मकृतयुग्म राशिरूप एकेन्द्रिय जीव प्रथम चरम समयवर्ती कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय जीव कहे गये हैं। यहां देव उत्पन्न नहीं होते हैं । इसलिये तेजोलेश्या भी नहीं होती है। इनके उत्पादसे लेकर 'ये यहाँ अनेकवार अथवा अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं। इस अन्तिम प्रकरण तक सब प्रकरण वक्तव्य है ! सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' 'हे भदन्त आपका यह सब कथन सर्वथा सत्य है । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वंदना રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જી કયા સ્થાનથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री अतिश द्वारा गौतभस्वामीन ४ छ -'जहा चरमुद्देसओ तहेव निरषसेस" रे प्रमाणे यम उद्देश। मेट - योथेदेश र छ, છે, એ જ પ્રમાણે આ આઠમા ઉદ્દેશાનું કથન પણ સમજવું. જે એકેન્દ્રિય જ વિવક્ષિત સંખ્યાના અનુભૂતિના–અનુભવના પ્રથમ સમયમાં રહેવાવાળા થઈને મરણના સમયવતિ છે. એવા તે કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશિરૂપ એકેન્દ્રિય વાળા છ પ્રથમ સમયમાં રહેવાવાળા કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ શિરૂપ કહેવામાં આવેલ છે. તેમાં દેવ પણ ઉત્પન થાય છે. તેથી તેઓને તેજેશ્યા પણ હોય છે. તેઓના ઉત્પાદથી લઈને તેઓ અહિયાં અનેકવાર અથવા અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચૂક્યા છે આ છેલલા પ્રકરણ સુધીનું પ્રકરણ કહી લેવું.
'सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति' 3 सगवन् प्रथम अप्रथम समयमा रहेવાળા કૂતયુગ્ય કૃતયુમ એકેન્દ્રિય જીના ઉત્પાદ વિગેરેના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે, હે ભગવાન આપ દેવાનિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५६४
भगवतीस्त्रे _ 'पढम अचरमसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिदिया णं भंते ! कओ उववज्जत' प्रथषाचरमसमय कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते एकेन्द्रियत्वेनोत्पत्तौ प्रथमः समयो विद्यते येषां ते प्रथमाः तथैवाचरमसमयास्तु एकेन्द्रियोत्पादापेक्षया प्रथम समयवर्तिन इह विव क्षिताः, चरमत्वनिषेधस्य तेषु विद्यमानत्वात, अन्यथाहि द्वितीयां देशकोक्तानामवगाहनादीनां यदि समत्वं कथितं तन्न स्यात् ततः कर्मधारयः अतः प्रथमा नमकार कर पाद में वे संघम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू० १॥
३५ पैंतीस वे शतक का आठवां उद्देशक समाप्त ____ 'पढम अचरम समय कडजुम्मकडजुम्म एगिदिया णं भंते ! को. हिंतो उववज्नंति' इत्यादि
टीकार्थ-हे भदन्त ! प्रथम अचरम समयवर्ती कृतयुग्मकृतयुग्म राशि प्रमित एकेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं हे गौतम! जैसा द्वितीय उद्देशक में कहा गया है वैसा ही इस उद्देशक में कह लेना चाहिये। जो एकेन्द्रिय जीव विव. क्षित समय की अनुभूति के प्रथम समय में है ऐसे वे एकेन्द्रिय जीव प्रथम कहलाते है और एकेन्द्रिय रूपसे उत्पाद की अपेक्षाजोप्रथमादि समयवर्ती है ऐसे वे एकेन्द्रिय प्रथम अचरम है। इनमें चरमताका निषेध किया गया है। यदि ऐसा न हो तो फिर उद्देशक में कथित
સ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦ના
આઠમો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૫-૮
નવમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ– 'पढम अचरम कडजुम्मकड़जुम्म एगिदियाण भंते ! कओहितो! उधवजति' त्या
ટીકાWહે ભગવન પ્રથમ અચરમ સમયમાં રહેવાવાળા કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશિવાળા અકેન્દ્રિય જીવો ક્યા સ્થાન વિશેષમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે-હે ગૌતમ! ચોથા ઉદેશામાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન આ ઉદ્દેશામાં કહેવું જોઈએ. એકેન્દ્રિય પણુથી ઉત્પન્ન થવામાં જેઓને પ્રથમ સમય લાગે છે, એવા તે એકેન્દ્રિય જીવે પ્રથમ અચરમ કહેવાય છે. તેમાં ચરમ પણાને નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. જે તેમ ન હોય તે પછી બીજા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६५
प्रमथचन्द्रिका टीका २०३५ उ. ९ ०१ प्र. अचरम कृ. कृतयुग्मै केन्द्रियनि० चरमसमय कृतयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रियाः कथयन्ते एतेषामुत्पत्तिः कुत आगत्य भवन्ति ? इति मश्नः उत्तरयति - अतिदेशेन 'जहा' इत्यादि, 'जहा बीओ उद्देसओ ata निरवसेसं' यथा द्वितीयोदेशकस्तथैव निरवशेषम् एतच्छवकीय द्वितीय देशक प्रथमस मयै केन्द्रियाणां यथा उपपातादिकं कथितं तथैव निरवशेषमिहापि ज्ञातव्यमिति । ' सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव विहर' तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति, हे भदन्त ! प्रथमाचरमकृतयुग्न कृयुग्मै केन्द्रियाण. मुपपातादि विषये देवानुमियेण कथितं तत्सर्वं सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते यावद्विहरतीति ।
|| पञ्चविंशत्तमे शतके नवमोद्देशकः समाप्तः | ३५/९॥
अवगाहना आदि की जो समानता यहाँ कही गई है वह नहीं हो सकती है। इसी शतक के द्वितीय उद्देशक में प्रथम समय में एके न्द्रयों का जैसा उत्पाद आदि कहा गया है वैसा ही सब कथन यहां ९ वें उद्देशक में है ऐसा जानना चाहिये । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव विहरइ' हे भदन्त ! प्रथमाचरम् कृतयुग्म कृनयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीवों के उपपात आदि के विषय में जो आप देवानुप्रिय ने कहा है वह सब सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुश्री को बन्दना की नमस्कार किया। बन्दना नमस्कार कर फिर वे तप और संयमसे आत्माको भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये १ || || शतक ३५ वां उद्देशक नौवां समाप्त || ३५-९॥
ઉદ્દેશામાં કહેલ અવગાહના વિગેરેનું જે સમાન પણું અહિયાં કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનું સઘળું કથન અહિયાં આ ૯ નવમાં ઉદ્દેશામાં
उस छे, ते समन्वु.
'सेव ं भवे ! सेव' भ'ते ! ति' डे लगवन् प्रथम थरम द्रुतयुग्भ द्रुतयुग्भ એકેન્દ્રિયજીવોના ઉષપાત વિગેરે વિષયના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યુ છે, તે સઘળું કથન સ`થા સત્ય છે. હે ભગવન્ આપ દેવાનુપ્રિયનુ સઘળું કથન સČથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમવામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યો વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સયમ અને તપથી પેતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ॰૧૫
ાનવમા ઉદ્દેશે સમાપ્ત ॥૩૫-૯ના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र 'चरमचरम समय कडजुम्प्रवडजुम्म एगिदिया णं भंते ! को उववज्जति' चरमचरमसमय कृतयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पयन्ते ? चरमाश्च ते विवक्षितसंख्यानुभूतेश्वरमसमयत्तित्वात्, चरमसमया मरणसमयवर्तिनः, इत्थंभूता एकेन्द्रिया चरमचरमसमयकृतयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रिया इति कथ्यते एतेषा मुत्पादः कुत इति प्रश्नः, उत्तरयति-अतिदेशद्वारेण-'जहा' इत्यादि 'जहा चउत्थो उदेसओ तहेव' यथा चतुर्थ उद्देशक स्तथैव एतच्छतकीय चतुर्थों. देशके यथा कथितं तदिहापि तथैव सर्व ज्ञातव्यमिति, सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति, हे भदन्त ! चरमचरमसमय कृतयुग्म
'चरम चरम क डजुम्म कडजुम्म एनिदियाणं भंते ! को उववज्जंति' हे भदन्त ! चरम चरम समयवर्ती कृतयुग्म कृतयुग्म राशिरूप एकेन्द्रिय जिव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? विवक्षित संख्याकी राशिके अनुभव के अन्तिम समय में वर्तमान होने से चरम और मरण समयवर्ति होनेसे चरमवाले ऐसे जो कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीव हैं वे चरमचरमसमयकृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय जीव हैं । इनका जन्म कहां से आकर के होता है ? इस प्रश्न के उत्तर में अतिदेश द्वारा गौतम को समझाते हुए प्रभुश्री कहते हैं-'जहा चउत्यो उद्देसओ तहेव' हे गौतम ! इसी शतकके चतुर्थ उद्देशक में जमा कहा गया है वैसा ही वह सब यहां कह लेना चाहिये ! 'सेवं भंते ! सेवं भंते !त्ति' 'हे भदन्त ! चाम
सभा उद्देश न। प्रारम'चरम चरम कडजुम्मकडजुम्म एगि दियाण भ ते ! को उबजेति, .
હે ભગવન ચરમ ચરમ સમયમાં રહેનારા કૃતયુમ કૃતયુગ્મ રાશિરૂપ એકેન્દ્રિય જીવો ક્યા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? વિવક્ષિત સંખ્યાની રાશિના અનુભવના છેલલા સમયમાં રહેનારા હવાથી ચરમ અને મરણ સમયમાં રહેવાવાળા હોવાથી ચરમ સ યવાળા એવા જે કૃતયુમ કતયુગ્મ એકેન્દ્રિય જીવો છે, તેઓ ચરમ ચરમ કૃતયુમ કૃતયુગ્મ શશી વાળા એકેન્દ્રિય જીવે છે, તેઓ ચરમ ચરમ સમય કૃયુગ્ય કૃતયુમ એકે. દ્રિય જીવે છે. તેઓને જન્મ ક્યાંથી આવીને થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં અતિદેશ-ભલામણથી પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે-હે ગૌતમ ! આ પાંત્રીસમા શતકના ચોથા ઉદ્દેશામાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનું તે સઘળું કથન અહિયાં પણ સમજવું જોઈએ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ ३.१० सू०१ चरमाचरम कृ. कृतयुग्मै केन्द्रियनि० ५६७ कृतयुग्मै केन्द्रियाणामुपपातादि विषये यद् देवानुप्रियेण कथितं तत्सर्वं सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ ३५ ॥ १० ॥ ॥
॥ पञ्चत्रिंशत्तमे शतके दशमोद्देशकः समाप्तः ॥ ३५ ॥१०॥
'चरम अचरमसमय कडजुम्मकडजुम्म एगिदिया णं भंते ! कभी उन ज्जति' चरमाचरमसनय कृतयुग्म कृतयुग्मै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्प यन्ते ? चरमाः विवक्षित संख्यानुभूते श्वरमा समये ये वर्तमानाः तथा - अचरम समयाः प्रागुक्तयुक्ते रे केन्द्रियोपादापेक्षया प्रथमसमयवर्त्तितः इत्थंभूताः कृतयुग्म चरम समय कृतयुग्म कृतयुग्म राशि प्रमित एकेन्द्रिय जीवों के उत्पात आदि विषय में आप देवानुप्रियने जोर कहा है वह मय सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुश्री की स्तुति की और नमस्कार किया स्तुति और नमस्कार कर फिर वे तप और संयम से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये १ ||
॥ शतक ३५ व उद्देशक १० वां समाप्त ॥ ३५-१०
टीकार्थ- 'चरम अचरमसमय कडजुम्म कडजुम्न एर्गिदियाण भंते ! कओ उववज्जंति' हे भदन्त ! जो एकेन्द्रिय जीब चरम और अचरम समयवर्ती कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित हैं वे किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? विवक्षित संख्याको अनुभूति के चरम समय में वर्तमान होने से इनमें चरमता और एकेन्द्रिय रूप से
'सेव' भते ! सेव' भते ! त्ति' हे भगवन् शरमयश्न समयमा रहेवावाजा કૃતયુ કૃતયુગ્મરાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીવોના ઉત્પાત વિગેરે વિષયના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું' છે, તે સઘળું કથન સત્ય છે, આપ દેવાનુ પ્રિયનું સઘળુ' કથન સ`થા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌ નમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર मिराभान था. ॥०१॥
!!દસમા ઉદ્દેશે। સમાપ્ત ॥૩૫-૧ના અગીયારમા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
'चरम अचरम समय कडजुम्मकडजुम्म एगिदियाण ं भते ! को उववज्जत्ति' હે ભગવન એકેન્દ્રિય જીવો ચરમ અને અચરમ સમયગતિ કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશિવાળા છે, તેએ કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? વિવક્ષિત સ ંખ્યાના અનુભવનના ચરમ સમયમાં રહેનારા હૈાવાથી તેએમાં ચરમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
LIVERecipe
s
५६८
__ भगवतीसरे कृतयुग्मै केन्द्रिया स्ते चरमाचरम कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रिया इति कथ्यन्ते । एतेषा शुत्पादः कुतः ? इति प्रश्ना, उत्तरयति अतिदेशद्वारेण-'जहा' इत्यादि, 'जहा पढ़मसमय उद्देसओ तहेव निरवसेसं' यथा प्रथमसमयोदेशको द्वितीय स्तथै. वेहापि निरवशेष ज्ञातव्यमिति । 'सेवं भंते ! सेव भंते ! ति जाब विहरई' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद विहरति, इति ॥
॥ पश्चत्रिंशत्तमे शतके एकादशोदेशकः समाप्तः ॥३५।११ उत्पाद की अपेक्षा प्रथमादि समयवती होने से इनमें अचरम समयता कही गई है, इनका उत्पाद कहां से होता है ? तो इस सम्बन्ध में उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम से कहते हैं-'जहा पढन समय उद्देलओ तहेव निरक्सेसं' हे गौतम ! जैसा इसी शतक के द्वितीय उद्देशक में कहा गया है वैसा ही समस्त कथन यहां पर भी करलेना चाहिये । 'सेवं भंते ! सेव भंते ! त्ति जाब विहरह' हे भदन्त चरमाचरम समय कृतयुग्मकृतयुग्म राशिमित एकेन्द्रिय जीवों के उत्पाद आदि के विषय में जो आप देवानुप्रियने कहा गया है यह सब सत्य ही है। २ इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू०१॥
पैतीसवे शतक का ११ ग्यारहवां उद्देशक समाप्त ॥३५-११॥ પણુ અને એકેન્દ્રિય પણાથી ઉત્પાદની અપેક્ષાથી પ્રથમ સમયમાં વર્તમાન હોવાથી તેઓમાં આચરમ સમય પણું કહેલ છે. તેઓને ઉત્પાત કયાંથી થાય છે? તો આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે'जहा पढमसमयउद्देसओ तहेव निरवसेस' गौतम! 20 शतना भीत ઉદેશામાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું સઘળું કથન અહિયાં પણ કહેવું જોઈએ.
__'सेव भंते ! सेव भते! त्ति' सगवन् य२भ अन्य२म समय इत्यु કુતયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિયજીવોના ઉત્પાદ વિગેરે વિષયમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રી ને વંદન કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા, માસૂ૦૧
અગિયારમે ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૫–૧૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ उ.११ सू०१ चरमाचरम कृ.कृतयुग्मैकेन्द्रियनि० ५६९
'एवं एए एकारस उद्देमगा' एवम् उपरोक्त प्रदर्शितक्रमणकादशोदेशकाः संजाताः 'पढ़मो तहओ पंचम भो य सरिसगमा प्रथम स्तृतीयः पञ्च मकश्च सदृश गमा: सदृशालापकाः 'सेसा अट्ट सरिसगमा' शेषा अष्टौ द्वितीयचतुर्थ षष्ठ सप्तमाष्टम नवम दशमैकादशाः सदृशालापकाः 'नवरं चउथे छट्टे अट्टमे दसमेय देवा न उववज्जति तेउलेस्सा नत्थि' नवरं चतुर्थे पष्ठे अष्ट में दशये चोदेशके देवा नोत्पद्यन्ते तथा तेषां तेजोलेश्या नास्ति तत्र चरमममय कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियो देशके, षष्ठे प्रथमप्रथम समयकृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियोद्देश के, अष्टमेप्रथमचरमसमय कुनयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रियोदेशके, दशमे-चरमचरम समय कृतयुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रियोद्देशके, एषु चतुर्दा देशकेषु देवोत्पत्ति ने वक्तव्येति भावः ।
॥पञ्चत्रिंशत्तमे शतके पथममेकेन्द्रिय महायुग्मशतं समाप्तम् ॥३५॥१॥ ____ टीकार्थ-'एवं एए एककारस उद्देनगा' इस पूर्वोक्त क्रम से ११ उद्देशक हैं। 'पढमो तइओ पंचमओ य सरिसगमा' इनमें प्रथम, तृतीय और 'चम ये उद्देशक सदृश आलापवाले हैं। 'सेसा अट्ट मरिमगमा' और द्वितीय, चतुर्थ षष्ठ, सप्तम, अष्ठम, नवम, दशम एवं ग्यारह वाये आठ उद्देशक समान आलापकवाले हैं । 'नवरच उत्थे छठे अदमे दसमे य देवा न ववजांति' परन्तु चौथे छठवें, आठवें और दशवें उद्देशक में देवों का उत्पाद नहीं है। इसलिये वहां तेजोलेश्या नहीं है। चरमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रिय उद्देशक चतुर्थ उद्देशक है। प्रथम प्रथमसमय कृतयुग्मकृतयुग्म एकेन्द्रिय उद्देशक छठवां उद्देशक हैं । प्रथम चरम समय कृतयुग्म एकेन्द्रिय उद्देशक आठवां उद्देशक है। चरमचरम ममय कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रित उद्देशक दशवां उद्देशक है। इनमें देवों की उत्पत्ति वक्तव्य नहीं हुई है।
॥ पैंतीसवें शतक में एकेन्द्रिय महायुग्म शत समाप्तः ॥ ____ एवं एए एकारस उद्देसगा' । पूषोत भथी ११ अगियार शाया छे. 'पढमो तइओ पंचमओ य सरिसगमा' तमा पसे। अनेत्री तथा पाया सरा मासायवाणा छे. 'सेसा अट्र सरिसगमा' तथा मील, यायो, छटो. સાતમ આઠમે નવમે, દસમે અને અગિયારમે આ આઠે ઉદેશાઓ સરખા मासा५3141 . 'नवर चउत्थ छट्टे अटूमे दसमे य देवा न ववज्जति' परत ચોથા, છઠ્ઠા, આઠમાં તથા દસમા ઉદેશામાં દેવોને ઉત્પાત થતું નથી. તેથી ત્યાં તે વેશ્યા હોતી નથી. ચરમ સમય કૃતયુ - કૃતયુગ્મ એકેન્દ્રિય ઉદેશક છઠ્ઠો, ઉદ્દેશે છે પ્રથમ ચરમ સમય કૃતયુગ્મ કૃતવૃષ્મ એકેન્દ્રિયેનો આઠમ ઉદેશ છે. ચરમસમય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ એકેન્દ્રિયોને દસમો ઉદ્દેશ છે. તેમાં દેવોની ઉત્પત્તી કહેલ નથી.
એકેન્દ્રિય મહાયુમ શતક સમાપ્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्ने _ 'अह वितियं एगिदियमहाजुम्म सयं' मूलम्-कण्हलेस्स कडजुम्म कडजुम्म एगिदियाणं भंते! कओ उववज्जंति ? गोयमा! उववाओ तहेव एवं जहा ओहि उदेसए । नवरं इमं नाणत्तं-ते णं भंते ! जीवा किं कण्हलेस्सा ? हंता गोयमा! कण्हलेस्सा तेणं भंते! कण्हलेस्स कडजुम्म कडजुम्म एगिदियत्ति कालओ केवञ्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं अंतोमुहत्तं । एवं ठिईए वि। सेसं तहेव जाव अणंतखुत्तो। एवं सोलस वि जुम्मा भाणियव्वा । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥३५॥२॥सू०१॥
पढम समय कण्हलेस्स कडजुम्म कडजुम्म एगिदियाणं भंते ! कओ उववज्जंति ? जहा-रढम समय उद्देसओ। नवरं तेणं भंते! जीवा कण्हलेस्ला ? हंता कण्हलेस्ला। सेसं तं चेव । सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति ॥३५-रासू०२॥ ___ एवं जहा ओहियसए एकारस उदेसगा भणिया तहा कण्हलेस्लसए वि एक्कारस उद्देसगा भाणियन्वा । पढमो तइयो पंचमो य सरिसगमा, सेसा अट्ट विसरिसगमा। नवरं च उत्थ छट्ट अट्रमदसमेसु उववाओ नत्थि देवस्त । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥३५-२॥ - छाया-कृष्णछेश्य कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? गौतम! उपपात स्तथैव । एवं यथा औधिकोद्देशकः। नवरमिदं नानात्वम्-ते खलु भदन्त ! जीवाः किं कृष्णलेश्याः ? हंत, गौतम ! कृष्णलेश्याः। ते खलु भदन्त ! कृष्णलेश्य कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रिया इति कालतः कियचिरं भवन्ति ? गौतम ! जघन्येन एक समयम्, उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम् । एवं स्थितावपि । शेषं तथैव यावदनन्त कृत्वः एवं षोडश अपि युग्मा भणितव्याः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त इति ३५।
प्रथमसमय कृष्ण लेश्य कृतयुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्प धन्ते यथा प्रथमसमयोद्देशकः । नबरं ते खलु भदन्त ! जीवाः कृष्णलेश्या ? हन्त कृष्णलेश्याः शेषं तदेव ! तदेवं भदन्त तदेव भदन्त ! इति ॥३५॥रार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३५ अ. श.२ कृष्णलेश्य कृ.कृतयुग्मैकेन्द्रियनि० ५७१
एवं यथा औधिकशते एकादशोद्देशका भणिताः तथा कृष्णलेश्य शतेऽपि एकादशोदेशका भणितव्याः। प्रथम स्तृतीयः पञ्चमश्च सदृशगमाः शेषा अष्टावपि सहशगमाः। नवरं चतुर्थ षष्ठाष्टम-दशमेषु उपपातो नास्ति देवस्य । तदेवं भदन्त ! तवं भदन्त ! इति ॥३५।२
॥ पश्चत्रिंशत्तमे शते द्वितीयमे केन्द्रियमहायुग्मशतं समाप्तम् । ३५॥२॥
टीका-'कण्हलेस्स कडजुम्म कडजुम्म एगिदिया णं भंते ! को उवरज्जति' कृष्णलेश्य कृतयुग्मकृतम्मै केन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत आगत्य उत्पद्यन्ते किं नैरयि. केभ्य स्तियग्भ्यो मनुष्येभ्यो देवेभ्यो वा आगत्योत्पद्यन्ते ? इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा ! हे गौतम ! 'उबवाभो तहेव एवं जहा ओहि उद्देसर' उपपातः, कृष्णलेश्यैकेन्द्रियाणां तथैव एवं यथा औधिकोद्देशकः, अस्यैव शतकस्य प्रथमोदेशको वर्णितः प्रथमोशिकवर्णितप्रकारेणैव कृष्णलेश्य कृतयुग्मकृतयुग्मैः केन्द्रियाणामुपपातो ज्ञातव्य इति 'नवरं इमं नाणत्तं' नवरमिदं वक्ष्यमाणनानात्व
द्वितीय एकेन्द्रिय महायुग्म शत 'कण्हलेस्स कडजुम्म कडजुम्म एगिदियाण भते !' इत्यादि
टीकार्थ-हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले कृतयुग्म कृतयुग्म राशिपमित एकेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! उववाओ तहेव एवं जहा ओहि उद्देसए'इन कृष्णलेश्यावाले कृतयुग्म कृतयुग्म राशिममित एकेन्द्रियों का उपपात जैसा कि इसी शतक के प्रथम उद्देशक में कहा गया है वैसा ही हैं । 'नवर इम नाणत्तं' परन्तु यहां ऐसी विशे
બીજા એકેન્દ્રિય મહાયુગ્મ શતકને પ્રારંભ– 'कण्हलेस कडजुम्म कडजुम्म एगि दियाण भंते ! त्यादि
હે ભગવાન કૃષ્ણલેશ્યાવાળા કૃતયુગ્મ કૃતયુમ શિવાળા એકે. ન્દ્રિય જીવો ક્યા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યંચ નિકોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री छ -'गोयमा ! उववाओ तहेव एवं जहा ओहिउद्देसए' मा . લેશ્યાવાળા કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ રાશીવાળા એકેન્દ્રિયને ઉપપાત જેમ કે આ सतना पता शाम पाम मावेश छे. मे प्रभारी छ. 'नयर इम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
भगवतीस्त्रे भेदः सामान्य केन्द्रियेभ्यः कृष्णलेश्य कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियाणाम् । 'ते णं भंते ! जीवा कि कण्ह लेस्सा' ते खल भदन्त ! जीवाः किं कृष्ण लेश्यावन्तः ? उत्तरमाह-'हंता गोयमा ! कण्ह छेस्सा' हन्त गौतम ! ते जोवाः कृष्णलेश्यावन्तो भवन्तीति ! 'ते गं भंते ! कण्हलेस कड जुम्मकडजुम्म एगिदियत्ति कालो केनचिरं होति' ते खलु मदन्त ! कृष्णश्यकृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रिया इति कालतः कियच्चिरं भवन्तीति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं एकं समयं' जघन्येन एक समयं जघन्यत एकसमयानन्तरं संख्यान्तरं भवन्तीति । 'उको सेणं अंनो मुहुतं' उत्कर्षेणान्तर्मुहूत्तं यावत् कृष्णलेश्यै केन्द्रिया भवन्तीति । तदनन्तरं कृतयुग्मकृतयुग्मत्वानुभवाभावात् 'एवं ठिईए वि' एवं षता है-अर्थात् सामान्य एकेन्द्रियों की अपेक्षा इन कृष्णलेश्यावाले कृतयुग्म कृतयुग्म राशिपमित एकेन्द्रियों के कथन में ऐसी विशेषता है-'ते भंते ! जीया कि कण्हलेस्सा' हे भदन्त ! क्या ये जीव कृष्णलेश्यायाले होते हैं ? 'हंता गोयमा !' हां, गौतम ! ये जीव कृष्णलेश्यावाले होते हैं। तेण भते ! कण्हलेस्स कडजुम्म कडजुम्म एगिदित्ति कालो केवचिचर होति' हे भदन्त । ये कृष्णलेश्यावाले कृतयुग्म कृतयुग्म राशिमित एकेन्द्रिय जीव कालकी अपेक्षा इस रूप में कब तक रहते हैं ? 'गोयमा ! जहन्नेण एक समयं उक्कोसेण अंतोमुहत्तं' हे गौतम ! ये एकेन्द्रिय जीव इस रूप में जघन्य से तो एक समय तक रहते हैं और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहर्त तक रहते हैं। इस के बाद इनमें यह रूपता नहीं रहती है। 'एवं ठिईए वि' इसी प्रकार नाणत्त' ५२४ मडियां में विशेष पाणु छ अर्थात् सामान्य सन्द्रिय કરતાં આ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીવોના थनमा म प्रमाणे विशेष पा छे.-'ते ण मते ! जीवा कि कण्हलेस्सा' के भगवन् शुतो वेश्यावाणा हाय छ ? 'हता गोयमा !' । गौतम! ॥ १ वेश्या है।य छे. 'ते ण मते ! कण्हलेस्स कहजुम्म कड़जुम्म एगिदियत्ति काल भो केवच्चिर होति' 3 भगवन् मासेश्यावा॥ तयुम्भ કૃતયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીવો કાળની અપેક્ષાએ આ રૂપથી ક્યાં સુધી રહે है? उत्तरमा प्रभुश्री ३ छ है-'गोयमा ! जहन्नेण एकं समय उक्कोसेण अंतोमहत्तं गोतम ! म सन्द्रिय ७ मा ३५मां धन्यथी तो मे સમય સુધી રહે છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતમુહૂર્ત સુધી રહે છે. તે પછી तमामा म २ प रतु नथी. 'एवं ठिईए वि' से प्रभार तमानी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ अ. श. २ कृष्गलेश्य कृ कृतयुग्मैकेन्द्रियनि० ५७३ पूर्वरदेव स्थितावपि जघन्येनै समयमुत्कर्षेणान्त मुहूर्तम् कृष्णले माता स्थिति कृष्णलेश्या कालबदरसे येत्यर्थः। 'सेसं तहेव जाव अणंखुग' शेषं स्थित्पतिरिक्तं सर्व तयैव औधिकशतकीयपथमोद्देशकवदेव यावदनन्त कृस्वः । एवं सोलस वि जुम्मा माणियमा' एवं कथित प्रकारेण षोडशापि युग्माः कृतयुग्मकृतयुग्मदारभ्य कल्योजकल्योजा अपि पठनीया इति। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' देवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति हे भदन्त ! कृष्णलेश्यकृतयुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रिय जीवानामुसे इनकी स्थिति भी जघन्य से एक समए की और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त की होती है। 'सेत तहेव जाव अणंतखुत्तो' बाकी का और सब कथन सामान्य एकेन्द्रिय जीवों के जेसा ही है। और यह कथन इनके सम्बन्ध में 'यावत् ये इस रूप में अनन्तवार उत्पन्न होते है' यहां तक हैं । 'एवं सोलस वि जुम्पा भाणियवा' इसी प्रकार से इनके सोलह महायुग्म भी कहछेना चाहिये । अर्थात् इनके कृतयुग्म कृतयुग्म से लेकर कल्योज कल्योज महायुग्म तक जो इन के महायुग्म प्रकट किये हैं सो उन २महाराशिवाले इन एकेन्द्रियों के सम्बन्ध में पूर्वोक्त कथन के अनुसार ही कथन करलेना चाहिये और यह कथन 'यावत् वे इन इन महायुग्मों के रूप में अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं इस अन्तिम कथन तक जानना चाहिये ।
'सेव भते ! सेव भते ! त्ति हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले कृतयुग्म कृतयुग्म राशियमित एकेन्द्रिय जीवों के उपपात आदि में जो आप સ્થિતિ પણ જઘન્યથી એક સમયની અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતર્મુહૂર્તની હોય छ. 'सेस' तहेव जाव अणत खुत्तो' मानु मा सघणु थन सामान्य અકેન્દ્રિય જીના કથન પ્રમાણે જ છે. અને આ કથન તેના સંબંધમાં યાવત તેઓ આ પ્રકારથી અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચૂકયા છે, “આ કથન સુધી કહેલ छ. 'एव सोलस वि जुम्मा भाणियव्वा' मास प्रमाणे माना सण महायुमे। પણ કહેવા જોઈએ. અર્થાત્ આમને કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મથી લઈને કાજકજ મહાયુગ્મ સુધી આમના જે મહાયુમે બતાવ્યા છે. તે તે મહારાશિવાળા આ અકેન્દ્રિયેના સંબંધમાં પહેલા કહેલ કથન પ્રમાણે કથન કહેવું જોઈએ. અને આ કથન યાવત્ તેઓ અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચૂકયા છે. આ છેલા કથન સુધી સમજવું.
'सेव भते । सेव भते ! त्ति' मन् वेश्या वाणा तयुसतयुग्म શિવાળા એકેન્દ્રિય જીવોના ઉપપાત વિગેરેના સંબંધમાં આપ દેવાનુપ્રિયે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
भगवतीसूत्रे पपातादि विषये यद् देवानुपियेण कथितं तत्सर्व सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा यावद् विहरतीति ॥३५।२।१ इति पञ्चत्रिंशत्तमे शतके द्वितीयैकेन्द्रियमहायुग्मशते प्रथमोद्देशकः समाप्तः।३५।२।१। ___पढम समय कण्हलेस्स कडजुम्मकडजुम्म एगिदिया णं भंते ! को उवव जति' प्रथमप्तमयकृष्णलेश्य कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? इति प्रश्नः, उत्तरयति अतिदेशद्वारेण-'जहा' इत्यादि, 'जहा पढम समय उद्देसओ' यथा प्रथमसमयोदेशकः, प्रथमसमयादेशके एतच्छतकस्य प्रथम देवानुप्रियने कहा है । वह सब सत्य ही है। २ इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥४०१॥ द्वितीय एकेन्द्रिय महायुग्म शत में प्रथम उद्देशक समाप्त । ३५-२-१॥ __ 'पढम कहलेस्स कडजुम्म कडजुम्म एगिदियाण भंते ! इत्यादि
टीकार्थ-हे भदन्त ! प्रथम समय के कृष्णश्यावाले कृतयुग्म कृतयुग्म राशिमित एकेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? इस प्रश्न का अतिदेश द्वारा उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतमस्वामी से कहते हैं ? 'जहा पढम समय उद्देसओ' हे गौतम ! जेसा कथन इसी शतक के प्रथम शत के द्वितीय उद्देशक में एकेन्द्रिय જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સત્ય જ છે. હે ભગવન આપી દેવાનુપ્રિયનું આ વિય સંબંધી સઘળું કથન સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગીતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. બીજા એકેન્દ્રિય મહાયુન શતકમાં પહેલે ઉદ્દેશ સમાપ્ત
मीon शानो प्रार'पढमसमय कण्हलेस कडजुम्म कडजुम्म एगिदियाण' भते ! त्या ટીકાર્યું–હે ભગવન પ્રથમ સમયના કૃષ્ણસ્થાવાળા કુતયુગ્ય કૃતયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જી કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં અતિદેશ દ્વારા પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે'जहा पढमसमय उद्देसओ' 3 गौतम ! मा शतना पडता GRAi .
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१५ म. श.२ प्र.समय कृष्णलेश्य कृ.क.जीवनि० ५७५ शतकीय द्वितीयोदेशके येन प्रकारेणैकेन्द्रियाणां विषये कथितं तथैवात्रापि ज्ञात ध्यमिति । 'नवरं तेणं भंते ! जीवा किं कण्हलेस्सा' नवरं प्रथम शतापेक्षया इदं
लक्षण्यं यत् ते खलु भदन्त ! जीवाः किं कृष्णलेश्यारन्तः ? इति प्रश्नः । उत्तरयति-हंता' इत्यादि, 'हंता कण्ह लेस्सा' हे गौतम ! ते जीवाः कृष्णलेश्यान्तो भवन्ति, इत्युत्तरम् 'सेसं तं चे' शेषं तदेव यत पूर्वशते कथितमिति । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ।। इति पश्चत्रिंशत्तमेशतके द्वितीय केन्द्रियमहाशते द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥३५ २१२
॥ पश्चत्रिंशत्तमे शतके द्वितीयशते तृतीयाघेकादशोदेशकाः पारभ्यन्ते । _ 'एवं जहा ओहियसए एक्कारस उद्देसगा भणिया' एवं यथा औधिकशते पञ्चत्रिंशत्तमशतकस्य प्रथमे शतके औधिक-कृतयुग्मकृतयुग्माः १, पथमसमय के सम्बन्ध में किया जा चुका है वैसा ही वह यहां पर जानना चाहिये। 'नवर तेण जीवा कि कण्हलेस्सा' परन्तु वहां के कथन की अपेक्षा यहां के कथन में यही विशेषता है कि ये जीव कृष्णलेश्यावाले होते हैं। यही बात प्रश्नोत्तर रूप से प्रकट की गई है । 'सेस नचेव' अवशिष्ट कथन पूर्वशत में कहे गये अनुसार है । 'सेव मंते । सेव भते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे मंयम और तप से प्राम्या को भावित करते हुए अपने स्थान पर बिराजमान हो गये ॥३५-२-२|| पैंतीसवें शतक के दूसरे एकेन्द्रिय महा शनक का
दुसरा उद्देशक समाप्त ॥३५-२॥ ન્દ્રિય જીવોના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન કર્યું છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન मडिया सभा'नवर ते ण जीवा कि कण्हलेम्सा' ५२'तु त्यांना ४थन કરતાં આ કથનમાં એજ વિશેષ પડ્યું છે કે આ જી કૃષ્ણલેશ્યાવાળા હોય छ. मेरी बात यडियो प्रश्नोत्तर ३५थी प्रगट ४२८ छे. 'सेस त चेव' બાકીનું કથન પહેલા શતકમાં કહ્યા પ્રમાણે છે.
___'सेव भते ! सेव भते ! त्ति' हे भगवन् मा५ देवानुप्रिये रे प्रभायेनु કથન કર્યું છે. તે સઘળું કથન સત્ય જ છે. ૨ આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી અને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા.
બીજા એકેન્દ્રિય મહાશતકમાં બીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૩૫-૨-રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
भगवती सूत्रे
कृतयुग्म कृतयुग्माः २, अप्रथमसमय कृतयुग्मकृतयुग्माः ३, चरमसमय कृतयुग्म अचरमसमयकृतयुग्मकृतयुग्मा ५, प्रथमप्रथमसमय कृतयुग्म
कृतयुग्माः ४,
कृतयुग्माः ६, प्रथमापथम समयकृतयुग्मकृतयुग्मा ः ७ | प्रथमचरमसमय कृतयुग्मकृतयुग्माः ८ । प्रथमाचरमसमय कृतयुग्मकृतयुग्माः ९, चरम चरम समय कृतयुग्मकृतयुग्माः १०, चरमाचरमसमय कृतयुग्मकृतयुग्माः ११, इत्येत द्विशेषणविशिष्टाने के न्द्रियानाश्रित्य ये एकादश देशका भणिताः कथिताः 'हा कण्हलेस व एकारस उद्देगा भाणियन्ना' तथा तेनैव रूपेण कृष्णलेश्य पदविशिष्ट द्वितीयशतेऽपि एकादश उद्देशका भणितव्याः आलापशतक ३५ उद्देशक ३-११ तक
टीकार्थ- ' एवं जहा ओहियसर एक्कारस उद्देगा भणिया' जिस प्रकार से औधिक शत में ३५ वें शतक के प्रथम शतक में- कृतयुग्म कृतयुग्म १, प्रथमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म २, अप्रथम, समय कुनयुग्म कृतयुग्म ३, चरम समय कृतयुग्म कृतयुग्म ४, अचरम समय कृतयुग्म कृतयुग्म ५, प्रथम प्रथम समय कृतयुग्म कृतयुग्म ६, प्रथमाप्रथम चरमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म ७, प्रथम चरम समय कृतयुग्म कृतयुग्म ८, प्रथमाचरम समय कृतयुग्म कृतयुग्म ९, चाम चरम समय कृतयुग्म कृतयुग्म १०, और चरमाचरम समय कृतयुग्म कृतयुग्म ११ इन विशेषो से विशिष्ट एकेन्द्रियों को आश्रित करके ११ उद्देशक कहे गये हैं । 'तहा कण्हलेस्तसए वि एक्कारस उद्देगा भाणिवा' उसी रूप से कृष्णलेश्यपद विशिष्ट द्वितीय शत में भी ११ उद्देशक कहलेना चाहिये । तथा इस सम्बंन्ध में आलाप प्रकार भी ત્રીજાથી ૧૧ મા સુધીના ઉદ્દેશાઓના પ્રારંભ'एवं जहा ओहियसर एक्कार उद्देगा भणिया '
ટીક થ’- જે પ્રમાણે ૩૫ પાત્રીસમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં-કૃતયુગ્મકૃતયુગ્મ૧, પ્રથમસમય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ ૨, અપ્રથમસમય કૃતયુગ્મકૃતયુગ્મ ૩, ચરમભ્રમય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ ૪, અચરમ સમય કૃતયુગ્મ નૃતયુગ્મ ૫, પ્રથમ પ્રથમસમય કૃયુગ્મ મૃતયુગ્મ ૬, પ્રથમાપ્રથમ સમય કૃયુગ્મ કૃતયુગ્મ ૭ પ્રથમ ચરમ સમય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ ૮ પ્રથમ અચરમ સમય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ ૯ ચરમ ચરમ સમય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ ૧૦ અને ચરમ અચરમ સમય કૃતયુગ્મ મૃતયુગ્મ ૧૧ આ પ્રકારના વિશેષણાવાળા એકેન્દ્રિય જવાના આશ્રય કરીને ૧૧ અગિયાર उद्देश. 'तहा काउलेस्सए वि एक्कारस उद्देगा भाणियन्त्रा' भ પ્રમાણે કૃષ્ણુલેશ્યાના પુવાળા ખીજા શતકમાં પણ ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાઓ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
-
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ म. श.२ कृष्ण. कृ. कृ. येकादशोद्देशककथनम् ५७७ समकारश्च स्वयमहनीय इति । तत्र 'पढमो तइओ पंचमो य सरिसगमा' प्रथमोद्देशक स्तृतीयोदेशकः पश्चपोद्देशकश्च सदृशगमाः समानालापका भवन्ति । 'सेसा अट्ठवि सरिसगमा' शेषाः द्वितीयचतुर्थषष्ठप्तप्तमाष्टमनवमदशमैकादशास्मका अष्टावपि उद्देशकाः सदृशगमाः सद्दशालापकाः सनि' 'नवरं चउत्थ छट्ठ अट्ठम दसमेसु उववाओ नत्थि देवस्स' नवरं चतुर्थषष्ठाष्टमदशमोदेशकेषु उपपातो नास्ति देवस्य एषु देवा नोत्पद्यन्ते इति भावः । 'सेवं भंते सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति यावद्विहरति ॥ इति श्री - विश्वविख्यातजगदल्लभादिपदभूषिनबालब्रह्म वारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचिताय "श्री भगवतीमत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां पञ्चत्रिंशत्तमे शतके द्वितीयशते तृतीयादारभ्य एकादशान्ता:
___ उद्देशकाः समाताः ॥३५ २॥११॥ ॥ इति पञ्चत्रिंशत्तमे शतके द्वितीयमे केन्द्रियमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥३५।२।। अपने आप बना लेना चाहिये । इन में 'पढमोतहओ पंचमोय सरिगमा' प्रथम उद्देशक, तृतीय उद्देशक और पंचम उद्देशक एक से आलापक वाले हैं। 'सेसा अट्ट वि सरिसगमा' और द्वितीय, चतुर्थ, षष्ठ, सप्तम, अष्टम, नवम, दशम और एकादश ये आठ उद्देशक एक से आलापकवाले हैं । 'नवरं च उत्थ, छट्ट, अहम. दसमेस्लु उववाभो नस्थि देवस्स' परन्तु चतुर्थ में, छठे में, आठवें में एवं दशवें में देव का उपपात नहीं होता हैं । 'सेव भंते ! सेवं भाते ! त्ति' हे भदन्त ! जेमा કહેવા જોઈએ. તથા આ સંબંધમાં આલાપને પ્રકાર પણ સ્વયં બનાવીને सभ al. 'पढमो तइओ पंचमो य ससिसगमा' पर देशी श्री देश। भने पाया शो मे स२ मा छ, 'सेसा अट्ठ वि सरिसगमा' તથા બીજે, ચોથે, છઠે, સાતમે, આઠમે, નવમે, દસમ, અને અગિયાર
॥ माह अशा ४ स२५भासावा छे. 'नवरं च उत्थ छटू अट्रम दसमेसु उववाओ न त्थि देवस्स' ५२तु याथा, ७31, 34॥ मने शमा देशामा દેના ઉપપાત થતો નથી,
म०७३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
E
५७८
भगवतीरो आपने यह कहा है वह सब कथन सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की नमस्कार किया। वन्दना नमः स्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके पैंतीसवें शतक के वितीय शतक में तृतीय उद्देशक से लेकर ११३ उद्देशक
पर्यन्त के उद्देशक समाप्त ॥३५-२-११॥ द्वितीय एकेन्द्रिय महायुग्म शतक समाप्त हुआ॥३५-२॥
'सेव भते ! सेव भते ! त्ति' सावन मा २ प्रमाणे मा विषयमा કથન કરેલ છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ. સ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી વાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર'ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાન પાંત્રીસમા શતકમાં બીજા ઉદેશથી લઈને અગિયારમાં
ઉદ્દેશા સુધીના સઘળા ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત ૩૫-૨-૧૧ ૩૫ માં શતકમાં બીજું એકેન્દ્રિય મહયુગ્મ શતક સમાપ્ત ૩૫-૨
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ अ. श. ३ नीललेश्यमहायुग्मशतम्
'अह तयं एर्गिदियमहाजुम्मसय
मूलम् - एवं नीललेस्सेहि वि सयं कण्हलेस्स सयसरिसं एक्कारस उद्देगा तहेव सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥ सू० १॥ पणतीस मे सए तइयं एगिंदिय महाजुम्म सयं समत्तं ॥ ३५-३ ॥
५७९
छायाः -- एवं नीललेश्यैरपि शतं कृष्णले श्वशतसदृशम्, एकादशोद्देशकास्वथैव । तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति ||
पञ्चत्रिंशत्तमे शतके तृतीयमेकेन्द्रियमहायुग्मशतं समाप्तम् ||३५| ३ ||
टीका- ' एवं नीलले सेहि वि सयं कण्हलेस्ससयसरिसं' एवं नीललेश्यैरपि शतं कृष्णलेश्वशतसदृशं ज्ञातव्यम्, यथा - कृष्णलेश्यामन्तर्माव्य शतमेकेन्द्रिय महायुग्माख्यं निर्मित तथैव नीललेश्यमन्तर्भाव्यापि तृतीय मे केन्द्रियमहायुग्मशतं निर्मातव्यम् | 'एक्कारस उद्देसमा तहेब' यथैव कृष्णलेश्यशते अधिककृतयुग्म कृतशतक ३५ तृतीय एकेन्द्रिय महायुग्म शत
टीकार्थ- ' एवं नीललेस्सेहिं वि सयं कण्हलेस्ससरिस एक्कारस उद्देसगा तहेव सेव भते ! सेव भते ! त्ति' कृष्णलेइयावालों के सम्बन्ध में जैसा कृष्णलेश्या शतक कहा गया है । उसी रीति से नीलश्यावालों के सम्बन्ध में नीललेश्या शतक भी कहलेना चाहिये जैसे वहां ११ उद्देशक कहे गये हैं वैसे ही यहां पर भी ११ उद्देशक हैं ऐसा समझना चाहिये । तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि जिस रीति से कृष्णलेश्या को आश्रित करके एकेन्द्रिय महायुग्म नाम का शतक निर्मित हुआ है । उसी प्रकार से नीललेश्या को आश्रित करके तृतीय एकेन्द्रिय महायुग्म शतक भी निर्मित कर लेना चाहिये । तथा 'एक्कारस उद्देसगा तहेव' कृष्णलेश्यावालों के शत में औधिक ત્રીજા એકેન્દ્રિય મહાયુગ્મ શતકના પ્રારંભ——
'एव ं नीललेस्सेहि' सय कण्हलेस्सरिस एक्कार सउहेसगा तद्देव-सेव भ'ते ! सेव भ'ते ! त्ति' सेश्यावाणाना संबंधमां ने प्रमाणे सेश्या शत કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે નીલેશ્યાવાળાના સબંધમાં નીલલેફ્સા શતક પણ કહેવું જોઈ એ, ત્યાં જે પ્રમાણે ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાઓ કહ્યા છે, એજ પ્રમાણેના ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશા અહિયાં પણ છે તેમ સમજવું. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે રીતે કૃષ્ણલેશ્યાના આશ્રય કરીને એકેન્દ્રિય મહાયુગ્મ નામનું શતક કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે નીલકેશ્યાને આશ્રય કરીને એકેન્દ્રિય મહાયુગ્મ શતક પણ સમજી લેવું જોઈએ. તથા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८०
भगवतीसूत्रे युग्मोद्देशादारभ्य चरमाचरम कृतयुग्मकृतयुग्मोद्देशपर्यन्तमेकादशोदेशकाः कृता स्तथैव इहापि नीललेश्य पदमधिकृत्य कृतयुग्म कृतयुग्मादि घटिता एकादशोदेशका अपि करणीयाः। सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति । इति श्री - विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिपदभूषितवाल ब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां श्री भगवतीमूत्रस्य' प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां पञ्चत्रिंशत्तमशतके तृतीयमेकेन्द्रियमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥३५॥३ कृतयुग्म कृतयुग्म उद्देशक से लेकर चरम चरम कृतयुग्म कृतयुग्म उद्देशक तक ११ उद्देशक किये गये हैं उसी प्रकार से यहां पर भी नीललेश्य पद को लगाकर कृतयुग्म कृतयुग्म आदि घटिन ११ उद्देशक कर लेना चाहिये । 'सेव भंते सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कथन किया है, वह सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमस्वामीने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया । वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भाषित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥१॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" को प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके पैंतीसवें शतकका
तीसरा महायुग्म शतक समाप्त ॥३५-३॥ 'एक्कारस उद्देनगा तहेव' ज्युलेश्या वाणामोना शत:भो मौ४ि कृतयुग्म કૃતયુગ્મ ઉદ્દેશથી લઈને ચરમ ચરમ કૂતયુગ્મ કૃતયુગ્મ ઉદ્દેશ સુધી ૧૧ અગિયાર ઉદેશાઓ કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ નીલલેશ્યા પદ લગાવીને કૃતયુગ્મ કયુમ વિગેરે ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાઓ સમજવા. _ 'सेव भते ! सेब भंते ! त्ति' हे भगवन् मा५ हेवानुप्रिये २ प्रभो ॥ વિષયમાં કહ્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે હે ભગવન આપનું કથન સત્ય જ છે, એ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના પાંત્રીસમા શતકનું ત્રીજુ એકેન્દ્રિય મહાયુમ
શતક સમાપ્ત ૩૫-૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३५ अ. श. ४ कावोतलेश्य महायुग्मशतम् || 'अह चउत्थं एर्गिदिय महाजुम्मस ||
मूलम् - एवं काउलेस्सेहि वि सयं कण्हलेस्सस्य सरिसं । सेवं भंते! सेवं भंते! ति ।
५८१
छाया -- एवं कापोतलेश्यैरपि शतं कृष्णलेश्यशतसदृशम् । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।
टीका -- एवं कापोतलेश्यैरपि शतं कृष्णलेश्वशत सदृशम् । अत्र कापोतaarपदमधिकृत्य एकादशोदेशका कृष्णलेश्यकृतयुग्म कृतयुग्मोद्देशक ः देव एकादशोदेशकाः पठनीया इति भावः । सेवं भंते । सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।
॥ पञ्चत्रिंशत्तमश के चतुर्थमे केन्द्रिय महायुग्मशतं समाप्तम् ||३५|४
शतक ३५ चतुर्थ एकेन्द्रिय महायुग्म शत
'टीकार्थ - ' एवं काउलेस्से हि वि स व पहलेरससरिस - सेवं भरते ! सेव भते ! ति' कापोतलेइयावालों के सम्बन्ध में भी कृष्ण लेश्या शतक के जैसा शतक बना लेना चाहिये। यहां कृष्णलेश्या के स्थान में कापोतश्यापद रखकर ११ उद्देशक बनता है । है भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया । वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।
॥ चतुर्थ एकेन्द्रिय महायुग्म शत समाप्त ॥ ३५ -४ ॥
ચેથા એકેન્દ્રિય મહાયુગ્મ શતકના પ્રારંભ ~~~~
'एव' काउलेसेहि' विसयं कण्हलेस प्रयस्ररिस' 'सेव' भते ! सेव भ'ते ! त्ति' કાપેાતલેસ્યાવાળા એના સબંધમાં પણ કૃષ્ણલૈશ્યા શતકની જેમ શતક બનાવીને કહેવુ જોઇએ અહિયાં કૃષ્ણુલેસ્યાના સ્થાનમાં કાપાતલેશ્યા પદ મૂકીને ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાએ મનાવી લેવા. હે ભગવન આપે આ વિષયમાં જે કહેલ છે તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન્ આપનું કથન સથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેને નમસ્કાર કર્યો વ`દના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાતિ કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા, ાસૢ૦૧૫ ચક્ષુ' એકેન્દ્રિય મહાયુગ્મ શતક સમાપ્ત ॥૩૫-૪૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे
॥ अह ५-१२ सयाई मूलम्-भवसिद्धिय कडजुम्म कडजुम्म एगिदियाणं भंते ! कओ उववज्जति ? जहा ओहियसयं तहेव। नवरं एकारससु वि उद्देसएसु अह भंते ! सव्वे पाणा जाव सव्वे सत्ता भवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म एगिदियत्ताए उववन्न पुवा? गोयमा! णो इणटे समटे सेसं तहेव । सेवं भंते ! सेवं भते ! ति ॥सू०१॥
पगतीसइमे सए पंचमं सयं समत्तं ॥३५-५॥ कण्हलेस्त भवसिद्धिय कडजुम्म कडजुम्म एगिदियाणं भंते ! कोहि तो उववज्जति ? एवं कण्हलेस भवसिद्धिय एगिदिए वि सयं वितियसयं कण्हलेस्ससरिसं भाणियत्वं । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥३५-६॥
एवं नीललेस्स भवसिद्धिय एगिदिएहि वि सयं। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति !३५-७॥
एवं काउलेस्स भवसिद्धिय एगिदिएहि वि तहेव एक्कारस उद्देसगसंजुत्तं सयं। एवं एयाणि चत्तारि भवसिद्धियसयाणि। चउसु वि सएसु सव्वे पाणा जाव उववन्नपुव्वा ? णो इणढे समट्रे । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥३५-८॥
जहा भवसिद्धिएहिं चत्तारि सयाई भणियाई एवं अभवसिद्धिएहि वि चत्तारि सयाणि लेस्सा संजुत्ताणि भाणियवाणि। सव्वे पाणा० तहेव नो इणटे समढे। एयाई बारसएगिदियमहाजुम्म सयाई भवंति । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥३५-१२॥
पणतीसइमं सयं समत्तं ॥३५॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेषचन्द्रिका टीका श०३५ अ. श.५-१२ भव०येकेन्द्रियमहायुग्मशतानि ५४३
छाया--भवसिद्धिय कृतयुग्मकृतयुग्मैकेन्द्रिाः खलु भदन्त ! कुत उत्पचन्ते यथोधिकशतं तथैव ! नवरमेकादशस्वपि उद्देशकेषु अथ भदन्त ! सर्वे पाणायावत्सर्वे सवाः भवसिद्धिककृतयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रियतया उत्पन्नपूर्वाः गौतम ! नायमर्थः समर्थः शेषं तथैव । तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ॥३५५॥
कृष्ण लेश्य भवसिद्धिककृतयुग्मकृतयुग्म केन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते एवं कृष्णलेश्य भवसिद्धिकैरपि शतं द्वितीयशत कृष्णलेश्यसदृशं भणिदव्यम् तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥३५॥६॥ __ एवं नीललेश भवसिद्धिकैकेन्द्रियैरपि शतम् । तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥३५/७॥
एवं कापोतलेश्य भवसिद्धिकैकेन्द्रियैरपि तथैव एकादशोद्देशक संयुक्तं शतम् एवमेतानि चत्वारि भवसिद्धिकशतानि । चतुर्वपि शतेषु सर्वे प्राणा यावत् उत्पन्न पूर्णी, नायमर्थः समर्थः । तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥३५.८॥
यथा-भवसिद्धिकैश्चत्वारि शतानि भणितानि एवमभवसिद्धिकैरपि चत्वारि शतानि लेश्या संयुक्तानि भणितव्यानि । सर्वे माणा तथैव नागमर्थः समर्थः । एवमेतानि द्वादश एकेन्द्रियमहायुग्मशतानि भवन्ति । तदेव भदन्त । तदेव भदन्त इति ३५॥१२॥
॥पञ्चत्रिंशत्तमं शतकं समासम् । ३५।। टीका--'भवसिद्धिय कडजुम्म कडजुम्म एगिदियाणं भंते ! को उबवज्जंति' भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्मै केन्द्रियाः खलु भदन्त! कु । उत्पद्यन्ते कि नैरयिकेभ्य आगत्य तियग्भ्यो वा आगत्य मनुष्येभ्यो वा आगत्य देवेभ्यो वा आगत्य समुत्पधन्ते इति पूर्ववदेव प्रश्नः, उत्तरमाह-अतिदेशद्वारेण 'जहा' इत्यादि
शतक ३५ पंचम शत से लेकर १२ वें शतक टीकार्थ-'भवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म एगिदियाण भते ! कओ उववज्जति' हे भदन्त ! भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म राशि प्रमित एकेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते है ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यज्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवश मनुष्यों में से आकर
પાંચમા શતકનો પ્રારંભ – 'भवसिद्धिय कडजुम्म कडजुम्म एगि दियाण भंते ! को उबवज्जति' 3 ભગવન્ ભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મકૃતયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જી કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યંચ યોનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४
भगवती सूत्रे
1
'जहा ओहियस सत्र' यथा एतस्यैव शतकस्यधिकशतं प्रथमशतं तथैव - प्रथम शतकवदेव सर्व प्रश्नोत्तरादि ज्ञातव्यम् । औधिकशतापेक्षया यद्वैलक्षण्यं तद्दर्शयति'नवरं' इत्यादिना - 'नवरं एक्कारससु वि उद्देमएस' नवरमेकादशस्त्रपि उदेशकेषु 'अह भंते ! सब्वे पाणा जाव सब्वे सत्ता' भदन्त ! सर्वे पाणा यावत् सर्वे सच्चाः यावत्पदेन भूतजीवयोः संग्रहो भवति 'भवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म एर्गिदिवत्ताए उववन्नपुश' भवसिद्धिककृत युग्मकृतयुग्मकेन्द्रियतया उत्पन्नपूर्णः हे भदन्त ! सर्वे प्राणजीवभूतसत्राः मवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रियतया किं पूर्व समुत्पन्ना इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'नो इट्ठे समट्टे' नायमर्थः समर्थः सर्वे जीवाः नोत्पपूर्वा एतादृशै केन्द्रियतयेति के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते है ? इस प्रश्न का अतिदेश द्वारा उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतमस्वामी से कहते हैं- 'जहा ओहियसयं तहेव' हे गौतम! जैसा औधिक शतक मेंइसी शतक के प्रथम शतक में कहा गया है-वैसा ही सब प्रश्न और उत्तर के सम्बन्ध में यहां कथन जानना चाहिये । 'नवर' एक्कार ससु वि उद्देसएस अह भंते! सव्त्रे पाणा जाव सव्वे सत्ता भवसिद्धिय कडजुम्न कडजुम्म एनिंदियत्ताए उनपुवा' परन्तु औधिक शतक की अपेक्षा जो भिन्नता यहां है यह ऐसी है - 'हे भदन्त ! क्या समस्त प्राण यावत् सव भरसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रति एकेन्द्रिय रूप से पहिले उत्पन्न हो चुके हैं ? तो इस पर प्रभुश्री कहते हैं - 'गोयमा जो इट्टे समट्टे' हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् समस्त
મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવેશમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના અતિદેશ દ્વારા ઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને उडे छे !-'जहा ओहियसय' हे गौतम! मौधिः शतम्मां भेटते हैं या शतना પહેલા શતકમાં જે રીતે કથન કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનું કથન પ્રશ્ન मने उत्तर३५ सघणु उथन मडियां अहेवु' लेडो, 'नवर' एक्कारखसुवि उद्देवपतु अह भते ! सव्वे पाणा जान सव्वे सत्ता भवसिद्धिय कडजुम्म कडजुम्म एगि दत्ताए उववन्नपुव्वा' परंतु सोधि शतना उथन ४२तां या अथनभां જે ભિન્તપણું છે, તે એવું છે કે-‘હે ભગવન શુ' સઘળા પ્રાા યાવત્ સઘળા સત્ત્વા ભવસિદ્ધિક કૃયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય પણાથી પહેલાં ઉત્પન્ન थर्म यूज्या हे ? या प्रश्नमा उत्तरभां प्रभुश्री गौतमस्वामीने उडे छे - 'गोयमा ! जो इट्टे समट्टे' हे गौतम! या अर्थ भराभर नथी, अर्थात् सबजा आयु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमथचन्द्रिका टीका श०३५ अ. श. ५ भव०द्येकेन्द्रिय महायुग्मशतानि
५८५
भावः । 'सेसं तद्देव' शेषम् एतदतिरिक्तं तथैव शेषम् उपपातादिकम् अस्यैव शतकस्य प्रथम शतोक्तमेव ज्ञातव्यमिति भावः । सेवं भंते । सेवं भंते त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त इति ।
इति श्री - विश्व विरूपातजगद्वल्लभादिपद भूषित बालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री - घासीलालन विविरचितायां "श्री भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां पञ्चत्रिंशत्तमे शतके पञ्चममेकेन्द्रियमहायुग्मशतं समाप्तम् । ३५/५ |
प्राण, समस्तजीव, समस्तभूत, और समस्त सत्व इस प्रकार के एकेन्द्रिय के रूपसे पहिले उत्पन्न नहीं हुए हैं। 'सेस' तहेव' इस भिन्नता के अतिरिक्त सब कथन उपपात आदि के सम्बन्ध का विवेचन - इसी शतक के प्रथम शत में कहे गये अनुसार है । 'सेव' भ'ते ! सेव भते ! सि' हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब सर्वथा सत्य ही है इस प्रकार कहकर गौतमने प्रमुखको वन्दना की नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवती सूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके पैंतीसवे शतकका पांचवा एकेन्द्रिय महायुग्म शतक समाप्त ॥ ३५-५॥
સઘળા જીવે, સઘળા ભુતા, અને સઘળા સત્વે આ પ્રકારના એકેન્દ્રિય यथाथी पडेसां उत्पन्न थया नथी. 'सेस' तहेव' या शिन्नपणा शिवाय माडीनु બીજું' સઘળુ’ઉપપાત વગેરે સમધી કથનનુ' વિવેચન આજ શતકના પહેલા શતકમાં કહ્યા પ્રમાણે છે.
'सेव' भते ! सेव' भते ! त्ति' हे भगवन आप देवानुप्रिये म्हेल मा સઘળુ' કથન સર્વથા સત્ય જ છે, હે ભગવન્ આપે પ્રતિપાદન કરેલ આ સઘળું કથન સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેખેને નમસ્કાર કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજ
માન થયા, સૂ॰શા
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલ લજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના પાંત્રીસમા શતકનું પાંચમું એકેન્દ્રિય મહાયુગ્મ
શતક સમાપ્ત
॥३५-५
भ० ७४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६
भगवतीसूत्रे
'कण्डले रस भवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्मएगिंदियाणं भंते !' कृष्णलेश्य भवसि द्धिक कृतयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रियाः खल भदन्त 'कभोहिंतो उनवज्जंति' कुत उत्पद्यन्ते कि नैरयिकेभ्य आगत्य यावद् देवेभ्यो वा आगत्य समुत्पद्यन्ते पूर्ववदेव प्रश्नः, इति पूर्ववदेवोत्तरयति - ' एवं ' इत्यादि, 'एवं कव्हलेस्स भवसिद्धिय एगिदिएहि वि सयं वितिय कण्हलेस्ससरिसं भाणियन्त्र एवं कृष्णलेश्य भवसिद्धिककृतयुग्म कृतयुग्मै केन्द्रियैरपि शतम् एतच्छतकस्यैव द्वितीय कृष्णलेश्यशन सदृशमेव भणितव्यं द्वितीय कृष्ण लेश्य शते यत्-यथा कथितं तत् तथैव सर्वमिहापि ज्ञातव्यमिति । 'सेव' भंते ! सेव' भंते ! त्ति' तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ॥ पञ्चत्रिंशत्तमे शतके षष्ठं शतं समाप्तम् || ३५/६
टीकार्थ' - ' कण्हलेस्स भवसिद्धिय कडजुम्म कडजुम्म एगिदियाण भते !' हे भदन्त ! कृष्णलेइवावाले भवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्म राशि प्रमित एकेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरधिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-' एवं कण्हलेस्स भवमिद्धिय एगिदिए हिं वि वितिसयं कण्हलेस्ससरिसं भाणियन्त्र" हे गौतम! इन कृष्ण लेश्यावाले भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म एकेन्द्रियों के सम्बन्ध भी यह शत इसी शतक के द्वितीय कृष्णलेश्या शतक के जैसा ही जानना चाहिये | अतः द्वितीय कृष्णलेश्यावालों के सम्बन्ध में जैसा છઠ્ઠા એકેન્દ્રિય મહાયુગ્મશતકના પ્રારંભ
' कण्हलेस भवसिद्धिय कडजुम्भ कडजुम्म एगि दियाण भंते !' हे भगवन् કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીવા કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? શુ' તેએ નૈરયિકોમાંથીઆવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિય ચૈાનિકોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય हे ? या प्रश्नना उत्तरमां अनुश्री गौतमस्त्राभीने हे छे है-' एवं कण्हलेस भवसिद्धिय एगिदिएहि वि बितियसयं कण्हलेरससरिसं भाणियव्व" - हे गौतम !
આ કૃષ્ણુલેસ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ એકેન્દ્રિયાના સબ ધમાં પણ શતક આ પાંત્રીસમા શતકના ત્રીજા કૃષ્ણલૈશ્ય શતકના કથન પ્રમાણે સમજવું ખીજા કૃષ્ણુલેસ્સાવાળાઓના સંબંધમાં જે પ્રમાણે ત્યાં કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું તે તમામ કથન અહિયાં પણ સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३५ अ. श. ६ भव० ० द्ये केन्द्रियमहायुग्मशतानि
'एव' नीकलेस्स भवसिद्धिय एगिदिएहि वि सयं' एवमेव नीललेश्यभवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्मैकेन्द्रियैरपि शतम् एतत् शतमपि पूर्ववदेव प्रश्योत्तराभ्यां निरूपणीयम् | 'सेव ं भंते ! सेव' भते ! त्ति' तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त इति ॥ पञ्चत्रिंशत्तमे शतके सप्तमं शतं समाप्तम् || ३५ ७ ॥
५८७
वहां कहा गया है वैसा ही वह सब यहां पर भी जानना चाहिये । 'सेव' भते ! सेव' भ'ते ! त्ति' हे महन्त ! जैसा आपने यह सब कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २ इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर के फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । छट्ठा शत समाप्त ॥ ३५-६॥
टीकार्थ- ' एवं ' नीललेस्स भवसिद्धियएगिंदएहि वि सङ्घ' इसी प्रकार से नीलले पावाले भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिक जीवों के सम्पन्त्र में भी शतक का निर्माण कर कथन कर लेना चाहिये । 'सेव' भते ! सेवं भते ! त्ति' हे भदन्त ! आपका कथन सर्वथा सत्य ही है २ । इत्यादि सब कथन पूर्व के ही जैसा है ।
सातवां शत समाप्त ॥३५-७ ॥
'सेव भ ! सेव' 'ते ! त्ति' हे भगवन् आप हेवानुप्रिये थे असाही આ વિષયમાં કહેલ છે, તે સઘળું કથન સČથા સત્ય જ છે. હૈ ભગવત્ આપદેવાનુ પ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વદના કરી તેએને નમસ્કાર કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તે સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. ાસૢ૦૧।
નાડઠું એકેન્દ્રિય શતક સમાપ્ત ll૩૫-૬ા
' एवं नीललेख भवसिद्धिय एगि दिएहिं वि सय ४ प्रमाणे नीसवेश्याવાળા ભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીવાના સંબંધમાં પણ શતક અનાવીને કથન કરી લેવુ જોઇએ.
'सेव' भते ! सेव' भवेत्ति हे भगवन् याय हेवानुप्रिये या विषयभां જે કથન કર્યુ છે તે સંયા સત્ય છે, હે ભગવન્ આપતું કથન સથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરજમાન થયા. પ્રસૂ॰૧ા નાસાતમું એકેન્દ્રિય શતક સમાપ્ત ઘરૂપ-ગા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८८
भगवती सूत्रे
' एवं काउलेस्स भवसिद्धिय एगिदिएहि वि तहेव एक्कारस उद्देसगसंजुत्तं सयं' एवं पूर्ववदेव कापोतलेश्य भवसिद्धिक कृयुग्मकृतयुग्मै केन्द्रियैरपि तथैव पूर्ववदेव एकादशोदेशक संयुक्तं शतं भवति । एते जीवा कुत उत्पद्यन्ते ? इत्यादि प्रश्नोत्तरादिकं पूर्ववदेवोहनीयम् । 'एवं एयाणि चत्तारि भवसिद्धियसयाणि ' एवमेतानि चत्वारि भवसिद्धिकशतानि औधिक कृष्णनील कापोतलेश्याख्यानि चत्वारि भवन्ति 'चउ वि सरसु' चतुर्वपि शतकेषु सव्वे पाणा जाव उबवण पुच्चा ? नो इणडे समट्ठे' सर्वे माणा यावद् उत्पन्न पूर्वाः ? नायमर्थः समर्थः ।
टोकार्थ- ' एवं काउलेस्स भवसिद्धिय एगिदियहिं वि तहेव एक्कारस उद्देसगसंजुत्त सयं' इसी प्रकार से कापोतलेइयावाले भवसिद्धिक कृतयुग्म राशिप्रमित एकेन्द्रिय जीवों के साथ भी पहिले के जेसा ११ उद्देशकों वाला शत होता है । अतः ये जीव कहां से आकर के उत्पन्न होते हैं इत्यादि प्रश्न और हे गौतम ! ये जीव तिर्यग्योनिकादिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं इत्यादि उतर पूर्वोक्त जैसा ही जानना चाहिये । 'एवं एवाणि चत्तारि भवसिद्धियसयाणि चउसु विसएस' इन औधिक, कृष्ण, नील और काशेत पावाले भवसिद्धिक एकेन्द्रिय सम्बन्धी चार शतकों में 'सव्वे पाणा जाव उबवन्नपुव्वा, नो इट्टे समट्टे' समस्त प्राण यावत् समस्त सत्व पहिले उत्पन्न हो चुके हैं यह अर्थ समर्थित नहीं है ऐसा कहना चाहिये । क्यों कि ऐसे अभव्य एकेन्द्रिय जीव अनन्त हैं जो इस रूप से उत्पन्न नहीं हुए हैं।
"माहमा खेडेन्द्रिय शतम्ना प्रारंभ-"
'एव' का उल्लेरस भवसिद्धियगिदिएहिं वि तहेव एक्कारस उद्देसग संजुत्तं खय' आ४ प्रमाथे प्रापोतश्यात्राणा अवसिद्धि युग्म द्रुतयुग्भ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીવાની સાથે પણ પહેલાં કહ્યા પ્રમાણેના ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાવાળુ શતક થાય છે. તેથી ‘જીવે કયાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? વિગેરે પ્રશ્નો અને હૈ ગૌતમ ! તે જીવાતિય ચર્ચાનિક વિગેરેમાંથી આવીને उत्पन्न थाय छे, विगेरे उत्तर पडेला उद्या प्रभावे समल बेना. 'एव' एयाणि चारि भवसिद्धिययाणि चउसु वि सपसु' औधि, उष्णु, नीस, भने त्योत वेश्यावाणा लवसिद्धिए डेन्द्रिय वा संबंधी यार शतप्रभां 'सव्वे पाणा जाव उववन्नपुव्वा, नो इणट्टे, समट्टे' सणा अथेो यावत् समणा सत्वा पहेल
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका ठीका श०३५ अ. श.८ भवन्येकेन्द्रियमहायुग्मशतानि ५८९ एतत्मकरणं सर्वत्र चतुर्वपि भवसिद्धिकशतेषु योज्यम् । न सर्वे जीवाः भवसिद्धिक कृष्णनीलकापोतकृतयुग्मतया नोत्पन्नपूर्वाः अनन्तत्वात् 'सेव भंते ! सेव भंते । ति तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति ॥
पञ्चत्रिंशत्तमे शतकेऽष्टमं शतं समाप्तम् ॥३५॥८॥ 'जहा भवसिद्धिहि चत्तारि सयाई भणियाई' यथा भवसिद्धिकै चत्वारि शतानि भणितानि 'एवं अभवसिद्धिएहि वि चत्तारिसपाणि संजु ताणि भाणिय. व्याणि' एवमभवसिद्धिकापि चत्वारि शतानि औधिक कृष्णनीलकापोतलेश्या संयुक्तानि भणितव्यानि 'सव्वे पाणा तहेव णो इणढे समढे' सवें प्राणाः तथैव, 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपका यह कथन सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
अष्टम शत समाप्त ॥३५-८॥ 'जहा भवसिद्धिएहिं चत्तारि सयाई भणियाई' जिस पद्धति से भवसिद्धिक एकेन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में औधिक शतक, कृष्णलेश्या शतक, नील लेश्या शतक, और कापोतलेश्या शतक कहे गये हैं' उसी पद्धति से इन्हीं शतकों को आश्रित करके अभवसिद्धिक एकेन्द्रियजीवों के सम्बन्ध में भी चार शतक कहलेना चाहिये । इन में भी ऐसा ही ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે. આ અર્થ ખબર નથી. તેમ કહેવું જોઈએ. કેમકેએવા એકેન્દ્રિય જીવે અનંત છે. જે અત્યાર સુધી આ રૂપથી ઉત્પન્ન થયા નથી,
_ 'सेव' भते ! सेव भते ! त्ति' 4 मा५ पानुप्रियतुं मा विषय સંબંધમાં કરેલ કથન સર્વથા સત્ય છે. ૨ આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદન કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. માસૂ૦૧
આઠમું શતક સમાપ્ત ૩૫-૮ નવમાં શતકથી બારમા શતક સુધીના શતકોનું કથન 'जहा भवसिद्धिएहि चत्तारि सयाई भणियाइ' २ प्रमाणे Malai એકેન્દ્રિય જીના સંબંધમાં ઔધિક શતક, કૃષ્ણલેશ્યા શતક નીલલેશ્યા શતક અને કાતિલેશ્યા શતક કહેવામાં આવેલ છે, એજ રીતે એજ શત કોને આશ્રય કરીને એકેન્દ્રિય જીના સંબંધમાં ચાર શતકો કહેવા જોઈએ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९०
भगवती सूत्रे
नायमर्थः समर्थ इति व्यक्तव्यम् अनन्तत्वात् । एवं एयाई व्वारस एगिंदिय महाजुम्म सयाई भवंति' एवमेतानि द्वादशै केन्द्रिय महायुग्मशतानि भवन्तीति, 'सेव' भंते! सेव ते । त्ति' तदेव भदन्त ! तदेव' मदन्त इति ||
इति श्री - विश्वविख्यात जगवल्लभादिपद भूषित बालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री - घासीलालवतिविरचिताणं 'श्री भगवतीमूत्रस्य' प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां पञ्चत्रिंशच्छत के नवमतः द्वादशान्ता शतानि समाप्तानि । ३५-९-१२। ॥ पश्वत्रिंशत्तमं शतकं समाप्तम् ॥
1
कथन करना चाहिये कि समस्त प्राण यावत् समस्त सत्व इनमें पहिले उत्पन्न हो चुके हैं ऐसा अर्थ समर्थित नहीं हुआ है । क्यों कि ऐसे भव्य एकेन्द्रिय जीव अनन्त हैं जो इस रूप से उत्पन्न नहीं हुए हैं । 'एवं एयाई' वारस एगिंदियमहाजुम्मसयाह भवति' इस प्रकार ये १२ एकेन्द्रिय महायुग्म शत होते हैं। 'सेव' भंते । सेव भंते! त्ति' हे भदन्त ! आपका यह कथन सर्वथा सत्य ही है २ । इत्यादि सब गौतम के सम्बन्ध की प्रक्रिया पूर्व के जैसी ही जाननी चाहिये । जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूs" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके पैंतीसवें शतक के नववें से बारहवें पर्यन्त के शतक समाप्त ॥ ३५-९-१२॥ || ३५ वां शतक समाप्त ॥
આમાં પણ એજ પ્રમાણેનુ` કથન કહેવુ' જોઇએ.-સઘળા પ્રાળુ યાવત્ સઘળા સવે! આમાં પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચૂકયાં છે, એ પ્રમાણેના અર્થ સમર્થિત થતા નથી. કેમ કે એકેન્દ્રિય જીવા અનંત છે. કે જેઓ અત્યાર સુધી આ ३पथी उत्पन्न थर्ध शहया नथी. 'एवं एयाई वारस एगिदियमहाजुम्मसयाइ भवंति' मा प्रभाषे १२ भार येन्द्रिय महायुग्म शत थाय छे. तेम सम 'सेव' भंते ! सेव' ते ! प्ति' हे भगवन् भये हे भा स स्थन સથા સત્ય છે. હે ભગવન્ આપ દેવાનુપ્રિયનુ* સઘળું કથન સથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા ાસૢ૦૧૫ જૈનાચાર્ય જૈનધમ દિવાકર પૂજય શ્રી બાસીલાલજી મહારાજકૃત ભગવતીસૂત્ર’ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના પાંત્રીસમા શતકમાં નવમા શતકથી ખારમાં શતક સુધીના શતકા સમાપ્ત શા૩૫-૯-૧૨૫ પાંત્રીસમું શતક સમાપ્ત ।।૩પા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३६ अ.श.१ उ.१ कृ. कृतयुग्मद्वीन्द्रियजीवनि० ५९१
॥ (छत्तीसइम सयं) । ॥ (पढम वेइंदियमहाजुम्मसयं)॥
॥(पढमो उद्देसो)॥ पश्चत्रिंशत्तमे शतके संख्यापदैरेकेन्द्रिजीवाः मरूपिताः अथ पत्रिंशत्तमे शत्त के तैरेव संख्यापदैः द्वीन्द्रियाः प्ररूप्यन्ते इत्येवं सम्बन्धेनायातस्य शतक स्येदमादिम मूत्रम्-'कड जुम्म' इत्यादि।
मूलम् -कडजुम्म कडजुम्म बेइंदिया णं भंते ! कओ उववजंति ? उववाओ जहा वकंतीए। परिमाणं सोलस वा संखेज्जा । उववजंति, असंखेज्जा वा उववति । अवहारो जहा उप्पलुदेसए । ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजड्भागं उकोसेणं बारस जोयणाई। एवं जहा एगिंदियमहाजुम्माणं पढमुद्देसए तहेव । नवरं तिन्नि लेस्साओ देवा न उबवजंति सम्मदिट्टी, वा मिच्छादिट्ठी वा, नो सम्मामिच्छादिट्टी। नाणी वा अन्नाणी वा। नो मगजोगी वयजोगी वा कायजोगीवा। ते णं कडजुम्मकडजुम्म बेंदिया कालओ केवञ्चिरं होति ? गोयमा ! जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं संखेनं कालं। ठिई जहन्नेणं एकं समयं, उक्कोसेणं बारस संवच्छराइं। आहारो नियमा छदिसि । तिन्नि समुग्घाया । सेसं तहेब जाव अणंतखुत्तो। एवं सोलससु वि जुम्मेसु । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति।
छत्तीसइमे सए पढमे बेंदिय महाजुम्मसए
पढमो उद्देसो समत्तो ॥३६-१-२॥ छाया--कृतयुग्म कृतयुग्म द्वीन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? उपपातो यथा व्युत्कान्तौ । पारमाणं पडश वा संख्येया वोरपद्यन्ते असंख्येया वोत्पद्यन्ते । अपहारो यथा उत्पलोद्देशके ! अवगाहना जघन्येनांगुलस्यासंख्येयभागम् उस्कर्षेण द्वादश योजनानि एवं यथा-एकेन्द्रियमहायुग्माना प्रथमोद्देशके तथैव नवरं तिस्रो लेश्याः, देवा नोत्पद्यन्ते । सम्यग्दृष्टयो बा, मियादृष्टयो वा नो सम्यग मिथ्यादृष्टयः। ज्ञानिनो वा अज्ञानिनो वा, नो मनोगिनो वचोयोगिनो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९२
भगवतीसूत्रे
वा काययोगिनो वा । ते खलु भदन्त ! कृतयुग्म कृतयुग्म द्वीन्द्रियाः कालतः कियचिरं भवन्ति ? गौतम ! जघन्येन एकं समयम् उत्कर्षेण संख्येयं कालम् । स्थितिर्जघन्येनैकं समयम्, उत्कर्षेण द्वादशसंवत्सरान । आहारो नियमात् षड। दिशम् । त्रयः समुद्धाताः । शेषं तथैव यावदनन्त कुरवः । एवं षोडशस्वपि युग्मेषु तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति ।
॥ षट् त्रिंशत्तमे शतके प्रथमे द्वीन्द्रियमहायुग्मशतके प्रथमोदेशकः समाप्तः ३६ ॥ 'टीका- 'कडजुम्मकडजुम्म बेदियाणं भंते ! कभी उववज्र्ज्जति' कृतयुग्मकृतयुग्म द्वीन्द्रियाः खलु भवन्त ! कुत उत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्यो वा तिर्यग्योवा मनुष्येभ्यो वा देवेभ्यो वा आगत्योत्पद्यन्ते ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह - 'उववाओ जहा बक्कंतीए' ३६ वां शतक का प्रारम्भ
प्रथम दो इन्द्रिय महायुग्म शतक प्रथम उद्देशक ।
३५ वें शतक में संख्यापदोंद्वारा एकेन्द्रिय जीवों की प्ररूपणा की गई है । अब इस ३६ वें शतक में उन्हीं संख्यापदोंद्वारा द्वीन्द्रिय जीवों की प्ररूपणा होती है। इसी सम्बन्धको लेकर इस ३६ वें शतक का प्रारम्भ हुआ है 'कडजुम्मकडजुम्म बेह दियाण' भंते । कभी ववज्जति' इ.
टीकार्थ- 'कडजुम्मकडजुम्म बेह दियाण' भंते । कओ उबवज्जंति' हे भदन्त ! कृतयुग्मकृतयुग्म राशिप्रमित दो इन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा છત્રીસમા શતકના પ્રારંભ—
પ્રથમ બે ઇન્દ્રિય મહાયુગ્મ શતક નામના પહેલે ઉદ્દેશે.
પાંત્રીસમા શતકમાં સંખ્યાપદે દ્વારા એકેન્દ્રિય જીવેાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે, હવે આ છત્રીસમા શતકમાં એજ સંખ્યાપટ્ટદ્વારા દ્વીન્દ્રિય જીવાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવશે આ સંબંધને લઇને આ છત્રીસમા શતકના પ્રારંભ हैरवामां आवे छे, 'कड़जुम्मकडजुम्म बेइ दियाण' भते ! कओ उववज्जं ति' ४.
टार्थ' - 'कडजुम्मकडजुम्म बेइदियणं भते ! कओ उबवजंति' हे ભગવદ્ કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશિવાળા એ ઇન્દ્રિય જીવેા કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? શું તેએ નૈરયિામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિય થયેાનિકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३६ अ. श.१ उ.१ कृ. कृतयुग्मद्वीन्द्रियजीवनि० ५९३ उपपातो यथा व्युत्क्रान्तौ प्रज्ञापनायाः षष्ठे पदे तिर्यग्भ्यो वा मनुष्येभ्यो वा आगत्य समुत्पद्यन्ते इत्युत्तरम् । 'परिमाण सोलस वा संखेज्जा वा उपवज ति असं. खेज्जा वा उववज्जति' परिमाणं षोडश वा संख्याता वा ते सहैतोत्पद्यन्ते असं. ख्येया वा सहैवोत्पधन्ते इति । 'अवहारो जहा उप्पलुसिए' अपहारस्तु यथा उत्पलोद्देश के कथित स्तथैव तत एवावगन्तव्यः । एतस्या एव एकादश शतकस्य प्रथ. मोदेशके । 'ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जहभाग' शरीरावगाहना द्वीन्द्रिीयजीवानां जघन्या अंगुलस्यासंख्येयभायपरिमिता 'उकोसेण वारसदेवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते है ? उव. वाओ जहा वक्तीए' हे गौतम ! जया कि प्रज्ञापना के छठे व्युक्रान्ति पद में ऐसा कहा गया है कि ये तिर्यग्योनिकों में से आकर के अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ऐसा ही कथन यहां पर करलेना चाहिये । 'परिमाण सोलत बा, संखेजा या असंखेजा चा उववज्जति' एक समय में ये कितने उत्पन्न होते हैं ? तो इस सम्बन्ध में ऐसा कहना चाहिये । कि ये एक समय में १६ अथवा संख्यात अथवा असंख्यात उत्पन्न होते हैं । 'अवहारो जहा उपलुद्देसए' उत्पल उद्देशक में इसी के ११ वे शतक के प्रथम उद्देशक में अपहार के सम्बन्ध में जो कथन आया हैं वही यहां पर भी समझना चाहिये । 'ओगाहणा जहन्नेण अंगुलस्स असंखेज इभाग' इन दोन्द्रिय जीवों की शरीराव. गाहना जघन्य से अंगुल के असंख्यात वे भाग प्रमाण होती है प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री जोतमामीन छ -'उववाओ जहा बकती ગૌતમ! પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના વ્યુત્કાન્તિપદમાં જે પ્રમાણે કહ્યું છે એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ સમજવું. અર્થાત્ બુ ક્રાંતિ પદમાં એવું કહે છે કે–તેઓ તિર્યચ. નિકોમાંથી આવીને અથવા મનમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, એજ પ્રમાણે थन पहियां पशु सम से', 'परिमाण' स्रोलसवा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा उववति' से समयमा ! 21 eurन थाय छे ? तो मा धमा એવું કહેવું જોઈએ કે આ એક સમયમાં ૧૬ સોળ અથવા સંખ્યાત અથવા मसण्यात 64.न. थाय छे. 'अवहारो जहा उप्पलुद्देसए' ५८ शामा એટલે કે આ ભગવતી સૂત્રના ૧૧ અગિયારમા શતકના પહેલા ઉશામાં આમના અપહારના સંબંધમાં કહેવામાં આવેલ છે, તે સઘળું કથન અહિયાં ५४ सा. 'ओगाहणा जहन्नेण अंगुलस्स असंखेज इभाग' मा मेहन्द्रय વાળા જીના શરીરની અવગાહના જઘન્ય આંગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ
भ०७५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
भगवतीसूत्र जोयणाई उत्कर्षेण तु द्वादशयोजनप्रमाणा भवन्तीति । 'एवं जहा एगिदिय महाजुम्माणं पढमुद्देसए तहेब' एवं प्रकारेण यथा एकेन्द्रियमहायुग्मानां पश्चत्रिंशच्छतकस्य प्रथमोद्देशके कथिता तथैवेहापि सामग्राऽपि ज्ञातव्या। 'नवरं तिन्निलेस्साओ देवा न उववज्जति' नवरं प्रथमोदेशकापेक्षया इदमेव वैलक्षण्यं यत् प्रथमो द्देशके चतस्रो लेश्याः कथिता रहतु तिन एव कृष्णनीलकापोताख्या ज्ञातव्याः इह च देवा नोत्पधन्ते, अत्र तेजोलेश्याया असद्भावात् 'सम्मद्विट्ठी वा मिच्छादिट्ठी वा' सम्यग्दृष्टयो वा अपर्याप्तावस्थायां सास्वादन सम्यक्त्वापेक्षया, मिथ्या दृष्टयो
और 'उक्कोसेण पारसजोयणाई उत्कृष्ट से १२ योजन प्रमाण होती है । 'एवं जहा एगिदिय महाजुम्माण पढमुद्देसए तहेव' इस प्रकार जैसा एकेन्द्रिय महायुग्मों के सम्बन्ध में ३५ वें शतक के प्रथम उद्देशक में कहा गया है वैसाही वह सब कथन यहां पर भी कहलेना चाहिये । 'नवर तिनि लेताओ देवा न उववज्जति' परन्तु उस प्रथम उद्देशक की अपेक्षा केवल यहां विशेषता है कि वहां पर चारलेश्याओ का होना कहा गया है और यहां तीन लेश्याएं होती हैं ऐसा कहा गया है। वहां पर देवों का उनमें एकेन्द्रिय में उत्पाद बतलाया गया है पर यहां वह नहीं होता है ऐसा कहा गया है। इसीलिये यहां तेजोलेश्या नहीं होती है। 'सम्मदिही वा मिच्छादिट्टी वा' ये सम्यग्दृष्टि और मिथ्यादृष्टि होते हैं। अपर्याप्तावस्था में सास्वादन सम्यक्त्व का इनमें सद्भावपाया जाता है इस अपेक्षासे इन्हें सम्यग्दृष्टि कहा गया है ! 'नो सम्मामिः प्रभानी डाय छे. अने, 'उक्कोसेण बारस जोयणाई' थी मा२ १२ योन प्रभानी जय छे. 'एव जहा एगिदियमहाजुम्माण पढमुद्देसए तहेव' આ રીતે એકેન્દ્રિય મહાયુમેના સંબંધમાં જે પ્રમાણે પાંત્રીસમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન અહીંયાં પણ संपूर्ण सम बे'. 'नवर तिन्नि लेस्साओ देवा न उववज्जति' ५२'तु ५॥ ઉદેશાના કથન કરતાં આ કથનમાં કેવળ એજ વિશેષપણું છે કે–ત્યાં વેશ્યાઓ ચાર હેવાનું કથન કરવામાં આવેલ છે, તથા અહિયાં ત્રણ લેશ્યાએ હોય છે તેમ કહેલ છે, ત્યાં દેવેને ઉપપત આ એકેન્દ્રિમાં રહેવાનું કહેલ છે. પરંતુ અહિયાં દેવેની ઉત્પત્તી થતી નથી તેમ કહેલ છે. તેથી આ પ્રકરણમાં तनश्यानी समता नथी. 'सम्म दिदी वा मिच्छादिट्टी वा' मा समय દૃષ્ટીવાળા અને મિથ્યાદિષ્ટીવાળા હોય છે. અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં સાસ્વાદના સમ્યક્ત્વ તેઓમાં હોય છે, તે અપેક્ષાથી તેઓને સમગ્ર દૃષ્ટિવાળા કહેલ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३६ अ. श.१ उ.१ कृ. कृतयुग्मद्वीन्द्रियजीवनि० ५९५ वा द्वीद्रिय जीवाः 'नो सम्मामिच्छादिट्ठी' नो सम्यग् मिथ्यादृष्टयः। 'नाणी वा अन्नाणी वा' ज्ञानिनो वा अज्ञानिनो वा भवन्ति द्वीन्द्रियाः । 'नो मणयोगी' नो मनोयोगिनो भवन्ति, 'वय जोगी वा, कायजोगी वा, वचो योगिनो वा भवन्ति काययोगिनो वा भवन्ति ते णं भंते ! कडजुम्म कडजुम्म बेंदिया कालभो केव चिरं होति' ते खलु भदन्त ! कृतयुग्म कृतयुग्म द्वीन्द्रियाः जीवाः कालतः किय. चिरं भवन्ति, इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं संखेज कालं' जघन्येन एकं समयम् उत्कर्षेण संख्येयं कालम्' ठिई जहन्नेणं एक्कं समयं उकोसेगं बारससंवच्छराई स्थिति जघन्येन एक समयममाणा उत्कर्षेण तु द्वादशसंवत्सररूपा भवतीति । 'आहारो नियम छदिसि' आहारो नियमात् षइदिशमाश्रित्य पदिग्भ्यः इत्यर्थः द्वीन्द्रिच्छादिट्ठी' ये मिश्रदृष्टि नहीं होते हैं । 'नाणी वा अन्नाणी वा' ये ज्ञानी अथवा अज्ञानी होते हैं। 'जोमणो जोगी' ये मनोयोगी नहीं होते हैं। 'वयजोगी कायजोगी वा वचनयोगी और काययोगी होते हैं। 'ते ण भते ! काडजुम्न क.डजुम्म येह दिया कालओ केवच्चिर होति' हे भदन्त ! ये कृतयुग्म कृतयुग्म द्वीन्द्रिय जीव कितने समय तक रहते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयना ! जहन्नेण एकक समयं उक्कोसेण संखेज काल' हे गौतम ! ये इस रूप में जघन्य से तो एक समय तक रहते हैं और उत्कृष्ट से संख्यात काल तक रहते हैं। 'ठिई जहन्नेण एकक समयं उक्कोसेण बारस संबच्छराई' इनकी स्थिति जघन्य से एक समय की और उत्कृष्ट से १२ वर्ष की होती छ, 'नो सम्मामिच्छदिट्ठी' मा सम्यम् मिथ्यादृष्टीin डा नथी. मेटले । मिश्रस्टीवाणडाता नथी. 'नाणी वा अन्नाणी वा' मा ज्ञानी अथवा मानी डाय छे. 'णो मणोजोगी' मा मनायगाणा ता नथी. 'वयजोगी कायजोंगी वा' क्यन योसामने आय योगाणा य छे. 'तेणं भंते ! काजुम्म काजुम्म बेइंदिया काल भो केवच्चिर होति' इ मापन मा तयुग्म कृतयुभ मेन्द्रिय. વાળા જીવો કાળની અપેક્ષાથી કેટલા સમય સુધી રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री गीतमस्वामीन ४ छ -'गोयमा ! जहण्णेण एक्क समय उक्कोसेण सखेज्ज काल' गौतम ! म ३५थी तमे। न्यथा तो समय संधी भने टया सध्यात सुधी २९ छे. 'ठिई जहण्णेण एक समय उक्कोसेण बारस संवच्छराइ' तमान स्थिति धन्यथा मे सभयनी मन थी मा२ १२ १५ नी जाय छे. 'आहारो नियम छद्दिसि' तमे। माहाक नियमयी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९६
भगवतीसूत्र याणां लोकमध्ये एव स्थितत्वात् षड दिग्भ्यो आहारो जायते । 'तिनि समुग्घाया' त्रयः वेदना कषाय मारणान्तिकाः समुद्धाता भवन्तीति । 'सेसं तहेव जाव अणंत खुत्तो' शेषं समुद्घातातिरिक्तं सर्व यावत् द्वीन्द्रिया असकृत् अथवा अनन्तकृत्वः उत्पन्नपूर्वा एतत्सर्व पञ्चत्रिंशत्तमशतकीय प्रथमोद्देशकवदेव ज्ञातव्यम्, 'एवं सोलससु वि जुम्मेसु' एवमनेनैव प्रकारेण षोडशस्वति युग्मेषु कृतयुग्मकृतयुग्मादारभ्य कल्योज कल्योजान्त महायुग्मेष्वपि उपपातादिकं सर्व ज्ञातव्यमिति । 'सेवं भते! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त इति ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषा:
कलितललितकलापालापकपविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालचतिविरचितायां श्री "भगवतीमत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यावाम् षट्त्रिंशत्तमे शत के प्रथमे द्वीन्द्रियमहायुग्मशते प्रथमोद्देशकः
समाप्तः ।३६।१।१। है। 'आहारो नियम छहिसि' ये आहार नियम से छहों दिशाओं से ग्रहण करते हैं। क्यों कि ये लोक के मध्य में ही स्थित रहते हैं। तिन्नि समुग्धाय' वेदना कषाय और मारणान्तिक ये तीन समुद्घात इन के होते हैं । 'सेस तहेव जाव अशंतनुत्तो' बाकी का और सष कथन ३५ वे शतक के प्रथमोद्देशक के जैसा ही है यावत् अनन्तबार इस रूप में उत्पन्न हो चुके हैं। यहां तक का यहां कह लेना चाहिये । 'एवं सोलससु वि जुम्मेस्सु' इसीप्रकार से १६ युग्मों में कृतयुग्म कृतयुग्म से लेकर कल्योज कल्योज तक के महायुग्मों में भी उपपात आदि का છએદિશાઓમાંથી ગ્રહણ કરે છે. કેમ કે તેઓ લોકની મધ્યમાંજ સ્થિત રહે. छे. 'तिग्नि Rमुग्घाया' वहना, पाय, अने भारन्ति ऋण समुद्धात। तमान डाय छे. 'सेस' तहेव जाव अणेतखुत्तो' गाडीनु मा सघणु ४थन ૩૫ પાંત્રીસમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવું યાવત તેઓ અનંતવાર આ રૂપે ઉત્પન થઈ ચુકલ છે, આ કથન સુધીનું કથન અહિયાં समायु‘एवं सोलससु वि जुम्मेसु' मा प्रमाणे सण १६ युभीमा કૃતયુગ્મ ગેજથી લઈને કલ્યાજ કલેજ સુધીના મહાયુમાં પણ ઉપપાત વિગેરેનું કથન સમજી લેવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३६ अ. श. १ उ. १ कृ. कृतयुग्म द्वीन्द्रियजीव नि० ५९७ कथन कर लेना चाहिये । 'सेव' भंते! सेव' भते ! त्ति' हे भदन्त जैसा आपने यह कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही २ | इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को बन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ||
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवती सूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके छत्तीसवें शतक का दीन्द्रिय महायुग्म शतक में प्रथम उद्देशक समाप्त ॥ ३६-१-१॥
९.
'सेव' 'ते ! सेव भ'ते ! सि' हे भगवन् याय देवानुप्रिये ने प्रभा થન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સથા સત્ય છે. હે ભગવન્ આ વિષયમાં આપ દેવાનુપ્રિયે જે કથન કયુ" છે, તે સઘળું કથન સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા, સૂ૦૧ા
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પુજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતીસૂત્ર’ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના છત્રીસમા શતકના દ્વીન્દ્રિય મહાયુગ્મ શતકમાં પહેલે ઉદ્દેશે સમાપ્ત ।।૩૬-૧-૧ા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
फ्र
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ॥२-११ उद्देसगा मूलम्-पढमसमयकडजुम्मकडजुम्म बेंदियाणं भंते ! कओ उववज्जति एवं जहा एगिदिय महाजुम्माणं पढमसमय उद्देसए, दस नाणत्ताइं ताई चेव दस इह वि। एकारसमं इमं नाणत्तं नो मणजोगी नो वयजोगी कायजोगी सेसं जहा बेंदियाणं चेव पढमुद्देसए । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति
एवं एएवि जहा एगिदिय महाजुम्मेसु एकारस उद्देसगा तहेव भाणियवा । नवरं चउत्थ छट्ठ अट्रमदसमेसु सम्मत्त नाणाणि न भवंति। जहेव एगिदिएसु पढमो तइओ पंचमो य एक्कगमा सेसा अट्ट एकगमा ॥ छत्तीसइमे सए पढमं बेंदियमहाजुम्मसयं समत्तं ॥३६-१॥
छाया--प्रथमसमयकृतयुग्मकृतयुग्म द्वीन्द्रियाः खलु भदन्त कुत उत्पद्यन्ते ? एवं यथा एकेन्द्रियमहायुग्मानां प्रथमसमयोद्देशके । दशनानात्वानि तान्येव दश इहापि । एकादशमिदं नानात्वम्-नो मनोयोगिनो नो वचोयोगिनः, काययोगिनः शेषं यथा द्वीन्द्रियाणामेव प्रथमोद्देशके । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति । एवमेतेऽपि यथा एकेन्द्रियमहायुग्मेषु एकादशोदेशका स्तथैव भणितव्या। नवरं चतुर्थ षष्ठाष्टमदशमेषु सम्यक्त्वज्ञाने न भवतः । यथैवैकेन्द्रियेषु प्रथम स्तृतीयः श्चमश्च एकगमाः शेषा अष्टौ एकगमाः ।
षत्रिंशत्तमे शतके प्रथमं द्वीन्द्रियमहायुग्शतं समाप्तम् ३६।१॥
टीका--'पढमसमयकडजुम्मकडजुम्म बेंदियाणं भंते को उवरजति' प्रथम समय कृतयुग्म कृतयुग्म द्वान्द्रियाः खलु भदन्त ! जीवाः कुत उत्पद्यन्ते कि
शतक ३६ उद्देशक २-११ । 'पढमसमय कडजुम्म कडजुम्म बेह दियाण भंते !कओउववज्जति' इत्यादि सूत्र ॥१॥
टीकार्थ-हे भदन्त ! प्रथम समयोत्पन्न कृतयुग्म कृतयुग्म राशि रूप दो इन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं?
બીજા ઉદેશાથી અગિયારમા સુધીના ઉદ્દેશાઓને પ્રારંભ– 'पढमसमय कडजुम्म कडजुम्म बेदियोण भते! को उववज्जति'.
ટીકાઈ–હે ભગવન પ્રથમ સમયમાં ઉત્પન્ન થયેલા કૃતયુગ્મ કૃતયુમ રાશિવાળા બે ઈન્દ્રિય જી કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३६ अ. श.१ उ.२-११ कृ. कृतयुग्मद्वीन्द्रियजीनि. ५९९ नैरयिकेभ्यो यावदेवेभ्यः १ इति प्रश्नः, उत्तरमाह-अतिदेशद्वारेण एवं जहाएगिदिय महाजुम्माणं पढमसमय उद्देसए' एवं यथा एकेन्द्रिय महायुग्मानां प्रथम समयोद्देशके कथितं तथैव प्रथमतमयद्वीन्द्रियाणामपि उपपातादिकमरगन्तव्यम् 'दसणाणत्ताई ताई चेव दस इह वि' । एकेन्द्रियमहायुग्मानां प्रथमोद्देशे यानि दश नानात्वानि तान्येव दशापि नानात्वानि इहापि ज्ञातव्यानि । अत्र तु 'एक्कारसमं इमं नाणतं' एकादशमिदं नानात्वम् अत्र प्रथमोद्देशद्वीन्द्रियस्यौधिकापेक्षया 'नो मणजोगी नो वयजोगी कायजोगी' नो मनोयोगिनः प्रथमसमयद्वीन्द्रिया क्या वे नैरयिको में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अतिदश द्वारा इसका उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतमस्वामी से कहते हैं'एवं जहा एगिदियमहाजुम्माण पढमसमयउद्देसए' हे गौतम ! जैसा कथन प्रथम समयोत्पन्न प्रथम कृतयुग्मकृतयुग्म राशिमित एकेन्द्रिय जीवों के उत्पाद आदि के सम्बन्ध में किया गया है-उसी प्रकार का कथन प्रथम समयोत्पन्न द्वीन्द्रिय जीवों के उत्पाद आदि के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये । 'दसणाणत्ताई ताई चेव दस इह वि' एकेन्द्रिय महायुग्मों के प्रथम उद्देशक में जो भिन्नताएं प्रकट की गई है वे ही दश भिन्नताएं यहां पर पर भी प्रकट कर लेनी चाहिये । तथा यहां पर एक ११ वी भिन्नता है जो 'नो मणजोगी नो वयजोगी कायजोगी' इस શું તેઓ નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિર્યંચમાંથી આવીને ઉત્પન થાય છે ? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? કે દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર અતિદેશદ્વારા माता प्रसुश्री गौतमस्वामी२ -'एवं जहा एनिदियमहाजुम्मा ण पढमसमय उद्देसए' गौतम ! पडसा समयमा उत्पन्न थना। इतयुग्म કૃતયુગ્મ રાશિવાળા એકેન્દ્રિય જીના ઉત્પાત વિગેરેના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રકારનું કથન પ્રથમ સમયમાં ઉત્પન થવાવાળા બે ઈન્દ્રિય જીવોના ઉત્પાદ વિગેરેના સંબંધમાં પણ સમજવું જોઈએ 'दस नाणत्ताई ताई चेव दस इह वि' सेन्द्रिय मयुग्माना प्रथम उद्देशाम દસ પ્રકારનું ભિન્નપણું પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રકારથી દસ રીતનું ભિન્નપણું અહિયાં પણ સમજવું તથા અહિયાં એક અગિયાર ૧૧મું ભિન્નપણે भाव छ, ते 'णो मणजोगी णो वयजोगी कायजोगी' मा सूत्रमा वा प्रगट ४२.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
D
भगवतीसूत्रे नो वचोयोगिनः किन्तु काययोगिनः । 'सेसं जहा में दियाणं चेव पढमुद्देसए' शेष-कथितव्यतिरिक्तं सर्वं यथा द्वीन्द्रियाणामेव प्रथमोद्देशके कथितं तथैव द्वितीयाकादशान्तोद्देशकेषु ज्ञातव्यम्, 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! चि' तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति । सूत्र द्वारा प्रकट की गई है कि प्रथम समयोत्पन्न दो इन्द्रियजीव मनोयोगी तो होते ही नहीं है परन्तु न वचनयोगी होने का प्रसङ्क प्राप्त होता है-सो इसके लिये कहा गया है कि वे वचनयोगी भी नहीं होते है क्यों कि अपर्याप्तावस्था में वचनयोग नहीं होता है। केवल ये काययोगी ही होते हैं । 'सेस जहा बेइंदियाणं चेव पढ़मुद्देसए' इसके
अतिरिक्त और सब कथन जैसा हीन्द्रियों का प्रथम उद्देशक में कहा है वैसा ही वह सब कथन द्वितीय से लेकर ११ वे उद्देशक तक के उद्देशकों में जानना चाहिये । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २। इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्माको भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। વામાં આવેલ છે કે પ્રથમ સમયમાં ઉત્પન્ન થયેલા બે ઇન્દ્રિય જીવે મને ગવાળા તે હોતા નથી. તથા તેઓને વચનગીપણાને પ્રસંગ પણ પ્રાપ્ત થતું નથી. તે માટે કહેવામાં આવેલ છે કે–તેઓ વચનગી પણ લેતા નથી. કેમ કે અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં વચનગ હોતે નથી. કેવળ તેઓ કાયયોગી જ હોય छ. 'सेस जहा बेइदियोण चेव पढमुद्देखए' 240 ४थन शिवाय माडीनु सघणु કથન જે રીતે બે ઈન્દ્રિયવાળા જીના સંબંધમાં પહેલા ઉદેશામાં કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું સઘળું કથન બીજા ઉદ્દેશથી લઈને અગીયારમા ઉદેશાઓ સુધીના ઉદ્દેશાઓમાં સમજવું.
"सेव भंते ! सेव मते ! चि' भगवन् मापे मा विषयना समां જે પ્રમાણેનું કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સત્ય છે. હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું આ વિષય સંબંધમાં કહેલ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા ”
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧૭
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३६ अ.श.१ उ.२-११ कृ. कृतयुग्म द्वीन्द्रियजीवनि० ६०१
' एवं एएवि जहा एर्गिदियमहाजुम्मेसु एकारस उद्देसगा तहेव भणियव्वा' एवमेतेऽपि यथा एकेन्द्रियमहायुग्मशतेषु एकादशोदेशकाः कथिता स्तथैवेहावि तव एकादशोदेशकाः पञ्चत्रिंशच्छतकीय प्रथमशते वर्त्तमाना, भणितव्याः, आलापकपकारश्च पूर्ववदेव ऊहनीयः । 'नवरं चउल्थ छट्ठ अहम दसमेसु सम्मत्त नाणाणि न भवंति' नवरमंत्र चतुर्थ - पष्टाष्टम- दशमेषु तत्र चतुर्थे चरमसमय कृतयुग्मकृतयुग्म देशके ४, षष्ठे प्रथम प्रथम समय कृतयुग्मकृतयुग्म देश के ६, अष्टमे - प्रथम चरमसमय कृतयुग्मकृतयुग्मोद्देशते ८, दशमे - चरम चरम समय कृतयुग्मकृतयुग्मो देशे १०, एषु चतुर्षु देशकेषु सम्यक्त्वं ज्ञानं च न भवति अतस्ते न वक्तव्ये 'जहेर एगिदिएस पढमो तहओ पंचमी व एकनमा' यथा- एकेन्द्रियेषु पञ्चत्रिंश
'एवं एए वि जहा एगिंदिय महाजुम्मेसु एक्कारस उद्देसगा तहेब भाणिवा' जिस रीति से एकेन्द्रिय महायुग्म शतों में ११ उद्देशक कहे गये हैं उसी प्रकार से ३५ वे शतक के प्रथम शत में वर्तमान वे ११ उद्देशक यहां पर भी कहलेना चाहिये । इस सम्बन्ध में आलाप प्रकार अपने आप पूर्व के जैसे बना लेना चाहिये । 'नवर' चउत्थ छट्ठ अहम दस मेसु सम्मत नाणाणि न भवति' परन्तु इन ११ उद्देशकों में से चरम समय कृतयुग्म कृतयुग्न उद्देशक में (चतुर्थ उद्देश में) प्रथम प्रथम समय कृतयुग्म कृतयुग्म उद्देशक में (छठे उद्देशक में ) प्रथम चरम चरम कृतयुग्म कृतयुग्म उद्देशक में (८ वें उद्देशक में) और चरम चरम समय कृतयुग्म कृतयुग्म उद्देशक में (१० वें उद्देशक में) इन चार उद्देशकों में सम्यक्त्व और ज्ञान नहीं होते हैं अतः वे वहां नहीं कहना चाहिये। 'जहेब एगिदिएस पढो तइओ पंचमोय
'एव' एवि जहा एगिदिय महाजुम्मेसु एक्कारस उद्देगा तहेव भाणियन्त्रा' જે પ્રમાણે એકેન્દ્રિય મહ'યુગ્મ શતકામાં ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાએ કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે ૩૫ પાંત્રીસમા શતકના પહેલાશતકમાં કહેલ તે ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાએ કહેવા જોઇએ. આ સંબંધમાં આલાપને પ્રકાર પહેલા કહ્યા अभाषे पे!ते स्वयं' मनावीने समल सेवो. 'नजर' चउत्थ छठ, अट्ठम दसमेसु सम्मत्त नाणाणि न भवति' परंतु या ११ अगियार उद्देशासमाथी यरम समय द्रुतयुग्भ, કૃતયુગ્મ, ઉદ્દેશામાં એટલે કે ચેાથા ઉદ્દેશામાં પ્રથમ પ્રથમ સમય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ ઉદ્દેશામાં એટલે કે ૬ છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં પ્રથમ સમય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ ઉદ્દેશામાં એટલે કે-૮ આઠમા ઉદ્દેશામાં અને ચરમ ચરમ સમય કૃયુગ્મ કૃતયુગ્મ ઉદ્દેશામાં એટલે કે ૧૦ દસમા ઉદ્દેશામાં આ ચારે ઉદ્દેશાઓમાં
भ० ७६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे त्तमशतकेषु प्रथमः तृतीयः (श्चमः तत्र प्रथमः, कृतयुग्मकृतयुग्मरूपः तृतीयः अप्रथमसमयका, पञ्चमः चरमसमयकश्च एकगमाः सहशालापकाः कथिताः तथाऽ नापि ते सहशालापका एव । 'सेसा अट्ट एक्कगमा' शेषा अष्ठौ द्वितीय-चतुर्थषष्ठ-सप्तमा-ऽष्टम नवम-दशमै-कादशरूपा उद्देशका एकगमाः-सदृशालापकाः सन्ति, तत्र-द्वितीयः प्रथमसमयका, १, चतुर्थः चरमसमयकः २, षष्ठः प्रथम प्रथमसमयकः ३, सप्तमः प्रथमाप्रथमसमयकः ४, अष्टमः प्रथमचरमसमयकः ५, एक्कगमा' ३५ वें शतक में प्रथम, तृतीय, और पंचम ये उद्देशक समान आलापक वाले कहे गये हैं-वैसे ही वे समान आलापवाले यहां पर भी कहे गये हैं कृतयुग्म कृतयुग्म रूप प्रथम उद्देशक है। अप्रथम समय कृतयुग्म कृतयुग्म रूप तृतीय उद्देशक कहै और चरम समय कृतयुग्म कृतयुग्म रूप पांचवां उद्देशक है 'सेसा अट्ट एक्कगमा' तथा बाकी के आठ उद्देशक-द्वितीय उद्देशक, चतुर्थ उद्देशक, षष्ठ उद्देशक, सप्तम, उद्देशक, अष्टम उद्देशक नौवां उद्देशक दसवां उद्देशक और ग्यारहवां उद्देशक ये आठ उद्देशक एक सरीखे आलापकवाले कहे गये हैं। प्रथम समय कृतयुग्म कृतयुग्म रूप द्वितीय उद्देशक है। चरम समय कृतयुग्म तकृयुग्म रूप चतुर्थ उद्देशक है। प्रथम प्रथम समय कृतयुग्म कृतयुग्म रूप छट्ठा उद्देशक है। प्रथमाप्रथम समय कृतयुग्म कृतयुग्म रूप सातवां उद्देशक हैं। प्रथम चरम समय कृतयुग्म कृतयुग्म रूप आठवां उद्देशक है। प्रथमा चरम समय कृतयुग्म कृतयुग्म रूप ९ वां उद्देशक है । चरम सभ्यत्व भने ज्ञान यता नथी. तेथी त्यां तेनु ४थन ४२ न ये. 'जहेव एगि दिएस पढमो सइओ पचमोय एक्कामा' 3५ पांत्रीसमा शतना पडal, ત્રીજા અને પાંચમાં આ ઉદ્દેશાઓ સરખા આલાપhવાળા જ કહેલ છે એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ તે સમાન પ્રકારવાળા જ કહ્યા છે. કૃતયુગ્ય કૃતયુમ પહેલે ઉદ્દેશ છે, અપ્રથમ સમય કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ રૂપ ત્રીજે ઉદ્દેશે કહેલ છે, અને અચરમ સમય કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ રૂપ પાંચમો ઉદેશે છે. તથા બાકીના આઠ ઉદેશાઓ એટલે કે બીજો ઉદેશ, ચોથો ઉદેશો, સાતમે ઉદેશે, આઠમ ઉદ્દેશો, નવમે ઉદ્દેશ, દશમે ઉદ્દેશો અને અગિયારમે ઉદ્દેશે આ આઠ ઉદેશાઓ એક સરખ આલાપોવાળાકહેલ છે. પ્રથમ સમય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રૂપ બીજે ઉદેશે છે. ચરમ સમય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રૂપ ચોથો ઉદ્દેશો કહેલ છે. પ્રથમ પ્રથમ સમય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રૂપ છઠે ઉદ્દેશે કહેલ છે. પ્રથમ અપ્રથમ કૃતયુગ્ય કૃતયુમ રૂપ સાતમે ઉદેશે કહેલ છે. પ્રથમ ચરમ સમય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३६ अ. श. १ उ. २- ११ कृ. कृतयुग्मद्वोन्द्रियजीवनि० ६०३
नवमः प्रथमाऽचरमसमयकः ६, दशमः चरमचरमसमयकः ७, एकादशः चरमाचरमसमयकः ८, एते अष्टौ उद्देशकाः समानालापकाः सन्तीति भावः ॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक- पश्चदशभाषाकलित ललित कलापाळाव कमविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक- श्री शाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनाचार्य ' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री घासिलालवतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य " प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां पट्टत्रिंशत्तमे शतके प्रथमं द्वीद्रियमहायुग्मशतं समाप्तम् || ३६ | १ ||
चरम समय कृपयुग्म कृतयुग्म रूप दसवां उद्देशक है और चरम चरम समय कृतयुग्म कुनयुग्म रूप ग्यारहवाँ उद्देशक है । ये आठों उद्देशक समान आलाक वाले हैं।
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवती सूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके छतीसवें शतक का प्रथम द्वीन्द्रिय महायुग्म शत समाप्त ॥ ३६- १॥
કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રૂપ આઠમે ઉદ્દેશા કહેલ છે. પ્રથમ અચરમ સમય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રૂપ નવમે ઉદેશા કહેલ છે. ચરમ ચરમ સમય નૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રૂપ દસમા ઉદેશા કહ્યો છે. અને ચરમ અચરમ સમય કૃતયુગ્મ કૂતયુગ્મ રૂપ અગીયારમે ઉદેશે. છે. આ આઠ ઉદ્દેશાએ સરખા આલાપ પ્રકારવાળા છે. જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર શ્રી પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના છત્રીસમા શતકનું પ્રથમ, દ્વિન્દ્વીય મહાયુગ્મ શતક સમાપ્ત ૫૩૬-૧ા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
फ्र
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
भगवतींसूत्रे ॥२-४ बेंदियमहाजुम्मसयाई॥ मूलम्-कक्हलेस्स कडजुम्मकडजुम्म बेंदियाणं भंते ! को उववज्जंति ? एवं चेव । कण्हलेस्सेसु वि एकारस उद्देसगसंजुत्तं सयं । नवरं लेस्सा संचिटणा ठिई जहा एगिदिय कण्हलेस्साणं ॥३६-२॥
एवं नीललेस्सेहि वि सयं ॥३६-३॥ एवं काउलेस्सेहि वि सयं चउत्थं समतं ॥३६-४॥ __छत्तीसइमे सए ।२।३।४। बंदियमहाजुम्मसयाई समत्ताई
छाया-कृष्णलेस्य कृतयुग्म कृतयुग्म द्वीन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्प. धन्ते ? । एवमेव कृष्णलेश्येष्वपि एकादशोद्देशकसंयुक्तं शतम् । नवरं लेश्यासं स्थितिः, स्थितियथा एकेन्द्रियकृष्णलेश्यानाम् ॥३-२॥
एवं नीलले श्यैरपि शतम् ॥३६-३॥ एवं कापोतलेश्यैरपि शतं चतुर्थ समाप्तम् ॥३६-४॥ पत्रिंशत्तमे शतके द्वितीयतृतीय चतुर्थानि द्वीन्द्रियमहायुग्मशतानि समाप्तानि ॥
टीका--'कण्हलेस्स कडजुम्मकडजुभम वें दियाणं भंते ! को उबवज्जंति, कृष्णलेश्य कृतयुग्मकृतयुग्मद्वीन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते किं नैरयिकेभ्यो
शतक ३६-२-४ दो इन्द्रिय महायुग्मशत । 'कण्हलेस कडजुम्मकडजुम्म बेह दियाण भंते ! को उचवज्जति' इत्यादि सूत्र
टीकार्थ-'कण्हलेस कडजुम्न कडजुम्म बेदियाण भंते ! को उववति' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाले कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित छोन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के
બીજાથી ચોથા સુધીના બેઈન્દ્રિય મહાયુગ્મ શતક 'कण्हलेस कइजुम्म कडजुम्म बेइंदियाण भते ! कओ उबवजंति' ७.
12---'कण्हलेस कड़जुम्म कडजुम्म बेइदियाणभते ! कओ उववज्जति' હે ભગવદ્ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા કૃતયુગ્ય કૃતયુમ રાશિવાળા બે ઇન્દ્રિય જી કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરયિકેમાથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યંચનિકેમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३६ अ. श. २-४कृष्णलेश्य कृ. कृ. द्रीन्द्रियजीवोत्पातः ६०५ यावद्देवेभ्यो वेति प्रश्नः । उत्तरमाह - ' एवं ' इत्यादि । ' एवं ' चेव' एवमेत्र एवम् एतच्छतकीप कृतयुग्मकृतयुग्म द्वीन्द्रियाख्यप्रथमशतकवदेव ' कण्हलेस्सेसु एकारस उद्देसग संजुवं सयं' कृष्णलेश्येष्वपि औधिकमथमसमयाप्रथम समयाधेका दशोदेशक संयुक्तं शतं भणितव्यम् । नवर लेस्सा संचिणा ठिई जहा एगिंदिय कण्हले साणं' नवर मेतच्छतकीय प्रथमशतापेक्षया इदं वैलक्षण्यं यदत्र लेश्यासंस्थानं स्थिति यथा एकेन्द्रियकृष्णलेश्यानां कथिता तथैव ज्ञातव्या ॥
पत्रिंशत्तमें शतके द्वितीयं द्वीन्द्रियमहायुग्म शतं समाप्तम् ॥ ३६-२॥ ' एवं नीललेस्सेहि विसयं' एवं यथा कृष्ण लेश्यै रेकादशोदेशक संयुक्त द्वितीयं उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ! इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-' एवं चेव' हे गौतम! जैसा इस सम्बन्ध में इसी शतक में कृतयुग्म कृतयुग्म दीन्द्रिय नामक औधिक, प्रथम शतक में कहा गया है वैसा ही शतक कृष्णलेइयावाले द्वीन्द्रिय जीवो के सम्बन्ध में भी औधिक प्रथम समय, अप्रथम समय आदि ११ उद्देशकों से युक्त यहां पर भी कहलेना चाहिये। 'नवर' लेस्सा संचिणा लिई जहा एगिंदिय कण्हलेम्साण' परन्तु इस शतक के प्रथम शत की अपेक्षा यहां पर ऐसी विलक्षणता है कि यहां लेश्या संचिणा स्थितिकाल और आयुष स्थिति ये कृष्णले श्यावाले एकेन्द्रिय जीवों के जैसे ही कहे गये हैं ।
द्वीतीय द्वीन्द्रिय महायुग्म शत समाप्त | ३६- २ |
'एव' नीलले सेहि वि सयं' जैसा ११ उद्देशकों से युक्त शत અથવા મનુષ્યેામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન थाय छे ? या प्रश्नना उत्तरमां अनुश्री गौतमस्वामीने हे छे है- 'एव' चैव' હૈ ગૌતમ ! આ સૌંબધમાં આ શતકમાં કૃતયુગ્મ કૃયુગ્મ દ્વીન્દ્રિય નામનું ઔધિક-પહેલું શતક કહેલ છે, એજ પ્રમાણેનું શતક કૃષ્ણુલેશ્યાવાળા એ ઈન્દ્રિયવાળા જીવેના સંબંધમાં ષણ ઔશ્વિક પ્રથમ સમય, અપ્રથમ સમય बिगेरे ११ अशियार उद्देशाभोवाणु शतः मडियां पशु समभवु' 'नवर ं लेखा संचिणाठिई जहा एर्गिदियकण्हलैस्साण" परंतु आ શતકમાં પહેલા શતકના કથન કરતાં એવુ' વિલક્ષણ પણ છે કે અહિયાં લેશ્યા સ`ચિઠ્ઠણા સ્થિતિકાળ અને આયુષ્ય સ્થિતિ આ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા એકેન્દ્રિય છવાની જેમ ४ उडेल छे.
રાખીજું દ્વીન્દ્રિય મહાયુગ્મ શતર્ક સમાપ્ત ૫૩૬-૨ા
' एवं ' नीललेस्सेहिं वि सय" अगियार उद्देशावाणु शतम् दृष्युसेश्या
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०६
भगवतीसूत्र शतं निर्मितं तथैव नील लेश्यैरपि शतं नीललेश्यापदमन्तर्भाव्य शतं निर्मातव्यम् ॥
षटूत्रिंशत्तमात के तृतीयं द्वीन्द्रियम्हायुग्मशतं समाप्तम् ॥३६-३।। 'एवं काउलेस्से हि वि' एवमेव कापोतलेश्यैरपि शतं भणितव्यम् , षट्त्रिंशत्तमे शतके चतुर्थ द्वीन्द्रियमहायुग्मशतं समाप्तम् ।।३६-४॥
अह ५-१२ बेंदियमहाजुम्मसयाई' मूलम् -भवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म बेंदियाणं भंते! एवं भवसिद्धियसयापि चत्तारि तेणेव पुत्र गमएणं नेयम्वा । नवरं सव्वे पाणा० णो इणट्रे सम । सेसं तहेव ओहियसयाणि चत्तारि । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥३६-५-८॥
जहा भवसिद्धिय सयाणि चत्तारि एवं अभवसिद्धिय सयाणि चत्तारि । नवरं सम्मत्तं नाणाणि नत्थि सेसं तं चेव । कृष्णलेश्यावालों के सम्बन्ध में कहा गया है वैसा ही शत ग्यारह उद्देशकों से युक्त नीललेश्यावाले द्विन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में भी कहलेना चाहिये । सिर्फ कृष्णलेश्यापद के स्थान में नीललेश्यापद लगा. कर आलापक बना लेना चाहिये । इस प्रकार से नीललेश्यावाले हीन्द्रियों के सम्बन्ध में ११ उद्देशकों वाला एक तृतीय शत बन जाता है ।
तृतीय शत समाप्त ॥३६-३।। 'एवं काउलेस्सेहि विस्म' इसी प्रकार से ११ उदेशकों से युक्त कापोनलेश्यावाले दोन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में चतुर्थ शत बना लेना चाहिये ।
चौथा महायुग्म शत समाप्त ॥३६-४॥ વાળાઓના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું શતક અગ્યાર ઉદેશાઓવાળું નીલલેશ્યવાળા બે ઇન્દ્રિયવાળા જીવોના સંબંધમાં પણ સમજવું. ફકત “કૃષ્ણલેશ્યા એ પદના સ્થાને “નીલલેશ્યા” એ પદ લગાવીને સઘળા આલાપક બનાવીને કહેવા જોઈએ. આ રીતે નીલલેશ્યાવાળા હીન્દ્રિય ઝવેના સંબંધમાં ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાઓવાળું એક ત્રીજુ શતક બનાવીને કહી લેવું જોઈએ.
ત્રીજુ શતક સમાપ્ત ૩૬-૩ ‘एवं काउलेस्से हि विसय' मा ५२ मतावर प्रारथी ११ मशियार ઉદેશાવાળું કાપેતિકલેશ્યાવાળા કોન્દ્રિય જીવોના સંબંધમાં ચોથું શતક બનાવી લેવું જોઈએ.
ચોથું શતક સમાપ્ત ૩૬-૪
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३६ अ. श.५-१२ भवसिद्धयादिधीन्द्रियजीवोत्पातः ६०७ एवं एयाणि बारस बेंदियमहाजुम्मसयाणि भवंति। सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति॥ पंचमओ बारस पजताई बेंदियमहाजुम्मसयाई समत्ताई।५-१२।
छत्तीसइमं सयं समत्तं ॥३६॥ छाया-भवसिद्धिक कृत्युग्म कृतयुग्मद्वीन्द्रियाः खलु भदन्त ! एवं भवसिद्धिशतान्यपि चत्वारि तेनैव पूर्वगमकेन नेतन्यानि । नवरं स प्राणा:, नायमर्थः समर्थः । शेषं तथैव औधिकशतानि चत्वारि । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥३६-५-८॥ ___ यथा भवसिद्धिकशतानि चत्वारि एवमभवसिद्धिकशतानि चत्वारि भणितव्यानि । नवरसम्यक्त्वज्ञाने न स्तः । शेष तदेव । एतानि द्वादश द्वीन्द्रिय महायुग्म शतानि भवन्ति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ पञ्चा त आरभ्य द्वादशपर्यन्तानि द्वीन्द्रियमहायुग्मशतानि समाप्तानि ॥५-१२।।
षट्त्रिंशत्तमं शतं समाप्तम् ॥३६॥ टीका-भवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म दियाणं भंते !' भवसिद्धिक कृत युग्मकृतयुग्म द्वीन्द्रियाः खलु भदन्त कुत उत्पद्यन्ते किं नैरपिकेभ्यो यावदेवेभ्यवेति प्रश्नः, उत्तरमाह-हे गौतम ! नो नैरपिकेभ्यः' इत्यादिरूपेणोपपातविषयक
॥शतक ३६-५-१२ दो इन्द्रिय महायुग्म शत। 'भवसिद्धिय कडजुम्म कडजुम्न घेह दियाण भंते ! 'इत्यादि सूत्र'
टीकार्थ-हे भदन्त ! भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म राशिमित दो इन्द्रिय जीव कहां से आकर के उत्पन्न होते है ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम ! ये नैर
પાંચમા શતકથી આઠમ સુધીના મહાયુગ્મ શતકનું કથન 'भवसिद्धिय कडजुम्म कडजुम्मबेइ दियाण भते !' त्याल
ટકાર્થહે ભગવન્ ભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશિવાળા બે ઈન્દ્રિય જી કયાંથી આવીને ઉપન થાય છે? શું તેઓ નરયિમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિર્યંચનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવોમાંથી આવીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
भगवतीसूत्रे पूर्ववदेवोत्तरम् एवं परिमाणादिकमपि पथमशतवदेव ज्ञातव्यम् एतदमिपायेणेवाह-'एव' इत्यादि ‘एवं' भवसिद्धियसया वि चत्तारि तेणेव पुज्यगमरणं नेयमा' एवं भवसिद्धिकशतान्यपि चत्वारि पूर्वगमकेन ज्ञातव्यानि, यथा कृतयुग्मकृतयुग्मद्वीन्द्रियस्य चत्वारि शतानि औधिक कृष्णलेश्य नीललेप कापोतलेश्याख्यानि कथितानि तथैव भवसिद्धिकद्वीन्द्रियाणामपि चत्वारि औधिक कृष्णनीलकापोतलेश्याख्यानि वक्तव्यानि सर्वत्र शतेषु पूविदेव एकादश एकादशोदेशका अपि वक्तव्याः । 'नवरं सव्वे पाणा० णो इणटे समडे' नवरं सर्वे पाणा:० नायमर्थः समर्थः सर्वे प्राणा यावत् सर्वे सत्त्वाः भवसिद्धिककृतयुग्मकृतयुग्मद्वीन्द्रियतया समुत्पन्नपूर्वा इति प्रश्नस्य नायमर्थः समर्थः इत्युत्तरम् । अत्र सर्वे पाणभूत जीव सत्वा भवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्म द्वीन्द्रिश्तया पूर्व नोत्पन्ना आसन अतोऽत्र 'अतई अदुवा अनंतखुतो' इति पाठो न वाच्य इति । 'सेसं तहेव' शेषं यिकों में से आकर के उत्पन्न नहीं होते हैं इत्यादि रूप से उपपात विषयक उत्तर पहिले कहे गये जैसा ही जानना चाहिये।
'एवं भवसिद्धिय सपा वि चत्तारि तेणेव पुव्वगमएण नेयव्या' जिस प्रकार से कृतयुग्म कृतयुग्म द्वीन्द्रिय जीव के औधिक शत, कृष्णलेश्य शत, नीललेश्य शत, और कापोतलेश्य शत ये चार शतक कहे गये हैं उसी प्रकार से भवसिद्धिक द्वीन्द्रिय जीवों के भी ये ही चार शत कहलेना चाहिये सर्वत्र शतों में पूर्व के जेसे ११-११ उद्देशक वक्तव्य कहे गये हैं । 'नवरं सम्वे पाणाको इणढे समढे' परन्तु इन उद्देशकों में समस्त प्राण यावत् समस्त मत्व अनन्तबार भवसिद्धिक कृतयुग्म कुतयुग्म द्वीन्द्रिय रूप से जन्म धारण कर चुके हैं। ऐसा पाठ ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! તેઓ નરયિકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી. વિગેરે પ્રકારથી ઉપપતના સંબંધમાં પહેલા કહ્યા પ્રમાણેને ઉત્તર સમજી લે.
एवं भवसिद्धियसया वि चत्तारि तेणेब पुवगमएण नेयत्वा' २ પ્રમાણે કૃતયુગ્મ કૃતયુમ બે ઇન્દ્રિયવાળા જીવોના સંબંધમાં ઔધિક શતક, કલેશ્યા શતક, નીલલેસ્થા શતક અને કાપે તલેશ્યા શતક આ ચાર શતક કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે ભવસિદ્ધિક દ્વીન્દ્રિય જીવોના સંબંધમાં પણ આજ પ્રમાણેના ચાર શતકે કહેવા જોઈએ. બધા જ શતકેમાં પહેલા કહ્યા અનુસાર ૧૧-૧૧ અગિયાર અગિયાર ઉદેશાઓ કહેવાનું કહેલ છે. 'नवर सव्वे पाणा० नो इगट्टे समडे' परंतु सा प्राणे। यावत् सपा सत्वा અનંતવાર ભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ હીન્દ્રિય પણાથી જન્મ લઈ ચુકેલ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३६ अ. श.५-१२ भवसिद्धयादिवीन्द्रियजीवोत्पातः ६०९ नवरमित्यादिना यत् कथितं तदतिरिक्त पूर्ववदेव ज्ञातव्यम् 'ओहिय सयाणि चत्तारि' औधिक शतयुक्तानि चत्वारि भवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्म-भवसिद्धिक कृष्णलेश्य-भवसिद्धिक नीललेश्य-भवसिद्धिक कापोतलेश्याख्यानि ज्ञातव्यानि । 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' तदेव भदन्त ! ददेवं भदन्त ! इति ॥
पत्रिंशत्तमे शतके पश्चमादारभ्याष्टमपर्यन्तानि
द्वीन्द्रिय महायुग्मशतानि समाप्तानि ॥३६-५-८॥ समर्थित नहीं हुआ है । इसलिये यहाँ 'अस अदुवा अनंतखुत्तो' ऐसा पाठ वाच्य नहीं बतलाया गया है । 'सेस तहेव' इस भिन्नता कथन से अतिरिक्त और सब कथन पूर्व के जैसा ही है ऐसा जानना चाहिये । 'ओहियसयाणि चनारि' भवसिद्धिक दो इन्द्रिय जीवों के
औधिक शतक युक्त ४ शत इस प्रकार से हैं-भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म १, भवसिद्धिक कृष्णश्या शत २, भवसिद्धिक नीललेश्या शत ३ और भवसिद्धिक कापोतलेश्या शत ४ । 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जेसा आपने यह कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २। ऐसा कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर चे संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
पांचवें से आठ वें महायुग्म शत समाप्त ।।३६-५-८॥ छ, मे प्रभावना पा समर्थित थये नथी. तथा अडियां 'असइ अदुवा अणतखुत्तो' मा प्रमाणेन। ५४ ४ानु । छे. 'सेस तहेव' मा Ran પ્રકારના કથન શિવાયનું બીજું સઘળું કથન પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ છે, તેમ सभा', 'ओहिय सयाणि चत्तारि' मपसिद्धि मेन्द्रिय ना मौधि શતક યુક્ત ચાર ૪ શતકો આ પ્રમાણે છે.-ભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ ૧ ભવસિદ્ધિક કૃણલેશ્યા શતક ૨ ભાવસિદ્ધિક નીલેશ્યાશતક ૩ અને ભવસિદ્ધિક કાપતલેશ્યા શતક ૪
'सेव भते ! सेव भते ! त्ति' 3 14 मा L विषयमा २ प्रमाणे કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આપી દેવાનું બિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રી ને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧
પાંચમાથી આઠમા સુધીના ચાર શતકો સમાસ ૩૬-૫-૮ भ० ७७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती 'जहा भवसिद्धियसयाणि चत्तारि एवं अभवसिद्धियसयाणि चत्तारि भाणियवाणि' यथा भवसिद्धिकशतानि चत्वारि कथितानि एवमेव अभवसिद्धिकशतान्यपि चत्वारि, तत्रैकमभवसिद्धिकशताधिकं१, द्वीतीयं कृष्णलेश्या भव. सिद्धिकशतं २, तृतीयं नीललेश्या भवसिद्धिकशतं३, चतुर्थ कापोतलेश्याऽभवसिद्धिकशतं४, तदेवमभवसिद्धिकस्य चत्वारि शतानि भवन्ति। प्रत्येकस्मिन् शते एकादश एकादशोदेशका अपि वक्तव्याः। 'नबरं सम्मत्त नाणानि नस्थि' नवरं केवलमेतस्मिन् शतचतुष्टये सम्यक्त्व ज्ञानं च न भवति 'सेसं तं चेव' शेषं नवरमित्यादिना यत् कथितं तदतिरिक्त सर्वमुपपातपरिमाणादिकं सर्वत्र तदेव पश्चत्रिंशच्छतकीय प्रथमशतकथितमेवेति, ‘एवं एयाणि बारस बेंदियमहाजुम्म
टीकार्थ-'जहा भवसिद्धिकसयाणि चत्तारि एवं अभवसिद्धियसयाणि चत्तारि भाणियवाणि' जिस रीति से भवसिद्धिक द्वीन्द्रिय जीवों जे सम्बन्ध में चार शत कहे गये हैं उसी रीति से अभवसिद्धिक द्वीन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में भी चार शत कह लेना चाहिये। जैसे प्रथम
औधिक अभवसिद्धिक शत, द्वितीय कृष्णलेश्या अभवसिद्धिक शत, तृतीय नीललेश्या अभवसिद्धिक शत और चतुर्थ कापोतलेश्या अभव. सिद्धिक शत । इन प्रत्येक शत में ११-११उद्देशक है। 'नवरं सम्मत्त नाणानि नस्थि' इन चार शनों में विशेषता केवल इतनी सी है कि इनमें अभवसिद्धिक दो इन्द्रिय होने के कारण सम्यक्त्व एवं ज्ञान नहीं कहे गये हैं क्यों कि दोनों यहां नहीं होते हैं । इस अन्तर के अति. रिक्त और सब उपपात परिमाण आदि का कथन सर्वत्र ३५ वें शतक
_ 'जहा भवसिद्धियसयाणि चत्तारि एवं अभवसिद्धियम्रयाणि' चत्तारि भाणिय वाणि' २ प्रमाणे मसिद्धि दीन्द्रय सोना समयमा या२ शत। કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે અભાવસિદ્ધિક કનિદ્રાના સંબંધમાં પણ ચાર શતકે કહેવા જોઈએ. જેમ કે-પ્રથમ ઔધિક અભવસિદ્ધિક શતક દ્વિતીય કૃષ્ણલેશ્યા ભવસિદ્ધિક શતક, તૃતીય નીલેશ્યા ભવસિદ્ધિક શતક, અને ચોથુ કાપતલેશ્યા ભવસિદ્ધિક શતક આ દરેક શતકમાં ૧૧-૧૧ અગિયાર अशा ॥ छे. 'नवर सम्मत्त नाणाणि नत्थि' मा यार शतभी वण એજ વિશેષપણુ છે કે–તેઓમાં અભવસિદ્ધિક બે ઈન્દ્રિય હોવાને કારણે સમ્યકત્વ અને જ્ઞાન કહેલ નથી. કેમ કે એ બને અહીં હોતા નથી આ જુદાપણા શિવાય બાકીના ઉપ પાત, પરિમાણ વિગેરે સંબંધી સઘળું કથન अधेपणे पात्रीसमा शतना पडसा शतना स्थन प्रभाय छे. 'एवं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३६ अ. श.५-१३ भवसिद्धयदिवोन्द्रियजीवोत्पातः ६५ सयाणि भवंति' एवमुपरोक्तप्रकारेण एतानि द्वीन्द्रियमहायुग्मशतानि द्वादशसंख्य. कानि भवन्ति औधिक द्वीन्द्रियशतमेकम् १, कृष्णनीलकापोतलेश्याप्रययुक्तं शतत्रयमिति चत्वारि४, भवसिद्धिकस्य चतुष्टयम्८, अभवसिद्धिकस्य चतुष्टयम्१२, सङ्कलनया द्वादशशतानि कृतयुग्मकृतयुग्मद्वीन्द्रियाणाम् । एवं कृतयुग्मन्योज द्वीन्द्रियत आरभ्य यावत कल्योजकल्योजद्वीन्द्रिीयाणां विषयेऽपि ज्ञातव्यम् । एवमेतानि द्वादशशतकानि भवन्ति' प्रत्येकं शतके एकादशैकादश उद्देशा सन्ति ततः द्वादश १२ एकादशैर्गुणने द्वात्रिंशदधिकमेकं शतम् (१३२) उद्देशकानामस्मिन् पत्रिंशशतके भवन्तीति । 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! के प्रथम शतक के जैसा ही हैं । 'एवं एयाणि बारस बेदियहाजुम्म सयाणि भवंति' यहां ये वीन्द्रिय महायुग्म शत १२ हैं । जैसे-औधिक दीन्द्रिय शत १ कृष्ण नील कापोतलेश्या त्रय युक्त तीन शत ३ भव. सिद्धिक द्वीन्द्रिय शत ४ अभवसिद्धिक द्वीन्द्रिय शत ४ इस प्रकार से कृतयुग्मकृतयुग्म राशिमित द्वीन्द्रिय जीवों के १२ महायुग्मशत हैं।
इसी प्रकार से कृप्युग्मकृतयुग्मयोज राशिप्रमित द्वीन्द्रिय से लेकर कल्योजकल्पोज राशिमित द्वीन्द्रियों के संबंध में भी समझ लेना चाहिये । इस प्रकार ये १२ बारह शतक होते है । प्रत्येक शतक में ग्यारह ग्यारह उद्देशक हैं अतः (१२४११=१३ २) बारह को ग्यारह से गुणा करने पर एकसौ बतीस उद्देशक इसी छत्तीस वे शतक में हैं।
'सेव भंते । सेव भंते ! त्ति' हे भदन्त ! अभवसिद्धिक द्वीन्द्रिय जीवों के उपपातादि के सम्बन्ध में जो आप देवानुप्रियने कहा है वह सब एयाणि बारस बेइदिय महाजुम्म सयाणि भवंति' माडियां मा शत १२ मार દ્વીન્દ્રિય સંબંધી મહાયુગ્મ શતકે ઔધિક દ્વીન્દ્રિય શતક ૧ કુણલેશ્યા નીલેશ્યા અને કાતિલેશ્યા સંબંધી ત્રણ શતક, ભવસિદ્ધિક હીન્દ્રિયના ૪ ચાર શતક અભવસિદ્ધિક બે ઈન્દ્રિય સંબંધી ૪ શતક આ રીતે કૃતયુગ્મ તયુગ્મ રાશિવાળા દ્વીન્દ્રિય જીના સંબંધમાં ૧૨ મહાયુગ્મ શતકે કહ્યા છે.
આજ પ્રમાણે કૃતયુગ્મ એજ રાશિવાળા દ્વીન્દ્રિય થી લઈને કલ્યોજ કલ્યાજ રાશિવાળા દ્વીન્દ્રિય જીવોના સંબંધમાં પણ ૧૨-૧૨ બાર શતકે હોય છે. તેથી સેને મહા શતકેમાં બધા મળીને કુલ ૧૩૨ એકસે બત્રીસ શતક થઈ જાય છે. ૧૨- માં ૧૧-૧૧ ઉદ્દેશાઓ છે. તેથી સઘળા ઉદેશાઓની કુલ સંખ્યા ૨૧૧૨ એકવીસસો બારની થઈ જાય છે.
'सेव' भते । सेव' भते । त्ति' 3 अगवन् मसिद्धीन्द्रियाना ઉપપત વિગેરેના સંબંધમાં આપી દેવાનુપ્રિયે જે કથન કર્યું છે તે સઘળું કથન
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧૭
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
भगवतीसूत्रे तदेवं भदन्त ! इति हे भदन्त ! अभवसिद्धिक द्वीन्द्रियाणामुपपातादि विषये यत्कथितं तत्सर्व सत्यमिति कथयित्वा यावत्यथासुखं विहरतीति ॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित- कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री “भग वतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायांव्याख्यायां अष्टमतः द्वादशान्तानि
द्वीन्द्रिय महायुग्मशतानि
समाप्तानि ।।३६-५-१२॥
॥ षट्त्रिंशत्तमं शतकं समाप्तम् ॥३६॥ सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कहकर गौतमस्वामीने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहारजकृत "भगवतीसूत्र" को प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके छत्तीसवें शतक में आतवें से बारहवें पर्यन्तके द्वीन्द्रिय महायुग्म
शत समाप्त ॥३६-५-१२॥
॥३६ वां शतक समाप्त । સર્વથા સત્ય જ છે, હે ભગવન્ આપી દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન આપ્ત હોવાથી સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧૫ જૈનાચાર્ય જનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના છત્રીસમાં શતકના આઠમાથી બારમા સુધીના દ્વીન્દ્રિય મહાયુગ્મ શતકો સમાપ્ત ૩૬-૫-૧૨
છત્રીસમું શતક સમાપ્તા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३७ अ. श.१ कृ.कृ. त्रीन्द्रियजीवोत्पातः ६१३
अह सत्ततीसइमं तें दियसयं मूलम्-कडजुम्मकडजुम्म तेदियाणं भंते! कओ उववजंति ? एवं तेंदिएसु वि बारससया कायव्वा दियसयसरिसा। नवरं ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाइं। ठिई जहन्नेणं एकं समयं उक्कोसेणं एगूणवनं राइंदियाइं । सेसं तहेव । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति सत्ततीसइमे सए तेदियमहाजुम्मसया समत्ता ॥३७-१२॥
सत्ततीसइमं तेंदियसयं समत्तं ॥३७॥ छाया-कृतयुग्मकृतयुग्म त्रीन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते एवं श्रीन्द्रियेष्वपि द्वादशशतानि कर्तव्यानि द्वीन्द्रियशतसहशानि नवरमवगाहना जघन्येनांगुलस्यासंख्येयभागम् उत्कर्षेण तिस्रो गव्यूतयः । स्थितिर्जघन्येनैकं समयम् उत्कर्षेण एकोनपश्चाशद्रात्रिदिनानि । शेषं तथैव । तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति । सप्तत्रिंशत्तमे शते त्रीन्द्रिय महायुग्मशतानि समाप्तानि ॥३७-१२॥
॥ सप्तत्रिंशत्तमं शतकं समाप्तम् ॥३७॥ टीका-'कडजुम्मकडजुम्म तें दियाणं भंते ! को उबवज्जति' कृतयुग्मकृतयुग्मत्रीन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते किं नैरयिकेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते यावहेवेभ्य आगत्य उत्पद्यन्ते इति प्रश्ना, उत्तरमाह अतिदेशद्वारेण-'एवं'
॥३७ वां शतक त्रीन्द्रिय शत॥ टीकार्थ-'कडजुम्म कडजुम्म तेई दियाण भंते ! कओ उववति, हे भदन्त ! कृतयुग्म कृतयुग्म राशिममित श्रीन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा
સાડાત્રીસમા શતકને પ્રારંભ– कडजुम्म कडजुम्म तेइ दियाण भंते ! कओ उववज्जंति' त्यादि
હે ભગવન કૃતયુમ કૃતયુગ્મ રાશિવાળા ત્રણ ઈદ્રિયવાળા જી કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન થાય છે? શું તેઓ નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે અથવા તિર્યંચાનિકે માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવામાંથી આવીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४
भगवतीने इत्यादि, ‘एवं तें दिएसु वि बारससया कायव्या बेंदिय सयसरिसा' एवं त्रीन्द्रियेध्वपि द्वादशशतानि अभूवन तथैवात्रापि द्वादशशतानि कर्तव्यानि प्रथममौधिकं शतं द्वितीयं कृष्णलेशाघटितं तृतीयं नीललेश्याघटितम् चतुर्थ कापोतलेश्याघटितं भवसिद्धिकस्यैवमेव चत्वारि शतानि एवमेव अभवसिद्धिकस्य चत्वारि शतानि सर्वशतेषु एकादश एकादशाद्देशकाः प्रथमसमयादिका अपि वक्तव्याः। द्वीन्द्रिय. शतकापेक्षया यद् वैलक्षण्यं तदर्शयति-'नवरं' इत्यादि, 'नवरं ओगाहणा जहन्ने] अंगुलप्स असंखेन्जहभागं' नवरं-केवलं शरीरावगाहना त्रीन्द्रियाणां जघन्येनागुलस्यासंख्येयभागप्रमाणा 'उकोसेगं तिमि गाउयाई उत्कर्षेण तिस्रो गव्यूदेवो में से आकर के उत्पन्न होते है ? 'एवं तेई दिएप्सु वि पारस सया कायन्या बेंदिय सयसरिसा' इस प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतमस्वामी कहते हैं-'हे गौतम! जिस रीति से द्वीन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में १२ शत प्रकट किये गये हैं, इसी रीति से यहां पर भी १२ शत प्रकट कर लेना चाहिये । जैसे प्रथम औघि : शतक द्वितीय कृष्णलेश्या घटित शत, तृतीय नीललेश्या घटित शत, चतुर्थ कापोत. लेझ्या घटित शत, भवसिद्धिक त्रीन्द्रिय जीव के भी ऐसे ही चार शत
और अभवसिद्धिक त्रीन्द्रिय के भी चार शत इन सब शतों में ११११ उद्देशक भी कहना चाहिये । परन्तु बीन्द्रिय शतक की अपेक्षा जो इस शतक मे भिन्नता है वह ऐसी है कि 'नवरं ओगाहणा जहन्ने अंगुलस्स असंखेजहभाग' यहां जघन्य अवगाहना तो अंगुल के असंख्यात वें भाग प्रमाण है और 'उक्कोसेण तिनि गाउयाई" ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે है एवं तेइ दिएसु वि बारससया कायचा बेईदियन यसरिसा' के गीतम! હીન્દ્રિય જીના સંબંધમાં જે પ્રમાણે બાર શતકો બતાવ્યા છે, એજ પ્રમાણેના બાર શતકે અહિયાં આ ત્રણ ઈદ્રિયવાળા જીના સંબંધમાં પણ કહેવા જોઈએ. જેમ કે પહેલું ઔધિક શતક બીજુ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા યુક્ત, ત્રીજુ નીલલેશ્યા યુક્ત, શતક, ચોથું કાપતિશ્યા યુક્ત, શતક ભવસિદ્ધિક ત્રણ ઇન્દ્રિયવાળા જીને પણ એજ પ્રમાણના ચાર શતકે તથા અભવસિદ્ધિક ત્રણ ઇન્દ્રિયવાળા
વેને પણ ચાર શતકો એ રીતે આ બારે શતકમાં ૧૧–૧૧ અગિયાર અગિયાર ઉદ્દેશાઓ પણ કહેવા જોઈએ પરંતુ બે ઈન્દ્રિયવાળા ના शत: ४२di मा शतम २ या मावे छे, ते मे छ -'नवर' ओगाहणा जहण्णेण अंगुलस्स असंखेज्जइभाग' मडियां धन्य सानात। Mimना मसच्यातमा भाग प्रमाणुनी छ, भने 'उकोसेण तिन्नि गाउयाई'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३७ भ. श.१ कृ.कृ.त्रीन्द्रियजीवोत्पातः ६१५ तयः । 'ठिई जहन्नेणं एक समयं स्थितिर्जघन्येन एकसमयप्रमाणा 'उकोसेणं एगूणवन्नं राइदियाई उत्कर्षेण एकोनपश्चाशत् रात्रि दिवानि, 'सेसं तहेब' शेष. मवगाहनास्थित्यतिरिक्त सर्व द्वीन्द्रियशतदेव त्रीन्द्रियशतकेऽपि ज्ञातव्यम् 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।
॥ इति श्रीन्द्रियमहायुग्वशतानि समाप्तानि ॥३७-१२॥
॥ सप्तत्रिंशत्तमं शतकं समाप्तम् ॥३७॥ उत्कृष्ट अवगाहना तीन कोश की है । 'ठिई जहन्नेण एक समय' एगूणवन्न राइंदियाई तथा स्थिति जघन्य से एक समय की है और उत्कृष्ट ४९ दिक रातकी है। 'सेस तहेव' अवगाहना एवं स्थिति से अतिरिक्त और उपपात आदि का कथन द्वीन्द्रिय शतक के जैसा ही है 'सेवं भंते ! सेव भते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है यह सब सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
॥३७ वां शतक समाप्त ॥
Grtथा साना नी छे, 'ठिई जहण्णेण एकक समय सक्कोसेण एगूणवन्न राईदियाई तथा स्थिति धन्यथी से समयनी छ, भने 6ष्टथी ४६ सागपन्यास लिसरातनी छे. 'सेस तहेव' सपालनासने स्थिति। કથન શિવાય બાકીના ઉ૫પાત વિગેરે સંબંધી કથન બે ઈન્દ્રિયવાળા જીના શતકમાં કહ્યા પ્રમાણે જ છે.
'सेव भते ! सेव भते ! त्ति' है सावन मा५ हैवानुप्रिये मात्र ઈન્દ્રિયવાળા જીના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન કર્યું છે તે સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આ૫ દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧
સાડત્રીસમું શતક સમાપ્ત ૩૭
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
'अ अद्रुतीसाइमं चउरिदियसयं' मूलम्-चउरिदिएहि वि एवं चेव बारससया कायव्वा, नवरं ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्त असंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं चत्तारि गाउयाई। ठिई जहन्नेणं एक समयं, उक्कोसेणं छम्मासा, सेसं जहा बेंदियाणं। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति चउरिदियमहाजुम्मसया समत्ता ॥३८-१२॥
अहतीसइमं सयं समत्तं ॥३८॥ छाया--चतुरिन्द्रियैरपि एवमेव द्वादशशतानि कर्तव्यानि, नवरम्-अबगाहना जघन्येन अंगुलस्य असंख्येयभागम् , उत्कर्षेण चतस्रो गव्यूतयः स्थितिजघन्येन एकं समयम् , उत्कर्षेण षण्मासाः, शेषं यथा द्वीन्द्रियाणाम् , तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।।
चतुरिन्द्रिय महायुग्मशतानि समाप्तानि ॥३८-१२॥
अष्टत्रिंशत्तमं शतं समाप्तम् ॥३८॥ टीका-'चउरिदिएहि वि एवंचे बारससया कायना' पञ्चत्रिंशत्तमशतगतैकेन्द्रिय शतवत् चतुरिन्द्रियैरपि एवमेव द्वादशशतानि कर्तव्यानि । औधिक कृतयुग्मकृतयुग्ग चत रिन्द्रियादारभ्य चरमाचरम कृतयुग्मकृतयुग्म चतुरिन्द्रियपर्यन्तमेकादशोद्देशकगर्भितानि प्रत्येकम् औधिक-कृष्णनीलकापोतलेश्या घटितानि चत्वारि शतानि
शतक ३८ वा चौइन्द्रिय शत टीकार्थ-चौइन्द्रिय जीवों के साथ भी ३५ वें शतक में वर्णित एकेन्द्रिय शतके जैसे १२ शतक कर्तव्य हैं। औधिक कृतयुग्मकृतयुग्म चौइन्द्रिय से लेकर चरमाचरम कृतयुग्म कृतयुग्म चौहन्द्रिय तक के ११ उद्देशकों से युक्त अधिक शत, कृष्णलेश्या घटित शतक, नील
માઆડત્રીસમા શતકનો પ્રારંભ– ટીકાથે-ચાર ઈન્દ્રિયવાળા ના સંબંધમાં પણ ૩૫ પંત્રીસમાં શતકમાં વર્ણવેલ એકેન્દ્રિય જીના શતકે પ્રમાણેના ૧૨ બાર શતકે કહેવા જોઈએ. ઓધિક કૃતયુમ કૃતયુગ્મથી લઈને ચરમ-અચરમ કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ ચાર ઇન્દ્રિયવાળા સુધીમાં ૧૧ અગિયાર ઉદેશાઓથી યુક્ત ઔધિક શતક, કૃષ્ણલેશ્યવાળું શતક, નીલલેશ્યાથી યુક્ત, શતક, કાપોતિક વેશ્યાયુક્ત શતક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३८ कृ.कृ. चतुरिन्द्रियजीवोत्पातः ६१७ एवमेव भवसिद्धिकघटितानि चत्वारि शतानि, तथा अभवसिद्धिकघटितानि चत्वारि शतानि चेति, सर्वसंकलितानि चतुरिन्द्रियैरपि कर्तव्यानीतिभावः । अत्र यद् वैलक्षण्यं तदाह-'नवरं' इत्यादि, नवरं केवलं विशेषस्त्वयम् यत् एषां चतुरिन्द्रियाणाम् 'ओगाहणा जहन्नेणं अंगुळस असंखेम्जइभार्ग' अवगाहना जघन्ये. नांगुलस्यासंख्येयभागममिता, 'उक्कोसेणं चत्तारि गाउयाई' उत्कर्षेण चतस्रो गव्य॒तयः, इति चतुर्गव्य॒ति पमिता चतुःक्रोशप्रमाणा उत्कर्षेण तादृशचतुरिन्द्रियाणामवगाहना प्रोक्तेति भावः । एषां 'ठिई जहन्नेणं एक समयं स्थितिघ. न्येन एक समयं यावत् , 'उको सेणं छम्मासा' उत्कर्षेण स्थितिः षण्णासान् यावत् एतदेव वैलक्षण्यम् , 'सेसं जहा बेंदियाणं' शेषम्-अवगाहना स्थित्यतिरिक्त सर्व लेश्या घटित शत, कापोतलेश्या घटिन शत, भवसिद्धिक घटित चार शतक और अभवसिद्धिक टिन चार शतक इस प्रकार से सब शतक १२ हो जाते हैं । ये १२ शत चौइन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में हैं। पूर्व शतक की अपेक्षा जो यहां अन्तर आता है उसे 'ओगाहणा जहन्नेण अंगुलस्स असंखेन्जा भाग उरकोसे ण चत्तारि गाउयाई' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट किया गया है-यहां जघन्य से अवगाहनाशरीर की ऊचाई अंगुल के असंख्यात वें भाग प्रमाण है और उस्कृष्ट से चार कोश की है । 'एवं ठिई जहन्नेण एक्क समय उक्कोसेण छम्मासा' इनकी जघन्य स्थिति एक समय की और उत्कृष्ट स्थिति छहमास की हैं । 'सेस जहा बेइंदियाण' अवगाहना और स्थिति के अतिरिक्त और सब कथन जेला दो इन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में कहा ભવસિદ્ધિકવાળા ચાર શતક અને અભાવસિદ્ધિવાળા ચાર શતકો આ રીતે સઘળા મળીને ૧૨ બાર શતકે થઈ જાય છે. આ બાર શતકે ચાર ઇન્દ્રિય જીના સંબંધમાં કહેલ છે. પહેલા શતકના કથન કરતાં આ કથનમાં જે अतर भाव छ, ते 'ओगाहणा जहण्णेण अंगुलस्स असंखेज्जइ भाग, उक्कोसेण चत्तारि गाउयाइ" म। सूत्रद्वारा प्रसट रेस छे. मलियां धन्यथा साना શરીરની ઉંચાઈ આંગળના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણવાળી છે. અને ઉત્કૃષ્ટ भाना या२॥ ४ . 'एसो ठिई जहण्णेण एकं समय उनकोसेण छम्मासा' सामनी धन्य स्थिति से समयी अने. त्या स्थिति छ भासनी ही छे. 'सेन जहा बेईदियाण' अवगाहना भने स्थितिना ४थन કરતાં બાકીનું સઘળું કથન બે ઈન્દ્રિયવાળા જેના સંબંધમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, તેજ પ્રમાણેનું છે.
भ० ७८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
भगवतीय यथा द्वीन्द्रिीयाणां तथा वाच्यम् । 'सेव भंते ! सेव भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ इति श्री-विश्वविख्यातनगद्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां "श्री भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां चतुरिन्द्रियमहायुग्मशतानि समाप्तानि ॥३८-१२।।
__ अष्टत्रिंशत्तमशतं समाप्तम् ॥३८॥ है वेसा ही है 'सेव मते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त आपका यह सब कथन सर्वथा सत्य ही है २। इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके अडतीसवें शतक का चौइन्द्रिय महायुग्म शत समाप्त ॥३८-१२॥
३८ वां शतक समाप्त
'सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव विहरई' 3 मापन् मायनु या विषय સંબંધમાં કહેલ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન્ આપી દેવાનુપ્રિયે કહેલ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની
પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના આડત્રીસમા શતકનું મહાયુમ શતક સમાપ્ત ૩૮–૧
Nઆડત્રીસમું શતક સમાપ્તા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०३९ कृ.क असंक्षिपञ्चेन्द्रियजीवोत्पातः
'अह एग्णयालीसइमं सयं' मूळम्-कडजुम्मकडजुम्म असन्नि पंचिंदियाणं भंते कओ उववज्जंति जहा बेंदियाणं तहेव असन्निसु वि वारससया कायव्वा । नवरं ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स संखेज्जइभागं, उकोसेणं जोयणसहस्सं । संचिटणा जहन्नेणं एकं समयं उक्को. सेणं पुवकोडीपुहुत्तं । ठिई जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं पुव्वकोडी, सेसं जहा बेंदियाणं। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥ असन्निपंचिंदियमहाजुम्मसया समत्ता ॥३९-१२॥
एगूणयालीसइमं सयं समत्तं ॥३९॥ छाया--कृतयुग्मकृतयुग्मासंज्ञिपञ्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते ? यथा द्वीन्द्रियाणां तथैवासंज्ञिमपि द्वादशशतानि कर्तव्यानि । नवरमवगाहना जघन्येनांगुल यासंख्येयभागम् , उत्कर्षेण योजनसहस्रम् , संस्थितिः कायस्थितिजघन्येनै समयम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिः। शेषं यथा द्वीन्द्रियाणाम् । तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति ॥
असंक्षिपश्चेन्द्रिय महायुग्मशतानि समाप्तानि ॥३९-१२॥
एकोनचत्वारिंशत्तमं शतकं समाप्तम् ॥३९॥ टीका--'कडजुम्मकडजुम्म असन्नि पंचिंदियाणं भंते ! को उववज्जति' कृतयुग्मकृतयुग्माऽसंज्ञिपञ्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? इति प्रश्ना,
३९ वां शतक 'कडजुम्न कडजुम्म असनि पंचिंदियाण भंते इत्यादि सूत्र १॥
टीकार्य-हे भदन्त ! कृतयुग्मकृतयुग्म राशिमित असंज्ञीपश्चेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरपिकों से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते
ઓગણચાલીસમા શતકને પ્રારંભ– 'कड़जुम्म कडजुम्म असन्नि पचिंदियाण भंते ! त्यादि
હે ભગવદ્ કૃતયુગ્મ કુતયુગ્મ રાશિ પ્રમાણવાળા અસંસી પંચેન્દ્રિય જી કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે અથવા તિર્યામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०
भगवतीसूत्रे उत्तरमाह अतिदेशद्वारेण-'जहा' इत्यादि, 'जहा बेंदियाणं तहेव असन्निसु वि बारससया कायया' यथा द्वीन्द्रियाणां द्वादशशतानि कथितानि तथैवासंज्ञिध्वपि द्वादशशतानि कर्तव्यानि । प्रत्येकस्मिन् शते एकादश एकादशोदेशका, अपि वक्तव्याः । द्वीन्द्रिीयापेक्षया यद्वैलक्षण्यं तदाह-'नवरं' इत्यादिना 'नवरं ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' नवरं केवलं लक्षण्यं द्वीन्द्रिय शतापेक्षया इदमेव यत् शरीरावगाहना चतुरिन्द्रियाणां जघन्येनांगुलस्यासंख्येय. भागप्रमाणा 'उकोसेणं जोयणसहस्सं' उत्कर्षेण योजनसहस्रम् । 'संचिट्ठणा जहन्नेणं एक समयं' 'संचिट्ठणा' कालतः कायस्थिति जघन्येन एकसमयममाणा हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर के सम्बन्ध में प्रभुश्री गौतमस्वामी से कहते हैं-'जहा बेइंदियाण तहेव असन्निसु वि बारस सया कायव्या' हे गौतम ! जिस रीति से दीन्द्रिय जीवो के १२ शतक कहे गये हैं उसी रीति से असंन्नी जीवों के भी १२ शतक कहलेना चाहिये और प्रत्येक शतक में ११-११ उद्देशक भी कहना चाहिये। द्वीन्द्रिय की अपेक्षा जो यहां अन्तर है वह 'नवर ओगा. हणा जहन्नेण अंगुलस्त असंखेजहभाग, उक्कोसेण जोयणसहस्स' इस सूत्रद्वारा किया गया है-यहां जघन्य अवगाहना अंगुल के असंख्यात वें भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट अवगाहना एक हजार योजन की है। 'संचिट्ठणा जहन्नेणं एक समयं' काल की अपेक्षा कायस्थिति रूप संचि. મનુષ્યોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન थाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गौतमस्वाभी२ ४ छे ४-"जहा बेइदियोण तहेव असन्निसु वि बारससया कायवा' 3 गौतम ! २ प्रभार ઇન્દ્રિયવાળા જીના સંબંધમાં ૧૨ બાર શતકે કહેલ છે. એ જ પ્રમાણે આ અસંજ્ઞી જીના સંબંધમાં પણ ૧૨ શતકે કહી લેવા અને દરેક શતકમાં ૧૧-૧૧ અગિયાર-અગિયાર ઉદ્દેશાઓ પણ કહી લેવા. બે ઈન્દ્રિયવાળા જ ४२di मा थनमा २ मत२ छे, ते 'नवर ओगाहणा जहण्णेण अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं जोयणसहस्स' या सूत्रा द्वारा प्रगट ४२वामा मात છે. અહિયાં જઘન્ય અવગાહના આગળના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણે છે અને Gष्ट ४७०१२ योनी ४९ छे. 'सचिट्ठणा अहण्णेण एक समय उक्कोसेण' नी अपक्षायी आयस्थिति ३५ सय ४ सय मे समय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०३९ कृ.क. असंशिपञ्चेन्द्रियजीवोत्पातः ६२१ समयानन्तरं संख्यान्तरसद्भावात् 'उकोसेणं पुचकोडीपुहुत्त' उत्कर्षेण पूर्वकोटि पृथक्त्वं द्वि पूर्वकोटित आरभ्य नव पूर्वकोटियन्तमित्यर्थः। 'ठिई जहानेणं एक समयं' स्थितिरायुषः जघन्येनकसमयपमाणा समयानन्तरं भवान्तरसद्भावात 'उक्कोसेणं पुनकोडी, उत्कर्षेण पूर्वकोटिः। 'सेसं जहा बेंदियाण' शेषम् अवगाहना स्थित्यतिरिक्तं यथा द्वीन्द्रियाणां कथितं तथैव ज्ञेयमिति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥
इत्यसंक्षिपश्चेन्द्रियमहायुग्मशतानि समातानि ॥३९-१२॥
।' एकोनचत्वारिंशत्तमं शतकं समाप्तम् ॥३९॥ तुणा जघन्य से एक समय प्रमाण और 'उक्कोसेणं' उत्कृष्ट से 'पुच्चकोडी पुहत्त' पूर्वकोटि पृथक्त्व है। अर्थात् दो पूर्वकोटि से लेकर नौ पूर्व कोटि तक है। 'ठिई जहन्नेण एक्कं समयं उक्कोसेण पुवकोडी' इनके आयुष्य की स्थिति जघन्य से एक समय की और उत्कृष्ट से एक पूर्व कोटि की है। 'सेस जहा बेईदियाण' इस प्रकार अवगाहना और स्थिति इन दोनों भिन्नताओं के अतिरिक्त और सब कथन द्वीन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में जैसा कहा गया है वैसा ही है 'सेवं भंते ! सेव भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपने जो यह कथन किया है। वह सब सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गोतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
॥असंज्ञि पञ्चेन्द्रिय शत समाप्त ३९ वां शतक समाप्त। प्रभाए भने टथी 'पुनकोडी पुहुत्तं' पूEle Y५४१ छे. अर्थात मे पाटीथी साधन नव टि सुधी डेस छ. ठिई जहण्णेण एक्क समय उक्कोसेण पुत्वकोडी' स्थिति मायुष्य भनी स्थिति धन्यथा से समयनी मन Se से पूटिनी छ. 'सेसं जहा बेईदियाण' सारीत समारना અને સ્થિતિ આ બે વિષયના ભિન્ન પણ શિવાય બાકીનું સઘળું કથન બે ઈન્દ્રિયવાળા જીવોના સંબંધમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એજ प्रमाणेनु छ, तेम सम ____ 'सेव भो ! सेव भते ! त्ति' भगवन् मापे मा विषयमा २ ४थन કર્યું છે. તે સર્વથા સત્ય છે. જે આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તપ અને સંયમથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા સૂ૦૧૫
અસંગ્નિ પંચેન્દ્રિય શતક સમાપ્ત ઓગણચાળીસમું શતક સમાપ્ત ૩૯
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२२
भगवती सत्रे
'अह चालीसइमं सय'
मूलम् -- कडजुम्मकडजुम्म सन्निपंचिदियाणं भंते! कओ अववज्जंति ? उनवाओ चउसु वि गइसु । संखेज्ज वासाउय असंखेज्जवासाउय पज्जत्तअपज्जत्तएसु य न कओ वि पडिसहो जाव अणुत्तरविमाणन्ति । परिमाणं अवहारो ओगाहणा य जहा असन्निपंचिंदियाणं । वेयणिज्जवज्जाणं सत्तण्हं कम्म - पगडीणं बंधगा वा, अबंधगा वा, वेयणिज्जस्स बंधगा नो अबंधगा। मोहणिज्जस्स वेदगा वा, अवेदगा वा, सेसाणं सत्तयह वि वेदगा नो अवेदगा । सयावेयगा वा असायावेयगा वा मोहणिज्जस्स उदई वा अणुदई वा सेसाणं सत्तण्ह वि उदई नो अणुदई । नामस्स गोयस्त य उदीरगा नो अणुदीरगा वा, कण्हलेस्सा वा जाव सुक्कलेस्सा वा, सम्मदिट्ठी वा मिच्छादिट्ठी वा सम्मामिच्छादिट्ठी वा । णाणी वा अन्नाणी वा, मणजोगी वयजोगी काय जोगी, उवओगो वन्नमाई, उसासगा वा नीसासगा वा, आहारगा य जहा एगिंदियाणं, विरयाय अविरयाय विरयाविरयाय । सकिरिया नो अकिरिया । ते णं भंते! जीवा किं सत्तविहबंधगा वा अट्ठविहबंधगा वा, छठिवह बंधगा वा एगविहबंधगा वा ? गोयमा ! सत्तविहबंधगा वा, जाव एगविहबंधगा वा । ते णं भंते! जीवा किं आहारसन्नोवउत्ता वा जाव परिग्गहसन्नोवउत्ता वा नो सम्नोवउत्ता वा, गोयमा ! आहारसन्नोवउत्ता जाव नो सम्नोवउत्ता वा । सवत्थ पुच्छा भाणिवा कोहकसाई वा जाव लोभकसाई वा अकसाइ वा । इत्थित्रेयगा वा पुरिसवेयगा वा नपुंसगवेयगा वा अवेदगा वा । इत्थित्रेयबंधगा वा, पुरिसवेयबंधगा वा, णपुंसगवेयबंधगा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श९४० अ. श.१-१२ क.कृ. संशिपञ्चेन्द्रियजीवोस्पातः ६१३ वा अबंधगा वा। सन्नी नो असन्नी । सइंदिया णो अणिदिया। संचिट्ठणा जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं सातिरेगं। आहारो तहेव जाव नियम छदिसिं । ठिई जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं। छ समुग्घाया आदिल्लगा।मारणांतियसमुग्घाएणं समोहया वि मरंति असमोहया वि मरंति । उबट्टणा जहेव उववाओ न कत्थइ पर्डिसेहो जाव अणुत्तरविमाणत्ति । अह भंते ! सव्व पाणा जाव अणंतखुत्तो। एवं सोलससु वि जुम्मेसु भाणियव्वं जाव अणंतखुत्तो। नवरंपरिमाणं जहा बेंदियाणं सेसं तहेव। सेवं भंते ! २त्ति ॥४०-१॥
पढमसमय कडजुम्मकडजुम्म सन्निपंचिदियाणं भंते ! कओ उववज्जति ? उववाओ, परिमाणं, आहारो, जहा एएसिं चेव पढमुद्देसए । ओगाहणा बंधो वेदो वेयणा उदयी उदीरगा य जहा बेंदियाणं पढमसमयाणं तहेव । कण्हलेस्सा वा जाव सुकलेस्सा वा। सेसं जहा बेंदियाणं पढमसयाणं जाव अणंतखुत्तो। नवरं हास्थवेयगा वा पुरिसवेयगा वा नपुंसगवेयगा वा, सन्नी णो असन्नीणो सेसं तहेव। एवं सोलससु वि जुम्मसु परिमाणं तहेव सव्वं। सेवं भंते ! सेवं भंते !त्ति ॥४०-१॥
एवं एत्थ वि एक्कारस उद्देसगा तहेव । पढमो तइओ पंचमो य सरिसगमा, सेसा अट्ट वि सरिसगमा। चउत्थ छट्ट अट्रमदसमेसु नस्थि विसेसो कायव्वो। सेवं भंते ! सेवं भंते ति॥
चत्तालीसइमे सए पढमं सन्निपंचिदिय
महाजुम्मसयं समत्तं ॥४०-१२॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
भगवतीस्त्रे छाया--कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञि पश्चन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? उपपातश्चतसृभ्योऽपि गतिभ्यः। संख्येयवर्षायुष्कासंख्येयवर्षायुष्क पर्याप्तापर्याप्त केभ्यश्च न कुतोऽपि प्रतिषेधो यावदनुत्तरविमानमिति, परिमाणमपहारोऽवगाहना च यथा असंक्षिपश्चेन्द्रियाणाम् । वेदनीयवर्जानां सप्तानां कर्मप्रकृतीनां वन्धका वा अवन्धका वा वेदनीयस्य वन्धका नो अबन्धकाः । मोहनीयस्य वेदका वा अवेदका वा शेषाणां सप्तानामपि वेदका नो अवेदकाः । सातावेदका वा असातावेदका वा मोहनीयस्योदयिनो वा, अनुदयिनो वा, शेषाणां सप्तानामपि उदयिनो नो अनुदयिनः । नाम्नो गोत्रस्य चोदीरका नो अनुदीरकाः शेषाणां षण्णामपि उदीरका अनुदीरका वा । कृष्णलेश्या वा यावत् शुक्ल लेश्या वा। सम्यग्दृष्टयो वा, मिथ्या दृष्टयो वा, सम्यग् मिथ्यादृष्टयो वा । ज्ञानिनो वा अज्ञानिनो वा, मोनोयोगिनो वा वचोयोगिनः काययोगिनः । उपयोगो वर्णादिः, उच्छवासका वा निश्वासका बा आहारकाश्च यथा एकेन्द्रियाणाम् । विरताश्चाविरताश्च विरताविरताश्च । सक्रिया नो अक्रिया। ते खल भदन्त ! जीवाः किं सप्ताविधवन्धका वा अष्टविधबन्धका वा षविधबन्धका वा ? गौतम ! सप्तविधबन्धका वा यावत् एकविधबन्धका वा । ते खलु भदन्त ! जीवाः किमाहारसञोपयुक्ता यावत् परिग्रह सझोपयुक्ता वा नो सज्ञोपयुक्ताबा, गौतम! आहारसंज्ञोपयुक्ता यावत् नो संज्ञोपयुक्ता वा सर्वत्र पृच्छा मणितव्या, क्रोधकषायिनो वा यावत लोभषाययिनो वा अकषायिनो वा । स्त्रीवेदका वा पुरुषवेदका वा नपुंसकवेदका वा अवेदका वा । स्त्रीवेदबन्धका पुरुषवेदबन्धका वा नपुंसकवेदबन्धका वा अबन्धका वा । संज्ञिना, नो असं शिनः । सेन्द्रिया नो अनिन्द्रियाः । संस्थितिः जघन्येनैकं समयमुत्कर्षण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् । आहारस्तथैव यावत् नियमतः पदिशि । स्थितिघन्येनैकं समयमुकर्षण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । षट् समुद्घाता आदिकाः मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता अपि म्रियन्ते । असमवहता अपि म्रियन्ते । उद्वर्तना यथैवोपपातः न कुत्रापि प्रतिषेधो यावदनुत्तरविमानमिति । अथ भदन्त । सर्वे माणा यावदनन्त कृतः। एवं षोडशस्वपि युग्मेषु भणितल्यं यावदनन्तकृत्वा नवरं परिमाणं यथा द्वीन्द्रियाणाम् शेषं तथैव । तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।४०.१।
प्रथमसमय कृतयुग्म कृतयुग्मसंज्ञिपश्चन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते उपपातः परिमाणमाहारो यथा एतेषामेव प्रथमोद्देशके । अवगाहना बन्धो वेदो वेदना उदयिन उदीरकाश्च यथा द्वीन्द्रियाणां प्रथमसमयानाम् । तथैव कृष्णलेश्या वा यावत् शुक्ललेश्या वा । शेषं यथा द्वीन्द्रियाणां यावदनन्तकृत्वः। नवरं स्त्रीवेदका वा पुरुषवेदका वा नपुंसकवेदका वा संज्ञिनोऽसंजिनः । शेषं तथैव । एवं षोडशस्वपि युग्मेषु परिमाणं तथैव सर्वम् तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ. श.१ कृ. कृ. संशिपञ्चेन्द्रियोत्पातः
• साक्षपञ्चन्द्रियोत्पातः ६२५ एवमत्रापि एकादशोदेशकास्तथैव प्रथमातृतीयः पश्चमश्च सहशगमाः शेषा अष्टावपि सदृशगमाः। चतुर्थषष्ठाष्टमदशमेषु नास्ति विशेषः कर्त्तव्यः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त इति ॥ ॥चत्वारिंशत्तमे शतके प्रथमं संज्ञिपश्चेन्द्रियमहायुग्मशतम्, समाप्तम् ॥४०-१-१२॥
टीकार्थ-कडजुम्मकडजुम्म सन्निपंचिंदिया भंते ! को उनवज्जति' कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञि पञ्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत आगत्योत्पद्यन्ते इत्यादि, उत्तरमाइउववाओ' इत्यादि, 'उववाओ च उसु वि गईसु' उपपातश्चतसृभ्योऽपि गतिभ्यः, अत्र सूत्रे पञ्चम्यर्थे सप्तमी, हे गौतम! त इमे कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रियजीवाः नरकेभ्योऽपि आगत्य एतादृशःश्चेन्द्रियतया उत्प यन्ते तिर्यग्भ्यो वा आगत्य मनु. ज्येभ्यो वा आगत्य देवेभ्यो वा आगत्य समुत्पद्यन्ते इति भावः। 'संखेज्जवासा. उय असंज्जवासाउय पज्जत्त अपज्जत्तएसुन को वि पडि से हो जाव अणुत्तर
शतक ४० 'कडजुम्मकडजुम्म सनि चिंदियाण मते ! को उववज्जति' इ.
टीकार्थ-हे भदन्त ! कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञी पश्चेन्द्रिय जीव किस स्थानविशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? 'उपचाओ च उसु वि गहसु' हे गौतम ! कृतयुग्मकृतयुग्म राशि प्रमाण संज्ञिपश्चेन्द्रियजीव नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते है । तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं। मनुष्यों में से भी आकर के उत्पन्न होते हैं और देवों में से आकर के
ચાળીસમા શતકનો પ્રારંભ– 'कडजुम्म कडजुम्ममसन्निपंचिंदियाण भंते ! को उववज्जति' त्या ટીકાર્થ–હે ભગવદ્ કૃતયુમ કૃતયુગ્મ સંજ્ઞીપંચેન્દ્રિયજીવ કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નરયિકોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે તિયચ નિકોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન થાય છે? અથવા દેવોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી
छ ४-'उववाओ चउसु वि गइसु' गौतम! कृतयुग्म तयुम्भ राशिवाय સંસી પંચેન્દ્રિય જીવે નરયિકમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે તિયચ
નિકમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે, મનુષ્યમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન थाय छे. मन माथी भावाने ५६ ५.न थाय छे. 'सखेज्जवासाउय असं. खेज्जवासाउय पज्जत्त अपज्जत्तएसु य न क श्री वि पडिसेहो जाव अणुत्तरविमाणत्ति'
भ० ७९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२६
भगवतीसूत्रे
विमाण त्ति' संख्येयवर्षायुष्का संख्येयवर्षायुष्क पर्यातकापर्याकेभ्यो न कुतो - ऽपि प्रतिषेधो यावदनुत्तरविमानादिति, संख्यातवर्षायुष्केभ्योऽपि आगत्या संख्यातवीयुकेभ्योऽपि आगत्य पर्याप्तकेभ्यो वा आगत्य अपर्याप्तकेभ्यो वा आगस्य त्रिपञ्चेन्द्रियतया जीवानां समुत्पादः संभवति न कुतोऽपि निषेधो विद्यते, नरकादारभ्य यावदनुत्तर विमानपर्यन्तस्थानेभ्यः समुत्पद्यन्ते संज्ञिपञ्चेन्द्रिया इति भावः । 'परिमाणं अवहारो ओगाहणा य जहा असन्निपंचिंदियाणं' परिमाणमपहारोऽवगाहनाच यथा असंज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां कथिता स्वथैव परिमाणं तावत् षोडश वा संख्याता वा असंख्याता वा । शरीरावगाहना जघन्येनांगुलस्यासंख्येयभागममाणा उत्कर्षेण योजनसहस्रप्रमाणा च भवतीति, 'वेयणिज्जवज्जाणं सत्तण्हं भी उत्पन्न होते हैं । 'संखेज्जवासाउय असंखेज्जवासा उव पज्जत्त अपज्जतरसु न कओवि पडिसेहो जाव अणुत्तरविमाणत्ति' संख्यात वर्षकी आयुवालों में से आकर के उत्पन्न होते हैं असंख्यातवर्ष की आयुवालों में से भी आकर के उत्पन्न होते हैं। पर्याप्तों में से भी आकर के उत्पन्न होते हैं अपर्याप्तों में से भी आकर के भी उत्पन्न होते हैं । संज्ञि पंचेन्द्रिय जीव रूप से उत्पाद होने का निषेध किसी भी अवस्था से नहीं है । नरक से यावत् अनुत्तरविमान तक के जीव संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव से उत्पन्न होते हैं ।
'परिमाण' अवहारो ओगाहणा य जहा असनि पंचिदियाण " परिमाण, अपहार और अवगाहना के सम्बन्ध में जैसा असंज्ञि पञ्चेन्द्रियों के सम्बन्ध में कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये । असंज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीवों के परिमाण सोलह, संख्यात अथवा असंख्यात
-
સખ્યાત વષઁની આયુષ્યવાળાએમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે. અસ`ખ્યાત વર્ષ'ની આયુષ્યવાળાઓમાંથી પણ આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, પર્યાંસોમાંથી આવીને પશુ ઉત્પન્ન થાય છે. અપર્યાપ્તામાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે. સન્નીપંચેન્દ્રિયજીવપણાથી ઉત્પાદ થવાના કાઇપશુ અવસ્થામાં નિષેધ નથી. નરકથી લઈને યાવત્ અનુત્તર વિમાન સુધીના જીવેા દેવ સજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવ પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. 'परिमाण' अवहारो ओंगाहणा य जहा भवन्निप' चिंदियाण " परिभाष અપહાર અને અવગાહના ના સંબંધમાં જે રીતે અસ'ની પંચેન્દ્રિયાના સબધમાં કહેલ છે, એજ પ્રમાણેનું કથન સમજવું. આ રીતના કથનથી. વ્યુત્ક્રાંતિપદ ના અતિદેશથી અસની પચેન્દ્રિય જીવેાના પરિમાણુ કથન પ્રમાણે સંજ્ઞી જીવાનું પરિમાણુ સેાળ, અથવા સખ્યાત અથવા અસંખ્યાત આવે છે. તેના શરીરની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०४० अ. श. १ कृ. कृ. संशिपञ्चेन्द्रियोत्पातः
६२७
पगडी बंधगा वा अधगावा' वेदनीयवनां सप्तानां कर्मप्रकृतिनां वन्धका वा अधा वा वेदनीयस्य कर्मणो बन्धप्रकारं विशेषरूपेण कथयिष्यतीति कृत्वा वेदनीयबीनामित्युक्तम्, तत्र चोपशांत मोहाः क्षीणमोद्दाथ सप्तानां प्रकृतीनामबन्धका एव तदतिरिक्तास्तु यथासम्भवं बन्धका भवन्ति । 'वेयणिन्जस्स बंगा जो अबंधगा' वेदनीयस्य कर्म्मणः सर्वे बन्धका एव भवन्ति न तु अवन्धकाः केवलित्यप्राप्तिपूर्व सर्वेऽपि संज्ञिपञ्चेन्द्रिया इति, ते च वेदनीयकर्मणो बन्धका एवं भवन्ति नवन्धका इति भाव: । 'मोहणिज्नरस वेदगा वा अवेदगा वा, मोहनीयस्य कर्मणः संज्ञिपञ्चेन्द्रिया वेदका वा अवेदका वा भवन्ति, तत्र मोहनीयस्य कर्मणो वेदाः सूक्ष्म परायान्ता भवन्ति, अवेदकास्तु उपशान्तमोहाः क्षीणमोहा आता है । इनके शरीर की अवगाहना जधन्य से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण आती है और उत्कृष्ट से एक हजार योजन प्रमाण आती है। 'वेयणिज्ज बज्जाण ससहं पगडीणं बंधगावा अबंधगावा' वेदनीय कर्म को छोड़कर ये सात प्रकार की कर्मप्रकृतियों के बन्धक होते हैं और अबन्ध भी होते हैं । इन में उपशान्त मोहवाले जीव और क्षीण मोहवाले जीव सात कर्मप्रकृतियों के अबन्धक ही होते हैं बाकी के जीव यथासंभव बन्धक होते हैं। 'वेधणिजस्त बंधगा नो अबंधगा' के लि पद की प्राप्ति के पहिले समस्त संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव वेदनीय कर्म के
क ही होते हैं । अबन्धक नहीं होते हैं । 'मोहणिज्जस्स वेदगा वा अवेदगा वा' संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव मोहनीय कर्म के वेदक भी होते हैं और अवेदक भी होते हैं। सूक्ष्म संपराय तक के समस्त संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव मोहनीय कर्म के वेदक ही होते हैं । उपशान्त गुणस्थानवर्ती
અવગાહના જઘન્યથી આંગળના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણુ આવે છે, અને उत्सृष्टथी मेड डलर योजन प्रभाणु आवे छे. 'वेयणिज्जवज्जाण' सतह पगडीण' ब'धगा वा अबंधगा वा' वेहनीय अमने छोडीने तेथे सात अतिચાના બંધ કરે છે, અને અખધક પણ હોય છે. તેમાં ઉપશાંત માડુવાળા જીવો અને ક્ષીણુ માહવાળા જીવા સાત કમ પ્રકૃતિયાના અાધક હાય છે, गाडीना भवे। यथासंभव मध होय छे. 'वेयणिज्जस्स वधगा नो अबधगा' કેવલિ પડની પ્રાપ્તિ પડેલાં સઘળા સ'ની પાંચેન્દ્રિય જીવા વેદનીય ક્રમના अन्ध न होय छे. अधर होता नथी. 'मोहणिज्जस्त्र वेदगा वा अवेदगा વા’ સ’જ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવા મેાહનીય કર્મોના વેદક પણ હાય છે, અને અવેદ પણ હાય છે, સૂક્ષ્મ સ ́પરાય સુધીના સઘળા સ'ની 'ચેન્દ્રિય જીવા મેાહનીય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
६२८
भगवतीस्त्र श्च भवन्तीति । 'सेसाणं सत्तण्हवि वेदगा नो अवेदगा' शेषाणां सप्तानामपि कर्मणां मोहनीयव्यतिरिक्तानां संज्ञिपञ्चन्द्रिया वेदका एव भवन्ति नो अवेदका भवन्ति, उपशान्तमपि मोहादयः संज्ञिपञ्चन्द्रियास्ते मोहनीय व्यतिरिक्तानां सप्ता. नामपि कर्मणां वेदका एवं नो अवेदका भवन्ति । यद्यपि केवलिनश्चतसृणामघाति कर्मप्रकृतिनां वेदका भवन्ति तथापि केवलिन इन्द्रियव्यापारातीतत्वात् न पञ्चन्द्रिया इति कथ्यन्ते, इति भावः 'सायावेयगा वा असायावेयगा वा' संशिपञ्चन्द्रिय जीवाः सातावेदका अपि असातावेदका अपि संक्षिपञ्चेन्द्रियाणामेवं विधस्वरूपत्वादिति । 'मोहणिज्जस्त उदई वा अणुदई वा, संज्ञि पश्चेन्द्रिया जीवा मोहनीयकर्मपकते रुदयिको वा अनुदयिनो वा भवन्ति, तत्र सूक्ष्म संपरायान्ताः संज्ञीपञ्चेन्द्रिय जीव और क्षीण मोहवाले संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव मोहनीय कर्म के वेदक नहीं होते हैं 'सेसाण सत्ताह वि वेदगा नो अवेदगा' बाकी के सात कर्मों के मोहनीय के सिवाय सातकर्मों के ये संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव वेदक होते हैं अवेदक नहीं होता हैं। यद्यपि केवली जीव चार अधातिया कर्मप्रकृतियों के वेदक होते हैं तब भी केवली इन्द्रिय व्यापारातीत होने से पश्चेन्द्रिय नहीं कहलाते हैं । 'सायावेदगा घा असाया वेदगा वा' ये संज्ञी पश्चेन्द्रिय जीव साता के भी वेदक होते हैं और असाता के भी वेदक होते हैं। क्यों कि संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीवों का ऐसा ही स्वभाव होता है । 'मोहणिज्जस्स उदई वा अणुदई वा' ये संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव मोहनीय कर्मप्रकृति के उदयवाले भी होते हैं और अनुदयवाले भी होते हैं । इनमें जो संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव सूक्ष्म કર્મનું વેદન કરનારા જ હોય છે. વાસંત ગુણ સ્થાનમાં રહેવાવાળી સંજ્ઞા પંચેન્દ્રિય છે અને ક્ષીણ મોહવાળા સરી પંચેન્દ્રિય જીવ મેહનીય કર્મનું वहन ४२११।। ता नथी. 'सेसाण सत्तण्ड वि वेदगा नो अवेदगा पाहीना સાત કર્મપ્રકૃતિનુ મોહનીય કમ શિવાયની આ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવો વેદન કરવાવાળા હોય છે. જો કે કેવલી જીવે ચાર આઘાતિયા કમપ્રકૃતિનું વેદન કરવાવાળા હોય છે. તે પણ તે કેવલી ઈન્દ્રિયના વ્યાપારથી પર હોવાથી पाथेन्द्रिय वाता नथी. 'सायावेदगावा असाया वेदगा वा' संज्ञा पयन्द्रिय જ શાતાનું પણ વેદન કરવાળા હોય છે, અને અસાતાનું પણ વેદન કરવાળા હોય છે. કેમ કે-સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવોનો સ્વભાવ જ એ હેય छ, मोहिणिज्जस्स उद्दई वा अणुदई वा मा सशी पथेन्द्रिय ७३ माडनीय કર્મપ્રકૃતિના ઉદયવાળા પણ હોય છે, અને અનુદયવાળા પણ હોય છે. આમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका तरीका श०४० म. श.१ कृ. कृ. संक्षिपञ्चन्द्रियोत्पातः ६२९ संक्षिपञ्चेन्द्रियाः मोहनीयकर्मप्रकृतेरुदयिनो भवन्ति, उपशान्तमोहादयस्तु संशिपश्चेन्द्रिया अनुदयिनो भवन्तीति । 'सेसाणं सत्तण्ह वि उदई नो अनुदई' शेषाणां मोहनीयव्यतिरिक्तानां सर्वेषामपि कर्मणां संज्ञिपञ्चेन्द्रिया उदयिन एव भवन्ति न तु अनुदपिनो भवन्तीति । वेदनोदययोः को भेदः ? इत्याह-वेदकत्वमनुक्रमेणोदीरणाकरणेन च उदयागतानां कर्मणामनुभवनम्, उदयस्तु अनुक्रमागतानां कर्मप्रकृतीना मनुभवनमिति भेद इति । 'नामस्स गोयस्स य उदीरगा नो अणु. दीरगा' नाम्नो गोत्रस्य च कर्मणः सर्वे संज्ञिपञ्चन्द्रिया अषायान्ता उदीरका एवं भवन्ति न तु अनुदीरका भवन्तीति । 'सेसाणं छह वि उदीरगा वा अणुदीरगा वा' शेषाणां नामगोत्रवर्जानां षण्णामपि ज्ञानावरणीयादीनां यथासंभवम् उदीरका संपराय गुणस्थान तक के हैं वे तो मोहनीय कर्म के उदयवाले होते हैं। और उपशान्त मोहवाले हैं अथवा क्षीणमोहवाले हैं वे मोहनीय कर्म के उदयवाले नहीं होते हैं। 'सेसाणं सत्तण्ह वि उदई नो अनुदई' मोहनीय कर्म के सिवाय शेष सात कर्मप्रकृतियों के ये उदयवाले ही होते हैं अनुदयवाले नहीं होते । वेदना और उदय में क्या अन्तर है ? उत्तर -अनुक्रम से अथवा उदीरणा करण से उदय में आये हुए कर्मों का अनुभव करना सो वेदकता है और अनुक्रम से उदय में आये हुए कर्मों का अनुभवन करना वह उदय है । 'नामस्स गोयस्स य उदीरगाणो अणुदीरगा ये समस्त संज्ञीपश्चेन्द्रिय जीव नामकर्म के और गोत्र कर्म के क्षीणमोह गुणस्थान तक उदीरक होते हैं अनुदीरक नहीं होते हैं। 'सेसाण छह वि उदीरगा था.अणुदीरगा वा' षाकी के छह कर्मप्रकृ. तियों के नामगोत्र को छोड़कर ज्ञानावरणीय आदि ६ कर्मप्रकृतियों के જે સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવો સૂમ સંપરાય ગુણ સ્થાન સુધીના છે, તેઓ તે મોહનીય કર્મના ઉદયવાળા હોય છે. અને ઉપશાન્ત મેહવાળા હોય છે. તેઓ भाडनीय भना हयाणा होता नथी. 'सेसाण सत्तण्ह वि उदई नो अणुदई' મોહનીય કર્મ શિવાય બાકીની સાત કર્મ પ્રકૃતિના તેઓ ઉદયવાળા જ હોય છે, અનુદયવાળા હોતા નથી. વેદન અને ઉદયમાં શું અંતર છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે–અનુકમથી અથવા ઉદીરણા કરણથી ઉદયમાં આવેલા કર્મોને અનુભવ કરે તે વેદનપણું છે અને અનુકમથી ઉદયમાં આવેલા કર્મોનો अनुभव ४२३ ते ६य छे. 'नामस्स गोयस्स य उदीरगा णो अणुदीरगा' मा સઘળા જી નામ કર્મના તથા ગોત્ર કર્મના ક્ષીણ મેંહગુણ સ્થાન સુધી ઉદીરક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३०
भगवतीस्त्रे शानुदीरकाश्च भवन्ति । अत्रायं क्रमः प्रमत्ताः सर्वेऽपि सामान्यतोऽष्टानामपि कर्मणामुदीरकाः आवलिका शेषायुष्कास्तु तएव, आयुर्वर्जसप्तानामुदीरका भवन्ति, तथा यदा ते वेदनीय कर्मण उदीरणां न कुर्वन्ति तदा वेदनीययुवजि शेष षट् कर्मणा मुदीरका भवन्ति अपमत्तादि चतुर्गुणास्थानवतिनो वेदनीयायुर्वर्णानां षण्णासुदीरकाः तथा सूक्ष्मसंपरायाः आवलिकायां स्वाद्धायाः शेषायां माहनीय वेदनीयायुर्जानां पश्चानामपि कर्मणामु दीरकाः उपशान्तमोहास्तु उक्तरूपाणां पश्चानां कर्मणां मोहनीय वेदनीयायुकवीनामेव उदीरकाः, क्षीणकषायाः पुनः ये यथा संभव उदीरक भी होते हैं और अनुदीरक भी होते हैं। उदी. रणा का क्रम इस प्रकार से है-प्रमत्त समस्त संज्ञो पञ्चेन्द्रिय जीव सामान्यत आठों ही कर्मप्रकृतियों के उदीरक होते हैं और जब इनकी आलिमात्र आयुशेष रहती है तब ये आयु के सिवाय सात कर्मप्रकृतियों के उदीरक होते हैं । तथा जिस समय ये वेदनीय कर्म की भी उदीरणा न करते हों। उस समय ये वेदनीय और आयुष्क के सिवाय शेष छह कर्मों के उदीरक होने के कारण अप्रमत्त आदि गुणस्थान से वेदनीय और आयुष्य कर्म को छोड़कर छह कर्मप्रकृतियों के उदीरक होते हैं। तथा सूक्ष्मसंपरायवाले संज्ञोपचेन्द्रिय जीव जब अपना अर्थात् सूक्ष्म संपराय गुणस्थानका काल आवलिका मात्र बाकी रह जाता है तब वह मोहनीय वेदनीय और आयुष कर्म के सिवाय शेष पांच कर्मप्रकृतियों का उदीरक होता है। तथा उपशान्त मोहवाले संज्ञोपचेन्द्रिय जीव भी मोहनीय आदि तीन कर्मप्रकृतियों को छोड़कर शेष पांच कर्मप्रकृतियों केही उदीरक होते हैं। तथा क्षीण कषायवाले संज्ञीपंचेन्द्रिय जीव जब होय. मनुही२४ लाता नथी. 'सेसाणं रह वि उदीरगा वा अणुवीरगा वा' બાકીની છ કમ પ્રકૃતિને નામ ગોત્રને છેડીને જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે છે
પ્રકૃતિના આ યથ સંભવ-કમથી ઉદીરક પણ હોય છે, અને ઉદીરણાને કમ આ પ્રમાણે છે –પ્રમત્ત સુધીના સઘળા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવે સામાન્ય રીતે આઠે કર્મ પ્રકૃતિના ઉદીરક હોય છે, અને જ્યારે તેની આવલિકા માત્રની આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે તેઓ આયુષ્ય શિવાય સાત કર્મ પ્રકૃતિના ઉદીરક હોય છે. અપ્રમત્ત વિગેરે ચાર વેદનીય અને આયુષ્ય કર્મને છોડીને છે કર્મ પ્રકૃતિને ઉદીરક હોય છે. તથા સૂફમ સાંપરાયવાળા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય છે જ્યારે પિતાને કાળ આવલિકા માત્ર બાકી રહે ત્યારે તે મેહનીય, વેદનીય અને આયુષ્ય કર્મ શિવાય બાકીની પાંચ કર્મપ્રકૃતિના ઉદીરક હોય છે. તથા ઉપશાન્ત મેહનીયવાળા સંજ્ઞીપંચેન્દ્રિય છે પણ મેહનીય વિગેરે ત્રણ કર્મપ્રકૃતિને છોડીને બાકીની પાંચ કર્મ પ્રકૃતિના જ ઉદીરક હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ. श.१ कृ.क. संक्षिपञ्चेन्द्रियोत्पातः ६३१ स्वाद्धाया आवलिकायां शेषायां नाम-गोत्रयोरेव केवल मुदीरका भवन्ति सयो. गिनोऽपि केवलं नामगोत्रयोरेवोदीरका भवन्ति, अयोगिनस्तु अनुदीरका एव केवल भवन्तीति भावः । 'कण्हलेस्सा वा जाव सुक्कलेस्सा वा' संज्ञिपश्चेन्द्रियाः कृष्णलेश्या वा भवन्ति यावत् शुक्ललेश्या वा भवन्ति, अत्र यावत्पदेन नीलकापोततेजः पद्मलेश्यानां संग्रहो भवति । तथा च कृष्णलेश्या आरभ्य यावच्छु. कालेश्यान्ता इमे पञ्चेन्द्रिया भवन्तीति भावः । 'सम्मदिट्ठी वा मिच्छादिट्ठी वा सम्मामिच्छादिट्ठी वा' संज्ञिपश्चन्द्रियाः सम्यग्दृष्टयो वा भवन्ति मिथ्य दृष्टयो वा भवन्ति सम्यग् मिथ्यादृष्टयो मिश्रदृष्टयो वा भवन्तीति । 'नाणी वा अन्नाणी वा ज्ञानिनो वा भवन्ति अज्ञानिनो वा भवन्ति संज्ञिपञ्चेन्द्रियाः । 'मणमोगी वयजोगी कायजोगी' मनोयोगिनो वा भवन्ति-वचोयोगिनो वा भवन्ति काययोगिनो वा क्षीगमोह गुणस्थान का काल एक आवलिका मात्र बाकी रहता है उस समय नामगोत्र इन दो कर्मों के ही उहीरक होते हैं । सयोगी जीव भी इन्ही दो कर्मों के उदीरक होते हैं। ‘एवं अयोगी जीव अनुदीरक होते हैं। ___ 'कण्हलेस्सा वा जाव सुक्कलेस्सा वा' संज्ञीपंचेन्द्रिय जीव कृष्णलेश्यावाले यावत् शुक्ललेश्यावाले होते हैं। यहां यावत्पद से शेष नील, कापोत, तेज, पद्म इन लेश्याओं का संग्रह हुआ है । तथा च ये संज्ञीपञ्चेन्द्रिय जीव कृष्णलेश्या से लेकर शुक्ललेश्यावाले तक होते हैं। 'सम्मदिही वा, मिच्छादिट्ठी वा' सम्मामिच्छादिट्ठी बा' ये सम्यदृष्टि भी होते हैं, मिथ्यादृष्टि भी होते हैं और मिश्रष्टि भी होते हैं । 'मणजोगी बयजोगी कायजोगी' मनोयोगवाले, वचनयोगवाले તથા ક્ષીણ કષાયવાળા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય છે જ્યારે પિતાનો કાળ એક આ વલિકામાત્ર બાકી રહે છે. ત્યારે નામગાત્ર આ બે કર્મોના જ ઉદીરક હોય છે, સગી જીવ પણ આજ બે કર્મોના ઉદીરક હોય છે, અને અગી જીવે અનુદીરક હોય છે.
_ 'कण्हलेस्सा वा जाव सुफलेस्सा वा' सज्ञी ५'यन्द्रिय व वेश्या . વાળા યાવત શુકલેશ્યાવાળા હોય છે. અહિયાં યાવાદથી બાકીની નીલ, કાપત, તેજ, પ, આ વેશ્યાઓને સંગ્રહ થયેલ છે. તથા આસંજ્ઞા પંચેન્દ્રિય
वेश्याथी ने शुसवेश्या सुधी डाय छे. 'सम्मदिदी वा, मिच्छादिट्ठी वा, सम्मामिच्छदिट्ठोवा' २॥ सभ्यटीपणा ५४ सय छे. अने भियाटवाणा ५९ डाय छे. अन मिश्रह टीका ५५ हाय छे 'नाणी वा अन्नाणी वा' ती ज्ञानी ५५ डाय छ, भने मज्ञानी ५४ डाय छ, मणजोगी,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
भगवतीसूत्रे
भवन्तीति । 'उबजोगो वन्नामाई उस्सासमा वा नीसासगा वा आहारगा वा जहा एर्गिदियाणं' उपयोगो वर्णादिः उच्छ्वासका वा निःश्वासका वा आहारकाश्च यथा एकेन्द्रियाणाम् एकेन्द्रियवदेवोपयोगादयः पञ्चेन्द्रियाणामपि ज्ञातव्याः तत्र उपयोगो द्विविधोऽपि पश्चापि वर्णाः, द्वौ गन्धो, पञ्चपि रसाः, अष्टौ स्पर्शा भवन्ति उछू वासका वा भवन्ति निःश्वासका वा भवन्ति । आहारकाश्च भवन्ति यथा एकेन्द्रियाणां प्रकरणे तथा 'विश्याय अविश्याय विरया विश्याय' संज्ञिपञ्चेन्द्रिया विरताश्च भवति अविरताश्च भवन्ति । विरताविरताश्चापि भवन्तीति । 'सकिरिया नो अकिरिया' सक्रिया भवन्ति पञ्चेन्द्रियाः, नो न तु अक्रिया भवन्ति । 'ते णं भंते! जीवा किं सत्तविबंधगा वा अहिधगा वा' ते खलु भदन्त ! जीवाः संक्षिपञ्चेन्द्रियाः सप्त विधकर्मप्रकृतीनां बन्धका वा भवन्ति, अष्टविधकर्मप्रकृतीना बन्धका वा भवन्ति 'छन्निहबंधगावा एगविबंधगा' वा षड्विधकर्मपकृतीनां बन्धका वा एकविधकर्मऔर काययोगवाले होते हैं। 'उबजोगो, बन्नमाई, उस्सासमा वा नीसागा वा आहारगा वा जहा एगिंदियाणं' ये दोनों प्रकार के उपयोगवाले होते हैं । पाँचो रसो वाले, दो गंधोवाले, पांचों वर्णों वाले और आठ प्रकार के स्पर्श वाले होते हैं । उच्छवासवाले निश्वासवाले होते हैं और आहारक होते हैं । इत्यादि जैसा एकेन्द्रिय के प्रकरण में कहा है वैसा ही समझलेना चाहिये । 'विरया य अविरया य विरया विरया य' ये संज्ञी पंचेन्द्रिय विरत, अवरित एवं विरताविरत होते हैं। 'सकिरिया नो अकिरिया' क्रिया सहित होते हैं. अक्रिया - क्रिया रहित नहीं होते हैं। 'ते णं भंते! जीवा कि सतविह बंधगावा अट्ठबिह बंधगावा' हे भदन्त ! ये जीव क्या सात प्रकार की कर्मप्रकृतियों के बन्धक होते हैं ? अथवा आठ प्रकार की कर्मप्रकृतियों के बन्धक होते 'वयजोगी, कायजोगी' मनायेोगवाणा वन्यनयोगवाणा भने अययोगवाजा होय छे. 'उबजोगो वन्नमाई, उत्सासगा वा नीसासगावा, आहारगावा जहा एगिदियाण" એકેન્દ્રિય જીવાની જેમ તેએ બન્ને પ્રકારના ઉપચેાવાળા હાય છે પાંચે પ્રકારના રસેાવાળા હાય છે, એ ગધેાવાળા, પાંચવર્તાવાળા અને આઠ પ્રકારના સ્પર્શવાળા ચાય છે. ઉચ્છવાસ નિઃવસવાળા હેાય છે, અને આહારક હાય छे. 'वीरयाय अविरया य विरयाविश्याय' ते सज्ञी पथेन्द्रिय विश्त-अविरत अने विश्ताविरत होय छे. 'सकिरिया नो अकिरिया' डिया सहित होय छे, अडिया -ड्डिया विनाना होता नथी. 'ते णं' भ'ते ! जीवा किं सत्तविहबंधना वा अट्ठविह बंधगा वा' हे भगवन था प्राश्नी प्रतियोनो अध ફવાવાળા હાય છે ? અથવા આઠ પ્રકૃતિયાને ખંધ કરવાવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
वो शुद्ध सात પ્રકારની કમ
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४. अ. श.१ कृ.क. संक्षिपञ्चेन्द्रियोत्पातः ६३३ प्रकृतीनां बन्धका वा भवन्तीति प्रश्नः । भगवानाह-गोयमा ! इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'सत्तविहबंधगा वा जाव एगविहबंधगा चा' सप्तविधर्मप्रकृतीनां बन्धका वा संशिएश्चेन्द्रियाः यारत् एकविधवन्धका वा, अत्र यावत्पदेन अष्टविधबन्धका वा पदिधबन्धका वा, एतयोः संग्रहो भवतीति। 'तेणं भंते ! जीवा कि आहारसन्नोव उत्ता जाव परिमहसनोव उत्ता' ते खलु भदन्त ! जीवा संज्ञिपश्चेन्द्रियाः किमाहारसंज्ञोपयुक्ता भान्ति यावत्परिग्रहसंज्ञोपयुक्ता वा भवन्ति अन यावत्पदेन भयमथुनसंज्ञयोः परिग्रहो भवति 'नो सनोवउत्ता वा' नो संशोपयुत्ता वा भवन्ति ? 'सव्वत्थ पुच्छा भाणिया' सर्वत्र पृच्छा-प्रश्नरूपा भाणतव्या, पृथक् पृथग्ररूपेण सर्वरश्न: करणीय इति । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा!' हे गौतम ! 'आहारसन्नो उता जाब नो सन्नोवउत्ता' आहारसंज्ञोपहैं ! 'छविह बंधगा वा' छ प्रकार की कर्म कृतियों के बन्धक होते हैं अथवा 'एगविह बंधगा वा' एक प्रकार की कर्म प्रकृतियों के बंधक होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोधमा ! ये जीव 'सत्त विहा बंधा वा जाव एवह बंधगावा' सात प्रकार की कर्मप्रकृतियों के बन्धक होते हैं यावत् एक प्रकार की कर्मप्रकृतियों के बन्धक होते हैं। यहाँ यावत् शब्द से 'अष्टविधबंध का वा षविध बन्धका वा' इन पदों का संग्रह हआ है। तेज भंते ! जीवा कि आहारसन्नोवत्ता जाय परिगहन्नोव उत्ता' हे भदन्त ! वे संजीपंचेन्द्रिय जीव क्या आहारसंज्ञोपयुक्त यात् पविग्रह संज्ञोपयुक्त होते हैं? यहां यावत् पद से 'भय मैथुन संज्ञाओं का ग्रहण हुआ है। अथवा 'नो सन्नोव उत्ता वा' ये नो संज्ञोपयुक्त होते हैं ? इस प्रकार 'सव्वस्थ पुच्छ। भाणियन्दा पृथक् पृथक रूप से प्रश्न कर लेना चाहिये। डाय छ ? अथवा 'छविह बधगा वा' ७ प्ररनी प्रतियाना मध २वावाणा डाय छे? अथवा 'एगविहब बगा वा' 2 १२नी मतिना मध ४२वा डाय छे. १ 41 प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छे ४-'गोयमा ! 3 गौतम ! वे 'सत्तविह बधगा वा जाव एगविह धगा वा' सात प्रा२नी मप्रतियोनी म ४२११॥ ५९ हाय छे. महियां यावत् १५४थी 'अष्टविध बंधगावा षड्विध बधगावा' मा पहानी संग्रह यया छ 'ते ण भते ! जीवा किं आहारसन्नोवउत्ता जाव परिग्गहसन्नोवउत्ता' 3 समन त सही पायन्द्रिय
શું આહાર સંજ્ઞોપગવાળા હોય છે ? યાવત્ પરિગ્રહ સંજ્ઞા પગવાળા હોય છે? અહિયાં યાસ્પદથી “ભય અને મૈથુન સંજ્ઞાઓ ગ્રહણ કરવામાં मावत छ. अथवा 'नोसन्नोवत्ता वा' मा मोसशोपयोगवाजा डाय छ ? मा रीत 'सव्वत्थ पुच्छा भाणियवा' हा गु. ३५थी 30 देवा नये.
भ०८०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४
भगवतीसूत्रे
1
युक्ताः यावत् नो सेोपयुक्ता वा भवन्ति । 'कोहकसाई वा जाव लोभकसाई वा अकसाई वा' संज्ञिपञ्चेन्द्रियाः क्रोधकषायिनो वा लोभकषायिनो वा अकषायिनो या भवन्ति । 'इथिवेयगा वा, पुरिसवेदगा वा, नपुंगवेयगा वा अवेयगा वा' ते संज्ञिपञ्चेन्द्रियजीवाः स्त्रीवेदका वा भवन्ति, पुरुषवेदका वा भवन्ति नपुंसक - वेदका वा भवन्ति अवेदका वा भवन्तीति । 'इत्थि वेदबंधना वा, पुरिसवेदबंधगा वा, नपुंसगवेदबंधगा वा, अबंधगा वा' स्त्रीवेदबन्धका वा भवन्ति पुरुषवेदबन्धका वा भवन्ति नपुंसक वेदबन्धका वा भवन्ति अन्धका वा भवन्तीति 'सन्नी नो असनी' संज्ञिपञ्चेन्द्रियजीवाः संज्ञिनो भवन्ति नो असंज्ञिनो इस के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! आहारसन्नोवउप्ता, जाव नो सन्नो उत्ता' हे गौतम! ये आहार संज्ञोपयुक्त होते हैं यावत् नो संज्ञोपयुक्त होते हैं । 'कोहकसाई वा जाव लोभकसाई वा' ये क्रोध कषाय से लेकर लोभकषाय से युक्त होते हैं। तथा कपायों से रहित भी होते हैं । 'इथिवेयगा वा पुरिसवेयगा वा नपुंगवेयगा वा' ये स्त्री वेदवाले भी होते हैं, पुरूष वेदवाले भी होते हैं और नपुंसक वेदवाले भी होते हैं । तथा-'अवेयगा वा भवति' विना वेदवाले भी होते हैं । 'इत्थिवेदबंधगा वा, पुरिसवेदबंधगा वा नपुंगवेद बंधगा वा, अबंधगा वा' ये स्त्रीवेद के बन्धक होते हैं, पुरुषवेद के यन्त्रक होते हैं और नपुंसक वेद के भी बन्धक होते हैं। तथा इन तीनों वेदों के अबंधक भी होते हैं। 'सन्नी नो असन्नी' ये संज्ञी ही होते हैं असंज्ञी नहीं होते हैं। 'सईदिया नो अनिंदिया' ये सेन्द्रिय होते हैं इन्द्रियों से रहित नहीं होते हैं ।
रमा प्रश्नना उत्तरभां प्रभुश्री गौतमस्वाभीने उ छे है - 'गोयमा ! आहारसन्नोव उत्ता, जाव नो सन्नो उत्ता' हे गौतम! या आहारसज्ञोपयोगवाणा यावत् भय सज्ञाययोगवाणा होय हे 'कोहकसाई वा जाव लोभकसाई वा अकसाई वा ' આ ક્રોધ કષાયથી લઈને લેાભકષાયવાળા હાય છે, તથા કષાયથી રહિત सोय छे. 'इत्थवेयगा वा पुरिसवेयगा वा नपुंसगवेयगा वा' भास्त्रीवेद्दवाणा પણ હાય છે, પુરૂષવેદવાળા પશુ હોય છે, અને નપુસક વેઢવાળા પણ હોય ले. तथा 'अवेदगा वा भवति' तेथे वेदविनाना पशु होय छे. 'इत्थि वेदब धगा वा, पुरिसवेदबंधगा वा नपुंसक वेदबंधगा वा, अबंधगा वा' या स्त्रीवहना અધ કરવાવાળા પણ હાય છે, પુરૂષવેદના બધ કરવાવાળા પણ હાય છે, અને નપુસકવેદના મંધ કરવાવાળા પણ હોય છે. અને ત્રણે પ્રકારના વેઢાના अध नथी पशु उता 'सन्नी नो असन्नी' या संज्ञी ? होय छे. असंज्ञी होता नथी. 'सेइ' दिया नो अनिंदिया' मा ईन्द्रियोवाणा होय छे. इन्द्रिय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ. श.१ कृ.कृ.संशिपञ्चेन्द्रियोत्पातः ६३५ भवन्तीति । 'सइंदिया नो अणिदिया' सेन्द्रियाः संज्ञिपञ्चन्द्रिया इन्द्रियवन्तो भवन्ति नो अनिन्द्रिया भवन्ति । 'संचिटणा जहन्नेणं एक्कं समयं' संस्थानमवस्थितिः संज्ञिपश्चन्द्रियाणां जघन्येनैकं समयं कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रियाणामवस्थितिरेकं समयं समयानन्तरं संख्यान्तरसदभावा दिति । 'उकोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं' उत्कर्षेणावस्थिति सागरो. पमशतपृथकत्वम्, सातिरेकम्, कृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञिपञ्चन्द्रियाणामुत्कर्षण अवस्थानं कालस्थितिः सागरोपमशतपृथक्त्वं द्विसागरोपमशतादारभ्य नव सागरोपमशतपर्यन्तं सातिरेकं भवति, यत इतः परं ते संज्ञिपञ्चन्द्रियतया न भवन्तीति भावः । 'आहारो तहेच जाव नियमं छदिसिं' आहार स्तथैव आहारो देशकवदेव, फियत्पर्यन्तं तत्राह-यावत् नियमात् पदिशि संज्ञिपञ्चेन्द्रियाणामाहारो नियमतः पइदिग्भ्योऽपि भवति लोकमध्येऽवस्थितानामेषां व्याघाताभावत् इति, 'संचिट्ठणा जहन्नेण एक्कं समयं संचिट्ठणा इन कृतयुग्मकृतयुग्म राशिप्रमित संज्ञिपंचेन्द्रिय जीवों की अवस्थिति जघन्य से एक समय की होती हैं कारण कि एक समय के याद संख्यांतर होने की संभवना रहती है
और 'उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्ते' साइरेगं' उत्कृष्ट से कुछ अधिक सागरोपम शतपृथक्त्व की होती है। बाद में ये अन्य राशिप्रमित हो जाते हैं । अर्थात् संज्ञिपंचेन्द्रिय रूपता इनमें नहीं रहती है दो सागरो. पम शत से लेकर नौ सागरोपम शतका नाम सागरोपम शत पृथक्त्व है। 'आहारो तहेव जाव नियमं छ.सिं' आहार का प्रकरण प्रज्ञापना के आहार पद २८ वां के जैसे है अर्थात् इनका आहार लोक के मध्य में इनकी स्थिति होने के कारण नियम से यावत् छहों दिशाओं से होता है। क्योंकि उस में इन्हें किसी भी प्रकार का व्याघात नहीं होता विनाना जाता नथी. “संचिगुणा जहण्णेण एकक समय' या कृतयुग्म तयुग्म રાશિ પ્રમાણવાળા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવોની સંચિઠ્ઠણ-અવસ્થિતિ જઘન્યથી એક સમયની હોય છે, કારણ કે એક સમય પછી સંખ્યાંતર હોવાની સંભાવના २३ छ. मन 'उकोसेण सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेग' Gटथी धारे સાગરોપમશત પ્રથકૃત્વની હોય છે. તે પછી તેઓ અન્ય રાશી પ્રમાણુવાળા થઈ જાય છે. અર્થાત્ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પણું તેમાં રહેતું નથી. બે સાગરपम शतथी न१ सागरी५मशतनु नाम साग।५म शत पृथप छ, 'आहारो तहेव जाव नियम' छहिसि' तमानी भाडा२ सानी भयभीतमा २७ता હોવાને કારણે નિયમથી યાવત છએ દિશાઓથી હોય છે. કેમ કે તેમાં તેઓને કોઈપણ રીતને વ્યાઘાત થતો નથી. અહિંયાં યાવત્પદથી ત્રણ દિશાએથી પણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३६
भगवतीसूत्रे 'ठिई जहन्नेण एक समयं' संक्षिपञ्चेन्द्रियाणां स्थिति जघन्येनैकं समयं भवति, 'उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई' उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । 'छ समुग्घाया आदिल्ला' षट् समुद्घाता आदिमाः वेदना कषायादिकाः षट् केवलि समुद्घातवर्जा भवन्तीति । संक्षिपञ्चेन्द्रियाणामेवमाद्याः वेदनाकषायमारणान्तिकवैक्रिय तैजसाहारकाख्याः षडेव समुद्घाता भवन्ति, सप्तमस्तु केवलिसमुद्घातः केवलिनामेव भवति तेषां शेषाः षट्समुद्घाता न भवन्ति, इन्द्रियोपयोगाभावेन केवलिनामनिन्द्रियत्वादिति ते संज्ञिपञ्चेन्द्रियत्वेन न गृह्यन्ते इति भावः । 'मारणांतिय समुग्घाएणं समोहया विमरंति' ते संज्ञिपश्चेन्द्रिय जीवाः मारणान्तिक समुद्घातेन समवहता अपि म्रियन्ते 'असमोहया वि मरंति' असमवहता अपि म्रियन्ते । 'उबट्टणा जहे व उवाओ' उद्वर्तना यथैवोपपातः चतसृभ्योऽपि गतिभ्यः है ! 'ठिई जहन्नेण एका समय' इनकी जघन्य स्थिति एक समय की होती है और 'उक्कोसेण तेत्तीस सागरोवमाई उत्कृष्ट स्थिति ३३ सागरोपम की होती है । 'छ समुग्घाया आदिल्ला' आदि के छहसमुद्घात होते हैं । इन के केवलि समुद्धात नहीं होता है । वेदना, कषाय मारणान्तिक वैक्रिय तेजस और आहारक ये छ समुद्धात इनके होते हैं। केवलियों के वे ६ समुद्घात नहीं होते हैं । क्यों कि इनमें इन्द्रिय जन्य उपयोग का अभाव रहता है। इसलिये इनमें संज्ञी पंचेन्द्रिय संज्ञा नहीं होती है । इसीलिये इन्हें अनिन्द्रिय कहा गया है । 'मारणांतिय समुग्घाएणं समोहया वि मरंति' ये संज्ञीपंचेन्द्रिय जीव मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर भी मरते हैं। 'असमोहया वि मरंति' થાય છે. ચાર દિશાએથી પણ થાય છે અને પાંચ દિશાએથી પણ હોય છે. मा ५४ अडव ४२ये। छे. 'ठिई जहन्नेण एक समय तमानी धन्य स्थिति-मायण मे समयनी डोय छे. मने 'उको सेग तेत्ती सागरोवमाई" 6 स्थिति तेत्रीश सागरा५मनी थय छे. 'छ समुग्घाया आदिल्ला' भने તેઓના આદિના એટલે કે વેદના કષાય મારણાનિક વૈકિય અને તેજસ, આ છ સમદુઘાત હોય છે તેઓને કેવલી સમુદુઘાત હેત નથી. કેમ કે કેવલી સમદઘાત કેવલીને જ હોય છે, કેવલિયોને છ સમુદુઘાત હોતા નથી. ઈન્દ્રિય જન્ય ઉપગને અભાવ રહે છે. તેથી તેઓમાં સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય सजा होती नथी. तथा तमान मनिन्द्रिय ४ा छे. 'मारणतिय समुग्धारण समोहया वि मर'ति' मा सशी ५येन्द्रिय छ। भारान्ति समुद्धातया समुदधात शत ५ भरे छे. मन 'असमोहया वि मरांति' भारयान्ति
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ.श.१ कृ.कृ. संक्षिपञ्चन्द्रियोत्पातः ६३७ पोक्तस्तथैव उद्वर्तना निस्सरणम् उदृत्य गमनमपि तेषां चतसृष्वपि गतिषु नैरयिक तिर्यग्-मनुष्य-देवेषु भवतीति भावः, न कथइ पडि सेहो' न कुत्रचिदपि पतिषेधः 'जाव अणुत्तरविमाण त्ति' यावदनुत्तरविमानमिति, नारकादि चतुतिष्वपि पञ्चेन्द्रियाणा मुद्वर्तना मवति अनुत्तरविमानपर्यन्तं कस्यापि स्थानस्य प्रतिषेधो नास्तीति । 'अह मंते ! सव्वे पाणा जाव अणंतखुत्तो' अथ भदन्त ! सर्वे पाणा यावत् सर्वे सत्चाः कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रियतया कि समुत्पन्न पूर्वा ? हे गौतम ! सर्वे पाणाः सर्वे भूनाः सर्वे जीवाः सर्वे सत्ताः कृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञिपश्चेन्द्रियतया असकृत् अथवा अनन्तकृत्वः समुत्पन्नपूर्वा इति । एवं सोलसमु वि जुम्मेसु भाणिय
और मारणान्तिक समुद्घात से समवहत हुए विना भी मरते हैं। 'उवट्ठणा जहेव उववाओ' इन में उपपात के जैसे उदर्तना होती हैं। अर्थात् इनका चारों गतियों में उपपात होता है और चारों गतियों के जीवों का इनमें उत्पाद होता है । 'न कत्थई' पडिसेहो' इन्हें आनेजाने की कहीं पर भी रूकावट नहीं है। 'जाव अणुत्तरविमाणत्ति' यावत् ये अनुत्तर विमानों तक जाते हैं अर्थात् वहां तक इनका उत्पाद होता है। 'अह भंते ? सम्वे पाणा जाव अणंतखुत्तो' हे भदन्त ! क्या समस्त प्राण यावत् समस्त सत्व, कलयुग्म कृतयुग्मसंज्ञिपचेन्द्रिय रूप से उत्पन्न हो चुके हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'सव्वे पाणा सव्वे भूआ सव्ये जीवा सम्वे सत्ता' हे गौतम ! समस्त प्राण, समस्त भूत, समस्त जीव और समस्त सत्व असत-वारंवार अथवा अनन्तयार कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञीपचेन्द्रिय रूप से उत्पन्न हो चुके हैं। 'एवं सोलससु वि जुम्मसु समुद्धात या विना ५Y भरे . 'उक्टुणा जहेव उववाओ' તેઓને ઉપપાતની જેમ જ ઉદ્વર્તન પણ હોય છે. અર્થાત્ તેઓને ચારે ગતિમાં ઉપપાત હોય છે. અને ચારે ગતિના જીવન तमाम पाहाय छे. 'न कथइ पडिसेहो तमान स भा ४यां ५५ ३४१५ यती नथी. 'जाव अणुत्तरविमाणत्ति' यावत तो मनुत्तर विमाने। सुधी १५ छे. अर्थात त्या सुधी तमान! त्या डाय छे 'अहभंते ! सम्वे पाणा जाव अणतखुत्तो' हे भगवन सधा प्रासघासत्वा, तयुम, કૃતયુગ્મ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પણાથી ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री ४ छे -'सव्वे पाणा सव्वे भूआ सव्वे जीवा सम्वे सत्ता' गीतम! સઘળા પ્રાણ સઘળા ભૂતે, સઘળા જી. અને સઘળા સ, અસકૃત–વારંવાર અથવા અનંતવાર કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પણુથી ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसो
-
-
व्वं जाव अणतखुत्तो' एवं कृतयुग्म कृतयुग्मसंक्षिपञ्चेन्द्रिययुग्मेषु उपपातादारभ्य अनन्त कृत्वः समुत्पन्न पूर्ण इति कथितं तथैव 'सोलससु विवि जुम्मेसु भाणियध्वं जाव अणंत खुनो' षोडशष्वपि द्वितीय कृतयुग्म योज संज्ञिपञ्चन्द्रियत आरभ्य यावत् कल्योजकल्योज संज्ञिपञ्चन्द्रियपर्यन्तेषु युग्मेषु भणितव्य यावद् अनन्त कृत्वः अनन्तशस्तद्रूपेण पूर्व समुत्पना इति पर्यन्तमिति भावः । 'नवरं परिमाणं जहा बेदियाणं' नवरं कृतयुग्म कृतयुग्म संञ्चेन्द्रियाणां यथा द्वीन्द्रियाणां षोडश, संख्याता वा असंख्यातावेति । 'सेसं तहेव' शेषं परिमाणव्यतिरिक्त मुपपातादिकं तथैव-पूर्ववदेव पूर्वोक्त प्रथमयुग्मवदेव प्रथमयुग्मे यत् यथा कथितं तत्सर्व तथैव भाणियन्वं जाव अणंतखुत्तो' इसी प्रकार से 'कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञी पचेन्द्रियों में समस्त प्राणादि जीवों का जैसा उपपात से लेकर अनन्त पार तक का उपपात हो चुकना कहा गया है 'द्वितीय कृतयुग्म योज संज्ञिपंचेन्द्रिय रूप से उनके उपपात को लेकर यावत् कल्योज कल्पोज संज्ञिपंचेन्द्रिय पर्यन्त युग्मों में ये अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं ऐसा कह लेना चाहिये । 'नवर परिमाणं जहा बेदियाण' द्वीन्द्रिय जीवों का जैसा परिमाण १६ अथवा संख्यातआदि रूप से कहा गया है उसी प्रकार से इन कृतयुग्म कृतयुग्मादि संज्ञिपचेन्द्रिय जीवों का भी परिमाण जानना चाहिये । 'सेसं तहेव' परिमाण से अतिरिक्त उपपात आदि जिस जिस प्रकार से प्रथम युग्म में कहे गये हैं वैसे ही वे सब जानना चाहिये 'सेवं भंते ! सेवं भंते! ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सब
छ, 'एवं सोलससु वि जुम्मेसु भागियब जाव अणंत खुत्तो' मा प्रमाणे કૃતયુમ કૃતયુગ્મ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયામાં સઘળા પ્રાણ વિગેરે જીના ઉપપાતથી લઈને અનંતવાર સુધીને ઉપપાત થઈ ચૂક્યું છે, એ કથન સુધી જે રીતે કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે બીજા કૃતયુગ્મ એજ સંસિ પંચેન્દ્રિય પણ થી તેના ઉપપાતથી લઈને યાવત્ કલ્યાજ કાજ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યંતના ચમોમાં तसा मनतवा२ प य युझ्या छ. तम नये. 'नवर परिमाण जहा बेइ दियाण' में द्रिय कानु परिभा २ प्रभा १६ सो अथ। સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત પણુથી કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે આ કૃતયુગમ
तयु५ सज्ञी ५'थेन्द्रिय लानु परिभाष्य ५ सभा. 'सेसं तहेब' પરિમાણુ શિવાય ઉત્પાત વિગેરે જે રીતે પહેલા યુગ્મમાં કહેલ છે. તેજ પ્રમાણે તે સઘળું કથન સમજી લેવું.
'सेव भते ! सेव' भंते ! चि' ३ लावन २५ हेवानुप्रिये २ विषयन।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ. श. १ कृ. कृ. संशिपञ्चेन्द्रियोत्पातः
६३९
ज्ञातव्यमिति 'सेवं भंते । सेवं भंते ! ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति ॥ sa चारिंशत्तमेश के मथमे शते प्रथमोदेशकः समाप्तः ||४०|१||
॥ इति चत्वारिंशत्तमे शतके प्रथमे शते मथमोद्देशकः समाप्तः ||४० १ ॥ द्वितीयोदेशकः २
'म समय कडजुम्मकडजुम्म सन्निपंचिदियाणं भंते ! कभी उववज्जंति' प्रथम समय कृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञिञ्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुन उत्पद्यन्ते ? इत्यादि प्रश्नः, उत्तरमाह - 'उवनाओ परिमाणं आहारो जहा एएसि चेत्र पढमुद्देसर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर ये संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । ४० वे शतक के प्रथम शत में प्रथम उद्देशक समाप्त ||४० - १॥ 'पढमसमय कडजुम्मकडजुम्म सन्निपचिदियाणं भंते ! कओ उववज्जंति' इत्यादि
टोकार्थ - हे भदन्त ! प्रथम समय कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित संज्ञीपचेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं - 'उवबाओ परिमाणं आहारो जहा एएसिं चेव पढमुસબધમાં કથન કરેલ છે, તે સઘળું કથન સવથા સત્ય જ છે. હું ભગવન્ આપ દેવાનુપ્રિયનુ કથન સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વન્દ્વના કરી નમસ્કાર કર્યો વંદના નમસ્કાર કરીને તપ અને સંયમથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. પ્રસૂ॰૧૫ નાચાળીસમાં શતકમાં પહેલા શતકના પહેલા ઉદ્દેશે। સમાસ ૪૦-૧૫ ાપહેલા શતકના બીજા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
'पढमसमय कड़जुम्मकडजुम्मसन्नि प'चिंदियाणं भ'ते कओ उववज्जति' ४.
ટીકા--ડે ભગવદ્ પ્રથમ સમય મૃતયુગ્મ મૃતયુગ્મ રાશિવાળા સની પંચેન્દ્રિય જીવે કયા સ્થાન વિશેષત્રી આવને ઉત્પન્ન થાય છે ? શુ તેઓ નૈરિયકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિય''ચયેાનિક માથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્ચામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવેામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે
- 'उपवाओ परिमाण आहारो जहा एएसिं चेव पढमुद्दे सए' डे गौतम । तेथानी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीस्त्र सए' उपपातः परिमाणमाहारो यथा एतेषामेव चत्वारिंशत्तमशतके प्रथमोद्देशके उपपातपरिमाणाहारो यथा एतेषां प्रथमोद्देश के कथिता स्तथैव विज्ञेयाः । तत्रो पपातो नैरयिकादिभ्य सर्वेभ्यः न कुत्रतोऽपि प्रतिषेधः, परिमाणं षोडश वा संख्यावा असंख्याता वा उत्पद्यन्ते । आहारो नियमात् षड्दिशम् । 'ओगाहणा घंधो वेदो वेदणा उदय उदीरणाय जहा बेदियाणं पढरसमइयाणं' अवगाहना बन्धो वेदो वेदना उदय उदीरणा च यथा-द्वीन्द्रियाणां प्रथमसामयिकानाम्, यथा प्रथमसामयिक द्वीन्द्रियाणां बन्धवेद वेदनादिक विषये कथितं तथैव इहापि ज्ञातव्य. मिति । 'तहेव कण्हलेस्सा वा जाव मुक्कलेस्सा वा तथैव कृष्णलेश्या वा यावत् हेसए' हे गौतम ! इनका उपपात परिमाण और आहार जैसा इसी शतक के प्रथम उद्देशक में कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये। इस प्रकार इन का उपपात समस्त चारों गतियों में से होता है। किसी भी गति में से आकर के इनके उपपात होने का प्रतिषेध नहीं है एक साथ इनके उत्पन्न होने का परिमाण १६ अथवा संख्यात अथवा असंख्यात है। आहार इनका नियम से चारों दिशाओं से होता है। 'ओगाहणा बंधो, वेदो वेयणा, उदय उदीरणा य जहा बेदियाणं पढमसमइयाण' प्रथम सामयिक दो इन्द्रिय जोवों की जैसी अवगाहना कही गई है, जैसा बन्ध कहा गया है, वेद कहा है, वेदना कही गई है। जैसा उदय कहा गया है और जैसी उदीरणा कही गई है वैसा ही यह सब कथन इन कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमाण संज्ञीपचेन्द्रियों के सम्बन्ध में भी कर लेना चाहिये । प्रथम समयवर्ती कृतयुग्म कृतयुग्मसंज्ञिपचेन्द्रिय जीव ઉપપાત, પરિમાણ અને આહાર આ શતકના પહેલા ઉદેશામાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, તેજ પ્રમાણેનો સમજ. આ રીતે તેઓને ઉપપાત ચારે ગતિવાળા જમાંથી હોય છે. કેઈ પણ ગતિમાંથી આવીને તેઓને ઉપપાત થવાને નિષેધ કહેલ નથી. એક સાથે તેઓને ઉત્પન્ન થવાનું પરિમાણ ૧૬ સોળ અથવા સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત કહેલ છે. તેઓને આહાર નિયમથી છ से हिसाथी डाय छे. 'ओगाहणा बधो, वेदो वेयणा उदयी उदीरणाय जहा बेइ दियाण पढमसमइयाण' प्रथम समयवाणा मेन्द्रिय वानी अवगाहना જે પ્રમાણેની કહેલ છે, જે રીતને બંધ કહેલ છે. જે રીતે વેદના કહેલ છે, વેદનપણ જે રીતે કહેલ છે, જેવા ઉદયવાળા તેઓને કહેલ છે. જે રીતના ઉદીરક કહેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું આ સઘળું કથન આ કૃતયુમ કૃતયુગ્મ રાશિવાળા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીના સંબંધમાં પણ કહેવું જોઈએ પ્રથમ સમયગતિ કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશીવાળા સંજ્ઞી પંચેનિદ્રય જીવ કૃણુલેશ્યાથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ.श.१ प्र. समय क.कृ. संक्षिपञ्चेन्द्रियोत्पातः ६५ शुक्ललेश्याः प्रथम समय कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञिपश्चेन्द्रिया भवन्तीति । 'सेसं जहा बेंदियाणं पढमसमइयाणं जाव अणंनखुतो' शेषं पूर्व कथितातिरिक्तं सर्वं यथा द्वीन्द्रियाणां प्रथम सामयिकानां कथितं तथैव अनन्तवारं समुत्पन्नपूर्वाः एतत्पयन्तम् 'नवरं इथिवेदगा वा पुरिसवेदगा वा नपुंसगवेदगा वा, सन्निणो अस. भिणो' नवरं-केवलम् द्वीन्द्रिय प्रकरणापेक्षया इदमेव वैलक्षण्यं यत् प्रथमसमय कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रिया स्त्रीवेदका वा भवन्ति पुरुषवेदका वा भवन्ति नपुंमकवेदका वा भवन्ति, किन्तु अवेदका न भवन्तीत्येतदेव लक्षण्यम् । संज्ञिनो असंज्ञिनो वा भवन्तीति । तत्र तु 'नो असन्नी' इति पाठः एतदेव वैलक्षण्यम् । 'सेसं कृष्णलेश्या से लेकर यावत् शुक्ल लेइमायाले होते हैं मो इनके सम्बन्ध में भी ऐसा ही कथन जानना चाहिये । 'सेस जहा बेदियाण पढमसमइयाण जाव अणतखुत्तो' याकी का और कथन प्रथम समयवती दो इन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में जैसा कहा गया है वैसा ही है। यह कथन 'यावत् थे समस्त प्राण आदि जीव अनन्तवार प्रथम समय वती कृतयुग्म कृतयुग्म रूप से उत्पन्न हो चुके हैं। यहां तक करना चाहिये । परन्तु जो विशेषता द्वीन्द्रिय प्रकरण की अपेक्षा इस में है वह 'नवरं इस्थिवेदगा वा पुरिसवेदगा वा नसगवेदगा बा सन्निको अस निणो' इस सूत्र पाठ द्वारा यहां स्पष्ट की गई है द्वीन्द्रिय जीव केवल एक नपुंसक वेदवाले ही होते हैं तब कि ये तीनों वेदवाले होते हैं। ये अवेदक नहीं होते हैं। दीन्द्रिय असंज्ञी ही होते हैं। ये प्रथम समयवर्ती कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित पंचेन्द्रिय जीव संज्ञी भी होते हैं
और असंज्ञी भी होते हैं। લઈને યાવત્ શુકલેશ્યાવાળા હોય છે. આ કથન સુધીનું સઘળું કથન આમના सधमा ५६५ ४३ न . 'सेस' जहा बइ दियाण' पढमसमइयाण जाव अणंतखुत्तो' माडीनुसघणु ४थन प्रथम समयमा २नारा मेन्द्रिय ७वाना સંબંધમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે આ સઘળું કથન યાવત્ તેઓ સઘળા પ્રાણે વિગેરે અનંતવાર પ્રથમ સમયમાં રહેનારા કૂતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રૂપથી ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે. આ કથન સુધી કહેવું જોઈએ. પરંતુ જે વિશેષપણ છે. એટલે કે બે ઈન્દ્રિય પ્રકરણ કરતાં જે જુદાપણું આવે છે, તે 'नवर इत्थिवेयगा वा पुरिसवेयगा वा नपुसगवेयगा वा सन्निणो असन्निणो'
આ સૂત્ર પાઠ દ્વારા અહિયાં બતાવેલ છે. બે ઈન્દ્રિય જી કેવળ એક નપુંસક દિવાળા જ હોય છે. જ્યારે આ ત્રણે વેદવાળા હોય છે આ અવેદક હતા નથી. દ્વીન્દ્રિય છે અસંગી જ હોય છે, આ પ્રથમ સમયવતિ કૃતયુમ
भ० ८१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ
भगवती सूत्रे
तहेब' शेषं नवरमित्यादिना यत् कथितं तदतिरिक्त सर्व प्रथमसामयिक द्वीन्द्रियदेव ज्ञातव्यमिति । ' एवं सोलससु वि जुम्मेसु' एवं प्रथमसमय कृतयुग्मकृतयुग्म संक्षिपञ्चेन्द्रियस्य यथा कथितं तथैव कृतयुग्म ज्योजादिरूप द्वितीय युग्मत आरभ्य षोडशस्वपि युग्मेषु ज्ञातव्यम्, 'परिमाणं तदेव सव्वं' परिमाणं तथैव सर्व परिमाणं सर्वमपि प्रथमसमय द्वीन्द्रियवदेव ज्ञातव्यमिति । 'सेवं भंते! सेवं भंते चि' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति ॥
॥ इति चत्वारिंशत्तमे शतके प्रथमे शते द्वितीयोदेशकः समाप्तः ||४०|१|२ 'एवं एत्थ वि एक्कारस उद्देसगा तहेव' एवमत्रापि शते प्रथमे एकादशी
'एवं सोलससु वि जुम्मेसु' जैसा यह कथन प्रथम समय कृतयुग्म जीवों के सम्बन्ध में कहा गया है उसी प्रकार से प्रथम समय कृतयुग्म योजादि रूप द्वितीययुग्म से लेकर सोलहयुग्मों में भी कह लेना चाहिये | 'परिमाणं तहेव सव्वं प्रथम समयवर्ती द्वीन्द्रिय के जैसा सर्वत्र की कथन यहां कर लेना चाहिये ।
'सेवं भंते ! सेवं भंते । त्ति' 'हे भदन्त जैसा आपने यह कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुश्री को चन्दना की नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । ४० वे शतक में प्रथम शत में यह द्वितीय उद्देशक समाप्त हुआ ॥४०-१-२॥
કૃતયુગ્મ રાશિવાળા પચેન્દ્રિય જીવે સન્ની પશુ હાય છે, અને અસન્ની પશુ डोय छे, 'सेस' तद्देव' माडीतुं जी' सघणु स्थन प्रथम समयवाजा द्वीन्द्रिय अवाना उथन प्रभाषे ४ छे. 'एव' सोलससु वि जुम्मेसु या उथन के प्रमाणे પ્રથમ સમય કુતયુગ્મ કૃતયુગ્મ ત્યેાજ વિગેરે રૂપથી ખીજા યુગ્મથી લઈને
भोजे युग्भाभांचा अहेवु ले 'परिमाणं तहेव सव्व' प्रथम समयमां રહેવાવાળા ફ્રીન્દ્રિય જીવેાના કથન પ્રમાણે જ બધે ઠેકાણે અહિયા પરિમાણુ સબંધી કથન કહેવું એઇએ.
'सेव' भ'ते ! सेव' भ'ते ! त्ति' हे भगवन् याय देवानुप्रिये या विषयभां જે પ્રમાણે કથન કરેલ છે. તે સઘળુ કથન સ`થા સત્ય જ હે ભગવન્ આપ દેવાનુંપ્રિયનું તે સઘળું કથન સ`થા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરી ને તે પછી સ'યમ અને તપથી પાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. પ્રસૂ૦૧૫
ચાળીસમા શતકમાં પહેલા શતકના ખીો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૫૪૦–૧–૨ા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ. श.१७.समय कृ.कृ. संक्षिपञ्चेन्द्रियोत्पातः ६४३ द्देशकाः ज्ञातव्याः। तत्र 'पढमो तइओ पंचमो य सरिसगमा' प्रथमस्तृतीयः पञ्चमश्च सदृशगमा एकालापका इत्यर्थः । 'सेसा अट्ठवि सरिसगमा' शेषा अष्टावपि द्वितीयचतुर्थषष्ठसप्तमाष्टम नवम दशमैकादशाख्याः सदृशगमा समानाः । 'चउत्थ छट्ट अहम दसमेसु नस्थि विसेसो काययो' चतुर्थ षष्टाष्टम दशमेषु नास्ति विशेष: कर्तव्य इति । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति
॥ चत्वारिंशत्तमें शतके प्रथम संज्ञिपश्चेन्द्रियमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥४०॥१॥२॥ ___टीकार्थ-'एवं एत्थ वि एक्कारस उद्देसगा' इस प्रथम शत में भी ११ उद्देशक हैं। इन में 'पढमो तइओ पंचमो य सरिसगमा प्रथम द्वितीय उद्देशक और पांचवा उद्देशक ये तीन एकसरीखे आलापकवाले हैं । और 'सेसा अट्ट वि सरिसगमा बाकी के आठ उद्देशक वितीय, चतुर्थ, षष्ठ, उद्देशक सप्तम, अष्टम, नवम, दसम और ११ वां ये आठ उद्देशक समान भालापघाले हैं। 'चउत्थ छट्ट अट्ठम दसमेसु नस्थि विसेसो काययो' चतुर्थ छठे आठ वे इन उद्देशको में कोई विशेषता कर्तव्य नहीं है 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपका यह कथन सर्वथा सत्य ही है २। इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संघम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। ४० वें शतक में संज्ञिपंचेन्द्रिय महायुग्म शत समाप्त हुआ ॥४०-१॥
एवं एत्थवि एक्कारस उद्देसगा' मा पा शतमा ५१४ ११ मशियार देशामा छ. तमा पढमो तइओ पंचमो य मरिखगमा' पडे। देश मा देशी અને પાંચમે ઉદેશે આ ત્રણ ઉદ્દેશાઓ સરખા આલાપવાળા હોય છે. અને 'सेसा अटू वि सरिसगमा' मीना मार देशा। मेले मान्न, याथी. છઠઠ, સાતમે આઠમ નવમ દશમે અને અગિયારમે આ આઠ ઉદ્દેશાઓ सरमा माताप छ. 'चउत्थ छट्र अटुमदसमेसु नत्थि विसेसो कायवो' ચે, છટ્ર આઠમે દશમે આ ઉદ્દેશાઓમાં કાંઈ પણ વિશેષપણું કહેલ નથી. _ 'सेव भते ! सेब भते ! त्ति' मगवन् भा५ पानुप्रियनु भा यन સર્વથા સત્ય જ છે, હે ભગવન આ૫ દેવાનુપ્રિયનું આપ્ત કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમરકાર કર્યા પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧૫ ચાળીસમા શતકમાં સંસિ પંચેન્દ્રિય મહાયુમ શતક સમાપ્ત ૪૦-૧-રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४४
भगवतीसूत्रे 'अह बितियं कण्हलेस्स सन्नि पंचिंदियमहाजुम्मसयं' __ मूलम्-कण्हलेस्त कडजुम्मकडजुम्म सन्नि पंचिंदियार्ण भंते! कओ उववजंति, तहेव जहा पढमुद्देसओ सन्नीणं । नवरं बंधो वेओ उदय उदीरणा लेस्सा बंधगसन्ना कसायवेद बंधगा य एयाणि जहा बॅदियाणं। कण्हलेस्साणं वेओ तिविहो अवेदगा नस्थि । संचिटणा जहन्नेणं एवं समयं, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं अंतोमुहत्तमब्भहियाइं। एवं ठिईए वि। नवरं ठिईए अंतोमुत्तमभहियाई न भन्नंति। सेसं जहा एएसिं चेत्र पढमुद्देसए जाव अणंतखुत्तो। एवं सोलससु वि जुम्मसु । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥४०-२॥
पढमसमय कण्हलेस्स कडजुम्मकडजुम्म सन्नि पंचिंदियाणं भंते ! को उववज्जति जहा सन्नि पंचिंदिय पढमसमय उद्देसए, तहेव निरवसेसं । नवरं तेणं भंते ! जीवा कण्हलेस्ला सेतं तं चेव । एवं सोलससु वि जुम्मेसु । सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति । एवं एएवि एक्कारस वि उदेसगा कण्हलेस्साए । पढमतइय पंचमा सरिसगमा। सेसा अट्र वि एक्क गमा। सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥४०-२॥ चत्तालीसहमे सए बितियं सन्नि महाजुम्मसयं समत्तं ॥४०-२॥ __ छाया-कृष्णलेश्य कृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञिपञ्चन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? तथैव यथा प्रथमोदेशकः संज्ञिनाम् । नवरं बन्धो वेद उदयी उदीरणा लेश्याबन्धक संज्ञा कपाय वेदबन्धका चैतानि यथा-दोन्द्रियाणाम् । कृष्णलेश्यानां वेदस्त्रिविधः अवेदका न सन्ति । संस्थानं जघन्येनैक समयम्, उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तमुहूर्ताभ्यधिकानि । एवं स्थितावपि । नवरं स्थितौ अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि न भण्यन्ते । शेषं यथा एतेषामेव प्रथमे उद्देशके यावदनन्तकृत्वः । एवं षोडशस्वपि युग्मेषु । तदेवं भदन्त तदेवं भदन्त ! इति ॥
प्रामसमय कृष्णलेश्य कृतयुग्म कृतयुग्मसंक्षिपश्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० भ. श.२ कृष्णलेश्य कृ.क. सशिपञ्चेन्द्रियाः ६४५ उत्पद्यन्ते ! यथा संक्षिपश्चेन्द्रियपथमसमयोद्देशके तथैव निरवशेषम् । नवरं ते खलु भदन्त ! जीवाः कृष्णलेश्याः ? हन्त कृष्णलेश्याः। शेषं तदेव । एवं षोडशस्वपियुग्मेसु । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति । एवमेतेऽपि एकादशापि उद्देशकाः कृष्णलेश्यशते । प्रथमतृतीयपञ्चमाः सदृशगमा, शेषा अष्टावपि एकगमाः। तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति ॥४०॥३॥
॥चत्वारिंशत्तमे शतके द्वितीयं संज्ञि महायुग्मशतं समाप्तम् ॥४० ३।।
टीका-'कण्हलेस कडजुम्मकडजुम्म सन्निपंचिंदिया णं भंते ! कओ उवव ज्जति' कृष्णलेश्य कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञिपश्चन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुन उत्पद्यन्ते ? किं नैरयिकेभ्यो यावत् देवेभ्यो वोत्पद्यन्ते इति प्रश्ना, उत्तरमाह पूर्वातिदेशेन'तहेव' इत्यादि, 'तहेव पढमुद्देसए सन्नीणं' तथैव यथा प्रथमोद्देश के संझिनाम्, संझिनां चत्वारिंशत्तमश तकस्य प्रथमोद्देशे येन रूपेणोपपात चतुर्गतिभ्यः कथित
॥द्वितीय कृष्णमेश्य संज्ञिपचेन्द्रिय महायुग्म शत॥ 'कण्हलेस्स कडजुम्मकडजुम्म सभि पचिंदिया ण भंते ! इत्यादि
टीकार्थ-हे भदन्त ! कृष्णलेष्यावाले कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमाण संज्ञिपचेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्यावे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथषा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अति. देश द्वारा इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'तहेव जेहा पढमुद्देसए सन्नीण' हे गौतम ! जैसा संज्ञी जीवों के सम्बन्ध में प्रथम उद्देशक कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कह लेना चाहिये । ४० वे शतक
બીજા કૃષ્ણલેશ્યા સંક્ષિ પંચેન્દ્રિય મહાયુગ્મ શતકનો પ્રારંભ– 'कण्हलेस्स कहजुम्मकडजुम्म सन्निपचिंदियाणभंते ! त्याठि
હે ભગવાન કૃષ્ણલેશ્યાવાળા કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ રાશિવાળા સંગ્નિ પંચેન્દ્રિય છ કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યચનિકે માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવમાંથી भावीन पन्न थाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ -'तहेव जहा पढमुद्देसए सन्नीण' 3 गौतम ! सशी छान समयमा पहेसा ઉદેશામાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન અહિંયાં પણ કહેવું જોઈએ. ૪૦ ચાળીસમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં ચારે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४६
भगवतीसूत्रे
स्तथैव चतुर्गतिनारकतिर्यङ्मनुष्य देवेभ्यः कृष्णलेश्य कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञिपश्चे - न्द्रियाणामपि वक्तव्य इति । 'नवरं बंधो वेओ उदयी उदीरणा लेस्सा बन्धग सन्ना कसाय वेदबंधगाय' नवरं - केवलं प्रथमोदेशका पेक्षया इदं वैलक्षण्यं तत्र बन्धः ज्ञानावरणीयस्य बन्धका नो अबन्धका । वेदो ज्ञानावरणीयादीनां वेदका नो अवेदकाः । उदयिनो नो अनुदयिनः । कर्मणा मुदीरका वा अनुदीरका वा । लेश्या कृष्णैव, कर्मप्रकृतीनां सप्तविध बन्धका अपि अष्टविधबन्धका अपि । संज्ञा - आहाके प्रथम उद्देश में चारों गतियों में से आये हुए जीवों का कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित संज्ञीपंचेन्द्रिय रूप से उपपान कहा गया है उसी प्रकार यहाँ पर भी चारों गतियों में से आये हुए जीवों का उपपात होता है ऐसा जानना चाहिये । अर्थात् कृष्णलेश्पावालेकुनयुग्म कृतयुग्म संज्ञिप चेन्द्रिय जीव रूप से चारों गतियों में से आये हुए जीव उत्पन्न होते हैं। 'नवर' बंधो, वेओ, उदयी, उदीरणा, लेस्सा बन्धगगसना' कसाय वेद, बंधगाय' परन्तु प्रथमोद्देशक की अपेक्षा यहां यह अन्तर है कि बंध, वेद, उदघी, उदीरणा लेइया बंधक, संज्ञा, कषाय, और वेद बंधक ये सब दो इन्द्रियों के जैसे कहे गये हैं वैसे यहां कहलेना चाहिये । अर्थात् ये ज्ञानावरणीय आदि कर्मों के बन्धक होते हैं किन्तु अवन्धक नहीं होते हैं, वेदक होते हैं, किन्तु अवेदक नहीं होते हैं, उदयवाले ही होते हैं, किन्तु अनुदयवाले नहीं होते हैं। कर्मों के उदीर कभी होते हैं और अनुदीरक भी होते हैं। इनके कृष्णलेश्या ही होती
बंधासन्ना काय, वेद
ગતિવાળા આમથી આવેલા જીવે કૃતયુગ્મ નૃતયુગ્મ રાશિ પ્રમાણવાળા સ'નિ પચેન્દ્રિય પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેમ કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ ચારે ગતિમાંથી આવેલા જીવાને ઉપપાત થાય છે, તેમ સમજવું' અર્થાત્ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ સજ્ઞી પચેન્દ્રિય પણાથી ચાર ગતિયામાંથી આવેલા જીવે ઉત્ત્પન થાય છે. 'नवर' बंधो, वेओ, उदयी, उद्दीरणा, लेस्सा, व धगाय, ' ' पडेला उद्देशा उरता या मथनमां मे यांतर उही ', बेश्या, संघ, संज्ञा, उपाय, अने वेह ને જે પ્રમાણે કહેલ છે તેજ પ્રમાણે અહિયાં કહેવા જોઈએ. અર્થાત્ આ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્માંના બંધ કરવાવાળા પણ હાય છે, અને અંધક પશુ હાય છે. વેદક પણ હાય છે. અને અવેઠક પણ હાય છે. ઉદયવાળા પણ હાય છે, અને અનુદયવાળા પણુ હાય છે, કર્મના ઉદ્દીક પશુ ડાય છે અને મનુદીરક પણ હોય છે. તેને છ એ લૈશ્યાએ હોય
- मंध, वेह, उदयी, तमाम मेधन्द्रियो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ. श. २ कृष्णलेश्य कृ. कृ. संशिपञ्चेन्द्रियाः रादिरूपा, वेदः स्त्रीवेदादिः स्त्रीवेदादीनां वन्धका वेति । 'एयाणि' एतानि बन्धादीनि 'जहा वेदियाणं यथा द्वीन्द्रियाणं कथितानि तथैव इहापि ज्ञातव्यानि द्वीन्द्रियशतं पत्रिंशत्तमशतकम्, तत्र पञ्चत्रिंशत्तमशतकस्यातिदेशः ततः पञ्चत्रिशत्तमशतकात् सर्वं ज्ञातव्यम् अत्र यद् वैलक्षण्यं तदेव स्पष्टयति- 'कह लेस्साणं वेदो विविहो' कृष्णलेश्यानां वेदस्त्रिविधः स्त्रीपुंनपुंसकरूपा स्त्रयो वेदा भवन्ति, 'अवेदगा नस्थि' कृष्णले श्यावन्तोऽवेदका न भवन्ति इति । 'संचिट्ठणा जहन्नेणं एकं समयं ' संस्थानम् - अवस्थितिकाळो जघन्येन एकं समयं भवति । 'उक्को सेणं तेत्तीसं सागरोवमाई अंतमुत्तममडियाई' उत्कर्षेण प्रयत्रिशत्सागरोपमाणि अन्तहै ये कर्मप्रकृतियों के सप्तविध बन्धक भी होते है और अष्टविध बन्धक भी होते हैं। आहारादि रूप चारों प्रकार की संज्ञावाले होते है । स्त्रीवेदादि रूप तीनों वेदवाले होते है और उनके ये बन्धक होते है । द्वीन्द्रिय शत यह ३६ वां शतक है। इसके निरूपण में ३५ वें शतक का अतिदेश किया गया है इसलिये ३५ वे शतक से ही यह सब जानना चाहिये । यहां बेहन्द्रिय शतक की जो विलक्षणता है वह इस प्रकार से - है ' कण्हलेस्साणं वेदो तिविहो' कृष्णलेश्यावालो
तीनवेद होते है, स्त्रीवेद होता है, पुरुषवेद होता है और नपुंसक वेद होता है । 'अवेदगा नस्थि' ये अवेदक नहीं होते हैं । 'संचिणा जहनेण एक्क समय" अवस्थिति काल यहां जघन्य से एक समय का है और 'उक्कोसेण' तेत्तीस सागरोवमाइ अंतोमुत्तममहियाइ"
છે. તેઓ કમ પ્રકૃતિયાનેા બંધ કરવાવાળા પણ હોય છે. અને અમ ધક પણ હોય છે. આહાર વિગેરે રૂપ ચારે પ્રકારની સ’જ્ઞાવાળા હોય છે. વેદ વિગેરે ત્રણે વેઢવાળા હોય છે. અને તેનેા બંધ કરવાવાળા હોય છે. દ્વીન્દ્રિય શતક એ છત્રીસમા શતકમાં આવે છે. તેનું નિરૂપણ કરવામાં ૩૫ પાંત્રીસમા શતક ના અતિદેશ કહેલ છે. તેથી ૩૫ પાંત્રીસમાં શતકમાંથી જ આ તમામ પ્રકરણ समल सेवु तेनुं स्पष्टी या प्रमाथे छे. 'कहलेरमाण वेदो तिविहो' કૃષ્ણલેશ્યાવાળાને ત્રણ વેદ હાય છે, એટલે કે–સ્રીવેદ, પુરૂષવેદ અને નપુંસક वेह थे वे होय . ' अवेदगा नत्थि' या अवेह होता नथी 'संचिणा जहणेणं एक्क' खमयं' अवस्थिति आज धन्यथी गाडियां भे! समयना डेस छे भने 'उक्कोसेणं तेवीस' सागरोवमाइ अंतोमुहुत्तमम्भहियोइ" त्दृष्टथी पेठ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे मुहूर्ताम्यधिकानि, इदं च कृष्णलेश्य संज्ञिपञ्चेन्द्रियावस्थानं सप्तमपृथिव्युत्कृष्टस्थिति पूर्वमनपर्यन्तवत्तिनं च कृष्णले श्या परिणाममाश्रित्य कथितमिति । 'एवं ठिईए वि' एवं स्थितावपि एवं संस्थानवदेव स्थितौ अपि जघन्येनकै समयमुस्कपण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । 'नवरं ठिईए अंतो मुहुत्तममहियाई न भन्नति' नवरं-केवलं स्थितौ अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि, अबस्थानं पूर्व भवपर्यन्तवर्तीकालोगृहीतः आयुष्कं तु न तदपेक्षया अतोऽन्तर्मुहूर्तमिह न कथितमिति अन्तर्मुहर्ताभ्यधिकानि न भण्यन्ते । 'सेसं जहा एएसिं चेव पढमे उद्देसए जाव अणतखुत्तो' शेषमवस्थानस्थित्यतिरिक्त सर्वमपि यथा एतेषां संज्ञिपश्चेन्द्रियाणामेव चत्वारिंउत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त अधिक ३३ सागरोपम का है । यहां जो इसका काल कहा गया है वह सप्तम पृथिवी के नारक की उत्कृष्ट स्थिति और पूर्वभव पर्यन्त वर्ती कृष्णलेश्या के परिमाण को आश्रित करके कहा गया है। ‘एवं ठिईए वि' संस्थान के जैसे ही स्थिति भी जघन्य से एक समय की और उत्कृष्ट से ३३ सागरोपम की है यहां एक अन्तर्मुहूर्त अधिक नहीं कहना चाहिये । अर्थात्-अवस्थान में पूर्वभव पर्यन्तवर्ती काल गृहीत हुआ है । इसलिये वहां एक अन्तर्मुहर्त की अधिकता कही गई है परन्तु आयुष्क में यह अपेक्षा होती नहीं है। इसलिये यहां अन्तर्मुहूर्त की अधिकता नहीं कही है। 'सेसं जहा एएसि चेव पढमे उद्देमए जाव अणंतखुत्तो' इस प्रकार अवस्थान और स्थिति के अतिरिक्त और सब कथन इन संज्ञिांचेन्द्रियों के सम्बन्ध में ४० वे शतक के प्रथम उद्देशक में जैसा कहा गया है वैसा ही यहां भी અંતમુહૂર્ત અધિક ૩૩ તેત્રીસ સાગરેપમાને છે. અહિયાં જે આ પ્રમાણે તેઓને કાળ કહેલ છે, તે સાતમી પૃથ્વીના નારકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અને પૂર્વભવ પર્યન્તમાં રહેલ કૃણલેશ્યાના પરિણામને આશ્રય કરીને કહેલ છે.
‘एवं ठिईए वि' संस्थानना ४थन प्रभारी स्थिति ५४ धन्यथी । સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની છે. અહિયાં એક અંતમુહુર્તનું અધિકપણું કહેલ નથી. અર્થાત્ અવસ્થાનમાં પૂર્વભવ પર્યત્વતિકાળ ગ્રહણ થયેલ છે. તેથી ત્યાં એક અન્તર્મુહૂર્તનું અધિકપણું કહ્યું છે, પરંતુ આયુર્થકમાં તે અપેક્ષા રહેતી નથી. તેથી અહિયાં એક અંતર્મુહુર્તનું अधिया डेस नथी. 'सेस जहा एएसिं चेव पढमे उद्देसए जाव अणतखुत्तो' । शत अवस्थान मने स्थितिना थन शिवाय બાકીનું સઘળું કથન આ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયના સંબંધમાં ૪૦ ચાળીસમા શત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० अ. श.२ कृष्णलेश्य कृ.क. संक्षिपश्चेन्द्रियाः ६९ शत्तमशतकस्य प्रथममोद्देशके कथितं तथैवेहापि ज्ञातव्यम् । कियत्पर्यन्तं ? तत्राह'जाव' इत्यादि, 'जाव अणंतखुत्तो' यावदनन्तकृत्वः, अथ भदन्त ! सर्वे पाणा यावत् सर्वे सत्वाः कृष्णलेश्य संज्ञिपञ्चेन्द्रियतया समुत्पन्नपूर्वाः किम्, हे गौतम ! अनन्तकृत्वः समुत्पन्न पूर्वाः इत्युत्तरपर्यन्तं ज्ञातव्यमिति । 'एवं सोलससु वि जुम्मेसु' एवं कृष्णलेश्यकृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां यथा उपपातादिः कथित स्तेनैव रूपेण षोडशसु युग्मेषु कृष्ण लेश्य कृतयुग्मयोजाद् द्वितीय युग्मादारभ्य कल्योजकल्योजपर्यन्तेषु यावदनन्तकृत्व इत्यादिकं वक्तव्यमिति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ जानना चाहिये । और यह कथय यावत् समस्त प्राण यावत् समस्त सत्व अनन्तवार इस रूप से पूर्व में उत्पन्न हो चुके हैं इस पाठ तक ज्यों का त्यों कहलेना चाहिये । 'एवं सोल प्लसु वि जुम्मेलु' जिस रीति से यह कृष्णश्लेयावाले कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञी पचेन्द्रियों का उपपात आदि कहा है उसी प्रकार-से उसी रीति से सोलह युग्मों में-कृष्णलेश्यावाले कृतयुग्म योजराशि संज्ञो पचेन्द्रिय रूप द्वितीययुग्म से लेकर कल्योज कल्योज राशिप्रमित कृरुप लेश्यावाले संज्ञी पंचेन्द्रिय के जीवों में समस्त प्राण यावत् समस्त सत्व अनन्तबार उत्पन्न हो चुके हैं" इत्यादि सब कह लेना चाहिये । । 'खेव भते सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त । जैसा आपने यह कहा है यह सर्वथा सत्य ही है २। इस प्रकार कहकर गौतमस्वामीने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। धन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। કના પહેલા ઉદ્દેશામાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એજ પ્રમાણે અહીયાં પણ સમજવું. અને આ કથન યાવત્ સઘળા પ્રાણે સઘળા જ અનંતવાર આ રૂપથી પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચૂકેલ છે, આ પાઠ સુધી જેમનું તેમ કહેવું જોઈએ. 'एवं सोलससु वि जुम्मेसु' २ प्रमाणे वेश्यावा तयुभ द्रुतयुग्म સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયોનો ઉપપાત કહેલ છે, એજ પ્રમાણે-સળે યુએમાં કૃષ્ણલેશ્યવાળા કૃતયુગ્મ જ રાશિ પ્રમાણવાળા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય રૂ૫ બીજા યુમથી લઈને કાજ કલ્યાજ રાશિપ્રમાણુવાળા કૃષ્ણલેશ્યાવાળા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય છમાં સઘળા પ્રાણે યાવત્ સવળા સો અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચૂક્યા छ, विगैरे सघणु ४थन ४डी नय.
'सेव भते ! सेव भते ! ति उसावन देवानुप्रिये या विषयमा જે પ્રમાણે કહેલ છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આપનું
भ०८२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५०
भगवतीस्त्रे 'पदमसमय कण्हलेस्स कडजुम्मकडजुम्म सन्निपंचिंदियाणं भंते ! को उववज्जति' प्रथमसमय कृष्णलेश्य कृतयुग्म कृतयुग्म संक्षिपञ्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते किं नरयिकेभ्यो यावद् देवेभ्यो वेति प्रश्नः, उत्तरमाह अतिदेशद्वारेण-'जहा' इत्यादि, 'जहा सन्नि पंचिंदिय-पढमसमय उद्देसए तहेच निरवसेसं' यथा संक्षिपश्चन्द्रिय प्रथमसमयोद्देशके चत्वारिंशच्छतकस्य प्रथमशत द्वितीयोदेशके तत्रापि अतिदेशेन प्रथमोद्देशके यथा कथितं तेनैव रूपेण निरवशेषं सर्वमपि अत्र भणितव्यम् । 'नवरं ते णं भंते ! जीश कण्डलेस्सा' नवरं केवलमयं विशेषः ते खलु ___ पढमसमय कण्हलेस्स कडजुम्मकडजुम्म सन्नि पचिंदियाणं भंते ! को उववज्जति' इत्यादि
टीकार्थ-हे भदन्त ! प्रथम समयवर्ती कृष्णलेश्यावाले कृतयुग्मकृतयुग्म राशिप्रमित संज्ञी जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अतिदेश द्वारा इस प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतमस्वामी से कहते हैं'जहा सन्निपचिंदिय पढमसमय उद्देसए तहेव निरवसेस' हे गौतम ! जैसा प्रथम समयवर्ती संज्ञोपंचेन्द्रियों के उद्देशक में कहा गया है४० वे शतक के प्रथम शतके द्वितीय उद्देशक में-वहां पर भी अतिदेश से प्रथम उद्देशक में-जैसा कहा गया है उसी रूप से सब कथन यहां पर કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા.
'पढमसमय कण्हलेस्स कडजुम्मकडजुम्म पचिदियाण भते ! को उववज्जति' હે ભગવનું પ્રથમ સમયમાં રહેનારા કૃષ્ણલેશ્યાવાળા કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મરાશિ પ્રમાણુવાળ સંજ્ઞીપંચેન્દ્રિય જીવે કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યંચોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેશમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નને ઉત્તર અતિદેશ દ્વારા આપતાં प्रभुश्री ३ छ है-'जहा संन्निप'चिदिय पढमसमयउद्देसए तहेव निरवसेस" હે ગૌતમ ! પ્રથમ સમયમાં રહેલા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયોના સંબંધમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એટલે કે-૪૦ ચાળીસમા શતકના પહેલા શતકના બીજે ઉદ્દેશા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ. श. २ प्र. समय कृ. कृ. कृ. संशिपञ्चेन्द्रियाः ६५१ भदन्त ! जीवाः कृष्णलेश्याः केवलं चत्वारिंशत्तमशत के प्रथमशता पेक्षया द्वितीयते कृष्णश्यपद घटितया प्रश्नः कर्त्तव्यः तथा तद् घटितरूपेण उचरं दातव्यमेतदेव वैलक्षण्यमिति, 'सेसं तं चेव' शेष' तदतिरिक्तं सर्वमपि प्रथमसमय कृतयुग्म देशकत्र देवज्ञातव्यमिति । ' एवं सोलससु वि जुम्मेसु' एवं यथा कृष्णलेश्यकृतयुग्म कृतयुग्मे कथितं तथैव षोडशसु कृष्णलेश्य कृतयुग्म ज्योजादारभ्य कल्योज कल्योज पर्यन्तेष्वपि सर्वमुपपातादिकं ज्ञातव्यमिति । सेवं भंते! सेत्र भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति ॥
इति श्री - विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपद भूषित बालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री - घासीलालवतिविरचितायां "श्री भगवती सूत्रस्य " ममेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां चत्वारिंशतमे शतके द्वितीयं प्रथसमय कृष्णलेश्य कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रिय शतम् समाप्तम् ॥
भी कर लेना चाहिये । 'नवर' तेण भंते! जीवा कण्हलेस्सा' हे भदन्त ! क्या वे सब जीव कृष्णले वाले हैं ? 'हंता, कण्हलेस्सा' हां गौतम ! वे सब जीव कृष्णश्यावाले हैं - तात्पर्य इसका ऐसा है कि ४० वें शतक के प्रथम शतकी अपेक्षा इस द्वितीय शत में कृष्णलेश्यापद लगाकार प्रश्न कहना कहा गया है और उसी पदको रखकर उत्तर देना कहा गया है यही दोनों में अन्तर है ऐसा जानना चाहिये। 'सेस' तं चेव' इसके सिवाय और सब कथन प्रथम समयवर्ती कृतयुग्मकृतयुग्म राशिप्रमित संज्ञि पचेन्द्रियो के उद्देशक के जैसा ही है । 'एवं सोललसु वि जुम्मेसु इस प्रकार जैसा कृष्णलेश्या कृतयुग्म कृतयुग्म में कहा गया है वैसा ही कृष्णलेश्य कृतयुग्म पोज से लेकर कल्योज कल्पोज तक के सोलह
પ્રમાણે કહેવાનું કહેલ છે. એજ પ્રમાણેનું સઘળું કથન અહિયાં પણ કહેવું જાઈએ. 'नवर' वेणं' भते ! जीवा कण्हलेखा' परंतु विशेषय मे छे - हे भगवन् शु तेथे। सघणा वा द्रुष्णुसेश्यावाणा होय छे ? 'हंसा कण्हलेस्सा' હા ગૌતમ ! તે બધા જીવા કૃષ્ણલેશ્યાવાળા હૈાય છે. કહેવાનુ તાત્પય એ છે કે ચાળીસમા શતકના પહેલા શતકની અપેક્ષાથી આ ખીજા શતકમાં કૃષ્ણવેશ્યા પદ લગાવીને પ્રશ્ન કરવાનુ` કહેલ છે. અને એજ પદને રાખીને ઉત્તર આપવ ले. 'सेस' त' 'चेव' मा उथन शिवाय माडीनु सघनुं उथन प्रथम सभयभां રહેલ કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણવાળા સન્ની પૉંચેન્દ્રિયેાના ઉદ્દેશાના કથન अभाषे ४ छे. 'एव ं सोलससु वि जुम्मेसु' मा रीते द्रुष्णुवेश्यावाणा द्रुतयुग्म કૃતયુગ્મમાં કહેલ છે, એજ પ્રમાણે કૃષ્ણલેશ્યાવાળા કૃતયુગ્મ ચૈાજથી લઈ ને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्र युग्मों में भी समस्त उपपात आदि कह लेना चाहिये । 'सेव भते ! सेव भते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब कथन सत्य ही है। इस प्रकार कहकर गौममस्वामीने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके चालीसवें शतक का प्रथम समय कृष्णलेश्य कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञिपश्चेन्द्रिय
नाम का द्वितीय शत का द्वितीय उद्देशक समाप्त કાજ કલ્યાજ સુધીના સેળ યુકેમાં પણ ઉપપાત વિગેરે સઘળું કથન ४ही वु, नये. _ 'सेव भंते ! सेव ! भंते ! त्ति' 3 सन् ५ वानुप्रिये २ ४थन ४२० છે તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આપનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ચાલીસમા શતકનું પ્રથમ સમય કૃષ્ણલેશ્ય કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ સંજ્ઞિપંચેન્દ્રિય નામના બીજા શતકને
બીજે ઉદ્દેશ સમાપ્ત છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ.श.२ अप्र. समय कृ.कृ.कृ. संक्षिपञ्चेन्द्रियाः ६५३
'एवं एएवि उद्देसगा कण्हछेस्ससए' एवमेतेऽमथम समयादारभ्य चरमाचरम समयपर्यन्ता एकादशापि नव उद्देशकाः सङ्कलनया एकादशोदेशका भवन्ति कृष्णलेश्यशतके । तत्र 'पदमतइयपंचमा सरिसगमा' प्रथम तृतीय पञ्चमा इति उद्देशकत्रयम् सहशगमं सदृश प्रकारकमिति । 'सेसा अट्ठ वि एक्कगमा' शेषा अष्टौ द्वितीयचतुर्थषष्ठसप्तमाष्टमनवमदशमैकादशोदेशकाः सदृशाः समानालापका भव. न्तीति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! तदेव भदन्त तदेवं भदन्त इति ॥
॥ चत्वारिंशत्तमे शतके द्वितीय संज्ञेिमहायुग्मशत समाप्तम् ॥४०॥२॥ ___टीकार्थ-एवं एएवि उद्देसगा कण्हलेस्ससए' इसी रीति से अप्रथम समय से लेकर चरम समय पर्यन्त बाकी के नौ उद्देशक होते हैं-अत: पहिले के दो उद्देशक और ९ उद्देशक ये कुल ११ उद्देशक इस कृष्णलेश्य शतक में होते हैं । इन में 'पढमतइय पंचमा सरिसगमा प्रथम तृतीय और पंचम वे तीन उद्देशक एक सरीखे आलापवाले हैं और 'सेसा अट्ट वि एक्कगमा' बाकी के द्वितीय, चतुर्थ, षष्ठ, सप्तम, अष्टम, नवम, दशम और ११ वां ये आठ उद्देशक समान आलापवाले हैं। 'सेव भते । सेवं भते । त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह सब सत्य ही है २।इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। ॥४० वे शतक में दूसरा संज्ञिमहायुग्म शत समाप्त ४०-२॥
'एव एएवि उद्देसगा कण्हलेसमए' मा शतथी मप्रथम समयथा सान ચરમ અચરમ સમય પર્યન્ત બાકીના નવ ઉદ્દેશાઓ થાય છે. જેથી પહેલાના બે ઉદેશાઓ અને આ નવ ઉદ્દેશાઓ મળીને કુલ ૧૧ અગિયાર ઉદેશાઓ ॥ १५॥ शतमा डाय छे. तेमा 'पढमतइयपंचमा सरिसगमा' पहले। ત્રી અને પાંચમે એ ત્રણ ઉદેશાઓ એક સરખા આલાપવાળા કહ્યા છે. मन सेसा अटू वि एकामा' पाहीना मान, ये थे, ही सातभा, भाभी, नवमी, દશમે, ૧૧ અગિયામ આ આઠ ઉદેશાઓ સરખા આલા પકવાળા કહ્યા છે.
सेव भाते ! सेव भते ! त्ति' 3 मन मा५ पातुप्रिये २ थनयु છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આપી દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા. વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા, છે ૪૦ ચાળીસમા શતકમાં બીજુ સંજ્ઞી મહાયુગ્મ શતક છે સમાપ્ત ૪-રા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
भगवतीस्त्रे
|| अह तइयं सन्निमहाजुम्मसयं ॥
मूलम् - एवं नीललेलेसु वि सयं । नगरं संचिट्टणा जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं दससागरोवमाई पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागमन्महियाहूं । एवं तिसु उद्देसएस सेसं तं चैव । सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति ॥
॥ चत्तालीसइमे सए तइयं सन्निमहाजुम्मसयं समत्तं ॥
छाया -- एवं नीललेश्येष्वपि शतम् । नवर संस्थाना जघन्येनैकं समयम् उत्कर्षेण दशसागरोपमाणि पल्योपमस्या संख्येय भागाभ्यधिकानि । एवं त्रिषुदेशकेषु शेषं तदेव । तदेव मदन्त ! तदेव मदन्त ! इति
॥ चत्वारिंशत्तमे शतके तृतीय संज्ञिमहायुग्मशतं समाप्तम् ||४०| ३ || टीका--' एवं नीलठेस्सेसु वि सयं' नीलेश्येष्वपि शतं यथा कृष्ण लेश्या शतं निरूपितं तेनैव रूपेण नीललेश्यशतमपि मणितव्यम् । प्रथमसमयादिका एकादशोदेशका अपि पूर्ववदेव ज्ञातव्याः | 'नवर' संचिणा जहन्नेगं एक्क समय' नवरं संस्थाना - अवस्थितिकालः जघन्येनैक समयम् ' उक्कोसेणं दससागरो माई पलिओमस्स असंखेज्जइ भागमन्महियाई' उत्कर्षेण दश सागरोप माणि परयोपमस्यासंख्येयमागाभ्यधिकानि पञ्चमनारकपृथिव्या धूमपभाया शतक ४० तृतीय संज्ञि महायुग्म शत
,
टीकार्थ- ' एवं ' नीललेस्सेसु वि सय जिस प्रकार से कृष्णलेइयावालों के सम्बन्ध में शत निरूपित हुआ है, उसी प्रकार से नीललेश्या वालों के सम्बन्ध में भी शतक निरूपित कर लेना चाहिये । यहाँ पर भी प्रथम समयादिक ११ उद्देशक पहिले के जैसा ही जानना चाहिये । 'नवर' सचिणा जहन्नेणं एक्क समय' परन्तु यहां पर अवस्थान काल जघन्य से एक समय का हैं और उत्कृष्ट से पल्योपम के असं ત્રીજા સ`જ્ઞી મહાયુગ્મ શતકના પ્રારંભ
' एवं ' नीललेस्सेसु वि सय' हे प्रमाणे ३ष्णुतेश्याजासना सभधभा શતક કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે નીલલેસ્યાવાળાના સંબંધમાં પણ શતકનું નિરૂપણ કરી લેવું જોઈએ. અહિયાં પણ પ્રથમ સમય વિગેરે ૧૧ मणियार उद्देशाओ पडेना प्रभा] समभवा 'नवर' स'चिटुणा जहन्नेण' एक्क भ्रमय" परंतु मडियां अवस्थान કાળ જઘન્યથી એક સમયના છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પલ્યે પમના અસખ્યાત ભાગ અધિક દેશ સાગશપમના છે. આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ. श. ३ नीललेश्य संज्ञिमहायुग्मशतम्
६५५
उपरितनपरतटे दशसागरोपमाणि चल्योपमस्या संख्येयभागाधिकान्यायुः सम्भafa नीलेश्या च तत्र स्यादत उक्तम् 'उक्कोसेणं' इत्यादि, यदिह पूर्वभवस्यान्तिमान्तर्मुहूर्त्त तत्पल्योपमस्यासंख्येयभागे एव सन्निवेश्य प्रकृष्टमिति न भेदेन कथितमिति भावः । एवं ठिईए वि' एवं भवस्थितिकाळवदेव स्थितावपि ज्ञातव्यम् । इति । एवं तिसु उद्देसएस' एवं त्रिष्वपि प्रथमतृतीयपञ्चमे प्रदेशक त्रयेषु नवरमित्यादिना कथितं वैलक्षण्यं ज्ञातव्यम् । 'सेसं नवरमित्यादिना यद्वैलक्ष्यं दर्शितं तदतिरिक्त सर्व प्रथम शतव देव ज्ञातव्यम्, इहापि एकादश देशकाः ख्यात वें भाग अधिक दश सागरोपम का है । यह उत्कृष्ट हाल पांचवीं धूमप्रभा नरक पृथिवी के ऊपर के प्रतर की अपेक्षा से कहा गया है । क्यों कि यहां पर उत्कृष्ट आयु पल्योपम के असंख्यात वें भाग से अधिक दश सागरोपम की है वहां नीवलेश्या है। यहां जो पूर्व भव का अन्तिम अन्तर्मुहूर्त्त गणना में नहीं आया है उसका कारण उसका पल्योपम के असंख्यात वें भाग में समाविष्ट कर लेना है । 'एवं ठिई ए वि' अवस्थान काल के जैसी ही भवस्थिति यहां है । 'एवं तिसु उद्देसएस' 'नवरम्' पद से जो अवस्थान काल में एवं भवस्थिति में यह भिन्नता कृष्ण लेइपाशत की अपेक्षा प्रकट की गई है सो ऐसी ही भिन्नता इनकी प्रथम तृतीय और पञ्चम इन तीन उद्देशकों में भी जाननी चाहिये । 'सेस त 'चेव' बाकी का और सब कथन प्रथम शत के हो जैसा है। यहां पर भी पूर्व के जैसे ११ उद्देशक हैं और इन
ઉત્કૃષ્ટકાળ પાંચમી ધૂમપ્રભા નરક પૃથ્વીના ઉપરના પ્રતરની અપેક્ષાથી કહેલ છે. કેમ કે ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગથી વધારે દશ સાગરેપનું છે. ત્યાં નીલલેસ્યા છે. અહિયાં જે પુત્ર ભવનું છેલ્લુ તસુ હત ગણનામાં આવેલ નથી. તેનું કારણ તેના પયેાપમના અન્ન ખ્યાતમા ભાગમાં સમાવેશ કરી લેવાનુ છે.
'एव' ठिईए वि' व्यवस्थान अजमां उद्या प्रमाधेनु न अवस्थितितुं अथन उडेल छे 'एव' तिसु उद्देसएसु' 'नवरम्' पहथी ने व्यवस्थान ठाणमा भने ભવસ્થિતિમાં આ ભિન્નપણુ કુષ્ણુલેશ્વા શતકની અપેક્ષાથી પ્રગટ કરેલ છે. અને એજ પ્રમાનુ ભિન્નપણુ તેના પહેલા, ત્રીજા, અને પાંચમા આ ત્રણુ उद्देशाभां षष्षु समन्न्वु सेस तं चेव' माडी जी सधनु उथन पडेला શતકના કથન પ્રમાણે જ છે. અહિયાં પણ પહેલા પ્રમાણે ૧૧ અગિયાર ઉદેશાએ છે. અને તે બધામાં આલાપકાના પ્રકાર પણ પહેલા કહ્યા પ્રમાણેના જ છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५६
भगवती सूत्रे
पूर्ववदेव ज्ञातव्याः सर्वत्राऽऽकापमकारः पूर्ववदेवोहनीयः 'सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगवल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पश्चदशभाषाकलितळलितकलापाळापकमविशुद्धगद्यपद्यनैक ग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक- श्री शाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजपदत्त'जैनाचार्य ' पदभूषित—- कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री घासिकालवतिविरचितायां श्री " भगतीसूत्रस्य " प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां
व्याख्यायां चत्वारिंशत्तमे शतके तृतीयं नीललेश्य संज्ञि महायुग्म शतं समाप्तम् ||४० - ३॥
सब
में आलाप प्रकार भी पूर्वके ही जैसा है। 'सेव' भंते ! सेवं भंते । न्ति' हे भदन्त ! आपका यह सब कथन सर्वथा सत्य ही २ इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया । वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये |४०|
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवती सूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके चालीसवें शतक का तृतीय नीललेश्य संज्ञि महायुग्म शत समाप्त ॥४० - ३॥
'सेव भ'ते ! सेव भवे ! त्ति' हे भगवन् याप देवानुप्रियतु या विषय સ''ધી સઘળુ કથન સ`થા સત્ય છે. હે ભવગપ દેવાનુપ્રિયે કરેલા આ સઘળું કથન સથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યો વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા.
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પુજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતીસૂત્ર'ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યના ચાળીસમા શતકમાં ત્રીજુ નીલેશ્યાવાળું સસી મહાયુગ્મ શતક સમાપ્ત ।।૪૦-૩ા
फ्र
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ. श.४ कापोतलेश्य संशिमहायुग्मशतम् ६५७
'अह चउत्थ सन्निमहाजुम्मसयं' मूलम्-एवं काउलेस्ससयं पि । नवरं संचिटणा जहन्नणं एक्कं समयं, उक्कोसेणं तिन्नि सागरोवमाई पलिओवमस्स असंखेज्जइभागमभहियाई। एवं ठिईए वि, एवं तिसु वि उद्देसएसु सेसं तं चेव । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति॥ चत्तालीसइमे सए चउत्थं सन्निमह जुम्मसयं समत्तं ॥४-४॥
छाया--एवं कापोतळेश्यशतमपि । नवरं संस्थाना जघन्यनेक समयम् उत्कर्षण त्रीणि सागरोपमाणि एल्योपमस्यासंख्येयभागाभ्यधिकानि एवं स्थिता. वपि। एवं विष्वपि उद्देशके षु, शेष तदेव ! नदेवं मन ! तवं भदन्त ! इति । ॥ इति चत्वारिंशत्तमे शतके चतुर्थ संझिमहायुमशतं समाप्तम् ॥४०॥४॥
टीका--'एवं काउलेत्सलयं पि' एवं एश कृष्ण लेश्यशतं कथितं तथैव कापोतलेश्यशतमपि वक्तव्यम् । अत्रापि पूर्ववदेव औधिकमथमसमयाधारभ्य चरमाचरमसमयपर्यन्ता एकादशोदेशका अपि वर.व्याः । केलं पूर्वापेक्षयाऽस्य शतस्य यद्वैलक्षण्यं तद्दर्शयति-'नरं' इत्यादिना, 'जरं संचिटणा जहन्नेणं एवर्क
शतक ४० चतुर्थ संज्ञि महायुग्म शत 'एवं काउलेसमय वि-नवर संचिया' इत्यादि
टीकार्थ-जैसा कृष्णलेश्यावालों के सम्बन्ध में पूर्व शत में कहा गया है उसी प्रकार से कापोतलेश्यावालों के सम्बन्ध में भी यह शत कह लेना चाहिये। यहां पर भी पूर्व के जैसे औधिक प्रथम समय आदि से लेकर चरमाचरम समय तक ११ उद्देशक हैं । परन्तु जो मिन्नशा पूर्व की अपेक्षा इस शत में है वह 'नवरं मंचिठ्ठा जहणोणं एकक समय उक्कोसेण सिन्नि सागरोदमाई पलि भोवमस्त असंखेजइशागमभ.
ચેથા સંજ્ઞિ મહાયુમ શતકનો પ્રારંભ– ‘एवं काउले ससय वि नवर' संचिठ्ठणा' ध्याह
ટીકાર્થ-કૃષ્ણલેશ્યાવાળાઓના સમ્બન્ધમાં પૂર્વશતકમાં કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે કાપતલેશ્યાવાળાઓના સમ્બન્ધમાં પણ આ શતક કહેવું જોઈએ અહિયાં પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે ઔધિક પ્રથમ સમય વિગેરેથી લઈને ચરમાં ચરમ સમય સુધી ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાઓ થાય છે. પરંતુ જે ભિન્નપણું ५ शत। ४di मा थनमा आवे छे ते 'नवर सचिठ्ठणा जहण्णेण
भ० ८३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र समयं' संस्थाना-अवस्थितिकालो जघन्येनैकं समयम् 'उक्कोसेणं तिन्नि सागरोबमाई पलिओवमस्स असंखेज्जइभागमभहियाई' उत्कर्षेण त्रीणि सागरोपमाणि पल्योपमस्यासंख्येयभागाभ्यधिकानि इदं तु कथनं तृतीयपृथिव्या उपरितन प्रस्तटस्थितिमाश्रित्य तृतीय पृथिव्या उपरितनमस्तुटे पल्योपमस्यासंख्येयभागाधिकानि त्रीणि सागरोपमाण्यायुर्भवतीति पूर्वभवान्तिमान्तर्मुहूर्त तु पार्थक्येन न कथितं तादृशान्तर्मुहूर्तस्य पल्योपमासंख्येभाग एव समाविष्टत्वादिति । 'एवं ठिईए वि' एवं स्थितावपि स्थितिरपि जघन्येन एकमगयात्मिका उत्कर्षेण पन्योपमस्यासंख्येयभागाधिका त्रिसागरोपमपमाणैव ज्ञातव्या इति । 'एवं तिसु वि. उद्देसएसु' एवं विष्वपि प्रथमत्तीयपश्चमेघदेशकेषु अवस्थानकालस्थितिकालौ जघन्योत्कृष्टाभ्यां क्रमशः कथितप्रकारेण समयमात्रः, पल्योपमासंख्येयभागाभ्यहियाई' इस सूत्र पाठ द्वारा सूत्रकार प्रकट करते हैं-यहां अवस्थान काल जधन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से पल्योपम के असंख्यातवें भाग से अधिक तीन सागरोपम का है। यह कथन तृतीय पृथिवी के उपरितन प्रस्तट की स्थिति को लेकर कहा गया है। क्योंकि यहां पर पल्योपमके असंख्यातवें भाग से अधिक तीन सागरोपम की स्थिति है। यहां पर भी पूर्वभव अन्तर्मुहूर्त पृथक्रूप से नहीं कहा गया है क्योंकि इसका समावेश पल्योपम के असंख्यातवें भागमें कहा है । 'एवं ठिईए वि' उसी के जैसी स्थिति भी है। अर्थात् जघन्य स्थिति एक समय की
और उत्कृष्ट स्थिति पल्योपम के असंख्यात वें भाग से अधिक तीन सागरोपम की है। 'एवं तिसुवि उद्देसएसु' इसी प्रकार से अवस्थान काल और स्थितिकाल जघन्य और उत्कृष्ट प्रथम, तृतीय और पंचम एक्क समय उक्कोसेण तिन्नि सागरोवमाई पलियोवमस्स अस खेज्जइभागमभहियाई' मा सूत्रपा द्वारा सूत्रारे ४८ ४२ छे. मडियां अवस्थान જઘન્યથી એક સમયને છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી પાપમના અસંખ્યાતા ભાગથી વધારે ત્રણ સાગરોપમને છે. આ કથન ત્રીજી પૃથ્વીના ઉપરના પ્રસ્તરની સ્થિતિને લઈને કહેલ છે. કેમ કે-અહિયાં પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગથી વધારે ત્રણ સાગરોપમની સ્થિતિ છે. અહિયાં પણ પૂર્વભવને અંતર્મુહર્ત અલગરૂપથી કહેલ નથી. કેમ કે તેને સમાવેશ પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા लामा छ. 'एव ठिईए वि' मने स्थिति पण तना प्रभारी छे. અર્થાત્ જઘન્ય સ્થિતિ એક સમયની કહેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પલ્યોપમના असभ्यतमा साथी पधारे त्रए सागरामनी छे. 'एवं तिसु वि उद्देसएसु' આજ પ્રમાણે અવસ્થાનકાળ અને સ્થિતિકાળ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી પહેલા,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयर्चान्द्रका टीका श०४० अ. श.५ तेजोलेश्य संझिमहायुग्मशतम् ६५९ धिक त्रिसागरोपमप्रमाणश्चेति ज्ञातव्यौ । 'सेसं तं चेव' शेष -तदतिरिक्तं सर्वम् एषदेशकत्रितयेषु तथा शेषाष्टोद्देशकेषु प्रथमशतवदेव ज्ञातव्यमिति । अत्रापि पूर्ववदेवैकादशोदेशका ज्ञातव्या इति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति। ॥ चत्वारिंशत्तमे शतके चतुर्थ संज्ञिमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥४०॥४॥
॥'अह पंचमं सनिमहाजुम्मसयं' ॥ मूलम्-एवं तेउलेस्सेसु वि सयं । नवरं संचिटणा जहन्नेणं एक्कं समयं उस्कोसेणं दो सागरोवमाइं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागमभहिथाई। एवं ठिईएसुवि। नवरं नो सन्नोवउत्तावा। एवं तिसुवि उद्देसएसु सेसं तं चेव । सेवं भंते सेवं भंते ! त्ति।४०-५॥ इन उद्देशकों का भी है ऐसा जानना चाहिये । 'सेस तचेव' पाकीका
और सब कथन इन ३ उद्देशकों में एवं अवशिष्ठ आठ उद्देशकों में प्रथम शतक के जैसा ही जानना चाहिये । यहां पर भी पूर्व के जैसे ही ११ उद्देशक हैं । 'सेव भंते । सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सब कथन सवेधा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमस्वामीने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे गौतम संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये॥ ४० वें शतक में यह चतुर्थ संज्ञि महायुग्म शत समाप्त ॥४०-४॥ alon, मने पायमा उद्देशासमा ५५ छ तेम सभा 'सेस' त चेव' ते શિવાય બાકીનું બીજુ સઘળું કથન આ ઉદેશમાં અને બાકીના આઠ ઉદ્દેશામાં પહેલા કહ્યા પ્રમાણે ૧૧ અગિયાર ઉદેશાઓ કહ્યા છે.
__ 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति भगवन् माप वानुप्रियेरे प्रभा) मा વિષયમાં કહેલ છે. તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું આ વિષય સંબધીનું સધળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા સૂ૦૧૫ ચાળીસમા શતકમાં આ ચોથું સંજ્ઞિમહાયુમ નામનું શતક સમાસ ૪૦-૪
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे __ छाया-एवं तेजोलेश्येष्वपि शतम् । नवरं संस्थाना जघन्येन एकं समयम् उत्कर्षेण द्वे सागरोपमे पल्योपमस्यासंख्येयभागाभ्यधिके । एवं स्थितावपि । नवरं नो संज्ञोपयुक्ता वा । एवं त्रिष्वपि उद्देशकेषु शेषं तदेव । तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ॥४०१५॥
टीका--'एवं तेउलेस्सेसु वि सयं' एवं तेजोलेश्येष्वपि शतम्, तेजोलेश्यः कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञिपश्चिन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुन उत्पद्यन्ते किं, नैरयिकेभ्यो यावद्देवेभ्यो वा आगत्योत्पद्यन्ते ? इत्यादि समग्रमपि एतच्छतकीय प्रथमशत मत्रावर्तनीयम् । प्रथमशतापेक्षया यद्वैलक्षण्यं तदर्शयति-'नवरं' इत्यादिना'नवरं संचिद्वणा जहन्नण एक्कं समयं' नवरं संस्थाना-अवस्थितिकालो जघन्येन एकं समयम्, 'उकोसेगं दो सागरोवमाइं पकिओवनस्स अखेज्जइभागमभहियाइ” उस्कग द्वे सागरोपमे पल्पोपमस्यासंख्येयभागाभ्यधिके पल्योपमा
शतक ४० पांचवां संज्ञि महायुग्म शत 'एवं तेउलेस्सेलु विलयइत्यादि
टीकार्थ-हे भदन्त ! कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित तेजोलेश्यावाले संज्ञि पंचेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्यावे नैरपिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि रूप से सम्पूर्ण प्रथम शत इसी ४० वे शतक का यहाँ कर लेना चाहिये परन्तु यहां जो प्रथम शत की अपेक्षा कथन में अन्तर है, उसे 'नवरं संचिट्ठणा जहन्नेणं एक्क समय' उक्कोसेणं दो सागरोवमाइ, पलिओवमस्त असंखेज्जइभाग मन्भहियाई' सूत्रकार ने इस सूत्रपाठ द्वारा प्रदर्शित किया है-यहां
- પાંચમા સંસી મહાયુગ્મ શતકનો પ્રારંભ– 'एब तेउलेस्सेसु वि सय' त्यात
ટીકાર્થ–હે ભગવદ્ કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણુવાળા તેજલેશ્યાવાળા સંગ્નિ પંચેન્દ્રિય જ ક્યા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિયચનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ વિગેરે પ્રકારથી આ ચાળીસમા શતકનું પહેલું શતક સંપૂર્ણ રીતે અહિયાં કહેવું જોઈએ. પરંતુ તે પહેલા शतना ४थन ३२di मडिया २ विशेषाशु छ, त 'नवर सचिगुणा जहण्णेण एक्क समय उक्कोसेण दो सागरोंवमाइ पलिओवमस्स असंखेज्जइभागमभहियाई' સૂત્રકારે આ સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રગટ કરેલ છે. અહિયાં અવસ્થાન કાળ જઘન્યથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० अ.श.५ तेजोलेश्य संज्ञिमहायुग्मतम् ६६१ संख्येयभागाधिक सागरद्वयात्मकावस्थान काल कथन मीशानदेव परमायुराश्रित्य ज्ञातव्यमिति । 'एवं ठिईए वि' एवं स्थितावपि एवमायुषः स्थितिरपि जघन्यो स्कृष्टाभ्यामेकसमयममाणा पल्योपमासंख्येयभागाभ्यधिकद्विसागरोपमप्रमाणा च भवतीति भावः । 'नवरं नोसन्नोवउत्ता वा' नवरं तेजोलेश्य संक्षिपश्चेन्द्रियानो संज्ञोपयुक्ता वा भवन्तीति । एवं तिसु वि उद्देसएमु एवमेव त्रिष्यपि प्रथम तृतीय पञ्चमोदेशकेष्वपि अवस्थिति स्थित्यादे ज्ञातव्यम् 'सेसं तं चेव' शेषं-तदतिरिक्त सर्व त्रिदेशकेषु शेषाष्टोद्देशकेषु च तदेव प्रथमशतकोक्तमेव ज्ञातव्यमिति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥
॥ चत्वारिंशत्तमें शतके पंचमं सज्ञिमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥४०१५॥ अवस्थान काल जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से पल्योपम के असंख्यातवें भाग से अधिक दो सागरोपम का है ऐसे अवस्थान काल का कथन यहां तेजोलेश्या की उत्कृष्ट स्थिति को लेकर कहा गया है । क्यों कि ईशानदेवलोक के देवों की उत्कृष्ट आयु पल्योपम के असंख्यातवें भाग से अधिक दो सागरोपम की है। ‘एवं ठिईए वि' स्थितिकाल भी अवस्थान काल के जैसा ही है । 'नवरं नो सन्नोवउत्ता' ये तेजोलेश्यावाले संज्ञि पंचेन्द्रिय जीव नो संज्ञीपयुक्त भी होते हैं। 'एवं तिसु वि उद्देस एसु' इसी प्रकार से अवस्थानकाल और स्थिति काल आदि का कथन प्रथम, तृतीय और पंचम इन तीन उद्देशकों में भी कर लेना चाहिये 'सेसं तं चेव इनके अतिरिक्त और सष कथन अवशिष्ट आठ उद्देशकों में ३ तीन और ८-११ उद्देशों में प्रथम शतक में जैसा कहा गया है वैसा ही है । 'सेव भते ! सेव भंते !त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २ । એક સમયને અને ઉત્કૃષ્ટથી પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગથી વધારે બે સાગરોપમાને છે. એવા અવસ્થાન કાળનું કથન અહિયાં તેઓલેશ્યાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિને લઈને કહેલ છે. કેમકે-ઈશાન દેવમાં દેવેનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ ૫५मना मसण्यात मागणी पधारे में सागरोपभनु छे. 'एवं ठिईए वि' स्थिति ५६ मनस्थान प्रमाणे छे. 'एवं तिसुवि उदेसएस' मा પ્રમાણે અવસ્થાનકાળ અને સ્થિતિકાળનું કથન પહેલા, ત્રીજા, અને પાંચમા આ ત્રણ ઉદ્દેશાઓમાં પણ કરી લેવું જોઈએ. આ કથન શિવાય બીજુ સઘળું કથન બાકીના આઠ ઉદ્દેશાઓમાં ૩ અને ૮-૧૧ ઉંદેશાઓમાં પહેલા શતકમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એજ પ્રમાણે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६३
-
--
भगवतीसूत्रे ॥ 'अह छटुं महाजुम्म सयं' ॥ मूलम्-जहा तेउलेस्सा सयं तहा पम्हलेस्सासयं पि। नवरं संचिट्ठणा जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं दस सागरोवमाइं अंतोमुत्तमब्भहियाई। एवं ठिईए वि। नवरं अंतो. मुहुत्तं न भन्नइ । सेसं तं चेव । एवं एएसु पंचसु सएसु जहा कण्हलेस्लासए गमओ तहा नेयवो जाव अणंतखुत्तो। सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥
॥चत्तालीसइमे सए छठे महाजुम्मसयं समत्तं ॥ छाया--यथा तेजोलेश्याशतं तथा पद्मलेश्याशतमपि । नवरं संस्थाना जघन्येनै समयम् उत्कर्षेण दश सागरोपमाणि अन्तर्मुहूर्ताम्यधिकानि । एवं स्थितावपि नवरमन्त मुहूर्त न भण्यते शेषं तदेव । एक्मेतेषु पञ्चमु शतेषु यथा कृष्णलेश्याशते गमक स्तथा नेतव्यो यावदन्तकृत्वः । तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त !
॥ चत्वारिंशत्तमे शतके षष्ठं संज्ञिमहायुग्मशत समाप्तम् ॥४०॥६॥
टीका--'जहा तेउलेस्सासयं सहा पहिलेक्सासयं पि' यथा तेजोलेश्य इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। बन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। ॥४० वे शतक में यह पांचवां संज्ञिमहायुग्मशत समाप्त हुभा ॥४०-५॥
शतक ४० छट्ठा महायुग्म शत। 'जहा तेउलेस्सामय त हा पम्हलेस्मामयं पि' इत्यादि ४०-६॥ टीकार्य-जिस प्रकार ११ उद्देशकों से समन्वित तेजोलेश्या शत
'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' ७ मावन् २०१५ पानुप्रिये मा विषयमा જે પ્રમાણે કહેલ છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી અને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. ચાળીસમા શતકમાં આ પાંચમું સંપત્તિ મહાયુગ્મ નામનું શતક સમાપ્તા
___७४! भायुभ शत पान'जहा तेउलेस्सासयौं तहा पम्हलेक्सास य पित्यादि જે પ્રમાણે અગિયાર ઉદ્દેશાઓવાળું તેજેશ્યા શતક કહેલ છે, એ જ
11४०-५॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४. अ. श. पालेश्य संशिमहायुग्मशतम् १६३ शतमेकादशोदेशकसंयुक्त भणितं तथा तेनैव प्रकारेण पद्मलेश्याशतमपि एकादशोदेशकसंयुक्त भणितव्यम् । एवमेव तेजोलेश्याशते यत् यत्-यथा-यथा कथितं तत् तत् सर्व तेनैव रूपेणात्र पद्मलेश्याशतेऽपि ज्ञातव्यमिति । तेजोलेश्यशतापेक्षया यद्वैलक्षण्यं तदर्शयति-'नवरं' इत्यादिना 'नवरं संचिट्ठणा जहन्नेणं एक्कं समयं' नवरं संस्थाना-तेषामवस्थितिकालो जघन्येन एकं समयम्एकसमयात्मकः 'उको सेणं दससागरोबमाइं अंगोमुत्तममहियाई उत्कर्षेणावस्थितिकालो दशसागरोपमाण्यन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि । उत्कर्षेण दश सागरोपकहा गया है । उसी प्रकार से यह पालेश्याशत भी एकादश उद्देशकों से समन्वित करके कह लेना चाहिये । इस प्रकार तेजोलेश्चाशत में जैसा जैसा कहा गया है वैसा वैसा पद्मलेश्या शत में भी कहना चाहिये । परन्तु जो उसकी अपेक्षा यहां भिन्नता है उसे सूत्रकारने 'नवर सचिट्ठणा जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं दस सागरोवमाई" अंतोमुत्तमम्भहियाई' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट किया है-यहां अवस्थान काल जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट एक अन्तर्मुहूर्त अधिक दश सागरोपम का है । उत्कृष्ट से अवस्थान काल जो इस प्रमाण का कहा गया है वह ब्रह्मलोक के देशों की आयु को आश्रित कर के कहा गया है। ब्रह्मलोक में पद्मश्या होती है और वहां इतनी आयु होती है। यहां जो इसे एक अन्तर्मुहूर्त को विशेषित किया है वह पूर्वभव के अन्तिम अन्तर्मुहुर्त को आश्रित कर के किया है। પ્રમાણે આ પદ્મવેશ્યા શતક પણ અગિયાર ઉદેશાઓથી યુક્ત કહેવું જોઈએ. આ રીતે તેજેશ્યા શતકમાં જે જે રીતથી કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે આ પશ્ચલેશ્યા શતકમાં પણ કહેવું જોઈએ. પરંતુ તે કથન કરતાં આ थनमा २ विशेषया छे सारे 'नवरं संचिगुणा जहण्णेण एक समय उक्कोसेण दससागरोवमाइं अंतोमुहुत्तममहियाई' मा सूत्र ५४ा प्रपट रेस છે. અહિયાં અવસ્થાનકાળ રહેવા નો સમય જઘન્યથી એક સમયને અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતર્મુહૂર્ત દશ સાગરેપમો છે. ઉત્કૃષ્ટથી અવસ્થાન કાળનું જે આ પ્રમાણે કહેલ છે, તે બ્રહ્મલેકના દેની આયુષ્યને આશ્રય કરીને કહેલ છે. બ્રહ્મકમાં પદ્મશ્યા હોય છે. અને ત્યાં તે પ્રમાણેનું આયુષ્ય હોય છે. અહિયાં જે તેને એક અંતમુહૂર્તનું વિશેષણ કહેલ છે તે પૂર્વભવના છેલ્લા मतभूइतना माश्रय शन छ 'एवं ठिईए वि' स्थिति पर मस्थान आज प्रमाणुन ४ छ. 'नवर अंतोमुहुत्तं न भन्नई' परतु स्थितिजना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
દૃષ્ટ
भगवतीसूत्रे
"
माणीत्यादि यत् कथितं तद् ब्रह्मलोकदेवानामायुराश्रित्येति ज्ञातव्यम् ब्रह्मलोके हि पद्मलेश्या भवति एतावदायुश्च भवति अन्तर्मुहूर्त्त च प्राक्तन भवावसानवर्त्तीति 'एवं ठिईए वि' एवं स्थितावपि स्थितिरपि जघन्योत्कर्षाभ्यामेतावत् प्रमाणैव । 'नवरं अंतोमुहतं न भन्न' नवरं केवलं स्थित अन्तर्मुहूर्ते न भव्यते दशसागरोपममात्र मेव वक्तव्यमिति । 'सेस तं चेत्र' शेष - नवरमित्यादिना यत् कथितं तदतिरिक्तं सर्वं तेजोलेश्यावदेव वक्तव्यमिति । एवं एएस पंचसु ससु जहा कण्हलेस्साए गमओ तहा नेयब्वो' एतेषु पञ्चसु शतेषु कृष्णनीलकपोततेजः पद्मलेश्याशतेषु यथा कृष्णलेश्याशते गमकस्तथैव गमको नेतव्यः सर्वाण्यपि एतानि शतानि कृष्णयशवदेव ज्ञातव्यानि इति । एकादश एकादशौधिकाद्युद्देशयुक्तानि । कियत्प'एवं ठिईए वि' स्थितिकाल भी अवस्थानकाल के जैसा ही है । 'नवरं अनोमु न भन्न' परन्तु स्थितिकाल के कथन में अन्तर्मुहुर्त नहीं है अतः यहां स्थितिकाल केवल दश सागरोपम का ही है । एक अन्तमुहूर्त अधिक दश सागरोपम का नही है । 'सेस' त' चेव' इन के सिवाय अवस्थान और स्थिति काल के विना और सब कथन यहां तेजोलेश्या के कथन के जैसा ही है । 'एवं एएस पंचसु ससु जहा कण्हलेस्साए गमओ तहा नेयव्त्रो' इस प्रकार इन पांच शतों में कृष्ण, नील, कापोत, तेज, और पद्मलेश्या शर्तों में- कृष्णलेश्वा शत में जैसा पीठ कहा गया है उसी प्रकार से पाठ कहना चाहिये। ये सब शत ११- ११ उद्देशकों में से युक्त हैं । कृष्णलेश्या शत के जैसे समस्त प्राण, यावत् समस्त सत्व कृष्णलेश्यावाले जीव रूप से पहिले यावत् अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं। यहां तक का कथन
કથનમાં અંતમૂ હૂ હાતુ નથી. તેથી અહિયાં સ્થિતિકાળ કેવળ દસ સાગરે - यमन। ४ छे. अंतर्मुहूर्त अधिक इस सागरोपमा नथी. 'सेस' त' રેવ' આ કથત સિવાય અવસ્થાન અને સ્થિતિકાળના ગ્રંથન શિવાય ખાકીનુ सघणु अथन अडियां तेलेवेश्याना उथन प्रभा ४ छे. 'एवं एएसु पंचसु ससु जहा कण्हलेस्साए गमओ तहा नेयव्त्रो' मा रीते या पांच शतीभाँ એટલે કે કૃષ્ણ, નીલ, કાપેત તેજો અને પદ્મ લેશ્યાવાળા શતકમાં કૃષ્ણલેશ્યા વાળા શતકમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એજ પ્રકારનું કથન સઘળી લેસ્થાઓના સંબંધમાં કહેવુ' જોઈ એ. આ બધા શતકા ૧૧-૧૧ અગિયાર અગિયાર ઉદ્દેશાઓવાળા થાય છે. કૃષ્ણુલેસ્યાવાળા શતકના પાઠ સઘળા પ્રાણા યાવત્ સઘળા સત્વે કુષ્ણુવેશ્યાવાળા જીવ પણાથી પહેલાં યાવત અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે. આ કથન સુધીનું' કથન અહિયાં કહેવુ જોઈએ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४. अ. श.७ शुक्ललेश्य संशिमहायुग्मशतम् ६६५ यन्तं कृष्णलेशाशताज्ज्ञातव्यं तबाह-'जाव' इत्गदि, 'जाव अणंतखुत्तो' यावदनन्तकृत्वः उपपातादारभ्य अथ भदन्त ! सर्वे पाणाः यावत्सर्वे सत्त्वाः कृष्णादिलेश्यतया समुसनपूर्वाः किम् ? गौतम ! सर्वे माणा यावरसर्वे सत्त्वाः असकत अनन्तकृत्वो वा समुत्पन्नाः कृष्णलेश्यादि लेश्यतया, एतत्पर्यन्तं ज्ञातव्यमिति 'से भंते ! सेवं भंते । ति तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ॥ ॥ चत्वारिंशत्तमे शतके षष्ठं संझिमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥४०॥६॥
॥'अह सत्तमं सम्भिमहाजुम्मसयं मूलम्-सुक्कलेस्ससयं जहा ओहिसयं । नवरं संचिटणा ठिईय जहा कण्हलेस्ससए सेसं तहेव जाव अणंतखुत्तो। सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति॥ चत्तालीसइमे सए सत्तमं सन्नि महाजुम्मसयं समत्तं ॥४०-७॥
छाया--शुक्ललेश्यशतं ययौधिकशतम् । नवरं संस्थाना स्थिनिश्च यथाकृष्णलेश्वशते । शेषं तथैव यावदनन्तकृत्वः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति
॥चत्वारिंशत्तमे शतके सप्तमं संशिमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥४०॥ यहां कहना 'सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सर्वथा सत्य ही हैं २। इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। ४० वें शतक में यह छहा संज्ञि महायुग्म शत समाप्त हुआ ॥४०-६॥
शतक ४० साता संज्ञि महायुग्म शत 'सुक्कलेस्ससय जहा ओहिसय' इत्यादि०
'सेवभो । सेवं भंते ! त्ति' मापन मा विषयमा मा५ देवानुप्रिये જે પ્રમાણેનું કથન કરેલ છે, તે સઘળું કથન સર્વોથા સત્ય જ છે, હે ભગવાન આ૫ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧૫ વાચાળીસમાં શતકમાં છઠું સંજ્ઞિ મહાયુગ્મ શતક સમાપ્ત ૪૦-દા
સાતમા સંજ્ઞિ મહાયુગ્મ શતકને પ્રારંભ–– 'सुक्कलेस्ससय जहा ओहिसय' त्यादि भ० ८५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्प्रे
टीका--'सुकलेस्ससयं जहा ओहियसयं' शुक्लेश्यशतं यथधिकशतम्' देव स्वारिंशत्तमशतकस्य यत् प्रथमं शतं तत औधिकशतं तस्मिन् प्रथमशतके कृतयुग्मकृतयुग्मसंशिपञ्चेन्द्रियाणां येन रूपेणोस्तादिकं कथित तेनैव रूपेण उपपातादिकं यथावन्निरूप्य शुक्लले इयशतमषि भणितव्यम् । प्रथम शतापेक्षया यद्वैलक्षण्यं दर्शयति 'नवरे' इत्यादिना 'नवरं संचिणा ठिईय जहा कण्ड लेस्ससए' नवरं - केवलं संस्थानावस्थितिकालः स्थितिरायुषो यथा कृष्णलेश्यशने अवस्थितिकालो जघन्येन एक समय मुत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तमुहूतीभ्यधिकानि शुक्ललेश्यावस्थानमित्यर्थः । एतच पूर्व भगतान्तिमान्त
દુઃ
टीकार्थ- जैसा औधिक शत कहा गया है वैसा ही शुक्कललेश्या वाले जीवों के सम्बन्ध में भी कह लेना चाहिये । चालीश वें शतक का जो प्रथम शत है उसका नाम औधिक शत है । उस प्रथम शत में कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञि पञ्चेन्द्रिय जीवों का जिस रूप से उत्पाद आदि कहा गया है उसी रूप से कृतयुग्म कृतयुग्म राशिप्रमित शुक्लबाले इन संज्ञि पश्चेन्द्रिय जीवों का भी इस शत में उत्पाद आदि कह लेना चाहिये | 'नवर' संचिणा ठिई य जहा कण्हलेस्ससए' परन्तु उस प्रथम शत की अपेक्षा इस शुक्ललेश्य शत में अवस्थान और स्थिति को लेकर भिन्नता है । यहां अवस्थान काल और स्थितिकाल कृष्णलेश्य शत में जैसा कहा गया है वैसा ही है । इस प्रकार अवस्थान काल यहां पर जघन्य से १ समय का और उत्कृष्ट से अन्तर्मुहूर्त्त
ટીકા-ઔ ઘક શતકમાં જે પ્રમાણેનુ કથન કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનુ કથન જીલલેસ્યાવાળા જીવેના સમ્બન્ધમાં પણ શતક કહેવુ જોઈ એ. ચાળીસમ શતકનું જે પહેલુ શતક છે, તેનુ નામ ઔધિક શતક કહેલ છે. તે પહેલા શતકમાં મૃત્યુગ્મ કૃતયુગ્મ સંગી પચેન્દ્રિય જીવેાના ઉત્પાદ જે પ્રમાણે કહેલ છે, એજ પ્રમાણે કૃતયુગ્મ મૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણવાળા શુકલલેશ્યાવાળા આ સત્તિ પ‘ચેન્દ્રિય જીવેાના આ શતકમાં ઉત્પાદ વિગેરે કહેવા
से. 'नवर' संचितॄणा ठिई य जहा कण्हलेस्स्सए' ५२'तु ते पडेलां शतनी અપેક્ષાએ આ શુકલલેશ્યા શતકમાં અસ્થાન અને સ્થિતિ સંબધી જુદાપણુ કહેલ છે. અહિયાં અવસ્થાન કાળ અને સ્થિતિ કાળ કૃષ્ણલેખ્યાશતકમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એજ પ્રમાણે છે. આ રીતે અહિયાં અવસ્થાનકાળ જધન્યથી ૧ એક સમયના અને ઉત્કૃષ્ટથી અન્તમૂહૂત' વધારે ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ. श.७ शुक्ललेश्य संशिमहायुग्मशतम् ६६७ मुहर्तम्, अनुत्तरविमानदेवायुश्च आश्रित्य विज्ञेपम् स्थितिस्तु वयस्त्रिंशसागसे पमाणीति । अत्र 'अन्तर्मुहर्ता अधिकानि' इति न वक्तव्यमिति 'सेसं तहेब जाव अणंतखुत्तो' शेष नवरमित्यादिना यत् कथितं तदतिरिक्तं सर्व परिमाणादिकं अधिक ३३ सागरोषम यहां उत्कृष्ट से जो इतना काल कहा गया है वह पूर्वभव के अन्तिम अन्तर्मुहूर्त को लेकर तो अन्तर्मुहूर्त अधिक कहा है और अनुत्तर देवों की उत्कृष्ट आयु ३३ लागरोपम की होती है और वहीं शुशललेश्या होती है। इस भाव को आश्रित कर ३३ सागरोपम काल कहाँ है । स्थिति के सम्बन्ध में भी ऐसा ही कथन हैं। परन्तु ३३ सागरोपम को यहां एक अन्तर्मुहर्त से अधिक इस विशे. षण से विशेषित नहीं किया है । 'सेसं तहेव जाब अणंतखुत्तो' बासी का और सब उत्पाद आदि का कथन प्रथम शत के जैसा ही है। इस प्रकार यहाँ प्रथमशन का कथन 'समस्त प्राण धावत् समस्त सत्व कृतयुग्म कृतयुग्म राशि प्रमित शुक्ल लेश्यावाले संज्ञि पंचेन्द्रिय जीव रूप से अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं। इस अन्तिम पाठ तक का यहां पर कथन करना चाहिये। 'सेव भंते ! सेवं भंते ! ति' हे भदन्त ! जसा आपने यह कहा है वह सथ सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर કહેલ છે. અહિયાં ઉત્કૃષ્ટથી જે આટલો કાળ કહેલ છે, તે પૂર્વભવના છેલ્લા અંતર્મુહૂત ને લઈને અંતમુહૂર્ત અધિક કહેલ છે. અને અનુત્તર દેવેનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ૩૩ સાગરેપનું હોય છે. અને શુકલલેસ્થાનું આયુષ્ય પણ એજ પ્રમાણે હોય છે. આ ભાવને આશ્રય કરીને ૩૩ તેત્રીસ સાગરેપમાળ કહેલ છે. સ્થિતિના સંબંધમાં પણ એજ પ્રમાણેનું કથન સમજવું પરંતુ ૩૩ તેત્રિસ સાગરેપમને અહિયાં એક અંતમુહૂર્તથી અધિક એમ કહેલ નથી. 'सेस तहेव जाव अगतखुत्तो' पाश्रीन भी सघणु मेट 3 G५६ विगेरे સંબંધી કથન પહેલા શતકમાં કહ્યા પ્રમાણે છે. આ રીતે અહિયાં પહેલા શતકનું કથન સઘળા પ્રાણે યવત્ સઘળા સ કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ, રાશિપ્રમાણુવાળા શુકલેશ્યાવાળા સંગ્નિ પંચેન્દ્રિય જીવ પણાથી અનંતવાર ઉત્પન થઈ ચુકેલ છે, આ છેલ્લા પાઠ સુધીનું કથન અહિયાં કહેવું જોઈએ.
___ 'सेव' भंते ! सेव' भंते ! ति' ३ मावन मा विषयमा मा५ वानुप्रिये જે પ્રમાણે કહેલ છે. તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે હે ભગવન આપી દેવાનુપ્રિયનુ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
भगवती सूत्रे
तदेव प्रथमशवदेव ज्ञातव्यं यावत् अनन्तकृत्वः । एतत्पर्य तं प्रथमशमिहाध्येव्यमिति । सेव भंते ! सेवं भंते! त्ति' तदेव भदन्त । तदेव भदन्त इति ॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ- प्रसिद्धवाचक- पश्चदशभाषाकलितळलितकला पालापकमविशुद्ध गद्यपद्यानैकग्रन्थ निर्मापक, वादिमानमर्दक- श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री " मगवती सूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायाम् चत्वारिंशत्तमे शत के सप्तमं संज्ञिमहायुग्मशतं समाप्तम् ||४०|७||
गौतमने प्रभुश्री को वन्दना और नमस्कार किया । वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "भगवती सूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके चालीसवें शतक का सातवां संज्ञि महायुग्म शत समान ४० - ७॥
વના કરી તેમેને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર ખિરાજમાન થયા. 1ાસૂ॰૧ા
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર શ્રી પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ચાળીસમા શતકમાં સાતમું શતક સમાપ્ત ૫૪૦-૭ણા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
品
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१० अ. श.८ भवसिद्धिक कृ.क. संशिमहायुग्मनि० ६६९
'अह अट्टमं सनिमहाजुम्मसयं ॥ मूलम्-भवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्मतन्निपंचिंदियाणं भंते ! कओ उववज्जंति ? जहा पढ सयं तहा गेयव्वं भवसिद्धियाभिलावेणं । नवरं सवपाणा० णो इणट्रे समठे। सेसं तहेव । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥ चत्तालीसइमे सए अट्ठमं सन्निमहाजुम्मसयं समत्तं ॥४०-८॥
छाया--भवद्धिककृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञाश्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते ? यथा प्रथम संज्ञिशतं तथा ज्ञातव्यं भवसिद्धिकाऽमिलापेन । नवरं सर्वे माणाः नायमर्थः समर्थः । शे। तदेव । तदेवं भदन्त ! २ इति ॥
॥ चत्वारिंशत्तमे शतके अष्टमं संज्ञिमहायुग्भशत समाप्तम् ।।४०८॥
टीका--'भवसिद्धि ककडजुम्मकडजुम्मसन्निपंचिंदियाणं भंते ! कओ उववज्जति' भवद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञिपञ्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्यो यावद्देवेभ्यो वा आगत्योत्पद्यते इति प्रश्नः । उत्तरमाहअतिदेशद्वारेण-'जहा' इत्यादि, 'जहा पढमं सन्निभयं तहा ने पव्वं भवसिद्धिया
शतक ४० आठवां संज्ञि महायुग्म शत 'भवसिद्धिय कडजुम्न कडजुम्म सन्नि पंचिंदियाण भते !" इत्यादि
टोकार्थ-हे भदन्त ! भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञि पंचेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'जहा पढम सनिसयं तहा नेयव्वं भवसिद्धिय अभिलावेण' हे गौतम ! जिस प्रकार से
આઠમાં સંજ્ઞિ મહાયુગ્મ શતકને પ્રારંભ-- 'भवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म सन्निपंचदियाण भंते ! त्या
ટીકાર્થ–હે ભગવન ભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય છે ક્યા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? શું તેઓ નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યંચાનિકે માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રી અતિદેશથી કહે છે કે'जहा पढन सन्निमय तहा नेय भासिद्धिय अभिलावेण' हे गौतम ! २ प्रभाग
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
६७०
भगवतीसूत्रे भिलावेणं' यथा प्रथम संज्ञिशतं तथा ज्ञातव्यम्, भवद्धिकाभिलापेन एतस्य चत्वारिंशत्तमशतकमयमशते संक्षिपञ्चेन्द्रियाणामुपपातो येन रूपेण कयित स्तेनैव रूपेण भवसिद्धिकाभिलायेन 'भवसिद्धिककृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञिपश्चेन्द्रियाः खलु एवं रूपामिलापेन उपपातादि वर्णनीयः । अत्रापि एकादशोद्देशका वक्तव्याः । संज्ञिपश्चेन्द्रियशतापेक्षया यद्वैलक्षण्यं तद्दर्शपति-'नवरं' इत्यादि, 'नवरं सव्वपाणा, णो इणढे समडे' नवरं सर्वे प्राणा:० नायमर्थः समर्थः, हे भदन्त ! सर्वे प्राणा यावत् सर्वे सत्ताः किं भवसिद्धिककृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञिपञ्चन्द्रियतया समुत्पभपूर्वाः, इति प्रश्नस्य प्रथमशते अनन्त कृत्वः समुत्पन्नपूर्वा इत्युत्तरं दत्तम्, इहतु 'नायमर्थः समर्थः' सर्वे जीवाः नाम संज्ञियश्चेन्द्रियत्वे भवसिद्धिकतया समु. इसी ४० वें शतकके प्रथम शतक में संज्ञिपंचेन्द्रिय जीवों का उपपात कहा गया है उसी प्रकार से भवसिद्धिक अभिलाप से-हे भदन्त ! भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञि पंचेन्द्रिय जीव 'इस रूप अभिलाप से-इनका भी उपपात आदि वर्णित कर लेना चाहिये। यहां पर भी ११ उद्देशक हैं । संज्ञि पंचेन्द्रिय शत की अपेक्षा जो इस शत में भिन्नता है वह 'नवरं सव्वे पाणा णो इगट्टे सम?' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है-अर्थात् 'हे भदन्त ! समस्त प्राण यावत् समस्त सत्व क्या कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञि पंचेन्द्रिय रूप से पहिले उत्पन्न हो चुके हैं ? हां, गौतम ! यावत् अनन्तवार वे इस रूप से उत्पन्न हो चुके हैं। ऐसा उत्तर प्रभुश्रीने कहा है । सो ऐसा उत्तर इस प्रश्न का यहां पर नहीं कहना । क्यों कि समस्त प्राण यावत् समस्त सत्व यहां संज्ञि
આ ચાળીસમા શતકના પહેલા શતકમાં સંગ્નિ પંચેન્દ્રિય જીવોને ઉપપાત કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે ભવસિદ્ધિક અભિલાપથી હે ભગવન્! ભવસિદ્ધિક કુતયુમ કતયુગ્મ સંક્ષિપંચેન્દ્રિય જીવે આ પ્રમાણેના અભિલાપથી તેઓના ઉપપાત વિગેરેનું વર્ણન કરી લેવું જોઈએ. અહિયાં ૧૧ અગિયાર हेशा। 3 . त 'नवर' सव्वे पाणा णो इणद्वे समदृ' । सूत्रमा बा२॥ પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. અર્થાત્ હે ભગવન સઘળા પ્રાણે યાવત્ સઘળા સ શું ભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મ કૃતયુમ સંજ્ઞિ પંચેન્દ્રિય પણાથી પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચુકેલા છે? હા ગૌતમ ! યાવત્ અનંતવાર તેઓ એ રૂપથી ઉત્પન્ન થઈ ચુકયા છે. આ પ્રમાણેને પ્રશ્નોત્તર પ્રભુશ્રીએ કહેલ છે તે આ પ્રમાણેનો ઉત્તર અહિયાં કહેવાનું નથી. કેમ કે-સઘળા પ્રાણે યાવત્ સઘળા સત્વે આ રૂપથી અનંતવાર ઉત્પન્ન થયા નથી. આ કથન શિવાય બાકીનું સઘળું કથન પહેલા શતક પ્રમાણે જ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श९४० अ. श.८ भवसिद्धिक कृ.क. संशिमहायुग्मनि० ६१ एमपूर्वा इत्युत्तरम् अत एतद् उभयोः शतयो वैलक्षण्यमिति । 'सेसं तहेव' शेषं भवरमित्यनेन यह कथितं तदतिरिक्त सर्व प्रथम शतवदेव ज्ञातव्यम् । 'सेवं भंते ! सेवं भंते !त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।। ॥ चत्वारिंशत्तमे शतके अष्टमं संझिमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥४४८.!
॥ अह नवमं समिमहाजुम्मसयं ॥ मूलम्-कण्हलेस भवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म सन्निपंचिंदियाणं भंते ! कओ उववज्जति ? एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओहियकण्हलेस्लसयं सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति॥ चत्तालीसइमे सए नवमं सन्निमहाजुम्मसयं समत्तं ॥४०-९॥ __छाया- कृष्णलेश्य भवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञिपश्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते एवमेतेनाभिला पेन यथा औधिककृष्णलेश्यशतम् । तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ॥
॥ चत्वारिंशत्तमें शतके नवमं संज्ञिमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥४०९। पचेन्द्रिय में भवसिद्धिक रूप से अनन्तवार उत्पन्न नहीं हुए है। 'सेस तहेव' बाकी का और सच कथन प्रथम शतक के जैसा ही है। 'सेवं भंते ! सेव भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आप का यह कथन सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना एवं नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। ॥४० वे शतक में यह आठवां महायुग्मशत समाप्त ४०-८॥
शतक नौवा महायुग्मशत 'घ.हलेस्स भवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म सन्निपचिंदियाण भंते !'
'से भंते ! सेव भंते ! त्ति' भगवन् मा५ पानुप्रियनु मा ४थन સવ સત્ય જ છે. હે ભગવન આપનું આ કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. ચાળીસમા શતકમાં આ આઠમું મહાયુગ્મ શતક સમાપ્ત ૪૦-૮
નવમા મહાયુગ્મ શતકને પ્રારંભ-- 'कण्हलेस भवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म सनिपचिंदियाण भंते ! त्याle
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
भगवतीस्ते टीका--'कण्हछेस्स भवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म समिपंचिंदियाणं भंते । को उबवज्जति' कृष्णलेश्ये भव सिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म संक्षिपञ्चेन्द्रियाः खल्लुभदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते कि नैरयि केभ्य आगत्य यावद् देवेभ्यो वा आगरये. त्यादि प्रश्नः, उत्तरमाह-'एच' इत्यादि, ‘एवं एएणं अभिगवणं जहा ओहिय कण्हलेस्ससयं' एवमेतेनाभिलापेन यथा औधिककृष्णलेश्यशतम् तत्र यथा कृष्णलेश्यानामुपपातादिको वर्णित स्तथैव कृष्णश्यमवसिदिक कृतयुग्मकृतयुग्म संक्षिपञ्चेन्द्रियाणामपि उपपातो वक्तव्यः । एकादशोदेशका अपि वक्तव्याः 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ ॥ चत्वारिंशत्तमे शतके नवमं संक्षिपश्चेन्द्रियमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥४०॥९॥
टीकार्थ-हे भदन्त ! कृष्ण लेश्यावाले भवसिद्धिक कृतयुग्म कृत. युग्म संज्ञि पचेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं'एवं एएणं अभिलावेणं जहा ओहिय कण्हलेस्सस' हे गौतम ! इस अभिलाप द्वारा जैसा कृष्णलेश्यावालों के सम्बन्ध में औधिक कृष्णलेश्यशत कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कह लेना चाहिये ।ौधिक कृष्णलेश्या शत यह ४० वे शतक का द्वितीयशत है। उस में कृष्ण. लेश्यावालों का उपपात आदि वर्णित हुआ है । सो उसी प्रकार से इस शत में भी कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञि पंचेन्द्रियों के भी उपगत आदि का वर्णन कर लेना चाहिये । यहाँ
ટીકાઈ હે ભગવાન કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિકકૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ સંજ્ઞિપંચેન્દ્રિય જી કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નરયિકોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે અથવા તિર્યંચનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'एवं एएण अभिलावेण जहा कण्ह लेस्ससय” 3 गौतम ! म मलिता५ द्वा२॥ કૃષ્ણલેશ્યાવાળાઓના સંબંધમાં ઔવિક કૃષ્ણલેશ્યાશતક કહેલ છે. એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ કહેવું જોઈએ ઔધિક કૃષ્ણલેશ્યાશતક એ ૪૦ ચાળીસમાં શતકનું બીજુ શતક છે. તેમાં કૃષ્ણવેશ્યાવાળાઓના ઉપપાત આદિનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે આ શતકમાં પણ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક કૂતયુગ્ય કૃતયુગ્મ સંજ્ઞિ પદ્રિના ઉપપાત વિગેરેનું વર્ણન પણ કરી લેવું જોઈએ. અહિયાં પણ ૧૧ અગિયાર ઉદેશાઓ કહેવા જોઈએ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकारीका श०३० म. श.१० नीललेश्य भवसिद्धिकशतम् ६७१
॥'अह दसर्प सनिमहाजुम्मसयं ॥ मूलम्-एवं नीललेस्स भवसिद्धिएहि वि सयं । सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति
चत्तालीसइमे दसमं सन्निमहाजुम्म सयं ॥४०-१०॥ छाया--एवं नीलछेश्यसिदिकैरपि शतम् । तदेव भदन्त । तदेव भदन्त ! चत्वारिंशतमे शतके दशम संज्ञि महायुग्मशतं समाप्तम् ॥४०॥१०॥
टीका--'एवं नीलेश्य भवसिद्धियए हि वि सयं' एवं नीललेश्य भवसिद्धिकैरपि शतं यथा कृष्णश्यमवसिदिककृतयुग्मकृतयुग्म संक्षिपश्चन्द्रियशतम् अस्यैव शतकस्य तथैव नीललेश्य भवसिद्धिककृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञिपश्चेन्द्रिय पर भी ११ उद्देशक कहना चाहिये । 'सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जेसा आपने यह कहा है वह सब सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
शतक ४० दशवां संज्ञि महायुग्म शत चालीसवां व शत में नववां महायु महायु म शत समाप्त ॥४०-९॥
'एवं नीललेस्स भवसिद्धिए वि सयं-सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति'
टीकार्थ-इसी प्रकार नीललेश्यावाले कृतयुग्मकृतयुग्म राशि प्रमित भवसिद्धिक संज्ञि पंचेन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में भी यह शत कहलेना चाहिये । यह शत भी ११ उद्देशकों से युक्त है। यहां अतिदेश द्वारा
'सेव भंते ! सेव भते ! त्ति' 8 सावन मा५ हेवानुप्रिये मा विषयमा જે પ્રમાણેનું કથન કરેલ છે. તે સઘળું કથન સત્ય જ છે. હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદન કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. મસૂત્રના
નવમું મહાયુગ્મ શતક સમાપ્ત ૪૦-૯
દશમા સંજ્ઞિ મહાયુગ્મ શતકને પ્રારંભ–– ‘एवं नीललेस्सभवसिद्धिए वि सय'-'सेव भंते ! सेव' भंते ! त्ति'
ટીકાર્ય–આજ પ્રમાણે એટલે કે ઉપર કહ્યા પ્રમાણે નીલલેશ્યાવાળા કૃતયુગ્મ કૃતયુંમ રાશિપ્રમાણુવાળા ભવસિદ્ધિક પંચેન્દ્રિય જીવોના સંબંધમાં પણ આ શતક કહેવું જોઈએ, આ શતક પણ અગિયાર ઉદ્દેશાઓથી યુક્ત છે. અહિયાં
भ० ८५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे शतमपि एकादशोद्देशकयुक्त भवति केवलं कृष्णपदस्थाने नीलपदे घटयित्वा शतं वक्तव्यम्, तथाहि-नीललेश्य भवसिद्धिक कृतयुग्मकन युग्मसंक्षिपञ्चेन्द्रिया खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते किं नैरपिकेभ्यो यावदेवेभ्य इति प्रश्नं कृत्वा चतुर्गतिकेभ्य आगत्य नीललेश्यमवसिद्धिकतया समुत्पद्यन्ते इत्यादिकं सर्वम् औधिकनीललेश्यशमिव सर्व ज्ञातव्यमिति संक्षेपा, सेव भंते ! सेवं भैते ! ति' तदेवं यह बतलाया गया है कि जैसा कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञि पचेन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में ११ उद्देशकों से युक्त शत कहा गया है । सो वैसा ही यह शत भी कहना चाहिये । परन्तु यहां कृष्णलेया पद के स्थान में नीललेश्य पद को जोड़कर आलापक कहना चाहिये । जैसे-नीललेश्यावाले भवसिद्धिक कृतयुग्म कृतयुग्म संज्ञि पचेन्द्रिय जीव हे भदन्त ! किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में ऐसा कहना चाहिये कि ये चारों गतियों में से आकर के उत्पन्न होते हैं इत्यादि रूप से सब कथन औधिक नीललेश्य शत के जैसा ही जानना चाहिये । 'सेव भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह नीललेश्य भवसिद्धिक के विषय में कहा है वह सच सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को અતિદેશ દ્વારા એ કહ્યું છે કે-જે પ્રમાણે કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ સંગ્નિ પંચેનિદ્રય જીના સંબંધમાં ૧૧ અગિયર ઉદ્દેશાઓ વાળું શતક કહેવામાં આવેલ છે, તે જ પ્રમાણેનું આ શતક પણ કહેવું પરંતુ આ શતકમાં કૃષ્ણલેશ્યા પદના સ્થાનમાં નીલેશ્યા એ પદ મૂકીને આલાપકે કહેવા જોઈએ. જેમ કે-નીલલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મ કૃતયુમ સંપિંચેન્દ્રિય જીવે હે ભગવન કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં એવું કહેવું જોઈએ કે–તેઓ ચારે ગતિમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. વિગેરે પ્રકારથી સઘળું કથન ઔવિક કૃષ્ણવેશ્યા શતકના કથન પ્રમાણે જ સમજવું.
'सेव भते ! सेव' भते ! त्ति' मापन भा५ । नुप्रिये मानसश्य॥ ભવસિદ્ધિકના વિષયમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરેલ છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે, હે ભગવન આપી દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ.श.११-१४ भवसिद्धिकसप्तशतकानि ६७५ मदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति, हे भदन्त ! नीललेश्य भवसिद्धिकविषये यद् देवानुभियेण कथितं तत्सर्व सर्वथैव समिति कथयित्वा गौतमो यावत् यथासुखं विहरतीति ॥ ॥ चत्वारिंशत्तमे शतके दशम संज्ञिमहायुग्मशतं समाप्तम् । ४०११०॥
११-१४ संनिमहाजुम्मसयाई' मूलम्-एवं जहा ओहियाणं सन्नि पंचिंदियाणं सत्त सयाणि भणियाणि एवं भवसिद्धिएहि वि सत्त सयाणि कायव्वाणि । नवरं सत्तसु वि सएसु सव्व पाणा० जाव णो इणट्रे समटे, सेसं तं चेव । सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति ।
भवसिद्धिय सया समत्ता चत्तालीसइमे सए ११-१४ सन्निमहाजुम्मसयाणि समत्ताणि
छाया--एवं यथोधिकानि संक्षिपञ्चेन्द्रियाणां सप्त शतानि भणितानि एवं भवसिद्धिकरपि सपशतानि कर्तव्यानि । नवरं सप्तस्वपि शतेषु सर्वपाणा यात् नायमर्थः समर्थः। शेषं तदेव । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।
॥ भवसिद्धिकशतानि समाप्तानि ॥ चत्वारिंशत्तमे शतके एकादशादारभ्य चतुर्दशं
संज्ञिमहायुग्मशतं समाप्तम् । ४०।११-१४। वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। ॥४० वें शतक में यह १० वां संज्ञि महायुग्म शत समास ४०-१०॥ शतक ४० ग्यारहवां, बारहवां, तेरहवां, और चौदहवां, महायुग्म शत 'एवं जहा ओहियाणि सनिपचिदियाण सत्त सयाणि भणियाणि एवं भवसिद्धिएहि वि सत्त सथाणि कायव्वाणि ।४०-१०॥ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસવામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. ચાળીસમા શતકમાં આ દસમું સંજ્ઞિમહાયુગ્મ શતક સમાપ્ત ૫૪૦-૧ના
અગ્યારમા બારમા તેરમા ચૌદમા મહાયુને પ્રારંભ–एवं जहा ओहियाणि सन्नि चिंदियाण सत्त सयाणि भणियाणि एवं भवसिद्धिए हि वि सत्त प्रयाणि कायव्वाणि'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
टीका--' एवं जहा ओडियाणि सन्निपचिदियाणं सत्त सयाणि भणियाणि' एवं यथा औधिकानि सेपिञ्चेन्द्रियाणां सप्तशतानि प्रथमम् अधिकम्, द्वितीयं कृष्णलेश्यम् २, तृतीयं नीललेश्यम् ३, चतुर्थ कापोतलेश्यम् ४, पञ्चमं तेजोलेइयम् ५, षष्ठं पद्मलेश्यम् ६, सप्तमं शुक्ललेइयम् ७, एवंरूपाणि औधिक संज्ञिपञ्चेन्द्रियसम्बन्धीनि चत्वारिंशत्तमशतकस्य प्रथमद्वितीयतृतीयचतुर्थषष्ठसप्तमरूपाणि शतानि भणितानि कथितानि ' एवं भवसिद्धिएहि वि सत्त सयाणि काय वाणि' एवं भवसिद्विकैरपि सप्तशतानि कर्त्तव्यानि तत्र प्रथममधिकं भवसिद्धिशतम् १, द्वितीयं कृष्णलेश्यभवसिद्धिकशतम्, तृतीयं नीलेश्यभवसिद्धिकशतम् ३, चेतित्रयं भवसिद्धिकशतं पूर्व कथितम् अस्मिन् सूत्रे तु
TE
टीकार्थ- जैसे संज्ञि पंचेन्द्रियों के सम्बन्ध में सात औधिक शतक कहे गये हैं । वैसे ही संज्ञि पंचेन्द्रिय भवसिद्धिकों के सम्बन्ध में भी सात शतक कह लेना चाहिये औधिक संज्ञि पंचेन्द्रियों के वे सात शतक इस प्रकार से हैं-औधिकशत १, कृष्णलेश्वशत २, नीललेइय शत ३, कापोतलेइयशत ४, तेजोलेश्यशत ५, पद्मश्शत ६, और शुक्ललेश्यशत ७, इस प्रकार से ये संज्ञि पचेन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में ४० वे शतक में प्रथम, द्वितीय, तृतीय, चतुर्थ, पंचम, षष्ठ और सप्तम शत रूप से कहे गये हैं । इसी प्रकार से 'भवसिद्धिएहि वि सत्त सयाणि कायव्वाणि' भवसिद्धिक जीवों के सम्बन्ध में भी सात शत कह लेना चाहिये । इन में प्रथम औधिक भवसिद्धिक शत है १ द्वितीय कृष्णलेश्य भवसिद्धिक शत है। तृतीय नीललेश्य भवसिद्धिक शत है। ये तीन भवसिद्धिक शत तो पहिले कहे जा चुके है। इस सूत्र में तो
સન્નિ પચેન્દ્રિયાના સમ્બન્ધમાં સાત ઔધિક તકે કહેલા છે, એજ પ્રમાણે સજ્ઞિ પૉંચેન્દ્રિય ભસિદ્ધિકાના સબધમાં પણ સાત શતક કહેવા જોઇએ. સ`જ્ઞિ પચેન્દ્રિયાના તે સાત ઔધિક શતકે આ પ્રમાણે છે.-ઔવિક શતક ૧ કૃષ્ણàયા શતક ૨ નીલલેશ્યા શતક ૩ કાપાતલેશ્યા શતક ૪ તેજોવેશ્યા શતક ૫ પદ્મલેશ્યા શતક ૬ અને શુકલલેસ્યા શતક ૭ આ રીતે આ ઔઘિક સ'રી પ'ચેન્દ્રિય જીવેાના સબંધમાં ચાળીસમા શતકમાં પહેલા, ખીજા, ત્રીજા, ચેાથ, પાંચમાં, છઠા અને સાતમા શતક રૂપથી કહેલ છે. એજ પ્રમાણે 'भवसिद्धिएहि वि सत्तस्याणि कायव्वाणि' लवसिद्धि लवोना संबधभां પણ સાત શતક કહેવા જોઇએ. તેમાં પહેલુ ઔધિક ભર્વાસદ્ધિક શતક છે. ૧ બીજુ કૃષ્ણુલેશ્ય ભવસિદ્ધિક શતક છે. ત્રીજુ નીલલેશ્ય ભવસિદ્ધિક શતક છે. આ ત્રણ શતકાતા પહેલા કહેલા છે. આ સૂત્રમાં તે કેવળ કાપાત, તેજ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० अ. श.११-१४ भवसिद्धिकसप्तशतकानि ६७७ कापोत-तेजा-पद्म-शुक्ललेश्याविशिष्टानि चत्वारि शतानि एवं सङ्कलितानि सप्तशतानि प्रत्येकमेकादशोदेशकगमितानि क्रमेण कर्त्तव्यानि। आलापमकारस्तु सर्वत्र पूर्वत्रदेव कर्तव्य इति । 'नवरं सत्तम् वि सब्ध पाणा जाव णो इणढे समढे' नवर-केवलमौधिकशतापेक्षया इदमेव लक्षण्यं यत् सप्तस्वपि शतेषु सर्वे पाणा यावत् सर्वे सत्त्याः औधिक भवसिद्धिककृष्णलेश्यादिक भवसिद्धिकतया समुत्पन्नपूर्वाः किमिति प्रश्नं कृत्वा नायमर्थः समर्थः, एवं रूपेण सर्वत्रापि उत्तर मुन्नेयम्, सेसं तं चे' शेषं नबर-मित्यनेन यद्वैलक्षण्यं प्रतिपादित ततोऽन्यत् सर्वम्-औधिक संक्षिपञ्चेन्द्रियस शतसदृशमेव ज्ञातव्यमिति । 'सेव भंते ! सेव भंते ! ति' तदेवं भदन्त ! २ इति ।
॥चत्वारिंशत्तमे शतके एकादशशतादारभ्य चतुर्दशशतपर्यन्तं
चत्वारि संज्ञिमहायुग्मशतानि समाप्तानि ॥४०-११-१४॥ केवल कापोत, तेज, पद्म और शुक्ल इन लेश्याओं से विशिष्ट चार ही शत कहे हैं । अतः सब मिलकर कुल सात शत हो जाते हैं। ये सात शत हैं प्रत्येक शत ११ उद्देशक कों से युक्त हैं । अतः इन में प्रत्येक में आलाप प्रकार पूर्व में जैसा कहा गया है वैसा कहलेना चाहिये 'नवरं सत्तस्तु वि सएस्सु सव्वपाणा जाव गो इणद्दे समझे' परन्तु यहां ऐसा नहीं कहना चाहिये कि समस्त प्राण यावत् समस्त सत्व औधिक भवसिद्धिक रूप से अथवा कृष्णलेश्यावाले भवसिद्धिक रूप से पहिले यावत् अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं। यही विलक्षणता यहां औधिकशत की अपेक्षा से है । 'सेसं तं चेय' बाकी का और सब कथन औधिक संज्ञी पञ्चेन्द्रिय सप्त शत के जैसा ही है । 'सेवं भंते ! सेवं भंते !त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २। પદ્મ અને શુકલ આ વેશ્યાઓથી યુક્ત ચાર શતકે જ કહેલા છે. તેથી બધા મળીને કુલ ૭ સાત શતકો થઈ જાય છે. આ સાતે શતકમાં-દરેક શતકમાં ૧૧–૧૧ અગિયાર અગિયાર ઉદ્દેશાએ કહેલા છે. તેથી દરેકમાં આલાપકોને
१२ पडत हा प्रमाणे। सभा 'नवर सत्तसु वि सएसु सव्वाणा जाव नो इणटे समढे परतु मडियां से प्रमाणे हे न.-सघणा पाये। યાવતુ સઘળા સ ઔઘિક ભવસિદ્ધિક પશુથી અથવા કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક પણાથી પહેલાં યાવત અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચૂકેલ છે. ઔધિક शता ४थन २di मडिया ये हा छ. 'सेस त चेव' माडीन બીજુ સઘળું કથન ઔધિક પંચેન્દ્રિય શતકના કથન પ્રમાણે જ છે.
'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' सावन माप वानुप्रिये या विषयमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
भगवतीसूत्र ॥'अह पन्नरसमं सनि महाजुम्मसयं' मूलम्-अभवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म सन्नि पंचिंदियाणं भंते ! कओ उववज्जति ? उववाओ तहेव अणुत्तरविमाणवजो। जहा परिमाणं अवहारो उच्चत्तं बंधो वेदो वेदणं उदयो उदीरणा य कण्हलेससए । कण्हलेस्सा वा जाव सुक्कलेस्सा वा । नो सम्मदिट्री, मिच्छादिट्री, नो सम्मामिच्छादिट्री । नो नाणी, अन्नाणी, एवं जहा कण्हलेस्ससए । नवरं नो विरया अविरया नो विरयाविरया संचिट्ठणा ठिईय जहा ओहिय उद्देसए। समुग्घाया
आदिल्ला पंच । उध्वट्टणा तहेव अणुत्तरविमाणवजं । सव्वपाणा जाव णो इणट्रे समटे, सेसं जहा कण्हलेस्ससए जाव अणंतखुत्तो। एवं सोलससु वि जुम्मेसु । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति । ॥४०-१५-१॥
पढमसमय अभवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म सन्नि पंचिंदियाणं भंते ! कओ उववज्जति? जहा-सन्नीणं पढमसमय उद्देसए तहेव । नवरं सम्मत्तं सम्मामिच्छत्तं नाणं च सव्वस्थ इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को बन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भाषित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
॥ इस प्रकार ४० वें शतक में ग्यारहवें शत से लेकर चौदहवें शततक के चार संज्ञि महायुग्म शत समाप्त हुए ॥ જે પ્રમાણે કહેલ છે. તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આ૫ દેવાનુપ્રિયનું કહેલ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂના
આ રીતે ચાળીસમા શતકમાં અગિયારમાં શતકથી લઈને ચૌદમા શતક સુધીના ચાર સંજ્ઞિ મહાયુગ્મ શતકે સમાપ્ત ૪૦–૧૧–૧૪
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ. श. १५ अभव० संशिपञ्चेन्द्रियजीवनि० नस्थि से तहेव । सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥४०-१५-२॥ एवं एत्थ वि एक्कारस उद्देसगा कायव्वा पढमतइय पंचमा एक्कगमा सेसा अड्ड वि एकगमा । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति । चत्तालीसइमे सए पन्नरसमं सन्नि महाजुम्म सयं समत्तं । ४०-१५ ।
छाया - अमवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञिपञ्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? उपपात स्तथैव अनुत्तरचिमनवर्जः । परिमाणमपहार उच्चस्वं बन्धो वेदन मुदय उदीरणा च यथा कृष्णलेश्यशते । कृष्णलेश्या वा यावत् शुक्ललेश्या वा नो सम्यग्दृष्टयः मिथ्यादृष्टयः नो सम्यग् मिथ्यादृष्टयः । नो ज्ञानिनः अज्ञानिनः एवं यथा कृष्णलेश्यशते । नवरं नो विरताः अविरताः नो विरताविरता । संस्थाना स्थितिश्च यथा औधिकोद्देश के । समुद्घाता आद्याः पञ्च उद्वर्तनाः तथैवानुत्तर विमानवर्णाः सर्वे प्राणाः यावत् नायमर्थः समर्थः शेषं यथा कृष्णलेश्यशते यावदनन् उकृत्वः । एवं षोडस्वपि युग्मेषु तदेवं भदन्त ! तदेवं मदन्त । इति ॥ ४० १५१ ॥
प्रथमसमयाभवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञिपश्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते १ यथा संज्ञिनां प्रथमसमयोद्देश के तथैव । नवरं सम्यक्त्वं सम्यक् मिथ्यात्वं ज्ञानं च सर्वत्र नास्ति । शेषं तथैव । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ||४०|१५|२॥
एव मत्रापि एकादशोदेशकाः कर्त्तव्याः प्रथमतृतीयपञ्चमाः एकगमकाः, शेषा अष्टावपि एकगमकाः । तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ।
६७९
चत्वारिंशत्तमे शतके पञ्चदशं महायुग्मशतं समाप्तम् । ४०।१५ टीका- 'अभवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्मसभिपंचिदियाणं भंते! कओ उववज्जति' अभवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञिपञ्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्य'अभवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म सन्निपचिदियाणं भंते! कओ उववज्र्ज्जति ।
टीकार्थ- हे भदन्त ! अभवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञि पञ्चेन्द्रिय जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे પંદરમાં સજ્ઞિ મહાયુગ્મ શતકના પ્રારંભ-
'अभवसिद्धिय कडजुम्म कड़जुम्म पचिंदियाण भंते ! कओ उववज्ज'ति' ટીકા-હે ભગવન અભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મકૃતયુગ્મ સજ્ઞિ પ ંચેન્દ્રિય જીવે કયા સ્થાનવિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? શું તેઓ નૈરિયકામાંથી આવીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
६८०
भगवतीसूत्रे न्ते ? किं नैरयिकेभ्य आगत्य यावदेवेभ्य आगत्य समुत्पद्यन्ते इति प्रश्ना, भगपानाह-अतिदेशद्वारेण-'उदयाओ' इत्यादि, 'उववाभो तहेव अनुसरविमाणरज्जो' उपपात स्तथैव अनुत्तरविमानवजैः अनुसरविमानदेवान् परित्यज्यान्यतः सर्वत एव नैरयिकतिर्यग्मनुष्यदेवेभ्य उपपात एषां वक्तव्य इति । 'परिमाणं अवहारो उच्चत्तं बंधो वेदो बेयर्ण उदीरणा य जहा कण्हलेस्ससए' परिमाणमएहार उच्चत्तं बंधो वेदो वेदनमुदय उदीरणा च यथा कृष्णलेश्यशते कृष्णलेश्वशते च द्वीन्द्रिय शतकस्यासिदेशः कृतः, तत्रापि एकेन्द्रियशतातिदेशोऽतोयथा परिमाणादिक मुदीरणान्तं कथितं तथैवेहापि यथासम्भव तत्र तत्रतः ज्ञातव्यम् । 'कण्हलेस्सा नरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? यावत् देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? इसका अतिदेश द्वारा प्रभु उत्तर देते हुए करते हैं'उववाओ तहेव अनुत्तर विमानवजो' 'हे गौतम ! अनुत्ताविमावासी देवों को छोडकर सब जगहोंसे नैधिरकों में से, तिर्यग्गोनिकों में से मनुष्यों में से और देवों में से-इनका उपपात होता है। परिमाणं अवहारो, उच्चत्तं बंधो, वेदो, वेयर्ण, उदीरणा य जहा कहलेससए' परिमाण अपहार ऊंचाई बन्ध, वेद वेदन, उदीरणा ये सब कृष्णलेश्य. शतके जैसे जानने चाहिये । कृष्णलेश्य शत में द्वीन्द्रिय शतक का अतिदेश किया गया है । द्वीन्द्रिय शतक में भी एकेन्द्रिय शतका अति. देश हुआ है । इसलिये वहां परिमाण से लेकर उदीरणा तकका कथन जैसा किया गया है उसी प्रकार से यहां पर भी इनका कथन यथा संभव वहीं से जानना चाहिये । 'कण्हलेस्सा वा जाव सुक्कलेस्सा ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યંચનિકેમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉપન થાય છે? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન शाय? प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री गौतभाभी छ है-'उववाओ तहेव अणुत्तरविमाणवज्जो' 3 गौतम ! अनुत्तर विमानवासी हैवान छोशन દરેક સ્થળોમાંથી અર્થાત્ નૈરયિકમાંથી તિર્યંચનિકમાંથી, મનમાંથી. मनवमांयी तमान ७५पात थाय छे. 'परिमाण अवहारो, उच्चत्त, बंधो, बेटो. वेयण', उहीरणो य जहा कण्ह लेस्ससए' परिभाए 44हार या, બન્ય, વેદ, વેદન ઉદીરણ આ બધા કૃષ્ણલેશ્યા શતકમાં દીન્દ્રિય શતકને અતિશ–ભલામણ કરેલ છે. અને દ્વીન્દ્રિય શતકમાં પણ એકેન્દ્રિય શતકને અતિદેશ કરેલ છે. તેથી ત્યાં પરિમાણથી લઈને ઉદીરણા સુધીનું કથન જે રીતે કરેલ છે, એ જ રીતે અહિયાં પણ યથાસંભવ તેઓનું કથન ત્યાંના કથન प्रमाणे ४१ 'कण्हलेस्सा वा, जाव सुक्कलेस्सा वा' मा मनसिद्धि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ, श.१५ अभव० संशिपञ्चेन्द्रियजीन० १८१ या जाय मुक्कलेस्सा वा' इमे अभवसिदिकाः कृष्णलेश्या भवन्ति यावत् शुक्ललेण्या वा भवन्ति यावत् पदेन नीलकापोततेजःपदमलेश्यानां संग्रहो भवतीति । 'नो सम्मरिही' इमे अभवसिदिका नो सम्यग्रयो भवन्ति किन्तु 'मिच्छादिट्टी' मिध्यादृष्टयो भवन्ति 'नो सम्मामिच्छादिष्टी' नो नवा सम्यग्मिध्याएष्टयो मिश्रयो भवन्तीति । 'नो नाणी अन्नाणी' नो ज्ञानिनो भवन्ति, किन्तु अज्ञानिनः तत्रापि नियमसो व्यज्ञानिनः मत्यज्ञानिनः श्रुताशानिनो विभज्ञानिन अति । 'एवं जहा कण्णलेस्सस' एवं यथा कृष्णलेश्यशतके कथित तथैवात्रापि एतस्यैव द्वितीयशते ज्ञातव्यमिति । कृष्णलेश्यशतापेक्षया यद्वलक्षण्यं तद्वक्ति 'नवरं नो विरया अविरया नो विरयाविरया, नवरं विशेषस्तावदयम्-इमे अभववा' 'ये अभवसिद्धिक जीव कृष्णलेश्यावाले होते हैं यावत् शुक्ललेश्यावाले होते हैं। यहां यावत्पद से 'नील, कापोत तेजः और पद्मलेश्याओं का संग्रह हुआ है। 'नो सम्मद्दिष्टि 'ये सम्यग्दृष्टि नहीं होते हैं । किन्तु-'मिच्छादिष्टि' मिथ्यादृष्टि ही होते हैं । 'नो सम्मामिच्छा. दिट्ठी' ये मिश्रदृष्टि भी नहीं होते हैं । 'नो नाणी, अन्नाणी' ये ज्ञानी नहीं होते हैं अज्ञानी ही होते है। अज्ञान में इनके तीन अज्ञान होते हैं-मति अज्ञान श्रुत अज्ञान और विभंगज्ञान ये तीन अज्ञान होते हैं 'एवं जहा कण्दलेस्ससए' इस प्रकार से जैसा कृष्णलेश्य शतक में कहा गया है वैसा ही यहां पर समझना चाहिये । कृष्णलेश्यशत इसी ४० वे शतकका द्वितीय शत है। 'नवरं नो विरया अविरया, नो विरया विरया' कृष्णलेश्य शतकी अपेक्षा यहां जो अन्तर आता है
જી કૃષ્ણલેશ્યાવાળા હોય છે. નીલલેશ્યાવાળા હોય છે કાપતલેશ્યાવાળા હોય છે. તેજલેશ્યાવાળા હોય છે. અને પદ્મશ્યાવાળા હોય છે તથા શુકલ सेश्यावा डाय छे. 'नो सम्मदिवी' सभ्यष्टि डात नथी. परंतु 'मिच्छादिदी' मिथ्याष्टा डाय छे. 'नो सम्मामिच्छादिदी' तया भिटवासाता नथी. 'नो नाणी अन्नाणी' तो ज्ञानी ५५y lu નથી. અજ્ઞાની હોય છે, તેઓને અજ્ઞાનમાં મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ બે ४ अज्ञान हाय छे. तभन वि अज्ञान हेतु नथी. 'एवं जहा कण्हलेसमए' એજ પ્રમાણે કૃષ્ણદેણ્યા શતકમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે અહીયાં પણ સમજવું કૃષ્ણલેશ્યા શતક આ ૪૦ ચાળીસમા શતકનું भी शत छ. 'नवरं नो विरया अविरया नो विरयाविरया' श्याशतनी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती मिद्धिका नो विरता भवन्ति, अविरता भवन्ति किन्तु नो विरताविरता भवन्तीति। सचिट्ठणा ठिईय जहा ओहिय उद्देसए' संस्थाना अवस्थितिकाला स्थितिरायुष्यकालश्च यौधिकशते चत्वारिंशत्तमशतकस्य प्रथमोदेशके कथितस्तथैव ज्ञातव्या सत्रावस्थितिकालो जघन्येनैकं समय मुत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् स्थितिस्तु जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेण प्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । 'समुग्घाया धादिल्ला पंच' समुद्धाता आधाः पञ्च वेदनाकषायमारणान्तिकक्रियतैनसही इस सूत्रपाठ द्वारा यहां प्रकट किया गया है-उस कृष्णलेश्यशत की अपेक्षा इसमें यही अन्तर है कि ये कृतयुग्मकृमयुग्म राशिप्रमाण अभवसिद्धिक संज्ञी जीव विरतियुक्त नहीं होते हैं। अविरतिवाले होते हैं। विरताविरत-देशसंयमी-भी ये नहीं होते हैं। 'सचिट्ठणा ठिईय जहा ओहिए उद्देसए' अवस्थान काल और आयुष्ककाल जैसा ४० वें शतकके प्रथम उद्देशक में कहा गया है वैसा ही यहां पर भी जानना चाहिये । इस प्रकार अवस्थिति काल जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से कुछ अधिक सागरोपमशत पृथक्त्वका है । तथा स्थिति जघन्य से एक समय की और उत्कृष्ट से ३३ सागरोपम की है । 'समुग्घाया, आदिल्ला पंच' यहां समुद्घात आदि के पांच होते हैं-वेदनासमुदूघात कषायसमुद्घात, मारणान्तिक समुद्घात, वैक्रिय समुदघात और तेजससमुद्घात । आहारक समुद्रात एवं केवलिसमु. અપેક્ષાએ આ કથનમાં જે અંતર આવે છે તેજ આ સૂત્રદ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. તે ક્લે શ્યા શતકની અપેક્ષાએ આમાં એજ અંતર છે કે આ કૃતયુગ્ય કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણવાળા અભાવસિદ્ધિક સંસી જ વિરતિવાળા હોતા નથી. અવિરતિવાળા હોય છે. વિરતાविरत-देशसभी श्राप ५ ते ता नथी. 'संचिटुणा ठिईय जहा ओहिय उद्दे पए' अस्थाना सनमायुप्य ४० याणीसभा शतना પહેલા ઉદ્દેશામાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ સમજવું. આ રીતે અવસ્થિતિકાળ જઘન્ય એક સમયને અને ઉત્કૃષ્ટથી કઈક વધારે સાગરોપમશત પૃથકૃત્વને છે. તથા રિથતિ જઘન્ય એક સમયની અને १८2थी 33 तेत्रीस सागरामनी डे छे. 'समुग्घाया अदिल्ला' पच' तमान દિના પાંચ સમુઘાત હોય છે.-એટલે-વેદના સમુદ્ઘ ત ન કષાયસઘાત ૨, મારણતિક સમુદુઘાત, ૩ વૈકિય સમુદ્દઘાત ૪ અને તૈજસમદુઘાત ૫ આહારક સમુદ્દઘાત અને કેવલી સમુદુઘાત એ બે સમુદ્યા અહિં કહેલ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ. श.१५ अभव० संज्ञिपञ्चन्द्रियजीवनि० ६८३ साख्याः आहारककेवलिसमुद्घातवर्जाः 'उबट्टगा तहेव अणुता विमाणवज्जा' उद्वर्तना तथैव-उपपातवदेव अनुत्तरविमानवर्जिताः एते स्वभवाइ उद्धृत्य अनुत्तर विमानेषु नोत्पधन्ते तदरिक्तेषु सर्व स्थानेषुत्पद्यन्ते, इति भावः। 'समयाणा जाव णो इणढे समढे' सर्वे प्राणाः यावत् सर्वे सत्वाः अभवसिद्धिकसंज्ञिपञ्चेन्द्रियतया समुत्पन्नपूर्वाः किमिति प्रश्नस्य, नायमर्थः समर्थः, इत्युत्तरम् । 'सेमं जहा कण्हलेस्ससए' शेषम्-उपरि यत् कथितं तदतिरिक्त सर्व कृष्णलेश्यशतक्तव ज्ञातव्यम्, कियत्पर्यन्तं कृष्णलेश्यशतं ज्ञातव्यं तबाह-'जाव' इत्यादि, 'जाबअणंतखुतो' यावत् अनन्तकृत्वः एतत्पर्यन्तं सर्व ज्ञातव्यमिति । 'एवं सोलसानु
रात यहां नहीं होते हैं । 'उन्धट्टणा तहेव अणुत्तरविमाणवज्जा' उद्वर्तना अनुत्तरविमानों को छोडकर उपपात के जैसी ही है । तात्पर्य कहने का यह है कि ये जब अपने भव से उवृत्त होते हैं तो अनुत्तर विमानों में उत्पन्न नहीं होते हैं। इनके सिवाय और सब स्थानों में ये उत्पन्न हो जाते हैं । 'सव्यप्पाणा जाव णो इणठे समढे' हे भदन्त ! समस्त प्राण यावत् समस्त सत्व अभवसिद्धिक रूप से पहिले उत्पन्न हो चुके हैं ? तो इस प्रश्न के उत्तर में ऐसा कहना चाहिये कि हे गौतम यह अर्थ समर्थ नहीं हैं । 'सेस जहा कण्हलेस्ससए' इस प्रकार से जो ऊपर में कहा गया है उसके अतिरिक्त और सब कथन जैसा कृष्णलेश्वशत में कहा गया है वैसा ही है । 'जाव अणंतखुत्तो' और यह कथन' 'यावत् पूर्व में अनन्तवार उत्पन्न नहीं हुए हैं। यहां तकका यहां कहना नथी. 'उबटुगा तहेव अणुत्तरविमाणवज्जा' Sad ना अनुत्तर विभागाने छ।डीन ઉપપાત પ્રમાણે જ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–તે જયારે પિતાના ભવથી ઉદ્વર્તન કરે છે, તે તે અનુત્તરવિમાનમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. અનુત્તરવિમાન शिवाय मा ६ स्थानमा तेथे उत्पन्न थाय छे. 'सव्वपाणा जाव णो इणट्रे समटे' 3 भगवन् सपा प्राणे। यावत् सघणा सत्व। शु मससिद्धि४५थी પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં એવું કહ્યું છે કે હે गौतम ! म अर्थ १२।१२ नथी. 'सेस जहा कण्हलेस्ससए' मा शत ९५२ જે પ્રમાણે કથન કરેલ છે, તે સિવાય બાકીનું સઘળું કથન કૃષ્ણલેશ્યા शतमा २ प्रमाणे 34 साल छे, ते प्रमाणे सम.. 'जाब अणंतखुत्तो' मन मा ४थन यापत ५७i मनतवा२ ५त्न या . २॥ કથન સુધીનું કુગ્ગલેશ્યાના પ્રકરણનું કથન કહ્યું છે તે જ પ્રમાણે કથન કહેવું
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
वि जुम्मेसु एवं कृतयुग्मकृतयुग्मेषु यथा उपपातादारभ्य अनन्तकृत्व इत्येत. त्पर्यन्तं कथितं तथैव कृतयुग्मयोन महायुग्मादारभ्य कल्योजकल्योज पर्यन्ते षोडशमहायुग्मेषु उपपातादारभ्य अनन्तकृत्व एतत्पर्यन्तं वक्तव्यमिति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति॥ इति श्री-विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां "श्री भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां चत्वारिंशत्तमशतकस्य पञ्चदशे शते प्रथमोद्देशकः समाप्तः॥४०।१५:१॥ चाहिये।' 'एवं सोलससु वि जुम्मेसु' जिस प्रकार से कृतयुग्प्रकृतयुग्मों में उपपात से लेकर अनन्तकृत्व तक पाठ कहा गया है उसी प्रकार से कृतयुग्म व्योज से लेकर कल्योज कल्योज तक के सोलह महायुग्मों में भी उपपात से लेकर अनन्तकृत्व पाठ तक सय कथन कह लेना चाहिये। 'सेव भंते ! सेव भंते! त्ति' हे भदन्त ! जैसा यह कथन आप देवानु: प्रियने कहा है वह सब सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को बन्दना की नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके चालीसवें शतक के
१५ वें शतमें प्रथम उद्देशक समाप्त ॥४०-१५-१॥ न. 'एवं सोलस चु वि जुम्मेसु रे प्रमाणे कृतयुग्म कृतयुग्भामा ७५. પાતથી લઈને અનંતકૃત્વ સુધીનો પાઠ કહેલ છે, એજ પ્રમાણે કૃતયુમ વ્યાજથી લઈને કાજ કલ્યાજ સુધીના સોળે મહાયુમેમાં પણ ઉપપાતથી લઈને અનંતકૃવ પાઠ સુધી સઘળું કથન કહેવું જોઈએ.
__'सेव भते ! सेव' भते ! त्ति' मापन भा५ हेवानुप्रिये २ रीते ॥ કથન કહેલ છે, તે સઘળું કથન સત્ય જ છે. હે ભગવન આપી દેવાનુપ્રિયે આ વિષયમાં કહેલ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદન કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. ૦૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજગૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ચાળીસમા શતકમાં પહેલો ઉદ્દેશ સમાપ્તા૪૦-૧૫-૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४० अ. श. १५ प्रथममभवसिद्धिकमहायुग्मशतम् ६८५ अथ द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यते
'पदम समय अमवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म सम्भिपंचिदियाणं भंते ! कओ उववज्जति' प्रथमसमयामा सिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्मसंज्ञिपश्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते किं नैरपिकेभ्यो यावद्देवेभ्य इति प्रश्नः । उत्तरमाह अतिदेशद्वारेण - 'जहा' इत्यादि, 'जहा सन्नीणं पढमसमय उद्देसर तहेव' यथा संज्ञिनां प्रथमसमयोद्देशके तथैव एतस्यैव प्रथमशतकस्य द्वितीयोदेश के कथितं तथैवोपपातादिकं सर्वं ज्ञातव्यमिति । पूर्शपेक्षया यद्वैलक्षण्यं तद्दर्शयति- 'नवरं' इत्यादि, 'नवरं सम्मत्तं सम्मामिच्छत्तं नाणं च सव्वत्थ नरिथ' नहरं सम्यक्त्वं सम्यग मिध्यात्वं ज्ञानं च न सन्ति एतावान्र एव पूर्वापेक्षा मे 'सेसं तहेब'
'पढमसमय अभवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म सन्निपंबिंदियाणं भंते!' टीकार्थ - हे भदन्त प्रथमसमयवर्ती अभवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्म राशिप्रमित संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव किस स्थानविशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अतिदेशद्वारा इसका उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम से कहते हैं - 'जहा सन्नीणं पढमसमय उद्देसए तहेव' हे गौतम! जैसा इसी के प्रथमशतक के द्वितीय उद्देशक में कहा गया है वैसा ही उपपात आदिक सब कथन यहां जानना चाहिये । परन्तु यहां सम्यक्त्व, सम्यग्मिथ्यात्व और ज्ञान ये नहीं है । यही बात - 'नवरं सम्मत्तं सम्मामिच्छत्तं नाणं च सव्वत्थ नत्थि' 'इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है । इस अन्तर के अतिरिक्त और सब कथन प्रथमसमयખીજા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ~~
ઉત્પન્ન
'पढसमय अभवसिद्धिय कडजुम्म कडजुम्म सन्निप चिंदियाण भवे ! ६ ટીકા-હે ભગવન્ પ્રથમ સમયમાં રહેવાવાળા અભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણવાળા સ'જ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવેા કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને થાય છે ? શું તેઓ નૈરિયકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિય ચર્ચાનિકમાંથી આવીને ઉપત્ત થાય છે ? અથવા મનુષ્યામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? अतिदेश द्वारा या प्रश्न उत्तर भारतां प्रलुश्री छे है - 'जहा सन्नीणं ' पढमसमय उद्देसए तहेव' हे गौतम! भा याणीसभा शतना पडेला संज्ञि મહાયુગ્મ પહેલા શતકના ખીજા ઉદેશામાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એજ પ્રમાણે કહેલ છે. એજ પ્રમાણે ઉપપાત વિગેરે સઘળું કથન સમજવું, પરંતુ અહિયાં सभ्यइत्व सुभ्यङ्ग् मिथ्यात्व भने ज्ञान मे होता नथी. मेवात 'नवर'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र शेष नवरमित्यादिना यत् कथितं तदतिरिक्त सर्व तथैव-संज्ञिनां प्रथमसमयवदेवेति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त इति ।
इति चत्वारिंशत्तमशतकस्य पञ्चदशे शते द्वितीयादेशकः ॥४०।१५।२।। _ 'एवं एत्थ वि एकारस उद्देसगा कायव्वा' एवमत्रापि अभवसिद्धिकमकर णेऽपि एकादशोदेशकाः कर्तव्याः। तत्र-औधिकोद्देशक: प्रथमसमयोद्देशकः, इत्युदेशद्वयं कथितमेव शेषा अप्रथमसमयादारभ्य चरमाचरमसमयपर्यन्ता नवोदेवर्ती संज्ञी जीवों के जैसा ही जानना चाहिये । सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वैसा ही वह सब सत्य है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कारकर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
॥४० वें शतक के १५ वें शत में यह द्वितीय
उद्देशक समाप्त हुआ।४०-१५-२॥ 'एवं एस्थ वि एक्कारस उद्देसगा कायदा' इस अभवसिद्धिक प्रकरण में भी ११ उद्देशक कहना चाहिये। इन में औधिक उद्देशक
और प्रथम समय उद्देशक ये दो उद्देशक तो सूत्रकार ने स्वयं कह दिये हैं। बाकी के अप्रथम समय से लेकर चरमाचरम समय तक के ९ उद्दे सम्मत्तं सम्मामिच्छत्तं नाणच सव्वत्थ नत्थि' मा सू१५18 द्वारा प्रकट કરેલ છે. આ ફેરફાર શિવાય બાકીનું સઘળું કથન પ્રથમ સમયમાં રહેલા સંગ્નિ જીવના કથન પ્રમાણે જ છે તેમ સમજવું.
__'सेव भते । सेव भंते ! त्ति' सावन मा५ वानुप्रिये २ प्रमाणे આ વિષયના સંબંધમાં કહેલ છે, તે સઘળું કથન સત્ય જ છે. હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧ ચાળીસમા શતકના પંદરમાં શતકમાં આ બીજ ઉદેશે સમાપ્ત ૫૪૦-૧૫-૨
'एव एत्थ वि एक्कारस लहेसगा कायव्वा' ' अससिद्धिन ४२६मा ૧૧ અગિયાર ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઈએ. આમાં ઔધિક ઉદ્દેશાઓ તથા પ્રથમ સમય ઉદ્દેશે બે ઉદ્દેશાઓ સૂત્રકારે સવયં કહ્યા જ છે બાકીના અપ્રથમ સમયથી લઈને ચરમ ચરમ સમય સુધીના ૯ નવ ઉદ્દેશાઓ અહિયાં પહેલાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०४० अ. श.१५ प्रथममभवसिद्धिकमहायुग्मशतम् १८७ शका अत्र पूर्वोक्तवदेव चाच्या इति भावः । 'पढमतइय पंचमा एकगमा तत्र पथमतृतीयपञ्चमा उद्देशका एकगमाः सदृशा ज्ञातव्याः 'सेसा अट्ठवि एकगमा' शेषा अष्टावपि उद्देशका एकगमा सदशा ज्ञातव्या।। सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त इति ॥
प्रथममभवसिद्धिकमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥ ॥ चत्वारिंशत्तमे शतके पञ्चदशं संझिमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥ शक यहां वोक्त जैसे ही हैं। 'पढमतश्य पंचमा एक्कगमा इनमें प्रथम तृतीय पंचम ये तीन उद्देशक एक सरीखे गम जैसे हैं। 'सेसा अहवि एक्कगमा' बाकी के जो द्वितीय, चतुर्थ, षष्ठ, सप्तम, अष्टम, नवम, दशम और ग्यारहवां ये ८ उद्देशक हैं-वे सब एक सरीखे गमवाले हैं। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर गौतम संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
प्रथम अभवसिद्धिक महायुग्मशत समाप्त और इस प्रकार ४० वें शतक में १५ वां संज्ञिमहायुग्मशतक समाप्त हुआ ॥४०-१५।। ॥ प्रभारी न छे. 'पढम तइय पंचमा एकगमा' तमां पड़ती जाने भने पांयमाने देशामे स२मा माला५3141॥छे. 'सेसा अद्र वि एकगमा' न २ मान्ने, याथी, ७४४ सातभा, मी, नवमी, सिमी, અને અગ્યારમે આ આઠ ઉદ્દેશાઓ એક સરખા આલાપોવાળા છે. ____ 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' नयन मा५ हेवानुप्रिये मा विषयमा સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરેલ છે તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે, હે. ભગવન આપી દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી તેઓ સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧
પહેલું અભયસિદ્ધિક મહાયુગ્મ શતક સમાપ્ત ચાળીસમા શતકમાં પંદરમ્ સંજ્ઞિ મહાયુગ્મ શતક સમાપ્ત ૪૦-૧પા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
-
-
भगवतीस ॥'अह सोलसमं सन्निमहाजुम्मसर्य मूलम्-कण्हलेस्स अभवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म सन्नि पंचिंदियाणं भंते ! कओ उववज्जति ? जहा एएसि चेव ओहिय सयं तहा कण्हलेस्सलयं पि। नवरं ते ण भंते ! जीवा कण्हलेस्सा हंता कण्हलेस्सा संचिटणा ठिईय जहा कण्हलेस्ससए सेसं तं चेव । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति।
चत्तालीसइमे सए सोलसमं सन्निमहाजुम्मसयं समत्तं
छाय:--कृष्णलेश्यामवसिद्धिक कृतयुग्मकृतयुग्म संज्ञि पश्चेन्द्रियाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते यथा एतेषामेव औधिकशतं तथा कृष्णलेश्यशतमपि । नवरं ते खलु भदन्त ! जीवाः कृष्णलेश्यशते शेषं तदेव । तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ।
द्वितीयममवसिद्धिकशतं समाप्तम् ॥ ॥ चत्वारिंशत्तमे शतके षोडशं संज्ञिमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥ टीका--'कण्हलेस अभवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म सनिपंचिंदियाण भंते ! को उववति' कृष्णलेश्याभवसिद्धिककृतयुग्मकतयुग्मसंज्ञिपश्वेन्द्रियाः खलु भदन्त ! जीवाः कुत आमत्योत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्य आगत्य यावत् देवेभ्यो वा आगत्य समुत्पद्यन्ते इति प्रश्नः, उत्तरमाह अतिदेशद्वारेण
सोलहवां संज्ञिमहायुग्मशतक 'कण्हलेस्स अभवसिद्धिय कडजुम्मकडजुम्म सन्नि पंचिंदियाणं भंते !कओ उववज्जति' ।
टीकार्थ--हे भदन्त ! कृतयुग्मकृतयुग्म राशिप्रमित कृष्णलेश्यावाले अभवसिद्धिक संज्ञीपञ्चेन्द्रिय जीव किस स्थानविशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अतिदेशद्वारा इस
સેળમા સંજ્ઞિ મહાયુગ્મ શતકને પ્રારંભ-- 'कण्हलेस्स अभवसिद्धियकडजुम्मकडजुम्म सन्निपंचिंदियाण भाते ! को उववज्जति'
ટીકાઈ- હે ભગવન કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ રાશિ પ્રમાણવાળા કૃણલેશ્યાવાળા અભવસિદ્ધિક સંજ્ઞિપંચેન્દ્રિય જીવ ક્યા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? ઇ તેઓ નૈરયિકોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યચનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०३७ अ. श.१६ संशिमहायुग्मशतम् 'जहा' इत्यादि, 'जहा एएसिं चेव ओहियसयं तहा कण्हलेस्ससयंपि' यथा एतेषामेव अभवसिद्धिकानामेवौधिकशतं पञ्चदशं शतं तथा कृष्णलेश्यामवसि. दिकशतमपि अस्यैव चत्वारिंशच्छतकस्य पञ्चदशे शते यथा औषिका भवसिद्धिक संक्षिपञ्चेन्द्रियाणामुपपातादिः कथित-स्तेनैव रूपेण कृष्णछेश्यामवसिद्धिकानामपि उपपातादयो ज्ञातव्याः। औषिकामवसिद्धिकापेक्षया कृष्णलेश्याभवसिद्धिकशते यद्वैलक्षण्यं तत् स्वयमेव सूत्रकार पाह-'नवरं' इत्यादि, 'नवरम्-विशेष स्वयम्'ते णं भंते ! जीवा कण्हलेस्सा' ते खलु भदन्त ! जीवाः किं कृष्णलेश्यावन्तो भवन्तीति प्रश्नः । उत्तरमाह-"हंता' इत्यादि 'हंता कण्हस्सा ' हन्त हे गौतम ! ते जीवाः कृष्णलेश्यावन्तो भवन्तीत्युत्तरम् ‘संचिट्ठणा ठिईय जहा कण्डलेस्सासए' प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम से कहते हैं-'जहा एएसिं चेय ओहियसयंतहा कण्हलेस्स सयं पि' हे गौतम! जैसा इन अभवसिद्धिकों का औधिक शतक कहा गया है उसी प्रकार से इनका यह कृष्णलेश्या शतक भी कह लेना चाहिये । अर्थात् ४० वे शतक के १५ वें शतमें जिस रीति से औधिक अभवसिद्धिक संज्ञीपश्चेन्द्रियों के उपपात आदि कहे गये हैं उसी रीति से कृष्णलेश्यावाले अभवसिद्धिक संज्ञीपञ्चेन्द्रियों के भी उपपात आदि कह लेना चाहिये। औधिक अभवसिद्धिकों की अपेक्षा इनमें जो अन्तर है वह इस प्रकार से है-'ते णं भंते ! जीवा कण्इलेस्सा' हे भदन्त ! ये जीव क्या कृष्णलेश्यावाले होते हैं ? 'हंता, कण्हलेस्सा' हां, गौतम! ये जीव कृष्णलेश्यावाले होते हैं। 'संचिट्ठणा ठिईय जहा कण्ह लेस्सासए' इनका अवस्थानकाल और आयुकाल जैसा અથવા દેમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અતિદેશ દ્વારા આ પ્રશ્નને ઉત્તર मापतi प्रभुश्री गौतमस्वामीन छ -'जहा एएसिं चेव ओहियसयौं तहा कण्हलेस्ससय पि' गौतम ! २ प्रमाणे २५॥ सससिद्धिीनु भौघि शत કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે તેના સંબંધમાં આ કૃષ્ણલેશ્યા શતક પણ કહેવું જોઈએ. અર્થાત્ ચાળીસમા શતકના ૧૫ પંદરમાં શતકમાં જે પ્રમાણે ઔધિક અભવસિદ્ધિક સંપત્તિ પંચેન્દ્રિયના ઉપપાત વિગેરે કહેવામાં આવ્યા છે. એજ રીતે કલેશ્યાવાળા અભાવસિદ્ધિક સંગ્નિ પંચેન્દ્રિયેના ઉપપાત વિગેરે પણ કહેવા જોઈએ. ઔવિક અભવસિદ્ધિકવાળાઓની અપેક્ષાએ આમાં જે
मत२ मा छ, a ॥ प्रमाणे छे. 'वेण भंते ! जीवा कण्हलेस्सा' मापन सातश्यावा डाय छ ? उत्तरमा प्रभुश्री ३ छे ४-'हंता गोयमा ! कण्हलेस्सा' । गौतम ! लो वेश्यावाणा डाय छ, 'संचिटणा ठिई य
भ०८७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र सस्थाना स्थितिश्च अवश्थानकाल आयुः कालश्च कृष्णलेश्यजीवानां यथाऽस्यैव शतकस्य कृष्णलेश्यशते कथित स्तेनैव रूपेणाप्रापि ज्ञातव्यः । 'सेसं तं चेव' शेषम्-अवस्थान स्थित्यतिरिक्तं सर्वमपि तदेव-औधिकशतोक्तमेव ज्ञातव्यमिति । सेव भंते ! सेव भंते ! ति तदेवं भदन्त तदेव भदन्त ! इति ॥
द्वितीयमभवसिद्धिक महायुग्मशतं समाप्तम् ॥ चत्वारिंशत्तमे शतके षोडशं कृष्णलेश्याभवसिद्धिक
संज्ञिमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥४०॥१६॥ इसी शतक के कृष्णलेश्याशत में कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कह लेना चाहिये । 'सेस तं चेव' इनके अतिरिक्त और सब कथन औधिक शत में जैसा कहा गया है वैसा ही है। 'सेवं भंते ! सेवं भंते । ति हे भदन्त ! आपका यह कथन सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्माको भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । दूसरा अभवसिद्धिक महायुग्मशत समाप्त । चालीसवें शतकमें सोलहवां कृष्णदेश्य अभवसिद्धिक
संज्ञिमहायुग्मशतक समाप्त हुआ। जहा कण्हलेससए' माना भवस्थान 30 मन मायु मा ४० यामीसमा શતકના કૃષ્ણલેશ્યા શતકમાં કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ કહેવું न. 'सेस त चेव' मा थन शिवाय माहीन सघणु ४थन मौधि શતકમાં કહ્યા પ્રમાણેનું સમજવું.
__ 'सेव भते ! सेव भते ! त्ति' है मापन मा विषयना स भा मा५ દેવાનપ્રિયે જે પ્રમાણે કથન કરેલ છે. એ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આ૫ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧
બીજું અભાવસિદ્ધિક મહાયુગ્મ શતક સમાપ્તા ચાળીસમા શતકમાં સોળમું કૃષ્ણલેશ્યા અભાવસિદ્ધિક સંપત્તિમહાયુગ્મ શતક
समाप्त ॥४०-१६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०४० अ.श. १७-२१ संशि महायुग्मशतानि ६९१
॥'अह १७-२१ सयाई॥ मूलम्-एवं छहि वि लेस्साहि छ सया कायव्वा जहा कण्हलेस्ससयं । नवरं संचिटणा ठिईय जहेव ओहियसए तहेव भाणियव्वा। नवरं संचिटणा सुकलेस्साए उक्कोसेणं एकतीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तमभहियाई, ठिई एवं चेव, नवरं अंतोमुहुत्तं नत्थि जहन्नगं तहेव । सम्वत्थ सम्मत्त नाणाणि नत्थि। विरई विरयाविरई अणुत्तरविमाणोववत्तीय एयाणि नत्थि सबपाण० जाव णो इणट्रे समटे। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति । एवं एयाणि सत्त अभवसिद्धिय महाजुम्मसया भवंति । सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति । एवं एयाणि एकवीसं सन्नि महाजुम्मसयाणि। सव्वाणि वि एक्कासीतिमहाजुम्मसयाई समत्ताई ॥
चत्तालीसइमं सन्निमहाजुम्मसयं समत्तं छाया-एवं षभिर्लेश्याभिः षट्शतानि कर्तव्यानि यथा कृष्णलेश्याशतम् । नवरं संस्थाना स्थितिश्च यथैव औधिकशते तथैव भणितव्या । नवरं संस्थाना शुक्ललेश्यायाम् उत्कर्षेण एकत्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि । स्थितिरेवमेव, नवर मन्तर्मुहूर्त नास्ति । जघन्यकं तथैव । सर्वत्र सम्यक्त्वं ज्ञानानि सन्ति । विरतिः विरताविरतिः अनुत्तरविमानोत्पत्तिश्च, एतानि न सन्ति । सर्वपाणा यावन्नायमर्थः समर्थः । तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त इति । एवमेवानि सप्त अभवसिद्धिकमहायुग्मशतानि भवन्ति । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति । एवमेतानि एकविंशतिः संशिमहायुग्मशतानि । सर्वाण्यपि एकाशीतिमहायुग्मशतानि समाप्तानि ॥
चत्वारिंशत्तमं संज्ञिमहायुग्मशतं समाप्तम् ॥
सप्तदशतः एकविंशतितम शतकानि टीका--'एवं छहि वि लेस्साहि छ सया कायव्वा जहा कण्हलेस्ससयं' एवं 'एवं छहिं वि लेस्साहि छ सया कायव्वा जहा कण्हलेस्ससयं'
टीकार्थ--जिस प्रकार कृष्णलेश्यापदको जोडकर अभवसिद्धिक સત્તરમા મહાયુગ્મ શતકથી એકવીસમા સુધીના પાંચ મહાયુગ્મ શતકોનો પ્રારંભ
'एवं छहिं वि लेस्साहि छ सया कायव्वा जहा कण्हलेस्ससय” रे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र पभिरपि लेश्याभिः षट्शतानि कर्तव्यानि यथा कृष्णलेश्याशतं यथा कृष्णलेश्या मन्तर्भाव्य अभवसिद्धिकस्य द्वितीयं शतं भवति तथैव नीलकापोत तेजसपद्मशुक्ललेझ्या मन्तर्भाव्यापि शतानि कर्तव्यानि तदेवमभवसिद्धिकमधिकृत्य सप्तशतानि भवन्ति एकमौधिकं षडूलेश्यान्तर्भावेन पदशतानीति । 'नवर संचिट्ठणा ठिई जहेव ओहियसए तहेव भाणियबा' नवर-केवळ विशेषोऽयं यत् संस्थानाऽव. स्थिति काल: स्थितिरायुष्यकालश्च यथैव औधिक नीललेश्यादिशते कथिता तथैव तेनैवरूपेण ज्ञातव्या। न तु कृष्णलेश्यशतवदिति । 'नवरं संचिटणा सुक्कलेस्साए उकोसेणं एकतीसं सागरोचमाई अंतोमुहुत्तमम्महियाई' नवरं-केवळमेतावदेव वैलक्षण्यं यत् संस्थाना-अवस्थितिकाला शुक्ललेश्यायां शुक्ललेश्यशते, उत्कर्षेणैकत्रिंशत्सागसंज्ञी पञ्चेन्द्रियके सम्बन्ध में द्वितीयशत कहा गया है, उसी प्रकार से नील कापोत, तेजस, पद्म, शुक्ललेल्या इन पदों को जोडकर भी ६ शत कहे गये हैं । इस प्रकार अभवसिद्धिक संज्ञिपश्चेन्द्रिय जीव को लेकर सातशत हो जाते हैं। जैसे-एक औधिक शतक और ६ लेश्या सम्बन्धी ६ शतक 'नवरं संचिटणा ठिई जहेव ओहियसए तहेव भाणियव्वा' परन्तु यहां जो विशेषता है वह ऐसी है कि यहां अवस्थिति काल और आयुष्यकाल ये दो बाते जैसी अभवसिद्धिक के
औधिक नीललेश्यादिशत में कही गई हैं वैसी ही यहां पर कह लेनी चाहिये। कृष्णलेश्यशत के जैसे इन्हें यहां नहीं कहना चाहिये । 'नवरं संचिट्ठणा सुक्कलेस्साए उक्कोसेणं एकतीस सागरोवमाई अंतोमुत्तमम्भहियाई' परन्तु शुक्ललेश्य शतक में उत्कृष्ट से एक પ્રમાણે કૃષ્ણલેશ્યાપદ લઈને અભાવસિદ્ધિવાળા સંરપચેન્દ્રિયના સંબંધમાં બીજુ શતક કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે નીલ, કાત, તેજસ, પ, શુકલેશ્યાના સંબંધમાં તે તે પદેને જોડીને છ શતકે કહેલા છે. આ રીતે અભવસિદ્ધિક સંપત્તિ એકેન્દ્રિય જીવને લઈને સાત શતક અને છ લેશ્યાઓના समयमा छ शत। मेरीत सात शत थ तय छे. 'नवर सचिटणा ठिई जहेव ओहियसए' तहेव भाणियत्वा' ५२'तु मडिया र विशेष छ, તે એવું છે કે-અહિયાં અવસ્થિતિકાળ અને આયુષ્યકાળ આ બે બાબતે જે પ્રમાણે અભવસિદ્ધિક સંબંધી ઔધિક શતકમાં કહેલ છે, એજ પ્રમાણે છે, તેમ સમજવું. કૃષ્ણલેશ્યા શતકના કથન પ્રમાણે તેને અહિયાં કહેવાનું નથી. 'नवर संचिटणा सुक्कलेस्साए उक्कोसेण एक्कतीस सागरोंवमाई अंतोमुहुत्तमभहियाई शुश्यामा-मेटले शुश्याशतमा टया ये मतभुत
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रचन्द्रिका टीका श०४० अ. श. १७-२१ संज्ञिमहायुग्मशतानि
रोपमाण अन्तर्मुहूर्त्ताभ्यधिकानि, एतावत्परिमिता ज्ञातव्या अन्तर्मुहूर्त्ताधिकत्रिश त्सागरोपमकथनं तु उपरितनग्रैवेयकदेवमाश्रित्य ज्ञातव्यम् तत्र देवानामेतावदेवायुभवति शुक्ललेश्या च भवति, अभवसिद्धिकजीवा बोल्कर्षतस्तत्रैव देवतयोत्पद्यन्ते न तु ततः परतः समुत्पद्यन्ते अन्तर्मुहूर्त्तं च पूर्वभवावसानसम्बन्धीति । 'ठिई एवमेव ' स्थितिरपि एवमेव संस्थानाममितैव किन्तु 'नवरं' संस्थानकालादेतद् वैलक्षण्यं तदेवाह - 'अंतोमुहृतं नत्थि' अंतर्मुहूर्त्त नास्ति अत्र स्थितौ 'अंतोमुहुत्तममहियाई' इति पदं न वक्तव्यम्, स्थितिरेषामेकत्रिंशत्सागरोपमाणि, इवि भावः । ' जहन्नगं तहेव' जघन्यकं तथैव स्थितेर्जघन्यकाळः संस्थानकालस्य जघन्यअन्तर्मुहूर्त्त अधिक ३१ सागरोपम का अवस्थितिकाल है । उपरितन ग्रैवेयक देवों को आश्रित करके शुक्ललेश्या का यह अवस्थान काल कहा गया है। क्योंकि वहां पर देवों की इतनी ही आयु होती है और शुक्ल लेश्या होती है । अभवसिद्धिक जीव उत्कृष्ट से नौवें ग्रैवेयक तक जाते हैं। इसके आगे नहीं जाते हैं अभवसिद्धिक संज्ञीपञ्चेन्द्रिय जीवकी शुक्ललेश्या की स्थिति जो अन्तर्मुहूर्त्त अधिक ३१ सागरोपमकी कही गई है, सो इसमें कारण तो पूर्व में प्रकट किया ही जा चुका है, परन्तु अन्तर्मुहूर्त अधिकता जो यहां बतलाई गई है वह पूर्वभव के अन्त के अन्तर्मुहूर्त को लेकर बताई गई है ऐसा जानना चाहिये। 'ठिई एवं'चेव' स्थितिकाल आयुष्ककाल भी अवस्थानकाल के ही जैसा है । परन्तु 'अतोमुत्त' नस्थि' यहां एक अन्तर्मुहूर्त्त की अधिकता नहीं है । आयुष्ककाल यहां केवल ३१ सागरोपम का ही है। 'जहन्नगं तहेव' વધારે ૩૧ એકત્રીસ સાગરાપમના અસ્થિતિકાળ કહેલ છે. ઉપરિતન ત્રૈવેયકના દેવાના આશ્રય કરીને શુકલલેશ્યાને આ અવસ્થાન કાળ કરેલ છે. કેમ કે
ત્યાં વે!નું આયુધ્ધ એટલુ જ હાય છે. અને શુકલલેશ્યા હૈાય છે. અસવસિદ્ધિક જીવા ઉત્કૃષ્ટથી નવમાં ચૈવેયક સુધી જાય છે. તેથી આગળ જતા નથી. અભવસિદ્ધિક સંજ્ઞપચેન્દ્રિય જીવાની શુકલલેશ્યાની સ્થિતિ જે અંતમુ ત વધારે ૩૧ એકત્રીસ સાગરોપમની કહેલ છે. તા તેનું કારણુ તે પહેલા બતાવવામાં આવ્યું જ છે. પરંતુ અંતર્મુહૂત અધિકપણું' અહિયાં કહ્યું છે, તે પૂર્વભવના અન્તના અંતર્મુહૂતને લઇને કહેલ છે, તેમ સમજવુ’. 'ठिई एव' चेव' स्थितिाण भने आयुष्याण पशु अवस्थान प्रमाणे ४ छे. २' 'अ'तोमुत्त' नत्थि' मडियां | अंतर्मुहूर्त अधिया उस नथी. અર્થાત્ આયુષ્યકાળ અિ અહિયાં કેવળ ૩૧ એકત્રીસ સાગરોપમના જ છે. 'जन्नत' तहेव' स्थितिक्षण संस्थानना धन्याण प्रमाणेन ४ छे,
धन्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
६९३
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कालवदेवेति। 'सम्पत्य सम्मत्त नाणाणि नस्थि' सर्वत्रापि सम्यक्त्वं ज्ञानं च न भवतीति, 'विरई विरया विरई अणुत्तरविमाणोववत्ती एयाणि नत्थि' विरतिः विरताविरतिस्तथा अनुत्तरविमानादुपपातश्चेत्येतानि न सन्ति अभवसिद्धिक प्रकरणे अभवसिद्धिक स्वभावत्वात् । 'सबप्पाणा जाव णो इणढे समहे' हे भदन्त ! सर्वे प्राणा यावत् सर्वे-सत्ता अभवसिद्धिकसंज्ञिपश्चेन्द्रियतया समुत्पन्नपूर्वाः किमिति प्रश्न:, हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, इत्युत्तरम्, चेह वक्तव्यमिति 'सेवं भंते । सेव भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति । एवं एयाणि सत्त अभवसिदधिय महाजुम्म सया भवंति' एवम्-उपरोक्तदर्शित क्रमेण सप्त सप्त संख्यकानि स्थितिकाल संस्थानकाल के ही जघन्यकाल के बराबर है। अर्थात् जघन्य. काल १ एकसमय मात्र है । 'सव्वस्थ सम्मत्तनाणाणि नस्थि' यहां समस्त स्थानों में सम्यक्त्व एवं ज्ञान नहीं है। 'विरई अणु तरविमाणो. वरती एयाणि नत्यि' विरति विरताविरति और अनुत्तर विमान से आकरके उपपात ये सब नहीं हैं। क्योंकि यह अभवसिद्धिक का प्रकरण है । इस में ये सब अभषसिद्धि स्वभाव होने से नहीं होते हैं। 'सध्यप्पाणा जाव णो इण सम' हे भदन्त ! समस्त प्राण यावत् समस्त सत्व क्या अभवसिद्धिक संज्ञि पंचेन्द्रिय रूप से पहिले उत्पन्न हो चुके हैं ? तो इस प्रश्न के उत्तर में यहां ऐसा कहना चाहिये कि यह अर्थ समर्थ नहीं है । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सब सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर
समे समय मात्र १ छे. 'सव्वत्थ सम्मत्तनाणाणि नत्थि' मडिया सा स्थानमा सभ्य५१ भने ज्ञान ४ नथी. 'विरई विरया विरई अणुत्तरविमाणोववत्ती एयाणि नत्थि' वि२ति विरताविति अनुत्तर विमानथी मापीने ઉપપાત આ બધા કહેલ નથી. કેમ કે-આ અભવસિદ્ધિકનું પ્રકરણ છે. तभा मा सपा मससिद्धि मा पाथी साता नथी. 'सव्वपाणा जाव णो इणट्रे समद्रे' सावन सा प्रार। यावत् सपा सत्को शुभ સિદ્ધિક પણાથી પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચૂકયાં છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં અહિયાં मे नये -- म समय नथी...
'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' 3 समन् ॥५ वानुप्रिये या विषयमा જે પ્રમાણે કહેલ છે, તે સઘળું કથન સત્ય જ છે. હે ભગવન્ આપી દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०० अ.श. १७-२१ संशिमहायुग्मततानि १९५ अभवसिद्धिकानां महायुग्मशतानि एकमौधिक पडलेश्यान्तर्भूतानि षट् तदेव सप्त शतानि भवन्तीति । 'सेवं भते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति । 'एवं एयाणि एकवीसं सभि महाजुम्मसयाणि' एवमुपरोक्तदर्शितक्रमण चत्वारिंशत्तमे शतके संझिनामेकविंशतिमहायुग्मशतानि भवन्तीति । 'सव्वाणि वि एकासीई महाजुम्मसयाई समत्ताई' सर्वाण्यपि एकाशीतिर्महायुग्मशतानि समा. प्तानि, सथाहि-पञ्चत्रिंशत्तमे शतके द्वादश महायुग्मशतानि १२ षट्त्रिंशत्तमे फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। ___ एवं एयाणि सत्त अभवसिद्धिय महाजुम्मसया भवंति इस प्रकार उपरोक्त दर्शित क्रमानुसार सात अभवसिद्धिक जीवों के महायुग्म शत होते हैं। एक औधिकशत और ६ छहलेश्याओं के। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! यह ऐसा ही है २ । इस प्रकार 'एवं एयाणि एक्कवीसं सभिमहाजुम्म सयाणि' उपर्युक्त दर्शित क्रम से ४० वें शतक में संज्ञी जीवों के २१ महायुग्मशत होते हैं। 'सव्वाणि वि एकासीई महाजुम्मसयाई समत्ताई' ये सब मिलकर ८१ महायुग्मशत समास हुए । ८१ महायुग्मशत इस प्रकार से होते हैं-३५ वें शतक में १२ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા.
एवं एयाणि सत्त अभवसिद्धियमहाजुम्मसया भवंति' मा प्रभारी ઉપર બતાવેલ, ક્રમ પ્રમાણે અભાવસિદ્ધિક જીના સાત મહાયુગ્મ શતકો થાય છે. તેમાં એક ઔવિક શતક અને છ લેશ્યાઓના છ શતકો મળીને સાત શતકો સમજી લેવા.
'सेव भते ! सेव भंते ! त्ति' ३ लान् भा५ देवानुप्रिये या विषयमा કહેલ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે હે ભગવન આપનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે એ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા.
'एवं एयाणि एक्कवीसं सन्निमहाजुम्म सयाणि' ७५२ मतावर उभप्रमाणे मा याजीसभा शतभा २१ वीस मायुम्भ शत। डाय छे. 'सव्वाणि वि एकासीई महाजुम्म सयाई समत्ताई" मा पुस मनी ८१ ४.२0 मही યુગ્મ શતકે સમાપ્ત થયા, આ એકાશી મહાયુગ્મ શતકે આ પ્રમાણે કહ્યા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे शततेऽपि द्वादश २४, सप्तत्रिंशत्तमेऽपि द्वादश ३६, अष्टत्रिंशत्तमेऽपि द्वादश ४८, एकोनचत्वारिंशत्तोऽपि द्वादशशतानि ६० चत्वारिंशत्तमे एकविंशतिः ८१ शतानि सर्वसङ्कलनया एकाशीति महायुग्मशतानि भवन्ति । एकाशीतेः प्रत्येक मुद्देशाना मेकादशत्वेन एकादशसंख्यया गुणने एकनवत्युत्तराष्टशतानि उद्देशकानां भवन्ति । तानि च महायुग्मशतानि समाप्तानि ॥ इति श्री-विश्वविख्यातजगवल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य पूज्यश्री-घासीलालचतिविरचितायां श्री भगवतीसूत्रस्य' प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां
व्याख्यायां चत्वारिंशत्तमं शतकं समाप्तम् ॥४०॥ महायुग्मशत हैं, ३६ वें शतक में भी १२ महायुग्मशत हैं, ३७ वें शतक में भी १२ महायुग्मशत हैं, ३८ वे शतक में भी १२ महायुग्मशत हैं, ३९ वें शतक में भी १२ महायुग्मशत हैं और ४० वें शतक में २१ महायुग्मशत हैं। इन सब ८१ शतों के ११-११ उद्देशक हैं। इसलिये इन सब उद्देशकों की संख्या ८९१ होती है। ये सब महायुग्मशत समाप्त हुए। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत
"भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके
चालीसवां शतक समाप्त ॥४०॥
છે. પાંત્રીસમાં શતકમાં ૧૨ બાર મહાયુમ શતક કહેલ છે. ૩૬ છત્રીસમાં શતકમાં પણ ૧૨ બાર મનાયુગ્મ શતકે બતાવ્યા છે. ૩૭ સાડત્રીસમાં શતકમાં પણ ૧૨ મહાયુગ્મ શતકો કહ્યા છે. ૩૮ આડત્રીસમા શતકમાં પણ ૧૨ બાર મહાયુગ્મ શતકે કહ્યા છે. ૨૯ ઓગણચાળીસમા શતકમાં પણ બાર ૧૨ મહાયુગ્મ શતક કહેલ છે. અને ૪૦ ચાળીસમાં શતકમાં ૨૧ એકવીસ એક વીસ મહાયુગ્મ શતકે કહ્યા છે. આ બધા મળીને ૮૧ એકાશી મહાયુગ્મ શતકો થાય છે. તે બધા શતકોમાં ૧૧–૧૧ અગિયાર-અગિયાર ઉદ્દેશાઓ કહેલ છે. તેથી બધા ઉદેશાઓની સંખ્યા ૮૯૧ આઠસોએકાણુની થાય છે. પાસત્તરમાથી ૨૧ એકવીસમા મહાયુમે સુધીના પાંચ મહાયુગ્મ શતકો
સમાપ્ત ૫૪૦-૧૭-૨૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ચાલીસમા શતકનું ચાળીસમું શતક સમાપ્ત ૪૦
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ. १ राशियुग्म निरूपणम्
अथ एक चत्वारिंशत्तमं शतम्
अह पढमो उद्देओ
मूलमू-कइ णं भंते ! रासिजुम्मा पन्नत्ता ? गोयमा ! चतारि रासिजुम्मा पन्नत्ता तं जहा- कडजुम्म कलिओगे । से केणटुणं भंते! एवं वुच्चइ चत्तारि रासिजुम्मा पन्नत्ता सं जहा - जाव कलिओगे । गोयमा ! जे णं रासी चउक्कणं अवहारेणं अवहीरमाणे चउपज्जबसिए से तं रासिजुम्मकडजुम्मे । एवं जाव जे र्ण रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगपज्जबसिए से तं रासीजुम्मकलिओगे । से तेणणं जाव कलिओगे । रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते! कओ उववज्जति ? उववाओ जहा वक्कतीए । ते णं भंते! जीवा एगसमएणं केवइया उववज्जंति ? गोयमा ! चत्तारि वा अट्ठ वा बारस वा सोलस वा संखेज्जा वा असंखेजा वा उववजंति । ते पणं भंते! जीवा किं संतरं उववज्जंति निरंतरं उववज्जंति ? गोयमा ! संतरं पि उववज्जंति निरंतरं पि ववज्जति । संतरं उववज्जमाणा जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं असंखेज्जा समया अंतरं कट्टु उववज्र्ज्जति । निरंतरं उववज्जमाणा जहनेणं दो समया उक्कोसेणं असंखेज्जा समया अणुसमयं अविरहियं निरंतरं उववज्जति । ते णं भंते! जीवा जं समयं कडजुम्मा, तं समयं तेओगा, जं समयं तेओगा तं समयं कडजुम्मा ? णो इणट्टे समट्ट । जं समयं कडजुम्मा तं समयं दावरजुम्मा जं समयं दावरजुम्मा तं समयं कडजुम्मा नो इणट्टे समट्ठे । जं समयं कडजुम्मा तं समयं कलिओगा, जं समयं
भ० ८८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
६९७
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
HAMASHARE
भगवतीस्त्रे कलिओगा तं समयं कडजुम्मा। णो इणटे समटे । ते णं भंते! जीवा कहं उववज्जति ? गोयमा! से जहानामए पवए पव. माणे एवं जहा उववायसए जाव नो परप्पओगेणं उववति। ते गं भंते ! जीवा कि आयजसेणं उववज्जति आयअजसेणं उववज्जति ? गोयमा! नो आयजसेणं उववज्जंति आयअजसेणं उववज्जति । जइ आयअजसेणं उवज्जति किं आयजसं उवजीवंति आयअजसं उवजीवंति ? गोयमा! नो आयजसं उवजीवंति, आयअजसं उवजीवंति। जइ आयजसं उवजीवंति किं सलेस्सा अलेस्ला ? गोयमा! सलेस्ला नो अलेस्सा। जइ सलेस्ता किं सकिरिया अकिरिया ? गोयमा! सकिरिया नो अकिरिया। जइ सकिरिया सेगेद भवगहणेणं सिझंति, जाव अंतं करेंति ? णो इण? समटे । सस्जुिम्म कडजुम्म असुर कुमाराणं भंते ! कओ उज्जति ? जहेव नेइया तहेव निरवसेसं। एवं जान पंचिंदियतिरिक्ख जोणिया। नवरं वणस्सइ. काइया जाव असंखेज्जा वा अर्णता वा उबवज्जंति सेसं एवं चेव । मणुस्सा वि एवं चव जाव नो आयजसेणं उववज्जंति, आयअजलेणं उववति । जइ आयअजसेणं उववज्जंति किं आयजसं उवजीवंति आयअजसं उवजीवंति ? गोयमा! आयजसंपि उवजीवंति आयअजसंपि उबजीवंति । जई आयजसं उवजीवंति किं सलेस्ता अलेस्सा ? गोयमा! सलेस्सा वि अलेस्सा वि। जइ अलेल्सा कि सकिरिया अकिरिया ? गोयमा! नो सकिरिया, अकिरिया । जइ अकिरिया तेणेव भवग्गहणेणं सिझंति जाव अंतं करेंति ? हंता सिझंति जाव अंतं करेंति ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९९
-
--
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.१ राशियुग्मनिरूपणम् जह सलेस्सा कि सकिरिया अकिरिया ? गोयमा! सकिरिया नो अकिरिया। जइ सकिरिया तेणेव भवग्गहणेणं सिझंति जाव अंतं करेंति ? गोयमा! अत्थेगइया तेणेव भवग्गहणेणं सिझंति जाव अंतं करेंति, अत्थेगइया नो तेणेव भवग्गहणेणं सिझंति जाव अंतं करेंति । जइ आयअजसं उबवजति किं सलेस्सा अलेस्सा। गोयमा ! सलेस्सा नो अलेस्ता जइ सलेस्लाकिं सकिरिया अकिरिया ? गोयमा ! सकिरिया नो अकिरिया। जइ सकिरिया तेणेव भवगहणेणं सिझंति जाव अंतं करेंति? नो इणटे समझे। वाणमंतरजोइसिय वेमाणिया जहा नेरइया । सेवं भंते! २ त्ति ॥सू०१॥ इक्कचत्तालीसइमे सए रासिजुम्मसए पढमो उद्देसो समत्तो
छाया-कति खलु भदन्त ! राशियुग्माः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! चत्वारो राशियुग्माः प्रज्ञप्ताः ? तद्यथा कृतयुग्मो यावत् कल्पोनः । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते चत्रो राशियुग्माः प्रज्ञप्ता रतद्यथा यावत् कल्योजः ? गौतम ! य: खलु राशिचतुष्केणापहारेणाऽपहियमाण चतुः पर्यवसितः सोऽयं राशियुग्म कृत. युग्मा एवं यावद् यः खलु राशिचतुष्केणापहारेणैकपर्यवसितः सोऽयं राशियुग्म कल्योजः। तत्तेनार्थेन यावत् कल्योजः। राशियुग्मकृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? उपपातो यथा व्युत्क्रान्तौ । ते खलु भदन्त ! जीवा एकसमयेन कियन्त उत्पद्यन्ते ? गौतम ! चत्वारो वा अष्टौ वा द्वादश वा पोडश वा संख्याता वा असंख्यातायोत्पद्यन्ते । ते खलु भदन्त ! जीवाः कि सान्तर मुत्पद्यन्ते निरन्तरमुत्पद्यन्ते ? गौतम ! सान्तरमपि उत्पद्यन्ते निरन्तरमपि उत्पद्यन्ते ? सान्तरमुत्राधमाना जघन्येनै समयम् उत्कर्षेणासंख्येयान समयान् अनन्तरं कृत्वोत्पधन्ते । निरन्तरमुपथमाना जघन्येन द्वौ समयो, उत्कर्षेण संख्येयान् समयान् अनुसमयमविरहितं निरन्तर मुत्पद्यन्ते । ते खलु भदन्त ! जीवाः यस्मिन् समये कृत युग्मा स्तस्मिन् समये त्र्योजाः, यस्मिन् समये व्योजा रतस्मिन् समये कृतयुग्माः ? नायमर्थः समर्थः। यस्मिन् सपये कृतयुग्मा स्तस्मिन् समये द्वापरयुग्माः, यस्मिन् समये द्वापरयुग्माः तस्मिन् समये कृतयुग्माः ? नायमर्थः समर्थः । यस्मिन् समये कृतयुग्माः तस्मिन् समये कल्योजाः, यस्मिन् समये कल्योजा स्तस्मिन् समये कृतयुग्मा: ? नायमर्थः समर्थः। ते खलु भदन्त !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
जीवाः कथमुत्पद्यन्ते ? गौतम ! स यथानामकः प्लवकः प्लवमानः, एवं यथोपपातशते यावत् नो परप्रयोगोत्पद्यन्ते । ते खल्ल भदन्त ! जीवाः किमात्मयशसा उत्पद्यन्ते आत्माऽयशसोत्पद्यन्ते ? गौतम ! नो आत्मयशसोत्पद्यन्ते आत्मायशसोपयन्ते । यदि आत्मायशसोत्पद्यन्ते । किमात्मयश उपजीवन्ति, आत्मायश उपजीवन्ति ? गौतम ! नो आत्मयशसोपजीवन्ति आत्मायशसोपजीवन्ति । यदि आत्मायश उपजीवन्ति किं सलेश्या अलेश्या: ? गौतम ! सलेश्याः नो अलेश्याः । यदि सलेश्याः । किं सक्रिया अक्रियाः ? गौतम ! सक्रियाः, नो अक्रियाः । यदि सक्रिया रतेनैव भवग्रहणेण सिद्धयन्ति यावदन्तं कुर्वन्ति ? नायमथः समर्थः । राशियुग्मकृतयुग्मासुरकुमाराः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? यथैव नैरयिका स्तथैव निरवशेषम् । एवं यावत् पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः । नवरं वनस्पतिकायिका यावत् असंख्येया वा अनन्तावोत्पद्यन्ते, शेषम् एवमेव । मनुष्या अपि एत्रमेव यावत् नो आत्मयशसा उत्पद्यन्ते आत्मायशसा उत्पद्यन्ते । यदि आत्मायशसा उत्पद्यन्ते किमात्मयश उपजीवन्ति आत्मायश उपजीवन्ति ? गौतम ! आत्मयशोऽपि उपजीवन्ति आत्मायशसोऽपि उपजीवन्ति । यद्यात्मयश उपजीवन्ति किं सलेश्याः अलेश्या ? गौतम | सलेश्या अपि अश्या अपि । यदि अलेश्याः किं सक्रिया अक्रियाः ? गौतम ! नो सक्रिया अक्रियाः । यदि अक्रियाः तेनैव भवग्रहणेण सिद्धयन्ति यावत् अन्तं कुर्वन्ति ? हन्त सिद्धयन्ति यावदन्तं कुर्वन्ति । यदि सलेश्याः किं सक्रिया अक्रियाः ? गौतम ! सक्रियाः, नो अक्रियाः । यदि सक्रिया स्तेनैव भवग्रहणेन सिद्धयन्ति यावदन्तं कुर्वन्ति ? गौतम ! अस्त्येकके तेनैव भवग्रहणेन सिद्धयन्ति यावदन्तं कुर्वन्ति, अरुश्येकके नो तेनैव भवग्रहणेन सिद्ध्यन्ति यावदन्तं कुर्वन्ति । यद्यात्मायश उपजीवन्ति किंसलेश्या अलेश्या: ? गौतम ! सलेश्या नोडलेश्याः । यदि सश्याः किं सक्रिया अक्रियाः ? गौतम ! सक्रिया नो अक्रियाः । यदि सक्रिया स्तेनैव भवग्रहणेन सिद्धयन्ति यावदन्तं कुर्वन्ति । नायमर्थः समर्थः । वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका यथा नैरयिकाः । तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त । इति ॥ मू०१ ॥ ॥ एक चत्वारिंशत्तमे राशियुग्मशत के प्रथमोद्देशकः समाप्तः । टीका- ' कइ णं भंते ! रासिजुम्मा पन्नत्ता ?' कति खल भदन्त ! राशियुग्माः शतक ४१ प्रथम उद्देशक
'कइ णं भंते ! रासिजुम्मा पन्नत्ता' इत्यादि सूत्र १॥
७००
એકતાળીસમા શતકના પ્રારંભ—
પહેલે ઉદ્દેશ 'कहि ण' भंते ! रासिजुम्मा पण्णचा' धत्याहि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका का श०४१ उ.१ राशियुग्मनिरूपणम्
७०१ प्रज्ञप्ताः ? युग्मशब्दो युगलवाचकोऽपि अस्ति इत्यतोऽसौ इह राशिशब्देन विशेष्यते तेन राशिरूपाः युग्माः न तु द्वितीयरूपा इति राशियुग्माः, ते संख्यया कतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'त्तारि रासिजुम्मा पन्नता' चत्वारः राशियुग्मा: प्रज्ञप्ताः-कथिताः। 'तं जहा' तद्यथा'कड जुम्मे जाव कलिओगे' कृतयुग्मो यावत् कल्योजः अत्र यावत्पदेन योज द्वापरयुग्मयोः संग्रहः । तदे। मूत्रकारः स्पष्ट पति-'से केणणं भने ! एवं वुच्चइ चत्तारि रासिजुम्मा पन्नत्ता तं जहा ज व कलिओगे' तत्केनार्थेन भदन्त ! एरमुच्यते चत्वारो राशियुग्माः प्रज्ञप्ताः तद्यथा यारत् कल्योजः, अत्र यावत्पदेन कृत. युग्मयोज द्वापरयुग्माना संग्रहो भवतीति प्रश्नः । भगवानाह-'गोरमा' इत्यादि,
टीकार्थ-हे भदन्त ! राशियुग्म कितने कहे गये हैं ? युग्म शब्द युगल का भी वाचक होता है इसलिये उसे यहां राशि शब्द से विशे षित किया गया है। अतः राशिरू जो युग्म हैं वे राशियुग्म हैं किन्तु द्विकरूप ये राशियुग्प नहीं है । ये संख्या में कितने होते हैं ? ऐसा यह प्रइन है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-गोयमा ! चत्तारि रासिजुम्मा पभसा' हे गौतम ! चार राशिरूप युग्म कहे गये हैं । 'तं जहा' जैसे'कडजुम्मे जाव कलि भोगे' कृतयुग्म यावत् कल्पोज यहां यावत् पदसे योज और द्वापर युग्म इनका ग्रहण हुआ है। गौतमस्वामो अथ प्रभुश्री से ऐसा प्रश्न करते हैं-'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ चत्तारि रासि जुम्मा पत्ता तं जहा कडजुम्म जाव कलिओगे' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण ले कहते हैं कि कृतयुग्म से लेकर
ટીકાર્યું–હે ભગવન રાશિ યુગે કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે? યુમ શબ્દ યુગલને વાચક પણ હોય છે. તેથી તેને અહિયાં રાશિ શબદથી કહેવામાં આવેલ છે. જેથી રાશિ રૂપ જે યુગ્મ છે, તે રાશિયુગ્મ છે. બે રૂપ યુગ્મ રાશિયુમ નથી, તે સંખ્યામાં કેટલા હોય છે? આ રીતને અહિં ગૌતમસ્વામીએ પ્રશન કરેલ છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને ४३ छ है - 'गोयमा ! चत्तारि रासि जुम्मा पन्तत्ता' 3 गौतम ! राशियुभ यार मारना अवामां आवहे. 'जहाभ-क डजुम्मे जाव कलिओगे' तयु થાવત્ કજ અહિયાં યાત્પદથી વ્યાજ અને દ્વાપરયુગ્મ ગ્રહ કરાયેલ છે.
गीतमस्वामी प्रभुश्रीन से छे छे 3-'से केणट्रेण भंते ! एवं वुच्चइ चत्तारि रासिजुम्मा पन्नत्ता त जहा कडजुम्मकडजुम्म जाव कलिओगे' समपन् આપ એવું શા કારણથી કહે છે કે કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મથી લઈને કાજ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे 'गोयमा' हे गौतम ! 'जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अबहीरमाणे चउपज्जवसिए सेत्तं रासीजुम कडजुम्मे' यः खलु राशिश्वतुः समुदायरूपश्चतु केणापहारेणापहिय माणश्चतुष्पर्यवसितः सोऽयं राशियुग्मकृतयुग्म इति कथ्यते। 'एवं जाव जे गं रासिच उक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे एगपज्जवसिए सेत्तं रासिजुम्मकलिओगे' एवं यावद् यः खलु राशिश्चतुष्केणापहारेणापहियमाण एकपर्यवसितो भवति सोऽयं राशियुग्म कल्योजः अत्र यावत्पदेन यः खलु राशिश्चतुष्केणापहारेणापहियमाणे स्त्रिपर्यवसितो भवति सोऽयं राशियुग्म योजः २, यः खलु राशिचतुष्केणापहियमाणो द्विपर्यवसितो भवति सोऽयं राशियुग्म द्वापरः ३, इत्यनयोः संग्रहो भवति इति । 'से तेणठे भंते ! जाव कलिओगे' तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते कल्योज पर्यन्त राशियुग्म चार कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! जे णं रासी चउक्कएणं अवहारेणं अवहीरमाणे चउपन्ज. वसिए सेत्तं रासीजुम्म कडजुम्मे' हे गौतम ! जो राशि चार से विभक्त होती हुई अन्त में चार बचाती है ऐसा वह राशि कृतयुग्मराशि कही गई है। एवं जाव जेणं रासि चउक्कएणं अवहारेणं अव. हीरमाणे एगपज्जवसिए सेत्तं रासिजुम्म कलि भोगे' इसी प्रकार यावत् जो राशि चार से विभक्त होती हुई अन्त में एक बचाती है वह राशि युग्म कल्शेज कहा गया है। यहां यावत्पद से 'जो राशि चार से विभक्त हा अन्त में तीन बचानी है वह राशियग्म योज है। तथा जो राशि चार से विभक्त होती हुई अन्त में दो बचाती है वह राशियुग्म द्वापरयुग्म है' इन दोनों का संग्रह हुभा है। સુધીના રાશિ યુએ ચાર કહ્યા છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा! जे ण रासी च उक्कएण अबहारेण अवहीरमाणे चउपज्जवसिए सेत्तं गसिजुम्म कलिओगे' हे गीतम! २ २शि साथी पयामा मातi व थर अयेतशिने तयुग्म २॥शि वामां भाव छे. 'एव जाव जे ण रासि चउक्कएण अवहारेण अवहीरमाणे एगपज्जवसिए से त्तरासि जम्म कलिओगे' मा प्रमाणे यावत् २ राशिने यारथी पयामा આવતાં છેવટે એક વધે છે તે રાશિ યુગ્મને કાજ કલ્યોજ શશિયુગ્મ કહેવાય છે. અહિયાં યાવત્પદથી “જે રાશિ ચારથી વહેંચાઇને છેવટે ત્રણ બચાવે છે, તે રાશિયમ એજ” છે, તથા જે રાશિ ચારથી વહેંચાઇને છેવટે બે બચાવે
शियुम ५२युभराशि छे. मा भन्नेन सह थये छ. 'से तेण टेण जाव कलिओगे' माथी छ गौतम ! मेमे बुले-शिशुभ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
RECENTER
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०११ उ.१ राशियुग्मनिरूपणम्
७०३ चत्वारः राशियुग्मा प्राप्ताः राशियुग्म कृतयुग्मो १, राशियुग्म योजो २, राशि युग्म द्वापरो ३, राशियुग्म कल्योजः ४, इति । 'रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! को उववज्जति' राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकः खलु भदन्त ! कुत उत्प. धन्ते किं नैरयिकेभ्य आगत्य यावदेवेभ्यो वा आगष्य उत्पद्यन्ते ? इति प्रश्न', उत्तरमाइ-'उववाओ जहा वकंतीए' उपपातो यथा व्युत्क्रान्ती प्रज्ञापनायाः षष्ठः पदेन नैरपिकेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते न वा देवेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते किन्तु तिर्यग्भ्यो मनुष्येभ्यो वा आगत्योत्पद्यन्ते, इत्युत्तरमिति । 'ते णं भंते ! जीवा एगसमएणं 'से तेणटेणं जाव कलिभोगे' इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि राशियुग्म कृतयुग्म, राशियुग्म पोज, गशियुग्म द्वापर युग्म और राशियुग्म कल्पोज ऐसे चार राशियुग्म होते हैं। ___ 'रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! को उववज्जति' हे भदन्त !
जो नैरयिक राशियुग्म कृतयुग्म कृतयुग्म प्रमित है-वे किस स्थानविशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नरयिकों से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों से आकर के उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'उववाओ जहा वकंतीए' हे गौतम! जैसा इस सम्बन्ध में कथन प्रज्ञापना के व्युत्क्रान्तिपद में-छठे पद में किया गया है वैसा ही यहां पर कर लेना चाहिये। इस प्रकार वे न नैरथिकों से आ. करके उत्पन्न होते हैं और न देशों से आकर के उत्पन्न होते हैं। किन्तु तिर्यश्चों में से और मनुष्यों में से आकरके वे उत्पन्न होते हैं ऐमा जानना કૃતયુગ્મ કૃતયુગ્મ શિયમ, કૃતયુગ્મ જરશિયુગ્મ, દ્વાપર યુગ્ન અને કાજ રશિયુગ્મ એ પ્રમાણેના ચાર રશિયુમે છે.
__'रासिजुम्म कड़जुम्म नेरइयाण भते ! को उववज्जति' गवन् २ નરયિકે રશિયુગ્મ પ્રમાણુવાળા છે. તેઓ કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા યાવત્ દેવોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે छ -'उववाओ जहा वक्तीए' है गौतम ! | विषयना समयमा प्रज्ञापन સૂત્રના વ્યુત્ક્રાંતિ પદમાં એટલે કે છઠા પદમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં કહેવું જોઈએ. આ રીતે તેઓ નરયિકોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી. તથા માંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ તિર્યચનિકમાંથી અને મનુબેમાંથી આવીને તેઓ ઉત્પન્ન थाय छे. तेभ सभा', 'ते ण भंते ! जीवा एगसमएण केवइया अवज्जति' 3
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०४
भगवती सूत्रे
9
केवइया उज्जैति' ते खलु मदन्त ! जीवा राशियुग्मकृतयुग्मनारका एकसमयेन एकस्मिन् समये इत्यर्थः कियन्त उत्पद्यन्ते ? इति पश्नः भगवानाह - 'गोमा' हें गौतम ! ' चत्तारि वा अट्ठ वा बारस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा उववज्जंति' चत्वारो वा अष्टौ वा द्वादश वा संख्याता वा असंख्याता वा समुस्पद्यन्ते इति । ' ते णं भंते । जीवा कि संतरं उववज्जति निरंतरं उववज्र्ज्जति' ते खलु भदन्त ! जीवाः किं सान्तरम् अन्तरसहितं यथा भवेत्तथोत्पद्यन्ते अथवा निरन्तरम् - अन्तररहितं समुत्पद्यन्ते ? इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि' 'गोयमा' हे गौतम! 'संतरंपि उज्जेति निरंतरंपि उज्जेति' सान्तरमपि उप द्यन्ते निरन्तरमपि उत्पद्यन्ते ! 'संतरं उवज्जपणा जहन्नेणं एक समयं ' सान्दरमुपपद्यमाना जघन्येन एकं समयं जघन्यतः समयमात्रस्य व्यवधानं कृत्वा समुत्पधन्ते इत्यर्थः । 'उको सेणं असंखेज्जा समया अन्तर कट्टु उनवज्जंति' उत्कर्षेणा चाहिये। 'ते णं भंते ! जीवा एगसमएणं केवइया उववज्र्ज्जति' हे भदन्त ! वे जीव एकसमय में कितने उत्पन्न होते हैं ? 'गोयमा ! चत्तारि वा, अड वा, बारस वा, सोलस वा, संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा उववज्जंति' हे गौतम ! वे जीव एक समय में चार अथवा आठ, अथवा वारह, अथवा सोलह अथवा संख्यात अथवा असंख्यात उत्पन्न होते हैं । 'ते णं भंते! जीवा किं संतरं उबवज्जंति' निरंतरं उववज्र्ज्जति' हे भदन्त ! वे जीव क्या सान्तर - अन्तरसहित उत्पन्न होते हैं ? अथवा निरन्तर - अन्तररहित उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'गोयमा ! संतरंपि उववज्जेति निरंतरं वि उववज्जंति' हे गौतम! वे जीव सान्तर भी उत्पन्न होते हैं और निरन्तर भी उत्पन्न होते हैं । 'संतरं उबवज्जमाणा जहनेणं एकं समय उक्कोसेणं असंखेज्जा समया अंतरं कट्टु उववज्जति' ભગવત્ તે જીવે એક સમયમાં કેટલા ઉત્પન્ન થાય છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ४ है - 'गोयमा ! चत्तारि वा अट्ठ वा वारस वा, संखेज्जा वा, असखे'ज्जा था, 'उववज्जंति' हे गौतम! ते भव मे समयभां यार, अथवा भाई, અથવા ખાર, અથવા સખ્યાત અથવા અસંખ્યાત ઉત્પન્ન થાય છે. તે ન भंते! जीवा किं संतर' उबवज्जंति, निरंतर उबवज्जति' डे लगवन्ते શુ સાન્તર-અંતર સહિત ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા નિરંતર અંતર વિના उत्पन्न थाय छे ? उत्तरमा प्रभुश्री हे छेडे - 'गोयमा ! संतरपि उववज्जति, निरंतर वि उववज्जति' हे गौतम! ते । सान्तर पशु उत्पन्न थाय छे. निरंतर पशु उत्पन्न थाय छे. 'संतर उववज्जमाणा जहन्नेणं एकं समय उक्कोसेणं' असं खेज्जा समया अंतर कट्टु उअवज्जति' सान्तर-मन्तर सहित
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
-
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ ३.१ राशियुग्मनिरूपणम्
७०५ संख्येयान् समयान अन्तरं कृत्वा समुत्पद्यन्ते । 'निरंतरं उपवज्जमाणा जहन्ने दो समया' निरन्तरमुद्यमानाः जघन्येन द्वौ समयौ यावत 'उक्कोसेणं असंखेज्जा समया अणुसमयं अविरहियं निरंतर उववज्जति' उन्कर्षणासंख्येशन समयान् यावत् अनुसमयमविरहित निरन्तर समुत्पद्यन्ते । 'अनुसमयं' इत्यादि पदत्रयमे. कार्यकम् । 'ते ण भते ! जीवा जं समय कडजुम्मा तं समयं तेओगा' ते खलु भदन्त ! जीवा यस्मिन् समये कृतयुग्मा इत्यभिधीयन्ते तसिन् समये किं व्योज पदवाच्याः सम्भवन्ति ? तथा-'जं समय तेओगा त समय कड जुम्मा' यस्मिन् समये योज पदवाच्याः तस्मिन् समये कुनयुग्म शब्द गाच्याः सम्भवन्ति किमिति प्रश्नः, उत्तरमाह-'णो इणढे समडे' नायमर्थः समर्थः एक संख्याश्रितानां सान्तर उत्पन्न होने पर वे जघन्य से एकममय का और उत्कृष्ट से असंख्यात समयका अन्तर कर के उत्पन्न होते हैं। निरंतर उववज्जमाणा जहन्नेणं दो समया' और निरन्तररूप से जब बे उत्पन्न होते हैं तब वे जघन्य से दो समय तक एवं 'उक्कोसेणं असंखेज्जा समया अणुसमयं अविरहियं निरंतर उज्जति' उत्कृष्ट से असंख्यातसमय तक प्रत्येक समय में विना अन्तर के उत्पन्न होते रहते हैं । 'अनुसमय आदि ये तीन पद एक ही अर्थवाले हैं। 'ते भंते ! जीवा ज समय कडजुम्मा त समयं तेमोगा' हे भदन्त ! वे जीव जिम समय में कृतयुग्मपदवाच्य होते हैं उस समय में वे क्या योजपदवाच्य होते हैं ? तथा-'ज समयं तेोगात समयं कउजुम्मा' वे जिस सपथ में व्योजपदवाच्य होते हैं उस समय में वे कृतयुग्मपदयाच्य होते है ? ઉત્પન્ન થાય ત્યારે તેઓ જઘન્યથી એક સમયથીઅને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાત समयन। मत२थी ५न्न थाय छे. 'निरंतर उववज्जमाणा जहण्गेण दो समया' भने निरत२५६४थी न्यारे ते उत्पन्न थाय छे, त्यारे तया ॥५. न्यथी मे समय सुधी भने 'उक्कोसेण असंखेज्जा समया अणु समयं अविरहिय निर'तरउववजंति' Gथी अयात समय सुपी प्रत्येॐ समयमा तर વિના ઉત્પન્ન થતા રહે છે. “અનુ સમય વિગેરે આ ત્રણ પદે એક જ
२॥ मन मतावास छे. 'ते ण भंते जीवा ज समय कडजुम्मा त समय तेओगा' भवन ते ०३२ समयमा तयुम ५४ाणा डाय छ, a मते ते। शुये।४ ५४॥ य छ १ तथा ‘ज समय तेओगा त समय कड जुम्मा' २ मते तेथे व्यापथी युद्धत डाय छे, ते १५ તેઓ શું કૃતયુગ્મ પદવાળા હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०६
भगवतीले
विरुद्ध संख्यान्तराधिकरणस्वादिति । एवम् 'जं समयं कडजुम्मा तं समयं दावरजुम्मा' यस्मिन् समये कृतयुग्माः तस्मिन् समये द्वापरयुग्माः संभवन्ति ? 'जं समयं दावरजुम्म तं समयं कडजुम्मा' यस्मिन् समये द्वापरयुग्माः तस्मिन् समये ' कृतयुग्माः संभवन्ति किमिति प्रश्नः, उत्तरमाह - 'नो इणडे समट्ठे' नायमर्थः समर्थः । 'ज' समय' कडजुम्मा तं समयं कलियोगा' यस्मिन् समये कुनयुग्मा स्तस्मिन् समये कल्योजाः किम् ? तथा - 'जं समयं कलिओोगा' तं समय' कडजुम्मा' यस्मिन् समये कल्योजा स्तस्मिन् समये कृतयुग्माः किमिति प्रश्नः, इस प्रश्न के उत्तर में प्रमुश्री कहते हैं- 'जो इणट्ठे समट्ठे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नही है। क्योंकि जो एक संख्याश्रित हैं उनमें विरुद्ध संख्यान्तर की अधिकरणता नहीं बनती है। इस प्रकार 'जं' समय' कडजुम्मा तं समय दावरजुम्मा' यह प्रश्न भी कि जिस समय वे कृतयुग्म रूप होते हैं उस समय में वे क्या द्वापरयुग्म रूप होते है ? 'जो इण्डे समट्टे' इस सूत्र के अनुसार समर्थित नहीं हुआ है । और इसी प्रकार से - 'ज' समय दाजुम्मा तं समय कडजुम्मा' यह प्रश्न भी कि "जिस समय वे द्वारपरयुग्म रूप होते हैं, उस समय में वे क्या कृतयुग्म रूप भी होते हैं ? 'जो इट्टे समझें' सूत्र के अनुसार समर्पित नहीं हुआ है। 'ज' समय कउजुम्मा तं समयं कलियोगा' तथा'जिस समय में कृतयुग्मपदवाच्य होते हैं उस समय में वे कल्पोज पदवाच्य होते हैं तथा 'जं समयं कलियोगा तं समयं वडजुम्मा' जिस समय वे कल्योज पदवाच्य होते हैं उस समय वे क्या कृतयुग्म पद
स्वामीने हे हे हे-'जो इणट्टे समट्टे' हे गौतम! मा अर्थ मरीमर नथी. કેમકે-જેએ એક સખ્યાના આશ્રયવાળા છે, તેમામાં વિરૂદ્ધ પ્રકારના सध्यान्तरनु अधिकुरा मनतु नथी. खेन प्रमाणे 'जं समय कडजुम्मा तं समयं दावरजुम्मा' ने सथये कृतयुग्म होय छे, ते समय मां तो शु द्वापरयुग्म ३५ होय छे ? या प्रश्न या 'णो इण्ठे समठे' मा सूत्रपाहना अथन प्रमाणे समर्थित थयेस नथी. भने ४ प्रभो 'ज' समयं दावर जुम्मा तं समयं जुम्मा' मा प्रश्न है-न्यारे तेथे द्वापरयुग्म पावणा હાય છે, તે સમયે તેઓ શુ કૃતયુગ્મ રૂપ પણ ાય છે ? આ પ્રશ્ન પણ ‘નો इणट्टे समट्टे' मा सूत्रपाठ अमा समर्पित थयेला नथी. 'ज' समय कडजुम्मा त' समय कलिओगा' तथा ने समये द्रुतयुग्भ पडवाणा होय छे, ते पहथी युक्त होय छे. 'ज' समयं कलि ओगा त समय कडजुम्मा' क्यारे तेथे उदयोग पहथी युक्त हाय छे, ते वच्यते तेथे
वो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.१ राशियुग्मनिरूपणम्
७०७ उत्तरमाह-'णो इणडे सम?' नायमा समर्थः, इत्युत्तरम्. युक्तिः पूर्वोक्तत्र 'तेणे भंते ! जीवा कहिं उज्जति' ते खलु भदन्त ! जीवाः कथमुत्पधन्ते इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोषमा' हे गौतम ! 'से जहानामए पत्रए पवमाणे एवं जहा उवत्रायसए जाव नो परप्पओगेणं उववज्जति' स यथानग्मकः प्लवका प्लश्मानः एवं यथा उपपातशत के भगवत्या एवं त्रिंशत्तमशत के प्रथमो देशके कथित तथाऽत्रापि ज्ञातव्यम् कियत्पर्यन्त तत्राह-'जाव' इत्यादि, यावत् 'नो परप्पओगेणं उववज्जति' नो परमयोगेणोत्पद्यन्ते एतत्पर्यन्तम् उपपातशतकमत्राध्येतव्यम् एकत्रिंशत्तमशतके पञ्चविंशतिशतकीयाष्टमोद्देशकस्यातिदेशो विद्यते तथा च अध्यवसानयोगनिर्वत्तितेन करणोपायेनेत्यारभ्य आत्ममयोगेणो. वाच्य होते हैं ? क्या यह प्रश्न भी 'जो इणढे समठे' सूत्र के अनु. सार हे गौतम! समर्थित नहीं हुआ है। ___ 'ते ण भंते ! जीवा कहिं उववज्जति' हे भदन्त ! वे जीव कैसे किस प्रकार से उत्पन्न होते हैं ? 'गोयमा ! से जहानामए पवए पवमाणे एवं जहा उववायसए जाव नो परप्पओगेण उववज्जति' हे गौतम ! जैसे कोई एक प्लवक कूदता कूदता अपने स्थान से आगे के स्थान पर पहुंच जाता है-इत्यादि रूप से जैसा उपपात शतकमें इसी भगवती के ३१ वे शतक में प्रथम उद्देशक में कहा गया है वह यहां पर कह लेना चाहिये । 'जाव नो परप्पओगेण उववति ' इस सूत्रपाठ तक तात्पर्य कहने का यह है कि ३१ वे शतक में पच्चीस वें शतक के आठवें उद्देशकका अतिदेश है मो वहां के 'अध्यवसान योग निर्वनितेन करणो. कृतयुम ५४थी युटत छ १ । प्रश्न ५ णो इणद्वे सम?' म। सूत्र पाना કથન પ્રમાણે છે ગૌતમ સમર્થિત થયેલ નથી. ___ ण भते ! जीवा कहिं उबवज्जति' हे भगवन् वी शते त्पन्न .५ छे ? उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! से जहानामए पवर पवमाणे एवं जहा उववायसए जाव नो परपप्प भोगेण उबवजति' 3 ગૌતમ! જેમ કેઈ એક કૃદનાર પુરૂષ કૂદતે કૂદતે પિતાના સ્થાનથી આગળના સ્થાન પર પહોંચી જાય છે, વિગેરે પ્રકારથી જે પ્રમાણે ઉપપાત શતકમાં એટલે કે આ ભગવતી સૂત્રના ૩૧ એકત્રીસમા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું સઘળું કથન અહિયાં સમજી લેવું. 'जाव नो परप्पओगेण उववज्जति' मा सूत्रमा सुधी ते ४थन xsi aj. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે એકત્રીસમાં શતકમાં પચ્ચીસમા શતકના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
७०८
स्पद्यन्ते एतत्पर्यन्तं पञ्चविंशतिशतकीयाष्टमोदेशक प्रकरणमिहाध्येतव्यमिति । 'ते णं भंते ! जीवा किं आयजसेणं उत्रवज्जंति आयअजसेणं उववज्जंति' ते खलु भदन्त ! जीवाः किमात्मयशसा उत्पद्यन्ते आत्मनः सम्बन्धि यशः यशःकारणत्वात् आत्मनः यशः- संयम आत्म यश स्तेन आत्मयशसा समुत्पद्यन्ते अथवा आत्मनोऽयशसा समुत्पद्यते ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि' 'गोयमा' हे गौतम! 'नो आवज सेणं उनवज्जंति आप अजसेणं उववज्जंति' नो आत्मयशसा उत्पद्यन्ते किन्तु आत्माऽयशसोत्पद्यन्ते इह च सर्वेषामात्माऽयशसेवोत्पत्ति भवति उत्पतौ सर्वेषामविरत्वादिति । 'जह आय अनसेणं उनवज्जंति किं आयजसं उनजीवंति आय अजसे उनजीवंति' यदि आत्माऽयशसा उत्पद्यन्ते तदा किमात्म पायेन' इस पाठ से लेकर 'आत्मप्रयोगेण उत्पद्यन्ते' इस पाठ तक पच्चीस वे शतक का अष्टमोदेशक प्रकरण यहां ग्रहण कर लेना चाहिये । 'ते ण भते ! जीवा किं आयजसेणं उववज्जंति' हे भदन्त । ये जीव क्या अपने यश से उत्पन्न होते हैं ? अथवा 'आय अजसेणं' उववज्जंति' अथवा अपने असंयम से उत्पन्न होते हैं ? 'गोयमा ! नो आयजसेण उववज्जति, आय अजसेण उववज्जंति' हे गौतम ! वे अपने संयम से उत्पन्न नहीं होते हैं, किन्तु अपने असंयम से उत्पन्न होते हैं । यहां समस्त जीवों की उत्पत्ति अपने असंयम से ही होती है । क्योंकि उत्पत्ति में यहां समस्त जीवों की अविरत अवस्था ही कारण है । 'जइ आय अजसेणं उबवज्जंति' किं आयजस उबजीवंति' आय अजसं उवजीवंति यदि वे आत्म संयम से उत्पन्न होते हैं तो क्या वे आत्म संयम का आश्रय करते हैं ? अथश आत्म असंयम का आठमा उद्देशानी लड्डामाय उरेल छे, तो त्याथी 'अध्यवसानयोगनिवर्तितेन करणोपायेन' मा पाथी ने 'आत्मप्रयोगेण उत्पद्यन्ते' मा पाहे सुधी परीस શતકના આઠમા ઉદ્દેશાનુ કથન અહિયાં ગ્રહણ કરીને કહેવુ જોઇ એ. ‘તે ' भते ! जीवा आयजसेण उववज्जति' हे भगवन् ते को शु पोताना यशथी संयमथी उत्पन्न थाय छे ? अथवा 'आय अजदेण' उववज्जति' अथवा पोताना असयभथी उत्पन्न थाय छे ? उत्तरमा प्रलुश्री छे - 'गोयमा ! नो आयज सेण उववज्जति, आय अजसेण उववज्जति' हे गौतम! तेथे पोताना संयमथी ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ પેાતાના અસંયમથી જ ઉત્પન્ન થાય છે, કેમ કે 'जइ आय अजसेणं उवजीवंति किं आयजसं उवर्जीवंति आय अजसं उयजीवंति' ले ते मात्म असंयमथी उत्पन्न થાય છે, તેા શુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.१ राशियुग्मनिरूपणम् यशः -आत्मसंयममुवजीवन्ति-आश्रयनि विदधतीत्यर्थः अथवा आत्मनोऽयशः आत्मनोऽसंयममुपजीवन्ति-आश्रयन्ति किमिति प्रश्न, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो आयजसं उपजीति आय अजसं उबजीवंति' नो आत्मनो यश -आत्मसंयम स्तम् नो उपजीवन्ति किन्तु आत्मायशः आत्मनोऽसंयममुपजीवन्ति आश्रयन्तीति । 'जइ आय अजसं उवजीवंति सलेस्सा अलेस्सा' हे भदन्त ! यद्यात्मयशः आत्मनोऽसंयममुपजीवन्ति, तदा किं ते जीवाः सलेश्या भवन्ति अलेश्या वा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-मयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सलेस्सा नो अलेस्सा' सलेश्याः लेश्यावन्त एव भवन्ति न तु लेश्यारहिता भवन्तीति । 'जइ सलेस्सा कि सकिरिया अकिरिया' हे भदन्त ! यदि ते जीवाः सलेश्याः तदा सक्रिया अक्रिश वा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सकिरिया नो अकिरिया' सक्रिया एव भवन्ति न तु क्रिया रहिता भवन्तीति । 'जह सकिरिया तेणेव मवग्गहणेणं सिज्झति जाय आश्रय करते हैं 'गोगमा ! नो आय जल उवजीवंति आय अजसं उवजीवंति' हे गौतम ! वे आत्म संयम का आश्रय नहीं करते हैं किन्तु आत्म असयम का ही आश्रय करते हैं । 'जइ आय अजस उवजीवंति, सलेस्प्ता असला' हे भदन्त ! यदि वे आत्म असंयम का आश्रय करते हैं तो क्या ये लेव्यासहित ही होते हैं अथवा लेश्यारहित होते हैं ? 'गोयमा सलेस्सा नो अलेस्सा' हे गौतम! ये लेश्या सहित ही होते हैं लेश्या रहित नहीं होते हैं। 'जई सलेसा कि सकिरिया अकिरिया' हे भदन्त ! यदि ये लेश्यासहित होते हैं तो क्या वे क्रियायुक्त होते हैं ? अधवा क्रियायुक्त नहीं होते हैं ? 'गोयमा! તેઓ આત્મ સંયમને આશ્રય કરે છે? અથવા આમ અસંયમને આશ્રય ४२ छ १ 'गोयमा! नो आयजस उववज्जंति, आय अजसं उबवजति' गौतम ! તેઓ આત્મ સંયમને આશ્રય કરતા નથી. પરંતુ આત્મ અસંયમને જ माश्रय ४२ छे. 'जइ आय अजस उवजीवति, सलेस्सा, अलेमा भगवान् જે તેઓ આમ અસંયમનો આશ્રય કરે છે. તે શું તેઓ લેશ્યા સહિત હોય छ । सश्या विनानबीय ? । प्रश्न उत्तम प्रभुश्री हे छे । 'गोयमा ! सलेस्मा नो अलेस्सा 8 गौतम! ते! अश्या सहित य छ, सेश्याडित होता नथी. 'जइ सलेरखा कि सकिरिया अकिरिया' 8 सपन्न तेसा वेश्या સહિત હોય છે, તે શું ક્રિયા યુક્ત હોય છે? અથવા ક્રિયાયુક્ત હોતા નથી? उत्तरमा प्रभुश्री छे ४-'गोयमा ! किरिया नो अकिरिया' ७ गीतम तया यालित डायथे, या विनानी तानथी. 'जइ सकिरिया तेणेव भवग्गा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१०
भगवतीसूत्रे अंतं करें ति' हे भदन्त ! यदि ते जीवाः सक्रियाः तदा तेनैव भवग्रहणेन सिद्धयन्ति यावदन्तं कुर्वन्ति अत्र यावलादेन बुद्धयन्ते मुच्यन्ते परिनिर्वास्यन्ति सर्वदुःखानामित्यस्य ग्रहणं भवतीति प्रश्नः, भगानाह-'णो इणढे सम?' नायमर्थ: समर्थः । ते तेनै भवग्रहणेन न सिद्धयन्ति ५ इति भावः । ___ 'रासिजुम्म कडजुम्म असुरकुमाराणां भंते ! को उववज्जति' राशियुग्म कृतयुग्मासुरकुमाराः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते किं नैरपिकेभ्य आगत्योत्पधन्ते यावदेवेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते इति प्रश्ना, उत्तरमाह-अतिदेशद्वारेण 'जहेव' इत्यादि सकिरियानो अकिरिया' हे गौतम ! ये क्रिया सहित ही होते हैं क्रिया रहित नहीं होते हैं । 'जह सकिरिया तेणेव भवरगहणेणं सिझंति जाव अंत करेंति' हे भदन्त ! यदि क्रिया सहित ही होते हैं तो क्या वे उसी भव से सिद्ध हो जाते हैं यावत् अन्त कर देते हैं ? यहां यावत्पद से 'बुद्धय ते, मुच्यन्ते परिनिर्वास्यन्ति सर्व दुःखानाम' इन पदों का ग्रहण हुआ है। उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'जो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थित नहीं हुआ है। इस कारण ये भी इसी भव से न सिद्ध होते हैं न बुद्ध होते हैं न मुक्त होते हैं न परिनिर्वात होते हैं। न समस्त दुःखों का अन्त करते हैं।
'रासिजुम्न काडजुम्म असुरकुमाराण भंते ! को उववज्जति' हे भदन्न ! राशियुग्म कृतयुग्म राशिपमाण असुरकुमार किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं? क्या वे नरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? हणेणं सिज्जति जाव अंत करें ति' भार या सहित ४ डाय છે, તે શું તેઓ એજ ભવમાં સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી લે છે? બુદ્ધ થઈ જાય છે? મુકત થઈ જાય છે? યાવત્ સર્વ દુઃખને અંત કરી દે છે? અહિયાં યાવ तथा बुद्धयन्ते, मुच्यन्ते परिनिर्वास्यति सर्वदुःखानाम्' मापहानी संग्रह थयो छ. २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४४ छ -'जो इणद्वे समटे' 3 गोतम ! मा અર્થ સમર્થિત થયેલ નથી. તેથી તેઓ એજ ભવમાં સિદ્ધ થતા નથી. મુકત થતા નથી પરિનિર્વાત થતા નથી, અને સઘળા દુઃખેડને અંત કરતા નથી.
_ 'रासिजुम्म कडजुम्म असुरकुमाराण भंते ! कओ उववज्जति' मापन શશિયુગ્મ રૂપ કૃતયુ રાશિ પ્રમાણ અસુરકુમાર કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નરયિકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિર્યોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અતિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ. १ राशियुग्मनिरूपणम्
७११
'जब नेरset as farवसेस' यथैव नैरयिकास्तथैव निरवशेषम् तिर्यग्भ्योमनुष्येभ्यो वा आगत्योत्पद्यन्ते इत्यादि सर्वे नैरयिक प्रकरणवदेवावगन्तव्यं नवरं नैरयिकस्थाने असुरकुमारेति पदं संयोज्य अलापको वक्तव्यः, आलापकारश्व स्वयमेव ऊहनीय इति । ' एवं जाव पंचिदियतिरिक्खजोणिया' एवं नैरयिक देव यावत् पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः यावत्पदेन असूरकुमारादारभ्य चतुरिन्द्रियान्तानां संग्रहस्तथा च एकेन्द्रियादारभ्य पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानामुपपातादयः नारकवदेव ज्ञातव्याः | 'नवर' दणस्सइकाइया जान असंखेज्जा वा अनंता वा उववज्जंति' नवर - केवलं नारकप्रकरणापेक्षया इदमेव वैलक्षण्यं यद् वनस्पति
अतिदेश द्वारा उत्तर देते हुए प्रभुश्री कहते हैं - ' जहेब नेरइया तब निरवसेस" हे गौतम! जैसा नैरयिकों के सम्बन्ध में कहा जा चुका है वैसा ही इनके सम्बन्ध में कहलेना चाहिये । इस प्रकार ये तिर्यग्योनिकों में से आकर के अथवा मनुष्यों में से आकर के उत्पन्न होते हैं इत्यादि समस्त प्रकरण यहां जानने का हो जाता है । आलापक की रचना करते समय नैरयिक के स्थान में असुरकुमार पद रखना चाहिये और आलाप प्रकार अपने आप समझ लेना चाहिये ' एवं ' जाब पबिंदिय तिरिक्ख जोणिया' इसी प्रकार से यावत् पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीवों के भी उत्पाद आदि जानना चाहिये। यहां यावत् पद से 'एकेन्द्रिय नागकुमार से लेकर चौइन्द्रिय तक के जीवों का ग्रहण हुआ है। तथा च असुरकुमार से लेकर पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों का उत्पात आदि नारक के जैसा ही होता है । 'नवर' वणस्सइकाइया जात्र असखेजा वा अनंतावा उवबज्जंति' परन्तु वनस्पतिकायिक जीव यावत् असंख्यात अथवा अनंत
દેશ દ્વારા આ પ્રશ્નના ઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કરું છે કે' जहेव नेrइया तव निरवसेस' हे गौतम! नैरयिडाना संबंध में प्रमाणे કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનુ કથન આ રાશિયુગ્મ મૃત્યુગ્મ સુર કુમારેના સંબધમાં પણ સમજવું. આ રીતે તેએ તિય ચયાનિકામાંથી અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, વિગેરે સઘળુ પ્રકરણ અહિયાં સમજી લેવુ', આલાપકા કહેતી વખતે નૈયિકાના સ્થાને અસુકુમાર આ પદ મૂકીને આલાપક. કહેવા જોઈએ. આલાપ¥ાને પ્રકાર સ્વયં સમજી લેવે. ‘ä’ जब प'चिदियतिरिकखजोणिया मे प्रभा यावत् पथेन्द्रिय तिर्ययये निठाना ઉપપાત વિગેરે પણ સમજવા. અહિયાં યાવત પદ્મથી એકેન્દ્રિયાથી લઈને ચાર ઇન્દ્રિય સુધીના જીવા ગ્રહણ કરાયા છે. એટલે કે એકેન્દ્રિયાથી લઈને પચેન્દ્રિય તિય ચયેાનિકાને ઉષપાત વિગેરે નારકેાના કથન પ્રમાણે હાય છે. 'नवर वणस्स इकाइया जाव असं खेज्जा वा अनंता वा उजवनंति' परंतु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२
भगवतीस्त्र कायिका यावद् असंख्याता वा अनन्ता बोत्पद्यन्ते इति यावत्पदेन चत्वारोऽष्टा द्वादश षोडश संख्याता वा एतदन्तस्य ग्रहणम् । 'सेसं एवं चेव' शेषम्-परिमाणातिरिक्तं सर्वमपि एवमेव-नारकवदेव ज्ञातव्यमिति । 'मणुस्सा वि एवं चेव जाव नो आयजसेणं उबरजति आयअनसेणं उववज्जति' मनुष्या अपि एवमेव-नैर. यिकवदेव ज्ञातव्याः कियन्तं प्रकरणं मनुष्ये योज्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, यावत् थात्मयशसा नोत्पद्यन्ते किन्तु आत्मायशसामुन्पद्यन्ते एतत्पर्यन्तं नारकप्रकरणमवगन्तव्यमिति । 'जइ आय अजसेणं उपवनंति किं आयजसं उवजीवंति आय. अजसं उवजीवंति' हे भदन्त ! ते मनुष्याः यदि आत्मनोऽयशसा-असयमेनोत्प धन्ते तदा किम् आत्मयश:-आत्मनः संयममुपजीवन्ति-आश्रयन्ति, अथवा आत्मनोऽसंयममुपजीवन्तीति प्रश्ना, भगवाना-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'आयजसपि उबजीवंति आयअनसंषि उपजीवंति' आत्मयशः आत्मनः होते हैं। यहां यावत् पद से चार आठ घारह सोलह अथवा संख्यात इस पाठका ग्रहण हुआ है। 'सेतं एवं चेव' परिमाण के अतिरिक्त और सब कथन नारक के प्रकरण के जैसा ही है । 'मणुस्सा वि एवं चेव जाव नो आयजसेणं उववज्जति आय अजसेण उववज्जति' इस प्रकार से मनुष्य भी यावत् आत्मसंयत्र से उत्पन्न नहीं होते हैं किन्तु
आत्म असंयम से ही उत्पन्न होते हैं। इस पाउतक मनुष्यों के सम्बन्ध में भी सब कथन नारक के प्रकरण जैसा ही कह लेना चाहिये । 'जइ आय अजसेण उववज्जति, कि आयजस उवजीवंति, आय अजसं उवजीवंति' हे भदन्त ! यदि वे मनुष्य आत्म असंयम से उत्पन्न होते हैं तो क्या चे आत्म संयमका आश्रय करते हैं अथवा आत्म असंयमका વનસ્પતિકાયિક જીવો યાવત્ અસંખ્યાત અથવા અનંત ઉત્પન્ન થાય છે. અહિયાં યાત્પદથી એક અથવા બે યાવત્ દસ અથવા અસંખ્યાત આ પાઠ ७ ४२ये। छे. 'सेस' एवं चेव' परियामाना ४थन शिवाय मीनु सघणु थन न॥२४॥ ५४२५५ प्रमाणे १ छ. 'मणुस्सा वि एवं चेव जाव नो आय जसेण उववजाति आय अजसेण उबवति' से प्रमाणे मनुष्य ५४ यावत् આત્મ સંયમથી ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ આત્મ અસંયમથી જ ઉત્પન્ન થાય છે, આ પાઠ સુધી મનુષ્યને સંબંધમાં પણ પરિણામના કથન શિવાય બાકીનું સઘળું કથન નારકના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે કહેવું જોઈએ. “શરૂ आयजसेण उववज्जतिं किं आयजसं उबजीवंति आय अजसं उबजीवंति' . ભગવન જે તે મનુષ્ય આતમસંયમથી ઉત્પન્ન થાય છે, તે શું તેઓ આમ સંયમનો આશ્રય કરે છે? અથવા આ અસંયમનો આશ્રય કરે છે? ઉત્તરમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०४१ ७.२ राशियुग्मनिरूपणम्
७१३
संयममपि उपजीवन्ति ते मनुष्याः तथा-आत्मनोऽयशः असंयममपि उपजीवन्तीति 'जइ आयज उवजीवंति कि सलेस्सा अलेस्सा' यदि ते मनुष्या आत्मयशः आत्मनः संयममुपजीवति तदा किं ते सलेश्या लेश्यासहिताः किं वा अलेश्या:लेश्य रहिता वा भवन्तीति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे afar | 'सलेस्सा वि अलेस्सा वि' सलेश्या अपि भवन्ति अश्या :- लेश्यारहिता अपि भवन्ति । 'जह अलेस्सा किं सकिरिया अकिरिया' यदि सलेश्या भवन्ति तदा किं ते मनुष्याः सक्रिया भवन्ति अक्रियाः - क्रियारहिता वा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो सकिरिया अकिरिया नो सक्रिया भवन्ति, किन्तु अक्रिया भवन्तीति । 'जइ अकिरिया तेणेव भवग्गह णेणं सिज्झति जाव अंत करें ति' यदि ते मनुष्याः अक्रियाः तदा किं तेनैव भवग्रहणेन आश्रय करते हैं ? 'गोयमा ! आयजस' वि उथजीवंति आय अजसंपि जीवंति ' हे गौतम ! वे आत्म संयमका भी आश्रय करते हैं और आत्म असंयम का भी आश्रय करते हैं । 'जइ आयजसं उवजीवंति किं सलेस्सा अलेस्सा' हे भदन्त ! यदि वे आत्म संयम का आश्रय करते हैं तो क्या वे सलेशन होते हैं अथवा अलेश्य होते हैं ? 'गोयमा ! सलेस्सा वि अलेस्सा वि' हे गौतम! वे सलेश्य भी होते हैं और अलेश्य भी होते हैं । 'जइ अरसा किं सकिरिया, अकिरिया' यदि वे अलेश्य होते हैं तो वे क्या क्रिया सहित होते हैं ? अथवा क्रिया रहित होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'गोधमा ! नो सकिरिया अकिरिया' वे सक्रिय नहीं होते हैं किन्तु अक्रिय होते हैं। 'जइ अकिरिया तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झति जाव अंत करेंति' हे भदन्त ! यदि वे अक्रिय होते हैं तो क्या वे उसी भवसे सिद्धिक होते हैं यावत् अन्त करते हैं? यहां यावत्
अनुश्री छे - 'गोयमा ! आयजस वि उवजीवति आय अजस वि उवजीवति' હું ગોતમ ! તે આત્મ સયમના પણુ આશ્રય કરે છે. અને आत्म असंयमना पशु माश्रय रे छे. 'जइ आयजस्रं' उवजीवति किं सलेस्सा अलेस्सा' हे भगवन् ले तेथे आत्म संयमनी आश्रय पुरे छे, तो શું તે લેશ્યાવાળા હાય છે ? અથવા વૈશ્યા વિનાના હોય છે ? ઉત્તરમાં प्रभुश्री छे - 'गोयमा ! सलेस्सा वि अलेस्सा वि' हे गौतम! तेथे बेश्या वाजा पशु होय छे, अने सेश्याविनाना पशु होय छे, 'जइ अलेस्सा कि किरिया अकिरिया' ले तेथे। बेश्याविनाना होय छे, है। शु डिया सहित हाय छे ? } दिया विनाना हेय छे ? उत्तरमा प्रभुश्री डे है-'गोयमा ! नो सकिरिया अकिरिया' तेथे। प्रियावाणा होता नथी पशु अडिया-डिया विनाना होय छे. 'जह अकिरिया तेणेव भवग्गहणेणं खिज्झति जाव अतकरेति ' હું ભગવન્ જો તેઓ ક્રિયા વિનાના હાય છે, તે શું તેએ એજ ભવમાં
भ० ९०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५४
भगवतीसूत्रे सिद्धयन्ति बुद्धयन्ते मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति सर्वदुः खाना मन्तं कुर्वन्तीति प्रश्ना, उत्तरमाह-'हंता' इत्यादि, 'हंता सिझति जाव अंत करें ति' हन्त गौतम ! इत्थं भूता मनुष्याः सिद्धयन्ति बुद्धयन्ते मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति सर्वदुःखानामन्तं चकुइन्स्येवेति । 'जइ सलेस्सा कि सकिरिया अकिरिया' हे भदन्त ! ते मनुष्या यदि सलेश्याः तदा किं सक्रिया भवन्ति अक्रिया वा भवन्तीति प्रश्नः भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सकिरिया नो अकिरिया' ये सलेश्यास्ते सक्रिया एव भवन्ति नो अक्रिया भवन्ति, इति । 'जइ सकिरिया तेणेव भवग्गहणेणं सिझति जाव अन्तं करेंति' यदि ते सक्रियाः तदा कि तेनैव भवग्रहणेन सिद्धयन्ति यावत्सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्तीति प्रश्ना, भगवानाह -'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'अस्थेगइया तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झति जाव अंत करेंति पद से युद्ध होते हैं, मुक्त होते हैं, परिनिर्वात होते हैं और सर्व दुःखों का (अन्त करते हैं) इन पदों का ग्रहण हुआ है। उत्तर में प्रमुश्री करते हैं-'हंता, सिझंति जाव अंत करेंति' हा गौतम ! वे उसी भव से सिद्ध होते हैं यावत् समस्त दुःखों का अन्त करते हैं । 'जइ सलेस्सा सिकिरिया अकिरिया' हे भदन्त ! यदि वे सलेश्य होते हैं तो क्या सक्रिय होते हैं अथवा अक्रिय होते है ? 'गोयमा ! सकिरिया नो अकिरिया' हे गौतम! वे सक्रिय होते है अक्रिय नहीं होते हैं। 'जह सकिरिया तेणेव भवग्गहणेण सिझति जाव अंत करेंति' यदि वे सक्रिय होते है तो क्या वे उसी भव से सिद्ध होते हैं यावत् समस्त दुःखों का अन्त करते हैं ? 'गोधमा ! अत्थेगइया तेणेव भवग्गहणेण सिज्झति, जाव સિદ્ધ થાય છે, યાવત્ અંત કરે છે? અહિયાં યાવત્પદથી બુદ્ધ થાય છે? સુત થાય છે ? પરિનિર્ગત થાય છે અને સર્વ દુઃખેને અંત કરે છે? આ પરાનો સંગ્રહ થયેલ છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે -हेता ! सिज्ञति जाव अंत करें ति' । गौतम ! तसे। मे ममा सिद्ध
छ. यावत् सघाएन। मत ४२ छ 'जइ मलेस्ता कि सकिरिया किरिया' भगवन् नेता वेश्यावाणा हाय छे तो शुतमे। प्रठियકિયા સહિત હોય છે? અથવા અક્રિય-કિયા વિનાના હોય છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી
छ -'गोयमा! सकिरिया नो अफिरिया' 3 गौतम ! तया जिया सहित उप. याविनाना 3ाता नथी. 'जइ सकिरिया तणेव भवग्गहणेण सिज्ज्ञति, जाव अत करेति' लेते। लिया सहित डाय छे, तो शु ते। मे। ભવમાં સિદ્ધિ થઈ જાય છે? યાવત્ સઘળા દુઃખને અંત કરે છે ? ઉત્તરમાં असश्री छे -'गोयमा ! अत्थेगइया तेणेव भवग्गहणेण सिज्झति, जाव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.१ राशियुग्मनिरूपणम् अस्त्येकके तेनैव भवग्रहणेन सिद्धयंति यावत् अन्त कुर्वन्ति । तेषां मोक्षस्य माप्स्यमानत्वेन तत्समये अक्रियत्व सद्भावात्, 'अस्थेगझ्या नो तेणेव भवग्गहणेणं सिझति जाव अंतं करेंति' अस्त्येकके मनुष्या नो तेनैव भवग्रहणेन सिद्धथन्ति यावत् सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्तीति । 'जइ आय अनसं उबजीवंति किं सलेस्सा अलेस्सा' यद्यात्मनोऽयश उवजीवन्ति तदा किं ते मनुष्याः सलेश्या अलेश्या वा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाइ-'गोयमा ! सलेस्सा नो अलेस्सा' हे गौतम ! तदा ते सलेश्या नो अलेश्या भवन्तीति । 'जह सलेस्सा कि सकिरिया अकिरिया' यदि सलेश्यास्ते मनुष्या स्तदा किं सक्रिया अक्रिया वा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सकिरिया नो अंत करेति' हे गौतम ! इन में कितनेक ऐसे मनुष्य होते हैं जो उसी भवसिद्धिक होते हैं यावत् समस्त दुःखों का अन्त करते हैं। यहां मोक्ष की भविष्यत् में प्राप्ति के सद्भाव से अक्रियता का सद्भाव हो जाता है। 'अत्थेगड्या नो तेणेव भवरगहणेण सिज्झति जाव अंतं करेंति' तथा इन में कितनेक मनुष्य ऐसे होते हैं जो उसी भव से सिद्ध नहीं होते हैं यावत् समस्त दुःखों का अन्त नहीं करते हैं 'जय आय अजसं उव. जीवंति किं सलेस्सा अलेस्सा' यदि वे आत्म असंयम का आश्रय करते हैं तो क्या वे मनुष्य सलेश्य होते हैं अथवा अलेश्य होते हैं ? 'गोयमा! सलेस्सा नो अलेस्सा' हे गौतम! वे सलेश्य होते हैं अलेश्य नहीं होते हैं ? 'जह सलेस्सा किसकिरिया अकिरिया' यदि वे सलेश्य होते हैं तो क्या क्रिया सहित होते हैं अथवा क्रिया रहित होते हैं ? 'गोयमा! अंत करें ति' र गौतम! तमाम Real भनुध्यो वा डाय छे -२४ ભવમાં સિદ્ધ થઈ જાય છે, યાવત સઘળા દુઃખને અંત કરે છે. અહિયાં ભવિષ્યમાં મોક્ષ પ્રાપ્તિના સદૂભાવથી અકિયપણાનો સહૃભાવ થઈ જાય છે. 'अत्थेगइया नो तेणेव भवगाहणेण सिज्जति जाव अंत करें ति' तथा तमामा કેટલાક મનુષ્ય એવા હોય છે કે–જેઓ એજ ભવમાં સિદ્ધ થતા નથી. યાવત सामान मत ४२ नथी. 'जइ आय अजसं उवजीवंति किं सलेस्सा अलेस्सा लेते। माम अस यमनी भाश्रय रेछ तो शुत मनुष्ये। લેશ્યા સહિત હોય છે? કે વેશ્યા વિનાના હોય છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે
-'गोयमा ! सलेस्सा नो अलेस्सा' गौतम | तेमाबेश्यावाणाडाय छे, वेश्या विनाना उता नथी. 'जह सलेस्सा कि सकिरिया अकिरिया' ने तो। वेश्यावा હોય છે, તે શું કિયા સહિત હોય છે કે કિયા વિનાના હોય છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ४ छ -'गोंयमा! सकिरिया नो अकिरिया' गीतम! ती या सहित
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१६
भगवतीसूत्र अकिरिया' सक्रियास्ते भवन्ति नतु अक्रिया भवन्तीति । 'जइ सकिरिया तेणेव भवग्गहणेणं सिझति जाव अंतं करेंति' यदि ते सक्रिया स्तदा कि तेनैव भवग्रहणेन सिद्धयन्ति यावदन्तं कुर्वन्तीति प्रश्ना, उत्तरमाह-'णो इणटे समढे नायमर्थः समर्थः । एते तेनैव भवग्रहणेन न सिद्धयन्ति आत्माऽयशस्कत्वेन तद्भावमोक्षाऽद्भावात् । 'वाणमंत्तर जोइसियवेमाणिया जहा नेरइया' वानव्यन्तर ज्योतिष्क वैमानिका यथा नैरयिकाः नैरयिकवदेव एतेषामपि तियंगमनुष्याभ्यामागत्योत्पत्तिरित्यादिकं सर्वं ज्ञातव्यमिति । 'सेव ! भते ! सेवं भंते त्ति' तदेवं सकिरिया नो अकिरिया' हेगौतम ! वे सक्रिय होते हैं अक्रिय नहीं होते हैं। 'जइ सकिरिया तेणेव भवरगहणेण सिज्झति, जाव अंत करेंति' यदि वे सक्रिय होते हैं तो क्या वे उसी भव से सिद्ध होते हैं यावत् समस्त दुःखों का अन्त करते हैं ? 'जो इणढे समद्दे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थित नहीं हुआ है । क्योंकि आत्म असंयमवाले होने से वे तद्भव मोक्षगामी नहीं होते हैं। वाणमंतर जोइसिय वेमाणिया जहा नेरइया' वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक इन के सम्बन्ध में भी नैरयिको के जैसा ही कथन जानना चाहिये । इनकी भी उत्पत्ति तिर्यग्योनिक जीवों में से और मनुष्यों में से आये हुए जीवों से होती है। अर्थात् मनुष्य गति से और तिर्यग्गतिसे आये हुए जीव ही वानव्यन्तरादि रूप से उत्पन्न होते हैं । इत्यादि सब कथन नैरयिकों के जैसा ही जानना चाहिये । 'सेवं भते ! सेव भते! त्ति' हे भदन्त जैसा आपने यह कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २। इस प्रकार कहकर गौतमने डाय छे. या विनाना हाता नथी. 'जई सकिरिया तेणेव भवग्गहणेण सिझति, आव अंत करे ति' ने तोडिया सहित डाय छ ? तो शुता से समi सिद्ध थाय छ ? यापत् सघाडमान मत ४२ छ ? णो इणट्रे समटे' गीतम! 21 अथ ५२।१२ नथी. भ3-मात्म सयमवाणा पाथी तया से समां मोक्ष प्रा ४२वापाडाता नथी. 'बाणम'तर जोइसिय वेमाणिया जहा नेरइया' पान०यन्त२, ज्योति मन वैमानिन। समयमा પણ નૈરયિકના કથન પ્રમાણે જ કથન સમજવું. તેઓની ઉત્પત્તી પણ તિર્યંચ
નિવાળા જીમાંથી અને મનુષ્યમાંથી આવેલા છમાંથી થાય છે. અર્થાત્ મનુષ્યગતિથી અને તિર્ય ચગતિથી આવેલા છે જ વાનન્તર વિગેરે પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. વિગેરે તમામ કથન નરયિકના કથન પ્રમાણે જ સમજવું. 'सेव भते ! सेव भते !
तिमान् मा५ हेवानुप्रिये साविषयभार કથન કર્યું છે, તે સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન્ આપી દેવાનું પ્રિયનું સઘળું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०४१ उ. १ राशियुग्मनिरूपणम्
मदन्त ! तदेवं भदन्त इति । हे भदन्छ । राशियुग्म कृतयुग्म नारकादिवैमानिकान्त जीवानामुत्पादादि विषये यत् कथितं देवानुप्रियेण तत्सर्वं सत्यमेवेति कथयित्वा गौतमो यावद्विहरतीति ॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकलापाळापकमविशुद्ध गद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक- श्री शाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त - ' "जैनाचार्य ' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बाळब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री घासिळालव्रतिविरचितायां श्री " भगवतीसूत्रस्य " प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां एकचत्वारिंशत्तमे राशि युग्मशतके प्रथमोदेशक:
समाप्तः ॥४९ | १|१ ॥
७१७
प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया । वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये ।
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल जी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके एकतालीसवें शतक के राशियुग्म शतक में प्रथम उद्देशक समाप्त ॥४१ - १॥
કથન સČથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યો વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર ખરાજમાન થયા. સૂ૦૧। જૈનાચાય જૈનધમ દિવા પુજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતીસૂત્ર’ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના એકતાળીસમાં શતકમાં રાશિયુગ્મશતકના પહેલે ઉદ્દેશે। સમાસ ૫૪૧-૧ા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
फ्र
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१८
भगवतीस्त्रे ॥ अह बीओ उद्देसो' ।। मूलम्-रासिजुम्म तेओगनेरइयाणं भंते! कओ उबवजंति एवं चेव उद्देसो भाणियव्यो । नवरं परिमाणं तिन्नि वा सत्त वा पंचदस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा उववज्जति। संतरं तहेव । ते णं भंते ! जीवा जं समयं तेओगा तं समयं कडजुम्मा जं समयं कडजुम्मा तं समयं तेओगा ? णो इणद्वे समट्रे। जं समयं तेओगा तं समयं दावरजुम्मा जं समयं दावरजुम्मा तं समयं तेओगा ? णो इणट्रे समटे । एवं कलिओगेण वि समं सेसं तं चेव जाव वेमाणिया। नवरं उववाओ सव्वेसिं जहा वकंतीए। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥४१-२॥
॥बीओ उद्देसो समत्तो॥ छाया-राशियुग्म व्योज नैरयिकाः खल्ल भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते एवमेव उद्देशो भणितव्यः । नवरं परिमाणं त्रयो वा, सप्त वा, एकादश वा, पश्चदश वा, संख्याता वा, असंख्यातावोत्पद्यन्ते । सान्तरं तथैव । ते खलु भदन्त ! जीवाः यस्मिन् समये योजा स्तस्मिन् समये कृतयुग्माः यस्मिन् समये कृतयुग्मा स्तस्मिन् समये योजाः नायमर्थः समर्थ : । यस्मिन् समये योजा स्तस्मिन् समये द्वापरयुग्मा: यस्मिन् समये द्वापरयुग्मा स्तस्मिन् समये योजाः नायमर्थः समर्थः । एवं कल्योजेनापि समम्, शेषं तदेव यावद्वैमानिकाः। नवरमुपपातः सर्वेषां यथा व्युत्क्रान्तौ । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥
द्वितीयोदेशकः समाप्तः॥४०॥२॥ टीका--'रासिजुम्म तेभोग नेरल्याणं भंते ! को उववति' राशियुग्म योज नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्यो यावदेवेभ्यो वेति
शतक ४१ उद्देशक २ 'रासिजुम्म तेओगनेरइयाण भते को उववज्जति' हे भदन्त ! राशियुग्म व्याज नैरथिक किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते
બીજા ઉદેશાનો પ્રારંભ– 'रासिजुम्म तेओग नेरइयाण भते ! कओ उववज्जति' त्या
ટીકાથું–હે ભગવદ્ રાશિયુક્ત જ નૈરયિક કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका तरीका श०४१ ३.२ राशियुग्मयोजनरथिकोत्पत्तिः ७९ प्रश्नः, उत्तरमाह-एवं चेव उसओ भाणियध्वो एवमेव प्रथमो देशकवदेव द्वितीपो. देशकोऽपि मणितव्यः । प्रथमोद्देश के यथा यथा कथितं तत्सर्वमिहापि तथैव वक्त ध्यमिति । प्रथमोद्देशकापेक्षया द्वितीये बैलक्षण्यं दर्शयति-'नवरं' इत्यादि, 'नवरं परिमाणं तिमि वा सत्त वा एक्कारस वा पंचदस वा संखेज्जा वा, असंखेजा या उववज्जति' नवर परिमाणं त्रयो वा सप्त वा एकादश वा, पञ्चदश चा, संख्याता वा असंख्यातावोत्पद्यन्ते इति । 'संतरं तहे।' सान्तरमुत्पधन्ते निरन्तरं वोत्पधन्ते इत्यस्योत्तरं प्रथमोद्देशकवदेव ज्ञातव्यमिति । 'तेणं भंते ! जीवा' ते खलु भदन्त ! राशियुग्म ज्योज जीवाः 'जं समयं तेओगा तं समयं कडजुम्मा' यस्मिन् है ? क्या वे नैरयिकों से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? 'एवं चेव उद्देस भो भाणिय. ध्वो' हे गौतम ! इस सम्बन्ध में जेसा प्रथम उद्देशक कहा गया है उसी प्रकार से यह द्वितीय उद्देशक भी कह लेना चाहिये । परन्तु उसकी अपेक्षा जो यहां भिन्नता है वह 'नवरं परिमाण तिन्नि वा सत्त वा एकारस वा पंचदसवा संखेजावा असंखेजावा उववज्जति' इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है-इससे यह प्रकट किया गया है कि राशियुग्म नैरयिक एक समय में तीन, अथवा सात अथवा ग्यारह अथवा पन्द्रह अथवा संख्यात अथवा असंख्यात उत्पन्न होते हैं। 'संतर तहेव' ये नारक सान्तर उत्पन्न होते हैं अथवा निरन्तर उत्पन्न होते हैं ? इस सम्बन्ध में उत्तर प्रथम उद्देशक में जैसा कहा गया है અથવા તિર્યચનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री जोतभस्वामीन छ -'एवं चेव उदेस्रो भाणियवो' है गौतम! समयमा पसा उद्देशामा २ प्रमाणेनुं थन ४२. વામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન આ બીજા ઉદ્દેશામાં પણ કહી લેવું જોઈએ. પરંતુ પહેલા ઉદેશાના કથન કરતાં આ ઉદ્દેશામાં જે ફેરફાર આવે छ, ते 'नवर परिमाण तिन्नि वो सत्त वा एक्कारस वा पंचदस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा उववज्जति' मा सूत्रपा द्वारा महियां प्रगट ४२वामा मावस છે.-આ સૂત્રપાઠથી એ બતાવેલ છે કે-રાશિયુમ વ્યાજ નિરયિક એક સમયમાં ત્રણ અથવા સાત અથવા અગિયાર અથવા પંદર અથવા समयात मया असण्यात उत्पन्न थाय छे. 'सतर तहेव' माना। સાંતર-અંતર સહિત પણ ઉત્પન્ન થાય છે. અને નિરંતર પણ ઉત્પન્ન થાય છે. मा विषय समधी उत्त२ ५७सा शाम या प्रमाणे नछे. ते ण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
भगवतीसत्र समये योजा स्तस्मिन् समये कृतयुग्माः 'जं समयं कडजुम्मा तं समयं तेोगा' यस्मिन् समये कृतयुग्माः तस्मिन् समये योजाः किमिति प्रश्नः, उत्तरमाह-'नो इण्टे समडे' नायमर्थः समर्थः यस्मिन् समये योनाः न तस्मिन् समये कृतयुग्मा तथा यदा कृतयुग्मा स्तदा न योजा इति भावः । 'ज समयं तेओगातं समयं दावर जुम्मा जं समयं दावरजुम्मा तं समयं तेओगा' यस्मिन् समये योजाः तस्मिन् समये द्वापरयुग्माः यस्मिन् समये द्वापरयुग्मा स्तरिमन् समये योजार, वैसा ही है। 'ते णभंते ! जीवा जसमयं तेोगा तं समय कडजुम्मा' हे भदन्त ! ये राशियुग्म योज जीव जिस समय योज राशिप्रमाण होते हैं उस समय में वे क्या कृतयुग्म राशिप्रमाण हो जाते हैं ? 'ज समय कडजुम्मा तं समयं तेओगा' और जिस समय ये कृतयुग्म राशिप्रमाण होते हैं उस समय क्या वे व्योज राशिप्रमाण हो जाते हैं उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'णो इणढे समडे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । अर्थात् जिस समय ये योजराशिप्रमित होते हैं उस समय में ये कृतयुग्म राशि रूप नहीं होते हैं तथा जब ये कृतयुग्म राशीरूप होते हैं, तब वे व्योज राशिरूप नहीं होते हैं। 'ज समय तेओगा त समयं' हे भदन्त ! ये जीव जिस समय योजराशिरूप होते हैं तब क्या ये उस समय 'दावरजुम्मा' द्वापरयुग्म रूप होते हैं ? और जिप्त समय ये द्वापरयुग्म होते हैं उस समय क्या ये उघोजराशि रूप हो जाते हैं? भंते ! जीवा जौं समय ते ओगा त समय कडजुम्मा' मापन् मा
શિયુગ્મ જ જીવ જ્યારે જ રાશિપ્રમાણ હોય છે. તે સમયે ते। शुकृतयुमशि प्रभाव 25 तय छ १ ज समय कइजुम्मा त समय तेओगा' अरे यारे ते कृतयुम शिप्रभावासाय छ, ત્યારે તેઓ જ રાશિરૂપ થઈ જાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી गीतभाभी 3 छ ४-‘णो इणद्वे समटे गौतम ! 21 मथ परामर નથી. અર્થાત જ્યારે તેઓ જ રાશિરૂપ હોય છે, ત્યારે તેઓ કૃતયુમ રાશિરૂપ હોતા નથી. તથા જ્યારે તેઓ કૃતયુ રશિરૂપ હોય છે, ત્યારે तमा त्र्य शि३५ डाता नथी. 'ज' समय तेओगा तं समय ભગવદ્ આ છે જ્યારે Àાજરાશિ પ્રમાણુવાળા હોય છે, ત્યારે શું तमा 'दावरजुम्मा ५२युम ३५ डाय छ, भने न्यारे तसे।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.२ राशियुग्मयोजनैरयिकोत्पत्तिः ७२१ भवन्ति किमिति प्रश्नः, उत्तरमाह-'णो इणढे समट्टे' नायमर्थः समर्थः ‘एवं कलिओगेण चि समं' एवमेव कल्योजेनापि सह प्रश्नं कृत्वा उतरणीयम् इति । 'सेसं तं चेव जाव वेमाणिया' शेषं तदेव यावद्वैमानिकाः ते खलु भदन्त ! जीवाः कुत उत्पधन्ते ? इत्यारभ्य वैमानिकपर्यन्तं प्रथमोद्देशकवदेव ज्ञातव्यमिति। 'नवरं उववाओ सम्वेसि जहा वक्तीए' नवरमुपपातः सर्वेषां यथा व्युत्कान्तौ प्रज्ञापनायाः षष्ठे पदे कथित स्तथै वेहापि ज्ञातव्य इति । 'सेव भंते । सेवं भंते! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति । इति श्री - विश्वविख्यातजगवल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालतिविरचितायां "श्री भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां
व्याख्यायां एकचत्वारिंशत्तमशतकस्य द्वितीयोद्देशका समाप्तः ॥४१॥२॥ उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'जो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । 'एच कलिओगेण वि सम' इसी प्रकार से कल्योज के साथ भी प्रश्न करके उत्तर कह लेना चाहिये । 'सेसं त चेव जाव वेमाणिया हे भदन्त ! ये जीव किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? यहां से लेकर वैमानिकों तक जेसा प्रथम उद्देशक में कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कह लेना चाहिये । 'नवर उववाओ सम्वेसिं जहा वक्कंतीए' परन्तु उपपात के विषय में जैसा कथन प्रज्ञापना के દ્વાપરયુમ રૂપ હોય છે, તે વખતે શું તેઓ જરાશિ પ્રમાણ डराय छ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'णो इण समढे' गौतम! मा अर्थ ५२।१२ नथी. 'एवं कलिओगेण वि सभ' मा प्रभार भयो। समयमा ५५ प्रश्न उपस्थित ने तन। उत्तर ४ नये. 'सेस त चेव जाव वेमाणिया' है मग म। ॥ ४॥ स्थान विशेषथी भावीन ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નથી લઈને વૈમાનિકે સુધી પહેલા ઉદેશામાં જે प्रमाणे हे छे. मे प्रमाणे महियां ५५ ४उवु नये. 'नवर' उववाओ सम्वेसिं जहा वतीए' ५२'तु पातना समयमा प्रज्ञापन सूत्रना छ। વ્યુત્ક્રાંતિ પદમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું કથન મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. એ પ્રમાણે સમજવું જોઈએ.
'सेव भंते ! सेव भते ! त्ति' है सावन मा५ हेवानुप्रिये या विषयमा જે પ્રમાણેનું કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન
भ० ९१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૨૨
भगवतीसूत्र छट्टे व्युत्क्रान्ति पद में किया है वैसा ही यहां पर भी कर लेना चाहिये। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' इन पदों का अर्थ पूर्व में जेसा कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये ।। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत માવતીસૂત્ર” ઘનિ થાડ્યા તારીખ શતા થી
દિતી વફા સના ૪૧- ૨ આપ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા જ સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થયા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧૫ જૈનાચાર્ય જનધર્મદિવાકર શ્રી પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના એકતાળીસમા શતકનો બીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૪૧-શા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.३ राशियुग्मद्वापरयुग्मनैरयिकात्पत्तिः ७२३
'अह तइओ उद्देसो' । मूलम्-रासिजुम्म दावरजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जंति? एवं चेव उद्देसओ। नवरं परिमाणं दो वा छ वा दस वा संखेज्जावा असंखेज्जा वा उववज्जंति संवेहो। ते णं भंते! जीवा जं समयं दावरजुम्मा तं समयं कडजुम्मा जं समयं कडजुम्मा तं समयं दावरजुम्मा ? णो इणटे समटे। एवं तेओएण वि समं, एवं कलिओगेण वि समं । सेसं जहा पढमे उद्देसए जाव वेमाणिया। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ।
॥ तइओ उद्देसो समत्तो ॥४१-३॥ छाया-राशियुग्म द्वापरयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते एकमेवोद्देशकः । नवरं परिमाणं द्वौ वा षड् वा दश वा संख्याता वा, असंख्याता. वोत्पद्यन्ते संवेधः । ते खलु भदन्त ! जीवाः यस्मिन् समये द्वापरयुग्माः तस्मिन् समये कृतयुग्माः यस्मिन् समये कृतयुग्मा स्तस्मिन् समये द्वापरयुग्माः ? नायमर्थः समर्थः । एवं योजेनापि समम्, एवं कल्योजेनापि समम् । शेष यथा प्रथमोद्देशके यावद्वैमानिकाः । तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ॥१
॥ तृतीयोदेशकः समाप्तः ॥४१-३॥ टीका--'रासिजुम्पदावरजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उवबज्जति' राशियुग्म द्वापरयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुन उत्पद्यन्ते ? किं नैरयिकेभ्यो यावदेवेभ्यो वेति प्रश्नः, उत्तरमाह-'एवं चेव उद्देसओ' एवमेवोदेशको यथा
शतक ४१ उदेशक ३ । 'रासिजुम्म दावरजुम्म नेरझ्याण मंते ! कओ उववजति' इत्यादि
टीकार्थ-हे भदन्त ! राशियुग्म में द्वापरयुग्म राशिप्रमित नैरयिक किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते है ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों में से आकर
alon sदेशानप्रार‘रासिजुम्म दावरजुम्म नेरइयाण भंते ! कओ उक्वज्जति' त्या
ટીકાર્યું–હે ભગવન રશિયુગ્મમાં દ્વાપરયુગ્મ રાશિપ્રમાણવાળા નૈયિક કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિયામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२४
भगवती प्रथमोद्देशकः तथैव तृतीयोदेशकोऽपि ज्ञातव्य इति । 'नवरं परिमाणं दो वा छ वा दस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा उवा जति बदरं परिमाणं द्वौ वा षड् वा दश वा संख्याता वा असंख्याता वा उत्पद्यन्ते एवागनेव भे: प्रथमोद्देशका. पेक्षयेति । 'सवेहो' संवेधः, संवेधोऽप्यत्र वाच्यः। 'सेणं भंते ! जीवा' ते खलु भदन्त ! जीवा राशियुग्म द्वापरयुग्म नैरयिकाः जशन्यं दावरजुम्मा तं समयं कडजुम्मा' यस्मिन् समये द्वापरयुग्मा स्तस्मिन् समये कृत्युग्माः 'जं समयं कडजुम्मा तं समयं दावरजुम्मा' यस्मिन् समये कृतयुग्मा तस्मिन् समये द्वापरयुग्मा के उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं चेव उद्देसओ' हे गौतम! इस सम्बन्ध में प्रथम उद्देशक के जैसा ही करन जानना चाहिये 'नवर परिमाण दो वा छ वा दस वा संखेज्जादा असंखेज्जा वा उवव. जति' परन्तु परिमाण प्रकरण में यहां ऐसाही कहना चाहिये कि ये नैरयिक एक साथ में दो उत्पन्न होते हैं अथवा छह उत्पन्न होते हैं, अथवा दस उत्पन्न होते हैं, अथवा संख्यात उत्पन्न होते हैं, अथवा असंख्यात उत्पन्न होते हैं । बस यही एक विशेषता प्रथम उद्देशक की अपेक्षा इस तृतीय उदेशक में हैं। 'संवेहो' यहाँ संवेध भी वाच्य है। 'तेण भंते ! जीवा' हे भदन्त ! ये राशियुग्म में वापस्युग्म राशिमित नैरयिक 'ज समयं दावरजुम्मा' जिस समय में द्वारपरयुग्म होते हैं उस समय में क्या ये कृतयुग्म रूप हो जाते है । 'जसमय कडजुम्मा त समयं दावरजुम्मा' और जिस समय में ये कृतयुग्म रूप होते हैं उस समय में क्या ये द्वापरयुग्म रूप हो जाते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેશમાંથી આવીને ઉત્પન્ન ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે छे है-'एव चेव उद्देसओ' ले गौतम ! म विषयन! मां पड़ता देशामा ह्या प्रमाणेन सघणु ४थन सभा 'नवर परिगाण दो वा छ वा दस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा उपवाजाते' परतु पनि समयमा અહિયાં એવું કહેવું જોઈએ કે આ નચિકે એકી સાથે બે ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા છ ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા દસ ઉત્પન્ન થાય છે, અથવા સંખ્યાત ઉત્પન્ન થાય છે, અથવા અસંખ્યાત કેવળ એજ વિશેષપણ पडसा देशान थन ४२तां श्रीan देसामा छे. 'सवेहो' माडियां सवेध ५९ ४९ छ, 'ते ण' भते । जीवा' 3 सन् ॥ २॥शियुग्ममा ५२ युस २॥शि प्रभाव नैयि। 'जौं समय दर जुम्मा २ समये वापर युभ होय छ, त समये शुतमा तयु. ५४ लय छ १ 'जसमय कडजुम्मा त समयं दावरजुम्मा' मने ४ारे तो कृतयुम ३५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ. ३ राशियुग्मद्वापरयुग्मनैरथिकोत्पत्तिः
७२५
भवन्ति किमिति प्रश्नः, उत्तरमाह - 'जो इणट्ठे समतें' नायमर्थः समर्थः । ' एवं तेओएणवि समं एवं कलिओगेण वि समं' एवमेव त्र्योजेनापि समम्, एत्रमेव कल्योजेनापि समं प्रश्नं कृत्या उत्तरणीयमिति । 'सेसं जहा पढमुद्देसए जाव वैमाणिया ' शेषं परिमाणातिरिक्त सर्व यथा मथमोदेशके वैमानिकान्त पर्यन्तं कथितं तथैवा त्रापि ज्ञातव्यम् । सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति' तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति || इति श्री - विश्वविख्यात जगद्द्दल्ल भादिपद भूषित बालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री - घासीलालवतिविरचितायां "श्री भगवती सूत्रस्य " प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां एकचत्वारिंशत्तमे राशियुग्मशत के तृतीयोदेशकः समाप्तः ||४२ (३ || कहते हैं । ' णो णट्ठे समट्ठे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । 'एव' तेओएण वि समं एवं कलिओगेण वि सम" इसी प्रकार से योज के साथ भी और इसी प्रकार से कल्पोज के साथ भी प्रश्न करके उत्तर कह लेना चाहिये। 'सेस' जहा पढमुद्देसए जाव वैमाणिया ' परिमाण के अतिरिक्त और सब कथन प्रथमोद्देशक में जैसा वैमानिकों तक कहा गया है वैसा ही यहां पर कह लेना चाहिये । 'सेव' भते ! सेव भते । ति' इन पदों का अर्थ पूर्वोक्त जैसा ही है।
॥४१ वें राशियुग्म शतक में तृतीय उद्देशक समाप्त ४१-३ ॥
હાય છે, ત્યારે શું તેઓ દ્વાપરયુગ્મ રૂપ હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હૈ ગૌતમ ! આ અથ બરાબર નથી. આજ રીતે Àાજની સાથે પણુ અને આજ રીતે કલ્પેાજના સંબ ંધમાં પ્રશ્નો કરીને ઉત્તર વાકયા ही सेवा लेखे. 'सेस' जहा पढमुद्देसए जाव वैमाणिया परिमाणुना उथन શિવાય બાકીનું સઘળું કથન પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યા પ્રમાણે વૈમાનિકા સુધીના કથન પન્ત કહેલ છે. એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ કહેવુ જોઇએ.
'सेव भंते ! सेव भवे ! त्ति' हे भगवन् आप देवानुप्रिये या विषयभां જે પ્રમાણે કહેલ છે, તે સઘળું કથન સ`થા સત્ય જ છે. હે ભગવન્ આપ દેવાનુપ્રિયનું संघ કથન સત્ય જ छे. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યાં વદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. શાસૂ૦૧૫
ત્રીજો ઉદ્દેશે। સમાપ્ત ।।૪૧-૩૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२६
भगवती सूत्रे
|| 'अह चउथो उद्देसो' ॥
मूलम् - रासिजुम्म कलिओग नेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जंति एवं चेव । नवरं परिमाणं एक्को वा पंच वा नव वा तेरस वा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा उववज्जंति । संवेहो । तेणं भंते! जीवा जं समयं कलिओगा तं समयं कडजुम्मा जं समयं कडजुम्मा तं समयं कलिओगा ? णो इणट्टे समट्टे । एवं तेओगेण वि समं दावरजुम्मेण वि समं । सेसं जहा पढमुद्देसए जाव वेमाणिया । सेवं भंते ! सेवं भंते त्ति ॥
चउत्थो उद्देसो समत्तो ॥ ४१-४॥
छाया - राशियुग्म कल्योज नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पव्यन्ते एवमेव । नवरं परिमाणम् एको वा पश्च वा नव वा त्रयोदश वा संख्याता वा असंख्यातावोपयन्ते । संवेधः । ते खलु मदन्त ! जीवाः यस्मिन् समये कल्योजा स्वस्मिन् समये कृतयुग्माः यस्मिन् समये कृतयुग्माः तस्मिन् समये कल्योजाः ? नायमर्थः समर्थः । एवं योजेनापि समम्म्, एवं द्वापरयुग्मेनापि समम् । शेषं यथा प्रथमोदेशके यावद् वैमानिकाः । तदेव भदन्त । तदेवं भदन्त । इति ॥ २॥
॥ चतुर्थोद्देशकः समाप्तः ॥
टीका--' रासिजुम्म कलिओग नेरइयाणं भंते । कओ उबवज्जंति' राशियुग्म कल्यजनैरयिकाः खलु भदन्त । कुत उत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्यो यावद्देवेभ्योवेति प्रश्न:, उत्तरमाह - 'एवं चेव' एवमेव यथा प्रथमो देशके कथितमत्रापि तथैव | शतक ४१ चतुर्थ उद्देशक ।।
'रासिजुम्म कलिओोग नेरइयाणं भते कओ ! उववज्जति' इत्यादि टीकार्थ - हे भदन्त राशियुग्म कल्पोज राशिप्रमित नैरयिक किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं अथवा यावत् देवों में से आकर के उत्पन्न ચેાથા ઉદ્દેશાના પ્રાર’——
' राखिजुम्म कलिओग नेरइयाणं भंते! कओ उववज्जति' इत्यादि ટીકા- હે ભગવન્ રાશિયુગ્મ કલ્યાજ રાશિપ્રમ સુવાળા નૈરયિકા કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? શુ તેઓ નૈરિયેકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિય ચર્ચાનિકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०४१ उ.४ राशियुग्मकल्योजनयिकोत्पत्तिः ७२७ सर्व ज्ञातव्यमिति । 'नवरं परिमाण एको वा पंच वा नव वा तेरस वा संखेज्जा. वा, असंखेज्जा वा उववज्जति' नवरं परिमाणमेको वा पश्च वा नव वा त्रयोदश वा, संख्याता वा, असंख्याता वा, उत्पद्यन्ते इति । 'संवेहो' संवेधः कायसंवेधो. ऽपि अत्र वक्तव्यः । 'ते णं भंते ! जीवा जं समयं कलिभोगा तं समयं कड जुम्मा जं समयं कडजुम्मा त समयं कलिगोगा' हे भदन्त ! ते राशियुग्म कल्योज नारका यस्मिन् समये कल्योजाः किं तरिमन् समये कृतयुग्माः ? यसिन समये कृतयुग्मा स्वस्मिन् समये किं कल्पोजाः सम्भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरमाह-'णो इण्टे समडे' होते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'एवं चेव' हे गौतम । जैसा प्रथम उद्देशक में कहा गया है वैसा ही सब कथन इस उद्देशक के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये । परन्तु परिमाण में यहां उस उद्देशक की अपेक्षा भिन्नता आती है जो 'नवर परिमाणं एकको वा पंच वा नव वा तेरस बा संखेज्जा वा असंखेज्जा वा उववज्जति' इस सूत्रपाठ द्वारा बतलाई गई है-इससे यहां एकसमय में एक अथवा पांच, अथवा नौ अथवा तेरह, अथवा संख्यात अथवा असंख्यात नैरिक उत्पन्न होते हैं। 'संवेहो' कायसंवेध भी यहां पर वक्तव्य है। 'ते गं भंते ! जीवा जं समयं कलिओगा तं समय कडजुम्मा, जं समयं कडजुम्मा तं समयं कलि भोगा' हे भदन्त ! वे जीव जिस समय कल्योज राशिमित रहते हैं उस समय क्या वे कृतयुग्म राशिप्रमित हो जाते हैं ? और जिस समय वे कृतयुग्मराशिप्रमित होते हैं उस समय क्या वे कल्पोज राशि थाय छ ? A. प्रश्न उत्तरमा सुश्री ४ छ -'एवंचेव' हे गौतम ! પહેલા ઉદેશામાં જે પ્રમાણે કથન કરેલ છે, એજ પ્રમાણેનું સઘળું કથન આ ઉદેશામાં સંબંધમાં પણ સમજવું. પરંતુ પરિમાણમાં અહિયાં તે ઉદ્દેશાની अपेक्षा मिन्ना भाव छ, २ 'नवर परिमाण एकको वा पचवा नव वा तेरस वा संखेज्जा वा अस खेज्जा वा उववज्जति' मा सूत्रया २१ छ તેથી અહિયાં એક સમયમાં પાંચ અથવા નવ અથવા તેર અથવા સંખ્યાત अqया असध्यात नयि उत्पन्न थाय छे. 'सवेहो' यस वध ५६५ मडिया डान. 'तेण भते ! जीवा ज' समय कलि ओगा त समय कडजुम्मा जौं समय कडजुम्मा त समय कलिओगा' 3 मापन ते वारे સમયે કાજ શિપ્રમાણુવાળા હોય છે. તે સમયે શું કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણ વાળા થઈ જાય છે? અને જ્યારે જે સમયે કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણવાળા હોય છે ત્યારે શું તેઓ કલ્યાજ રાશિપ્રમાણુવાળા થઈ જાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२८
भगवतीसुत्रे
नायमर्थः समर्थः । ' एवं तेभोएण वि समं एवं दावरजुम्मेण वि समं' एवमेव कृतयुग्मवदेव योजेनापि समं द्वापरयुग्मेनापि च समं प्रश्नं कृत्वा समुत्तरणीयमिति । 'सेस जहा पदसुदेस जाव वैमाणिया' शेष कथितातिरिक्त सर्वं तथैव ज्ञातव्यम् यथा - प्रथमोदेश के वैमानिकपर्यन्तं कथितमिति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! चि' तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त । इति ॥ १
इति श्री विश्वविख्यातजगदुवल्लभादिपद भूषित बालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री - घासीलालवतिविरचितायां 'श्री भगवती सूत्रस्य ' ममेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां एकचत्वारिंशत्तमे राशियुग्मशत के चतुर्थोद्देशकः समाप्तः || ४१|४| प्रमित हो जाते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- 'जो इणट्टे समट्ठे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। 'एवं ते मोएण वि समं एवं दावरजुम्मेण वि समं' इसी प्रकार से योज के साथ भी और इसी प्रकार से द्वापर युग्म के साथ भी प्रश्न करके उत्तर कह लेना चाहिये ।' 'से सं जहाँ पढमुद्देस जाव वेमानिया' इस कथन के अतिरिक्त और सब कथन वैमानिकों तक प्रथम उद्देशक में किया है वैसा ही सब यहाँ पर भी जानना चाहिये | 'सेवं भंते ! सेवं भंते! ति' इन पदों का अर्थ पूर्वोक्त जैसा ही है ।
॥४१ वें शतक में राशियुग्मशतक में यह चतुर्थ उद्देशक समाप्त हुआ । ४१-४॥
अलुश्री गौतमस्वामीने उडे छे -'णो इणट्टे खमट्टे' हे गौतम! यो अर्थ अमर नथी. 'एवं तेओपण वि सम एवं दावरजुम्मेण वि सम” भन પ્રમાણુ ચૈાજની સાથે અને આજ પ્રમાણે દ્વાપર યુગ્મની સાથે પણ પ્રશ્નોત્તરી अनावीने समल सेवा 'सेस' जहा पढमुद्देस जाव वैमाणिया' मा अथन શિવાય ખાકીનુ` સઘળું થન જે રીતે વૈમાનિકા સુધી પહેલા ઉદેશામાં કહેલ છે. એજ પ્રમાણેનું સઘળુ' કથન અહિયાં પણ સમજવું,
'सेव भ ! सेव भ'ते ! त्ति' हे भगवन् याय हेवानुप्रिये या विषयभां જે પ્રમાણે કહ્યું છે, તે સઘળું કથન સČથા સત્ય છે. હે ભગવન્ આપ દેવાનુ પ્રિયનું સઘળું કથન સČથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વદના કરી નમસ્ક.૨ કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અનેતપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાનાસ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સ્૦૧૫
ચેાથે ઉદ્દેશે સમાપ્ત ૫૪૧-૪ા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०४१ उ.५-८ कृ. राशियुग्मकृ. नैरयिकोत्पत्तिः ७२९
॥'अह ५-८ उद्देसगा' ॥ मूलम्-कण्हलेस्स रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जति उववाओ धूमप्पभाए सेसं जहा पढमुद्देसए। असुरकुमाराणं तहेव, एवं जाव वाणमंतराणं। मणुस्साण वि जहेव नेरड्याणं आयअजसं उवजीवंति। अलेस्सा अकिरिया तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झंति एवं न भाणियब्वं । सेसं जहा पढमुद्देसए । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥५१-५॥
कण्हलेस तेओएहि वि एवं चेव उदेसओ। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥४१-६॥
कण्हलेस्स दावरजुम्मेहिं एवं चेव उद्देसओ। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥४१-७॥
कण्हलेस्स कलिओएहि वि एवं चेव उद्देसओ। परिमाणं संवेहो य जहा ओहिएसु उद्देसएसु । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥४१-८॥
॥५-८ उद्देसगा समत्ता ॥ छाया-कृष्णलेश्य राशियुग्म कृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते उपपातो धूमपमायां शेषं यथा प्रथमोद्देश के । असुरकुमाराणां तथैव एवं यावद्वानव्यन्तराणाम्, मनुष्याणामपि यथैव नेरयिकाणाम् आत्मायश उन जीवन्ति । अलेश्याः अक्रियाः तेनैव भवग्रहणेन सिद्धयन्ति एवं न भणितव्यम् । शेषं यथा प्रथमोद्देशके । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥४१।५। कृष्णलेश्य योजैरपि एवमेवोद्देशकः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥४१६ कृष्णलेश्य द्वापरयुग्मैरेवमेवाद्देशकः । तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति ॥४१७।।
कृष्णलेश्य कल्योजैरपि एवमेवोद्देशकः । परिमाणं संवेधश्च यथा औषिके - देशकेषु । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।।४१।८।।
॥पञ्चमादारभ्याष्टमान्ता उद्देशकाः समाप्ताः ॥४१॥५॥८॥
॥शतक ४१ उद्देशक ५ से ८ तक ॥ 'कण्हलेस्सरासिजुम्मकडजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जति'
પાંચમા ઉદ્દેશથી આઠમા સુધીના ચાર ઉદેશાને પ્રારંભ'कण्हलेस रासिजुम्म कडजुम्मनेरइयाणं भवे ! कओ उववज्जति' इत्यादि भ० ९२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
टीका--'कव्हरस रासिजुम्म कडजुम्म नेरइया णं भंते ! कभी उदवज्जंति' हे भदन्त ! कृष्णलेश्य राशियुग्मकृतयुग्म नैरयिकाः कुतः खलुत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्यो यावद्देवेभ्य इति प्रश्नः, उत्तरमाह - अतिदेशद्वारेण - 'उववाओ जहा ' इत्यादि, 'उनवाओ जहा घूमप्पभाए' उपपातो धूमप्रभानरके येन प्रकारेण कथित स्तेनैव रूपेणात्रापि ज्ञातव्यः 'सेसं जहा पढमुद्देसए' शेषमुपपातातिरिक्तं सर्वं यथा प्रथम देश के कथितं तथैव सर्वत्रापि ज्ञातव्यमिति । 'असुरकुमाराणं तदेव' असुरकुमाराणामपि तथैव नारकत्रदेव सर्व ज्ञातव्यमिति । ' एवं जात्र वाणमंतराणं' एवमेवनारकर देवोपपातादिकं सर्व यावद् वानव्यन्तराणामपि ज्ञातव्यमिति । 'मनुस्साण
७३०
टीकार्थ - हे भदन्त ! राशियुग्म में कृतयुग्म प्रमाण कृष्णलेइयावाले नैरfयक किस स्थानविशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिक में से आकरके उत्पन्न होते हैं अथवा यावत् देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अतिदेश द्वारा उत्तर में प्रभुश्री कहतें हैं- 'उबवाओ जहा धूमप्पभाए' हे गौतम ! जैसा उपपात के सम्बन्ध में कथन धूमप्रभानारक में किया जा चुका है वैसा ही यहां पर भी कर लेना चाहिये । 'सेसं जहा पढमुद्देसए' तथा उपपात के अतिरिक्त और सब कथन प्रथम उद्देशक के अनुसार ही जानना चाहिये । 'असुर कुमाराणं तहेव' तथा असुरकुमारों के सम्बन्ध में भी नारक के जैसा ही कथन समझना चाहिये । 'एवं जाव वाणमंतराणं' और यह कथन यावत् वानव्यन्तरों तक नैरयिकों के कथन जैसा ही है ऐसा ज्ञात करना चाहिये ।
ટીકા-હે ભગવન્ રશિયુગ્મમાં કૃતયુગ્મ પ્રમાણવાળા કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નૈરયિકા કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? શું તે નૈયિકા માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિ યૈનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યેામ થી આવને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તર અતિદેશ દ્વારા આપતાં પ્રભુશ્રી अछे है- 'उववाओं जहा धूमप्पभाए' हे गौतम! उपयातना संबंधभां स्थन ધૂમપ્રભા નરકમાં કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ ४री बेवु लेऽव्यो. 'सेस ं जहा पढमुद्देसप' उपयातना उथन शिवाय माडीनु सघणु अथन पडेला उद्देशाभां उद्या प्रमाणे समन्वु 'असुरकुमाराणं भंते ! तद्देव' तथा असुरसुभा रोना संबंधमां पशु नारना उथन प्रभानु उन सभले. 'एवं जाव बाणमंतराण" अने या उथन यावत् वानव्यन्तर ના કથન સુધી નૈયિકાના કથન પ્રમાણે જ છે. તેમ સમજી લેવુ'.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०४१ उ.५-८ कृ. राशियुग्मकृ. नैरयिकोत्पत्तिः ७३१ वि तहेव जहा नेरझ्याण' मनुष्याणामपि तथैव ज्ञातव्यं यथैव नारकाणामुपपाता. दिकं कथितमिति । 'आय अजसं उवजीवंति' मनुष्या आत्मनऽयशः असंयममुपजीवन्तीति विशेषो वक्तव्यः। 'अलेस्सा अकिरिया तेणेव भवग्गहणेण सिझति एवं न भाणियब्वं' अलेश्या अक्रिया स्तेनैव भदग्रहणेण सिद्धयन्ति इत्येवमत्र कृष्णलेश्य. प्रकरणे नो भणितव्यं कृष्णलेश्यानामलेश्यत्वस्याऽक्रियत्वस्य तद्भवसिद्धेश्वाभावा. दिति भावः । 'सेसं जहा पढमुद्देसए' शेषं कथितव्यतिरिक्त सर्व यथा प्रथमोदेशके कथितं तथैवात्रापि ज्ञातव्यमिति । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति' तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥४१५।
॥ पञ्चमोद्देशकः समाप्तः ॥४१॥५॥ __'मणुस्साण वि तहेव जहा नेरइयाण' नारकों के जैसे उपपात आदि कहे गये हैं वैसे ही वे मनुष्यों के भी जानना चाहिये। 'आय अजसं उवजीवंति' मनुष्य आत्मा के असंयम का आश्रय करते हैं। 'अलेस्सा अकिरिया तेणेव भवरगहणेण सिज्झति एवं न भाणियव्वं' ये लेश्या रहित होते हैं क्रिया रहित होते हैं, उसी भव से सिद्ध होते हैं यह सब यहां कृष्णलेश्य के प्रकरण में नहीं कहना चाहिये। क्योंकि कृष्णलेश्यावालों में अलेश्यत्व अक्रियत्व और तद्भवसिद्धश्व का अभाव रहता है। सेसं जहा पढमुद्देसए' बाकी का और सब कथन प्रथम उद्देशक में जैसा कहा गया है वैसा ही है ऐसा जानना चाहिये । 'सेव भते ! सेव भंते ! त्ति' इन पदों का अर्थ जैसा पहिले कहा गया है वैसा ही है।
॥पंचम उद्देशक समाप्त हुआ-४१-५॥ _ 'मणुस्साण वि तहेव जहा नेरइयाण” ना२३111 समयमा प्रमाणे ५५ात વિગેરે કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે મનુષ્યોના સંબંધમાં પણ સમજવું 'आय अजस उवजीवंति' भनुष्य असयम आत्मानमाश्रय ४शन उत्पन्न थाय छे 'अलेस्सा अकिरिया तेणेव भवम्गहणेण सिज्झति एवं न भाणियच । લેશ્યા વિનાના હોય છે, ક્રિયાવિનાના હોય છે, એજ ભાવમાં સિદ્ધ થાય છે. આ સઘળું કથન અહિયાં આ કૃષ્ણલેસ્થાના પ્રકરણનું ન કહેવું જોઈએ. કેમકે -કૃષ્ણલેશ્યાવાળાઓમાં અલેક્શાપણને અક્રિયપણને તદ્દભવસિદ્ધપણાને અભાવ
हे छे. 'सेस जहा पढ मुद्देसए' माडीनु सघणु थन ५ देशमा પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે સમજવું જોઈએ.
___ 'सेव भते ! सेव भवे! चि' लगवन् मापनु ४थन सवथा सत्य વિગેરે પહેલા કહ્યા પ્રમાણે આ પદોને અર્થ સમજ.
પાંચમો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૪૧–પા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३२
भगवतीसूत्रे _ 'कण्हलेस तेश्रोए हि वि समं एवं चेव उद्देसओ' कृष्णलेश्य योजैरपि एवमेवोद्देशको वाच्यः। 'सेवं भंते ! सेवं भते । ति तदेवं भदन्त तदेवं भदन्त ! इति ॥४१॥६॥
षष्ठं द्देशकः समाप्तः ॥ 'कण्हलेस दायरजुम्मे हिं एवं चेव उद्देसओ' कृष्णलेश्य द्वापरयुग्मैरपि एवमेव पूर्ववदेव उद्देशको वक्तव्यः । सर्व प्रथमोद्देशकवदेव ज्ञातव्यम् । 'सेवं भंते ! सेवं ____ कण्हलेस तेओए वि समं एवं चेव उद्देसओ' कृष्णलेश्यावाले राशियुग्म प्रमाण नैरयिकों के सम्बन्ध में भी इसी प्रकार से उद्देशक कह लेना चाहिये । अतः प्रथम उद्देशक के जैसा ही यह उद्देशक है ऐसा जानना चाहिये। 'सेव भते! सेवं भते !त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सर्वथा सत्य प्रमाण है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना और नमस्कार किया वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये !
छट्ठा उद्देशक समाप्त हुमा ४१-६॥ 'कण्हलेस्स दावर जुम्मेहिं एवं चेव उद्देसओ' इत्यादि । कृष्णलेघावाले द्वापर युग्म प्रमित नैरयिकों के सम्बन्ध में भी
छ! देशान! प्रारम'कण्हलेस्स तेओएहि वि समं एव चेव उद्देसओ' त्या
ટીકાર્યું–કૃષ્ણલેશ્યાવાળા રશિયુગ્મમાં જયુગ્મ પ્રમાણુવાળા નૈરયિકે ના સંબંધમાં પણ આજ પ્રમાણેના ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઈએ.
'सेव भते ! सेव' भते । त्ति' में भगवन् मा५ वानुप्रिये । समयमा જે પ્રમાણે કથન કરેલ છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવદ્ આ૫ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા.
છઠ્ઠો ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૪૧-દા
પાસાતમા ઉદેશાને પ્રારંભ'कण्हलेस्स दावरजुम्मेहिं एव चेव उद्देसओ' त्या ટીકાથ– કૃષ્ણલેશ્યાવાળા દ્વાપરયુગ્મ પ્રમાણુવાળા નરયિકેના સંબંધમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.५-८ कृष्णलेश्य कल्योजनैरयिकोत्पत्तिः ७३३ भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त इति ॥४१।७।।
॥ सप्तमोद्देशकः समाः ॥ __'कण्हलेस कलिओए हि वि एवं चेव उद्देसओ' कृष्णलेश्य कल्योजनारकैरपि एवमेव-पूर्ववदेव उद्देशको वक्तव्यः । 'परिमाणं संवेहो य जहा ओहिएसु उदेसएसु' परिमाण कायसंवेवश्च औषिके देशकेषु कथित स्तथैवात्रापि ज्ञातव्यः 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त तदेवं भदन्त ! इति ॥४१॥८॥
अष्टमोद्देशकः समाप्तः ॥ इसी प्रकार से उद्देशक कह लेना चाहिये । तात्पर्य यही है कि यहां सब कथन प्रथम उद्देशक के जैसा ही है ऐसा जानना चाहिये । 'सेवं भंते ! सेवं माते ! त्ति' इन पदों की व्याख्या पहिले की गई पाख्या जैसी ही है। सप्तम उद्देशक समाप्त हुआ-४१-७॥
'कण्हलेस्स कलि मोहि वि एवं चेव उद्देसओ' इत्यादि । 'कल्पोज राशिप्रमाण कृष्णलेश्यावाले नैरयिकों के सम्बन्ध में भी पूर्व के जैसे ही उद्देशक कह लेना चाहिये । 'परिमाणं संवेहो य जहा
ओहिएसु उद्देत एस्तु' परिमाण और कायसंवेध जैसा औधिक उद्देशकों में कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कह लेना चाहिये । 'सेव भते! પણ આજ પ્રમાણે ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેઆ વિષયમાં સઘળું કથન પહેલા ઉદ્દેશાના કથન પ્રમાણે જ છે. _ 'सेव भाते ! सेव भंते ! त्ति' 8 अगवन् भा५ हेवानुप्रिये विषयमा જે કથન કરેલ છે. તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપી દેવાનું પ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યો વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા.
સાતમે ઉદ્દેશ સમાપ્ત ૪૧-છા 'कण्हलेस्त्र कलि ओएहि वि एव चेव उद्देसओ' त्यहि
ટીકાઈ–કાજ રાશિ પ્રમાણ કૃષ્ણલેક્ષવાળા નૈરયિકના સંબંધમાં ५६५ पडताना अथन प्रभाऐना हेश। ४ नये. 'परिमाणं संवेहो य जहा ओहिए: उद्देसएसु' परिभाष्य भने यसवेध २ प्रमाणे मीबिर ઉદેશામાં કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે અહીંયા પણ કહી લેવા જોઈએ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३४
भगवती सूत्रे
॥ ' अह ९ - १२ उद्देगा' ॥
मूलम् - जहा कण्हलेस्सेहिं एवं नीललेस्सेहिं विचारि उद्देगा भाणियन्वा निरवसेसा | नवरं उववाओ नेरइयाणं जहा बालुभाए सेसं तं चेव । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥ ९-१२ ॥
छाया -- यथा कृष्णलेश्यै एवं नीळलेश्यैरपि चत्वार उद्देशका भणितव्या निरवशेषाः । नःरमुपपातो नैरयिकाणां थथा बालुकाममायाम् । शेषं तदेव । तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति ॥९-१२ ॥
टीका- 'जहा कण्हले सेहिं एवं नीललेस्सेहिं वि चत्तारि उद्देसगा माणियन्त्रा निरवसेसा' यथा - कृष्णलेश्यनारकाणां चत्वार उद्देशकाः कथिता स्तथैव नीललेइयैरपि चत्वार उद्देशकाः कृतयुग्म-ज्योज- द्वापर-कल रोज पदविशिष्टा मणितव्याः निरवशेषाः । 'नवरं' नवरं - केवलम् 'नेरइयाणं उवनाओ जहा वालुयप्पभाए' कृष्णले श्यमकरणापेक्षया इदं वैलक्षण्यं यदेषां नारकाणामुपपातो यथा बालुकासेवं भंते! त्ति' इन पदों की व्याख्या पूर्व में की गई व्याख्या के ही जैसी है । आठवां उद्देशक समाप्त हुआ ।४१-८॥
॥ शतक ४१ उद्देशक ९ से १२ तक ॥
'जहा कण्हलेस्से हिं एवं नीललेस्सेहिं वि चत्तारि उद्देसगा भाणियव्वा निरवसेसा' इत्यादि ।
टीकार्थ - जिस प्रकार से कृष्णश्यावालों के सम्बन्ध में पूर्वोक्तरूप से चार उद्देशक कहे गये हैं, उसी प्रकार से नीललेइपावालों के सम्बन्ध में भी चार उद्देशक कह लेना चाहिये । 'नवरं उबवाओ नेरइघाणं जहा बालुभाए' परन्तु यहां पर नारकों का उपगत बालुका'सेव भंते! सेव' भंते ! त्ति' मा होनी व्याभ्या पहेला उद्या प्रभावे छे. આઠમે ઉદ્દેશે। સમાપ્ત ૫૪૧-૮
નવમા ઉદ્દેશાથી ખારમા સુધીના ચાર ઉદ્દેશાએઃના પ્રારંભ – 'जहा कण्हलेस्सोहिं एवं नीललेरसेहिं वि चत्तारि उद्देसगा भाणियव्या निरवसेसा' त्याहि
ટીકાથ—જે પ્રમાણે કૃષ્ણલેશ્યાવાળાએના સંબંધમાં પૂક્તિ પ્રકારથી ચાર ઉદ્દેશાઓ કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે નીલલેશ્યાવાળાના સબधभां पशु यार उद्देशामा उडेवाले. 'नवर' उड़वाओ नेरइयाणं जहा वालुयप्पभाए' પરંતુ અહિયાં નારકાના ઉપપાત વાલુકાપ્રભામાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.१-१२ नोललेश्यादि चत्वारोद्देशकाः ७३५ प्रभायां कथित स्तथैव भणितव्यमिति । 'सेसं तं चेत्र' शेषमुपपातातिरिक्त सर्वमपि कृष्णलेश्यवदेवेति भावः । 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त तदेवं भदन्त ! इति ॥
॥ एकचत्वारिंशत्तमे शतके नवमादि द्वादशान्ता उद्देशकाः समाप्ताः ॥९।१२ मभा में जैसा कहा गया है वैसा ही कहना चाहिये। तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि जिस रीति कृतयुग्म राशिपमित कृष्णलेश्यावाले नैरयिकों के, व्योजराशिप्रमित कृष्णलेश्यावाले नैरयिकों के द्वापरयुग्म राशिप्रमित कृष्णलेश्यावालों नरयिकों के और कल्पोजराशिप्रमित कृष्णलेश्यावाले नैरयिकों के सम्बन्ध में चार उद्देशक पूर्वोक्त रूपसे प्रकट किये गये हैं उसी प्रकारसे कृतयुग्म राशिप्रमित नीललेश्यावाले नैरयिकों के सम्बन्ध में योजरोशि प्रमित नीललेश्यावाले नैरयिकों के सम्बन्ध में द्वापरयुग्म राशिप्रमित नीललेश्यावाले नैरयिकोंके सम्बन्ध में और कल्योज राशिप्रमित नीललेश्यावाले नररिकों के सम्बन्ध में भी चार उद्देशक बनाकर कह लेना चाहिये। परन्तु यहाँ पर कृष्णलेशावाले नैरयिकों की अपेक्षा यदि कोई विशेषता है तो वह उपपात की अपेक्षा से है । अतः यहां पर उपगत बालुका प्रभा में जैसा बतलाया गया है वैसा ही है । कृष्णलेश्यावाले नारकों के प्रकरण के जमा नहीं है। पाकीका और सब कथन कृष्णलेश्य प्रकरण के जैसा ही है। सेव भते! છે, એ જ પ્રમાણે કહેવું જોઈએ આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જે પ્રમાણે કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નરયિકના તથા વ્યાજ રાશિ પ્રમાણ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નૈરયિકને તથા દ્વાપરયુગ્મ રાશિ પ્રમાણુ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નૈરયિકોના અને કલ્યાજ રાશિપ્રમાણ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નરયિકોના સંબંધમાં પહેલા કહ્યા પ્રમાણેના ચાર ઉદેશાઓ કહેવામાં આવ્યા છે, એ જ પ્રમાણે કૃતયુમ રાશિપ્રમાણ નીલલેશ્યાવાળા નૈરયિકોના સંબંધમાં જ રાશિપ્રમાણ નીલવેશ્યા નરયિકના સંબંધમાં દ્વાપરયુગ્મ રાશિપ્રમાણ નીલેશ્યાવાળા નૈરયિકના સંબંધમાં અને કાજ રાશિ પ્રમાણ નીલલેશ્યાવાળા નૈરવિકેના સંબંધમાં પણ ચાર ઉદ્દેશાઓ બનાવીને કહેવા જોઈએ. પરંતુ અહિયાં કૃષ્ણલેશ્યાવાળા રયિકની અપેક્ષાથી કંઇ વિશેષપણું હોય તે તે ઉપ૨ાતની અપેક્ષાએ જ છે. જેથી અહિયાં ઉપપાત વાલુકાપ્રભામાં જે પ્રમાણે કહેલ છે. એ જ પ્રમાણે છે. કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નારકોના પ્રકરણ પ્રમાણે નથી બાકીનું સઘળું કથન કૃષ્ણલેશ્યાવાળા પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે જ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
Mahe
H
ere
७३६
भगवतीसूर्य ॥'अह १३ -२० उसगा। मूलम्-काउलेस्सेहि वि एवं चेत्र चत्तारि उद्देसगा कायव्वा । नवरं नरइयाणं उववाओ जहा रयणप्पभाए। सेसं तं चेव । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥१३-१६॥
तेउलेस्स रासिजुम्म कडजुम्म असुरकुमाराणं भंते ! कओ उववज्जंति एवं चेव । नवरं जेसु तेउलेस्सा अस्थि तेसु भाणिपव्वं । एवं एए वि कण्हलेस्प्ता सरिसा चत्तारि उद्देसगा कायउवा । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति ॥४१-१६-२॥
छाया--कापोतलेश्यैरपि एवमेव चरबार उद्देशकाः कर्तव्या । नवरं नैरयि. काणामुपपातो यथा रत्नप्रभायाम् । शेषं तदेव । तदेवं भदन्त ! तदेवं मदन्त ! इति। १३-१६॥
तेजोलेश्या राशियुग्म कृतयुग्मासुरकुमाराः खलु भदन्त ! कुत उत्पधन्ते एवमेव । नवरं येषु तेजोलेश्या अस्ति तेषु भणितव्यम् । एवमेतेऽपि कृष्ण. लेश्यसदृशाश्चत्वारः उद्देशकाः कर्तव्याः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥
प्रयोदशादारभ्य विशन्त्यतोद्देशकाः समाप्ताः ॥४१॥१३-२०॥ टीका--'काउलेसे हि वि एवं चेव चत्तारि उद्देसगा कायना' यथा कृष्णसेव भंते ! त्ति' हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है २। इस प्रकार कहकर गोतमने प्रभुश्रीको वन्दना की और नमस्कार किया । वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आस्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
॥ ४१ वें शतक का ९ से १२ उद्देशक समाप्त ॥
॥शतक ४१ उद्देशक १३ से २० तक। 'काउलेस्सेहिं वि एवं चेव चत्तारि उद्देसगा कायव्वा' इत्यादि। टीकार्थ--कापोतलेश्यावाले नैरयिकों के सम्बन्ध में भी कृष्णलेश्या
'सेव भते ! सेव भते ! ति मावन मास मा तमाम विषय સર્વથા સત્ય જ છે. ૨ આ પ્રમાણે કહીને વંદના નમસ્કાર કરી ગૌતમસ્વામી તપ અને સંયમથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિર જમાન થયા. નવમા ઉદ્દેશથી બારમા સુધીના ચાર ઉદેશાઓ સમાપ્ત ૪૧-૯-૧૨ તેરમા ઉદ્દેશથી સેળમા સુધીના ચાર ઉદ્દેશાઓને પ્રારંભ टीआय---'कण्हलेस्सेहिं वि एवं चेव चत्वारि उद्देसगा कायव्वा' पात.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका रा०४१ उ.१३-१६ कापोतलेश्यादिचत्वारो देशकाः ७३७ लेश्यैवस्वार उद्देशकाः कथिता एवमेव कापोतलेइयैरपि चत्वार उद्देशकाः कर्तव्याः कापोतलेsय कृतयुग्मनारकादेः प्रथमः कापोतलेsय योजनारकादे द्वितीयः, कापोसलेश्य द्वापरयुग्मनारकादेस्तृतीयः, कापोलेश्य कल्योजनाका देवतुर्थीदेशकः । 'नवरं नेरहयाणं उनवाओ जहा रयणप्पभाए' नवरं पूर्वापेक्षया कापोतलेश्य प्रकरणे इदमेव वैलक्षण्यं यत् अत्र नारकाणामुपपातो रत्नप्रभायामिव वक्तव्यः । बाले नैरयिकों के जैसे चार उद्देशक हैं जो इस प्रकार से हैं । जैसेकृतयुग्म राशिप्रमितवाले नैरयिकों का प्रथम उद्देशक है। ज्योजराशिप्रमित कापोतावाले नरविकादिकों का द्वितीय उद्देशक है। द्वापरयुग्म राशिप्रमित कापोतलेइयावाले नैरयिकों का तृतीय उद्देशक है और कल्पोजराशिप्रमित कापोत लेइयावाले नैरयिकों का चतुर्थ उद्देशक है । 'नवर' नेरइयाणं उवधाओ जहा रयणप्पभाए' परन्तु कृष्णलेश्य प्रकरण की अपेक्षा इस कापोतलेश्या प्रकरण में यदि कोई विलक्षणता है तो वह उपपात की अपेक्षा से है-यही बात 'नवर' नेरइयाणं उववाओ जहा रयण पभाए' इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है। अतः यहां उपपात रत्नप्रभा पृथिवी में जैसा बतलाया गया है- वैसा ही कहना चाहिये । 'सेसं तं चेव' उपपात से अतिरिक्त और सब कथन कृष्णलेश्य प्रकरण के जैसा ही है । 'सेव' भंते! सेव' भते । त्ति' हे भदन्त ! आप લેફ્સાવાળા નૈયિકાના સ...મધમાં પણ કૃષ્ણવેશ્યાવાળા નૈરયિકાના કથન પ્રમાણેના ચાર ઉદ્દેશાઓ કહ્યા છે જે આ પ્રમાણે છે,-જેમકે-કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણ કાપે!તલેશ્યાવાળા નૈયિકાના સંબંધમાં પહેલે ઉદ્દેશેા કહેલ છે. ૧ ચૈાજ રાશિપ્રમાણ કાપાતલેશ્યાવાળા નૈરિયકાના સંબધમાં ખીજે ઉંદેશા કહેલ છે. ૨ દ્વાપરયુગ્મ રાશિપ્રમાણ કાપાતલેશ્યાવાળા નારિયેકાના સ'ખધમાં ત્રીજો ઉદ્શા કહેલ છે. ૩ અને કયેાજ રાશિપ્રમાણ કાપાતલેશ્યા बाजा नैरथिना सभधभां याथो उद्देशा ! हे 'नवर' नेरइयाणं उबवाओ जहा रयणप्पभाए' परंतु ष्णुश्याना अउर ४२ भा अतश्या अरमां જે કાંઈ વિલક્ષણપણ છે, તે તે ઉપપાતના સબંધમાં કહેલ છે. એજ વાત 'नवर' नेरइयाणं उववाओ जहा रयणप्पभाए' या सूत्रपाठ द्वारा अगर उस छे. જેથી અહિયાં ઉપપાત રત્નપ્રભા પૃથ્વીના સંબંધમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં आवेस छे, से ४ प्रभा मडियां डेवु लेाये. 'सेस' त' चेव' उपयातना थन કશ્તાં માકીનું સઘળું કથન કૃષ્ણલેશ્યાના પ્રકરણની જેમ જ છે. તેમ સમજવુ'. 'सेव भवे ! सेव' भ'ते ! त्ति' हे भगवन् याय देवानुप्रिये या संबंधां भ० ९३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसवे 'सेसं तं चे' शेष मुपपातातिरिक्त सर्व तदेव कृष्णलेश्याकरणवदेवेति भावः। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥
प्रयोदशादारभ्य षोडशान्तोदेशका समाप्ताः ॥१३।१६।। 'तेउलेस्स राशिजुम्म कडजुम्म असुरकुमाराणं भंते ! कओ उववज्जति' तेजोलेश्य राशियुग्मासुरकुमाराः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्यो यावदेवेभ्य इति प्रश्नः, उत्तरमाह-'एवं चेव' एवमेव-कृष्णलेश्यवदेवेति इहापि सर्वमुपपातादिकं पूर्ववदेव ज्ञातव्यमिति भावः । 'नवरं जेसु तेउलेस्सा अस्थि तेसु देवानुप्रियने जैसा यह कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ । इत्यादिरूप से इन पदों की व्याख्या पूर्व के जैसी ही जाननी चाहिये।
४१ वे शतकका १३-१६ उद्देशक समाप्त हुआ।
उद्देशक १७ से २० पर्यन्त "तेउलेस्सरासिजुम्न कडजुम्म असुरकुमाराणं भंते ! इत्यादि ।
टीकार्थ-'तेउलेस्त रासिजुम्मकडजुम्म असुरकुमाराणं भंते! कओ उववति' हे भदन्त ! राशियुग्म में कृतयुग्मराशिपमाण तेजोलेश्यावाले असुरकुमार किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? 'एवं चेव' उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-हे गौतम ! જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કડીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧ તેરમા ઉદેશાથી સોળ સુધીના ચાર ઉદેશાઓ સમાપ્ત ૪૧–૧૩-થી૧૬
સત્તરમા ઉદ્દેશથી વીસમા સુધીના ચાર ઉદેશાને પ્રારંભ-- __ 'तेउलेस्स रासिजुम्म कडजुम्म असुरकुमाराणं भवे !' त्या टीआय-तेउलेस्स रासिजुम्म कडजुम्म असुरकुमाराणं भते ! को उववज्जति' હે ભગવન શિયુમમાં કૃતયુગ એ રાશિ પ્રમાણે તે જોવેશ્યાવાળા અસુરકુમાર કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યંચનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય १ या प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छे-'एव चेव' गीतम! वेश्याना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.१७-२० तेजो. राशियुग्मासुरकुमारोत्पत्तिः ७३९ भाणियन्वं' नवरं जेषु अमुरकुमारेषु तेजोलेश्या अस्ति तेष्वेव इदं सूत्रं भणितव्यं नान्यत्रेति । 'एवं एए वि कण्हलेस्सा सरिसा चत्वारि उदेसगा कायव्या' एवमेतेऽपि चत्वार उद्देशकाः तेजोलेश्य कृतयुग्म, तेजोलेश्यव्योज-तेजोलेश्य द्वापरयुग्मतेजोलेश्य कल्योजरूपाः कर्तव्या-वक्तव्या इति । 'सेवं भंवे ! सेवं भंते ! ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त इति । एकचत्वारिंशत्तमे शतके सप्तदशादिविंशत्यन्ता उद्देशकाः समाप्ताः। ४१।१७ २० ।
॥'अह २१-२८ उद्देसगा ॥ मूलम्-एवं पम्हलेस्साए वि चत्तारि उद्देसगा कायव्वा । पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं मणुस्साणं वेमाणियाणं य एएसिं पम्हलेस्सा सेसाणं नस्थि । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति।४१.२१.२४॥ कृष्णलेश्य प्रकरण के समान ही यहां पर समस्त उपपात आदि वाच्य हुए हैं ऐसा जानना चाहिये । 'नवर जेसु तेउलेस्सा अस्थि तेसु भाणियव्वं' परन्तु जिन असुरकुमारों में तेजोलेश्या है उन्हों के सम्बन्ध में इस सूत्र का कथन करना चाहिये अन्य में नहीं। 'एवं एए विकण्हलेस्स सरिसा चत्तारि उद्देसगा कायव्या' इस प्रकार कृष्णलेश्य प्रकरण के जैसे ही यहां तेजोलेश्य कृतयुग्म तेजोलेश्य व्योज, तेजोलेश्य छापरयुग्म, तेजोलेश्य कल्योजरूप चार उद्देशक वक्तव्य है । 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' इन पदों का अर्थ पूर्वोक्त जैसा ही है।
१७-२० उद्देशक समाप्त हुआ।४१-१७-२०॥ પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે જ અહિયાં ઉપપત વિગેરે સઘળું કથન કહેવું જોઈએ. तभ सभा. 'नवर जेसु वेउलेस्सा अत्थि तेसु भाणियव" ५२२२ असुर. કુમારોમાં તેજલેશ્યા હોય તેઓના સંબંધમાં આ સૂત્રનું કથન કહેવું જોઈએ. भीमा नही. एवं एए वि कण्हलेस्स सरिसा चत्तारि उद्देसगा कायव्वा' मा રીતે કૃષ્ણલેશ્યા પ્રકરણની જેમ જ અહિયાં તેજલેશ્યા કૂતયુગ્મ, તેલેશ્યા જ તેલેસ્થા દ્વાપરયુગ્મ, અને તેને વેશ્યા કર્ભે જરૂપ ચાર ઉદેશાઓ સમજી લેવા. _ 'सेव भते ! सेव भंते ! त्ति' 8 सन् २०१५ वानुप्रिये या विषयमा જે કથન કર્યું છે, તે સર્વથા સચ જ છે ૨ આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદન કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧૫ સત્તરમા ઉદેશાથી વીસમા ઉદેશ સુધીના ચાર ઉદેશાઓ સમાપ્ત ૧-૨ને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
जहा पम्हलेस्साए एवं सुक्कलेस्साए वि चत्तारि उद्देसगा काव्बा | नवरं मणुस्ताणं गमओ जहा ओहि उद्देसएस सेसं तं चैव । एवं एए छसु लेस्सासु चौवीसं उद्देसगा ओहिया चत्तारि सवे ते अट्ठावीस उद्देगा भवंति । सेवं भंते! सेवं भंते । ति । २४-२८|
छाया - एवं पद्मलेश्वायामपि चस्वार उद्देशकाः कर्त्तव्या । पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां मनुष्याणां वैमानिकानां चैतेषां पद्मलेश्या, शेषाणां नास्ति । तदेव भदन्त । तदेव भदन्त । इति ।। २१-२४
यथा पद्मश्यायामेवं शुक्ललेश्यायामपि चत्वार उद्देशकाः कर्त्तव्याः | नवरं मनुष्याणां गमको यथा औधिकोदेशकेषु । शेषं तदेव । एवमेते षट्सु लेश्यासु चतुर्विंशतिरुद्देशका, औधिकत्वारः, सर्वे ते अष्टाविंशतिरुदेशका भवन्ति । तदेव भदन्त ! २ इति । २४- २८ उद्देशकाः समाप्ताः ।
टीका- ' एवं पहलेस्साए विचत्तारि उद्देसगा कायन्त्रा' एवं कृष्ण लेइयादिवदेव पद्मलेश्यायामपि चत्वार उद्देशकाः पद्मलेश्वकृतयुग्माः पद्म लेश्य योजाः पद्मलेश्य द्वापरयुग्माः पद्मलेश्यकल्योजाः इत्येवंरूपाः कर्त्तव्याः सर्वत्राळापकप्रकारः स्वयमेवोहनीयः । केषां जीवानां पद्मलेश्या भवतीति तान् दर्शयति- 'पंचिदिय' शतक ४१ उद्देशक २१ से २८ तक
' एवं पहलेस्साए वि चत्तारि उद्देसगा कायव्वा' इत्यादि । टीकार्थ - कृष्णलेश्य प्रकरण में जैसे चार उद्देशक प्रकट किये जा चुके हैं वैसे ही चार उद्देशक पद्मलेश्य जीवों के सम्बन्ध में भी कह लेना चाहिये। जैसे पद्मलेश्य कृतयुग्म उद्देशक १ पद्मलेश्य ज्योज उद्देशक २ पद्मलेश्यद्वापरयुग्म उद्देशक ३ और पद्मलेश्य कल्योज उद्देशक ४ इन सब में आलाप प्रकार अपने आप उभावित कर लेना चाहिये। पद्मलेश्या किन किन जीवों के होनी है सो सूत्रकारने 'पंचએકવીસમા ઉદ્દેશાથી અઠયાવીસમા સુધીના આઠ ઉદ્દેશાના પ્રારભ -- ' एवं ' पहलेस्साए वि चत्तारि उद्देखना कायव्वा' इत्यादि
ટીકાય -કૃષ્ણલેશ્યાનાં પ્રકરણમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણેનું કથન ચાર ઉદ્દેશારૂપ પદ્મલેશ્યા નારકેા વિગેરેના સંબ’ધમાં પણ કહેવા જોઇએ તે આ પ્રમાણે સમજવા. પદ્મલેશ્યા કૃયુગ્મ ઉદ્દેશેા ૧ પદ્મવેશ્યા ચૈાજ ઉદ્દેશે. ર્ પદ્મવેશ્યા દ્વાપરયુગ્મ ૩ અને પદ્મલેશ્યા કન્યેાજ ઉદ્દેશક ૪ આ બધામાં આલાપ પ્રકાર સ્વય' બનાવીને સમજી લેવા, પદ્મદ્રેયા કયા કયા જીવાને હાય
७४०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.२१-२८ पद्मशुक्लादिलेश्याः चत्वार उद्देशकाः ७४१ इत्यादि 'पंचिदियतिरिक्खजोणियाणं मणुस्साणं वेमाणियाणय एएसि पम्ह. लेस्सा' पश्चन्द्रियतिर्यग्योनिकानां मनुष्याणां वैमानिकानां च एतेषां जीवानां पद्मलेश्या भवति । 'सेसाणं नत्थि' शेषाणामेतद्वयतिरिक्तानां पद्मलेश्या न भवतीति 'सेव भंते ! से भंते ! त्ति' तदेव भदन्त! २ इति ।
'जहा पम्हलेस्साए एवं सुक्ललेस्साए वि चत्तारि उद्देसगा कायबा' यथापद्मलेश्यायां चत्वार उद्देशकाः कथिता एवमेव शुक्ललेश्यायामपि चत्वार उद्देशकाः कर्तव्या सर्वाऽऽलापप्रकारः स्वयमेवोहनीय इति । 'नवरं मणुस्साणं गमओ दिय तिरिक्ख जोणियाणं मणुस्साणं वेमाणियाण य एएसि पम्हलेस्सा' इस सूत्र पाठ द्वारा स्पष्ट किया है-पञ्चेन्द्रियतियश्चों के, मनुष्यों के एवं वैमानिक देवों के पद्मलेश्या होती है । 'सेसाणं नस्थि' इनके सिवाय और जो जीव बचते हैं उनके पद्मलेश्या नहीं होती है। सेव मते ! सेव भते ! ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
'जहा पम्हलेस्साए एवं सुक्कलेस्साए वि चत्तारि उद्देसगा कायच्या' पदमलेश्या में जिस पद्धति से चार उद्देशक प्रकट किये गये हैं छ ? भाटे सूत्रमारे ‘पचिंदियतिरिक्खजोणियाणं मणुरसाणं वेमणिगणय एएविं पम्हलेसा' मा सूत्र ५४२॥ २५८ ४२a छे. ५यान्द्रय तिर्थ याने, मनुष्याने. तथा नैयि हेवान पश्या है।य छे. 'सेसाणं नस्थि' मामा शिपाय જે જીવે બાકી રહે છે, તેઓને પદ્દમલેશ્યા હોતી નથી..
'सेव भंते ! सेव भते ! त्ति' 3 मन् मा५ देवानुप्रिये २ प्रमाणे ४ह्यु છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આપી દેવાનુપ્રિયનું આ વિષયના સંબંધમાં કહેલ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસવામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પેતાના આત્માને ભાવિત કરતા થા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા.
'जहा पम्हलेस्साए एवं सुक्कलेस्साए वि चत्तारि बढेसगा कायवा' ५६म લેશ્યાના કથનમાં જે પ્રમાણે ચાર ઉદેશાઓ કહેલા છે, એ જ પ્રમાણે શુકલ લેશ્વાના સંબંધમાં પણ ચાર ઉદ્દેશાઓ સમજી લેવા. તથા આ બધામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४२
भगवतीसरे जहा ओहि उद्देसएसु' नवरं मनुष्याणां गमकः प्रकारो यथा औधिकोदेश केषु एतस्यैव शतकस्य प्रथमोदेशके कथित स्तथैव ज्ञातव्यः । 'सेसं तं चेव शेषं तदेवपूर्व वदेव ज्ञातव्यमिति । एवं एए छसु लेस्सामु चउवीसं उद्देसगा' एवम् उपरोक्त प्रकारेण एते उद्देशका षट्सु लेश्यासु चतुर्विशति भवन्ति । प्रत्येकलेश्यानां कृतयुग्मादि चतुश्चतुरुद्देशकसद्भावात् । 'ओहिया चत्तारि' औधिकाश्चत्वार उद्देशका भवन्ति । 'सवे ते अठ्ठावीसं उद्देसगा भवंति' सर्वे ते सङ्कलनया अष्टाविंशतिरुद्देशका भवन्तीति। 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।
॥ एकचत्वारिंशत्तमे शतके २१-२८ उद्देशकाः समाप्ताः ॥ उसी पद्धति से शुक्ललेश्या में भी चार उद्देशक कह लेना चाहिये । तथा इन सब में आलाप प्रकार स्वयं ही उद्भावित कर लेना चाहिये। परन्तु मनुष्यों के सम्बन्ध में गमक प्रकार जैसा औधिक उद्देशक में कहा जा चुका है वैसा ही यहा वक्तव्य हुआ है। यही बात 'नवरं मणुस्साणं गमओ जहा ओहि उद्देसए' इस सूत्रपाठ द्वारा यहां समझाई गई है । 'सेस तं चेव' बाकी का और सब कथन पूर्व के ही जैसा है । 'एवं एए छसु लेस्सासु चवीसं उद्देसगा' इस प्रकार छह लेश्याओं के सम्बन्ध में समस्त उद्देशक २४ होते हैं। क्योंकि प्रत्येक लेश्या में प्रत्येक लेश्यावालो में कृतयुग्मादिरूप चार चार उद्देशक हैं। तथा-'मोहिया चत्तारि' औधिक उद्देशक ४ हैं। इस प्रकार से सव
આલાપને પ્રકાર સ્વયં બનાવીને સમજી લેવો જોઈએ પરંતુ મનુષ્યોના સંબં. ધમાં ગમકેને પ્રકાર ઔઘિક ઉદ્દેશામાં એટલે કે-આ ભગવતી સૂત્રના એકતાળીસમા શતકના પહેલા ઉદેશામાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એ જ प्रभानु थन सम पु. मे४ पात 'नवर मणुस्खाणे गम भो जहा ओहि उद्देसए' मा सूत्र५।४।२। मडिया समवेa छ, 'सेस तचेव' मानुं भी तमाम उथन पडता हा प्रभागेनुं छे. 'एवं एए छसु लेस्सासु चउवीसग' उसगा' शत भा छ वेश्यामाना समयमा सघा भजीन २४ यावीस ઉદેશાઓ થઈ જાય છે કેમ કે દરેક લેામાં–એટલે કે દરેક લેશ્યાવાળા भामा तयुभ तयुमा ३५ यार या२ शा। थाय छे. तथा 'ओहिया જરા ઓધિક ઉદેશાઓ ૪ ચાર છે. આ રીતે બધા મળીને ૨૮ અઠયાવીસ ઉદેશાઓ થઈ જાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०४१ उ. २९-५६ भवलिद्धिक रा. कृ. नैरयिकोत्पत्तिः ७४३ ।। 'अह २९ - २६ उद्देसगा' ॥
मूलम् - भवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्मनेरइयाणं भंते ! कओ उववज्र्जति जहा ओहिया पढमगा चत्तारि उद्देसगा तहेव निरवसेसं एए चत्तारि उद्देसगा । सेवं भंते! सेवं भंते । ति । २९-३२ ।
कण्हलेस्स भवसिद्धिय रासिजुम्मकडजुम्म नेरइयाणं भंते! कओ उववज्जति जहा कण्हलेस्साए चत्तारि उद्देसगा भवंति तहा इमे वि भवसिद्धिय कण्हलेस्सेहि वि चत्तारि उद्देगा कायव्वा ॥४१-३३-३६॥
एवं नीललेस्स भवसिद्धिएहि वि चत्तारि उद्देसगा कायव्वा ॥४१-३७-४०॥
एवं काउलेस्सेहि विचत्तारि उद्देसगा ॥४१-४१-४४॥ तेउलेस्सेहि विचत्तारि उद्देसगा ओहिय सरिसा । ४१-४५-४८। पहले सेहि विचत्तारि उद्देगा ॥ ४१-४९-५२॥ सुक्कलेस्सेहि वि चत्तारि उद्देसगा ओहियसरिसा । एवं एए वि भवसिद्धिएहि वि अट्ठावीसं उद्देसगा भवंति । सेवं भंते! सेवं भंते ! ति ॥४१-५३-५६ ॥
४१-२९-५६ - उद्देसगा समत्ता
मिलकर २८ उद्देशक होते हैं । 'सेव' भते ! सेव भते त्ति' इन पदों की व्याख्या पूर्व के ही जैसी है !
४१ वे शतक में २१ से लेकर २८ तक के उद्देशक समाप्त हुए
'सेवं भंते ! सेव भवे ! त्ति' हे भगवन् खप देवानुप्रिये या विषयभां કહેલ સઘળું કથન સત્ય છે હું ભગવન્ આપ દેવાનુપ્રિયે કહેલ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યો વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અને તપથી પાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. IIસૂ॰૧॥ એકવીસમા ઉદ્દેશાથી અઠયાવીસમા સુધીનાઆઠ ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત ૪૧-૨૧થી૨૮
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीक्ष
छाया--'भवसिद्धिक राशियुग्म कृतयुग्मनेरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते यथा औधिकाः प्रथमका श्चत्वार उद्देशका स्तथैव निरव शेषम् एते चत्वार उद्देशकाः तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति ॥४१. २९-३२॥ ___ कृष्णलेश्य भवसिद्धिक राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? यथा कृष्णलेश्यायां चत्वार उद्देशका भवन्ति तथा-इमेऽपि भवसिद्धिक कृष्णलेश्यरपि चत्वार उद्देशकाः कर्तव्याः ॥४१.३३-३६।।
एवं नीललेश्य भवसिद्धिकैरपि चत्वार उद्देशकाः कर्तव्याः ॥३७-४०॥ एवं कापोतलेश्यैरपि चत्वार उद्देशकाः ॥४१, ४१-४४॥ तेजोलेश्यैरपि चत्वार उद्देशकाः ॥४१, ४५-४८॥ पद्लेश्यैरपि चत्वार उद्देशकाः ॥४१,४९-५२॥
शुक्ललेश्यैरपि चत्वार उद्देशका औधिकसदृशाः । एवमेतेऽपि भवसिद्धिकैरपि अष्टाविंशतिरुद्देशका भवन्ति । तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥४१,५३-५३
॥४१, २९-५६ उद्देशकाः समासाः ।। टीका--'भवसिदियरासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भते! कभी भववज्जति' भवसिद्धिकराशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्यो यावदेवेभ्यः ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह-'जहा' इत्यादि, 'जहा ओहियापढमगा चत्तारि उद्देसगा' यथा औधिकाः सामान्याः प्रथमका आधा श्चत्वार
_ शतक ४१ उद्देशक २९ से ५६ तक 'भवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरझ्याण भते! को उववज्जति'
टोकार्थ-हे भदन्त ! राशियुग्म में कृतयुग्म राशिप्रमित भवसिद्धिक नैरयिक किस स्थान विशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं क्या वे नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं अथवा यावत् देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'जहा ओहिया पढमगा चत्तारि उद्देसगा' 'हे गौतम ! जैसे पहिलेके चार औधिक उद्देशक कहे ઓગણત્રીસમા ઉદ્દેશથી બત્રીસમા સુધીના ચાર ઉદેશાને પ્રારંભ'भवसिद्धिय रासिजुम्मकडजुम्म नेरइयाण भवे ! को उववज्जति' ७.
ટીકાથું–હે ભગવન રાશિયુગ્મમાં કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણવાળા ભવસિદ્ધિક નરયિકે કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન થાય છે ? શું તેઓ નૈરયિકેમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યચનિકેમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવોમાંથી આવીને उत्पन्न थाय छ १ मा प्रश्नना त्तभ प्रभुश्री ४ छ -'जहा ओहिया पढमगा
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧૭
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०५१ ३.२९-३६ भवसिद्धिकरा. कृ. नैरयिकोत्पत्तिः ७४५ उद्देशकाः कथिता एतस्मिन्नेव शतके तहेव निरवसेसं एए चत्तारि उद्देसगा' तथैव तेनैव रूपेण निरवशेषम् एतेऽपि भवसिद्धिक कृतयुग्मादि नारकादीनामपि चत्वार उद्देशका वक्तव्या इति, 'सेव भंते ! सेव भंते । ति तदेव भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥
॥४१, २९-३२ उद्देशकाः समाप्ताः॥ कण्हलेस्स भवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरयाणं भंते ! को उववज्जति' कृष्णलेश्य भवसिद्धिकराशियुग्म कृतयुग्म नारकाः खलु मदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते कि नरयिकेभ्यो यावत् देवेभ्यो वा समुत्पयन्ते ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह-पूर्वातिदेशेन गये हैं इसी शतक में 'हेव निरवसेसं एए चत्तारि उद्देसगा' उनी प्रकार से इन भवसिद्धिक कृतयुग्मादि नारक आदिकों के भी चार उद्देशक यहा वक्तव्य हुए हैं। 'सेवं भते! सेवं भंते !त्ति' इन पदों की व्याख्या पूर्व के जैसी है। ॥४१ वे शतक में २९ से लेकर ३२ तक के उद्देशक समाप्त हुआ।
कण्हलेस्स भवसिद्धियरासिजुम्मकडजुम्म नेरइयाण भते! को उववज्जति' इत्यादि।
टीकार्थ-हे भदन्त ! राशियुग्म में कृतयुग्मराशिप्रमित कृष्णलेश्य भवसिद्धिक नैरयिक किस स्थान विशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? चत्तारि उचगा' गौतम!२वी शत मा शतम पडसाना र मौखिक
शाम। वामां मावेस छ, से०४ प्रमाणे 'तहेव निरवसेस एए चत्तारि gar” આ ભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મ વિગેરે નારકોના સંબંધમાં પણ ચાર ઉદેશાઓ પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે અહિયાં સમજવા.
'सेव भंते ! सेव भते ति 3 सावन् मा५ हेवानुप्रिये मा विषयमा કહેલ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયે કહેલ સઘળું કથન સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. ઓગણત્રીસમા ઉદેશાથી લઈને બત્રીસમા સુધીના ચાર ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત
॥४१-२८-३२॥ તેત્રીસમાં ઉદ્દેશાથી છત્રીસમા સુધીના ચાર ઉશએનું કથન–
'कण्हलेस्स भवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाण मंते ! कओ उवव. जति' त्याहि.
ટીકાર્ય—હે ભગવન રશિયુગ્મમાં કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણુ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક નૈરયિકે કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નરયિકોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યચનિકેશમાંથી આવીને
भ० ९४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
SCIRBARE
भगवतीने 'जहा' इत्यादि, 'जहा कण्हलेस्साए चत्तारि उद्देसगा भवति' यथा कृष्णलेश्या प्रकरणे एतस्यैव शतकस्य पश्चमाधुद्देशकेषु चत्वार उद्देशका भवन्ति 'तहा इमे वि' तथा-तेनैव प्रकारेण इमेऽपि । 'कण्हलेस्स भवसिद्धिएहि वि चत्तारि उद्देसगा कायना' कृष्णलेश्य भवसिद्धिक नैरयिकादिकैरपि कृष्णलेश्य भवसिद्धिक कृतयुग्म कृष्णलेश्य भवसिद्धिक ज्योज भासिद्धिक कृष्णलेश्य द्वापरयुग्म कृष्णलेश्य भवसिद्धिक कल्योज रूपा चत्वार उद्देशकाः कर्तव्या इति
प्रयस्त्रिंशत्तमात् षट्त्रिंशत्तमपर्यन्तोद्देशका समाप्ताः ॥३३-३६॥ क्या वे नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं अथवा यावत् देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? इसका पूर्वातिदेश से उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम से कहते हैं-'जहा कण्हलेस्साए चत्तारि उहेसगा भवंति' हे गौतम ! इसी शतक के पंचमादि चार उद्देशकों में जिस प्रकार से बताये गये हैं 'तहा इमे वि' उसी प्रकार से ये 'कण्हलेस्स भवसिद्धिए हि वि चत्तारि उद्देसगा कायव्या' कृष्णलेश्य भवसिद्धिक नैरयिकादि जीवों के साथ भी चार उद्देशक बना लेना चाहिये। जैसे-कृष्णलेश्य कृतयुग्म भवसिद्धिकोदेशक १, कृष्णलेश पोज भवसिद्धिकोद्देशक २, कृष्णलेश्य द्वापरयुग्म भवसिद्धिकोद्देशक ३, और कृष्णलेश्य कल्योज भवसिद्धिकोद्देशक ४ इस प्रकार से राशियुग्म में कृष्णलेश्य भवसिद्धिक नैरधिकों के सम्बन्ध में ये चार उद्देशक हो जाते हैं । इस प्रकार ३३ वें उद्देशक से लेकर ३६ वें उद्देशक तकके ४ उद्देशक ४१ वे शतक में समाप्त हुए । ४१, ३३-३६। ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે 'जहा कण्हलेस्साए चत्तारि उद्देसगा भवंति' गौतम ! An inीस शतना पायमा अदृशामा २ प्रमाना या२ देशाम। मा०या छ, 'तहा इमे बि' ४ प्रमाणे मा 'कण्हलेस भवसिद्धिएहि वि चत्तारि उद्देसगा कायव्या' वेश्यावाण सिद्धि नै२४ वानी समयमा ५५ यार ઉદેશાઓ કહેવા જોઈએ. જેમ કે કૃષ્ણલેશ્યાવાળા કૃતયુગ્મ ભવસિદ્ધિક નૈરચિકેના સંબંધમાં પહેલે ઉદ્દેશ ૧ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા જ ભવસિદ્ધિક ઔરચિકેના સંબંધમાં બીજો ઉદ્દેશે ૨ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા દ્વાપરયુગ્મ ભવસિદ્ધિક નરયિકના સંબંધમાં ત્રીજે ઉદ્દેશ ૩ અને કૃષ્ણલેશ્યાવાળા કાજ ભવસિદ્ધિક નૈરયિકના સંબંધમાં ચેશે ઉદ્દેશ ૪ આ રીતે રાશિયુગ્મમાં કૃષ્ણલેશ્યાવાળા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.३७-५२ नोललेश्य भ. चत्वारोदेशकाः ७४७
'एवं नीललेस्स भवसिद्धिएहि वि चत्तारि उद्देसगा कायद्या' एवमेव कृष्णलेश्य भवसिद्धिकवदेव नीललेश्य भवसिद्धिकैरपि चत्वार उद्देशकाः कृतयुग्मादि. रुपाः कर्तव्याः ॥ सप्तत्रिंशत्तमाच्चत्वारिंशत्तम पर्यन्ताः समाप्ताः ॥३७-४०॥ ___एवं काउलेस्से हि वि चत्तारि उद्देसगा' एवमेव कापोतलेश्यैरपि चत्वार उद्देशकाः कर्त्तव्या। एते चत्वारिंशत्तमात् चतुश्चत्वारिंशत्तमपर्यन्ता उद्देशका समाप्ताः ॥४१-४४॥
‘एवं नीललेस्स भवसिद्धिहि वि चत्तारि उद्देसगा कायव्वा'
टीकार्थ-इसी प्रकार से-कृष्णलेश्य भवसिद्धिक जैसे ही नीललेश्य भवसिद्धिक नैरयिकादिकों के सम्बन्ध में भी चार उद्देशक कर्तव्य होते हैं। जैसे-नीललेश्य कृतयुग्म भवसिद्धिक द्देशक १ नीललेश्ययोज भवसिद्धिकोद्देशक २, नीललेइप द्वापरयुग्म भवसिद्धिक उद्देश ३ और नीललेश्य कल्योज भवसिद्धिक उद्देशक ४ इस प्रकार ३७ वे उद्देशकसे लेकर ४० वें उद्देशक तक के ४ उद्देशक ४१ वें शतक में समाप्त हुए। ભવસિદ્ધિ નરયિકના સંબંધમાં આ ચાર ઉદેશાઓ થઈ જાય છે. આ રીતે તેત્રીસમા ઉદેશાથી લઈને છત્રીસમા ઉદ્દેશા સુધીના ૪ ઉદેશાઓ સમાપ્ત
॥४१-33 थी ६॥ તેત્રીસમા ઉદ્દેશથી ૩૬ સુધીના ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત 'एव नीललेस्स भवसिद्धिएहि वि चत्वारि उदेसगा कायव्वा' त्याल
ટીક—આજ પ્રમાણે-કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિકના કથન પ્રમાણે જ નીલલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક નૈરયિકોના સંબંધમાં પણ ચાર ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઈએ. જેમકે–નીલલેશ્યાયુક્ત કૃતયુગ્મ ભવસિદ્ધિક નરયિકના સંબંધમાં પહેલે ઉદ્દેશો ૧ નીલલેશ્યાવાળા જ ભવસિદ્ધિક નૈરયિકેના સંબંધમાં બીજો ઉદેશે. નીલલેશ્યાવાળા દ્વાપરયુગ્મ ભવસિદ્ધિક નરયિકના સંબંધમાં ત્રીજે ઉદેશે ૩ અને નીલલેશ્યાવાળા કલ્યાજ ભવસિદ્ધિકના સંબંધમાં ૪ ચોથો ઉદ્દેશ સાડ ત્રીસમા ઉદ્દેશથી ૪૦ સુધીના ચાર ઉદેશાઓ સમાપ્ત થયા ૪-૩થી
‘एवं काउलेसे हि वि चत्तारि उद्देसगा कायव्वा' त्याल
ટીકાર્થ—અજ પ્રમાણે કાપતલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક નરયિકના સંબં. ધમાં પણ ચાર ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઈએ.
આ રીતે આ એકતાળીસમા ૪૧ શતકમાં ૪૧ એકતાળીસમા ઉદ્દેશથી લઈને ચુમ્માળીસ સુધીના ચાર ઉદેશાઓ સમાપ્ત ૪૧-થી ૪૧ ૪જા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
'तेउलेस्से हि विचत्तारि उद्देगा ओहियसरिसा' तेजोलेश्यैरपि तेजोलेश्य भवसिद्धिकासुरकुमारादिकैरपि चत्वार उद्देशका औधिकसदृशाः कर्तव्याः || पञ्चचत्वारिंशत्तमात् अष्टचत्वारिंशत्तमपर्यन्ता उद्देशकाः समाप्ताः ॥४५- ४८ ॥
७४८
'पहले सेहि वि चचारि उद्देगा' पदमलेश्यामाश्रित्यापि पद्मलेश्य भवसिद्धिक तिर्यक् पञ्चेन्द्रियादिकमाश्रित्यापि कृतयुग्मादिरूपा श्रुत्वार उद्देशकाः कर्त्तव्याः । एकोनपञ्चाशत्तमाद् द्विपञ्चाशत्तमपर्यन्ता उद्देशका समाप्ताः । ४९-५२
'एवं काउलेस्सेहिं वि चत्तारि उद्देसगा कायव्वा' इत्यादि । इसी प्रकार से कापोतलेश्य भवसिद्धिक नैरयिकादिकों के सम्बन्ध में भी चार उद्देशक करने योग्य होते हैं । इस प्रकार ४१ वें उद्देशक से लेकर ४४ वें उद्देशक तक के ४ उद्देशक ४१ वे शतक में समाप्त हुए । ४१, ४१-४४॥
'ते उलेस्सेहिं विचत्तारि उद्देगा ओहिय सरिसगा' इत्यादि । तेजोलेश्य भवसिद्धिक असुरकुमारादिकों के सम्बन्ध में भी चार उद्देशक अधिक उद्देशक के जैसे करने योग्य होते हैं । इस प्रकार ४५ वे उद्देशक से लेकर ४८ वें उद्देशक तक के ४ उद्देशक ४१ वे शतक के समाप्त हुए । ४१, ४५-४८॥
'पहले सेहिं विचत्तारि उद्देगा' इत्यादि'
पद्मलेश्य भवसिद्धिक तिर्यक्पंचेन्द्रियादिकों को लेकर भी कृतयुग्मादिरूप चार उद्देशक कर लेना चाहिये। इस प्रकार ४९ वे उद्देशक से लेकर ५२ वे उद्देशक तक के ४ उदेशक ४१ वे शतक में समाप्त हुए ४१, ४९-५२ ॥
'ded सेहिं वि चत्तारि उद्देगा ओहिय खरिसगा' इत्याहि
ટીકા —તેજોવૈશ્યા ભવસિદ્ધિક નૈરયિકાના સબંધમાં પણ ચાર ઉદ્દેશાએ ઔદ્યિક ઉદ્દેશાના કથન પ્રમાણે કહી લેવા જોઈ એ.
આ રીતે પિસ્તાળીસમા ઉદ્દેશાથી લઇને અડતાળીસમા ઉદ્દેશા સુધીના ચાર ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત ૫૪૧-૪૫ થી ૪૮ાા
ટીકા
પંચેન્દ્રિયને લઈને
'पहले से िविचत्तारि उदेसगा' इत्याहि પદ્મલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક તિય પણ કૃતયુગ્મ વિગેરે રૂપે ચાર ઉદ્દેશાએ ખનાવીને સમજી લેવા. આ રીતે આગણપચાસમા ઉદ્દેશાથી પર ખાવન સુધીના ચાર ઉદ્દેશાઓ सभाप्त ॥४१-४५ - थी पा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
----
-
--
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.५३-५६ शुक्ललेश्य भ. चत्वारोद्देशकाः ७४९
'मुक्कलेस्सेहि वि चत्तारि ओहिय सरिसा' शुक्ललेश्य मन्तव्यापि कृतयु. ग्मादिरूपा श्चत्वार उद्देशका औधिकसहशा एव कर्तव्या इति । एवं एएवि भवसिद्धिए वि अट्ठावीसं उद्देसगा भवंति' एवं पूर्ववदेव एते भवसिद्धिकैरपि अष्टाविशतिरुदेशका भवन्तीति ! 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' तदेवं भदन्त तदेवं. भदन्त ! इति। त्रिपश्चाशत्तमान् षट् पश्चाशत्तम पर्यन्ता उदेशका समाप्ताः ॥५३.५६
'सुक्कलेस्सेहिं वि चत्तारि ओहिय सरिसा' इत्यादि । शुक्ललेश्यावालों को आश्रित करके भी औधिक उद्देशकों के जैसे ही कृतयुग्मादि रूप चार उद्देशक पना लेना चाहिये । 'एवं एए वि भवसिद्धिएहिं वि अट्ठावीसं उद्देसगा भवंति' इस प्रकार भवसिद्धिको के सम्बन्ध में भी २८ उद्देशक हो जाते हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि भवसिद्धिक जीवों के कृतयुग्मादिरूप से चार उद्देशक तो औधिक हैं और ६ लेश्याओं सम्बन्धी चार चार उद्देशक होने से चौबीस उद्दे. शक ये हो जाते हैं । इस प्रकार से कुल यहां २८ उद्देशक हैं । 'सेव भंते ! सेवं भंते ! सि' इन पदों की व्याख्या पूर्ववत् ही है । इस प्रकार ५३ वें उद्देशक से लेकर ५६ वे उद्देशक तक के ४ उद्देसक ४१ ३ शतक में समाप्त हुए ४१, ५३-५६॥
'सुक्कलेस्सेहि चत्तारि ओहिय सरिसगा' शुसवेश्यावाणासाना साश्रय કરીને ધિક ઉદ્દેશાઓનિ જેમ જ કૃતયુગ્માદિ રૂપ ચાર ઉદ્દેશાઓ કહેવા
2. 'एव एए वि भवसिद्धिएहि वि अट्ठावीस उसगा भवंति' मा રીતે ભવસિદ્ધિકોના સંબંધમાં પણ ૧૮ અઠયાવીસ ઉદ્દેશાઓ થઈ જાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-શુકલેશ્યાવાળાઓના કૃતયુગ્માદિ રૂપ ચાર ઉદ્દેશાઓ તો ઔધિક છે. અને છ લેશ્યાઓ સંબંધી ચાર ચાર ઉદ્દેશાઓ થવાથી તેના ૨૪ ચોવીસ ઉદ્દેશાઓ થાય છે. આ રીતે અહિયાં બધા મળીને કુલ ૨૮ અઠયાવીસ ઉદ્દેશાઓ થાય છે.
'सेव भते ! सेव भते ! त्ति' समपन् ।५ हेवानुप्रिया विषयमा છે કથન કર્યું છે તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે, હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યો વંદના નમસ્કાર કરીને સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂત્ર આ રીતે પ૩ તેપનમાં ઉદૃશાથી લઈને ૫૬ છપ્પન સુધીના ૪ ચાર ઉદેશાઓ સમાપ્ત ૪૧–૫૩ થી ૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५०
'अह ५७ - ८४ उद्देगा '
मूळम् - अभवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते! कओ उववज्जंति ? जहा पढमो उद्देसो । नवरं मणुस्सा नेरइया य सरिसा भाणियव्वा सेसं तहेव । सेवं भंते! सेवं भंते । ति । एवं चउसु वि जुम्मेसु चत्तारि उद्देसगा ॥ ५७-६०॥
भगवतीस
कण्हलेस अभवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते! कओ उववज्जंति एवं वेव चत्तारि उद्देसगा ॥६१-६४॥ एवं नीललेस्स अभवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं चत्तारि उद्देगा ||६५ - ६८ ॥ काउलेस्सेहि वि चत्तारि उद्देसगा ॥६९-७२॥ तेउलेस्तेहि वि चत्तारि उद्देगा ॥ ७३-७६ ॥ पम्हलेस्सेहि विचत्तारि उद्देसगा ॥७७-८० ॥ सुक्कलेस्स अभवसि - द्धिएहि वे चत्तारि उद्देसगा ॥ ८१ - ८४॥ एवं एएसु अट्ठावीसाए वि अभवसिद्धिय उद्देसएसु मणुस्सा नेरइयगमेणं णेयव्त्रा । सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति । एवं एए वि अट्ठावीसं उद्देगा ॥ ६१-८४ ॥
छाया-अभवसिद्धिकराशियुग्म कृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते यथा प्रथम उदेशकः । नगरं मनुष्याः नैरयिकाच सदृशा भणितव्याः । शेषं तथैव, तदेव भदन्त ! तदेव ं भवन्त इति । एवं चतुर्ध्वपि युग्मेषु चत्वार उद्देगका । ५९-६०
कृष्णलेश्याभवसिद्धिक राशियुग्मकृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते एवमेव चत्वार उद्देशकाः । एवं नीललेश्याऽभवसिद्धिकराशियुग्मनैरयिकाणां चत्वार उद्देशकाः । कापोतलेश्यैरपि चत्वार उदेशकाः । तेजोलेश्यैरपि चत्वार उद्देशकाः । पद्मलेश्यैरपि चटवार उद्देशकाः । शुक्ललेश्याऽभवसिद्धिकैरपि चत्रार उदेशकाः । एवमेतेषु अष्टाविंशत्यामपि अभवसिद्धिकं देश केषु मनुष्या नैरधिकगमेण नेतव्याः । तदेव भदन्त ! तदेव भदन्त । इति । एवमेतेऽपि अष्टाविंशतिरुद्देशकाः ॥
सप्तपञ्चाशत्तमात् चतुरशीतितमपर्यन्ताः,
एकचत्वारिंशत्तमे शतके समाप्ताः ॥५९-८४||
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
F
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१ उ.५७-८४ अभवसिद्धिकरा. कृ. नैरयिकोत्पत्तिः ७५१
टीका-'अभवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! को उबवज्जति' अभवसिद्धिक राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्यो यावद्देवेभ्यो वा आगत्योत्पद्यन्ते ? इति प्रश्नः, उत्तरमाह-पूर्वातिदेशेन 'जहा' इत्यादि, 'जहा पढमो उद्देसो' यथा प्रथम उद्देशकः, एतस्यैव शतकस्य प्रथमो. देशके नारकाणां वक्तव्यता कथिता तथैवात्रापि ज्ञातव्या। तिर्यग्भ्यो मनुष्येभ्यो पाऽऽगत्योत्पद्यन्ते । शेषं प्रथमोदेशकवदेव ज्ञातव्यमिति । 'नवरं मणुस्सा नेरस्याय
शतक ४१ उद्देशक ५७ से ८४ तक ॥ 'अभवसिद्धिया रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! को उववज्जति' इत्यादि । ५७-६०॥
टीका-'अभवसिद्धिया रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! को उववज्जति' हे भदन्त ! राशियुग्म में कृतयुग्म प्रमाण अभवसिद्धिक नैरयिक किस स्थान विशेष से आकर उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं अथवा यावत् देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? पूर्वातिदेश द्वारा इस प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम से कहते हैं-'जहा पढमो उद्देसो' हे गौतम ! जैसी वक्तव्यता नारकों के सम्बन्ध में इसी शतक के प्रथम उद्देशक में कही गई हैं वैसी वक्तव्यता इनके सम्बन्ध में यहां जाननी चाहिये। तथा च-ये नैरयिक तिर्यञ्चों में से आकर के और मनुष्यों में से आकरके उत्पन्न होते हैं-ऐसा इस प्रश्न का उत्तर है। बाकी का और कथन प्रथम उद्देशक के जैसा ही है । 'नवरं मणुस्ता रइया य सरिमा
સત્તાવનમાં ઉદ્દેશાથી સાઈઠમા સુધીના ચાર ઉદેશાઓનું કથન 'अभवसिद्धिया गसिजुम्म कड़जुम्म नेरइयाण भते ! कओ उववज्जति'.
ટીકાર્થ–હે ભગવન રાશિયુગ્મમાં કૃતયુગ્મ પ્રમાણ અભવસિદ્ધિનરયિક કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરવિકેમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિર્યંચનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉપન થાય છે ? અથવા દેવોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર અતિદેશ દ્વારા આપતાં પ્રભુશ્રી ગૌતમ स्वामीन ४ छ -'जहा पढमोउद्देसओ' हे गौतम ! ना२न। એક્તાળીસમા શતકના પહેલા ઉદેશામાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણેનું સઘળું કથન તેના સંબંધમાં અહિ પણ સમજવું એટલે કેતે નરયિક તિયચનિકોમાંથી આવીને અથવા મનુષ્ય માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, આ પ્રમાણેને આ પ્રશ્નનો ઉત્તર છે. બાકીનું સઘળું કથન પહેલા
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५२
भगवतीस्त्र सरिसा भाणियन्या' नवरम्-केवलं प्रथमोद्देशकापेक्षया इदमेव लक्षण्यं यत अवामवसिद्धिकप्रकरणे मनुष्या नारकाश्च सदृशा एव वक्तव्या इति । 'सेसं तहेव' शेष तथैव प्रथमोद्देशक देव ज्ञातव्यम् 'चउसु वि जुम्मेसु चत्तारि उद्देसगा' चतु. लपि युग्मेषु कृतयुग्म ज्योज द्वापरयुग्म कल्योजरूपयुग्मचतुष्टयेषु चत्वार उद्दे. शका भवन्ति । सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।
एकचत्वारिंशत्तमे शतके सप्त पञ्चाशत्तमाद् आरभ्य षष्ठि पर्यन्ता उद्देशकाः समाप्ताः । ५७-६०॥ भाणिपन्या' परन्तु प्रथम उद्देशककी अपेक्षा यहां केवल यही विशेषता है कि इस अभवसिद्धिक प्रकरण में मनुष्य और नारक समान रीति में कहना चाहिये । 'सेसं तहेव' और बाकी का कथन प्रथमोद्देशक के ही जैसा है। 'चउसु वि जुम्मेसु चत्तारि उद्देमगा' यहां पर भी चार युग्मों में-कृतयुग्म, योज, द्वापरयुग्म और कल्योज-इन युग्मों में चार उद्देशक होते हैं। 'सेव भंते ! सेवं भंते ! ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २। इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्रीको बन्दना की और नमस्कार किया। बन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये। इस प्रकार ५७ वें उद्देशक से लेकर ६० वें उद्देशक तकके ४ उद्देशक ४१ वे शतक में समाप्त ।४१,५७,६०
शामा l प्रमाणे ४ छे. 'नवर मणुस्सा नेरइया य सरिसा भाणियव्वा' પરંતુ પહેલા ઉદ્દેશા કરતાં આ કથનમાં કેવળ એજ વિશેષપણુ આવે છે આ अससिद्विना ५२मा मनुष्य माने ना२४। सरमा १ मे. 'सेस तहेव' या शिवाय माडीनु सबथन पडे शामा द्या प्रमाणे छे. 'चउसु वि जुम्मेसु चत्तारि उद्देसगा' भरियां ५ यार युमीमा-कृतयुभ
જ દ્વાપરયુગ્મ અને કલ્યાજ આ ચાર યુમેના ચાર ઉદ્દેશાઓ થાય છે. _ 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' मापन मा५ हैवानुप्रिये या विषयमा જે પ્રમાણે કહેલ છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા જાસૂ૦૧ આ પ્રમાણે ૫૭ સત્તાવના ઉદેશાથી લઈને ૬૦ સાઈઠમા ઉદેશા સુધીના ચાર ઉદેશાઓ સમાપ્ત ૫૪૧-૫૭ થી ૬૦
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ ७,६१-६४ क. अभव. रा. कृ. नैरयिकोत्पत्तिः ७५३
'कण्हलेस्स अभवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! को उबवज्जति' कृष्णलेश्याऽभवसिद्धिक राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते कि नैरपिकेभ्यो यावदेवेभ्यो वा आगत्योत्पधन्ते इति प्रश्नः, उत्तरमाहपूर्ववदेव एवं चेत्र' इत्यादि, 'एवं चेव चत्वारि उद्देसगा' एवं पूर्ववदेव चतुरो युग्मानाश्रित्य चत्वार उद्देशका कर्तव्याः ॥६१-६४॥ __एवं नीललेस्स अभवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं चत्तारि उदे
कण्हलेस अभवसिद्धिय रासिजुम्मकडजुम्मनेरझ्याणं भंते ! को उपवजनि' इत्यादि सूत्र-६१-६४ ।
टीकार्थ-कण्हलेस्स अभवसिद्धिय रासिजुम्म डजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जति'
हे भदन्त ! राशियुग्म में कृतयुग्म प्रमाण कृष्णलेश्यावाले अभव. सिद्धिक नैरयिक किस स्थान विशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देयों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? 'एवं चेव' हे गौतम ! पूर्वके जैसे यहां पर भी चार युग्मों को आश्रित करके चार उद्देशक कह लेना चाहिये। इस प्रकार ६१ वें उद्देशक से लेकर ६४ वे उद्देशक तकके चार उद्देश ४१ ये शतक के समाप्त हुए । ४१,६१-६४॥
एवं नीललेस्स अभवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं चत्तारि उद्देसगा इत्यादि ६५-६८॥
'कण्डलेस्स अभवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाण भाते ! को उववज्जति' त्यात
ટીકાW—-હે ભગવન શિયુગ્મમાં કૃતયુગ્મ પ્રમાણે કૃષ્ણલેશ્યાવાળા અભવસિદ્ધિક નરયિકે કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? તેઓ નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યચનિકોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યોમાંથી આવીને ઉત્પન થાય છે ? કે દે માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કેएव चेव गौतम ! ५७२ प्रभारी अामा मावेस छे, मे प्रभारी અહિયાં પણ ચાર ચમેને આશ્રય કરીને ચાર ઉદેશાઓ કહેવા જોઈએ. આ રીતે ૬૧ એકસઠમા ઉદ્દેશથી લઈને ૬૪ ચેસઠમા ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત
॥४१-६१- थी ६४॥ 'एब नीललेस्स अभवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाण' चत्तारि उद्देसगा' या.
भ० ९५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५४
भगवतीस्त्रे
सगा' एवमौधिक प्रकरणवदेव अभवसिद्धिक राशियुग्म कृतयुग्म नारकाणामपि चतुरो युग्मानाश्रित्य चत्वार उद्देशका वक्तव्याः ||६५-६८।।
'काउलेस्सेहिं विचचारि उद्देसगा' इहापि पूर्ववदेव कापोतलेइयैः कापोतश्यामन्तर्भाव्यापि चतुरो युग्मानाश्रित्य चत्वार उद्देशकाः कर्त्तव्याः ।। ६९-७२ ॥
तेलेस्सेहिं विचचारि उद्देसगा' तेजोलेश्यैरपि चत्वार उद्देशकाः इहापि पूर्ववदेव तेजोलेश्यामन्तर्भाव्याभवसिद्धिकराशियुग्मकृतयुग्मादि नारकाणां युग्मभेदात् चत्वार उद्देशकाः कर्तव्या इति ॥७२-७६ ॥
टीकार्थ- 'एवं नीललेस्स अभवसिद्धिय रासिजुम्मकडजुम्म नेरइयाणं चत्तारि उद्देसगा' औधिक प्रकरण के जैसे राशियुग्म में कृतयुग्म प्रमाण नीललेइयावाले अभवसिद्धिक नैरथिको के सम्बन्ध में भी चार उद्देशक कहना चाहिये। इस प्रकार ६५ वे उद्देशक से लेकर ६८ वैं उद्देशक तक चार उद्देशक ४१ वे शतक में समाप्त हुए ४१, ६५ -६८ ।। 'कालेस्सेहिं विचत्तारि उद्देसगा' इत्यादि ६९-७२॥
'काउलेस्सेहिं विचत्तारि उद्देगा' पहिले के जैसे ही यहां पर भी कापोत लेश्यावालों अभवसिद्धिक नैरयिकों के सम्बन्ध में चार युग्मों को आश्रित करके चार उद्देशक होते हैं, ऐसा जानना चाहिये । इस प्रकार ६९ वें उद्देशक से लेकर ७२ वें उद्देशक तक के चार उद्देशक ४१ वे शतक में समाप्त हुए । ४१,६९-७२॥
'उस्सेहिं विचत्तारि उद्देसगा' इत्यादि ७३-७६ ॥
टीडार्थ' - ' एवं ' नीललेस्स अभवसिद्धिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं चत्तारि उद्देसगा' औधिः प्र४२शुभां ह्या प्रमाणे राशियुग्भमां द्रुतयुग्भ प्रमाणु नीलલેશ્યાવાળા અભવસિદ્ધિક નૈરયિકાના સબંધમાં પણ ચાર યુગ્માના આશ્રય કરીને ચાર ઉદ્દેશાઓ કહેવા જોઇએ.
આ રીતે ૬૫ પાંસઠમા ઉદ્દેશાથી લઇને ૬૮ અડસઠમા ઉદ્દેશા સુધીના ચાર ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત ૫૪૧-૬૫ થી ૬૮ા
' का उल्लेसेहिं वि चचारि उद्देसगा' इत्याहि
टीडार्थ - ' का उल्ले से हि वि चत्तारि उद्देगा' पडेलानी प्रेम ४ मडियां પશુ કાપાતલેશ્યાવાળા અભવસિદ્ધિક નૈરયિકાના સબંધમાં ચાર યુગ્માના આશ્રય કરીને ચાર ઉદ્દેશાઓ થાય છે, તેમ સમજવું,
આ પ્રમાણે ૬૯ એગણસિત્તેરમા ઉદ્દેશાથી લઈને ચાર ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત
थया. ॥४१-६८ थी ७२ ॥
'ते उस्सेहि विचत्तारि उद्देगा' इत्याहि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.७३-७६ रा. कृ. तेजो भवसिद्धिकोत्पत्तिः ७५५ ___ 'पम्हलेस्से हि वि चत्तारि उद्देसगा' पदुमलेश्यैरपि चत्वार उद्देशकाः पद्मलेश्या घटिताऽभवसिद्धिक राशियुग्म कृतयुग्म ज्योज द्वापर युग्म कल्योज नारकाणामपि चत्वार उद्देशकाः कर्तव्याः ॥७७-८०॥ ___ 'सुक्कलेस्स अभवसिद्धिएहि वि चत्तारि उदेसगा' शुक्ललेश्याऽभवसिद्धि____ 'तेउलेस्से हिं वि चत्तारि उद्देसगा' राशियुग्म में कृतयुग्मादि प्रमाण प्रमित तेजोलेश्यावाले अभयसिद्धिक नैरयिकों के सम्बन्ध में भी चार उद्देशक बनते हैं। ऐसा जाननाचाहिये । इस प्रकार ७३ वें उद्देशक से लेकर के ७६ वें उद्देशक तक के चार उद्देशक ४१ वे शतक में समाप्त हुए । ४१, ७३-७६॥
__ 'पम्हलेस्सेहिं वि चत्तारि उद्देसगा' इत्यादि ७७-८०॥
'पम्हलेस्सेहिवि चत्तारि उद्देसगा' पदमलेश्यावाले अभवसिदूधिक नैरयिकों के सम्बन्ध में भी चार उद्देशक बनते हैं-अर्थात् राशियुग्म में कृतयुग्म प्रमाण, व्योज प्रमाण, द्वापरयुग्म प्रमाण और कल्योजप्रमाण प्रमित पदूमलेश्यावाले अभवसिद्धिक नैरयिकों के चार उद्देशक बनते हैं, ऐसा जानना चाहिये । इस प्रकार ७७ वे उद्देशक से लेकर ८० वें उद्देशक तकके चार उद्देशक ४१ वे शतक में समाप्त हुए ४१,७७-८०॥ ___ 'सुक्कलेस्स अभवसिद्धिएहिं वि चत्तारि उद्देसगा' इत्यादि।
टा---'तेउलेस्सेहि वि चत्तारि उद्देसगा' राशियुग्भमा तयुभ विगेरे પ્રમાણુવાળા નલલેશ્યાવાળા અભાવસિદ્ધિક નૈરયિકેના સંબંધમાં પણ ચાર
शाय! थाय छ, तभ सभा. આ રીતે ૭૩ તેતરમા ઉદ્દેશથી લઈને ૭૬ છેતરમાં ઉદ્દેશા સુધીના ચાર ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત ૪૧-૭૬ થી ૭૬
'पम्हलेस्सेहि चत्तारि विदेगा' त्या
टी -'पम्हलेस्सेहि चत्तारि वि उद्देसगा' पदभवेश्यावा मसिद्ध નરયિકના સંબંધમાં પણ ચાર ઉદ્દેશાઓ થાય છે. અર્થાતુ-શિયુમમાં કૃતયુગ્મ પ્રમાણુ, ચેંજ પ્રમાણ દ્વાપરયુગ્મ પ્રમાણ અને કલ્યાજ પ્રમાણ પ્રમિત પદ્મશ્યાવાળા અભાવસિદ્ધિક નરયિકાના ચાર ઉદ્દેશાઓ બને छ, तम सम આ રીતે સતેરમા ઉદ્દેશથી લઈને ૮૦ એંસીમા ઉદ્દેશા સુધીના ચાર देश सभात ॥४१-७७-८०॥
'सुक्कलेस अभवसिद्धिएहि वि चत्तारि उद्देसगा' या
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५६
भगवती सूत्रे
कैरपि चत्वार उद्देशा भवन्तीति । एवं एएस अट्ठावीसाए वि अभवसिद्धिय उस मणुस्सा नेरइयगमेणं नेयन्ना' एवमेतेषु अष्टाविंशतावपि उद्देशकेषु मनुष्याणां वक्तव्यता नैरयिकवदेव ज्ञातव्येति । 'सेवं भंते ! सेव ं भंते! त्ति' तदेव मदन्त ! तदेव भदन्त ! इति । ८१-८४ ॥
'एवं एएवि अट्ठावीस उद्देगा' एवमेतेऽपि अष्टाविंशतिरुदेशका भवन्तीति ।
'सुक्रलेस अभवसिद्धिएहिं वि चन्तारि उद्देसगा' इसी प्रकार से शुक्ललेश्पावाले अभवसिद्धिकों के सम्बन्ध में भी चार उद्देशक बनते है । 'एवं एएस अट्ठावीसाए वि अभवसिद्धिय उद्देसएल मणुस्सा रइयगमेण नेयव्वा' जैसी इन २८ उद्देशकों में नैरयिकों की वक्तव्यता प्रकट की गई है वैसी ही वक्तव्यता मनुष्यों के सम्बन्ध में भी कर लेनी चाहिये । सेवं भते ! सेवं भंते! त्ति' हे भगवन् ! जैसा आपने यह विषय कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया । वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । इस प्रकार ८१ वें उद्देशक से लेकर के ८४ वें उद्देशक तक के चार उद्देशक ४१ वे शतक में समाप्त हुए |४१,८१-८४॥
'एवं एए वि अट्ठावीसं उद्दे लगा' इस प्रकार से ये भी २८ उद्देशक
अर्थ – 'सुकलेस्स अभवसिद्धिएहिं वि चत्तारि उदेखगा' मान प्रभा શુકલàશ્યાવાળા અભસિદ્ધિકાના સબંધમાં પણ ચ.ર ઉદ્દેશાઓ બને છે, 'ए' एए अट्ठावीसाए वि अभवसिद्धिय उदेखएस मणुस्सा णेरइयगमेण नेयत्वा' આ અઠયાવીસ ઉદ્દેશાઓમાં નૈયિકા સંબધી કથન પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણનું કથન મનુષ્ચાના સંબંધમાં પણ સમજી લેવું.
९०
'सेव' भ'ते ! सेव' भते ! त्ति' हे भगवन् आय हेवानुप्रिये ने प्रभानुं કથન કયુ છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હું ભગવન્ આપ દેવાનુ પ્રિયનું સઘળું કથન સથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. ાસૂ॰૧ા
આ રીતે ૮૧ એકયાસીમા ઉદ્દેશાથી લઈને ૮૪ ચાર્દશી સુધીના ચાર ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત ૫૪૧-૮૧-થી ૮૪ાા
'ए' एए वि अट्ठावीस' उद्देगा' मा रीते या महयावीस उद्देशाओ। थाय छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०४१ .८४-८७ स. राशि. कृ. नैरथिकोत्पत्तिः ७५७ ___एकचत्वारिंशत्तमे शतके सप्त पश्चाशत्तमोद्देश तश्चतुरशीत्यन्ता अष्टाविंशतिरु दशका समाप्ताः ॥५७-८४।
अह ८-११२ उद्देसगा मूलम्-सम्मदिहि रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते! कओ उववज्जंति एवं जहा पढमो उद्देसओ। एवं चउसु वि जुम्मेसु चत्तारि उद्देसगा भवसिद्धियसरिसा कायव्वा । सेवं भंते ! २ ति॥८५-८८॥
कण्हलेस्स सम्मदिदि रासिजुम्म कड जुम्म नेरइयाणं भंते! कओ उववज्जति ? एए वि कण्हलेस्तसरिसा चत्तारि वि उद्देसगा कायव्वा । एवं सम्मदिट्ठीसु वि भवसिद्धियसरिसा अट्ठावीसं उद्देसगा कायठवा । सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव विहरइ ॥८९-११२ उद्देसगा।
छाया--सम्यग्दृष्टि राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्स. धन्ते ? एवं यथा प्रथम उद्देशकः । चतुर्वपि युग्मेषु चत्वार उद्देशका भवसि. दधिकसहशा कर्तव्याः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।८५-८८ । ____ कृष्णलेश्य सम्यग्दृष्टि राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त । कुत उत्पद्यन्ते ? एतेऽपि कृष्णलेश्य सदृशाश्चत्वारोऽपि उद्देशकाः कर्तव्याः। एवं सम्यग्रदृष्टिष्वपि भवसिद्धिसदृशा अष्टाविंशतिरूदेशकाः कर्तव्याः । तदेवं भदन्तं तदेव भदन्त ! इति यावविहरति ।।८८ - ११२ उद्देशकाः ॥ ___टीका--'सम्महिहि रासिजुम्म कड जुम्म नेरइयाण भंते ! कओ उववज्जति' सम्यग्दृष्टि राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते कि नैरहोते हैं । ५७ उद्देशक से लेकर ८४ उद्देशक समाप्त ।।
॥शतक ४१ उद्देशक ८५-११२॥ 'सम्मद्दिवि रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! को उववज्जति'
टीकार्थ-सम्मदृिष्टि रासिजुम्म कडजुम्मनेरइयाणं भंते! कओ उवસત્તાવનમા ઉદ્દેશથી ચર્યાશી સુધીના ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત ૪૧૫૭-૮૪
પંચ્યાસીમાં ઉદ્દેશાથી અઠયાસી ઉદ્દેશા સુધી 'सम्मदिट्ठी रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाण भंते ! कओ उववज्जति'.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५८
भगवतीस्त्रे यिकेभ्यो यावद्देवेभ्यो वा आगत्य समुत्पधन्ते इति पूर्ववदेव प्रश्नः । उत्तरमाहपूर्वातिदेशेन-'एवं" इत्यादि, 'एवं जहा पढमो उदेसओ' एवं यथा प्रथम उद्देशकः एतस्यैव शतकस्य पथमे उद्देशके येन प्रकारेण उपपातादिकं कथितं तेनैव रूपेण इहापि सर्व ज्ञातव्यमिति । 'एवं चउसु वि जुम्मेसु चत्तारि उद्देसगा भवसिद्धिय सरिसा कायबा' एवं चतुर्वपि युग्मेषु कृतयुग्मयोजद्वापरयुग्मकल्योजेषु चत्वार उद्देशकाः भवसिद्धिकसदृशाः कर्तव्या यथा भवसिद्धिकमकरणे युग्म चतु. ष्टयमन्तर्भाव्य चत्वार उद्देशका औधिकार कथिता स्तथाऽत्रापि युग्म चतुष्टयघटिता धज्जति' हे भदन्त ! राशियुग्म में कृतयुग्म प्रमाण सम्यग्दृष्टि नेरयिक किस स्थान विशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नरयिकों में से
आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों में से आकरके उत्पन्न होते है ? पूर्वातिदेश से उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम से कहते हैं-'एवं जहा पढमो उद्देसओ' हे गौतम ! जिस प्रकार से इसी शतक के प्रथम उद्देशक में उपपात आदि कहे गये हैं उसी प्रकार से वे सब यहां पर भी कह लेना चाहिये। ‘एवं चउसु वि जुम्मेलु चत्तारि उद्देसगा भवसिद्धिय सरिसा कायव्वा' इस प्रकार चार युग्मों में कृतयुग्म व्योज द्वापरयुग्म एवं कल्योज में चार उद्देशक भवसिद्धिक नैरयिकादिकों के जैसे कर लेना चाहिये । अर्थात्-जैसे भवसिद्धिक प्रकरण में युग्म चतुष्टय को लेकर चार औधिक उद्देशक कहे गये हैं वैसे ही युग्म चतुष्टय को लेकर यहां पर भी चार औधिक उद्देशक कह लेना चाहिये। 'सेव भंते !
साथ-‘सम्मदिदि रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाण भते ! को उववज्जति' હે ભગવન રાશિયુગ્મમાં કૃતયુગ્મ પ્રમાણ સમ્યગ્દષ્ટિનરયિકે કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરયિકેમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યંચનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે કે દેવોમાંથી આવીને ઉત્પન થાય છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री गौतभाभी छ४-'एव जहा पढमो उद्देसओ' गौतम ! જે પ્રમાણે આ એકતાળીસમા શતકના પહેલા ઉદેશામાં કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે તેના ઉપપાત વિગેરે સઘળું કથન અહિયાં પણ કહેવું જોઈએ. 'एव चउसु वि जुम्मेसु चत्तारि उदेसगा भवसिद्धियसरिसा कायव्वा' मा प्रभा) ભવસિદ્ધિક ઔરયિકના કથન પ્રમાણે ચાર યુગ્મમાં કૃતયુગ્મ, વ્યાજ દ્વાપરયુમ અને કાજમાં ચાર ઉદેશાઓ ભવસિદ્ધિક નૈરયિકના કથન પ્રમાણે કહેવા જોઈએ. અર્થાત જે પ્રમાણે ભવસિદ્ધિક પ્રકરણમાં ચાર યુગ્મને લઈને ચાર ઔધિક ઉશાઓ કહેલ છે, એજ પ્રમાણે ચાર યુમનો આશ્રય કરીને અહિયાં પણ ચાર ઔધિક ઉદેશાઓ કહેવા જોઈએ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०४१ उ.८५-८८ कृ. स. राशियुग्म कृ. नैरयिकोत्पातः ७५९ श्वत्वार उद्देशका : कर्तच्चा इति । सेव भंते ! सेवं भंते ! ति तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त ! इति । ॥८५-८८॥
एकचत्वारिंशत्तमें शतके सम्यग्दष्टेश्चत्वार औधिकार समाप्ताः । 'कण्हलेस्स सम्मदिहिरासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! को उबवति' कृष्णलेश्य सम्यग्दृष्टि राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकाः खलु मदन्त ! कुत उत्पधन्ते किं नैरयिकेन्यो यावद्देवेभ्यो वा आगत्य समुत्पधन्ते इति पूर्ववदेव प्रश्न । उत्तरमाह-पूर्वातिदेशेन 'एएवि' इत्यादि, 'एएवि कण्हलेस सरिसा चत्तारि वि उदेसगा कायबा' एतेऽपि कृष्ण छेश्य सरशा एतच्छतकीय पञ्चमोदेशकसाशा सेवं भंते । त्ति' इन पदों का अर्थ पूर्वोक्त जैसा ही है। ४१ वे शतक में ये सम्यग्दृष्टि के चार औधिक
उद्देशक समाप्त हुए ॥४१, ८५-८८॥ 'कण्हलेस्स सम्मदिति रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते । को उववज्जति' इत्यादि ।
टीकार्थ-'कण्हलेस्स सम्मदिहि रासिजुम्म कडजुम्मनेरइयाणं भंते ! को उववज्जति' हे भदन्त ! राशियुग्म में कृतयुग्म प्रमित कृष्णलेश्यावाले सम्यग्दृष्टि नैरयिक किस स्थान विशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? पूर्वातिदेश द्वारा उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम से कहते हैं-'एएवि कहलेस्ससरिसा चत्तारि वि उद्देसगा ___'सेव भते ! सेव भते ! त्ति' में लगवन् मा५ हेवानुप्रिये २ प्रमाणे કહેલ છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે, હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયે કહેલ સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે, આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. આ રીતે સમષ્ટિના ચાર ઔધિક ઉદેશાઓ સમાપ્ત ૪૧-૮૫-૮૮ 'कण्हलेस सम्मदिट्टी रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाण मते ! कओ उवज्जति'
टी -'कण्हलेग्स सम्मदिवी रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाण मते ! कओ उज्जति' भगवन राशियुममा तयुम प्रमाण वेश्यावाणा सभ्याट નરયિકે કયા વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નૈરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિર્યંચ યોનિમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? પ્રશ્નનો ઉત્તર અતિદેશ દ્વારા આપતાં ગૌતમસ્વામીને પ્રભુશ્રી
छ -'एएवि कण्हलेससरिसा चत्तारि वि उदेसगा कायव्वा' 3 गौतम !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने चत्वारोऽपि उद्देशकाः कृतयुग्म ज्योज द्वापरयुग्म कल्योज घटिताः कर्तव्या। एवं सम्माधिद्विसु वि भवसिद्धियसरिसा अट्ठावीसं उसगा कायव्वा' एवं सम्यग्दटिष्वपि राशियुग्म कृतयुग्मस्यै का, सम्यग्दृष्टिव्योजस्य द्वितीयः सम्यग्दृष्टि द्वापर युग्मस्य तृतीयः, सम्यग्दृष्टि कल्पोजस्य चतुर्थः, ते एते चत्वार उद्देशका अधिकार १, ततः कृष्णलेश्य सम्यग्दृष्टेः कृतयुग्मादि घटितस्य चत्वारः८ । 'एवं नीललेश्य कायन्या' हे गौतम ! इनके सम्बन्ध में भी कृष्णलेश्यावालों के जैसेइसी शतक के पांचवें उद्देशक के जैसे-चार उद्देशक-कृतयुग्म, योज द्वापरयुग्म और कल्योज पद धदित चार उद्देशक-बनालेना चाहिये। 'एवं सम्मधिष्टिसु वि भवसिद्धिय सरिसा अट्टावीसं उद्देसगा कायव्या' इसी प्रकार से सम्पदृष्टियों के सम्बन्ध में भी भवसिद्धिक नैरयिकआदिकों के जैसे अठाईस उद्देशक, बनालेना चाहिये । वे इस प्रकार से बनते हैं-राशियुग्म में कृतयुग्ममित्त सम्यग्दृष्टि नरयिकादिकों का प्रथम उद्देशक ज्योज राशिमित सम्यग्दृष्टि नैरथिक आदिकों का द्वितीय उद्देशक, द्वापरयुग्म राशिप्रमित सम्यग्दृष्टि नैरपिकादिकोंका तृतीय उद्देशक कल्योजराशिप्रमित सम्यग्दृष्टि नैरकादिकोंका चतुर्थ उद्देशक ऐसे ये चार उद्देशक औधिक हैं। तथा कृतयुग्मादिराशिप्रमित कृष्णलेश्यावाले सम्यग्दृष्टि नैरयिकादिकों के चार उद्देशक, तथा આ રાશિયુગ્મમાં કૃતયુગ્મ પ્રમાણુ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ નૈરયિકેના સંબંધમાં પણ કૃષ્ણલેશ્યાવાળાના કથન પ્રમાણે અર્થાત્ આ એકતાલીસમા શતકના પાંચમા ઉદેશાના કથન પ્રમાણે એટલે કે-કૃતયુગ્મ, જ, દ્વાપર युभ, भने ४क्ष्या।पयुत प्यार देशाच्या मनावी खेप, ‘एवं सम्मदिद्विसु वि भवसिद्धियसरिसा अट्ठावीसं उदेसगा कायव्वा' मा प्रमाणे सभ्यष्टि વાળાઓના સમ્બન્ધમાં પણ ભવસિદ્ધિક નૈરયિકના કથન પ્રમાણે અઠયાવીસ ઉદેશાઓ સમજી લેવા, તે આ પ્રમાણે બને છે. રાશિચુમમાં કૃતયુગ્મ પ્રમાણ સમ્યગ્દષ્ટિ નૈરયિકના સમ્બન્ધમાં પહેલે ઉદેશે. ૧ જરાશિ પ્રમાણ સમ્યગ્દષ્ટિ નૈરયિકોના સમ્બન્ધમાં બીજો ઉદેશે. ૨ દ્વાપરયુગ્મરાશિપ્રમાણ સમ્યગ્દષ્ટિ રયિકના સંબંધમાં ત્રીજે ઉદ્દેશે. ૩ કલેજ રાશિ પ્રમાણ સમ્યદૃષ્ટિ નરયિકના સંબંધમાં ચોથે ઉદ્દેશે. ૪ આ પ્રમાણે ચાર વિક ઉદેશાઓ તથા કૃતયુગ્મ વિગેરે રાશિપ્રમાણુ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ નેરયિકના સંબંધમાં ચાર ઉદ્દેશાઓ તથા કૃતયુગ્મ વિગેરે રાશિપ્રમાણુ નીલલેશ્યાવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ નૈરયિકેના સંબંધમાં ચાર ઉદ્દેશાઓ તથા કૃતયુમ વિગેરે શશિપ્રમાણુ તેજોલેશ્યાવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ રિયિકાના સંબંધમાં ચાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ,८९-११२ कृ. स. राशि. कृ. नैरथिकोरपातः ७६१ कापोतलेक्य तेजोलेश्य पद्मलेश्य शुक्लेश्याना प्रत्येकस्य चत्वार चत्यार उद्देशका स्तदेवं सर्वे संडालनया अष्टाविंशतिरुदेशका भवन्ति, इति । 'सेवं मंते ! सेव' मंते ! ति' जाव विहरइ तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावद्विहरति ।
'एकचत्वारिंशत्तमे शतके ८९-११२ उद्देशका समाप्ताः॥ कृतयुग्मादिराशिमित नीललेश्यावाले सम्यदृष्टि नैयिकादिकों के चार उद्देशक, तथा कृतयुग्मादिराशिप्रमित कापोतलेक्यावाले सम्यदृष्टि नैरयिकादिकों के चार उद्देशक तथा कृतयुग्मादि राशिप्रमित तेजोलेश्यावाले सम्यग्दृष्टि असुरकुमारादिकों के चार उद्देशक, तथा कृतयुग्मादिराशिप्रमित पालेश्यावाले सम्यग्दृष्टि तिर्यपंचेन्द्रिय आदिकों के चार उद्देशक और कृतयुग्मादिराशिपमित शुक्ल. लेश्यावाले सम्यग्दृष्टि तिर्यक्रपंचेन्द्रियादिकों के चार उद्देशक इस प्रकार ६ लेश्या सम्बन्धी २४ उद्देशक ये हैं सब कुल मिलाकर यहां २८ उद्देशक होते हैं । सेव भंते ! सेव भंते ! ति जाव विहरई' हे भदन्त ! जसा आपने यह कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।
शतक ४१ उद्देशक ८९से ११२ तक समाप्त हुए ॥ ઉદેશાઓ તથા કૃતયુગ્મ વિગેરે રાશિ પ્રમાણ પદ્મશ્યાવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ નરયિકના સંબંધમાં ચાર ઉદેશાઓ તથા કૃતયુગ્મ રાશિ પ્રમાણે શુકલેશ્યાવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ નૈયિકના સંબંધમાં ચાર ઉદેશાઓ આ રીતે છ લેશ્યાસંબંધી ૨૪ ચોવીસ ઉદ્દેશાઓ થાય છે. અને બધા મળીને અહિયાં ૨૮ અઠયાવીસ ઉદેશાઓ થાય છે.
'सेव भंते ! सेव भंते ! ति जाव विहरइ' हे सगन् मा५ हेवानुप्रिये આ વિષયમાં જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન આ૫ દેવાનુપ્રિયનું કથન સર્વથા સત્ય જ છે, આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પિતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. સૂ૦૧ નેવ્યાસીમા ઉદ્દેશથી ૧૧૨ એકસબાર સુધીના વીસ ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત
૪૧-૮૯ થી ૧૧૨ા भ० ९६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
भगवती सूत्रे
॥ अह ११३-१४० उद्देसगा ॥
मूलम् -मिच्छादिट्टि रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उववज्र्ज्जति ? एवं एत्थ वि मिच्छादिट्टि अभिलावेणं अभवसिद्धिय सरिसा अट्ठावीसं उद्देसगा कायव्वा । सेवं भंते! सेवं भंते! ति ॥
॥ ११३ - १४० उद्देसगा समत्ता ||
छाया - मिध्यादृष्टि राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्प १ मत्रापि मिथ्याभिला पेनाभवसिद्धिकसदृशा अष्टाविंशतिरुद्देश का कर्त्तव्याः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ।
११३-१४० उद्देशकाः समाप्ताः ॥
टीका- 'मिच्छादिडिसिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उवरज्जति' मिथ्यादृष्टि राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिका : खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते कि नैरयिकेभ्यो यावद्देवेभ्यो वा आगत्य समुत्पद्यन्ते इति पूर्ववदेव प्रश्नः । उत्तरयस्यति - देशद्वारेण - " एवं " इत्यादि, एवं एत्थ विमिच्छादिट्टि अभिलावेणं अभवसिद्धिय ॥ शतक ४१ उद्देशक ११३-१४० ॥
'मिच्छादिहिरासिजुम्म कड जुम्मनेरइयाणं भंते! कओ उचवज्जति' इस्थादि ।
टीकार्थ- 'मिच्छादिट्ठि सिजुम्म कडजुम्मनेरइयाणं भंते ! कओ उचवज्जति है भदन्त ! राशियुग्म में कृतयुग्मराशिप्रमित मिध्यादृष्टि नैरयिक किस स्थान विशेष से आकर उत्पन्न होते हैं ? क्या वे मैरथिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? अतिदेशद्वारा उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम से कहते हैं-' एवं एत्थ वि
એકસે તેરમા ઉદ્દેશાથી એકસેાચાળીસ સુધીના ઉદ્દેશાઓનું કથન
'मिच्छा हिट्ठि रासिजुम्म कडजुम्मनेरइयाणं भंते ! कभी उववज्जंति' त्यिाहि टीअर्थ' - 'मिच्छाद्दिट्टि राखिजुम्मकडजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जंति' હું ભગવન્ રાશિયુગ્મમાં કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણ મિથ્યાસૃષ્ટિ નૈરયિકા ઢયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? શું તેએ નૈયિકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિય ચર્ચાનિકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુ ચૈામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય અતિદેશ દ્વારા આ પ્રશ્નના ઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचम्किीका श०५१ उ.११३-१४० मि. राशियुग्म कृ. नरयिकोत्पातः ७६३ सरिसा अट्टावीसं उद्देसगा कायया' एवं पूर्ववदेवत्रापि मिथ्यादृष्टयभिलापेना भवसिद्धिक सदृशा अष्टाविंशतिरुदेशकाः कर्तव्याः, यथाऽभवसिद्धिकपकरणे अष्टाविंशविरुद्देशकाः कथिता स्तेनैव रूपेण औधिकोद्देशकस्तथा षडलेश्यान्ती वेण षडुद्देशका मिलित्वा सप्तोद्देशकाः सर्वत्र कृतयुग्मादिचतुर्विधयुग्मानु प्रवेशेनाष्टाविंशतिरुद्देश का वक्तव्याः, पूर्व यत्रामवसिद्धिकपदं दत्तं तत्र प्रकृते मिथ्यादृष्टिपदं देयम् । 'सेवं भते । सेवं भते । त्ति' तदेव भदन्त तदेवं भदन्त इति ।
११३-१४० उद्देशकाः समाप्ताः॥ मिच्छादिहि अभिलावेणं अभवमिद्धियसरिसा अट्ठवीसं उद्देसगा कायव्या' हे गौतम ! इनके सम्बन्ध में भी मिथ्यादृष्टि पद के उच्चारण से अभवसिद्धिक नैरयिकादिकों के जैसे २८ उद्देशक बनालेना चाहिये । इनमें चार औधिक उद्देशक हैं। और ६ लेश्या सम्बन्धी २४ उद्देशक हैं। सब मिलकर २८ उद्देशक हो जाते हैं । इनके बनाने की विधि ऊपर प्रकट की जा चुकी है। इस प्रकार पहिले जहां भवसिद्धिक पदका प्रयोग किया गया है वहां वहां प्रकृत में मिथ्यादृष्टि पदका प्रयोग करना चाहिये । 'सेव भंते ! सेब भते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सब सत्य ही है २। इस प्रकार कहकर गौतम ने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया। वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान छे है-'एवं एत्थवि मिच्छादिट्ठि अभिलावेण अभवसिद्धियसरिसा अट्ठावीसं उद्देसगा कायव्वा' 3 गौतम ! | Aधमा ५ मिथ्याल्टि पहना प्यार साथ અભવસિદ્ધિક નરયિકના કથન પ્રમાણેના ૨૮ અઠયાવીસ ઉદેશાઓ કહેવા જોઈએ. આમાં પણ ૪ ચાર ઔધિક ઉદ્દેશાઓ થાય છે. અને છ વેશ્યા સંબંધી ૨૪ ચોવીસ ઉદ્દેશાઓ થાય છે. એ રીતે બધા મળીને ૨૮ અઠયાવીસ ઉદ્દેશાઓ થઈ જાય છે. આ અઠયાવીસ ઉદ્દેશાઓ કહેવાની રીત ઉપર પહેલાં બતાવવામાં આવેલ છે, તે પ્રમાણેની સમજવી. આ રીતે પહેલાં જ્યાં અભવસિદ્ધિક એ પદને પ્રવેગ કરવામાં આવેલ છે. ત્યાં ત્યાં મિથ્યાદષ્ટિ પદને પ્રયાગ કરીને સઘળું કથન કહેવું જોઈએ.
'सेव भते ! सेव भंते ! त्ति' मापन मा५ पानुप्रिये सा समयमा જે કથન કર્યું છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન આપ દેવાનુપ્રિયનું સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી અને નમસ્કાર કર્યા વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________
CEL
भगवती सूत्रे
'अह १४१ - १६८ उद्देसगा'
मूलम् - कण्हपक्खिय रासिजुम्मकडजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जंति एवं एत्थ वि अभवसिद्धियसरिसा अट्ठावीसं उद्देसगा कायव्वा । सेवं भंते! सेवं भंते ! ति । ॥१४१ - १६८ उद्देसगा समत्ता ॥
छाया -- कृष्णपाक्षिक राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्प धन्ते एवमत्रापि अमवसिद्धिकसदृशा अष्टाविंशतिरू देशकाः समाप्ताः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति
।। १४१ - १६८ उदेशका समाप्ताः ॥
टीका - - ' कण्हपक्खिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जंति' कृष्णपाक्षिक राशियुग्म कृतयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुन उत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्य आगत्य यावद्देवेभ्यो वा आगत्योत्पद्यन्ते इति पूर्ववदेव प्रश्नः, उत्तरमाह अतिदेशद्वारेण 'एवं' इत्यादि, 'एवं एत्थ वि अभवसिधियसरिसा पर विराजमान हो गये। शतक ४१ उद्देशक ११३-१४० समाप्त हुए ॥ शतक ४१ उद्देशक १४१ - १६८ ॥
'कहपक्खिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उबवज्जंति'
टीकार्थ- 'कपरासिजुम्मकडजुम्म नेरइयाणं भते ! कओ उद वज्र्ज्जति' हे भदन्त ! राशियुग्म कृतयुग्मराशिपति कृष्णपाक्षिक नैरयिक किस स्थानविशेष से आकरके उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं अथवा यावत् देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अतिदेशद्वारा इस प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभुश्री गौतम से कहते સયમ અને તપથી પાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. ાસૢ૦૧૫
એકસેતરમા ઉદ્દેશાથી એકસેાચાળીસ સુધીના અઠયાવીસ ઉદ્દેશાઓ સંપૂર્ણ
॥४१-११३-थी १४०॥
એકસે એકતાળીસમા ઉદ્દેશાથી એકસે અડસઠ સુધીના અઠયાવીસ ઉદ્દેશાઓનું કથન आल- 'कहपक्खिय राखिजुम्म कडजुम्म नेरइयाण' भंते ! कओ उववज्जंति' ४.
टी अर्थ - ' कण्हपक्लिय रासिजुम्म कडजुम्मने र इयाणं भंते ! कओ उववज्जंति' હે ભગવન્ રાશિયુગ્મમાં કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણ કૃષ્ણપક્ષવાળા નૈરયિકા કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? શુ તે નૈયિકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિય ચયેાનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનુષ્ચામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અતિદેશ દ્વારા આ પ્રશ્નના ઉત્તર ગૌતમસ્વામીને આપતાં પ્રભુશ્રી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ. १४१ - १६८ कृ. राशियुग्म कृ. नैरयिकोत्पातः ७६५
अट्ठावीस उद्देसमा कायन्त्रा' एवम् पूर्ववदेवात्रापि कृष्णपाक्षिक प्रकरणेऽपि अभवसिद्धिकत्रदेव । ष्टाविंशतिरुदेशकाः कर्त्तव्याः, यथा - अभवसिद्धिक प्रकरणेऽष्टाविंशतिरुदेशकाः कथिताः तथैवात्रापि तेनैव रूपेण अष्टाविंशतिरुद्देशकाः कर्त्तव्याः सेवं भंते ! सेवं भंते । त्ति' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त इति ।
wat
'एकचत्वारिंशत्तमे शतके एकचत्वारिंशदधिकशततमादारभ्याष्ट षष्टयधिक शतपर्यन्ता - उद्देशकाः समाप्ताः ॥ १४१ - १६८ ॥
हैं- हे गौतम ! ' एवं एत्थ वि अभवसिद्धिय सरिसा अट्ठावीस उद्देसगा कायव्वा' पहिले के जैसे यहां पर भी इस कृष्णपाक्षिक प्रकरण में भी- अभवसिदधिक नैरयिककादिकों के जैसे २८ उद्देशक बनाळेना चाहिये। अतः अभवसिद्धिक प्रकरण में जैसे अट्ठाईस उद्देशक कहे गये हैं वैसे ही उद्देशक २८ यहां पर कह लेना चाहिये। 'सेव' भते ! सेव' भ'ते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सर्वथा सत्य ही है २ । इस प्रकार कहकर गौतमने प्रभुश्री को वन्दना की और नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार कर फिर वे संयम और तपसे आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये । ॥१४१ से लेकर १६८ तक के उद्देशक ४१ वें शतक में समाप्त हुए ।
3
है - ' एवं एत्थ वि अभवसिद्धियसरिसा अट्ठावीस उद्देसगा कायव्वा' હે ગૌતમ પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે અહિયાં પણ આ કૃષ્ણપાક્ષિકના પ્રકરણમાં પણ અભવસિદ્ધિક નૈરયિકોના કથન પ્રમાણે અઠયાવીસ ૨૮ ઉદ્દેશાઓ બનાવીને કહેવા જોઈ એ. જેથી અભવસિદ્ધિક પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે અઠયાવીસ ઉદ્દેશાએ કહેવામાં આવ્યા છે, એજ પ્રમાણેના ૨૮ અઠયાવીસ ઉદ્દેશા અહિયાં પણ
डेवाले.
'सेव भंते! सेव भंते! त्ति' हे भगवन् या विषयभां न्याय देवानुप्रिये જે પ્રમાણે કહેલ છે, તે સઘળું કથન સત્રથા સત્ય જ છે. હે ભગવન્ આપ દેવાનુપ્રિયે કહેલ સઘળુ' કથન સથા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને વંદના કરી તેઓને નમસ્કાર કર્યાં વંદના નમસ્કાર કરીને તે પછી સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. પ્રસૂ૦૧ા
એકસે એકતાળીસમા ઉદ્દેશાથી અકસે। અડસઠ સુધીના અઠયાવીસ ઉદ્દેશાઓ સમાપ્ત ૫૪૧-૧૪૧ થી ૧૬૮મા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे ___ 'अह १६९-१९६ उद्देसगा' । मूलम्-सुक्कपक्खिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! कओ उववजंति एवं एत्थ वि भवसिद्धियसरिसा अट्टावीसं उद्देसगा भवंति। एवं एए सव्वे वि छन्नउयं उद्देसगसयं भवंति रासिजुम्मसयं ॥४१-१९६॥
जाव सुक्कलेस्सा सुक्कपक्खिय रासिजुम्म कलिओगवेमाणिया जाव जइ सकिरिया तेणेव भवग्गहणेणं सिझंति जाव अंतं करेंति ? णो इणटे समझे। सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति, भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ, करेत्ता वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासीएवमेयं भंते ! तहमयं भंते! अवितहमेयं भंते! असंदिद्धमेयं भंते! इच्छियमेयं भंते! पडिच्छियमेयं भंते ! इच्छियपडि. च्छियमेयं भंते ! सच्चेणंए समढे जे णं गन्भे वयह त्ति कटु अपूतिवयणा खलु अरिहंता भगवंतो समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता संजमेणं तपसा अप्पाणं भावमाणे विहरई ॥१६९-१९६॥ इगचत्तालीसइमं रासिजुम्मसयं समत्तं ॥४१॥ भगवई समत्ता॥
छाया--शुक्लपाक्षिकराशियुग्म कृतयुग्मनैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते ? एवमत्रापि भवसिदूधिक सदृशा अष्टाविंशतिरुदेशका भवन्ति एवमेते सर्वेऽपि षण्णवतीकमुद्देशकशतं १९६ भवति राशियुग्मशते ॥४१-१९६॥ ___ यावत् शुक्ललेश्याः शुक्लपाक्षिकराशियुग्म कल्योज वैमानिकाः यावत् यदि सक्रियाः तेनैव भवग्रहणेन सिद्धयन्ति यावदन्तं कुर्वन्ति ? नायमर्थः समर्थः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीर विकृत्व आदक्षिणपदक्षिणं करोति कृत्वा वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्थित्वा एवमवादी-एवमेतद् भदन्त ! तथ्यमेतत् भदन्त ! अवितयमेतद् भदन्त ! असं. दिग्धमेतद् भदन्त ! इच्छितमेतद् भदन्त ! प्रतीच्छितमेतद् भदन्त ! इच्छितप्रतीच्छितमेतद् भदन्त ! सत्यः खलु एषोऽर्थः यत् खलु यूयं वदथ इति कृत्वा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०४१ उ.१६९-१९६ शु. राशियुग्म क. नैरयिकोत्पात: ७६७ अपूतिवचनाः खलु अर्हन्तो भगवन्तः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति पन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति ।।४१॥ एकचत्वारिंशत्तमं राशियुग्म शतं समाप्तम् ॥४१॥
भगवती समाता टीका-'मुक्कपक्खिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाण भंते ! को उववज्जति' शुक्लपाक्षिकराशियुग्मकृतयुग्म नैरयिकाः खलु भदन्त ! कुत उत्पद्यन्ते कि नैरयिकेभ्य आगत्य यावदेवेभ्यो वा आगत्य समुत्पधन्ते इति पूर्ववदेव प्रश्नः उत्तरमाह-हापि पूर्वातिदेशेनैव एवं' इत्यादि, ‘एवं एत्य वि भवसिद्धियसरिसा अट्ठावीसं उद्देसगा भवंति' एवं पूर्ववदेवात्रापि शुक्लपाक्षिकेऽपि भवसिदधिक सहशा अष्टाविंशतिरुद्देशका भवन्ति चत्वार औधिकाः कृतयुग्मादि चतुष्टय घटिताः
॥शतक ४१ उद्देशक १६९-१९६।। 'सुक्कपक्खिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाणं भंते ! को उययज्जति' इत्यादि।
टीकार्थ-'सुक्कपक्खिय रासिजुम्म कडजुम्मनेरइयाणं भंते ! कओ उववज्जंति' राशियुग्म में कृतयुग्मराशिप्रमाण शुक्लपाक्षिक नैरयिक हे भदन्त ! किस स्थान विशेष से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या वे नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा यावत् देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? इस प्रश्न का उत्तर भी पूर्वातिदेशद्वारा देते हुए भगवान् गौतमस्वामी से कहते हैं-'एवं एत्थ वि भवसिद्धियसरिसा अट्ठावीसं उद्देसगा भवंति' हे गौतम ! पूर्व के जैसे यहां शुक्लपाक्षिक के सम्बन्ध में भी भव. सिद्धिक नैरपिकादिकों के प्रकरण के जैसे २८ उद्देशक होते हैं। इन એકસે ઓગણસિત્તેરમા ઉદ્દેશાથી એકસે છનુ સુધીના ઉદ્દેશાઓનું કથન 'सुक्कपक्खिय रासिजुम्म कडजुम्म नेरइयाण भंते ! कओ उववअंति' त्या
टा--'सुक्कपक्खिय रासिजुम्मकडजुम्म नेरइयाण भते ! को उववज्जति' રાશિયુગ્મમાં કૃતયુગ્મ રાશિ પ્રમાણે શુકલપાક્ષિકના નરયિંકે હે ભગવન કયા સ્થાન વિશેષથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તેઓ નરયિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તિયચનિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા મનવ્યોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય छ १ मा प्रश्रन। उत्त२ मति द्वारा आयतां प्रभुश्री -'एव एत्थ वि भवसिद्धियसरिसा अट्ठावीस उद्देसगा भवंति' , गौतम सिद्धिना કથન પ્રમાણે અહિયાં શુકલપાક્ષિકના સંબંધમાં પણ ૨૮ અઠયાવીસ ઉદેશાઓ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६८
-
भगवतीने पडलेश्या घटिता चतुर्विंशतिरित्येवमष्टाविंशतिरुद्दे शका भवन्ति, 'एवं एए सम्वे वि छन्नउयं उसगसयं भवति रासिजुम्मसए' अष्टाविंशतिरौधिकाः, अष्टाविंशतिभवसिद्धिकस्य, अष्टाविशत्यमरसिद्धिकस्य सम्यग्दृष्टि मिथ्यादृष्टि कृष्णपाक्षिक शुक्लपाक्षिकानां सर्वसङ्कलनया एवमेते पर्वेऽपि षण्णवतिकमुद्देशकशतं भवति राशियुग्मशते राशियुग्मशतके एकचत्वारिंशत्मे सर्वेऽपि उदेशकाः षष्णवत्युत्तरशतममाणा भयन्तीत्यर्थः । 'जाव सुकछेस्सा सुकपक्खियरासिजुम्मकलियोगमें कृतयुग्मादि चार पद घटित चार तो औधिक उद्देशक हैं और कृष्णलेश्यादि ६ लेश्याओं के ४-४ उद्देशक हैं। इस प्रकार सब २४ उद्देशक हो जाते हैं । 'एवं एए सम्वे वि छन्न उयं उद्देसगसयं भवति रासिजुम्मसए' इस प्रकारसे इस राशियुग्म शतक में समस्त उद्देशक १९६ हो जाते हैं । इनमें २८ औधिक उद्देशक हैं । भवसिद्धिक नैरपिकों के २८ उद्देशक हैं । अभवसिद्धिक नैरयिकोंके २८ उद्देशक हैं। सम्यग्दृष्टि नैरयिकों के २८ उद्देशक है । मिथ्यादृष्टि नरयिकों के २८ उद्देशक हैं शुक्लपाक्षिक नैरयिकों के २८ उद्देशक हैं । और कृष्णपाक्षिक नैरयिकों के २८ उद्देशक हैं। सब मिलकर ये इस राशियुग्म शतक में १९६ उद्देशक हैं।
'जाव सुक्कलेस्ला सुक्कपक्खिय रासिजुम्म कलिभोग वेमाणिया'
हे भदन्त ! यावत् राशियुग्म में कल्योज राशिममित शुक्ललेश्या થાય છે, તેમાં કૃતયુગ્મ વિગેરે ચાર પદો યુકત ચાર ઉદ્દેશાઓ ઔધિક ઉદ્દે શાએ થાય છે, અને કૃષ્ણલેશ્યા વિગેરે છ વેશ્યાઓના ચાર-ચાર ઉદ્દેશાઓ सय छे. सधा भणीने मध्यावीस हेशा। 28 नय छे. 'एवं एए सव्वे वि छन्नउय उद्देसगसय भवंति गसिजुम्मसए' मा रीत मा २॥शियुम शतमi બધા મળીને એકસછનું ઉદ્દેશાઓ થાય છે. તેમાં ૨૮ અઠયાવીસ ઉદેશાઓ છે, ભવસિદ્ધિક નૈરયિકના ૨૮ અઠયાવીસ ઉદેશાઓ છે. અભવસિદ્ધિક નૈરયિકોના સંબંધમાં ૨૮ અઠયાવીસ ઉદ્દેશાઓ થાય છે. સમ્યગ્દષ્ટિ નરયિકના સંબંધમાં અઠ્યાવીસ ઉદ્દેશાઓ થાય છે. મિથ્યાદષ્ટિ નૈરયિકોના સંબંધમાં અઠ્યાવીસ ઉદેશાઓ થાય છે. શું લપાક્ષિક નરયિકના સંબંધમાં અઠયાવીસ ઉદેશાઓ થાય છે. અને કૃષ્ણ પાક્ષિક નરયિકોના સંબંધમાં અઠયાવીસ ઉદ્દેશા થાય છે. આ બધા મળીને આ રાશિયુગ્મ શતકમાં ૧૯૬ એકછનું देशा। थाय छे.
'जाव सुक्कलेस्सा सुक्कपक्खिय रासिजुम्म कलिभोगवेमाणिया' भन् થાવત્ રાશિયુમમાં કાજ રાશિપ્રમાણુ શુકલેશ્યાવાળા શુકલપાક્ષિક નરયિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.१६९.१९६ शु. शु. रा. कलियो० सिद्धत्वम् ७६९ वेमाणिया' यावच्छुक्ललेश्या शुक्लपाक्षिक राशियुग्म कल्योज वैमानिकाः यायपदेन कृष्णलेश्य नीललेश्य कापोतलेश्य तेजोलेश्य पदूमलेश्य शुक्लपाक्षिक कृतयुग्मत आरभ्य शुक्लपाक्षिक राशियुग्म कल्योज वैमानिकान्तानांपूर्ववचिना संग्रहो भवति इति । 'जाव जइ सकिरिका तेणेव भवग्गहणेणं सिझंति जाव अंतं करेंति' यावत् यदि सक्रिया स्तेनैव भवग्रहणेन सिद्धयन्ति यावदन्तं कुर्वन्ति ? अत्र प्रथम वायत्पदेन प्रथमोदेशकीयः 'यदि सक्रिया' एतत्पूर्वतन संपूर्णस्य पकरणस्य संग्रही भवति । द्वितीय यावत्पदेन बुद्धचन्ति मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति सर्वदुःखाना मित्यस्य ग्रहणं भवतीति सक्रियाः सर्वे तेनैव भवग्रहणेन सिद्धयन्तीत्यादि प्रश्ना, उत्तरमाहवाले शुक्लपाक्षिक वैमानिक 'जाव जइ सकिरिया' यावत् यदि वे सक्रिय है तो क्या 'तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झति' उसी भव से सिद्ध होते हैं 'जाव अंतं करेंति यावत् समस्त दुःखों का अन्त करते हैं? यहां प्रथम यावाद से ऐसा पाठ गृहीत हुआ है कि राशियुग्म में कृष्णलेश्यावाले, नीललेश्यावाले, कापोतलेश्यावाले, तेजोलेश्यावाले, पनलेश्यावाले कृतयुग्म राशिप्रमाण प्रमित, व्योजराशि प्रमाण प्रमित, द्वापरयुग्मराशिप्रमाण प्रमित एवं कल्पोज राशिममाण प्रमित शुक्लपाक्षिक तक के वैमानिकदेव हैं वे क्या उसी भव ग्रहण से सिद्ध होते हैं-यावत्-वुद्ध होते हैं, मुक्त होते हैं, परिनिर्वात होते हैं और सर्व दुःखोंका अन्त करते हैं ? 'जाव जइसकिरिया' इस पाठ में जो यावत्पद आया है उससे सक्रियपद के पूर्व में आगत जो पाठ है वह सब गृहीत हुआ है। यह पाठ इसी शतक के प्रथम उद्देशक में आ चुका है। इस 'जाव जइ सकिरिया' यावत् ने तो लिया सहित डाय तो शु तेणेव भवग्गहणेणं सिझति' मे मम सिद्ध थाय छ १ 'जाव अंत करेंति' यापत् સમસ્ત દુઃખોનો અંત કરશે ? અહિયાં પહેલા યાવન્મદથી એ પાઠ ગ્રહણ કરાયો છે કે રાશિયુમમાં કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નીલેશ્યાવાળા કાપતલેશ્યાવાળા તેશ્યાવાળા, પદ્દમલેશ્યાવાળા જે કૃતયુગ્મ રાશિપ્રમાણુ પ્રમિત, એજ રાશિ પ્રમાણવાળા, દ્વાપરયુગ્મ રાશિપ્રમાણવાળા અને કલ્યાજ રાશિપ્રમાણવાળા, શુકલપાક્ષિક સુધીના વૈમાનિક દે છે, તેઓ શું એજ ભવગ્રહણથી સિદ્ધ થઈ જાય છે? યાવતુ બુદ્ધ થાય છે? મુકત થાય છે? પરિનિર્વાત થાય છે? मन स माने। 'तरे छे १ 'जाव जइ सकिरिया' ॥ ५४मा યાવત્પદ આવેલ છે, તેનાથી સક્રિય એ પદની પહેલાં જે પાઠ આવેલ છે. તે સઘળે પાઠ ગ્રહણ કરાવે છે, આ પાઠ આ શતકના પહેલા ઉદેશામાં
भ० ९७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे 'णो इणडे समडे नायमर्थः समर्थः देवा एते तेनैव भवग्रहणेन न सिद्धयन्ति देवानां सिद्धयमावादिति भावः । 'सेव भंते ! सेव भंते ! त्ति' तदेव' भदन्त ! तदेवं भदस्त ! इति कथयित्या 'भगव' गोयमे भगवान् गौतमः 'समणं भगवं महावीर' श्रमणं भगवन्तं महावीरम् ‘तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ' विकृत्वः -बिया. रम् आदक्षिणं प्रदक्षिणं करोति, 'करेत्ता' कृत्वा 'वंदइ नमंसई' बन्दते नमस्यति' वंदित्ता नमंसिता' वन्दित्वा नमस्यित्वा एवं क्यासी' एवम्-वक्ष्यमाणमकारेण अवादी-'एवमेयं भंते' एवमेतद् भदन्त ! यद् देवानुपियेण कथितं तत् एवमेव 'तहमेयं भते !' तथ्य-सत्यमेतद् भदन्त ! 'अवितहमेयं भंते ! अवितथमेतद् भदन्त ! प्रश्न के उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'णोइणढे सम?' हे गौतम! यह अर्थ समर्थित नहीं हुआ है। क्योंकि जो देव होते हैं वे इसी भवग्रहण से सिद्ध नहीं होते हैं देवों के सिद्धि का अभाव रहता है। 'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! जैसा आपने यह कहा है वह सब सर्वथा सत्य ही है । इस प्रकार कहकर 'भगवं गोयमे भगवान् गौतमने 'समणं भगवं महावीरं श्रमण भगवान् महावीरको 'तिक्खुत्तो आयाहिणं पया. हिणं करेइ' तीन चार आदक्षिण प्रदक्षिण किया। 'करेत्ता वंदइ, नमंसई'
आदक्षिण प्रदक्षिण करके वन्दना की, नमस्कार किया। 'वंदित्ता नमः सित्ता' बन्दना नमस्कार कर फिर उन्होंने प्रभुश्री से 'एवं वयासी' ऐसा कहा 'एवमेयं भते ! तहमेयं भंते ! 'अवितहमेयं भते ! असंदिद्धमेयं भंते ! इच्छियमेयं भंते ! पडिच्छियमेयं भते ! 'हे भदन्त ! जैसा मावेस छे, म प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री गौतमस्वाभान ४ छ है-'णो इणदे समटे गौतम ! । मथ ५२।१२ नथी. भ १-२ सय हाय छे.तसा આજ ભવગ્રહણથી સિદ્ધ થતા નથી. સક્રિયેન-સિદ્ધિની પ્રાપ્તિનો અભાવ રહે છે.
सेव' भते ! सेव भते । त्ति' हे भगवन् मा५ हेवानुप्रिये २ प्रभा ४थन કરેલ છે, તે સઘળું કથન સર્વથા સત્ય જ છે. હે ભગવન્ આપી દેવાનુપ્રિયનું सणु थन सपथा सत्य छे. या प्रमाणे ४डीने 'भगव गोयमे' सपा गौतमत्वामी 'समण' भगवं महावीर” श्रम भवान महावीरने 'तिक्खुतो आयाहिण पयाहिण करेइ' अपार माक्षिण प्रक्षि। 30 'करे ता वंदइ नमसइ' साक्षिा प्रक्षिा नवनाशनमः॥२ . 'वदित्ता नमंसिचा' पहना नमः।२ ४रीने तमामे प्रभुश्रीन एवं वयासी' २॥ प्रमाणे । एवमेय भंते तहमेय भंते ! अवितहमेय भाते! असंदिद्धमेय भते ! इच्छियमेयं भंते ! पडि. च्छियमेय भते ! ३ मावन मा५ वानुप्रिये २ प्रमाणे ४ छे, ते सघणु थन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०४१ उ.१६९-१९६ शु. शु. रा. कलियो सिद्धत्वम् ७७१ हे भदन्त ! अवितथं सर्वथैव सत्यमित्यर्थः 'असंदिद्धमेयं भंते !' असंदिग्धम्सन्देहरहितं यथा भवेत्तथा एतत् 'इच्छियमेयं भंते !' इच्छितम् अभिलाषाविष. यीभूतम् एतद् भवदुक्तम् 'पडिच्छियमेयं भंते' प्रतीच्छित प्रकर्षेगामिलषितमेतत् । 'इच्छियपडिच्छियमेयं भते' इच्छित प्रतीच्छितमेतत् भदन्त ! 'सच्चेणं एसमडे' हे भदन्त ! देवानुपियेण कथित एषः खलु अर्थः सर्वथैव सत्यः । 'जण्णं तुम्भे वदह' यत् खलु यूयं वदथ त्ति कटु' इति कृत्वा-कथयित्वा, इत्यर्थः, 'अपूतिवयणा खलु अरिहंता भगवंतो' अपूति वचनाः खलु अर्हन्तो भगवन्तः । पूतिर्दोषः सगतो यस्य वचनात् इत्थं भूता स्तीर्थकरा भवन्ति, एतावता वचनातिशयत्वं वोधि. तम्' एवं कथनानन्तरं भगवान् गौतमः 'समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ' श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति 'वंदित्ता नमंसित्ता' वन्दित्वा नमस्थित्या 'संजमेण तपसा अपाणं भावेमाणे विहरई' संपमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरतीति ॥ इति श्री- विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां 'श्री भगवतीसूत्रस्य' प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां राशियुग्मशतमेकचत्वारिंशत्तमं शतं समाप्तम् ॥४१॥
॥ भगवती समाप्ता ॥ आप देवानुप्रियने कहा है वह ऐसा ही है । 'तहमेयं भंते 'हे भदन्त ! यह सर्वथा सत्य ही है । हे भदन्त ! यह असंदिग्ध ही है हे भदन्त ! यह मुझे इष्ट है । हे भदन्त ! यह मुझे स्वीकृत है। 'इच्छियपडिच्छिय. मेयं भंते !' हे भदन्त ! यह मुझे ईच्छित प्रतीच्छित है। 'सच्चेणं एसमढे जं णं तुम्भे वदह' हे भदन्त ! जो आप देवानुप्रियने कहा है ऐसा यह अर्थ सर्वथा सत्य ही है 'त्ति कटु' ऐसा कहकर गौतमने 'अपूति वयमा खलु अरिहंता' अर्हन्त भगवन्त निर्दोष वचनवाले होते हैं इस लिये 'समणं भगवं महावीरं वंदह नमसह' श्रमण भगवान महावीर को तभा छे. 'तहमेय भते !' 3 मान ते सथा सत्य १ छे. मन કથન અસંદિગ્ધ જ છે. સંદેહ વગરનું છે. હે ભગવન તે મને ઈષ્ટ છે ભગવાન
४थन भने स्वीय छे. 'इच्छियपडिच्छियमेय भाते !' 3 सावन भने रित प्रतिति छ. 'सच्चेणं एसमटे जं गं तुब्भे वदह' ३ मन मा५ देवानुप्रिये डेस छ, त भर छ, अर्थात् सवथा सत्य १ छे.' तिकटू' मा प्रभारी डीने गौतमकामा 'अपूतिक्यणा खलु अरिहंता' मत भगवान निषि क्यना 3.य छ, तथा 'समण भगवौं महावीर वंदइ नमसइ'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७२
भगवतीसूत्रे
वन्दना की नमस्कार किया । 'व' दित्ता नमसित्ता संजमेणं तवसा अप्पार्ण भावेमाणे विहर' बन्दना नमस्कार कर फिर वे संगम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये || जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल जी महाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके एकतालीसवां राशियुग्म शतक समाप्त ॥ ४१ ॥
॥ भगवतीसूत्र का अनुवाद समाप्त हुआ ।
श्रमष्णु भगवन महावीरने वहना उरी नमस्र अर्ध्या वंदित्ता नर्मसित्ता' वहना नमस्कार रीने 'संजमेणं तवसा अप्पाणां भावे माणे विहरइ' संयम भने तपथी પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાન પર બિરાજમાન થયા. જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પુજ્ય શ્રી શ્વાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘ભગવતીસૂત્ર’ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના એકતાળીસમું રાયુિગ્મ શતક સમાપ્ત ૫૪ા ડાભગવતી સૂત્રના અનુવાદ સમાપ્તા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
फ्र
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका भगवतीसूत्रस्य शतकानामुद्देशकानां परिमाणम् ७३ ____ अथ शास्त्रपशस्ति प्ररूपयन् पूर्व शास्त्रस्य शतकानामुद्देशकानां च परिमाणमाह-'सव्व ए' इत्यादि,
मूलम्-सव्वाए भगवईए अमृतीसं सतं सयाणं १३८ उद्देसगाणं एगूणवीसई पंचवीसाइं सयाई १९२५॥
छाया-सर्वस्या भगवत्या अष्टत्रिंशं शतं शतानाम् उद्देशकानाम् एकोनविंशतिः पञ्चविंशानि शतानि १९२५॥
टीका-'सम्याए भगवईए' सर्वस्या भगवत्याः सर्वस्य भगवतीसूत्रस्य 'अट्ठतीस सयं सयाणं' शतानां शतकानाम् अष्टत्रिंशम्-अष्टत्रिंशदधिकं शतं १३८ भवति । अत्र भगवत्यामष्टात्रिंशदधिक शतसंख्यकानि १३८ शतकानि सन्तीति । तथाहि-प्रथमादारभ्य द्वात्रिंशत्पर्यन्तानि शतकानि अवान्तरशतकरहितानि ३२ त्रयस्त्रिंशत्तमशतकादारभ्य एकोनचत्वारिंशत्तमशतकं यावत सप्तसु शतकेषु प्रतिशतकं द्वादश द्वादश अवान्तर शतकानीति चतुरशीतिः शतकानि ८४ । चत्वारिंशत्तमशतके एकविंशतिः शतकानि २१, एकचत्वारिंशत्तमे
शास्त्र प्रशस्ति की प्ररूपणा करते हुए सूत्रकार पहिले इस शास्त्र के शतकों का परिमाण प्रकट करते हैं-- ___'सव्वाए भगवईए अट्टतीसं सतं सयाणं उद्देसगाणं एगूणवीसई पंचवीलाई सयाई' इस समस्त भगवती शास्त्र के १३८ शतक हैं। इनकी गणना इस प्रकार से है-प्रथम शतक से लेकर ३२ वें शतक तक अवान्तर शतक नहीं हैं। ३३ वे शतक से लेकर ३९ वे शतक तक के ७ शतको में १२-१२ अवान्तर शतक हैं। इस प्रकार ८४ शतक हैं। ४० वे शतक में २१ अवान्तर शतक हैं। ४१ वे शतक में अवान्तर
શાસ્ત્ર પ્રશસ્તિ શાસ્ત્ર પ્રશસ્તિની પ્રરૂપણ કરતાં સૂત્રકાર સૌથી પહેલાં શાસ્ત્રના શતક भने देशासाना प्रभानु थन प्रगट 3 छे.-'सब्वाए भगवईए अदतीस सत सयाण, उदेसगाणं एगूणकीस पंचवीसाइं सयाई' मा भगवती સત્રના ૧૩૮ એકસો આડત્રીસ શતકે કહ્યા છે તેની ગણત્રી આ પ્રમાણે છે. પહેલા શતકથી આરંભીને બત્રીસમા શતક સુધીમાં અવાન્તર શતકે આવતા નથી ૩૨ બત્રીસમા શતકથી ૩૯ ઓગણચાળીસમા શતક સુધી ૭ સાત શતકોમાં ૧૨-૧૨ બાર બાર અવાન્તર શતકો આવે છે. આ રીતે ૮૪ ચોર્યાશી શતક થઈ જાય છે, ચાળીસમા શતકમાં ૨૧ એકવીસ અવાન્તર શતકો કહ્યા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭.
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७४
भगवतींसू शतके तु अबान्तरशतकं नास्तीत्येवमेकमेब शतकम् १, तदेवं-३२-८४२१= १ सर्वसंकलनया अष्टत्रिशदधिकमेकं शतं (१३८) शतकानां भवति । तथा'उद्देसगाणं' उद्देशकानाम्-'एगूणबीसई पंचवीसाइं सयाई' पञ्चविंशत्यधिकानि एकोनविंशतिः शतानि १९२५ भवन्तीति ॥
अथोपसंहरन भगवतीस्त्रस्थितपदानां संख्यापतिपादिकां गाथामाह'चुलसीइ' इत्यादि। मूलम्-चुलसीइ सय सहस्सा, पयाण पवरवरनाणदंसीहिं।
भावाभावमणंता, पन्नत्ता एत्थ मंगंमि ॥१॥ छाया-चतुरशीति शतसहस्राणि, पदानां प्रवरवरज्ञानदर्शिभिः ।
भावाभावा अनन्ताः, प्रज्ञप्ता अत्राके ॥१॥ टीका-'चुलसीइ सयसहस्सा पयाणं पवरवरणाणदंसोहि' चतुरशीति शत प्रवरवरज्ञानदर्शिभिः प्रज्ञप्तानि अस्मिन्-भगवत्याख्य पश्चमाङ्गे पदानि चतुरशीति शतसहस्राणि विद्यन्ते इति पदानि विशिष्टसम्पदायगम्याणि प्रवराणां वरं यज्ज्ञानं तेन ज्ञानेन पश्यन्तीति प्रवरवरज्ञानदशिन स्तः के वलिभिरित्यर्थः शतक नहीं है। एक ही शतक हैं। इस प्रकार ३२-८४-२१ ये सब मिलकर १३८ शतक होते हैं । तथा उद्देशको की संख्या १९२५ है।
अब भगवतीसूत्र स्थित पदों की संख्या प्रतिपादक गाथाका कथन सत्रकार करते हैं--
'चुलसीइ सयसहस्सा पयाण पवरवरनाण दंसीहिं।
भावाभाव मणंता पन्नत्ता एत्य मंगंम्मि ॥१॥ इस भगवती नामके पंचम अङ्ग में पदों की संख्या केवली भगः वन्तोने ४४ लाख कही है। यह पदों की संख्या विशिष्ट संप्रदाय गम्य છે. તથા ૪૧ એકતાળીસમા શતકમાં અવાન્તર શતકે થતા નથી. એક જ શતક છે. આ રીતે ૩૨-૮૪–૨૧-૧ આ બધા મળીને કુલ ૧૩૮ એકસેને આડત્રીસ શતકે થઈ જાય છે. તથા ઉદેશાઓની સંખ્યા કુલ ૧૯૨૫ એક હજાર નવસો પચીસની કહેલ છે.
હવે ભગવતી સૂત્રમાં કહેલ પદની સંખ્યાનું પ્રતિપાદન કરનાર ગાથાનું સૂત્રકાર કથન કરે છે. --
'चुलसीई सयसहस्सा पयाण पवरवरनाणदंसीहिं।
भावाभावमणंता पन्नत्ता एत्थ मंगंमि ॥१॥ આ ભગવતી સૂત્ર નામના પાંચમા અંગમાં પદેની સંખ્યા કૈવલી ભગવાનેએ ૮૪ ચોર્યાશીલાખ કહેલ છે. આ પદેની સંખ્યા વિશેષ્ટ સંપ્ર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका भगवतीसूत्रस्य उपदेश प्रकारकथनम् ७७५ प्रज्ञप्तानीति योगः । इदमतस्य सूत्रस्य पदपरिमाणं कथितम् अथार्थ रूपमाह'भावाभावमणंता' भावाः जीवादयः पदार्थाः अभावाच ते एव जीवादयः अन्या. पेक्षया इति भावाभावाः, अथवा भाषा विधयः अभावा निषेधा इति भावाभावाः ते च भावाभावाः अनन्ताः 'पत्थ मंगमि अत्र अस्मिन् भगवतीनामके पश्चमाझे अथवा भावाभावै विषय भूतैरनन्तानि इति भावानन्तानि चतुरशीति शतसहस्राणि पदानि पज्ञप्तानीति गाथार्थः ॥१॥
मूलम्-पण्णत्तीए आइमाणं अटण्हं सयाणं दो दो उद्देसगा उहिसिज्जंति । णवरं चउत्थे सए पढमदिवसे अट्ट, बितियदिवसे दो उद्देसगा उदिसिज्जंति । णवमाओ सयाओ आरद्धं जावइयं जावइयं पवेइ तावइयं तावइयं एगदिवसेणं उद्दिसिज्जइ, उक्कोसेणं सयं पि एगदिवसेणं, मज्झिमेणं दोहिं दिवसेहि सयं, एवं जाव वीसइमं सयं, गवरं गोसालो एगदिवसेणं उदिसिज्जइ । जइ ठिओ एगेण चेव आयंविलेणं अणुन्नच्चइ। अहणं ठिओ आयंविलेणं छटेणं अणुपणच्चइ । एकवीसबावीस तेवीसमाई सयाइं एकेक दिवसेणं उदिसिज्जति । चउ. वीसइमं सयं दोहिं दिवसेहि छ छ उद्देसगा। पंचवीसइमं दोहिं दिवसेहि छ छ उद्देसगा । बंधिसयाइं अहसयाइं एगेणं दिवसेणं, सेढिसयाइं बारस एगेणं, एगिदिय महाजुम्मसयाई बारस एगेणं । एवं बेंदियाणं बारस, तेइंदियाणं बारस, चउरिदियाणं है। तथा भगवती सूत्र में जीवादिरूप भावपदार्थ एवं अन्य की अपेक्षा से अभाव रूप बेही जीवादिरूप अभाव पदार्थ अथवा भाव-विधि और अभाव-निषेध रूप भावाभाव अनन्त कहे है। अथवा विषयभूत भावाभावों से अनन्त चौरासी लाख पद कहे गये है। ऐसा यह गाथार्थ है। દાયથી જાણી શકાય છે. તથા આ ભગવતી સૂત્રમાં જીવાદરૂપ ભાવ પદાર્થ અથવા ભાવ વિધિ અને અભાવ નિષેધરૂપ ભાવાભાવ અનન્ત કહેલ છે. અથવા વિષયરૂપ ભાવાભાવોથી અનંત ચેર્યાશીલાખપદે કહેવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે આ ગાથાનો અર્થ થાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे बारस एगे वा। असन्नि पंचिंदियमहाजुम्मसयाई एकवीसं एगदिवसेणं उद्दिसिजति।रासिजुम्मसयं एगदिवसेणं उद्दिसिजइ ।
छाया-प्रज्ञप्त्याम् आदिमानाम् अष्टानां शतकानां द्वौ द्वौ उद्देशकौ च उहिश्येते, नवरं चतुर्थे शतके पथमदिपसे अष्ट, द्वितीय दिवसे द्वौ च उद्दिश्यन्ते । नवमात् शतकात् आरब्धं यावत्कं यावकं प्रवेचते तायकं तावत्कम् एकदिवसेन उद्दिश्यते, उत्कर्षेण शतकमपि एकदिवसेन, मध्यमेन द्वाभ्यो दिवसाभ्यां शतकम् एवं यावत् विंशतितमं शतकम्, नवरं गोशालम् (अध्ययनम्) एकदिवसेन उद्दिश्यते यदि स्थितः एकेनैव आचामाम्लेन अनुज्ञाप्यते । अथ खलु स्थितः आचामाम्छेन षष्ठेन अनुज्ञाप्यते एकविंशद्वाविंशत्रयोविंशतितमानि शतकानि एकेकदिवसेन श्रेणिशतकानि द्वादश एकेन एकेन्द्रियमहायुग्मशतकानि द्वादश एकेन । एवं द्वीन्द्रियाणां द्वादश, श्रीन्द्रियाणां द्वादश, चतुरिन्द्रियाणां द्वादश एकेन । असंज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां द्वादश, संज्ञि पञ्चेन्द्रियमहायुग्म शतकानि एकविंशतिः एकदिवसेन उद्दिश्यन्ते । राशियुग्मशतकम् एकदिवसेन उद्दिश्यन्ते ॥
टीका-कस्मिन् दिने कति उद्देशका उद्दिश्यते इत्याह-पन्नचीए' प्रज्ञप्त्याम् 'आइमाणं अट्ठण्हं सयाणं' आघानामष्टानां शतानाम् ‘दो दो उदेषगा उद्दिसिज्जति द्वौ द्वौ उद्देशको उद्दिश्यन्ते 'नवरं चउत्थे सए पढमदिवसे अट्ठ' नवरं विशेषस्त्वयं चतुर्थे शतके प्रथमदिवसे अष्ट उद्देशका उद्दिश्यन्ते तथा 'वितीयदिवसे दो उदेसगा उद्दिसिज्जति' द्वितीय दिवसे द्वौ उद्देशकौ उदिश्यते 'नवमामो सयाओ आरद्धं' 'पण्णत्तीए आइमाण अट्टण्हं सयाणं दो दो उद्देसगा उद्दिसिज्जति' इ.
टीकार्थ-एकदिन में कितने उद्देशक उपदिष्ट होते है इसके लिये कहा गया है कि प्रज्ञप्ति में आदि के आठ शतकों के दो दो उद्देशक एक एकदिन में उपदिष्ट होते है। परन्तु 'चउत्थे सए पढमदिवसे अट्ट' पहिले दिन चतुर्थ शतक के आठ उद्देशक और दूसरे दिन दो उद्देशक उपदिष्ट होते है । 'नवमाओ सयाओ आरद्धं जाधइयं २ पवेइ तावइयं २ एग
पण्णत्तीए आइमाणं अठण्ह सयाण' दो दो उदेसगा उदिसिज्जंति' ઈત્યાદિ સૂત્ર એકદિવસમાં કેટલા ઉદ્દેશાઓને ઉપદેશ કરી શકાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહેલ છે કે-પ્રજ્ઞપ્તિમાં પહેલા આઠ શતકના બબ્બે ઉદેશાઓ એક એક દિવસમાં ઉપદેશ આપી શકાય છે. અર્થાત પહેલા આઠ શતકના બબ્બે ઉદ્દેશાઓનું કથન દરરેજ કરી શકાય छ. परंतु 'चउत्थे सए पढमदिवसे अटू' पडे। हिवसे याथा शतना આઠ ઉદ્દેશાઓ અને બીજા દિવસે બે ઉદ્દેશાનો ઉપદેશ આપી શકાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका भगवती सूत्रस्य उपदेश प्रकारकथनम् ७७७ मपमात् शतादारब्धम् 'जावईये जायाय' यावतिक यावतिकं यावत् 'पवेई' प्रवेदयति-अवेदयति-शक्यते 'तावइयं तावइयं तावत्पमाणम् तावत्या माणम् 'एगदिवसेणे' एकदिवसेन 'उदिसिज्जइ' उद्दिश्यते नवमशतादारभ्य अग्रे यावत्यमाणं व्याख्यातुं शक्यते तावत्ममाण यथेच्छ व्याख्यातव्यमितिभावः। वियत्पर्यन्तं व्याख्यातव्यमित्याह-'उकोसेणं सयंषि एगदिवसेणं' उत्कर्षेण परिपूर्ण शतमपि एकदिवसेन 'मझिमेणं' मध्यमेन मध्यमतया 'दोहि दिवसेहिं संयं' द्वाभ्यां दिवसाभ्यां शतम् 'उदिसिज्जइ' उद्दिश्यते 'जहन्नेणं तिहि दिवसेहि सयं' जघन्येन त्रिभिर्दिवसैः शतकमुद्दिश्यते एवं जाव वीसइम सयं' एवं यावद विंशतितमं शतकं विशतितमशतक पर्यन्त मुद्दिश्यते 'नवरं विशेष. स्त्वयम् ‘गोसालो एगदिवसेणं उद्दिसिज्जई गोशालकशतं पञ्चदशम् एकदिवसेन उद्दिश्यते 'जइ ठिओ' यदि स्थितः यदि गोशालकाधिकारः स्थितः अवशिष्टो भवे. दिवसेणं उदिसिज्जइ तथा नौवें शतक से लेकर आगे जितना जितना एकदिन में कहा जा सके उतना उतना इच्छानुसार उपदिष्ट करना चाहिये-व्याख्यान में कहना चाहिये । इस प्रकार यदि एकदिन में भी उत्कृष्ट रूप से एन पूरा शतक व्याख्यात उपदिष्ट हो सकता हो तो व्याख्यात कर देना चाहिये और मध्यम रूप से यदि वह दो दिन में उपदिष्ट हो सकता हो तो उसे दो दिन में भी उपदिष्ट कर देना चाहिए और जघन्य से उसे तीन दिन में भी उपदेश में कह देना चाहिये 'एवं जाव वीसहमं स्यं' ऐसा यह शतक के उपदिष्ट होने का कथन बीसवें शतक तक कहा गया जानना चाहिए । परन्तु 'गोसालो एग. दिवसेणं उद्दिसिज्जड, पन्द्रहवां जो गोशालक शतक है उसका तो 'नवमाओ सयाओ आरद्धं जावइय'२ तावइय२ एगदिवसेणं उहिसिज्जइ' तथा નવમા શતકથી લઈને આગળ જેટલા જેટલા ઉદ્દેશાઓ એક દિવસમાં કહી શકાય એટલા એટલા ઉદેશાઓ ઈચ્છા પ્રમાણે કહેવા જોઈએ.-અર્થાત વ્યાખ્યાનમાં કથન કરવા જોઈએ. આ રીતે જે એકદિવસમાં પણ ઉત્કૃષ્ટ રૂપથી એક શતક પૂરેપૂરું વ્યાખ્યાનમાં કહી શકાય તેમ હોય તે પૂરેપૂરા એક શતકને ઉપદેશ કહેવું જોઈએ. અર્થાતુ ઉપદેશ આપ જોઈએ. અને મધ્યમ પણાથી જે તે બે દિવસમાં ઉપદેશ કહી શકાય તેમ હોય તો બે દિવસમાં પણ તેને ઉપદેશ मा. सन धन्यथा सिमां ५५ ५३४ा न . 'एवं जाव वीसइम सय” मारीत २ शतना उपदेश मा५१। समाधी थन वीसभा शत: सुधी हे . तम समा. परंतु 'गोसाले एगदिवसेणं उद्दिसिज्जइ' ५४२भु
शत छ, तना पहेश-व्याभ्यान मेर भ०९८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७८
भगवतीसूत्र चदा 'एगेण चेव आयंविलेणं' एकनैव आचामाम्लेन एकमाचामाम्लं कृत्वा द्वितीय दिवसे 'अणुन्नच्चई' अनुज्ञाप्यते उद्दिश्यते 'अहणं' अथ खलु पुनरपि च यदि 'डिओ' स्थितः अवशिष्टो भवेत्तदा सः 'आयविछेण छटेण अणुण्णचई' आचामाम्लेन षष्ठेन-आचामाम्ल द्वयेन वतीय दिपसे अनुज्ञाप्यते उद्दिश्यते 'एकवीस बावीस तेवीस इमाई सयाई एक्के कदिवसेणं उदिसिज्जीत' एकविंशति-द्वाविंशति-त्रयोविंशति-तमानि शतकानि एकदिवसनैव उद्दिश्यन्ते । 'चउवीसइमं सयं दोहि दिवसेहि छ छ उद्देसगा' चतुर्विंशतितमं शतकं द्वाभ्यां दिवसाभ्यां षट् षट्र इति द्विषइमेलने द्वादश भवन्ति, तेन प्रत्येक दिवसे द्वादशेति द्वाभ्यां दिवसाभ्यां चतु. विशतिरूद्देशका उद्दिश्यन्ते, इत्यों बोध्यः, चतुर्विंशतितमशतके चतुर्विंशत्युद्देशकानां सद्भावात् 'पंचवीसइमं सयं दोहि दिवसेहि छ-छ उद्देसगा' पञ्चविंशतितमं व्याख्यान उपदेश एक ही दिन में करना चाहिए। यदि वह कुछ बाकी बचा रहता है तो उसका एक आयंबिलकरके दूसरे दिन उपदेश करना चाहिए । फिर भी यदि वह बाकी बचा रहता है तो दो आयंबिल करके तृतीय दिन उसका उपदेश करना चाहिए 'एक्कवीसवावीस तेवीस इमाइं सयाई एक्केवक दिवसेणं उदिसिज्जति' २१ वां शतक, २२ यां शतक एवं २३ वा शतक इनका उपदेश एक एक दिन में करना चाहिए 'चउवीसइमं सयं दोहि दिवसेहिं ६-६ उद्देसगा' चौबीस वें शतकका एकदिन में छ-छ उद्देशकों को लेकर व्याख्यान करना चाहिए इस प्रकार एकदिन में १२ उद्देशकों का व्याख्यान हो जाता है। इसी प्रकार दो दिन में इसके २४ उद्देशकों का व्याख्यान हो जाता है। દિવસમાં કરી લેવો જોઈએ. એક દિવસમાં ઉપદેશ કરતાં જે કદાચ બાકી રહી જાય તો એક આયંવિલ કરીને બીજે દિવસે તેનું વ્યાખ્યાન-ઉપદેશ કરી લેવું જોઈએ. તે પણ જે બાકી રહી જાય તે બે આયંવિલ કરીને की हवसे तेनु ४थन ४२ मे. 'एक्कवीसबावीसतेवीसइमाइ सयाई एककेकदिवसेणं उदिसिज्जंति' २१ से वीसभुशत: २२ मावीसभुशत अने. ૨૩ તેવીસમ શતક અને ઉપદેશ એક એક દિવસે કરી લેવું જોઈએ. 'चउवीसइम सय दोहिं दिवसेहि छ छ उद्देसगा' यावासमा शतना सहसमा છ છ ઉદેશાઓ લઈને ઉપદેશ કરે જોઈએ. આ રીતે એક દિવસમાં ૧૨ બાર ઉદેશાઓનુ કથન થઈ જાય છે. આજ પ્રમાણે બીજે દિવસે પણ બાર ઉદેશાઓનું વ્યાખ્યાન કરી લેવું જોઈએ. આ પ્રમાણે બે દિવસમાં તેના ૨૪ ચીસ ઉદેશાઓનું વ્યાખ્યાન થઈ જાય છે. ચોવીસમા શતકમાં ૨૪ ચાવીસ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૭
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका भगवतीस्त्रस्य उपदेश प्रकारकथनम् ७७९ शतकं द्वाभ्यां दिवसाभ्यां षट् षट् उद्देशकानुदिश्य उपदिश्यन्ते । 'बंधिसयाई जड्डसयाई एगेणं दिवसेण' वन्धिशतकायष्टशतानि एकेन दिवसेनोपदिश्यन्ते 'सेडिसयाई बारस एगेणं' श्रेणि शतानि द्वादश एफेन दिवसेन पदिश्यन्ते । एगिदिय महाजुम्मसयाई बारस एगेणं' द्वादश एकेन्द्रिय महायुग्मशतानि एकदिवसेनोपदि. इयन्ते । ‘एवं बेंदियाणं बारस' एवं द्वीन्द्रियाणां द्वादशशतानि 'तेइंदियाणं बारस चउरिदियाणं बारसएगेण' श्रीन्द्रियाणां द्वादशशतानि चतुरिन्द्रियाणां द्वादशशतानि एकेन दिवसेनोपदिश्यन्ते 'अप्सन्निपंचिदियाणं बारस सन्निपंचिदियमहाजुम्म सयाई एकवीसं एगदिवसेण उदिसिज्जंति' असंज्ञिपञ्चन्द्रियाणां द्वादश चौबीसवें शतक में २४ उद्देशक हैं । 'पंचवीसइमं सयंदोहि दिवसेहि छ-छ उद्देसगा पच्चीसवें शतकका व्याख्यान ६-६ उद्देशकों को लेकर २ दिनमें करना चाहिये। 'बंधिसयाई अट्ठमयाई एगेणं दिवसेणं बंधिशतक
आदि आठ शतों का व्याख्यान एकदिन में करना चाहिये । 'सेदिसयाई वारस एगेणं' श्रेणि शत आदि १२ शतों का व्याख्यान एकदिन में करना चाहिए । 'एगिदिय महाजुम्मसयाई पारस एगेणे' एकेन्द्रिय के १२महायु ग्म शतों का व्याख्यान एकदिन में करना चाहिए। ‘एवं बेंदियाणं वारस' दोइन्द्रिय के १२ महायुग्म शत तेइन्द्रियके १२ महायुग्म चौइन्द्रियों के ४१ महायुग्मशत और असंज्ञी पञ्चेन्द्रियों के ४१ महायुग्मशत एवं संज्ञी
अशा ह्या छ. 'पंचवीसइम सय दोहि दिवसेहिं छ छ उद्देसगा' ५२यासमा શતકનું વ્યાખ્યાન છ છ ઉદ્દેશાઓ લઈને ૨ બે દિવસમાં કહેવું જોઈએ. 'बंधिसयाई अदृसयाई एगेण दिवसेणं' मशित: विशेरे मा शतनु व्याध्यान मे हिवसे उ नये. 'सेढिनयाई बारस एगेणं' श्रेणिशत विगैरे मार शतनु व्याज्यान मे समा ४२वु नये. 'एगिदिय महाजुम्मसयाणं बारस एगेणं' ८ मेन्द्रियाना १२ ॥२ महायुग्म शतानु व्या ज्यान में हिसमा ४२वु नये. 'एवं बेईदियाण बारस' में इन्द्रिय વાળા જીના સંબંધના ૧૨ બાર મહાયુગ્મ શતકે, ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળા જીના સંબંધમાં ૧૨ મહાયુગ્મ શતક, ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીના સંબંધમાં ૧૨ બાર મહાયુગ્મ શતકે, તથા પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા જીના સંબંધમાં ૧૨ બાર મહાયુગ્મ શતક અને સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયના સંબંધમાં ૨૧ એકવીસ મહાયુમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૭
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________ भगवतीस शतानि तथा संक्षिपञ्चेन्द्रियमहायुग्मशतानि एकविंशतिरेकदिवसेनोपदिश्यन्ते। 'रासीजुम्मसयं एगदिवसेणं अदिसिज्जई' राशियुग्मशतमेकचत्वारिंश शतक समग्रमपि एकदिवसेन उपदिश्यते इति / // इति श्री विश्वविख्यात-जगवल्लम-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकपविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजपदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्यश्री घासिलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्या ___ व्याख्या समाप्ताः // भगवती सम्पूर्णा // पश्चन्द्रिय के 41 महायुग्म शत ये सब महायुग्म शत एक एक दिन में उपदिष्ट करदेना चाहिए तथा राशियुग्म शत 41 वां शतक पूरा का पूरा एक दिन में उपदिष्ट करना चाहिए। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या समाप्त / भगवती सूत्र समाप्त // શતક આ મહાયુગ્મ શતકોનું કથન એક એક દિવસમાં કરી લેવું જોઈએ. તથા શશિયુમ શતક 41 એકતાળીસમાં શતકનું વ્યાખ્યાન પૂરેપૂર એક જ દિવસમાં કરી લેવું જોઈએ. આ પ્રમાણે આ શાસ્ત્ર પ્રશસ્તિ કહેલ છે. જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર શ્રી પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યા સમાપ્ત છે ભગવતીસૂત્ર સમાપ્તા એ શાન્તિઃ શાન્તિઃ શાન્તિઃ ॥श्री २२तुभ। શ્રી મદ ઘાસલીલ મુનીશ્વર વિજયતેતરામ શ્રી ભગવતી સૂત્ર : 17