Book Title: Anekant 1943 Book 05 Ank 01 to 12
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538005/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira dillI krama makhyA kAla na ___ khAda Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wanlod AN . anekA T Lama Anta jayati jAnanAminAyA MARArea kA ERA JAMSHAMARE... ENTERTAINMENT guNamukhya-kalpA PANCHAM ENERNEARNINMENT MAAVAT - anekAntAtmikA AR SAUR syAdvAdamapiNI sApekSavAdinI Man IESJ IME -may-RSAMEENA MERashiressippA JERTAMANEMAMATA KARNATIONA RISTOTRAM Sonote.in /PLANATAWvahinion n i witune- tra VyanNS E-TE.MAAY". MERIKA JAGATi-- syAna PhowinARTY . .., Kranti ic + NANN MEEMENT 10-15 SONAL SA0.04. U - 1-H INI NAVARANASENA HARISHALANNEL Fri ainik P rerana M 4- 11 ANA P ray: naSTa ERATION: vidhyanubhayoSTa ramyporting .... Madirtrainst -1 26.1 KamamipriNLIPHA AIADA Jan EDER ... ........ ANCHAR R INDINISTANTawdsairupan tva prApakA AashiqMAKAR ISH R MAHARASHTRAPARINEE READ JARSHAN FAawaim RS a laywanceTAASTRA HERE AWAH STA JALA JANAMIN - n- indialistudies samyavasna mAhira Shuklal Holiabita .kakkar pha.mA. kiggA 1-2 miyA manAyA jA sakatA - sampAdaka- jugala kizora mukhtAra - 1642 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1. samantabhadra-bhAratIke kucha namUne ... pRSTha 1 16. vizvavANI kA jaina saMskRti aMka .... ""pRSTha 48 2. jainakalA aura usakAmahattva-bAbU jayabhagavAna jaina vakIla 3 17. graMtha-prazastisaMgraha aura di. jainasamAjazragaracaMda nAhaTA 46 3. kavi. bhagavatIdAsa aura unakI racanAe~-[paramAnaMda zAsrI 13 18. tattvArtha sUtrakA aMtaH parIkSaNa-[paM0 phUlacaMda zAstrI 51 4. marudevI-svapnAvalI-4 pannAlAla jaina sAhityAcArya 17 16. hRdaya-drAvaka do citra-bA. mahAvIra prasAda jaina 54 5. maiM aura vIrasevAmandira-jayabhagavAna jaina vakIla 23 20. bha. mahAvIra aura ahimA siddhAnta darabArIlAla jaina 56 6.0 zItalaprasAda jI kA viyoga-bA,jayabhagavAnavakIla 24/21. pandhI se(kavitA)-[zrI 'kusuma' jaina 58 7. bandI-(kavitA)-paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' 25 / 22. tAmila bhASA kA jaina sAhitya-pro. e. cakravatI 56 8. mahatva kI praznottarI-[sampAdaka 26 23. gignigara kI candraguphA-[pro0 hIrAlAla jaina 65 6. mukhtAra sAkI vasIyata aura vIra sevAmaMdiraTrasTakIyojanA 27/24. varadatta kI ni0 bhUmi aura varoganirvANa0[ dIpacaMdajaina 66 10. rikzA gAr3I (kavitA) zrIhariprasAda zarmA 'avikamita' 30 25. paMjAba meM ubalabdha kucha jaina lekha-[DA banArasIdAsa 71 11. sacce acoMme 'dAnavIra'-[jugalakizora mukhtAra (citrAra) 26. zrIvIrapaMcaka-(kavitA)-[paM0 haranAtha dvivedI 74 12. bAbA bhAgIrathajI varNI-[ paramAnaMda zAstrI . 31 27. balAtkAra ke samaya kyA kare ?-[mahAtmA gA~dhI 75 13. zrAtmasamarpaNa (kahAnI)-zrI bhagavat' jaina 33 28. yazastilaka kA maMzodhana-pi0 dIpacaMda jaina pAeDyA 76 14. parAdhIna kA jIvana aimA(kavitA)-zrI 'bhagavat'jaina 37 26. mAhitya-paricaya aura mamAlAcana- paramAnaMdazAstrI 65 15. paumacariya aura padmacArata-zrI nAthUrAma 'premI' 38 30ainAlAladi je0marasvatIbhavanaba gaI ha0graMthokI sUcI anekAntasa gaharA prema zrImAna bAbU choTelAlajI jaina raIma kalakattA 'anakAnta' meM kitanA prema ragbate haiM, yaha bAta mamaya samayapara anekAntake pAThakoM ke sAmane AtI rahI hai / gata varSa Apane 125) ru0 kI sahAyatA bhejakara anekAntaka sahAyakoMmeM agrasthAna prApta kiyA thaa| pichale dinoM-pharvarI mAmaka antima matAhama-jaba mai kalakattA gayA aura vahA~ me vApisa calane lagA to Apane cUpakrame 100) ru0 kA noTa lAkara mere sAmane rakha diyaa| 'yaha kaimA ?' mere pUchanepara, Apane pharmAyA ki yaha anekAntakI sahAyatAkA hai| maine kahA sahAyatAke to Apa 125) ru. bheja cuke haiM, kyA smaraNa nahI rahA Apa bola 'smaraNa to maba kucha hai; parantu ve rupaye to pichale sAlakI bAbata diye the, isa sAla bhI to kharca ke liye cAhiye, inheM dUsare varSakI mahAyatA meM jamA kara liijiye| mai dekhakara daMga raha gayA / isa kahate haiM anekAntame gaharA prema, jo binA maoNge ra binA kisI preraNAka svayaM hI patrako z2arUrariyAtako sambhakara usakI ora sahAyatAkA hAtha baDhAyA jAtA hai / isa gADha premake liye bAbU choTelAlajIkA jitanA bhI AbhAra mAnA jAya aura unheM jitanA bhI dhanyavAda diyA jAya vaha saba thor3A hai| niHsandeha aise sacce sanake premiyoM ke bala-batepara hI anekAntako isa bhAro maeNhagAIke z2amAne meM usI ghaTAye hae mUlyapara nikAlanekA sAhasa kiyA jArahA hai| mai ApakI isa prema-pariNati ra udAra cittavRttikA hRdayase abhinandana karatA hai / AzA hai dRmare mahAnubhAva bhI anakAntake prati apane pramakA isI prakAra paricaya dege| -jugalakizora mukhtAra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e. Kara ******** OM aham * anekAnta * satya, zAnti aura lokahitake saMdezakA patra nIti-vijJAna-darzana-itihAsa-sAhitya kalA aura samAjazAstrake prauDha vicAroMme paripUrNa sacitra-mAsika - - * sampAdaka jugalakizora mukhtAra 'yugavIra adhiSThAtA 'dhIrasevAmandira' (samantabhadrAzrama) sarasAvA ji0 sahAranapura paJcama varSa [phAlguna se mAgha, vIra ni0 saM0 2468-66] - - prakAzaka paramAnanda jaina zAstrI vIrasevAmandira, sarasAvA ji0 sahAranapura - jUna san 1943 (eka kiraNakA mUlya / pAMca pAnA vArSika mUlya tIna rupye| e -jara.... ... .... .... ...* Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake paMcama varSakI viSaya-sUcI viSaya aura lekhaka pRSTha viSaya aura lekhaka achUtakI pratijJA (kahAnI) [zrI bhagavat' jaina 128 jIvasvarUpa-jijJAsA [jugalakizora mukhtAra 205 anekAntake mukhapRSThakA citra (saMpAdaka 333 jainakalA aura usakA mahatva bA0 jayabhagavAna 3 anekAnta-bahiApikA [paM0dharaNIdhara zAstrI 206 jaina jAtiyoM ke prAcIna itihAsakI samasyA apabhraMzabhASAkAzAntinAthacaritra paramAnandazAstrI253 [zrI agaracanda nAhaTA 321 apabhraMzabhASAke prasiddha kavi paM0 raidhU jainazAstrabhaMDAra sonIpatameM mere pA~ca dina [paM0 paramAnanda zAstrI 401 bA0 mAIdayAla jaina bI.e. vI.TI. 168 aparAdhI (kahAnI) [zrI 'bhagavat' jaina 356 jainasaMskRtikA hRdaya [paM0 sukhalAla saMghavI 310 abhinandanapatra [vIrasevakasaMgha dehalI 236 jainasAhityameM prAcIna aitihAsika sAmagrI AtmasamarpaNa (kahAnI) [zrI bhagavat' jaina. 33 [zrI vAsudevazaraNa agravAla kyUreTara 363 AdamI, jAnavara yA bekAra ? [zrI bhagavat' jaina 248 tattvArthasUtrakA antaHparIkSaNa [paM0 phUlacandazAstrI 51 bAbU-Andolana [bAbU jayabhagavAnajI vakIla 201 tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa nyAyAcArya pAzA-gIta (kavitA) [zrI 'bhagavat jaina 361 paM0 darabArIlAla koThiyA 225, 363 eka munibhakta (padya kahAnI) [zrI 'bhagavat' jaina 202 tAmilabhASAkA jainasAhitya [pro0 e0 cakravartI 56 eka sAhityasevIpara ghorasaMkaTa jugalakizora mukhtAra 166 dahI-bar3oMkI DA~Ta [zrI daulatarAma 'mitra' 161 ai0 pannAlAla di0 jana sarasvatI bhavana bambaIke dIvAlI aura kavi [paM0kAzIrAma zarmA 'praphullita'265 ___kucha hastalikhita graMthoMkI sUcI [sampAdaka 67 nAgaura, jayapura aura Amerake kucha hastalimbita kavivara bhagavatIdAsa aura unakI racanAe~ _ graMthoMkI sUcI [sampAdaka 366 . [paM0 paramAnanda zAstrI 13 piumacariya aura padmacarita [zrI nAthUrAma premI 38 kSatracUr3AmaNi aura usakI sUktiyA~ parDamacariyakA antaHparIkSaNa [paM0 paramAnaMda zAstrI337 [paM0 sumeracanda divAkara bI.e. ela.ela. bI. pathika (kavitA) [zrI dadulAla jaina 267 graMtha-prazasti-saMgraha aura di0 jaina samAja panthIse (kavitA) zriI 'kusuma' jaina [zrI agaracanda nAhaTA 46 parAdhInatAkA jIvana aisA(kavitA)[zrI bhagavata jaina37 girinagarakI candraguphA [pro0 hIrAlAla jaina 65 parIkSAmukhasUtra aura usakA udgama [nyAyAcArya gommaTezvarakA darzana aura zra0 ke saMsmaraNa paM0 darabArIlAla koThiyA 116 [paM0 sumeracanda divAkara bI. e. ela. ela. bI. 241 paMcAyatImaMdira sonIpatake kucha hastalikhita calatI cakkI [DA0 bhaiyAlAla jaina 263 graMthoMkI sUcI [sampAdaka 215 cAmuNDarAya aura unake samakAlIna prAcArya paMjAbameM upalabdha kucha jaina lekha [DA0 banArasIdAsa 71 [paM0 nAthUrAma premI 262 paMDita-guNa-[sampAdaka cUnaDIgraMtha' [paM0 dIpacanda pAMDyA 257 praznottarI [ bA. jayabhagavAna vakIla jIvana isakA nAma nahIM hai (kavitA)- prema-kasauTI [ zrIdaulatarAma 'mitra' . [zrI 'bhagavat' jaina 203 bandI (kavitA) [paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' 25 jIvana hai saMgrAma kahAnI) [zrI bhagavat' jaina 288 balAtkAra ke samaya kyA kareM ? [mahAtmA gAMdhI 75 bI 13 cariyakA dalAla Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bra0 zItalaprasAdajIkA viyoga[bA jayabhagavAna 24 vIrazAsana aura usakA mahattvabAbA bhagIrathajI varNIkA svargavAsAMparamAnaMda zAstrI31 nyAyAcArya paM0darabArIlAla koThiyA 188 bAsI phula (kavitA) [zrI 'bhagavat jaina 138 vIra-zAsana-jayantI (kavitA) [zrIyomaprakAzazarmA261 buddhivAdaviSayaka kucha vicAra [ daulatarAma mitra' 268 vIrasevAmandirameM vIrazAsana-jayantI-utsava bhagavAna mahAvIra [zrIvijayalAla jaina 353 nyAyAcArya paM0 daravArIlAla koThibA 266 bha0 mahAvIra aura unakA ahiMsA siddhAnta vedanA-gIta (kabitA)-[paM0 cainasukhadAsa [nyAyAcArya paM0 darabArIlAla koThiyA 56 zramaNa-saMskRti aura bhASAbhagavAna mahAvIrakI maoNkI |bA. jayabhagavAna 515 [nyAyAcArya paM. mahendrakumAra 163 madhyapradeza aura barArameM jainapurAtatva kiAntisAgara160 zravaNabelgola aura indaurake haligranthoMkIsUcI marudevI-svapnAvalI anu.paM0 pannAlAla sAhityA017 [sampAdaka 266 mahatvakI praznottarI [sampAdaka 26 zAnti-bhAvanA [paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' 181 mahAkavi svayaMbhu aura tribhuvanasvayaMbhu zrI akalaMkacaura vidyAnandakI rAjavAtikAdi kRttiyoM para [paM0 nAthUgamajI premI 267 paM0sukhalAlajIke gaveSaNApUrNavicAra-[sampAdaka 275 mahAdhavala athavA mahAbandhapara prakAza zrI cArukIrti bhaTTA0bhaMDAra mUDabidrIke kucha hastalikhita piM0 sumeracaMda divAkara bI0e0 zAstrI 405 granthoMkI sUcI [sampAdaka 206 maMgalAcaraNa para merA abhimata zrI dAdIjA [jugalakizora mukhtAra [paM0 sumeracanda divAkara bI0 e0 zAstrI 264 zrIvIra-paMcaka (kavitA)[paM0haranAtha dvivedI 74 mukhtAra mA. kI vamIyata aura vIra sevAmandira zve0 tattvArthasUtra aura usake bhASyakI jAMca TrasTakI yojanA [paramAnanda zAstrI 27 [sampAdaka 107, 173 meMkake viSaya meM zaMkA-samAdhAna daulatarAma'mitra'323 sacce arthoM meM dAnavIra-[jugalakizoramugntAra30 (citra) mai aura vIramavAmandira- biA. jayabhagavAna 23 'mokSamArgasya netAraM nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra 201 samantabhadra aura dignAgameM pUrvavartI kauna ? yazastilakakA sazodhana [paM0 dIpacandra pAMDyA 7 nyAyA0 50 daravArIlAla koThiyA 383 ratnAkara varNI aura ratnAkarAdhIzvarazataka samantabhadra-bhAratIke kucha namUne-[sampAdaka [paM0 ke0 bhujavalI jaina zAstrI 251 1, 105, 166, 17, 273, 326,381 rASTrakUTa narezaamoghavarSakI jaina dIkSA samarthana-paM0 paramAnanda zAstrI [pro0 hIrAlAla ema0e0 183 samAjake do gaNyamAnya sajjanoMkA viyoga 167 rikzAgAr3I(kavitA)-[haripramAdazarmA avikasita 30 sampAdakIya (TippariNayA~) 306,423 lAlA jinezvaradAsa saMghavI-[ mampAdaka 240 sAMthesiddhiparamamantabhadrakA prabhAva--[sampAdaka 355 varadattakI nirvANami aura varAMgake nirvANapara maMkaTakA samaya (kavitA)-[zrI 'bhagavan jaina 123 vicAra | paM0 dIpacanda jaina 66 mAmAyikapATha-[sAhityAcArya paM0 pannAlAla vaha devatA nahIM manuSya thA-diaulatarAma 'mitra' 182 sAhitya-paricaya aura samAlocanavaha manuSya nahI devatA thA [paM. ajitakumAra 568 0 paramAnanda zAstrI 65, 15, 16, 417 vAdigajasUri-[paM. nAthagama premI 136 mInalasavAmandira dehalI ke liye apIla 164 vAsanAoM ke prati (kavitA)-zrI bhagavata jaina 12 seTha bhAgacandajIke bhApaNake kucha aza 007 vizvavANIkA jaina-saMskRtigraMka [sampAdaka 48 hRdayadrAvaka do citra-bAca mahAvIraprasAda jaina 54 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntakI sahAyaka-sUcI vIrasevAmandirase 'anekAnta' ke prakAzanakI yojanA honepara gata do varSoM ke bhItara jina sajjanoMne anekAntakI Thosa sevAoke prati apanI prasannatA vyakta karate hue use ghATekI cintAse mukta rakhane Adike liye 25) 50) 100) yA isase adhikakI sahAyatAkA vacana dekara usakI sahAyaka zreNI meM apanA nAma likhAyA thA, unameMse jinhoMne jitanI sahAyatA bhejakara saMcAlakoMke utsAhako bar3hAyA hai unake zubhanAma sahAyatAkI rakama sahita nimna prakAra haiN| sAtha hI, jina sajanone dUsaroMko anekAnta phrI (vinA mUlya )yA ardha phrI bhijavAyA hai unake zubha nAma bhA diye jAte haiM :225) zrImAn bAbU choTelAlajIjaina raIsa, klkttaa| ,, lA. dalIpasihajI jaina kAgajI aura unakI mArphata, dehalI50) lA0 siddhomalajI eNDa sansa kArAjI, dehlii| 50)lA. ghUmImala dharmadAsajI kArAjI dehlii| 50) lA0 dalIpasiMhajI, pA0 ela0 baccUmalajI kAgajI aura bA0 patrAlAlajI agravAla / 101) zrImAna bA0 ajitaprasAdajI jaina eDavokeTa, lakhanaU 101) ,, bA0 bahAdurasiMhajI sighI, kalakattA / 100), sAhU zAntiprasAdajI jaina, DAlamiyAnagara / 100) , bA0 zAntinAthajI suputra bA0 nandalAlajI jaina, klkttaa| 100) seTha jAsvIrAma baijanAthajI sarAvagI, kalakattA / 100) bA. jayabhagavavAnajI vakIla Adi jana paMcAnana, pAnIpatta / rA0 ba0 bAbU ulaphatarAyajI jaina ri0 ijIniyara, mertth| sAhU zreyAMsaprasAdajI jaina, lAhora / 25) vArSika madhye 100) ru0 ke| 50) , bA0 lAlacandajI jaina, eDavokeTa, rohataka / 25) vArSika, madhye 180) ru0 ke| lA0 pradyumnakumArajI jaina raIsa, shaarnpur| paM0 nAthUrAmajI premI, hindI-grantha-ratnAkara kAryAlaya, bmbii| 25) ,, lA0 rUDhAmalajI jaina, zAmiyAne vAle, mahAranapura / bA0 raghuvaradayAlajI jaina ema0 e0 karolabAga, dehlii| ,, seTha gulAbacandajI jaina ToMgyA, indaur| lA0 bAbUrAmajI akalaGkaprasAdajI jaina, tissA, jilA mujaphpharanagara / savAI siMghaI dharmadAsajI bhagavAnadAsajI jaina, stnaa| lA0 dIpacandajI jaina raIsa, deharAdUna / maMzI sumataprasAdajI jaina ri0 amIna, sahAranapura anekAntako phrI bhijavAne vAle vizeSa sahAyaka 71 / ) zrImAna bA0vimalaprasAda jI jaina, sadara bAjAra, dehalI / 20) lA0 udayarAma jinezvaradAmajI bajAja sahAranapura / 20) la.. mittaramainajI rimarima, mujphphrngr| 20) bA. devendrakumArajI aura zrImatI zakuntalAdevIjI najIbAbAda / 15) lA0 miTranalAlajI ovaramiyara totaro nivAsI / 12) lA0 perUmala catarasenajI, saradhanA ji0 meraTha / 10) lA0 ratanalAlajI naI sar3aka dehalI / 10) rAyasAhaba bA0 mIrImalajI tAtaroM nivAsI / 10) lA0 vRndAvana candUlAlajI, kairAnA ji0 mujaphpharanagara / 10) seTha roDamala megharAjajI, sumaa|| 10) bA. mahAvIra prasAdajI, bI0e0, saradhanA (mertth)| 10) lA0 rakhabacanda rAjamala jI, indaura / 7 // ) lA lakSmIcandajI seThI kekar3I (ajamera) 11) paM0 darabArIlAlajI, srsaavaa| -vyavasthApaka 51) , 25) " marAtuna Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM aham * vastatattva-saghAtaka vizvatattva-prakAzaka HEE nItiviroSadhvaMsI lokavyavahAravartakaHsamyak / paramAgamasya bIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| varSa 5 kiraNa 1-2 / vIrasevAmaMdira (samantabhadrAzrama) marammAvA z2ilA mahAranapura phAlguna-caitrazukra. vIranirvANa sa. 2468 vikrama saM0 1618-69 / pharavarI-mArca 1642 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne +martner zrIajita-jina-stotra yasya prabhAvAta tridivacyutamya krIDAbapi kSIbamukhAravindaH / ajeyazaktirmavi bandhuvargazcakAra nAmA'jita ityavandhyama // 6 // 'jo devalokana avatarita hue the zrAra itane prabhAvazAlI the ki unakI krIDAo-bAlalIlAoM-meM bhI unakA bandhuvarga-kuTumbasamUha-hapanmitta-mumbakamala hojAtA thA, tathA jinake mAhAtmyama vaha bandhuvarga pRthvIpara ajeya zaktikA dhAraka hA-use koI bhI jIta nahI makA-aura (iliye) usa bandhuvagena jina kA 'ajitamA mArthaka athavA anvarthaka nAma rakabA / ' adyApi yamyA'jinazAsanasya satAM praNetaH pratimaMgalArthama / pragRhyate nAma paraMpavitraM svasiddhi-kAmena janena loke // 2 // "jinakA zAsana anekAntamana-ajaya thA-sarvathA ekAntamatAvalambI paravAdIjana jima jItane meM asamartha the-aura jo satpurupoMke-bhavyajanoMka-pradhAna netA the-unheM AtmakalyANake samIcIna mArgameM 'na kenacijAyate (antaraMgebAhyezvazatrabhina jIyane vA) ityajita: ataeva avandhyamavarthama' / -pramAcandra: Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ varSa 5 pravRtta karAne vAle the--una ajita tIrthaMkarakA paramapavitra - pApakSayakAraka aura puNyaprabardhaka -- nAma Aja bhI asaMkhyAta kAla bIta jInepara bhI - lokameM apanI iSTasiddhirUpa vijaya ke icchuka janasamUhakedvArAhara maMgala ke liye apanI pratyeka iSTasiddhike nimitta - sAdara grahaNa kiyA jAtA hai- bhavyajanoM kI dRSTimeM vaha barAbara mahatvapUrNa banA huA hai / ' 2 anekAnta yaH prAdurAsItprabhuzakti-bhUmnA bhavyAzayAlIna kalaMka- zAnyai / mahAmunirmukta-ghanopadeho yathAravindA'bhyudayAya bhAsvAn // 3 // 'ghAtiyA karmoMke AvaraNAdirUpa upalepase mukta jo mahAmuni ( gaNadharAdi muniyoM ke adhipati) bhavya noMke hRdayoM meM saMlagna hue kalaMkoMkI - ajJAnAdi doSoM tathA unake kAraNIbhUta jJAnAvaraNAdi karmoMkI - zAnti ke liye -- unheM samUla naSTakara bhavyajanoMkA Atma-vikAsa siddha karaneke liye - jagatakA upakAra karane samartha apanI vacanAdi-zaktikI sampatti ke sAthA pradUrbhUta hue, jisa prakAra ki meghoMke AvaraNa mukta huA sUrya kamaloMke abhyudayake liye unake antaH andhakArako dUrakara unheM vikasita karaneke liye - apanI prakAzamaya samartha zakti-sampattike sAtha prakaTa hotA hai / ' yena praNItaM pRthu dharmatIrtha jyeSTaM janAH prApya jayanti duHkhaM / gAGgaM hRdaM candanapaGkazItaM gajapravekA iva dharmatAH // 4 // '(ukta prakArase prAdubhUta hokara) jinhoMne usa dharmatIrthakA samyagdarzanAdi ratnatraya, uttama kSamAdi daza lakSaNa aura sAmAyikAdi paMcacAritra dharmake pratipAdaka AgamatIrthakA - praNayana kiyA- prakAzana kiyAjo mahAna hai-sampUrNa padArthoMke svarUpa- pratipAdanakI dRSTise vizAla hai-, jyeSTha hai - samasta dharmatIrthomaM pradhAna hai, aura jisakA Azraya pAkara bhavyajana (saMsAra- paribhramaNa - janya ) duHkha - santApa para usI prakAra vijaya prApta karate haiM-- usase chUTa jAte haiM- jisa prakAra ki grISmakAlIna sUrya ke pratApase santapta hue bar3e bar3e hAthI candanalepake samAna zItala gaMgAdrahako prApta hokara athavA gaMgAke agAdha jala meM praveza karake sUrya tApajanya duHkhako miTA DAlate hai / ' sa brahmaniSThaH sama mitra - zatrurvidyAvinirvAnti kapAya-doSaH / labdhAtmalakSmIrajito'jitAtmA jina zriyaM me bhagavAnvidhattAm ||5|| - (svayambhU stotra) 'jo brahmaniSTha the - ananya zraddhAke sAtha AtmAmeM ahiMsAkI pUrNa pratiSThA kiye hue the -, (isImeM) sama-mitra-zatru the - mitra aura zatrumeM koI bheda-bhAva na karake unheM AtmadRSTise samAna avalokana karate the, AtmIya kapAya doSoMko jinhoMne samyagjJAnA'nuSThAnarUpa vidyAke dvArA pUrNatayA naSTa kara diyA thAAtmAparame unake Adhipatyako bilkula haTA diyA thA - ( ora isIse ) jo labdhAtmalakSmI hue the-- ananta jJAnAdi AtmalakSmIrUpa jinazroko jinhoMne pUrNatayA svAdhIna kiyA thA - ; ( isa prakAra ke guNo se vibhUSita) ve zrajitAtmA - indriyoM ke AdhIna na hokara Atma svarUpameM sthita bhagavAna ajitajina mere liye jinazrI kA-- zruddhAtmalakSmIkI prAptikA - vidhAna kare / arthAta mai, unake ArAdhana-bhajana- dvArA unhIkA Adarza sAmane rakhakara, apanI AtmAko karmabandhaname chur3AtA huA pUrNatayA svAdhIna karaneme samartha hoU, aura isa taraha jinazrIko prApta karanemeM ve mere sahAyaka bane / ' Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainakalA aura usakA mahattva (lekhaka-zrI bAba jayabhagavAna jaina bI0 e0 vakIla ) jaina kalAkI vizeSatA: saumya, sundara aura sudRDha banI hai| bhAratakI purAnI saMskRtiko jAnaneke liye jahA~ jaina- vAstu-kalAmeM isane arhantoMke rahaneke liye hajAroM sAhitya kA adhyayana eka jarUrI cIz2a hai| vahA~ vasatikA aura vihAra banAye haiM. guphAyeM aura upAzraya banAye jainakalAkA adhyayana bhI kucha kama mahattvakI cIz2a nahI hai| haiN| inake mRtaka avazeSoM kI rakSAke liye hajAroM caitya jainakalA apanI vizeSatAoMke kAraNa bhAratIya kalAmeM eka aura stUpa khaDe kiye haiN| inake nirvANa-sthAnoMko yAda rakhane advitIya sthAna rakhatI haiN| ke liye hajAroM nisIdikA, aura caraNapAdukAe~ banAI haiN| yaha kalA zrAjakI sabhyatAkI cIz2a nahIM hai, yaha bahuta inake paJcakalyANakoMkI smRtime mukhya mukhya sthAnoMpara tIrtha purAnI sAyanAkI cIja hai| yaha una aAdarzokI cIz2a hai, banAye haiN| inakI matiyoMkI pUjA-pratiSThA karanekeliye hajAroM yaha una mAnyatAoMkI upaja hai, jo bhAratame vaidika mandira aura mahanakaTa caityAlaya banavAye haiM / inake zAstra AryagaNa ke zrAneme bhI pahale yahA~ke rahane vAle vrAtya logoM pravacanake liye sabhAbhavana, aura sabhAmaMDapa banavAye haiN| me pracalita thii| yaha una logoMkI sRSTi inakI kIrtiko phailAneke liye aneka mAmahai jo dhyAnI bInagagI digambara arhantAko stambha aura kIrtistambha khar3e kiye haiN| apane jIvanakA zrAdarza samajhate the, jo unheM inhe sundara toraNoM stambho, pAyAgapaTIM' sAkSAta paramAtmAkA rUpa mAnate the, jo parameSTipaToM vediyoM bADose khUba alaMkRta paramAtmapada-amRtapada-nirvANapadako jIvana kiyA hai| kA dhyeya mAnate the, jo ahiMsA-saMyama, ___ inameM kitane hI elorA, bAdAmI tapa-tyAga, jJAna-dhyAnako muktikA mArga zrAdike mandira khaDI caTTAnoMko khodakara jAnate the| yaha una logoMkI kRti hai jo parvatake bhItarI bhAgame banAye gaye haiM, paramArthaka sAmane saba hI arthoko tuccha kitane hI devagar3ha, prAbU, zatrujaya zrAdi samajhate the jo mokSa-mumbake sAmane saba hI sthAnAmeM karoDokI sampatti lagAkara aihika sukhAko heya ginate the, jo pAhanya vizAla divya mandira banavAye gaye haiM, vibhUtike sAmane samasta vibhUtiyoko dhUla ... khaNDagiri aura terApura Adi sthAnome mbayAla karate the| lekhaka kitanI hI pahADI guphAeM banAI gaI haiN| inakI dhArmika zraddhA, dhArmikapriyatA, dhArmika saMlagnatA 1.2. EDIgraphica Indica vol. l pari kitanI bar3hI car3hI thI, isakA andAz2A jainakalAkI XIV March 1894 P. 314. vizAlatA, bahulatA, vistAra aura bArIka kArIgarIko "The Times seems to be a distincdekhanese laga sakatA hai| kalAkA koI aMga aisA nahI jigye tive feature of the ancient Jain inhoMne apane hRdayastha bhAvoMko pragaTa karaneke liye apanA Art, as neither the Buddhists, nor mAdhyama na banAyA ho, jise inhone apane bhakti rasako the orthodox sects mention them, darzAneke liye apanA sAdhana na banAyA ho| inhoMne vAstu- In the more modern Jaina temples kalA, mRtikalA, citrakalA zrAdi saba hI kalAAgme khUba we find instead of them slabs kAma liyA hai| isI liye jainakalA ina saba hI aMgAye called paMcaparameSTipaTa, caturviMzati tIrthakarapaTa" Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa5 mUrtikalAmeM isane arhantIkI agaNita kAyogparga aura mRtiyoMke zirApara sarpaphaNa lage haiN| padmAsana dhyAnamagna digambara mRtiyoMko paidA kiyA hai, ye citrakalAma isane bhAratakI dono zailiyoMko apanAyA mRtiyo mAmUlI pattharome lekara mRgA, pannA, hIrA, pugvarAja, hai-nadAkAra vA spaSTa zailI (Direct RepresentanIlama Adi bahumUlya pASANoM kI banI huI haiN| ye mAmUlI thon), atadAkAra vA sAMketika zailI (Symbolic tAbA, pItalase lekara cAMdI, sonA jaisI kImatI dhAtuoMkI Representation). banI huI haiN| ye AkAramaM choTI choTI haiM aura baDI baDI spaSTa zailIke dvArA jainakalAne arhantoMke pnycklyaannkhaiN| inameM kitanI hI 30 phuTa 60 phuTa, 60 phuTa taka UMcI utsavo unakI pariSadoMkA digdarzana karAkara batalAyA hai gvaDI vizAlakAya pratimAe~ haiM, ye kahI caTTAnoMko kATakara ki ina mahApuruSoke jIvaname garbhakAlase lekara nirvANakAla gvAliyara, enara, kArakala, zravaNabelagola, baDavAnI zrAdi taka kaisI kaisI adbhuta ghaTanAya lokame paidA hotI haiM / ina sthAnoM meM banAI gaI haiN| kI zAnti aura saumyatAke kAraNa kaise kaise jAtivirodhI iname kitanI hI caturmukha pratimAye haiM, kitanI hI jIva apane vaira-virodhako chor3akara zrApamameM kallola karane sarvatobhadra pratimAyeM haiN| ye zilAvaNDo va stambhoke cAge lagate haiN| aura jankIrNa hone se sabahI porake darzakoMko zAnti detI isa zailIka dvArA jainakalAne maTha zalAkA mahApuruSoM haiN| kitanI hI caturvizati-saMkhyaka zilA pratimAya hai| inameM kI jIvanI, unake pUrvabhava pIgaNaka pAkhyAna, aitihAsika bIcake bhAgame mRlanAyakakI pratimA kucha baTI banI huI honI vRttAMkA citra citraNa kara digbalAyA hai ki svakRta karmoke hai zrIra usake cAroM ora bAkI 23 nIrthakaroMkI mUrtiyAM kucha prabhAvase jIvako kaise se utAra-caTAva meme gajarakara smAra choTI choTI sI banI huI hotI haiN| meM bhramaNa karanA par3atA hai| iname kitanI hI chatra, camara, sihAsana, bhAmaNDala, isa zailIke dvArA isane svargoM ke sugba aura narakAkI vRtta zrAdi aTa prAnihArya-saMyukta pratimAe~ haiM / inameM vedanAoMke dRzya gbIcakara digbanAyA hai ki puNya aura pApa mUrtiyoMke ziropara chatra ghUma rahe haiM, gardanake pIche bhAmarADala ke prabhAva jIvako kama kaisa mITe aura kaTuve phala bhogane lage haiM barAbarameM cAmaradhArI khar3e haiM. dAya-bAye vRkSa bane paData hae haiM aura uparakI tarapha gandharva apanI apparAoke sAtha jahAM isa spaSTazaila me jainakalAne itanA kAma liyA hai phulokI mAlAya lie hue haiM. dandabhi bajA rahe haiM. pApa-vadhi vahAM sAkatika zailIma grora bhI adhika kAma liyA hai| kara rahe haiN| kitanI hI mUrtiyoM meM suNDoMmeM dhAraNa kiye hara isa dUsarI zailIye isane pazu-pakSI aAdikaM cida banAkara kalazoMme abhiSeka karate hue hAthI dikhalAe gae haiN| maMgalakArI arhanta-mRttiyoko jagaha-jagahapara sthApita ina mUrtiyoM ke siMhAsanoMpara kuchamai dharmacakra bane hue kiyA hai| vividha vRkSAkI tasavIra banAkara zrahantAMka hai, kuchameM hiraNa gbar3e hue haiM, kucha meM baila, mRga, hAthI, vRbodhikSakI aura unake tapasvI jIvanakI yAda dilAI ghoDA, sarpa, siha grAdi cihna aMkita haiN| kuchameM kubera, hai| svastika, trizUla aura cakrakI nasvIre banAkara unake nameza, hAritI tathA navagrahoM zrAkAra bane haiN| karame ina siddhAntokI zikSA dI hai / zraSTa maMgaladravyAkaM citra khIcamRtiyoko banavAne vAle nara-nArI tathA kaTambI janoMkI kara unakI sabhyatAparaka batAkI sUcanA dI hai| saMsAramRtiyAM bhI banI haiN| kachama uparyukta cIjoke atirikta vRkSa aura para lezyA vRkSakaM citra khIcakara unake dvAga zilAlegva bhI likhe hue hai| saMsArakA nathA manovRttiyokA svarUpa darzAyA hai| ___ inameM kitanI hI mUtiyA aisI haiM, jinake dAya-bAye yaha samasta jainakalA arhantoMke aAdarzakI samarthaka hai| zAsanadevI-devatA kahalAne vAle yakSa-yakSaNiyAMkI mUniyAM yaha saba zramaNa-saMskRtikI smAraka hai / yaha saba dharmabanI haiM, kitanI hI aisI haiM, jinake dAya bAya sarpaphaNa pracArake uddezyase racI gaI hai| isase kalpanAkI apekSA dhAraNa kiye hue nAga loga vandanA kara rahe haiM, kitanI hI vAstavikatA (Realism) ko adhika sthAna milA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2 ] jainakalAkI mUrtiyAM kinhIM prAkRtika zaktiyoMkI kinhIM purAne aitikI kAlpanika maany| prAkRtiyAM nahIM hai| saba aitihAsaka puruSoMkI vAstavika mUrtiyA haiM / jainakalAkA vistAra: jainakalA aura usakA mahattva isa jainakalAkA vistAra bahuta baDA hai| isakA andAjA isI bAta se lagAyA jA sakatA hai ki bhAratakA koI prAnta aisA nahIM jahAM jainiyo ke mAnanIya tIrtha aura atizaya kSetra mIrthasthala kailAzaparvata lekara karanATaka taka, aura girinAra parvatame lekara pArzvanAtha parvata taka saba hI dizAoMmeM phaile hue haiN| ye baMgAla aura bihAra, uDImA aura bundelakhaNDa, zravadha zrIra rohembara dehalI aura hastinApura mathurA aura banArasa, saMyuktaprAnta aura madhyaprAnta, rAjapUtAnA aura mAlavA, gujarAta aura kAThiyAvAda, barAra aura badAdA, maisUra aura haidarAbAdake saba hI ilAkoM meM maujUda haiN| harasAla lAkhoM yAtrI inakI bar3hanA aura darzanArtha dUra dUra se calakara Ate haiN| 1 ye dUra dUra phaile hue tIrthasthAna aura atazaya kSetra zratizaya jainakalAkI hajAro naI aura purAnI racanAoM se bhare par3e haiM, ye racanAe~ yoM to saba hI darzanIya haiM aura itihAsake liye adhyayana karane yogya haiM, parantu inameM bhI ve racanAyeM adhika mavAlI hai jo aba apane sthAnoM maujUda na hokara kevala anuzruti aura sAhityake balapara hI maujUda huI jAna paDatI haiM | savAla hotA hai ki yaha racanAe~ kahAM gaI ? ye purAnI racanAe~ adhikAMza prAkRtika upadrava athavA rAjavivo TUTa-phUTakara bhUgarbhama dabI paDI haiM, ina ke udvArake liye jainasaMskRtike purAne kendrakI purAtAdhika boja honA bahuta jarUrI hai| ina sthAnoMmeM kevala mathurA aura rAjagRha hI aise do sthAna haiM jinake khaNDarAtako khoda kara sarakArI purAtatravibhAgane bahuta bar3I jaina aitihAsika mampattikA patA lagAyA hai| parantu jisa dina yahi kSetra, payosA, pAvA, paTanA, girinAra, kabIra, dastinApura, kannauja, zauryapura athavA narbadA nadIke kinAre-kinAre siddhavarakUTa Adi purAne sthAnIkI khudAI hogI, usadina isase bhI adhika kImatI aitihAsika sAmagrI nikalane bhAvanA hai| ina purAnI racanAoMmeM bahuta aisI haiM, jo rAja 5 vi'lava ke kAraNa muslima gajmeM apane sthAnoMse vibhinna homa aura bagekI hamArI sAmagrI bana cukI haiN| isa sambandhameM bhAratakI vaha pahilI masjida, jo IsAkI 12 vIM zatAbdIme kutabuddIna bAdazAhane lohekI lAThake girda dehalImeM banAI thI, vizeSa ullekhanIya hai| isa masjida meM bage stambhoM aura unake zilApaTapara aneka prakArakI jaina mUrtiyoM Diza hai ki dehalIdarzaka (Delhi Gunde) se jAhira hai, aneka jaina mandirako sodakara yahAM lAI gaI thii| 1 iname bahuta sI racanAe~ aisI hai bhI rAjava jainiyoM ke prabhAva ho jAneke kAraNa samUla anya sampradAya vAloMke hAthameM calI gaI hai| isa sambandha kolhApurakA prasiddha zrambAbAIkA mandira godarAkI prasiddha bailI mAtAkI mUrti vizeSa ullekhanIya hai| yaha mandira vAstavaniyoM kI mAnanIya devI padmAvatIkA mandira thA / isakI gubadoM aura dIvAroMpara aneka kAyotsarga digambara jaina arhantoMkI mUrtiyAM banI huI haiN| isI prakAra ukkalI mAtAkI mUrti zrI pArzvanAthakI mUrti hai vaha nagna aura kAyotsarga hai isake sirapara sarpake phala bhI lage haiN| ye kevala udAharaNa mAtra haiM, varanA isa prakArake aneka mandira aura mUrtiyAM, caisya aura stUpa jo vAstava meM jainasaMskRtikI kRtiyAM haiM, bhArata ke saba hI hissoMme anya sampradAya vAloMke adhikAra meM maujUda haiN| ye racanAe~ yadyapi zrA dhanya nAmoM se pukArI jAtI haiM, aura anya dharmavAloMkI sampatti ginI jAtI haiM, parantu ina racanAookI kArIgirI, inake toraNa, dvAra chata aura stambheopara lodI huI digambara panta pratimAe~ isa bAtakI sAdhI hai ki ye cIjeM inalogoM kI vibhUti rahI haiN| inameM bahuta sI racanAe~ aisI haiM, jo Aja apane sthAnoMse uThakara bhAratake vividha ajAyabagharoM athavA kalAbhavanoM meM calI gaI hai| bahutasI mimI saMgrahAlayoMmeM dAkhila ho gaI hai| bahuta sI idhara udhara vibhinna logoM kabje meM par3I huI haiN| inameM bahuta sI racanAyeM aisI bhI haiM, jo apane sthAnoM meM rahate hue bhI jJAta dazAmeM paDI huI haiN| ye zrAja kisIke bhI adhikAra me na hokara jaMgalI darindoM aura Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 nizAcaroMke nivAsa sthAna banI huI haiN| kucha racanAe~ aisI paricAyaka haiM ki madhyakAlIna bhArata meM mahApuruSa-muni. haiM, jinheM "prAcIna smAraka-rakSA" kAnUna ( Ancient racanA jainakalAkI dena hai. vahAM ya isa bAtakI bhI paricAMonuments Protection Act. ) ke anusAra yaka haiM. ki jainasaMskRti bhAratakI bahuta purAnI saMskRti hai|' makArane apanI adhyakSatAmeM kara liyA hai| kucha aisI haiM, ina mUrtiyoM aura citroM ke devanene. jahAM bhAratIya vividha jainatIrtha-rakSA-kameTiyoMne apanI adhyakSatAme logoMke rahana-sahana, makAna-udyAna, vyasana-vyavasAya, veSaliyAre kacha sthAnIya jainasamAjakI adhyakSatAmeM maujUda bhUSAkA jJAna hotA hai. vahAM inheM dekhanase yakSa-gandharva naaghai| inameM se kitanI hI racanAoMkA jIrNodvAra aura rAkSasa, khacara-vidyAdhara, sura-asura zrAdi bhAratakI purAnI vyavasthita honA zurU ho gayA hai kitanI hI kA pahile se jAtiyokI sabhyatAkA bhI bodha hotA hai| do aura kitanI hI kA honA atyanta vAJchanIya hai| jainakalAke pazapakSijainakalAkA adhyayana karate samaya uparyukta saba hI ina saba cIjose bhI adhika mahatvazAlI jainakalAka prakArakI racanApokA dhyAna rakhanA z2arUrI hai| ve pazupakSi zrAdi cihna haiM. jo vibhinna ahannAke pratIka jainakalAkA aitihAsika mahattva : honeke kAraNa mahAaAdaraNIya bane hue haiN| yaha cihna saMkhyA isa jainakalAkI bahuta sI cIja upalabdha janasAhitya meM caubIma haiM- vRSabha. 2 hAthI, 3 ghoDA 4 bandara. me bhI purAnI haiN| ve jainasaMskRtike bahutase ajJAta pahaluGgo 5 cakavA, 6 kamala, 7 svastika, 8 candramA. . mancha, para asAdhAraNa prakAza DAlatI haiN| ve jainadharma sambandhI 10 vRkSa. 19 geMDA, 12 bhaisA, 13 barAha 14 mehi sAmpradAyika mAnyatAoMgI samAlocanA karane meM baDI (zyana) 15 bajra, 56 hiraNa, 17 bakarA, 18 machalI, sahAyaka haiN| 16 ghaTa, 20 kachavA. 21 utpala. 22 zaMkha, 23 sarpa, ___ina caityoM aura stUpoM para, mandiroM aura guphAoMpara, 24 siNh| mRtiyoM aura citropara bahutame lekha likhe hue haiM, jiname ye kramaza: : RSama, 2 ajita, 3 saMbhava, 4 abhianeka rAjavaMzoM, gurU paramparAoM aura anya aitihAsika nandana, 5 sumati, 6 padma, 7 supArzva, 8 candraprabha, 6 puSpamAtIkI khoja ho sakatI hai| danta. 10 zItala, 59 zreyAMsa, 12 vAmapUjya. 13 bimala, ye lekha jahAM bhinna bhinna kAloMkI nAgarI lipi meM lima honese nAgarI lipike kramika vikAsake jAnane meM advitIya 1. "The discovelles (al Mathura) sAdhana haiM, vahA ye bhinna bhinna bhASAyome likhe honeme, bhArata have to a very large extent supplied kI bhASAoM ke pArasparika sambandhako jAnane meM bhI bar3e corroboration to the written Jain mUlyavAna haiN| tradition and they offer tangible / ye mUrtiyAM jahAM bhinna bhinna kAloMkI, bhinna bhinna DhaMgokI incontrovertible proof of the anbanI huI hone ke kAraNa mUrtikalAke vakAmapara gaharA prakAza tiquity of the Jam religion and DAlatI haiM, vahAM ye vibhinna kAlIna yogiyoke prAsana, of its early existence in its premudrA. keza aura pratihAryoMpara bhI kAphI prakAza DAlatI haiM, sent form. The series of 24 TirkyoMki ye saba eka samAna nahIM haiN| inameM kitanI hI thankaras each with his dispadmAsana haiM. kitanI hI khagAsana haiM, kitanI hI jaTAdhArI tinctive emblem was evidently hai. kitanI hI uSNISa vAlI haiM aura kitanI hI loca kiye firmly believed in at the begining hue bAloM vAlI haiN| of the Christian era." ye mahantoMkI mUrtiyAM jahAM buddha aura bodhisatva, rAma -Vicent A. Smith Archeological aura kRSNakI mUrtiyoMye pahale milaneke kAraNa, isa bAtakI Survey of India. Vol XX,1901 ,96 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] jainakalA aura usakA mahatva 14 ananta, 15 dharma, 16 zAnti, 17 kuntha (kkustha) vRSabhase, padmakA pAme, candraprabhakA candramAse, zItalakA 18 ara 16 malli, 20 munisuvrata, 21 nami 22 nemi vRkSachAyAme, ugra vA uragavaMzI pArzvakA sarpame saMketa honA 23 pArtha, 24 mahAvIra tIrthaMkaroMko pRthaka pRthaka saMketa svAbhAvika hI hai| isI taraha kacchapa-nAmadhArI puruSako karane ke liye prayukta hue haiN| ye citra bahudhA mahanta- mantAna hone ke kAraNa inakA kahapagotrI kahalAnA bhI mUrtiyoke dhAmanoMpara khude hue milate haiN| parantu itanA hI svAbhAvika hI hai| nahI, ye sajAvaTI citrakArIke liye stUpoMkI bADhIpara, lambe-lambe yugokI vibhinna bhASAomeme gujarakara hama mandiroMkI dIvAroM para, toraNa aura zilApaTIpara, zilA taka pahucate hue ina mahApuruSoM ke nAmAMkI inamI kAyA lekhoM aura tAmrapatrIpara, jhaNDA aura sikkoMpara bhI jagaha palaTa huI hai ki prAja inakA aura inake uparyuka pratIkoMkA jagaha aGkita hue milate haiN| sambandha biThAnA kucha prAmAna kAma nahIM hai| parantu isa ye cihna jainiyoma padaciha athavA zArIrikaciha mAmale meM yaha bAta yAda rakhane yogya hai ki yapi kAla zarIrake sAnudrika cihna-ke nAmame prasiddha hai, parantu inakA ina mahApuruSoke uccAgni nAmoko kAphI badala cukA hai, rahasya ina donoM bAtopa pare hai| ye na to ahaMntIke pada parantu vaha inake liye prayukta hone vAle citralipike pratIkoM cihna haiM. na zArIrikaciva haiM, ye vAstavamai arhantoMke nAma, vaMza, gotra aura jAtisUcaka zabdoMke citra hai-una zabdoMke ko kucha bhI na kaha sakA hai| ve pratIka pUrvakI taraha prAja bhI usI taraha prayogame bhArahe haiN| isaliye yadi ina mahAjinake dvArA yaha apane jIvanakAlama pukAre aura mAne jAne puruSoM ke vAstavika nAma gotra va vaMzokA pattA lagAnA ho the / citralipike niyama anusAra vRSabha nAmadhAri puruSakA no vaha ina pratIkoMke paryAyavAcI zabdoMke AdhArapara hI 1 (a) gAvAraNAzvA: kArakAkapadmAH lagAyA jA saktA hai| aura matsya kanchapa bagaha. Adi mvanyApadhIzo makaradra mAko / / pratIka nAmadhArI avanAgeMke aneka prANyAnoparame jo bhArata gahaulu gAya: kiTi madhika ca ke paugaNika sAhityame bhare paDe haiM. ina mahApuruSoMkI vajra mRgAnaH kusumaM ghaTazca: / / 346 jIvana-kathAkA saMkalana bhI kiyA jA sakatA hai| isataraha kumatila zagvajagamidaH ye pratIka bhAratakA purAnA itihAsa jAnaneke liye bahutahI kramaNa viba'kAMvara lAnAAna // 347 sahAyaka haiN| -- zrI syamanakRta pra gaTa isI prakAra svAsnaka, cakra aura trizUla Adi cihna (yA) paM0 zrAzAkRna prAnAmAgaddhAra 1, 78, 76 jo sadA bhAratame maMgalakArI cihna mAne jAte rahe haiM, jo (hai| gonamacAratra-5, 130, 131 sadA bhAratakI zubhakAmanAoMke mAtha baMdha rahe haiM, jo sadA (I) prAkRta nirvANarbhAta / bhAratIya saMskRtike mAtha sAtha videzoMmeM bhI apanAe gaye haiM, 2 (a) Archeological Survey of India- vAstavamai bhAratIya zramaNalogokI mAnyatAzrIke pratIka haiN| VolxX Mathura Antiquities,(90) inakI racanA mI bhAratakI paganI citralipike niyamAnusAra phalakA-65 me 75 naka zrora 78 ma 81 taka para hI huI hai| inameM svamnika, puruSa-prakRti rUpa do tattvAMme mayugake jaM. stUpAkI bAipara yaha cihna aGkina hue bane aura caturgatirUpa maMsArameM bhramanevAle jIvana-saMbaMdhI digbanAye gaye hai| mahAmanyakA pratIka hai| isa svastikakI bIca vAlI khar3I (zrA) nilAyANagAna 4.816. pRSTha 20, yAgaga prati aura paDI do lakIra puruSa aura prakRti, jIva aura pudagala trilAkamAraM // 1010 // zrAdipugaNa 22 26 caitanya aura jada, grahma aura mAyA, amRta aura manyaM, sanya harivaMzapura ga 2,73 ma uparAkna prakAra ke cihnAme aura asAya, amUrta aura mRrUpa vizvake do sanAtana saMyukna dhvanAAMkA varNana kiyA gayA hai| tatvoMkA nirdeza karatI haiM aura siroparakI cAra lakIreM cAra Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 gatiyokA nirdeza karatI haiN| isa taraha yaha pratIka ghoSaNA sUcaka pazu-pakSiyoMke citra Adara aura pUjAkI vastu bane, karatA hai ki yaha samasta vibhinna nAma, rUpa, dharmavAlA ina citroMkA itanA daura-daurA bar3hA ki Akhira kAlakI saMsAra mAyAse baMdhe hue brahma athavA prakRtiye jakar3e hue bhUlabhulayyAme par3hakara manuSya apane asalI vIroMko bhulA puruSakA-jar3a-caitanyakA hI pasArA hai| baiThe ve unake nAmoMke pratIkarUpa prayukta hone vAle pazu___iname nAbhi, nemi aura pAroM se banA huA cakra, Rta athavA pakSiyoMko hI apane kula aura gotrakA, apane saMgha aura dharmacakrakA pratIka haiM, jorAta aura dina, zuklapakSa aura kRSNa- samAjakA apane dharma aura karmakA sRSTA mAnane lage, ve pakSa, uttarAyaNa aura dakSiNAyaNa, utsapiNI aura ava- masya, kanchapa varAha zrAdi jantuoMko hI avatAra samajhane sarpiNImame hotA huzrA sadA hI ghUmanA rahatA hai, jo lge| ve purANakathita nAga aura suparNa, vAnara aura rIcha dvAdaza mAsa aura SaTa RtucakrameM nAcatA huA saMsArameM utpatti, aAdi mAnava jAtiyoMko tattatazala-sUcaka pazupakSiyoMkI sthiti aura pralaya karanevAle kAlacakra ke sAtha sAtha binA hI jAtiyAM jAnane lge| roka-Toka sadA mAge hI calatA rahatA hai, jo yAdi aura anta apanI purAnI mAnyatAoM aura prathAoMke sAtha moha rahitamaMsArame sadAkramaniyama aura vyavasthAko kAyama rakhatA hai| lonA manaliye badatI zikala / isIliye trizula mokSamArgakA tridaNDAkAra pratIka hai / yaha bata- bhAratame brAhmI zrAdi lipikA AviSkAra hojAnepara bhI lAtA hai ki jo jIva apane mana, vacana aura kAyake tIno bhAratIya logone apanI purAnI citralipikA sAtha na choDA, yogoMko bhalI bhAMti daNDita vA vaza kara letA hai, vaha ve apane mahApuruSoM aura unakI mAnyatAkA sadA citrasaMsArake bhramaName chUTa jAtA hai aura kAlakI mArame baca / lipise hI saMketa karate rahe, unake nAmasUcaka jantuoMkI jAtA hai| zrAkRtiyAMko hI apane mukTa, maNDI aura sikkopara mahApuruSoMke uparyuka nAma aAjakalake DhaMgame rakve darzAte rahe aura aAja taka unhI pratIko baratara kAma le hue nAma nahIM haiM aura na unake uparyukta pratIka aAjakala rahe haiN| kI lipi meM likhe hue zabda haiN| ye bahuta purAne DhaMgake haiN| isa taraha ina cihnoMkA adhyayana jahA~ bhAratakI prAcInainakA sambandha bhAratakI usa prArambhika sabhyatA hai jaba tama sabhyatA, usakI citralipi, usakA vyAkaraNa jAnaneke manuSyokA zabdakoSa bahuta hI parimita thA, jaba ve aAjakala lie jarUrI hai, vahA ye tIrthakarake vAstavika nAma, vaMza, ke azikSita, dehAtI logoM ke samAna pazupakSiyoM, phala- jIvana aura vicAra jAnaneke liye bhI jarUrI haiN| phaloM, cAMda-sUraja, jaise pratyakSa dIkhane aura vyavahArame jaina kalAke vRkSa.zrAne vAle padArthoM ke nAmapara hI apane baccoMke nAma ina cihnoMke atirikta jainakalAke vaha prAcIna vRkSa suparNa, garur3a, nAga, jaTAyu, hAthI, siMha, RSabha, mRga, bhI kucha kama mahattvakI cIz2a nahI haiM, jo jainasAhityame mIna, kacchapa, bAnara, rIcha Adi rakgvA karate the, jaba ina canyavRkSa athavA dIkSAvRkSake nAmagye prasiddha haiN| ye vRkSa nAmadhArI vizeSa parAkramI vIroMke nAmapara hI manuSyoMme upayukta tIrthakarake kramase nimna prakAra haiN|' vividha vaMza, gotra aura jAtiyoMkI sthApanA hotI thii| 1. nyagrodha (baDa) 2. saptapaNaM (devadAsa) 3. sAla jaba zrAdhunika DhaMgakI parimArjita lipiyokA AviSkAra na 4 priyAlu (khiranIkA vRtta) 5 priyaMgR, (ekalatA)6 chatrahuA thA aura manuSya apane vIroMke prati zraddhA jAhira karane vRkSa 7. simma 8 nAga 6. mAlavI 10 pilakhana aura unake jIvanakI gaurava gAthA noMko z2indA rakhane ke liye 1: TiMbarU 12 pATala 13. jambU (jAmana) 14. pIpala prastarazilAnoM, dhAtupatroM, miTTIkI banI 'To aura jhaMDApara 1(amamavAyogasUtra-uttama paruSa adhikAra 17-1-3, pR0313: citralipike niyamAnusAra unake nAmoM ke citra banAte the| (amolaka RSikRta hindIanuvAda) jyoM jyoM samaya bItA, ye vIrapuruSa manu kulakara (zrA) zrI jayamena-pratiSThApATha 835 prajApati Adi upAdhiyoMse vikhyAta hue| inake nAma (i) hema nanda--abhidhAna cintAmagi, 62 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1.2] jainakalA aura usakA mahatva 15. dadhiparNa, 56. nandIvRkSa, 17. tilaka, 18. prAma, apanI indrANI-sahita paMcakalyANaka-utsavoMme tIrthakaroMke 11. azoka, 20. campA, 21. vakula (maulamiri), abhiSeka karane, unake samavasaraNa banAne, Adike rUpameM 22. vetas (bAMsa), 23. dhavA, 24. shaali| aneka sevAe~ karate huye prakaTa kiyA gayA hai, usake svargajaina anuzrati-anusAra ye ve vRkSa haiM, jinake nIce dhyAna bhavana devagaNa, airAvata hAthI aura vana-prAyudhakA bhI kAphI lagAte huye vRSabha Adi sIthaMkaroMne kevalajJAna upajAyA ullekha kiyA gayA hai, jainakalAme usakI mUrtiyoM aura thaa| mAlUma hotA hai ki jyoM jyoM samaya bItA, ye vRkSa citroMko bhI mandiradvAroM aura vediyoMke Asa-pAsa sthAna yogI mahAtmAyoMke jJAna athavA bodhike smAraka honeke diyA gayA hai, parantu jainasAhitya aura saMskRtime jainakAraNa bhAratIya logoM meM eka pAdarakI vastu bana gaye aura kalA aura pAkhyAnomeM jo mahatvakA sthAna nAga, supaNaM, mahAramAoMkI mRtiyoM athavA unake pratIkoke samAna hI kinnara aura yakSa devatAoMko diyA gayA hai vaha indrako pUjanIya hogye| prApta nahIM huaa| isIliye jainamAhigyameM inakA ullekha karate hue nAga-nAgAnayA dhAra unaka adhipati dharaNandra athavA likhA hai ki ye vRkSa vedikA-toraNase eka stUpoMke pAma phaNIndrako sadA bahantIkA parama upAsaka mAnA gayA hai| uge rahate haiM. aura inake nIce chatra, camara, dhvajA, zrAsana jaba kabhI arhantoMpara koI upasarga humA hai, yA jaba una zrAdi zraSTa prAtihAyose yukta zrahantoMkI mUrtiyAM sthApita koI bhIda par3I hai to dharaNendra apanI pUrI zaktise unakA karake sura-asura loga unakI pUjA karate hai| purAnI aura mahAyaka huzrA hai| sAtave tIrthakara supArzvanAtha aura 23 madhyakAlInakI jainakalAme bhI ina vRkSoMko mahantI mRtiyoM tAthakara pAzvanAthakA mRtiyAka ziropara bahudhA jo sapaphaNa aura unake stapoke donoM ora khadA hA dikhalAyA gayA hai| bane hue milate haiM ve isI bAtake sUcaka haiN| isake nAga zrAra yakSa : alAvA jainamRtiyoMke dAyeM bAya sarpaphaNadhArI nAga loga bhI inake alAvA jainakalAke nAga aura yakSa bhI bhAratakI khar3e hue milate haiN| yakSa aura yakSiNiyoM aura unake prAcIna saMskRti jAnaneke liye bar3e mahattvakI cIjeM hai| adhipati varuNa kubera athavA vaizravaNako ahaMnta-zAsanakA yadyapi jaina sAhityameM vedoMke pramukha devatA indrako mukhya saMrakSaka samajhA gayA hai| kubera tIthaMkaroMke gavatAra aIntIkA eka paramazraddhAlu sevaka batalAyA gayA hai-use se 6 mAsa pUrva hI unake bhAvI mAtA-pitAke bhavanoMpara ranavRSTi karatA huA batalAyA gayA hai| aura himAcala (A) macchattA sapaDAkA mavezyA nANedi ubveyaa| prAdi parvatoMke Upara sarovaroMke kamaloMmeM rahane vAlI zrI, sura-asura-gamana-mahiyA ceiyarugvA nigA nagaNaM / 6-18 hI, dhati, buddhi, kIrti, lakSmI nAma vAlI deviyoMko garbhasamaya (samavAyAGga sUtra pR0 314 amolakaSi anuvAda) tIrthakaroMkI mAtAoMkI sevikA kahA gayA hai| inake (zrA) mAlattaya pADhattaya junA maannsaaipttpphphlaa|| naca umAmajhagayA cedigarukavA sumohaMni / / 3 uttarAdhyayana 11.22. kalpamatra vyAkhyA 1, dvAdazAnuprekSA; -trilokasAra gAthA 1013 svayaMbhUmtotra, 2 (a) Epigraphica Indica-Vol II. 4 sUtrakRtAGgamatra 1-6-20, padmapurANa 3, 306-336, Part XIV, 1894, pR0 311, phalaka-1, phalaka-2 zrAdipurAga 18,12-148; harivaMza pugaNa 22,51-82; (zrA) 13 vI zatAbdIke istAlAsvata kalpasatrake pArvAbhyudaya 4,64 / tADapatrIpara kevalazAnI bhagavAna mahAvIrakA eka citra aMkita 5 padmapurANa 3,155, zrAdipugaNa 12,84-1..: harivaMzahai jisake donoM ora zAla vRkSake citra bane hue haiN| yaha pugagA 37.1-3 zAla vRkSa mahAvIrakA caityavRkSa thA, isa citrake liye 6 "tannivAsinyo devya: zrI hI dhRtikAni buddhilakSmayaH " / dekho "uttara hindustAname jainadharma-cImanalAla ema0 e0 tattvArthasUtra 3-16. kRta, pR0 25 7 zrAzAvara---pratiSmasArodAra 3, 231-236. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 bhavanoMme atyanta sundara lAgyo akRtrima jinacaiyAlaya bane ghaNTAkarNakalpa, kAmacANDAlIkalpa, padmAvatIstotra, hapa batalAe gaye haiN| jinakI jainaloga sadA apane pUjA- kRSmAMDinIstotra, jvAlinI stotra vidyAnuzAsana Adi / pAThoMme vaMdanA karate rahe haiN| yaha sAhitya jainavAGgamayameM kahIM bAharase Akara yAM gomukha, 2 mahAyakSa, 3 nimukha, 4 yakSezvara, 5 tumbura, hI dAkhila nahI ho gayA hai. svayaM bhagavAna mahAvIrake 6 puSpa, 7 varanaMdi.8 zyAma, ajita, 10 brahma, 11 Izvara, pramukha gaNadhara gauttamane ina sabahI bAtoko 'vidyAnuvAda' 12 kumAra, 13 kArtikeya, (4 catumukha), 14 pAtAla, nAmake dazavaM pUrvame saMkalita kiyA thaa| usI paramparAke 15 kinnara, 16 kiMpuruSa (garuDa), 17 gandharva, 18 ravaMdra, prAdhArapara jainAcAryoMne isa mAhityakA nirmANa kiyA hai| 16 kubera, 20 varuNa, 29bhrakuTi, 22 sarvavAhana (gomeda), ina granthoM meM inakI vidyAoM aura unakI sAdhanAke 23 dharaNendra aura 24 mAtaMga nAma vAle yakSoko kramaza: artha aneka yantra-manna zrAdikI carcA kI gaI hai| pada-pada RSabha zrAdi naubIsa nIrthaka kA zAsana-devatA mAnA gayA para inakI stuta aura namaskRti kI gaI hai| hai| aura 1 cakrezvarI, 2 rohiNI. 3 prajJapti, 4 vajragkhalA, vAra-uparAnta kAlama akalaMkAdi jainAcAryone saMkaTake 5 puruSadattA, 6 manovegA (mohinI), 7 kAlI, 8 jvAlA samaya inhI deva-deviyAMkI pArAdhanA karake barhantazAmanakI mAlinI, 6 mahAkAlI (bhra kuTi), 10 mAnavI (cAmuMDA), rakSA kI hai itanA hI nahIM jinazAsanake rakSaka devatA 11 gaurI (gomedikA), 52 gAMdhArI (vidyunmAlinI), hone ke kAraNa hI jainAgama pUjApATha aura prAtAmanyAma 13 vaioTI, 14 anantamatI (vija bhiNI) 15 mAnamI, antabimba praniSTA eva mahAbhiSaka zrAdi umAke mamaya 56mahAmAnasI, 17 jayA (vijayA). 18 ajinA(tArAdevI), ina yata yakSaNiyA~ zrI hI zrAdi devayAM tathA indra, 16aparAjinA, 20 bahurUpiNI 21 cAmuNDA, 22 kRSmAM agni, yama naiRtya vagaNa, mamna bera IzAna, nAga aura DinI 23 padmAvatI aura 24 siddhAyikA nAmavAlI yakSa.. moma ina dazA dizAoMke saMtrapAlAMnI pakA pArAdhanA NiyoMko kramazaH tIrthaka kI zAsana-deviyA kahA gayA hai| karanekA vidhAna bhI kiyA gayA hai| isake alAvA nIrthajaina anuzra te anusAra yaha yakSa yakSaNiyA nirI jaina karoMkI mUrtiyAM banAne ke samaya inakI bhI maniya banAnekA zAsanakI rakSikA hI nahI haiM. yaha Rddhi-siddhipradAyaka ullekha kiyA gayA hai|" jina-timAzrIka dAhinI ora aneka vidyAnoMkI adhyakSA bhI haiN| inakI yadi vidhipUrvaka yakSa tathA bAI aura yatkSaNI nIceke bhAgame navagraha zrAra yantra-mantra dvArA sAdhanA kI jAya to ye stambhana, vazIkaraNa, pIThake madhyabhAgame kSetrapAlakI prAkRtiyA banAne ke liye uracATana, zAntikaraNa zrAdi aneka zaktiyAko denevAlI kahA gayA hai| kaI jagaha jinapratimAkaM do tarapha yakSa hotI hai| ina yakSa-yakSaNiyo, hI, zrI zrI deviyoM aura aura yakSaNI do cAmaradhArI, do siMha. do hAthI aura nAgoM ke prati zramaNasaMskRtiko mAnane vAle logoM meM kitanI siMhAsanake bIcame dharmacakra usake donoM ora do sundara zraddhA aura bhakti rahI hai, isakA patA jainavAkmayake yantra hiraNa aura usa cakrake nIce arhantakA cihna banAne ke liye mantra vAle usa vipula mAhinyasa laga sakatA hai, jo bahudhA kalpa aura stotroMke rUpame likhA gayA hai jaise 3 ( a ) pN0bhujbl| zAstra, 'janamidAnna bhAskara bhAga ra jvAlinI-kalpa bhairava-padmAvatIkalpa cazvarIkalpa kiragA 3, pR0 135---146 ( zrA) paM0 jugalakizora. anekAnna-varSa / pR 421-532 1 trilokamAra 2,685,1016, praniSThA gaTa 70 5.50hai. ra pratiSThAmAgedAra 3-127-176 / 2 pratiSThAmAroddhAra 3.126-166, abhidhAnAcantAmAMgA 5 yakSAdayo jinA manakAmnavanidhyA / 1,42-46. amarakoSa 1,12-23 / vIramevAmandira marasAvA prAta / vAstumAraprakaragA jayapara,pR0 168 prAtaSThayA pratiSTheyAmtataMnyeSA prAtAvidhikacyate // 6.42 Digambar Jain Iconograpy-by Jus pratiSThAmAroddhAra Burges, 1904 P.3-6, irivaMzaparANa 22,62-68, 6- - momasena bhaTTAraka---rvAgmakAcAra 6.31, 32 vidyAnuzAsana-tRtIya uddeza zloka 8-37 / jayapura prati / pratiSThAmAgedvAra 1.64 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1.2 jainakalA aura usakA mahattva - kahA gayA hai| aura kalAparase bhAratakI purAnI jAtiyoMke raMgarUpa, dIlakuzanayugakI mathurAkI purAnI jainakalAmeM ina upayukta DIla aMgopAGga, vastrAbhUSaNa, astra-zastra, zrAmana-vAhana, devI-devatAoM ko itanA mahakha diyA gayA hai ki arhanta- kalAkauzala vidyA-pakama kalA-kauzala, vidyA-parAkrama, dhana-vaibhavakA paga parA patA pratimAyoMke siMhAsanopara tItha karoM ke cihna na dekara kevala lagatA hai| inameM kitane hI yakSayatiNiyoMke kaI kaI inheM hI utskIrNa kiyA gayA hai| bIcame dharmacakra, usake muMha aura kaI kaI hAtha dikhAye gaye haiN| kitanoMke muMha dono tApha do hiraNa, unake pIche eka aora kubera, hAthame pazu prAkArake bane haiM, inakI savArIke vAhana bahuta hI dhanakI thailI liye hue, dUsarI aura hArinI bArya ghuTanepara ajIba haiN| uparyuka yakSoMke vAhana kramazaH nimna prakAra haiM:baraceko biThAye huye, pratimAke zrApapAsa ye do cAmaradhArI 1 baila, 2 hAthI, 3 mora, 4 hAthI, 5 garuDa, aura unake Upara navagraha / ' kaI mUrti-zilAmbarADaoNpara 6 hiraNa, 7 siMha 8 kabUtara, 1 kathA, 10 kamala, jinabimboMke nIce kAlI durgA pArvatI, gaNeza kubera 11 baila, 12 hama, 13 mora, 14 maccha, 15 machalI, zrAdikI prAkRniyoM banI huI hai| 16 sUara, 17 pakSi, 18 zaMgva, 16 hAthI, 20 baila, bandalakhagaDa ke prAcIna nagara devagaDha ke 12 vI zatAbdIke 21 bela, 22 manuSya 23 karA, 24 haathii| aura eka jainamandira ke barAmadema uparyuka, zAsana deviyoMme 20 20 yakSiNiyoM ke vAhana kramazaH nimna prakAra haiM- garuna, deviyoMkI vAhana-pAyudha-grAbhUSaNa-mahina atyanta manohara 2 lohAmana 3 pani, 4 hama 5 hAthI, 6 ghoDA, 7 baila, noTAsana mRtiyA abhI taka maujUda haiN| 8 bhaiyA, 6 kazrA. 10 mRthara, 11 hiraNa, 12 maccha, jaina mAhi yama jahAM kahIM jainamandiroM aura anna- 13 nAga, 14 haMsa. 15 zera, 56 mora. 17 muara, bimbakA varNana aAyA hai vahAM unheM yakSamithunakI mUrtiyoM 18 haMsa. 16 aSTApaTa, 20 nAga, 21 marala, 22 zera aura citrAMpa saMyuka batalAyA gayA hai| zrAja bhI bahudhA 23 kamala , 24 zera / jaina magama tIrthakA-mUrtiyoM dAya bAya mithunayatakI ina ke kitane hI prakAra ke raMga-rUpa, DIla Daula, veSabhUSA, muniyA sthApita huI milatI haiM / kiname hI mannigeMmeM amana-zastroMse patA lagatA hai ki ye loga mura-asura, yakSatItharIkI mUrtiyoM pe pRthaka bhI yakSa-yakSaNiyoM kI mRtiyA rAkSasa, bhUna preta, vinAyaka kRSmANDa zrAdi aneka jAtiyoM meM ragbI huI milatI haiM / gandharva aura appagokI aneka ba~Te the| ye bar3e parAkramI aura samRddhizAlI the| inake marniyA aura citrastUpoM tathA mandirake dvArI. stambhoM zrIra kaI-kaI mu~ha aura hAthAye. kitane hI mAnavI aura pazu gubadAma nAcatI gAtI aura aneka premapaNaM krIDA karatI samAna ceharoye patA lagatA hai ki ye bar3e mAyAvI the, ye huI digyAI detI haiN| isake liye mathurAke pagane stUpoMke apane kaI taraha ke maumya aura bhaigvarUpa banAnA jAnate noraNadvAra aura 11vI I0 zatAbdIkA banA huaA aAbRkA the|" inake ajIba-ajIba pazu-pakSirUpa vAhanoMme patA delavADA mandira vizeSa darzanIya hai| lagatA hai ki ye bar3e kalAkuzala the- taraha taraha ke pazuina yakSa-yakSaNI, gandharva, apsarA-mambandhI sAhitya / pakSiyoM ke prAkAra vAle vAhana banAkara unameM savAra hote the| 1-vAmnumAra parakagA-jayapara-ma / 636-06-64 aura zAyada unase zrAkAzamaM bhI ur3ane the| inakI vividha 2 Catalogue of the Archeological Mus-5 (a) "karmabhUmI bhArate manuSya baddavo devA." // 134 / / eum at Mathura, 1910 Image No. B, mugasugyakSarAkSamabhUta yetavinAyakakuzamANDavikRtAnanAH 65, B.75. // 135 // niruddhAbhAraveSAH / / 136 / / maumya bhairavA yogi3 Ibid catalogue mUrtizinA naM.D.6, D.. nyatra nAgAzca mAnavai. mada rUparama: amarakhyAtA saMcaranti 4 trilokasAra 68-686, yazastila kacamyU - 5vA zrAzvAma ||137|| -vAIspatya arthazAstra adhyAya 3 pR0 246 (nirNayasAgara prema, 1603) / (zrA) mAyetyasurAH / zanabA. 10.5-2-20 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da anekAnta [ varSa 5 vidyAryose patA lagatA hai ki ye loga mAyAvidyA, prAyudha- mahAvIra apanI kevalajJAna-prAptike samaya jambhika prAmake vidyA, AyurvidyA, jAdUTUnA vidyA, natya, saMgIta, vAditra, bAhira vairyavartanAmaka yakSamandirake udyAna meM Thahare hue the| catra aura mUrtikalA AdimeM baDe nipuNa the| inhIM guNoM nAga, yakSa logoMke sAtha isa prakAra jainasaMskRtikA ke kAraNa ye loga bhAratIyasAhityameM mAyAvI, vikriyAdhArI, ghaniSTa sambandha honeke kAraNa yaha spaSTa siddha hotA hai, ki khaga, khaccara, vidyAdhara cAdi nAmoMse ullikhita hue haiN| bhAratakI zramaNasaMskRtikI zranya zAgyAoMkI taraha jainamaskRti vaidikasAhityase patA lagatA hai ki ye loga adhika- ke vAstavika janmadAtA vaidika dhArya nahIM balki bhAratake tara kRSNavarNake the| mRdhravAca the arthAta samajhameM na malavAsI yakSa gandharva. nAga rAkSasa zrAdi loga haiN| unhI bhAnevAlI prAkRtika bhASAye bolate the / inameM vivAha kI yantroM-mantroM vAlI rASTimeMse adhyAmavAdakI sRSTi huI hai| mAdike sambandhameM koI vizeSa vyavasthA banI huI na thii| unhIkI RddhiyoMko siddha karane ke liye kAyakleza vAle ye saMskArarahita the| ye vaidika brAhmaNoMke devatAvAda aura anaSTAnoM se yogasAdhanAkI utpatti huI hai| unhIkI vIrapAzika kriyAkANDako na mAnate the| ye pitaroM meM zraddhA rkhte| upAsanAvAlI vRttimeme arhantIkI upAsanA, unake caiya the aura vIra upAsaka the| ye apane apane pitroM aura stUpa, unakI mUrtiyoM aura mandira banAnekI kalAkA ke lie zrAddha-tarpaNa karate the| ye rudra, varuNa, maruta zrAdi vikAsa huA hai| imaliye jainaanuzratike anusAra yakSa. apanI apanI jAtiyoMke vIroMkI mUrtiyAM banAte the| yakSaNiyoMkA arhantazAsanake devI-devatA kahA jAnA, jainavaidika RSi inheM 'muradevA' arthAta jar3a devatA kahakara ina mAhinyameM unake liye stuti aura namaskanike gAThoMkA honA, mUrtiyoMkI nindA karate the| ye ina pitroM aura vIroMko aura jaina-kalAmeM unakI mRtiyoMkA ahaMnta-mRtiyoke sAtha apanI jAti aura saMskRti, apane nagara aura grAmoMke sAtha pAyA jAnA svAbhAvika hI hai| yaha saba kucha hote saMrakSaka mAnakara pratyeka nagara aura grAmase bAhara aneka hRye bhI zrI rAmakRSNadAsajIkA yaha kahanA ki apsarAoMkI nAga-yakSa-yakSiNiyoMke mandira banavAte the| jaise inake bhAvanAkA bauddha aura jainasampradAyoMme kahIM patA nahIM. nirA mandira prAja bhAratake grAma aura nagaroMse bAhara bane hue haiN| bhramamUlaka jAna par3atA hai| vizeSa tithiyoM meM unake utsavama nAye jAte haiM, inake isa taraha jainakalA bhAratake prAgaitihAsika jIvanako udyAnoM meM kahIM kahIM se zrAkara sAdhu loga Thahara jAte haiM jAnaneke liye eka ananya sAdhana hai| parantu kitanA kheda hai, vaise hI mahAvIrakAla meM bhI inake aneka mandira nagara, ki jainasamAjakA idhara-tanika bhI dhyAna nahIM hai, isIliye prAmoMke bAhara bane hue the| unake utsava manAye jAte the|" yaha kalA aAja ajJAnake kAraNa viluptasI hotI jArahI hai, unake udyAnoM meM zramaNa loga Akara Thaharate the / svayaM isakA patA lagAne, isakI sUcI banAne, isakI rakSA karane, 1 "ahA devAnasRjana te zuklaM vargamamadhyan / gadhyA'suraoNmte isakA saMgraha karane aura phoTo zrAdi lenekA jainasamAjakI kRSNA abhavan // " -kAThakasaMhitAha-11 bhorase koI prabandha nahIM hai, jisake zIghra honekI bahuta bar3I jarUrata hai| AzA hai jainasamAja isa ora dhyAna degA, 2 Rgaveda 7-18-13, 7-6-3 / aura zIghra hI apanA eka purAtattva-vibhAga kholakara jaina3 Rgaveda 1.33-6% 1-25.13% 5-152-15 / 4 (a) Rgaveda 10-87-14 / itihAsa aura kalAkI asta-vyasta par3I sArI sAmagrIko saMkalita karanekA zreya prApta kregaa| (at)I am therefore of opinion that there were images of gods in Rgvedic times, though their worship was com deued dhIrasevAmandira, sarasAvA by some of the advanced Aryan tubes - (A.C. Das Rgvedic culture 1925,P145) 6 zrAcArAgasUtra 2-24-35 / vyAkhyAprati E-431 . rAmakRSNadAsa / bhAratIya mUrtikalA 1636 pR046 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara bhagavatIdAsa aura unakI racanAe~ (lekhaka-50 paramAnanda jaina, zAstrI) . gimbara jainasamAjame hindIbhASAka anaMka gadya-padya- ma zrosabAla jAnike kaTAriyAgotrI mAhU dazarathalAlajI lekhaka vidvAna aura kavi ho gaye haiM; parantu digambara eka bar3e hI bhadra papa the | Apa Agareke prasiddha vyApAriyo janasAhityakA koI mukammala sUcI na honese zrAdhakAza maMsa the aura paNyodayavaza Apapara lalmIkI bar3I kRpA thii| vidvAnoMkI ve amUlya katiyA A~khosa zrojhala huI yatra natra vizAla sanyAttaka svAmI hote hue bhI abhimAna Apako anya-bhaNDAroMme hI banda par3I haiM aura dImako cahA Adi chakara nahIM gayA thA / aApake supatra sAhUlAlajI bhI pitAse kA bhojya bana rahI haiM / isI kAraNa adhikAza janatA hindI kisI bAtame kama na the, bar3e hI dharmAtmA aura udAra sajana jainamAhityase prAya: aparicita hai| phira bhI hindI jaina the| indI mAhUlAla jIke suputra hamAre caritra gayaka paM. mAhityake jo grantha abhI taka prakAzame zrAe hai unaparase bhagavatIdAma hai, jo eka bar3e hI udAra tathA sadAcArI itanA to saSTa kahA jA sakatA hai ki bhAratIya hidImAhilya vidvAna the zrApa 17 vI 18vI zatAbdIke pratibhA sampanna kati ke itihAsameM janavidvAnoMkA bhAga hAtha rahA hai-unakI the aura AdhyAtmika mamayasArAdi granthoke bar3e hI rasika the / bahumUlya anUThI racanAe~ hindI mAhityako anupama dena haiN| zrApakA adhika samaya to adhyAtma granyoMke paThana-pATana tathA kavivara banArasIdAsa Adi kucha jainakaviyoMkI racanAe~ gRhasthocita SaTkarmoke pAlana karaneme vyatIta hotA thA sAmane aAnese vidvAna tathA sarva sAdhAraNajana unakA rama aura zeSa mamayakA savyaya vidvadgASThI, tattvacarcA evaM svAda le rahe hai aura dekha rahe haiM ki ve kitanI sarasa nyA hindI bhASAkI bhAvapUrNa kavitA ke karaneme hAtA thaa| gambhIra arthako lie hue hai| zrApa prAkRta-saskRta tathA hindI bhASAke abhyAsI hone ke ___kavivara bhagavanIdAsa paM. banArasIdAsake mamakAlIna sAtha sAtha urdU, phAramI, baMgalA tathA gujarAnI bhASAkA bhI vidvAna hI nahIM, kintu unake mAdharmI paMcamitrAMmase tRtIya acchA jJAna rakhate the, itanA hI nahIM, kintu urdU aura ye*| banArasIdAsane apane nATaka samayasArama inakA 'sumana' gujarAtIme to acchI kavitA bhI karane the / kavitApara vizeSaNa ke sAtha ullekha kiyA hai / zrAgarA mug2ala zrApakA asAdhAraNa adhikAra thaa| zrApakI kAvyakalA hiMdI bAdazAitake jamAneme khUba samRddha rahA hai, zAhajahA~ke rAjya sAhitya-saMsArame nirAlI chaTAko liye hue haiM usame kahIpara kAla me no usakI pratiSThA aura bhI baDhI hai / jayapura ke bhI zRGgAra rasa jaise rasokA aura striyokI zArIrika sundaratA samAna aAgarA bhI di. jaina vidvAnoMkA kucha samaya taka kendra rahA hai| kavivara banArasIdAma, paM. rUpacandajI Adi kA vaha bar3hA car3hA huA varNana upalabdha nahIM hotA, vidvAnoMne apane nivAsase use pavitra kiyA thaa| kavivara jisase mAnava zrAtmA-patanakI ora agrasara hotA hai| ApakI bhagavatIdAmakI to vaha janma bhUmi hI thii| usa samaya AgarA racanAe~ prAya: vairAgya rasase paripUrNa haiM aura bar3I hI rasolI, manomohaka tathA paDhate hI citta prasanna ho uThatA hai aura rUpacaMda paMDita prathama duniya catubhuja nAma / tRtiya bhagautIdAsa nara kaurapAla gunadhAma || 26 / / chor3aneko jI nahIM caahtaa| unake adhyayana aura tadanukUla vartanase mAnava jIvana bahutakucha U~cA uTha sakatA hai| dhamatAsa ye paMca jana mili baithe ikaThaura / paramAratha caracA kareM inake kathA na aura // 27 // vAstavame hamAre kavivarakI kAvya-kalAkA vizuda lakSya nATaka samayasAra Atma-kalyANake sAtha sAtha lokakI sacI-sajIva-sevA rahA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anekAnta [vaSa 5 hai| jo ajJAnI mAnava saMsAra-yaMka meM phaMse hue hai, viSaya- ima samAlocanA parasa pAThaka kavivara bhagavatIdAsajI vAmanAke gulAma hai tathA zrAtma-tanakI ora agrasara ho rahe kI prakRti, parimAni aura cinavRnikA kitanA hI anubhava haiM unheM saMbodhita karake sammArgapara lagAnekA Apane bharasaka kara makate haiM / astu / kAvavarakI isa mamaya tIna racanAe~ prayatna kiyA hai / aApakI kavitA ke uccAdarzakA patA upalabdha haiN| anekArthanAmamAlA, laghusAnAmatu aura brahmavilAsakI kavitAyAkA adhyayana karaneme mahaja dIma brahmavilAsa / ina nIno racanAzrImase aba taka mirpha brahmacala jAnA hai| usameM lokaraMjana aura khyAni-nAma-pUjAdi bilAma hI prakAzita huA hai / zeSa donoM anya aprakAzita kA koI sthAna nahIM rahA hai| alaMkAra tathA prAmAda guName hai| inakA zAyada nAma bhI aba taka prakAzama nahIM. aAyA viziSTa hone ke sAtha mAya ApakI racanA marala, marama evaM thaa| hAlama vIra savAmandirase anekAnta dvArA prakAzama gaMbhIra arthako liye hue haiN| kavitAma aApane kI kahIpara lAI jAnevAlI dehalI paMcAyatI mandirake bhaNDArakI graMthaurdU, gujarAtI aura apabhraMza prAkRtaka, zandakA bahuta hI mUcIparase ina donoM granthAkA patA calA hai| ina tInakA sundara prayoga kiyA hai| maMkSita paricaya nimna prakAra hai:kavi kezavadAmajI hindIka eka prasiddha kavi ho gae anekArtha nAmamAlA-yaha eka padyAtmaka koSa hai. haiM, jinako zRGgAra rasama agAdha prema thaa| itanA hI nahIM jimama eka zabda ke anekAneka arthokA dAhoMma saMgraha kiyA kintu vRddhAvasthAma bhI zRGgAra-viSayaka lAlasA kama nahIM gayA hai| yai paMcAyatI mandira dehalIke eka guTakama saMgRhIta huI thii| kezAke sapheda ho jAne para bhI unakA hRdaya / hai| guTakA prAcIna aura vaha koI 300 varSase bhI adhika vilAmatAkI kaluSita kAlimAme kalupita thaa| parantu vRddha / paganA likhA huaA jAna par3atA hai, lipi puganI mApha tathA hAneke kAraNa ve apanI vAmanAAkI pUrti karanema azakya sundara hai, parantu kahI kahI likhanekI kucha azuddhiyo z2arUra ho gae the yuvaniyoM evaM taruNa bAna ani mapheda kezako haijA dUmaga kimI prati parase ThIka kI jA sakatI hai| andha devakara unake samIpa jAnA grAnA banda kara diyA thA. isama kA prazAstama kavivarana apanA koI paricaya na dekara racanA unheM asahya por3A hotI thI apanI hama annapIDAko unhoMne ke mamayAdakako hA vyakta kiyA hai / racanA saMvat 1687 nimna dohemeM vyakta kiyA hai : ma aASADha kRSNA tRtIyA guruvAra ke dina zravaNa nakSatrame kezava kezani asikarI, jaisI ari na kraay| zAhajahA~ka gajyakAlama pUrI kI gaI hai| parantu yaha racanA candrabadana mRgalocanI, bAbA kahi muri jAya // kisa sthAnapara kI gaI hai yaha prazastima diyA jarUra hai para kezavadAsa jIne apane ko tathA rAmaka nAkA maMtuSTa karanaM ThIka upalabdha nahI hotA / sambhavataH isakI aura laghu sItAke liye prasikapriyA' nAmakI eka pastaka banAI thI. jamama satukI racanA dehalI yA zAhadarA donomase kisI eka sthAna nArIka. nanvaye zigvAtaka mabhI aMgAMkA aneka tarahakI parakI gaI hai| prazastima siharadi' pATha diyA hai jo kacha upamAoMse alaMkRta kIrtana kiyA gayA hai| azuddha jAna par3anA hai, usake sthAna para 'mahadari' pATha kahA jAtA hai ki kavi kezavadAmane isa prstkkii| adhika upayukta jacatA hai / yadi yaha ThIka ho to inakA eka prati kavivara bhagavatIdAmaka pAma mamAlo nanArtha kI racanA sthAna sahadarA (zAhadarA) ho sakatA hai, jo dehalIse thI, kavivarane use degvakara eka chanda banAyA aura 'ramika- milatA hai; kyAki prazAstama dahalAkA bhaTTAraka gadAka tAna priyA' ke pRSTha para likhakara vaha pastaka undIka pAma vApima maTTArakA---guNacandra, sakalacandra aura mahendrasenake nAma bheja dI, vaha chanda isa prakAra hai: daye haiN| racanA ke mamaya bha0 sakalacandra ke paTTapara mahendrasena "badI nIti laghu nIti karata hai vAya-sarata bdboy-bhrii| virAjamAna the / pazAstake padya hama prakAra hai:kodA mAdi phunaganI maMDita sakala deha manu rog-drii|| molaha saya ru satAsiyai, sADhi tIja tama pAkhi / zoNita-hAra-mAMsa-maya mUrati tApara rIjhata gharI ghrii| guru dini zravaNa nakSatra bhani, prIti jogu puni bhASi // 66 // aisI nAri nirakha kara kezava 'rasikapriyA' tuma khaakrii||" mAhijahA~ke rAjamahi, 'siharadi' nagara maMjhAri / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1:2] kavivara bhagavanIdAma aura unakI racanAe~ - artha bhaneka ju nAmakI, mAlA bhaniya vicAri // 6 // laghu sItA satu- isa prathame sItAke satItvakA guru guNacaMdu aniMda risi, paMca mahAvata cAra / acchA citraNa kiyA gayA hai| yaha bhI paMcAyatI maMdira sakalacanta tisa pahabhani, jo bhavasAgara tAra // 6 // deDalIka umI guTakeme hai jimakA paricaya Upara diyA gayA tAsu paTTa [puni] jAnie. rimi muni mAhiMdasena / hai, aura yaha uma guTakama zuruke 17 patroma diyA huA hai| bhaTTAraka bhuvi pragaTa jasu, jini jitiyo raNi mainu // 66 // parantu grantha-sUcIma hamakA nAma nahIM diyA gyaa| mAlUma siMha ja sihai, [kavisu bhgvtiidaasu| hAtA hai grantha-macI banAte samaya laghu mItA matu aura tini ladhumati dohA kare, bahumati karahu na hAmu // 7 // anekArthanAmamAlA ina donoMko eka hI grantha samajha liyA khaSu dIragha mAtrA varaNa, sabada bheda avloh| gayA hai| ye donoM graMtha guTa keke 26 patrAMme samAna hue hai| budhiUna mabaha savAriyahu, hIna adhika jahaM hoi // 7 // inakI racanA maMvat 1687 meM caitra zukrA caturthI caMdravAra iti zrI anekArtha nAmamAlA paMDitabhagotIdAsakRta dohA ke dina, bharaNI nakSatrama sigada nagarama (dillI-zAhadaga) baMdha bAlabodha-desabhASA samAptaM ||ch|| ma kI gaI hai, jaisA ki usake nimna prazasti-padyAma prastuna granthoma tIna adhyAya haiM aura ve kramaza: 65 prakaTa hai:122.aaura 71dIdI ko liye 0 hai / yaha koSa hindI bhASA- indrapurI sama siharadi purI, mAnavarUpa amaraghuti durii| bhASI jananAke liye batA / upayogI hai| isakI racanA agravAla zrAvaka dhanavanta, jinavara bhakikarahiM samakaMta // banAramInAmamAlAsa 17 varSa bAda huI hai| anArtha zandoM tahaM kavi Ai bhagotIdAsa, sItAsuta bhaniyo puni maasu| kA hindIma aimA mundara pAbaddha koSa aba taka dUmaga devane bahu vistaru saruvaMda ghanerA, paDhata prema bAha cittraa|| ma nahI pAyA / kavivara bhagavatIdAma jIkI bhAratIya hindI- eka divasa pUrana hA nAhI, ati abhivApa rahA mnmaahiiN| mAhinyako yaha anupama dena hai| grantha kI racanA sundara aura ... ... ... ...... . ......... ... ... // mAma hai| yahA~ pAThakokI jAnakArIka liye 'mAraga' aura dohA--tihiM kAraNa laghu suta karayo, desa caupAI bhAsa / 'go' ina do zandAke vAcaka aneka arthoM vAle padya nIce vaMda jUma sabu choDi kaha, rAdhe bAraha mAsa // diye jAne haiM, jinameM prastuna kAya mahatvakA maTana dIma moraThA-saMvatu muNahu sajAna, solaha saharu savAsiyaha / patA cala makegA: caiti sukala tithi dAna, bharaNImasi dini so bhyo| kurakaTu kApu kuraMgu kapi koku kuMbhu kodNdu| ___ ima graMthama bAraha mAmAMka maMdAdarI-mItA praznottara ke kaMjaru kamala kuThAru halu moDa kopu pavidaMdu // 5 // mpame kavine rAvaNa aura maMdodarIkI cittavRttikA paricaya karaTu karamu keharu kamaTu kara kolAhala coru| dete hA sotAke dRDhatama satItvakA jo citraNa kiyA hai vaha kaMcanu kAku kapotu ahi kaMbala kalasaru nIru // 6 // bar3A hI mundara aura manamAhaka hai| ata: yaha graMtha bhI matragvagu nagu cAtigu vaha khalu kharu khodanaDa kudAlu / mAdhAraNake liye bahuta upayogI aura zikSAprada hai| pAThako bhUdharu bhUmaha bhuvanu bhagu bhaTu bhekaju aru kAlu // 7 // kI jAnakArIke liye ApADha mAsakA praznottara nIce diyA mekhu mahiSu uttima purumu pu pArasapASAnu / jAtA hai:himu jamu sasi sUraju salilu bAraha aMga bakhAnu // 8 // (maMdodarI) dIpu kRpu kajalu pavanu meghu sabala saba bhRkSa / caupAIkavi subhagotI uccaraha e kahiyata sAraMga // 3 // taba bolaha maMdodarI rAnI / ti aSADha dhana ghaTa ghaharAnI // -iti saarNgshbdH| pIya gae te phira ghara mAvA / pAmara nara nita maMdira chaapaa| go dhara go taru go disA go kiranA bhAkAsa / javahi papIhe dAdura morA / hiyarA umaga dharata nahi morA / go iMdrI jala chanda puni govAni jana bhAsa // 5 // bAdara umahirahe caupAsAAtiya piya binu tihi usana usAsA / / -iti goshbdH| nanhIM baMda marata maravAvA / pAvasa mama bhAgamu parasAvA / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 anekAnta dAmini damakala nizi aMdhiyArI virahani kAma vAna ure maarii| bhugava hi bhogu sunahi sikha morI jAna kAhe maI mati vIrI // madana rasAyanu hai jagasArU, saMjamu memu kathana vivahArU // ze0-jaba lagu haMsa zarIramahiM taba laga kI bhA~gu rAja tajahiM bhikSA bhamahiM iMu bhUlA mabu logu // so0-sukha vilasahi paravIna, dukha dekhahiM te bAvare / jiu jala hAM] mIna, taha phimaroha pali relakai / / punihAM-yahu jaga jIvana lAhu na manu taramAie / tiya piya sama saMjogi paramasuhu pAie // jo hu samajhaNahArU tisahi sikha dIjie / jANata hoha prayANu tisahi~ kyA kIjiye // ( sItA ) zuka-nAsika mRga-Daga pika-vahanI jAnuki vacana lavaisukhirainI apanA piyupaya amRta jAnI avarapuriSa ravi- dugdha-samAnI // piya citavana citu rahadda anaMdA, piya guna sarata badala jasakaMdA prItama prema rahaha manapUrI, tini vAjima saMgu nAhIM dUrI // jini para puraSa tivArati mAnI haseni so Adi vikAnI ? , karata kuzIla bar3hata bahu pAe, naraki jAi liu hara saMtApU jiu madhubiMdu samukha ar3hiye, zIkha binA duragati dukha shiye| kuzala na huiparapiya rasa belI, jiu sisu marai uraga- siu~ khelI doharA -sukha cAhate bAMvarI para pati saMga ratimAni / jiu kapi zIta vithA maraha tApata guJjA Ani / soraThA-tRSNA to na bujhAi jalu jaba khArI pIjiye / miragu marai dhapi vAha jala dhokhapati retaka punihAM para piva siu~ kari nehu su janasu ga~vAvanA / dIpagi jaraha pataMga pe kha suhAvanA // [ varSa 5 racanAe~ to itanI bar3I hai ki ve svayaM eka eka svataMtra graMtha ke rUpame saMkalakImatI hai| brahmavilAsa kI kavitAe~ kAvya-kalAkI dRSTise tamAma rItiyoM zabdAlaGkAra aura ardhAlaGkArase paripUrNa hai, sthAna sthAnapara anuprAsa aura yamaka kI jhalaka bhI dikhAI detI hai, sAtha hI isameM antarlApakA bahilapikA aura citrabaddha kAvyoMkI racanA bhI pAI jAtI de prastuta saMgraha pavapi sabhI racanAe~ acchI hai parantu una sabame 1 cetana karmacaritra, 1 paMcendriya-samyAda, 3 manabattIsI, 4 vAIsa pariSadya, 5 vairAgyapabIsikA 6 vana battIsI, 7 sUvAbattImI aura paramAtmazataka zrAdi racanAe~ bar3I hI citrAkarSaka aura zikSAprada jAna par3atI haiN| ye apane viSayakI anUThI racanAe~ haiN| kavivara bhaktirasake bhI rasika the, isIse ApakI kitanI hI racanAe~ bhaktirasa se srota-prota hai| isa graMthake do cAra payoMko hI yahA~ bataura namUne diyA jAtA hai: / rAga na kIje jagatameM, rAga kiye duHkha hoya / dekhahukokila pIjire, gahi DArata haiM loya // parigraha saMgraha nA bhalo, parigraha dukhako mUla / mAkhI madhuko joratI dekha dukhako gula // cetana candana vRkSa soM, karma sA~pa lapaTAhiM / bolata guru vaca morake, sithila doSa dura jAhiM // keI keI bera bhaye bhUpara pracaMDa bhUpa, baDe baDe bhUpanake deza chIna lIne haiN| kaI kaI bera bhaye sura bhaunavAsI deva keI keI bera to nivAsa narpha kone haiM / / kaI kaI bera bhaye kITa mala mUta mahi aisI gati nIca bIca sukhamAna bhIne haiN| kauDIke anaMga bhAga zrApana bikAya cuke, pararamaNI rasa raMga kavaNu naru suhu lahaha / jaba kaba pUrI hAni mahati jihaM ahi rahadda // yahAM pAThakoM ko yaha jAnakara prasannatA hogI ki ina donoM prakAzita pratyoMmeMse 'anekArthanAmamAlA' ke prakA zanakI yojanA vIrasevAmandira meM hogaI hai| sIra sevAmaMdira ke adhiSThAtA paM0 jugalakizora murunAra use zIghra hI 'zabdAnukramakoSa' Adi alaMkRta karake apanI 'prakIrNakapustaka 'mAlA' meM prakAzita karanA cAhate haiM / 3 brahmavilAsa - yaha bhinna bhinna viSayoM para likhI gaI 67 kavitAoMkA eka sundara saMgraha hai| iname se kitanI gavaM kahA kare ! dekha ' raga dIne haiM // mUda je lAge daza bIsa sau se teraha paMcAsa soraha vAsaTha kIjiye, chAMDa cArako vAsa // joloM tere hiye bharma toloM tU na jAne marma kauna Apa kauna karma kauna dharma sA~ca hai| dekhata zarIra dharma jo na sahe zIta dharma vAhi ghoSa mAne dharma aise bhrama mAtra hai / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] marudevI-svamAvalI neka ha na hoya narma bAta bAta mAhiM garma, mAna ThIka ho to ApakA janma maMtrat 1660 yA isake raho cAhe hema harma basa nAhIM pA~ca hai| zrAma-pAsakA anumAnita kiyA jA sakatA hai| saM0 1663 ete paina gahe zamaM kaise haiM prakAza parma, me nATaka samayasArakI racanA karate hue paM. banArasIdAsajI aise mUDha bharmamAhi nAcai karma nAca hai| ne, aora saM0 1711 meM paMcAstikAyakA padyAnuvAda karate ima taraha kavivara bhagavanIdAsajIkI upalabdha sabhI hue jahAnAvAda nivAmI paM0 hIganandajIne inakA ullekha racanAe~ baDhI sundara haiN| brahmAvalAmameM ApakI racanAe~ kiyA hai| bahuta sambhava hai ki prayatna karane para ApakI saM0 1731 se 1755 takakI upalabdha hotI haiN| isake anya racanAe~ bhI upalabdha hojAe~ aura unaparasa phira bApa bAda kitane samaya Apa aura jIvita rahe, yaha kucha bhI kA jIvana paricaya bhI upalabdha hojAe: kyoki 1687 se mAlUma nahIM hatA, aura na prayatna karanepara yahI mAlUma ho 1731 ka madhyakI koI racanA upalabdha nahIM hai, isa lambe sakA hai ki ApakA janma aura maraNa kisa saMvatama hazrA hai| mamayame zrApane koI na kAI racanA karUra kI hogii| isa mamaya ApakI saMvat 1680 se 1755 takakI jo bhI aAzA hai vidvAna isa dizAma praya zrAzA he vidvAna isa dizAma prayatna karage aura bhagavatI racanAe~ upalabdha hai, unase tA sirpha yahI kahA jA sakatA hai dAsa jIkI abhya kimI racanAkA patA lagAkara sacina karane ki anekArthanAmamAlAkI racanA karate samaya ApakI umra kI kaga kreNge| kamase kama 24-25 varSakI narUra rahI hogI, padi yaha anu- --cIrasevAmandira, marasAvA / zrIdevanandi-viracitamarudevI-svapnAvalI (anuvAdaka-paM0 pannAlAla jaina sAhityAcArya) [gata bhAdA mAmame zrIjanamandira seThakA ku~cA denIka zAmbabhaNDAra para pranya-macI mambandhI kucha noTsa lena mamaya mere mAmane yaha 'svapnAvalI' AI. jo mujhe mAhityakI dRSTi se eka naI cIla mAlUma par3I aura Taliye maiM ime kAma karAneke liye apane sAtha le aaayaa| imakI racanA zabdAlaGkAgadiko liye hue bar3I mundara jAna par3atI hai aura isake pahaneme maGgIta jaisA aAnanda zrAtA hai| racanA 'middhipriya' stotrake dRgakI hai aura unhI devanandi mugikI kAta mAlUma hotI hai jo 'midvipriya stotrake kartA hai| anekAnta ke pATakAko isakA rasAsvAdana karAneke liye aAja yaha racanA uma anuvAda ke sAtha nIce prakAzita kI jAtI hai jise paM0 pannAlAlajI jaina mAhityAcAyaM sAgagne merI thor3I sI preraNAko pAkara bar3I prasannatAke sAtha prastuta kiyA hai aura jisake liye maiM zrApakA bahuta aAbhArI huuN| anuvAda ke mAthameM saMskRta TippaNiyoko lagAkara Apane hamake mAhityaka-dharmako bolane kA jo yatna kiyA hai vaha prazamanIya hai aura umaga isa pustakakI upayogitA bar3ha gaI hai / AzA hai sAhityamika ise par3hakara jarUra prasanna hoNge| -sampAdaka mAtaGga-go-hari-ramA-varadAma-candra mArtaNDa-mIna-ghaTayugma-taDAga-vAdhisiMhAsanA-'maravimAna-phaNIndrageha ratnapracAya-dahanA rajanIvirAme ||shaa ye medinI-dharaNa-mandara! nAbhirAja! svapna yazobhavana ! mundaranAbhirAja ! dRSTA mayA zayinayA khala-nApa-rAga' / 1khalAnA-durjanAnAtApe gagI yamya tatsambuddhau he gvalanApagaga! Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anekAnta [varSa 5 teSAM phalaM kathaya me khalatA'parAga' ! // 2 // zabdaM (sadyaH) sadAnagati runntsaadhv'shokH| (yugmama) muktyarthamambaraphalatrasuvarNamukteH 'pRthivIko dhAraNa karane meM meru-prajApAlana karanemeM dhIra, putro bhaviSyati mRgAkSi! suvarNamukte'.!||4|| kIrtike mandira, sundara nAbhise zobhAyamAna, duSTa mAnavoMke 'suvarNa mukkAke prAbharaNoMse yukta he mRganayani mrudevii| tApameM-damana karaneme rAgI tathA durjanatAke vidveSI gajendra ke dekhanese tumhAre zIghra hI vaha putra hogA jo ki he nAbhirAja mahArAja / mAja rAtrike antameM sote sAdhuoMko zokarahita karegA, dAnapaddhatise mukta hogA hue maiMne svamameM hAthI, vRSabha, siMha, lakSmIdevI varamAlA, athavA sadAke liye nagati-naranArakAAdi gatioMse rahita candramA, sUrya, mIna yugma, ghaTayugma, sarovara, samudra, siMhAsana, hogA, [ hAthI bhI dAnagati-madanAvase yukta hotA hai] devavimAna, nAgendrabhavana, ratnarAzi aura (nirdhUma) agni-ye (arahanta avasthAmeM) utuGga aura uttama azoka vRkSase (solaha) cIje dekhI haiM, Apa mujhe ina svamoMkA phala yukta hogA aura vasra, strI tathA suvarNakA tyAga karanese btlaaeN||| 12 // mukti ke liye-mokSa prAptike liye tatpara hogA // 4 // sampUNacandramukhi ! nIlatamA'lakA'nte ! dRSTena mAnini ! gavA tapase vanAni kezaprabhAvijitanIla-tamAla-kAnte ! gatvA'tivAtasalilAtapa sevnaani''| rambhAnibhoru ! marudevi! satI-vratA''pe ! dhuryatvameSyati vidho 2vidhurAdharANAM, saMzrUyatAM madhuravAga"satIvra-tApe' ! // 3 // candrAnane ! caraNabhAradhurAdhagaNAm // 5 // 'he mAnavati candramukhi ! vRSabhake dekhanese tumhAre baha 'atyanta kRSNA alakoM (julafoM) ke antabhAgA~se yukta aura kezoMkI prabhAse nIlatamAla vRttakI-tApicha puSpakI kAnti / putra hogA jo ki tapake liye, atyanta pavana, pAnI aura ko jItanevAlI he pUrNacandramukhi ! kadalIsamaja! pAti ghAmakI bAdhAoMse mukta banoMko jAkara una tasviyoMke vate ! saMtApavarjite ? madhurabhApiNi marudevi! svamaphala madhyameM dhuryatvako-zreSThapaneko [ pakSameM vRSabhake sadRza dhUhikaravako] prApta hogA jo ki cAritrarUpa bhArase yukta dhurA sUcaka madhura vacana suno // 3 // ko dhAraNa karane vAle haiM aura jinake adharoSTha vidhUse kapUra dRSTena dantipatinA kRtasAdhvazokaH se-vidhura haiM-rahita haiN||5|| 1 valatAyA daurjanye'parAgo-viSo yasya tatsambar3I hai dRSTena paJcavadanena sukhena moga-15 svalanAparAga! 8 dAnagatyA-dAnapaddhatyA, tyAgabhAvena sahavartamAnaH, istipakSe 2 nIlatama:-sAtizayakRSNaH alakAnA-cUrNakuntalAnAmanno dAnagatyA-madanAvesa sahitaH / athavA sadA sarvadA, ngni:ysyaastmmbuddhau| naranArakAdigatizUnyaH, na zabdena mahasamAsa. / 3 kezaprabhayA vijitA nIlatamAlasya-kRSNatApicchapRSyasya 6 unnataH sAdhuzca azokaH-azokavRkSo yasya sH| kAntiryayA ttsmbuddhau| 10 suvarNAH suchu kAntiyuktA muktA:-muktAphalAni yasyAH / Apanam-zrApa: prAptirityarthaH, satIvatasya-pAtivratyadharmasya tatsambuddhau / Apo ysthaasttsmbuddhau| 11 atyantaM vAtamalilAtapAnA sevanaM yeSu tAni, vanAni 5 madhurA vAco yasyA statsambuddhau, athavA madhurA cAso vAk ityasya vizeSaNam / ceti karmadhArayaH, saMzrayatAmityasya karma / 12 'vidhuH zazAGke karpUre hRSIkeze ca rAkSase' iti vizvaH / 6 tIvatApena sahavartamAnA satIvratApA, tathA na bhavatItya- 13 janyeneti zeSaH / athavA sukhena-muchukhAni-indriyANi yasya satIvra tApA ttsmbuddhau| sa tena paJcavadanene tyasya vizeSaNam / bhogaistRtonnata iti * kRtaH sAdhanAm-azokaH zokAbhAvo yena saH / prakRte sambandhI yojyaH / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] marudevI svapnAvalI stRptonntshctursmsukhenbhogaiH'| anupama svayaMbara vidhime mukti vadhUkI vara mAlAko prahaNa krodhAdisindhuraharibajitA'pavarga karegA-tapasyAke dvArA motako prApta hogA,-aura isa nAtho natAGgi ! tapasAtha vitApa vargama // 6 // prakAra vaha vibhu-sAre saMsArakA svAmI-hogA' 'he natAGgi! siha dekhanekA phala yaha hai ki tumhAre jo dRSTena zItakiraNana sudhIratApaH putra hogA vaha krodhAdi hastio naSTa karaneke lie siha sAdhuryazodhavalito vratadhIratApaH / ke samAna hogA, sundara gRhasukhake samaya-gRhastha avasthA AhAdayiSyati manAMsi mahAdayAnAM' me-aneka vidyAdharoM athavA devoMke sAtha vividha bhogajanya dharmAmRtavratavatAM samahodayAnAma / / 6 / / sukhase atyanta tRpta hogA / punaH tapake dvArA vaiSayika mukho 'candramAke dekhanese vaha putra sudhI-samIcIna buddhise se virakta hokara-tApavargase-mAnasika vAcanika aura kAyika yukta-hogA, saMtAparahita hogA, yazase ujvala hogA, vratasaMtApase rahita apavargako-mokSa sthAnako prApta hogA aura rAhata manuSyoMko saMtApa pahuMcAne vAlA hogA, athavA boMmeM isa prakAra vaha jagatkA svAmI hogaa'||6|| dhIratAko prApta hogA tathA dharmAmRtake dvArA mahAn abhyudaya dRSTana mAdhavavadhUvararUpakaraNa se yukta vratavAn mahApuruSoM ke manako haSita karegA' // 1 // bhogopabhoga kRtasaukhyanirUpaNa dRSTana caNDakiraNana vibhAsamAnaH10 lakSmI pradA(dhA)syati jino bhavatIti bhinnaM pApAndhakAradalanena vibhaasmaanH| caNDi ! kSitAriramaNo bhavatIti bhinnama // 7 // bhavyAbjabodhanapaTurvidhurAjito me 'he caNDi ! bhoga-upabhogajanita sukhoMkA nirUpaNa modaM taniSyati munividhagajito me / / 10 / / karanevAle lakSmI darzama-svamase yaha prakTa hai ki vaha putra __ he candatulya kIrti athavA kAntise zobhita maradevi ! pahale zatra-rAjAbhAvo naSkara vijaya lakSmIko dhAraNa karegA sUryadarzanakA phala yaha hai ki vaha putra apanI zArIrika vibhA aura usake anantara jina hokara-dhAti karmazaRtroMko naSTakara se asamAna anupama (athavA sUryake samAna) hogA, pAparUpa paramAIntya lakSmIko dhAraNa karegA / athavA anya jIvoMko andhakArako nAza karake zobhAyamAna hogA, bhavyarUpa kamaloM pradAna kregaa|' ke harSita-vikAsita karane meM samartha hogA, candramA tathA dRSTena dAmayugalena vinA'zanAni nArAyaNake samAna zobhita hogA, athavA vidhura-vaikalpa vecainI bhAdise ajita hogA. muni hogA-jitendriya kRtvA tapAMsi bahuduHkhavinAzanAni / mAlA svayaMvara vidhau vigatopamAne5 hogA-aura isa taraha mere harSako vistRta kregaa|' // 10 // muktegrahISyati vibhurvigatopamAne ! 7 sudhI: + atApaH iti padacchedaH / 'he vigatopamAne |-upmaarhit priye ! mAlAoMkA 8 na vratadhIrA ityavratadhIrAstAn tApayatItyavratadhIratApaH / yugala dekhanese prakaTa hai ki vaha putra bhojanakA tyAgakara, athavA-aAgnama zrAra: prAtirityarthaH, naMtaSu dhAratAyA aApo yasya m:| asmin pakSe vratadhIranApa: iti pdcchedH| aneka duHkhoMkA nAza karanevAle upavAsAdi tapa karake. ---.-.-6 mahodayaH mahavanamAnAnAm / 1 nabhama-gagane gacchantIti nbhogaastaiH| 10 vibhayA-kAntyA amamAna: amadRza anupama ityarthaH / 2 vigatastApavargoM yasmAtma tam / 11 vibhAsate-iti vibhAmamAna: zobhamAna ityarthaH / 3 azanAni bhojanAni vinA-yAhAraM prityjyetyrthH| 12 vidhuvat rAjita:-vidhurAjitaH, cadratulyazobhitaH athavA 4 vahudu:gvAnA vinAzanAni-vighAtakAni / vidhurai: vaikalpAdibhirduHkhairajito'paribhRtaH / 5 vigatam-ugmAna-sAdRzyaM yasya tasmin 'svayaMvara vidhau' 13 vidhuvaccandravat rAjitA zobhitA-umA-kIrti kAntirvA ityasya vishessnnm| yasyA: mA tatmambuddhau 'umA gauryAmatasyA ca haridrA kAnti 6 vigatam-upamAnaM ysyaasttmbuddhau| kIrtiSu' iti vizvalocanaH / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 5 dRSTena mInayuglena sukevalena' hAropazobhitakuce ! sumano hitasya'. pUrva zriyA jagati rAjasu kevalena / tRSNAM haniSyati patiH sumanohitasya // 13 // kIDiSyati priyatame ! nRparAjakAmaH 'hArame suzobhita stanoM tathA atyanta sundara hRdayako siddhayA punrjinvro'nRpraajkaamH| // 11 // dhAraNa karanevAlI he marudevi ! kamala yukta sarovarake dekhane 'he priyatame ! uttama jalame saMcaraNa karate hue mInoMkA se prakaTa hai ki vaha putra kamalAke-dhanadhAnyAdivibhUti yugala dekhanese prakaTa hotA hai ki vaha putra pahale to nRparAja- athavA anantacatuSTayarUpa lakSmIke-karane vAle dharmopadeza rAjarAjezvara bananekA icchuka hotA huA mukhya rAjalakSmI ke vidhAna dvArA (hitasya) bhaktoMkI athavA gagadveSase rahita bananekI icchAme rahita ho jinendra hokara kevalajJAnalakSmI hone ke kAraNa (ahitasya) abhaktoMkI bhI tRSNAkodvArA jaganke rAjAoMmeM krIDA karegA aura bAdame nRparAja bhogAkAMkSAko [tAlAba pakSame pyAsako naSTa karegA aura vaha tathA siddhilakSmI muktizrIke sAtha krIDA kregaa| // 1 // vidvAnoM athavA devoM ke hitakara padArthoM meM (pati) mukhya hogA dRSTena kumbhayugalena kulopakAre ! [tAlAba bhI puSpoM ke hitaiSiyomeM-unheM jalasiMcana zrAdi haimena pallavamugvena kulopakAre ! ke dvArA harA bharA rakhane vAloMme mukhya hotA hai| prArabdhamaJjanavidhiH sumanoramAbhiH" (athavA vaha putra jagatkA svAmI hokara hita aura sevyo bhaviSyati guruH sumanoramAbhiH / / 12|| ahitakI--bhaktoM aura abhaktoMkI tRSNAko dUra karegA (hi) 'kulakA upakAra karanevAlI aura kutsita vRttiyoMkA kyoki (tasya) usakA (sumanaH) hRdaya anyanta zreSTha hogA lopa karaneva lI he marudevi ! pallavoM-kisalayoMse yukta rAga-dveSame rahita hogaa|) // 13 // mukhavAle do suvarNa ghaToMke dekhanese yaha jAhira hotA hai dRSTena toyanidhinA pramadAkulena'' ki usa putrakI prAraMbhika snAnavidhi-janmAbhiSeka sambandhI ratnAkarAvadhimimAM pramadAkulena / vidhi-devatAoM ke dvArA sampanna hogI, vaha vidvAnoM athavA bhUmi vimucya tapameSyati sAdhunAtho devoMko Ananda denevAlI deviyoM ke dvArA mevanIya hogA yAM zubhrakAM na mudameSyati mAdhunAtho // 14|| aura [jagattrayakA] guru hogA' / // 12 // 'he devi ! samudra degbanekA phala yaha hai ki vaha (samudra dRSTena devi ! saramA kamalAkaraMga' ke samAna gAmbhIrya guNase) sApuruSokA nAtha hogA / tathA dharmApadezavidhinA kamalAkareNa / harSa athavA prakRSTa madame yukta strIsamUhake sAtha jisa ujjvala 1 suke-zobhana jale balate saMcarati-iti mukevalam bAhulakA- mamadAnta pRthivIko choDakara tapake artha (vanako) jAvegA saptamyA aluka / sudha jalasaMcArityatha: 'manayugalena' itya- vaha pathivI (zratho) unake svAmitvake bAda phira harSako prApta sya vizeSaNam / na ho skegii|' // 14 // 2 kevalena-mukhyena mAmAnye namakAtvam / kevalena-kaMvalajJAnena iti c| 10 hitasya ahitasya vA padacchedaH / magaMvara pakSe dinasya 3 kulasya-upakAro ysyaasttmmbudvii| bhagevare dhRtamyetyarthaH / 'dadhAne 'i ityanenaH niSThAyArata: 4 kutmita janalopakAriNi ! dhA dhAtA: sthAne dRyaadeshH| 5 sumanaso ramayantIti sumnormaastaabhiH| sumanasA devA 11 sumanobhyohitasya / athavA 'sumana:+da+tasya' iti padavidvAmazca / trayama / di yataH, tasya putrasya sumanaH suSTu hRdayaM 6 sumanamA ramA stAbhi:-devAganAbhiH / bhaviSyatItizeSaH / 7 kamalAnA padmAnAm-aAkarastana mara metyasya vizeSaNam / 12 pramadena-harSeNa-prakRSTamadena bA aAkulamnena / 8 kamalAyA: karastena dharmopadezavidhinetyasya vizeSaNam / 13 strIkulena maha / / 6 suSu mano yasyAstatsambuddhau devItyasya vishessnnm| 14 sA+adhunA+atho, iti padacchedaH / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa1-2] marudevI-svapnAvalI dRSTena sihavidhRtena sadAsanena' te satpadaM2 suranRNAmaruNAdharANAM 3 dhAmnAndhakAravivahasya sadAsanena / svAmI vizAlakaruNa ! karuNAdharANAm // 1 // sAmrAjya mastavRjano vasudhA'vanena' hai vizAla dayAse yukta devi ! atyanta zobhAyamAna kAnte ! kariSyati jino'vasudhAvanena ||2shaa nAgendra bhavanake dekhanese prakaTa hotA hai ki tumhArA vaha putra 'he kAnte ! apane teja-kAntike dvArA sadA andhakArake devocita sAtizaya vinayake sAtha nAgendroMke dvArA stuta samUhako naSTa karanevAle sundara siMhAsanake dekhanese jAhira hogA-nAgendra namratApUrvaka usakI stuti kreNge| vaha uttama hotA hai ki vaha putra pahale niSpApa hokara pRthivIrakSAke uttama vastuoMkA sthAna hogA tathA lAla lAla oThoMse dvArA sAmrAjyako-uttama rAjyako karegA aura bAdameM niSkalaGka yukta aura dayAko dhAraNa karane vAle sura evaM manuSyoMkA jinendra hokara prajJAnAndhakAra ko naSTa karanevAle jJAnarUpa svAmI hogA' // 17 // tejase pRthivIrakSAke vinA hI athavA pRthivI aura banake dRSTena ratnanicayena sukhAyamAno'5 vinA hI-mukti sAmrAjyako kregaa|' // 15 // ratnatrayeNa kalakaNThi ! su-khaaymaanH| dRSTena devasadanena vihAya5 sAraM kRtvA viraMsyani manazcyuta-cApa-rAgaM. svarga mamenyati nayena vihAyasA'rama / mokSaM kSamAdharaNi ! yAsyati caa'praagm118|| pAtu kSiti kSitipatiH kara-vAla bhAtaH he madhura svarase yukta tathA kSamAkI AdhArabhUta devi ! cazcaccakoranayane ! karavAlabhAtaH // 16 // ratnagazike dekhane se prakaTa hai ki vaha putra samyagdarzana 'cakora jaise nayanAMse suzobhita he maradevi ! devavimAna samyagjJAna aura samyazcAritrarUpa ranAyase sukhako prApta ke dekhanese prakaTa hotA hai ki vaha putra nItipUrvaka pRthivI hogA tathA apane manako dhanuSakI prItise rahita karakekA pAlana karaneke liye zreSTha svargako chor3akara zIghra hI dayAlu banAkara- (nipparigraha honeke kAraNa) AkAzake samAna bhAkAza mArgase bhAvegA / vaha pRthvIkA adhipati hogA AcaraNa karatA huA virakta hogA-munivrata dhAraNa karegA, tathA sundara hasta tathA bAloye zobhita hogA aura pRthivIkI antameM rAgase (rAgadveSase) rahita hokara mokSako prApta hogaa| rakSA karavAlakI-talavArakI dIptime karegA' // 16 // dRSTena dhImati ! vidhUmadhanaMjayena' dRSTena nAganilayena surocitena'. dattvA svayaM svatanujAya dhnNjyen| nAgastuto'tivinayena surocitena" dharmAdhipaH sakalasomasamAnanAya 22 1 maccatatyAmavaM ca tena / 12 pada vyavAMsa tatrAga sthAna namADivastuSu' itymrH| 2 sadA+asanena-dani pdcchedH| 13 aruNo rakno'dharI yeSAM teSAm / 3 vasudhAyA apanaM rakSaNaM tena / 14 dharatInidharA: karuNAyAdharAsteSA kRnndhaarkaannaamityrthH| 4 na vasudhAyA apanaM avasudhAvanaM tena athavA vasudhA ca nanaM 15 sukhaayti| zivA mAnanA 15 sukhAyatei ti sugvAyamAnaH sugvyuktH| ca-anayA: mamAhAra: vasudhAvana-nada na bhvti-tn| 16 suSTu dhUlimeghAdiditattvena zobhanaM khamiva gaganAmavA5 tyaktyA 6 zreSTha / cagnIta sugvAyata iti sugvAyamAnaH / * vihAyamA+aram iti padacchedaH, vihAyamA-gaganena aram 17 zcyutastyavataH cApAddhanuSAgago yasya saH / shiighrm| 18 ca + aparAgam iti padacchedaH, apagato rAgo yasmin 8 karo ca vAlAzca te bhAtaH zobhitaH / ___ma taM, mokSa milyasya vizeSaNam / 6 karavAlasyamA karavAlabhAH tasyAH paJcamyAstamila / 16 dhnNjyen-agninaa| 10 su-atyantaM rocitaH zobhitastena / 20 dhana-vittaM / 2. jayena-vijayen saha / 11 surANA devAnAmucitI yogyastena / 22 sayala-somasamaM-pUrNacandrasadRzam zrAnanaM yasya sa tasmai Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anekAnta [varSa 5 dhyAnena dhatyati rajAMsi samAnanAya' // 1 // isa prakAra, netroMko Ananda denevAlI aura bimbaphala 'he buddhimati devi ! nidhUma dhanaMjaya-agnike-dekhane ke samAna zroToMse yukta vaha caturanAbhirAjakIpatnI-marudevI, se prakaTa hai ki vaha pUrNacandra tulya mukhavAle subodha kta durjana manuSyoMke viSaya meM alasa aura sukhakI lAlasAse apane suyogya putrako vijayake sAtha dhana dekara-niSparigraha yukta buddhimAn patike dvArA kahe hue svamaoNka phalako jAna hokara-dharmakA adhipati banegA aura dhyAnake dvAga kara vizuddha haru jJAnAvaNAdirUpa pApoMko duSkarmoko jlaavegaa|' // 16 // yaH pUjito jagati rAjasabhAjanena' itthaM phalaM nigaditaM sukhalAlasena zrIdevanandimunideva sabhAjanena / patyA prabudhya sudhiyA sukhalAlasena / svapnAvalI prapaThato mama tApahAra' zuddha pramodamagamannayananAbhirAmA mAkSaM karotu sa jino mamatApahArama' // 21 // vimbAdharA sakalabhUpatinAbhirAmA" // 20 // 'jo jagatameM rAjasabhAgata janoMke dvArA tathA zrIdevanandi 1 mananameva mAnanaM bodhaH tena sahavartamAnastasmai / munike sabhAjana-saskArake dvArA athavA devasabhAke lokoM 2 sAtizayA: khalA: sukhalAstaSu alasastena durjana dvArA pUjita haiM ve jinendradeva (isa) svapnAvalIko par3hane ___ smrkshuunyenetyrthH| vAle muma devanandike usa mokSakI siddhi kareM jo ki tApako 3 sukhe zarmaNi lAlasA vAJchA yasya sa ten / haranevAlA aura mamatAbhAvako dUra karane vAlA hai|' // 21 // 4 netrpriyaa-mnohretyrthH| 6 gamasabhA gtpurussH| 5 kalAbhiH saha vartamAna: sakala: sacAsau bhUpatizceti . sabhAjanaM satkaraNam / sakalabhUpatiH, sakalabhUratizcAsaunAbhizcati sakalabhUpati- 8 mama + tApahAram ini padacchedaH / nAbhistasyarAmA vanitA marudevItyarthaH / 6 mamatAm aAharanIti mamatApadArastaM mamatvanivArakam / prakAza-stambha zrImAna bA0 bhaiyAlAlajI sarApha bI0 e0, ela-ela0 bI eDavokeTa sAgarane 'anekAnta' ko 'prakAza stambha' batalAte hue apane jo hRdayodgagAra prakaTa kiye haiM ve isa prakAra haiM: "anekAntakA sthAna calatI phiratI icchAokA pUraka bhale na ho, para jaina jAtike amaratva kA isa yugameM vaha 'prakAzastambha' hai / Izvara jaina jAtiko apane uddhArake liye usa ora mur3anekI zakti de, ki vicAra gahanatAko bhedakara vaha use apane jIvanakA aMza banA make aura isa dezakI vasane vAlI ajaina kintu bahuta zo meM samAna mskRti rasane vAlI bahusaMkhyaka jAtiko mukta hasta se vitIrNa kara sake, jA Ajake rASTranirmANameM bhI apanA khAsa sthAna rakha ske| jaina jAtiko hI nahIM para usake sAhitya tathA jJAnake dvArA vRhata hinda jAtike utthAna tathA utkarSako isa choTese patra ke hara pRSTha meM vahI jAgRta tapasyA lakSita ho rahI hai jisake bagaira koI rASTra zAsvatika kIrti pathakA pathika bana nahIM sktaa| ho nahIM sakatA ki isa yugameM jainasamAja isa jIvana-jyotiko sthAyitva prApta na kraave| janasamAja parigraha-saMnyAsake mahatvako bahuta kucha samajhane lagA hai isa orase vicAroMmeM zubha-dik-parivartana mAlUma ho jAtA hai| sAhU zAMtiprasAda tathA dAnavIra seTha hIrAlAla Adi jaise dhanika jisa jAtike jJAnadhvajako apane hAthameM thAmaleM usake uddhArakI cintA kaisI ?" Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM aura vIrasevAmandira bahuta muddatase mere dila meM yaha bhAvanA banI thI ki 3. lA. rAjendra kumAra jI lAhaura / mainasamAjameM koI aisI yojanA ho, jisake dvArA lumaprAya: 4. bA0 choTelAla jI, kalakattA / jainasaMskRtikA punarodghATana ho ske| vicAraparamparAka 5 lA. ayodhyAprasAda jI goyalIya DAlamiyAnagara / mUla srotoko khojakara isake nikAma aura vikAsakA patA 6. lA. jayabhagavAna jaina vakIla, pAnIpata / lagAyA jA sake tarka aura paribhASAke bane hue dArzanika 7.60 jugala kizora mukhtAra sarasAvA / kaMkAlako tor3akara isakI jItI jAgatA mUrtikA darzana 8. paM. mahendrakumAra nyAyAcArya, banArasa kiyA jA make-ise sAmpradAyika vyAmohake gavaise nikAla 6. DA0 e0 ena0 upAdhyAya, kolhApura / kara eka bahatI huI vizvakalyANa) gaMgA banAyA jA sk| 10. bA0 lAlacanda eDavokeTa, rohataka / parantu, kucha gharabArakI cintAe~ kucha zarIrako vyathAe~, kucha 11 bA. kauzala prasAda jaina, sahAranapura / tabIyatako DhIla, kucha protsAhanako kamI, aisI bAr3e aAtI naI yojanA anumAra isa saMsthA dvArA nimna prakArakA rahI, ki yaha bhAvanA aAnataka bhAvanA hI banI rhii| mAhitya sampAdita huzrA kregaa| ayaka paryuSaNa parvame dehalI zrAkara, bA0 jugalakizora 1-saMgrahAtmaka racanAe~-jaise jainagrantha sUcI, jaina jI mugvatAgne mujhe isa mAmalema vizeSa protsAhana diyA, prazastisaMgraha. jainazilAlegyasaMgraha, jainamantrasaMgraha, jainaaura ima yojanAkA kendra 'vIra-sevA-mandira' ko banAne ke paTTAvalI-saMgraha, jainakalAsaMgraha, pugatana jainavAkya-sUcI, liye eka sujhAva peza kiyA-udhara isa pharavarI ke mahIneme jaigalakSaNAvalI, jainapAribhASika zabdakoSa, jainamaMtrakopa, sAha zAntiprasAdajIne isa saMsthAkA saMrakSaka bananA svIkAra aitihAsika jaina vyAktakoSa ityaadi| kiyA, aura yojanA anumAra imakI bar3hatI huI zrAvazya- 2-maulika racanAe~-jaise jainasaMskRtikA itihAsa, katAgrIme sahAyaka hone ke liye bar3I udAratAkA paricaya jainadarzanakA itihAsa, jainasAhityakA itihAsa, jainakalAkA diyA-ina saba hI bAtoMko dRSTime rakhakara mene apanI itihAsa, jaina tIrthakage, zrAcAryoM aura anya mahApuruSAkA sevAe~ vIrasebAmandirako arpaNa kara dii| itihAsa, jJeya jJAna-mImaoNmA, buddhi aura zruti, matyAsatyacIramevA mandira, go zuruse hI deza, dharma aura jAti vAda, apekSAghAda kAla aura vikAsavAda, mRtyuvijJAna, ke hita ke lie banAyA gayA thA, aura zurUse hI vaha ina svapnavijJAna, mantravijJAna, adisA aura sadAcAra, jIvanahitake kAmoke lie yojanAe~ karatA rahA hai, lekina kAnUna mImAmA, aAtmasAdhanA Adi naye dArzanika-prantha / kI dRSTise vaha yAja taka mukhtAra mAhabakI hI nijI cIna 3-anuvAda sahita purAnI racanAe~-jaise vAstukalA, samajhA jAtA rahA hai| isa dopako mukhtAra sAibane 24 manikalA, citrakalA, saMgItakalA, zrAdi kalA granthaaprailako apanI vasIyata rajiSTrI karAkara bahuta aMzoma dUra gaNita jyotiSa, Ayurvedika, mantra-tantra, pazu-pakSi Adi kara diyA hai / isake alAvA isake saMcAlana meM bhI bahuta vaijJAnika grantha-nIti, kathA, chanda, vyAkaraNa aura koSa baDA parivartana A gayA hai| aba taka imake saMcAlanakA zrAdi mAhityika grantha / samasta bhAra mukhtAra mAhabake hI Upara thA, magara aba yaha isa kAryako prAmANika DhaMgase pUrA karane ke lie jahA~ saba kAma eka saMcAlaka kameTI dvArA huzrA karegA, jise Ajakala sevAmandira lAyarIko vividha prakArake aitiisakI rIti-nIti meM saba prakAra heraphera karanekA pUga pUrA / hAsika, dhArmika, dArzanika aura koSa-granthose sampanna karane adhikAra hogaa| aba taka ima kameTIke lie nimna kA yatna kiyA jA rahA hai| vahA~ prauDha anubhavI vidvAnoko mahAnubhAvoMke nAma prastAvita hue haiM : bhI isa saMsthAme kAma karaneke lie nimantraNa diyA jA 1. sAhU zAntiprazAdajI, DAlamiyA~nagara / rahA hai| -jayabhagavAna jaina 2. sAhU zreyaoNsaprazAdajI, lAhaura Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bra0 zItalaprasAdajIkA viyoga ! ( bA0 jayabhagavAna vakIla ) zrI0 pra0 zItalaprasAdajIke tA0 10 pharvarI san 1942 ko honevAle sthAyI viyogase jo bhArI kSati jainasamAjako pahuMcI hai usakI pUrti nikaTa bhaviSyameM honA yadi asambhava nahIM, to muzakila jarUra hai / Apa jainadharmake eka ananyabhakta aura jainasamAjake eka sacce sevaka the, svabhAvase bar3e hI udAra aura sudhArakavRtti vAle the| Apa jainiyoko aneka Tukar3iyome baoNTane bAle digambara zvetAmbara, agravAla khaNDelavAla, dassA bIsA Adi saba hI bheda-bhAvoMko sama jasattAke liye atyanta hAnikAraka samajhate the| ina bhedabhAvoM ke kAraNa athavA sAmAjika kurItiyoM aura dhArmika kurUDhiyoM ke kAraNa jainiyoMkI dina-para-dina ghaTatI huI janasaMkhyAko dekhakara Apa bahuta hI duHkhita hote the| saMkIrNatAke ina pAzoMse, rUr3hiyoMke ina andhere gaDDhoM se nikAlaneke liye zrApa Apasa meM helamela, vivAhasambandha, dhArmika ekatA bar3hAnekI sadA naI naI yojanAe~ karate rahate the / Apa jaina jAtiko eka phalatI phUlatI jIvina jAti banAneke liye saba hI racanAtmaka kAryoM meM, pragatizIla AndolanoMmeM bar3ha baMda kara bhAga lete rahate the| ina uddezyoMkI pUrtike liye thApane kaI sabhA-sosAITiyoMke banAne meM sahayoga diyA thaa| jaina jaina saba hI logoM meM dharmapracAra karaneke liye zrAtmadharmasammelana banAyA thA, sAmAjika saMghaTana ke liye jainamahA. maNDala calAyA thA, racanAtmaka kAma karaneke liye pariSada ko janma diyA thA aura samAja meM krAntikArI sudhAra lAne ke liye 'sanAtana jainasamAja' ko kAyama kiyA thA / jahA~ anya vidvAna aMgrejI zikSita yuvakoMko dharmabhraSTa jAnakara unakI avahelanA karate the, vahA~ Apa unheM khUba apanAte, unameM dhArmika prema, aura dhArmika jijJAsA bar3hAne ke liye jagaha jagaha borDiMga hAUsa, pustakAlaya khulavAte the unheM dhArmika zikSA diye jAnekA prabandha karate the / unakA dRSTikoNa samajha apanA dRSTikoNa samajhAte, unheM dharmakA sarvatobhadra vyAkarUpa dikhA sat mArgapara lagAte the / zrAja jainasamAjake adhikAMza aMgrejI likhe padoMme jo kucha dharmaniSThA aura dharmaparAyaNatA dikhAI detI hai, usakA bahuta kucha zreya Apako hI hai| zrApa jahA~ hRdayase bahuta udAra the, vahA~ zrApa vicArameM bhI bahuta udAra the, zrApa sAmpradAyika bhedabhAvako chor3akara hindU, bauddha, sikkha, IsAI saba hI prakArake netA aura vidvAnoMse milate, unake pAsa jAkara Thaharate, unase vicAragoSTI karate aura unake tathA apane vicAroMmeM samanvaya lAnekI koziza karate the / Apa bar3e hI karmaTha the, dina-rAta ke 24 ghaNToMmeM Apa muzakila se chaha ghaNTe vizrAma karate the| zeSa sArA samaya AramasAdhanA aura dharmasevAmeM lagAte the / trikAla sAmAyika, jinabimbadarzana, zAstra-svAdhyAya, grantha-anuvAda, navIna sAhitya-racanA, upadeza zikSaNa, zAstrasabhA, patrapatrikA vAcana, ciTThI-patrI, aura jainapatroMke liye lekha lekhana-saba hI kAma ApakA dainika progrAma thaa| isake lAvA parva ke dinoMmeM upavAsa bhI rakhate the / sAlake ATha mahIne zrApa bhArata bhramaNa meM lagAte, aura varSAke cAra mahIne kisI nagarameM Thaharakara bitAte the / Apa jahA~ kahIM jAte vaha grAma sabhAe~ karAkara saba hI ko jainadharmakA svarUpa aura itihAsa samajhAte, gRhasthoM ke karttavya batalAte, logoMko svAdhyAya, jinavimbadarzana, aSTamUla guNa, paJca dharaNuvatake niyama dilAte, aura calate samaya vahA~ke sAre hAlAta likhakara jainapatroMko prakAzanArtha bheja dete / caumAsameM Apa jisa nagarameM Thaharate, vahA~ sArvajanika sabhA, zAstrasabhA, dharmaupadeza, bRhat pUjAvidhAna, dIkSAsaMskAra vidhAna, prItibhoja Adi kAryoMdvArA itanI dhArmika jAgRti paidA karate ki bahA~kI kAyApalaTa hI kara dete / vahA~ke strI-puruSoMko anekavidha protsAhana dekara khUba hI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] bandI dAna karAte, usa dAnase jahAM zrApa bAhirakI saba hI bar3hI na to kAyarake samAna dharmakA hI sAtha chor3A, na nirudyamIke bar3I saMsthAnoko sahAyatA pahucavAte, vahAM Apa usa dAnase samAna vartanya mArgasa hI muMha modd'aa| Apane jisa pathapara sthAnIya saMsthAnoMkA bhI khUba uddhAra karAte, aura yadi kadama rakkhA, usapara anta taka sAbita kadama rhe| zrAvazyakatA hotI to vahAM skUla, vidyAlaya, kanyApAThazAlA vAcanAlaya, caityAlaya, zrAdi aneka saMsthA kAyama zrApa nire sudhAraka hI na the, pApa baDhe sAhitya sevI bhI the| aApane sarvasAdhAraNake hitake lie haz2Aro lekha karAte the| apanI dhunake zrApa bar3e hI dhanI the / kaThinAiyose likhaneke alAvA, aneka AdhyAtmika nibandha aura bhajana DaranA to zrApa sIkhe hI na the| zrApa jisa pratijJAko lete, bhI likhe haiM / aneka jaina granthoMkA TippaNa sahita sarala use pUrI taraha nibhAte aura jisa yojanAko zurU karate, hindI anuvAda bhI kiyA hai| aneka jaina smAraka, zabda kopa aura jIvanI sambandhI grantha bhI likhe haiN| ApakA use zrAkharI maMjila taka pahuMcAte / zrApako kabhI bhI apanI nindA aura bar3hAIvA khayAla na huzrA, pApako yadi jahAM adhyayana vizAla thA, vahAM ApakA lekhana bhI koI anurAga thA to kevala jaina dharmase, jaina sama.jase / isa vizAla thaa| anurAgame zrApa itane masta the, itane nirbhIka the, ki isake zrApakI vicArasaraNI aura yojanAoMse kucha bhI mata. lie zrApa baDIme bahI Ahuti de deneko, zaktime bhI bheda rakhate hue yaha kahanA hI hogA, ki ApakA jIvana adhika kAma karaneko taiyAra ho jAte the| isa anurAgake eka prAdarza jIvana thaa| aise udAravRtti, dharmasevI, karmaTapathapara calate hue Apako kaI bAra aise saMkaTa pAye ki vIrake lie jaina samAja jitanI bhI kRtajJatA dikhalAe, apane parAe hogaye, prazaMsaka mindaka bana gaye, parantu Apane utanI thoDI hai| " bandI ho calA hai jIrNa, terI dAsatAkA jAla bandI ! vedanAoko samaTe, misakate aramAna tere ! praNayakI pIr3A lapeTe, kilakate ye prAga tere ! vyakta karate haiM hRdayake ghAva, gIle gAla bandI !! ho calA hai jIrNa, terI dAsatAkA jAla bandI !! vivazatAke pAzameM par3a, mUka tU kaba taka rahegA ! kUpakA maNDUka banakara, trAsa yoM kaba taka mahaMgA! pAsa hI to hai nalayyA~, dekha nirmala tAla bandI !! ___ ho calA hai jIrNa, terI dAsatAkA jAla bandI !! niyatike nizcala niyamaye mamayakI gati atipravala hai, rajanise kyA aura kAlA, divasame kyA kucha dhavala hai ? hogaye haiM veta, pakakara dekha kAle bAla bandI !! hocalA hai jIrNa, terI dAsatAkA jAla bandI !! pralayakA-tUphAnakA sandeza le Aloka yA ! pApakA dRDha-duge, sughumita-sAdhanAse kaeNpa-kaeNpAyA ! muka antarabhAvanAmeM jhA~katA hai kAla bandI !! hocalA hai jIrNa, terI dAsatAkA jAla bandI !! paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 mahattvakI praznottarI prazna- saMsArameM sAra kyA hai ? prazna-daridratA kyA cIja hai ? uttara-manuSya hokara tatvajJAnako prApta karanA aura sva-parake uttara-asaMtoSa kA nAma daridratA hai, jahA saMtApa hai vahAM hitasAdhanameM sadA udyamI rahanA / daridratAkA nAma nhiiN| prazra- saMsArako bar3hAnevAlI bela kaunasI hai ? prazna-naraka kyA hai ? uttr-baashaa-tRssnnaa| uttara-gadhInatAkA nAma naraka hai| prazna- saMsArame pavitra kauna hai ? prazna-mitra kauna hai ? uttara-jisakA mana zuddha hai| uttara-jo pApome pravRtta hone athavA kumArgameM jAnese prazna- paMDita kauna hai ? rokatA hai| uttara-jo haya-upAdeyake jJAnako liye hue vivekI hai| prazna--manuSyakA asalI zrAbhUSaNa kyA hai ? prazna- bar3e luTere kauna hai ? uttara-pavitra zrAcAra-vicArarUpa zIla / uttara-indriya-viSaya, jo aAtmAke jJAna-vairAgyAdi dhanako prazna-vANIkA bhUSaNa kyA hai ? lUTa rahe haiN| uttara-satyatAke sAtha priya bhASaNa prazna-bar3A berI kauna hai ? prazna-asalI mANa kaunasA hai ? uttara-zrAlasya-anuyAga, jisake kAraNa aAtmA vikamita uttara-mUrkhatA, jisameM AtmAka jJAna guNakA tirobhAva nahI ho pAtA aura na bhale prakAra mI makatA hai| hojAtA hai| prazna-zUravIra kauna hai? prazna-kiname sadA upekSAbhAva rakhanA cAhiye ? uttara-nimakA cita striyoke locana-vANI (kaTAkSoM) se uttara-durjanoma, para striyAma aura parAye dhaname / vyathita nahIM hotaa| prazna-kisako apanI pyArI mahacarI banAnA cAhiye ? prazna-andhA kauna hai ? uttara-dayA, cAturI aura maitriiko| uttara-jo na karane yogya kArya ke karaneme lIna hai| prazna-kaNThagata prANa honepara bhI kisake suparda apaneko prazna-baharA kauna hai ? nahI karanA cAhiye? uttara-jo hitakI bAteM nahIM suntaa| uttara-mUkhake,viSAdayuktake, abhimAnIke aura kRtaghnake / prazna-gaMgA kauna hai ? prazna-dhana honehara zocanIya kyA hai ? uttara-jo samayapara priya vacana bolanA nahIM jaantaa| uttr-kRpnntaa| prazna-andhese bhI andhA kauna hai? prazna-dhanakI atyanta kamI (nirdhanatA) hone para prazaMsanIya uttara-jo rAgI hai-kimI viSayameM zrAmakta hokara viveka kyA hai ? zUnya hogayA hai| uttr-udaartaa| prazna-jAgatA kauna hai ? prazna-cintAmaNi ke samAna durlabha kyA hai ? uttara-jo vivekI hai-bhale bureko pahacAnatA hai ? uttara-priyavAkyasahita dAna, gavarahita jJAna kSamAyukta prazna-sotA kauna hai ? zUratA aura dAna sahita lakSmI, ye cAra kalyANauttara-jo mUDhatAko apanAye rakhatA hai aura zrAtmAmeM viveka kArI cIje atyanta durlabha hai|* ko jAgrata nahI hone detaa| prazna-pUjya kauna ? yaha praznottarI amoghavarSako 'praznottara-ratnamAlikA' saMskRta uttara-jo saccAritravAn hai| ke AdhArapara naye DhaMgase saMkalita kI gaI hai|-smpaadk Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhtAra sAhabakI vasIyata aura 'vIrasevAmandira-TrasTa' kI yojanA 51 hajArakI sampattikA viniyoga bahuta aseMse mukhtAra zrI paM0 jugalakizora jIkI icchA ho gaI hai aura 12 pharavarI san 1914 ko mukhtArakArI apanI vAyata likhane aura dRSTa kara dene kI ho rahI thI, chor3a deneke vaktase merI cittavRtti evaM zrAtmapariNatikA parantu anavakAzama lagAtAra ghire rahane ke kAraNa ve abhI jhukAva adhika se adhika lokasevA yAnI pablika savima ba taka use nahI kara pAye the| hAlame dezakAlakI vikaTa- kaumI khadamatakI tarapha hotA calA gayA hai, jisakA sthitiko dev| unhoMne anya kAmoko gekakara agnA AnvirI natIjA yaha huA ki maiMne jIvana ke usa dhyeya vasIyatanAmA likha diyA hai aura usame TrasTakI yojanA bhI (makasada)ko kucha aAlA paimAnepara pUga karaneke liye kara dI hai| yaha vamIyatanAmA phuliskera sAijake 12 patroM apanI bAtakhAsase khudakI paidA kI huI bhArI rakama lagAkara para hindustAnI bhASA ara devanAgarI akSarome likhA gayA apanI janmabhUmi kasbAsarasAvAma caura-sevA-maMdira' nAmakA hai| mukhtAramAhabane ise vaizAkha zu. paMcamI nA020 aprela eka zrAzrama nirmANa kiyA, jo ambAlA-sahAranapura-or3ha ko svayaM apanI kalamase likhakara 24 apraila 1642 I. para sthita hai aura jisake udghATanakI rasma vaisAkha sudi 3 ko sahAranapurama rajiSTrI bhI karA diyA hai, yaha bar3I hI prasannatA (akSayatRtIyA) sambat 1663 mutAbika tA. 24 apraila kA viSaya hai / vasIyatanAmekA prArambhika aMza, jo mukhtAra san 1636 ko eka bar3e utsava ke rUpa me amala meM AI thI, sAhayakI zrAtmapariNati athavA cittavRttikA acchA jimama zrIbIgabhagavAnakI rathayAtrA bhI nikAlI gaI thii| pratibimba hai aura aitihAsika DhaMgame likhA gayA hai udghATanakI rasmake bAdase ukta Azramame pablika nimnaprakAra hai: lAyabrarI, kanyAvidyAlaya, dharmArtha auSadhAlaya anusaMdhAna __ zrIsamantabhadrAya namaH ( Research), granthanirmANa, granthaprakAzana aura "maiM ki jugalakizora 'mukhtAra' putra caudharI lAlA 'anekAnta' patrakA prakAzana va saMpAdana jaise lokasevAke natthUmala va pautra caudharI lAlA dharmadAmakA, jAtime jena- kAma hote A rahe haiM, lokasevAke kAmoke lie hI vaha agravAla siMhalagotrI, nivAsI kasvA marasAvA tahasIla saMkalpita hai, kaI vidvAna paMDita umameM kAma karate haiM, maiM nakur3a ni0 sahAranapura kA huuN| bhI vahI rahakara dinagata sevAkArya kiyA karatA hai, vahI isa ____ jo ki maiM sampattivAna (sAhibe jAyadAda) hU~ aura mere vakta merI sArI navajaha evaM dhyAnakA kendra banA huA koI santAna putra gA putrIke rUpameM nahIM haiM, dharmapatnI zrImatI hai, merI mArI AmadanI bhI karIba-karIba umIka kAmomeM gajakalIdevI bhI jIvita nahI hai, usakI mRtyu solaha kharca hotI hai aura isalie maiM usako apane tarkekA mArca san 1918 I0ko ho cukI hai, apanI pacAsa varSakI (mRtyuke bAda chor3I jAnevAlI sampattikA) sabase bar3A hakauna do jAnepara ikyAvana varSake zuru dina 4 disambara dAra va vArisa samajhatA hU~ aura cAhatA hU~ ki usakI san 1627 I0ko mere brahmacaryavrata le lenekI vajahase ina unnati va hitavRddhime lokasevAkI merI dilI murAdeM (kAmadonokI yAnI patnI aura santAna kI prAgeko koI saMbhAvanA nAyeM) pUrI hoveN| mere saMbhAvya kAnUnI bArisa meM isa vakta va AvazyakatA bho avaziSTa nahIM hai; dattaka putra leneke mere bar3e bhAI lA. hIMganalAla caudharI, unakA putra ci. khayAlako maiM bahuta aseMse chor3a cukA huuN| isake sivAya pradamanakumAra aura choTe bhAI sva. bAbU rAmaprasAdake do ma~gAsara sudi ekAdazI, samvat 1634 vikramakA janma putra ci. RSabhacanda va zrIcanda maya apane do lar3akoM hone ke kAraNa umra bhI merI isa vakta 64 sAlase UparakI ci. nemacanda va mahezacanda ke maujada haiM aura eka cacA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [vaSa 5 - bAda mAI lA0 camanalAla pimara lA0 zaMkaralAla bhI 'vIra-sevA-mandira TrasTa'ke supurda kiyA hai aura TrasTiyome samAja maujada haiN| ye saba lAga mujhase alaga rahate haiM, alaga ke gaNyamAnya 11 majanoM ke nAma diye haiN| agalI tIna dhArAzrI kArobAra (kAryavyavahAra) karate haiM aura merI inakI koI me vIra-savA-mandira aura mamantabhadrAzramaka rupaye tathA sAmAna zarAkata, mahakAritA athavA mAjhedArI nahI hai| kI spaSTa vyavasthA kI hai aura jahA~ kahIM rupayA jamA hai usakI yadyA brahAcaryavrata aura maMyamaka pratApame mero tandurustI sUcanA bhI kI hai| 10vI dhArAma 'vAra-savA-mandira TrasTa' ke acchI banI huI hai aura maiM bagabara hI sevA kArya karatA uddezyoM tathA dhyeyoko spaSTa kiyA gayA hai, jinako pUrA karane rahatA hU~ phira bhI buDhApekA amara ho calA hai aura jindagI karAne ke liye hI TrasTIjana TrasTa ke phaNDa maujUdA va AindA kA koI bhagemA nahIM hai / maiM nahIM cAhatA ki koI zarama ko varca kiyA kreNge| 11vI dhAgame 'TraSTa phaNDa maujadA' merI marjI va icchAke viruddha mera tarkekA vArima banakara aura TamTa phaNDa pAindA' kI pArabhASAko spaSTa kiyA gayA nAjAyaja phAyadA (anucita lAbha) uThAe yA merI mRtyuke hai, zeSa dhAgoma TrasTiyoMke adhikArI zrAdikA spaSTa bAda mere vArisoma kisI prakArakA koI vivAda yA jhagar3A nirdeza hai aura umame TrasTiyoko cAra ora TraSTI paidA hAve aura umakI vaname merI AtmAko kapa phuNce| niyata karanekA adhikAra bhI diyA gayA hai / ata: maiM daraandezIke khayAlase, svasthadazAme, binA kimI ina dhArAzromese pAThakokI jAnakArIka lie pAcavIM, ke dabAva yA nabaradassIke apanI ra tantra icchA aura gvuzI chaTI dhAgake zrAdyagraMza, 10vI, 11vI aura 12vI dhArAe~ se apanI sthAvara-jaMgamAdirUpame mArga sampatti ke sambandhama, pUrI nIce dI jAtI hai| sAtha hI 21vI dhArAke antakA jimakA maiM isa vakta mAnika, kAvikSa va munamaripha (vyayA- vaha mArmika aMza bhI diyA jAtA hai jisake dvArA mukhtAra dhikArI) hU~, yA jo bAdako kisI taraha mere kabje va sAhabane apanI vasIyatako mArI jaina jAti ke sAtha sambaddha dakhala me Ave, tathA una kanauke sambandhameM jo mujhe pAne kiyA hai:haiM va una rakamauke sambandhame jo mujhe denI hai aura gvAmakara apane saMsthApita 'vIra-sevA-mandira' ke sambandhama niice| "(5)ukta jAyadAda sahagaI va sakanAIke atirikta aura jima kadara bhI jAyadAda saharAI va sakanAI, sthAvara-jaMgama likhI vamIyata (icchAbhivyakti) karatA hU~. jisakI pAbandI mere sampUrNa vAAramoM aura uttarAdhikAriyoM para lAnimI sampatti, kampaniyoMke hisme, nijako prAgya karja, mAmAna hogI :-" lAyarI, gvAja kI sAmagrI, dastAveje naI va purAnI. asvAca isake bAda vamIyatanAme meM 21 dhArAe~ haiM, jinameme zurU ghara-gRhasthI aura nakada rupayA zrAdika rUpama mere pAsa kI kucha dhArAzrameM mukhtAra mAhabane apanI usa maba paitRka / __maujUda hai, usakA pitAko sampatti yA jAyadAda jaddIme sampattiko jo unheM najadIse pahuMcI thI, apane bhImAke koI khAma tAlluka yA vAstA (sambandha) nahIM hai| vaha nAma limba diyA haiM aura bar3e bhAIko jo kucha denA hai saba prAya: bherI khudakI paidA kI huI, khagadI huI aura umakA bhI ullekha kara diyA hai| pA~cavI dhArAma zeSa saba prApta kI huI hai| usamase sthAvara sampatti (jAyadAda gaira sampattikA ullekha tathA saMketa kiyA gayA hai, jisakI manakalA) kampaniyoke hisse aura prApya DigarIkI taphasIla mAliyatakA takhamInA ikyAvana hanAra 51000) ru0 se / nimnaprakAra hai:-... ....." UparakA hai aura jimameM vIra-sevA-mandirakI maba imArAta, (6)kula jAyadAda jo UparakI dhArA naM. 5 meM darja va eka ahAtA, eka bAg2a, eka gkheta, eka dukAna, zrAdhI ullekhita haiM, maya sampUrNa sAmAna lAyabrarI, khojako habenI, prAya DigarI, lAyabrerI aura nakada rupaye zrAdike sAmagrI, dastAvejJAta naI va purAnI, noTama-buksa, hisAbaatirikta dehalI klAthamila eNDa janarala milma kampanI kitAbake rajisTara va asvAba ghara-gRhasthI, maya alamArI limiTeDa ke . 413 hisse aura sAutha bihAra sugara milma ke aAhinIke, jo svargIya bhAI rAmaprasAdakI habelIke Upara 100 hisse zAmila haiM / chtth| dhAgameM isa saba sanyAMta ko ke eka svAdhikRta makAname sthita hai, maya ukta IToMke Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2 ] va caTToM aura taranakada vagairahake, aura sAtha hI maya usa jAyadAda ke jo bAdako kisI taraha merI milkiyata kabje dakhala me zrAve, merI mRtyu para 'vIra-savAmandira TraSTa' ke supurda hogI, jisake TUSTiyAna nimnalikhita hoMge aura ve kula jAyadAdapara mere samAna kAbija va dakhala hoMge : mustAra sA0kI vasIyata vIrasevAmandira TrasTakI yojanA " (10) ukta 'vIra-sevAmandira dRSTa ke uddezya na dhyeya nimna prakAra hoMge, jinheM pUrA karaneke lie hara mumakina kA ziza (saMbhava prayatna karanA |STayokA kartavya hogA aura jinako pUrA karane karAne ke lie hI dRSTIjana TraSTake phaNDa maujUdA tathA AindAko kharca kiyA kareMge : (ka) jainasaMskRti aura usake sAhitya tathA ina sambandha rakhanevAle vibhinna manyA zilAlekha, prazAstava ullekhavAkyAM, sikkoM, mUrtiyo, citrakalA ke namUno Adi mAgrIkAlApatre va myUziyama Adika rUpame acchA saMgraha karanA aura dUsare grantho kI bhI aisI lAyo prastuta karanA jo khAjake kAmame acchI madada de sake / (kha) ukta sAmagrI parase anusaMdhAna kArya calAnA aura usake dvArA lumaprAya prAcIna jaina sAhitya itihAsa va tattvajJAnakA patA lagAnA aura jainasaMskRtiko usake asalI rUpame khoja nikAlanA | pradhAna-vadhAna (ga) anusaMdhAna va khoke AdhArapara naye maulika sAhityakA nirmANa karAnA aura lokanikI se usakI prakAzita karanA jaise jainasaMskRtikA itihAsa, jainadhanakA itihAsa, jenasAhityakA itihAsa, bhagavAn mahAvIrakA itihAsa, nAcAyakA niddAma, jAtigotroM kA itihAsa, aitihAsika jaina vyaktikoSa, jainalakSaNAvalI, janapAribhASika zabdakoSa jaikI sUcI, jainamandira mUrtI sUcI aura kisI-kisI naI zailI se vivecana yA rahasyAdi taiyAra karAkara prakAzita karanA / (gha) upayogI prAcIna jaina prathAkA vibhinna dezI videzI bhASAzramaM naI zailI anuvAda tathA sampAdana barAkara prakAzana karanA, prazastiyAM aura zilAlekhI yAdi ke saMgraha bhI pRthak rUpase sAnuvAda prakAzita karanA / jaina-saMskRti ke pramArake liye yogya vyavasthA karanA, vartamAna prakAzita 'anekAnna' patrako cAlU rakhakara use tattvakA (Ga) 26 aura U~cA uThAnA tathA lokapriya bnaanaa| sAtha hI, upayogI vaimphaleTa TrekTa prakAzita karanA aura pracAraka ghumAnA / va (ca) jaina sAhitya, itihAsa aura saMskRtikI sevA tathA tatsambandhI anusaMdhAna va naI paddhatise grandhAnarmANa ke kAmo dilacaspI vedA karane aura yathAzyakatA zikSaNa (TreniMga ) dilAneke liye yogya vidvAnoko skAlarazipsa (vRttiyAM vajIphe denA | (cha) yogya vidvAnoM ko unakI sAhityika sevAoM ke puraskAra yA uddAra denA / " liye " ( 11 ) merI mRtyu vara jo jAyadAda mAla va svAba aura nakada kAvaSTiyAnake supurda hogA yA unake adhikAra arar aaura jisakI ve bAjAbtA eka sUcA taiyAra karAe~ge, yaha aura usase jo grAmadanI hogI, vaha saba TUTa paDa maujUdA samajhA jAyagA aura merI mRtyu ke bAda dRSTake uddezyoMko pUrA karane aura usake kAmoMko calAne ke lie TUTa zazase yA binA koziza hai jA jAyadAda yA nakada rupayA vagairA kisIkI taraphase yA khuda TrapTiokI taraphase ukta TraSTake supurda hogA athavA usako kisI taraha para prAma hogA, vaha saba 'TraSTa phaNDa AindA' khlaaegaa| TUTa phaNDa AindA bhI TraSTa phaNDa maujUdAkA aMza (pArTa) hogA usake niyayoke AdhIna hogA aura usapara bhI TUSTiyoM ko usake pravandha, vyavasthA tathA isake lAne aura kAmame karane ke sampUrNa adhikAra 'eDa maujUdA ke samAna prApta hoMge aura ve usake bhI mainejiMga proprAiTara samajhe jAyeMge aura usI dekhiyata tathA padAdhikArase use svIkAra kreNge|" ' (12) TraSTiyoko adhikAra (ikhtiyAra) hogA ki ve dRSTa ke uddezyoM tathA karAneke liye aneka ukta dhyeyAMko pUrA vibhAga yA DipArTameMTsa kAyama kareM, upasaMsthAe~ khole aura unakI prabandhakAriNI samitiyA~ (kameTiyoM niyata kareM, jo kayoM dvArA nirdhArita niyamoM ke anusAra apanA apanA kArya sampanna kareMgI, aura jinameM aise vyakti bhI zAmila kie jAe~ge jo TraSTIna nahIM hoge / " (21) yadyapi merI bhI thor3I aura bar3I hai, phira bhI cU~ / ka merI isa icchA (vasIyata) kA sArA sambandha Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 jainajAti kI unnati, behatarI, bhalAI aura deza-dharma tathA samAjakI saccI Thosa sevA se hai, jaisA ki TUTa ke uddezyoM va dhyeyoM (dhArA 10) se prakaTa hai aura isake sAtha merI jIvana-bhara kI sArI sadbhAvanAe~ tathA zubhakAmanAe~ lagI huI haiM, isalie merI yaha vasIyata mere vArisoM, uttarAdhikAriyoM aura dRSTiyoMke liye hI nahIM balki sArI jainajAtike liye hai, aura mujhe dRr3ha vizvAsa hai ki vaha jarUra TUSTake kAma pUrA hAtha baTAkara apane isa satat sevakakI icchA ( vasIyata) ko jalda pUrA karegI aura pablikakI naz2aroM meM pU~jIko thAr3I nahIM rahane degI / " zranekAnta antameM mukhtAra sAibakI isa vasIyata aura TUSTa-yojanA ke sambandhameM maiM adhika kucha bhI na kaha kara sirpha itanA hI nivedana kara denA cAhatA hU~ ki mukhtAra sAhabane apane sAre [ varSa 4 jIvanakI tapasyA meM saccI lagana aura ekaniSThAke sAtha niHsvArtha bhAva se dinarAta avibhrAnta parizrama karake sevAoM kI jA bhavya imArata khar3I kI hai usa para isa vasIyata zrIra dUSTa-yojanAke dvArA saba kucha arpaNa karake suvarNa kalaza car3hA diyA hai| aba samAjakA kartavya avaziSTa hai aura vaha vahI hai jisakA saMketa vasIyatakI antima dhArAke ukta mArmika zabdome saMniviSTa hai aura jisapara mukhtAra mahodaya ne apanI AzA hI nahI kintu dRr3ha vizvAsa taka vyakta kiyA hai / kitanA acchA ho yadi jainasamAja zrabhIse isa baibhavakA ati U~cA Asana ! nirdhanatAkA naMgA nartana !! sA~beke thoDe Tukar3oM paranara karatA narakA bhAra vahana !! zrama karatA hai dama tor3a hAya ! para, kaba usakI vipadA TalatI ! dekho, rikzA gAr3I ra apanA pUrA prayatna kare, jisake phalasvarUpa mukhtAra sAhaba apane jIvanakAlameM hI apanI bhAvanAoM ko khUba phalatA-phUlatA tathA icchAko pUrA hotA dekha kara paramasaMtoSa ko prApta hoveM / - paramAnanda jaina zAstrI *-: rikzA gAr3I dekho, rikzA gAr3I calatI ! dhImI-dhImI ghaNTI bajatI !! nirdhanatAkA varadAna liye, hAthoM meM halkI yAna liye; mAnava lipaTA kucha cithar3oM meMchAtI meM Akula prANa liye, ghor3e sI daur3a lagAtA hainaMge pairoM- pRthivI jalatI ! dekho, rikzA gAr3I calatI !! mAnava hai para, pazu-sA jIvana ! durbhAgya ! tujhe zata-zata vandana ! zrI bekArI ! o udara-jvAla !! mAnavatA mAna tujhe arpaNa || lAcArI - kaMgAlI, kalaMkakI mastaka para syAhI malatI ! dekho rikzA gAr3I calatI !! bhArI pU~jIpati hai Upara | maz2adUra pasIneme hai tara !! karuNA kA kitanA karuNa dRzya ! narako nara khIMca rahA bejara !! jIvanameM ghora viSamatAkI - yaha bAta nahIM kisako khalatI ! dekho, rikzA gAr3I calatI !! ++ haiM mArga vikaTa ati patharIle, kara dete haiM pauruSa DhIle ! barSA hotI nabha se chama chamaho jAte jI vasana gIle !! sa- basa karatI nasa-nasa nizibhara uraseM rahatI pIr3A palatI ! dekho rikzA gAr3I calatI !! calatI !! [ ra0 - zrI hariprasAda zarmA 'avikasita' ] Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta sacce arthoM meM 'daanviir'| jainasamAjake zirogagna aura bhAratake labdhapratiSTa vyApArI agravAla-kula-bhUpaNa zrImAna mAha zAntiprasAdajI jaina DAlamiyAnagarakA macitra paricaya dete hue gata aktUbara mAmakI anekAnta-kiraNa naM. 6 meM maiMne kucha yuniyA~ke sAtha Apako 'sacce arthami dAnavIra' likhA thaa| mere isa limbaneko abhI tIna mahIne bhI pUre hone ko nahIM zrAe the ki mAha jI indIrame honevAle digambara jaina mAlavAprAntika sabhAke adhivezanake liye sabhApati cune gaye aura aApane vaha jAkara 27 janavarIko mAna lAmbake dAnakI naI ghoSaNA kI, jisake upalakSama, aApake bahuta kucha virodha karanepara bhI, sara meTha hukamacandajI zrAdi aneka dAnavIke hAyoMme Apako 'dAnavIra' kI samucina padavI pradAna kI gaI aura ApakA bahu sammAna kiyA gyaa| dAnavI isa bhArI gkrama zrApa cAhane no apane nAmaye eka dI saMsthA khola / 'namratAkI mRti' mAha zAntipramAdajI jaina / dete aura use apane hI sthAnapara ragbakara sthAnIya mahatva / dAlamiyAnagara yasa bAra una apamahAnyAnapara rakhakara pAnA mApa na pradAna kara dene parantu Apako apane nAma aura sthAna jaga bhI moha nahIM hai aura isaliya zrApako ye donoM bataM tara taka samAjake dasare zrIma nAMyA dhyAna isa upayogI kAryako iSTa nahIM huI, Apane isa rakamame honevAlI 25 hajAra ora nahIM gayA thA aura usase samAjake kAryoma bAdhA paTa rupaye vArSika mRdakI zrAmadanIko una kAryAma kharca karanekA rahI thii| aba samAja-saMvakoko isase achA prosAhana saMkalpa kiyA hai jo samane jaina samAjako Tosa vA liye milegA dhIra kitane hI majana gaMvAke kSetrame zravanIrNa hokara bahuta hI zrAvazyaka haiM, aura ve haiM-- jainamAtiyavAzana, jI-jAna se usake karanema pravRtta hAga' jI-jAna upake karane meM pravRtta hoMge aura sAtha hI dara 12) vividha viSayoM meM adhikArI yogya vidvAnoko tathyAra zrImAnako bhI isa satkArya meM yoga denekI preraNA milegii| karaneke liye tAtravRtti-pradAna, tathA (3) samAjasevAke liye yasaba bAte zrApake maJca arthoma 'dAnavIra' honekI aura bhI apaneko arpaNa kara denevAle vidvAnAko nigakula karaneme samarthaka haiN| isa dAnamme vIramevAmandirako bhI yogya vidvAnI mahayoga-dAna / ina kAmome kramazaH 3000), 12000, kI samprApti aura sAhityake prakAzanAdikA kitanA hI 6000) vApika kharca kiye jAyaMge. aura isa taraha sabhI zrAzvAsana milA hai, jisake liye maiM sAhU sAhabakA bahuta hI sthAnoM tathA samAjoMke vyaki. zrApake isa dAna ma.cita zrAbhArI hai aura ApakI isa dAna-pariNatikA hRdayamai abhi. lAbha uThA sakeMge / nRtIya kAryameM 6000 ma. vArSikake nandana karatA hA zrApako hArdika dhanyavAda bhaMTa karatA hai| viniyogakI jo yojanA kI gaI hai vaha ni.sandaha jainasamAja jugalakizora mukhtAra ke liye bilkula naI aura baDI hI prazaMsanIya hai / abhI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta * mva0 nyAgamUrti bAbA bhAgIrathajI varNI * AWAL ... .. .. warn MARAT . Ant MAA. 3 . M el Tai -- * sva. brahmacArI zItalapramAdajI * AMA MSRAMenergin- M A -4eyr danti -rakeMIALNroin 05 . . . .........NANEMY ORE . . . .. RAN FLI .. . .SEE HERA '' M SEAN RE. zrApakA IsarI meM tA. 26 janavarI sana 1642 ko samAdhimaraNa-pUrvaka svargavAsa ho gayA hai| vizeSa paricaya ke liye dekho pRSTa 33 MATA TA andnMAKARANASIA HAMAR umar Cattent TOTLARGALA thApakA lakhanaU melambI bImArIke bAda 50 pharavarI sana 1642 ko svargavAsa ho nayA hai / vizeSa paricayake liye dekho pRSTa 24 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAbA bhAgIrathajI varNIkA svargavAsa !! ( lekhaka-paM0 paramAnanda jaina zAstrI ) bAbA bhAgIrathajI varNI jainasamAjake una mahApuruSoM gayA hai ! phira bhI unake tyAga aura tapasyAkI pavitra smRti meMse the jinhoMne zrA'makalyANake sAtha sAtha dUsaroM ke kalyANa hamAre hRdayako pavitra banAye hue hai aura vIrasevAmandirameM kI utkaTa bhAvanAko mRrtarUpa diyA hai| bAbAjI jaise zrApakA 3 // mAsakA nivAsa to bahuta hI yAda AtA hai| jainadharmake dRr3hazraddhAnI, kaSTasahiSNu aura AdarzayAgI saMsAra bAbAjIkA janma saM0 1125 meM mathurA jileke paNDApura meM virale hI hote haiN| ApakI kaSAya bahuta hI manda thii| nAmaka grAmame huA thaa| Apake pitAkA nAma baldevadAsa mApane jainadharmako dhAraNakara use jisa mAhasa evaM prArama- aura mAsAkA mAnakaura thaa| tIna varSakI avasthAmeM pitAkA vizvAsake sAtha pAlana kiyA hai vaha suvarNAkSaroMmeM aGkita gyAraha varSakI avasthAmeM mAtAkA svargavAsa ho gayA thaa| karane yogya hai| Apane apane upadezoM aura caritrabalase Apake mAtA pitA garIba the isa kAraNa Apako zikSA prApta saiMkar3oM jAToMko jainadharma meM dIkSita kiyA hai-unheM jainadharma karanekA koI sAdhana upalabdha na hoskaa| Apake mAtA pitA kA premI aura hadazraddhAnI banAyA hai| aura unake bhAcAra- vaiSNava the| ata: Apa usI dharmake anusAra prAta:kAla vicAra-sambandhI kAryoM meM bhArI sudhAra kiyA hai| Apake snAnakara jamunA kinAre rAma rAma japA karate the aura gIlI jATa ziSyoMmeMse zerasiMha jATakA nAma khAsataurase ullekha- dhotI pahane hue ghara pAte the| isa taraha Apa jaba caudaha nIya hai, jo bAbAjIke baDhe bhakta haiM, nagalA jilA meraThake pandraha varSake hogae taba AjIvikAke nimitta dilI pAe / rahane vAle haiM aura jinhoMne apanI prAyaH sArI sampatti jaina dillI meM kisIse koI paricaya na hone ke kAraNa sabase pahale mandirake nirmANa kArya meM lagAdI hai| isake sivAya khataulI zrApa makAnakI cinAI ke kArya meM iMToko uTAkara rAjoMko dene aura AsapAsake dassA bhAiyoMko jainadharmameM sthita rakhanA kA kArya karane lge| usase jaba 5.6 rupaye paidAkara liye ApakA hI kAma thaa| Apane unake dharmasAdhanArtha jaina- taba use chor3akara toliyA rUmAla bhAdikA becanA zurU kara maMdirakA nirmANa bhI karAyA hai Apake jIvanakI sabase bar3I diyaa| usa samaya ApakA jainiyoMme badA dveSa thA / bAbAjI vizeSatA yaha thI ki Apa apane virodhI para bhI sadA jainiyoMke muhalle meM hI rahate the aura pratidina jainamandirake samaSTi rakhate the aura virodhake avasara upasthita hone para sAmanese pAyA jAyA karate the| usa rAste jAte hue bhApako mAdhyasthya vRttikA avalambana liyA karate the| aura kisI dekhakara eka sajanane kahA ki bhApa thoDe samayake liye merI kAryake asaphala hone para kabhI bhI viSAda yA kheda nahIM dukAnapara bhAjAyA kro| maiM tumheM likhanA par3hanA sikhA karate the| Apako bhavitavyatAkI alaMdhya zakti para dRr3ha duuNgaa| tabase zrApa unakI dukAna para nityaprati jAne lge| vizvAsa thaa| zrApake dubale patale zarIrameM kevala asthiyoMkA isa ora lagana honese Apane zIghra hI likhane par3hanekA paMjara hI avaziSTa thA, phira bhI anta samayameM ApakI mAnasika abhyAsa kara liyaa| sahiSNutA aura naitika sAhasameM koI kamI nahIM huI thii| eka dina pApa yamunA snAnake liye jA rahe the, ki syAga aura tapasyA Apake jIvanakA mukhya dhyeya thA, jo jainamandirake sAmanese nikale, vahA~ 'padmapurANa' kA pravacana vividha prakArake saMkaToM-vipattiyoM meM bhI Apake vivekako ho rahA thA, rAste meM mApane use sumA, sunakara bhApako usase sadA jAgrata (jAgarUka) rakhatA thaa| kheda hai ki vaha bhAdarza banA prema hogayA aura mApane unhIM sajanakI mArphata pana tyAgI mAja apane bhautika zarIrameM nahIM hai, usakA IsarImeM purANakA adhyayana kiyaa| isakA adhyayana karate hI bhApakI 26 janavarI san 42 ko samAdhimaraNa pUrvaka svargavAsa ho raSTimeM sahasA nayA parivartana hogayA, aura jainadharmapara pa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 anekAnta zraddhA hogii| aba Apa roz2a jinamandira jAne lage tathA pUjana svAdhyAya niyamase karane lge| ina kAryoMme Apako itanA rasa AyA ki kucha dina pazcAna zrApa apanA dhandhA chor3akara tyAgI bana ge| aura zrApane bAlabrahmacArI rahakara vidyAbhyAsa karanekA vicAra kiyaa| vidyAbhyAsa karaneke liye Apa jayapura aura khurjA gae / usa samaya ApakI umra paccIsa varSakI ho cukI thii| khurjA meM zranAyAsa hI pUjya paM0 gaNezaprasAdajIkA samAgama ho gayA, phira to Apa apane abhyAsako aura bhI lagana tathA dRDhatAke sAtha sampanna karane lge| kucha samaya dharmazikSA ko prApta karane ke liye donoM hI AgaremeM paM0 svadAsajI ke pAsa gaye aura pUjyapAda kI sarvArthasiddhikA pATha prArambha huaa| pazcAt paM0 gaNezaprazAda jIkI icchA ajaina nyAyake paDhanekI huI, taba Apa donoM banArasa gaye aura vo bhIpurAkI dharmazAlA Thahare / [ varSa 5 pAThazALA sthApita karanekI svIkRti de dI aura dUsare sajjanoMne rupaye zrAdike sahayoga denekA vacana diyaa| isa taraha ina yu.la mahApuruSoMkI sadbhAvanAe~ saphala huI aura pAThazAlAkA kArya choTese rUpa meM zurU kara diyA gyaa| bAbAjI usake suprinTenDenTa banAe ge| yahI syAdvAda mahAvidyAlaya banArasa ke sthApita honekI kathA hai| jo zrAja bhAratake vidyAlayoMme acche rUpaye cala rahA hai aura jinameM aneka brAhmaNa zAstrI bhI adhyApana kArya karate zrA rahe haiN| isakA pUrA zreya inhI donI mahApuruyoMkI hai| pUjya bAbA bhAgIrathajo varNoM aura pUjya paM0 gaNeza prasAdajI varNakA jIvana paryanta premabhAva banA rhaa| bAbA jI hamezA yahI kahA karate the ki paM0 gaNezaprasAdajIne hI hamAre jIvanako sudhArA hai banArasa ke bAda Apa dehalI, khurjA rohataka khaTTA (meraTha) khataulI, zAhapura Adi mina jina sthAnoM para rahe vahA~kI janatAkA dharmopadeza zrAdike dvArA mahAn upakAra kiyA hai 1 bAbAjIne zurU se hI apane jIvanako niHsvArtha aura zrAdarza tyAgIke rUpame prastuta kiyA hai / zrApakA vyaktitva mahAna thaa| jainadharmake dhArmika siddhAntoMkA Apako acchA anubhava thA / samAdhitaMtra, iSTopadeza, svAmikArtikeyAnupekSA, bRddanasvayaMbhU stotra aura thAptamImAMsA tathA kundakundAcArya ke granthoMke Apa marmajJa the aura inhIMkA pATha kiyA karate the| ApakI yAgavRti bahuta bar3I huI thii| 40 varSa se namaka aura mIThekA tyAga thA, jihA para thApa kA khAsA niyantraNa thA jo anya tyAgiyoMmeM milanA durlabha haiN| Apa apanI mevA dUsaro karAnA pasanda nahI karate the| ApakI bhAvanA jainadharmako jIvamAtrame pracAra karanekI thI aura zrApa jahA~ kahIM bhI jAte the taba sabhI jAtiyoM ke logose mAsa madirA zrAdikA tyAga karavAte the / jAyeMge jainadharma ke pracArakA aura hassoMko apane dharmameM sthita rahanekA jo Thosa sevAkArya kiyA hai usakA samAja ciraRNI rhegaa| zrataH samAjakA kartavya hai ki pUjya bAbAjIko jainadharma ke pracArakI bhAvanAko khUba pallavita kiyA jaay| aura bAbAjIke anurUpa koI acchA smAraka kAyama kiyA jAe, jisame satIjI bhAiyoMko se apanA yoga denA caahiye| eka dina Apa donoM prameyanamAlA aura aparIcA Adi jaina nyAya sambandhI grantha lekara paM0 jIvanAtha zAstrI ke makAna para gaye / sAmane caukI para pustakeM aura 1) ru0 gurUdakSiNA svarUpa rakha diyA taba zAstrIjIne kahA zrAja dina ThIka nahIM hai kala ThIka hai| dUsare dina punaH nizci samaya para ukta zAstrIjIke pAsa pahuce / zAstrIjI apane sthAnase pAThya sthAna para zrAe aura zrAsana para baiThate hI pustakeM aura rupayA uThAkara pheMka diyA aura kahane lage ki maiM aisI pustakoMkA sparza taka nahI krtaa| isa ghaTanA hRdayameM krodhakA udvega utpanna hone para bhI Apa donoM kucha na kaha sake aura vahA~se cupacApa cale shraayeN| apane sthAnapara Akara socane lage ki yadi zrAja hamArI pAThazAlA hotI to kyA aisA apamAna ho sakatA thA ? aba hameM yahI prayatna karanA cAhiye jisase yahA~ jainapAThazAlAkI sthApanA hosake aura vidyAke icchuka vidyArthiyoko vidyAnyAsa ke samucita sAdhana sulabha ho ske| yaha vicAra kara hI rahe the ki usa samaya kAmA ji0 mathurAke eka seThane, jo dharmazAlA meM Thahare hue the, ApakA zubha vicAra jAnakara eka rupayA pradAna kiyA / usa eka rupaye ke 64 kArDa kharIde gaye, aura 64 sthAnoMko abhimata kAryakI preraNArUpameM DAle gaye / phalasvarUpa bA0 devakumArajI dhArAne apanI dharmazAlA bhadainI ghATameM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-samarpaNa [ lekhaka - zrI 'bhagavat' jaina ] [1] farm at burI nahI hai ! buga hai virAga ke nAma para Atma-hanana ! icchA-zakti aura vAsanA jaba taka AtmA ke samparkame hai, taba taka cAhe koI rUpa kyo na rakha liyA jAya, sacce artha me use virAgI na kahA jAegA / virAgakI kasauTI hai-vAsanAkI hInatA ! jahA~ vAsanA jIvita hai, vahA~ vigagakI gujara kahA~ ? use kahanA cAhie - dambha, virAgakA kalaMka ! kyoMki vAsanA pApa hai| aura virAga eka pAvana vastu / mukti prAptikA eka maphala- prayatna ! aura yo, virAgake do himse ho jAte haiMeka sarAga-virAga, eka yathArtha vigaga ! yA kaha lIjie, virAga eka hI rahatA hai! sirpha pahalU usake do dIkhane lagate haiM- eka utthAna, eka patana |... eka vAsanA-zUnya, eka pApamaya ! eka vivekapUrNa, eka ajJAna ! virAgake inhIM do pahaluokA vizleSaNa isa kahAnIma kiyA gayA hai !... duniyA se udAsa, ve donoM cala die tapobhUmimeM sthAna pAne kI AzA lekara, duniyA vAlose dUra : mA~-bApa, sujana-sanehI sabake dulAra pyAra aura sAmrAjya kI lubhAvaka samRddhiko Thokara mAra kara ! mana jA Uba cukA thA duniyA khudagarjI se ! jIvana kI khokhalI AzA bhosa ! koI roka na sakA unheM! na mA~ kI mamatA, pitA kA sneha ! na hI rAjya-vaibhavakA lobha ! sukho ke lAlacako bhI zAyada vaha gvo cuke the| aura phira Ane vAloko kabhI koI roka bhI pAyA hai ? zubhacandra the bar3e aura bhartRhari thA chAMTA ! kucha dUra dono sAtha cale- donokA rAstA eka thA-virAga ! Age bar3hane para rAstA phaTA, do pagaDaMDiyA~ milI ! eka aura cale zubhacandra, dUsarA aura bhartRhari dono apana apana vicAroMmeM itane ulajhe hue, khAye hue the ki eka dUsare kI gati-vidhise anabhijJa : jarUrata bhI kisIko yaha nahIM thI ki eka dUsare ke sudhArakI cintAko apane sira letA / sabAla jA apanI-apanI Atma-vizuddhikA sAmane thA / donokA viparIta dizA kI ora jAnA thAvirAgake do pahaluokA spaSTIkaraNa !... dAno Age bar3hate gae / zubhacandra ke cAroM ora thA aba nirjana vana ! lekina ve the, jo usase bilkula bekhabara the ! kahA~ cala rahe haiM, ise bhUle hue! apanI nijI samasyAe~ jo unake sAmane vigvarI par3I thIM ! sAMghate jArahe the- 'saMsArakI athiratA, prANIkA ekAkIpana, nirIhatA!' aura jo najara uThA kara dekhA, to hRdaya gadgad Ananda-vibhora ho uThA ! - samayakI upayukta varSA para jaise kisAna ! svaccha pASANa khaNDapara taponidhi, vAmanA vijayI digambara sAdhu virAje hue haiMvaMdanIya zranasAgara ! zubhacandrakI AdhyAtmikatAko eka maukA diyA, saMyogane - sambhavataH vikAsa prApta karaneke lie ! Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anekAnta [ varSa 5 aura unhoMne uThAyA, eka vivekI, buddhimAnakI taraha aba use cena zrAyA-bhaba lagI hai uma! bharapUra lAbha ! bhAvanA' jo unakI bahuta U~cI uTha pyAmama galA sUkhA jA rahA hai ! subaha se yaha vakta cukI thI! hAne AyA, gvAyA piyA kyA hai, jaga bhI to nahIM !' anAyAsa bhakti aura zraddhAnamA navA diyA- vaha uThA, kSudhA-mamamyA kA hala khojn| aura usa pApa-kSINa, pUjyatAke caraNoma / bole-'bhaga- phira jA kucha kanda-mUla-phala hAtha lage, unheM gale van / duniyAkI dhadhakanI bhAga nikala kara, Apa ke nIce utaaraa| kucha tasallI jarUra huI, lekina kI zaraName A par3A hU~ ! mujhe ughAgyi !' pAnIna zAnta hone vAlI pyAma jyo-kI-tyA banI rhii| aura phira, thAima mamayame hI eka Adarza, yaha damaga bAdhA thI, qarIba karIba asahanIyabhanukaraNIya parivatena huA-ki zubhacandra, te jambA- mA / pAnIkI talAzama ghUmane lagA aba, Dagavana bano gajaputra na raha kara, paramazAnta, vegagya-magiTana ke bIca / lekina pAnI thA kahaoN, vahA~ jahA~ tahA~ digambara-mapa, nirlipta-sAdhukI zreNIma jA baitthe| nigazA, mAyAmacikA! Atma-vikAsa kI sImAkA Anandopabhoga karanekI divAkarakA vinAza-kAla mannikaTa thA / abhedyalAlasA lekr| andhakAra vRkSokI ramaNIyatAko bhayotpAdanakI vastu x x x x banA denake lie lalacA rahA thaa| ki bhartRhariko dIgvA-kucha dara ghanI-chAyAko cIra bhartRhari bar3hA, aura bar3hatA calA gayA kacha dara / kara Upara uThanA huA, dhuaaN-maa| hadayana kalpanAkA duniyAkai arucikara-maMgharSa, aura vipAdapUrNa ghaTanAo mahArA liyA-'jarUra vahA~ kucha manuSya hAna ko socatA-vicAramA hazrA ! mana umakA daniyAma caahieN| jahA~ dhuoM hai, vahA~ aag| aura phira kur3ha-sA rahA hai| cAha rahA hai-'kahIM dUra, zAyada mAnavakA aAgama gaharA mambandha hai| mumakina hai, vahA~ duniyAke usa pAra, jAkara rahe, jahA~ Ananda hI pAnA pAnA mila maka Ananda ho|' ___ pAma pahu~cakara bhartRhagniM dagnA-cA aura bahuta ghUmA, ma mAnava-hIna bIhaDame / dina Aga dhadhaka rahI hai aura bIcame mapheda bAla, mataMja Dhalane lagA! divAkarana apanI ugratAse hAtha khiicaa| lalATa aura jaTAose suzobhita eka tapambI-gajapRthvIko jhulamA-mulamA kara jalA DAlanakI gakSamA- mihAsanapara vigaje-paMcAgni-napa, napa rahe hai| zarIra pravRtti para jaise dhIre-dhIre kAbU pAte jA rahe ho ! paige meM vRddhatA avazya hai, lekina azaktinA nhiiN| tapAkI thakAvaTane adhikAra pUrvaka vicAra-dhAgAka mArga balana u.he dIpti de rakhI ho jaise| meM rukAvaTa DAlI ! __ mamApame jhopar3iyAM haiM-mRgacarma, cImaTe, bhartRhari kayA! bAghambara, kopIne, kamaNDala vagairahama maMyukta / darakhtakI ThaMDI chA~hame baiTha gayA, saNika jahAM-tahAM ziSya-samudAya apane apane kAryame vizrAmakI nIyanase-vicAra-UrmiyAMsa nikala kara / saMlagna hai|caage ora dekhA-para, bhaiyyA the kahA~? jo dIva bhartRhari prabhAvita huA / ADambara jo thA, sakate ! vahI per3a, gavArakI taraha jahA~-tahA~ chAnI prabhAvita karane ke lie hI zAyada / nahI, AtmAtthAna tAne khar3e the| mocane lagA-'talAza karanA vyartha ke lie bAharI kima cIz2akI jarUrata ?.. hai| apana hilamila ke sAtha rahane tA Ae nahIM, sira navA kara abhivAdana kiyaa| tapambI-gajane Ae haiM zrAtmAddhAra ke lie ! aura namaka lie mAthI samAdhi-bhaMga kI / bola, mRdu-mumakAnakA bakherate kI nahIM, Atma-balakI jarUrata hogI / phira bekAra ! hue-'kahA, gajaputra / yahAM kaise ?' Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1.2] prAtma-samarpaNa gajaputrane apane Apako mauMpate hara vinamra-bhAva kahanama use makucatA ho rahI haa|"bht hariko na se uttara diyA-'ApakI caraNa-gjame !' rucA, yaha / jaldIsa bolA-bAta kyA hai, mahasa tapamvAMgajana prasananA-pUrvaka anumati dI- bAla tA" 'kalyANa hogA, baccA tega, abhaya raha / ' kahane lagA-'bhaiyyAkI dazA acchI nahIM hai| aura bhatRhariko napavIgajakA ziSyatva prApta ghora-daridratAsa dina kATa rahe haiM, vaM| aMgula-bharakI huA hii|-mmaad / kopIna naka nahIM hai, unake paam| na rahanake lie bilasta-bhara jagaha / khAne takame muhanAja haiN| Der3ha dina rahA, aura bhUgvA hA vApasa pA rahA hU~, khudake bAraha mI, aura bAraha garmiyAM mAdhu-sevAma khAna takako to hai nahI, khilAne kahA~ meM majabUrana binA dana bAda bhatRhagni eka dina tapamvAgajama upavAsa karane pdd'e|' prArthanA kI-'gurudeva / aba mujha ekAkI-vahArakI bhartRharikA mara cakaga gayA, bhrAtRtva jo thA AjJA dI jaae| bhaiyyAkI khabara lenako jI kara usake hRdayaga / mocatA rahA, pala-bhara / phira bolArahA hai, muhana hAgaI-ka dRmaraMma judA hue / 'haM / yaha bAta hai ? bhata hAra jA aba svayaM eka pramumba-mAdhuke rUpame aura usI vakta umane AdhI leNbii-klNkrmthaa| jaMtra, maMtra, taMtra mabama nipuNa / aneka vidyAzrI bhaiyyAkI daridratAkI pratidvandatAka lie-eka ziSya kA svAmI / napavAgajana uma maharpa AjJA dii| hAtho gvAnaH krdii| kucha vidyA dI, aura dI mahA mUlya 'kala karama' se x x x x bhaga haI-ka tNbii| nAMbakA sAnA banAnakI durlabha vastu / kaha dina bAda, ziSya lauTa kara AyA-thakA, bhatRhari kalaMkarasa pA Ananda vibhora ho utthaa| bhayabhIna mA, udAma / sAdha mevAko antima aura kImanI bheThane use mugdha bhata hagni pRch| 'kahA, prasanna hue na, bhaiyyA ? kara diyaa| paigama mira DAla kara umana pragAma kiyA, -kalaMka gma' pAkara ?' aura calA apane ziSya dala-mahita-zubhacandrakI vaha bAlA-daridranAnaM bhaiyyAkI akla bhI vaajm| bigAr3a dI hai / kalaMka-rama jaimI mahAvastu unake X X X X narmAbama kahA~ bahata dara kahI, suhAvana sthAnama, bhartRharina hetima bhara kara mata hAra bolA-e kyA apanA zrAzrama bnaayaa| zipya, zubhacandrakI bAjama AdhI taMbI-rasa gaeNvA pAyA kahI gae hue the-cAge or| zipyana taphamIla paMza kI-nabI dekara maina kaI nigaza lautte| kuchane maphalatAkA samAcAra banA diyA unheM ki yaha bahumUlyama tAMbeko svarNa kahA-'guruvara ! Apake bhaiyyAkA hama lAga khoja banAne kI tAkata rakhatA he / ApakI daridranAsa aae| ve gandhamAdana parvatapara Thahare hue haiN|" du.khina hAkara bhaiyAna yaha kaThina-sAdhya vastu Apake bhartRharikI A~kha camaka uThI, zAyada bhItarakA liga bhajI hai| svIkAra kiijie-is| vAtsalya jagamagA uThA thaa| gadgada-kaNThama bAlA- unhoMne upekSAmaM eka bAra bIkI aura devA, phira 'acchA'.1 kaimI dazA hai-unakI ? cainase nA haiM bole-'paTaka dA ima, mAmanake pattharopara / ' maiM ghabagayA-kaha kyA rahe hai ya va phira boleziSya gardana jhukAkara baiTha rahA, jaise kaDuvI bAna 'kaha nA rahA hU~-paTaka dA ima patthage pr|' maiM na Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 5 saMkaTama thA-eka mora kuoM, dUsarI ora khaaii| vahIta ?-eka svaccha pASANakhaNDapara birAjA huA kisakI AjJA pAlana karU~ -mAMcane lagA / hai-nagna! AMkhoMne pahicAnA-'bhaiyyA hI tA haiN|' Akhira taya kiyA-'bar3e bhAIkI AjJA pAlana karanI mora vaha gadgad hA utthaa| caramome girakara abhi cAhie / chATe bhAI jA bar3e bhAIkI prasannatA icchaka vAdana kiyaa-sprem| haiN| bar3e bhAIkI AjJA-bhaMga, choTe bhAIko dugvada na zubhacandrana najara uThAkara dekhA, tA-bhata hari / ho| aura tabhI maiMne kalaMkarasa pattharga para u~Dela gerutrA vastrAMsa maNDita, jaTAmAsa zAbhita, mRgacarma diyaa|' se saMyukta ____ bhatRharike hRdayapara jaina bicchne DaMka mAra dharmavRddhi dI ! diyA-'Aha !' bhartRhari bAlA-bhaiyA ! jaise hI sunA, ki tuma vaha marmAhata-sA, baiThAkA baiThA raha gayA / jaisa saMkaTama hAM, AdhI taMbI kalaMkarasa bheja diyA thaa| caitanyatA kho baiThA ho| lekina vaha vyartha gayA ! aba zeSa AdhI taMbI bhI lekara upasthita huzrA hUM!' 'ho ! kyA hotA hai isase-vatsa ?' usa rAta bhatRhariko nIda na AI / bahuta prayatna 'mAnA banAyA jAtA hai-bhaiyA ! bar3I vezakImata karanepara bhI vaha na momakA / cintAe~ jo manako dhadvalita kie hue thiiN| .. 'sonA ?'--zubhacandra ne pUchA, aura taMbI uThA kara pattharapara paTaka dii| kalaMkarasa baha kara jAne lagA, ___ vaha gvIjA huA thA-apane Apa pr| moca pananakI proga; nirAzrita-sA! rahA thA-'bhUla maiMne hI kI hai| itanI bahumUlya bhartRhari sanna !! vastue kahI yoM bhejI-ma~gAI jAtI haiN| aihatiyAta zubhacandra bole-'kahAM huA mAnA ? dekha rahe bhI to koI cIz2a hai-Akhira / amambhava nahI, ki ziSyana bhaiyyAko ramakI ThIka ThIka mahanA hI na - ho-bhartRhari ?' batAI ho aura unhoMne use vaimA hI kucha samajha lur3hakA dene kI AjJA dedI ho|' nahI, nA~bA monA banatA hai| tumane yaha kyA kiyAdera taka vaha laTe hae dhanikakI taraha mAcatA ufa ? bArahavarSa gurukI sevA karane para isa pA makA vicAratA rahA / aura jaba subaha uThA to eka nizraya thA-maiM / Aph / yaha durlabha-vastu na tumhAre kAma kI dRr3hatA usake mAtha thii| 'gmakI barabAdI aura AyIna merI rahI!' bhaiyyAkI duravasthAna use kAphI prasannASa de rakhA zubhacanda muskarAye-bhatRharikI saralatA para, thaa| lekina vaha thA, jo asantoSaka bIcame santASa bhole pana para ! phira bole-bhatRhari ! tuma vigagake kA sAmrAjya kAyama karane kA bIr3A uThAe hue thaa| lie, yahA~ Ae the-dhana-daulata, mAna-sammAna aura bhrAtRtvakI punIta bhAvanAsa prerita bhartRhari calA, gajya-lakSmIko ThukarAkara / maiM dekha rahA hU~-soneke mvayam AdhI-bacI kalaka-rasa taMbI lekara / dumage para lobhako yahA~ Akara bhI tuma nahIM chor3a makaM ho| se yakIna jo jAtA rahA thA-umakA ! bhaiyyA ko Aja bhI tumame kalaMka bAkI hai| itane varSa bitAkara A~khoMse dekha lenakI kSudhA jo jAgrata ho uThI thI- bhI vigagakI taha taka nahIM pahuMca pAe ho ? : 'sAna mnmeN| kI icchA hI jIvita rakhanI thI, to vigagako pavidugma dekhA, dekhA ki kRza zarIra-tapAMbalasaM tratAko malina karane kyo pAe-yahA~ ? ise virAga Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1.2] parAdhonakA jIvana aisA nahIM, dambha kahate haiM-bhole prANo!' hRdaya bhara aayaa-uskaa| bhaiyyAkI tapasyAne bhartRhariko apane bhItara kucha ujelA-sA hotA moha liyA ! pairomeM girakara bolA-'mujha DUbateko mAlUma diyA ! ubArie-mahArAja ! ...!' maiM apaneko Apake zubhacandra kahate ga!-'sonako hI icchA hai, to lo caraNa-raName arpaNa karatA hU~ !'* kitanA sonA cAhate ho ? *ma kathAke pAtrome 'bhatRhari' vaha bhartRhari nahI jAna aura apanI caraNa-rajako cuTakImeM bharakara, usa par3atA jo rAjA thA aura rAjyazAsanako calAtA huyA strIvizAla pApANa-khaNDa para choDdI ! caritrako dekhakara vairAgI huA thA tathA jisane vairAgyazatakAdi tapobalako acintya-zakti !!! granyAkI racanA kI hai; athavA 'zubhacandra' vaha zubhacandra vaha sArA patthara sonA bana gayA ! bhartRhari A~khe nahIM, jo digambara grantha 'jJAnArNava' kA racayitA hai| kyoMki phAr3e dekhatA-bhara raha gayA-acambhita-sA! ukta bhatRhari rAjA aura jJAnArNava-kartA zubhacandra donAMkA samaya eka nahIM hai| -sampAdaka parAdhInakA jIvana aisA! [1] manoM-anna upajAne para bhI, pAtA hai jo rUkhA-sUkhA ! duniyAkA tana Dhakane vAlA , khada rahatA hai naGgA-bhUkhA !! 'haladhara' Aja kahAkara bhI jo rahA magara jaise kA taisA ! parAdhInakA jIvana aisA !! [3] jIvana kahanA ThIka nahIM hai, ise mRtyu kahanA sundara hai ! kyoki 'dInatA' meM 'jIvana meM, eka bar3A maulika antara hai !! jIvana, jAgRti maya hotA hai, mRtyu-mammilita jIvana kaisA ? parAdhInakA jIvana aisA !! mAna, gulAmoMke nasIbameM , bacce bhUkha - bhUkha cillAtenahIM kabhI sunane meM AyA ! gharameM dAnA anna nahIM hai! usako to gAlI milatI haiM kyoM na hameM kaha lene do abajAtA hai dara - dara ThukarAyA !! choTA-moTA naraka yahIM hai !! kaSTa bhoganeko janmA hai !-, hAtha-pA~va haiM, nAka - kAna haiM, bhoga rahA hai pratidina jaisA! agara nahIM hai to vasa, paisA! parAdhInakA jIvana aisA !! parAdhInakA jIvana aisA !! "-[zrI bhagavat' jaina] Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paumacariya aura padmacarita [prAkRta aura saMskRta jaina-rAmAyaNAMkI tulanA ] (le0-zrI paM0 nAthUrAmajI premI) paricaya guru indra the| cArya raviSeNakA padmacarita' ( padmapurANa) nAilakulakA ullekha nandisUtra-paTTAvalIma milatA hai| zrAsaMskRtakA bahuta hI prasiddha grantha hai zrIra usakA bhUtadina prAcAryako bhI-jo zrArya nAgArjunake ziSya thehindI anuvAda to uttara bhAratake jainAmeM ghara ghara par3hA jAtA nAilakulavazanaMdikara' vizeSaNa diyA gayA hai| jainAgama kI hai. parantu vimalamUrike paramacariyako bahuta hI kama loga nAgArjunI vAcanAke katI yahI mAne jAte haiM / muni jAnate haiM, kyA ke eka to vaha prAkRname hai aura dRpara zrIkalyANa vijayajI prArya skandila aura nAgArjunako lagabhaga usakA koI anuvAda nahIM huaa| samakAlIna mAnate haiM aura dhArya skandilakA samaya vi0saM0 viSeNane padmacaritakI racanA mahAvIra bhagavAna ke 356 ke lagabhaga hai / puSpikAma vimalamRriko pUrvadhara nirvANake 1203 varSa chaha mahIne bAda arthAt vi0 saM0 734 ke lagabhaga' aura vimalasUrine bIra ni0 saM0 530 raviSeNane na to apane kisI saMgha yA gaNa-gachakA koI yA vi0 saM060 ke lagabhaga kI thii| isa himAbase ullekha kiyA hai aura na sthAnAdikI hI koI carcA kI hai| paumacariya padmacaritame 674 varSa pahale kI racanA hai| parantu menAnta nAmase anumAna hotA hai ki zAyada ve senasapake jisa taraha paumacariya prAkRta jaina-kathA-pAhiyakA sabase hIM, yadyapi nAmoMme saMghakA nirNaya madeva ThIka nahIM hotaa| prAcIna grantha hai, usI taraha padmapurANa saMskRta jaina-kathA inakI guruparamparAke pUre nAma indramana, divAkaramana, arhalapena sAhityakA sabase pahalA grantha hai| aura lakSmaNanana hoge, aisA jAna paDatA hai| vimalasUri rAhU nAmaka prAcAryake praziSya aura udyotanamarine apanI kuvalayamAlAma-jo vi0saM0835 vijayAcArya ke ziSya the" / vijaya nAilakulake the / isI kI racanA hai-vimalasUrike 'vimalAMka' (pa umacariya ) taraha raviSeNa arhanmuni ke praziSya aura lakSmaNamenake [ka aura 'harivaMza' ina do granthoMkI tathA raviSeNake padmacaritakI ziSya the| arhanmunike guru. divAkara yati aura unake 6 yAmAdindra gugaMdivAkagyani: zi' yo'mya cAInmaniH / 1 mANikacandra-jana-granthamAlA. bambaI, bAga prakAzita / nammAlacamagAmenamanmanirada:ziSyo vistammRtaH / / 66 / / 2 jainadharmaprasAraka mabhA, bhAvanagara, dvArA prakAzita / 3 dvizatAbhyadhike mamAmale mamatAnacaturthavarSayukte / dagbo, 'vIra-nirvANa-mavat aura jaina-kAlagaNanA' nAgarI jinabhAskarabarddhamAnasi caritaM padmamaneridaM nibaddham // 18 // pracAriNI patrikA, bhAga 10-11 4 paMcava vAmamayA dumamA nIma prmmNjuttaa| 8 jArimaya vimalaM ko vimalaM ko nArisa lAi atthaM / vIre middhimuvagae to nibaddha imaM cariyaM // 103 / / amayamaya va saramaM sarasaM ciya pAiya jassa / / 36 / / 5 rAha nAmAriyo sa smy-prmmyddiysmbhaayo| budayaNamahammadaiyaM irivaMmuSpanikA paDhamaM / / vijayo ya tasma ma mA nAilakulavaMmanaMdiyaro / / 517 // caMdAmi baMdiyaM pihu harivama ceva vimalapayaM // 38 // sImeNa tasma radayaM gavariyaM tu mriymlg| jahi kara ramaNijja vara ga-paumANa cariyavitthAre / so kaNaM pudhagA nAgayaNa-mori cariyAI || 148| kahaba ga malAiNijje te kaI go jaDiya cimaNe / / 1 / / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] paumacariya aura padmacarina 36 (jaTilamunike varAMgacarinakI bhI) prazaMsA kI hai| isama paumariyake pratyeka uddesake antima padyameM vimala' mAlUma hotA hai ki unake sAmane ye donoM hI grantha maujUda aura padmacaritake antima padyameM 'ravi' zabda avazya AtA the| harivaMzako unhone 'prathama' kahA hai jisakA artha hai| arthAn eka 'vipalAI' hai aura dUsarA 'ravyaGka' / saMbhavata. yaha hai ki harivaMzakI utpattike sambandhamai sabase 5pamacaritame jagaha jagaha prAkRta bhAryAtroMkA zabdazaH pahale unhoMne likhaa| saMskRta anuvAda dikhalAI denA hai| aise kucha padya isa lekha prAcArya jinamana (punnATabaMdhIya) ne bhI apane harivaMza- ke pariziSTamai namuneke taurapara de diye gaye haiM aura usI pugaNa (vi.saM.840) me-jI udyotanasarike pAMca varSa tarahake maiMkaDo aura bhI diye jA sakate haiN| bAda hI kI kRti hai-viSeNake padmacaritakI prazaMsA kI hai| pallavita kahanekA kAraNa yaha hai ki mRlameM nahIM prAkRtakA pallavita chAyAnavAda strI-rUpavarNana nagara-udyAnavarNana Adi prasaMga do cAra donoM granthakAMDoMne apane apane andhame racanAkAla pome hI kaha diye gaye haiM vahAM anuvAdameM jyode-dane padya diyA hai usame yaha spaSTa hai ki paumacariba padmapugaName likhe gaye haiN| isake bhI kucha namUne antama de diye gaye haiN| purAnA hai aura dono grandhokA kI taraha milAna karane paumacAriyake kAne cauthe udesame brAhmaNoMkI patti mAlUma hotA hai ki padmapurANake katake sAmane paumacariya batalAte hue kahA hai ki jaba bharata cakravartIko mAlUma avazya maujUda thaa| padmapurANa eka narahane prAkRta pauma- huaA ki vIra bhagavAnake avamAnake bAda ye loga kutIrthI cariyakA hI pallavita kiyA hazrA saMskRta chAyAnuvAda hai| pApaNDI ho jAyege aura jhUThe zAstra banAkara yajJAme pazuoM paumacariya anuSTapa zlokoke pramANa se dasa hajAra hai aura kI hiMsA kareMge, taba unhone unhe zIghra hI nagarase nikAla gmacArata aThAraha hajAra / arthAta prAkRta saMskRna lagabhaga denekI prAjJA de dI aura isa kAraNa jaba loga unheM mArane pAna dogunA hai / prAkRta granthakI racanA yAyAM chandame kI lage daba RSabhadeva bhagavAnane bharatako yaha kahakara kA ki gaI hai aura saMskRnakI prAtha. anuSTapa chandame, isalie he putra, inheM mA haNa, mA haNamata mAro mata mAro, tabase padmapurAName padya to zAyada do gunene bhI adhika hoNge| unheM 'mAhaNa' kahane lge| zAyAnuvAda kahaneke kucha kAraNa ___ saMskRta brAhmaNa' zabda prAkRtame 'mAhaNa' (bAhmaNa) ho donoMkA kathAnaka bilkula eka hai aura nAma bhI jAtA hai| isalie prAkRtama no umakI ThIka upapatti ukta spa batalAI jA sakatI hai parantu saMskRtame vaha ThIka nahI * parvo yA udadesI naka nAma donoM ke prAya: ekaye baitthnii| kyoMki saMskRta 'brAhmaNa' zabdameme 'mata mAroM' jaisI koI bAna bIca-tAnakara bhI nahIM nikAlI jA sktii| 3 harAeka parva yA udademake anta meM donIne chanda badala saMskRta 'padmapugaNa ke koMke sAmane yaha kaThinAI avazya diye haiN| AI hogI. parantu ve lAcAra the| kyoMki mUla kathA to vATamapIya ninane yo zabhApati dhavalane badalI nahIM jA sakatI, aura saMskRtake anusAra upapatti viNake bAda TilamAnakA ulaMba kiyA hai, hamame biThAnekI svatantratA kame lI jAya ' imalie anuvAda anumAna hotA hai ki jaTA-mignandikA vagagacarita zAyada karake hI unako mantuSTa honA pahAgaviga ke padmacaritake bAdakA ho| yasmAnmA hananaM putra kApAriti nivAgniH / 6 umaca gyikI, vi.ma. BHEEna jayamihadevaka rAjya- RpameNa nato yAnA 'mAhanA' iti te tha tim // 4-122 kAlama, bhaDonama lilI gaI eka nAiyatrIya prani upalabdha isa prasaMgame yahI jAna paDatA hai ki prAkRta granthame hI hai| divA jamalamagka granyA-bhagaDArakI sI. pra. saMskRta granthakI racanA huI hai| 2 narodayonyotA pranyA privrtitaa| 4 mA hagAmu putta jaM umbhajigaraga vAriyoM bhrii| mani' kAvyamayI loka gvegvi vi. priMyA // 34 // naMga imaM mayA mitra yunnAna ya 'mAharaNA' loga ||4-84 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 parantu isake viruddha kucha logoMne yaha kahane takakA zatAbdIke lagabhagakI yA usake bAdakI racanA mAnate haiN| mAhasa kiyA hai ki saMskRtase prAkRtameM anuvAda kiyA gayA kyoMki usameM dInAra' zabdakA aura jyotiSazAstrasambandhI hai| parantu merI samajhameM vaha korA sAhasa hI hai| prAkRtame kucha grIka zabdoMkA upayoga kiyA gayA hai| svargastha dI. to saMskRtameM bIsI granthoke anuvAda hue haiM balki sArAkA ba. kezavalAla dhra bane to use aura bhI aba cIna kahA sArA prAcIna jainasAhitya hI prAkRtameM likhA gayA thaa| bhaga- hai| ve chandAMke krama-vikAsa ke itihAsake vizeSajJa mAne jAte vAna mahAvIrakI divyadhvani bhI ardhamAgadhI prAkRtameM hI huI the| isa grantha ke pratyeka uddesaka antameM jo gAhiNI, zarama thii| saMskRtameM grantha-racanA karanekI ora to jainAcAryoMkA zrAdi chandoMkA upayoga kiyA gayA hai, vaha unakI samajhameM dhyAna bahuta pIche gayA hai aura saMskRtase prAkRtameM anuvAda arvAcIna hai / gItime yamaka aura sagantama vimala' zabda kiye jAnekA to zAyada eka bhI udAharaNa nahIM hai| kA pAnA bhI unakI dRSTima avAcInatAkA dyotaka hai / parantu isake sivAya prAkRta paumacariyakI racanA kitanI hameM ina dalIlomeM kucha adhika sAra nahIM dIkhatA / ye suMdara. svAbhAvika aura ADambararahita hai, utanI saMskRta adhiva tara aise anumAna haiM jinapara bahuta bharosA nahIM rakkhA padmacaritakI nahIM hai jahA~ jahA~ vaha zundva anuvAda hai, vahA~ jA sakatA, ye galata bhI ho sakate haiM aura jaba svayaM graMthato khaira ThIka hai, parantu jahAM pallavita kiyA gayA hai vahA~ kartA apanA samaya de rahA hai, taba avizvAsa karanekA koI anAvazyaka rUpase bojhila ho gayA hai| udAharaNake lie kAraNa bhI to nahIM diikhtaa| isake savAya DA. viMTaranIz2a, aMjanA aura pavanaMjayake samAgamako le lIjie / prAkRtameM DA. lAyamana, zrAdi vidvAna vIra ni0 530 ko hI paumakevala cAra pA~ca prAryA chandoMmeM hI isa prasaMgako sundara cariyakI racanAkAla mAnate haiM / na mAnanekA ranakI samajhameM DhaMgane kaha diyA gayA hai. parantu saMskRtameM bAIsa padya likhe kAI kAraNa nahA hai| gaye haiM aura bar3e vistArame zrAliMgana-pIDana, cumbana, dazana rAmakathAkI vibhinna dhAgae~ chada, nIvI-vimocana, sIphAra zrAdi kAma-kalAyeM citrita rAmakathA bhAratavarSakI sabase adhika lAvayi kyA hai kI gaI haiM jo azlIlatAkI sImA taka pahu~ca gaI haiN| aura isapara vipula sAhitya nirmANa kiyA gayA hai| hindU, paumacariyake racanAkAla bauddha aura jaina ina tInoM hI prAcIna sampradAyome yaha kathA apane apane DhaMgama likhI gaI hai aura tInoM hI sampradAyavimalasUrine svayaM paumacariyakI racanAkA samaya vIra vAloMne rAmako apanA apanA mahApuruSa mAnA hai| ni0 saM0 530 (vi0 60) diyA hai, parantu kucha vidvAnoM abhI taka adhikAza vidvAnoMkA mata yaha hai ki isa me isameM sandeha kiyA hai / DA. harmana jAkobI usakI bhASA kathAko sabase pahale bAlmIki munine likhA aura saMskRtakA aura racanA-zailI parase anumAna karate haiM ki vaha IsAkI sabase pahalA mahAkAvya (Adi kAvya) vAlmIki rAmAyaNa cauthI pA~cavIM zatAbdIse pahalekA nahIM ho sakatA / DA. hai| usake bAda yaha kathA mahAbhArata, brahmapurANA, padmapurANa, kIya,' DA. vulanara bhI use IsAkI tIsarI amipurANa zrAdi sabhI purANome thor3e thoDe hera pherake sAtha 1 udAharaNArtha bhagavatI AgadhanA aura paMcamaMgrahake amita- saMkSepameM lipibaddha kI gaI hai| isake savAya adhyAtma gatisU rikRta saMskRta anuvAda, devasenake bhAvasaMgrahakA rAmAyaNa, zrAnanda-rAmAyaNa, adbhuta-rAmAyaNa zrAdi nAmase vAmadevakRta saMskRta anuvAda, amarakItike 'chakkamovAema' bhI kaI rAmAyaNa-grantha likhe gye| bRhattara bhAratake jAvA, kA saMskRta 'paTakarmopadeza-mAlA' nAmaka anuvAda, sarva- sumAtrA zrAdi dezoMke sAhityameM bhI isakA aneka rUpAntaroM nandike lokavibhAgakA siima rikRta saMskRta anuvaad,aadi| ke sAtha vistAra huzrA / 2 'enmAiklopiDiyA lApha rilIna eNDa ethiksa' bhAga adbhuta-rAmAyaNameM sItAkI utpattikI kathA sabase 7, pR0 43.7 aura 'mADarna rivyU' disambara san 1614 / nirAlI hai| usameM likhA hai ki daNDakAraNyameM gRsamada 3 kathakA saMskRta sAhityakA itihaas| 4 inTroDakzana Tu praakRt| nAmake eka RSi the| unakI strIne prArthanA kI ki mere garbha Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kariyara-2] se sAkSAt lakSmI utpanna ho| isapara usake lie ve eka ghameM pratidina thoDe thoDe dUdhako abhimaMtrita karake rakhane lage ki itane meM eka dina vahA~ rAvaNa AyA aura usane pepara vijaya prApta karane ke lie apane moke cumA bANokI cubhAkara unake zarIrakA bRddha bRda rakta nikAlA aura usI ghar3e me bhara diyaa| phira vaha ghaDA usane mandodarIko jAkara diyA aura sA diyA ki vaha eka viSase bhI hai| parantu mandodarI yaha socakara usa raktako pI gaI ki patikA bhujha para saccA prema nahIM hai aura vaha nitya hI parastriyome ramaNa kiyA karatA hai; isa lie aba merA mara jAnA hI ThIka hai| parantu usake pInese vaha marI to nahI, garbhavatI ho gaI ! patikI anupasthiti garbhadhAraNA ho jAnese vaha use dupAnekA praNa karane lagI aura Akhira eka dina vimAna meM baiThakara kurukSetra gaI aura usa garbhako jamInameM gAvakara vApasa calI aaii| usake bAda hala jotate samaya vaha maMdodarI - garbhajAta kanyA janakajIko milI aura unhoMne use pAla liyA / vahI sItA hai / paumacariya aura padmacarita viSNupurANa (4-5 ) meM likhA hai ki jisa samaya navaMzIya rAjA sIvana putralAbha ke lie bhUmigata rahe the, usI samaya lAGgalake agrabhAga sItA nAmaka duhiyA utpanna huii| bauddha jAtaka graMtha bahuta prAcIna haiM jinameM buddhadeva ke pUrva-janmoMkI kathAe~ likhI gaI haiN| dazaratha jAtaka ke dhanusAra kAzInareza dazarathakI solaha hajAra rAniyoM thI / unameM se mukhya rAnIme rAma lakSmaNa ye do putra aura sItA nAmakI eka kanyA utpanna huii| phira mukhya rAnI ke maranepara dUsarI pahanI huI usameM bharata nAmakA putra huaa| yaha rAnI bar3e putrokA haka mArakara apane putrako rAjya denA cAhatI thI taba isa bhayase ki kahIM yaha bar3e putroko mAra na DAle, rAjAne unhe bAraha varSataka dharaNyavAsa karanekI AjJA de dI aura isa lie ve apanI bahinake sAtha himAlaya cale gaye aura yahAM eka Azrama banAkara rahane lge| nau varSa ke bAda dazarathakI mRtyu ho gaI aura taba maMtriyoM ke kahane bharatAdi unheM lene gaye, parantu ve pitAdvArA nirdhArita avadhi ke bhItara kisI taraha lauTaneko rAjI nahIM hue, isa lie bharata rAmakI pAdukAoMko hI sihAsanapara rakhakara ra unakI ora se rAjya calAne lge| AAkhira bAraha varSa pUre honepara ve lauTe unakA rAjyAbhiSeka huA phora phira sItAke sAtha byAha karake unhone 16 hajAra varSa taka rAjya kiyA ! pUrvajanma me zudrodana rAjA dazaratha, unakI rAnI mahAmAyA rAmayI mAtA rAhunamAtA sItA buddhadeva rAmacandra, unake pradhAna (zaSya zrAnanda bhArata aura sAriputra lazmaNa the / isa kathA meM sabase adhika khaTava nevAlI bAta rAmakA apanI bahina sItA ke sAtha byAha karanA hai| parantu itihAsa batalAtA hai ki usa kAlameM zAkyoMke rAjagharAnoM meM rAjavaMza kI zuddhatA surakSita rakhane ke lie bhAI ke sAtha bhI bahinakA vivAha kara diyA jAtA thA / yaha eka rivAja thA / isa taraha hama hindU aura bauddha sAhitya meM rAmakathAke tIna rUpa dekhate haiM eka bAlmIkI rAmAyaNakA dUsarA adbhuta rAmAyaNakA aura tIsarA bauddha jAtakakA / jaina rAmAyaNake do rUpa isI taraha jaina-sahame bhI rAmakathA do rUpa milate haiM. eka to paumacariya aura padmacaritakA aura dUsarA gu bhadrAcArya ke uttarapurANakA / padmacarita yA paumacariyakI kathA to prAyaH sabhI jAnate haiM kyoMki jainarAmAyaNake rUpa meM usakI sabase adhika hai parantu uttarapurANakI kathA kA utanA pracAra nahIM hai jo usake 68 ve parvameM varNita hai / usakA bahuta saMkSipta sAra yaha hai rAjA dazaratha kAzI dezameM vArANasIke rAjA the / rAmayI mAtAkA nAma mubAlA aura lakSmaNakI mAtAkA nAma kekeyI thA / bharata zatrughna kisake garbha meM zrAye the, yaha spaSTa nahI likhA / kevala kasyAcit devyAM' likha diyA hai / sItA mandodarI garbhane utpanna huI thI, parantu bhaviSyadvaktAoM ke yaha kahanese ki vaha nAzakAriNI hai, rAvaNa ne use maMjUSAmerAkara marIcake dvArA mithilAmeM bhejakara amIna meM gaDavA diyA thaa| daivayogase halakI nokameM ulajha jAne se vaha rAjA janakako mila gaI aura unhoMne use apanI putrI ke rUpameM pAla liyaa| isake bAda jaba vaha byAhake yogya huI, taba janakako cintA huii| unhoMne eka vaidika 'yajJa kiyA aura usakI rAke lie rAma-lamako zrAgrahapUrvaka dulvaayaa| phira rAmake sAtha mItAko byAha diyA / yajJake samaya rAvaNako zrAmaMtraNa nahIM bhejA gayA, Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 anekAnta isameM vaha atyanta kruddha ho gayA aura isake bAda jaba nArada ke dvArA usane sItAke rUpakI atizaya prazaMsA sunI taba yaha usako hara lAnekI socane lgaa| kaikeyI ke haru karane, rAmako banavA isa kathA meM koI yA dene, Adi bAlokA nahIM hai| paMcavaTI daMDakavana, jaTAyu prasaMgAMkA bhI prabhAva hai| banArasa ke pAsa citrakUTa nAmaka vaname rAvaNa sItAko hara le jAtA hai aura phira usake uddhArake lie laMkAme rAma-rAvaNa yuddha hotA hai / rAvaNako mArakara rAma digvijaya karate hue lauTate haiM aura phira dono bhAI banArasa meM rAjya karane lagate haiM / mI apavAda aura usake kAraNa use nirvAsita karane kI bhI carcA isameM nahI hai / lakSmaNa eka asAdhya roga me prasita hokara mara jAte haiM aura isase rAmako udvega hotA hai| lakSmaNa ke putra pRthvIsuMdarako rAjapadapara aura sItAke putra zrajitajayako yuvarAjapadapara abhidita karake aneka rAjAzra aura apanI sItA Ahe rAniyoM ke sAtha jinA le lete haiN| isame sItA ke ATha putra batalAe haiM para uname labakuzakA nAma nahIM hai / dazAnana vinami vidyAdharake vaMzake pulasyakA putra thA / zatruyoMko rulAtA thA. isa kAraNa vaha rAvaNa kahalAyA / 1 jahA~ taka maiM jAnatA hai yaha uttara purANakI rAma - kathA zvetAmbara sampradAya meM pracalita nahIM hai| zrAcArya hemacandrake tripaSTizalAkA puruSaparita jo rAma kathA hai use maiMne par3hA hai yaha bilkula pacaya' kI kathA ke anurUpa aisA hotA hai ki pacaya aura padmacari TI cAcArya ke sAmane the| jaisA ki pahale likhA jA cukA hai digambara sampradAya me bhI isI kathAkA adhika pracAra hai aura pIcheke kaviyone to prAyaH isI kathAko saMkSipta yA pallavita karake apane apane grantha likhe haiN| phira bhI utarapurANakI kathA bilkula upe nahIM huI hai| aneka mahAkaviyoMne usako bhI Adarza mAnakara kAvya-racanA kI hai| UdAharaNa ke lie mahAkavi puSpadantako hI le liijie| unhoMne apane uttarapurANake antargata jo rAmAyaNa likhI hai, vaha guNabhadrakI kathAkI hI anukRti hai | cAmuNDarAya - purAName bhI yahI kathA hai| paumacariya aura padmacareinakI kathAkA adhikAMza varSa 4 vAlmIki rAmAyaNa ke DhaMga kA hai aura uttarapurANako kathAlA jAnakI janma pradbhuta rAmAyaNake DhaMgakA / usakI yaha bAta ki dazaratha banArasa ke rAjA the, bauddha jAnakarI milatI julatI hai| uttarapurANa ke samAna usameM bhI sItA niyaMsa la kuza janma zrAdi nahIM haiN| kathA- bhedake mUla kAraNa arthAta bhAratavarSa me rAmakathA kI jo do tIna bhAratI haiM, veda bhI prAcInakAlame pallI A rahI hai| paumacariyake karttA ne kahA hai ki maiM usa padmacaritako kahatA hUM jo zrAcAryoMkI paramparAme calA thA rahA thA aura nAmAvalIna thA / isakA artha meM yaha samajhanA hai ki rAmacandrakA caritra usa samaya taka kevala nAmAvalIke rUpa meM thA. arthAta usame kathAke pradhAna pradhAna pAtroMke unake mAtApitAsthAnI vIra bhavAntaroM Adi ke nAma hI ho vaha padmavina kathAke rUpameM na hogA aura vimalane usIko vistRta parike rUpameM racA hogaa| vasudevasare kahA hai usase bhI yahI mAlUma hotA hai ki una deva bhIgoke krama nirdiSTa thaa| usase pUcha tava thA aura kucha zrathAparamparAgata / * sAmAyinivAsinaM / || apulisa ke aneka kamAnI bhinnatA hai, usakA kAraNa bhI gaDI mAlUma hotA hai| unake sAmane kucha to 'nAmAvalI sAhitya thA aura ku AcArya paramparA calI AI huI smRtiyoM thI / ina dona ke AdhAra apanI apanI racike anusAra kathAko karane bhI jAnA svAbhA hai| eka maMcita lATako yadi Apa do lekhakoko deMge to una dono kI pati racanAe~ nissandeha bhinna ho jaaeNgii| pati kI tilottame, jo karaNAnuyogakA grantha hai, ukta nAmAvalInika kathAsUtra diye hue hai | rahaMta cakki vAsudeva-gaNitAnuyoga-karmA vasudeva riti / tatthaya kici supanibaddhaM kici grAyariya paraMparAgaNa zrAgataM / tato avadhAritaM meM / " Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2 paumacariya pAra padmarcArata jaba vimalamUri pUrvoka nAmAvalIke anusAra apane bahuta pahale vimalasUrike hI samAna visI anya prAcAryane granthakI racanAme pravRtta hue hoMge taba esA mAlUma hotA hai bhI svataMtra rUpama jainadharmake anukUla sopapattika aura ki unake mAmane avazya hI koI loka-pracalita rAmAyaNa vizvasanIya rAmakathA likhI hogI aura vaha guNabhadrAcAryako esI rahI hogI jisameM rAvaNAdiko rAkSama, vasA-rakta-mAsa guru-paramparAdvArA milI hogii| guNabhaTake guru jinamanasvAmIne kA khAne-pInevAlA aura kumbhakarNako chaha chaha mahIne taka apanA AdipurANa kaviparamezvarakI gadyakathA AdhArame isa taraha sonavAlA kahA hai ki parvatatulya hAthiyoM ke dvArA likhA thA- kaviparamezvaranigaditagadyakathAmAtRkaM purocaritam / " aMga kucale jAne, kAnAma ghaDI nela DAle jAne aura nagADe aura usake pichale kucha aMzakI pUti svayaM guNabhadrane bhI bajAye jAne para bhI vaha nahI uThatA thA aura jaba uThatA thA kI hai| jinamanaravAmAne kaviparamezvara yA kaviparameSTIko to hAthI bhane Adi jo kucha mAmane pAtA thA, maba nigala vAgarthamaMgraha' nAmaka samagra purANakA kartA batalAyA hai| jAnA thaa| unakI yaha bhUmikA isa bAta kA saMketa karatI ataeva munisuvrata tIrthakarakA caritra bhI guNabhadane umauke hai ki usa samaya bAlmIki rAmAyaNa yA usI jaisI koI prAdhArame likhA hogA jisake antargata rAmakathA bhI hai| rAmakathA pracalita thI aura usameM aneka alIka, upapatti cA gaDarAyane bhI kaviparamezvarakA smaraNa kiyA hai| viruddha aura avizvasanIya bAta thI, jinheM ma ya mopapattika tAparya yaha ki paumacariya aura uttarapurANakI aura vizvAsayogya banAne kA vimalasarine praya na kiyA hai| rAmakathAkI do dhAgA alaga alaga svatantrarUpama udgana jainadharmakA nAmAvalinibaddha DhAcA unake samakSa thA hI aura huI aura ve hI Age pravAhita hotI huI hama taka pAI hai| zraniparamparA yA prAcAryaparamparApe AyA huA koI kathA ina do dhAgoma guruparamparA-bheda bhI ho sakatA hai| sUtra bhI thaa| usIke aAdhArapara unhoMne paumariyakI eka parampagane eka dhArA ko apanAyA aura dUsarIne racanA kI hogii| duusrii| aisI dazAma guNabhadra svAmIne paumaca yakI uttarapurANa ke katA uname aura raviSeNama bhI bahuna dhArAma paricita honepara bhI isa svayAlame umakA anusaraNa pIche hue hai, phira unhoMne isa kathAnakakA anusaraNa kyoM na kiyA hogA ki vaha hamArI guruparamparAkI nahIM hai| yaha nahIM kiyA, yaha eka prazna hai| yaha no bahuna kama saMbhava hai bhI saMbhava ho sakatA hai ki unheM 5umacariyake kthAnakkI ki ina donoM granthAkA unheM patA na ho, aura isakI bhI apekSA yaha kathAnaka jyAdA acchA mAnama huA ho| mabhAvanA kama hai ki unhoMne svayaM hI vimalamUrike samAna - ---- - -- ra daMgvA, uttarapagaNakA prazAmnakA 16 vo paya / kimI lokapracalita kathAko hI svataMtra rUpam jainadharmake . 5 ma pRjya: kavibhinoMka kavInA prmeshvrH| mocema daal| ho| kyoMki unakA samaya jo vi0 saM0 14 ___ vAgarthamagra kRtnapugaNa ya: mamagrahIt ||60||-aaadipugnn hai bahuta prAcIna nahI hai| hamArA anumAna hai ki gaNabhadrama 6 mahAmAtya cAmuNDarAyakA banAyA huaA tripaSTilakSaNamaTA, dagyA zrAge paziTama. paugariyakI naM. 107 me 196 pagaNa (cAmugaDagaya-pagaNa) kanar3I bhASAma hai| umaka. nakakI gaathaaeN| prArambhame likhA hai ki ma caritrako pahale kRci bhaTTAraka : mahAkAva pApadannana nA apana unapagagame gamakathAkA nadanantara nandi munIzvara, phira kaviparamezvara zrAra nadAra prArambha karate hue vAlmikI aura vyAmakA paTa ulgya bhI jinamana-gugaNabhadra zrAcArya, ekake bAda eka pagame kiyA hai karane zrAya hai / imame bhI mAlUma hotA hai ki kapiparagAra bammIya rAmabaryAhi gaDiTa, aNNANu kumagAkavi kA covamA nArthakagaMkA caritra thA / cAmugaddhagayA mamAna Diu / 66 yA mandhi / gugNabhadrane bhI urmaka AdhAramai unapara ligbA hogA : aliyaM nimabvamayaM uvanivissapaJcayaguraMgahi / aura kaviparamezvarama bhI paTile nadi mani zrAra kRci na ya mAMti parimA vaMti je paMDiyA lAe / bhaTTAraka.ke isa viSayaka grantha hoNge| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 anekAnta varSa 5 paumacariyakI racanA vi0 saM0 60 meM huI hai aura 15 svapna haiM / Avazyaka sUtrakI hAribhadrIya vRttimeM yadi jainadharma digambarazvetAmbara bhedoM meM vi0 saM0 136 ke (pR. 178 ) likhA hai ki vimAna aura bhavana ye do svama lagabhaga hI vibhakta huvA hai-jaisA ke donI sampradAyavAle aise haiM ki inameM jinamAtAoMko eka hI pAtA hai| jo tIthaMkara mAnate haiM to phira kahanA hogA ke yaha usa samayayA hai devavaperata hokara pAte haiM unakI mAtA piAna dekhatI hai jaba jainadharma avibhakta thaa| hameM isa granthameM koI bhI aisI ora jo adholoksa pAte haiM unakI mAtA bhavana dekhatI hai| bAta nahIM milI jisapara domesa vesI eka samudAyakI parantu paumacArayame vimAna aura bhavana donoM hI svapna koI gaharI chApa lagI ho aura jisamma yaha nirNaya yA mAdevIne eka sAtha dekhe haiN| jA sake ki vimalasUri amuka sampradAya ke hI the / balka 3-dUsare uddesakI 30 vI gAthAmeM bhagavAnako jaba usame kucha bAte aisI haiM jo zvetAmbara-paramparAke virada jAtI aura kevalajJAna upanna huzrA, taba unheM 'aSTakarmarahita' vizeSaNa haiM aura kucha digambara-paramparAke viddh| isameM mAlUma hotA diyA gayA hai aura yaha vizeSaNa zAyada donoM sampradAyokI hai ki yaha eka tIsarI hI, donoke bIcakI, vicAra dhArA thii| Time cintanIya hai| kyoMki kevala jJAna hote samaya paumagyi vaziSTa kathana kevala cAra ghAtika karmoMkA hI nAza hotA hai, pAThoMkA nhiiN| 1-isa pranyake prArambhameM kahA gayA hai ki bhagavAn 4-dUsare uddesakI 65 vI gAthAmeM pRthvI, jala, mahAvIrakA samavasaraNa vipulAcalapara pAyA, taba unakI thagni. vAghu aura vanaspatiko sthAvara aura dvIndriyAdi khabara pAkara magadha-nareza zreNika vahA~ pahu~ce aura unake jIvoMko basa kahA hai| yaha digambara mAnyatA hai| zvetAmbara pUchanepara gotama gaNadharane gamakthA kahI' / digambara sampradAyake anusAra pRthvI, jala aura banaspati hI sthAvara sampradAyake prAya: sabhI kathA-granthoMkA prArambha isI taraha hotA haiM. agni vAya aura dIndriyAdi vasa hai| hai| kahIM kahIM gotama svAmIke badale sudharmA svAmIkA nAma bhI rahatA hai| parantu jahA~ taka hama jAnate haiM zvetAmbara 5-cauthe udesa kI 58 vI gAthAmeM bharata cakravartIkI sampradAyameM kathA-granthoMko prArambha karanekI yaha paddhati nahI 64 hajAra ganiyA~ banalAI haiM / yaha saMkhyA zvetAmbara hai| uname pAma taurase sudhA svAmIne jambUse kahAM-isa taraha paramparAke anusAra hai, digambara sampradAyake anusAra kahanekI paddhati hai| jaise ki saMghadAsavAcakane vasudeva hiMDike 4 vamaha gaya mIha varamiri dAma" prathamAMzame kahA hai, ki sudharma svAmIne jambU prathamAnuyogagana samiravi bhayaM ca kalasaM9 ca / tIrthakara-cakrabarti-yAdavavaMzanarUpaNAgata vasudevacarita khaa| sara10 mAyaraM11 vimAga12 anya granthoMmeM bhI yahI paddhati hai / vagbhavaNaM 13 rayaNa 14 kuDaggI ||62||-tR0 uddesa 2-jina bhavAnakI mAtAko jo svama pAte haiM. unakI 5 padmacaritame digambara mampradAya ke anumAra svapnAMkI saMkhyA saMkhyA digambara sampradAyameM 16 batalAI hai, jaba ki zvetAmbara 16 kara dI gaI hai... sampradAyameM 14 svapna mAne jAte haiM / parantu paumacariyameM "adrAkSIt poDazasva'nAniti zreyovidhAyinaH // " vATA 1 vIrassa pacaraThANaM viunnagirimasthaye maNabhigame / tRtIya parva, zlo0 123 __ taha iMdabhUikahiyaM seNiyaraeNassa gAme // 6 ai aTThakammarahiyasma tassa bhANovayogajattasma / 2 zreNikapraznamuddizya sudharmo gnnnaaykH|| sayalajagujoyakara kevalaNANaM samapyarANa // 30 // yathovAca mayApyetaducyate mokSali mayA / / -kSatracUDAmaNi 7 padavi-jala jalaNa-mAruya-vaessaI ceva thAvarA bhaNiyA / 3 tattha tAra suhammasAmiNA jaMbunAmassa paDhamA suyogetitthayara- veiMdiyAi jAva u, duvihatasA saNiNa iyare vA // 65 // cakkavahi-damAra-vaMsaparU-baNAgayaM vasudevacariyaM kahiyaM' ti 8 causaTisaharamAI jubaIgAM paramarUbadhArINaM / tasseva pabhavo kaheyanyo, tapyabhavassa ya pabhavassa tti / battIsaM ca sahassA rAINaM badamauDANaM // 58| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] paumacariya aura padmacarita cakravartIkI 16 hajAra rAniyA~ hotI haiN| mamayane aura sampradAya mohane unheM maz2abRta banA diyaa| 6-umariyake dUsare uddesameM kahA hai ki bhagavAn hamArA anumAna hai ki zAyada yaha tIsarI vicAradhArA mahAvIra bAla-bhAvase unmukta hokara tIsa barasake hogaye aura vaha hai jisakA pratinidhitva yApanIya saMgha karatA thA aura phira eka dina saMvega honeme unhoMne pravajyA grahaNa jo aba lupta ho gayA hai aura paumacariya zAyada usIke karalI / isame unake vivAhita honekI koI carcA nahI hai dvArA bahuta samaya taka surakSita rahA hai| isa bAtakI puSTi aura kumArAvasthAme hI dIkSita honA prakaTa kiyA hai| bIsave mahAkavi svayaMbhUke umacariya' saM hotI hai jo yApanIya uddesakI gAthA 57-58 meM bhI yahI dhvanita hotA hai ki saMghake the aura jinhone apane samakSa uttarapurANAnumodita mallinAtha, ariSTanemei pArzva, mahAvIra aura vAsupUjya ye pAca rAmAyaNakathAke rahane hue bhI paumacariyakA hI anuparaNa tIrthakara kumArakAlameM hI gharame nikala gaye aura zeSa tIrtha- kiyA hai| kara pRthvIkA rAjya bhogakara nikAnta hue| kahanekI pariziSTa AvazyakatA nahIM ki yaha ullekha digambaraparamparAke anukUla umacariya aura padmacaritaka kucha chaayaanuvaadruu| uddharaNa hai| yadyapi abhI abhI eka vidvAnme mAlama huA hai ki muJcati loyamAthe rAvaNapamuhA ya vakhasA sanve / zvetAmbara sampradAyake bhI eka prAcIna grantha 'prAvazyakaniyuni' vasa-lohiya-masAI-bhakkhaNapANaM kyAhArA // 10 // meM mahAvIrako avivAhita batalAyA hai| kira rAvaNasma bhAyA mahAbalo nAma kuMbhayaNNo tti / parizrama karaneme isa tarahakI aura bhI aneka bAtoMkA chammAma vigayabhazro saMjAsu niraMtaraM suyaha // 108 // patA laga sakegA jinameme kucha digambara sampradAyake adhika jai vi ya gaemu aMga palijai garuyapanvayasamesu / anukUla hogI aura kucha zvetAmbara sampradAyake / tellaghaDesu ya kaNNA pUrijaMne suyaMtassa // 10 // ina saba bAtoMye hamArA jhukAva isa tIsarI vicAra- paDupaDahatUpasadaM Na muNai so sammuhaM vi vajataM / dhArAke viSayameM isa ora hotA hai ki vaha usa samayakI naya urdui mahappA sajAe apuNNakAla mmi // 110 // hai jaba digambara aura zvetAmbara sampradAyoMke mata-bheda vyava- aha udiyo vi saMto asnnmhaa(nnaamh)ghorprigymriiso| sthana aura dRDha nahIM hue the| unhone Age cala kara hI dhIre puro haveja jI so kuMjaramahimAiNo gilai // 11 // dhIre sthAyitva aura dRDhatva prApta kiyA hai| pahale ve kisI kAUNa udarabharaNaM suramANusakuMjarAibahupasu / graMthake pAThabhedoMke samAna sAdhAraNa matabheda the. paraMtu pIche puNaravi mejArUDho bhayarahiyo muyaha chammAmaM // 12 // anaM pi eva subvaha ha iMdo rAvaNaMNa maMgAme / padmacaritama raviSTegane yaha sacyA bhI apane mampradAyaka jiNi UNa niyalabaddho laMkAnayarI samANInI // 113 // anusAra mazodhita karake 66 hajAra kara dI hai ko jiNi ya samantho iMdaM mamarAmare vi teloke / 'pugntrAgA mahAgi navani: paabhnvitaaH|" jo sAgaraperaMna jaMbuddIvaM mayuddharaha // 114 // 10 ca0 zlo066 erAvaNo gahaMdI jassa i vajaM amohapaharanthaM / mugvaTadinnAhAge aguTyamayalavalehaMga / nassa kira cinieNa vi anno vi bhaveja masirAmI // 11 // ummukkacAlabhAvI tImaTa varimA jiyo jAtro sIho mANa nihalo mANeNa ya kuMjaro jahA bhggo| aha annayA kayAI maMvegapaMge jiyo mAMgayadomA / naha vivarIyapaya tha kaI hi rAmAyaNaM raiyaM // 16 // loganiyAkieNI padhvajamavAgI voge // 30 // aliyaM pi manvameyaM jvavattiviruddhapaJcayaguNehi / nihatakaNyavaragA memA titthakaga smkvaayaa| na ya madahati purisA havaMti je paMDiyA loe // 17 // mahA agneimI pAmo vIge ya vAsupajo ya / / 57 // -paumaca0 2 uddeza epa kumAgmohA geTTAyo gigAyA jigNavAgdiA / 4 devI, bhega mahAkavi svayabhu aura tribhuvana svayabhu' gamA viharAyAgo pahaI bhottaNa givaMtA // 5 // zIrSaka lena / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 yaha bAta ravipene padmacarita isa prakAra kahI hai - zrayante laukike granthe rAkSasA rAvaNAdayaH / mAzAMsAdipAnabhavaNakAriNaH // 130 // rAvaNasya kila bhrAtA kumbhakarNo mahAbalaH / dhoranidrAparItaH SaNmAsAna zete nirantaram // 233 // mattairagastasya kimanaM yadi / neTa ne bar3e / 232 / / anekAnta bherIzaM ninAde mumahAna sa tathApi kila nAyAti kAle'pUrNe vibuddhattAm // 233 // dhAvayuddha sammahodaraH / bhakSayanyagrato dRSTvA hasyAdInapi durddharaH // 234 // tiryagbhirmAnuSairdevai kRtvA tuptiM tataH punaH / svatyeva vimuniH zeSaH / / 235 / / zramarANAM kilAdhIzo rAvaNena parAjitaH / kRSTa vA // 247 // devAnAmadhipaH vAsa varAka kaipa mAnupa. / tasya mAtre yAyAyo bhasmarAzitAm // 242 // airAvato gajo yasya yasya vajra mahAyudham / samevAridhiM kSoNI yAMnA sAtsamuddharata // mRgaiH siMhavatha mo'yaM zilAna pepataH / vadho gaMDUpadenAhergajendrazAsanaM zunA // 246 // sarva vimupapattibhiH / bhagavantaM gaNAdhIzaM so'haM pRSTA'smi gautamam // 248 // - padmacarita dvi0 pa0 zrApucchiUNa savvaM mAya piyanuttamayaNaparicagaM / to supa bhUSaNAI kaDAI // 135 // pari0 u0 siddhANa vAraM kAUNa ya paMcamuTTiyaM loyaM / cahi sahaspehi samaM patto iNaM paramadi // 136 // pRcchanaM tataH kRtvA pitronnasya ca / namaH siddhebhya iyukvA dhAmaNyaM pratipadyata // 283 // alaMkAraiH samayasthA vamatAni mahAmuniH / cakArAsI pariyA kezAnAM paMcamuSTibhiH // 284 // graha evaM parikahie puNaravi magahAdivo paNa miUNaM / pucha garama mayaharamahureDi vayakhehiM // 64 // [ varSa 5 varaNANa samutpattI tirahaM pi suyA mae aparisemA / eto kahe bhavayaM uppattI suttadA / 65 / / to bhai jaNavariMdo bharaha na kampai imo u zrAhAro / samaNANa saMjayANa kIyagaduddesani phaNo // 71 // paumaca0 0 upadesa 00 zrathaivaM kathitaM tena gautamena mahAtmanA / zreNikaH punarapyAha pAyI // 85 // vayasya bhagavan saMbhava me gatiH / utpattiM sUtrakaNThAnA jJAtumicchAmi sAmpratam // 86 // ikke bhagavAnAha bharateyaM na kalpate / sAdhUnAmIdRzI bhikSA yA taduddezasaMskRtA // 87 // - padmacarita ca0 pa0 na evaM lahara carivaM niyopAve / so lahaibohilA buddhibalAuM ca graiparamaM // 63 // ujjayasantho vi vi khiSpaM uvasamai tasya uvasaggo / ani caiva purANaM saMdeha // 64 // rajjarahizro virajaM lahadda dharaNa thI mahAtraNaM viDalaM / uvamamai takvaNaM ciya vAhI somA ya hA~ti gahA // 65 // mahilabI varamahilaM pusI gotanaMda putaM / lahai paradesagamaNe samAgamaM cetra baMdhUNaM // 66 // -pauma ca0 118 u0 vAyoti janastasyAdvimIcane puruSam / cASTasto ripurapi na karoti vairamupazamameti // 157 // kiM cAnyadmAMrthI labhate dharma yazaH paraM yazaso'rthI / rAjyabhraSTa rAjyaM prApnoti na saMzayo'tra kazvitya // 158 // iSTasamAyogArthI labhate dhanaM dhanArthI yArthI parapanI putrArthI gozranandanaM putram // 156 // -pa0 123 va pa0 evaM vIra jiNeNa rAmacariyaM siddhaM mahatdhaM purA pADalA U kahiye sIsA dhammAmayaM / bhU sAhUparaMparA satha loe diyaM pApa etA vimale suttasahiyaM gAhAnibaddhaM kathaM / 102 / / pauma0, 118 va u0 nirdiSTaM sakalainaMtena bhuvaH zrImAnayata tavaM vAsavabhUtinA nigaDitaM jambo praziSyasya ca / ziSyeocaravAgminA prakaTitaM padmasya muneH 1 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa1.2] paumacariya aura padmacarina zreyaH sAdhusamAdhivRddhikaraNaM sarvottama maMgalam // 166 // balavihavakaMtijutto ahiyaM dhammujayamaIyo // 4 // -padmacarita, 123 vo parva naDanadRchattalaM gvayaNiracaM nnrcNtgiiysddaalo| NANAhArapasAhiya bhujAvijatapahiyajaNo // 5 // nIce kucha aise uddharaga diye jAte hai jinameM padmacarita- ahiyaM vIvAhasava-viyAcaDo gaMdhakusumatattillo / kA ne viSayako anAvazyaka rUpame bAyA hai bahupANagvANabhAyaNa praNavarayaM vaDiDhaucchAho // 6 // jaM eva pucchiA so bhaNad to nArayo psNmNto| puravaraNImu saremu ya ujANemu ya mamaMtayo rmmo| asthi mahilAe rAyA jaNagro so iMdukeusuzrI // 15 // paracakamAritakkara-dunbhivazvavivajino muddo // 7 // naspa mahilA vidahA tIe duhiyA imA prvrknnaa| -umaca0 di0 u0 jovaNaguNANuruvA sIyA NAmeNa vivaravAyA // 16 // atha aMdamati dvIpe kSetre bharatanAmani / ahavA kiM parituTo paDirUvaM pecchiUNa thAlekave / magadhAbhikhyayA syAto viSayo'sti samujvalaH // 1 // je tIe vimbhamaguNA te ricaya ko vaziNa uM tarai // 7 // nivAsaH pUrNapuNyAnAM vAsavAvAsasannibha. / -paumacariya, 26 vA udadesa vyavahArarasaMkINa : kRtalokavyavasthitiH // 2 // asyatra mithilA nAma purI parama sundrii| kSetrANi dadhate yasmibrukhAtAna lAMgalAnanaiH / indra ketosmutastatra janako nAma pArthiva // 33 // sthalAjamRlasaMghAtAnmahImAraguNAniya // 3 // vidahati priyA tasya mnobndhnkaarinnii| tiirmekaadivodtmndaanilcldrlaiH| gotrasarvasvabhUteyaM sIneti duhitA tayoH // 34 // purAI kSuH TasaMtAnavyAptAnaMtarabhUtalaH // 4 // nivadhavamamau tebhayaH kumAraM punarukavAna / apUrvapannAkAravibhaktaH khaladhAmabhiH / bAla mA yA vipAda tvaM tavayaM mulabhaiva hi // 35 // sasyada muvinyastai. sImAMtA yasya saMkaTAH // 5 // rUpamAtreNa yAto'si kimasyA bhAvamIdRzaM / udATakvaTI siktayatra jIrakajUTakaiH / ne tasyA vibhramA bhaTTa kastA varNayituM kSama // 36 // nitAMtaharitavIM jaTAleva virAjate // 6 // nayA citta samAkRSTaM taveti kimihAgatam / urvagayAM varIyobhi yaH zAleyaralaMkRtaH / dharmadhyAne dRDhaM bar3ha munInAmapi mA harena // 37 // mudrakozIpurayasminnada dezAnkapilacipA // 7 // prAkAramAtramatattasyA nyastaM mayA paTe / nAesphuTitakozIkai gajamA nirntraaH| lAvaNyaM yattu tattasyA tasyAmevaitadIdRzam // 38 // udadezA yatra kirgIga nikSetriya-tRNodmA (1) // 8 // nvyauvnsNbhuutkaannisaagrviicipu| adhiSTine sthalIyapThe zreSTagodhUmadhAmabhiH / yA tiSThati taraMtIva saMsaktA stanakuMbhayoH // 3 // prazasyaignyasyaizca yukAtyaharjitaiH // // tasyA zroNI varArohA kAntipezAvinAMzukA / mahAmahiSapRSTasthagAyadgopAlapAlitaH / vIkSitonmUlaya svAntaM samUlamapi yoginAm // 40 // kITAtilaMpaTodagrIvavalAkAnugatadhvaniH // 10 // -padmacarita, 28 vauM parva vivarNamRtrayaMbadhaghaNTA raTati hAribhiH iha jaMbudIvadIve dakkhiNabharahe mhNtgunnkliyo| kSaradbhirajaranAmpapItakSIrodava payaH // 11 // magahA NAma jaNabayo nagagagaramaMDiyo rammo // 1 // musvAdugyasaMpannairbAppa chadyairanaMtarai / gAma-pura-kheDa kabbaTa-maDambadoNImuhamu prikirnno| tRNaistRpti pariprAptagaryodhanaH mitakakSaH // 12 // gomaheisibalavapurANo dhaNaNivahaNirudvasImapaho // 2 // sArIkRtasamudadezaH kRSNasAraibisAribhiH / snthaahmettrignnvd-kombiypmuhsuddhjnnnniyho| sahasrasaMnyairgIrvANasvAmino locanairiva // 13 // mnniknngrynnmottiybhudhnnmhNtkottttaaro||3|| kenakIdhUlidhavalA yasya dezAH samunnatAH / desammi tammi logo viraNANaviyakkhaNo aisuruvo| gaMgApulinamaMkAzA vibhAni jinamavitAH / / 14 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 5 zAkakaMdalavATena zyAmaja: zrIdhara kvacinH / vanasAlakRnAsvAdanAli kerai virAjitaH // 15 // koTimiH zukacaMcUnAM tathA zAkhAmRgAnanaiH / saMdigdhakusumai punaH pRthubhirdADimIvanaiH // 16 // vasapAlIkarAvRSTamAtuliMgIphalAMbhasA / liptAH kuMkumapuSpANAM prakarairupazobhitAH // 17 // phalasvAdapayaHpAnasukhamaMsuptamArgagAH / vanadevIprapAkArA drAkSANAM yatra maMDapAH // 18 // ityAdi padmacarita, dU0 pUrva vizvavANIkA 'jainasaMskRti aMka' [bhAratakI prasiddha hindI patrikA 'vizravANI' ke susampAdaka bhAI vizvambharanAthajIne, jaina-saMskRtika sambandhameM apanA jo vicAra isI apraila mAsakI vizvavANImeM vyaka kiyA hai aura sAtha hI vizvavANIkA eka 'jainasaMskRti aMka' bhI nikAlanekA vicAra prastuta kiyA hai. vaha saba anekAnta ke pAThakoM ke jAnane yogya hai| ata: use nIce prakaTa kiyA jAtA hai| maiM sampAdakajI ke isa sadvicArakA abhinandana karatA hazrA jaina vidvAnoMse anurodha karatA hai ki ve unakI isa satayojanA ko saphala banAne meM lekhAdidvArA apanA pUrA sahayoga pradAna kreN| -sampAdaka "bhArata ya mamAna jenasaMskRtako lekara grAna anekoM eka mahAn aga mAnakara umapara gapaNA aura anveSaNa g2alataphahamiyA phailA huI haiN| logoma yaha n| mamAyA hayA karanA caahiye| hai ki jainoka ahimAne hA bhAratako gArata kiyA jainadharma hamane pahale yaha mocA thA ki maI 1642 kA aura jainamaskRtikA bhAratAya mabhyatA ke nirmANa meM koI vizvavANI' kA aMka bova aura jainasaMskRti ke nAma hAtha nahI pora jainamamA na bhAratIya mamAtrakA eka aimA nikAlA jAya, kintu hamane yaha dekhA ki isa taraha na nA aMga rahA hai jinapara bhAratako koI abhimAna nahIM ho sakA hama mannApa hAgA aura na hama jainasaskRti ke mAtha mamucita zrAdi taraha narahakA mithyA bAne par3he likhe logoM ke di nAmeM nyAya kara paayNge| isa vicArame hamane yaha nizcaya kiyA hai ghara kira hue haiN| saubhAgyame hAtahAmake anusAra vAmta- ki 'vizvavANI' kA maIkA aMka "cauddha maMskRti" aMka vikatA aimI nahIM hai | janadArzaniko aura adhyAtmika hogA ora aAgAmI payu paNa parvA hama vizvavANI' kA eka netAyAne jAta ImAma do zatAbdI pUrva madhya ziyA, pUga aMka jainamaskRti' para nikAle, nimAra jainadharma, jainanikaTapUrva, philastIna ithiyopiyA aura mizra taka apane saMskRti, jaina darzana, jainakarmayoga, jenatIrthadara, jainamthApatya, maTa kAyama karake bahome jainadharmakA pranAra kiyA thaa| jaise jainakalA, jainamAditya videzIma jainadharma grAdi aAdi jaise purAtatvavettA inihAmaparase atItakA aAvaraNa haTAta viSa para pUga pUga prakAza DAlA jaay| jAna hai vaise vaise jainamaMskRtika sambandhame naI naI bAte deza ke samasta jaina aura ajaina vidvAnoMme hamArI namra duniyA ke sAmane AtI jAtI haiN| yaha bhI harpakA viSaya hai prArthanA hai ki ve hame ima kAmameM madada da / jina bhAIyo ki mandirajIke tahagvAnome nikalakara jainadarzanakI pustake kA ima sambandhame damane aba taka vyaktigata nimantraNa naI prakAza pA rahI haiM aura jainasaskRti ke vyApaka svarUpakA diyA vaha aparicita hone ke kAraNa dii| abhI tIna cAra paricaya dhIre dhIre logoko milatA jA rahA hai| jainapurAnatva mahInekA mabhaya hai aura yadi hameM mabakA mahayoga milA no ke anusandhAnakA kAma kevala jainokA kartavya nahIM hai, dama payuSaNa pUrvapara eka zAnadAra aura zrAdarza jainamaskRti pratyeka bhAratIya vidvAnako jainamaMskRtiko bhAratIya saMskRtikA aMka' nikAlane meM saphala ho skeNge|" Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-prazasti-saMgraha aura digambara samAja [ lekhaka-zrI agaracanda nAhaTA] disambara samAjake aitihAsika mAdhanoMka prakAzanakI samajhakara unake prakAzanakI ora dhyAna denA caahie| upanA bar3I akharatI hai| saikar3o vi.noke rahate granthaprazasti do prakAravI hotI haiM, jinamase hapa bhI isa upekSAkA vicAra karane para makhada Azcarya prathama grantha-racanA-prazastimeM kakkiI guruparamarA, hotA hai / zvetAmbara samAjakI orase isa bAra racanAkAla evaM sthAna, tatkAlIna rAjA, bAdazAhAdi apekSAkRta acchA prayatna huA hai| unake kaI pratimA- kA nAma, preraka aura sahAyaka kA nAma Adi bAteM lekhasaMgraha, granthasUcI, mAhityakA itihAsa, pAvalI- limbI huI pAI jAtI hai| dUsarI prAtha prati (jise saMgraha, prazAntasaMgraha, aitihAsika kAvya ityAdi aneka puSikA lekha bhI kahate haiM) meM pratika lekhanakA samaya, tihAsika sAdhana prakAzita ho caka hai va ho rahe haiN| sthAna, lekhaka zrIra likhavAne vAleSI pUrva paramArA, taba digambara samAjakI ora se adyAvadhi eka bhI rAjAkA nAma, ityAdi aneka mahatvapUrNa jAnakArIkA paTTAvalomaMgraha,mAyikA itihAsa prakAzita huA dekhaname samAveza hotA hai ki bhAratIya itihAsa,bhagolika nahI zrAtA / bhAkara evaM anekAntame prakAzita kaI jana gaccha evaM jAtiyoM ke itivRttakai sambandhame bahuta sthAnome maine digambara samAjakA dhyAna isa mahatvapUrNa hI mahatvapUrNa sAmagrI kahI jA sakatI hai| kArya kI ora AkarSita kiyA hai, Ara yaha jAnakara ina donoM prakArakI pratiyome saMkhyAkI prise bar3I prasannatA huI ki vIrasevAmandira dvArA digambara pahile prakAra vAlI apekSAkRta kama aura dAre prakAra granthasUcI prakAzita karanekA prayatna cAlU ho gayA hai, kI atyadhika pAI jAtI haiM, kyoki eka hI granthakI para abhI taka anya kaI mahata pUrNa kArya kI ora saikaDo hajAro pratiyA yatratatra upalabdha hotI hai, jinameM koI prayatna prArambha honekI sUcanA nahIM milI, aAzA racanA prazasti no mabameM eka samAna arthAta aa ka hI hai anya aitihAsika sAdhanoka prakAzanako ora bhI hotI hai para lena-prazAnta bhinna bhinna aura kabhI digambara vidvAna aura samAjake pratiSThita zIghrAti- kabhI eka hI granthame do-tIna prazastiyAM taka pAI zIghra dhyAna dege| jAtI haiN| zrataeva ina dono prakArakI prazamniyokA aitihAsika sAdhanoM meM prazasti-saMgraha kA vahI maMgraha tihAmika maMzodhaname bahuta hI Avazyaka evaM sthAna hai jo ki zilAlekha-saMgrahakA hai| kyoki jisa upayogI hai| prakAra zilAlekha-saMgraha-dvArA mandira aura mUrtiyoMke zvetAmbara samAjake vidvAnoMkA dhyAna bahuta arase nirmANa-samaya, nirmAtAkA vaMza-paricaya, pratiSThApaka se ina donoM prakArake prazastisaMgrahakI ora AkRSTha AcAryakI guruparamparA evaM jisa rAjAke zAmanakAla hai, phalataH hajAroM prazastiyAM prakAzame zrA cukI haiM meM pratiSThA huI una saba bAtoMkI jAnakArI hotI hai| aura hajAroM aprakAzita rUpameM kaI vidvAnoke pAsa usI prakAra grantha-prazastimeM bhI prAyaH ve sabhI bAteM saMkalita par3I haiN| bhAratIya evaM pAzcAtya zodhaka gaMphita rahatI haiN| ataeva zilAlekha-saMgrahake prakAzana vidvAnoMne aneka zvetAmbara jJAna bhaNDArokA nirIkSaNa kI bhAMni pustaka-prazasti-saMgraha bhI mahatvapUrNa kArya kara una grantha prazastiyoMko apanI ripoToM evaM sUciyoM Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 anekAnta [ varSa 5 ki zvetAmbara samAjakI apekSA digambara samAjakA prayatna isa ora bahuta hI kama hai / meM prakAzita kiyA hai / DA0 piTarsana, vUlhara, kilharna, bhaNDArakara, Adiko riporTa vividha grantha saMgrahAlayoM ko sUciye, jaina granthoM kI svatantra sUciyAM jaise saMskRtakAleja kalakattA, bhaNDArakara insTayUTa pUnA, jesalamera a. ra pATaNake bhaNDArokA sUciyAM, jana gUrjara kaviyoM bhAga 1-2-3 isa kathana ke mahatvapUrNa nidarzana haiM / svatantra rUpa se bhA zvetAmbara samAjakI ora se do prazatisaMgraha chapa cuke haiM / jinamase dezavirati dharmAdhaka samAjako Arase prakAzita zrI prazantisaMgrahama tAr3apatra evaM kAg2az2a para likhita lagbhaga 1500 pustaka ke puSpikA-lekha pragaTa ho cuke hai / ra siMdhI jaina granthamAlA me prakAzita munijinavijaya jI sampAdita 'jainapustakaprazastisaMgraha me 544 mahattvapUrNa prAcIna puSpikAlekha chapa cuke hai / yaha prantha zIghra hI prakAzita hone vAlA / munijIkA vicAra isakA dUsarA bhAga bhI prakAzita karanakA hai| ina prakAzita prazastiyoM se kaI kaI prazastiyA~ to 40-50 zloko taka kI hai jo kAvyakI dRSTise bhI bar3I sundara haiM, jinhe hama khaNDa kAvya bhI kaha sakate hai| prakAzita prazastiyoM meM hamArI saMgrahIta karIba 3000, svargIya bAbU pUrNacandajI nAiTA saMgrahAta 2000, zrI vijayendra sUrijI saMgrahIta lagabhaga 1000, zrI harisAgara sUri saMgrahIta grantha racanA prazasti karIba 100, isI prakAra anya vidvAnoke pAsa bhI haz2Aro prazastiyAM saMgrahita hai / hama nahIM kaha sakate ki digambara vidvAnAMmaMse kisa kisane kitanI prazastiyokA saMgraha kiyA hU~ para prakAzita rUpase to hamAre sAmane kevala nimnokta 3 grantha hI dRSTigocara hote haiM: 1- rAyabahAdura horAlAla sampAdita Catalogue of Sanskrit and Prakrit manuscripts ke pRSTha 717 se 768 meM / 2- zrI ailka pannAlAla digambara jaina sarasvatI bhavana bambaIkI riporToM meM / 3 - jaina siddhAnta bhavana, ArA se prakAzyamAna jaina siddhAnta bhAskara meM | isase pAThakoko sahaja hI meM anumAna jAyagA aba hama namUne svarUpa bokAnerake zrI jinacAritra sUri jJAnabhaNDArastha digambara guNabhadrakRta dhanadacaritrakA puSpikAlekha nIce dete haiM jisase pAThakoM ko prazasti saMgraha ke mahattvakA thoDAsA AbhAsa miljaaygaa| dhanadacaritrako lekhana prazastiH (1) sambata 1521 varSe azvinI badi 6 guruvAsare pustaka likhitaM bahudravyapure AlamakhAnarAjyapravartamAne zrI kASThAsaMgha mAthurAnvaye puSkara bhaTTAraka zrI hemakIrtidevA tatpaTTe bhaTTAraka zrI kumArasenadevAH tatpaTTe bhaTTAraka zrI hemacandra devAH tadAmnyAye / ( 2 ) atha saMvatsa smina zrInRpavikramAditya rAjya maM0 1560 varSe mArgazira sudi 11 dine vRhaspativAre azvinI nakSatre paridhajoge zrI kurUjAMgaladeze mulitAna mugala kAbalI hamAyujyamAne zrI kASTasaMghe mAthurAnvaye puSkaragaNe bhaTTAraka zrI malayakIrti devAna tatpaTTe bhaTTAraka zrI guNabhadrasUri devAna tasya ziSya muni dharmadAsa tabhya AmnAye aprota vaMza bhUSaNa gargagotra dahIrapuravA tavya zrAvakAcAra vicArakavidhAna mA0 DAlU tatya bhAryA zIlazAlinI guNamAlinI vinayavAgezvarI sAdhvI jAlapahI ta putra ratnatraya dharma iva 3 sA0 rAmacandra karmacandra tasya bhAryA dei dvitIya pu0 sA0 karmacandra ta0 bhA0 sA0 hAla 3 putra sA0 mADaNu tamya bhA0 zIlo toyataraMgiNI sA0 kalhaNahI tasya pu0 dvau pra0 rAjasabhA zrRMgAra hArAna sA0 hasU tasya bhAryA TAkarahI tasya pu0 dharmAnurakta zrAvakAcAradakSa caturvidha dAnadAyaka sA0 bhIkhA tamya bhAryA sAdhvI bAlAhI / hAMsU dvi putro sA0 jeTA tasya bhAryA sarvaguNAlaMkRta sAdhvI lUgAhI tamya putra ciraMjIvi bhArathI candu mADaNa hi pu0 sahasU taya bhAryA sA0 DugarahI eteSAM madhye sarvajJa dhvaninirgata jIvAdi SaDadravya zraddhAyeM sA0 hAsU tasya putreNa idaM dhanadacaritraM anya pumAna hastAt gRhIya chuDAI mola leI dInI brahma0 dharmadAsasya pradattaM paThanArtham / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtrakA antaHparIkSaNa dvitIya lekha [ lekhaka - paM0 phulacandra jaina zAstrI 30 tattvArthasUtra yaha nAma batalAtA hU~ ki isameM tattvArtha"viSayaka sUtrokA saMgraha kiyA gayA hai| jinAgamameM sAta tara nau padArtha kahe gaye haiN| sAta tattroM kA kathana karate samaya puNya aura pApa svatantra nahI gine jAte, ve Amratra aura bandha meM antata ho jAte haiM / tathA nau padArthokA kathana karate samaya puNya aura pApa Amra aura se alaga gine jAte hai / sAna tattva ra no padArthoM kI kathanI meM yahI antara hai / digambara sampradAya ke pracalita granthome ye donoM paraM parAeM svatantrarUpase apanAI gaI hai / para zvetAmbara sampradAyana padArtha viSayaka paramparA hI adhikatara pAI jAtI hU~ / sAna tattva-vipayaka paramparA tattvArthAfare sUtrako chor3akara anyatra eka to pAI nahI jAto, pAI bhI jAtI hai to vaha bahuta bAda ke eka-do grantho meM hI pAI jAtI hai / tAlarya yaha ki sAta tattva viSayaka mAnyatAko zvetAmbara sampradAyamaM tattvArthasUtra ke bAda bhI vizeSa mahattva nahI diyA gayA hai / sarvatra tattva yA tattvArtharUpa no padArthoM kA hI ullekha kiyA jAtA hU~ / ataH isa viSayakA sAdhAra vicAra kara lenA Avazyaka ho jAtA hai ki tattvArthasUtrame sUtrakArane vivecana karaneke lie jo sAta tattva svIkAra kie hai usapara kisa sampradAyako mAnyatAkA prabhAva hai| isa vicAra ke lie nimna vibhAga Avazyaka pratIta hote haiM : (1) sUtra, bhAgya aura usakI TIkAe~ / sUtra. bhASya aura usako TokAe~ tattvArthasUtrake pahale adhyAya ke cathe sUtrameM sAta tattvoMke nAma ginAye haiM / isa sUtrakI sarvArthasiddhikAra aura bhASyakAra ne jo vyAkhyA kI hU~ usame antara hai / ukta sUtrameM sUtrakArane prathamapada bahuvacanAnta aura dvitIya (tattvaM ) pada eka vacanAnta rakkhA hai| isakA sarvArthasiddhikArane 'vizeSaNa vizeSya bhAvake rahate hue bhI kAmacAra dekhA jAtA hai isa abhiprAyAnusAra samarthana kiyA hai / para bhASyakArane jo kucha likhA hai vaha bhinna hI haiN| ve likhate hai "jIvA ajIvA Asravo vanyaH saMvaro nirjarA mokSa ityeSa satavidho'rthastattvam / etaM vA sapta padArthAstattvAni / " vizeSaNa vizeSyabhAvake rahate hue kAmacAra (yatheccha prayoga ) ko bhASyakAra bhI svIkAra karate hai / bhASyame aise aneka sthala pAye jAte hai jahAM dvivacanAke sAtha ekavacanAnta, bahuvacanAntaka sAtha eka vacanAnta Adi prayoga kiye gaye hai / isalie sUtrame jo kAmacAra hai usake nivAraNa ke liye bhASyakAra ' ityeSa' Adi kahate hoge yaha to kahA nahIM jA sakatA hai| phira isa prayogakA kyA kAraraNa hU~ yaha vicAraNIya jAtA hai| jahAM taka zailIke sambandha meM vicAra kiyA jAtA hai to isI prakAra ke anya sUtropara likhe gaye bhASyako dekhane yahI pratAta hotA hai ki unake prakRta lekhanase zailIkA koI sambandha nahI hai / udAharaNa ke lie (2) sAta tattva aura nau padArthoM ke viSayame donoM pahale adhyAyakA dhvAM sUtra hI le lIjiye / vahAM sampradAyoM ke Agama-pramANa / bhASyakAra 'etatpaMcavidhaM jJAnam' itanA hI kahakara Age Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 bar3ha gae haiN| vahA~ 'etAti vA paMca jJAnAni' Adi isa matrakA jo bhApya mAnA hai vaha isame pahaleke sUtra vikalpAntara nahI sujhaayaa| bhApyaka TIkAkAroMne isa 'zubhaH puNyasya' kA hI hai isakA nhiiN| usama to kA eka samarthana kiyA hai| sirasena gaNi likhate haiM- puNyaprakRtiyokI hI sUcanA dI gaI hai isa liye use "sAmAnyena vivakSitA sato saikatvamiva vibharti. cAthe satrakA bhAgya kahanA amaMgata hai| tathA sAre mukhyayA tu kalpanayA vastudhamevAna prativastu bhattavyA tattvAthamatrameM pRva matrame jo viSaya kahA gayA hai usase bhavati / tadA tu bahuvacanenaiva bhavitavyameveti / " zeSa rahe vipayakA pratipAdana yadi pArizepanyAyame ho arthAta-jIvAdi artho meM rahane vAlI svasattA jAtA hai to bhAgyakAra usake liye svataMtra sUtrakI jaba sAmAnyarUpase vivakSita hotI haiM taba vaha eka AvazyakatA nahI mAnate hai jaisA ki unakI kthanaza lI kahI jAtI hai aura jaba mukhya kalpanAse vicAra karate se mAlUma par3atA hai| haribhaThamarine apanI TIkAmeM haiM to vaha vastukA dharma honeke kAraNa pratyeka vasumeM 'azubhaH pApasya' ise kaI sthAna nahI diyA aMra alaga alaga ho jAtI hai| ataH usa samaya 'tattva' isake bhAgyako pUrva strakA hI bhASya mAnA hai / ataH pada bahubacana hI honA caahiye| yahI kahA jA sakatA hai ki yaha bhAjyasammata matra nahIM yaha to spaSTa hai ki tattvArthasatra meM tattvoMkA prati- hai| vaha kaba aura kaise jur3a gayA yaha prazna vicAraNa ya pAdana sAmAnyarUpame vivakSita nahIM hai, tabhI to unake hai jisa para Age prakAza DAlA gayA hai| sAta nAma ginAye / para siddhasenagarine bhApyake ukta haribhadragnei 'zepaM pApamiti' ima prakAra jo aMzakA jo abhiprAya nikAlA hai tadanumAra mUlasUtrameM cauthAmatra mAnA hai vaha siddhamna gaei kI nIkAmeM tattvapada eka vacanAnta ara bahuvacanAnta isaprakAra bhAgyakA aMza mAnA gayA hai / isase itanA to ni ta dono prakArase honA cAhiye / bhASyakAraka ukta ho jAtA hai ki yaha pATa bhA-yasammata hai| kevala bhAjyAMzakA yadi yahI abhiprAya mAna liyA jAya to vicAraNIya yaha raha jAtA hai ki yaha satra hai yA nhii| kahanA hogA ki mUla sUtrakAra zrara bhASyakAra ye eka para isakA vicAra karate samaya hameM aATace adhyAya ke vyakti nahIM hai, kintu bhinna bhinna haiN| svayaM sUtrakAra 'zrato'nyatpApamiti' isa pAThako bhI sAmane rakha isa prakAra prayatna karegA, yaha vicAraNIya ho jAtA hai| lenA Avazyaka pratIta hotA hai, kyoMki, bhASyakAra ___ isIprakAra chaThe adhyAyake zvetAmbara-sammata satra- yahAM jisa viSayakI sUcanA 'zeSa pApamiti' pATa dvArA pAThameM puNya pAra pApaviSayaka do sUtra mane gaye haiM. kara rahe haiM usI viSayakI macanA ve bATa adhyAyameM jinako kramasaMkhyA 3 ora 4 hai| para pApaviSayaka 'zrato'nyatpApamiti' pATha dvArA bhI kara rahe haiN| sUtrake vipayame matabheda hai| siddhamenagaNikI TIkA- ise satra mAnane aura na mAnaneke viSayame to nusAra to 'azubhaH pApasya' yaha cothA sUtra hotA hai itanA hI kahA jA sakatA hai ki sarvatra bhApyakArane aura haribhadrasUrikI TIkAnumAra 'zeSaM pApamiti' yaha jo nIti apanAI hai tadanusAra yaha bhASyAMza hI ho nA cauthA sUtra hotA hai| ina donoM sUtroMmeMse kisI bhI cAhiye / yadi yaha svataMtra satra mAnA jAya to ATaveM sUtrapara bhASya nahI pAyA jAtA hai, yaha nizcayapUrvaka adhyAyameM 'zrato'nyatpApam' ko sUtrarUpase svIkAra kahA jA sakatA hai, isa liye yaha nirNaya karanA kaTina nahIM karanekA koI sabala pramANa nahI pAyA jAtA hai| ho jAtA hai ki bhAgyakArane inameMse kise satrarUpase mAnya na pAye jAnekI yukti donoM satroke liye svIkAra kiyA hogA / isa samaya jo pramANa pAye samAna hai| jAte haiM unake anumAra vicAra karanese to yahI pratIta sarvArthasiddhimAnya matrapATha mUla hai yA nahIM isa hotA hai ki 'azubhaH pApasya' yaha bhASyamAnyastra viSayapara to isa lekhamAlAke anantara phira kabhI nahIM hai, kyoMki, siddhasenagaNine 'azubhaH pApasya' prakAza DAlA jaaygaa| para dUsare adhyAyake antima Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] tattvAthasUtrakA antaHparIkSaNa sUtrakI vRttimeM pAThAntarakI mRcanA, cauthe adhyAyake nirNaya karanemeM sahAyatA mile ki tattvArthasUtrapara kisa 22ve sUtrakI vRttima 'ayamarthaH sUtrataH kathaM gamyate' sampradAyako mAnyatAko gaharI chApa hai:ityAdi aise mthala hai, jinase bhI yaha anumAna kiyA bhagavAna kundakunda likhate haiMjA sakatA hai ki sarvArthasiddhivRti mUla sUtroka dabatthikAyappaNa taJcapayatthesu sattaNavaesu / 64 AdhArase likhI gaI hogii| isaliye sarvArthasiddhi -rayaNasAra nibaddha 'azubhaH pApasya' yaha matrAMza sarvArthasiddhikAra artha-dravya chaha haiM, astikAya pAMca hai, tattva kA na hokara mUla sUtrakArakA hI rahA hogA, yaha kahA sAta hai zrAra padArtha nI haiN| jA sakatA hai| para eka to bhAgyakArane ime svAkAra chadavya Nava payatthA paMcatthI satta tacca NiTTiA / ho na kiyA hAgA, yadi svIkAra bhI kiyA hogA to saddahai tANa rUpaM so saddiTThI muNeyavyo / / 20 / / vaha bhAjyake avayavarUpase hI svIkAra kyiA hogaa| atha-dravya chaha haiM, padAtha no haiM, astikAya pAMca ime milAkara yadi samUcA bhAvya par3hA jAtA hai to haiM zrAra tattva sAta haiN| inake svarUpakA jo zraddhAna usakA svarUpa nimnaprakAra hotA hai| jo ki 'zubhaH karatA hai use samyagdRSTi samajhanA caahiye| puNyasyA zubhaH pApasya' ko eka satra mAna lene para savvaviro vi bhAvahi Nava ya payatthAI satta tccaaii| apane rUpame paripUrNa kahA jA sakatA hai| yathA- jIvasamAsAI muNI caudasa guNagaNaNAmAI / / 6 / / 'zubho yogaH puNyasya zrAvo bhavani azubhaH -bhAvaprAbhRta pApasya / tatramadvedyAdi puNyaM vanyate / shepNpaapmiti|' artha-sarvavirata muni bhI nApadArtha, sAtatattva, isase do anumAna kiye jA sakate hai| eka to caidaha jovasamAsa aura caudaha guNasthAnokA cintavana zvetAmbara paraMparAme 'azabhaH pApasya' yaha satra kase kre| banA, isa para bhI isase prakAza par3a jAtA hai| middha- zvetAmbara paramparAmeM sAta tattvoMkA ullekha kahIM sena gaNike sAmane kadAcita yaha prazna rahA ho ki nahIM pAyA jAtA hai| svayaM zradveya paM. sukhalAlajI 'zubhaH puNyasya' isa satrakI vyAkhyArUpase bhASyameM tattvArthasUtrakI bhUmikAmeM lirate haiM:ime kaise sthAna diyA jA sakatA hai isa liye unhone isa mImAMsA meM bhagavAnane navatattvoMko rakhakara ise damarA satra mAna liyA ho / dUsare svayaM bhASyakAra inapara kI jAne vAlI acala zraddhAko jainatvaka prAthasaMdehAspada hoM ki ise bhASyameM sthAna diyA jAya yA mika zarta ke rUpa varNana kiyA hai| tyAgI yA gRhastha pArizepanyAyakI maragIke anusAra anuktake samuccayase koI bhI mahAvIra ke mArgakA anuyAyI tabhI mAnA jA kAma nikAlA jaay| isa dvidhAvRttike kAraNa kisI sakatA hai jabaki usane cAhe ina navatattvoMkA yatheSTa pustakame vaha jur3a gayA ho aura kisImeM na jur3A ho| jJAna prApta na kiyA ho, to bhI inake upara yaha zraddhA yadi yaha dUsarA anumAna ThIka ho to yaha vivAdakA rakhatA hI ho; arthAta jina-kathita ye tattva hI satya sArA mAmalA samApta ho jAtA hai| tathA isase yaha haiM aisI ruci-pratIti vAlA ho| isa kAraNase jainanizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki sUtrakAra aura darzanameM nava tattva jitanA dRmre kisIkA mahatva nahIM bhASyakAra ye alaga alaga do vyakti hone caahiye| hai / aisI vastusthiti ke kAraNa hI vA0 umAsvAtine sAta tattva aura nau padArthoke viSayameM donoM apane prastuta zAmrake vipayarUpase ina navatattvoMko pamaMda kiyaa|"....... saMpradAyoMke AgamoMke pramANa paMDitajIke isa ullekhame hI spaSTa ho jAtA hai ki aba hama donoM sampradAyake AgamoMke pramANa zvetAmbara paraMparAmeM nopadArthoM ko hI apanAyA gayA hai upasthita kiye dete haiM, jisase pATakoMko isa viSayake mAtako nhiiN| Agama granthoM meM bhI naupadArthoM kA hI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa5 ullekha pAyA jAtA hai| sthAnagaMga adhyayana meM chaTe adhyAyameM Aye hae 'ze pApamiti' aura AThaveM ligbA hai: adhyAya meM Aye huA 'ato'nyatpApamiti' ina donoM ___ "nava sambhAvapayatthA paeNatte / taM jahA-jIvA vAkyoMmeM jo racanA-vaicitrya pAyA jAtA hai vaha bhI ajIvA puraNaM pAvo zrAsayo saMgharo nijarA baMdho dhyAna dene yogya hai| mokkho / " sUtra 665 / isa prakAra isa legyame eka to puNya-pApa viSayaka isakA artha spaSTa hai / dharmasaMgraha, karmagrantha Adime , sUtroM meM zrara unake bhASyame jo matabheda pAyA jAtA isI prakArake bhAra bho pramANa pAye jAte haiM, jo yahAM hai :sakA kyA kAraNa rahA hogA imapara tathA mAta nahIM diye haiN| yahA~ 'jAvA ajAvA yadAnA pada bahu- tatsaviSayaka mAnyatA digambara sampradAyakIhI vizeSatA vacanAnta pAye jAte haiN| zrAsravapadake sambandhameM mata- / hai, imapara prakAza DAlA gayA hai| AzA hai vidvAna tihAmika dRSTi se bhApyama sthAnAgakA yaha pAThaka isame macita lAbha utthaavge| anukaraNa dhyAna dene yogya hai / tathA tattvArtha bhAjyaka hRdayadrAvaka do citra [citralara. ka-zrI bA0 mahAvAraprasAda jaina, bI0 e0] [1] biTiyAse... AI hai / cupacApa upalokI AgaphI bhA~ti andara hI andara mulaganA tumane ho sIgvA hai ! jIvana prAra biTiyA ! nIcako ra mlAnamukha kiye kyoM mRtyuka prazrapara bhI tuma aoTha nahIM hilA sakatI / upha ! baiThI ho ? kitano vivazatA hai tumhArI ! raha rahakara garma zvAMmase tumhAre nathune phUla uTate "bAbula hama tA gvU TaMkI gaiyA~, haiM ! binA kaMgho kiye bAla bAra bAra tumhArA A~khA jidhara hAkA haka jAya re! suna bAbula more|" para A rahe haiM ! bartana mA~jakara abhI tumane apane usadina tuma apanahIMma gunagunA rahI thI / ThIka hAtha bhI nahI dhoye? hai parantu gAya rasmI tur3Akara bhAganakI ceSTA to are ! tuma to rone lagI !! karatI hai| kintu kitanI nizceSTa ho tuma! __ kyA mere isa sIdhe-sAda prazrameM koI zala gar3A jAnatA hai ki Aja isa prakAra akele kamarameM thA, jisane tumhAre kamala hRdayako mantika pIr3Ase lAla-lAla AMkhe sujAye tuma kyo rahI ho ! pitA bhara diyA ? "nahI, uTakara bhAga to na sakogI! mare jIne tumhArI mA~ kA sArA jevara-natha aura aMgUThI praznakA uttara tapha-bandhaka rakha diya / eka eka karake jevara dete maiM samajha gayA : uttara bhI to tuma nahIM de sktii| samaya tumhArI mA~ cukkA phAr3akara ro uThI thI bAra yahI to tumhArI paristhitikI sabase bar3I vipamatA hai| tumhAre pitA ne lITa kara kahA thA-"yadi yaha kambakhta "zarmako bAta" hI jo tthrii| paidA na huI hotI to yaha dina kAhe ko dekhanA par3atA! sArI duniyAphI zarma mAnoM tumhAre hI hisse meM saMyamakI asIma kSamatA rakhate hue bhI tuma yaha Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] hRdaya-drAvaka do citra nahIM kaha sakI ki aimI zAdI mujhe nahIM cAhie ! isa meM khar3A hai| zAdI kI citA me apanI pyAro maoNka sAre jevara eka vaha pratIkSA bhI aba adhika lambI nhiiN| lar3akI eka kara homa jAte mai nahI dekha sakUgI ! jabaki vAlone to tumhAre pitAjoko bahuta dina pahalese hI mAtA-pitA saMca rahe hoge-"lar3akI sayAno hogaI, parezAna kara rakhA hai ! a.ra aba to tumane bI010 sakhiyoMse zAdoko bAte karatI hogI !" tumane unakI pAsa bhA kara liyA ! aba kyA dara ha ? basa itanA dhAraNAko muTalAnekAcha bhI prayatna nahI kiyA ! aisA ho na ki tumhAre pitAjI cAhate hai ki zAdI hote hI bhIpaNa zrAghAta cupacApa sahalanako kSamatA rakhane vAlo nava-vadhUko lekara vilAyata jAnekA khaca pahalasa hI bhAratoya hindU-bAlAma Ajanma brahmacAriNI rahakara lar3akIvAlA de de jovana-yApana karaneko zakti nahIM hai ! bhalA kauna kaha dasiyo abhAgI yuvaniyo ke pitA prA liye sakatA hai? hue tumhAre pitAjAka dvArapara Akara nirAza ho la.Ta ___mara uparako sTAao bAla ! aba vaha samaya gyaa| gye| parantu tumhe imasa kyA? tumhAre lie dina dhanaka lAlupo ina "putroM ke bhAgyavAna pitAzrI" ko bhara Amoda-pramodaka kArya kAnase kama hai ? jA ina jarA banAo to mahI ki abhAgI "putriyo ke bhAgya- vyarthakI bAtoMme marAja-paccI karate phiro ! subaha hIna pitA" bhI isA saMsAramaM rahate hai ! snAnakara, cAya po, thor3o dera nAvila para nema hI adhika kI AvazyakatA nahIM / basa, eka hI-maro kAlijakA samaya ho jAtA hai| lATate hI byATakara beTI, basa tuma h| kApI ho| raga-kuNDama caNDIko rekaTa hAthame le mitroM ke mAtha Tenima khalane jAnA nAI hu~kAra karatI huI girane vAlI raka vIra-bAlA a.ra apane klavakI naI mampara mimaka zrAgraha para cupacApa simaka sammakakara ghulane vAlI niraha (bhalA unakA zrAgraha koI phaise bAla sakatA hai !) kanyAosa adhika mUlyavAna hai ! prAyaH pratidina sinemA jAnA tumako par3atA hai| aura uTho ! jo bhArA mata kara na jAne kitanI maMlagnatA hai tumhArI ? uma ora dekhane kI tAnanikamIpura natumako nahIM milatI ? hAM, usI aMra jahAM mlAna-mumbI kumhalAye kamalamI tumhArI bar3I bahina apanI zrAyukA eka-ka madAndha yuvaka ! isa prakAra vilAyatI senTa lage dina bar3hate dekhakara sihara uThatI hai| eka dina parade rezamI rumAlakA havAma uDAlate kahA~ jA rahe ho? ke pIche khar3o eka lar3ako-vAlape pitAjIko mAMgAMkA tumhAre mukhapara vijayollAsakI bhAbhA hai, praoNkhoMmeM vizada vivecana mana rahI thii| pitAjI kaha rahe thecamaka haM zrara dhaniyAma garmarakta AnandakA saMcAra "mere to eka hI la kA hai / imIkI zAdIma le-dekara kara rahA hai ! paoNva bhI dharatIpara par3ate mAlUma nahI manakI nikAlanA cAhatA hai| moTarakAra to mai na hote! .. letA parantu vigatarIke maba Adamiyoko mAlUma ho Agvira kyo na ho ? dhanI maoN-bApake ikalaute gayA hai ki kAra lekara hI mai apane lar3akI zAdI lar3aka! sundara sugaThita deha * 'ara tisapara abhI kruuNgaa| ataH aba na lekara maiM apanI beijjatI nahIM bina byAhe !! karAnA cAhatA / bama, janAva / adhika bAta meM nahIM bhaviSya kI prAcI meM bhAgyodayake sundara raMga dekha karanA caahtaa| yadi zrApako svIkAra ho to..." kara tumhArA hRdaya pulakita ho uThatA hai| lagatA hai itanA hI suna pAI thI ki tumane pahuMcakara usako mAnoM jagatake sakala padArtha, jo bhAgya-hIna nara nahIM latAr3a diyA thA-"yahA~ kyA suna rahI hai ? mavere pA sakeMge, bhaviSya apane hAthoM meM lie tumhArI pratItA jo diyA thA usa koTame abhI taka baTana nahI TaoNke yuvakama.. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 zranekAnta gaye / " aura vaha cupacApa suI DorA lekara baiTha gaI / thIMunako tumane nahI dekhA jinheM tumhArI pITha phirate hI usane dhotIke chorase poMcha DAlA ! una nanhe-nanhe pralayaMkArI tUphAna chupe hue the / hRdayameM ThAyeM mAratI huI uddAma taraMgoM ko ve kSudra vibhUtiyAM thIM / vedanA usa amIma athAha sAgarakA bhayaGkara garjana tumheM sunAI nahI par3A ? [ varSa 5 tumhe to tanikamI bhI zrAzaGkA na huI hogI ki una nanha - nanhe azrukaNoMme tumhAre sAre mAna-maryAdA ra uccapadako rasAtala taka bahA lejAnekI zakti antarhita hai ? dekho ! aba bhI aAMkhe khola lo ! samaya hai ! nahI to ?..... pariNAmakI kalpanA mAtra se rogaTe khar3e hojAte haiM !! bhagavAna mahAvIra aura unakA hiMsA siddhAnta ( lekhaka - zrI paM0 daravArIlAla jaina, koThiyA nyAyAcArya ) jai na dharma ke antima tIrthaMkara-dharmapravartaka bhagavAn mahAvIrakA janma paccImasau cAlIsa varSa pUrva - vi0 saM0 542 aura IsA saM0 568 varSa pahile bhAratavarSa ke vihAra prAntake kuNDalapura nagara meM nRpa siddhArtha aura rAnI priyakAriNIke yahA~ caitra zuddhA 13 somavArako huA thaa| nRpa siddhArtha usa samaya ke zragragaNya rAjAoM meM pramukha evaM gaNyamAna nareza the / ye jJAtivaMza kSatriya the / zreNika - bimbasAra ke sAtha inakA sADU bhAIMkA sambandha thA / nRpa sidvArthakA rAjya zAsana zrahiMsAkI bhitti para sthita hone ke kAraNa pUrNasamRddha aura zrAdarza mAnA jAtA thA / unakI rAjanIti 'sayA zivA sundarA' thI / zrataeva unake rAjyame koI bhI prajAjana duHkhI yA asantuSTa nahI thA / bhagavAn mahAvIra apane suyogya pitAke sarakSaNa meM eka rAjakumArakI bhA~ti lAlita aura pAlita kiye gye| 'motI ke javAhara' jaise lokapUta, lokaprakhyAta, guNAgraNI, karmaNya aura ahiMsA ke pUrNa pratiSThApaka huye| jo mahApuruSa honevAle hote haiM ve janmane hI svabhAvataH parahitaikatAna hote haiM aura aneka vizeSatAoM se sampanna hote haiM / bhagavAn mahAvIra bhI aise hI the / ve gharameM 30 varSa hI rhe| unhoMne na zAdI kI aura na rAjya kiyA / saMsArakI kSaNikatA aura jIvanakI ****OM alpatA dekhakara tathA zramakalyANa aura para kalyAName prerita hokara saMmArase udAsIna hogaye / aura di0 jaina sAdhukI dIkSA lekara kaThora tapa tapane lage / tIvra zradhyavasAya aura kaThora tapazcaryA ke prabhAva se 12 varSa bAda unheM kevala jJAna - pUrNa jJAna hogayA / zraba ve sarvajJa aura sarvadarzI kahe jAne lge| indroM, deva, manuSyoM, vidyAdharoMne bhagavAnkA kevalajJAno sava mnaayaa| dharmopadeza ke liye eka vizAla sabhA - samavazaraNakaM / racanA kI gii| sabako unakA samAna rUpase dharmakA upadeza prApta huaa| jagaha 2 bhramaNa karake aneka jIvoMko sanmArga para lagAyA / unakA upadeza ahiMsA, syAdvAda, karmavAda, zramavAda zrAdi viSayoMpara huA karatA thA / unake isa upadezako 'divyadhvani' ke nAmase kahA jAtA thaa| unakI yaha divyadhvani subaha, dopahara, zAma, ardharAtri ina cAra samayo meM chaha chaha ghar3I taka virA karatI thI / inakA aneka vidyAzramaM nipuNa mahApaMDita gautama gotrI brAhmaNa kulApanna indrabhUti prathama gaNadhara -- mukhya zrotA thA / unhoMne bhagavAnkI vANIko dvAdazAGga zrutanibaddha kiyA thA / yadyapi bhagavAnkI vaha dvAdazAGga vANI hameM Aja pUrNataH prApta nahIM hai tathApi aMza pratyaMza rUpa meM vaha hameM prApta hai / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] bhagavAna mahAvIra para unakA ahiMsA siddhAnta / yoM to jaina dharma ahiMsApradhAna hai hI bhagavAn mahAvIra ho| jisa prAdharaNa yA vicArameM ahiMsA nahIM sadhatI hai ke pahile 23 tIrthakarone bhI hisAkA vizvako saMdeza vaha zrAcAra sadAcAra aura vicAra sadvicAra nahIM hai| diyaa| kintu bhagavAn mahAvIra ke samayameM yAjJika hiMsAkA bhagavAna mahAvIrakA saMdeza yahI thA ki jIvanakA lakSya adhika jora thaa| vaidika saMskRti yAjJika hisAyo vidheya zAnti hai aura zAntikA upAya ahiMsA hai, ata: jIvanake batAkara usakA poSaNa vaidiko hisA hiMsA na bhavati' laya aura usake sAdhanako apanI pratyeka dazAmeM yAda kara rahI thii| isa liye bhagavAn mahAvIrako usake nukAyale rkmvo| zrAja mahAramA gAMdhI bhI bhagavAna mahAvIrakI meM ahiMsAkA saphala pracAra karanA pddaa| maha. mA buddhane bhI ahiMsAke hI padAnugAmI haiN| isI liye ve bhAna ho rahe ahiMsAkA pracAra kiyA thA aura yAjika hiMsAkA virodha anAvazyaka evaM anucita svArthamaya yuddhoMkA bhI virodha kiyA thaa| kintu unhoMne apane ziSyoMkI kaThinAiyoko kara rahe haiN| mahasUsa kara mAdhu-ahimAke kSetrameM kAphI -Ta de dI thii| jo loga yaha kahate haiM ki 'viSasya viSamauSadham"ma mabhakSaNa taka kAlene ke liye unhoMne apane ziSyoko virakI davA viSa hI hai-unakA yaha kahanA sArvatrika aura prAjJA de dI thii| pariNAma yaha nikalA ki usa samaya sArvakAlika nahI hai| kucha samaya ke liye bhale hI hiMsAjanya mahA'mA buddha ke ahiMsApracArakI apekSA bhagavAn mahAvIrakA pariNAma zrarache nikala paaveN| pichale mahAyuddha ke bAda alpaahiMsApacAra Thosa prabhAvaka evaM vyApaka hunaa| unhone kAlika zAntikA hI duniyAne anubhava kiyA hai| jAnakAra ahiMsAkI avichinna eka dhArA hote huye bhI sAdhu-ahiMsA lokA to yahI kahanA hai ki pichalA mahAyuddha isa yundra aura gRhastha-ahiMsAke bhedase usake pAlakoko upadeza kA sUtrapAta thA aura vaha yuddha zrAgeke yuddhakA sUtrapAta diyA. sAdhu-ahisAke pAlaka sAdhuoM ko unakI kaThinAiyoM hogaa| krodharma krodha baTatA hI hai para kSamAmme usakI ThIka para vijaya prApta karane ke liye hI unheM zrAdezita kiyA aura aura saccI zAte hotI hai| niSkarSa yaha nikalA ki duniyA vividha pIpahoM-kaThinAiyoMge sahana karanekA mArga meM jitanI adhika ahisAkI pratiSThA hogI utanI hI adhika mujhaay|| sarvamaMgavirata sAdhuke liye voI apavAda hI zAMti hogii| nahIM ho sktaa| jo zrApar3e une samatA bhAvI ke sAtha sahana vyAvahArika, sAmAjika, rAjanaitika . zrAdhyAmika karanA hI usakA ekamAtra kartavya hai| bhagavAn mahAvIrane sabhI jIvanAma aura sabhI kSetroM meM hisAkA upayoga aura sAdhu ahiMsAke bAre meM sApha kahA thA ki unake liye mokSa prayoga karanA avyavahArya nahIM hai| yaha to upayoktA aura prAta karane ko sAdhupada antima sorAna hai upa adhikAdhika prayokAke manobhAvoMpara nirbhara hai / bhagavAn mahAvIrane nivikAra evaM nilita honA cAhiye tathA sampUrNa tarahakI ahisAke pAlanako rasake pAlakake manobhAvApara nirbhara kaThinAyoko jhelanekI pUrNa sAmarthyase yukta / ataH sAdhu ahi. batAyA hai| yahI kAraNa hai ki jaina dRSTikI ahiMsAkA pAlana sAke pAlane meM koI apavAda yAnTa nahIM hai| isa ahiMsA sarvamaMgarata gRhastha aura sarvasaMgavigta sAdhu donoM kara sakate kI pUrNatAke liye hI sagya, zracorya, brahmacarya aura parigraha- haiM aura donoM hI usake prazasya pariNAmoko prApta kara sakate tyAga mahAvanoM-apavAdahIna vatIko digambara sAdhu dhAcaraNa haiN| zrataeva ahiMsAkI eka avicchinna dhArA hote huye bhI karate haiN| pAlakoM ke manobhAvoMkI apekSA usake aAMzika bheda ho jAte hAM, gRhasthoM ke liye diyA gayA unakA ahiMsAkA haiN| hiMsAke nyAgameMse ahiMsA prakaTa hotI hai| gRhastha jaba upadeza saba dazAyoM aura saba paristhitiyoM meM pAlA hiMsAko chor3ane ke liye yanazIla hotA hai taba vaha samasta jA sakatA hai| ahiMsaka pAcaraNa karate huye hamezA gRhastha hiMsAko cAra bhAgoMmeM bAMTa letA hai:-1 sAkalpikIkI bhI raSTi ahiMsAkI bhora hI rahanI caahiye| anIti- irAdApUrvaka hone vAlI hisaa| 2-prAraMbhI-roTI banAnA anyAyakI upazAnti nyAya-nIti ke dvArA hI kareM / jainadharma dhAdime upajane vAlI hiNsaa| 3-udyogI kRSi prAdise kA aisA koI prAcAra-vicAra nahIM hai jo ahiMsAmUlaka na utpanna honevAlI hiNsaa| 4-virodhI-virodhase arthAt Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 anekAnta [ varSa niyAja prAtmarakSAke liye duzmanake nimitsase hone vAlI tyAga donoM dhiyoM meM hai| aba rahI anya tIna prakArako hiMsA / ina cAra tarahakI hiMsAmA pahile prakArakI rathAt hiMsAyaM. so davyata: prArambhI, udyogI hiMsAkA niSedha irAdA pUrvaka kI jAne vAlI hiMsAkA to gRhastha dravya aura mahAtmAgAMdhIjI gRhasthake lie kabhI nahIM batAte haiN| prAraMbha bhAva donoM tarahase tyAga karatA hai, anya hiMsAkA tyAga aura udyoga no gRhastha ke lie anivArya aura zrAvazyaka bhASase karatA hai. kyoM ki dravyataH anya hisAoMko karate batAte haiM svayaM mahAtmAgAMdhI apane hAthame rasoI banAnA huye bhI usakI bhAvadRSTi hiMsA karanekI aura nahI rahatI hai sUta kAtanA prAdiko pasaMda karate haiN| eka bAhenake zIla balki AtmapoSaNa aura prAramarakSaNakI ora rahatI hai| rakSAke praznaparaM gAMdhIjI kahate haiM ki jisa kisI bhI prakAra yahI kAraNa hai ki vaha anya tIna prakArako hiMsAnoMko se bane-dAMtAse nAkhUname apanI rakSA karanI cAhiye bhale hI karatA huzrA bhI pApapaGkase kama lipta hotA hai| samrATa bharata virodhIkA ghAta ho jAya / vartamAna yuddha meM unakI sammati chaha khaNDa pRthivIke svAmI hote hue bhI usako syAgate hI na honekA prAzaya yaha hai ki ye yuddha zrAvazyaka aura anuansa muhUrta meM kevalajJAnI bana gaye the| zarta yahI hai ki cita svArthamaya horahe haiM nivyAja zrAmarakSA kA bhAva nahIM ahiMsAke pAlaka gRhasthakI upakta bhAvaSTi honA caahiye| haiM / aise yuddhasi to dhAge ke liye uttejanA hI milegii| ___loga kahate haiM ki mahApmA gAMdhI bhagavAna mahAvIrase isa taraha hama dekhate haiM ki gAMdhIjIkI dRSTi bhagavAn hiMsAke tyAga-ahiMsAme Age bar3ha gaye haiN| bhagavAn mahA- mahAvIrakI dRSTikI hI anugAmI hai| yadyapi gAMdhIjIkI vIrane to gRhasthako saMkalpI hiMsAkA hI tyAga batAyA thA ahimAdRSTi mAnavoM taka hI sImita hai| jabaki bhagavAna para mahAmA gAMdhI sabhI hisAoMkA tyAga batAte haiM aura mahAvIrakI dRSTi samasta prANiyoM meM samanyApta hai| yahI saba kSetroM meM pUrNa ahiMsAkA prayoga kara rahe haiN| hama samajhate unakA ahiMsA-siddhAnta hai| hamArA karzavya hai ki unake haiM ki agara bhagavAn mahAvIrakI dRSTi ke sAtha gAMdhIjIkI isa vizvopakAraka siddhAnta ko duniyA meM phailA deM aura dRSTikA sUkSma paryAlocana kiyA hotA to yaha bheda naz2ara sukha-zAMtikA sAmrAjya kAyama kara deN| tabhI saccI jayantI nahIM pAtA / yaha to nirvivAda hai ki saMkalpI hiMsAkA khlaayegii| itizam / panthIse panthI ! pathako bhUla na jAnA ! calate calate yadi thaka jAo, zrAmapAma bana-bagiyA pAtro, mAyAke mohaka muramuTama, kahI baiTha kara TUla na jAnA : panthI ! pathako bhUla na jAnA! nicara jagakI rIta nigalI, svArthabharoMkI prota nirAlI, mIta samajha kara phUla na jAnA phUla ! svayaM bana dhUla na jAnA! panthI ! pathako bhUla na jAnA ! dUra deza, bAlaka mana terA, kahIM aMdherA kahIM ujerA, kahIM nirAzAke jhoMkoma, jIvanako mata zUla banAnA ! panthI ! pathako bhUla na jAnA ! * (le0 kusuma jaina) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmila bhASAkA jainasAhitya [ mUlalekhaka - pra0 e0 cakravartI MA 1 ES.] ( anuvAdaka - paM0 sumeracaMda jaina 'divAkara' nyAyatItha, zAlI, B. A. L. L. B ) ( caturtha varSakI gata 12 vIM kiraNase dhAge) merumaMdirapurAgam - yaha meru maMdira purANaM tamila bhASAkA eka mahAn grantha hai, yadyapi isakI kAvyoMkI sUcI meM gaNanA nahIM kI gaI hai| yaha sAhityika zailIkI uttamatAkI dRSTi tAmila bhASA ke zreSTatama kAvyasAhitya ke madhza hai / yaha meru aura maMdira sambandhI paurANika kathA ke zrAdhArapara banAyA gayA hai| isa kthAkA varNana mahApurANa meM zrAyA hai / aura ise vimala tIrthakarake samayakI ghaTanA batalAyA hai / isa merumaMdirapurANa ke racayitA ve hI vAmana muni haiMjo ki nIlakezIke TIkAkAra haiN| vAmana muni bukkarAya ke samaya meM 14 vI sadIke lagabhaga vidyamAna the / isa granthame bhI jainadharmake mahatvapUrNa siddhAntoMke pratipAdanake liye isa kathAkA avalaMbana liyA gayA hai| vas isa kathAkA sambandha videha kSetrakI gaMdhamAlinI nagarI kI rAjadhAnI bItazokA purIke sAtha hai| isa dezake zAsaka narezakA nAma vaijayanta thA, jisakI rAnI sarvazrI thI / isa mahArAnI se usake saMjayaMta aura jayaMta nAmake do putra utpanna hue the| rAjyakA uttarAdhikArI saMjayanta nAmake jyeSTha putrakA vivAha eka rAjakumArIse huA thA, jisase eka putra hudhA thA jo apane pitAmahake nAmAnusAra vaijayanta kahalAtA thA / vRddha mahArAjAne jinake sadRza nAma vAlA pautra thA, yaha ucita samA ki apane putrake liye rAjyakA parityAga karade, tAki tApasAzramameM praveza karake yogIkA jIvana bitAveM / kintu unake donoM putroM ne rAjakIya vaibhavakI dhora tanika bhI icchA nahIM vyakta kI, ataH unhoMne rAjyakA pariyAga karake pitAkA anukaraNa karamekI zrIkAMtA vyakta kii| isa prakAra pautra vaijayanta ko rAjyAdhIza banAyA, aura tInoM pitA tathA putradvayane munipada aMgIkAra kiyA aura yogI kA jIvana vyatIta karane lage / jaba ki tInoM tapazcaryA kara rahe the, taba pitA vaijayantane yoga meM saphalatA prApta karane ke kAraNa zIghra hI karmoM kI kSapaNA karake sarvajJatA prApta kI / niyamAnusAra isa jIvanmukta prabhuke caraNoMkI pUjA ke liye saMpUrNa devatA ekatra hue| una devatAoMmeM dharandra nAmakA eka sundara deva thA. jo apane saMpUrNa divya vaibhavase yukta thA / tapazcaryA meM rata choTe bhAI jayantame isa sundaradevako dekhakara dhAgAmI bhavameM usake samAna bananekA nidAna kiyaa| apanI zrAkAMkSA ke kAraNa tathA apUrNa yogake pariNAmasvarUpa vaha dharaNendra ho gayA / apane pitAke mukta honepara bhI jyeSTha bhAI saMjayaMta dRr3hatApUrvaka tapasyA karatA rahA / jaba vaha apanI tapasyA meM nimagna thA taba zrAkAzamArgase jAte huye eka vidyAdharakI dRSTi usapara pdd'ii| usane yaha bhI dekhA ki munirAjako lAMghakara usakA vimAna nahIM jA sakatA thaa| isase vaha kucha ho gyaa| usane yogI saMjayaMta bhaTTArakako uThA liyA aura apane dezakI ora le calA / apane dezake bAhara unako chor3akara usane apane dezake vidyAdharose kahA ki saMjayaMta hamArA zatra hai ataH usake sAtha krUratApUrNa vyavahAra karanA cAhie / duSTa vidyAdhara vidyudantake dvArA bhar3akAe jAne ke kAraNa ajJAnatAvaza ina vidyAdharoMne una munirAjake sAtha duvyavahAra kiyA / kara vyavahArake hote huye bhI munirAja dhyAna se vicalita nahIM huye / zatruoM ke dvArA duHkha diye jAnepara bhI mahAna zrAdhyAmika ekAgratA tathA zAntike kAraNa munirAja ne samAdhilAbha kiyA / isa zrAmIya vijayake kAraNa unakI dharAdhanA tathA pUjAke liye devatAoMkA samudAya unake pAsa caayaa| ina devoMke madhyameM unake bhAI navIna dharaNendra bhI vidyamAna the| navIna deva dharaNendra ne dekhA ki mere jeSTa bhAI ke prati una vidyAdhara logoMne krUratApUrNa vyavahAra kiyA hai / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 anekAnla [ varSa 5 ko abhI taka vahAM Thahare huye apane virodhI saMyaMta bhaTTAraka usake maMtrIkA nAma thA zrIbhUti, jo samaya-saMbhASaNa tathA kI zrArAdhanA tathA pUjA ke liye evaditadevatA ImAnadArIka kAraNa satyabodha' ke nAma se kahA jAtA thaa| AcArya dRzyako dekhakara cakti the| isase use bo usa samaya anyadezIya bhadramitra nAmakA eka vyApArI thaa| zrAgayA / isa zarArata ke prati phalasvarUpa usa devatAkA vicAra vaha apane jahAja me mAla bharakara ratnapura gayA aura thAkasa karake mujhame pheMka diyA javAharAta tathA noMke rUpame bahuta dvaya zrarjana karake jAya, kintu saba vidyAthIne spaSTatayA bhUla svIkArakara dayA vApisa lauttaa| lauTate huye vaha sihapura Thahara gayA / nagarakA kI yAcanA kI, kyoMke unhoMne apane netA vidyuta ke saundra tathA samRddhi dekhakara evaM rAjA thA rAmamaMdi rAjamaMtriyoM ke duSTatA pUrNa prosAhana ke kAraNa hI vaha kAma kiyA thA na ki asvabhAvI banakara usane sahapurame hI rahaneza 'apanI svecchA / zrataH dharaNendra ne sabako kSamA pradAna kI / nizcaya kiyaa| isa liye vaha apane dezako jAkara saba parantu vaha usa duSTa vidyuta dinoM vahAM lAnA cAhatA thaa| isameM usane socA vidyuddanta daNDa nahIM jAne denA cAhatA thaa| isase vaha isa eka hI duSTako ki maiM samudrake vyApArasaM prApta saMpUrNa dravyako surakSita sthAna bAkara sadameM dubAne kI icchA gyaa| usI samaya para meM kahI khaTTe / usakA dhyAna maMtrI satyaghoSa ke sivAya vahA~ ekatra hue deva Adideva nAmake eka devane zranyatra nahI gayA / vaha usake pAsa gayA aura apanA maMtavya aisA karanese dharaNendrako manA kiyA isapara dharandra ne kahA pragaTa kiyA ki mai isa sundara sihapura nagara meM rahanA cAhatA maiM apane bhAI ke prati isa duSTa dvArA kiye gaye krUra vyavahAra merI prArthanA hai ki bahumulya moThI ko kaise sahana kara sakatA hU~ aura isa kSamya aparAdhako apane pAsa ise sonera dekhane huye kaise tumhArI salAha mAna sakatA hU~ ? kiyaa| rato vAlA eka sar3aka maMtrIka pAsa rakha gayA aura dayAne uttara meM kahA- isa AAdhyamika kSetra meM vaha bhadramitra apane mitra lene ke liye burAIkA badalA burAI nahIM honA cAhiye / Apa apane apane dezako gayA / itaneme savatI matrI zrIbhUtine jaba bhAI ke prati atyadhika baMdha vyakta karate haiM kintu yadi vaizyazima dvArA jamA karAe gae unako dekhA tatha tumako pUrva bhavAvaliyoM ke sambandhakA patA ho to tumhe jIvana usake cittame lobha samA gyaa| usane socA ki sabako paramparAke madhya hone vAle aneka sambandhI sUcI eka hamakara jAUM / zrataH jaba vaha vyApArI siMhapura lauTA, taba sambandhako mahatva denekI ajJAnatAkA patA cle| dUsarI bAta usane apane liye eka prAsAda khriidaa| apane zrAmIya graha hai ki zrAgAmI bhavoM ke kAraNabhUna rAga aura dveSabhAva haiN| vaha chor3akara vaha ranako dApisa lene ke liye maMtrI ke pAsa pahuMcA, kintu bhadrabhitrane sayavopameM eka dama parivartana pAyA / satyaghoSane usa vazika ke sAtha zraparicita vyakti jaisA vyavahAra kiyA aura ranoM ke saMdUka ke bAre meM pUrNatayA zrajAna kArI vyakta kI / 6 burA pariNAma nikalatA hai aura premane madhura phala prApta hotA hai / zrataH merI rAya to yahI hai ki tuma isa duSTa vidyAdharavidhI bAbata apaneko ni na ko yogIrAja saMjayaMtane bhI jinako isa duSTa vidyAdhara kRyoMkA phala bhoganA par3A, isako kSamA pradAna kI hai. kAraNa isane ajJAnatAvaza hI kArya kiyA thaa| isa liye isa duSTa vidyAdharako deza karane kI bhAvanA tuma kyoM apane Apako kamale bAMdhate ho ! apane mitra AdityApadeva isa upadeza ko sunakara bharane khulAsA rUpameM pUrva bhaya puuche| dharaNendrake kalyANArtha zrAdi yayadevane isa prakAra kathAko bhArambha kiyA ki siMhapura meM siMhamena nAmake rAjAkA rAjya thaa| rAmadattA devI nAmakI unakI mahArAnI thii| isase becAre vyApArI kA dimAga cakkara khA gayA zrIra vaha nyAya ke bAre meM cillAtA huA logoM se sahAyatA kI prArthanA karane lagA / sayaghoSa maMtrI ke viruddha bAlapara koI bhI nAgarika vizvAsa nahIM karatA thA, kArayA vaha apanI sacAI aura ImAnadArI ke liye vikhyAta thaa| logoMne manameM samajhA ki yaha bAhara kA vyApArI pAgala hai aura jhUThe taura para maMtro ko dharohara ke apaharaNa rUpa meM karatA hai / kintu apanI cillAhaTa meM yaha vyApArI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] tAmila bhASAkA jainasAhitya sadA eka sI hI bAta kahatA thA jo bAta pAgala ke sAtha isa virodha ke kAraNa ye donoM zrAgAmI bhavoM meM parassara sambaMdhita nahI kI jA sktii| ata: isa vyApArI ke rohana zatra rUpameM utpanna hue| yaha duSTa vidyAdhara mAyavoSa nAma kI ora mahArAnI AkarSita huii| usane patA calavAyA kA maMtrI thA, jo apanI beImAnIke kAraNa niMdita huA thA, aura use jAnakara acaraja huA ki maMtrI yathArtha meM dhUrta thaa| aura jine tuma abhI daMDita karanA cAhate ho| anekabAra vahAM isa bAta kA koI sAhI to thA nahIM, jisake samana janma-maraNa karake rAjA siMhasena saMjayaMta ke rUpa meM utpanna huaa| vyApArIne apanA sahaka jamA karAyA ho, kintu mahArAnI aora usane hAla hI mukti prApta kI hai hama saba yahA~ rAmadattAko usa saMdUka ke bAremeM nizcaya ho cukA thA, ata: saMjayaMtakI pUjAke lie ekatrita hue haiM, pUrvabhavameM siMhasena usane usa vaNikakI tarapha mahArAjaye madhyastha banane kaa| mahArAja the| maiM mahArAnI rAmadattAI aura aba maiM anurodha kiyaa| gajAne jaba isa ora dhyAna nahIM diyA, zrAdigyApadeva utpanna huI hai aura tuma saMjayaMtake choTe bhAI taba mahArAnIne isa bAtakI anujJA cAhI ki vaha svayaM isa ho| tumane devapadakI kAmanA kI, isase tuma dharaNendra hue| mAmalekA nirNaya karanA cAhatI hai| rAjAne ithe svIkAra ataH Apake lie yaha ucita hai, ki Apa isa ghRNAkA kiyaa| parimyAga karake dharma-mArgakA anugamana kreN| apane devabaMdhukA rAnI rAmadattAne sa yadoSa maMtrIko juA khelaneko upadeza dharaNendrane grahaNa kiyA, ghRNA-bhAvako chor3A aura bulaayaa| pahalI hI bAra rAnIne maMtrIkA yajJopavIta tathA dharma ke bAremeM dhyAna karane lgaa| vidyandanta nAmaka duSTa usakI mudrikA bhI jIta lii| maMtrI ke ina do mukhya cihnoMko vidyAdhAne jaba yaha kathA sunI, to vaha bhI apane atItapara jItana ke uparAnta usane cupake se apanI dAsIke hAtha khanAcI lajita huzrA, aura usane bhAge pavitra jIvana bitAnekA ke pAsa unase bhejaa| usane dAsIko migvA diyA thA ki nizcaya kiyaa| vaha khajAcI donoM cIjeM batAne aura rAjyakorameM maMtrI zrAdinyApadeva tathA dharaNendra, jo pahale devI rAmadattA dvAgacupake rakabe gaye maMtrI ra noke saMdakako le aAve / jaba tathA usake putra hue the, devaparyAyako samAptakara uttara madurA vaha dAsI usa saMdUkako le pAI to rAjAmI zrAgveM khuliiN| ke zAsaka anaMnavIrya narezake yahAM putra hue| isa rAjAkI ume matrI ke aparAdhakA patA claa| aba to maMtrI bhI mehamAlinI aura anaMtamatI nAmakI do rAniyAM thiiN| merujJAta hayA ki usakI kalaI mahAganI ke samakSa khula cukI hai mAlinIke yahA~ zrAdiyApadeva upanna huzrA aura usakA nAma phira bhI rAjAne vyApArIkI sa yatAkI parIkSA karanA caahii| meru huzrA, dusarI rAnI amRtamatIke yahA~ dharaNendra utpanna usane isa rAzi ko rAjyakoSakI aneka rAziyo meM rakhakara huA aura usakA nAma maMdara rakkhA gyaa| usI samaya ina sabako le jAneko vyApArI se khaa| vyApIrIne apane uttara madurAke udyAna meM dharmopadeza deneke lie vimala tIyaranoMko choDakara dupAko tanika bhI nahIM sarza kiyA / usa kara padhAre / meru aura maMdara nAmaka yuvarAja apane gajarAja saMdakameM bhI kucha anya rana zAmila kara die the| vyApArIne para prArur3ha ho tIrthakara bhagavAnakI pUjA karane tathA upadeza apane hI gna liye aura dUsaroM ko choDa diyaa| vyApArIke sunaneko ge| dharmopadeza sunakara donoM yuvarAna unake isa vyavahAraye rAjA tathA gaja-sabhAsada-loga prabhAvita hue| ziSya ho gaye-bhagavAnake mukhya gaNadhara bana gae / unheMoMne unhoMne isa vyApArIkI sacAIkI prazaMsA tathA maMtrI ke jIvanabhara dharmakA upadeza de yogArAdhana kara nirvANapada lobhakI nindA kii| prApta kiyaa| ___ rAjAne maMtrIko pRthaka kiyA aura apamAnita karake ima mahAkAvyako meru aura maMdara yuvarAjoMke nAmapara gajyane nimita kara diyA / vaha maMtrI rAjA tathA rAnIke 'merumaMdarapugaNam' kahate haiM / isameM 30 adhyAya tathA prati dveSa bhAva rakhanA huaA bAhara gayA aura marakara rAjyakoSa 1405 padya haiM / lagabhaga 10 varSa pUrva isa legvakane bhUmikA meM sarva humA / jaba rAjAne khajAne meM pA~va rakhA ki sapane use tathA TippaNa sahita use prakAzita karAyA thA, aura abhI kATakara usake prANa haraNa kiye| bhI vaha pAThakoMko upalabdha ho sakatA hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 5 - zrIpurANa-yaha zrIpurANa tAmila jainoM meM bahuta hai ki yaha jaina-granthakArakI kRti hai / granthakArane yaha svayaM pracalita hai| maiM nahIM samajhatA ki aisA koI vyakti hai, sUcita kiyA hai, ki yaha racanA usI viSayake eka saMskRtajisane zrIpurANakA nAma na sunA ho|| yaha tAmila-saMskRta granthake AdhAra para hai| prAya. karake yaha usa saMskRta grantha mizrita maNi-pravAla rUpase AkarSaka gadyame likhA gayA hai| kA anuvAda hai| isa para eka TIkA guNasAgara-racita hai. isakA aAdhAra jinasena svAmIkA mahApurANa hai aura ise joki prAya: amRtasAgarake samakAlIna thaa| yaha grantha chanda 'triSaSThi zalAkA purupa purANa' bhI kahate haiM jo 63 mahA zAstrakA mukhya grantha hai chandoM tathA padya racanAyoM ke bAreme puruSoMke varNanako liye hue hai| isake racayitAkA nAma yaha pramANa bhUta hai aura isa rUpameM uttaravartI lembakoMne ajJAta hai| bahuta sambhava hai ki yaha cAmuNDarAyacita isakA upayoga kiyA hai, isake dyotaka avataraNa tAmila kannaDa viSaSTizalAkApurUpapurANam' ke samAna kRti ho, sAhinyame pAe jAte haiN| zrataH ise jinamenake mahApurANa aura cAnuNDarAyake kannaDa yA yamakala virutti--yaha bhI unhIM amRtasAgarapurANa ke pazcAtavartI kahanA cAhiye / isameM jina 63 vIroM racita tAmila chanda zAstra hai| isakI sundara zrAvRtti sva. kA varNana hai, ve 24 tIrthakara, 12 cakravartI; 6 nArAyaNa, esa0 bhAvanandam pillai dvArA prakAzita ho cukI hai| 6 pratinArAyaNa aura baladeva hai| cUlAmaNikI kathAmeM neminAtham--yaha guNavIrapaDita-racita tAmila vyA hamane pahale yaha degvA hai ki tivina vAsudeva. vijaya karaNakA grantha hai| yaha neminAtha bhagavAna ke mandira yukta baladeva aura azvagrIva prativAsudeva thaa| isI prakAra rAmA- malayapura meM banAyA gayA thA isa kAraNa iske| neminAtham' yaNa ke vikhyAta vyakti rAma, lakSmaNa aura rAvaNa, kezava, kahate haiN| isake racayitA guNavIra paMDita kalandeke vAcAnanda baladeva, prativAsudeva ke nAmase isa nauke samudAyame gabhita munike ziSya the / isa grantha nirmANakA dhyeya thA choTe aura haiN| isI prakAra prakhyAta mahAbhArata ke zrIkRSNa nI vAsudevA saMkSita rUpame tAmila vyAkaraNakA varNana karanA; kyoki meme eka haiM, unake bhAI balarAma baladevoMye haiM aura magadha pahale ke tAmila andha vizAla aura bahuzramasAdhya the| ke jarAsadha nau pratiyAsudevAmI haiN| pratyeka tIrtha pharakA zrArambhake padyAne yaha sapTa hotA hai ki jala-pravAhake dvArA varNana karate hue gajyavaMzAMkI kathAe~ bhI dI gaI haiN| isa malayapurake jainamandirake vinAza ke pUrva yaha graMtha banAyA gayA prakAra yaha zrIpurANa, jisame 63 mahApumpoMkI kathAe~ vaNita thaa| ata: yaha racanA IsavI sana ke prArambhika kAlakI kahI haiM, paugaNika bhaNDAra samajhA jAtA hai jisamege aneka jAnI caahiye| isameM enuttadhikAram tathA zona adhikAram svatantra lekhakAne judI judI kathA lI haiN| durbhAgyame yaha nAma ke do adhyAya haiM / yaha prasiddha veNabAbandame racita hai| aba taka prakAzita nahI huA hai| yaha abhI taka tAipatra madugaphe tAmila saMghamke adhikA-yoMne isako zenatAmila kI pratike rUpame hI par3A hai aura yaha zrAzAsI jAtI hai nAmaka tAmila patrameM prakhyAta purAtana TIkA sahita chapAya! ki nikaTabhaviSyameM yaha tAmila bhASAke vidyArthiyoko thaa| upalabdha ho jaaygaa| tAmila vyAkaraNa pada dUsaga graMtha hai nannUla (mundara graMtha) aba hame jaina vidvAnoM dvArA racita chanda-zAstra aura hai / yaha tAmila bhASAkA sabase adhika pracalita vyAkaraNa nyAkaraNa ke granthoMko dekhanA hai| hai| 'to 'lkApiyam' ke bAda meM mAtra isIkI pratiSThA hai| yAyamaGgalamkArika-tAmila chanda-zAstrapara yaha ziya gaMga nAmaka sAmaMtake anurodhapara bAcanaMdi munine anya amRta sAgara dvArA racita hai| yadyapi yaha nizcayase isakI racanAkI thI / lekhaka na kevala to lkAppiyam nahIM kahA jA sakatA hai ki vaha kaba hue, kintu yaha agattiyam, adhinayam nAmaka tAmila vyAkaraNa graMthoM ke hI saSTatayA kahA jA sakatA hai ki yaha grantha eka hajAra varSa pravINa the' kintu saMskRta vyAkaraNa jainendramai bhI, kyoMki jitanA prAcIna hai| isake maMgalAcaraNake eka zlokameM ve tAmila aura saMskRta donoM ke mahAn vidvAna the / isa zrarahaMta parameSTIko namaskAra kiyA gayA hai| ataH yaha spaSTa nannala vyAkaraNakI racanA usane pichale tAmila vidvAnoM ke Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] tAmila bhASAkA jainasAhitya - lAbhArtha kI thii| yaha skUla aura kAlejoM ke korsame pATya guNabhadra uttarapurANa ke racayitA haiM, jo ki jinasena svAmI pustakake rUpame bharatI kI gaI hai, ata: hama binA koI ke mahApurANakA avaziSTAMza hai| isase yaha spaSTa hai ki yaha atizayokti ke yaha kaha sakate haiM, ki isa tAmela vyAkaraNa maMDala puruSa guNabhadra ke pIche hue haiN| vaha do aura nighaMke parijJAna ke binA koI bhI tAmila-chAtra skUla aura TuoM kA bhI ullemba karatA hai, jo cUDAmaNinighaNTu ke pUrvakAlejame uttIrNa nahI ho sakatA hai| isa graMthapara bahuta sI vartI hone cAhiye / yaha na tha viruttama chandameM likhA gayA TIkAeM haiN| inameM mukhya TIkA jaina-yAkaraNa mailinAthakI hai aura isameM dvAHza adhyAya haiN| pahale adhyAyameM devoM ke banAI haI hai| mailainAthara malaMyapurake jinAlayake bhagavAna nAma haiM, dasaremeM manuSyoM ke nAma haiM, tIsarema ritayaMcoMke cauthe neminAthakA nAma dRsarA hai| isa nannalakI bahuta bar3hiyA meM vRnoM tathA pADoke, pAcavame sthAnoM ke chaTeme aneka padArthoM prAvRtta mailainAthIya-TIkA-sahita, DA. vI. svAminAtha aiyarake ke, sAtavame dhAtu tathA kATa saTaza prAkRtika padArthose banAe dvArA prApta ho sakatI hai| isake ailuttAdhikAram aura zola- gae mAnavanirmita aneka kRtrima padArthoke nAma haiM pAThavameM adhikAram nAmake do bhAga haiM jo pA~ca pAca adhyAyoM meM sAmAnya dRSTiye vasnayoM ke guNoM, navaveM aura dasavame spaSTa vibhakta haiN| tathA aspaSTa zaboke mAna gyArahavama una zabdokA varNana dhyAkaraNa ke isa prakaraNAmeM hameM nAra kavirAja nambi- hai, jinakI nuka parasparame milatI hai ata: chaMdaH zAstra ke racita gappola bilakam graMthako bhI noTa karanA caahiye| aMza vizeSa sambandhita hai aura bArahavaM adhyAyamai sambalekhakakA ThIka nAma hai lava prathavA nAmba nainAra / jyoki ndhita zabdoM ke samUhokA prayAsaka varNana hai| isa cUDAmaNi vaha caturvidha kAvyakalAmeM nipuNa thA, ata use nArakavi- nighaMTukI hameM jAphanAke svayaramukha nAvalaraM racita TIkA rAya' kI upAdhi pradAna kI gaI thii| vaha poranapAMDimaDala sahita upayogI zrAvRtti prApta hai| isI prakAra zivana pillai nAmakI nadI ke kinArepara base hue pulipAraguDikA adhi. nAmaka tAmila paDita racita piMgala nivaNTukA eka saMskaraNa vAmI thaa| yaha tolakAppiyamke pomlallakaNam adhyAya ke yAdhArapara racA gayA hai| isameM bhaMgAra tathA tasaMbaMdhI vyAkaraNa tathA korake bAreme varNana karane ke anantara manobhAvoMkA varNana hai| aba hameM do eka prakIrNaka graMthoM ke viSayame bhI vicAra tAmila kopasAhityake viSayameM bhI jainiyoMkI dena karanA cAhiye / ullekhanIya hai / tAmila ko kAma tIna graMtha mahattvapUrNa hai| nimanagnadi-isake lekhaka pravidhi zrAlavAra haiN| inake nAma haiM-divAkaranighaNTu piMgalanighaNTu cUDAmaNi- anadi eka vizeSaprakArakI racanA hai jisameM pUrva padyakA nivaNTu / ye tIno kora padyameM racina haiM jinheM vidvAn loga, thantima zabda, dUsare padyakA prathama nathA mukhya zabda hojAtA bhASAke mahAnagranthoM ke adhyayanArtha, kaNTa kara liyA karate hai| aMtadikA artha hai aMta evaM zrAdi / isameM padyoMkI eka haiN| prathama grantha ke racayitA divAkaramuni haiM, dUsare ke piMgala katAra zabda vizepame paraspara saMbaMdhita hai, jo pUrvapadya meM muni aura tIsareke maMDala puspa / tAmila vidvAnoMkA abhi- antima zabda hotA hai aura bAda ke padyame phlaa| timnamata hai ki ye tInoM jaina the| prathama divAkara nighaMTukA rantadi anya sau padyavAlI aisI hI racanA hai| yaha bhakiastiSa to isa saMggArase prAyaH uTa hI gayA hai, kintu zepa rasakA grantha hai jo mAila purake neminAtha bhagavAnako saMyodo graMtha upalabdha haiN| inameM se antima graMthakA khUba pracAra dhita kiyA gayA hai| isake lekhaka pravirodhI alavArane hai| cUDAmaNi naghaMTu nAmaka tIsare granthakI bhUmikAke padyoMye jainadharmako dhAraNa kiyA thaa| kahate haiM ki eka dina jaba vidita hotA hai ki lekhaka jainagrAma pemmaMdurakA nivAsI thA, vaha jinAlayake pAsape jA rahA thA, taba usane mandirake jo dakSiNa arakATa jile ke niMdivanam nAlukAke tidivanam bhItara apane ziyoM ke liye mokSa tathA mokSamArgakA upadeza sthAnaye kucha mIla dUrIpara hai| isake sivAya lekhakane jina- karate hue jainAcArya kA upadeza sunaa| isa upadezase menAcArya ke ziSya guNabhadrAcAryakA ullekha kiyA hai| ye yAkarSita hokara vaha mandirake bhItara gayA aura usane Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta - [varSa 5 zrAcArya mahArAjakA upadeza sunA / isa saMbaMdhame vizeSa hI surakSita nahIM hai, balki ucca jAtIya tAmila samAjameM jAnanekI ichAme usane prAcArya mahArAjame bhASaNa sunanekI pracalita rivAz2o aura rahana sahaname bhI isakA patA calatA prAjJA mAMgI jo use anAyAsa prApta ho gii| aMtameM usane hai| zaiva-punaradvArake bAda jaba rAjanaitika kAraNope daNDake jainadharmako aMgIkAra kiyA aura apane jIvanake isa parivartana balapara jainiyoMko hindU dharma aMgIkAra karanA paDA thA tabase kI smRti meM yaha graMtha banAyA jo mAilapurake neminAtha hiMdU dharma meM parivarnika loga hindu samAjakI una-una bhagavAnko arpita kiyA gayA hai| yaha bhakti rasakA atyanta jAtiyoM meM zAmila ho gaye aura unhoMne jainIkI sthiti meM sundara grantha hai, jisameM lekhakake bAreme kucha bAta varNita haiN| pAle jAne vAle gviAjoM tathA rahana sahanako vahAM surakSita yaha madurAke tAmila saMghama ke dvArA saMcAlita zena tAmila rakhA / yadyapi unhoMne apanA dharma badala diyA kiMtu zrAcAra patrameM TippaNI mahita chapA hai| nahIM badale / yaha aAzcaryakI bAta hai. ki tAmila bhASAmeM nirukka lamvagama-yaha dUsarA bhakti rasakA graMtha hai 'zevam' zabdakA pahale zevadharmakA zrArAdhaka artha thA. jisake lekhaka udIcideva nAma ke jaina haiN| ve thoDa maMDalaM dezake kintu grAma bAla cAnameM zevamkA artha kaTTara zAkAantargata velora z2ilAke arNI ke pAsa arapagaI nAmaka sthAna hArI hai| hiMda velAlome kaTTara zAkAhArIke bhojana ke bAremeM ke nivAsI the / rUlaMvagaMbama zabdakA artha hai laghu kavitAoM kahate haiM ki vaha 'zaivam' kA pAlana karatA hai| isI taraha kA aisA mizraNa jisameM aneka chaMdoMke padya ho / udIci tAmila deza ke brAhmaNa 'zaivam' kaTTara zAkAhArI haiN| isa racayita yaha graMtha na kevala bhaktibhAva pUrNa hai, balki sambandhameM bhAratake anya bhAgoMke gauDa brAhmaNoM ke vargAntargata saiddhAntika bhI hai, jisameM lekhakane bauddhadharma jaise pratidvaMdI bAhmaNopa tAmila brAhmaNako 'draviDa' brAhmaNa ke rUpameM pRthaka dharmoMkA vicAra bhI kiyA hai| saMbhavataH yaha mahAn una kiyA jAtA hai| dravida brAhmaNa jahA~ bhI hoM kaTTara zAkAhArI jaina dArzanika akalaMka devake bAdakA hai jinhoMne dakSiNameM hote haiM jaba ki gauDa brAhmaNa masya tathA mAMsa taka bhakSaNa boddhadharmakI prabhutAkA aMta kiyA thA aura jo hiMdU dharmake karate haiN| bagAlI brAhmaNAMme Amataurapara bakarA yA bhaiMsA uddhAraka kumArilabhaTTa ke samakAlIna the| kAlIke pAge bali kiyA jAtA hai, aura bAda meM ve use gaNita, jyotiSa tathA phalita bidyA-sambandha graMthoMke kAlI prasAda ke nAmame apane ghara le jAne haiN| aisI bAta nirmANa meM bhI jaina logoMkA khAma hAtha rahA / sambhavataH dakSiNa (nAmila deza) ke kisI bhI hindU mandirameM cAhe vaha ina viSayoM pe sambandhita aneka gratha naSTa ho gaye / aba zaiva ho yA vaiSNava kalpanAme nahI paataa| ataH isa kathana pratyeka viSayakA pratinidhi svarUpa eka-eka graMtha maujUda hai| meM tanika bhI atizayoki nahIM hai ki bhojana tathA aiMvar3i gaNitakA pracalita graMtha hai usI prakAra minendramaula mandira kI pUjAmeM jainiyoMkI ahiMsAkA siddhAnta bhI pracalita jyotiSa graMtha hai| jo vyApArI loga paramparAke tAmila bhUmikI hindU samAjameM aAja taka svIkRta anusAra apanA hisAba-kitAba rakhane haiM, ve aicUvadi nAmaka tathA pAlina calA pA rahA hai| yaha ThIka hai ki kucha gaNita graMthakA abhayAsa prArambhame karate haiM / isa bhAMti aise vikIrNa sthAna bhI haiM jahA~ grAmya devatAoM ke Age pazu tAmila jyotiSI jinendramaula ke aAdhArapara adhyayana karate bali kI jAtI hai kintu ucca jAtIya tAmila hinduoMko haiM yaha unake 'zrArUr3ha' nAmaka bhaviSya kathanakA mUlAdhAra isa bAtakA zreya prApta hai ki unakA isa prakArakI grAmya kAlI pUjAse koI sambandha nahIM hai / prAzAkI jAtI hai ki isa prakAra tAmila sAhityako jainiyoMkI khAsa dena zikSA aura susaMskAroMkI vRdvise choTI tAmila samAje bhI sambandhI sarasarI naz2ara se likhA huA vaha lekha pUrNa hotA isa grAmya tathA mUr3hatApUrNa pUjAke rUpakA parityAga kareMgI hai| purAtana tAmila bhUmime jainadharmakA pracAra tathA tAmila aura apane zrApako adhika pavitra tathA ujvala zrAda se logoM meM jainadharmakI upayogitAkI bAta tAmila sAhityameM pUrNa ucca dhArmika jIvanake yogya samunnata bnaaveNgii| hotA hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ girinagarakI candraguphA ( lekhaka - pro0 hIrAlAla jaina, ema0 e0 ) pakhaMDAgama kI TIkA dhavalA ke racayitA vIrasenAcAryane kahA hai ki samasta siddhAnta ke eka dezajJAtA dharasenAcArya the jo soraTha dezake girinagarakI candraguphA meM dhyAna karate the / unheM siddhAntakaM saMrakSaNako cintA huI / ataH mahimA nagarIka tatkAlavartI muni sammelanako patra likhakara unhoMne vahA~me do muniyoko bulAyA aura unheM siddhAnta sikhaayaa| ye hI do muni puSpadanta aura bhUtabali nAmAne prasiddha hue Ara inhoMne vaha samasta siddhAnta paTUkhaMDAgamaka sUtrarUpa lipibaddha kiyA / isa ullekha yaha to suspaSTa ho jAtA hai ki dharasenAcArya mArASTra (kAThiyAvAr3a - gujarAta) ke nivAsI the aura girinagara meM rahate the| yaha girinagara Adhunika giranAra hai jo prAcIna kAlameM sAMgaSTrakI rAjadhAnI thA / yahA~ mArya kSatrapa aura guptakAla ke suprasiddha zilAlekha pAye gaye haiM / bAIsave tIrthaMkara neminAthane bhI yahA~ tapasyA kI thI, jisase yaha sthAna jainiyo kA eka bar3A tIrthakSetra hai / Adhunika kAlameM nagarakA nAma to jhUnAgar3ha ho gayA hai aura prAcIna nAma giranAra usI samIpavartI pahAr3IkA rakha diyA gayA hai jo pahale Urjayanta parvata ke nAma se prasiddha thI / aba prazna yaha hai ki kyA isa itihAsa - prasiddha nagara meM usa candraguphAkA patA laga sakatA hai jahA~ dharasenAcArya dhyAna karate the aura jahA~ unake zrutajJAnakA pArAyaNa puSpadanta aura bhUli AcAryako karAyA gayA thA ? khoja karane se patA calatA hai ki jhUnAgar3ha meM bahuta so prAcIna guphAye haiM / eka guphAsamUha nagara ke pUrvIya bhAga Adhunika 'bAbA pyArA maTha' ke samIpa hai| ina guphA adhyayana aura varNana varjaja sAhabane kiyA 1 paTkhaMDAgama bhAga 1, pR0 67 hai| unheM ina guphAoM meM IsavI pUrva pahalI dUsarI zatAbdi takake cinha mile haiN| ye guphAyeM tIna paMktiyoMmeM sthita haiM / prathama guphApaMkti uttarakI zrora dakSiNAbhimukha hai| isoka pUrva bhAgane dUsarI guphApaMkti prAraMbha hokara dakSiNa kI ora gaI hai / yahA~kI caitya guphAkI chata ati prAcIna praNAlIkI samatala hai aura usake AjU-bAjU uttara ora pUrvakonoMme anya sIdhImAdI guphAe~ haiM / isa guphApaMktike pocheme tIsarI guphApaMkti prArambha hokara pazcimottara kI ora phailI hai| yahA~ kI chaTavI guphA (F) ke pArzvabhAga meM ardhacandrAkAra vivikta sthAna (ipse) hai jaisA ki IsvI pUrva prathama dvitIya zatAvdikI bhAjA, kArlI, vedasA nAmikakI bauddha guphAoM meM pAyA jAtA hai| anya guphAe~ bahutAyata me sama caukona yA zrAyata cokona haiM aura unameM koI mUrtiyA~ va sajAvaTa nahI pAI jaatii| kucha bar3I bar3I zAlAyeM bhI haiM, jinameM barAmade bhI haiM / ye saba guphAyeM atyanta prAcIna vAstukalA ke adhyayanake liye bahuta upayogI haiM / ye saba guphAe~ unake nirmANa kAlakI apekSA mukhyataH do bhAgoM meM vibhakta kI jA sakatI hai-eka to ve caityaguphAyeM aura tatsambandhI sAdI koThariyA~ jo unheM bauddhoM kI pratIta hotI haiM aura jinakA kAla IsvI pUrva dUsarI zatAbdi anumAna kiyA jA sakatA hai jaba ki prathamavAra boddhabhikSu gujarAta meM phuNce| dUsare bhAgame ve guphAe~ va zAlAgRha haiM jo prathama bhAgakI guphAoMse kucha unnata zailokI banI huI hai, tathA jinameM jaina cinha pAye jAte haiN| ye IstrIkI dUsarI zatAbdi zrarthAta kSatrapa rAjAoM ke kAlakI anumAna kI jAtI hai / x Burgess: Antiquities of Kutchh and Kathiawar, 1874-75, P.139ff. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 anekAnta yahA~ hamAre liye unhIM dUsare bhAgakI guphAoMkI ora dhyAna denA hai jinama jaina cinha pAye jAte haiM / inameM eka guphA (K) meM svastika, bhadrAsana, naMdIpada, yugala ke cinha khude hue hai / aise hI cinha mathurA ke jainasnUpakI khudAIse prApta zrAyAgapaToM para pAye gaye haiM / yahI nahIM, vahA~ eka zilAlekha bhI prApta huA hai, jisameM kSatraparAjAoM ke atirikta 'kevalI' yA kevalajJAnakA ullekha hai / isapara se usake jainatva meM koI saMzaya hI nahIM rahatA / durbhAgyataH isa atyanta mahatvapUrNa zilAlekhakI durdazAkI bar3I karuNa kahAnI hai / ukta guphA ke sanmugya san 1876 se pUrva khudAI huI thI usImeM vaha zilApaTTa hAtha lagA / nikAlane meM ho usakA eka hismA TUTa gyaa| phira use uThAkara koI zahara ke bhItara rAjamahala meM le gayA zrI isI samaya usake eka aura konekA bhArI kSati pahuMco / jatra barjez2a sAhaba usakA phoTo lene gaye tatra usakA patA laganA hI kaThina ho gayA / antataH vaha mahalake sAmane gola barAmade meM eka jagaha par3A huA milA / phira vaha kAla taka jhUnAgar3ha darabAra ke chApekhAne meM par3A rhaa| tatpazcAt kisI aura eka vipatti meM par3akara usake do Tukar3e ho gaye aura isa hAlata meM aba vaha vahA~ ke ajAyabaghara meM surakSita hai / yaha zilApaTTa do phuTa lambA, caur3A aura ATha iMca moTA hai| isake eka pRSTha bhAgapara cAra paMktiyokA lekha hai jo 1 phuTa 6 iMca ghor3I aM.ra 6 iMca UMcI jagaha meM hai| eka-eka akSara lagabhaga AdhA iMca bar3A hai / lekhako kSati bahuta pahuMcI hai / bIcakI do paMktiyA~ kucha surakSita haiM, kintu prathama aura caturtha paMktikA bahutasA bhAga paSTa hogayA hai aura par3haneme nahIM zratA / phira eka ora jo zilApaTTa TUTa gayA hai| usake sAtha ina paMktiyokA kitanA hissA kho gayA 1 Smith : Jain Stupa ( Arch. Survey of India X X, Pt. X1 ) Arch: Survey of Western India, Vol. II P. 140. 2 [ varSa 5 yaha nizcayataH nahIM kahA jA sktaa| bulhara sAhabake matase dUsarI ora cothI paMktiyA~ prAyaH pUrI haiM, kevala koI do akSaroM kI hI kamI ha / kintu yaha anumAna hI hai, nizcita nahIM / usI kAlake anya zilAlekhoM parame nizciyataH to itanA hI kahA jA sakatA hai ki dUsarI aura tIsarI paMktiyoMma jayadAman narezaka putra aura patrike nAmollekha tathA lekhaka varSakA ullekha, sambhavataH aMkoM aura zabdoM meM donoM prakAra se avazya rahA hogA | lekhako lipi nizcayataH kSatrapakAlakI hU~ / lekha TUTA huA honese usakA prayojana spaSTataH jJAta nahI hotA / kintu jitanA kucha lekha bacA hai usase itanA to saSTa ho jAtA hai ki usakA saMbaMdha jainadharma kI kisI ghaTanA se hai / usameM 'devAsuranAgayakSarAkSasa' 'kevalizAna' 'jarAmaraNa' jaise zabda svalita par3e hue haiM, jiname anumAna hotA hai ki usame kisI bar3e jJAnI Ara saMyamI janamunike zarIratyAgakA ullekha rahA ho aura usa avasarapara deva, asura, nAga, yakSa aura rAkSasone utsava manAyA ho / yaha ghaTanA 'girinagara' (giranAra ) meM hI huI thI, isakA lekhameM spaSTa ullekha hai / ghaTanAkA kAla caitra zukla paMcamI diyA hai, para varSakA ullekha TUTa gayA hai| jisa rAjAke rAjyakAla meM yaha ghaTanA huI thI usa rAjAkA nAma bhI TUTa gayA hai| para itanA to spaSTa hai ki vaha rAjA kSetrapavaMzake caSTanakA prapatra, va jayadAmanakA pAtra thA / isa vaMzake anya zilAlekhoM va sikkAMparase kSatrapavaMza kI prastutopayogI nimna paramparAkA patA cala cukA hai| satyadAmA ghaTana 1 jayadAmana rudradAma dAmadajazrI jIvadAmA rudrasiMha Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] girinagarakI candraguphA / ataeva yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki zilAlekhapara vicAra karate haiM to anumAna hotA hai uktalekhameM caSTanake prapautra aura jayadAmanake potrase ki sambhavataH jhUnAgar3hakI ye hI 'bAbA pyArA maTha' ke rudradAmanake putra dAmadajazrI yA rudrasiMhakA hI abhiprAya pAsakI prAcIna jaina guphAe~ dharasenAcAryakA nivaashogaa| caTanakA ullekha yUnAnI lekhaka TAlamIne apane sthala rahI haiM / kSetra vahI hai, phAla bhI vahI par3atA hai| graMthameM kiyA hai| yaha grantha sana 130 IsvI (zaka52)ke dharasenakI guphAkA nAma candraguphA thA / yahA~kI eka lagabhaga likhA gayA thA / rudradAmanake samayake suprasiddha guphAphA pichalA hissA-caityasthAna-candrAkAra hai| sameM zaka 72 (mana 150) kA ullekha hai / rudrasiMhaka Azcarya nahIM jo imI kAraNa vahI guphA candraguphA zilAlekha va sikkoMpara zaka 102 se 110 va 113 kahalAtI rahI ho| Azcarya nahI jo upayukta zilAme 118-119 takake ullekha mile haiM / zaka saMvat lekha unhI dharamenAcAryakI smRtimehIaMkita kiyAgayA 103 kA lekha aneka bAtoMmeM prastuta lekhaka samAna ho| lekhame jJAnakA ullekha dhyAna dene yogya hai| yadi honasa hamAre liye bahuta upayogI hai| jIvadAmanake yaha legya pUrA mila gayA hotA to jaina itihAsakI zaka 116 se 100 takaka sike mile hai / kSatrapa eka bar3I bhArI ghaTanApara acchA prakAza par3a jaataa| gajAaoke rAjyakAlakI sImAe~ abhI bhI bahuta kucha isa zilAlekhakI durdazA isa bAtakA pramANa hai ki gar3abar3oma haiN| ina rAjAzrAma yaha bhI prathA thI ki hamAre prAcIna itihAsakI sAmagrI kisa prakAra Aja rAjyaparamparA eka bhAIke pazcAt usase choTe bhAIkI bhI naSTa-bhraSTa ho rahI hai| ora calatI thI aura jaba saba jIvita bhAiyokA yaha lekha sarvaprathama san 1876 meM DA0 bulhara rAjya samApta ho jAya tavanaI pIr3hIkI ora jAtI thii| dvArA sampAdita kiyA gayA thA aura phoTogrApha tathA isase bhI kamanizcayame kucha kaThinAI par3atI hai| agrajI anuvAda mahita Archaeologleal Survey nayApi pUkti nizcita ullekho parama hama prastuto- of Western India Vol. II meM pRSTha 140 payogI itanI bAta tA vidita ho hI jAtI hai ki ukta Adi para chapA thA / yahI phira kucha sAdhAraNa sudhAroke lekha dAmadajazrI yA rudrasiMhake samayakA hai bhAra inakA sAtha san 1865 meM syAhIka ThappekI pratilipi va samaya zaka 72 se zaka 116 arthAt san 150 meM anuvAda sahita 'bhAvanagarakaM prAkRta aura saMskRtake 167 IsvI takaka 47 varSoMka bhItara hI par3atA hai| zilAlekha' ke pR017 zrAdipara chpaa| raipasana sAhabane rumihaka zaka 103 ke guDa nAmaka sthAnase prApta lekha apane Catalogue of cons of the ko dekhanase anumAna hotA hai ki prastuta lekha bhI Andhra Dynasty etc,P.LXI, No. 40 unhIka mamayakA ra uktavapake AsapAsakA ho to me isa lekhakA saMkSipta paricaya karAyA hai tathA pro. Azcarya nhiiN| ataH prattata lekhakA kAla lagabhaga zaka laDarsane apanI List of Brahmi Inscri103 (mana 181) anumAna kiyA jA sakatA hai| ptions meM naM0666 para isa legbakA maMkSipta parikSaya hama pakhaMDAgamake prathama bhAgakI prastAvanAmeM diyA hai| yaha lisTa epIgrAphIzrA iMDikA, bhAga 10 paTUkhaMDAgamaka vipayake jJAtA dharamanAcAryaka viSayame san 1912 ka pariziSTamaM prakAzita huI hai| isa lekha vatA Aye hai ki unhone girinagarakI cadraguphAme rahate kA antima sampAdana va anuvAdAdi rAkhaladAsa hue puSpadanta ra bhUtabaliko siddhAnta par3hAyA thaa| banarjI aura viSNu esa0 sukhataMkarane kiyA hai jo jaina paTTAvaliyo Adi parase unake kAlakA bhI vicAra epIgrAphiyA iMDikA bhAga 16, ke pR. 236 Adipara karake hama isa nirNayapara pahuMce the ki ukta granthakI chapA hai aura isIka AdhArase hamane usakA pATha likhA racanA zaka : (san 87) ke pazcAt huI thI / aba hai| ukta guphAoMkA marvaprathama varNana barjeja sAhabane hama jaba girinagarakI ukta guphAoM bAra vahA~ke ukta kiyA hai, jo unakI Antiquities of Kutchh Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 and Kathjawar (1874-75) ke pRSTha 136 yahA~ caSTanake prapautra, jayadAmake pautra rudradAmake putra Adi para chapA hai| unakA paricaya hAla hImeM zrIyuta svAmI rudrasiMhake usa legvako bhI yahA~ uddhRta kara denA eca0 DI0 sAMkaliyAne apanI The Archa- ucita samajhate haiM jo ThIka isI lipimeM likhA huA nology of Gujrat' (Bombay 1941) nAmaka gunDa nAmaka sthAnase prApta huA hai jo apane rUpame pustaka meM karAyA hai| pUrA hai aura jisame 103 vIM varSakA spaSTa ullekha haiprApta lekha isa prakAra hai guMDakA zilAlekha (paM0 1)... 'stathA muragaNa [1] [kSatrA] NAM (paM0 1) siddhaM / rAjJo mahakSatra [pa] sya svAmipratha[ma]............... caSTanaprapotrasya rAjJo kSatrapasya svAmijayadAmapatrasya (paM0 2) .. ..."cATanasya pra [pI] trasya rAjJaH (paM0 2) gajJo mahakSatrapasya svAmirudradAmaputrasya kSa [trapa] sya svAmijayadAmape [1] trasya rAjJo gajJo kSatrapasya svAmirudrama hA] . . .. .. ... (paM03) sIhasya vitrA yuttara zate 1003 (paM0 3) .....[] zuklamya divase paMcame 5 vaizAkha zuddha paMcamidhattyatithI ge [hi] Ni nakSa iha girinagare devAsuranAgaya [kSA rAkSase . ... .... (504)... tha[puramiva ...... kavali [jJA] na (paM0 4) tra-muharte bhAbhIreNa senApati bApakasya saM....... nA jarAmarae[] ....... . ... putreNa senApatirudrabhUtinA grAme ramIanuvAda (paM05) [pa] driye vA [pI] [kha] ni [to] ...... ..tathA suragaNa " kSatriyoM meM prathama * ... [baddha] / pitazca sarvasattvAnAM hitasukhArthamiti / .... " caTanake prapautrake, rAjA kSatrapa svAmI jayadAmake pautra, rAjA mahA ... ... ... ... caitra anuvAda zuklakI paMcamIko 5 yahAM girinagarame devAsuranAga siddhaM / rAjA mahAkSatrapa svAmicaTanake prapautra, yakSa-rAkSasa - ......... ........" purake rAjA kSatrapasvAmI jayadAmake pautra,gajAmahAkSatrapasvAmI samAna...........kevalibAna saM .............. rudradAmake putra, rAjA kSatrapasvAmI rudrasiMhake vape eka sau jarAmaraNa" . . . ... ..... .. .... .. . tIna vaizAkha zuddha paMcamI tithike rohiNI nakSatrake muhartame bhAbhIra senApati bApakake putra senApati isa lekhakI rAjavaMzAvali Adiko samajhane tathA rudrabhUtine grAma rasopadriyame bApI khudavAI aura lekhakI gati-matikA kucha AbhAsa deneke liye hama baMdhavAI saba jIvoM ke hita aura sukhake liye / iti / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varadattakI nirvANa-bhUmi aura varAGgake nirvANapara vicAra (le0-60 dIpacaMda jaina pAMDyA) digambara jaina sampradAyaka saikar3o tIrthasthAna hai, parantu purase varadatta, varAga aura mAgaradatta zrAdi sAdetIna kor3i ve kauna kaunase hai aura kaho kahA~ hai tathA ve tIrthasthAna muni mokSa gaye haiN| parantu yaha kisa zrAdhArapara likhA gayA kabase aura kyo mAne jAne lage, ima viSayako spaSTa karake hai vaha abhI aMdhakAra me hai / harivaMzapurANa aura uttarapurANa batalAne vAlI abhI taka aimI koI bhI prAmANika mAmagrI meM bhagavAn neminAthake pradhAna gaNakara varadattake kevalI nahI juTAI gaI haiM jimame taviSayaka mamI samasyA aura honekA to ullekha milatA hai para unake mukti sthAnakA zaMkAe~ hala hojaayeN| zrI paM0 nAthugamajI premI aura pro. nirdeza vaho bhI nahI milatA / imaliye yaha jijJAsA jyokI hIrAlAlajIne 'jainamiddhAnta bhAskara' bhAga 5 kI kiraNa 4 me tyo banI rahatI hai ki varadattakI nirvANa-bhUmi kaunasI hai ? aura "anekAnta' varSa kA kiraNa 6-7 meM imAra tIrthakSetra' zrIjaTAmihanadi aAcAryakA varaoNgacarita' ima mamasyAke aura 'dakSiNake tIrthakSetra' zIrSaka legvapragaTa kiye haiM, jiname hala karanekA svAsa prAcIna zrAdhAra kahA jA sakatA hai; kaI kSetro ra aitihAmika vivecana karake acchA prakAza DAlA kyoMki isameM nirvANakANDa-nirdiSTa vagdatta aura varaoNga hai| astu, maiM ima lekhame varadanaRSikI nirvANa bhUmi konI AdikI ghaTanAoMkA vistAra ullegva pAyA jAtA hai| parantu hai aura vaha kaho hai tathA vageMgagajAkA nirvANa huA yA ki isa caritakA kathana nirvANakADase bahuta kucha bhinna hai| nahIM, ina donoM viSayopara yatkicitprakAza DAlanA cAhatA huuN| ima saMskRta granthake anusAra kevala varadattakA hI nirvANa huzrA digambara jaina mampradAyama tIrthakSetroka paricAyaka Dho vagegakA nahI, tathA varadatta kI nirvANabhUmi maNimAn prAcIna pATha upalabdha hote hai-1 prAkRta nirvANakANDa, parvata hai, nAravara nagara nahIM hai| varaoNgacaritake ullekha isa 2 maMskRna nirvaannbhkti| imake sivAya gaNabhadrakI tIrthA- prakAra haiM:rcanacaMdrikA' aura udayakIrtikA nityaMkaratittha' bhI upa- . (1) 21 ve sargake 26ve padyase lekara 31 takake padyoM labdha hote haiM / hiMdI bhASAme kavivara bhagavatIdAmakA nirvANa me yaha batalAyA gayA hai ki varAganarezane apanI janmabhUmi kANDa bhApA nAmakA pATha milatA hai| yaha bhASA-pATha uttamapurako chor3akara Anartapurako gajadhAnI banAyA thaa| sarvatra pracalita hone ke kAraNa marvamAdhAraNakA viSaya hai| aAnanapurakA ullekha isa prakAra hai:ise eka prakArasa 'prAkRna nirvANakADa kA anuvAda yA sarasvatI naamndiivishrutaamnniprbhaavaanmnnimaanmhaagiriH| rUgantara kaha makata hai / prAkRta nirvANakADako chor3akara tayornadIpavaMtayoryadantare babhUva cAnartapuraM purAtanam // 28 // ina mabhI pAThAme varadanaRpa kahose mokSa gaye, yaha kahI purA hI purA yadunA vihagendravAhano janArdanaH kAliyanAgamardanaH / bhI saSTa ullekha nahIM miltaa| prAkRta ni0 kANDama jI raNe jarAsandhamabhInihitya yArtavArtapuraM tato'bhavat // 26 // isa viSayakI gAthA pAI jAtI hai aura jimameM vagaMgake bhI arthAt sarasvatI nAmakI nadI aura maNimAn nAmakA nirvANakA ullekha hai vaha isa prakAra hai: mahAparvata maNiyoMke prabhAvase prasiddha hai| ina nadI aura varadatto ya varaMgo sAyaradatto ya tAravara nayare parvata donoke madhya meM jo purAnA bAnartapura basA huA thA vahA~ bAhuTThaya koDIno NivvAzagayA samo tesiM ||shaa pahale garuDavAhana, kAliyanAgamado yaduvaMzIya janArdanazrIkRSNa bhASA nirvANakANDame isakA jo rUpAntara diyA hai, ne jarAsandhako raNameM mArakara nirbhaya hokara nRtya kiyA thA, vaha imaprakAra hai : isI kAraNa isa nagarakA nAma aAnartapura prasiddha huaa| varadatta rAya ru iMda muniMda / sAyaradatta bhAdi gunnd|| .. (V (2) 26veM sargake 75 me 58 takake padyoMse pAyA jAtA nagara tAravara muni huTakohi / vahI bhAvasahita kara jodi / / 1 yaha prantha pro. e. ena. upAdhyAya dvArA susaMpAdita hokara isa parase yaha jAnA jAtA hai ki tAravara-tArapura-tAga- bambaIse mANikacandra granyamAlAmeM prakAzita huA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 hai ki maNimAn parvata para zrInami-jinendra ke pradhAna gaNadhara tathaiva nirvANa phalAvasAnAM (na) loka(ka) pratiSThA (pratasthau) zrIvaradatta keva nI bhavya jIvoMko dharmopadeza dete hue virAja suralokamUni // ' rahe the| barAganareza dIkSA grahaNArtha zrAnartapurama calakara 2". 'varAGgaHsarvArtha siddhigamanaM nAma ektriNshtitmHsrgH|" yahA~ pAye aura varadattake caraNoMkI bandanA karake baitthe| 3"so bhuni varAMga su prAghu payata tyAgi prAna su deha ko| (3) 31ve sargake 55 me 58 takaka padAma ullivita sarvArthasiddhi gaye taba yaha vinata suratriya neru ko| hai ki varaoNgamuni nagara-grAmAdi aneka pradezoma vihAra karake ina ullekhami yaha batalAyA gayA hai ki varAga munine agnI AyukI antima avadhi nikaTa jAna, mAgaravRddhi maNimAn parvata para eka mAmakA mamAdhiyoga dhAraNa kiyA Adi munIzvaroke mAtha mamAdhimaragaNakI bhAvanAme usI aura apanI Ayuke antima samayama ve mahAtmA upazAnta maNimAn parvatapara aaye| vahA~ aAkara unhoMne prathama hI zrI mAha nAmake 11ve guNasthAnako prAta hue| cUM ki sattAma baradanakI nirvAgaNabhAmako pradikSaNA dekara namaskAra kiyA, karmokA bandha avazeSa thA isa kAraNa ve nivRttiko prApta aura phira paMDita maraNako icchAma mAdhuvargake mAtha prAyA3. nahI hue / vintu parama vizuddha lezyAse zarIrakA chor3akara gamana maMnyAsa dhAraNa kiyA / jAna-darzana-cAritra-tapa rUpa aArAdhanAke phala ko prApta hue| barAgacaritake ina ullekhome yaha nA spaSTa hojAtA hai jisa prakAra usa vIra varAgane rAjyako chor3akara tapa aura ki varadanakA nirvANabhUmi nirvANakANDama batAI gaI tAra- maMyamakA zrAnaraNa kiyA usI prakAra-umaka phala-svarUpa varanagara na hokara 'mAgamAn parvana' hai| maathh| yaha bhI va svargalokaka zikharapara sthita lokako-ahamidrapadarUpa vidina ho jAtA hai ki vaha parvata marasvatI nadIka aura marvArtha mdviko-gye| vahAMse cayakara eka bhava manuSyakA zrAnatapara nagAke pAma hai / di0 janamAhityame abhI taka dhAraNa karake nirvANa phalako paayNge| zrAnartaparakA vagAna miyA barAMgacaritrave anyatra kahI mI middhAntakA niyama hai ki kSakazreNI cadane vAle hI dekhane meM nahIM pAyA / ramA nAda nAravara nagarakA ora baroga kevalajJAna prAna kara sakate haiM, upazamabheNI cadane vAle kI muktikA anyatra kaTI ullaMgva devanekA nahIM miltaa| nhii| upazamazreNI maoNDane vAle jIva avazya girate haiM / zrAnataparakA varNana mahAbhArata aura nAgavatama jarUra pAyA astu. yahAM yaha likha denA ucita jAna par3atA hai ki ukta hai| bhAgavatake anusAra dvArakA aAnata dezame thI / nirvANa- jaTila kavike mudrita carAgacaritama pro0 / ena. upAdhye kANDakI ukta gAthAkA kyA aAdhAra rahA hai yaha kucha mamajha ne marga 31 ke. 107 padyake niva'ni nApadano' aza para me nahI AtA hai| jo Better prApadato' TippaNI dI hai. aura hindI mAra ___ jaTila kavi aura bhaTTAraka badamAnaka, maMskRta varAga pR.66 para ( vagagane ) aATha karmoM kA nAza karake mukti caritI tathA bhASAka anya vagaga caritAka. anumAra vagaga prApti kI" tathA viSayAnukrama pR. 88 para 'varAgasya rAjA mokSa na jAkara mArtha miAdvako gaye haiN| dama viSayaka nirvANAmi' mpa vagagake mokSa gamana-paraka ullekha kiye haiM do pramANa jaTAmihanadIka, vagagacaritama ora eka va maba kimI bhUla ke pariNAma jAna par3ate haiN| mUla grantha parame kamalanayana kAMcaka bhASA bagagacaritama, jAka bha0 varddhamAna unakA mamarthana nahIM ho sakatA hai ki pro0 mAyake dhyAnama ke parAgacaritake AdhArapara banA hai, nIce diyaM jAna haiM:- mampAdanake mamaya nirvANa kANDakI ukta gAthA rahI ho aura .. . .. . mahAmunirmAsamathA yuvAsa // 10 // ima narada granthakA kA spaSTa ullekha aMjhala ho gayA ho| kRvA kaSAyopazamaM kSaNena bhyAnaM tathAcaM samavApya zuklam / karake hama vivecanaparame yaha spaSTa hai ki varoMgayathopazAntiprabhavaM mahAtmAsthAnaM samaM prApa viyogkaale||10|| caritake anumAra varadattakI nirvAgaNabhUmi aura varogakA karmAvazeSapratibaddha hetoHmanivRtiM naapdtomhaanmaa||107|| mamAdhi-sthAna maNimAn parvata hai aura vagaga mokSa na jAkara vimucyadehamuni(suvi)khalezyaHArAdhayannaM(nAnta)bhagavAJcagAma marvArthamiddhiko gaye haiN| yauvavIraH pravihAya rAjyaM tapatra matasaMyamamAcacAra / vIramevAmaMdira, saramAvA tA. 11-3-1942 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAbameM upalabdha kucha jainalekha (le-DA0 banArasIdAsa jaina ema0 e. pI0 eca0 DI0) -ofreeramtihAsika sAmagrI meM lekhoM (zilAlekha, eka do do jaina maMdira vidyamAna hai| inameM saikar3oM tAma zAsana. prazasti adi) kA sthAna pratimA haiM, jinapara legya khude hue haiN| OM bar3A mahattvapUrNa hotA hai| lekhomeM prAyaH paMjAbakA sabase pahalA prakAzita lekha nagarakoTa apane samakAlIna ghaTanAoMkA ulleva rahanese unakI (kAMgar3A) me upalabdha huaA thA, jo vahA~ke kilemeM prAmANikanAme maMdehakI gajAi! kama rahatI hai| bhagavAna RSabhadevakI mUrti ke nIce paTTapara khudA huA bhAratakA prAcIna itihAsa likhane meM aise lekhone hai| isakA legvanakAla maM0 1523 hai / munijina AzAtIta mahAyatA ko hai / jainadharma ke itihAsakA vijaya dvArA saMpAdita "vijJapti-triveNa" me pratIta maMkalana karane meM bhI ye kucha kama mahatvake nahIM haiN| hotA hai ki usa samaya kAMgar3A eka prasiddha ora mathurAke kaMkAlI TIla se mile lekhoMne kalpasUtrameM prAcIna jaina nIrtha thA / parantu Aja kAMgar3eme na koI vaNita kula, gaNa, zAgvA Adi jana-paraMparAko akATya jenI hai aura na mUrtiyoM ke atirikta uma tIrthakA koI rItima siddha kara diyA hai| Ara dakSiNa meM pAye jAne nizAna hI bAkI hai, yaha kAlakI kaima vicitra gati hai| vAle lemboMne jainadharma ke gAravapara bhArI prakAza nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki isa nIthakA DAlA hai| vidhvaMsa kaba aura kaise huA / kadAcita musalamAnAMka inake atirikta madhyakAlIna tathA va hAthoMme athavA bhUkaMpa Adima jaimA ki mana 1605 aneka lekha meM vidyamAna hai jo prAyaH pApAraNa aura dhAtumayI pratimAoMpara utkIrNa haiN| inameM pratiSThAkI mihapura ke nikaTavartI jaina maMdirake avaropAMpara tithI tathA pratiSThA karAne vAle prAcArya aura zrAvakake bhI lekhAMkA honA sambhava hai| yaha mandira jehalama gaccha jAni AdikA ullegva diyA jAtA hai / inaparase jilemeM kaTAmaka pAma thA / isake avazeSa coyA padAvaliyAMma varNita AcArya-paraMparAka astitvakAla meMdanazAhake pAma 'mUratI' grAmame mile haiN| conI yAtrI kI puSTi honI hai| hahanacAMgane ima maMdirakA ullekha karate huye kahA hai ki jaina lekhAMko hindI janatAka maMmukha rakhanekA yahA~ eka leba bhA khudA thA jo sUcita karatA thA ki zreya muni janavijaya, pro0 hIgalAla tathA mba0 bA0 yahA~ bhagavAna Rpabhadevane dezanA dI thii| yaha avazeSa pUrNacaMda nAharako hai| jahA~ taka mujhe mAlUma hai ina lAla pattharake haiM aura aba lAhaurake myUjiyamameM mahAzayoM ke lekha-saMgrahameM tathA anyatra, nagarakoTa ke surakSita haiN| inakA vistRta varNana abhI taka prakAzita lekhako chor3a kara, paMjAba aura kimI bhI lekhakA nahAe samAveza nahIM hai| nAce kucha lekha* uddhRta kiye jAte haiM jo mavarka paMjAbame bhI jaina leha kAphI maMkhyAme milate haiN| satra zetAmbara maMdiroMme liye gaye haiN| yadyapi paMjAbameM kyoki yahA~ jainadharma ati prAcInakAlame calA A bahutama di0arvAcIna maMdira haiM tathApi phaI eka prAcIna rahA hai| kimI mamaya yaha dharma yahA~ bar3I unnatipara ye lekha mUniyA para haiM / inama adhika mUniyA nA thaa| kaI sthalopara isake prAcIna avazeSa milate haiN| aisI hai jo bAhara meM zrAI pratIta hotA hai| naye maMdirome to aba bhI paMjAba ke bar3e bar3e nagaroM tathA kasbA meM eka zrImad vijayAnaMda gari ne gujagata bhijAI thii| ---- - mAyA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anekAnta [varSa 5 bhI haiM / sunanemeM AyA hai ki jIMdameM eka maMdira hai jo mukhyapaMcatIrthI kArApitA zrI pU0 zrI guNasamudrasUrINAaba baMda par3A hai| nakodara (ji. jAlaMdhara) ke maMdirameM mupadezena pratiSThitaM vidhinaa| kaI digambara pratimAe~ haiN| (paTTI, dhAtupratimA) ___ ye leba cAra nagaroMke maMdiroMse liye gaye haiM- (6) saMvata 1515 varSe jyeSTha vadi (?) shn| zrI 1-amRtasara, 2-paTTI (jilA lAhaura), 3-jIrA zrImAlavaMsa zrIhIrAbhA0 hIrAde putra sAraMga bhU zrAvakaraNa (jilA phIrojapura) aura 4-nakodara (ji. jAlaMdhara) bhA0 pavI pu0 samadharayukta na zrIaMcalagacchaza zrI inameM jainoMkI acchI purAnI vastI hai| yadyapi lekhoM sumatinAtha bibaM kAritaM svazreyAte pratiSThitaM zrIsaMghena / ko pratimAoMparase paM0 jagadIzalAla zAstrI ema0 e0 (jIrA, dhAtupratimA) ne bar3I sAvadhAnIse utArA hai tathApi kahIM-kahIM lekha (7) saM0 1515 varSe phAlguNa zudi 8 zannI maddhama par3a gaye haiM, isase pATha saMdigdha raha gaye haiM:- osavAla jJAtIya laghu-saMtAnIya saM0 meghA bhA0 (2)* saMvata 1156 mAgha madi 14 sake nAgala pu0 devA bhA0 varagAkena (?) bhA0 vanAi su0 AsIt prAgvATa vaMzasya bhUpako vihilaabhidhaaH| dedhara sahitenAtmazreyase caturzitipaTTa kAritaM zrIdharmapatnI salahikA tasya jinadattaH sutstyoH||1|| nAtha viMbaM kArApitaM zrI koraMTagacche naMnAcAryasaMtAna bhAryA ca rohiNI tasya putrI saagrraahiko| pratiSThitaM shriibhaavdevsuuribhiH| duhitA sIhiNI cAnyA vadhU [] sahajamatI tathA / / (nakodara dhAtu pra0 do pratimAeM isameM nagna haiM) saMsArAsAratAM jJAtvA putraiH sarvaiH susmpdaa| (8) saM0 1516 varSe mAgha zudi 5 zukra zrI kArito mokSalAbhAthe caturvizatipaTTakaH ||shaa osavAla jJAtIya rAula samarasI bhA0 TahikU purA0 -(jIrA, dhAtumayI caturvizati jinapratimA) narasiganA bhA0 nAmalade bhrAtR rA0 ghAgA muta rA0 (2) saMvata 1270 jyeSTha va pra0 zrIsiddhasena suuribhiH|| lApA dAchA dhaga sAvastA rA0 lASA bhA0 mAI suta -(nakodara, dhAtupratimA) mUlA sutAramI pramukha kuTumbayutena nijazreyase zrI (3) saMvata 1574 caitravadi 1 zanI zrIzrImAla munisuvratabibaM kAritaM / pratiSThitaM tapApakSe zrIsomazAtIya pUrvazreSTha saurA su0saMgama mu0 pAsavIra bhAryA sundarasUriziSya zrImunimundarasUriziSya zrIratnazekhara rUDIsuta saMgavI cauthAkena bhAryA DAhI sahitena Atma sUri paTTAlaMkaraNa shriilkssmiisaagrsuuribhiH*| ayothaM zrI padmanAtha biMbaM kArApitaM zrI bAhmaNagaccha (jIrA, dhAtupratimA) zrI vIramUribhi pratiSThitaM / -(paTTI, dhAtupratimA) (E) maMcana 1517 varSe vaizASa sudi 3 some zrI (4) saM0 1481 (1) varSe vaizASa zrI mRlasaMghe zrIvaMza sA0 delhaNade pu0 zivA bhA0 salaghu suta bhaTTAraka jI zrI jayacaMdra+ lADaNena patnI vamakU pu0 mAlA bhrAtR bhAdAsahitena (nakodara, pASANapArzvapratimA) svazreyase zrIaMcala gacchAdhipa zrI jayakasarINAmupadezena (5) saM01464 varSe mAgha zudi 15 ravau zrImAla zrIzItalanAthacaturvizatipaTTaH kAritaH / pratiSThitaH jJAtIya zra0 dhArA bhAryA chAcha (bArAhI vAstavya) laTe zrImaMghena / / zrIbhayAna / / suta sAjaNa zreyortha bhrAtR krIkAkena zrI naminAtha (jIrA, dhAtupratimA) (10) saMvata 1521 varSe je0zu 4 guru zrImAla *bAbUrAma jaina dvArA saMcata "krAntikArI jainAcArya" jIga, san 1636 me citra sahita prakAzita / isakI lipi me * lakSmIsAgara dvArA pratiSThita dUsarI pratimAoke lie 'sa', 'za' meM meda nahI kiyA gyaa| dekhiye--pUrNacandra nAra-jaina legya saMgraha" bhAga 2 / + nakodara ke maMdira me pahile yaha pratimA mUlanAyaka thii| nAgaura ke lekha / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] paMjAbameM upalabdha kucha jaina-lekha jJAti seThiyA meM kamalA bhA0 kamalasiri pu0 saM0 kurapAla tallaghudAMpava jainazAsanottati kR0saM0 sonapAla dhonI bhAyayA (?) maM0 guNarAja bhA0 vAMpalade putryA bhA0 suvarSa zrI tadAM jaina saM0 rUpacaMdreNa bhAryAdvayayutena dhaNasiri nAmnyA mvazreyase caturviMzati vibAni zreyase sakuTuMbena zAMtinAthabiMbaM kAritaM aMcalagacche kArayitvA zrImItalabibaM kA0 pra0 tapA zrIlakSmI zrI dhamasUrINA zrA0 zrIkalyANasAgarasUri yutrANAmupasAgara suuribhiH|| (jorA, dhAtupratimA) dezena shriimNghen| (paTTI, dhAtupratimA) (11) zrI saMvat 1521 varSe vaizAkha zudi 12 (16) saM....16 zrImUlasaMgha bra0 zrI sopadezAt budhe zrI zrImAlajJAtIya zre0 jogA bhA0 kaDUtayA mu0 bAI hemamatI nityaM praNamati / lAMpA dharaNA bhojA vIrAyutayA Atmazreyase zrI __ (nakodara, dhAtupratimA) naminAthAdi paMcatIrthI Agamagacche zrIhemaratna sUrINA- (57) saMvat 1715 kA0 zudi 3 mUlabhadrA devamupadezena kAritA pratiSThA ca ahammadAvAda vAstavya:zrIH kIrtibhiH ratanA suta rahI ArAddha prnntii| .. ( nakodara, dhAtuprati0) (nakodara, dhAtupArzvapratimA) (12) maMvat 1521 varSe jyeSTa vadi 12 guru zrI (58) zrImalasaMghe bha zrI paM0 prabhAcaMdrastatsiSya zrImAla jJA0 sA0 vIsA bhA0 TahikU su0 hAsAkena zrI dharmacaMdrastadAmnAye khaMDelavAlAnvaye godhAgotraM vanAzreyase zrI zAMtinAtha biMbaM kApitaM prati0 zrI sA pArasa bhAryA mauli.. 'phAlarAmA''praNamati / pUrNimA prathama zrI zrIsAdhasundarasUriNAmupadezena (paTTI, dhAtuprati0) vidhinA shraaddhH| (amRtasara, dhAtupratimA) (19) saMvata'varSe vaizApa di 2 bhaume zrImUla(13) saMvata 1523 varSe vai0 zu0 13 dine vRddha saMghe bhaTrAraka zrIdeveMdra kIrtidevAH tacchiSya zrIvidyAnagara vAstavya Ukeza jJAtIya sa0 hasA bhA0 amarAde naMdi devA taroru dezAnAhabar3avaMze zre goiMdA bhAryA suna maM depAla pahigaja DUgara jinadAsAH teSu saM / bharma (?) tayoH putrAstrayaH zrI hIra bhAryA harSa / bhahe pahirAjena bhA0 mohaNade muta devacandrayutena nijamAtR parvata / bhA0 mAkU gotRnaIda bhAryA vAU aparA zreyase zrI zaMbhavabiMbaM kA0pra0 tapAgaccha nAyaka zrI mANika de / vAU putra rANA bhAryA hiiraa| lksskiisaagrsuuribhiH| (nakodara, dhAtupratimA) (amRtasara, dhAtupratimA) (14)maM01523 varSe vaMzAkhazukla 5budhe sana0 uke Uparake lekhomese aMtake cAra tathA naM04 isa zajJA0bha0 nAgasI bhannAgalade pu0 tojAvena bhA0varajU bhrA0 vADA bhA0 mUjI pu0 kIkA zrIraMga zrIdatta momA bAtaphI sAkSI de rahe haiM ki jina pratimAoMpara ye lekha haiM ve digambara saMpradAyakI honI cAhiye / nakodarake lapa vadhu padmAI hAI jIvAI pama yutena nijazreyame zrImumatibiMba kA0 pra0 tapA zrI lakSmIsAgarasUribhiH bhAI to svayaM kahate hai ki hamAre pUrvaja digaMbara the aura pahile vahAMka mandirame lekha naM04 vAlI pratimA zrImudhAnaMdajasUri zrIralamaMDanasUri pritthiiteH| mUlanAyaka thii| lAhorake zvetAmbara aura digambara (nakodara, dhAtupratimA) donoM maMdira eka dUsarese mile hue the| pahile dono (15) saMvat 1663 varSe vaizASa zudi 13 soma kA eka hI dvAra thA aura zvetAMbara mandirameM hokara dine AgarA nagare vAstavya loDhA gotra ogANi jAtA thA / isase prAyaH sabhI bhAI donoM maMdiroM ke zAkhAyAM maM0 RpabhadAsaH bhAyaryA repa zrI putra saM0 raSa zrI putra sa0 darzanakA lAbha liyA karate the| aba kucha samayase * loDhAgotrIya RSabhadAsa Agarake bar3e prasiddha zrAvaka the| donoMkA apanA apanA pRthaka dvAra ho gayA hai| inakA banavAyA maMdira aba taka vidyamAna hai| vahA~ eka zvetAmbara aura digambara lekhoM meM paraMparAke atizilAlekha par3A hai jise maiMne "jainasAhitya-saMzodhaka" me rikta zailIkA bhI kucha meda hai, jaisA ki unake aMtima prakAzita kiyA thaa| inake aura bahutase lekha milate haiN| zabdoMse pratIta ho rahA hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 yadyapi Upara ke lekha dezake itihAsapara koI bhArI prakAza nahIM DAlate, tathApi ye jaina saMghakI dazAkA spaSTa citra khIcate haiN| inase vidita hotA hai ki unake samaya meM saMgha aneka gacchoM aura zAkhAoM meM vibhakta thA, jinameM se bahutasI zAkhAe~ aba lupta ho gaI haiM aura kaI eka naI bana gaI haiN| zrIyuta mohanalAla dalIcaMda dezAIne "jaina sAhitya no saMkSipta itihAsa" nAmaka apane graMthake vibhAga 5, prakaraNa 5 meM saMghakI chinnabhinnatAkA vistRta varNana kiyA hai / aisA pratIta hotA hai ki jainasaMghama keMdrIya sattAkA zrI vIra - paJcaka le0 paM0 haranAtha dvivedI anekAnta [ varSa 5 bilkula abhAva ho gayA thaa| jisa gaccha yA zAmyA kA jora hotA vahI pradhAna bana jAtA / ataH sabameM pradhAna banane kI hor3a sI lagI rahatI thii| isa sabakA pariNAma yaha huA ki jo sAdhu yA bhaTTAraka kucha bala pakar3atA thA, vahI apanI pRthaka bhakta maMDalI banA letA thA / yahI dazA aba taka barAbara calI A rahI hai / jainasaMgha kisI aise netAko abhI taka janma nahIM de sakA jo ina bhinna bhinna saMpradAyo AmnAyoM aura Toloko eka sUtrameM piro sakA ho / aise avatArI puruSakI nitAnta AvazyakatA hai| hameM do vaha pratibhA zrIvIra ! jisakI pravara prabhAse hama ho dhIra vIra gaMbhIra / jJAna prabhAkarakA hove yaoN pAvana parama prakAza / aMdhakAra- ajJAna - zatrukA hove zIghra vinAza // ahisAkA na haraNa ho cIra / hameM do vaha pratibhA zrIvIra ! prema-samIraNa vaha kara hamako kareM pramoda-pradAna / dayA-zakti-saurabha se pUrita ho bhArata udyAna // na ho hiMmAse bhISaNa pIra | hameM do vaha pratibhA zrIvIra ! 'karmacanda mohana' kI muralImaM terA sandeza / avirala gUMja rahA hai vo bar3hA koza nizzeSa / / tumhI tribhuvanake pAvana pIra | hame do vaha pratibhA zrIvIra ! terI aTala ahiMsA-saragIpara hai nirbhara deza / mahApuruSa gAMdhIkA bhI yaha zuci nirupama uddeza || lagAdo bhArata-taraNI tI / hameM do vaha pratibhA zrIvIra / mAnavakI mAnavatA jaba thI pazutAme udbhrAMta / phUMka ahiMsA-zaMkha-dhvaniko kiyA tumhIMne zAnta // banAyA yaha hai nora-kSIra / hame do vaha pratibhA zrIvIra ! * grAgame 'mahAvIra jayantI ke avasarapara paThata / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balAtkArake samaya kyA kareM ? (lekhaka-mahAtmA gAMdhI) eka bahanane apane patrame mujhame nIce ligve mavAba zrAja zaharome rahane vAlI pratyeka strIke mAmane yaha pUche hai khanaga to hai hI, yora hAliye puruSoMko isake sambandhama 1-kAI daitya jamA manuSya gara calanI kimI bahanapara cintita rahanA par3atA hai| isalie merI malAi to yaha hai hamalA karaka uma para balAtkAra karane maphala ho jAye, to ki Darakara nahI, bAlka sAvadhAnoke vicArame striyoko gAvoM yA uma bahanakA satIca bhaGga huyA mAnA jAyagA? meM jAkara bama jAnA cAhiye aura vahAM gAyokI kaI tarahame 2-kyA vaha badana tiraskArakI pAtra hai, umakA mevA karanI cAhie | gAvAma khatarekI kama-se-kama saMbhAvanA cAhAkAra kiyA jA makatA hai ? hai / yaha yAda rakhanA hogA ki gAMvome dhanavAna bahanAko mAdamA aura garIbIme rahanA pdd'egaa| agara ve vahA~ kImatI 3-se maMkaTama phaimI huI strI kyA kare ? janatA gahane aura kapar3e pahanakara apane dhanakA pradarzana karegI to kyA kara? tiraskAra nahIM, dayAkI pAtra eka maMkaTame bacakara dUmAma jA par3agI aura ho makanA hai ki dehAtame unheM ekake badale do-do maMkaTokA mAmanA meM mAnatA hU~ ki daraamala tA imaM manAya bhaGga hI karanA hogaa| lekina jima para maphala balAtkAra kiyA jAya striyA~ nirbhaya bneN| vaha nA kamI bhI taraha tiraskAra yA vAhAkArako pAtra nahIM, lekina amala cIja no yaha hai ki striyo nirbhaya bananA lekina asala cIja no gA hai ki vaha no dayAkA pAtra hai| umakA ginatI ghAyalAma dAdI mAMva jaay| mega yaha dRDha vizvAsa hai ki jo strI niDara hai cAhiye, yora imAlaye ghAyalokI mevAkI nagha umakI bhI yAra jo dRDhanA pUrvaka yaha mAnatI hai ki usakI pavitratA hI saMvA karanI caahiye| umake manItvakI monama DhAla hai, usakA zIla sarvathA macyA manAva bhaitI uma strIkA hAtA hai, jo umama mugakSata hai| mI mbIke ne jamAtrame pazuparupa caudhayA AyayA mammata ho jAtI hai| lekina jA virodha karata hue bhI ghAyala cAra lAjase mar3a jAyagA / Paa jAtI hai, usake mambandhame manAva-bhaGgakI apekSA yaha ima legvako par3hane vAlI bahanA merI siphAriza hai ki adhika ucita hai ki usapara balAtkAra huaa| 'manIla-bhaGga apane andara himmata paidA kare / pariNAma imakA yaha yA vyabhicAra zabda badanAmI mRcaka hai| isalie vaha hogA kiva bhayasa iTakAga pA jAyegI aura nirbhayaha calAkArakA paryAyavAcI mAnA jA makatA / jimakA mAya mrkgii| va striyAMma pAI jAne vAlI thara tharAiTa yA kampana balAtkAra pUrvaka naTa kiyA gayA hai, usakA kisI bhI taraha kA nyAga kara daMgI1 yaha koI niyama nahI ki hara eka nindanIya na mAnA jAya. tA mA ghaTanAyAkA chipAnekA jo maljara (mainika) pazu bana hI jAnA hai| bezaramIkI ima hada rivAja paDa gayA hai. va miTa jaay| yadi miTa jAya. to naka jAne vAle moljara kama hI hote haiN| mo meM bIma hI maoNpa khale dila mI ghaTanAyAMka viruddha uhApoha kara mkNge| nagale hote haiM aura bImame bhI DaeNmane vAle to ine-gine hI agara agnabAgame ina paTanAgrAMka khilApha TIka-ThIka hola haiN| jaba naka koI cher3e yA manAye nahI, maoNpa hamalA aAvAja uThAI jAya to meMnikAkI cheDagyAnI bahuta kucha ruka nahIM karanA / lekina ipokako ima jAnama koI lAbha nahIM makanI hai aura naba unake saradAra bhI unheM bahuta hada taka honaa| vAnI saoNpako degyane hI thara-thara kA~pane lagatA hai| goka skeNge| ataeka jarUrata to yaha hai ki eka strI nirbhaya bananekI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 anekAnta zikSA prApta kre| mAtA pitA aura patiyAMkA kAma hai ki ve unhe yaha zikSA deN| hama zikSAko grAma karanekA sabase sarala upAya to Izvarame zrAsthA rakhanA hai / gradRzya hote hue bhI vaha hara ekakI rakSA karane vAlA acUka sAthI hai jisa meM yaha bhAvanA utpanna ho cukI hai, vaha saba prakAra ke bhaya se mukta hai| [ varSa 5 nA' isa mantra ke arthako ira eka pAThaka samajha le aura kaNThAgra kara leM / darzaka puruSa kyA kareM ? yaha to strI dharmA, lekina darzaka puruSa kyA kare ? maca pUcho to isakA javAba maiM Upara de cukA hU~, vaha darzaka na rahakara rakSaka banegA / vaha khaDA-var3A dekhegA nahIM vaha pulisako ne nahIM jAyagA / vaha relakI jaMjIra khIMca kara apane Apako kRtArtha nahIM maanegaa| agara vaha himA ko jAnatA hogA to usakA upayoga karate-karate mara miTegA aura saMkaTa meM pha~sI huI bahanako ubaregA / grahimAme nahI himA dvArA bahanakI rakSA kregaa| grahimA ho yA hiMsA, AkhirI cIja ta mauta hai mere sAmane TAke kAraNa azakta aura binA dA~toM vAlA bUTA agara aise samaya yaha kahakara chUTanA cAhe ki 'maiM to kamajora hU' yahA~ maiM kyA kara sakatA hUM? mujhe to zramika hI rahanA hai to usI kSaNa usakA mahAtmApana naSTa ho jAyagA aura vaha mara miTanekA nizcaya karane aura donoM ke bIca jA khar3A do to bahanakI rakSA to ho hI jAyagI, vaha usake satItva bhaGgakA sAkSI bhI na rahegA | niDaratA yA zrAsthAkI yaha zikSA eka dinameM nahIM mila sakatI / zrataeva yaha bhI samajha lenA cAhie ki isa daramyAna kyA kiyA jA sakatA hai| jisa strI para isa taraha kA hamalA ho, vaha hamale ke samaya hiMsA adisAkA vicAra na kare / usa samaya apanI rakSA hI usakA paramadharma hai / usa vakta jo sAdhana use sUjhe, UsakA upayoga karake vaha apanI aura apane zarIra kI rakSA kreN| Izvarane jee diye haiM, dA~ta diye haiM aura tAkata dI hai| vaha nAmpUna inakA upayoga kareM aura karate-karate mara jAya / maunake bhaya se mukta hara eka puruSa yA strI svayaM marake apanI aura panakI rakSA kare / saca to yaha hai ki maranA hame pasanda nahIM hotaa| isa liye Akhara hama ghuTane Teka dete haiN| koI maraneke badale salAma karanA pasanda karatA hai, koI dhana dekara jAna chur3AtA hai, koI mana letA hai aura koI cITIkI taraha reganA pahanda karatA hai / isI taraha koI strI lAcAra hokara jUjhanA chor3a, puruSakI pazutAke vaza ho jAtI hai| ye bAte maiMne tiraskAra yaza nahI lipI, phevala vastu sthitikA hI jikra kiyA hai| malAmIme lekara matItva bhaGga taka kI sabhI kriyAe~ eka hI cIjakI sUcaka haiN| jIvanakA lobha manuSyase kyA-kyA nahIM karAtA ? zrataeva jo jIvanakA lobha chor3akara jItA hai, vahIM jIvita rahatA hai / 'tena tyakte ina darzako ke manyandha me bhI agara vAtAvaraNa aisA bana jAya ki hindustAna kA koI bhI AdamI kisI bhI strIkI luTate dekha nahIM sakatA to pazu vAdI bhI hindustAnI strIko hAtha lagAnA bhUla jAyagA / kintu zarmake sAtha yaha kabUla karanA par3atA hai ki Aja hamAre vAtAvaraNa meM yaha seja nahIM hai| agara hamArI isa zarmako miTAne vAle loga deza meM paidA hojAyeM to bar3A kAma ho / - ( harijana sevaka se ) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'yazastilaka' kA saMzodhana (lekhaka-50 dopacanda jaina pAraDyA) digambara jainasAhityama 'yazastilaka' nAmakA eka varSa pUrva niNayasAgara presa vambaIke adhipati meTha prasiddha gadya-padyAtmaka campa graMtha hai, jime yazodeva tukArAma jAvajIne apanI 'kAvyamAlA' nAmakI graMthake ziSya ara namidevaka ziSya zrI momadevasarine mAlAme naM070 para do vaeDoMmeM prakAzita kiyA thaa| zaka saMvata -1 (vi0saM01016) meM nAkara samApta usI vaktase yaha graMtha vidvAnoMka vizeSa paricayama kiyA hai| isameM yazodhara mahArAjakA caritra ATha AyA hai, jisase ukta presake adhipati niHsandeha AzvAsome varNita hai, jinakI zokasaMkhyA saba milA dhanyavAda ke pAtra hai, a.ra yaha unakIkRta-sAhityake kara ATha hajAra hai| pichale tIna AzvAsa upAsakA- sAtha sAtha jaina-sAhityakI bhI vizeSa sevA hai-aura dhyayana (zrAvakAcAra)-viSayaka dharmApadezako liye hue bhI kitane hI janaprantha unhone apanI kAvya-mAlA haiM, jo 46 kalpoMmeM aura prAyaH dohajAra jitanI zo- me prakAzita kiya hai| kasaMkhyA saMkalita hai| isa graMthaparame somadevasariphA yahaoNpara yaha bAta bhI prakaTa kara dene kI hai ki vizAla adhyayana nathA sAhityAdi-vipayaka prakANTu bambaI kA ukta nirNayasAgara presa apanI zuddha pAIke pANDitya pada padapara jhalakatA hai, aura yaha unakI liye mazahara hai; parannu khedake sAtha limnA par3atA hai amara racanA hI nahI balki samUce saMskRta sAhityama ki isa graMtha ke uttarakhaNDakA TIkAke bAdakA bhAga bahuta eka bejor3a racanA hai / isa kAvyamAhitya tathA rAjanItikA eka mAlika apUrva grantha kahA jA sakatA hai| " hI azuddha chapA hai, usameM do-cAra, dama-bIsa ho nahIM kintu saikar3o azuddhiyA~ haiM, jo par3hanevAloko bahuta hI imakA gadA 'kATambarI' kI TakarakA hai aura isa samRce graMthame 100 se adhika zabda me haiM jo vatemAna ko pa cakkarame DAlatI hai-kitanoM hoko unake kAraNa viSaya graMthome hU~Dhe bhI nahIM milte| yaha graMtha vividha viSayoM mpaSTa nahIM ho pAtA aura kitane hI unheM lekara arthakA anartha kara DAlate hai ! nirNayasAgara jaise jimmedAra ke sundara paricayaka mAtha mAtha vyatpiniko-pranibhAko pradAna karatA hai, mAtha ho karNapriya, artha-bahula tathA presameM khuda umIka mampAdako dvArA sampAdita hokara pe prathama itanI adhika azuddhiyokA honA bahuta hI cittama camatkAra paidA karanevAlA hai, isa dRSTima saMskR baTakatA hai aura vaha ukta premako zobhA nahIM detaa| nanna vidvAnoM ke liye madA hI paThanIya tathA mananIya ho sakatA hai ki prayatna karane para bhI presako uma bhAga banA huA hai, aura isa taraha jainasAhityameM eka bar3e kI koI zuddha prati na milI ho, phira bhI mahAmahopAhI gauravakI vastu hai / ima graMthapara zrutamAgaramUrikI dhyAya jaima vidvAna sampAdako dvAga apanI orama unheM eka bahuta hI sarala tathA vistRta TIkA bhI upalabdha hai| kucha myaSTa karane kA prayatna jarUra karanA cAhiya thA, jo jo graMtha ke bhAvako acchA vyakta karatI hai| parantu yaha karatA hA parantu yaha nahIM kiyA gyaa| jahA~ rTakA samApta hotI hai vahA~ TIkA adhUrI hai-mAr3he cAra AzvAsa taka hI pAI jAtI hai, uttara khaNDake 244 pRSThapara sampAdakohAga yaha noTa bAra isa taraha isa campUka pA~cave aAzvAsakA kucha bhAga to jahara lagAyA gayA hai ki uttaraM TippaNAdAtathA annake tIna AzvAma vinA TIkAka hI par3e hue haiN| laMkrato malagrantho mudraNIyo bhaviSyati"-imame Age isa graMthako ukta TIkAka sAtha Ajase koI 40 kA bhAga TippaNI Adime alaMkRta hokara aapegaa| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 kintu pRSTha 267 ko chor3akara, jisapara TippaNIke kucha darzana hote haiM, zeSa samUce grantha meM TippaNI Adi nAmaatest bhI dikhAI nahI detI / isase spaSTa hai ki graMtha ke isa uttarabhAgake samNadana meM jaisA cAhiye thA vaisA parizrama nahIM kiyA gayA / astu / yaha graMtha mere adhyayanakA svAma viSaya rahA hai aura mujhe isake ukta saMskaraNakI azuddhiyoM aura truTiyoMse bahuta hI pAlA par3A hai / sAbhAgyakA viSaya hai ki Aja se koI 3-4 varSa pUrva mujhe, di0 jaina bar3A maMdira muhallA sarAvagI ajamera ke adhyakSa bhaTTAraka zrI harSakIrti mahArAjakI kRpA se isa graMthakI eka atizayazuddha prati milI, jo kaTina zabdoM ko TippaNiyosa bhI alaMkRta hai, sthUlAkSaroM meM 400 patroM para likhI huI hai aura pUrNa tathA zrI hAlata hai / yaha prati vikrama saMvata 1854 ke tapasi mAma meM gaMgAviSNu nAmake kisI vidvAna dvArA / likhI gaI hai; jaisA ki isakI lekhakaprazastika nimna pAparame prakaTa hai : paMkti azuddha pATha 1 vidhAnAmantreSu 12 sAlavalaneSu varSe veda-zarebha- zItagumite mAse tapasyAye tithyAM tatviSiyata ve jinAdhIzinAm / gaMgAviSNuriti prathAmadhigatenAbhikhyayA nirmitA (granthasyA) sya lipiH samAtimagad gurvaka padmAlinA pRSTha 244 13 dugratva 17 bhavaduHkha 18 vidanto'pi 20 sahAbhinivezasya 21 vitarkayataH zuddha pATha vidhAnA'maMtrapu zAlavalaneSu durgava 3 davaru 18 yA darzaya vasa 16 dharme mthIyAnAM mukhyAni vilokiTha [ varSa 5 isa graMthapratiko dekhakara mujhe bar3I prasannatA huI maiM usI samaya isaparase saMzodhana viSayaka noTama le liye the / hAlameM, merI yojanA vIramevAmandira meM honepara, jaba maiMne sampAdaka 'anekAnta' ko apane ve noTsa dikhalAye to unheM saMzodhana bahuta lambA caur3A honepara bhI yaha ucita jAna par3A ki use 'anekAnta' ke isa navavarSAGkame hI prakAzita kara diyA jAya, jisa se bahutokA bhalA ho ra vidvAnokI ulabhI huI gutthiyaoN sulake / ataH sampAdakajI kI sUcanAnusAra zrazrAma krama aura pRSThAdi-krama se graMthakA jo saMzodhana tayyAra kiyA gayA hai use anekAntake vijJa pAThakoka sAmane nIce rakgvA jAtA hai| AzA hai vidvajjana ima se yatheSTa lAbha uThAe~ge aura apanI-apanI graMthapratiyo ko zuddha karake par3hanekA Ananda lege ! isake sivAya, uttara khaNDakA milanA AuTa Apha prisTa hojAnese vaise bhI kaTina ho gayA hai, usake dUsare saMskaraNa kI jarUrata hai, jo naI zalIma tulanAtmaka TippaNiyo tathA upayogI pariziSTAM zrAdike sAtha susampAdina hokara prakAzita honA cAhiye, jisase graMthakA gaurava bar3ha ske| aise navIna saMskaraNake liye yaha saMzodhana vizeSa upayogI siddha hogA, aisI dRDha zrAzA hai / pAMcavA~ AzvAsa pakti azuddha pATha 20 mlucena dvitaya 20 suputa 22 citro bandhaH 22 yathA yaM bhavaduHkha vindato'pi pRSTha 245 grahAbhinivezamya iti tarkayataH anekAnta ruru yAdarzayat / ma rAja ( dharmasthoyAnAM mukhAni vyalo kiTa 5. parigrahIna nyAsta vai 60 6 pacitastato 11 tepu 13 maNimayUra 15 yogAsthiti 16 kucabhAra 20 bAhubala 23 vidhilayanA zuddha pATha mlucenAdvitIyaM supta citro vadha; yathA'yaM ca pRSTha 246 parigRhIta nyAzravaiH pacitAttano gateSu maNimaya yogasthiti kucumAra bAhubali vividhalayanA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa1-2] yazastilakakA saMzodhana paMkti azuddha pATha zuddha pATha paMkti azuddha pATha zuddha pATha pRSTha 247 / 11 sargA dakSiNa margA dvidhA''gamanya 4 pratyakSahutAzanA pratyakSahutahutAzanA mArgo dakSiNo 8 phalamtakakapu phalastavakeSu 15 zaktivinAzena zakti vinA'zena 11-12 raGgaliyu raGgavallipu 13 dehinIpu dehalISu 1 saMpazyatyAtmAnaM yaH pazyatyAtmAnaM 14 dRparaNazravaNama dRpaNopazravaNam 5 nirAzravacito nirAmravacitto 20 kugattrayapane jagattrayapate 6 'kSiNAmataHkSiNAmakSNaH svalakSaNaM 20 vidaM (1) mAnAyAH vindamAnAyAH hai kazadarzanAza kezadarzanAzanavinAza pRSTha 248 15 haGkAriNaH maGkAriNaH 13 vikIrga vitIrNa 17 bhaNDi 14 dyAne yadA tena yAne tadadyAne yadA tena / pRSTha 53 trijagatIH mya 3 paralokabhAve trijagatonnaya paralokAbhAve 55 vAdAvirodhasya vivAdAcigaMdhasya 5 kulAzrayai kuzalAzraya 26 bhaviSyanti bhaviAna 8 bhagavana bhagavAna tadanRcAna vipayagrahAH 17 tadanucAna vipamagrahAH 26 kRtAparAyA prayogA kRtaparApAyaprayogA 15 sadodite mahodite pRSTa 246 16 kaSTAziSTatA kA viziSTatA 2 vyatItya taM vyatItya 25 savargA sarvagoM 3 kAkatAlIya kAkatAlIyaka pRSTha 254 5 .likAmAlavAlikA -likA mAla bAlikA 3 prItayetA pratIyatA 45 nikaTe kuraTakulAya- nikaTotkuTakulAya siddhopalabdhiH koTara nikaMTe pRSTha 255 7 ca kadAcina cabAlabhAva kadAcita 15 rathakSoggIyantA rathaH kSoNI yantA 22 catanAM zani cetanAzakti gg:50 1. tatraca vivAdA tatra vivAdA 24 bhoga bhogya 10 kilavaM mAha mUriH kiva mAhA''muriH puSTa 056 24 gatakriyaH gato'kriyaH 3 kaTakatApisa prasaMgaH kaTakRtApi sa pramaMgaH 26 zrInAH srotA: 15 viSTi viSTiH 17 mohAvapari mohAvahapari 15 sacetanAna sacetanAta 20 bodhavaddhAnaka bahudhAnaka pRSTha 255 22 kimapara kimamara 1 mipastAviH mipastAvipaH 23 makarmabhyo tatkarmabhyo 1 tapaH prAyazaH napaH prayAsaH 27 pratyAmatihite pratyAttihate 7 korakA kogaka pRSTha-57 20 lokaH kliznAti lokAH klizyanti 4 kharo'kSNoH kharokSNoH 11 di garbhasya bhargasya hi 10 stana heto mtanahAto hotA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 5 paMkti azuddha pATha zuddha pATha paMki azuddha pATa zuddhapATha 16 kaSThA kAza 16 vismRtya vismitya 16 cittAcitta cittAccitta hATa 263 20 dhAtavaH buddhayaH 10 legvati lekhapati pRSTha 258 14 rAzrAvi rAzrAvita 3 yathAgnestAme- yathA'gnaH stAme 15 navalanAmyA navalbhanAbhyA 13 trayaM samAzritya trayamihAzritya 17 pApopayAgAbhyA pApopayogAbhyA 15 krnnm| amaMjAnatadartha kAraNAma / amaMjAtasadartha 17 pitAmahI pitA pitAmahI 22 dRrAgama durAgama 1- mvayaMnihita svayaM nihata pRSTha 256 24 vilayati vidalati 1 kiMciduSkRta kiM svid dupkRta 26 ata urva adha ucaM 1 bhagavana bhagavAna 6 prayukta pramukta * tulAM tu tava tulAntavat hai aciramamA nabha acigmamAmanna 5 mAmRgdhArava mAmRgvareva 14 nivedau tahata pari nirvadoddhatapari 8 nAdAtvikApavApaH tAdAtvikAvApaH 17 dakarmANa dalaMkarmANa padravatsu padravatsu mahatsu 25 vanitAmu garbha vanitA sugarbha 23 zItalAnalo zItalAnilo pRSTha 260 23 candanampando candanamyando 2 makArAdipatrayamya makArAditrayasya 10 yathAyathAprasiddhi yathAprasiddhi pRSTha 065 10-11 narAnmugyAttathaivA- nagana mukhyAn tathaivA- 3-4 taGkamarmaNazca taGkakarmaNazca nvatiSThata nvatiSThipana 10 bhavedatmavaH bhave'nutmavaH 14 nAmani nAmanI / 11-12 pravRtta ranyatrA pravRtta vRttaranyatrA 21 matiM bhartR mati rAjaputrI bharnu 1. vihitamamamA vihitamA 22 daMzaira daMzara 15 vatrAgatI vatrAgatA samAgato ca 24 valita calita 15 mabhAntarAma mabhAntarama 26 muneramasya 18 zAlyita zalyina pRSTha 261 23 digdhamUDha dida mRDha 6 mukurundI makurundI 23 bAndhavaloka bAndhava loka 13 niSTaviceSTinama niSTa viceSTanama 23-4 zraya, zrImAdhava khalI zrayazrImAdhava, khalI 22 nIyeta vamati nIyatA'camati 24 mAramuni mAra muni 27 vandAmahe vandAvahe : 5 devAdavAtAlokanena devAtAvalokanena pRSTha 262 myanda 27 spanda - vIravairi vIra vairi 27 savyasya bhavyamya 8-6 nenduphAnta nippanda mindukAntaniSyanda 17 vRttAntAni vRttIni 18 tAmanarghAma tAmanAma pRSTha066 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa1.2] yazastilakakA saMzodhana chaThA bhAzvAsa paMkti azuddha pATha zuddha pATha | paMkti azuddha pATha zuddha pATha pRSTha 273 4 munairmAnyAn munermAnyAt 3 tadA vRttihatau tadAvRtihato 12 vijayamUrtinA vijayimUrtinA 16 gvuka(?)bIjAdeH ruvRkabIjAdeH 14 laMkRtimata laMkRtimatA 20 samastasamasiddhAntA samastasiddhAntA pRSTha 268 26 vidadhAti javaM, jaivI vidadhAtyAjavajavI 1 paTurdodeNDa paTudordaNDa pRSTha 274 2 prajopadravadrata prajopadravodrata 2 jIveSu bIjeSu 6 sUtrasUtrapraveza sUtrapraveza 2 siddhAzcintA siddhazcintA 6 vyasanadAvA vyasanavanadAvA 4 rasavedhasaMbAdhA rasaveddhasaMbaMdhA 11 vyApanAH vyAkSepanAH 5 mananmAtra mananamAtra pRSTha 266 1 samyaktvabhAvanA samyaktvaM bhAvanA pRSTha 275 6 sarvadehinaH sarva vedinaH 18 vipattI tAM vipattI stAM 7 vilAnI vilAsinI pRSTha 276 7 nokaho nAMkuho 18 saMprati saMjAtajava maMpratimaMjAtajana # kAya ca 20-21 tadbhAva tadabhAva 13 kAraNA karaNA pRSTha 277 18 puruSo 5 tadvA na saMbaMdhataH tadvAnasaMbaMdhataH pRSTha 270 14 zruteH zruti zrute zruti 5. mokSaH itimokSA- mokSakSaNa iti tAthAgatAH 17 tadvidhattva tadvatmavidhatsva vamarA stAthAgatAH pRSTha 27 10 pare brahmaNi parabrahmaNi 3 meyo'numAnataH meye tu mAnataH 4 pramANataH pramANatA 2 yukti yukti 18 jIvasya jIvatve 25 zraddhAM zraddhA 20 [vi mAnayoH samAnayoH 26 jAyeta jAyate pRSTha 20 pRSTha 271 2 rUpAddhayAtmA rUpAdyAtmA 15 TaGkasUnA ukasUnA 17 nuvartitvaM 21 mugvAni de mukhAgranirbhaye 15 nirmalam nirbharama pRSTha 272 2 sukhaprAyau sugvaprAyaH pRSTha 281 5 bAdho vA bodho vA dApa 6 middhasAdhyaM tayA middhasAdhyatayA 16 nikRtyate nikRtyate 15 tathaiva tavaiva pRSTha 16 ca ghaTeta ca na ghaTeta 16 hyaratnena hyaratnepu puruSayoH dvipe nuvRttitvaM Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 anekAnta [varSa 5 paMkti azuddha pATha zuddha pATha pRSTha 284 1 nizcaye nicaye 1 madapakSI madamaSI 2 mukhyapaTA mukhapaTA 6 tadA vAya tadAvazya 7 nirbharaM pramolA nirarbhapramIlA 8 prANinA prANinAM hai svaH zreyasi nimittam zvaHzreyasanimittama 10 yadyevaM tarhi yadyevaM sUreH tarhi 14 parityAgena parihAreNa 14 phalAdipattiH phalApAditApattiH 15 nAryamiti nAcaryamiti 16 kAlapaNaH kAlakSepakSaNaH pRSTha 285 1 kakU rotkIrNaH karkarotkIrNaH 5 janasamavasthiti janasthiti 5 manohara manorahasya 13-14 zamathAvasatha samathAvasatha 23 aSTAhraparva aSTAhrIparva 26 caritrA cAritrA pRSTha 286 1 piGgala 3 parIkSyAvahe parIkSAvahe 6-7 kAzakuzA kuzakuzA 8 mAnasa manasa 6 pravRddhavRddhatA pravRddhatA 12 calacamU calamUla cakravartino cakracakravartino 13 nAmayA nAmadheyayA 20 mavalohalA malohalA pRSTha 287 3 yajJe yathA yajJairyayA 10 atastattva aMtastattva 16 zopaM zuSka zoSazuSka 22 dhavalaiH prabalaiH paMkti azuddha pATha zuddha pATha pRSTha 288 7 lokanakautukAya lokanakRtakotukAya 16-20 samAsRjatsamAptaviSTa samAsajatsakalaviSTa paniviSTa 20 ceSTaH / sa ca ceSTaH saca 20 dravAdvipalabdhaH dravAvipralabdhaH 23 varaM kaMjaraM mAyAmaya varakuMjaraM mAyAmaya __ pratighe (?) stAghe pratighe'stAghe 25 mAtramantra mAtra 27 vyAghravyati vighnavyati pRSTha 86 2 prasavAH prabhavAH 5 bhavadaze bhavaze 6-7 kRtazaMkatAbhyAM kRtasaMketAbhyAM 12 kArtizcAlpaM kIrtazcAlpaM 18 sUtrasahasra sUtrasara 20 prabandhanA- prabandhenA24 vAhanAhutIkRtA vAhunA kRtA 27 varjitoNitaprajJaH varjanorjitaprajJaH pRSNa 60 3 ityudAhatya ityudAramudAya 4 manvarthaka manvartha 8 pradIpadIpti pradIpradIpa . lokyopaTakya lokya mamupaDhAkya 13 trApAzikSama mayAsipama 13 kathamayaM kamiyaM 14 niSeke'smina niSekye zikye'smina 14-15 kuNThakueTa paThana kuNThakaNThaM prapaThana 15 gamane / na gamanena 17 enAM sAdhayAmi etatsAdhane 22 tanUdbhavati / nirvizeSa- tanUdbhavanirvizeSapoSita poSita ! 26 tAzaMsanaH tAzAsanaH 26 layini saumanasava- layitasomanasadayini nodayini piGga 12 cakra Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] yazastilakakA saMzodhana rekhAde hAse paMki azuddha pATha zuddha pATha pRSTha 261 12 dhenu ne dhenurvane 13 ucyate ucite 24-25 mtirnnggmtiH'| matiH / anaGgamatiH pRSTha 262 4 kilahRdaye vikalahRdaye 8 hAsye 10 bhibhavA bhinavA 12 pramANa prathamAna 16 smaramavalana sAraskhalana 18 bhavanA bhuvanA 16 pAlindI pAlindI 20 vidyAdharavinoda vidyAdhara vinoda 22 mRtadruti mRtati pRSTha 263 2 mArgAddhi pratinivRtta mArgAddhanivRtti 6 madamadanena madanamadena 16 gRhIta sugRhIta 24 pitaraM tAM bhavantaM pitaraM mAtaraM ca tAM pRSTha 264 5 saMvAdi saMvAda 6 AdApavAdi pradoSavAdi 7 yena zaktaHzrutAzayama yanna zaktaH zrutAzrayama 8 yantu jantu 19-20 vasarasya prabhoH vasarasya rorukapurasya prabhoH 22 zuNapAtre naeNapAtre pRSTha 265 2 bhAvanaikazo bhAvamanekazaH 4 dhipanAdAdhIna dhiSaNAdhInaM 5 mAlokya mAgatya 6 niyataM tama nipatantama 7 zcaritraH zcaritra 8 citopacAra citopakAra 11 bhidyAta tighAta paMki azuddha pATha zuddha pATha 13 ityupakuSThA ityupakraSTA 14 rekhA tade 16 bharmibhrami bharmibhrama 20 yattridivo tridivo pRSTha 266 24 gaganamana gaganagamanA pRSTa 67 1 mantinI sumatisImantinI 5 jJAto'smi jJAtavyo'smi 8 patirjina yati-jina 12 sapakSAsamakSA sapakSA samakSA 27 sarvasvasamAH svapara sarvasva samAsva / para 27 prakramAse prakramA'se aase| pRSTha 268 4 sasyAGkara zaSpAGkara 7 paThyante prapaThyante 12 mavikalpa mavikalya pRSTha 266 5 nastadAnI nastadidAnI 6 parokSa parIkSa 7 jinAparyaGka jinAsInaparyaGka 12 rokSamAla rAkSamAla 12 yomamudrA yAgamudrA ambhogavA ambhobhavovA 22 pragItA pragItA 23 smRtya vismaya smRtyA'vismaya 25 kalpitamRtA kalpinAmRtA 27 jalajaTila jAlajaTila 27 prabhAvama, prabhAprabhAvama, pRSTha 300 3 miti gambhIra matigambhIra 6 cAmaropacara cAmaropacAra 10 prabhavAH prabhavaH manvagbhRta 13 anizavana animipavana 14 gocaro nAbha gorocanAma 13 manvagbhUta Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 paMti azuddha pATha 15-16 avAlakapAladala kalApAlavAla 20 suravarma 26 nizamya te 27 vArtA bhadrA 2 mardIti 3 svApateza 7 pratimazeSataH nilampA 14 pratibhAtAva 18 vividhaprakRti 25 kalyaparamparA 2 pAditaH 14 gandhatAm 18 nagAstra 20 vidUSa 24 lipti 24 karasya pRSTha 301 1 sUryo 2 kiyadrahana 25 talagArA 26 madbhutamadbhutadyota pRSTha 302 pRSTha 303 11 'smAddevagRhe 12 ityayAcato'pra 13 priyatama 15 yatIza, na 17 yatIzAnAm 18 devapraha 18 mabhyarthakalatra 27 durvANIkAH mardI kapardIti svApateyeza pratimamazeSataH zuddha pATha avAlakapAdalalAlavAla | sura nizamyante vArtAsbhadrA nilimpA pratibhAto'va vividhakRti kalyANaparamparA pAditAH gandhitAm naGgAtra vidUSaka lita karasArasya talAgArA madbhutadyota sUpa kidavasAnaM gahana devagRhe ityayAcata / apra priyatamaH yatIzAna, yatIzAma anekAnta devagRha mabhyarthya kalatra durvANikAH paMti zrazuddha pATha 2 3 4 kairavArjana 7 notsUrpe 13 saddarzanAd mAyAmoha tena bhAvena 3 vizrAsi 7 vyurgAvega 10 samAsa 16. vikIrNa mAnAneka 23 naravaraH 24 sAdhu 15 25 kaM ca bhUSA 8 sArAsmRtaiH 16 sAnAyA 18 nyUnAni 16 kRtodakaM 22 yAdvayAta 25 samAhUyatAM pRSTha 304 5 sadAcArAkhilaiH 14 lambataruH virakti 3 lezayAH 6 6 kuntakalApA tapasaH zrI pRSTha 305 20 mAnAnaka 22 matibhItI vismitA matibhIta vismitA ntaHkaraNaH mAyAmoSa stenabhAvena kaivArjuna notsapeM pRSTa 306 zuddha pATha pRSTha 307 pRSTha 308 7 pathanA 11 mano no muni darzanAd vizrANayasi vyutsargaveSa samAsta vikIya sadAcArakhilaiH lambanataruH virakta kaNThabhUSA 'ntaHkaraNAH naravaraH saparivAraH sAdhu sArAmRtaiH sAdanAyA nUnamanUnAni kRtodarka yA'zraddhAta samAhUyantAM [ varSa 5 jalezyAH tapaH zrI kuntalakalApA paghanA manomuni Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] yazastilakakA saMzodhana paMkti azuddha pATha zuddha pATha 15 vidhinI vidhinA 18 mAsayya mAzayya 18 vicitsA vicikitsA 20 prakAmaM zakalita prakAmazakalita pRSTha 306 15 manavAptavatI manavApnuvatI 17 masmanmaya (ta)- masmanmanomatha 18 prArthanaM kathaM prArthanaM 18 manaH paricchadacchAtra manaHparicchadaHchAtra 21-22 sattvanirUpaNa sattvasvarUpanirUpaNa 26 sakalAkalApa sakalakalAkalApa 26 'vadhipayodhi 'vadhibodhapayAdhi pRSTha 310 7 kapaTakapikaTamanmAno phapaTapiTaka manmano 6 svecchayecchayAgaccha svecchayAgacchAmi tadAgaccha 10 prajJA bhagavanaH jJAbhagavataH 21 -tmAyasamUhena -mAyasahAyasamUhena 24 mahinyAnugastaM mahinyAnugatastaM paSTa 311 1 mlAyamAnalAvaNyaH mlAyallAvaNyaH 3 kRtavati sati priya kRtamatiH-'priya 7 vidhAyipAtraM, vidhAyidhAmapAtraM putra' 52 mAnanditanirokSitA mAnandanirIkSitA 22 kIrtina kIrtana 24 virahAyazcarI vihAyazvarI 26 pariNamatA pariNatA 26 mRlAvalaya mUlAlavAlAlaya pRSTha 312 1 manmano etanmano 4 priyapatnI priyaputrI 4 nAma saGgA nAmasaGgA 20 nitAntaM tIriNI nitambatIriNI 11 vyApadaM tasya vyApadantasya paMkti azuddha pATha zuddha pATha 21 prajJAvajJA prajJAvajJAbhyA 23 dUriti durita 25 mAvasAya mavasAya 26 cAraNaRddhiddhiH cAraddhivRddhiH pRSTa 313 6-7 sa tatra sattatra 21 sthAni niloca sthAnini loca 23 piriDate paNDita 25 sampannahIyamI saMpanmahIyasI 27 rAjA rAjA ca tAM pRSTa 314 5 nivarya ca nivArya avadhAryaca 7 jaDItaH jahAntaH 15 pratipraNaya patipraNaya 16 mutmatu mutmatta 16 mAlapya mAkalayya 20 dvitridina dvitra dina. 25 samayavitryA samayasavicyA pRSTha 315 1 dyutigatividyA gati vidyA 2 nAmbarazcakraNa nAmbaracaracakreNa 2-3 bhyutthAnAdi kriyaH bhyutthAnakriyaH 7 zaraphara8 nAstimiva nastimita 6 sambhUta sambhRta 10 zayananicayaiH sainyAnacayaH 20 viSTapat tiSThipat pRSTha 316 10 saMyatAt mayatAna 14-15 balinA linA balinA 17 munizatI munipaJcazatI 18 mahaddhipuSaH maharddhijuSaH 21 dyAnodyoge dyAvodyoga 21 saMbhavavi saMbhavi Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 anekAnta [varSa 5 paMkti azuddha pATha zuddha pATha paMkti azuddha pATha zuddha pATha 23-24 vilakSmIkRta vilakSyIkRta 27 viraJca ivoccAra virizcarivoccAraNa pRSTha 317 27 vayasi ca vayasi vapuSi ca zrAddhA pRSTha 321 10 dhikyavAcaspatI dhikyavAkyavAcaspatI 4 pravRttiH vRttiH' pravRttiH dattiH' 12 kujadvijAH kujAH dvijAH 6 pUrvAprakRta pUrvIpravRtta 18 'tivAdyaM nagara 'tivAhya bAhyanagara 11 balinA bale! na pRSTha 318 14 virodha virocana 1 dhAroddhArA dharoddhArA 14 iva krameNo ivAkramaNo 5 mAyatitaH mApatitaH 15 sarvatazco parvatasyo 5 sabhAjanakara sabhAjanasabhAjanakara 16 vedikAya vedikAyAM sUkSmaNa 18 sUkSaNa cetaH maM cetasaM 25 padmAsya padmasya mahApadmasya pAdAravinda pAdAravindaH khalatAlatA 21 khalatA pRSTha 316 4 samana samarthana pRSTha 322 6 nephayodhana nekAyodhana 6 hetubhayAt hetutayA 8 abhyarNamitrINa abhyamitrINa 14 padArthepu vA padArtheSu 8-9 balinAbdhimadhye balinAdhvamadhye 18 vinAzAvinA nizAvinA 14 aka (?) alakaH svAmina balaH / 21 tadAdhigamA tadadhigamA 15 vinayAya vinayanAya pRSTha 323 16 cAturmasI cAturmAsI 4 rakhavAkyaiH rekavAkyaH 25 janotkarSa janyotkarSa 6 bhUpiNaM pRSTha 320 7 bhayAt bhavAta 2 zramaNa zravaNa 8 bhIti bhItiH 78 bhivamasthitA mivAtmasthitA 11 zrutivrate 10 gurunidezavRtti gurunidezapravRtti ca pRSTha 324 11 bhIti bhitti 24 vAtmAdyomava vAtmA'dyomeva 12 kSetrastatra pAta kSetrasUtrapAtra kiMcitadoSNyaM 15 yAmakarSa 26 kiciduSNaM tu yAmape 16 NApyakampita NApyAphampita pRSTha 325 16 asaMkhyAna prasaMkhyAna / 6 puNyAyAbhi puNyAyApi 22 sahasA sahame 6 pApAyAbhi pApAyA pi 23 nRpatimavamatya nRpati cAvagatya 11 mukhaM duHkhavidhAtA sukhaduHkhAvidhAtA 25 vakAzapradIpa vakAzaH pradIpa 16 pracArajJaH prasArajJaH 25 dhvanitRtIyena dhvaniH tRtIyena 20 pravRtticiti pravRttivini bhUSaNaM zrute vrate Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] yazastilakakA saMzodhana pRSTha 334 sAtavA~ AzvAsa paMkti azuddha pATha zuddha pATha paMkti zrazuddha pATha zuddha pATha - pRSTha 327 16 mahAmatsyaceSTitA he mahAmatsya ceSTitA 2 kaTakaceTaka caTaka ! vephaTa pRSTha 333 3 parakramA parAkramA / 3 viniSpandi viniSyandi 6 tyAgAH mahoDumbara- tyAgaH sahodumbara paMcakaH - yAcata bhogvaan| yAcata / bhagavAnapipaMcakAH / 16 cito'pi citto'pi 7 zruteH zrate 25 vazyakamA vazyamA 6 mantrApadhi mantrauSadha 26 vidhurasaGgatiauM - vidhuradhIsaGgairmAtaGga. 10 sarvAna savAna rupabaddhaya ruparuddhaya mutsargi kAla mutsagekAla pRSTha 328 6 vidhAnaH nidhAnaH pRSTha 335 21 majjana saMjana 4 siddhayaH zimbayaH 22 celAlopaM celakopaM vAcA pare vAcA'pare pRSTha 326 pRSTha 336 3 kasya vazyaM kasyavazyAM 13 kuryAdayaM tu kuryAdajaMtu 4 itpAdya dutpATya 16 dhIndriyA dvIndriyA 5 cirannAya (?) ciratrAya 23 tathaiva .. tattathaiva 25 pApazravA pApAzravA 15 dveSTaH pRSTha 330 17 matra hiMsA matrAhiMsA 21 vRtibhiH vratibhiH 16 vihAraNaH viharaNaH 22 paratreha ca paratra ca na 20 pariSadvarSa paripadvarya 23 kutapA kutupA 21 mithyA mithyAtva pRSTha 331 23 dita (?) dI ditadIrgha 23 dharmadhiH dharmadhIH 26 niH sUkAzayavayasya niHzakAzayavazamya 26 dito dyAvendigamadyAM- ditIdyAvendirAmanyAM- 27 rApattyAM rAyatyAM kAkAnyAM puricArvAkA kAkanyAM puri zrAvakA pRSTha 338 pRSTa 332 3 samApatitaH samApatati 2-2 jAGgali jAGgala 4 prApnopi na prApnoSi 2 nirvaharaNA nibarhaNA 6 kAlakSepa ukAlakSepa 6 mahAdeva mahAdeha 7 kAraNaM karaNaM 7 bhUpAlo bhUpAlo'pi 10 asamastaka astamastaka 6-10 nidrAyatto nidrAyato 13 ghaTeva ghaNTeva 12 niSkAmanni niSkrAmantaM ni 18 madhyAnumocita nizcayA madhyAnugamocinizrayayA 12 maMpAtanacetAMsyapi saMpAtaratacetAMsyapi 23 vizvaguNo mahA vizvaguNAmahA kiMnu Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 anekAnta [varSa 4 pRSTha 344 paMkti azuddha pATha zuddha pATha paMkti azuddha pATha zuddha pATha 25 prapAlikA prapApAliphA 10 kvoccAlito kvocalito pRSTha 336 13 rociSyati ropiyati 5 sthapateya svApateya 15 manmano zreSTini manmano 1 prativeza pratiniveza 26 cApena mayA ca stheyA vApena mayA ca mthayoM 11 paruSa parupavapuSa 27 phalpayateva kalpalateva 12 juSTamA jupamA pRSTha 343 13 jasUvAra janavAra 3 zokAvatasthe zokAvasthe malinI kalinI 8 bhAjAnujA bhAjA tujA 16 duSputreNeva duputreNyaM 11 dhvajAnAmabhAjanaM dhvajanAmabhA 17 'maivaM 'munigupta, maivaM 13 zarapratI zaraNa-pratI pRSTha 340 14 ramArUpa sArarUpa 2 metasmai matasya 15 maMsAra saMbhAra 6 bhagini bhaginI 20 prApaNika Apagika 7 paThopa peNThopa 13 tamanaM tamataM 4 mAdhana sAdhana 13 mupazrutya mupazratyA zritya ca 5 sabhajat mabhajat 15 sabhAginIkaM sa-bhaginIka 13 nivezena nidazena sarva rAyi (=dhane) 17 mupaharA 15 sarva rAjJi mupahvaragahvarA 21 stanAbhi stanIbhi 23 basibhAsi vataMsabhAgi 4-5 saundarya saundaryodArya 26 asyendirA akaroccAsyendirA 6 sunRtA sUnRtA 27 makarandaparityakta tyakta 50 bhANDana bhaNDana pRSTha 341 10-11 bharIra bhaTIra nijasanAbhi 1 puNya 16 nijAsanAbhi paeya kAmadaM kAmandaM = mandiraM 16 iti puNya shlokaaH| iti prapaJcaH prapaJca potapAtrasya 26-27 potrasya makAnasyAM makAnasI 27 yadbhaviSyatayA yadbhaviSyattayA 14 nispanda niHspanda pRSTha 346 23 rUpada kUpada(jAmAtRdeyaMvastu)/ 1 kSapariNa carama kSayiNi carama 24 devasamakSa devamukhasamakSa 6 jamaraNA janamaraNA 26 mucchrAya mutthAya 7 tIvAtamana tIvAntarmana 27 zrImati zrImatI 14 javAghAta ghavAghrAta pRSTha 342 16 mahAnurodhena mohAvahAnurodhena 2 saMketa saMketaM zrImateH zrImataH 7 tAta tAta yathA tAta yathA 22 velameva valamevaM al anant anital india pRSTha 345 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa1-2] yazastilakakA saMzodhana paMkti azuddha pATha 24 nAyyamatiH 25 ivAsti zuddha pATha nAryamatiH ivAsitu khAteyene 2 moSamauSa meSa moSa 7 sadanam samama 8 tyatra cAsyeva nyatrAmyaiva 6 yadi matadataye yadi ca yadvataye 10 parivartArtha parivatA 14 nukrozAnni nukozAbhinivezAni 14-15 manmanasaMdhAtri ammanmanaH saMvAtri 16-17vyAhArAkaNThapATha- vyAhArAkuNThapATha kaThoranAlaH kaThorakaNThanAlaH 16 menakakucanA manakakucarA 26 kruTi kukkuTi 21 kuTTinI kaTunI __ zvastyehAni astyehani 26 rAjJAdbhatA zAmarAjA amRtAzI pRSTha 348 4 paricayAni paricaryAcaratnAni 7 cetasi ca cetasi vacasi ca 1 stinI stibhI (hRdaya) 12 mUmI sUrmI 16 tadevaM taveda 16 vizro vAtyA vimrovAtyo 'nugraho'nugraha 'nugraha 25 pradRtAni prahatAni mArmikRtakazala mASTiH kRtakalaza pRSTha 346 2 kaniSTaH kaniSThaH 3 dAhaye'nvapAye dAhe ye'nyavAya 4 pradhAnAnidhiH pradhAnanidhiH 15 kaMvalazruti kevalizruta paMkti azuddha pATha zuddha pATha / 25 jJAte yenai / 26 caraNamaMgalasya madhupi kSuNNazUrNamaMgalasya pi pRSTha 351 1 sthaloddazanA sthaloddalanA 2 pariNItA paripariNavA yogyamidaM bhogyamidaM 7 mupadAnaM kulaM mupadAnukUla 1. pravAlhIkA pravahikA 26 vogha bodha pRSTa 352 5 daNDastvasya daNDastasya 1. jaMghArika jaMghAkarika 12 dvAramandire dvArapadire 12 prayupariNayA prayuktapariNayA madvAma zAlini vAlA maddhAmazAlini jvAlA 2. mekAyata makAyana pRSTa 353 kaddhi 5 prasUtirvasumatI prasUtivasumatI vasumatI 7 matI vrato satIvrato 15 samAdhigAsave samAdhijigAMsave 15 candramAbhyA candramaH samAbhyA 16 ana 18 sargAdhiyo margadhiyo 20 masivagauravo mambhasi gauravo 24 smAnamadharadhAma maMni tmAnamAtmAnamadharadhAma dhAnaM na mNvyeym| sNnidhaanNnsNbhaavyeym| 24 dhanAnto bandhanAnto 26 rAjyabhare rAjyabhAre 27 mamidha mamitha pRSTha 354 1 muragaNayugalaM bhUrNAyuyugalaM havyavAhana havyavAhavAhana 4 mupasadyAhasvaHmaMpAdya mupasadyApAdyapa 4 surabhramutra mugbhraputra pRSTha 350 27 bhavanmAnyA 22 maNDana bhavenmAnyA bhaNDana Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 pani azuddha pATha __ zuddha pATa pRSTha 358 14 yajJArtha yajJArthe 21 labhyamAnAH labhyamAnAn 25 zAstAMstAnhatvA zAstAMstAnasattvAna hatvA pRSTha 356 1 havyakavyakarmabhiH havyakarmabhiH 2-3 zociH kleza zociSkeza 6 muktvA hitvA 12 yajjAtvaiva yajjAtyaiva 21 jalpavAna janmavAn 26 yattau stA yattau na mtAM pRSTha 360 paMkti azuddha pATha zuddha pATha 1-10 nikarambamutpAdya nikurumbamutpATya 14 padezaH pade zadaH (gataH) 16 smaraNaparyApta smaraNaH paryAta 20 prajJaH20 vRttayo pravRttayo 21 zAntipauSTi zAntikapauSTi 23 prAcAryanita AcAryakaniketa 24 'pyathA 'pyarthA 25 nedamastu kAraM nedamastuGkAra 27 mAnayonikaSa mAnayorAvayonikaSa pRSTha 355 8 pAdyabuddhathA pAyabuddhathA 16 mAnepsIta mApsIt 21 vazeSA baseyA 22 ityAtmAna ityAtmanAtmAna 26 yathAyathaMvada yathAyathaMvada yathAyathaMvada 26 badule vahale 27 prajAprajalpa prajalpa pRSTha 356 16 durAcAre kSaNakSubhita durAcAreNa kSubhina 17 vAsau 16 tAndhmAto tAdhmAto 16 yazA vazA 22 tAro mahAnkaeTha tAraM kaNTha 22 puruhUtolvaNa purupUtkRtolvaNa 22-23 vizvaradyuSThA visvaraghuSTA 27 pratiSThI pratiSThA pRSTha 357 5 bhavAn sama bhavAn SoDan sama 8 nijarUpA jinarUpA 1 samite 10 piziphApisvApana pizitakApizAyana 10 prasAdaH prAsAdaH 14 zeSa dhiSaNA zeSadhiSaNa 7 muktA 12 vRthAyeti 13 paure bhAgyA 21 asyAticAra 26 vyavahArAnugaH muktvA vRthATya ti paurobhAgyA asyAticira vyavahArAnurAgaH pRSTha 361 vasau .8 matasiddhi matakAryaghaTanA'siddhi hai dhAtrI sandhAtrI dhAtrI 12 dhAttavidha dhAttathAvidha 14 taptamavayasorasayaso taptavayasorayaso 14 saMgatyAya sAMgatyAya 20 maparastyabahi maparasya bahiH pRSTha 362 4 tyevatyeva tyeva 7 vacanai baccatrai 8 vAstubhizca vAstubhirvastubhizva 14 yeyaM jheyaM 23 dhAnyadhipA dhanyadhiyA pRSTha 363 11 spanda syanda 18 palambha palammA 21 spanda syanda Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] yazastilakakA saMzodhana pRSTha 368 paMki azuddha pATha zuddha pATha 26 gopAyate gopAyyate 6 nItivinA nItirdhAvanA pRSTha 364 13 vilayaM vilIyaM 4 tayAnumatA hi matA hi tanayAnumatAhita 22 mupaprotavyam mupadrotavyam 5 vAsareSu bAsureSu (=pakSiSu) paMki azuddha pATha zuddha pATha 12 mekhalasya mekhalasya prAleyAcalamya 23 sahAjisaM sahAtisaM 13 ni:zeSakunta niHzeSazakunta 27 vikrINAte vikrINIte 1718 mamAnukaNThA mamAkuNThA 24 tathA diSTo tadA diSTo pRSTha 366 pRSTha 365 7 pravAdhAvasaMdarzana pradhAvasaMdarzana 10 nikRtti nikRti 8 vidhAya yane vidhApayanne 12 pAtAla pAtAlA 10 yuSaH puSaH 13 mavAnIyAM khaTvAyAM mavAnAkhaTvAyAM 12 mAnayAmAsa mAnAyayAmAsa 14 bandhe vandhye 13 sambandhaH sagandhaH 15 jIvinI jIvanI 13-14 mapatatA mApatatA 16-17 yakSiNI pakSiNI 17 phAyamAna sphAyamAna 16-20 tadvayana tadudvayena 16 zokamanAya zokazamanAya 20 rucirapravAso cirapravAso 16 tatastvayyapyetAH tatastvayApyetAH 20 puro vane puropavane 20 saMgrahItavyA saMgRhItavyA pRSTha 366 21 yAtraNAM yAstUNe 3 bhavAnaitihyanikaraM bhavAnetadvyatikaraM 22 tatopadeza tAtopadeza 6 dantamAkhyat gatamudantamAkhyata 22-23 mavazyan mavasyan 6 marpotkarSagatamusthA marSotkarSasthA 26 puropasnAtAyAgataH puro'pasnAyA''gataH 8 prahlAda prasAdana pRSTha 370 12 tava huMkRta na bahukRta 8 dAsI vAsI 13 satRNa indriyamasthAnaM indrayamasthAnaM 8 niSpapAta narakanibandhaH narakaniSekanibaMdhaH pRSTha 367 10 na prApti nAApte 13 prakAma malobha prakAmaloma 16 dhanaM na yat dhanaM nayat pRSTha 371 25 atha saMgha aghasaMgha 8 sAMparAyapravardhakAta saMparAyapravardhanAta 25 vartavartagaH vartavartagam / 12 suhRtAM mAThavAM pAzvAsa pRSTha 372 saMbhogAya vizuddhayartha snAnadharmAya ca smRtm| 3 sevyAtha niyamo sevyArthaniyamo dharmAya tadbhavetsnAnaM yatrAmutrocito vidhiH / 10 nityasnAna' padyase pUrva ninna padya chUTA huA hai|:- 12 saMspRSTe maMmRSTe satriNa nipapAta 10 suhattAM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 vihatya tuSyati paMkti azuddha pATha zuddhapATha paMkti azuddha pATha zuddha pATha 24 vihatya 6 trayasya puraH jayapuraH 26 saMplutaHsvAntaH saMplutasvAntaH 10 pacarito paracito pRSTha 373 21 gaNyapaNyA gaNyapuNyapaNyA 4 rUdhasya rodhamyaM 22 pAtanamaskANDa pAtanatamaskANDa 13 hetudhIstatra hetu/statra pRSTha 377 23 prathama prathamAna 6 nibaMdhabhaya nibaMdhanAbhaya 27 ceti caite 13 kinIdharama kinInidAnamedinIdharama pRSTha 374 14 taruH kalpadrama tapaH kalpadma 15 maddhImanAH 5 datizayavirAjita datizayavizeSavirAjita | saddhIdhanAH 16-17 zamAnizapAvanasya zamAtizayAvasAnasya 6 gaNapramukhamahAmuni gaNamahAmuni pragAyaH 11-12 pravardhanikAmadhye- pravardhanakAmadheno.avIci 24 praNaya nIravIci pRSTha 376 15 bhokSyati 21 phIcanamadevA kAzcanamasmAdevA 17 zAstramanI zAsturavI 21 makhilabala makhilamala 24 matha rajaHprApta magharajaH prApta 22 masamasahAya masamamasahAya pRSTha 380 25 samarpayanta mamaparyanta 6 dhAnordhayaH dhAnardhayaH 25 malaghuvyapadeza malaghuguruvyapadeza 8 dadhatI "ratnAkaraH daddhatA 'ratnAkarA: 27 bhuvamAziraH 13 sAdhvIkRtI sAdhvIkRtIH pRSTa 375 pRSTa 381 7 udigetodita uditodita . zriyeva zriye vaH 8 adhyayanAdhyAya adhyanAdhyApana 5 sthilInA sthitInA hai dvividhAtma dvividhAtmaka 11 dehAgame dehArambhe 11 ravindanImithyAtva / ravindinImithyAtvamahA 6 mapamayacitto mayamapacittI 12 ziSyasaMpadA ziSyapraziSyasaMpadA pRSTha 382 18 mArgaNa mArgamArgaraNa * yasminneSa yamminnaipa 22 prIta prAnta 24 karotu tanotu 23 vratavidhA vratavidyA sUpa pRSTha 376 26 vihitodyamaH vihatodyamaH 2 pravaha pravAha pRSTha 383 2 caranita caranaranita 10 kalpitArthe kalpitA 4 kAmanacaritra caritra 16 votmAhinaM votsAhinA 7 laihike sukha 25 tIramArgamnAnA tIramArgA snAnA vadhIrita vadhArita pRSTha 384 hai rasi saha rasiruha 1 bhUyaH bhuvanaziraH laihikaMsukha bhUpaH Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] yazastilakakA saMzodhana pralApo vadeyaM paMki azuddha pATha zuddha pATha paMkti azuddha pATha zuddha pATha 17 pralopo 26 videhi vidhehi 18 vyApAragilasaH vyApArigalam pRSTha 360 20 vAdanAda vAdyanAda 16 matisthapuso nAda matispaSTaM sanAda 21 lakIrNa kulakIrNa pRSTha 361 pRSTha 385 6 mamnAtayA magnatayA 1 pAdapAdapA tpAdapA 11 citta... citta citta 7 timunta vimuJca 13 ga. jyoti jagajyoti 15 vamare vasaraM 16 vAkSamitva nAkSamitva 23 bhaktayA neta bhaktyAnatA pRSTha 362 pRSTha 386 16 ca tathA'nyatra' 'yo- 'pi tathA'nyatra yathA14 rayaM riyaM vizet vizan 16 hetordharmA heto dharmA pRSTha 363 21 mame sa me 21 bhUmaino bhramaino 22 mithyAstAstanu mithyA stAnnanu pRSTha 364 pRSTa 387 7 mAdazI mAizAM 4 vaidagdhA vaidagdhI 12 teSAM . 'yatrA teSAM dinaM yatrA 10 ca deyaM | 14 (itypaapH|) (ityapAyaH / ) 11 namaskurute "svasthama na kAmaM kurute svasthama / 24 niSkriya pratipayate niSkriya yogmaacret|| 14 guNamaghaharaNa crnnprvi|gunngnnmghhrcrnn, 25 'prakSINobhayakarmANaM' ima pAke pUrvameM chuTA pravi huzrA padA:17 nAdharaGga nATyaraGga vilInAzayasaMbandhaH shaantmaarutmnycyH| 16 nakha "kAnta nabanakSatrakAnta dehAtItaH paraMdhAma kaivalyaM pratipadyate // 25 vipati viyati pRSTha 367 26 deva sya deva kasya 11 reka' 'veSaH rekaM paraM veSaH pRSTha 388 pRSTha 368 3 tatve (?) pu tattvakeyu 10 idaM maMtraM 'nantacetasaH imaM maMtraM nanyacetasaH 7 niyamagRhAdi nipa-gRhAdi 18 saMgama saMgame 10 dvijasUtra hi sUtra pRSTha 366 13-14 svAMzayati / tamudi svAMzapatita-mudi 15 zivorjaH... zivo jIvaH 18 nayanAGkita nayaniketa ... pRSTha 400 20 rahanti haranti hai dhUmavanirvameta dhUmavanirvatet 24 tasmAdbravImi tasmAdavaimi 14 karAGgaThe rekhA karA' guSTharekhA pRSTha 386 15 vuryurnA kuryAnnA 12 saMstute maMstute 18 navAkRtina"phampatiH na khAtkRtina"kanpitiH 23 lAlAlIlA 20 kekvdiikssnnm| kekrviikssnnm| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa4 paMkti azuddha pATha zuddha pATha paMkti zrazuddha pATha zuddha pATha 25 pravihArihAri pravihArahAra pRSTha 411 pRSTha 402 7 nivRtto dharma nivRtto'dharma 1. tannarantayatithi... tannarantaryamAntarya 13 yathA nADyaM yathAmnAyaM tIrthanakSatrapUrvakaH tithitIrthakSepUrvakaH 16 cetoH cetaH 13 nivRtti nirasta 18 gIyate gIyate pRSTha 403 16 sa tuSyakSa manasyakSa 3 dve tyAjye vasunIsmRte dvau tyAjye vastuni smRtau pRSTha 412 1 zrayAzrayaH zrayaH zriyA 4 prAhurnanu prAhuna tu pRSTa 404 6 pravRttAkhyA pravRttyAkhyA sarvaH 21 yaH zarIriNoH yaH zarIra zarIriNoH 15 prabhRtaM pramRtaM (=jIrNa) pRSTha 413 16 mantrAtIta mantrAnIta 7 samuddezya samuddezyA pRSTha 405 21 prANAyAmAyateta prANAya yateta 7 vidhAyane vidhApane pRSTha 414 15 razanAdirvA rAmanAdirvA 3 vadAyuSi vadAyuH 15 eva hi| eSa hi / 17 vicAro 'vicAro pRSTha 406 17 vimAnanI vimAnanA 17 niSevaNaiH niSevane 22 utvAntyahaM (1) yuto uzantyahaMyuto 21 zrAvakaH sAdhakaH pRSTha 415 25 kAryakarmasu kAyakarmasu 6 budhyena budhyeta pRSTha 408 12 zAstrakaraNa zAstra karaNa 2 puNyArjana puNyArjane 14 mAtmA caritrA mAtmacaritrA 7 yogyArthI yogyo'rthoM 18 pratyeka sa pratye 22 jinezvarAH munIzvarAH 16 zvabhranAkinoH zvabhrinAphinoH pRSTha 406 pRSTha 416 3 sAdhvasAdi- sAdhvamA''dhi 7 nAbhiHprAyeNa nAbhiprAyeNa 4-5 'mupAsakaiH' ke bAda aura 'AvAsa' ke pUrva / 8 vinAzayo mahAna vinAzayomahAn chUTI huI paMktiyA~ : 14 bhAgbhavet bhAgbhavana asamAdhirbhavetteSAM svasya cAdharmakarmatA // 16 vRttidvitIyakaH vRttiddhitIyakaH 23 rogiNo pathya saumanasyaM sadAcarya, vyAkhyAtraSu paThatsu ca / rogiNo'padhya 24 krodhalasya krodhanasya hai hatAnanda hanAnanda pRSTha 417 23 kleSTavrate'khile kleSTe vrate khile 17 zrAvaka zrAvika 24 lave yasmAnna lave'pyasya na pRSTha 418 pRSTha 410 6 bhUyaH bhUpaH 16 avadhivata adhyadhivrata 23 samugaM(?) samudragaM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana (1) paTakhaNDAgama-(dhavalATIkA aura usake hindI liye ekame eka tulanAtmaka tarIkekA vidhAna kiyA hai vaha anuvAda sahita) prathamakhaNDa jIvaTThANakA kSetra-sparzana- "One-to-01 Come-pondence"-anantAkAlAnugama nAmaka caturtha aMza, mUla lekhaka, bhagavAna puSpa- smaka mUlatamboM-"Infinite cludinals"-ke danta bhUnabali / sampAdaka, pro. hIrAlAla jaina ema. e. adhyayana karane ke liye bahuta hI lAbhadAyaka sAbita huzrA saMskRmAdhyApaka kiMgaeDavarDa kAleja amraavtii| prakAzaka, hai| isa vidhAnako sabase pahale mAlUma karane aura prayoga zrImanta seTha lakSmIcanda sitAbarAva jaina sAhinyohAraka phaNDa karanekA zreya jainAcAryoMko hai|" DAkTara mAhabakA yaha nibandha kAryAlaya, amraavtii| bar3A sAija pRSThasaMkhyA saba milA bar3A hI mahavapUrNa hai aura vaha bhAratake prAcIna gaNitake kara 628 / mUlya pajilda pratikA 10) zAstrAkArakA 12)ru0| sambandhameM bahuta kucha prakAza DAlatA hai| isa nibandhake isa caturthabhAgameM jIvasthAnake kSetra-sparzana aura kAla- hindI anuvAdako aAgeke khaNDa meM lagA denekI jo sUcanA rUpa tInoM anuyogadvAroMkA kathana kiyA gayA hai| lokAdikI sampAdakajIne dI hai usame hindIke abhyAsI sajana samu. aura tatsambandhI gaNitabhAgako spaSTa karane ke liye cina lAbha uThA sakeMge / AzA hai ki koI adhikArI 20 citra diye gae haiM jinase usa viSayakA bahuta kucha vidvAna bhAratIya gaNita-zAstrakA jainagaNitake sAtha khulAmA ho jAtA hai| lakhanaU vizvavidyAlayake gaNitake tulanAtmaka adhyayanako liye hue aisI pustakakA nirmANa prophesara DA. e. ena. siMha DI. esa. sI. ne karanekI kRpA kareMge jisase jainasiddhAnta-granthoMkI gaNita 12 pRSTama dhavalAke gaNitake sambandhameM eka vistRta nibaMdha sambandhI ulajhane dUra ho jAya / likhA hai jisameM unhoMne 5 vIM zatAbdIke zrAryabhaTiyase pUrva prastAvanAmeM, siddhAntagrantha aura unake adhyayana ke adhikAra' bhAratIya gaNitakA dhavalAke jainasAhityaparase digdarzana zIrSaka lekhako jo nibaddha kiyA gayA hai vaha aise sthAyI karAyA hai aura usameM batalAyA hai ki IsAse bhI pUrva sAhityake mAtha kucha acch| mAlUma nahIM hotA / prastAvanAmeM bhAratake jainAcAryoMne vizvakSetra pradeza, kAlake samaya aura zaMkAsamAdhAnake pazcAta tInoM anuyogadvAroMke viSayakA prakRtike aNu tathA jIvA'mAyoMga saMkhyAko buddhigamya rItise saMkSita paricaya karadiyA hai aura nakzA dvArA unake viSayako nirdhArita karaneke liye unhoMne saMkhyAta asaMkhyAta spaSTa bhI kara diyA hai / vistRta viSaya-mUcI lagI huI haiN| aura anaMtakI dhAraNAoMko janma diyA aura una dhAraNAo isa bhAgameM arthAdiviSayaka bahutasI truTiyAM pAI jAtI ko bahuta hI vistRta rUpameM pallavita kiyA thaa| Ajakalake hai jinakA sudhAra honA zrAvazyaka hai| graMthake anta meM 5 vaijJAnika kalpanAtIta saMkhyAoM ko nizcita karane ke liye pariziSTa bhI lagAe gae haiM jinase una khaNDakI upayogitA jina tIna prakArake gaNitake vidhAnoMkA prayoga karate haiM . aura bhI adhika bar3ha gaI hai| hAM, avataraNa-gAthA-mRcI 1 parisaMkhyAna Place-value motation,2 vargita nAmake dUsare pariziSTameM kucha gAthAeM aisI bhI haiM jinheM saMvargita Law of indices (varga-samvarga) TispaNImeM sarvArthaddhimeM uddhata batalAyA gayA hai. parantu ve mUla 3 ardhada Logarithm (Ardha-ccheda) vahI meM kisa granthakI haiM ise nahIM prakaTa kiyA gayA / udAharaNake prayoga vizvakI bar3I saMkhyAoMko nirdhArita karane ke liye liye paMca saMsAraviSayaka jo gAthAe~ dhavalAke isa aMzame jainAcAryoM ne kie the| dhavalAmeM anantakA jo vargIkaraNa- pRSTha 333 para uddhRta kI gaI haiM ve kundakundAcAryakI vArasadvArA vivecana diyA huA hai vaha bahuta hI sundara aura aNuvekvAmeM jyoM kI syoM aura kucha thoDese pATha-bheda tathA vyApaka hai| isake sivAya, DAkTara sAhabane yaha bhI kahA zabda parivartanake sAtha 25,26,27,28 nambaroMpara upalabdha hai ki-"dhavalAmeM vizva tatvoMkI saMkhyA nirdhArita karaneke hotI hai| ina gAthAoMko prAcArya pUjyapAdane apanI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 tatvArthavRttimeM aura aparAjitasarine bhagavatI ArAdhanAkI kiMga eDavarDa kAleja, shrmsbtii| prakAzaka, jainapablIkezana 'TIkAmeM udvata kiyA hai| isake sivAya, 'paraNuvIsaM asaNaM,' sosAyaTI, kaarNjaa| pRTa saMkhyA 334, bar3A sAija, mUlya 'bAhira sUIvaggoM' 'pallo sAvarasUI' nAmakI gAthAeM jambU. sajilda pratikA 6) rupyaa| dIpapaNNattImeM, 10, 81, 11, 136, 13, 43 nambapara prastuta graMthameM muni kanakAmarane karakaMDa rAjAke caritrakA pAI jAtI hai| mathi aNaMtAjIvA,' eyaNigodasarIre' acchA citraNa kiyA hai| granthakA kathA bhAga bar3A hI rocaka sonoM gAyA mAlAcAra aura prAkata paMcasaMgrahame upa- hai aura kavine use nibaddha karane meM saphalatA bhI prApta kI hai labdha hotI haiN| tathA 'tiriNasayA chattIsA' aura 'loyA- graMthako eka bAra zuru karake phira use chor3aneko jI nahIM yAsapadese' nAmakI gAthAe~ pUjyapAdakI tattvArthavRttimai uddhRta cAhatA / sampAdaka mahodayane graMthako sarvAGga sundara banAnekA haiN| inakA uddharaNa bhI de diyA jAtA to acchA hotaa| prayatna kiyA hai aura ve isameM bahuta kucha saphala bhI hue haiN| prastu, ina saba RTiyoM ke hote huebhI granthakA yaha bhAga pichale aMgrejIme graMthakA nuvAda bhI de diyA hai jisase prejIke bhAgoM ke samAna upayogI aura saMgrahaNIya banA hai jisake jAnakAra vidvAna bhI isa graMthase lAbha uThA sakate haiN| liye vidvAna sampAdaka dhanyavAdake pAtra haiN| prastAvanA bar3I hI khojapUrNa aura parizramase likhI gaI hai (2) mahAvIravANI-sampAdaka, paM. vecaradAsa dozI, usameM graMthake pratipAdya viSayakA saMcipta paricaya bhI karA prakAzaka, sastAmAhityamaMDala, naI dillii| pRSTha saMkhyA, diyA gayA hai| terApurakI guphAoMke nirmAyAdi sambandhameM 206 / mUlya prajilada pratikA) ru. sajildakA)ha / paryApta parizramadvArA anveSaNa kiyA gayA hai| aura unake citroM ko bhI sAthameM de diyA hai jisase terApurakI guphAmoMkA prastuta pustaka eka saMgrahagraMtha hai jisame zvetAmbarIya sAkSAta paricaya bhI pAThakoMko mila jAtA hai| isake sivAya pAgama granyoM parase cune hue dharma-sambandhI 345 gAthA-sUtro kA saMkalana kiyA gayA hai| saMkalana bahuta acche DhaMgase TippaNiyA bhaugolika nAmoMkI sUcI, noTsa aura zabdakoSa ke lagA denese graMthakI upayogitA aura bhI adhika bar3ha gaI hamA hai| aura use zAMtilAla banamAlI seTha nyAyatIrtha zradhyApaka jainagurukula, vyAdharane kiyA hai| sUtroMko eka peja hai| isa dizAmeM prophesara sAhabakA prayatna abhinandanIya hai| para rakhakara vagalake dUsare pejapara usakA hindI anuvAda grantha paThanIya tathA saMgraha karaneke yogya hai| muni amaracandrakRta diyA gayA hai| saMkalita sUtroMko (4) vibhakti-saMvAda-lekhaka, upAdhyAya muni zrI ahiMsAvi 25 viSayoM meM bAMTA gayA hai| graMtha sarvasAdhAraNako zrAmArAma / prakAzaka, lA. sItArAma jaina, pro. pharma lA. bhagavAna mahAvIrakI vANIkA rasAsvAdana karAneke liye mallImala saMtalAla jaina ludhiyaanaa| mUlya, sdupyog| prastuta kiyA gayA hai| aura isameM sampAdaka mahodaya bahuta 1. pRSThakI yaha pustikA sthAnakavAsI upAdhyAya muni zrI prAnmArAmajIne likhI hai jo bhAgama-sUtroMke viziSTa kucha saphala hue jAna par3ate haiN| granthake sAtha meM DA. bhagavAnadAsakI likhI huI upayogI prastAvanA hai aura isa abhyAsI haiN| Apane pAgama granthoMparase prathamA dvitiyAdi taraha isa graMthako sarvopayogI banAyA gayA hai| isa graMthame vibhaktiyoMkA jo vistRta paricaya manoraMjaka saMvAdake rUpame eka Ti sabase adhika khaTakatI hai vaha yaha ki saMkalita likhA hai| aura TippaNiyoMmeM diye gae zAkaTAyanIya vyAsUtroM ke nIce una pAgama grandhoMkA koI havAlA nahIM diyA karaNake sUtroMkI hemavyAkaraNa aura pANinIya vyAkaraNake gayA hai jinaparase inheM uddhRta kiyA gayA hai| yadi yaha sAtha-sAya jo tulanA pariziSTake rUpameM 28 pRSToMmeM dI hai| kara diyA jAtA to vidvAnoM ke liye aura bhI upayogI usase isa pustakakI upayogitA adhika bar3ha gaI hai| hotaa| agale saMskaraNa meM isa mora jarUra dhyAna diyA jAnA upadhyAyajIkA yaha prayatna abhinandanIya haiN| vyAkaraNake caahiye| jijJAsuoMko upAdhyAyajIkI isa pustakako Uparake nirdiSTa (3) karakaMDacariyau-mUlalekhaka. munikanakAmara / patepara tIna paisekA poja bhejakara maMgAkara avazya par3hanA sampAdaka, pro. hIrAnAkhajI jaina ema. e., saMskRtAdhyApaka, caahiye| ~paramAnanda jaita zAstrI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 pannAlAla di0 jaina-sarasvatIbhavanabambaIke kucha li. graMthoMkI sUcI bambaIkA sarasvatIbhavana, jo seTha sukhAnandarja kI dharmazAlA meM sthita hai, Ajase koI 20 varSa pahile jyeSThazuklA paMcamI saM0 1676 vikramako sthApita huA thA aura usa vakta se bagavara vyavasthitarUpase cala rahA hai| isakI sthApanAmeM ailaka pannAlAlajIkA khAsa hAtha rahA hai, aura isaliye yaha sarasvatIbhavana ailakajIke nAmapara hI nAmAGkita kiyA gayA hai| aise hI sarasvatIbhavana aApane jhAlagapATana tathA nyAvarame bhI sthApita karAye hai| aApane aneka sthAnopara dhUma pirakara purAnI pratiyA~ bhI ina bhavanome bhijavAI haiM, naI pratiyA~ bhI karAI hai aura janatAko Arthika sahayogakI bhI preraNA kI hai| ataH jenasAhityake saMgraha aura surakSA ke viSayame yaha ApakI khAsa sevA hai, aura janasamAja isake liye ApakA ciraRNI rahegA / isa bhavaname hastalikhita granyokA acchA maMgraha hai, jisame digambara, zvetAmbara tathA ajaina sabhI prakAra ke grantha zAmila haiM aura unake judA-judA sUcI-rajiSTara bane hue haiM / hAla me bhavana ke pradhAna kAryakartA zrImAn paM. rAmaprasAdajI zAstrIkI kRpA evaM saujanyase mujhe digambara jainagranthokI jo sUcI prApta huI hai aura jisake liye maiM unakA bahuta aAbhArI hU~ usase mAlUma hotA hai ki isa bhavana meM digambara jainapranyokI saMkhyA 1100 ke karIba hai, jinameM tAipatroMpara likhe hue grantha tathA kisI kisI anyakI kaI kaI pratiyoM bhI zAmila haiN| isa sUcIpara se yahA~ sirpha una pranthoMkI sUcI pATakoke sAmane rakkhI jAtI hai jo gata varSake anekAntame prakAzita huI dUsare bhaNDArokI sUciyoMmeM nahIM zrAe haiM, jisase jainasAhitya ke viSayameM pAThakoke jJAnakI uttarottara vRddhi hosake aura unameM nayenaye sAhitya ke avalokana, uddhAra aura pracArakI bhAvanA balavatI ho utthe| __ -sampAdaka kama naM. grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA lipisaMvat zraruNamaNi mahAkavi ratna kavi rAjamalla jayasAgara saMskRta kannar3a saMskRta gujarAtI saMskRta 2453 zaka 1461 vI.ni. 2446 UU 2461 bha. zubhacandra guNacandradeva prabhAcandrAcArya ajitapurANa 281 ajitapugaNa 187 adhyAtmakamalamArtaNDa kha0 12 aniruddhaharaNa 810 antaHkRtavRtti ambikAkalpa 775 amRtadharmarAsa ra67 amoghavRttinyAsa 325 arthavyaMjana paryAyanirupaNA 868 aSTasahasrIpaMjikA 638 ardatsUtravRtti 366 aMjanApavanaMjayanATaka zrAdityavAra-udyApana 606 zrAdipurANa (TippaNa) zrAdipurANa saTIka 668 zrAdIzvaraphAga kha. 151 prAptaparIkSA bhASA 510 zrAtmasaMbodhana 7.7 / aAtmasaMbodhana 2446 245. 2464 X X X laghusamantabhadra kundakunda (?) ahaMdadAsa kezavasena prabhAcandrAcArya jinasena TI. lalitakIrti bha0 zAnabhUSaNa zrIlAlapATanI bha. jJAnabhUSaNa | saMskRta 2453 2463 856 hindI 1925 1526 1986 kavi raidhU prAkRta apabhraMza Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anekAnta [varSa 5 lipi saMvat 2456 26 2453 2453 316 1981 324 2450 1626 2451 1625 875 1626 1667 krama naM. grantha-nAma pranthakAra-nAma mmbaa AyajJAnatilakasaTIka bhaTTavosari (mAghanaMdi-ziSya) | prAkRta 800 AyasadbhAvaprakaraNa malliSaNa saMskRta 622 aArAdhanAkathAkASa hariSeNa saMskRta 637 aArAdhanA kathAkoSa bha0 sakalakIrti zrAstravatribhaMgI nemicandrAcArya prAkRta uttarachattIsI (gaNita) sumatikIrti saMskRta 166 uttarapurANa mahAkavi puSpadanta apabhraMza 756 uttarapurANa bha. sakalakIrti saMskRta gadya udayatribhaMgI nemicandrasiddhAntika prAkRta upadezaratnamAlA kavi Thakkura upadezaratnamAlA kavi raidhU prA0 apabhraMza wa upadezaratnAkarazrAvakAcAra bha0 vidyAbhUSaNa saMskRta upamargaharastotra pUrNacandra ? 557 urvazInAmamAlA saTIka paM0ziromaNi,TI060 vaMzIdhara 870 | ekAkSara nAmamAlA 640 RSabhadevanirvANAnanda nATaka kezavasena 625 RSabhapurANa bha. candrakIti 64 kathAkoSa zrIcandra 220 kannar3abhAvakAcAra kannar3a 26 karmadahanapUjA bha0 candrakIti saMskRta 263 karmaprAbhUta kumArasenadeva 26 karNAmRtapurANa kezavasena kha. 4. karakaMDumunicaritra bajinadAsa gujarAtI 828 karakaMducaritra bha. zubhacandra saMskRta 576 kalikaMDupUnA padmamanandI 33. kAtaMtravistara karNadevopAdhyAya vardhamAna ? kAlajJAna ? durgadeva prAkRta 266 kAlasvarUpa kannar3I 613 kevalajJAnahorA candrasena saMskRta kha. 32 kohalAvArasI megharAja gujarAtI kaumudIkathA bhutasAgara saMskRta 662 kSapaNAmAra mAdhavacandra saMskRtagadya 661 kSetraNata mahAvIrAcArya saMskRta 486 gandhakuTIpUjA paM. zrAzAdhara 514 | gurvAvalI / nemicandra 1686 1678 2460 25E 213 2750 254 254 2451 1626 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2 ailaka pannAlAla di0 jai0 bha ha0 graMthoM kI sUcI krama naM. grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA lipi saMvat 1580 | saMskRta 53 prAkRta saMskRta 22 dharmacandra nomacandrAcArya bha. zrIbhUSaNa dAmanaMdI bha0 vajrarkAti bha0 zubhacandra TI.? x bha0 zubhacanda dharmakIrti jasakIrti saMskRta MF . 1 + 781 prAkRta saMskRta 2458 1643 420 504 hindI saMskRta prAkRta apabhraMza saMskRta 2451 2452 1625 537 | gautamacaritra 226 | caturdazadhArA | caturvizatitArthakarapUnA 463 caturvizatipurANa candanaSaSThIpUjA 623 candanAcaritra 178 candraprabhakAvyaTIkA 621 candraprabhacaritra 774 candraprabhapurANa candraprabhapurANa cAritrazuddhividhAna cikkamamantabhadrastotra kha0 137 jambUsvAmIcaritra jambUsvAmIcAratra 44 jieMdharacaritra 563 jinaguNasaMpatti 343 | jinacaturvizatistotra 184 jinayajJaphalodaya 16E jinendrakalyANAbhyudaya jinendrapurANa jIvatatvadIpikA jIvandharacaritra jIvavicAra (zve.) jainamahAbhiSekapUjA jainendranyAsa jainendravyAkaraNabhASya jainendrasUtrapATha jJAta kevalI ? jJAnapaMcavizatiudyApana jJAnalocanastotra | jJAnasUryodayanATaka tatvadharmAmRta 317 tatvavicAra 862 tatvasAra-TIkA kha. 7 tatvArthasAra dIpacandravaNI paM. jinarAja kavi raidha bha. narendracandra kezavasena bha0 kalyANakIrti ayyapArya jainendrabhUSaNa kezavavarNI (naimicandra ?) zubhacandrAcArya 2626 1680 xx 762 663 | 2454 2450 186 prAkRta saMskRta pUjyagada prabhAcandrAcArya |xx abhayanaMdI devanaMdI (pUjyapAda ) 62 1873 1883 1678 ma. surendrakIrti vAdigajasUri vAdicandra bha. candrakIrti vasunandI bha. kamalakIrti nyAdaramalasuta cetanadAsa prAkRta 1681 2463 2672 hindI Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 anekAnta [varSa krama naM. grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA lipi saMvat 2450 1888 saMskRta 2553 2453 2452 803 866 2456 1606 1986 2453 1981 210 | tatvArthasugvabodhavRtti bhAskarAnandI saMskRta 647 tIrthAjanacAMndrakA guNabhadrAcArya tribhaMgIsAra-TIkA somadevasUri prAkRta 564 trilAkAjanapUjA bha. zubhacandra trivarNazaucAcArAMvadhi madanantamuni 612 triSaSThalakSaNamahApugaNa malliSaNa 628 vaNikAcAra . nemicandra 432 dazalakSaNAdikathA bha* yaza:kAni 486 dAnazAmana vAsupUjya 366 dItisundarasaMhitA bha. devendra kati dravyamamuccaya bha. kanakaka ta dhanaMjayanAmamAlA bha. amarakani dharmazarmAbhyudaya TIkA bha0 yaza:kIrti 764 dharmAmRtasAra guNacandradeva 617 dho dezaratnamAlA bha. ratnabhUSaNa 316 dhyAnastava bhAskaranandI 418 nakSatracUDAmaNi navakAra nImapUnA akSayarAma 344 navapadArthanizcaya vAdIbhamiha nAgakumAracaritra dharmadhora (?) sva. 143 va0 jinadAma guja. hindI nighaMTumamaya (?) nemicandrAcArya | saM0 kannar3alipI 262 nighaMTumamaya dhanaMjayakAMva / maM0 kannar3alipI 348 nidAnamuktAvali / saMskRta 443 nemicandrajIvanacaritra bha0 vijayakIrti 608 neminAtha caritra kavi narasiMha saMskRta mva. 26 neminAthapUjA mannakavi hindI nemipugaNa paM0 bhAgacaMdajI 503 | nyAyakumudacandrodaya prabhAcandrAcArya nyAyamaNidIkA ajitasena 348 nyAyavinizcayAlaMkAra (maTIka) mU.akalaMkadeva,TI.vAdirAjasUri .. padasaMgraha kavi cunnIlAla hindI padya VER | padmapurANa somasena 815 padmanAbhapurANa bha. zubhacandra 284 | padmAvatIpurANa kannar3a 618 1764 2624 2453 2626 261 + pUjyAda 1624 1625 2453 " 131 saMskRta 2551 2452 1625 350 666 1648 2452 xx Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] ailaka pannAlAla di0 je0 sa0 bha0 10 graMthoM kI sUcI kama naM. grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA lipisaMvat 1882 50 1527 516 1626 1624 2452 540 1606 251 1984 1873 754 saMskRta 322 1846 1847 sva. | pandrahatithi (pakhavADA) nemicandra (hindI paMcakalyANakapATha bha. candrakIrti saMskRta paMcamIpoSadhodyApana harSakavi paMcasaMgraha prAkRta 614 paMcasaMgraha bha0 madanakIni saMskRta paMcasaMdhAnakAvya kavi zAntirAja saMskRta 346 pANDavapurANamUla vAdicandra 502 pANDavapurANa bha0 zrIbhUSaNa pAtrakemarIstotra (saTippaNa) pAtrakezarI 456 | pArzvanAthacaritra vAdicandra saMskRta 678 pArzvanAthapurANa bha0padmakIrti prAkRta 158 pArzvanAthapurANa bha0 candrakIrti saMskRta puNyArava kavi raidha prA0 apabhraMza 748 puNyAzravakathAkora jayamitra halahari aparanAmahariiMdra 388 purANamAra bha. sakalakIrti purudevacampU paM0 zraddAsa puruSArthAnuzAsana paM. govida kavi puSpAjAlapUjA bha0 ratnacandra 64 puSpAjalivratodyAna gaMgAdAsa pUjyapAdavaidyaka pRjyapAdasvAmI gva0 144 posaharAsa bha0 jJAnabhUSaNa hindI padya prakRti mamatkIrtana nemicandra prAkRta pratiSThAkalpa vAdikumudacandra maskRta 567 pratiSThApATha brahmasUri 783 pradyumnacaritra siddhasena (mihasena) prAkRta prabodhamAra bha. yazaH kIrti saMskRta 384 pramANanayAlaMkAra 346 prameyaratnamAlAlaMkAra cArukIrtipaNDitAcArya 310 pravacanasarojabhAskara TI.pra. mAga prabhAcandrAcArya 461 prAkRtavyAkaraNa zrutasAgara prAkRta prAkRtavyAkaraNa trivikramadeva saMskRta prAkRtavyAkaraNasaTippaNa bha0 zubhacandra prAkRta 127 bIjakaustubha | paM0 mahIrAja saMskRta buddhirasAyaNa sumatisAgara prAkRta 183 bhagavatyArAdhanA | saMskRta 1865 2452 YEY 255 1625 2453 264 2458 1624 1624 1614 2681 " 381 1924 2453 155 amitagati 1680 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 krama naM0 276 | bharatezvarapurANa 447 bhaviSyadattacaritra 776 44. 507 0 166 306 grantha-nAma 877 566 200 441 231 | bhAvatribhaMgI bhAvazataka mahAvIrasvAmIkA rAsa mAghanandizrAvakAcAra mUla saMpapadAvalI bhaviSyadaMtapaMcamIkathA bhavyakaNThAbharaNapaMjikA bhavyAnandazAstra mUlAcAra mUlArAdhanA darpaNa (bhaga. A.DI.) 168 munisuvana kAvya-saTIka 786 memezvara caritra sva0 16 sva0 36 611 yatyAcAra 487 yazodharacaritra 620 yazAvaracaritra 266 yurUpAnuzAsana- saTIka 218 yogagArasaMgraha 357 yogamArga 76 ratnatraya vidhi 80 ratnazvAnAiM 27 rAmacarita rAmarAsa rukmiNI haraNa 161 lokavibhAga 188 lokAnuyoga 16 lakSmIstotra 558 varAgacaritra 551 vidyAnuzAsana (saTIka) 17 vicAnuzAsana 631 | vimalapurANa 551 viSApahAra-TIkA 123 vegamyamaNimAlA 123 vairAgyabhAra saTIka x zranekAnta granthakAra - nAtha zrIdhara paM0 dhanapAla kavi zraddAsa naM0 1 pAyAmApati zrutamuni nAgarAja kumudacandra mAghanandI X kundakundAcArya ? paM0 AzAdhara paM0 zradAna, rahadhUkavi bha0 sakalakIrti pacanadI padmanAbhaiyA mU. samantabhadra, TI vidyAnandI . gurudAsa somadeva paM0 AzAghara malliSeNa bra0 jinadAsa 99 ma0 ratnabhUSaNA siMhasUra vRjinasenAcArya padmaprabhadeva bha* varddhamAna kumArasena, TI. caMdrazekharazAstrI malliSeNa ma0 rAjanandI pArzvanAtha goma ma0 vizAlakIrti suprabhAcAryaM kannar3a saMskRta prAkRta apabhraMza 93 99 prAkRta saMskRta hindI kannar3a saMskRta 39 39 saMskRta prA0 apabhraMza saMskRta 39 39 39 33 39 17 97 "" gu0 hi0 gujarAtI saMskRta 39 19 33 ===== bhASA " prA0 vaSa 5 lipasaMvat 1716 1625 1283 1625 1625 X 1626 X x 1642-2466 ra3 X 2450 2458 2453 2451 x X 1681 1624 X x x 8 ra 1680 x x 1580 1605 1878 2453 1605 X x Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] ailaka pannAlAla di. 0 sa0 bha0 ha0 graMthoM kI sUcI krama naM. pranya-nAma granthakAra-nAma bhASA lipisaMvat saMskRta 2626 2681 2464 hindI prAkRta saMskRta 2686 1676 prAkRta saMskRta 31 1562 __32 1626 2625 gujarAtI gu0 di. prA0 apabhraMza saMskRta prAkRta 36 bha0 devendrakIti sihanandI govindacandra RSabhadAsa gautama bha0 sahajakIni zAkaTAyanAcArya mahendrasUra asagAMva bha0 zrIbhUSaNa bha0 jJAnabhUSaNa kumudacandra jayakIrti bha0 amarakIti akalaMkabhaTTa lakSmIsenAcArya munikundakunda bha0 tribhuvanakIti vivudhazrIdhara ajitasena yatIzvara paM0 pUraNamalla bha0 ariSTanemi vAdirAja? kavi raidhU nemidatta kavi hastimatva zubhacandra vidyAnandI padmanandI 2443 712 vratakathAkoSa 314 vratatithinirNaya 866 balanirNaya sva0 46 vratavicAra zakunAvalI zabdasAdhanikA 167 zAkaTAyanaamoghavRci 846 zAntinAthacaritra zAntinAthapugaNa zAntinAthapurANa 506 zAtyAlayastavana kha0 27 zInagIna kha0 142 zIlasundaraprabandha SaTkarmopadeza zrAvakaprAyazcica 607 zrAvakAcAra zrAvakAcAra zrutaskaMdhapUjA zrutAvatAra zRGgAramaMjarI 700 zrIcicacuDAmaNi 851 zrIdevavAkalpa kha. 112 zrIpAla zrAkhyAna zrIpAlacaritra 616 bhIpAlacaritra 350 bhIpurANa SaDdarzanapramANaprameya satyazAsanapagekSA 320 madbodhacandrodaya 273 saptajyoti 488 samayabhUSaNa 826 sammattaguNanidhAna sammedazikharapUjA sammedazimvaramAhAtmya 573 | samborapaMcAzikA saMskRta 30 saMskRta gadya saMskRta 326 1678 2450 1754 2461 racanAsaM.1771 1680 gujarAtI prA0 apabhraMza saMskRta 383 1636 2624 2680 1681 kannar3a saMskRta prA0 apabhraMza saMskRta indanadI kavi raidhU surendra kIrti kaci devadana ba.jinadAsa 2451 21E 1926 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anekAnta [varSe / krama naM0 grantha-nAma granthakAranAma bhASA lipi saMvat prA0 apabhraMza saMskRta vinazvagnandI kaviradhU vijayakIrti zraIdAsa dharmakIrti pArzvadeva tejapAla 2452 2451 2456 1625 52 x 242 prA0 saMskRta 1835 1627 1625 2451 1575 555 sambandhodyota YEE samyaguNArohaNa 765 sarasvatI kalya 436 sarasvatAkalpa sahasraguNipUjA 288 sahasranAma ArAdhanA 778 saMgotasAra 653 saMbhavanAthacAratra 163 : saMzayadhAmabhaMjikA 266 / saMzayadhvAntadIpikA 618 saMzayavacanaviccheda sAracaubIsIcaturvizatikA 172 sArasaMgraha (gaNitasaMgraha) sItAcaritra 652 sukhanidhAna 14 | sudarzanacaritra 842 subhadrAnATikA 686 subhaumacaritra 680 sulocanAcaritra 676 sUryaprakAza 138 siddhacakrakathA 244 siddhAntasAra-saTIka 450 siddhAntasAra-TIkA 482 siddhAntasAra-bhASya 767 siddhivinizcayAlaMkArasaTIka kha0 108 hanumantapurANa kha. 35 hanumantarAsa hanumantacaritra harivaMzapurANa 216 harivaMzapurANa 202/ harivaMzapurANa 177 harivaMzapugaNa kha 123 / harivaMzapurANachaMdobaddha 2451 2451 2461 2454 244 2454 bha* yaza:kIrti bha. ratnabhUSaNa vizAlakIti bha. sakalakIrti mahAvIrAcArya paM0 dyAnatarAya | paM. jagannAtha saMskRta vidyAnando kavi haslimalla ralacandrasUri bha0 vAdicandra nemicandra bha. zubhacandra prabhAcandra sumatikIrti mu.sakalakIti,bhASyazAnabhUSaNa anantavArya saMskRta dayAsAgara marAThI bra. jinadAsa gujarAtI ajitAbha svayaMbhUmuni agbhraMza kavi maMgarAja kannar3a kavi raidhU prA0 apabhraMza bha. zrutakIrti ba. jinadAsa marAThI kannar3a prA. saM. 1625 2556 2456 1645 saMskRta |x xixxxx bIrasevAmandira, sarasAvA jilA sahAranapura Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAyaka anukaraNIya gata 12vI kiraName prakAzita sahAyatAke bAda anekAnta ko dvitIya-tRtIya mArgase 46 // ) kI nIce likhI sahAyatA prApta gatavarSa jina sajanoMne anekAntakI Thosa mevAnoMke huI hai, jisake liye dAtAra mahAzaya dhanyavAda ke pAtra hai:prati apanI prasannatA vyakta karate hue use ghATekI cintAle 10) lAmigrasainajI jaina riTAyaI munsa rima, muz2ataparanagara mukta rahakara nirAkulatApUrvaka apane kAryame pragati karane aura (cAra saMsthAoM Adiko anekAnta eka varSa phrI adhikAdhika rUpame samAjasevAyome agrasara honeke liye bhijavAne ke liye) Apane gata varSa bhI 10) ru. kI sahAyatAkA vacana dekara usakI sahAyaka zreNI meM apanA nAma sahAyatA pradAna kI thii| likhAyA thA, unamese jinhone jitanI sahAyatA bhejakara 11||)dehlii sadara bAjArake eka sajanakI bhora se gupta sahAyatA saMcAlakoM ke utsAhako bar3hAyA hai unake zubha nAma sahAyatA cAra saM0kophrI aura eka vidyArthIko adhamUlyamevene ke liye kI rakama-sahita isa prakAra hai: 3) bA. motIlAlajI nAz2ira mivilakoTa, deharAdUname do vidyArthiyoMko anekAnta ardhamayame deneke liye| 125) bA. choTelAlajI jaina raIsa, klkttaa| 101) bA. ajitaprasAdajI jaina eDavokeTa, lakhanaU / 10) bA. rAjakizanajI jaina dariyAgaMja, dehlii| 101) bA. bahAdurasiMhajI siMghI, kalakattA / (apane putra ci0 premacanda ke vivAhakI khuzI meM) 100) sAha zAntiprasAdajI jaina, DAlamiyAnagara / 10) lA. baijanAthasahAyajI, mijAnA ji0mujaffaranagara / (apane dohiya ci0 prItamamihake vivAhakI khuzI meN)| 100) bA0 zAMtinAtha suputra bA0 nandalAlajI jaina, klkttaa| 10.) seTha jogvIrAmajI baijanAthajI sarAvagI, klkttaa| 2) lA0 mulelAlajI jaina mugadAbAda nivAsI aura lA. pyArelAlajI jaina harayAnA nivAsI, hAla lohAgada 55) rA0 ba0 bA. ulaphatarAyajI jaina ri0 ijIniyara, mertth| (putra-putrIke vivAha para nikAle gaye daanmeme)| 50) mAha zreyAMmAmAdajI jaina lAhaura / vyavasthApaka 'anekAnta' 40) bA. lAlacandajI jaina eDavokeTa, rohataka / vIramavAmandirako mahAyatA 50) bA. jayabhagavAnajI vakIla Adi jaina pNcaann,paaniipt| vAgmevAmandira sammAvAko nimna sajanoMkI porase 50) lAdalIrasiMha kAgajI aura unakImArphata, dehlii| 28) 20 kI sahAyatA dAsa huI hai, jisake liye dAnI 25) pa. nAthUgamajI premI, hindI grantha ratnAkAra, bambaI / mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra haiM:25) lA0 ruTAmalajI jaina, zAmiyAne vAle, shaarnpur|11) bArAta zanI jaina dariyAgaMja, dahalI (putra 25) bA0 raghabaradayAlajI jaina. ema e karolabAga, dehlii| cimacandra ke vivAhakI khushiime)| 25) peTha gulAbacandajI jaina ToMgyA, indaur| 11) meTa ciraMjIlAlajI jaina, kAchavA ji0 karanAla / 25) lA. bAburAma akalAprasAdajI jaina, tismA, jilA 3) lA kizanasvarUpacanda jaina bakarI bAz2Ara, indaura mujphrngr| (apane pAronya-lAbhakI khushiim)| 25) savAI siMghaI dharmadAsa bhagavAnadAsajI jaina, satanA / 2) lA harajJAnAsahajI jaina kAnapura aura baiMca paM. 25) lA dIpacandajI jaina raIsa deharAdUna / / ___ jayacandrajI kAnapura (vivAhakI khushiim)| 25) lA pradyumanakumArajI jaina raIsa, sahAranapura / 11) bA. vimalaprasAdajI jaina, sadara bAjAra, dehlii| 17) muMzI mumataprasAdajI jaina, ri* amIna, mahAranapura / adhiSThArAvImsevAmandira, sarasAvA AzA hai anekAnnake premI dUsare majana bhI ApakA vilambake liye kSamA-prAthanA anukaraNa kareMge aura zIghra hI sahAyaka skImako saphala sarakArI kAmake bhA anurodha-vaza ghabakI bAra amekAnta' vanAne meM apanA pUrA sahayoga pradAna karake yazake bhAgI bnge| ko chApakara dene meM jo aAzAtIta vilamba hazrA hai. usake liye vyavasthApaka 'anekAnta hama anekAnta ke pATavAsa kSama.ke prArthI hai| vIramevAmandira, maramAvA (mahAranapura ) -mainejara 'zrIvAstava prema' Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registered No A 731. vIrasevAmandirako do yogya vidvAnoMkI samprApti pAThakoMko yaha jAnakara prasannatA hogI ki zrI bAbU jayabhagavAnajI jaina bI. e., elaela. bI. vakIla pAnIpatane, jinakI lekhanIme anekAntake pAThaka paricita haiM aura jo bar3e hI adhyayanazIla tathA sulajha hue vidvAna haiM, hAlameM vIrasevAmandira maramAvAko apanI pUrI sevAe~ arpaNa kI haiN| Apa apanI acchI calatI vakAlata chor3akara gata 12 mArcako vIrasevAmandirameM tazarIpha le zrApa haiM aura tabase barAbara sevAkArya kara rahe haiN| isake liye zrApa bhArI dhanyavAda / ke pAtra haiN| ApameM sevAbhAva tathA zodha-khojakI bar3I spiriTa hai, vakAlata karate samaya usake liye Apako yatheSTa avakAza nahIM milatA thA aura isaliye sevAphI bahutamI bhAvanA ApakI manahI mana meM vilIna hojAtI thIM, aura samAja bhI uname vacana raha jAtA thA / aba vIramevAmandirake dvArA samAjako ApakI pUrI mevA prApta hoMgI-jo zakti pahale vakAlata jaimI jhaMjhaToMmeM kharca hotI thI vaha aba mAhitya aura itihAsa meM samAja-maMbAka TIma kAmi vyaya hogI, yaha jAnakara kima pramatratA nahIM hogii| idhara nyAyAcArya paM0 daravArIlAlajI koThiyAne bhI jo bhAgnakI prasiddha vidyA saMsthA kInsakAlija banArasase chahoM khaNDoma uttIrNa nyAyAcArya hai, aura sAtha hI siddhAnna viSayaka bhI accha vidvAna haiM, vIrasevAmandirako apanAyA hai para use apanI maMvA arpaNa kI haiN| jinake liye Apa dhanyavAdake pAtra hai| ApakI icchA bahuta dinoMme sAhitya pAra itihAsaka kSetra meM kAma karake pragati prApta karane kI thI, jisake liye aApane vIrasaMvAmandirako cunA hai| Apa RSabha brahmacaryAzrama (jainagurukula) mathugako stIphA dekara phala prAtaHkAla 24 aprelako uma samaya vIrasevAmandira meM padhAra hai jaba ki mai 'vIramevAmandira TrasTa' kI yojanAkA liya hue apanA 'vasIyata nAmaH' rajiSTrI karAne ke liye sahAranapura jArahA thA, para isase mujhe bar3I prasannatA huii| - AzA hai ina donoM hI yogya vidvAnoM ke sahayogase vIrasevAmandira ke kAryoMko pragati prApta hogI, aura 'jainalakSaNAvalI' kA hindI tathA aMgrejI mAra zIghra hI tayyAra hokara pahalA khaNDa presameM jAne ke liye prastuta ho jaaygaa| mAthameM aura bhI dusaraM kArya zIghra manpanna hokara jaldI jaldI bAhara bhaage| kaI vidvAnokI aura bhI yojanA ho rahI hai / vorasevAmandiraka sAmane bahutase mahatva ke kArya karaneko par3e hue haiM, aura kaI yogya vidvAnoMkI AvazyakatA hai| jugalakizora mukhtAra adhiSThAnA-dhIramevAmandira, saramAvA - mudraka, prakAzaka paM. paramAnandazAstrI vIrasevAmandira sarasAvAliye zyAmasundaralAladvArA zrIvAstava prema, mahAranapurama madrita / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 manakAjatA AR P vidhi-dRSTi ubhayAnubhaya-dRSTi niSedhA'nubhaya dRSTi / padha-dRSTi M dhyanubhayaSTi ubhaya-dRSTi (kramArpinA) - W anubhaya-dRSTi (mahArpinA) - - - varSa 5 vidhayaM vAyaM nA. kiraNa3- 4madA'nyAnyApa . pra. maI 1642 .... Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI , samantadra bhAratIke kucha namUne pRSTha 105 1. vAdirAjasUri-[paM0 nAthUrAma premI' jaina 2 zve. tatvA. aura usake bhASyakI jA~ca-[saMpA. 107 11 kSaracUr3AmaNi aura usakI sUktiyoM3 sAhityaparicaya aura samAlocana paM0 sumeracanda jaina divAkara 145 4 bha. mahAvIrakI jhAMkI-[bA. jayabhagavAna vakIla 111 12 madhyapradeza aura barArame jainapurAtatya-[kAMtisAgara 16. 5 parIkSAmukhasutra aura usakA udgama 13 dahI-bar3oMkI DAMTa [zrIdaulatarAma 'mitra' 162 [pa0 darabArIlAla 114 14 sItala sevAmandira dehIlIke liye apIla6 anakI pratIjJA-[bhagavana jaina .... pariSada vijJapti 164 * saMkaTakA samaya (kavitA)-[zrI bhagavat jaina 133 15 eka mAhityasevIpara ghora saMkTa [jugalakizora mukhtAra 166 8 sAmAyika pATha-sAhityAcArya paM0 pannAlAla jaina 134 16 samAjake dogaNya-mAnya sajjanoMkA viyoga 167 hai bAsI-phUla (kavitA)--[zrI bhagavat jaina 138 17 vaha manuSya nahIM devatA thA-[ajitakumAra jainazAstrI 168 zrIsAhU zAntiprasAdajIkI ora se lAyabrerI aura pharnIcarake liye vIrasevAmandirako 1500) kI naI sahAyatA zrImAn sAhU-zAntiprasAda jI jaina DAlamiyAnagara vIra sevAmandira sarasAvApara kitanI anugraha dRSTi rakhate haiM aura kahA~ taka usake saMrakSaka zrora saraparasta bane huye haiM, yaha bAta anekAntake pAThakoMse chipI nahIM hai-barAbara unale sAmane AtI rahI hai / hAlameM zrApake udAra vicAroMke phalasvarUpa bAna jayabhagavAnajI vakIla pAnIpata kI yojanA vIrasevAmandirameM hojAne se jaba zrApako yaha sUcanA milI ki vIrasevAmandirakI lAyabrerImeM risarcAdi-viSayaka aMgrejI zrAdike kucha zrAvazyaka granthoMkI kamI hai aura pharnIcara bhI nAkAfI hai to Apane turanta hI unakI pUnike liye pandraha sau 1500) ru. kI naI sahAyatA vIrasevAmandirako bhejdii| isa udAratApUrNa kRpAke liye meM zrApakA bahuta hI zrAbhArI hU~ aura isake liye zrApako jitanA bhI dhanyavAda diyA jAya vaha thor3A hai| saMsthAke prati zrApake aise udAra vyavahArase yaha dRDha zrAzA hotI jAtI hai ki yaha saMsthA jarUra hI apane dhyeyameM saphala hogI / hArdika bhAvanA hai ki sAhujIkA barada hAtha sadA hI isa saMsthAke sirapara banA rahe aura ve ise apanI saMrakSatAmeM bagabara hI unnati zIla dekhakara prasannatA-lAbha kreN| jugalakizora mukhtAra Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM maham * vastUtattva-sapAta vizva tattva-prakAzaka nItivirodhadhvaMsIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasyabIja bhuvnekgururjytynekaantH|| varSa 5 ) vIrasevAmandira (samantabhadrAthama) sarasAvA z2ilA sahAranapura vaizAkha-jyeSTha, vIranirvANa saM0 2468, vikrama saM. 16 / / aprela-maI 1642 kiraNa 3-4 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne zrIzambhava-jina-stotra tvaM zambhavaH sambhavata-roga: santapyamAnaraya janaraya loke / zrAsIrihA''karimaka eva vaidyo vaidyo yathA'nAtharajAM prazAntyai // 1 // '(anvartha saMjJAke dhAraka-) he zambhava jina ! sAMsArika tRSNA-rogoMse khUba pIDita janasamUhake liye pApa isa lokameM usI prakAra Akasmika vaidya hue haiM jisa prakAra ki anAthoMke-dragyAdi sahAya-bihInoMke-rogoMkI zAntike liye koI catura vaidya acAnaka pA jAtA hai aura apane liye cikitsAke phalasvarUpa dhanAdikI koI apekSA na rakhakara una garIyoMkI cikitsA karake unheM nIroga banAnekA pUrNa prayatna karatA hai|' * zambhA itpanvayaM raMjJA zaM sukhaM bhavatyasamAhavyAnA iti zambhava: -(jinase bhavyoko sumya hove ve 'zambhava')' -prabhAcandrAcArya Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anekAnta [varSa 5 anityamatrANamahaMkriyAbhiH prasaka-mithyA'dhyavasAyadoSam / idaM jagajjanma-jarA-'ntakAta niraMjanAM zAntimajIgamastvaM // 2 // 'yaha (zyamAna) jagata, jo ki anitya hai, mazaraNa hai, ahaMkAra-mamakArakI kriyAoMke dvArA saMlagna mithyA abhinivezake doSase dUSita hai aura janma-jarA-maraNase pIDita hai, usako(he zaMbhavajina !) Apane niraMjanA--karmamalake upadravase rahita muktisvarUpA-zAntikI prApti karAI hai-use usa zAntike mArgapara lagAyA hai jisake phalasvarUpa vitanoM hIne cirazAntikI prApti kI hai|' zatahadonmepa-calaM hi mokhyaM, tRssnnaa''myaa'pyaaynmaatrhetuH| tRSNAbhivRddhizca tapanyajanaM tApastadAyAsayatItyavAdIH // 3 // 'Apane pIDita jagatako-usake du.khakA yaha nidAna batalAyA hai ki-indriya-viSaya-sukha bijalIvI camakke samAna caMcala hai-kSaNabhara bhI sthira rahane vAlA nahIM hai-aura tRSNArUpI rogakI vRddhi kA eka mAtra hetu hai-- indriyaviSayoMke sevanase tRpti na hokara ulaTI tRSNA bar3ha jAtI hai, tRSNAkI abhivRddhi nirantara tApa utpanna karatI hai aura vaha tApa jagatako (kRSi-vANijyAdi karmoM meM pravRtta karAkara) aneka duHkhaparamparAse pIDita karatA rahatA hai|' bandhazca mokSazca tayozca hetU vaddhazca muktazca phalaM ca mukt| syAdvAdino nAtha tavaiva yukta naikaanndRsvmno'mishaastaa||4|| 'bandha, mokSa, bandha aura modake kAraNa, baddha aura mukta tathA muktikA phala, ina saba bAtoMkI vyavasthA he nAtha ! bhApa syAdvAdI-anekAntadRSTike matame hI ThIka baiThatI hai. ekAntadRSTiyoM-sarvathA ekAntavAdiyoM ke mAma nhiiN| ataeva zrApa hI 'zAstA'-tattvopadeSTA haiM-dUsare kucha matoMmeM ye bAte pAI jAtI jarUra haiM. parantu kathanamAtra haiM, ekAntasiddhAntako svIkRta karanese unake yahAM bana nahIM sakatI, aura isaliye unake upadeSTA ThIka arthameM 'zAstA' nahI raha jA skte|' zako'gyazatastavapurAyakona: stutyAM pravRttaH ki.mu mAdazo'jJaH / tathA'pi bhaktyA stuna-pAda-padmo mamAya deyA shivtaaniruccH||5||-svyNbhuurnotr 'he Arya !-guNoM tathA guNavAnoM ke dvArA mevya zambhava jina | zrApa puNyakati haiM-zrApakI kIti-khyAti tathA jIvAdi padArthoMkA kIrtana-pratipAdana karanevAlI vANI puNyA-prazastA hai-nirmala hai-zrApa mtima pravRtta hudhA zavaavadhijJAnAdikI zakti se sampanna indra-bhI azakta rahA hai-pUrNarUpame stuti karanemeM samartha nahIM ho sakA hai-, phira mere jaisA ajJAnI-avadhi zrAdi viziSTajJAnarahita prANI-to kaise samartha ho sakatA hai ! parantu thamamartha hote hue bhI mere dvArA Apake padakamala bhaktipUrvaka --pUrNaanurAgake sAtha-stuti kiye gaye haiN| (zrataH ) mere liye UMce darjeko zivasantati-kalyANaparamparA-deya hai-mai usako prApta karanekA pAtra-adhikArI huu|' Avazyaka sUcanA hamAre pAsa 'anekAnta' ke prathama varSakI kucha sI phAile maujUda hai jiname pahalI kiraNa nahIM hai-zepa saba kiraNe haiN| prathama varpakI pUrI phAilakA mUlya yadyapi 4) ru. hai parantu sTAka gvAlI karane ke liye hama ina pahalI kiraNase rahita phAiloMko, lokahitakI dRSTima, 1) ru0 mUtra meM hI de denA cAhate haiM, jisame prathama vape kI phAilamaM jo bahumUlya sAhitya saMgRhIta hai vaha logoM ke par3hanema Ave aura janatA usame yatheSTa lAbha utthaave| ataH jinhe AvazyakatA ho ve poSTeja va rajiSTarIka kharca mahita zA) zIghra manIArDarama bhejakara maeNgA leveN| phira aise lokopayogI uttama sAhityakA isa kauDiyoke mUlya meM milanA asaMbhava hogaa| vyavasthApaka 'zranekAnta' vIrasavAmandira, sarasAvA ji0 sahAranapura Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zve0 tattvArthasUtra aura usake bhASyakI jA~ca [sampAdakIya nenasamAjameM umAsvAti athavA umAsvAmIkI kRtirUpase kisI prakArakA virodha na honA caahiye| aura yadi unameM pajima tatvArthamUtrakI prasiddhi hai usake mukhya do pATha kahIM para aisI asaMgati bheda, athavA virodha pAyA jAtA hai pAye jAte haiM--eka digambara aura dUsarA shvetaambr| to kahanA cAhie ki ve donoM eka hI zrAcAryakI kRti digambara sUtrapAThako sarvArthasiddhi-mAnya sUtrapATha batalAyA nahIM haiM-unakA vartA bhinna bhinna hai-aura isaliye sUtra jAtA hai, jo digambarasamAjameM sarvatra ekarUpase pracalita hai, kA vaha bhApya 'svopajJa' nahI kahalA sktaa| zvetAmbaroMke aura zvetAmbara sUtrapAThako bhASyamAnya sUtrapATa kahA jAtA tatvArthAdhigamasUtra aura usake bhASyameM aisI asaMgati, bheda hai, jo zvetAmbara samAjameM prAya: karake pracalita hai; parantu athavA virodha pAyA jAtA hai, jaisA ki nIce ke kucha namUnoM kahI kahI usameM acchA ullekhanIya bheda bhI pAyA jAnA se prakaTa hai:hai / bhApyakI bAbata zve. samAjakA dAvA hai ki vaha (7) zvetAmbarIya sUtrapAThameM prathama adhyAyakA 23 boM 'svopajJa' hai-svayaM sUtrakArakA hI racA huA hai| sAtha hI sUtra nimna prakArahaiyaha bhI dAvA hai ki mUla mUtra aura usakA bhASya ye donoM bilkula zvetAmbarazrutake anukUla haiM-zvetAmbara bhAgoM ke _ 'yathoktanimittaH SavikalpaH zepANAma / ' thAdhArapara hI inakA nirmANa huyA hai, aura isaliye isameM avadhijJAnake dvitIya bhedakA nAma 'yathoktanimittaH' diyA sUtrakAra umAsvAti zcatAmbara paramparAke the / dAvekI ye hai aura bhApyame 'yathoktAnimittaH kSayopazamanimitta ityarthaH' dono bAta kahIM taka ThIka haiM-mRla sUtra, usake bhASya aisA likhakara 'yathokanimitta' kA artha 'kSayopazamanimitta' aura zvetAmbarIya bhAgamo parasaM inakA pUrI taurapara sama batalAyA hai, parantu 'yathokta' kA artha kSayopazama' kipI thaMna hotA hai yA ki nahIM, isa viSayakI jAcako pAThakoke taraha bhI nahIM banatA / 'yathokta' kA sarvasAdhAraNa artha sAmane upasthita karanA hI isa lekhakA mukhya viSaya hai| hotA hai-'jaisA ki kahA gayA', parannu pUrvavartI kisI bhI sUtrame 'kSayopazamanimitta' nAma se avadhijJAnake bhedakA sUtra aura bhASya-virodha koI ullaMgva nahIM hai aura na kahIM 'kSayopazama' zabdakA hI sUtra aura bhASya jaba donoM eka hI prAcAryakI kRti prayoga pAyA hai, jisase yathokta' ke sAtha usakI anuvRtti ho taba uname paraspara asaMgani, arthabheda, matabheda athavA lagAI jA sktii| aisI hAlatame 'kSayopazamanimitta'ke * degyo, 'tattvArthAdhigamasUtra kI eka sATa para prAta' nAmakA arthame 'yathokanimitta'kA prayoga sUtrasaMdarbhake sAtha asaMgata mampAdakIya lekha, anekAnta varSa 3 kiraNa 1 (vArazAmanAGka) jAna par3atA hai| isake sivAya, 'dvividho'vadhiH' isa tathA paM0 mumbalAloMke tattvArtha-matra-vivecanakI prastAvanA 2vaM mRtrake bhAgyame likhA hai-'bhavapratyaya: kSayopazamakA pRSTa 84-85 nimittazca', aura isake dvArA avadhijJAnake do bhedoMke nAma 'zve0 mamAjaka asAdhAraNa vidvAna paM0 sukhalAla jI agne kramaza: 'bhavapranyaya' aura 'kSayopazamanimitta' batalAye haiN| nattvArthamUtrake lekhakIya vaktavyame ligbate haiM:-"umAmbAti 22 va sUtra 'bhavapratyayo nArakaMdevAnAma' meM avadhijJAnake zvetAmbara paramparA ke the aura unakA mamApya tattvArtha prathama bhedakA varNana jaya bhASyanirdiSTa nAmake sAtha kiyA macelapakSake zruta ke aAdhArapara hI banA hai|" gayA hai taba 23 veM mUtrameM usake dvitIya bhedakA varNana bhI Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa5 bhApanirdira nAma sAtha honA cAhiye thA aura taba usa yaha kArya bAdakI kRti honese yaha nahIM kahA jA sakatA ki sUtrakA rUpa hotA-"kSayopazamanimitaH paDvikalpaH sUtra aura bhApyameM ukta prasaMgati nahIM thii| zeSANAm", jaisA ki digambara sampradAyameM mAnya hai| parantu yahA~para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki aisA nahIM hai, ata: ukta sUtra aura bhASya kI prasaMgati spaSTa zvetAmbarIya bhAgamAdi purAtanagranthoM meM bhI sAmparAyika hai aura isaliye yaha kahanA hogA ki yA to 'yayoktanimittaH' prAsravake bhedokA nirdeza indriya, kaSAya, avata, yoga aura padakA prayoga hI galata hai aura yA isakA jo artha kriyA isa sUtranirdiSTa kramase hI pAyA jAtA hai; jaisAki 'payopazamanimitta' diyA hai vaha galata hai tathA 21 ve sUtra upAdhyAya muni zrIvAtmArAmajIdvArA 'tatvArthasUtra-jainAgamake bhASyameM 'yathoktanimitta' nAmako na dekara usake samanvaya meM udaghRta sthAnAMgasUya aura navatAvaprakaraNa ke nimna sthAnapara 'yopazamanimitta' nAmakA denA bhI galata hai| vAkyAse prakaTa hai:donoM hI prakArase sUtra aura bhASyakI pArasparika asaMgati meM "paMciMdiyA paeNatA 'cattArikasAyA paNNattA... koI antara mAlUma nahIM hotaa| paMcaviraya paeNatA paMcavIsA phiriyA ennttaa|" (2) zve. sUtrapAThake chaThe adhyAyakA chaThA sUtra hai -sthAnAMga sthAna 2, uddezya 1 sU0 60 (1) " indriyakaSAyA'vratakriyAH paMcacatuHpaMcapaMca- "iMdiyakasAyaavvayajogA paMca caupaMca tinni kamA / " viMzatisaMkhyAH pUrvasya bhedaaH|" kiriyAzro paNavIsaM imAo tAo annukmso||" digambara sUtrapAThameM isIvo naM. 5 para diyA hai| yaha -navatattvaprakaraNa isase ukta sudhAra vaise bhI samucita pratIta nahIM hotA, sUtra zvetAmbarAcArya haribhadrakI TIkA aura siddhasenagagaNI vaha bhAgamake viruddha pdd'egaa| aura isa taraha eka asaMgati kI rIkAmeM bhI isI prakArase diyA huA hai| zvetAmbaroMkI se bacaneke liye dUsarI asaMgatiko dhAmantrita karanA hogaa| usa purAnI saTippaNa pratimeM bhI isakA yahI rUpa hai jisakA (3) cauthe adhyAyakA cauthA sUtra isa prakAra haiparicaya anekAntake tRtIya varSakI prathama kiraNameM prakAzita huA hai| isa prAmANika sUtrapAThake anusAra bhASya meM pahale "indra-mAmAnika-trAyastriMza-pAripadyA''tmarakSa-lokaindriyakA, tadanantara kaSAyakA aura phira avatakA nyAkhyAna paalaa-niik-prkiirnnkaa-'bhiyogy-kisvissikaakshH|" honA cAhiye thA, parantu aisA na hokara pahale 'avata' kA isa sUtrame pUrvasUtra ke nirdezAnusAra devanikAyoMmeaura pravata vAle tRtIya sthAnapara indriyakA byAkhyAna navIya thAnA iTiyakA vyAkhyAna devoMke daza bhedoMkA ullekha kiyA hai| parantu bhApyameM pAyA jAtA hai| yaha bhASyapaddhatiko dekhate hue sUtrakramollaM. 'tadyathA' zabdake sAtha una bhedoko joginAyA hai usame daza ghana nAmakI eka asaMgati hai, jise siddhasenagaNIne anya ke sthAnapara nimna prakArase gyAraha bheda de diye haiM:prakArase dUra karanekA prayagna kiyA hai, jaisA ki paM.sukhalAlajI "tadyathA, indrAH sAmAnikAH trAyastrizAH pAripadyAH ke ukta tattvAryasUtrako sUtrapAThase sambandha rakhane vAlI AtmarakSAH lokapAlAH anIkAdhipatayaH anIkAni nimna TippaNI (pR. 132) se bhI pAyA jAtA hai :- prakIrNakAH AbhiyogyAH phisviSiyAzceti / " ___"siddhasenako sUtra aura bhASyakI yaha asaMgati mAlUma isa bhASyame 'anIkAdhipatayaH' nAmakA jo bheda diyA hai huI hai aura unhoMne isako dUra karanekI koziza bhI kI hai|" vaha sUtrasaMgata nahIM hai| isIse siddhasenagaNI bhI likhate parantu jAna par3atA hai paM. sukhalAlajIko siddhasena haiM kikA vaha prayatna ucita nahIM U~cA, aura isaliye unhoMne mUla- "sUtre cAnIkAnyevopAttAni sariNA nAnIkAdhisUtra meM usa sudhArako iSTa kiyA hai jo use bhASya ke anurUpa patayaH, bhAgye punrupnystaaH|" rUpa dekara 'avatakaSAyendriyakriyA:' padase prArambha honevAlA arthAta-satrameM to zrAcAryane anIkoMkA hI grahaNa banAtA hai| isa taraha para yadyapi sUtra aura bhASyako ukta kiyA hai, anIkAdhipatiyoMkA nhiiN| bhApyameM usakA puna: asaMgatiko kahIM kahIM para sudhArA gayA hai, parantu sudhArakA upanyAsa kiyA gayA hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] isase sUtra aura bhASyakA jo virodha bhAtA hai usase inakAra nahIM kiyA jA sakatA / siddhasenagaNIne isa virodha kA kucha parimArjana karaneke liye jo yaha kalpanA kI hai ki 'AkAra aura kApiyoM kA vicAra karake aisA mAnya kara diyA jAna par3atA hai yaha ThIka mAlUma nahIM hogI kyoM aura anAdhiyoM anI kI ekatAkA vaisA vicAra pade bhASyakArake dhyAna hogA to vaha anIko dhIra dhamIkAdhipatiyoMke liye calana cala pada prayoga karake saMkhyAbhedako utpanna na karatA / bhASya meM to donoMkA svarUpa bhI phira alaga thalaga diyA gayA hai| do donoM bhinnatAkA chotana karatA hai / yoM to deva aura devAdhipati (indra) yadi eka hoM to phira 'indra' vA alaga bheda karanA bhI vyartha ThaharatA hai; parantu daza bhedoM indrakI thalaga gaNanA kI gaI hai, isase ukta varupanA ThIka mAlUma nahIM hotI / siddhasena bhI panI isa dalpanA para hada jAlama nahIM hote, isase unhoMne Age calakara likha diyA hai"anyathA vA dshskhy| bhidyeta" - zrathavA yadi aisA nahI hai to dazakI saMkhyAkA virodha zrAtA hai| (4) zve0 sUtrapATha ke cauthe adhyAyakA 26 va sUtra nimna prakAra hai zvetattvArthasUtra aura usake bhASyakI jA~ca -- 106 *"ktamevAnI kAnIkAdhipatyoH paracinta bhASyakAreNa / " "brahmaloka parivRtyASTAsu dikSu aSTavikalpA bhavanti / tadyathA -- " isase sUtra aura bhASyakAra hai niya aura paM0 dukhalAla ne bhI isa bhedayo svIkAra kiyA hai; jaisA ki unake mizna kyoM hai-vAkyoMse prakTa "navevamete navabhedA bhavanti bhASyakRtAcAvidhA iti mudritAH / " 'ina do sUDoke mUla bhASya me sophAka deyoM hI bheda batalAye haiM, nava nahIM / " isa viSaya me siddhasena gaNI to yaha kahakara chuTTI pAgaye haiM ki lomantameM rahane vAloM ke ye ATha bheda jo bhASyakAra sUrine thaMgIvAra vi ye haiM ve riSTavimAna ke prastAra meM rahane cAlokI pekSA navabhedarUpa hojAte haiM. zrAgama meM bhI nava bheda kahe haiM, isase koI nahI svayaM sUtrakArane nava bhedoMpA ullekha kiyA hai taba apane hI bhASyame unhoMne nava bhedoMga ullekha na karake zrATha bhedokA hI ullekha kyoM kiyA hai, isakI ve koI mAkUla vajaha nahIM batalA ske| isIse zAyada paM0 sukhajAlI isameM lokAnko sArasvata sAhitya bani graruNa, gardatIya, tuSita, zranyAbAdha, maruta aura ariSTa aina bhedabatAye hai, parantu bhASyakArane pUrva sUtra ke bhAgya meM aura isa sUtra ke bhAdhyamaM bhI jokAntika dezabheda ATha hI batalAye haiM aura unheM pUrvAdi dhATha dizA-vidizAoM meM sthita sUcita kiyA hai, nimna bhASyoMne prakaTa hai : usa "sAralatAdityacanhAruNa gaI to yatupitAvyAbAdha prakAra se bahakara chuTTI pA lenA ucita nahIM U~cA, aura ima marutarAva | " liye unhoMne bhArI bAdhA na par3hane dene ke prayAsa yaha vaha diyA hai diyo mUla meM 'mI' pATha pIche prati huA hai / " parantu isake liye ve koI pramANa upasthita nahI kara sake / ba prAcInameM prAcIna zvetAmbarIya TIkA 'mastI' pATha svIkRta kiyA gayA hai saba use yadI digambara pAThakI bAta ko lekara prakSipta nahIM kahA jA sakatA / (kramazaH) "ete sArasvatAdayo 'vidhA devA brahmalokasya pUrvatirAdiSu dikSu pradakSiNaM bhavanti dadhAra ruma / " yadi tameva vimAnaprastAvatibhirnavadhA bhavantyadoSaH / zrAgame tu nada vAtaiti" Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityaparicaya aura samAlocana 1jainasAhitya aura itihAsa-lekhaka, paM. bhI de diyA hai| aura kahI kahI saMskRta-gAThokA bhAvArtha nAthUgamajI premI, mAlika hindI granthagnAkara kAryAlaya, bhI lagAyA gayA hai| prAkkathanama bAbU jayabhagavAnajI vakIla hIrAbAga po. giragAva, yambaI / prakAzaka, hemacanda modI, ne vivAha-vidhiAra bhI prakAza DAlA hai| isa pustaka ke mUla bambaI / pRSTha saMkhyA sva milAera 635 / mUlya sajilda pATAMkA saMzodhana parisevAmandirame kagayA gayA gayA hai pranikA 3) rupyaa| jisase isakI upayogitA bar3ha gaI hai; kyoki yahudhA saMskRta paM. nAthUrAmajI mI jainasamAjake sAhitya-mevI ke pATa azuddha pAye jAte the, parantu kheda hai ki isa viSayakA gaNyamAna gidvAna aura khaka hai| zrArame jainasamAja bhalI koI spaSTa ullekha parataka me nahI kiyA gyaa| astu, purataka bhAti paricita hai| zrApa hindI sAhityake muyogya sampAdaka aneka dRSTiyoMme upayogI hai aura samAjako imase lAbha aura prakAzaka hai| zrApakI hindI grandharatnAkara sIrIma uThAnA caahiye| bahuta upayogI sAhitya prakAzita dRzrA hai| prastuna pustaka 3 bhAvanA-viveka-mUla lekhaka, paM. cainasukhadAsa zrApake saMzodhita tathA parivartita legyAMkA uttama saMgraha hai| jaina nyAyatI anuvAdaka, paM. bhaMvaralAla jaina nyAyanIrtha, di. janasamAjameM aise gadeparaNAtmaka mAhitya aura itihAsa- jayapura / prakAzaka, paM. zrIprakAza jaina nyAya-kAvyatIrtha, saba dhI legya limbane tathA usake paThana-pATanI ora mantrI, sabaMdha granthamAlA, manidAgekA rAstA, jayapura / pRSTa abhiruci utpanna vanne aura jainAcAryoM va unake lumaprAya saMkhyA 280, mUlya 1) rupayA / pranyoko prayAza me lAnekA zreya zrApako aura mukhtAra zrI. prastuta pustakame 306 zloko dvArA tIrthavara prakRti ke paM. jugalIzorajI sarasAgako hai / zrApa dAnA hI baMdhI kArara-bhUta darzana vizuddha yAdi poDarakArae bhAvanAoM vidvAnone jainamAdityakI apUrva sevA kI hai aura kara rahe haiN| vA vivecana kiyA gayA hai / aura anuvAdame ranavA ima pustakama 46 nibandhAkA saMgraha hai, jinhe premI nI spaSTIkarae bhI kara diyA gayA hai jimase svAdhyAga premiyoko ne bar3e bhAge parizramase tayyAra kiyA hai / mAyame upayogI unake svarUpAdi mambha neme koI kaTinAI nahI do mktii| pariziSTa bhI lagA diye haiM jisase prastuna puntakakI upayogitA acchA hotA yadi galapurataka hiMdI padrome hI lislI jAtI; adhika bar3ha gaI hai, kAgaz2a chagaI maphAI sabhI grAma paMka kyoMki lekhaka mahodaya hindIke bhI acche hekhaka aura kavi hai / pustaka ke mabhI manatavyoM se pUrNatayA sAta na hone hue haiN| imase samAjakI zakti aura samayakI bahuta kucha bacata bhI yaha kahanA hI hogA ki pustaka nihAmake dyiArthiAke htii| astu, pustaka upayogI, paTanIya aura saMgrAya hai| liye bar3e kAma kI cIz2a hai / isake liye premIja.kA jitanA 4 maharna-darpara -saMhakartA aura anuvAdaka, bhI abhinandana kiyA jAya ther3A hai / zrAzA hai aApa apane paM. nemicanda jaina nyAya-jyotipatIrtha, zrAga / sampAdaka, zeSa levikA ekadUmarA saMgraha bhI zaghra prakAzita varanema paM.. bhujabalI jaina zAstrI, adhyakSa jaina middhAntabhavana samartha hoge| nevAnta ke pATakose nivedana hai ki ge isa bhAga / pRSTha saMkhyA 6.|galya, pATha thaanaa| pustakako magAkara avazya pddh'e| prastuna pustakame muhRtAda viSayaka 121 bAtopara 2jaina vivAha vidhi-saMgrahakartA aura pramazaka, prakAza DAlA gayA hai| dhArmika aura laukika vAyomese lA. sumeracanda jaina, arAijanavIsa, 1932 chattA pratApasiha kisI bhI kAryake muhUrtako mAlUma varanA ho to isase sahaja dehlii| pRSTha saMkhyA ruba milAkara 40 mRlpa do pAnA / hI me mAlUma kiyA jA makatA hai| pustaka apane DhaMgakI acchI isa pustaka meM yuktamAnta aura paMjAyame pracalita jaina tathA saMgraha karane yogya hai| hinda meM aisI pustakakI jarUta vivAha paddhatiyA acche daMgase raMgraha kiyA gayA hai| vivAha thI, jisake liye saMgrahakartA zAstrIjI dhanyavAdake pAtra haiN| vidhimeM kAma thAne vAlI sAmagriyo dhAdikA saMkSepame paricaya -paramAnandajaina zAratrI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIrakI jhA~kI ( lekhaka-vA0 jayabhagavAna jaina, bI0 e0 vakIla ) mahAvIra kauna thA ? - vaha yahA~ haradama tilamilAtA rahatA,-haradama phar3amahAvIra kauna thA? hamAre hIsamAna insAnIsA~ce meM DhalA, phahAtA rahatA-jarA caina nhiiN| goyA vaha apane bandhanoM hAda mAMsakA banA eka putalA-sAta hAtha lambA karayala ko tor3a, pimjarekI tilliyoMse nivala, kahIM aura hI jAmA kada pAlA-dekhane meM tape huye soneke samAna sundr| cAhatA ho, kahI aura hI rahanA cAhatA ho| vaha yandI hote usake mAthepe mukuTa, kAnoMne kuNDala, gale meM ha.ra, bagala bhI sadA bhItara hI bhItara vidharatA rahatA-isa bhavavanake meM paTakA, bhujAoMmeM pAjUbanda, hAthoMme kagaNa, teDame tAgadI, kone koneko dRDhatA rahatA-isakI UMcAI aura nIcAIko aura kaTi paTakedAra dhotI apAra zobhA dete / khulAneme isake kuJjoM aura marasthaloko, isake mArgoM aura pagarihayoM vaha vIra, mahAcora, sanmati, vardhamAna nAmose pukArA jaataa| ko, isakI latAoM aura vRkSoMko isake phaloM aura phUloM batalAne meM vaha kAzyapa gotrI, iccAkU baMzI, lachavi satriya, ko nihAratA rahatA goyA yaha yahA~ kisI khoI huI saMpatti jJAtaputra, vaizAlika vizeSaNoMse vikhyAta thaa| kuNDamAmakA ko pAnA cAhatA ho| rAjA siddhArtha usakA pitA aura paziSTagotrA nizalA vaha yahA~ jaba apane vicAra-paMkhoko kholatA, to khUpa usakI mAtA thI / vaizAlIkA adhipati ceTaka usakA nAnA. hI udattA-Upara hI Upara-dUra hI dUra / 16 ina udAnoM mathurAkA rAjA tizaya usakA pRpA thaa| magadhasamrATa me bar3I bar3I ghulandiyoMto TApa jAtA,--bar3I bar3I dUriyoM bimbasAra, dazArNapati dazaratha, vasa-nareza udayana, kauzAmbI ko lAMgha jaataa| vaha jamIna-pAsmAna, narava-svarga lokanRpa zatAnIka usake mausA ( usake pitAke sA) the| vaha paraloka saba hI ko nApa jAtA / yaha bAtakI pAtameM inheM hamI bhRmaNDala meM paidA huzrA thA---jambu mahAdvIpake bharata deza banAne vAle jIpa ajIva prAdi samvoMko, inameM rahane vAle me-usake bihAra prAntake vajI gaNarAjyake antargata deva dAnava, manuSya tiryaJcoMko, inameM vartane vAle zubha-azubha kuNDagrAmame-yAjame koI 2540 varSa pUrva / Adi bhAvAMvo ghAkhAmase nikAla jAtA--goyA baha ina karaneko to isI prakAra usakA aura bhI banAna kiyA sabako jIta kara inase Upara uThanA cAhatA ho| jA sakatA hai, para vAstavameM yaha saba kucha bakhAna usakA vaha brahalokakA vAsI thAnahI, usake pazcabhUtoMse bane zarIrakA hai-zarIrake nAmoM vaha isa loka meM rahatA huzrA bhI isa lokakA rahane aura rUpAMkA hai-zarIra-sambandhI nAtedAroMkA hai, zarIrake ghAlA na thA, yaha kisI aura hI lokakA rahane vAlA thAjammakAla aura kSetrakA hai| yaha saba kucha bakhAna use bandI kisI se lokayA, jo yama lokse Upara hai, pitR lokase banAne vAle yandhanokA hai| yaha svayaM to inameM se kucha bhI Upara hai. jyotiSa lokse Upara hai. devalova se Upara haina thaa| vaha jo kucha bhI thA, ina bandhanoMke pIche chupA yaa| jahAM UMca hai na nIca, yoga hai na viyoga, roga hai na zoka raha eka divya suparNa thA vyathA hai na pIr3A, javAnI hai na bur3hApA, janma hai na maraNa, phira vaha kauna thA? eka divya suparNa,-eka alaukika jahA~ saba tarapha samatA hai, zamatA hai, madhuratA hai, sundaratA pakSI-anokhe svabhAva vAlA-anUThe vRttAnta vAlA- hai, amaratA hai, aAnanda hai| vaha vAstavameM brahmalokarA vAsI rahA saceta-bar3A jAgarUka-para hAra mAMsake piJjaremeM thaa| usIke dRzya usakI prAMkhoM meM jhalakate, usIke rAga yanda eka lAcAra bndii| usake kAnoM meM jhaMkArate, usIke bhAva usake dila meM chlkte| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 anekAnta isI liye yahAMkI koI bAta bhI usake manako na bhAtI yahAMkI koI cIz2a bhI usakI zrAMkhoM meM na samAtI / yaha loka usake liye thA hI kyA ! nirA bandha, baMdha baMdha ! vaha yahAM jidhara nigAha DAlatA, use vahAM hI nissAratA, udAsInatA, bhayAnakatA sI chAI najara zrAmI / vastrAbhUSaNa use calanemeM rukAvaTa sI mahasUsa hote, viSayabhoga kAle kAle nAgase lagate, duniyAvI vibhUtiyAM ADambara sI mAlUma hotIM, makAna mahala dama ghoTane vAle kaTagharese jAna par3ate, iThalAtI kilakilAtI yuvatiyAM kaMkAlakA Dhera sI lagatI, khelate ha~sate yuvaka mautakA bInA sA sUjha paDate, bar3e bar3e grAma aura nagara janapada aura rASTra use zmazAnakI taraha asate, pUla bana kara u hue dikhAI paDate / itanA hI nahIM, yaha sArI duniyA baDI tejIke sAtha sarakatI huI, kAla kaNThameM utaratI huI, vismRtike athAha meM vizeSa hotI huI sAcAn naz2ara zrAtI / jaba jaba yahAM ke duHkhabhare dRzya usake sAmane zrAte vaha eka dama sahama sA jAtA, simaTa aura sukavAkara zralagako ho jAtA, vaha eka gaharI cintAmeM par3a jAtA, vaha isa duniyAko eka chorame dUsare chora taka jAMca kara nizraya karatA "yaha duniyA zranitya hai, jaladhArAkI taraha nirantara baDhane vAlI hai, yahAM kisIko kayAma nahIM, yaha aneka duHkhoM se bharI hai, janma jarAse pIr3ita hai, mautakI ghaTA isa para chAI hai--yahAM jIvana parAdhIna hai, azaratha hai, asahAya hai|" jaya jaba vaha logoMko isa duniyAkI bIooMne raMgaraliyAM karatA huA pAtA, inake liye ahaMkAra mamakAra karate huye sunatA --- inake liye lar3ate jhagar3ate huye dekhatA, to bhItara me bahuta hI kuDhatA aura kahatA hA ! hA ! hA ! ye loga kaise vira hai, inheM patA nahIM ki vaha loka, vimUr3ha jahAM ye raha rahe haiM, inakA loka nahIM, yaha kAlakA loka hai bhUrtIkA loka hai, prAkRtika zaktiyoMkA loka hai, ina para kisIkA adhikAra nahIM, inakI yahAM jo kucha paripAlanA ho rahI hai, vaha saba kAlakA grAsa bananeke liye hI ho rahI hai / yaha kAla bar3A niSThura hai, bar3A vighAtaka hai, bar3A prapacI hai--yaha jisakI pAlanA karatA hai, use yaha khuda hI [ varSa 5 apane hAthoM rekhAkIrNa karake haDapa kara jAtA hai -- yaha loga isa kAlase bilkula bekhabara haiM--inheM apane antakA patA nahIM, apane bhale burekA patA nahIM, preya aura zreyakA patA nhiiN| inakA uddhAra ho to kaise ?" aisA laukika puruSa hote hue bhI acambhA hai ki vaha tIsa varSa taka ghara me kaise ThaharA rahA ! nissandeha, vaha baDA hI alaukika thA, para usake mAM bApa, usake bhAI bandhu, usake nAtedAra to laukika na the, ve bhalA yoM hI usakA patA kaise kho dete hI use apane se judA kaise kara dete| ve usake zrAjJAkArI svabhAvakA sahArA lekara tIsa varSa taka usake aura usake lakSake bIcame khar3e rhe| isa arase meM inhoMne bahuta cAhA ki kisI taraha samajhA bujhA kara ise apanA banAle, vivAhake sUtrameM bAndha-jUDa kara ise jagakA karaleM isake liye aneka Sar3ayantra race gaye---kAmadeva bhI chAyA, usane bhI apane puSpako badhAnamAyA zaitAna bhI AyA, usane bhI apane mohajAlako vidyA bhairava rudra bhI AyA, usane bhI lAla-pIlI AMkhoMse khUba DarAyA, para kisIkI bhI kucha na calI ! saba hI yojanAyeM viphala rahIM aura rahatI kyo na ? vaha koI sAdhAraNa kSatriya to thA hI nahI jo moha lAlasA meM zrAjAtA kisI DaoNTa iTase ddrtaa| vaha thA mahAparivara mahAvIra, ucca vicAra vAlA, dRDha saMkalpa vAlA, sAhasI aura utsAhI, parAkramI aura puruSArthI / vaha thA saba hI ko vijaya karane vAlA, saba hI para zAsana karane vAlA, saba hI ko apanA banAne vAlA phira vaha choTese gRhasthase tRpta kaise hotA ? choTese rAjyase santuSTa kaise hotA ? thoDese zAsanase khuza kaise hotA ? zAkhira vaha parase sIsa varSakI khIcAtAnIke bAda nikalA hI nikalA girA kumAra kI taraha mAsUma, phUlakI taraha praphulita, amikI taraha tejasvI candramA zragnikI samAna saumya / vaha vizvasamrAT thA -- gharase beghara ho apanI manorathasiddhike liye sabase pahilI yojanA jo usane kI, vaha parityAga kI thI / "badI cIz2akI pAneke liye choTI pIThakA yAga karanA hI hotA hai" yaha soca kara hI mAnoM usane vizva- zAsanake Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4 ] liye rAjapAkA tyAga kara diyA, vizvakalyANake liye kuTumba parivArakA tyAga kara diyA, vizvavibhUtiyoMke liye vastrAbhUSaNokA tyAga kara diyA, akSaya sukhake liye duniyAvI sukhoMkA tyAga kara diyaa| "jisako jo kucha bananA hotA hai, usake anurUpa hI use apanA raMga DhaMga bhI banAnA hotA hI hai"- yaha soca kara hI mAnoM usane vizvasamrATa bananeke liye apanA raMga DhaMga vizvamA sarIcA hI banA liyA, bAyalayoM para Thahara, aneka dvIpa aura sAgaroMse ghire pRthvItalako apanA siMhAsana banA liyA UMcAI aura tAroMse bhare zrAkAzako apanA chatramaNDapa banA liyA, dUra taka phailI huI aura kiraNoM cakAcaunda dizAoM ko apanA jAmA banA liyA, dAyeM bAye banI kalI kummoM khetIsama ko apanA camara banA liyA; mAna uttaGgoko jhukAne vAle diloko lubhAne vAle vinayako apanA mukuTa banA liyAzatrayoMko rulAne vAle, donoMko miTAne vAle tridaNDako rAjadaNDa banA liyA / , phira pUrva dizA kI ora baiTha usane pUrva siddhoM ko yAda kiyA, una jaisA honekI bhAvanA kara "merI aba kisI pApameM bhI pravRtti na ho", aisA dRDha saMkalpa kiyaa| phira zaMkA, cAcA, sneDa, glAni, rAga, dveSa, darpa viSAda, cintA kleza zrAdi saba hI vikalpoMko chor3a sambhAva dhAraNa kara liyA / bhagavAna mahAvIrakI jhAMkI "mUhika jIvaname vizvajIvanako aura jAneke liye rAjya aura samAja rUTika mAgoMko chor3a sahajamida prAkRtika mArgaye calanA jarurI hI hai" "vizvajIvanakA bhoga karaneke liye vamanIkI kRtrima sImAoMko ullaMgha vizvatoM ke bIcameM rahanA, vizvajI dilamilake bahanA jarUrI hI hai" - yaha jAna kara hI mAno, usane banakA mArga liyA / siMha samAna nirbhaya, pRthvI samAna camAzIla, bAyusamAna svatantra, zrAkAza samAna nirlepa ho vaha vana aura parvatoMke prAkRtika sthaloMme ekAkI, nispRha, nirmantha rahane lagA / vaha eka gADha vicAraka thA vaha jahAM zramarasakA eka advitIya rasiyA thA, vahAM vaha AmatavakA eka gAr3ha cintaka bhI thA / vaha zrAtmarasa lete bhI haradama zrAramacintanameM lagA rahatA, hara dama jIvana kI samasyAyoMko sulajhAtA rhtaa| usakI vicAraNA kyA thI ! eka avirala dhArA thI, jo sadA eka choTese taMgatArIka duHkhI jIvanameMse nikala eka asIma dhananta zivazAnta jIvanakI ora bahatI rahatI / yaha vizvAra laharI jaba bahanA zrArambha karatI to sAta tatvoMmeMse hokara kucha isa prakAra bahatI : 113 1. vaha duniyASI jIvana kyA hai! eka bhArI virodha hai / yaha sukha cAhate bhI duHkhoMse ghirA hai, jyoti bhI andhakAra kA hai, pUrNatA cAhate bhI pUsA bharA hai, ata cAhate bhI janma pazu aura hAse chAyA huA hai, isakA lakSya kucha aura hai, isakA bhoga kucha aura hai| aisA jIvana vAstavika jIvana nahIM ho sakatA / 1 vAstavika jIvana to bhItarI bhAvanAke anurUpa hI honA cAhiye-saccidAnanda, ziva, zAnta sundara ajara, zramara, vibhu bhItarI lokameM hI basA huA - buddhi se nahIM, zrutime hI anubhava honevAlA / 2. janma, maravA, roga, buDhApA apUrNatA ghora andha kAra, bhUkha aura pyAsa, pIsa aura caka, nidrA aura ghATi o bhI bhAva cAgmAko acikara hai, AmAko hAnikara haiM. mAme virodha paidA karanevAle hai, AtmA duHkha paidA karane vAle haiM, AtmAme asantoSa paidA karane vAle haiM ve saba jovatatvakA svabhAva nahIM, jIva tatvakA svabhAva - saba bAhira meM rahane vAle, buDhiye sUmane vAle kSetra se parimita, kAla parimita dharma aura dharma se chAye huye pudgalakA svabhAva hai| ye saba banane aura bigar3ane vAle TUTane aura jur3ane vAle, nayA aura purAnA hone vAle upatejita dhIra musta hone vAle, pudgala piNDoM kA svabhAva hai / 2. yadyapi jIvatasva aura ajIvatattva donoMmeM zrAkAza pAtAlakA antara hai eka bhItara meM rahane vAlA zramUrta, zravi - nAzI, cetana svabhAvI hai, dUsarA bAhirameM rahane vAlA, mRrta, vinAzI, jadasvabhAvI hai parantu jIvanakI yogazakti kucha aisI adbhuta aura bahurUpiNI hai ki vaha usake dvArA apane aura parAye jisa bhAvako bhI apanAtA hai, vaha usI rUpa hotA hai| 1 jIvajisa kisa bhAva meM dhAtmadhAraNA dharatA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 anekAnta [varSa 5 yaha vaisA hI hone ko kAmanA karatA hai| yaha jisa rUpa lokameM rahatA huzrA sadA bekala rahatA hai, sadA asantuSTa hone kI kAmanA karatA hai, yA vaisA hI saMkalpa viphala rahatA hai| vaha sadA isakI khAmiyoM kI zikAyata karatA karatA hai| yaha jisa rUpa saMkalpa vikalA karatA hai, yaha rahatA hai, vaha sadA isameM hera phera karane, ise apane vaisA hI hone kI ceSTA karatA hai-yaha jisa rUpa honekI anurUpa banAne, isake usAtIko vijya karane, isakI ceSTA karatA hai, yaha vaisA hI karma karane lagatA hai-yaha sImAoMko ullaMghane kI koziza karatA rahatA hai| jipta rUpa karma kAne lAtA hai, yA vaiyA hI abhyasta honA yaha saba kucha hote hue bhI, jIva apanI bhUla-bhrAnti calA jAtA hai-yaha jaimA abhyasA hotA calA jAtA hai, ajJAna-avidyA, moha-mamatAke kAraNa isa duniya.se yaha vaisA hI bana jAtA hai| aisA bandhA hai, ki yaha isakI khAmiyoMse Upara uThane jaba jIva paudgalika bhAvoM meM prAramazradvA dhAraNa kara kI bhAvanA rakhate bhI, mUDha mRgake samAna isIke pIche pIche letA hai, to yaha pudgala-samAna hI pravartane lagatA hai cala rahA hai, isI meM bAra bAra cakkara kATa rahA hai| usa samAna hI sakama hone lagatA hai, rAgadveSa karatA huA 5. jIva jaise apane mithyA vizvAsa, mithyA jJAna, rucikara pudgalako apanI ora ora zrAdhikarako pare mithyA prAcArake kAraNa isa duniyAse bandhA hai, vaise hI dhakelane lagatA hai apane dvArA pratisUcama kAmaNiko, kAmINa yaha apane samyak vizvAsa, samyak jJAna, samyak prAcAradvArA sUcama taijasako, taijaladvArA sUcanasthUna vAyuko vAyu dvArA isase Upara uTha sakatA hai| bAharI padArtha na isake dvArA sthUla sUkSma apadravyo, apadvArA sthUna pArthiva pakar3e jAne me kAraNa haiM, na ve isake chuTakAreme sahAyaka ho danyako grahaNa karane lagatA hai| isa prakAra grahaNa karatA sakate haiN| jIva svayaM apane bhAgya kA vidhAtA hai, svayaM huA yaha pudgala ke samAna hI sapiNDa hotA hai| apanA dosta aura duzamana hai, svayaM apanA saMhAraka aura uddhAraka hai| sapirASTra honepara jIva piNDasamAna hI tuccha aura sarimANa ho jAtA hai, usa samAna hI janmane aura marane hama duHkha kA anta pudgala kA pIchA karanese nahIM ho sakatA, usakA pIchA chor3anepe ho sakatA hai; paudgalika vAlA, javAnI ora bur3hApe vAlA, sustI aura tejI vAlA, bhAvAne pravRtti karaneme nahI ho sakatA, unape nivRtti karane roga aura vikAra vAlA hotA hai| usa samAna hI zrAkAra se ho sakatA hai, paudgajika vastuoM kI icchA karane se aura svabhAva vAlA bana jAtA hai, usa samAna hI kITa nahI ho sakatA, unakA tyAga kAnepe ho sakatA hai| pataMga, hAthI, ghoDA, pazu, nara, choTA-bar3A, kAlA-gorA, paudgalika duniyA ke liye varma-karma-vidhAna karanese nahIM strI-puruSa ho jAtA hai| ho sakatA usake liye daNDa-daNDa-vidhAna karanese ho ___5. jaba jIva pudgala-svabhAvo na hote hue bhI pudgala sakatA hai| pariNAmI hojAtA hai, to yaha pada pada para duHkha upajAne isa bandha dazAkA anna bhUla-bhrAntiyoM meM par3e rahaneme lagatA hai| yaha duHkha hI jIvana ke vaibhAvika pariNamanakA nahI hotA, loke rUDhika mArgome calanese nahIM hotaa| sabape yadA sabUta hai| jaba taka jaba pugata rUpa paravastumeM isakA anta apanI galatiyoMko nirakhane aura dUra karaneme apanI dhAraNA banAye rakhanA hai unakI banI huI duniyAmeM hotA hai, apanI zradvA apane meM hI jamAne se hotA hai, bhItara apanI prAzAyeM jamAye rakhatA hai, usake hone vAle kriyA- hI bhItara apaneo dekhane aura pahicAnaneme hotA hai. phalApa meM apanI pravartanA cajAye rakhatA hai, taba taka duHkha pAnI pravRttiyoMko bAhirase haTA kachuvekI taraha bhItarakI isakA pIchA nahIM chodd'taa| aura lejAnese hotA hai, indriyoMkA saMyama pAlane, manaduHkha jIvanakA iSTa nahIM, to phira usakA kAraNIbhUta vacana-kAyake triyogoMko vaza karane, prAkRtika kaThinAIyoM vaibhAvika pariNamana athv| paudgalika loka, jIvanake vo sahana karane, aura saba hI bhAvoMko prAramadvArA saMvaraNa liye kaise iSTa ho sakate haiM ? yahI kAraNa hai ki jIva isa karanese hotA hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2] bhagavAn mahAvIrakI nA~kI 6. isa prakAra jIvanakA saMvaraNa karate hue. rAgadveSa, zaktikI vibhinnatA na thI, unakI abhivyaktikI vibhinnatAthI, kAma, krodha, lobha mAyA Adi una anAna bhAvoM ko nirNa unake svabhAvakI vibhinnatA na thI. unake vikArakI vibhikarane aura ukhAr3a phaMsane kI jarUrata hai, jo anAdi abhyAsa satA thI, unake prayojanakI vibhinnatA na thI, unake prayoga ke kAraNa prApmAne ahanA ghara kara gaye haiM, jo AmAkA kI vibhinatA thI, unake sAdhyakI vibhinnatA na thI unake svabhAva hI bana gaye haiN| ina bhAvoM ko naSTa karane ke liye, sAdhanIkI vibhinnatA thI, unake mArgako vibhikatA na thI, sadA inake prati jAgarUka rahanekI jarUrata hai, sadA inake unakI majiloMkI vibhinnatA thii| lAcanA, prAtakramaNa, prAyazcittakI z2arUrata 6. sadA vaha jaba isa zroparI vibhinnatAke ghaTATopake nIce. isa inase haTakara prAramaabhyAsI prAmadhyAnI honekI jarUrata hai| bAharI viSamatAke jaTila prapaJcake nIce jhAMka kara dekhatA, 7. jaba AmA bAhirase haTa kara apane prA jAtA hai, to use sAkSAt hotA ki-'sabameM eka hI samAna jIvana to vaha apaneko dekhatA huzrA saba kucha dekhatA hai. use kucha baha rahA hai, sabane eka hI samAna bhAvanA, eka hI samAna dekhanA bAkI nahI rahatA, vaha kRtakRya hojAtA hai| jaba vedanA, eka hI samAna udvegatA kAma kara rahI hai|" zrApamA parabhAvore vimukta hojAtA hai to vaha tupa-vimukta "saba hI jIva amRta ke abhilASI haiM, sukhake mutalAzI cAvajake samAna vizuddha ho jAtA hai, vaha apanI hI sattAmeM hai, pUrNatAke ikchuka haiM, jyoteke u'suka haiM, mAdhuryake pyApe sthira hojAtA hai| usakA phira janma-maraNa nahI hotaa| haiM, sundAnA ke dIvAne haiN|" vaha amara hojAtA hai, akSaya sukha kA svAmI hojAtA hai, saba hI jIva mautase bhayabhIta haiM, duHkhame kAyara haiM, paramabrahma aura paramA mA hojAtA hai| apUrNatAse vyAkula hai|" vaha samadarzI thA "saba hI jIva mAnase amRtako zrora, duHkhase mumbakI isa prakArakI vicAraNAke kAraNa, usakI raSTi mAnyatA pora, burese acchakI bhora, ghoDese ghanekI ora prAptase se labAlaba bharI thii| vaha jaba bhI apane pAsa pAsa yahAM prAptakI ora, apUrNa se pUrNakI ora bar3hane meM lage haiN|" anya jIvo dekhatA, to vaha una sabameM apane hI samAna "yaha saba kucha hote hue bhI, yahAM saba hI jIva apanI jIvana kA sAra dekhatA, apane hI samAna uname cinmUrta brahma bhUloMme dhame haiM, ajJAna meM sane haiM, mohase Thage haiM-saba hI kA darzana krnaa| apane svarUpame aparicita hai, apane abhISTaye aparicata haiM, ume, jIvoM meM dIkhanevAle saba hI bheda vikalpa bahurU- apane siddhimArgame aparicita haiN| isI kAraNa rUtha hI iSTa piyekI taraha banAye huye rUpoMke samAna propare aura cArjI DhaDhane bhI aniSTako apanA rahe haiM, siddhi-patha para calate bhI mahasusa hote / ve agniko DhakanevAle bhasma ke samAna, motI asiddhikI ora jA rahe haiM, zrAzAse lakhAte bhI nirAzAApe ko muMdanevAna sIpake samAna mithyA aura nismAra mAlUma TakarA rahe haiM, mukhako cAhate bhI duHsvAko pA rahe haiM / saba hote. ve saba zarIrame udaya honevAle, zarIrameM rahaneva le hI jIva dayAke pAtra haiM kSamAke pAtra haiN|" zarIrameM vilaya hone vAle sUjha padate / ve saba bahurUpA, "yahA saba ko apane utthAna ke liye dayA, dAna, prolAhana prakRti ke hI prapaJca naz2ara paate| kI jarUrata hai, apanI abhivRddhi ke liye sujhAva, sambodhana usake liye, ina bhedoM-vikalpoM meM svayaM koI bhI jIvana rahanumAIkI jarUrata hai; apane vikAsake liye svatantratA, na thA ve saba aupAdhika cIja thIM-jIvanI paidA kI huI, subhItA sahayogakI jarUrata hai| isa liye isa lopa meM dayA usakI dhAraNAkI upaja, usakI kAmanAkI kalA, usakI dAna hI sabase uttama dharma hai, paropakAra hI svopakAra hai, jarUratavI IjAda, usakI paristhitikI sRsstti| janamevA hI Iza-upAsanA hai|" usake liye, yaha mArI vibhinnatA, jIvoMke vastusArakI vaha sama-vyavahArI thAvibhinnatA na thI usakI avasthAkI vibhinnatA thI unakI isa vicAraNAke kAraNa jaise usakI dRSTi sAmyatAse Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 bharI thI, vaise hI usakI caryA bhI sAmyatAse bharI thii| ko khaDA huzrA dekhatA, bhojanakI lAlasA liye huye kisI jaise vaha saba jIvoMko apane samAna dekhatA, vaise hI vaha kuttA billIko baiThA huA dekhatA, lolupI mavikhayoMko vahAM sabake sAtha apane jaisA vyavahAra bhI krtaa| vaha sAkSAta bhinabhinAtA huzrA dekhatA, to yaha soca kara ki kahIM usa vizvapremakI mUrti thA, umar3atA huzrA dayAkA mAgara thaa| ke kAraNa unheM zrAhAra milaneme bAdhA na ho jAya, vaha vaha jaba bhI bolatA. hita-mita vacana bolatA, misarI vahA~me khisaka zrAgeko ho letaa| sI gholatA huzrA bolatA-spaSTa aura gambhIra--thor3A vaha jo bhI AhAra letA-chayAlIsa doSa TAlakara hI aura sArapUrNa, syAvAda aura samanvayarUpa, zaMkAzRloMko letaa| mAMsa, madhu. madirA rahita-kandamUla, bIja, puSpa, patracugatA hazrA, duHkha-santApako haratA huA, dhairya-utsAhako rahita-sajIvoMke vidhAtase khAlI-nyAyase upArjita bar3hAtA huA, jyoti-sphurti phailAtA huA, andhoMko aAMkhe kiyA hushraa| nirbaloMko bala detA huaa| isa taraha vaha pramAda choDa yagnAcArase rahatA, vaha na ___ vaha jaba bhI calatA, badA sAvadhAna hokara calatA, khuda mana, vacana, kAyaye dUsaroMkA koI ahita karatA, na A~khome mArgako zodhatA huzrA calatA-dinake mamaya-- dusaroM dvArA koI ahita karAtA, na da saroM dvArA kiye huye sthira gatise-haritakAya bhUmiko choDatA huA, nanhIM ahitakI koI anumodanA krtaa| nanhIM sI jAnoMko bacAnA huA, saba hIkI bAdhAoMko vaha brahma-vihArI thAkhotA hushraa| yadi kahI mArgame use calatA huzrA kIDInAla vaha jahA~ dUsaroMke prati samavyavahArI thA, vaha apane dIkha paDatA, dAnA-dunakA cugatA huaA paMchI jhuNDa prati brahmavihArI thaa| yadyapi bAhirase vaha hADa mAMsakA najara AtA to, isa bhAvase ki kahI unako bAdhA na ho, banA dIkhatA, para vaha kabhI bhI hADa mAMsakA banake na rhaa| usa mArgako chor3a pareke pare anya mArgase cala detaa| vaha vAstavameM brahma thA aura brahma hokara hI zarIrameM rhaa| vaha jaba bhI baiThatA yA leTatA to jamIna zodha kara hI vaha sadA zarIrako apanA sAdhana mAnatA-apane ko baiThatA aura leTatA, sthirakAyase hI baiThatA aura leTatA, usakA svAmI jaantaa| vaha pramAda chor3a sadA sArathIkI sabake liye zrAne jAnekA mAgaM choDa kara hI baiThatA aura taraha usameM zrArUDha rahatA / vaha kabhI bhI apane zarIrako, letttaa| vaha bIca bIcameM DAvAMDola na hotA, bArabAra karavaTa usake mana, vacana, kAyake yogoko, usakI paJcendriyoMko, na badalatA, isa qhayAlase ki kahI anajAnameM koI sarakane unakI zrAdatake anusAra rUDhIka vRttiyoM aura vAsanAoMmeM vAlA, koI phudakane vAlA jAnadAra mamalA na jaay| vicarane na detA-vaha buddhipUrvaka unase jo kAma lenA cAhatA __vaha jaba bhI koI cIz2a uThAtA yA dharatA, to use usIme unheM pravRtta hone detaa| jhADa poMcha kara hI uThAtA aura dhrtaa| vaha jaba bhI apanA vaha sadA zarIrako apanese pRthaka jAnatA, usake bhAvo malamUtra kSepaNa karatA to nirjIva, prAsuka sthAna dekhakara hI ko apanese pRthaka nihAratA-pRthaka jaisA hI unake sAtha vyayakSepaNa krtaa| use haradama khayAla rahatA. ki kahI koI hAra karatA / jaba bhUkha-pyAsa, garmI, sardI cIsacabaka, nidrAsUkSma jIva nIce dabakara na mara jAya / tandrA, thakana-Alasya, zarIrameM vyApate, no vaha unheM bhUka___ vaha jaba bhI yasatIme AhAra lene jAtA, to madhukara pyAma-rUpa hI jAnatA para vaha unheM apane se bhinna zarIrakA samAna hI ghUmatA huzrA jAtA, atithi samAna anAyAsa hI vyApAra jAnatA / vaha kevala unakA jJAtA dRSTA rahatA, vaha jAtA, binA nimantraNa liye huye, binA sUcanA diye huye, unase z2arA bhI ekameka na hotA--vaha unameM mamatvabuddhi dhAra zrAhArake samaya para bane-banAye bhojana se kucha leneke liye, z2arA bhI kheda khinna na hotaa| isa vicArase ki kahIM usake kAraNa gRhasthiyoMko svAgata jaba kauTA kaMkara cubhakara pairameM darda karatA, kUdA karkaTa kI cintA na karanI par3e, AhArakI tayyArI na karanI pdd'e| par3akara prAMkhoMme pIr3A karatA, to vaha unheM dUra karanekA koI vaha jaba dAtArake ghara bhikSArthI kisI phakIra yAcaka bhI upAya na karatA / jaba kIdA-makodA caDhakara zarIrameM Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4 bhagavAn mahAvIrakI jhAMkI sarasarAhaTa karatA, makkhI macchara kATakara dehameM dAha utpanna karatI, apaneko viphala manoratha jAna khijakara use aneka karatA, to vaha tanako khujalAkara use zAnta karanekA boI pIDAya detI jaba use naMgA dhaDaMgA dekha gAvoMke anajAna bhI jatana na krtaa| zrAdamI cora cora kahakara pukArate, jaba use bAvalA jAna jaba dhyAnastha nizcala khaDe huye zarIrapara pakSI prA basatIke bacce usase cher3a chAr3a karate, usapara IMTa-patthara baiThane, sapaM zarIrapara car3ha jAte, hiraNa prAkara zarIrame barasAte / ghaca karake usake pIche kutte lagAte to vaha unheM khujalAte, vaha apanI Thoga aura AghAtoMse zarIrameM coTa ajJAnI jAna ranapara jarA bhI kupita na hotA-vaha apanI lagAte, to vaha z2arA bhI vicalita na hotA, usa samaya dhuname ramA vaisA hI vicaratA rahatA / vaha aisA mAlUma hotA, jaisA pASANakA banA putalA hI vaha isI prakAra prakRtikI zaktiyose jUjhatA huzrA, khar3A ho| apane antara dezakA barAbara nirIkSaNa aura niyantraNa jaba dhUla miTTI ur3akara dehapara par3atI, to vaha unheM karatA rhtaa| vaha isa yuddhake bIca apaneme jaba kabhI z2arA bhI na jhADatA / vaha recana, damana, snAna-mardana, danta- ahaMkAra-lobha mamakArakI chAyAko dekha pAtA, rAga dveSakI dhAvana dvArA zarIrakA koI bhI saMskAra na karatA / vaha usa lIlAko dekha pAtA, krodha, mAna mAyA, lobhako taraGgoMko dhUla bharI dehame rahatA huA aisA sohatA, jaise paGkame ghasA dekha pAtA, to vaha unheM apane sAmrAjyakA zatru jAna phaurana huzrA kamala hI ho-deha rajame aura prAramA aAkAza meN| unakA mAmanA karatA, zatru samAna unakI bar3I bAlocanA __jaba garmIkI lU calatI, sardIkI tuSAra par3atI, varSAkI karatA, unheM lalakArakara kahatAjhaDI lagatI to vaha mohIkI taraha dehako idhara udhara 'kyA tuma aba bhI yahAM maujUda ho? tumane anantachupAtA na phiratA, vaha dehako deha-tattvoke sAtha hI ar3A kAlase hare hare bAga dikhA mujhe khUba pAgala banAyA hai, detaa| sardIkI Rtume vaha bAdalose ghirA, supArase DhakA, naI naI zrAzAya sujhA prAmadrohI banAyA hai, merI saba jhaMjhA vAyuse saTA aisA mAlUma hotA, jaise himAcala hI kucha sampatti chIna mujhe raMka aura kaMgAla banAyA hai| khar3A ho| tumhArI bhaya kucha bhI na calegI, maiM tumheM aba khUba pahijaba haphtoM, paravavAr3oM, mahIne, do mahIne, chaha mahIne cAnatA hai, tuma mere nahI maiM tumhArA nahIM, tuma saba prakRti taka upavAsa karaneke kAraNa zarIra sRkhakara bilkula patalA kI santAna ho- mere zatra, mere vighAtaka, mere rAjyame paDa jAtA, khAlameM namoMkA jAla camakane lagatA, bhItarameM vidroha phailAne vAle, utpAta macAne vAle, mere sAmrAjyako hADame hAi bajane lagatA, to vaha uThane baiTane, calane phirane bhaMga karane vAle-aba numa mujhaye baca kara kaho jAyoge?" me sahAreke vAste kabhI lAThIkA prayoga na krtaa| yoM kahate kahane vaha gADha prAyazcitta amime unheM vahIM jaba ina lambe lambe upavAsoMke bAda vaha thAhAra lene vidagdha kara detaa| nagarIme jAtA, aura vahAM use vidhipUrvaka nirdopa zrAhAra vaha kevalajAnI thAna milatA, to vaha usase z2arA bhI adhIra na hotA, vaha isa prakAra bAraha lambe mAloM taka durdhara tapasyA karate nagarIme lauTa phira usI taraha apanI sAdhanAme laga jaataa| huye-dRSTime sAmyatA, budvima samanvaya, zrAcAramaM ahiMsA, jaba nidrAke prAbalyake kAraNa palakeM jhapakane lagatIM bhAvameM mahanazIlatA karate huye usane prakRti aura usakI A~gve maMdane lagatIM, aMga TUTane lagate, tama sA chAne lagatA, mAyAvI zaktiyoko, ina zaktiyoMke race huye vyUha aura to vaha tamAvaraNako ughADa phaurana saceta hojAtA, usa SaDyantroMko zrAgvira vijaya kara hI liyaa| samaya vaha aisA jAna par3atA, jaise prAcIke bAdaloMme ubharA eka dina vaizAkha mudI dazamIko, uttarA phAlgunI huzrA bAlAruNa hI ho| nakSatrame, saMdhyAke samaya, jaba vaha RjukalA nadIke taTa para jaba usake muDola sundara rUpako dekha, jaMgalake ekAnta kAyogsarga dhyAna lagAye khaDA thA-use sahasA anubhava kA zrAzraya pA. viSayAsakta nAriyoM usase bhogakI vAJchA ho pAyA ki Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 anekAnta [varSa 5 - "vaha tape huye soneke samAna birukula vizuddha hai, usa huA claa| usake pAsa thA zrAnandarasa, vaha usIko hara meM ahaMkAra-mamakAra, rAga-dveSa, moha-mAyAkA lezamAtra bhI tarapha sarasAtA huzrA calA, umagAtA huA claa| usake avazeSa nahIM hai, vaha nirAvaraNa sUryakI taraha jAjvalyamAna pAsa thA jJAna rasa--vaha usIko hara tarapha chiTakAtA huA prAramasvarUpako nirakha rahA hai, vaha saba hI siddhiyoMse calA, barasAtA huzrA claa| vaha saba hI ko apane samAna bharapUra hai, vaha sarvasva aura paripUrNa hai|" niSkAma aura prAptakAma, vazI aura svatantra, parabrahma aura "usameM hita ahita, iSTa aniSTa sambandhI jo bahuta puruSottama banAtA huzrA claa| sI kAmanAyeM uThA karatI thI, unameye Aja koI bhI nahIM vaha jahA~ bhI jAtA, vizvakA vizva usake sAtha jaataa| hai, vaha kRtakRtya hai| usameM satya asatya, dvaita advaita sambandhI jo bhI usake samparka meM AtA vaha nirbhaya, nirmama, nirdoSa jo bahuta sI kalpanAya banA karatI thI, uname se zrAja hojAtA, sarpa aura nevala. kuttA aura billI, siMha aura koI bhI nahI hai, vaha sama hai| usame sAdhya-sAdhaka, vyAghra jaise kara jantu apane vaira-virodhoM bhUla zAnta zeya-jJAyaka sambandhI jo bahuta sI tarkanA jagA karatI thIM, hojAte aura eka dUsarese pyAra karane lgte| unameMse zrAja koI bhI nahIM hai, vaha zama hai|" eka dina kArtika kRSNa amAvasyAke prAtaHkAla jaba "vaha brahma hai na abrahma, mUrta hai na amUrta, deva haina vaha pAvAmeM ThaharA huA thA-bahattara varSAkA bojha usake zarIra manuSya, zramaNa hai na gRhastha, sAdhaka hai na sAdhya, jJAyaka para par3A thA, usakI zarIrakI sandhiyA~ kucha DhIlI par3I, hai na jJeya, maiM hai na vaha-daha jJAna hI jJAna hai, kevala- use taname bAndhane vAlI gAMThe kucha pare sarakI, phira kyA thA, muddatakA mu~dA huzrA srota, bandha TUTe pravAhakI taraha ____o kucha bhI jJAtavya, draSTavya, zrotavya, mantavya hai, vaha saba ora se baha nikalA, vaha zarIrame ThaharA huzrA pAtAla saba hI kucha hai, jo kucha bhI bhUta, bhavya, vartamAna hai, vaha aura antarikSa, jamIna aura pAsamAna, nIce aura Upara, saba hI kucha hai, vaha saba hI brahmANDako aAmA samAye huye hai, dAyeM aura yAya, saya hI lovAko vyApta kara gayA, vaha virATa sabahI loka aura aloka, svarga aura naraka, tAre aura nakSatra, puruSAkAra hogyaa| punaH kramaza: pratara, kapATa, daNDavat cauda aura sUraja, dvIpa aura sAgara darayA aura parvata, rASTa hotA huA vaha zarIrAkAra huA phira dIpazikhAke samAna aura janapada. grAma aura nagara usame Thahare huye haiN| saba hI sIdhA uThatA huaA calA gayA-sIdhA vahIM, nahIM siddhiko dazena caura vijJAna, veda aura purANa, zrAgama aura mUtra prApta havAmeM havA, jotameM jota hokara siddhadeva rahate haiMusameM baiThe huye haiN| saba hI gati aura yoni, varNa aura zrokhose dUra buddhise dUra, kAlase duur| jAti, pantha aura sampradAya usameM bhare huye haiN| saba hI vaha vizvavibhUti haideva aura daitya, nara aura tiryajJa pazu aura pakSI, druma aura vaha yadyapi pAjase 26 vI zatAbdI pUrva meM paidA huA, latA usame base huye haiM, vaha zrAkAra parAba hai-jIvana- para vaha 26 vIM zatAbdI pUrvakA hI na thA, vaha bhAratame paidA huzrA, para vaha mAvana kulakA hI na thA-vaha vizvavibhUti kevalajJAnakI prAptike bAda vaha tIsa varSa taka uttarIya thA, aura vizvavibhUti banake hI rahA-saba hI kAloke liye, bhArata ke saba hI dezoMme ghUmA-kisI ichAvaza nahI, saya hI logoMke liye, saya hI jIvo ke liye| kisI jijJAsAvaza nahI, svabhAvavaza-zrAmapradAna ath| usane apane gAr3ha cintavana, gADha tapazcaraNa dvArA jisa jisake pAsa jo kucha hotA hai vaha usakA dAna karatA hI samasyAko hala kiyA hai, vaha vaijJAnikoM, samAjasudhArakoM, hai-phUla sugandhakA, koyala mIThe svarakA, hiraNa muzkakA, rASTrIya netAoMkI samasyAyoMke samAna kisI eka yugakI rAgI saMgItakA, kavi kAvyakA / usake pAsa thA amRta rasa samasyA na thI, eka dezakI samasyA na thI, eka jAtikI labAlaba bharA huA, chalakatA aura bahatA huzrA-vaha samasyA na thii| yaha thI trikAlakI samasyA, vizvakI usIko hara tarapha detA huyA cajA-jivAtA aura uThAtA samasyA, prANimAtrakI samasyA / vaha thI duHkha aura sukhakI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] bhagavAn mahAvIrakI jhA~kI 196 samasyA, loka aura paralokakI samasyA, jIvana aura marakha pahIM chor3e, apane sAtha liyA to kevala vaha jo umakA kI smsyaa| apanA thA-mAtmArAma isa samasyAparasaM usane dukha meMse sukhako, apUrNatAmeM aAja hama bhale hI use bIra, mahAvIra, sanmati, se pUrNatAko, bandhaname se muktiko mRtyumese amRtako pAne vardhamAna nAmoM se pukAra, nirmanya, kAyotsarga, dhyAnArUta kA jo mArga DhaDhAdhA-jise apane prayogameM lAkara usane khuda prAdi rUpoMse bhArAdhe, tapa, jJAna, dharmapravartana bhAdi kAmo saMsAra sAgarako ullaMghA thA-vaha kisI vizeSa deza, vizeSa se yAda kareM, parantu bhAja vaha ina saba hI cIz2oMse pare hai, jAti, vizeSa sampradAya kI sampatti nahIM hai, vaha bhAja saba prAja yaha saba hI taraha mukta hai-svatantra hai aura svarAjyahI kI sampatti hai, saba hI usake adhikArI haiM, saba hI sthita hai, mAja vaha apanI apanI hI bhAvukatAmeM magna hai, usapara calakara isa pArase usa pAra jA sakate haiM, apanI hI sundaratAme lIna hai. apanI hI jyotise byApta hai. usa samAma zuddha buddha aura niraMjana ho sakate haiN| apanI hI sattAmeM ThaharA hubhA hai| bhAja koI nAma, koI vaha Adarza hai dhAma, koI kAma, koI prAkAra rUpa aisA nahIM jo usakI vaha jaba yahA~ bhAyA to svAgata karane vAle bahuta sevA apAra sattA, nyApakatA aura kRtakRtyata ko apane karane vAle bahuta, aura jaba yahA~ se gayA to smaraNa karane samA ske| dhAle bahuta, stavana karane vAle bahuta, para usane iname kisI Aja vaha UMcAI aura nIcAI kI, dhUpa aura chAyAkI, para bhI laSaya na diyA-vaha bhAte jAte eka hI samAna rhaa| paravA aura pachaSA kI, utAra aura bar3hAvakI duniyAse bahuta basantakI taraha jaba bhAyA to muskarAte huye phUloMko khilAte dUra hai-bahuta Upara hai| Aja vaha bhAla-vistrakake samAna huye, diloMko ha~sAte huye, aura jaba gayA to phira muDake loka-tilaka banA hai, dhruva tArekI taraha pradIpta pAdarza banA bhI na dekhA ki kyA hai-bilkula nirmoha, bilkula nirlepa, hai, saba bhora sakhAtA humA, saba ora sumAtA dubhAbilkula ekAkI / yahA~ ke bandhana yahIM tode, yahA~ ke padArtha "uTho, jAgo, apane ko phicaano|" parIkSAmukha sUtra aura usakA udgama (lekhaka nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina koThiyA) nasAhityakI amara kRtiyoM meM tatvArthasUtra khUba gaMbhIra, talasparzI tathA arthagauravako liye hA hai| kI taraha eka nyAyasUtra bhI hai, jisakA thor3ameM hI bahutakA bodha karA denA-jharokhemeM se - nAma hai 'parIkSAmugva'-parIkSAkA dvAra, vizAla nagarako dikhalA denA-unakI prakRti hai arthAta vaha kasa.TI jisake dvArA khare-khoTe, sacce- aura ve bar3I sugamatA ke sAtha kaNThastha kiye jA sakate jhUTe aura asalI-nakalIkI ThIka jA~ca kI jAtI hai, haiN| sUtra saba gadyama hai; parantu unake Adi aura aMta yathArthatAkA pUrA patA lagAyA jAtA hai bhAra isa bAta me epha eka padya bhI hai| bhAdima padharma granthapratijJA kA samyaka nirNaya kiyA jAtA hai ki pramANatA, nyAya ko dete hue pratipAdya viSaya, usakI upayogitA, athavA satya kidhara hai| yaha apUrva grantha saMskRta bhASA pramANatA, pratipAdanakI alpAkSaramaya-sUtrarUpatA aura meM nibaddha hai, chaha paricchedoM meM vibhakta hai aura isakI jinako lakSya karake pratipAdana kiyA jArahA hai unakI sUtrasaMkhyA saba milAkara 207 hai| sUtra dekhaneme bar3e vizeSatAkA nirdeza bar3e hI sundara DhaMgasa kiyA hai, hI sarala, sarasa tathA nape-tule haiM aura vicAranemeM jisa dekhate hI grantha-gauravakA anubhava hone lagatA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 anekAnta [varSa 5 hai| antima padyameM granthakA upasaMhAra karate hue ima ko apanI ora AkarSita kiyA hai aura parIkSAmukhasUtrako heyopAdeya tattvoMkA Adarza bata- vidvAnoMne isake samakakSa dUsare sUtragraMtha banAnekI ceSTA lAyA hai-vaha darpaNa mUcita kiyA hai jisameM heya bhI kI hai parantu ve usameM utane saphala nahIM ho sake aura upAdeyakI koTimeM mamA jAne vAle sAre hI isa graMthake zabda-arthakA bahuta kucha anusaraNa evaM tattva sApha sApha jhalakate haiM, unameM yaha bhrama nahIM ho uddharaNa kara lenepara bhI ve apane matroMmeM vaha zabdapAtA ki kauna tattva heya haiM aura kona upAdeya / sAtha mauSTava aura arthagaurava tathA akSaroMkA napA-tulApana hI granthakArane apanI laghutAko aisI sundaratAse vyakta nahIM lA sake haiM jo isa matragraMthameM pAyA jAtA hai aura kiyA hai jisase grantha kI gurutA evaM mahattA kma na hone jo vAstavameM eka matragranthako zobhA detA hai| paave| Apane liyA hai ki-'heyopAdeya tattvoM ke isa matraracanAke nipuNa zilpakAra AcArya zrAdarzarUpa isa parIkSAmugvamUtrako, mujha jaise bAlakane- mANikyanandIke viSayameM, jinheM ratnanandI bhI kahate akalaMkAdi mahAjJAniyoke samakSa apaneko atyalpa- haiM, yadyapi hame adhika kucha bhI mAlUma nahI haiM-una jJAnI anubhava karane vAlene-heyopAdeya tattvoMkA kI ekamAtra yaha kati hI unakI kIrtiko amara banAye samyakajJAna karAne ke liye, parIkSA-dakSakI tarahase racA hue hai aura unake anya saba paricayako gauNa kiye hai| zrAdi-antake ye dono sundara padya nimnaprakAra hai- hue hai| phira bhI unakI ima racanAke mambandhame laghu "pramANAdartha-saMsiddhistadAbhAsAdvipayayaH / anantavIrya AcAra ke nimna vAkyaparame itanA jarUra iti vakSye tayorlakSma siddhamalyaM ladhIyasaH // 1 // " mAlUma hai ki vaha zrIalaMkadevake vacanamamudrako "parIkSAmukhamAdarza heyopaadeyttvyoH| matha kara nikAlA huzrA 'nyAyAmRta' haisaMvide mAdRzo bAlaH parIkSAdakSavad vyadhAm // 2 // " akalaka-baco'gbhodhehadhe yena dhImatA / yaha advitIya grantha zrAcArya mANikyanandIkI nyAya-vidyA'mRtaM tasmai namo mANikyanandine // 2 // puNya kRti hai, jinakA samaya vikramakI 8vI-havI -prameyaratnamAlA zatAbdI mAnA jAtA hai / aura isaliye Aja isa isa vAkyaparame jahA~ yaha spaSTa hai ki AcArya pranthakI racanAko hajAra varSase bhI Upara hogaye haiM mANikyanandI akalaMkadevake bAda hue haiM vahA~ yaha bhI aura yaha barAbara usI taraha sudRr3ha, suvyavasthita tathA spaSTa hai ki unhoMne isa granthake nirmANameM samudra mathane AkarSaka banI huI hai| isa graMthapara aneka TIkAe~ upa- jaisA bhArI kAma kiyA hai| samudrakA mathanA aura use labdha haiM, jiname pradhAna sthAna prAcArya prabhAcandrake mathakara amRta nikAlanA koI AmAna kAma nahIM 'prameya-kamala-mAteNDa' ko prApta hai, jisakI saMkhyA hotA-vaha bhArI parizrama aura asAdhAraNa vaddhimattA 12 hajAra zloka jitanI hai| isa TIkAko pichale se sambandha rakhatA hai| samudrako mathakara amRta nikATIkAkAra 'laghu' anantavIrya AcAyane 'udAracandrikA' lanemeM iMdrAdika mahAzaktizAlI devatAoMkI prasiddhi kI upamA dI hai aura apanI TIkA 'prameya-ratnamAlA' hai, unhIM jaisA darddha, dAmAdhya aura abhanaparva kArya ko usake sAmane juganuke prakAzake samAna batalAyA mANikyanandIne akalaMkadevake vacanasamudrako mathakara hai*| isase prameyakamalamArtaNDakA mahatva aura prameya- isamatra granthake nikAlanemeM kiyA hai aura unakA kamala-mArtaNDa parase isa sUtra graMthakA mahatva sahaja hI nikAlA hA yaha nyAyasatra nyAyakA amRta haimeM avagata ho sakatA hai| isa graMthake mahatvane bahutoM avinAzI sAra hai| *prabhendu-vacanodAracandrikA-prasare sti| yahA~ akalaMkake vacanoMko samudrakI jo upamA dI mAhazAH kanu gaNyante jyotiringgnnsnnibhaaH|| ---- prameyakamalamArtaNDameM zrAcArya prabhAcandrane isa sUtragraMthako gambhIraM nikhilArthagocaramalaM ziSyaprabodhapradaM 'gaMbhIra, nikhilArthagocara,prabodhaprada aura advitIya batalAyA hai- yadvyaktaM padamadvitIyamakhilaM mANikyanandiprabhoH / samudrako avinazrA yAlane meM Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] parIkSAmukha sUtra aura usakA udgama 121 gaI hai usameM kucha bhI atyukti mAlUma nahIM hotii| ko akalaMkake arthakA hastAmalakavata bodha karAneke niHsandeha akalaMkA vADa maya samudrakI taraha vistRta, liye kitanA adhika dakSa hai-paryApta hai, yaha bAta gaMbhIra aura durgama hI nahIM kintu nAnA arthose samRddha prabhAcandra AcArya ke nimna prastAvanA vAkyase bhI bhale bhI hai-usameM nyAya-padArtha pracura mAtrAmeM bharA huA prakAra jAnI jAtI haihai| akalaMkadeva nyAyazAstrake pratiSThApaka-rUpame eka "zrImadakalakArtho'vyutpaka prajJairavagantuM na zakyata bahuta bar3e maharddhika AcArya hogaye haiM-'pramANama- iti navyutpAdanAya karatalAmalakavat tadarthamuddhRtya kalaMkasya' aura 'akalaMkanyAyAt' jaise vAkyodvArA pratipAdAya tukAmastatparizAnA'nugrahecchA-proratastaunakI isa viSayame khAsa prasiddhi hai| unase pahale darthapratipAdanapravarNa prakaraNAMmadamAcArya: praah|" kucha AtmAbhimAnadagdha mUr3hamati vidvAnoM ke dvArA -prameyakamalamArtaNDa nyAyazAstra malina kara diyA gayA thA, jisapara unhe imase zrAcArya mANikyanandI ra unake isa bar3A kheda huA aura unhone bhramake cakkarama par3akara parIkSAmukhasUtrakA mahatva bhala prakAra spaSTa ho jAtA ha Alita evaM naSTa hote hue prANiyoMpara dayAbhAva pAra isa viSayama kAi sandaha nahIM rahatA ki isa lAkara uma malinatAko dRra karaneke liye bhArI prayAsa sUtragraMthakA akalakake vAGmayaparase uddhAra huA hai kiyA hai-nyAyavinizcaya, middhivinizcaya, pramAgAsaMgraha, zrAra yaha akalakaka nyAya-viSayaka kucha prakaraNokA Adi asAdhAraNa mahatvaka granthokA praNayana kiyA hai ka granthokA praNayana kiyA hai uttama sAra hai| zrantu / aura aSTazanI tathA rAjavArtika jame uccakoTike bahuta dinoMma merI icchA yaha mAlUma karanekI thI bhAvyaprantha bhI likha hai / apane isa prayAsakA unhone ki akalaMkadavaka kina kina vAkyoparasa isa mutrakucha graMthAme ullava bhI kiyA hai, jisakA eka namUnA granthakA uddhAra huA hai| parantu aphalaMkake saba grantha nyAyavinizcaya granthakA nimna padya hai sAmane na hone vaha icchA pUrI nahIM ho rahI thii| bAlAnAM hitakAminAmatimahApApaiH puropArjitaH, kitane hI mahatvapUrNa granthokA to pahale kucha patA bhI mAhAtmyAttamasaH svayaM kalibalAt prAyo gunndvssibhiH| nahI thA-kevala aSTazatI, rAjavArtika aura laghIyanyAyo'yaM malinIkRtaH kathamapi prakSAlya nenIyate, vaya jaise grantha hI sAmane zrArahe the / bRhatatrayakA nAma samyagjJAnajalarvacobhiramalaM tatrAnukampAparaH // 2 // hI sunA jAtA thA, jisake tIna mahAna granthomeM me akalaMkakA vADa maya kitanA gahana gaMbhIra, gUDhArthaka abhI nyAyavinizcaya aura pramANaprahakI hI khoja tathA avyutpanna vidvAnoka liye durgama-dudhi hai; aura hokara unakA uddhAra ho pAyA hai zeSa siddhivinizcaya usake katipaya nyAya viSayokA jo sAra isa mUtra kI TIkA to mila gaI hai parantu usaparase mUlagranthakA graMthameM anugraha buddhima gvIcA gayA hai vaha una vidvAnoM pUrA uddhAra nahIM hotA / yaha mulagrantha aura bhI adhika pramANamakalaMkasya pUjyapAdasya lakSaNam / aura zrAcArya antavArya akalaMka-pranyoMke kitane samartha dhanaMjayakaveH kAvyaM ratnatrayamakaNTakam / / (dhanaMjayanAmamAlA) TIkAkAra the yaha yAta nyAyavinizvayake TIkAkAra vAdigajasUri isa viSayakA acchA anubhava akalaMkake siddhi vinizcaya' ke nimnavAkyase bhale prakAra jAnI jAtI hai jisameM ve ukta jaise graMthoMke samartha TIkAkAra zrAcArya anantavIrya (mahAn) anantavIryakI TIkAvANIke viSayame likhate haiM ki vaha ke nimnavAkyase ho jAtA hai, jimameM ve apaneko anantavIrya akalaMka-vAhamayakI agAdhabhUmima saMnihita gUDha arthako hote hue bhI, akalaMkadevake padoMko pUrNatayA vyakta karaneme pada padapara vyakta karane vAlI samartha dIpazikhA haiasamartha batalAte hai gUDhamarthamakalaMka-vAhamayAgAdhabhUminihitaM tadathinAm / devasyA'nantavAryo'pi padaM vyakta tu srvtH| vyaMjayatyamalamanaMntavIryavAka dIpavatiranizaM pade pade / / na jAnIte'kalaMkasya citrametatsaraM muvi / / -nyAyavinizcaya TIkA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 anekAnta [varSa 5 mahatvakA sunA jAtA hai| hAlameM merI yojanA vIrasevA- tanizcayAtmakaM samAropaviruddhatvAdanumAnavat // 3 // mandirame hojAnese jaba maiMne apanI ukta icchAko 1 sati mukhya nirNayAtmake jJAne sakalavyavahAraniyAmake mukhtAra zrI jugalakizorajI-sampAdaka 'anekAnta' para -laghA0/30 kA06 vyakta kiyA taba unhoMne use bahuta pasanda kiyA aura 2 samAropavyavacchedAvizeSAt / (RSTa za0 kA06) preraNA kI ki aisA tulanAtmaka lekha jarUra likhAjAnA anishcito'pvaarthH||4|| cAhiye aura yadi vaha isI kiraName jAsake to bahata 1 anizcitanizcayAt / (zraSTa za0 kA0 101) acchA ho / tadanusAra hI akalaMkakA jo kucha sAhitya 2 anirNItanirNAyakatvAt / (aSTa za0kA0 101) mujhe abhI taka upalabdha hayA hai usa parasa parIkSAmakha dRSTA'pi samAropattiAhaka // 5 // ke sUtroMkI tulanA karake mai una sUtroMka udgama sthAna 1 prtyksse'rthe'nythaaropnyvcchedprsiddhye| ko jitanA mAlUma kara pAyA haiM usako anekAntake -nya ya |v0 vA0 471 pAThakoMkI jAnakArIke liye nIce prakaTa karatA haiN| 2 kathamanyathA dRSTe pramANAntaravRtti: kRtasya karaNAyogAt / zeSakI tunalAkA prayatna usa samaya phiyA jAyagA jaba -taghI0va0 kA0 22 siddhivinizcaya jaise graMtha bhI apane pUrNarUpameM sAmane 3 gRhItasyApi tAzasyAgRhItakalpatvAta / (aSTaza. 14) 3 svonmukhalyA pratibhAsa svasya vyavasAyaH // 6 // AjAyeMge / tulanAmeM parIkSAmukhake sUtroMko Upara 1 svato'vyavasAyasya vikalpotpAdanaM pratyanaGgatvAt / rakkhA gayA hai aura akalaMkake jina vAkyoMkA AdhAra lekara ve bane jAna par3ate haiM unheM nIce dUsare TAipameM -laghI0 [va0 kA 60 2 svasaMvedyaM vikrUpAnAM vizadArthAvabhAsanam / (laghI0 23) de diyA gayA hai| 3 yadi ca vijJAnaM svAtmAna na vijAnIyAdunarakAlamanadhiprathama pariccheda gatasvAramavijJAnaH kathaM prayAt ? jJo'hamiti / svApUvArthavyavasAyAtmaka jJAnaM pramANam // 1 // -gAvA0 pR0 36 / adhyakSamAemavijJAnamaparatrAnumAnikam / , pramANamavisaMvAdijJAnaM anadhigatArthAdhigamalakSaNatvAt / / anyathA viSayAlokavyavahAravilopataH // (nyA0vi013) -aSTazatI kAArakA 36 ko vA tatpratibhAsinamarthamadhyakSamicchaMstadeva tathA . prakRtasyApa na vai pramANatvaM pratiSedhyamAnaNIta necchet // 16 // nirNAyakasvAt (zraSTa za0 kA 101) prasiddhasiddharapyarthaH siddhazcedakhilaM jagat / 3 myavasAyAtmakaM jJAnamAtmArthaprAhakaM matam / siddhe takimatojJeyaM saiva (dhI:) kinnAnupAdhikA // grahaNaM nirNayastena mukhyaM prAmANyamaznute / / nyA0 vi0 kA0 18 -ladhoyastraya kAri0 60 pradIpavat // 12 // " jJAnaM pramANamAtmAdeH (ladhI kA052) anavastheti cena iSTatvAkhadIpavat / " dRSTo hi pradIpo 5 ligaliGgisambandhajJAnaM pramANamanizrita nizzrayAt / ghaTAdInAM prakAzakaH svasya c| (gajavAtika pR035) (aSTaza0 kA0 101) tatprAmANyaM svana: paratazca // 13 // hitAhitaprAptiparihArasamartha hipramANaM tato jJAnAmeva , pramANamarthasaMvAdAt / (pra0 maM0 kA0 10) tat // 2 // 2 prAmANyaM nyavahArAddhi / (laghI0 kA0 41) 1 hitAhitAptinirmuktikSamam (nyAyinizcaya kA0 4) 3 yadyathaivAvisaMvAdi pramANaM tattathAmatam / (laghI kA0 22) 2 hitaahitpraaptiprihaarsmrth| (ladhI. vivR0 kA061) timirAdyupaplavajJAnaM candrAdAvavisaMvAdikaM pramANaM yathA, 2 hitAhitaprAptiparihArasamayaM dve eva pramANe tatsaMkhyAdau visaMvAdikatvAdapramANaM, pramANetaravyavasthAyAH -pramANasagraha vivRti kA02 talakSaNatvAt / (laghI0 vi0 kA0 22) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] parIkSAmukha sUtra aura usakA udgama dvitIya pariccheda anvayavyatirekAmyAmartha zrekAraNaM vidaH / __ saMzayAdividupAdaH kautuskuta itIkSyatAm ? " nvdhaa||1|| pratyakSatarabhedAt // 2 // -laghI. kA054 1 tAtyakSa parokSaM ca dvidhaiva / (laghI0 kA061) 2 tAmasavagakulAnAM tamasi sati rUpadarzanaM mumUrSANo 2 tarasamaJjasaM pratyakSa parokSaM ceti dve evaM pramANe / yathAsambhavamartha satyapi viparItapratipattisadbhAvAt -laghI vi. kA. 21 nAdiya: kAraNaM jJAnasyetisthitam / (laghA0vi0kA047) 3 ve eva pramANe iti zAstrArthasya saMgrahaH / zratajjanyamapi tatprakAzakaM pradIpavat // 8 // -pramA0 sa0 vi0 kA0 2 1 na tajjanma na tApyaM na takha yavasiti. saha / viza6 pratyakSam // 3 // pratyekaM vA bhajantIha prAmANyaM prati hetutAm / 1 pratyakSa vizadaM jJAnaM ... " (laghI0 kA 3) -laghA0 kA0 58 2 pratyakSaM vizadajJAnaM .. " (pamA0 maM0 kA0 2) 2 pradIpasyeva ghttaadiH| (laghI0 vi0 kA052) 3 jJAnasyaiva vizadanirbhAsinaH pratyakSatvam / svAvaragakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyata-ghI0 vi0 kA0 3 marthavyavasthApayati (pratyakSamiti zera.) // 6 // 4 pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTa sAkArama asA / 1 pratyarthamAvaraNa vicchedApekSayA jJAnasya paricchedakatvAt / pratItyannarAvyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhAsanaM laghI vi0 vA056 vaizadyam // 4 // 2 yathAsvaM karmakSayopazamApekSaNI karaNamanasI nimitta vijJAnasya na bhiraadyH| (laghI0 vi0 phA057) anumAnAdyatirekeNa vizeSapratibhAsanam / tadvaizadyaM mataM buddheH / / (laghI. kA04) 3 malaviddhamaNinyaktiryathA'nekaprakArataH / karmavidvAAmavijJaptistathAnekaprakArataH // (laghI kA057) indriyAnindriyanimittaM dezata:mAMvyavahArikam // 5 // 1 tatra sAMvyavahArikam indriyAnindriyapratyakSam / kAraNasya ca paricchedyatvekaraNAdinA vybhicaarH||10|| , utpannasyApi na kAraNe vyApAraH karaNAdivat / -laghI. vi. kA. 4 -laghI vi. kA.53 2 yaddezato'rthajJAnaM tdindriyaadhykssmucyte| 2 ayamartha iti jJAnaM vidyaannotpttimrthtH| -jyA. vi. kA.4 2 anyathA na vivAdaH syAt kulAlAdighaTAdivat // 3 tasya indriyaanindriynimitttvaat| (laghI vi. kA052 -laghI kA053 nArthAloko kAraNaM paricchadyatvAttamovata // 6 // 3 yadi kAraNakAryabhAvamAramArthayovijJAnaM paricchidyAt na 1 nAha tasparicchedyo'rthaH tatkAraNatAmAtmasArakuryAt / kazcidvipratipattamarhati kartRkaraNakarmasu / -jaghA0vi0kA. 52 -laghI0vi0 kA053 2 nArtha. kAraNaM vijJAnasya / (laghI. vi. kA. 58) sAmagrIvizeSavizleSitAkhilAvaraNamatIndriyamazepato 3 arthasya tadakAraNatvAta / (laghI va* kA0 52) mukhyam // 11 // 4 zrAloko'pi na kAraNaM paricchedyasvAdaryavat / 1 lakSaNaM samametAvAn vizeSo'zeSagocaram / -laghI0vi0 kA0 55 akramaM karaNAtItamakalaI mahIyasAm // 5 nahi tamaH caturjJAnapratiSedhakam, tamovijJAnAbhAva -~-nyA. vi. kA. 1683, pramA0 saM0 kA06 prasaGgAt / (laghI0vi0 kA056) 2 paraM jyotiranAbhAsaM sarvato bhAsamakramam / 6 tamovat / (laghI vi. kA. 56) --pramA0 saM0 kA08 tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAcca kezogaDukazAna- 3 sakalajJAnAvaraNaparikSaye tu nirAbhAsaM, sAmAnyavizeSAvannaktaMcarajJAnavacca // 7 // smno'yugpytibhaasaayogaat| -pramA0saM0vi0kA08 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anekAnta [5 varSa tRtIya-pariccheda mukhymtiindriyjnyaanm| (laghI0 vi0 kA0 4) govilakSaNo mahipaH // 8 // idamasmAddaram // 6 // 5 jJasyAvaraNa vicchede jJeyaM kimavaziSyate / vRkSoyamityAdi // 10 // aprApyakAriNastasmAtsarvAvalokanam // 1 gauriva gavayaH iti zratvA gavayadarzinaH tannAmapratipasi-tyA vi0 kA0 465 vat gavayo'yamiti (jJAnaM ) yathA gavayadarzinaH, (pramAsAvaraNatve karaNajanyatve ca pratibandhasambhavAt // 12 // NAntaram ) prasiddhArthasAdhAt sAdhyasiddherabhAvAt (tathA) , kathazcisvapradezeSu syAkarmapaTalAgchatA / vRkSo'yamiti jJAnaM vRkSadarzina: pramANAntaram / pratyakSepu saMsAriNA tu jIvAnAM yatra te cturaadyH|| itarepu tiryakSu tasyaiva punaragavayanizcayaH kiMnAma pramANaM ? sAkSAkarta virodhaH kaH sarvathAvaraNAgyaye / hAnopAdAnopekSApratipattiphalaM nApramANaM bhavitumarhati / satyamartha tathA sarva yathA'bhUdA bhaviSyati // -dhI. vi. kA. 16 -nyA0 vi0 kA0 361, 362 2 idamalpaM mahadaramAmannaM prAMzu naiti baa| vyapekSAta: samakSe'the vikalpaH sAdhanAntaram // parokSamitarat // 1 // -laghA0 kA0 21 itarasya proksstaa| (laghI0 vi0 kA0 3) upala upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH // 11 // pratyanAdinimittaM smRtipratyabhijJAnatAnamA 1 sambhavapratyayastarkaH pratyakSAnupalammataH / -pramA0 saM0 kA0 12 bhedam // 2 // 2 samakSa vikalpAnusmaraNaparAmarzasambandhAbhinibodhastarkaH 1 parokSaM zeSavijJAnam / (lavI0 kA0 3) pramANam / (pramA0 maM0 vi0 kA0 12) 2 jJAnamAyaM mati: saMjJA cintA cAminibodhikam / 3 avikalpadhiyA liGga, na kicrtiiyte|| prAGnAmayojanAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAta // -laghI kA0 10 nAnumAnAdasiddhAvAta pramANAntaramAJjasam // 3 avisaMvAdasmRteH phalasya hetuvAt pramANaM dhaarnnaa| --lapI0 kA 11 smRti: saMjJAyAH prtyvmrshsy| saMjJA cintAyAH tarkasya / 4 ligapratipatteH prmaannaantrtvaat| (laghI vi. kA. 11) cintA abhinibodhasya anumaanaadeH| (laghI0vi0 kA010) 5 nahi sAkalyena liGgasya liGginA vyApta rasiddhI kvacit saMskArobodhanibandhanA tadinyAkArA ramRtiH // 3 // kiJcidanumAnaM nAma / (naghI vi. kA. 11) , pramANamarthasaMvAdAt pratyakSAnvayinI smRtiH| 6 pratyakSAnupalambhAbhyAM yadi tattvaM pratIyate / -pramA: sa0 kA01. anyathAnupapannatvamataH kinna pratIyate // -- nyA0 vi0 kA0 327 2 smRti heturdhAraNA saMskAra iti yAyata / (laghI0vi0yA06). darzanasmaraNakAraNakaM saMkalanaM pratyabhijJAnam / tade sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam // 14 // vedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tapratiyogI.yAdi // sAdhanAsAdhyavijJAnamanumAnam / (nyA. vi. kA. 170) , saMjJAyAH pratyavamarzasya (saMjJA prtyvmrshH)| sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito hetuH // 15 // -laghI vi. kA.101 ligAtsAdhyAdhinAbhAvAbhiniyodhaikalakSaNAta / 2 upamAnaM prasiddhArthasAdhArasAdhyasAdhanam / -laghI0 kA0 12 tadvaidhamyApamANaM kiM syAt saMjipratipAdanam / 2 anyathAnupapattimAn hetureva / (nyA0 vi0 kA0 176) -laghI0 kA0 16 3 sAdhanaM prakRtAbhAve'nupapannam / 3 pratyakSArthAntarApekSA smbndhprtipdytH| ___-nyA0 vi0 266, pramA0 saM0 kA0 21 tatpramANaM na cetsarvamupamAnaM kutastathA // (laghI0 kA020) sahakramamAvaniyamo'vinAbhAvaH // 16 // yathA sa evAyaM devdttH||6||gosdRsho gvyH||7|| sAdhyAvinAbhAve shkrmsNyoglkssnne| (pramA0 saM0 16) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] parIkSAmukha sUtra aura usakA udgama 125 2 sahadaSTaizca dhamaistana vinA sasya saMbhavaH / dRSTAnta: // 50 // -nyA. vi. kA0 330 sambandho yatra nirmAta: sAdhyasAdhanadharmayoH / sahacAriNovyApyadhyApakayo sahabhAvaH // 17 // sa dRSTAnta: ...." // (nyA. vi. kA. 380) yugpdaayinaamjnyjnkshbhaavniymH| sa hetu dvedhopalabdhyanupalabdhibhedAt / / 57 / / -pramA maM0 vi0 kA0 30 upalabdhividhipratiSedhayoranupalabdhizca // 58 / / tattinirNayaH / / 16 // 1 yathA kArya svabhAvo vApyanyathA''zaGkAyasaMbhavaH / 1 satyapyanvayavijJAne sa tarkapariniSThitaH / hetuzcAnupalambho'yaM tathaivetyanugamyatAm // avinAbhAvasambandhaH sAkalyenAvadhAryate // pratyakSAnupalambhazca vidhAnapratiSedhayoH / sahadRSTaizca dhamaistanna vinA tasya saMbhavaH / antareNava sambandhamaheturiva lakSyate // iti tarkamapekSeta niyamenaiva laihnikam // -nyA. vi. kA. 335, 336 -nyA0 vi0 kA0 326, 330 2 nAnupalabdhireva prbhaavsaadhnii| (pramA0saM0vi0kA030) 2 sAkalyena vyAptiH parIkSAtaH / aviruddhopalabdhirvidhau SoDhA vyApyakAryakAraNa-pramA0 maM0 vi0 kA0 33 pUrvottarasahacarabhedAt // 56 // 3 cyApti sAdhyena hetoH sphuTayati na vinA cintayekatra sadhavattinimittAni svasambandhopalabdhayaH / dRSTiH sAkalyanaiSa tarko'nadhigataviSayaH / / -prA0 saM0 kA0 26 -laghI0 kA0 46 rasAdekamAmagrathanamAnena rUpAnumAnamicchadbhiriTameva 4 parokSAnta vinA nastarkeNa sambandhI vyvtissttht| kiJci kAraNaM heturyatra sAmarthyApratibandhakAraNAntarA -aSTaza0 kA0 6 vaiklye||60|| iSTamavAdhitamasiddha sAdhyam // 20 // na pUrvottaracAriNostAdAtmyaM tadutpattirvA kAlavyavasAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddham / dhAne tadanupalabdhaH // 6 // -nyA0 vi0 kA0 172, pramA0 saM0 kA0 20 sahacAriNorapi parasparaparihAreNAvasthAnAtsahosaMdigdhaviparyastAvyutpannAnAM sAdhyatvaM yathA syAditya- tpAdAcca // 4 // siddhapadam // 21 // 1 nahi vRkSAdiH chAyAdeH svabhAvaH kArya vaa| na cAtra avyapattisaMzayaviparyAsaviziSTo'rthaH sAdhyaH / visNvaadosti| (laghI0 vi0 kA0 12) -pramA0 ma0vi0 kA020 2 anyathA'sambhavo jJAto yatra tatra prayeNa kim / ko vA tridhA hetu muphtvA samarthayamAno na pakSayati // 36 // -pramA0saM0 kA026 vilakSaNamabhidhAya yadi samarthayate kathamiva sndhaamtishete| 3 bhaviSyapranipota zakaTa kttikodyaat| -aSTa za0 kA07 zva: zrAditya udeteti grahaNaM vA bhaviyiti // etadadvayamevAnumAnAGgaMnodAharaNam / / 37 // -laghI kA0 14 bAlavyutpattyartha tattrayopagame zAstrapavAso na vAde- 4 nulonnAmarasAdInAM tulyakAlatayA nhi| 'nupayogAt // 46 // nAmarUpAdihetutvaM tAdAtmyaM sahacArataH // sarvatraiva na dRSTAnto'nanvayenApisAdhanAn / -pramA0 maM0 kA0 38 __nyA0 vi0 kA0 381 5 tulonAmarasAdInAM tulyakAlatayA nahi / dRSTAnno dvedhA anvayavyatirekabhedAt // 47 // nAmarUpAdihetuvaM naca tadvyabhicAritA // sAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradarzyate so'nvaya dRssttaantH|4| tAdAtmyaM tu kathaJcitasyAt tato hina tulAntayoH / sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo yatra kathyate sa vyatireka -nyA0 vi0 kA0 338, 33 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 5 pariNAmI zabdaH kRtakatvAt, ya evaM sa evaM dRSTo kAryakAraNapUrvottaramahacarAnupalambhajhedAt // 7 // yathA ghaTa:, kRtakavAyaM tasmAtpariNAmI, yastu na tathA'sadvyavahArAya svabhAvAnupalabdhayaH / (pramA0 saM0 30) pariNAmI sa na kRtako dRSTo yathA vandhyAstanandhayaH, nAsyatra bhUtale ghaTo'nupalabdheH // 7 // kRtakavAyaM, tasmAtpariNAmI // 65 // svabhAvAnupalabdhiH-yathA na kSaNakSayakAnto'nupalabdheH / , vyApyasiddhiravizeSeNa vyApakasAdhanI / yathA anityaM --pramA0 saM0 kA0 vi0 30 kRtakatvAt / (pamA0 saM0 vi0 kA0 31) nAsyatra zizapA vRkSAnupalabdheH // 20 // 2 (aviruddha) svabhAvopalabdhi:-yathA assyaatmoplbdheH| 1 vyApakasyAnupalabdhiH vyApyanivarttanI / na niranvaya -pramA0 saM0 vi0 kA0 26 vinAzobhAvasya atyantAbhAvAnupalabdhe / astyatra dehini buddhivyAhArAdeH // 66 // --gramA0 saM0 vi. kA. 31 (avirUddha) svabhAvakAryopalabdhi:-abhUdAramA smrnnaat| 2 vyApyavyApakayorevaM siddhayasiddhI vicArataH / -pramA0 saM0 vi. kA. 26 sadasadvyavahArAya tazcAnyatvavivekataH / / astyatra chAyA chatrAt // 67 // - pramA0 ma0 kA0 31 , (aviruddha) svabhAvakAraNopalabdhiH-bhaviSyati prAramA nAstyatrApratibaddhasAmo'gnidhU mAnupalabdheH // 81 // satvAt / (pramA0 sa0 vi0 vA. 26) kAryAnupalabdhi:-atra (nAsti kSaNakSayakAnta ityatra) 2 nahi vRkSAdiH chAyAdeH svabhAvaH kArya vaa| na cAtra kAryAbhAvAta / (pramA0 saM0 vi. kA. 30) visaMvAdo'sti / (laghI0 vi0 kA0 12) nAsyatra dhRmo'nagneH // 2 // udepyati zakaTaM kRttikodayAt // 6 // kAraNAnupalabdhiH-atraiva (nAsti kSaNakSayakAnta ityatraiva) udagAddharaNiH prAktata eva // 66 // kAraNAbhAvAt / (pramA0 saM0 vi. kA. 30) udeSyati zakaTaM udgAdaNi kRtti kodayAditi / nAsyatra samatulAyAmunnAmo nAmAnupalabdheH // 85 // -pramA0 saM0 vi0 kA0 26 svabhAvasahacarAnupalabdhiH-nAtrAtmA rUpAdivizeSAbhAvAt / astyatra mAtuliGge rUpaM rasAt // 70 // --pramA0 saM0 vi0 kA 30 sahacaropalabdhiH astyAtmAdivizeSAt / + + + + -pramA0 saM0vi0 kA026 prAptavacanAdinibandhanamarthajJAnamAgamaH // 6 // viruddhatadupalabdhiH pratiSedhe nathA // 1 // , prAptavAdaH sa evAyaM yatrArthAH samavAyinaH / / savRttipratiSedhAya tadviruddhopalabdhayaH / pramANamavisaMvAdAt / (nyA. vi. kA. 460) -pramA0 saM.kA.30 2 prAptena hi vINadoSeNa pratyakSajJAnena praNIta bhAgamo nAstyatra zItasparza zraupAyAt // 72 / / bhvti| (rAjavA0 pR0 36) yathA svabhAvavirudvopalabdhiH - nAvicilatAramA bhAvaH 3 bhAptoktaH / (nyA. vi. kA. 28) pariNAmAt / -yamA0 maM0 vi0 kA0 30 sahajayogyatAsaGketabazAddhi zabdAdayo vastupratinAstyatra zItasparTI dhUmAt / / 73 / / pattihetavaH // 10 // kAryaviruddhopalabdhi:-na lakSaNavijJAnaM pramANaM visNvaadaat| 1 vAcaH pramANapUrvAyAH prAmANyaM vastusiddha ye / --pramA0 saM0 vi0 kA0 30 svataH sAmarthya vizleSAta saMketaM hi pratIkSate // nAsmin zarIrINa sukhamasti hRdayazalyAt // 4 // -nyA. vi. kA. 426 kAraNavirUddhopalabdhiH-nAsya parIkSAphala prabhAvakAnta. 2 tArazI vAcakaH zabdaH saketo yatra vartate / nyA0vi0432 grahaNAn / (pramA0 saM0 vi0 kA0 30) yathA mervAdayaH santi / / 101 // aviruddhAnupalabdhiH pratiSedhe saptadhA svabhAvavyApaka- pramANaM zrutamarthepu siddhaM dvIpAntarAdiSu / (nyA0vi0 26) Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] parIkSAmukha sUtra aura usakA udgama 127 caturtha pariccheda paMcama pariccheda 2 paryAyaH (vizeSaH) pRthaktvaM vyatirekazca / (laghI0 vi067) ekasmin dravye kramabhAvina: pariNAmAH paryAyAH sAmAnya vizeSAtmA tadartho viSayaH // 1 // prAtmani harSaviSAdAdivat // 8 // 1 dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAnmavedanam / (nyA0 vi0 3) 1 pRthaktvaM (paryAyaH ) ekatra dravye guNakarmasAmAnya2 tavyaparyAyAramArtho bahirantazcatatvata: / (laghI0 kA.7) vizeSANAm / (laghI0 vi0 kA0 67) 3 nabhedo'bhedarUpatvAt naa'bhedobhedruuptH| arthAntaragato visadRzapariNAmo vyatireko gomahisAmAnyaM ca vizeSAzca tadapoddhArakalpanAt // pAdivat / / 6 / / tyA. vi. kA. 185 nyatirekaH santAnAntaragato visadRza pariNAmaH / 4 sAmAnyavizeSAtmake vastuni / (pramA0ma0vi0kA073) -laghI0 vi0 kA067 5 samAnabhAvaH sAmAnyaM vizeSo'nyavyapekSayA / nyA. vi. kA. 118 6 cakSurAdijJAnaM savikalpakaM sAmAnya-vizeSAmaviSayaM / ajJAnanivRttiAnopAdAnopekSAzca phalam // 1 // --pramA0 saM0 vi0 kA0 4 1 pramANasya phalaM tattva nirNayAdAnahAnadhIH / 7 sAmAnyavizeSAtmano yugapayatibhAsAyogAn / niHzreyamaM paraM veti kevalasyApyupekSaNam // -pramA0 sa0 vi0 kA08 nyA0 vi0 kA0 476 anuvRttavyAvRttapratyayagocaratvAta pUrvottagakArapari- 2 hAnopAdAnopekSApratipattiphalaM ( zAna ) bhApramANaM hArAvAtisthinilakSaNapariNAmenArthakriyopapattazca // 2 // bhavitumarhati / (laghI0 vi0 kA0 16) 1 saMsoM nAsti vizleSAna vizleSo'pi na kevalam / / 3 tatphalaM hAnAdibuddhayaH / (laghI0 kA0 13) saMsargAta sarvabhAvAnA tathA saMvittisaMbhavAta // 4 arthAvabodhe prItidarzanAta ' arthanizcaye prItirupajAyate yA vi0 kA 186 sA phalam / upekSA jnyaannaashovaa| (gajavA0pra0 36) 2 parAparaparyAyAvAptiparihArasthitilakSaNo'rtha / 5 siddhaprayojanavAn kevalinA srvtropekssaa| --pramA0ma0vi0 kA067 manyAdeH sAkSAtphalaM svArthavyAmoha vicchedaH .. . 3 pariNAme kriyaasthite| (nyA. vi. kA0 345) paramparayA hAnopATAnasaMvittiH / (aSTazaH kA0 102) sAmAnyaM dvadhA niryagUyatAbhedAt // 3 // pramANAdabhinna bhinnaM ca // 2 // dravyamekAnvayAtmakaM / (laghI vi. kA.67). pramANaphalayoH kramabhede'pi tAdAmyamabhinnaviSayAvaM ca mahazarariNAmastiryaka khagaDamagaDAdiSu gotvavat // 4 // pratyeyam / (laghI0 vi0 kA06) 1 sadRzapariNAmaH sAmAnyaM (tiryaka) yamalakavan / 2 karaNasya kriyAyAzca kathaMcidekavaM pradIpatamovigamavat / --pramA0 'maM0 vi0 kA0 11 nAnAtvaM ca prshvaadivt| (apaza. kA. 102) 2 sahazapariNAmalakSaNasAmAnyAtmakatvAdanvayi (tiryaka SaSTha pariccheda sAmAnyaM) (laghI0 vi0 kA067) parAparavivartavyApidravyamUrdhatAmRdivasthAsAdiSu / / 5 // tato'nyattadAbhAsam / / 1 / / ekatvaM ( UrdhvatAsAmAnya ) tadata pariNAmivAn / tdaabhaasstto'nythaa| (laghI0 kA0 25) -laghI0 vi0 kA0 67 avaizaye pratyakSaM tadAbhAsaM bauddhasyAkasmAddhamadarzanAvizeSazca // 6 // dvahnivijJAnavata // 6 // paryAyavyatireka bhedAt // 7 // vaizadhe'pi parokSaM tadAbhAsaM mImAMsakasya karaNa(nyA0vi0 kA0 118) jJAnavat // 7 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 anekAnta [vaSa5 pratasmiMstaditi zAnaM smaraNAbhAsaM jinadatte sa 2 vyabhicArI vipakSe'pi / (pramA0 saM0 kA0 46) devadatto yathA // 8 // nizcitavRttiranityaH zabdaHprameyatvAt ghttvt||3|| sadRze tadevedaM tasminneva tena sadRzaM yamalakavadi- zaGkitavRttistu nAsti sarvazoSayatRtvAt // 33 // tyAdi pratyabhijJAnAbhAsam // 6 // 1 ityanaikAntikabhedAH nizcitasaMdigdhavyabhicAriNo'nekaasambaddha tajjJAnaM tarkAmAsam // 10 // prakArAH / (pramA0 maM0 vi0 kA0 42) idamanumAnAbhAsam // 11 // 2 sarvajJa pratiSedhetu saMdigdhAH vacanAdayaH / akSadhIH smRtisNjnyaabhishcintyaa''bhinivodhikaiH| --nyA0 vi0 kA0 346 vyavahArAvisaMvAdastadAbhAsastato'nyathA // (laghI0 25) 3 sarvajJo na vkRtvaa| (pramA0 sa0 vi0 kA0 42) tatrAniSTAdiH pakSAmAsaH (sAdhyAbhAsaH) / / 12 / / siddhapratyakSAdivAdhite ca sAdhye heturkinycitkrH||3|| sAdhyAbhAsaM virUvAdi sAdhanAviSayatvataH / (nyA0 vi0 172) middhe'kizcitkarohenu: svayaM mAdhyavyapekSayA / hetvaabhaasaashrsiddhviruddhaankaantikaakishcitkraaH||21|| --pramA0 saM0 kA0 44 viruvAsiddhasaMdigdhA akizcitkaravimtarAH / (nyA0266) viruddho'kiJcitkaro jnyaatH| (pramA0 saM0 kA0 46) asatsattAnizcayo'siddhaH // 22 // dRSTAntAbhAmA anvye'siddhsaadhysaadhnobhyaaH||40|| zravidyamAnasattAkaH pariNAmI zabdazcAtupatvAt // 23 // tadAbhAsAH sAdhyAdivikalAdayaH / (nyA0 vi0 kA0 380) 1 prasiddhazvAsaSatvAdiH zabdAnityavasAdhane / viSayAmAsaH sAmAnyaM vizeSo dvayaM vA svtntrm||61|| anyathA'saMbhavAbhAvabhedAta sa bahudhA smRtaH // nAntarvahi ; svalakSaNaM sAmAnyalakSaNaM vA parasparAnAtmaka --nyA0 vi0 kA0 365 prameyaM yathA manyate praiH| (ladhI0 vi0 kA0 7) 2 prasiddhaH srvthaa'tyaat|| (pramA0 saM0 kA0 48) tathA'pratibhAsanAt kAryAkaraNAcca / / 62 // 3 prasiddhaH cAkSaSatvAdiH (pramA0 maM0 kA043) na kevalaM sAkSAtkaraNamekAnte na sambhavati apitu / sAMkhyaM prati pariNAmI zabdaH kRtakatvAt // 27 // -ladhI0 vi0 kA0 7 tenAzAtatvAt // 28 // arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH / (ladhI0 kA08) 1 ajJAtaHsaMzayAsiddha vyatirekAmvayAditaH (pramA0saM0kA 046) sambhavadanyadvicAraNIyam / / 74 / / 2 sAdhye'pi kRtakatvAdiH ajJAtaH sAdhanAbhAsaH, tadasiddha , iSTaM tatvamapekSAto nayAnAM nayacakrataH / lakSaNena aparo hetvAbhAsaH sarvatra sAdhyArthAsambhavAbhAva .......... upAyo nyAsa ipyte| (nyA0vi0kA0477) niyamAsiddheH arthajJAnanivRttilakSaNatvAt / 2 nayo jJAturabhiprAyo yuktito'rthprigrhH| -pramA0 saM0 vi0 kA0 44 -pramA0 saM0 kA.86, laghI0 kA052 viparItanizcitAvinAbhAvo viruddho'pariNAmI zabdaH nivedana aura AbhAra kRtakatvAt / 26 / 1 sAdhyAbhAvasambhavaniyamanirNayakalakSaNoviruddho henvAbhAsaH anta meM vijJajanoMme nivedana hai ki uparyukta nulanAmeM yathA nityaH zabdaH satvAt / (pramA0 saM0 vi0 kA0 40) kahIM bhUla jAna par3e to ve use sUcita karane kI kRpA kareM / 2 anyathAnizcitaM satvaM viruddhmclaarmni|| ___ isa lekhakI taiyArIme mujhe zraddheya paM0 jugalakizorajI --pramA0 saM0 kA0 40 mukhtAra ( adhiSTAta bIrasevAmaMdira ) se jo sAhAyya 3 sa viruddho'nyathA'bhAvAt / (pramA0 saM0 kA0 48) evaM sahayoga prApta hudhA hai, usake liye maiM ApakA atyanta vipakSe'pyaviruddhavRttiranaikAntikaH // 30 // AbhArI huuN| 1 anizcitavipacanyAvRttiranekAntikaH / (pramA0saM0kA040) vIrasevAmandira, srsaavaa| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ achUtakI pratijJA [lekhaka-zrI 'bhagavat' jaina] [1] thA, zAyada apane prANoM ke barAbara ! usako sAtha pati-zIla vyavasAya taba zAyada nahI thA! lekara 'khAnA' khAnA usake pyArakI eka jAhirA usakI gati thI-bImAra vyaktikI nAr3IkI taraha naz2ora thI ! jisadina khAneke vakta jAgarA na kSINa ! para, taba mukha adhika thA, caoNcalya kama / hoto akele ho gyAnA par3atA, usa dina usakA peTa hI aura mavase bar3hakara jo bAta thI, vaha yaha ki taba ' na bharatA ! ruci jo na rahatI khAnekI pora ! ho logoMko santoSa thA, adhikakI 'lAlasA' nahI! sakatA hai, aTUTa ho sakatA hai, aTUTa-dAmpattika-prema chipA ho, isameM ! duniyAbharakI pUjI mere hI gharameM ho, yaha z2ida haoN, to usa dina jAgarA AI-cittaur3agar3ha, nahI thii| jisake pAsa jitanA thA, vaha utanama hI vastra becane, rojako taraha ! para, rArobakI cIz2a ? khuza thA !.. muzkila ho me to bikatI hai ! usake bhAgyameM jo vaha bhI gaoNvame reMge-vastra lAtI aura bAjArameM tira kAra, parezAnI ara cintA likhI rahatI hai ! becatI ! ora jo lAbha hotA vaha use Anandita sirapara poTalI ragve, vaha ghUmatI-phiratI rahIkaratA, kyoMki usakA mana bhI amantopI na thA! ma kharIdArakI talAzameM ! dasiyoM dukAnadAroMne vastra vaha kAlI jarUra thI, badazakala aura bhoDI bhI thI khalavAe, dekhe aura phira yA to-'pasanda nahIM khulavAe, dakha a hI! lekina hRdayako mundara thI, sApha thI; bholI thI! ANa-kahakara yA 'dAma jyAdaha mAgatA ho !'para, loga usase bacate the ! isalie nahIM ki vaha kA laoNchana lagAkara nakArAtmaka sira hilA diyA! garIba thI, maile kapar3e pahine rahatI thI, balki isa- tAmaga prahara bhI marakane lagA-dhIra-dhAre, rAta lie ki vaha achUta thI, nIca thI! usa chanA, U~ratA kI tarapha ! jAgarA kucha cintita-sI hone lagI! ko badanAma karanA thA, ataH pApa thA! Age bar3hI!nAma thA usakA-jAgarA ! cittor3a ke pAsa sAmane somya-prakRti dhanakuverasAgarakI dukAna cANDAlo ne eka gA~va basA liyA thA ! umIme rahatI thI! * poTalI utArI gaI, vastra khole gae ! aura thI-baha ! patikA nAma thA-kuraMga ! zarIrakA kAlA mAbhAgya, ki ve pasanda Agapa! dAmoM meM bhI saudA to vaha thA hI, para mana bhI usakA sapheda nahI thA! paTa gayA ! rAta-dina jova-hatyA, pApa, churI, phala, khUna-inhI jAgarAko bhUgva satA rahI thI ! Aja muMha-a~dhere sabame rahate-rahate vaha jo insAnase haivAna bana cukA hI, thor3A-sA khAnA jo usane khAyA hai| phira kucha thA, apane Apeko khokara ! khAyA-piyA nahIM ! subaha bhI agara bhara-peTa khAyA vaha lAkha nidayI thA sahI, phira bhI 'ephake hotA, taba bhI eka bAta thI! khA kahA~ pAI zahara lie' umake pAma dayA thI ! dayA jo sArvadharma hai, Ane kI jaldI meM ? aura usa para bojha rakva ghUmanA usase zUnya raha kaise sakatA hai koI ? aura usakI dina-bhara ! bojha akelA poTalIkA hotA, tababhI dayA-pAtra thI-jAgarA ! jAgarA ko vaha pyAra karatA ganImata thI, becanekI cintA jo mirapara savAra thI, Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anekAnta [varSa 5 poTalIse bhI bhArI! inake yahA~! bhUgya bhI Aja aisI laga rahI hai ki muMha sUkha rahA thA! jIbha tAlUma saTI jArahI hisAva nahI / ghIkI pUr3ayAM, 'mAga, mIThA,.. thI ! uThate-baiThate cakkara-se A rahe the ! bar3I karuNa dahA-bUrA' 'rabar3I pAra na jAne kyA-kyA khAneko ho rahI thI vaha ! milegA-Aja!'mAcatI-vicAratI jAgarA rAstA sAgarane kahA-mana dayAse bhIgA huA thA una khatma kara daravAje taka AI!.. kA-'ghara na calI jAo, khAnA maoNga lenA guNapAla kivADa pakaDa kara dIna aura dhAtara-svarameM kI mA~se ! kaSTa bhAga rahI ho, bekAra ! bahuta bhUmbI bolo-'maoNjI ! khAnA mila jAya ! saMThajIne kahA ho na, kyoM ?' hai-gharama le lenA ! bar3I bhUkha lagI hai, maoN! prANa jAgarAne kRtajJatAma A~kha bhukAte hue kahA- nikala jArahe hai ! saca kahatI hai-ma.Ta-sA dayAvAn 'haoN, Apane Thoka ho pahicAnA! gA~vasa savara ho calI maiMne nahI dekhA ! mujha udAsa dekhA, ki kahane lage AI thI, a.ra Aja dina bhara ghUmate hogayA- 'bhUkhI mata raho, gharame khAnA maoNga lenA, jAo !? seTha jI! mAla bika jAtA to kavako ghara pahuMca 'vAnako aba ? isa vakta ? rAtame... ?'gaI hotI?' dhanamatIne acaraja-bhare svara meM pUchA-'rAtameM nahI khAyA karate baTI! bhUkha ho yA pyAma ye taba jora pakar3atI haiM, jaba jAgarA sanna raha gaI ! ki manameM gvAnaka liye taya kara liyA jAtA hai, ki, vaha huA, jisakI ki z2arA bhI AzA nahI thI! 'calo aba khAe~ !' jAgarA bhUradako bhUla rahI thI usakI dhAraNA thI- 'pahu~cI nahI ki gvAnA milA!' udharame citta khIca rahI thI, taba tamalI thI! lekina kaThora-upadezana umaM, usakI bhUkhako tilamilA aba, jaba khAnA milanekI AzA jAga uThI hai, bhUkha diyaa-kdm| ume dama nahIM lene de rahI! vaha bolI-bhava jo laga rahI hai aba, mara jo vana bika cuke haiM, para unhIM paisose aba kucha rahI hai isa vakta ! dina mujhe aba AyegA hI, ise kAna kharIdanA jo bAkI rahA hai ! mocane lagI-seTajIne jAnatA hai mA~ ?' kaha diyA hai, khAnA to mila hI jAyegA ! idhara, dina meM hI apane kAmame nipaTa le to ThIka rahegA ! phira _ 'jorakI bhUkha laga rahI hai, isIse aisA kaha rahI rAta hogii| agara kula maudA na kharIda makI, to ho ! nahI, rAta-bhara me koI bhUkhA mara thor3A sakatA hai ! aura mara bhI jAra, to maranA to hai hI hai na, subaha bAjAra khulane taka ThaharanA par3egA / jAneko dopahara ho jAyagA ! thor3I dera bhUkhe rahane kI hI bAta eka bAra ? cAhe Aja maralo, cAhe kala ! aura yoM to hai ! jaba dina-bhara hogayA, to ghaNTe-bhara meM kyA rAtakA khAnA chor3ane puNya jo hogA-atIva ! marI thor3e jAtI haiM ? nikrinta hokara khAnemeM svAda vaha jo kisI mumbI-gharameM paidA kara degA ! jahA~ gyAne bhI milegA kucha ! aura tabhI khAkara so bhI raha~gI __ ko bar3hiyA bhojana, pahinane ko sundara kapar3e aura vahI! phira bAjAra na AnA par3egA davArA! thaka bhI javara kA kamI na hogaa|' bahuta gaI hU~ Aja!' _ 'mA~jI ! ye dharmakI bAteM to tumhIM U~cI jAti ___ jAgarA jaba seTajIke ghara pahu~cI, taba rAta ho vAloMke lie haiM, hama logoMmeM to inakI carcA naka cukI thI! diye jala cuke the, a~dhiyArI bar3hatI calI nahIM ! hama Thahare mahatara-loga, nIca, bhaMgI ! tumhArA A rahI thI! jUThana khAne vAle tumhArese dharama-karama hamameM 'bar3e AdamI haiM, bar3A acchA khAnA banatA hogA kahA~ ?" Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] achUtakI pratijJA ___ yahI to tuma logoMkI bhUla hai ! dekho-U~ca- . 'rAtakA bhojana na to dharmame ThIka par3atA hai, na nIca saba karanIka phala hai / AtmA kimIkA U~cA- vaidyakase ! aura na kisI hetame ! sivA hAnike nIcA nahIM hotA, saba barAbara, saba eka haiM ! para, bAta lAbhakI koI bAta hI nahIM, isame ! saikr3oM roga, yaha hai ki tumhAre nIca khayAlane, nIca-karmane use hatyAre isIse hotI haiM ! choTe-choTe kIr3e-makor3okI nIca banA rakkhA hai ! cAho to tama loga bhI U~ca bAta chor3o, kabhI-kabhI bar3e paMcandriya-jIvoM takako ho sakate ho, muzkila nahIM hai ! .. bhI apanI Ahuti de denI par3atI hai ! anekoM bAra 'kaise...?' rAta meM khAkara loga mautaka muhameM samA jAte haiM ! bharako bhUlane lagI jAgarA ! yaha eka bahuta bar3A pApa hai, beTI!' ho| rAtako na inhIM suno bAtoMkI AlocanAmeM DUbI jAgaga khAkara, dinameM hI khAnama phAriga ho liyA kro| bAharaka barAmadema eka ora par3a rahI ! para, AMkhoM meM kyoki dinakA khAnA Adamiyata hai, dayAkI moTI nIda nahIM thI ! peTame bhakha, manama taka-vitarka aura pahicAna hai ! aura dharma-kathAoko suno, unapara naI naI vicAra-dhAga' - nIdakI pratidvandanAka lie vizvAsa rakgvA, AcaraNa kro| vrata-niyama karate mobandI kara rahI thIM! karAte raho! avazya agale-janmameM tama loga U~ca derataka rAtri-bhojanakI bhayAnakatApara apane bana jAoge-z2arA bhI zaka nahI! aura nIca-jAti choTe, UparI aura halke dRSTikoName vicAratI rhii| meM bhI khudako nIca karmoM meM, pApoM meM Duboe rakhoge mahamA bhayakI prabalatAne usakI cittanAphAko gato yAda rakvo, zrIra bhI bar3e noca banoge! karanI magAnA zurU kiyaa| vaha socane lagI- zAyada maMThAnI hI to U~canIca banAtI hai na -nIcatAkA phala ne mujhe TAla batA dI, denema inkAra kesa kara sakatI milegA-naraka ! jahaoNka duHkhAMkI zumAra nahI" -mTane jo kaha diyA thA ! mocA hogA-bahAnA dhanamatI dera taka mamajhAnI rahI sIdhe-zabdoM meM kAdR', ki gatameM na gvAte haiM, na khilAte / * zrI kalyANakI bAte / svayaM vidapI thI-dharma-zIlA! jo svabhAvame hI kaMjUma hotI haiM ! khUda na khAreM jAgarAkI AtmAmeM kucha jyoti camaka utthii| manA ka.na karatA hai pApama DaratI haiM, jAna pyArI hai bolI-'maoNjI ! bAte to tamhArI bar3e jJAnakI hai| to ? mujha nA de detii| mujhama kyA riztedArI.' para, nibha jAyeM usakA bhalA kara sakatI haiM ye / yA. kyA mneha ? jo mujhe yo.....!' sunanase kyA hotA hai ? moca hI rahI thI ki gagApAla AgayA ! na jAne nibhAnekI ganameM Anepara, kaThina nahI hai AdamI kahA~ gbalatA rahA thA isa vana taka ! baccA jo TaharA ke lie kucha ! kyA tama gatakA bhojana chor3akara bhAvapyAcantAsa mukta / jI nahI sakatI ? mai to kahatI hai-rAtakA bhojana maoNne pahale DaoNTa batAI-halkaM -mI, phira palaMga kitanA burA hai, yaha jAna lenepara koI rAtako khA para so rahanako kahA ! pyArama sirapara hAtha pharate hI nahIM sakatA, cAhe prANa cale jAye !'-dhanamatIna hue| kahA ! vaha bolA-'mA~ bhUkha lagI hai ?' vaha bolI-'hAM, hai to rAtakA khAnA bahuta jAgarA avAka raha gaI-- jaba usane manA ki burA / mujhe to aba mabase bar3A pApa yahI mAlama mA~kA mamatAmayI-hRdaya baccekA mA so rahanA detA hai ! z2arUra isIlie hama nIca hai, dugvI haiM ki bardAzta kara rahA hai, lekina rAtamaM khilAnakA pApa hamAre yahA~ rAtameM bhojana hotA hai ! nahIM! Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 anekAnta [varSa 5 taka?........ usake manakI zalya-bhItarakA sandeha nikala 'dekhaliyA saba ! kahA~me lagA lAI bhUta yaha gayA! vaha uTha baiThI! na jAneM zarorame kamI siMha- apane sira ? eka rAta rahI bAjArame ki bana AIrana-so hAna lagI thI, roma-roma tana uThA thA! bananI ! apane bulakI maryAda tor3atI he be-zaura ! vAlI-'maoN! baccA hai nAsamajha ! khAna sone purakho takana rAtaka khAna kabhI aiva nahIM nikAlA, do use ! bar3e honepara dharma-pAlana kara legA! tere liye Aja pApa ha usa !-kyo ? are, yaha dhanamatI hasI! tA saba U~ca jAtame calatA hai, hama cANDAlAmeM phira samajhAyA--'beTI ! dharma hamezAkI vasta kabhI nahI calA-samajhI ?'-kuraMgane jaise bar3I usake lie vakta mufarira nahIM karanA cAhie ! kyA samajhadArI ke sAtha kahA! alabattA svara jarA tIvra patA, gaI saoNsa vApasa lATe, na lATe ? mAta, jindagI / ho zrAza thA! ko duzmana hai, umrakI nahI!' ___ 'ca apane karmome hI to banate hai| pApa karate jAgarAko jIvana-dhArA badalane lagI ! manameM rahoge, to kabhA U~ca nahIM bana sakoge-mAlika ! ujalA-sA AtA mAlUma dene lagA use !--andherA hamAre kona hama naca banAyA hai mahI, para AtmA haTatA jA rahA ho kSaNa-kSaNa ! hamArI nIcI nahI hai ! hama bhI U~ca bana sakate hai ! ra jaba mubaha vaha lATI, taba musvAdu-pakavAno kuraMga jhallAyA! se kavala peTa hI nahIM bharA thA, usakA ! balki eka virodhI vicArosa koI khuza bhI huA hai Aja pAvana-pratijJA bhI unake sAtha thI ! ...ki prANa rahate rAtameM khAnA na khAegI vaha ! uttara na de sakanameM krodha bar3ha pAyA thA zAyada use ! sAkSAta pizAcakA rUpa rakhakara bolA-U~ca banegI, cuDaila !-kyoM ? bola khAtI hai, ki nahIM?' dUsarI rAtako !... jAgarAma abhaya A cukA thA, praNa-pAlanakI 'nahIM, mujha bhUgya nahIM hai, jarA bhI nahIM ! tuma dRr3hatAna umaM sAhasa de diyA thA ! gambhIra hevara hatA khAyo ! dekho na, kitanA peTa bharA hai?' bolI--'nahI!' 'maiM ..-mai akelA khAU~, kyoM? kabhI khAyA kuraMgaka lambe-ca. zarIrako, majabUta hAthoMko hai ki Aja hI ..? cala,cala;'A baiTha idhara ! nakhare a.ra usakI rAtamI-pravRttiko caileMja jo thA yaha ! nahIM kiyA karate-hA~!' / aura vaha bhI usake dvArA jo usakI dAsI hai, atralA 'mai na khAU~gI !'-jAgarAne dRr3hatAse kahA hai, usakI kRpAkI muha tAja hai ! zrarata-aura mardako svara kaoNpa rahA thA-usakA ! bAta na mAne, kaise badarita kara sakatA thA, vaha ? zrApe 'kyoM ..?' se bAhara gayA! 'bhUkha jo nahIM hai|' bolA-'nahIM. 1 nahIM, sAyegI, bola ? tujhe 'acchA to eka kaura, basa eka-tujhe merI hI na khilAyA to khilAyA vime ? muMha na dikhAU~ kasama !' kuraMgane svabhAvika-karkasa-svarako yathA- apanA !" harAmakhora suarakI baccI !' sAdhya narama karate hue kahA! A~kheM lAla, muha bhayAnaka, svara tIvra aura 'eka dAnA bhI nahIM ! jarA bhI nahIM! devatA! kaThora ho rahA thA usakA! hAthameM roTokA Tukar3A le, tuma bhI na khAyA karo, rAtameM! bar3A pApa hai, rAtameM bar3hA jAgarA kI ora !... khAnekA ! dekho'''' para, vaha jo mu~ha banda phie hue thI ! prAsa Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4 ] hameM na jA sakA ! danta-paMktine jo usakI sahAyatAkA vacana de rakhA thA ! saMkaTa kA samaya kuraMgI kujhalAhaTa sImA pAra kara gii| roTI paTaka, lagA bedardIka sAtha jAgarAko mArane-pITane ! vaha ala ! sahato rahI sAre prahAra ! strI jo ThaharI, puruSako dAsI ! coTI pakar3akara, dhakke, mukke, ghU~se, cA~Te, dera taka yahI hotA rahA ! sahaja hI koI na hArA ! kuraMga apanI jida para thA, aura jAgarA apane praNa parajAna dene taka para tulI huI ! kuraMga cANDAla thA, lekina isa vakta horahA thAnArakI / mu~ha dhArAvAhika gAliyA~ barasA rahA thA ! saMkaTa kA samaya [ zrI 'bhagavat' jaina ] 'prAraNa hI kyoM na le lo - mAlika ! para, rAtameM na khAU~gI mai ! pratijJA le cukI hU~, use choDUMgI nahIM ! kabhI nahI, haragija nahI !' ghI ThaMDA thA, para Aga aura bhI dhadhaka uTI ! churI nikAla duSTa ne jAgarA ke peTa meM ghuser3a dI !!! khUna me jamIna nahA gaI ! lAza tar3apa kara TanDI hogaI ! khUnI ro uThA-'hAya ! yaha kyA huA ? X X X X kucha dina bAda ! dhanamatI ne eka kanyA prasUtakI ! nAma rakkhA gayA-- 'nAgazrI !' bar3I sundara, bar3I mohaka bar3I guNavatI !! tapAdhana RSi ne batalAyA - nAga zrI pahale janma me 'jAgarA' thI ! ghora saMkaTakA samaya hai ! puNya pada-pada hAranA hai. pApako hotI vijaya hai ! ghora saMkaEET samaya hai !! panapatA hai naraka, duniyA sAnavoMkI yAja phIkI ! ho nahIM pAnI jaga-sI bAta bhI socI kisIkI !! mAnasika anubhUtiyoM para ho cukI aisI pralaya hai ! ghora saMkaTakA samaya hai ! zoka ! apanepara nahIM bAkI rahA adhikAra apanA ! phira kise apanA kaheM, phira kise hama pyAra apanA ?? 133 Aja apanI zrAtmAse hI nahIM milatA abhaya hai ! ghAra-saMkaTa kA samaya hai ! patana, jIvana vana cukA utthAnakI zrAzA nirohita ! mi kA bhUlA, halAhala para huA hai citta mohita !! hai nahIM poSaNa kahIM para ghUmanA sarvatra kSaya hai ! ghora saMkaTa kA samaya hai ! bekhabara apane zrahinase, chorahA hai mUha mAnava ! kauna jAneM, pAyagA svAtaMtramaya caitanyatA kaba ? Aja to parataMtratA kA vizva bhara meM abhyudaya hai !! ghora saMkaTakA samaya hai !! Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika pAThaH (lekhaka:- pannAlAlojaina:, 'bamantaH sAhityAcAryaH ) ( indravatrA) kAlAdanamtAgamatA samantAdduHkhAtibhAraM bhavatA bhave'smin / saubhAgyabhAgodayato mayaitan sAmAyika saukhyakaraM sulabdham // 3 // sarvajJa / sarvatra virodhazanya / cAcadayAsAgara / he jinendra ! kAyena vAcA manamA mayA yat pApaM kRtaM dattajanAtitApam // 2 // bhRtvA purastAdbhavato vinIta: sarva tadaMtannigadAmi nAtha / kArurAyabuddha yA bharito bhavAzca mithyA tadaMho vidadhAtu dhAna // 3 // (yugmam ) krodhena mAnena madena mAyAbhAvena lobhena manobhavena / mohena mAtmaryakalApakenA'zarmapradaM karma kRtaM sadA hA ! // 4 // (upajAti;) pramAdamAdyanmanamA mayate ho kendriyAdyA bhavino bhrmntH| nipIDitA hanta virAdhitAzca saMrodhitAH kvApi nimIlitAzca // 5 // bAlye mayA bodhamamujjhitena kujJAnaceSTAniratena nUnam / abhakSyasaMbhakSaNakAdika hA ! pApaM vicitraM citaM na kim kim // 6 // tAruNyabhAve kamanIyakAntA. kaNThAgrahAzleSasamudbhavana / stokena modena vilobhitena kRtAnyanarthAni bahUni hanta ! / / 7 / / bAlA yuvAno vidhavAzca bhAryA jaraccharIrAH saralAH pumAMsaH / svArthasya siddhau niratena nityaM pratAritA hanta ! mayA pramohAta // 8 // kRpyAdikAryeSu sadAbhiraktazrArambhavANijyasamUhasaktaH / vivekavArtAnicayena mukta- - zvakAra pApaM kimahaM na citram // 6 // nyAlAlaye hanta vinirNayArtha gatena hA hanta mayA :mohAna / citrokticAturyacitena cArasanyasya kaNThaM nihataM sadaiva // 10 // vyApAdya lokAna rahami prasuptAna lobhAbhibhUto dayayA vyatItaH / jIvasya jIvopamavittajAtaM jahAra haa| hArimuhAramukhyam / / 11 / / lAvaNyalIlA vijitendrabhAyAM bhAryAH pareSAM sahasA vilokya / vasantahemantamumbartumadhye kandarpaceSTAkulito babhUva // 12 // lobhAnilophIlitadhairyakIla. kArpaNyapaNyasya niketanAbhaH / sagAbhiSaGge'bhiniSkta citta - zkAra citrANi na ceSTitAni ? // 13 // pApena pApaM vacanIyarUpaM mayA kRta yajanatAprabho / tat / vAcA na vAcyaM mayakA kathaJcita samastavedI tu bhavAn viveda // 14 // svayAjjanAdyA vihitA apApA: saMprApitAH saukhyasudhAsamUham / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 24] samApi tatpApacayaH samastI dhvastaH sadA syAdbhavataH prasAdAt // 15 // samAsti doSAMta svabhAvobhavarasvabhAvastu tadApahAraH / yadyasya kArya sa karotu tattana vAryate kasyacana svabhAvaH ||16|| (anuSTupa ) tAM kuryAtsAmAyikodyataH / paThaJchlAMkatati cAya para karmaNA madhye pratikramaNakam // 17 // OM iti pratikramaNa vidhiH * ( upajAtiH ) pramAdato ye bahavo'parAdhA hiMsAbhimukhyA vihitA mayaite / te svatprasAdAdviphalA bhavantu bhavantu duHkhasya yato vinAzAH // 18 // pApAbhivisena dviyokitena dayAvyatItena mahArAuna 1 honena buddhacA vihitAni yAni kRtyAni hA ! hanta mayA pramAdAna // 16 // saMvegavAtajvalitena tApA sAmAyika pATha: nalena tAnyadya nihantu mIhe / nindAmi garhe ca virUparUpa - mAtmasvabhAvaM bahuzo vibho he | // 20 // ( yugmam ) sudurlabhaM martyabhavaM pavitraM gAMva dharma mahApacitram / labdhvApi hA ? mRDhatamena mAnya ! jIvA varAkA nihatA mayaite // 21 // vendriyAmpaTamAnasenA 'jJeneva nUnaM nihatAH samantAta / ekendriyAdyA bhavataH prasAdAn, pAto bhaveda sa me'parAdhaH // 22 // zrAlocanAyAM kuTilAzva doSAH kRtA mayA ye vipulAzca bhImAH / bhavantu bhI nAtha! bhavapAbhimRSA vRSArAdhitapAdapadma ! // 23 // 135 ( AryA ) sAdhuH evaM bhUyo bhUyoninditvAtmAnamugrakarmADhyam / saMvidadhIta pratyAkhyAnAbhidhaM karma // 24 // * iti pratyAkhyAnaya ( zAlinI ) jIve jIve santi me sAmyabhAvAH sarve jIvAH santu me sAmya yuktAH / yAtaM raudra dhyAnayugmaM vihAya kurve samyagbhAvanAM sAmyarUpAm / 25 / pRthvI toyaM vahnivAyU ca vRkSoyugmAkSAdyAH santi ye jIvabhedAH / nemesa zAntikA bhavantu tAnyA tulyaM nAsti ratnaM yadatra | 26 | duHkhe saukhye, bandhuvarge ripau vA svarNe tArNe vA gRhe pretavAse / mRtyUtparayorvA samantAjinendo madhyasthaM me mAnasaM sAmprataM syAt / 27 / mAtA tAtaH putramitrANi bandhurbhAryA zyAla svAminaH sevakAdyAH / sarve bhinnAzciccamaskAra mAtrAdasmadrUpAzcicamatkArazunya 128 mohadhvAntadhvastasadbodhacakSuH svAtmAkAraM na sma pazyAmi jAtu / zradyodbhinnajyotirasmi prajAtaH svAtmAkAraM tena pazyAmi samyak // 26 // ( Ayo ) evaM sAmyasudhAbhara tRpta-svAntaH samantata sAdhuH / sAmAyika tRtIya kuryAtkarma sanmAnyam / / 30 / / * iti sAmAyikaM karma ( zArdUlavikrIDitam ) yadgarbhastha mahotsave suracayairAkAzasaMpAtitairnAnAvarNadharai vicitramaNibhi. saMdvAditaM bhUtalam / zumbhadrUpadharaistadIyamugu reje yathA lAnchitaM taM vande nRpamaM nRpAcita manayA sadA saukhyadam 1311 prota girirAjarampa zikhire cIrodadherAhatezvaJcandrakalAkalApa tulitairambhobhirAnanditAH / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 anekAnta [varSa 5 mAupanA jAtaM yaM muditAH surA ratidharA saMkSipta vAtaH svayaM satvaM bho varaNAsudhA lanidhe ! vAtsalyapAthonidhe ! taM vande yajitezvaraM jinavara satvItira.kApatim // 32 // hai zreyana / bhavaSardame nipatitaM ki mAM hahopekSase // 41 // no nityaM jagatItale kimapi hA hA vidyate kutracita kAmalImukha cAra pakrAnicayaprohItadAvAnalaM sarva kAlakarAlakaNThakalitaM sarvatra saMdRzyate / buddhizrIsakIrtikAntivilasatsadraratnaratnAlayam / itthaM bhogazarIrazUnyahRdayo yaH kAnanepvApat / lokAnandathusAgaropichatikaraM rAvAnizAballabha taM vande khalu zaMbhavaM bhavaharaM sasaukhyasampatkaram // 33 // vande'haM vasupUjya jinapati mokssaarglodghaattkm||42|| yasya jJAnadivAkareNa dalitaM bhavAntaM tataM sarvato tIrAmbhonidhiphenapuJjavilasadyatvAtisaMghaTTato. no lebhe vasudhAtale kvacidapi sthAnaM bhramamantatam / rAhunIlagiriH payodasahitaM khaM nIlanIrebhavaM / lokAlokapadArthayodhanakaraM saddezanAtatpara bhRGgA mattamataGgajAzca jagato luptA babhUvustarI taM vande yabhinandananaM janacayAnandasya sNvrdhnm||34|| taM vande vimalaM malombhitatama zrItIrthanAthAdhipam / 43 // zukladhyAnakRpANakhaNDitaripuH svAdhInatA prApnuvan / samyagdarzanabodhavRttasutapaH kSAntyAdayo yadguNA svacchAkAzanikAzacetanaguNaM cAsAdya ya: svAtmanaH / antaM no cha payAnti devaguruNA saMvarNyamAnAciram / lebhe'nantamanazvaraM sukhabaraM svAmodravaM svAtmani / zrImantaM surarAjapUjitapadaM kalyANamAlAspada taM vande sumati sadAzubhamani klyaannmaalaashritm||35|| vande'nantajinezvaraM bhayaharaM taM kIrtisampAddharam / / 4 / yatkIryA dhavalIkRte dhavalayA loke saloko hali: yaH sajjJAnavibhUSitaH suracayAH pUjanti yaM santataMpAthodhi payasAM haro haragiri haMsazca haMsI tthaa| dhvasto yena manobhavo budhAno yasmai sadA tiSThate / zakraH zakrakareNukaM mRgayate rAhuzca rAhudviSaM yasmAnmohaparamparA vigalitA yasyAsti dAso jagadtaM vande kamalApati zivapatiM panaprabhaM maprabham // 36 // ___ yasmillInatamo vikalpanicayastaM dharmanAthaM bhaje // 5 // lokAnandapayodhivardhanaparo yo'pUrvatArAdhipo cittakSobhakareNa yena nitarAM cakreNa saMtApitA mithyAbodhanizAvinAzanakaro yo vaasraadhiishitaa| yodvAraH pratipakSipakSasahitA rAjyasya kAle sadA / saMsArAdhinimagnajantutaraNiyoM jJAnavArAkara dhyAnAhUna bhayaGkareNa sutarA cakraNa kAmAdayostaMvande bhavapAzanAzanakA zrImatsupAzvaM prbhum||37|| vIrAzcApi hatAH samAdhisamaye zAnti sa zAnti kriyaat|46 zAstra-kSIrapayodhimanyanakaro yo 'manyo mandara yasya zAntidayAbhidhAnayamunAbhAgIrathIsaMgame savRttAdisuratnapoSaNapaNe yo rohaNo bhUdhara. snAvA yAnti janAH zarIranicayaM tyaktvA zivaM suMdaram / yo lokabRjapApatApaharaNe sAmbhAH padammodhara kunthvAdyA api jantavo nijakRpAbhAreNa saMrakSitAstaM vande kila candrasannibharuci candraprabha bhaasvrm||38|| yenAnandabhRtaM bhajAmi satataM taM kunthunAthaM jinam // 47 // satkAruNyamahodadhi guNanidhi samprItipAthonidhi zukla dhyAnakRpANa matra susarAmAdAya yena kSitI sadvodhAhimarazmiloktijagatkASTAvadhi sadvidhim / mohAdyA ripavo itA vasumitA lokAhitA vigrhe| pAdAbjAnatadevarAjazirasaM savItimantaM prabhu prAptA mukti.vadhUrvavRttamazirobhUtA ca yena svayaM vande'haM vipadantakArakamamu zrIpuSpadantaM jinm||36|| vande'raM bhagadhanta bhujamati tIrthezvaraM cetasA / 58) yasya jJAnadivendradinyavipulAloke'khilAlova ne yasya jJAnamahodadhau jagadidaM budbudanibhaM bhAsate nAnAzailazikhAmaNiHsuramaNe:krIDAkadambochita / yadgAmbhIryaguNasya hantaH purataH sindhuH sa tuccho bhavata / AkrAntatrijagattalo'calapatiaura: sa kITa,yate yaddhairyeNa tiraskRto ratipati ne na kutrodgatavande taM jinazItalaM zubhatamaM bhavya smano saukhyadam // 40 // staM vande muninAthamallijinapaM zrItIrthanAthAdhipam / 46 yenAmandakRpAbhareNa nitAM pAraM bhavAbdheH para pacandramarIcisalibharudhirvidvanmarAlAzritA tIvAMhApariSanimagnamanasaH saMprApitA: puurussaaH| yasyodvodhamahomimAlpamilitA sniitimndaakinii| cittazAma Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa3-4] sAmAyika pAThaH 137 lokAtApatiM sadA tititale lopaM nayantI babhau taM vande munirAjapUjitapadaM zrIsukta suvratam // 10 // yadvaktraprabhayA parAjitatamo rAkAzazI pratyahaM kAzya yAti zarIrabhAbharajitaM ke ca bhAsvadalam / laja/tApacayApahAramanasA magnaM jale nigyaza-- staM vande naminAthamunnatamAta zrItIrthanAthezvaram // 5 // kaSTa bho kSaNabhaMguraM laghutaraM duHkhAntamantAtmaka rAjyaM labdhumaho na hanta! kurute mAyAMna kAM ko janaH / itthaM yena vicAritaM nuriporTa TvAmahAmAyitAM bAlye caivaDiyojya jyatabhavAne meM namAmo hi tm||52|| yena dhyAnaguNa gunA ripukRtA soDA vitine yena dhyAnahutAzane tipAtenItaH samida patAm / yadvANyA zubhayA jito madhurimA pIyUSapiNDasya taM vande svAbhAvibhAsitAMdazA pAca hi paavbhje||53|| dRSTvA yena bhavastha duHsvaparaNi rAjyAdikaM prommata bAlya caiva parAjito harimuto yena kSitI tejasA / yaM dhyAyanti manISiNaH pratidinaM mokSasya saMprAptaye taM siddhArthanarendranandanamahaM bhavAyAbhaje santatam // 54 // (AryA) ithaM zlokakalApaM, nipaThan sAdhuH samAhitaH samyak / vidardhAta karma tuyaM budhajanavanyaM stutiyAnam // 5 // - iti stutikarma * (basantatilakA) he vIra ! he guNanidhe / nizalAtanUja ! majantamatra bhavavArinidhI dayAlo! dattvAvalambanamataH kuru mAM vidUra muvA bhavantamihakaM zaraNaM brajAmi // 56 // pApapracaNDavanavahizamaM nadIpNaM saccAtakAvalitRSAparihAradakSam / sanmAnasasyaparivRddhikaraM samantAt taM vIravAridamahaM vinamAmi samyak // 56 // prAnandamandiramamandamanindhamAdyaM pandAruvandaparivandhapadAravindam / kundAtisundarayazo vijitenduvimba bande mudA jinapatiM varavIranAtham // 57 / / gandharvagItaguNagauravazobhamAnaM sadbodhadinyamahasA mahatA suyuktam / bande jinaM jitabhavaM khalu baImAna saMbadhamAnamahimAnamuda ramodAt // 8 // nIhArahAra harahAsa sahAsakAzasaMkAzakIrti mativIra mudArabodham / devendravRndaparivandita pAdapana cande vibhu jinapatiM trizalA tanUjam // 56 // (dratavilambitama) iti vinamya mahAmunisanmati jinapati saralAkRtimantimam / suvidadhAtu yativara bandanAbhidhamidaM yatikarma ca paJcamam / / * iti vandanAkarma (rathoddhatA) zukrazoNitasamUhasaMbhavaM zleSmamUtramalapuasaMcitam / nazvaraM vividhatarogasaMgataM kAyameva bahuduHkhada satAm // 6 // kAyabandhanagRhe samantato. ceSTitekaramarakSakavajaiH / hanta hanta bahuduHkhasaMcayaM yAti jIva i santataM bhraman / 62 // poSaNe na vapuSaH sukhaM bhave choSaNe na nitarAM bhavetta mat / tena kAyaparihANireva hi zreyase budhaUnAbhisaMmatA / / indra-kAla-dhananAthapAzinAM dira yAsti jinamandirAvaliH / tAM namAmi gharabhaktibhAvata: pApapujaparihArahetave / / mAnate zirasi pANikumalaM saMnidhAya vidadhe zironatim / kAyacittavaJcasAMca zuddhaye vo karomi sakatakriyAtatim / / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 santi ye bhuvanamadhyasaMgatAH kRtrimAstaditare jinAlayAH / teSu yAzva jinanAthabhUrtayastA namAmi sakalAH kalAcitAH / 66 / yo videhabhuvi vidyate sadA tIrthanAtha nicaya: sUpUjitaH / jJAnasUrya viditA khilAvani-staM namAmi vasukarmahAnaye // 67 // yatra yatra khalu ye maharSayaH santi saMyamadharAyatIzvarAH / tAnamAmi hRdayena santataM prAptaye sakala saMyamAvaleH // 68 // nAsti nAstibhuvanatraye kacit sAmyabhAvasadRzaM sukhapradam / sAmyameva vinihanti vairitAM bAsI - phUla [ zrI 'bhagavat' jaina ] anekAnta [ varSa 5 sAmyameva vidadhAti bandhutAm // 66 // ( basantatilakA ) pApaM vilumpati nRNAM mudamAdadhAti vairaM nihanti sakalaM vidadhAti maitrIm / duSTendriyAzvavijayaM vitanoti samyak kiM kiM na saukhya nicayaM vidadhAti sAmyam // 70 // ( zAlinI ) evaM papSTaM karmakRgvA subhaktyA kA saukhyadaM sAdhusaMdhaiH / zrAtmadhyAnAlInacetovikalpaiH saMdhyA saMdhyAM kriyatAM sAmtabhAvaH // 71 // * iti kAyo sargakarma * pannAlAla kRtaH sAmAyika pAThaH sukhapradaH / bhUyAtsAdhu manodhvAnta dhvaMsa ne tigmadIdhitiH // 72 // kala merI isa sundaratA para phUle nahIM samAte the ! dekha dekha pramudita hote the, zrAdara se apanAte the !! lekina Aja vahI nirdaya ho, niSThuratA dikhalAte haiM ! apanAnA to dUra rahA, ulaTA mujhako ThukarAte haiM !! rahane de, mata cheda, dhUlameM mujhako aba duniyA ko usake dulArakA saccA rUpa kala saGgharSa ve lAlAyita the, apane gale lagAne ko / Aja vahI haiM burA kaha rahe, are daiva ! kucha hI ghaMTo me tiraskAra kI caTTAnoM para chUne aura chuyAne ko !! kyA parivartana kara DAlA ! paTaka diyA jIvana pyAlA !! agara yahI dukha denA thA to kyoM sanmAna dilAyA thA ? pada-raja kyoM rahane na diyA, kyoM mujhako phUla banAyA thA ? nahIM jAnatA kyA ? girane se milatI hai dAruNa pIr3A ! phira kyoM, mere svAbhimAna ke sAtha kara rahA tU krIr3A ? chipa jAne de ! dilAne de !! Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vAdirAjasUri * [lekhaka-zrI paM0 nAthUrAma premI] paricaya aura kIrtana ina judA judA dharma-guruki ekIbhUtapratinidhime jAna par3ate hai| digambara sampradAyama jo bar3e bar3e tArkika hue mAlapaNa-prazasti meM unakI aura bhI adhika he, vAdirAjasUri unhIma se eka hai| ve pramaya prazamA kI gaI hai aura unheM mahAna vAdI, vijetA bhAra kamalamArtaNDa nyAyakumudacandrAdike kattAprabhAcandrAcAya kavi prakaTa kiyA gayA hai| ke samakAlIna hai bhAra unhIka samAna bhaTTAphalaMkadevaka eka nyAya-granthake TokAkAra bhii| 4 sadami yadakalaGkaH kItane dharmakIrti cami surapurodhA nyaayvaade'ksspaadH| tArkika hokara bhI ve uccakoTika kavi the aura hAta mamayagurUNAmakata: sagatAnA isa dRSTime unakI tulanA somadevasUrise kI jA sakatI pratinidhivi devo rAta vAdigajaH // i0 na0 36 hai jinakI buddhirUpa gaune jIvana-bhara zuSka takarUpa 5 yaha prazasti za0 saM0 1050 (vi0 sa0 1185) kI ghAsa khAkara kAvyadugdha sahRdayajanoko tRpta kiyA thaa| ukANaM kI huI hai| vAdirAja mila yA drAvir3a saMghake the| isa saMghame bhI eka nandimaMgha' thA, jisakI aruMgala zAkhAka ye 6 lAkyadIpakA vANI dvAbhyAmegodagAdiha / zrAcArya the| aruMgala kimI sthAna yA grAmakA nAma jinagajata eka smAdekasmAdvAviMga jataHH // 40 // zrArudvAmbAmindubimbarAcatotsukya madA yadyazathA, jahaoNkI muniparamparA aruMgalAnvaya kahalAtI thii| zchatraMbAkunamagajagajarunayo'bhyarNa ca yatkarNayoH / SaTnarkapaNmukha, syAdvAdavidyApati aura jagadeka mavyaH mihamamartya rIThAvabhAH marvapravAdiprajA-- mallavAdira unakI upAdhiyA~ thI / ekIbhAvastotraka danoccaijayakAramAramAhamAzrIvAdagamo vidAma // 41 // antameM eka zloka hai jisakA artha hai ki sArezAbdika yadoyaguNagocaro'yaM vacanavilAmapramara: kavInAm(vaiyAkaraNa ) tArSika aura bhavyasahAyaka vAdirAja zrImacaulukya nazvara jayakaTake vAgyadhUjanmabhUmI, se pIche hai, arthAta unakI barAbarI koI nahIM kara niSkANDaM DiNDimaH paryaTati paTumTo vAdigajasya jinnoH| sakatA | eka zilAlegbameM kahA hai ki sabhAme ve aka mAdyavAdado jahIha gamakatA garvabhUmA jahAhi, laka deva (jaina), dharmakIrti (bauddha),vRhampani (cArvAka), vyavahArayoM nahIhi sphuTa-mRdumadhura-zravyakAvyAvale // 42 // aura gotama (naiyAyika) ke tulya haiM aura isa taraha ve pAtAle vyAlagajo vasAta suviditaM yasya jihvAmahalaM, 1 degyo 'yApanIya mAhityakI khoj|' anekAnta varSa 3 pR067 nirgantA svargato'mauna bhavati dhiSaNo vajrabhRdyasya ziSyaH / 2 SaTtakapaNamukha syAdvAdavidyApatigalu jagadevamallavAdigalu jIvetAnnAvadeto nilayabalavazAdvAdina: ketra nAnye, enimida zrIvAdirAjadevarUm |'-mi. rAIsadvArAmampAdina ga nimucya marva jayinamina-sabhevAdirAjaM namanti ||4|| nagara tAllukAke inskrapzansa naM. 36 / vAgdevIsucimprayogasudRDhapremANamAyAdaga3 vAdirAjamanu zAndikalAko vAdirAjamanu taarkikmihH| dAdatte mama pAryato'yamadhunA zrInAdirAjI muniH| vAdirAjamanukAvyakRtaste vAdirAjamanu bhavyasahAya: / - bho bho pazyata pazyatepa yAmanA ki dharma ityuccakai -ekIbhAvastotra , rabrahmaNyAgaH pugatanamune vRttayaH pAntu vaH // 44 // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 anekAnta zrIpAla deva praziSya, matisAgara ke ziSya aura rUpasiddhi (zAkaTAyana vyAkaraNako TIkA) ke kartA dApAla muni satIrtha yA gurubhAI the / vAdirAja yaha eka tarahako padavI yA vizeSaNa hai jo adhika pracalita honeke kAraNa nAma hI bana gayA jAna par3atA hU~, parantu vAstava nAma kucha aura hI hogA, jisa taraha vAdI siMha kA asala nAma zrajitamena' thA / samakAlIna rAjA cAlukyanareza jayasiMha devarka. rAjasabhA meM inakA bar3A sammAna thA aura ye prakhyAtavAdI gine jAte the / malliSeNa prazasti ke anusAra jayasiMhadvArA ye pUjita bhI the - 'siMhamamarcya pIThavibhavaH / ' jayasiMha (prathama) dakSiNa ke sa. laMkI vaMzake prasiddha mahArAjA the| pRthvI vallabha mahArAjAvirAja, paramezvara, cAlukyacakrezra, paramabhaTTAraka, jagadekamalla Adi unakA upAdhiyA~ thii| inake rAjyakAlake tIsase upara zilAlekha dAnapatra Adi mila cuke haiM jiname pahalA 0 saM0 638 vA hai aura za0 saM0 664 kA / kamase kama 638 se 664 taka to unakA rAjyakAla nirvivAda hai / unake pa.pavadI dvitIyA za0 saM0 645 ke eka lekha unheM bhojana kamalake liye candra, rAjendraca. la (parakesarIvarmA) rUpa hAthI ke liye siMha, mAlaveko sammilita senAko parAjita karane vAlA ora cera-cola rAjAo ko daNDa dene vAlA likhA hai| vAdirAjate apanA pArzvanAthacarita siMhacakrezvara yA cAlukya cakravartI jayasiMhadevakI rAjadhAnIme hI nivAsa karate huye za0 saM0 147 kI kArtika sudI 3 7 hitapiyA yasya nRNAmudAttavAcA nibaddhA hinarUpasiddhiH / bandro dayApAlamuniH sa vA vA siddhassatAmmUrddhani yaH prabhAyaiH // 8 sakalabhuvanapAlAnamramUDhaviddha [ varSa 5 ko banAyA thA / yaha jayasiha kA hI rAjya kAla hai / yaha rAjadhAnI lakSmIkA nivAsa thI aura sarasvatI devI (bAgvadhU) kI janmabhUmi thI / yazodharacaritake tIsare sargaka antima 85 padma meM aura ca sargaka upAntya padma meM kavine caturAIma mahArAjA jayasiMhakA ullekha kiyA hai / isameM mAlUma hotA hai ki yazodharacaritakI racanA bhI jayasiha samayama huI hai / rAjadhAnI sphuritamukuTacUDAlIDhapAdAravindAH | madavadakhinavAdIbhendrakuMbhaprabhedI gaNabhRjita seno bhAni vAdIbhasiMhaH ||57 // ma0 pra0 6 vAdirAja kI padavI 'nagadekamalla bAdi' hai / kyA Azcarya jo usakA artha 'jagadekamalla (jayasiha) kA vAdi' hI ho| cAlukya jayasihakI rAjadhAnI vahA~ thI, iskA abhI taka ThIka ThIka patA nahI lagA hai / parantu pArzvanAtha caritrako prazastike chaThe zlokase aisA mAlUma hotA hai ki vaha 'kaTTagerI' nAmaka sthAnama hogI, jo isa samaya madrAsa sadarna marAThA relve kI gadaga hoTagI zAkhA ra eka sAdhAraNa sA gAMva hai aura jo badAmI 12 mIla uttara kI ara hai| yaha purAnA zahara hai aura isake cAro ora aba bhI zahara panAha cihna maujUda haiM / ukta zlokakA pUrvArddha mudrita pratise isa prakAra hai : lakSmI vAse vasati kaTake kaTTagAtIrabhUmau kAmAvAtipramadasubhage sihacakrezvarasya / isame siMhacakrezvara arthAt jayasiMhadevakI rAjadhAnI (kapha) kA varNana hai jahAM rahate huye granthakarttAne pArzvanAtha caritakI racanA kI thI / isameM rAjadhAnIkA nAma avazya honA cAhiye; parantu ukta pATha usakA patA nahI calatA / sirpha itanA mAlUma hotA hai ki vahAM lakSmIkA nivAsa thA, aura vaha kaTTagAnadIke tIra kI bhUmipara thii| hamArA anumAna hai ki zuddhapATha 'kaTTagerItibhUmau' hogA, jo uttarabhArata ke zrarddhadagdha lekhakoM kI kRpAse 'kaTTagAtIrabhUmau' bana gayA hai / unheM kyA patA ki 'kaTTagerI' jaisA ar3abar3a nAma bhI kisI rAjadhAnIkA ho sakatA hai ? jayasiMha putra somezvara yA havamallane 'kalyANa' nAmaka nagarI basAI aura vahA~ apanI rAjadhAnI 10vyAtanvajjayasihatA raNamukhe dIrgha dadhau dhAriNIm / 11raNamukhajayasihorAjalakSmI babhAra // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] vAdirAjasari sthApita kii| isakA ullekha vilhaNane apane (vikramAMka- vAdirAja kI guru-ziSya-paramparA maTAdhIzokI paramparA devacarita' meM kiyA hai|12 kalyANa kA nAma isake thI, jisameM dAna liyA bhI jAtA thA aura diyA bhI pahale ke kisI bhI zilAlekha yA tAmrapatrameM upalabdha jAtA thA / ve svayaM jainamandira banavAte the, unakA nahI huA hai, ataeva isake pahale caulukyokI rAja- jIrNoddhAra karAte the bhAra anya muniyoM ke AhAra-dAna dhAnI 'kaTTagerI' meM hI rahI hogI / isa sthAname kI bhI vyavasthA karate the| unakA 'bhavyasahAya' vizeSaNa cAlukya vikramAditya (dvi0) kA I0 sa0 106 kA bhI imI dAnarUpa sahAyatAko ora saMketa karatA hai| kanar3I zilAlekha bhI milA hai jisase usakA cAlukya isake sivAya ve rAjAzro ke darabArame upasthita hote rAjyake antargata honA spaSTa hotA hai| kaTTagA nAmakI the zrara vahA~ vAda-vivAda karake vAdiyoMpara vijaya koI nadI usa tarapha nahIM hai| prApta karate the| maThAdhIza devamenarika darzanamArake anusAra drAvir3a ke muni kakcha, kheta, vasati (mandira) aura vANijya karake pArzvanAthacaritakI prazastime vAdirAjasUrine jIvikA karate the / aura zItala jalase snAna karate apane dAdAguru zrIpAladevako 'sihapuraikamukhya' likhA the / mandira banAne kI bAta to u.para A cukI hai, hai aura nyAyavinivaya-vivaraNakI prazastimeM apane rahI khata-bArI, so jaba jArI thI taba 66 he tI hI Apako bhI 'siMhapurezvara' likhA hai| ina dono zabdoM hogI aura zrAnuSaGgikarUpame vANijya bhii| isaliye kA artha yahI mAlUma hotA hai ki ve siMhapura nAmaka zAyada darzanasArameM drAvir3a saMghako jainabhAsa pahA sthAnaka svAmI the, arthAta siMhapura unheM jAgIrameM gayA hai| milA huA thA aura zAyada vahI para unakA maTha thaa| zravaNavelgolake 463 nambarake zilAlekhameM jo kuSTharogakI kathA za0saM01047 kA utkIrNa kiyA huA hai-vAdirAja vAdigajasUrike viSaya meM eka camatkArakAriNI kI hI zipyaparamparAke zrIpAla vidyadevako hoyasala- kathA pracalita hai ki unhe buSTharoga ho gayA thaa| eka nareza vijayavarddhana poyasaladevake dvArA jinamandiroke bAra gajAke darabArame isakI carcA huI to unake jIrNoddhAra aura Rpiyoko AhAra-dAnake hetu zalya eka ananya bhaktane apane garake apavAdakaM bhayame jhUTha nAmaka gAMvako dAnasvarUpa denekA vaNana hai aura.465 hI kaha diyA ki "unhe ke I raga nahI hai|' isapara nambara ke zilAlekhameM-jo za0 saM0 1122 ka bahasa chir3a gaI aura zrAkhira gajAne kahA ki "maiM ke lagabhaga kA utkIraNa kiyA huA hai-likhA hai ki svayaM isakI jaoNca kruuNgaa|" bhakta ghabar3AyA huA guru SaDdarzanake adhyetA zrIpAladevake svargavAsa hone para jIke pAsa gayA aura bolA "merI lAja aba Apake unake ziSya vAdirAja' (dvitIya) ne 'paravAdimalla hI hAtha hai, maiM to vaha AyA / " isapara gurujIne jinAlaya' nAmakA mandira nirmANa karAyA aura usake dilAsA dI para kahA, "dharmaka prasAdase saba ThIka hogA, pUjana tathA muniyoke AhAra-dAnake liye kucha bhamikA cintA mata kro|" imka bAda unhone kIbhAvastotra dAna kiyaa| kI racanA kI aura usake prabhAvase unakA kuSTha dUra ___ ina maba bAtoMse sApha samajhameM AtA hai ki ho gyaa| 12 marga 2 znAka 1 ekIbhAvakI candrakIrti bhaTTArakakRta saMskRta TIkAmeM 13 isa muniparamparAma vAdigaja aura zrIpAladeva nAmake kaI yaha pUrI kathA to nahIM dI hai parantu cauthe zlokakI zrAcArya ho gaye haiM / ye vAdigaja dUsare haiN| ye gaMganareza TIkA karate hue likhA hai ki "mere antaHkaraNameM jaba rAcamalla caturtha yA satyavAkya ke guru the| Apa pratiSThita haiM taba merA yaha kuSTharogAkAnta zarIra Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anekAnta varSa 5 yadi suvarNa ho jAya to kyA Azcarya hai 4?" arthAt maya kara diyA thA, taba dhyAnake dvArA mere antarameM candrakIrtijI ukta kathAse paricita the| parantu jahA~ praveza karake yadi Apa mere isa zarIrako suvarNamaya kara taka hama jAnate hai yaha kathA bahuta purAnI nahI hai aura de to koI Azcarya nahI hai| yaha eka bhakta kavikI una logoM dvArA gar3hI gaI hai jo aise camatkArose hI sundara aura anUThI utprekSA hai, jisameM vaha apaneko zrAcAryoM zrAra bhaTTArakoM kI pratiSThAkA mApa kiyA karate karmokI malinatAme rahita suvarNa yA ujjvala banAnA the| amAvasake dina pUnoM ke candramAkA udaya kara denA, cAhatA hai|| Age 5, 6, 7 ve padyoMmeM bhI isI taraha cavAlIsa yA ar3atAlIsa beDiyoko tor3akara kaidame se ke bhAva haiM:jaba Apa merI cittazayyApara vizrAma karege, bAhara nikala AnA, saoNpaka kATe hue putrakA to mere la zoko kaisa sahana kareMge? ApakI syAdvAdajIvita ho jAnA Adi, isa tarahakI bAra bhI aneka vApikAma snAna karane meM mere duHkha-santApa kyoM na camatkArapUrNa kathAe~ pichale bhaTTArakoM kI gar3hI huI dUra hoge ? jaba Apake caraNa rakhanesa tIno loka pracalita hai jA asaMbhava aura aprAkRtika to haiM hI* pavitra ho jAte hai taba sarvAGgarUpasa Apako sparza jainamuniyoka caritrako aura unake vAstavika mahatva karane vAlA merA mana kyo kalyANabhAgI na hogA? ko bhI nIce girAtI haiN| aadi| yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhie ki sacce muni samrATa harSavardhanakai samayaka viSayame bhI jo apane bhaktake bhI mithyA bhASaNakA samarthana nahI karate mahAkavi vANake susara aura sUryazataka nAmaka stotraka aura na apane rogako chapAnekI hI koziza karate haiN| kartA haiM eka aisI hI kathA prasiddha hai / mammaTakRta yadi yaha ghaTanA satya hotI no mallipeNa- kAvyaprakAzaka TIkAkAra jayarAmane likhA hai ki prazasti (za0 saM0 1050) tathA damare zilAlekhoMmeM mayUra15 kavi sau zlokose sUryakA stavana karake kuSTha jinameM vAdirAjamUrikI behada prazaMsA kI gaI hai, imakA rogase mukta ho gyaa| sudhAsAgara nAmaka dusare TIkAullekha avazya hotA / parantu jAna par3atA hai taba taka kArane likhA hai ki mayUra kavi yaha nizcaya paraka ki isa kathAkA AvirbhAva hI na huA thaa| yA to kuSThase mukta ho jAU~gA yA prANa hI chor3a dUMgA - isake sivAya ekIbhAvake jisa cauthe padyakA haridvAra gayA aura gaMgA-taTaka eka bahuta U~ce jhAr3akI zrAzraya lekara yaha kathA gar3hI gaI hai usameM aisI koI zAkhApara sau rassiyo vAle chIkama baiTha gayA aura bAta hI nahI hai jisase ukta ghaTanAkI kalpanA kI sUryadevakI stuti karane lgaa| eka eka padyako kahakara jAya / usame kahA hai ki jaba svargalokase mAtAke vaha bIkekI eka eka rassI kATatA jAtA thA / isa garbha meM Aneke pahale hI Apane pRthvI maMDalako suvarNa- taraha karate karate sUrya deva santuSTa hue aura unhoMne 14 he jina, mama svAntagehaM mamAntaHkaraNamandiraM tva prtisstthH| . usakA zarIra usI samaya niroga aura sundara kara san yata idaM madIya kuSTharogAkrAntaM vapuH zarIraM suvarNI diyA16 / kAvyaprakAzake tIsare TIkAkAra jagannAthane karopi, naki citraM takimAzcarya na kimapi aashcrymityrthH| 15"mayUgnAmA kavi: zatazlokana zrAdityaM stutvA kuSThAnni*vidvAna le vakakA yaha dAvA kahA~ taka ThIka hai ima para stIrNaH iti prmiddhiH|| dUsare vidvAnoko yoga zakti aura maMtrazakti ke gahare 16purA kila mayUrazarmA kuSThI kaviH klezamamahiSNuH sUryaprasAanusaMdhAnako mAmane rakhakara gaMbhIra nAke sAtha vicAra dena kuThAnnistarAma prANAnvA tyajAma iAta nizcitya karanA cAhiye / sApake Dase hue to aAjakala bhI haradvAraM gatvA gaMgAtaTe atyuccazAkhAvalambI zatarajjumaMtrAdikake prabhAvase acche hote hue dekhe jAte haiM, isa zivaya adhirUDhaH sUryamastauSIta / akaroccai kekapadyAnte meM asaMbhAtA aprAkRtikatA kucha bhI nahIM hai| ekaikarajjuvicchedaM / evaM kriyamANe kaavytussttN| raviH sadya eva -sampAdaka nirogA ramaNIyA ca tattanuM akArSAMta / prasiddhaM tanmayUra Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] vAdirAjasUri 143 bhI lagabhaga yahI bAta kahI hai| hamArA anumAna hai isakA ullekha kiyA gayA hai| ki isI sUyaMzatakastavanako kathAke anukraNapara 2 yazodharacarita-yaha eka cAra sargakA oTAvAdirAjamUrika ekIbhAvamtotrakI kthA gar3hI gaI hai| sA khaNDakAvya hai, jisameM saba milAkara 266 padya haiN| hinduoMke devatA to 'kantu makantu manyathAkatu ise taMjorake sva0 TI0 esa0 kuppUsvAmI zAstrIne bahuta samartha' hote hai, imaliye unake viSayameM isa tarahakI samaya pahale prakAzita kiyA thA jo aba anupalabhya kathAyeM kucha artha bhI rakhatI haiM parantu jina bhagavAna na hai| isakI racanA pArzvanAthacaritake bAda huI thii| to stutiyoM sa prasanna hote haiM aura na unameM yaha kyoMki isameM unhone apane ko pArzvanAthacaritakA mAmarthya hai ki kimI ke bhayaMkara roga ko bAta kI bAta yA me dUra krdeN| ataeva jainadharmaka vizvAsoM ke sAtha kathAokA koI sAmaJjasya nahIM baiThatA hai|* 3 ekIbhAvastotra-yaha eka choTA-mA 25 padyoM grantha-racanA kA atizaya sundara stotra hai aura 'ekIbhAvaMgata vAdirAjasUrika abhI taka nIce likhe pA~ca grantha ivamayA' se prArambha hone ke kAraNa ekIbhAva nAmase upalabdha hue haiM - prasiddha hai| 1 pArzvanAtha rata-yaha eka - margakA mahA 4 nyAyavinazcayavivaraNa--yaha bhaTTAkalaMkadevake kAvya hai Ara mANicandra jainagranthamAlAme prakAzita ho 'nyAyavinazcaya' kA bhASya hai aura jaina nyAya ke prasiddha cukA hai| isakI bahuta hI sundara marama aura praur3ha granthoM meM isakI gaNanA hai| isakI zlokasaMkhyA 20,000 racanA hai| 'pArzvanAthakAkutsthacarita'58 nAmame bhI hai| abhI taka yaha prakAzita nahIM huA hai| zataka mUryazanakA paryAyamiti / " 5 pramANanirNaya-pramANa zAstrakA yaha choTA-sA 17zrImanmayUrabhaTTaH pUrva janmaduSTahetukalitakuSThajuSTo " ityaadi| mvatantra grantha hai, jisameM pramANa, pratyakSa, parokSa aura * yaho jA nikarSa nikAlA gayA hai vaha jenamiddhAntakI Agama nAmake cAra adhyAya haiN| mANikacandra-jainagranthahATase mamucita prartana nahIM hotaa| isake liye maiM lembaka mAlA meM prakAzita ho cukA hai| mahodayakA dhyAna uma taccakI ora AkarSita karanA adhyAtmAeka-yaha bhI eka choTA-sA pATha padyoM cAhatA hU~ jo svAmI samantabhadra ke nimna vAkyama kA grantha aura mANikacandra granthamAlAme prakAzita ho maMnihina hai cukA hai| para yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA suhRttvayi zrI-subhagavaznute dviSatvayi prtyyvdhliiyte| ki imaka karttA ye hI vAdigaja haiN| bhavAnudAsInatamastayorapi prabho paraM citramidaM tave hitam / (svayaMbhUstotra) trailokyadIpikA-isanAmakA graMtha bhI vAdirAja -sampAdaka sUrikA honA cAhie, jisakA saMketa Upara TippaNIme 18 zrIpArzvanAthakAkutstha caritaM yena konitam / uddhRta kiye hue "trailokyadIpikA vANI" zrAdi paTAmeM nena shriivaa| darAjena rabdhA gAzodharI kathA // 1-5 // yazodharaca0 milatA hai| sva0 maTa mANikacandrajIne apane yahA~ke pahale maiMne maname zrIpArzvanAzakAkAyacarita' padase grantha-saMgrahakI prazastiyokA jo jimTara banavAyA thA pArzvanAthacarita aura kAkutstha carina nAmake do grantha usase mAlUma hotA hai ki uktasaMgrahameM trailokyadIpikA' samajha liye the / merI hama bhUla ko mere bAdaka lekhakAne bhI nAmakA eka apUrNa grantha hai jisameM zrAdi ke dama aura duharAyA hai / parantu ye do grantha hote to dvivacanAnta pada antake 58 veM patrame Ageke patra nahIM haiN| sambhava hai honA cAhie thA, jo nahIM hai / 'kAkutstha' pArzvanAthake, yaha vAdirAjasUrikI hI racanA ho / ise karaNAnuyoga vaMzakA paricAyaka hai| kA grantha likhA hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 anekAnta [vaSa5 pAzvanAthacaritakI prazasti nyAyavinizcayavivaraNako prazasti zrIjeMnasArasvatapuNyatArthanityAvagAhAmalabuddhisatvaiH / / zrImannyAyavinizcayastanubhRtAM cetodaguvAnalaH / prasiddhabhAgI munipuGgavendra: shriindisNghaa'stinivhitaahaaH| sanmArga pratibodhayannapi ni: yspraapraam| tsminnbhuududytsNymshriistrvidyvidyaadhrgiitphiitiH| yenAyaM jagadekavatsaladhiyA lokottaraM nirmitosuriHsvayaM siMhapuraiphamukhyaH zrIpAla devA nyvrmshaalii|| devastAphikalokamastakamANabhUyAtsa :zrayase // 1 // tasyAbhavadbhabyasaroruhANAM tmophaanitymhodyshriiH| vidyAnandamanantavIyasukhadaM zrIpUjyapAdaM dayA pAlaM sanmatisAgaraM kanakasenArAdhyamabhyudyamI / niSedhadurmArganayaprabhAvaH ziSyottamaH shriimtisaagraakhyH|3| zuddhayannotinarendrasenamakalaMka vAdirAjaM sadA tatpAdapadmabhramareNa bhUmnA nizreyasazra ratile lupen| zrImatsvAmisamantabhadramatulaM vande jinendra mudA / / zrIvAdirAjena kathAnibaddhAnI svaTu ddha yamaniyApi / 4' bhUyo bhedanayAvagAhagahanaM devasya yadvADa mayaM zAkAbde nagavArdhirandhragaNane saMvatsare krodhane kastadvistarato vividhya vaditu mandaH prabhurmAdRzaH / mAme kArtikanAmnibuddhimAhite zuddha tRtIyAdine / sthUlaH ko'pi na yastaduktiviSayo vyaktIkRto'yaM mayA siMhe pAti jayAdike vasumati jainI katheyaM mayA sthyAccetasi dhImatAM matimalaprakSAlanakakSamaH // 3 // niSpatti gamitA satI bhavatu vaH kalyANa nisspttye|| __vyAkhyAnaratnamAleyaM prasphurannayanIdhitiH / lakSmIvAse vasatikaTake kaTTagAtIrabhUmau kriyatAM hRdi vidbhistudanI mAnasaM tmH||4|| kAmAvAptipramadasubhage siMhacakrezvarasya / zrImatasiMhamahIpateH paripadi prakhyAtavAdonnatiniSpanno'yaM navarasasudhAspandasindhuprabaMdho starkanyAyatamopahodayagiriH sArasvataH shriinidhiH| jIyAdaccaijinapatibhavaprakramakAntapuNyaH // 6 // ziSyaH zrImatimAgarasya vidupAM patyustapaH zrIbhRtAM anyazrIjinadevajanmavibhavavyAvarNanAhAriNaH bhartuH sihapurezvaro vijayate syaahaavidyaaptiH||11|| zrotA yaH prasaratpramodasubhago vyAkhyAnakArI ca yH| iti syAdAvidyApativiracitAyAM nyAyaviniyaso'yaM muktivadhUnisargasubhago jAyeta ki kazaH tAtparyAvadyAtinyAM vyAkhyAnaratnamAlAyAM sargAta 'pyupayAti vAGamayalamallakSmIpada zrIpadam / / tRtIyaH prastAvaH samAptaH / samAptamidaM pArzvanAthacaritama / samAptaM ca zAstramidam / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNi aura usakI sUktiyA~ [le0-paM0 sumerucaMda jaina 'divAkara' nyAyatIrtha, zAstrI 13 A L L.13] mAheNyake gadya aura padya nAmake vibhAgoM meM adhikAMza ke ekamAtra kendra zizuke saMrakSaNArtha mahArAjane pahalese "kavi aise pAye jAte haiM jo eka-eka kSetra meM hI vAyuyAnake samAna eka zrAkAza meM uDhane vAlA mayUrayantra apanA prabhu'va rakhate haiN| kAlidAsa, bhAravi, bhavabhUti bhI banavA rakhA thA aura usame yuddhakI vikaTa sthitike zrAdi kavijana padyake kSetrameM vikhyAta haiM, taba gadyake samaya mahArAnIko baiThAkara uddavA diyA thaa| avasarakI kSetrameM vANa zrAdikA sammAnapUrNa sthAna hai| yaha saubhAgya bAta hai ki vAyAna zmazAna bhUmime pahuMcA aura vahA~ biraloze hI prApta hotA hai ki gadyake samAna padyake kSetra meM mahArAnIke eka tejasvI putraratna utpanna huzrA / mahArAnI bhI yazasvI hoveM / aMgrejI sAhityameM bhI yahI bAta pAI to tapasvayoMke eka zrAzramame rahakara apanA samaya kATane jAtI hai gadya lekhakAma lembuskATa, DA. jAnamana. mekAle lagI, aura eka atyanta samRddha vaNika ziromaNi zreSThi zrAdikA nAma prasiddha hai, kintu ve padya lekhakAme apanA ghara gadhotaTake yahA bAlakakA pAlana-poSaNa huzzrA / bAlaka koI ullegvanIya sthAna nahIM banA ske| isI prakAra ucca jIvaMdharane pAyanaMdI nAmake mahAn zrAcArya ke dvArA aneka koTike padyakAgoma milTana, TenImana, zailI, vAuniga zrAdi vidyAoMmeM vidagdhatA prApta kii| taruNa honepara kumArakho kA nAma liyA jAtA hai, kintu gadya saMsArame unakI usa jJAta huyA ki maiM kSatriyaputra hai, mere rAjyakA adhikArI prakArakI koI khyAti nahIM hai| ucca gadyalekhaka aura kASThAgAra bana baiThA hai| kucha samayake anantara jana-dhana padyakAra honekA saubhAgya jaina mahAkavi vAdIsihako prApta prAdi saba prakAroM ke baloMye sujita hokara vIraziromaNi hai| inake gacitAmaNike pArAyaNase 'vANorichaSTa midaM jIvadharane kATAgArako mArakara apane gajyako prApta kiyaa| jagat' kI ukti atyuktipUrNa pratIta hotI hai| inakA kAphI samaya taka vaibhava-vibhUtikA zrAnanda lekara sthAyI kSetra cUDAmaNi grantha kAvya-jagatakA niSkalaMka dIptimAna zAntike lie mahAgaja jIvaMdharane apane putra satyaMdharako nakSatra hai| isa gaMthameM mahAkavi vAdIbhasiMhane kSatriyoMke rAjya-bhAra mApakara jainI dIkSA dhAraNa kI aura mahAvIra cUDAmaNi mahAgaja jIvaMdharake manohara caritrakA anyanta bhagavAnake zaraName rahakara apanI zrAmazuddhi kI tathA parama prAkarSaNa DhaMgase varNana kiyA hai| mukti prApta kii| kathAkA sAra yaha kathA zrI guNabhadrAcArya ke utta purANAle bhAvako jIvaMdharakI kathAkA saMkSipta sAra isa prakAra hai lekara ligbI gaI hai| aura bhI aneka kaviDAmaNiyoMne ki hemAMgada dezakI rAjadhAnI rAjapurImeM jaina jIvaMdhara kumArake caritrako varNana karane meM apanI lekhanIko dharmAvalambI mahArAja satyadhara rAjya karate the / unhoMne saphala kiyA hai jinameM mahAkavi haricandrakA jIvaMdharacampU' apanI mahArAnI vijayAmeM pratyAsakta honeke kAraNa mantrI tathA kannaDa bhASAke graMthakAra tirakkadevakA jIvakacitAmaNi' kASThAMgArake hAthame rAjyakA bhAra sauMpa diyaa| kRtaghna kASTAM. khAsa taurase ullekha-yogya haiN| gArane rAjyatRSNAke vazIbhUta hokara rAjyapara apanA kamjA kSayacUDAmaNi ke racayitAkA asalI nAma 'zroDayadeva'x kara liyaa| usa samaya chAtradharmako pAlana karate hue yuddha- thA, 'vAdIbhasiha' unakI upAdha thii| unakA samaya lagabhUmimeM mahArAja satyaMdharakA zarIrAnta ho gyaa| mahArAjakI bhaga navamI zatAbdIkA anumAna kiyA jAtA hai| rAnI vijayA garbhiNI thI, ataeva saniya rAjabaMzakI bhAzA x dekho gadyacitAmANa 1 leka 6-7 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 sAhityake viSayameM eka vidvAnne likhA hai - dRzya upasthita karatI hai| sabhASitoMke likhanemeM gahare It is the record of best thoughts anubhava, adhyayana tathA lokottara yogyatAkI AvazyakatA Its function is the cultivation of paDatI hai| yaha vidagdhatA to viraloMko hI prApta hotI hai, sympathics and Imagination, the ki jinake likhe gaye cAra zabdoMko sunakara hRdaya AnaMdita refinement of feelings and the en- ho jAtA hai aura loga una zabdoMko kaMThAbharaNa banA liyA largement of the moral Vision karate haiN| TakasAlameM chape hue sacce sikkekI kisIke "yaha sarvoca bhAvoMkA bhaNDAra hai| yaha sahAnubhUti eSaM rAjyameM jaisI ijjata hotI hai, usase adhika sammAna vizvake kalpanAzaktiko samunnata karatA hai| isake dvArA bhAvanAe~ sAmrAjyame mahAkaviyoMkI sajIva uktiyoMkA huzrA karatA parizuddha hotI haiM tathA naitika dRSTi vizAla hotI hai|" yaha hai| yahI kAraNa hai ki subhASitakA mAhAtmya eka kavi ina bAta kSatracUDAmaNike viSayameM pUrNarUpame caritArtha hotI zabdome saMkIrtita karatA hai :haiM, kyoMki graMthameM sarvatra pavitra vicAra dhArAe~ bahatI haiM subhASitena gItena yuvatInAM ca lIlayA / jiname bhAvanAe~ mirmala hotI haiM aura naitika dRSTikoNa bhI manona bhidyate yasya sa yogI hyathavA pshuH|| kAphI parimArjita tathA parivardhita hotA hai| arthAt-subhASita, gAyana tathA taruNiyoMkI vilAsaprAcArya vAdIbhasiMha ne ese zramUlya tathA AvanAzA yukta ceSThAtroM se jimakA hRdaya prabhAvita nahIM hotA hai vaha sagyakA apanI isa racanAmeM pratipAdana kiyA hai, jisake yA to yogI hai athavA pazu hai| kAraNa unakI racanA amara ho gaI hai| vaha deza aura kAla eka kavi to subhASitake usase mugdha hokara yahAM taka kI paridhise paricchinna na hokara vizvavyApinI kahatA hai(universal) ho gaI hai| yaha kRti vidyatake samAna drAkSA mlAnamukhI jAnA zarkaga cAzmatAM gtaa| kSaNabhara camaka digbAkara vismRtike garbhame lIna honevAlI subhApita-rasamyAgre, sudhA bhItA divaM gatA // nahIM hai, balki mahAsAgarake samAna vyApaka aura merake arthAta-mubhASitake rasake zrAge drAkSAkA mukha malina samAna sthira sAhityakI zrIvRddhi karatI rhegii| ho gayA, zarkarA (zakkara-bAlUreta.) azmapane (pApANapane) sakI bhASA kliSTatAke dvArA jaTila nahIM banAI gaI ko prApta haI. ko prApta huI aura to aura amRtako Darakara svargameM bhAganA hai| yaha sarala sarasa tathA prasAda-guNa samanvita kAvya padA vaidarbhI rItimeM likhA gayA hai| isakA alaMkAra sAdagI hai, isa granthameM prAya: vIra aura zAntarasakA varNana hai, svAbhAvikatA hai| kRtrima bhASAke zrADambarameM ujjvala kintu karuNa-rasakI bhI paryApta sAmagrI pAI jAtI hai| bhAvoMko chipAkara durUha banAne kI yahAM ceSTA nahIM kI gaI, svayaM graMthakArane isa caritrako atyanta karuNAjanaka batAyA sarala, sarasa, sajIva aura surucipUrNa sAmagrI samanvita hai|' thoDe zabdoM meM bahuta bhAvoko pradarzita karate hue yaha graMtha 'drAkSA' ke samAna choTe bar3e sabako pAlAdanaka hai| apanI racanAko AkarSaka banAnemeM prAcArya mahArAja pUrNa graMthakI khAsa vizeSatA saphala hue haiM / graMthako hAthame lenepara pUrNa kie binA isa graMthakI eka khAsa vizeSatA yaha hai choinevo jI nahIM caahtaa| ki AcAryazrIne prAyaH pratyeka zlokake uttarArdhameM mahArAja jIvaMdharakA caritra bar3A hI sundara citrita gambhIra, mArmika tathA maMjula uktiyoMse amUlya kiyA gayA hai / jIvaMdharakumArake caritrameM dhArmikatA, vIratA, zikSAeM dI haiN| vaise to bhAravi Adi aneka kaviyoMne jitendriyatA, dInadayAlutA, vizvopakAritA, sAdhutA, bhI aneka zikSAprada sUktiyoMse apanI-apanI racanAoM ko sAmrAjya-saMrakSaNa-paTutA, nItijJatA zrAdi aneka guNoMkA suzobhita kiyA hai kintu zrAcArya vAdIbhasiMhakI isa 1 zrutazAlin mahAbhAga bhUyatAmiha kasyacit / caranAmeM uktiyoMkI vipulatA tathA gambhIratA kucha apUrva hI caritaM caritArthena yadatyartha dayAvaham // 2-6 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] kSatracUr3AmaNi aura usakI sUktiyA~ 147 hama niSkalaMka samanvaya pAte haiM / kumAra ke guNoM ke kAraNa kSaNa-nazvara-maizvaryamityartha sarvathA janaH mudarzana yakSane unakA nAma 'pavitrakumAra' bhI khA thaa| niragaSIdimA dRSTvA dRSTAnte hissuTA mtiH||86|| unakI dhArmikatA tathA jinendrabhakti ke kAraNa prAstikyA arthAta-pUrva meM jIvoMke pApakarmodayakI vicitratAkA cUDAmaNi' ke rUpameM unakA smaraNa kiyA gayA hai| kumAra varNana zAstroMmeM sunane vAle vyakti isa samaya dekhe ki jo ke caritrase isa bAtakA spaSTIkaraNa ho jAtA hai ki zrAdarza mahArAnI lakSmIke tulya thI, vahI aba aisI ho gaI hai ki jaina kSatriyakA kisa prakAra ujvala rUpa rahatA hai| ve raNazUra usake pAsa kucha bhI nahIM bacA hai| tathA dharmavIra huA karate the| isako dekha kara logoMko isa bAtakA nirNaya kara lenA kumArake pratidvandI kASThAMgArakA caritra atyanta malinA cAhie ki aizvarya kSaNabharameM vinAzazIla hai, kyoMki koyaleme bhI kAlA batAyA gayA hai, jisame kASTAMgArakA udAharaNake dekhanesa buddhi spaSTa ho jAtI hai| patana aura parAbhava dekhanekI zrAkAkSA pAThakoMke hRdayameM atyanta mRdula zayyApara puSpIke DaMThala jisa mahArAnI zurUpa hI utpanna hotI hai, aura jisakI pUrti vIraziromaNi ko pUrvame saMtApajanaka the aba 'darbhazayyApyarocana'-DAbha kumArane usa duSTakI jindagIkA aMta karake kI hai / kASTAMgAra kI zaiyA bhI acchI lagatI hai| aba apane hAthame kATa apanI kRtaghnatA ke kAraNa hemaleTame vaNita klADiyasa' ke kara lAyA huzrA anAja (nIvAra) hI mahArAnIkA AhAra hai|" mamAna hInacaritra pratIta hotA hai, yadyapi kASTAMgAra zeksa- vAstavame kisI padArthako mugvadAyaka yA duHkhaprada mAnanA piyarake klADiyasake samAna vyabhicArI nahIM hai| isa prANIko manobhAvanA para nirbhara hai, yahI kAraNa hai ki jIvaMdhara svAmI ke pitA hone ke kAraNa mahArAja satyaMdhara akiMcanA hote hue bhI vijayAdevI apane duHsvake dina ke prati hamAre hRdayameM sanmAnakA bhAva udita hotA hai, barAbara kATa rahI thI, isI kAraNa zeksapIyarane likhA haikintu unakI bhoga-nimagnatA bahuta burI mAlUma par3atI hai| There is nothing good or bad, but yaha avazya hai ki viSayome magna hote hue bhI unameM thinking makes it so ( Hamlet kSatriyocita tejasvitA kAphI mAtrAmeM maujUda pAI jatI hai| ACT II, Scene || ) koI cIja burI athavA bhalI unakI mahattA aura jIvaMdharakumAra jaise caramazarIrI puNyA- nahIM hai, kintu vaha hamAre vicArake dvArA usa prakArakI burI ramAke pUjya pitA honekI vizeSatA hamAre aMta:karaName taba yA bhalI bana jAtI hai| aMkita hotI hai jaba ve kASTAgArakI senAse yuddha karate hue mahArAnI vijayAkI aAkasmika dhApatti dekha kara hameM 'mudhA prAriNavadhana kima' socate hue samatApUrvaka mace sItAdevIke banovAsakA dRzya smaraNa ho pAtA hai, jaba usa vIke rUpameM mRtyukA svAgata karate haiM aura jJAna evaM vairAgya satIko kRtAntavakra senApanine bhayAnaka baname asahAya ke rasama magna hokara apanA uddhAra kara lete haiN| aisI choda diyA thA, itanA aMtara avazya hai ki sItAke parityAga avasthAmeM mahArAja sAyaMdhara apanI amiTa mahattA hRdaya meM me kAraNa rAmacandrajIkI buddhipUrvaka dI gaI zrAjJA thI aMkita kara jAte haiN| aura vijayAdevIke sambandhame usakA daiva hI rUThA thA, ___ mahArAnI vijayAko dekhakara hRdayameM karuNAkA sAgara jisane bhayaMkara viSamaparisthiti utpanna karadI thI / bhAgyaudvelita hone lagatA hai| kahAM sAmrAjJIke anurUpa saMpUrNa cakra badalatA rahatA hai, usIke anusAra vijayAdevIke saubhAgyakI sAmagrIkA upabhoga aura kahAM zmazAnabhUmimeM dina bhI phire. aura jIvaMdharakumArako sAmrAjya-lAbha hone giranA aura putrakI pramUti honA aisI karuNa sthitikA thoDe / para vijayAdevI puna rAjaprAsAdame Akara rAjamAtAke kintu mArmika zabdoMmeM mahAkavine isa prakAra citraNa kiyA hai aAdaraNIya padapara virAjamAna huI, aura kucha samayake jIvAnAM pApa-vaicitrIM zrutavantaH zranI puga pazcAta sAdhvIke zAntimaya mArgameM laga gii| pazyeyaradhanAnIva zrIkalpAbhUdakicanA zArImA ||shaa zreSTi gaMdhokaTa mAtA sunaMdA, naMdADhaya, gaMdharvadattA 1 devo 'gadyanintAmaNi' kAvya Adi rAniyAM, padmAsya zrAdi mitroMka caritrapara prakAza Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 anekAnta [varSa 5 DAlanekI na to vizeSa AvazyakatA hI hai aura na sthAna vivekapUrvaka karanA cAhiye, kyoM ki ve prathA (dependhI / astu, yagna karanepara bhI hama adamya sAhasI spaSTa- 11) puruSake jIvanakA upAya khojate haiM kintu apanA vAditAkI jIvetamUrti dharmadatta sacivakI nirbhIka salAhako tiraskAra karane vAle vyaktiyoMkA vinAza bhI kara DAlate haiN|' nahIM bhulA sakate, jo usane kASTAMgArako prANoMkI bAjI narezoM ke prabala prabhAva tathA sAmarthyakI ora dhyAna khelate hue bhI dI thI, ki rAjadroha karane meM tumhArA kalyANa dilAte hue kavivara likhate haiM kinahIM hai| isI prakAra kASThAMgArakA sAlA mathana bhI apanI akutobhItitA bhUme paanaamaajhyaanythaa| duSTatApUrNa amana ceSTAoM ke kAraNa Thoka dharmadattakA viparIta AstAmanyatsuvRttAnAM vRtAMca nahi susthitm||3-42 rUpa pratIta hotA hai| yadi dharmadatta prakAzarUpa kahA jAya, arthAt-rAjAkI prAjJAke anusAra pravRtti karaneme to mathanako aMdhakArakI upamA denA bahuta upayukta hogaa| kisI prakArakA bhaya nahI hotA, kintu unake pratikUla aba hama pAThakoMkA dhyAna graMthakI mArmika bAtoMkI ora pravRtti karanese aura to kyA bar3e bar3e sadAcAriyoM takakA ghAkarSita kreNge| ___ cAritra ThikAne nahIM raha sktaa| dharma aura artha apane zAsanako saphalatApUrvaka calAneke lie eka samaya thA jaba loga dharmakA adhika rAjayoMko bahumukhI nItiyoMkA avalambana lenA par3atA hai| isakA kAraNa yaha hai ki unako vilakSaNa prakRtike mAnarvome Adara kiyA karate the kinnu Ajakala dharmake sthAna ko arthane grahaNa kara liyA hai| usI artha samasyAke hI kAma par3hatA rahatA hai ataeva banne viveka aura caturatAke pariNAma phaisijma, mozalijma, impIriyalijma, Adi sAtha kArya karate rahanepara ve saphala zAmaka ho pAte haiN| mahAkavi zAsakake lie yaha bAta batAte haiM, ki use navIna navIna vAda uTha khar3e hue haiN| jIvanakI pravRttiko sahamA apane hRdayakA bhI vizvAsa nahI karanA cAhiye / dekhate hue jJAta hotA hai ki loga adhikatara kisI bhI dekhie ve kyA kahate haiMupAyase apanI bhoga-lipsAko pUrNa karane meM saMlagna hRdayaM ca na vizvAsyaM rAjabhiH kiM page nrH| najara Ate haiN| aisI dharma, artha aura kAma puruSArtha sambandhI kintu vizvastavadRzyo naTAyante hi bhabhujaH1-15 viSama paristhitika viSayame zrAcArya vAdIbha sahane saMgharSa zrata-rAjAoMko (sahasA) apane hRdayapara bhI nivAraNakI eka sundara bAta kahI hai vizvAsa nahI karanA cAhie, anya puruSakI to bAta hI parasparAvirodhena trivargA yadi mevyate dUsarI hai, kintu vizvastake samAna apaneko dikhAnA anargalamataH mAkhyamapavargA'pyanukamAt // 1-16 cAhiye / rAjAoMkA bhAcaraNa narake samAna hotA hai| arthAta-paraspara avi rUpa yadi dharma, artha aura kAma- rAjAke lie yaha bhI ucita hai ki vaha panI yAtvo rUpa trivargakA sevana kiyA jAya, to niSkaMTaka sukha milatA gopya rakhe tathA jaba taka i kArya kI siddhi nahIM hotI hai. hai, tathA kramase mukti bhI prApta hotI hai| taba taka zatrukI bhI ArAdhanA kre|| isakA kAraNa mahAkavi haricaMdrane yaha batAyA ki kAma "zrA samIhitanippogarAdhyAH mbalu vairiNa :"||10-22 puruSArthakA mUlakAraNa dharma aura artha puruSArtha hai| saMpatti isI nItikA avalaMbana jIbaMdhara svAmIke mAmA kI prAptike lie dharmakA pAlana honA bhI jarUrI hai| jina mahArAja govindarAjane diyA thA, yadyapi ve pApI kASTAMgAra ko ekAntarUpase dharmapriya hai unake lie mahAkavine tapovana kA vinAza hRdayase cAhate the, phira bhI anukUla samayakI kI ora jAnekI salAha dI 'vanameva sevyatAm' (dharmazarmA pratIkSA karate hue unhoMne kASTAMgArake sAtha jAhirA taura bhyudy)| rAjanIti apanA snehabhAva pradarzanameM kisI prakAra kamI na kii| rAjanItika viSapameM vicAra karate hue adhinA jIvanopAyamapAyaM cAbhimAAvanAm / prAcArya likhate haiM ki rAjAoMkI ArAdhanA abhike samAna kurvantaH khalu rAjAna: sevyA ivyavahA yathA // 10-5 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1-2 cUr3AmaNi aura usakI sukiyA~ jisake prANoM ke ve pyAse the, usake hI pAsa unhoMne bheTa bhejakara bAhya rUpase sammAnakA bhAva pradarzita kiyA thaa|' mudrArAkSasameM rAjanItikI vicitratAkA ina zabdoMme varNana kiyA gayA hai muha dayodA muradhigamAbhAvagahanA muha maMtrI muharatikRzA kAryazataH / muhazyAmupApitale yo citrAkArA niyatiriva nI tirnayavidaH / / 5-3 / / arthAta kamI usakA spasTa pratIta hotA hai, kabhI vaha gahana ho jAtI hai aura usakA jJAna nahIM ho pAtA, prayoana kabhI saMyukta hotI hai aura kabhI na sUkSma ho jAtI hai, kabhI to usakA bIja hI vinaSTa pratIta hotA hai aura kabhI vaha bahuta phalavAlI hA jAtI hai| yo ! nItijakI nIti ke saharA vicitra AkAra vAlI hotI hai / koSa ke kAraNa narezoMkA viveka-cakSu zraMdhA bana jAtA haiM, isa kAraNa ve apane vidvedIkA yathAzakti nAza karate hue, uname sambandha rakhane vAle vyaktiyoMkA bhI saMhAra karanese nahI cUkA karate / mahAkavi vAdIbhasiMhane jIvaMdhara kumArako isa durbalatAse dUra batAyA hai / kASThAMgAra jaise pApIkA saMhAra karane ke zranaMtara mahArAja jIvaMdharane kASTAMgAra ke kuTumbInI ke prati zanika bhI nirasA vA nRzaMsanAkA niSThuratA bartAva nahI kiyA, pratyuta zrapanI udAratAkA paricaya dete hue unane kASTAMgArakI patnI zrAdikoMko sAnvanArUpa vAkya khe| isa prasaMga AcArya eka suMdara nIti kahate haiM na myAnapi rud satAm 'sajanIkA koca ayogya ThikAnepara nahIM hotA ( 10-55) / sacamucame aisI hI vivekayukta nItike kAraNa zAsaka apanI prajAke hRdayakA saccA adhipati bana jAyA karatA hai| isa prasaMgakA jIvaMdhara campU mahAkavi haricandra ne bhI bar3A hRdayagrAhI varNana kiyA hai jisakA Azaya yaha hai- "usa samaya pIr3Ake kAraNa bhAge hue zatru samUhako karuNAke sthAna kuruvaMzake vIra jIvaMdharakumArane abhaya ghoSaNA karAI aura unake dIna baMdhujanako bulAkara usa pratisprApAt svAbhimAtulaH // - 1022 146 samayake lie ucita saMbhASaNa Adike dvArA unako sAnvanA pradAnakI- isake maMtara zokake duHkhase dona aMtaHpuraSAsiniyoMko samIpameM bulA kara usa samaya kurarI pakSIke samAna Akrandana karatI huI kASTAMgArakI mahArAnI tathA unake putroMko dekhakara karagAmI taraMgaduka sAmanA kalA pravINa kurabIra jIvaMdhara kumArane amRtake samAna madhura aura aneka prakArakI bAtoMme AzvAsana diyA / " " anItipUrNa AcaraNa karanekA pariNAma burA hotA hai, isa bAra nizraya isase hotA hai ki rAjadhA cAlA kASTAMgAra jIvaMdhara mahArAjake dvArA mArA gyaa| isa para zrAcArya kahate haiM 'svayaM nAzI hi nAzakaH ( 10-50 ) -- dhanyakA vinAza karanepAlekA svayaM vAza hotA hai| zeksapiyarane bhI isI bhAvako isa prakAra prakaTa kiyA hai|" "To have the engineer hoist with his own petard" vAdasiMha sUrikA kathana hai ki isa pRthvIkA zAsana tathA upabhoga durbala vyaktiyoM dvArA nahI ho sktaa| yaha vasundharA vIroMke dvArA bhogane yogya hai " vIreNa hi mahI bhojyA " ( 10-30) / atyAcArI kASTAMgArane prajAke utpIDanameM kasara nahIM kI thii| usane jabaradasta karake dvArA prajAkA khUna cUsa liyA thA, isa kAraNa mahArAja dharane rAjyakA zA jIvaMdharane zAsanasUtra hAthameM lete hI eka dama 12 varSake lie pRthvIko kararahita kara diyA thA isakA kAraNa kavivara yaha batAte haiMmaisoMke dvArA maMdA kiyA gayA pAnI adI nirmala nahIM hotA / 2" znadAnI maMtrAsapalAyamAnaM zAncalavalokya, kuruvIra : karuNAkarAdAya tabA mAhUya tatkAlocita bhASaNAdibhiH pariNAma | tataH kuruvIraH zoka saMtrAsadInamanaHparikAjanaM samIpamAnIya nava kusImitakadantI kAThAgArI talavA cAvalokya kRpAnaraMginaH parimAnvanakalApravINa: pI madhubhirvicitra migirA paraMAmi mamAzyAmamAninye / 10 122123) dvArA pathama hi sadyaH pramadati // / 110-57 // 20karot bhAmI varSA mahiSaiH kSubhitaM tAyaM na Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 graMthakAra tapa aura rAjyame samAnatA batAte huNlikhate haiM- prakAra nindanIya hai jaise marasa kelA aura atyanta madhura kSIra tapasA hi sama rAjyaM yogkssemprpNctH| zrAdike upacArase pAlana kie gae usa toteke baccekI pramAdamatyadhaHpAtAdanyathA ca mahAdayAta / / 11-8 // jindagI jo pijare me banda hai| kantu-apane balake vaibhavase arthAt-yoga aura kSamakA vistAra karaneke kAraNa prApta mRgoke indrapada meM pratiSTita gajendroke gaMDasthalake tapake samAna rAjya bhI hai, kyoMki pramAdake honepara mahAna vidAraNa karane meM pravINa tIkSNa nasva vAle sihake jIvanake udayapUrNa avasthAse adhaHpAta ho jAtA hai| samAna svatantratApUrNa jIvana nindAvihIna abhinandanake ahiMsA dharmake pAlaka jaina kSatriya loga jaba saMgrAma yogya, nirdoSa aura atyanta hRdayahArI hai| sthalamai aparimita prANiyoMkA vadha taka karate haiM, taba bhalA eka bAta avazya dhyAna dene kI hai ki uparokta svAve kahI vratI ho sakate haiM isa zaMkAkA prAcArya mahArAjake dhInatAkA guNagAna yadi pApI kASThAMgArake mukhaye na huaA isa vAkyame samAdhAna ho jAtA hai hotA, to vaha adhika zobhanIya mAlUma pdd'taa| yaha varNana 'mudhA vadhAdibhInyA hi kSatriyA banino matAH' kASTAMgArake mukhase sunakara esA hI betukAsA mAlUma par3atA arthata-anAvazyaka hiMsA zrAdime bhaya rakhane ke kAraNa hai jaisA ki pApakarmame pravRtti karane vAlI vezyAke mukhase kSatriya vratI mAne gaye haiM (10-38) / brahmacaryakA guNavarNana / dhArmika nareza saphalatA prApta karane ke anaMtara saphalatA guru aura ziSya:ke mUlakAraNa vItarAga paramAtmAke caraNokI aArAdhanAko zrAcArya mahArAjane guru aura ziSyakA pada vizeSa nahIM bhUlate haiM, isI bAtako batAneke lie graMthakArane mahattvapUrNa batAyA hai| guruko zrApa ragnatrayame vizuddha, jIvaMdharasvAmIke dvArA yuddhame vijaya honeke pazcAta rAjapurI satpAtrakA anurAgI, paropakArI, dharmA caraNa meM rAjadhAnIme jAkara jina bhagavAnake abhiSeka karanekA varNana rata aura saMsArake samudrase tArane vAlA batAte haiN| kiyA hai| kyoMki bhagavAnakI divya samIpatA hone para ziSya ke lie bhI yaha Avazyaka hai ki vaha gurubhakta, siddhiA binA vAdhAke ho jAtI haiM saMmArase virakka, namra, dhAmika, zAntahRdaya, pramAdahIna, ziSTa "bhagavaddivyasAnidhya nippratyUhA hi siddhayaH"(10-46) tathA buddhimAna ho| [2-30, 31] zikSA:svAdhInatA vidyArAdhanake viSayame zrAcArya mahArAja uraca svAdhInatAke prati mahAkavikI ukkibahata mahatvAspada hai| zikSaNakA samarthana karate haiM kyoki "apurakalAhi ve svAdhInatAko jindagI aura pArataMcyA mRtyu batAta:- vidyA syAta avajaikaphalA kvacita-"pUrNa jJAnakA ekamAtra jIvinAta parAdhInAta jIvAnAM maraNaM vrm| phala tiraskAra hI hai| [3-44] mRgendramya mRgendratvaM vitIrga kena kAnane // 1-40 .. isI kAraNa aMgrejIme bhI yaha kahAvata pracalita hai.--- "A little knowledge is a dangerous isa prasaMgameM mahAkavi haricaMdrane likhA hai thing". "loke pagadhInaM jIvitaM paramotkRSTa padavImavApta- nirdoSa vidyAkA sarvatra prAdara hotA haimapisaramamAcAphalanIcetaramadhurakSIgApacAraparipAlita "anavadyA hi vidyA syAta lokadvayapa lAvahA" paMjaravaddhazukazAvakajIvanamiva vininditama, nijavala- arthAt-nirdoSa jJAna isa loka aura paralokmeM vibhavasamAjinamRgendrapadamambhAvitasya kubhIndrakumbha phaladAyI hai| sthalapATanapaTutaravagnaravarasya mRgandramyava svatatrajAvana yadi bhedavijJAna na huzrA, to zAstrake viSayame kiyA mavininditabhinaMditamanavadAmanihadAma, iti / " gayA parizrama kAryakArI hai (jIvaMdharacampU pRSTha 15) 'heyopAdeyavijJAnaM no cet vyarthaH zramaHzrutI' arthAt-paramotkRSTa padako prApta bhI parAdhIna jIvana isa [2-44] Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4 ] graMthakAra vijJAnako svayaM dene ke yogya banAte hue kahate haiM-- svayaMdeyA satI vidyA prArthanAcA tu kiM punaH " [ 7-74 ] arthAt samIcIna jJAnako svayaM denA cAhie, yadi use koI prArthanA moge to kyA kahanA, use to avazya dAna karanA hI caahie| kSatracUr3AmaNi aura usakI sUktiyA~ 4 nItikArone batAyA hai ki manuSya meM jaisA jaisA jJAna bar3hatA jAya jaisA vaisA use adhika vinIta aura nirabhimAna banate jAnA caahie| lekina isa niyama ke apavAda sarUpa dyAcArya mahArAja eka khAsa bAta batAte hai ki muvativigyAnA yukta hi valakone nam // 8-47 - sAyanta nipuNa ke prati apane balakA varNana karanA ucita hai| isakA kAraNa yaha hai kisuviniyA na hi yuktivita kiraNaH-48 'mUha puruSa to jo suna lete haiM use hI nizcaya karate haiM, ve loga kucha tarka-vitarka nahI karate haiN|' durjana aura sajjana durjanIkA varNana karate hue kavIzvarane yaha likhA haimanatyanyavacasyannakarmaNyanyaddhi pApinAma / / 1-43 mana, vacana aura kAma meM bhinna pravRttikA honA pAyA svarUpa hai| anyAbhyudayannitvaM taddhi dorjanyalakSaNam // 3-48 zranyakA zrabhyudaya dekhakara dukhI honA durjanatAkAlakSaNa hai / nIcatvaM nAma kiM na syAdayati dagurAgitA || nu yadi guNoM anurAga hai to phira nItA prakRtyA syAkRtye zrI zikSAyAM tu [ 5-5 ] kyA rahI ? ki punaH / / [ 3-50 ] yadi inTI svabhAvataH vRddhi kI zikSA bhI mila jAye to kyA kahanA hai ? 3 isa kAraNa yaha jarUrI hai ki prayatnapUrvaka buddhiko ThIka rAstepara lagAte rahanA cAhiye / graMthakAra kahate haiM ki jo namratA puruSoM ke lie zautikA kAraNa hotI hai, vahI ke lie garva kA kAraNa hotI haimatAM hi prahRtA zAntya khalAnAM darpakAraNaM // 5- 12|| sacamuca hI yadi sAmarthya hai, to binA daMDanItike hai, 151 duSTokI vRddhi ThikAne nahIM lagAI jA sktii| durjanako na to svayaM namratA pasaMda hai aura na durjanoM kI namratA hitakArI hai matAM hi vinamratvaM dhanupAmiva bhISaNam ||10-14 / / kardame dhanutAke samAna hotA bhayaMkara hotI hai / ucita to yaha hai ki durjanoM ke sAtha sambandha hI na rakheM kyoMki unake prati kiyA gayA sadvyavahAra bhI kIcar3ha meM gire hue jala ke samAna hotA haihi durjanA saujanyaM kadama patitaM payaH ||10-243 prAya dekhA jAtA hai ki burI bAtoMkA jitanA jaldI aura saralanAme pracAra ho jAtA hai utanI zIghratAse acchI bAtoMkA pracAra nahI ho paataa| isa viSaya meM mahAkaci cAdIbhasiMha eka mahattvapUrNa bAta banAte haiM--- khalaH kuryAna balaM lokama anyamanyo na kaMcana | na hi zakyaM padArthAnAM bhAvanaM ca vinAzayana // 46 // darjana puruSako duSTa banA detA hai, sampuruSa lokako sajjana nahIM banA sktaa| kyoMki jisa prakAra padArthoM kA vinAza sambhava haiM, usa prakAra unakA bananA sambhava nahIM hai / tAtparya yaha hai ki banAnA kaThina hai. bigAr3anA bilkula sarala hai| manovRpiropakArake liye hotI hai, cAhe zrotA navya ho yA bhavya -- bhavya vA syAnnA nA parAye hi matAM mnH||6- 101 vRttikA AcArya varNana karate hue batAte haiMpApAM samabhAvA hi sajjanAH pare tu prasannA vipannAtra nisargataH // 38 // arthAta-satpuruSa apanI saMpatti tathA Apatti samabhAva rakhate haiM arthAta harSa evaM viSAda nahIM karate / kintu svabhAva dhanya saMpatiye dhAnaMdina aura vipaNa vyathita hote haiM / thAcArya mahArAja sajjanoMke viSayameM kahate haiMsvApadaM na hi pazyanti santaH pAga tatparAH // 4-33 paropakAra meM tatpara satpuruSa apanI ApattikA khyAla nahIM karate haiN| arthAt dUsare puruSoke koke nivAraNa karane kI dhuna meM magna rahaneke kAraNa unakA apane kaSTakI thora dhyAna hI nahI jAtA hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anekAnta vAdIle eka mahatvapUrNa bAtapara ina zabdoM prakAza DAlate haiM: dezAH kiM calA dhIreva vAdhikA / zravahito dharme syAdavadhAnaM hi sacamuca deza, kAla aura durjanoM unake dvArA caMcala kI gaI buddhi hI lie dharmameM sAvadhAna honA cAhiye, muphike lie kAraNa hotA hai| yahAM pAne sUkSmaparyAlocana karate hue bAhya nimitta gauNa banAte hue AtmapatanameM kAraNa apanI hI dUSita mano ko batAyA hai| mahAkavi vAdIbhasiMha kahate haiM ki vastukA yathArtha 'dhantavana karane ke lie yaha zrAvazyaka hai ki vyaktikA tiHkaraNa matsarabhAvarUpa vikAroMpe malina na honatrANAM hi nodeti vastuyAthAtmya cintanam ||10-35 / / sampatiH - muktaye // 2-54 / / kyA hotA hai ? bAdhAkArI hai| isa kyoMki upayoga hI jisa prakAra saMsArakI anya vAmanAe~sa prANI ke aMta:karaNako andhA banA diyA karatI haiM, usI prakAra sampattikA mada bhI bahudhA viveka catuoM ko naSTa kara diyA karatA hai / isI kAraNa dhanAndha puruSoMkA zrAcaraNa dhanuSA- andhoM ko mAta karatA hai| isa viSaya meM zrAcArya mahArAja bar3e mArmika zabda prakAza DAlate hainavati na yudhyanti na prayAnti ca satyadhama / prayAntopi na kAryAntaM dhanAndha iti cintyatAma / / 2-56 ayaM dhanAnya puruSa na sunate haiM (yadyapi unake kAna maujUda haiM hA~ matalavakI bAtako tarakAla grahaNa karate haiM) na samajhate haiM ( kAraNa sacce hitakI zikSA ke viSaya meM ve upayoga hI nahIM lagAte haiM), na kalyANaprada mArga meM pravRtti karate haiM (kadAcita upayogI kathanako sunale tathA samaya bhI le to), pravRtti karate hue bhI kArya ke pariNAma taka nahIM jaate| sAdhAraNatayA logokI dhAraNA hai ki jaise jaise saMpatti adhika hotI jAtI hai vaise vaise dhAnanda tathA zAMtikI vRddhi bhI hotI jAtI hai| isa viSaya meM bhramanivAraNa karate hue AcArya mahArAja kahate haiM / dhanArjanAdapi kSeme kSemAdapi ca tatkSaye / uttarottaravRddhA hi pIr3A nRNAmanaMtazaH / / 2-67 / / vaSa 5 ayaM saMpalikA arjana karanemeM jitanI pIr3A hotI hai, usase anaMtaguNI pIDA usa dravyake rakSaNa karanemeM hotI hai, isI prakAra saMpattike cayame anaMtaguNA duHkha hotA hai / isa bhAMti uttarottara anaMtaguNI pIr3A bar3hatI jAtI hai| tAtparya yaha hai ki saMpake kamAnese usake vinAza taka saba avasthAoM me adhika hI adhikatA satAtI hai, jisa se vAstavika zAntikA darzana bhI durlabha ho jAtA hai / dhana aneka bAdhA vidyamAna haiM kintu aise vItarAga virale prArthI hai jinane panakI lAlasA vyAgI hai isI lie eka kavine kahA hai kanaka- kAminI viSaya basa dIkhe saba saMsAra | tyAgI vairAgI mahA sAdhu sugana bhaMDAra // dhanakI lAlasA sAdhAraNatayA sabhI prANiyoM ke aMta:karaNa meM rahA karatI hai isa sambandha graMthakAra kahate haiM dhanAzA kasya no bhaveta (3-2) - dhanakI zrAkAMkSA sike nahIM hotI paitRka vipula ivya hote hue bhI manuSya zAtipUrvaka usakA upabhoga nahIM karatA / / astu paitRka mastakaM vastu kiM tena vastunA / rocate na hi zIgAva parapaMrAdidInatA ||3-4 // pani yadi mahAna bhI ho, kintu vaha kisa kAmakI ? udyogI puruSa zranyake dravyakI dInatAko pasaMda nahIM karate / nirdhanatA hai daridratAke viSaya meM zrAcArya baDe mArmika zabdoMmeM darzana karate haiM ke sacamuca prAlie daridratA mautake samAna hai, yadyapi isameM yaha vizeSatA hai ki yaha prANoMke rahane hue atyanta maraNaM prAcaiH prANinAM hi daridratA // 3-6 // jahA~ saMpattizAlI puruSa 'dhanairniSkulInA kulInA bhavaMti - kulahIna hote hue bhI kulIna mAne jAte haiM, maMdajJAnI hote hue bhI vidvAn mAne jAte haiN| zradarzanIya aura gusahIna hote hue bhI suMdara tathA guNasampanna mAne jAte haiM vahA~ garIbImeM vidyamAna guNoMko bhI nahIM pUchA jAtA / isa kAraNa zrAcArya likhate haiMriktam hi na jAgarti kIrtinIyo thilo gugAH / hanta kiM tena vidyApi vidyamAnA na zobhate // 3-7 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] kSatracUr3AmaNi aura usakI suktiyA~ 153 arthAt-nirdhanake prazaMsanIya saMpUrNa guNa jAgRta nahIM hote, ramaNiyoMkI svAbhAvika ceSTAe~ hRdayako sammohita karane aura to kyA vidyamAna jJAna bhI zobhAko nahIM prApta hotaa| vAlI hotI haiN| isa kAraNa graMthakAra ucca tathA nirmala prasiddha aMgreja kavi hI. gre ne apanI amara racanA caritra vAle puruSoM ke lie strI-sambandhaye bacanekA upadeza 'elejI (Elegy) meM nirdhanatAkI tIva ThaMDape tulanAkI dete hue kahate haiMhai aura likhA hai ki isake dvArA prAmAkA sundara nijhara aMgAramahazI nArI navanIta-mamA nraaH| varphake samAna jama jAtA hai / * tattatmAnidhyamAtreNa dravetyusA hi mAnasama 7-41 // x nArI-nirakSaNa: malApavAmahAmAdi tadajyaM paapbhiiru|| guNavatI nAriyoMke viSayame prAcArya ke bAlayA vRddhayA mAtrA duhitrA vA vratasthayA / / 5-42 // mahattvapUrNa udgAra kyA haiM isakA patA isame arthAta-nArI aMgArake tulya hai aura puruSa makkhanake cala sakatA hai ki unameM jIbaMdharakumArakI mAtA vijayAkA samAna ha isa kAraNa nArAkA samApatAsa puruSakA zrataHkaraNa varNana karate hue likhA hai ki vaha mahAgaja sAyaMdharake dravIbhUta hotA hai| rAjyAsanake zrAdhe bhAgame pAkara baiThI thii| isI prakAra zrata: pApase Darane vAle vyakti ko bAlikA, vRddhA, sUrikalpa zrAzAdharane bhI gaNasampanna mahilAoMkI gaurava mAtA, putrI tathA vatasthAke sAtha (ekAntame) vacanAlApa, pUrNa avasthA batAI hai: haMsI zrAdi choDanA caahiye| dharmazrIzarma kItyeka ketanaM hi pativratAH striyoMkI rUcikA varNana isa prakAra karate hai(mAgAradharmAmRta) aprApta hi ruciH sragAM na tu prApte kadAcana / 7-35 // dharma, saMpatti, sukha tathA kIrtikI ekamAtra dhvajA upalabdha vastume siyoMkI ruci kabhI nahIM hotI, pativratA striyAM haiM / isI prakAra anya jaina graMthakAne kintu aprApta vastume unakA anurAga rahatA hai| mahilA-mahimAkA varNana kiyA hai, kintu nArI jAti-mulabha puruSavarga utanI jaldI zranyake manobhAvoMko ceSTAnoMse donIkA varNana karaneme graMthakArane kisI prakAra kamI nahIM nahI minI nahIM pahicAna pAtA, jitane zIghra strI samajha letI hai| nimargAdiGgitajJAnamaganAsa hi jAyate / 7-44 / striyomeM IpyokI pracuratAko dekhakara zrAcArya likhate haiM- svabhAvase abhiprAyoko vyakta karane vAlI zarIrAdi IrSyA strI-mamudbhavA' sambandhI ceSTAoMkA parijJAna striyoM meM pAyA jAtA hai| IrSyAkI utpatti strIse huii| striyoM ke sambandhameM zeksapiyarane bhI likhA haistriyoMkI mAyA kaSAyake viSayameM kahate hai ki Frailty thy name is wonian (Hamlet) mAyAmayI hi nArINAM manobattinamargataH // 7-4aa 'caMcalatA terA nAma hI to strI hai!' 'svabhAvame striyoM kI manovRtti mAyAparNa hotI hai|' striyoM meM mamatAkA bhAva adhika mAtrAme pAyA jAtA hai| pratAraNA vidhI trINAM baha dvArA hi durmatiH 7-45 // apanI saMtatike lie ve apane prANoMkI bhI cintA nahIM baMcanA kAne meM striyoMko dubudvi aneka dvAra vAlI hotI hai| krtii| munigaja zrImAna naMga ne batAyA hai ki hariNI nAga mahilA apane zizukI rakSAke lie siMha takakA mukAbalA karanekA - ati sAhama kara letI hai| isa kAraNa thoDe zabdoM meM But knowlerige to their ryes her . mahAkavi vAdIbhasiMha varNana karate haiM kiample page Rich with the spoils of time dil meer roll: chill penury x mRnAnAra zAstra nathA nusmRtima bhI isa prakAra ke bhAva repressed their noble rage and froze vyakta kie gae haiN| the general current of the soul. ardhAsananidiSTa yama abhASiSTa ca bhUbhunaH // 1-22 Greys Elegy * dekho bhaktAmarastotra zloka 5 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 anekAnta [varSa 5 suta prANA hi mAtaraH / / 8-54 / / luTA dI jAtI hai taba mAmrAjyakA tyAga koI bar3I bAta nahIM "mAtAke prANa unake putra hote haiN|" hai| isI kAraNa prAcAryane yaha amara satya bAta batAI isIse apanI saMtatike prati mAtAoMkA sneha apratima 'kiM na mucanti rAgiNaH' / aisI sthitime tArkika cUDA. rahatA hai aura apane prANa rUpa saMtatike saMrakSaNa ke nimitta maNi mahAkavi zrI somadevakI ujvala zikSA hRdaya paTala ve uparI prANAM takakI paravAha nahI krtii| para aMkita kie jAne yogya hai:jipa nArI jAtikA bahulatAkI apekSA kucha Upara etadeva dvayaM tasmAtkAryaM strIpu hitapibhiH / digdarzana karAyA gayA hai, vaha eka tattvadarzI mahAmAkI AhAravatpravRttiA nivRttirathavA parA / / dRSTikA varNana hai| brahmacaryakI ucca zreNIpara samArUDha (yazastilaka campU uttarArdha pR060) mahAmA loga aise hI vicAroMke dvArA apanI prAramAko arthAta-apanI bhalAI cAhane vAloMko ye do bAteM patina dugacArake mArgase bacAte hai tathA divya sidviyAM karanA caahiye| yA to zrAhArakI bhAMti (mayAMdA pUrvaka) prApta karate haiN| kintu gagI, bhogI tathA vinAmI puruSokI striyoMne pravRtti karanI cAhiye, athavA nihArake samAna unase kathA aura bhAvanA nigalI rahatI hai| nivRtti karanI cAhiye / / viSayAsaktikA duSpariNAma striyAMke viSayameM jo loga sukha samajhate haiM usake isa viSayApa kameM magna hokara loga baDe baDe anartha sambandhame prAcArya mahArAja kahate haiMkaraneme vimugva nahIM hote / mahArAja sanyaMdharakI avicAritaramyaM hi gamAmaMparkajaM sugvama / 1-74 viSayAsakti aura usakA duSpariNAma rAjya tyAga zrAdiko arthAta-gmaNIka saMbadhaye utpanna honevAlA sugba taba dhyAnameM rakhakara prAcArya zrI bAdImiha likhate haiM- taka hI ramaNIya hai jaba taka ki usake sambandha vicAra adhivigagaH karoyaM gajyaM prAjyamamUnapi / nahIM kiyA jAnA tAvika dRSTimai vicAra karanepara vaha tvadvaMcitA hi muzcanti kina muJcanti ggigaa:|1-7.1 dukharUpa hai aura aAmAke svarUpa lAbhameM jabaradasta arthAt--strIviSayaka anugaga baDA kaThora hai, usake aMtarAya hai| kAraNa ThagAe gae manuSya vizAla sAmrAjya tathA apane jigna prakAra uparokta vicAra paraNise puruSa apane prANa takako bhI chor3a dete haiN| aisI kaunasI cIja hai jise ujvala caritrakI rakSA karatA huthA brahmacaryavrata pAlana karane se vilAsI puruSa nahI chor3a dete hai| vicalita nahIM hotA, usI prakAra puruSoke viSayame tathA mahArAja satyaMdharake sivAya graMthone aneka vilAmI viSaya janya sukhakI nisyAratAkA vicAra karate rAjAoM tathA anya puruSAMkI mriyoM ke prati zrAmaktike hue mahilA bhA durAcArA tathA hue mahilAM bhI durAcArI tathA pApI puruSoM ke AkramaNa se dardazAkA khAsA ciyagA kiyA gayA ki apane zIla ratna kI rakSA kiyA karatI hai| adhipati atyanta tejastI rAvaNa kI vizvavyApI arkAti vegagya tathA mahAna durganikA kAraNa bhI svIke prati anucita yuddha bhUmimeM zarIra tyAga karaneke kucha kSaNa pUrva thAsakti thaa| dara jAnekI koI jarUrata nahIM hai jaba hama mahArAja sAyaMdharake hRdaya meM jo vigagatA utpanna huI apane hI yugame kaI aise vilAsI narezoMko bhI dekhate hai thI, usa samayake manobhAvAMkA graMthakArane bar3e mArmika zabdoM thA, usa samayaka manAbhAvAkA jinako banitA-vilAsake kAraNa apane rAjyako bhI choDanA meM yIna meM vivecana kiyA hai / satyaMdhara socate haiNpdd'aa| isI prakAra pUrvake samrATa aSTama eDavarDa aura bhAjake * yA mirjanmAnavidApa / yadyapi striyH| vya ka Apha viMDasarane apanI dvipati-parigyakA preyasIke tathApekAntatastAmA vidyate nAdya sabhavaH / / prati anyAyaktivaza jabaradasta sAmrAjya ko choDa diyA, matItvega mahatvana vRtnena vinayena ca / kintu apane rAgabhAvako nahIM chodd'aa| isase yaha bhAva vivekena striya kAzcid bhUSayanti dhaga lam / / spaSTa hojAtA hai ki jaba apanI jIvananidhi bhogAktivaza jJAnArgava pRSTha 151-152 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatracUDAmA aura usakIkiyAM kiraNa 3-4 | triSayA maMga doSoyaM tvayaiva viSayI kRtaH / sAprataM vA vipayemucAtmana vipaye spRhaam||66|| he bhraman viSayoMse nekapAma tUne hI anubhava kara liyA hai| aba to vipake samAna viSayoM meM lAlamAkA tyAga kara | mahArAja yaha bhI vicArate hai he Atman ' yaha saba sAmagrI tere dvArA pUrvama bhogI jA cukI hai| isa kAraNa se hI ucchima (jaThe) rAjya kA tyAga krde| isa prANI ke bhava to anaMta hote hai / ' ve yaha bhI citana karane hai- avazyaM yadi nazyati sthitvApi vipayAcigma / svayaM tathAhi sthAna muktiH maMvignyathA // 68 // yadi bahuta samaya taka Thaharaneke anaMtara bhI viSaya vinAzako prApta hote haiM, taba to unako svayaM chor3a denA cAhiye | isame zrAmAkI duHkhoMse mukti ho jAyagI / afari naSTa hokara svayaM chor3a diyA, to saMsAra hI rahegA / tyAgake samarthana graMthakAra eka bar3I apUrva tathA gaMbhIra bAna likhate hai-- tyajyate rajyamAnena rAjyenAnyena vA janaH / bhAyate yacamAnena tasyAgastu vivekinAma // 66 // jima rAjya ke prati yaha prANI zramati dhAraNa karatA hai usame to yaha jIva choDa diyA jAtA hai, kintu jina rAjyAdika padArthoMkA yaha tyAga karatA hai, ve vibhUtiyAM isa kI sevA kiyA karatI hai| isase vivekI puruSoko tyAga karanA cAhiye / isa viSayakA khulAsA chAyAke udAharaName bhalI prakAra ho jAtA hai / jaba manuSya apanI chAyAko pakar3ane jAtA hai to vaha usameM dUra bhAgatI hai, kintu vaha jaba usa khAyAko chor3a kara jAnA hai, taba vahI chAyA isakA pIchA karatI hai / hamArI prANI jina vibhUtiyA~kI dina-rAta kAmanA karane phirane meM ve unako nahIM prApta hotI hai, kintu tIrthaMkara bhagavAna jaba rAjyAvasthAkI anupama tathA zramUlya vibhUtikA tyAga kara InezvarI dIkSA lete haiM, to vahI vibhUti atyaMta samunnata hoka unake caraNoMkI zrArAdhanA karatI hai, yadyapi ve usa samarayAkI vilokAtizAyinI vibhUtise 155 * bhI cAra guNa UMce rahate hai isame jJAta hotA hai ki sthAnake dvArA hI apUrva pati doga hai| isI bhAvako hRdayameM rakhakara eka kavi likhatA haibhAratI phiranI thI duniyA jaba talaya karate the hama / aba jo naphAna hamane kI. vo devagara kI hai / / Atma-nirIkSaNa graMthakArane dhAmohAra ke lie grAma-nirIkSaNa Introspection) ko zrAvazyaka batAyA hai| anyadIyamAtmIyamapi dIpa prapazyatA / kaH mamaH yutaH kAryana cedapi / / 184 // dasareke doSoMke samAna apane donevAle puruSa ke samAna kauna hai yaha to zahita hote hue bhI (eka prakAra) mupha hai 1 vipatti aura usakA pratikAra ima yaha pravRtti grAma taura para dekho jAtI hai ki vipatike thAnaMpara baDe 2 vyakti ghabaDA jAyA karate hai, sambandha jJAnI vAsukihate haivipadaH parihArAya phiMkalpa nRNAma | pAvake nahi pAtaH sthAna, zrAtapa-kleza- zAntaye // 1-30 vipaNike nivAraNa ke lie manuSyoko kyA zAka ucita hai? maMgA-mita kI zAna lie vI nahI tA tato vyApatprakAraM dharmameva vinidhitu pradIpadIpite dezena hyasti tamaso gatiH / / 1-31 / / koI isa kAraNa sIvanakA ilAja dharmako nizcaya ka 1 dIpaka ke dvArA prakAzita kSetra a~dhakArakA gamana nahI hotA / vipadastu pratIkAro nirbhayatva na zoSitA // 3- 17 // 'saMkaTa dUra karane upAya nirbhIkatA hai, zoka nahIM mRDha puruSa uparokta satyako bhUla jAte hai isameM unakA kaSTa dUra nahIM hotaa| vipadapati dAnAM hanta bAdhikA / 'vici tathA usakA bhaya bhI mRDha puruSoMko pIDA detA hai| hamase aMgrejI bhASAke eka kAMcane yaha likhA hai Cowards die many a time before their deaths valiant taste of death but once Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 anekAnta arthAt bhIru puruSa apanI pAneke pUrva anekavAra mRtyu maraNa karate haiM, kintu vIra puruSa mRtyukA svAda kevala eka bAra cakhate haiM isI bAta ko hRdayameM rakhakara majabUta aMtaH karaNa vAle bhayaMkara se bhI bhayaMkara pIr3A Ane para apane puruSArthame vimukha nahIM hone satyAmapyabhipaMgAtI jAgava hi pIrUpam / 128 saMkTa meM nirbhayatA dhAraNakara puruSArtha karanekA jo pariNAma hotA hai usakI ora zrAcArya ina zabdoM meM prakAza DAlate haiM- 'satyApi hi jAyeta prANinAM prANarakSaNam / 3-10 zrarthAt zrAyu karma ke bAkI rahanepara prANiyoM ke prANoM kI rakSA hojAtI hai / yadi saMkaTameM tavajJAna-nidhi vidyamAna haiM, to vaha sumIta baDhI vibhUtike rUpameM pariNata ho jAtI hai isa bAtako batalAte hue zrAcArya mahArAja likhate haiduHkhApi sukhyArthI hine mati 3-21 arthAt -- tatvajJAna-dhanake pAsa rahanepara duHkhakI sAmagrI sukhakA kAraNa ho jAtI hai| | zeksapiyara ne bhI As you like it nAmaka nATaka meM likhA hai ki Sweat are the uses of adversity / 'kaSTakA pariNAma madhura hotA hai (yadi viveka jAgRta rhe| yadi manuSya pavitra kAryoMko karatA huaa| puNya saMpAdana karale, to usake pAsa Apati kabhI bhI nahIM thaa| isa kArayaNa AcArya kahate haiM [ varSa 5 vicitratAkA suMdarabhAva kavivara bhUdharadAsakI ina paMktiyoMmeM nihita hai--- kA ghara putra jAyo, kAke viyoga bhayo, kAhU rAgaraMga, kAhU rodharoI karI hai| aisI jagarItiko na dekha bhaya-bhIta hona hAhA nara mUDha terI buddhi kauna harI hai mAnuSa janama pAya sovata vihAya jAya, khovata karoranakI eka eka gharI hai| isa bhAvako mahAkavi vAdIbhasiMha ina zabdoM meM samajhAte hai: na hi vedyo vipatraH / 3-13 / isakA tAtparya yaha hai ki kisa samaya vipatti zrAjAya, yaha nahIM kahA jA sktaa| sacamuca meM yaha kauna jAnatA thA ki rUsa ke samrATa jArake dina jo atyanta cainame bIta rahe the, unakA acAnaka anta zrAjAyagA tathA use nArakIya yAtanAoM ke sAtha apane jIvana kI antima ghar3iyAM ginanI par3egI / bhAgye jAgRti kA vyathA (1-18) bhAgya yadi jAgRta hai to phira kyA kaSTa ho sakatA hai ? zmazAna me jisa prakAra kSaNika vairAgya utpanna ho jAtA hai, usa prakAra du:khakI citA bhI kSaNabhara rahatI hai / duHkha ke dUra hote hI, yA usake maMda honepara loga use bhUla jAte haiM aura apane kalyANakArI upAyame vimukha ho jAte haiN| isa sambandha meM zrAcArya kahate haiM 'duHkha ciMtA hi tatkSaNe ' / 1-32 - isa prANI ke bhAgyacakrakI gati yadI nirAlI hai bharameM rAjAse raMka athavA raMkase rAjA bana jAtA hai| isa - avivekI vyaktiyoMkI zrAdata rahatI hai ki ve satpuruSoM kI bAtoM para pUrva vizvAsa nahIM karate haiM, kintu ThokareM khAne ke bAda unako akla zrAyA karatI hai / zrAcArya mahArAja kahate haiM :-- vipAke hi satAM vAkyaM vizvamanpavivekinaH / / 1-35 / / mahAkAla kRtA vAMdrA saMpuSNAti samIhitam | kiM puSpAvayaH zakyA phala kAle samAgate // 1-36 / / 'avivekI loga sarupuSoMke vAkyoMpara unake phalita hone para vizvAsa karate haiM / ' 'samayameM kI gaI abhilASA manokAmanAko pUrNa nahIM karatI hai / bhalA phalake samaya zrAjAne para kyA puSpoMkA saMgraha saMbhava ho sakatA hai ?' AtmoddhAra mahAkavi isa bAtakA kAraNa batAte hai ki aneka upAya karanepara bhI bahutase vyaktiyoMkA dhyAna kalyANake mArgakI ora zrAkarSita nahIM hotA / dekhiye ve kyA kahate haiM : Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] kSatracUDAmaNi aura usakI sUktiyAM 157 zikSAyacaH sahanI kSINa puNye na dharmadhAH / apanI rakSA karaneke liye sAdhAraNa manuSyako vizeSa nIti pAtra ta phAyate tammAna, Atmaiva gasgatmanaH // 2-55 se kAma lenA par3atA hai| isa viSayameM graMthakAra likhate haiM: 'puNya .Na hone para zikSAkI rajAroM vAhoM ke dvArA bhI saMmRtI vyavahAragtu nahi mAyA-vivarjitaH // 3-27 // dharma meM buddhi nahIM utpanna hotii| ye hI zikSAprada va.taM yadi saMsArame mAyArahita nyayahAra nahI pAyA jaataa| pAtra meM pahu~catI haiM, to ve vRddhiko prApta hotI hai| isa kAraNa prAcArya somadevane yazastilaka (uttarArdha pR. 145) dhAmAkA guru bAramAhI hai|' meM isa sambandhame aura bhI adhika sulAsA kiyA hai :bAta vAstava me yaha hai ki yadi manuSya pAtra hai-puNyavAn dhurteSu mAyAdipu durjaneSu svArthakaniSTheSu vimAniteSu / hai to kalyANaprada bAta usapara asara karatI hai aura yadi vartata yaH sAdhutayA saloka pratAyate mugbamatine kena / 145 vyakti puNyahIna apAtra hai, to ve hI amUlya upadeza kArya- arthAt-jomojAmanuSya dhUloM, 2 paTiyoM duSTo, svAthiyoM kAlI nahI hote / isa kA.Na zrAma ke udvAra varanemeM bajha aura apamAnitoMke sAtha sAdhutApUrNa vyavahAra karatA padArthoke sa tha ne zrAramazakti yA sAmarthakA vizeSa sthAna hai, va; kisake dvArA nahIM ThagA jAtA ? hai / yadi taraMga pAtratA hai, to nimitta kAryavAtI hai, isI bAta samarthana bhAravi kavine apane kirAtArjunIya anyathA vaha niSphala sarIkhA hai| me nimna prakA se kiyA hai :yAtmIyatAma anurAga vrajanti te mRdAdhiyaHbhabhavanti mAyAviSaye namAyinaH manuSyako yAtmIyatA(apanApana) se adhika prema rahatA ce mUTamAta apamAnako prAta karate hai. jo mAyAvI vyakti hai| saMsArakI sArI samRddhi bhI yadi pAsa ho to bhI ke sAtha mAyAvI nahI banate haiN| apane vinAzakI cintAkAlayI raha hRdayame cabhA karatI hai- duniyAme paraspara svaramA saMgharSa hotA rahatA hai aura patramitrAnavATo, satyAmapi ca sNpdi| jo balavAna yA adhika yonya hotA hai vahI jIvita rahatA AtmIyAmAya-zaMkA hi zaMka prANabhRtAM hRdi // 1-24 // hai| Swurval of the fittest vAlI bAta sabhI 'putra mitra, trIzrAdi tathA saMpattika hone para bhI gaha caritArtha ho pAI jAtI hai / isake sivAya jisakI apane binAzakI AzaMvA jIvadhAriyoMke hRdayameM zalyake lAThI usakI bhaya' vAlI vRtti bhI prAya: dekhneme pAtI hai| samAna pIDA detI hai|' yaha duHndakI bAta hai ki loga svArthavaza nyAyakA zrAdara na karake yaha mAmIyatA yadi kisI kAryake sambandhameM bhI ho apanese pamako yo kaSTa diyA karate hai / isa viSayameM jAtI hai to usakI saphalatA takame yaha prANI yAnandakA prAcArya rahate haianubhava karane lagatA hai| isa bAtako lekara prAcArya mahArAja dubalA hi balipTena bAdhyante hanta saMsRtI-11.34 kahate haiM: 'duHkha hai ki saMsArameM dubala prANI balavAnoM ke dvArA zrAtmakRtamakRtyaM ca saphala prItaye nRNAma ||2- // pIr3ita kie jAte haiN|' 'apane dvArA kiyA gayA ayogya vArya yAde saphala ho bAhya nimittakA prabhAva jAtA hai, to logoM ko vaha prItikA kAraNa hotA hai|' phabhI 2 yaha dekhA jAtA hai ki loga apanI kamajoriyoM eka dUsarA kavi bhI isa bArAkA samarthana karatA hai:- ko chipAne ke liye yaha kahate hue dekhe jAte haiM ki bAhya kAmayAvI ho gaI, to bevakUphI para bhI naaj'| vAtoMmeM kyA rakhA hai, aMtaraMgakI zrAvazyakatA hai| isI viSaya nAkAmayAbI jo haI, to akla bhI zarmindA hai| meM yadi gaMbhIratApUrvaka vicAra kiyA jAya, to jJAta hogA __ vyavahAra nIti ki yA nimitta aMtaraMga bhAvoMko utpanna karane meM kAphI isa jagata meM sajana aura durjanoMkA samudAya sahAyaka hote haiN| mahAkavi vAdImasiMhane batAyA hai ki pAyA jAtA hai / duSTa puruSa apanI ayogya ceTAyoM jaba mahArAnI vigyAne apane meM hI saMsArakhI vicinatAkA se sAdhucaritra vyaktiyoMko pIDA pahuMcAyA karate haiM isa liye darzana karake virakta bhAvapUrNa prAryikAkI dIkSA dhAraNa kI, Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 taba mAtA sunaMdAne bhI unakA anukaraNa kiyaa| isa kAraNa isakA kAraNa yaha hai ki grAsaktivaza yaha jIva purAtana graMthakAra kahate haiM :-- iSTa sAmagrIkA jaba smaraNa karatA hai, taba unakA prabhAva pAka hi puNya-pApAnAM bhaveta bAhAca kAraNa m||11-14|| ise bhayaMkara duHkha detA hai, aura kAlakedvArA isake hRdayake puNya pApa ke vipAka honeme bAhya padArtha kAraNa hote haiN| jo ghAva sUkhamme jAte haiM, ve punaH hare ho jAyA karate haiM aura cittavRttikI vicitra dazA hai. yogiyoM ke citta taka meM punaH pIr3A utpanna karanA zuru kara dete haiN| kabhI 2 caMcalatA utpanna ho jAtA hai / bade udAttacaritra isa viSaya meM mahAkavi zeksapiyarane apanI Memory vyaktiyoM ke aMta:karaName rAgadveSa utpanna hokara vikRti nAmaka kavitAme ina bhAvapUrNa zabdo dvArA prakAza DAlA haiutpanna kara dete haiN| phira bhI sAdhAraNa logoMkI apekSA "when to the seasonut sweet stone thought _I summon up Temitmlrs of thingsast unameM vizeSatA kyoM rahatI hai isakA kAraNa yaha hai- I high the lot of mein uttons I ourint Then can I dron e 125ed to flow yadi ratnapi mAlinya nahi tana kRkazodhanama ||11-20 // For prestisfiends hid in death d.itelery night". yadi ratname malinatA utpanna hotI hai, to usake zaddha bar3e bar3e duHkhoge bhI yaha mAnava bhUla jAtA hai. yadi karane meM kaThinatA nahI par3atI-pradhAna saralatApUrvaka ratnameM thor3I bhI navIna sukhakI prAkSi ho jAya / se malinatA dUra kI jA sakatI hai| vismRtaM hi ciraM muna duHkha myAta sukha-lAbhataH / / -11 isI prakAra mahAn zrA.mAtrAmase vikAra bhI saralatAme rAgabhAva dUra kiyA jA sakatA hai| __ moha aura mamatAke kAraNa yaha thAramA apane tvarUpako viSayAsakta vyakti apane iSTa padArtha prApta karanemeM samajha nadI pAtA aura isase apanI durgatikI sAdhanadInavRtti dhAraNa kara liyA karate haiM, kintu jitendriya puraSa sAmagrIko ekatrita kiyA karatA hai| isa kAraNa tavajJAnI kI sthiti nirAlI hotI hai prAcArya mahArAja bahuta gahare anubhavakI yaha cirasmaraNIya vAMzritApa kAnaya vazinAM nahi dRzyate // --53 // zikSA dete haiM : zratha t-jitendriya puruSa apane manovAMchita padArtha taka tIrasthAH khalu jIvanti, na hi rAgAbdhigAhinaH / -1 meM dInabhAva nahI dhAraNa krte| thAt-rAgarUpa samudra ke taTapara rahane vAle to kauna nahIM jAnatA ki saMsAramai snehakA bandhana sabase jIvita rahate haiM, kintu usa samudra meM praveza karane vAle nhiiN| z2abaradasta hotA hai| isI kAraNa jinendra bhagavAnako vIta. kadAcit poI yaha soca ki rAgAdike dvArA hI maiM rAga zabdame saMbodhita karate haiM, jisame unakI mahattA hRdaya saMsArake paribhramaNa tathA duHkhAkA nAza karU~gA, to isake paTala para aMketa ho jAtI hai| samAdhAnameM graMthakAra kahate haiM___ sne-baMdhana ke viSayame mahAyavi likhate haiM graMthAnubaMdhI saMsArastaMnaiva na prikssyii| sneha-pAzo hi jIvAnAmAsamAraM na mucati / / 8-22 // rakta na dUpitaM vatra na hi rakta na zudhyati / / 6-17 'premakA yandhana jIvoMgo saMsAraparyanta nahI chor3atA hai| rAgAdi doSoM tathA bAdha parigrahoM ke sambandhame to yaha isI snehake kAraNa balabhadra jaise mahAnubhAva nArAyaNa ke saMsAra hai, usa parigrahake dvArA isakA vinAza nahI hogaa| prANahIna zIrayo jIvita samajhakara bahata samaya taka lie. khUnase malina kapar3A khUname zuddha nahIM hotaa| lie phirate haiN| bar3e 2 jJAniyoM takako yaha premakA bandhana * jaba maM madhura tathA prazAna vicArakA baiThakoMmeM pa.tana moha jAlame phaMsA detA hai| aura usa iSTa padArtha ke viyukta padArthokI smRtiyoko aAmAtrA karanA hai, taba maiM una hone para usakI smRti atyanta saMtApajanaka hotI hai- aneka vastugrAma abhAva me du:bharI mAma chor3atA hUM, dhyAtepi purA duHkhe bhRzaM duHkhAyate janaH / / 8-13 // ninako maiM ropa thaa| taba meM mRtyukI amaryA.dana rAtri isakA bhAva yaha hai ki pUrvaduHkhakA dhyAna karane mAtra meM chure hue amUlya mitroka lie zramapAta karane meM se yaha prANI tIvra pIdAkA anubhava karatA hai| abhyasta apane netrako sArdra kara sakatA huuN| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] kSatracUr3AmaNi pAra usakI sUktiyA~ 156 jisa prakAra vihI barSame karatA tathA kuTilatA payaMya- vAdhakaM hi ciraktaye // 1-1 // janita hotI hai, vaha usakA nisargaga dharmamA hai, usI makSikApavataM.praccha mAMmAnchAdanacarmaNi / prakAra bhogAdivama isa prANIkI binA sikhAe hI pravRtti lAvaNyaM bhrAntirityatanmUDha yo pakti vAdhakama / / -12 // hotI hai| mAhArAdaka sikhAne ke lie koI skUlI 'makkhI ke pakhaMsa bhI patale mAsake dAne vAle umade meM zikSAko AvazyakatA nahI par3anI balki apane Apa hI lAvaNyakI kalpanA bhrama hai, yaha bAta bur3hApA mUDhajanoMko jIvakI usa ghora pravRtti hotI hai| isase prAcAya kahate haiM:- batalAtA hai|' samAravipaye madyaH svato hi manasAgatiH / / --- hanta la ko vayasyante kimanyairapi mAtarama / 'saMsAraka viSayoM meM zIghra hI apane Apa manakI pravRtti manyate na tRNAyApi mRtiH zlAghyA hi baadhkaan|-14 hotI hai| 'duHzvakI bAta hai ki loga apanI mAtA takayo bur3hApA svapna-vijJAna mAnAne para ninake bagabara bhI nahIM sama ne anya kI to maharSi jinasenane apane prAdapurANameM batAyA hai ki bAta hI kyA ? ataH buTApeme to mRAhI prazasanIya hai|' jo svapna vAtAdi dopake binA rAtrike antima prahamme vRddhAvasthA meM kyA karanA cAhiye isa viSaya meM graMthavAra dikhAI dete haiM, ve phalavAna hote hai| isI prakAra mahAkavi kahate haiM :bAdIbhasiMha bhI likhate hai vayasyantapi vA dIkSA prekSAdrapedayatAma / asmAnapUrva hi jovAnAM nahi jAnu zubhAzubhama // bhanmane glahArIyaM pahinahinate // 11-18 / / 'prANiyoM ke zubha-azubha binAsvapna ke nahI pAe jaate|' buDhApeme bhI vivekI puko dIkSA lenA caahiye| udAratA vidvAn puruSa ranake hArako gakhake lie dagdha nahI karate / saMmArake logo AnaMda apanI tRSNAke pUrNa hone meM pAtratA prAta huyA karatA hai, kintu mahAna prAmAoM ko padArthoM ke isa viSayame grAcArya mahArAja kahate haighAga kAne zAte minA karatI hai| prAca yaM kahane haiM- pAtratAM nItamAtmAnaM svayaM yAMti hi sNpdH| nAdAna kinnu dAne hi satAM tuSyati mAnamama // 7-30 // jo apanI prAgmAko pAtra banA letA hai usake samIpa 'sa gurupoMkA aMta:karaNa dAna dename prAnaMdita hotA hai, meM sapattiA svayameva pAtI hai|' saMgraha karaneme nhiiN|' ___tAparya yaha hai ki yogyatA lAbha karane vAloMko binA pratiTina puruSa yadi garIyoMko kucha dravya na dekara prAkAhAke hI manovAMchita vastukA lAbha hotA hai| kevala preta (rNa vacanAlApa kara lete haiM to yaha choTe vyaktiyoM prAcArya mahArAja likhate haiM ki mugyake dekhanese aMtaraMga ke lie rAjyAbhiSeka ke nulya hotA hai hRdayakI bAtoMkA patA cala jAtA hai|mugvdaanN hi mukhyAnAM laghUnAmabhirecanama // 7-6 // vaktraM vakti himAnamama / catura puSoM ke lie graMthakAra yaha zikSA dene haiM: isa prakAra pUrNa graMthakA paryAlocana karanepara atyaMta caturANAM svakAryAktiHstramugvAnnAhi vartate // 8-23 // upayogI evaM kalyANakArI sUphiyAkA bhaDAra pAyA jAtA 'catura loga apanI kRtikA varNana apane mukhase nahIM hai| pratyeka vicArazIla vyakti graMthake adhyayanake anaMtara isa kiyA krte|' sAyakA hRdayame samarthana karegA ki, cUDAmaNi saMskRta vRddhAvasthA sAhipakI eka anUThI racanA hai| jisa buDhApemeM manuSyahI tRSNA adhika bar3hatI jAtI hai mahRdaya vidvAnoMkA vartavya hai, ki isa racanAkA adhyayana aura aMgapratyaMga zithila hote haiM usake viSayameM prAcArya kareM, aura vizvavidyAlayoMke paThanakramameM rakhakara isake mahArAja batAte haiM ki-bur3hApA to viraktike lie hai|' pracArako vyApaka banAve / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradeza aura barArameM jainapurAtatva ( lekhaka - muni phAMtisAgara ) AXAA yA eka kalA-pradhAna deza hai, kyoMki to dUra rahI, unapara dhyAna taka bhI nahI diyA jAtA / kI avasthAmeM kaI zilpa sthApatya yo hI naSTa ho gaye / jo kucha bhI zeSa rahe haiM unakI bhI rakSA na hogI to na mAlUma bhaviSya me kyA hogA ? purAtana kAla se hI kalAko isa dezameM bahuta mahatva diyA jAtA rahA hai / isa dezane aneka klAvidoM ko utpannara kalAko vistRta kiyA hai| bhAratakI prAcIna sarvotkRSTa phalAe~ Aja bhI samasta vizvaka Ati kara rahI hai| Aja abhAratIya jinane deza kalA-kauzalya kA dAvA karate haiM ve saMbhavataH bhAratIya kalAkA muphAbilA kisI hAlata meM bhI nahI kara sakate / yahA~ ke nivAsI kalAvidvArA nirmita sAhitya meM kalAkA vizeSa rUpase pratipAdana kiyA gayA hai / bhartRharine to yahA~ taka likhA hai ki 'kalAvihIna mAnava-jIvana pazu tulya hai|' imI phalAphI] sarvavyApakatA svataH siddha ho jAtI hai| yahAM para yaha na bhUlanA cAhiye ki kalA nAnA prakArakI hotI hai / jase ki graMtha nirmANa kalA, zilpa sthApatya kalA, gRha-nirmANakalA Adi bhinna bhinna prakAra kI kalAoM ke vivecana varadevA yaha sthAna nahIM hai / isake liye to svatantra nibandhakI yatA hai / bhAratIya prAcIna zilpa-sthApatya ke itihAsa meM jaina zilpa sthApatyakA eka vizeSa sthAna hai| usame bhI madhya phAlIna gurjara-zilpa sthApatya kalA jitanI jainiyoM meM pAI jAtI hai utanI anyatra upalabdha nahIM hotii| bhAratIya zilpa sthApatya ke itihAsa me jaina-zilpasthApatyakA hissA sarvotkRSTa hai / yoM to jainiyoSI zilpa sthApatya kalA samasta bhAratame phailI huI hai, jinameM se kaIke vivaraNa bhI prakAzita ho cuke haiN| sI0pI0 aura barAra prAntame jainiyoMkA kAphI prabhutva hai / ataH yahA~ bhI kucha sthApatya kalA ke namUne pAye jAte haiN| para jainI logoM dvArA apanI saMskRtika gauravako bar3hAne vAle una prAcIna zilpa sthApatyokI rakSA karanI hama yahA~ para isa prAtameM pAye jAne vAle katipaya jaina-zilpa-sthApatya kA mekSita paricaya parAte haiM / jo abhI taka zAyada zraprakAzita hai| AzA hai, yaha pApoM ko cira evaM putroko patha-pradeza ka siddha hogA / rohaNa - pUrvakAlameM yaha nagara pUrA nitike zikharapara pahuMcA thA aisA tatra sthita bhagnAvazeSo se jJAta hotA hai / purAtana kAla me rohAbAda nAmase ukta zahara mazahUra thaa| AlamagIra (auraMgajeba) kA eka sUtrA bhI vahAM rahatA thaa| vahAM ke bAlAjIke mandira ke sAmane vAle khetame parIba 3|| phITa lammI aura 2 phITa caur3I padmAsanastha prAcIna akhaMDita vetAmbara jainamRti par3I huI hai / yadyapi mUrttipara lekha utpIrNita nahIM hai, pApA para se jAnA jAtA hai ki yaha mRti 600 sAla pUrva kI honI cAhiye / mUrti bahuta hI sundara evaM manojJa hai| bagala me hI tIna phITa lambA aura do phITa caur3A staMbhAkAra rUpa banA huA hai / jisameM cAroM ora zvetAmbara mUrttiyA~ khudI huI haiN| tathA vahA~ para ziva mandira meM cakrezvarI evaM tridevIkI valApUrNa mRtiye bahuta hI durAvasthA meM vartamAna hai / inake atirikta aura bahutase jainaMtara deva-deviyAMcI mRtiye vahA~ para par3I huI hai / yadi koI ukta mUrtiyA~ le jAne vAlA hove to koI prakAra bhI roka Toka nahIM hai / kAraMjA - dahA~se sAta korUpara avaliyA bAbAkA eka sthAna hai jahA~para AjU bAjUka grAmINa loga vizrAma karate haiM / vahA~ eka sundara stambhapara cAroM ora digambara jainamRtiyAM ullikhita haiM / 600 sAla pUrva Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] madhyapradeza aura barArameM jainapurAtatva ko trAsa hoto haiN| vahI cahAnAMpara aura bhI jaina- aitihAsika dRSTile yaha nagarI kAkI prAcIna hai| khAsa mUrtiyAM khudI huI hai| aphasosa isa bAtakA hai ki kara yahAMpara bAddhavarmako vizepatA rahI hai / evaM pAzcAukta stambha jInameM lagA diyA gayA hai / kAraMjA lAr3a tya zaMSamatAvalambiyokI saMkhyA adhika rahI ho aisA jainiyokA kendra hai| solahavI zatAvima yahA~ke eka tatrasthita avazepose jJAta hotA hai| phira bhI vahAMpara jainazrAvakane bahutase jinamandira evaM jJAnabhaMTAkI janamUrtiyAM bhI upalabdha hotI haiN| kitanI hI mUrtiyAM bhinna bhinna nagarAmeM sthApanA kI thI aisA mere saMgrahake jaina mandira ke pAcheka bhAgama eka devAke mandirame eka mahatvapUrNa pratimA-lekhame jAnA jAtA hai / hama par3I huI hai| saMbhavataH 500 varSa pUrva kI honI caahiye| vahAMke nagaranivAsiyose usakI surakSAke liye AzA vahAMme Der3ha mIla dUrI para eka vijAsanakI guphAmeM ragve kyA ? tIna vizAlakAya mUrtiyAM utkINita haiN| kahA jAtA hai ArvI-yahA~ke saitavAlake mandira meM eka sandara ki ye mUrtiyA~ jaina dharma kI haiN| hamAre khayAlameM yaha dhAtakI mani par3I huI hai| yaha mati uttara bhAratIya mUtiyA~ janiyokI na hokara bauddhadhApI hai / kyoki kalAko zarIrapara vastra par3A huA hai aura vijAsanakA saMbaMdha cAhiye / / legya nahI hai / aparicita vyaktiyoko bauddhadharmasa hai na ki janadharnasa / yahAMkA pUrNa itihAsa aisA pratIta hotA hai ki yaha mUrti bhagavAna buddhadevakI vartamAnameM hama likha rahe hai| honI cAhiye aura isIse ve loga isa mUrtiko pUjA siMdhI-miMdhI grAma kelasarase karIba 7 mIla para zracanAmeM nahIM lAte / pahile lAte the| hai| vahAke digambara jainamandirameM bahuta sI purAtana melamara-yaha gAMva vAme nAgapura jAte haye 20 jainamUtiyA~ hai| vahIM mandirame 36 iJca U~cI padmAvatI ve mInapara hai| vahAMka prAcIna jIrNa durgake khaMDaharoM devIkI kalApUrNabar3I manojJa prAcIna pratimA zravameM kirate phirate nimnokta do mUrtiyAM dekhane meM AI sthita hai| mastakaparAja sthita hai| mastakapara jina bhagavAnakI mUrti rakhI huI hai| thIM / dagake Upara ke gaNapati mandirake pIcheke bhAgameM mUrtika AbhUpaNAsa jJAta hotA hai ki karIba 13 vI eka purAtana vApikAme karIba eka phalaGgi dara do zatAbdikI honI cAhiye / yaha mRti zilpakalAphI phITa caur3I aura cAra phITa lambI digambara jainamati hASTama mahatvapUrNa hA dRSTima mahatvapUrNa hI nahIM advitIya hai| hapakA viSaya vaMDita avasthAmeM vidyamAna hai| mAlUma hotA hai isa hai ki pratimA bilkula avaMTita hai| matiko kimIne buddhipUrvaka khaMDita kiyA hai| kalAkI nAgapura-yaha nagara madhyaprAntama vyApArakA kendra dRSTi meM isa mUrtikA koI khAsa mahatva nahIM hai / Age honeke kAraNa tathA anya kAraNoM ke sababa bahuta calakara eka dRsarI mUvI vApikA-ke pAsa jo ghane mahatvapUrNa samajhA jAtA hai| yahAM ke ajAyaba gharameM khaMDaharomeM hai-tIna phITa caTTAnapara zvetAmbara padmA- zvetAmbara evaM digambara mUrtiyAM kAphI saMkhyA meM vidyasanatya khudI huI hai| uparokta mUrtiyose patA mAna hai| vahAM ke kucha lekha bhI maiMne liye haiN| calatA hai ki yahAMpara jainiyoMkI saMsthA vizeSa pari- sivanI-yahAMka digambara jainamandira madhyabhArata mAgameM rahI hogI / kahA jAtA hai purAtana kAla meM meM prasiddha hai| ina maMdiroma sAta mUrtiyAM itanI yaha sthAna itanA U~cA thA jamA ki Aja nAgapura hai| prAcIna hai jA kramazaH terahavIM aura pandrahavI zatAbdi Aja bhI varSA kAlameM vahAMpara bahutamI cIjeM upalabdha kI haiN| ye mUrtiyAM ghunasarase lAI gaI haiN| hotI haiN| saMbhavataH yaha durga bhAsalone banavAyA hogaa| chapArA yahAMka paMcAyatI mandirameM eka mUtti ___ bhadrAvatI-madhyapradezake itihAsameM bhadrAvatI zyAma pApANakI rakhI huI hai jo ghunasaurame lAI gaI yaha zubha nAma bar3e hI gauravake sAtha likhA jAtA hai| thii| isa mUrti ke donoM ora khar3I mUrtiyA~ khudI huI Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 haiN| mUrtike karNa ke donoM ora deviyoM kI mUrtiyA~ aura kendra rahA ho / jabalapurameM bhI bahutasI aisI purAtana usake nIceke ardhazarIrameM deviyokI mArtayAM utkI- jainamUrtiyAM pAI jAtI hai jo bhAratIya mUrtinirmANa rNita hai| pIchekA siMhAsana khaMkti hai| nimnasthAna kalAma atyanta mahatva rakhatI haiN| sabhI mUrtiyoMkA meM donoM ora grAsa bane huye haiN| batAyA jAtA hai saMkSipta paricaya yathAvakAza karAyA jaavegaa| ki isa mUrtikI jor3I ghunasauramaM vidyamAna hai| yaha uparokta vivaraNase spaSTa ho jAtA hai ki sI0pI0 mUrti dasavIM zatAbdika karIvakI honI caahiye| aura barAra prAntama bahuta sI aitihAsika sAmagrI chipI na yahA~ eka kAyasthake gharapara kucha huI hai| saca pUchA jAya to madhyaprAntaka itihAsakA digambara jainamUrtiyAM rakhI haiN| nagarake bAhira eka TIlA hai jo zAntinAtha ToriyA nAmase prasiddha hai| huA, to phira jainaitihAsake prati logokI upekSA rahe isame patA calatA hai ki yahA~para pahile jainiyoMkA isameM koI Azcarya nahIM hai| madhyaprAntame ghUmate samaya kAphI prabhutva rahA hogaa| yahA~se eka mar3aka ghunasArako jitanA purAtatva hame milA usakA saMgraha yahaoNpara kara jAtI hai| use to jainamUrtiyoMkA kendra batAyA jAtA diyA gayA hai| AzA hai ki prAntIya dhanImAnI vyakti hai| yahA~ vatamAna avasthAmeM bhI bahutasI aisI vastue~ uparokta saMgrahaNIya vastuoMkA saMgraha evaM surakSA karane milatI haiM jo madhyaprAntIya saMskRtika gauravakI abhi- kA zreya prApta kareMge / aisI hI AzAsa lekha pUrNa kiyA vRddhi karatI haiM / ghunasaura bhI zAyada pahile jainiyokA jAtA hai| dahI-bar3oMkI DA~Ta ( lekhaka-zrI. daulatarAma 'mitra' ) bar3e-hA~, Aja Apase do-do bAte karanA hai| bAbU jJAnacaMdra bar3A bananekI phikrameM haiM, bahuta jJAnacaMdra-to, khiye| kucha prayatna bhI karate haiM, paraMtu abhI taka bar3A bana bar3e-Apa logoMne hamAre sAtha abhI taka nahIM paaye| jabAnI (rasika) vyavahAra kiyA hai, paraMtu kyA kabhI ve eka dina kahIMse thake-thakAye ghara A rahe the| hamAre sAtha hArdika (vicArapha) vyavahAra bhI kiyA hai rAste meM halavAIkI dukAna pdd'ii| AvAja AI ki hama bar3A kaise bana pAye haiM ?-jJAnUbAbU, hama Apa "dahI bar3oMkI cAda, le lo do paise meM ATha !"-mana ko acchI taraha jAnate haiM, Apa bhI bar3A bananekI cala gayA ! dahI bar3e lekara ghara aaye| bar3oMkA donA bar3I phikrameM ho| paraMtu jisa tarIkese zrApa bar3A sAmane rakhakara takiyeke sahAre leTa gye| bananA cAhate ho, usa tarIkese bar3A nahIM banA jaataa| yadi bar3A bananA hai bar3A, to tarIkA hamase sIkho ! svapnameM ve dekhane lage-dahI bar3e kucha bar3abar3A dekho bar3A banane ke liye pariSahe jaya karanA hotI rahe haiM haiN| suno, hama tumheM apanI bItI sunAte haiM ki hama jJAnacaMdra-mahAzaya, kyA kucha kahanA cAhate haiM ? urdhva (ur3ada) jAti ke dhAnya bar3e kaise bana pAye / hama Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] dahI bar3oMkI DAMTa ghaTImeM dalakara do do Tukar3e kiye gaye, rAta bhara pAnI "kyA kahate ho, yaha ki zatra koI na hamArA? me DAle gaye, masala masalakara hamArI khAla utArI chi:jisane kartavya-mAga para gamana vicArAgaI, silA-lor3hIse ragar3a ragar3a kara pIse gaye, namaka- jo vIro kI bhA~ti mAga pAkramaNita karatAmirca-masAle ke sAtha ghoTe gaye, telame tale gaye, phira hai, avazya hI vaha bana jAtA zatru-vidhAtA // pAnI meM DAle gaye, nicor3a nicor3a kara dahIma paTaka duzmana koI hai nahIM, to tuma karma apAtra ho| gaye,-itanI pariSada jaya kI taba kahI jAkara bar3e athavA kahane dIjiye, karma-kSetra ke chAtra ho / bana pAye haiM janAba ! bar3A bananaka ummedavAra dhoke bAjoM kI na kamara yadi tumane todd'ii| jJAnUbA , aba Apa batalAiye ki kyA isa prakAra kupatha-gAmiyo kI na agara vaha-TolI phor3I / / kI paripaha Apane kabhI jaya kI hai ?-hamato tumhe eka to phira tumane bhrAta, kiyA kyA hameM dikhAo ? lambe armeme dekha rahe hai, tumhArI dRSTi(lakSa) abhI yuddha-kSetra meM bhIru bane, kyo hame lubhAtro ! zuddha nahIM hai| usameM dopa haiM nAma kamAnA cAhate, tajo Aja hI bhiirutaa| 1 tuma zaMGkita (bhayabhIta) bhI ho| zuddha bhAva se mitravara, grahaNa karo kartavyatA / / *" 2 tuma kAMkSita (idiyaviSaya-bhogAbhilApI) jJAnacandra-(sira bhu.kAkara) tthaastu|-aap bhI ho| dhanya ho, Apake sadupadezase merI AtmA Aja 3 tuma dIna-hIna janAMse glAni bhI karate ho| aMdhakArIse prakAzameM AgaI, isake liye mai ApakA mada bhI karate ho| atyanta AbhArI huuN| 4-5 tuma bhaya, AzA, prIti aura lobhake vaza asatyamArgiyokI prazaMmA tathA saMstava bhI karate ho| A~kha khulI to jJAnacandrane dekhA-dahI bar3e maujUda aura isa taraha dRDhatA chor3a loka-hitakI upekSA kara hai aura ve sabhI cupa cApa apanI apanI jagaha baiThe haiN| jAte ho| parantu unake apane hRdayameM Andolana zurU hai| vikAra dahI bar3e-kyo haiM na ye doSa? bAbU , hama aura vicAra donokI gutthamagutthA horahI hai| aMtameM mAnate haiM ki tuma udAra ho, para-sevaka ho, bhadra vikAra hArA, vicArakI vijaya huii| dahI-bar3oMkI pariNAmI ho, paraMtu itanese hI agara apaneko bar3A DATa asara kara gii| mAna baiTho to bhUla karate ho, jJAnU! yaha mAge bar3A Ter3hA hai / dekho hama tumheM kucha salAheM batalA dete haiM, jJAnacandrakI dRSTi (lakSa) aba zuddha hai| unameM una para dhyAna rakhate hA caloge, ghabar3Aoge nahI, Atma-vizvAsa aura dRr3hatA (cAritra) najara AtI hai| to ThIka ThikAne pahuMca jAoge, aura dasaroM ke liye aba to ve janamatakI nahIM, janahita kI parvAha karate haiN| mArgadarzaka bhI bana jAoge You have no enemies, you say? "agara tumhArA nizcaya hai yaha, tumhe bar3A hI bananA hai| Alasl my friend, the boast is poorto parajana kA tyAga bharosA, Atma-zraddhA karanA hai| He who has mingled in the pray logoM kI parvAha karo mata manameM tuma dRr3hatA dhaaro| of duty, that the brave endure DhIle par3akara jana-mana-raMjana kI cintA ko bhI ttaaro||"* Must have made foes! If you have none Small in the work you have done, "When you have resolved to be You've hitno trator on the bap great abide by yourself and do not You've never turned the wrong to tight weaking try to reconcile yourself You've been a coward in the fight with the world." (Emerson) (Charles Mackay) Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 zranekAnta jainadhama bhUSaNa, dhamadivAkara sva0 brahmacArI sItalaprasAdajIkA smAraka sItala sevAmandira, dehalI ke liye 50000) ru0 kI apIla > [ varSa 5 pyAre jaina bandhuo ! stra0 pra0 sItalaprasAdajIne apane jIvana kAla meM jo svAye una majakI kI haiM vaha kisI se DipI nahI hai / unakA samasta jIvana paropakArame hI vyatIta huaa| kAla karAlane unheM hamase chIna liyaa| aise paropakArI mahAna vyaktitvA bhautika zarIra bhale hI naSTa ho gayA parantu unakA yazasvI zarIra sadaiva banA rahegA | bra0 jIne 40 varSa taka dezaka kaune 2 meM ghUmakara jainadharmakA pracAra kiyA, yuvakoM ko samAja sevA ke liye taiyAra kiyA / dhanikavarga se khUba dAna karAyA, jagaha borDiMga aura aneka jainassthAeM sthApita karAI garIba chAtroMke liye chAtravRttiyokA prabandha karAyA / sarala bhASAme karIba 100 grantha likhe / arjena vidvAnAma jainadharmakA pracAra karake unake hRdaya para jainadharmakA sikkA jamAyA, tIrthoMkA prabandha karAya, bahuta se jainako jinakI zraddhA jainavame se haTa gaI thI unheM pakkA jaina banAyA / vra0 jIne eka nahIM, saikr3o upakAra jainasamAjapara kiye hai| jo jaina itihAsa me svarNAkSaroma likhe jAyeMge aura jainasamAja sadaiva unakA RNI rhuuNgaa| bhA0 di0 jaina pariSad ke vaha kevala saMsthApaka hI nahIM the balki isake prAraNa the / yadyapi pariSad unake prati kRtatratAke RNa ko cukAne meM asamartha hai tathApi zraddhAve puSpa ke rUpa meM pariSadane apanI 20-3-1642 kI mITiMga meM sva0 vra0 jIke smArakake rUpa meM dehalIme mInala sevA mandira banavAne kA prastAva pAsa kiyA hai aura nizcayA kiyA hai ki eka Adarza battI banAI jAve / jisameM anusaMdhAna mandira, lAibrerI, parIkSA borDa, prakAzana kAryAlaya, zikSAmandira, sevAzrama, jyogazAlA Adi dhArmika aura sAmAjika saMsthAye sthAna pAye / isa yojanAko cAlU karaneke liye paripane philahAla 50000) kA phaNDa ikaTThA karane kI ghoSaNA kI hai| paripad kAryakAriNI samitikA vicAra hai ki AgarekI dayAla bAg2a sarIkhI Adarza saMsthA brahmacArIjI kI puNya smRti meM jainamamAja ke sAmane upasthita kI jAve / vaise to sva0 bra0 jI dvArA samasta jainasamAjakA kisI na kisI rUpameM upakAra huvA hai / parantu zikSita bhAIyoM kA jo upakAra unake dvArA huvA hai vaha kisImeM chipA nahI hai / jaina zikSita bhAiyoMmeM jo kucha bhI dharma prema aura samAja sevAkA bhAva Aja pAyA jAtA hai usakA zreya bra0jIko hI hai / zrataH hama jaina samAja ke samasta bhAIyo se sAdara nivedana karate hai ki vaha 50000 ) hajArake paNDakI pUrti zIghra se zIghra karake isake saMyojako kI himmata aura sAhasa bar3hAyeM / svayaM isameM acchI rakama pradAna kareM tathA apane mitroM se sahAyatA dilavAyeM / tana, mana, dhanase jaise bhI bana sake isa prayojanAko saphala banAkara suyazake bhAgI baneM | isa saMkaTa tathA bhayAnaka samayame lakSmIkA sadupayoga kara lenA hI buddhimattA hai / sahAyatAkA tamAma rupayA sainTrala baiMka Apha iNDiyA, dehalIme bhA0 di0 jaina pariSad ke khAte meM jamA kiyA jAvegA / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4 ] sItala-sevAmaMdira, dehalIke liye apIla 1-saiTrala baiMka Apha iNDiyA, dehalI sahAyatA bhejane ke pateH 2 - bA0 ratanalAlajI Ex ML.C., B. Sc. LL. B bijanaura 3 - bA0candUlAlajIjaina 'akhtara' B.A., vakIla, koSAdhyakSa, darIbA kalAM, dehalI nivedaka: 1 - sAhU zAntiprasAdajI DAlamiyAnagara 2 - campatarAyajI jaina, bAra eTa. laoN0 3 - sAhU zrIyAmaprasAda jaina, DAyarekTara bhA0bImA kaM0, lAhaura 4 - lAlacanda jaina Advocate, rAhataka 5 - rAjendrakumAra jaina, DA0 iJcArja bhA0bI0kaM0, lAhaura 6- lAlacanda jaina bIr3I vAle, dehalI 7 ranalAla jaina Ex MLC mahAmaMtrI, bijanaura bAlacanda kaulalla (sabhApati pariSad), sAgara 6 - ugrasaina jaina, MALL.B. madhurA 10 - siMghaI zrInandanalAla, bInA iTAvA 11 - rAjyavaidya kanhaiyAlAla jaina, kAnapura 12- jamunAprasAda jaina sabajaja 13 - jugalakizora jaina, magmAvA 20- nirmalakumAra jaina zrAza 21- kAmatAprasAda jaina zrA0 majisTreTa, alIgaMja 22 - mUlacanda kizanadAsa kApalyA, sUrata 23- balavIracanda jaina zrA0 majisTreTa, muphfaranagara 24 - rAjakizana jaina baiMkarsa, dehalI 25-jayabhagavAna jaina, B.A.L.L.B. pAnIpata 26-barAtIlAla jaina, baikarsa, lakhanaU 27-kabUlacanda mittala, eDavokeTa, lAhaura 28 - prA0 hIrAlAla jaina M A, amarAvatI 26 - rAjamala gulAbacanda baiMkarsa, bhelasA 30 - mighaI DAlacanda, sAgara 31 - (rA.sA.) devImahAya akAuMTeTa janarala, bar3avAnI 32- bhagavAnadAsa jaina, sAgara 14- meTa lakSmIcanda, bhelasA 33 - khuvIrasiMha jaina sarrApha, prakAzaka vIra, dehalI 15 - nanasuravarAya jaina, DAyarekTara tilaka bImA kaM0, nyU dehalI 34 - siMghaI kastUracanda jaina B.A.LL. B damoha 16 - ugrasena jaina Principal, meraTha 35 - mathurAdAsa jaina samaiyA, sAgara 17-candUlAlajaina akhtara'B A LL.B koSA pariSad, dehalI 36 - T. L, Junankar, Subjudge, khuraI 18 - lekhavatI jaina Ex. M.L.C, ambAlA 37-rAyabahAdura nodamala, ajamera 16-mahendra sampAdaka, zrAgarA paMca, AgarA 38 - ugramaina jaina bar3auta "hameM patA nahI ki prakRtike darabAra meM una bhayaMkara samajhe jAne vAle prANiyoMkA sthAna kahA~ hai ? paraMtu himA-dvArA hama prakRti ke kAnUnoMko kabhI na samajha sakeMge / aise puruSoMke varNana hamAre pAsa maujUda haiM jinakI dayA manuSyoM ko vyApta kara use lAMgha gaI thI, aura jo bhayaMkara hiMsra pazuo ke bIca rahate the / samasta jIvana - sRSTimeM koI aisA atirikta saMbaMdha jarUra hai ki zera, siMha, bAgha aura sAMpoMne una manuSyoM ko koI upadrava nahI pahu~cAyA jo nirbhaya hokara una pazuoM ke mitra banakara unake pAsa gaye the / " "agara sAdharma saccA dharma hai to hara taraha 165 vyavahArameM usakA AcaraNa karanA bhUla nahIM balki kartavya hai / vyavahAra aura dharmake bIca virodha nahI honA cAhiye / dharmakA virodhI vyavahAra chor3a dene yogya hai / "saba samaya saba jagaha saMpUrNa ahiMsA saMbhava nahI" yoM kahakara ahiMsA ko eka ora rakha denA, hiMsA hai, moha hai, jJAna hai| saccA puruSArtha to isameM ki hamArA AcaraNa sadA ahiMsA ke anusAra ho / isa taraha AcaraNa karane vAlA manuSya aMtameM parama pada prApta kregaa| kyoMki vaha saMpUrNatayA ahiMsAkA pAlana karane yogya banegA / aura yoM to dehadhArIke liye saMpUrNa hiMsA bIja rUpa hI rhegii|" hai - 'vicArapuSpodyAna bhAga 2' Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka sAhitya-sevI para ghora saMkaTa aisA kauna jainI athavA hindI-sAhityakA premI hogA kA dena', ki ekAeka bara Ime bama-goloMkI zrAzaMkAse jo hindI-grantha-ratnAkara kAryAlaya hIrAbAga, bambaI ke bhagadar3a macI ! zAntibhaMgake khayAlase bhApane bhI anyatra mAlika zrIyuta paM. nAthUrAmajI 'premI' ke nAmako na jAnatA jAnA ucita samajhA aura tadanusAra cAlIsagAvame DerA ho / pApa jainasamAja aura hindI-saMsAra meM varSoMme sAhitya- jamAyA / abhI kuTumbIjanoMke sAtha apane kAryAlayakA sevAkA kArya kara rahe haiN| Apake dvAra saikar3oM acche-acche zrAdhA sAmAna bhI zrApa vahA~ bheja na pAye the, sAmAnake grantha prakAzameM zrAe haiM aura hajAroM-lAkho vyaktiyoMne baNDala bhI pUrI taurase khulane na pAye the ki cAlIsagA~vameM unase lAbha uThAyA hai| zrApakA sArA jIvana sAhitya-sevA jo durghaTanA ghaTI use likhate hue hRdaya kA~patA aura lekhanI meM hI vyatIta haahai| sAhitya mevAkI Apako anupama thargatI hai ! ApakI AzAokA kendra, A~khokA nUra, lagana hai, isIse mANikacaMdra granthamAlAke saMcAlakAne zurU bur3hApekA sahArA, ikalItA putra ci0 hemacanda modI se hI Apako apanI graMthamAlAkA maMtrI cuna rakkhA hai| acAnaka TAiphAiDa phIvarase bImAra ho gyaa| samAcAra uttama prakAzaka hI nahIM kinta zreSTha lekhaka aura pAte hI Apa vahA~ daur3e gaye, cikitsAke liye bahuta kucha sampAdaka bhI haiN| Apake sampAdakagvame kitane hI vo daur3a-dhUpa kI, kitane hI DAkTarako juTAyA, parantu kisIkI taka 'jainahitaiSI' patra bhI nikalatA rahA hai, jisane jaina eka na clii| aura hemacanda 15 dinakI bImArImeM hI samAjakI bhArI sevA kI hai| ApakA hindI grantha-ratnAkara 16 maIko rAtake 12 baje paraloka sidhAra gayA !! isase kAryAlaya hindI meM uttamottama graMthoke prakAzanake lie premIjIkA kuladIpaka bujha gayA, unakI zrokhoke bhAge prasiddha hai, jisakI kIrti deza-videza meM vyApta hai aura acche a~dherA chAgayA / aura unheM samajha nahIM par3a rahA hai ki acche vidvAna Apake dvArA prakAzita sAhityake prazaMsaka haiM, aba kyA kare aura kahA~ jaaeN| hamakI yuvatI strIkA dhApako acche Thoma evaM loka-hitakArI sAhityako prakAzana zrAkrandana aura do choTe choTe bokA rodana unheM aura bhI karanekI khAma dhuna aura lagana hai-tharDaklAsa sAhityako baMcana kiye detA hai| isa ghora saMkaTake samaya Apane kisI apane kAryalayale kAzita karanA ucita nahI abhAge pitAke rUpame jo dardabharA patra paM0 parameSTidAsako samajhate / yadi anya kitane hI prakAzakoMkI taraha Apane likhA hai aura jo janamitra' meM prakAzita huA hai use pa gharDaklAma sAhitya prakAzita kiyA hotA to Apa kabhIke kara ronA pAtA hai aura premIjIkI vartamAna mana.sthiti evaM lakhapatI bana gaye hote. parantu yaha zrApako kabhI iSTa nahIM manovyathAkA sApha citra dhokhoMke sAmane khiMca jAtA hai| huzrA / Apa usa prakArake sAhitya-prakAzanako deza, dharma aura niHsandeha, premIjI para yaha bhArI bamagolA girA hai aura samAjakI saccI sevA nahI samajhate, isIse prakAzakoMme zrApa isase unapara jo ghora saMkaTa upasthita huyA hai usakA ko U~cA sthAna prApta hai aura Apa gauravakI dRSTise dekhe varNana nahIM ho sakatA / hemacandra ikalautA putra hI nahI jAte hai| svabhAva bhI ApakA baDAhI premamaya saumya, udAra, thA kintu atizaya saMyamI, udAra, suzIla aura 32 varSa sarasa, komala tathA dayAlu prakRtikA banA huA hai| Apa kI avasthAko prApta eka pratibhAzAlI vidvAna putra thAsamaya-samayapara kitane hI vidyArthiyoMko skAlazipa zrAdike aneka bhASAoMkA paMDita aura lekhaka thaa| premIjIke zabdoM dvArA unake adhyayaname sahAyatA bhI pahuMcAte rahe haiN| isa me "jisako janma denA hara eka pitAke lie gauravakA taraha samAja Apake RNase bahuta kucha RNI hai| kAraNa hai|" premIjIne jase saba yogya banAyA thA aura vaha sAhityasevAmeM magna hue zrApa aAnandake sAtha apanA unake kAryAlayake sAre bhArako sa~bhAlatA huaA unheM bahuta jIvana vyatIta kara rahe the-'na UdhokA lena aura na mAdho kucha nizcinta kara rahA thaa| yogakA bhI usane acchA abhyAsa Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3-4] samAjake do gaNyamAnya sajjanoMkA viyoga kiyA thaa| usake yoga-viSayaka do eka lekhoMkA rasAsvAdana vaha aTala hai-kisI taraha bhI TAlA nahI Tala sktaa| 'anekAnta' ke pAThaka bhI kara cuke haiN| aise suyogya javAna aise ghora saMkaTake samaya meM apane mitra ko kina zabdoMmeM putra kA buDhApeme uTha jAnA sacamuca bUr3heke kaoNpane hue sAntvanA dUM yaha kucha bhI samajha nahIM pdd'taa| saMsArameM hAthoMse lAThIkA gira jAnA hai, jise phira koI pakar3Ane hone vAlI aisI ninyakI ghaTanAokA sAkSAt anubhava hI vAlA nahIM hai| eka samaya thA jaba hemacanda choTA baccA thA unheM isa duHkha-saMkaTase pAra laeNghA sakatA hai, dhairya badhA aura premIjI bahuta asvastha hogaye the-unheM apane jInekI sakatA hai aura unakI prAtmAma vivekako jAgRta karake zrAzA nahI rahI thii| usa samaya unhoMne eka vasIyatanAmA unha kalyANaka mArgapara lagA sakatA hai| aise avasara para likhA thA, jisame hemacandakI zikSA-dIkSAkA bhAra mere kisI RSi-munikA nimna vAkya bar3A kAma detA haiUpara rakhA gayA thaa| unakA vaha saMkaTakA samaya usa vakta dukhI duHkhAdhikAnapazyet sukhI pazya sukhAdhikAn / Tala gayA thA aura ve svayaM hI apane manonukUla hemacanda yAtmAna harSa-zokA-yA zatra yAmava nArpayat // kI zikSA-dIkSA karane aura use saba yogya nAne meM samartha dukhita hRdaya-- hogaye the, parantu Aja jo saMkaTa unapara upasthita huA hai jugalakizora mukhtAra samAjake do gaNyamAnya sajjanoMkA viyoga (1) zrIjinavANI-bhakta lA0 musaddIlAlajoamRtasara bApane patro dvArA bhI aneka vyaktiyopara vyakta kiyA thaa| jaina pamAja ke papha mAnya udAradAnI mahAnubhAva the| aApane prAyaH (2) vairiera campatarAyajI jainasamAjake una prasiddha sabhI jaina saMsthAnoko Arthika sahAyatA pradAna kI hai| kAryakartApromame haiM jinhoMne apane jIvanako samAja aura itanA hI nahIM, kintu aneka vidyArthiyoko skAlazipa sAhityasevAme lagAyA hai| Apane videzoM meM jainadharmake dekara unheM vidyAdhyayana karaneme pUrNa sahayoga va sahAyatA pracArakA baDA kArya kiyA hai aura girirAja sammeda zikhara pahuMcAI hai| isake sivAya aApane hajAro rupayoMke jaina ke kemako saMcAlana karaneme baDI hI tatparatAse kArya kiyA grantha bhAratIya jaina saMsthAproke atirikta naipAla, ragRna, la, ragRna, hai| akhila bhAratavarSIya di. jaina paripake kAyama karanemeM / yUrupa, amerikA, ASTeliyA, aphrIkA aura jApAna zrAdi bhI ApakA puga-pUrA hAtha rahA hai| bhA0 di. jaina mahAdezoMko 116 pArsaloM dvArA bhijavAe haiN| isase ApakI sabhAke bhI zrApa sabhApati raha cuke haiN| isa taraha ApakI jinavANI bhaktikA acchA paricaya mila jAtA hai / gveda hai samAja-mevAeM prazaMsanIya hai / kheda hai ki zrApakA tA. 2jUna ki ApakA nA0 24 aprailako 84 varSakI avasthA meM san 1642 ko karAMcI dupaharake samaya svargavAsa hogayA svargavAsa ho gayA hai| Apa kucha arsese bImAra cala rahe hai| Apake viyogame di. jainasamAjako bhArI hAni pahuMcI the / Apane apane jIvanakAlameM apanI sArI sampattikA hai jisakI pUrti honA bahuta muzkila hai / munA hai ki mRtyu vasIyata dvArA TrasTa karA diyA thA, jisame aba Age bhI ApakI zrorase barAbara jainasAhityAdikI sevA hotI se pahale zrApa apanI saba sampattikA videzIma jainadharmake rhegii| Apa jaise sacce sevakake uTha jAneye niHsandeha pracArArtha dRSTa kara gae haiM, jisakA vizeSa vivaraNa abhI taka jaina samAjako bhArI dhakkA pahuMcA hai| hArdika bhAvanA hai prakAzita nahIM huA hai| hama svargIya zrAmAke lie paralokameM zAntikI bhAvanA karate hue kuTumbIjanoke isa ki Apake AtmAko paralokame sukhazAntikI prApti ho aura duHkhame samavedanA prakaTa karate haiN| ApakI videha kSetrameM utpanna hokara kevaliyoM zrutakevaliyoM ke caraNa-zaraNameM rahanekI vaha antima icchA pUrNa ho jise -jugalakizora mukhtAra Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha manuSya nahIM devatA thA mulatAnavAsI digambarajaina-osavAloke nararatna thaa| sAmAjika sudhArameM agrasara hokara kucha nidhana zrImAna lA0 jinadAsajI saMghavI dvi0 jyeSTha vadI bhAiyoM ke vivAha kevala 25) paccIsa rupayeke kharca meM 13 guruvAra tA0 11jUna 1642 ko sAyaM sAr3hetIna baje karA diye, jinameM samasta rIti rivAja bhI karAye / apanI aihika lIlA samAdhipUrvaka sameTa kara devapurI mulatAnameM bAhara Ane vAle bhAiyokA Atithya ko cala base haiM, yaha jAnakara kise kheda nahI hogA! satkAra mukhya rUpame jinadAsajI hI karate the| ve lA0 jinadAsajI mAnavAkArame eka deva the, apanI dukAnake nikAle hue dharmAdese bhI adhika mUrtimAna paropakAra aura sevAkI mUti the, saccaritrake evaM upayogI gupta dAna kiyA karate the| jo koIbhI Adarza the, nagaramAnya nyAyAdhIza the, zarIrama kRza Ar3A mAmalA AtA jinadAsajI apanI prakharabuddhise kintu zrAtmavala-manobalake dhanI, anupama sAhasI evaM ume jhaTa sulajhA dete the| vikaTa avasara para bhI unheM dhairyakI pratimA the tathA atithyasevAka pramukha pAThaka tatkAla samucita upAya sUjha pAtA thaa| eka bAra eka the| unakI catumukhI pratibhA sAdhAraNa zikSA pAnapara barAtameM bannUma lauTate mamaya kAraNavaza ve DerA bhI pratyeka viSayameM zrAge daur3atI thI, unakI rasanAmeM ismAilakhAnama pIche akele raha gye| dariyAkhAMke adbhata vANIrasa thA-mAno sarasvatIne apane hAthosa usa sTezana para paidala pahu~cate samaya rAtrika prArambha samaya paratra likha diyA ho| sAtha hI saphala vyApArIthe,satat meM do luTere paThAna unhe A mile / sImAprAntame una udyogI aura utsAhI the, acche samAja sudhAraka the, dinoM kAMgresI maMtrimaMDala thA, jinadAsajIne jebase dharmake Azraya the, nirabhimAnI Ara nirIha sevaka the, kAgaja paisila nikAlate hue kahA 'hama gAMdhI pulisa sAdA rahana-sahanake premI the, vizva maitrI-guNipramoda- haiM, tuma rAtako ghara se bAhara kyoM niphale, apane nAma dayAlutA unameM sAkAra vidyamAna thI, aura inhIM batAo' yaha suna Darakara ve luTere paThAna bhAga gye| saba guNoMse ve sarvapriya the| dharmAcArameM, sadAcArame, naitika vyavahArameM ve sauTaMca yoMto ApakI Ayu 50 varSase bhI adhika saMkhyA sone ke samAna khare the, aura mulatAna jainasamAjake pAra kara cukI thI kintu ApakA mAnasika utsAha yuvA stambha the| unake dRSTima ojhala hojAne para Aja puruSoMko bhI lajjita karatA thA |rugnn-shyyaa para leTe hae yahAM andhakAra hogayA hai !! Apane kaI dina jo mRtyuka sAtha vIratApUrNa yuddha Apa apane pIche tIna suyogya putra, pautra, dauhitra kiyA vaha darzanIya thaa| yadyapi umameM aMtima vijaya Adi baDA parivAra choDa gaye haiM. Apane apanI Apako na milI kintu zrApakI vIratA prazaMsanIya rhii| sAvaceta dazAmeM apane hAtha likhakara dAna kiyA hai| lA0 jinadAmajI jIvana bhara paropakArame lage rugNa-zayyApara par3e Apako AdhyAtmikacacoMke sivAya rhe| kisIkA kaSTa nivAraNa karaneke liye ve apanI aura koI bAta na suhAtIthI, tadanukUla hI yathAsambhava bhUkha,pyAsa,thakAvaTa tathAvyApAra Adiko bhI bhUla jAte prabandha kara diyA gayA thaa| AdhyAtmika gsameM lIna raha the, anAtha vidhavAoM, daridroMko gupta mahAyatA diyA kara Apane zarIra-pIr3Ase kabhI prAha taka na kii| karate the jisakA paricaya unake putroMko bhI nahIM hotA yadi lA0jinadAsajI sarIkhe mahAtmA sajjana narathA / apane jIvanameM unhoMne maikar3oM dIvAnI phaisale taya ratna pratyeka nagarameM mila sake to niHsaMdeha yaha pRthvIkarake saikar3oM parivAroMko barabAdIse bacAyA hai| abhI tala svarga bana jAve hameM Apake viyogase bahuta duHkha hai| cArapAI para par3e par3e bhI do jhagaDokA phaisalA kiyA mulatAna ] -ajitakumAra jaina zAstrI Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAya ba taka na sanIne anekAntako dosa saMvArtha ke prati prasannatA vyakta karate huye, use pATekI cintAsa mukta rahakara nirAkulatApUrvaka apane kArya me pragati karane aura adhikAdhika rUpase samAjamA amara honeke liye mahAyatAkA vacana dekara usakI sahAyaka zreNIme apanA nAma liyA hai unake zubha nAma sahAyatAkI rakama sAita isa prakAra haiM : 2250jI jaina Ima, kalakattA | 101) bA0 zrajitaprasAdajI jaina eDavokeTa, lkhnuu| 101) vA0 bahAdura sihajI midhI, kalakattA / 100) sAhU zAntiprasAdajI bana, DAlA mayAnagara / (100) bA0 zAtinAtha suputra bA0 nandalAla jI, kalakattA / 100) seTa jokhIrAmajI bejanAthajI sarAvagI, kalakattA / 100) mAhAdajI jaina, lAhaura 10) bAlacanda ka 100) bA0 jayabhagavAnajI pala Adi jaina paMcAnana pAnI 100 lA rAtrI jaina, nyU delI 51) ga0 ca0 bA0 ulaphatarAyajI jaina ri0 ijIniyara, mertth| 50) nA0 dalIpasiha kAgaja aura unakI mArphata dehlii| 25) paM0 nAmI premI, hindI an nAkara bii| 25) lA0 sahAmalI jana, zAmiyAne vAle mahAgnapara / 25) bA0 raghuvara dayAlajI jaina ema0e0 karolabAg2a dehlii| 25 seThI jaina TompA, indaur| jn 25) nA0 bAbUrAma prasAdajI jana, hissA jalA mujaphpharanagara / 25 savAI sipa dharmadagI jaina satanA 25) 10 dIpacaMdajI jaina raIsa, deharAdUna / 25) lA0 prayumanakumAra jI jena raIsa, sahAranapura / 25) mazI sumanaprasAda jI jaina ri0 amIna, sahAranapura / AzA hai anekAnta ke premI dUsare sajjana bhI ApakA anukaraNa kareMge aura zIghra hI sahAyaka svImako saphala manAne apanA pUrA sahayoga pradAna karake yazake mAma banege / vyavasthApaka 'zranekAnta' karameyAmandira, sarasAyA (sahAranapura) digambara jaina prathasUcIke liye 1250) ru0 kI sahAyatA zrImAn lA jugala kizorajI jaina mAlika pharma mImala dharmadAsa kAmato pAyI bAjAra rehalIne apanI pUjya mAtA zrImatI phUlavatI devI dharmapatnI svargIya lA0 saradArImala kI orase digambara jaina ke liye granthasUcI vIrasevAmandira saramAvAko 1250) 2001] sahAyatA vacana diyA hai, jisame se zrAdhese UparakI sahAyatA kAgaja zrAdike rUpameM ApakI pharmase prApta bhI ho cukI hai| grantha sUcI jaise samapayogI zrAvazyaka kAryake liye ApakI isa sahAyatAkA bar3A mUlya hai| maiM Apake isa sadvicAra aura udArabhAvakA hRdaya se zrabhinandana karatA huA zrApako aura mAtAjIko hArdika dhanyavAda bheMTa karatA hU~ / zrAzA hai dUsare samAna bhI di0jainagranthoMkI mukammala sUcI kaise kAryake mahatvako samajhakara use apanA pUrA sahayoga pradAna kareMge / jugalakizora mukhtAra dhAtA vIsavamAndara anekAntako sahAyatA kiraNa meM prakAzita sahAyatA ke bAda zranekAntakA dvitIya-tRtIyamArga 47) ru0 kI nIce likhI sahAyatA prApta huI hai, jisake liye dAtAra mahAzaya dhanyavAda ke pAtra hai25) gupta sahAyatA sadarabAjAra dehalIke eka mahAnubhAvakI zrorasaM, jinhoMne apanA nAma patra meM prakaTa karanese manA kiyA hai| ApakI phorase vidvAna dhanekAnta jayagA / (10) udayarAma jinezvaradAsa jaina bajJAz2a, sahAranapura (cAra nirdiSTa sasthA zranekAnta eka varSa taka phrI bhija. vAneke liye) 5) jA0rAma bholAnAtha, zAhAbAda dehalI lA0 kualAla kuMdanalAla jaina zrAdatI nayAbAz2Ara dehalI (putravivAhakI khuzI meM) 5) lA0 kizorIlAla eNDa sansa, lAhaura mArphata lA0 choTelAla iMchArAma una bastI TaiMkoMvAlI, phIrojapura chAvanI (putrI vivAhaka 2) 0 rezamalAla meDiyA paravAla jaina, indaura, mArphata bhAI daulatarAma mizra indaura (putrake vivAha kI khuzI meM) -vyavasthApaka 'anekAnta' Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registered No. A-731. vIra-zAsana-jayantI arthAt zrAvaNa-kRSNa-pratipadAkI puNya-tithi / yaha tithi itihAsameM apanA khAsa mahatva rakhatI hai aura eka aise 'sarvodaya' tIrthakI janmatithi hai, jisakA lakSya ' sarvaprANahita' hai| ra ahiMsAke avatAra zrI sanmati-varddhamAna mahAvIra Adi nAmoMse nAmADita vIra bhagavAnakA tIrtha pravartita huzrA, unakA zAsana zurU huA, unakI divyadhvani vANI pahalepahala khirI, jisake dvArA saba rAjIvoMko unake hitakA vaha sandeza sunAyA gayA jisane unheM duHkhoMse chUTanekA mArga batAyA, duHkhakI kAraNIbhUta bhUleM sujhAI, vahamoMko dUra kiyA, yaha spaSTa karake batalAyA ki saccA sukha ahiMsA ora anekAntadRSTiko apanAne meM hai, samatAko apane jIvanakA aGga banAne meM hai, athavA bandhanase-paratantratAse-vibhAvapariNatise TanemeM hai| sAtha hI, saba yAtmAyoko samAna batalAte hue, AtmavikAsakA sIdhA tathA sarala upAya sujhAyA aura yaha spaSTa ghoSita kiyA ki apanA utthAna aura patana apane hAthameM hai, usake liye nitAnta dUsaroM para sa mAdhAra rakhanA, sarvathA parAvalambI honA athavA dUsaroMkA doSa denA bhArI bhUla hai| ipI dina--pIr3ita, patita aura mAgecyuta janatAko yaha AzvAsana milA ki usakA uddhAra ho sakatA hai| Rs pada puNya-divasa-- una kara balidAnoM ke sAtizaya rokakA divasa hai jinake dvArA jovita prANI nirdayatApUrvaka churIke ghATa utAre jAte the athavA homake bahAne jalatI huI AgameM pheMka diye jAte the| isI dina-- logoMkA unake atyAcAroMkI yathArtha paribhASA samajhAI gaI aura hiMsA-ahiMsA tathA dharma adharmakA tatva pUrNarUpase batalAyA gyaa| mI minI-- strIjAti tathA zUdroM para honevAle tatkAlIna atyAcAroM meM bhArI rukAvaTa paidA huI aura ve sabhI jana yatheSTa rUpase vidyA par3hane tathA dharmasAdhana karane Adike adhikArI ThaharAye gye| Tirit.in bhAratavarSa meM pahale varSakA prArambha huA karatA thA, jisakA patA hAlameM upalabdha hue kucha atiprAcIna graMthalagyoma-tiloyapaeNattI' tathA 'dhavala' Adi siddhAntagraMthoM parase-calA hai / sAvanIbhASAr3hIka vibhAgarUpa phasalI sAla bhI usI prAcIna prathAkA sUcaka jAna par3atA hai, jisakI saMkhyA Ajakala galata pracalita ho rahI hai| isa taraha yaha tithi-.jisa dina vIrazAsanakI jayantI (dhvajA ) lokazikhara para phaharAI, saMsArake hita tathA sarvasAdhAraNa ke utthAna aura kalyANa ke sAtha apanA sIdhA evaM khAsa sambaMdha rakhatI hai aura isaliye sabhoke dhArA utsabake sAtha manAye jAne ke yogya hai / isIliye isakI yAdagArame kaI varSase vIrasevAmandira sarasAvA meM 'vIrazAsanajayantI ke manAnekA Ayojana kiyA jAtA hai| anya sthAnoM para bhI kiyA jArahA hai| isa varSa- yaha pAvana tithi 28 julAI sana 1642 ko maMgalavArake dina avatarita huI hai / isa dina on pichale varSoMsa bhI adhika utsAha ke sAtha bIrasaMvAmandirama vIrazAsanajayantI manAI jAyagI aura jalasA 26 sara tA0 taka rahegA / anya sthAnoke bhAIyoMko bhI isa sarvAtizAyI pAvana parvako manAneke liye abhIse sAvadhAna - hojAnA cAhiye aura apane sthAnoMpara use manAnekA pUrNa Ayojana karake kartavyakA pAlana karanA caahiye| nivedakajugalakizora mukhtAra adhiSThAtA 'bIrasevAmandira' sarasAvA, ji. sahAranapura DarindiansamacmaraSecvecasecsICSSARSANSARAMETHeroyengeroveragerageRAPARTMrajaogengargarera Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApakSA THE anekA varSa 5 kirA 5 (7) anekAnnA niSedhA'nubhaya dRSTi vidhyanubhayadRSTa (4) ubhayAnubhaya-dRSTi the ta (1) anubhaya syAt 22+-- Kamval A. 1727 QU nI niSedha-dRSTi ubhaya-dRSTi (kramArpitA ) apekSayAdinI ti dhiyaM vArya cAnubhayamubhayaM mizramapi tadvizeSe pratyekaM niyamaviparyayA'paribhata / yo'nyA sakalabhuvanajyeSThaguruNA tvayA gItaM tatvaM bahunaya-vivattetaravatAta // sampAdaka- jugala kizora mukhtAra 2018 jUna 1942 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne " pRSTha 166/10 eka munibhakta (padyakahAnI) zrI bhagavat' jaina 202 2 zve. tatvArthasUtra aura usake bhASyakI jA~ca saMpAdaka 17311 jIvana isakA nAma nahIM hai (kavitA) [zrI 'bhagavat 203 3 zAnti-bhAvanA (kavitA)[paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita'18112 praznottarI-[bA. jayabhagavAna vakIla 204 4 vaha devatA nahIM, manuSya thA [ daulatarAma 'mitra' 18213 jIvasvarUpa-jijJAsA (paznAvalI)-[jugalakizora mu0 205 5 rAna0 amoghavarSakI jainadIkSA [pro0 hIrAlAla ema.e.183 14 anekAntabahirlApikA-[paM0 dharaNIdhara zAstrI 206 6 vIrazAsana aura usakA mahatva-[paM0 darabArIlAla jaina18815 seTha bhAgacaMdajIke bhASaNa ke kucha aMza 7 zramaNasaMskRti aura bhASA-[paM0 mahendrakumAra nyA. 16396 bhaTTArakabhaNDAra mUDavidrIke kucha li0 graMthokI sUcI 206 8 jainazAstra sonIpatameM mere pA~cadina mAIdayAlabIe.19817 paMcAyatI maMdira sonIpata ke kucha li0 granthoMkI sUcI 211 6 AbU-aAndolana-[bA. jayabhagavAna vakIla 207 anekAntakI sahAyatAke cAra mArga 1-25), 50) 100) yA isase adhika rakama dekara | barAbara qhayAla rakhanA aura use acchI sahAyatA bhejanA sahAyakoMkI cAra zreNiyormise kisI meM apanA nAma likhaanaa| tathA bhijavAnA jisase anekAnta apane acche vizeSAGka 2-apanI orase asamarthoMko tathA ajaina saMsthAnoM nikAla sake, upahAra graMthoMkI yojanAkara sake aura uttama ko anekAnta phrI binA mUlya yA adhamUlyameM bhijavAnA lekhIpara puraskAra bhI deske| svataH apanI porase upahAra aura isa taraha dUsaroMko anekAntake paDhanekI savizeSa preraNA graMthoMkI yojanA bhI isa madameM zAmila hogii| karanA / (isa madameM sahAyatA dene vAloMkI orase pratyeka --anekAntake grAhaka bananA, dUsageko banAnA aura dasa rupayekI sahAyatAke pIche anekAnta cArako phrI athavA | anekAntake liye acche 2 lekha likhakara bhejanA, lekhoMkI pAThako ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| | sAmagrI juTAnA tathA usameM prakAzita hone ke liye upayogI 3-utsava-vivAhAdi dAnake avasaroMpara anekAntakA citroMkI yojanA karanA, karAnA |-vyvsthaapk zranekAnta' prArthanAe~ 'anekAnta" kisI svArtha -buddhise prerita hokara athavA cAhiye aura ho sake to yukti-purassara saMyatabhASAmeM lekhaka Arthika uddezyako lekara nahIM nikAlA jAtA hai, kintu ko usakI bhUla sujhAnI caahiye| pIrasevAmandirake mahAn uddezyoko saphala banAte hue loka "anekAnta" kI nIti aura uddezyake anusAra lekha hitako sAdhanA tathA saccI sevA bajAnA hI isa patrakA eka likhakara bhejane ke liye deza tathA samAjake sabhI sulekhyakoM mAtra dhyeya hai| ata: rAbhI sajjanoMko isakI unnatime ko zrAmantramA hai| sahAyaka honA cAhiye / sahAyatAke cAra mArgoMpara qhAsa taura "anekAnta" ko bheje jAne vAle lekhAdika kAgaz2akI se dhyAna denA caahie| | eka aura hAziyA chor3akara suvAcya akSaroM meM likhe hone jina sajjanoMko anekAntake jo lekha pasanda Ae~, cAhiye / lekhoMko ghaTAne, bar3hAne, prakAzita karane na karane, unheM cAhiye ki ve jitane bhI adhika bhAiyoMko unakA lauTAne na lauTAnekA, sampUrNa adhikAra sampAdakako hai| paricaya karAsakeM jarUra kraaeN| asvIkRta lekha vApisa ma~gAne ke liye poSTeja kharca bhejanA __ yadi koI lekha athavA lekhakA aMza ThIka mAlUma na Avazyaka hai| lekha nimna pate se bhejane cAhiyeM :-- ho, athavA dharmaviruddha dikhAI de, to mahaja usIkI vajaha se kisIko lekhaka yA sampAdakase dveSabhAva na dhAraNa karanA sampAdaka 'anekAnta' cAhiye, kintu anekAnta-nItikI udAratAse kAma lenA | vIrasevAmandira, sarasAvA, ji. sahAranapura Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *-13 varSa 5 kirA 5 vizva tattva-prakAzaka * OM arham * na ka a | nItivirodhI lokavyavahAravartakaH sampan / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // vastu tattva-saMghAtaka vIra sevAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA jilA sahAranapura dvitIya - jyeSTa, vIranirvANa saM0 2468, vikrama saM0 1666 samantabhadra-bhAratI ke kucha namUne [ % ] zrIabhinandana-jina stotra guNAbhinandAdabhinandano bhavAn, dayASadhaM kSAntisakhIma- zizriyat / samAdhinaM trasta dupopapattaye, iyena nairgranthyaguNena vAyujan // 1 // *-->> acetane tatkRtabandhaje'pi ca mamedamityAbhinivezika prahAt / prabhaMgure sthAvaranizcayena ca kSanaM jagattattvamajiyahadbhavAn // 2 // z2ana 1642 ' ( he abhinandana jina 1) guNAMkI abhivRddhi - zrApa ke janma lete hI loka meM sukha-sampatyAdika guMke baTa jAneme -- grApa 'abhinandana' isa sArthaka maMjAko prApta hue haiM / zrApane kSamAmakhI vAlI dayAvadhUkI apane zrAzrayame liyA haidayA aura kSamA donoMko apanAyA hai aura samAdhive-zukladhyAnace - lakSya ko lekara usakI middhike liye zrApa ubhaya prakArake nirgranthatva ke gurame yukta hue haiM - zrApane bAhyAbhyantara donoM prakAra ke parigrahakA tyAga kiyA hai / ' Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 anekAnta [varSa 5 'acetana-zararImeM aura zarIra-sambandhasai athavA zarIrake mAya kiyA gayA zrAtmA ko jo karmavaza bandha hai usase utpanna hone vAle sukha-duHkhAdika tathA strI putrAdikame 'yaha merA hai-maiM isakA hU~' isa prakAra ke abhiniveza (mithyA'bhiprAya) ko liye hue honese tathA kSaNabhaMgura padAthoMme sthAyitvakA nizcaya kara leneke kAraNa jo jagata naSTa ho rahA hai-zrAtmahita-sAdhanase vimugva hokara apanA akalyANa kara rahA hai-use (he abhinandana jina !) aApane tattvakA grahaNa karAyA haijIvAditattvoke yathArtha svarUpako batalAkara sanmArga para lagAyA hai|' tudhAdiduHkhapratikArataH sthitina cendriyArthaprabhavAlpasaukhyataH / tato guNo nAsti ca dehadehinoritIdamitthaM bhagavAnavyajizapat // 3 // 'kSudhAdi-du:khAMke pratikArase-bhUkha-gyAsa prAdikI vedanAko miTAne ke liye bhojana-pAnAdikA sevana karaneseaura indriyaviSaya-janita svalla sukhake anubhavanase deha aura dehadhArIkA sukhapUrvaka madA avasthAna nahIM banatA-thor3I hI derakI tRptike bAda bhUkha-gyAsAdikakI vedanA phira utpanna ho jAtI hai aura indriya-viSayoke sevanakI lAlamA agnimeM dhana ke samAna tIvratara hokara pIr3A utpanna karane lagatI hai- aimI hAlata meM sudhAdiduHkhoke ima kSaNasthAyI pratIkAra aura indriya-viSayajanya svalya sukhake sevanase na to vAstavame isa zarIrakA koI upakAra banatA hai aura na zarIradhArI aAtmAkA hI kucha bhalA hotA hai; isa prakArakI vijJApanA he bhagavan aApane (bhramake cakkara meM par3e hue) isa jagatako kI hai-use tatvakA grahaNa karAte hue rahasyakI yaha saba bAta samajhAI hai, jisase grAsakti chuTa kara parama kalyANakArI anAsakta-yogakI pravRtti ho ske| jano'tilolo'pyanuvandhadopato bhayAdakAryepviha na pravartate / ihA'pyamutrA'pyanubandhadopavitkathaM sukhe saMsajatIti cAbravIta // 4 // 'aApane jagatako yaha bhI batalAyA hai ki anubandhadoSase-pagmAsaktike vaza-viSayasavanama ati lolupI huyA bhI manuSya isa lokama rAjadaNDAdikA bhaya upasthita hone para akAryoma-parastrIsavanAdi-jeMsa kukarmoma-pravRtta nahI dotA , phira jo manuSya isa loka tathA paralokama hone vAle viSayAsakti ke dAyoko-bhayaMkara pariNAmoko-maleprakAra jAnatA hai vaha kaise viSaya-sugvame zrAmakta ho sakatA hai ? nahI ho sktaa|--atyaakti ke ima loka aura paglIka. sambandhI bhayaMkara pariNAmokA spaSTa anubhava na honA hI viSaya-mugvame aAmaktikA kAraNa hai / ata: anuvandhake dopako jAnanA caahiye| sa cAnubandho'sya janasya tApamRttRpo'bhivRddhiH sukhato na ca sthitiH / iti prabho lokahitaM yato mataM tato bhavAneva gatiH satAM mataH // 5 // -svayambhUstotra 'vaha anubandha-zrAmaktapana-aura ( viSayasevanase utpanna hone vAlI) tRSNAkI abhivRddhi-uttarottara viSayasevanakI zrAkAkSA-isa lolupI prANIke liye tApakArI ( kaSTaprada ) hai-icchita vastu ke na milane para usakI prApti ke liye aura mila jAnepara usake saMrakSaNAdike artha saMtApakI paramparA bagabara cAlU rahatI hai-duHkhakI jananI cintAe~aAkulatAe~ sadA ghere rahatI haiM / saMtApa-paramparAke barAbara cAlU rahanese prAsa hue thor3ese indriya-viSaya-sukhase isa prANIkI sthiti sukhapUrvaka nahIM bntii| isa prakAra lokahitake pratipAdanako lie hue cuki aApakA mata hai-zAsana hai-isa liye he abhinandana prabhu ! zrApa hI jagatake zaraNabhUta haiM, aimA satpuruSoMne-muktike arthI vivekI janone-mAnA hai| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] zrIsamantabhadrabhAratI ke kucha namUne 171 zrIsumati-jina-stotra anvarthasaMza: sumatima nistvaM svayaM mataM yena suyuktinItam / yatazca zeSeSu mateSu nAti srvkriyaakaarktttvsiddhiH|| 1 // 'he sumati muni ! zrApakI 'sumati' (preSa-suzobhana-mati) yaha maMjA anvarthaka hai-zrApa yathAnAma tathAguNa haiMkyoki eka to Apane svayaM hI-binA kisIke upadezake-muyuktinIta tattvako mAnA hai-usa anekAntAtmaka vastutattvako aMgIkAra kiyA hai jo akATya yuktiyAke dvArA praNIta aura pratiApata hai-; dUsare aApake (anekAnta) matase bhinna jo zeSa ekAnta mata haiM uname saMpUrNa kriyAzrI tathA kartA, karma, karaNa zrAdi kArakoke tattvakI siddhi-unake svarUpakI utpatti athavA zani-nahIM bntii| (kaise nahIM banatI, yaha bAta 'suyuktinItatatva' ko spaSTa karate hue agalI kArikAyomeM batalAI gaI hai)| anekamekaM ca tadeva tattvaM bhedA'nvayajJAnamidaM hi satyam / mRpopacAro'nyatarasya lope nacchepalopo'pi tato'nupAkhyam // 2 // 'vaha suyuktinIta vastunattva bhedA'bheda-jAnakA viSaya hai aura aneka tathA ekarUpa hai-bhedajJAnakI-paryAyakI dRSThise anekarUpa hai to vahI abhedajJAnakI-dravyakI dRSTi se ekarUpa hai--aura yaha vastuko bheda-abhedarUpase grahaNa karane vAlA jJAna hI satya hai-pramANa hai| jo loga inameme ekako hI satya mAnakara dUsarame upacArakA vyavahAra karate haiM vaha mithyA hai; kyoM ki donomase ekakA abhAva mAnane para dUmarekA bhI abhAva ho jAtA hai kAraNa ki donokA (dravyaparyAyakA) paraspara avinAbhAvI sambandha hai| donoMkA abhAva ho jAneme vastutatva anupAkhya-ni:svabhAva ho jAtA hai aura taba use na to ekarUpa kaha sakate haiM aura na anekarUpa-yaha anirvacanIya TahatA hai, jisase saMpUrNa vyavahArakA hI lopa hotA hai| sataH kathaMcittadasatvazaktiH khe nAsti puSpaM taruSu prsiddhm| sarvasvabhAvacyutamapramANaM svavAgviruddhaM tava hito'nyat // 3 // 'jo sat hai-svadravya-kSetra-kAla-bhAvase vidyamAna hai-usake kathaMcit asatvazakti bhI hotI hai-paradravya-kSetra kAla-bhAvakI apekSA vaha asat hai-, jaise puSpa vRkSoM para to astitvako liye hue prasiddha hai parantu zrAkAza para usakA astitva nahIM hai, aAkAzakI apekSA vaha asat-rUpa hai-yadi puSpa vastu sarvathA matrUpa ho to aAkAzake bhI puSpa mAnanA hogA aura yadi sarvathA asatrUpa ho to vRkSo para bhI umakA abhAva kahanA hogA / parantu yaha mAnanA aura kahanA donoM hI pranIti ke viruddha honese Toka nahIM haiN| isa parame yaha phalita hotA hai ki vastutattva kathaMcit satrUpa aura kathaMcit asatA hai-svadravyAdi catuSTayakI apekSA jahA~ vaha satrUpa hai vahIM para-dravyAdi catuSTayakI apekSA amat-rUpa bhI hai / kisI bhI vastuke svarUpako pratiSThA usa vakta taka nahI bana makatI jaba taka ki umameMse pararUpakA niSedha na kiyA jaay| aAmraphalako zrAnAra, santaga yA aMgUra kyoM nahI kahate ? imI liye na ki usameM zrAnArapana, santarApana tathA aMgUpana nahIM hai-~-vaha apaneme unake svarUpakA pratiSedhaka hai / jo apaneme pararUpakA pratiSedhaka nahI vaha svarUpakA prasthApaka bhI nahIM ho sktaa| imIsa pratyeka vastume astitva aura nAstitvake donoM dharma hote haiM aura ve paraspara avinAbhAvI hote haiM-eka ke binA dUmarekA astitva bana nahI sakatA / yadi vastutatvako sarvathA svabhAvacyuta mAnA jAya-usame astitva, nAstitva, ekatya, anekatva Adi dharmokA sarvathA abhAva svIkAra kiyA jAya-to vaha apramANa TaharatA hai-usa tatvakA taba koI vyavasthApaka nahIM rhtaa| isIse (he mumati jina !) aApakI dRSTi se anya-jIvAdi tatva kathaMcit mat-asatrUpa anekAntAtmaka hai isa matase bhinna-dUsarA sattvAdvaitalakSaNa athavA zUnyataikAntasvabhAvarUpa jo ekAnta tattva hai-mata hai vaha svavacanaviruddha hai Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 anekAnta [varSa 5 umakI pramANatA batalAneme pramANa kI mattA svIkAra karanese usa manake pratipAdakoMke 'merI mA~ bA~jha' kI tarahakA svavacana virodha AtA hai, arthAt matvA dvaitavAdiyoke dvaitAtti hokara unakI advaitatA bhaMga ho jAtI hai aura zUnyataikAntavAdiyoMke pramANakA astitva hokara sarvazUnyatA banI nahIM rahatI-vighaTa jAtI hai| aura pramANakA astitva svIkAra na karanese svapakSakA sAdhana aura parapakSakA dUSaNa bana nahI sakatA-vaha nirAdhAra TaharatA hai|' na sarvathA nityamudenyapaiti, na ca kriyA-kArakamatra yuktam / / naivA'sato janma sato na nAzo dIpastamaH pudagalabhAvato'sti // 4 // 'yadi vastu sarvathA-dravya aura paryAya donoM rUpase--nitya ho to vaha udaya-astako prAta nahI ho sakatIusameM unarAkArake svIkArarUpa utpAda aura pUryAkArake parihArarUpa vyaya nahIM bana sakatA / aura na usame kriyA-kArakakI hI yojanA bana makatI haiyaha na to calane-Thahagne jIrNa hone Adi kisI bhI kriyArUpa pariNamana kara sakatI hai aura na kartA-karmAdirUpase kimIkA koI kAraka hI bana sakatI hai--uma madA marvathA aTala-aparivartanIya ekarUpa rahanA hogA, jo asaMbhava hai| (isI taraha) jo sarvathA asat hai usakA kabhI janma nahI dAnA aura jo marvayA mat hai umakA kabhI nAza nahIM hotA / (yadi yaha kahA jAya ki vidyamAna dIpakakA-dIpaprakAzakA-to bubhane para abhAva ho jAtA hai, phira yaha kaiMsa kadA jAya ki satkA nAza nahI hotA ?' isakA uttara yaha hai ki) dIpaka bhI bujhane para sarvathA nAzako prApta nahIM hotA, kintu usa samaya zrandhakArarUpa pudgala-paryAyako dhAraNa kiye hue apanA astitva rakhatA hai-prakAza aura andhakAra donI padgalakI paryAya haiM, eka paryAya ke abhAvama dUsarI paryAyakI sthiti banI rahatI hai, vastukA sarvathA abhAva nahIM hotaa| vidhiniSedhazca kathaMcidiyo, vivakSayA mukhya guNa-vyavasthA / iti praNItiH sumatestaveyaM mateH pravekaH stuvato'stu nAtha // 5 // -svayambhUstotra '(vAstavameM) vidhi aura niSedha-astitva aura nAstitva-donoM kathaMcit iSTa haiM-sarvathA rUpase mAnya nhii| vivakSAse uname mukhya aura gauNa kI vyavasthA hotI hai- udAharaNa ke taurapara dravyadRSTima jaba nityatva pradhAna hotA hai to paryAyaSTikA viSaya anityatva gauNa hotA hai aura paryAyadRSTi-mUlaka anityatva jaba mukhya hotA hai taba dravyadRSTikA viSaya nityatva gauNa ho jAtA hai| isa prakArase he sumati jina ! ApakA yaha tatva-praNayana hai| isa tattvapraNayanakI aura isake dvAga zrApakI stuti karane vAle mujha stotA (upAsaka) kI manikA utkarSa hove-usakA pUrNa vikAsa hove / bhAvArtha-yahA~ svAmI samantabhadrane sumatidevakA unake matipravekako lakSya meM rakhakara, stavana karake yaha bhAvanA kI hai ki usa prakArake manipravekakA-jJAnotkarSakA-mere aAtmAma bhI AvirbhAva hove / so ThIka hI hai, jo jaisA bananA cAhatA hai vaha tadguNaviziSTakI upAsanA kiyA karatA hai, aura upAsanAme yaha zakti hai ki vaha bhavya upAsakako tadrapa banA detI hai; jaise telase bhIgI huI battI jaba dIpakakI upAsanA karatI hai-tadrapa honeke liye jaba pUrNa tanmayatAke sAtha dIpakakA zrAliGgana karatI hai to vaha bhinna hote hue bhI tadrapa hojAtI hai-svayaM vaisI hI dIpazikhA bana jAtI hai / * isI bhAvako zrIpUjyapAda zrAcAryane apane 'samAdhitaMtra'kI nimna kArikAme vyakta kiyA hai bhinnAtmAnamupAsyAtmA paro bhavati tAdRzaH / vartidIpaM yathopAsya bhinnA bhavati tAdRzI // 17 // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zve0 tattvArthasUtra aura usake bhASyakI jAMca [ sampAdakIya ] (gata kiraNase Age) sattvArthazAstrako apane hI vacanake pakSapAtase malina anudAra mA tathA bhASyake ina cAra namUnoM aura unake vivecana kuttoke samUhoMdvArA grahIpyamAna-jaisA jAna kara-- yaha dekha parase spaSTa hai ki sUtra aura bhASya donoM eka hI kara ki aisI kuttA-prakRtike vidvAna loga ise apanA athavA prAcAryakI kRti nahIM haiM, aura isaliye zce0 bhAgyako apane sampradAyakA banAne vAle haiM-pahale hI isa zAstrakI 'svopajJa' nahIM kahA jA sktaa| mUla-cUla' sahita rakSA kI hai-ise jyoMkA tyoM zvetAmrayahA~para maiM itanA aura bhI batalAdenA cAhatA hU~ ki sampradAyake umAsvAtikI kRtirUpame hI kAyama rakkhA hai-vaha tattvArthasUtrapara zvetAmbaroMkA eka purAnA TippaNa hai, jisa (ajJAtanAmA) bhASyakAra ciraMjIva hove-cirakAla taka jaya kA paricaya anekAntake vIrazAsanAGka (varSa 3 ki. 1 pR. ko prApta hove-aisA hama TippaNakAra-jaise lekhakoMkA usa 121-128) meM prakAzita ho cukA hai| isa TippaNake nirmalagranthake rakSaka tathA prAcIna-vacanoMkI corImeM AsakartA ratnasiMhamUri bahuta hI kaTTara sAmpradAyika the aura una marthake prati AzIrvAda hai|' ke sAmane bhASya hI nahI kintu simenakI bhASyAnusAriNI yahA~ bhASyakArakA nAma na dekara usake liye 'sakazcit' TIkA bhI thI, jina donoMkA TippaNameM upayoga kiyA gayA (vaha koI) zabdoMkA prayoga kiyA hai. jaba ki mUla sUgrakAra hai, parantu yaha saba kucha hote hue bhI unhoMne bhASyako kA nAma 'umAsvAti' kaI sthAnopara spaSTa rUpase diyA hai| svopajJa' nahI batalAyA / TippaNake antame 'durvAdA isase sAta dhvanita hotA hai ki TippaNakArako bhASyakArakA pahAra' rUpase jo sAta padya diye haiM unamese prathama padya aura nAma mAlUma nahIM thA aura vaha use mUla sUtrakArase bhinna usake TippaNameM, sAmpradAyika-kaTTaratAkA kucha pradarzana karate samajhatA thaa| bhASyakArakA 'nirmalagrantharakSakAya' vizeSaNa hue, unhoMne bhASyakArakA jina zabdoMmeM smaraNa kiyA hai ve ke sAtha 'prAgvacana-cArikAyAmazakyAya' vizeSaNa bhI nimna prakAra haiM: isI bAtako sacita karatA hai| isake 'prAgvacana' kA vAcya "prAgevaitadakSiNa-bhapaNa-gaNAdAsyamAnamiti matvA / tattvArthasatra jAna par3atA hai-jise prathama vizeSaNameM 'nirmalatrAtaM samUla-cUlaM sa bhASyakArazciraM jIyAta // 1 // graMtha' kahA gayA hai, bhASyakArane use curAkara apanA nahIM ___TippaNa-"dakSiNe saglodAgavati hemaH ada banAyA-vaha apanI mana.pariNatike kAraNa aisA karaneke kSiNA asaralAH svavacanasyaiva pakSapAtalinA iti liye asamartha thA-yahI zrAzaya yahA~ vyaka kiyA gayA hai| yAvatta eva bhaSaNAH kurkurAsteSAM gaNarAdAsyamAnaM pahi anyathA, umAsvAtike liye isa vizeSaNakI koI jarUrata pyamAnaM svAyattIkaripyamAnamiti yAvattathAbhUtamita nahIM thI-yaha unake liye kisI taraha bhI ThIka nahIM tatvArthazAstra prAgevaM pUrvameva matvA jJAtvA yeti shepH| baiThatA / sAtha hI, 'apane hI vacanake pakSapAtame malina sahamUlacUlAbhyAmiti samUlacUlaM jAtaM rakSitaM sa kazcid dhanudAra kuttoMke samUhoMdvArA grahIpyamAna-jaisA jAnakara' bhASyakAro bhASyakartA ciraM dIrgha jIyAJjaya gamyAdi- . tyAzIrvaco'smAkaM lekhakAnAM nirmalagrantharakSakAya 1 'cala' kA abhiprAya zrAdi antakI kArikAyome jAna par3atA prAgvacanaM caurikAyAmazakyAyeti / " hai, jinheM mAthame lekara aura mUlamUtrakA aMga mAnakara hI ina zabdoMkA bhAvArtha yaha hai ki-'jisane isa TipaNa likhA gayA hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ vaSa 5 - aisA jo kahA gayA hai usase yaha bhI dhvanita hotA hai ki tIna kAraNoMkA darzana, jJAna, cAritrake kramase nirdeza hai| bhASyakI racanA usa samaya huI hai jaba ki tattvArthasatrapara jaimA ki nimna sabase prakaTa hai'sarvArthasiddhi' Adi kucha prAcIna digambara TIkAe~ bana samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH|| 1 // cukI thIM aura unake dvArA digambara samAjame tatvArthasatrakA ata: yaha satra zvetAmbara Agamake sAtha pUrNatayA acchA pracAra prAraMbha ho gayA thaa| isa pracArako dekha kara saMgata nahIM hai| vastuta: yaha digambarasatra hai aura isake dvArA hI kisI zvetAmbara vidvAnako bhASyake racanekI preraNA mokSamArgake kathanakI usa digambara zailIko apanAyA gayA milI hai aura usakedvArA tattvArthasatrako zvetAmbara banAne hai jo zrIkundakundAdike graMthAme sarvatra pAI jAtI hai| kI ceSTA kI gaI hai, aisA pratIta hotA hai| aisI hAlata meM (2) zvetAmbarIya satrapAThake prathama adhyAyakA cauthA bhASyako svayaM mUla sUtrakAra umAsvAtikI kRti batalAnA satra isa prakAra haiaura bhI asaMgata jAna paDatA hai| jIvA'jIvAmravabandhasavaranirjarAmokSAstatvama / sUtra aura bhASyakA Agamase virodha isame jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa, aise sAta tanvokA nirdeza hai| bhApyame bhI satra aura bhASya donoMkA nirmANa yadi zvetAmbara "jIvA ajIvA AmravA bandhaH saMvaro nirjaga mokSa AgoMke AdhArapara hI huA ho, jaisA ki dAvA hai, to ityapa saptavidhArthatatvama ete bA saptapadArthAstatvAni" zve. AgamoMke sAtha unameMse kisIkA jarA bhI matabheda, ina vAkyoke dvArA nirdezya tatvoMke nAmoke sAtha unakI asaMgatapana athavA virodha na honA caahiye| yadi inamese saMgkhyA sAta batalAI gaI hai, aura tanva tathA padArthako eka kisI meM bhI kahIMpara aisA matabheda, asaMgatapana athavA sacita kiyA hai| parantu zvetAmbara zrAgamame tattva athavA virodha pAyA jAtA hai to kahanA hogA ki usake nirmANa padArtha nava batalAe haiM; jaisA ki 'sthAnAMga' Agamake kA aAdhAra pUrNataH zvetAmbara aAgama nahIM hai, aura isa nimna sUtrame prakaTa hailiye dAvA mithyA hai| zvetAmbarIya samrapATha aura usake "nava sambhAvapayatthA paNNatta / taM jahA-jIvA bhASyameM aise aneka sthala haiM jo zve. zrAgoMke sAtha ajIvA puNNaM pAvo zrAmavA saMvaro nijjarA baMdho matabhedAdiko liye hue haiN| nIce unake kucha namUne prakaTa Ta mokgvo|" (mthAna : mU0665) kiye jAte haiM: sAta tatvoMke kathanakI zailI zvetAmbara zrAgamami hai (1) zvetAmbarIya bhAgamameM mokSamArgakA varNana karane ' hI nahI, isIse upAdhyAya muni zrAtmArAmajIne tanvArthasUtra hue usake cAra kAraNa batalAye haiM aura unakA jJAna, darzana, kA zve. Agamake sAtha jo samanvaya upasthita kiyA hai cAritra, tapa, isa kramase nirdeza kiyA hai, jaisAki uttarA usame ve sthAnAMgake ukta satrako uddhata karaneke sivAya dhyayana satrake 28 vai adhyayanakI nimna gAthAoMse prakaTa hai zrAgamakA koI bhI dusarA vAkya aisA nahI batalA sake mokkhamaggagaI tacca suNeha jinnbhaasiyN| jisame sAta tattvAMkI kathanazailIkA spaSTa nirdeza pAyA caukAraNamaMjuttaM nANadaMsaNalakkhaNaM // 1 // jAtA ho / sAta tattvoke kathanakI yaha zailI digambara hainANaM ca daMsaNaM ceva caritaM ca tavo thaa| digambara sampradAyameM sAtatatvoM aura nava padArthokA alaga esa maggutti paruNatto jiNehi varadasahi // 2 // alaga rUpase nirdeza kiyA hai| digambara-satrapAThameM yaha nANaM ca daMsaNaM ceva, carica tavo thaa| satra bhI isI rUpase sthita hai| ata: isa cauthe satrakA eyaM maggamuppattA, jIvA gacchaMti soggaI / / 3 / / AdhAra digambarazrata jAna paDatA hai-zvetAmbarazruta nhiiN| nANeNa jANaI bhAve dasaNeNa ya sddhe| carittaNa nigirahAi taveNa parisujjhaI // 35 // *savvaviro vi bhAvahi NavayapayatthAhaM sttsccaaii| parantu zvetAmbara-sUtrapAThameM, digambara sUtrapAThakI taraha, -bhAvanAmRta 65 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] (3) prathama adhyAyakA AThavA~ sUtra isa prakAra haisatsaMkhyA kSetrasparzanakAlAntarabhAvAtpabahutvaizca / isame sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpa-bahuva ina zrA zranuyogadvAroMke dvArA vistAra se adhigama honA batalAyA hai; jaisA ki bhASya ke nimna zraMza se bhI prakaTa hai z0 tattvArthasUtra aura usake bhASyakI jAMja "sat saMkhyA kSetraM sparzanaM kAlaH antaraM bhAvaH alpabahutvamityetaizca sadbhUtapadaprarUpaNAdibhiraprAbhiranuyogadvAraH sarvabhAvAnAM (tattvAnAM ) vikalpazo vistarAdhigamo bhavati / " parantu zvetAmbara zrAgamame sat yadi zranuyogadvAroMkI saMkhyA nava mAnI hai-- bhAga' nAmakA eka anuyogadvA usame aura hai; jaisA ki zranuyogadvArasUtra ke nimna vAkyase prakaTa hai, jise upAdhyAya muni zrAtmArAmajIne bhI apane ukta 'tatvArthasUtra-jainAgamasamanvaya' meM uddhRta kiyA hai"saMkita game ? navavihe patta e / taM jahAsaMtapaya paruvaNyA 1 pamANaM ca 2 vitta 3 phumarA ya 4 kAlo ya 5 aMtaraM 6 bhAga 7 bhAva 8 appAcahuM 6 caitra / " (anu0 sUtra 80) isase spaSTa hai ki ukta sUtra aura bhASyakA kathana zvetAmbara zrAgamake sAtha saMgata nahIM haiN| vAstavame yaha digambarasUtra hai, digambarasUtra pATha bhI isI tarahase sthita hai aura isakA zrAdhAra SaTkhaNDAgama ke prathamakhaNDa jIvahANake nimna tIna sUtra haiM "edesi codasahaM jIvasamAsAM paruvadAe tattha imANi zraTTa aNiyogaddArANi gAyatrvANi bhavati || 5 || taMjahA // 6 // saMtaparuvaNA davyapamAragAgamo veNugamo phosaNAgamo kAlAgamo aMtarAgamo bhAvAnugamo appA bahugAgamo cedi // 7 // SaTkhaNDAgamame aura bhI aise aneka sUtra hai jiname ina sat zrAdi zrATha anuyogadvArokA samarthana hotA hai / (4) zve0 sUtrapAThake dvitIya adhyAya me 'nirvRtyupakaraNe dravyendriyam' nAmakA jo 17 vAM sUtra hai usake bhASya meM 'upakaraNaM vAhyAbhyantaraM ca' isa vAkyake dvArA upakaraNa ke bAhya aura abhyantara aise do bheda kiye gaye haiM; 175 parantu zve0 zrAgamameM upakaraNa ke ye do bheda nahIM mAne gaye haiM / isI siddhasena gaNI apanI TIkAmeM likhate haiM "Agame tu nAsti kazcidantarbahirbheda upakaraNasyeyAcAryasyaiva kuto'pi sampradAya iti / " arthAt zrAgamameM to upakaraNakA koI antara - bAhyabheda nahI hai / zrAcAryakA hI yaha kahIse bhI koI sampradAya hai-- bhApakArane hI kisI sampradAya vizeSakI mAnyatAparase ise aMgIkAra kiyA hai / isase do bAteM spaSTa haiM--eka to yaha ki bhASyakA ukta vAkya zve0 zrAgamake sAtha saMgata nahIM hai, aura dUsarI yaha ki bhASyakArane dUsare sampradAyakI bAtako apanAyA hai / vaha dUsarA (zvetAmbarabhinna) sampradAya digambara ho sakatA haiM / digambara sampradAyame sarvatra upakaraNa ke do bheda mAne bhI gaye haiM / (5) cauthe adhyAya meM lokAntika devoMkA nivAsasthAna 'brahmaloka' nAmakA pA~cavoM svarga batalAyA gayA hai| aura 'brahmalAM kAlayA lokAntikAH' isa 25 veM sUtrake nimna bhAgyame yaha spaSTa nirdeza kiyA gayA hai ki brahmaloka meM rahane vAle hI lokAntika hote haiM-- anya svargo meM yA unase pare maiveyakAdimaM lokAntika nahIM hote "brahmalokAlayA eva lokAntikA bhavanti nAnyakalpeSu nApi parataH / " brahmalokame rahane vAle devoMkI utkRSTa sthiti dasa sAgarakI aura jaghanya sthiti sAtasAgarame kucha adhikakI batalAI gaI, jaisA ki sUtra naM0 37 aura 42 zraura unake nimna bhASyAMzoMse prakaTa hai "brahmaloke tribhiradhikAni saptadazetyarthaH / " "mAhendra parA sthitirvizeSAdhikAni sapta sAgaropamANi sA brahmaloka jaghanyA bhavati / brahmaloke dazamAgamANi parA sthitiH sA lAntake jaghanyA / " isase spaSTa hai ki sUtra tathA bhApyake anusAra lokAntika devoMkI utkRSTa zrAyu dasa sAgarakI aura jaghanya Ayu mAna sAgarame kucha adhikakI hotI hai, kyoM ki lokAntika devakI zrAyukA zralaga nirdeza karane vAlA koI vizeSa sUtra bhI zve0 sUtrapATha nahIM hai / parantu zve0 AgamameM lokAntika devoMkI utkRSTa aura jaghanya donoM hI prakArakI zrAyu Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 5 kI sthiti pATha sAgarakI batalAI hai jaisAki 'sthAnAMga' "ajahaNNamAkkosA tettIsa sAgaropamA / aura 'vyAkhyAprajJapti' ke nimna satrase prakaTa hai mahAvimANe savva ThiI esA viyAhiyA ||24|| "logaMtikadevANaM jahaeNamukkoseNaM aTTasAgarova -uttarAdhyayanasUtra a036 mAiMTitI pennttaa|" aura imaliye yaha spaSTa hai ki bhASyakA 'evamA sarvArtha- -sthA0 sthAna sU0623 vyA, za06 u05 middhAditi' vAkya zve. zrAgamake virUddha hai| siddhasenagaNI aisI hAlatameM sUtra aura bhASya donoMkA kathana zve. ne bhI ise mahasUsa kiyA hai aura isaliye ve apanI TIkA bhAgamake sAtha saMgata na hokara spaSTa virodhako liye hue meM likhate haiNhai| digambara Agamake sAtha bhI usakA koI mela nahIM hai; "tatra vijayAdipa catarSa jaghanyenaikatrizadatkaNa kyoM ki digambara sampradAyameM bhI laukAntika devoMkI utkRSTa dvAtrizata sarvArthasiddha trayastriMzatsAgaropamANyajaghanyo aura jaghanya sthiti ATha sAgarakI mAnI hai aura isIse skamA sthitiH| bhASyakAreNa tu sarvArthasiddhe'pi jaghanyA digambara sUtrapAThameM "lokAntikAnAmaSTI sAgaropamANi hAkimayapItA navaTA mA mapAma" yaha eka vizeSasUtra lokAntika devoMkI prAyuke prAyeNa / AgamastAvadayama-" spaSTa nirdezako liye hue hai| arthAt-vijayAdika cAra vimAnome jaghanya sthiti (6) cautha adhyAyama, devAkI jaghanya sthitikA varNana ikattIma sAgarakI-utkRSTa sthiti battIya sAgarakI hai aura karate hue, jo 42 vA sUtra diyA hai vaha apane bhASya- sarvArthamida meM ajaghanyokRSTa sthiti tetIsa sAgarakI hai| paraMtu jA sahita isa prakAra hai bhASyakArane to sarvArtha siddha meM jaghanyasthiti battIma sAgarakI "parataH parataH pUrvA pUrvAnantarA // 42 // " batalAI hai ,hame nahIM mAlUma kisa abhiprAyase unhoMne aisA kathana bhAjya-"mAhendrAtparataH pUrvA parApnantarA jayanyA kiyA hai| zrAgama to yaha hai-(isake bAda prajJApanAsUtra sthitirbhavati / tadyathA / mAhendra parA sthitivizeSAdhi- kA vaha vAkya diyA hai jo Upara uddhRta kiyA gayA hai)| kAni saptasAgaropamANi sA brahmaloke jaghanyA bhavati / (7) chaTe adhyAyame tIrthakara prakRti nAmakarmake brahmaloke dazasAgaropamANi parA sthitiH sA lAntake zrAsrava-kAraNoMko batalAte hue jo sUtra diyA hai vaha isa jaghanyA / evamAsarvArthasiddhAditi / " prakAra haiyahA~ mAhendra svargase bAdake vaimAnika devIkI sthiti "darzanavizuddhivinayasampannatA zIlavatepvanatikA varNana karate hue yaha niyama diyA hai ki agale agale cArobhIkSaNaM jJAnopayogamaMvego zaktitamtyAga-tapasI vimAnoM meM vaha sthiti jaghanya hai, jo pUrva pUrvake vimAnoM meM saMghasAdhumamAdhiyAvRtyakaraNamahadAcArya - bahazrata-pravautkRSTa kahI gaI hai, aura isa niyamako sarvArthasiddha vimAna. canabhaktirAvazyakAparihANirgiprabhAvanA pravacanavatsaparyanta lagAnekA zrAdeza diyA gayA hai| isa niyama aura latvamiti tIrthakaratvasya // 23 // " zrAdezake anusAra sarvArthasiddha vimAnake devoMkI jaghanya- yaha sUtra digambara sUtrapATake bilkula samakakSa haisthiti battIsa sAgarakI aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgara mAtrasAdhusamAdhise pahale yahA~ 'saMgha' zabda bar3hA huA kI ThaharatI hai / parantu zrAgamame sarvArthasiddha ke devoMkI sthiti hai, jisase arthame koI vizeSa bheda utpanna nahIM hotaa| eka hI prakArakI batalAI hai-usameM jaghanya utkRSTakA koI di. sUtrapAThameM isakA nambara 24 hai| isameM solaha kAraNoM bheda nahIM hai, aura vaha sthiti tetIsa sAgarakI hI hai, jaisA kA nirdeza hai aura ve haiM- darzanavizuddhi, 2 vinayaki zve. Agamake nimna vAkyoMse prakaTa hai sampannatA, 3 zIlavatAnaticAra, 4 abhISaNa jJAnopayoga, "savvasiddhadevANaM bhate ! kevatiyaM kAlaM ThiI 5 abhISaNasaMvega, 6 yathAzakti tyAga, 7 yathAzakti tapa, paeNatA ? goyamA! ajahaeNukkoseNaM tittIsaM sAga- 8 saMghasAdhusamAdhi, 1 vaiyAvRtyakaraNa, 10 arhadbhakti, rokmAI ThiI pnnnnttaa|" -prajJA0pa04 sU0 102 11 prAcAryabhakti, 12 bahuzrutabhakti, 13 pravacanabhakti, Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] zve0 tattvArthasUtra aura usake bhASyakI jAMca 14 aAvazyakAparihANi, 15 mArgaprabhAvanA, 16 pravacana- vilakSaNa lakSaNa karake, isake dvArA ukta bIsa kAraNoM se vtslv| kucha chUTe hue kAraNoMkA saMgraha karanA cAhA hai: parantu phira parantu zvetAmbara AgamameM tIrthakarasvakI prAptike bIsa* bhI ve sabakA saMgraha nahIM kara sake-siddhavatsalatA aura kAraNa batalAye haiM-solaha nahIM aura ve haiM-1 ahadvatsa- kSaNalavasamAdhi jaise kucha kAraNa raha hI gaye aura kaI latA, rasiddhava-salatA, 3pravacanavAsalatA, guruvatsalatA, bhizca kAraNoMkA bhI saMgraha kara gaye haiN| isa viSayameM 5sthaviravatsalatA, 6bahuzratavatsalatA, tapasvivatmalanA, siddhasenagaNI likhate haiMabhISaNajJAnopayoga, darzananiraticAratA 10vinayanirati- viMzataH kAraNAnAM satrakAreNa kiMcitasatre kiMcidacAratA, 1 zrAvazyakaniraticAratA, 12zIla ni ticAratA, bhApye kiMcita AdigrahaNAt siddhapUjA-kSaNalavadhyAna136ta naraticAratA, 14kSaNalavasamAdhi, 15tapaHsamAdhi, bhAvanAkhyamapAttama upayajya ca pravakUtrA vyaakhyeym|" 16'yAgamamAdhi, 17 vaizyAvRzyasamAdhi, 18apUrvajJAnagrahaNa, arthAta-bIsa kAraNoMmeMse sUtrakArame kuchakA sUtrameM 16 zratabhakti, 20 pravacanaprabhAvanA, jaisAki jJAtAdharma kuchakA bhApyameM aura kuchakA-siddhapUjA paNa lava bhyAnakathAga' nAmaka zvetAmbara bhAgamakI nimna gAthAoMse bhAvanAkA-'Adi zabdake grahaNadvArA saMgraha kiyA hai, prakaTa hai: vaktAko aisI hI vyAkhyA karanI caahiye| arihaMta-siddha-pabayaNa-guru theyara-bahumue tvssiisu| vacchalayA ya emi abhikkhanANovoge a||shaa isa taraha pAgamake sAtha sUtrakI asaMgatiko dUra karane dasaNaviNA Avassae a sIlavvae niricaaro| kA kucha prayatna kiyA gayA hai, parantu isa taraha asaMgati dUra nahIM ho sakatI-siddhasenake kathaname itanA to spaSTa hI khaNalavatavaciyAe veyAvacce mamAhI yA hai ki sUtra meM bIyoM kAraNoMkA ullekha nahIM hai| aura isa apucaNANagahaNe sayabhattI pavayaNe phaavnnyaa| liye uktasUtrakA aAdhAra zvetAmbara zruta nahIM hai, / vAstavameM pAhi kAraNahiM titthayara lahai jIvo // 3 // inameM se siddhavamalatA, guruvamsalatA, sthaviravatsalatA, isa mUtrakA pradhAna prAdhAra digabhvara zruta hai, digambara sUtratapasvi-va-salatA, kSaNalabasamAdhi aura zrapUrva-jJAnagrahaNa pAThake yaha bilakula samakakSa hai itanA hI nahIM balki nAmake chaha kAraNa to aise haiM jo ukta sUtrame pAye hI nahIM digambara prAnnAyameM Amataura para jina solaha kAraNoMkI jAte, zepamese kucha pUre aura kucha adhUre milate julate haiN| mAnyatA hai unhIMkA isameM nirdeza hai| digambara khaTakhaNDA isake sivAya, ukta sUtrameM abhISaNa saMvega, sAdhusamAdhi gamake nimnasUnase bhI isakA bhale prakAra samarthana hotA haiaura prAcAryabhakti nAmake tIna kAraNa aise haiM jinakI "daMmAvimujjhadAe viNyasaMpagaNadAe sIlavadesa gaNanA ina bhAgamakathita bIsa kAraNoM meM nahIM kI gaI hai| riNaradicAradApa pravAsAmu aparihINadAe kharaNalavaaimI hA natameM ukta mUtrakA ekamAtra AdhAra zvetAmbara zruta paribujmaraNadAe laddhisaMvegamaeegadAe yathA thAme tathA (bhAgama) kaise ho sakatA hai ? ise vijJa pAThaka svayaM samajha tave sAhaNaM pAsuaparicAgadAesAharaNaM samAhimadhAraNAya sakate haiN| mAhaNaM vejjAvaJcajogajuttadAe arahaMtabhattIpa. bahusudayahA~para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hai ki bhattIe pavayaNabhattIpa pavayaNavanchaladAe pavayaNappabhASyakArane pravacanavasalavakA "acchAsanAnuSThAyinAM bhAvaNAe abhikkharaNaM NANovajogajuttadAe iccedehi zrutadharANAM bAla-vRddha-tapasvi-zaikSa-glAnAdInAM ca saMgra- molamehi kAraNehi jIvA titthayaraNAmagodakamma hopagrahAnugrahakAritvaM pravacanavatsalatvamiti" aisA baMdhaMti / " * paDhama caramehi puTThA jiNaheU vIsa te ime- zrutadhArI aura bAla-vRddha-narastri-zaikSa tathA glAnAdi jAtike -mattarisayaThANAdvAra 10 muniyokA jo saMgraha-upagraha-anugraha karanA hai usakA nAma +arthAt--aIntadevake zAsanakA anuSThAna karane vAle pravacanavatsalatA hai|' Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 isa viSayakA vizeSa UhApoha paM0 phUle caMdajI zAstrIne bhinnaH sUtrakAreNa ? Apa tu guNatratAni krameNAdizya apane 'tatvArthasUtrakA antaHparIkSaNa' nAmaka lekhame kiyA zikSAvratAnyupadiSTAni sUtrakAreNa tvnythaa|" hai, jo cauthe varSake anekAntakI kiraNa 11-12 (pRSTha 583. ___ isakebAda prazna ke uttararUpameM isa asaMgatiko dUra 588) meM mudrita huyA hai| isIse yahA~ adhika likhanekI karane athavA usa para kucha pardA DAlanekA yAna kiyA gayA jarUrata nahIM samajhI gii| hai, aura vaha isa prakAra hai(6) sAtaveM adhyAyakA 16 vau~ sUtra isa prakAra hai:-- "tatrAyamabhiprAyaH-pUrvato yojanazataparimitaM "digdezAnarthadaNDaviratimAmAyikapIpadhopavAsopa- gamanamabhigRhItama / na cAmti sambhavo yatpratidivamaM bhogpribhogprimaannaa'tithisNvibhaagvtsmpnnshc|" tAvatI digavagAhyA, tatastadanantaramevopadiSTaM dezatrata____ isa sUtra meM tIna guNavratI aura cAra zikSAvatoMke miti deze-bhAgevasthAnaM pratidinaM pratipraharaM pratikSAbhedavAle sAta uttaravratoMkA nirdeza hai, jinheM zIlavata bhI miti mugdhAvabodhArthamanyathA krmH|" kahate haiN| guNavatoMkA nirdeza pahale aura zikSAvratAkA isameM anyathAkramakA yaha abhiprAya batalAyA hai kinirdeza bAdameM hotA hai, isa dRSTise isa sUtra meM prathama nirdiSTa 'pahalese kisIne 100 yojana parimANa dizAgamanakI hue dignata, dezavrata aura anarthadaNDavrata, ye tIna to guNa maryAdA lI parantu pratidina utanI dizAke avagAhanakA vata haiM, zeSa sAmAyika, pauSadhopavAsa, upabhogaparibhogapari- saMbhava nahIM hai, isaliye usake bAda hI dezavratakA upadeza mANa aura atithimavibhAga, ye cAra zikSAbata haiN| parantu diyA hai| isase pratidina, pratiprahara aura pratikSaNa pUrvazvetAmbara Agamame dezavratako guNavatoMme na lekara zikSA gRhIta maryAdAke eka dezameM-eka bhAgameM zravasthAna hotA vAma liyA hai aura isI taraha upabhogaparibhogaparimANavata hai| ata: sukhabodhArtha-saralatAse samajhAneke liye yaha kA grahaNa zikSAyatomeM na karake guNavatoMme kiyA hai| jaisA anyathAkrama svIkAra kiyA gayA hai|' ki zve. bhAgamake nimna sUtrase prakaTa hai-- yaha uttara baccoMko bahakAne jaisA hai| samajhameM nahI "zrAgAradhamma duvAlasavihaM Aikvai, taMjahA- pAtA ki daMzabanako sAmAyikake bAda rakhakara usakA paMcaaNuvvayAI tiriNa guNavyayAI cattAri sikvA- svarUpa vahAM batalA deneme usake sukhabodhArtha meM kaunasI vayAI / tiriNa guggavyayAI, taMjahA-aNatthadaMDabara- ar3acana paddhatI athavA kaThinatA upasthita hotI thI aura maNaM, dimivyayaM, upabhogaparibhogaparimAragaM / cattAri vaha ar3acana athavA kaThinatA zrAgamakArako kyoM nahI sikkhAvayAI, taM jahA-sAmAiyaM, desAvagAmiyaM, sama paDI ? kyA zrAgamakArakA lakSya mumbabodhArtha nahI thA ? posahopavAsa, atihimvibhaage|" zrAgamakArane to adhika zabdome acchI taraha samajhAkara-- -aupapAtika zrIvIradezanA mUtra 57 bhedopabhedako batalAkara liyA hai| parantu bAta vAstavama ___ isase tatvArthazAstrakA ukta sUtra zvetAmbara zrAgamake sugvabodhArtha athavA mAga kramabhedakI nahIM hai, kramabheda to sAtha saMgata nahIM, yaha spaSTa hai| isa asaMgatiko siddhasena- dusarA bhI pAyA jAtA hai-zrAgamame anarthadaNDavatako digvata gaNIne bhI anubhava kiyA hai aura apanI TIkAmeM yaha bata- se pahale diyA hai, jisakI siddhasaina gaNIne koI carcA lAte hue ki 'pArSa (zrAgama ) me to guNavatokA kramase nahIM kI hai| parantu vaha kramabheda guNavata-guNavatakA hai, Adeza karake zikSAvratoMkA upadeza diyA hai, kintu sUtra. jisakA vizeSa mahatva nahIM; yahAM to usa kramabhedakI bAta kArane anyathA kiyA hai, yaha prazna uThAyA hai ki sUtrakArane hai jisase eka guNavrata zikSAvrata aura eka zikSAvata guNaparamazrArSa vacanakA kimaliye ullaMghana kiyA hai ? jaisA ki prata ho jAtA hai| aura isa liye isa prakArakI asaMgati nimna TIkA vAkyase prakaTa hai sukhabodhArtha kahadene mAtrase dUra nahIM ho sktii| ataH ___ "samprati kamanirdiSTaM dezavratamucyate / atrAha- spaSTa kahanA hogA ki isake dvArA dUsare zAsanabhedako vakSyati bhavAna dezavataM / pAramArpavacanakamaH kaimAd- apanAyA gayA hai| prAcAryo-zrAcAryome isa viSayame kitanA hI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] zvetatvArthasUtra aura usake bhASyakI jAMca matabheda rahA hai| isake liye lekhakakA 'jainAcAryokA lekara matijJAnake bhedokI parigaNanA kI gaI hai tathA saMjJI. zAsanabheda' grantha dekhanA caahiye| asaMjIke bhedoMko bhI prAdhAnya diyA gayA hai ? ina praznoMkA (E) AThaveM adhyAyame 'gati jAti' zrAdirUpase nAma- koI samucita samAdhAna nahIM baiThatA, aura isaliye kahanA karmakI prakRtiyokA jo sUtra hai usameM paryApti' nAmakA bhI hogA ki yaha bhASyakArakA zrAgamanirapekSa apanA mata hai, eka karma hai / bhApyame isa 'paryApti ke pAMca bheda nimnaprakAra jiye kisI kAraNa vizeSake vaza hokara usane svIkAra sa batalAe haiM kiyA hai| anyathA, indriyaparyAptikA svarUpa dete hue vaha "paryAptiH pacavidhA / tadyathA-AhAraparyAptiH isakA spaSThI karaNa jarUra kara detaa| parantu nahI kiyA zarIraparyAptiH indriyaparyAptiH prANApAnaparyAptiH bhApA- gayA, jaisAki "tvgaadiindriynirvrtkriyaaprismaaptipryaapiriti|" rindriyaparyAniH" isa indriyaparyAptike lakSaNase prakaTa hai| ___ parantu digambara aAgamakI taraha zvetAmbara zrAgamame ata: zvatAmbara bhAgamake sAtha isa bhASyavAkyakI saMgati bhI paryAptike chaha bheda mAne gaye hai| -chaThA bheda mana'- biThalAnekA prayatna niSphala hai| payoptikA hai, jisakA ukta bhASyame koI ullekha nahIM hai / (10) navama adhyAyakA antima sUtra isa prakAra hai-- aura isa liye bhASyakA ukta kathana pUrNata: zvetAmbara "mayama-zrata - pratimevanA - tIrtha-liGga-lezyopapAtazrAgamake anukUla nahIM hai / isa asaMgatiko middhasena sthAnavikalpataH saadhyaaH|" gaNIne bhI anubhava kiyA hai aura apanI TIkAme yaha prazna isameM pulAkAdika paMcaprakAra ke nirgrantha muni saMyama, zrata, uThAyA hai ki 'paramArpavacana (Agama) meM to SaT paryAptiyoM pratisevanA zrAdi pATha anuyogadvAroMke dvArA bhedarUpa siddha prasiddha haiM, phira yaha paryAptiyoMkI pAMca saMgkhyA kaisI?'; kiye jAte haiM, aisA ullekha hai| bhAjyameM usa bhedako spaSTa jaisA ki TIkAke nimna vAkyame prakaTa hai-- karake batalAyA gayA hai, parantu usa batalAne meM kitane hI "nanu ca paTa payAtayaH pAramApavacanasiddhAH kathaM sthAnoMpara zvetAmbara zrAgamake sAtha bhASyakArakA matabheda paMcasaMkhyAkA ? iti"| hai, jise siddhasena gaNone apanI TIkAmeM 'zrAgamastvanyathA bAdako isake bhI samAdhAnakA vaisA hI prayatna kiyA vyavasthitaH', 'atraivAnyathaivAgamaH', 'avApyAgamo'nyagayA hai jo kisI taraha bhI hRdaya-grAhya nahIM hai / gaNIjI thA'tidezakArI jaise vAkyoke sAtha bhAgamavAkyoMko uddhRta likhate haiM---"indriyaparyAptigrahaNAdiha manaHparyAptarapi karake vyakta kiyA hai| yahA~ unamaMse sirfa eka namUnA de denA grhnnmvmym|" arthAna indriyaparyAptike grahaNase yahA~ hI paryApta hogA-bhASyakAra 'zrata' kI apekSA jaina muniyoMke manaHparyAptikA bhI grahaNa samajha lenA caahiye| parantu bhedako batalAte hue likhate haiM-- indriyaparyAptime yadi manaHparyAptikA bhI samAveza hai aura "zratama / pulApha-bakuza-pratisevanAkuzIlA utkRSTamanaHparyApti indriyaparyAptise koI alaga cIz2a nahI hai nA'bhinnAkSaradazapUrvadharAH / kapAyakuzIla- ninthI to bhAgamameM mana'paryAptikA alaga nirdeza kyoM kiyA gayA canudezapUrvadhage / jaghanyena pulAkasya zrutamAcAravastu, hai aura sutrame kyo indriyoM sathA manako alaga alaga bakuza-kuzIla-nigranthAnAM zratamapI prvcnmaatrH| - - zrutApagataH kevalI snAtaka iti|" *pAhAra magare diyapajattI zrANapANa-bhASa-maNe / arthAt-zratakI apekSA pulAka, bakuza aura pratisevanA cau paMca paMca chappiya iga-vigalA'maNigaNa-maegINaM / / kuzIla muni jyAdAse jyAdA ali mAkSara (eka bhI attarakI -navatatvakaraNa, gA06 kamIse rahita) dazapUrvake dhArI hote haiM / kagAyakuzIla aura ahAra-sarIraM diya-UmAma-vo-maNo'hi nivvtii| nirgrantha muni caudaha pUrvake dhArI hote haiN| pulAka munikA hoi jano daliyAro karaNaM emAu pajanI / / kamase kama zrutAcAra vastu hai| bakuza, kuzIla aura nimra -siddhamenaM yA TIkAme uddhRta pR0 160 thamuniyoMkA kamase kama zrRta pATha pravacanamAtrA taka sImita Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 anekAnta [ varSa5 hai| aura snAtaka muni zrutase rahita kevalI hote haiN| rAtrikyastisraH' isa bhASyAMzako bhAgamake sAtha prasaMgata, isa viSayameM AgamakI jisa anyathA vyavasthAkA prArSavisaMvAdi aura pramattagIta taka batalAte hue ullekha siddhasenane kiyA hai vaha isa prakAra hai likhate haiM:"pulAe NaM bhaMte kevatiyaM suyaM ahiji (jje ?) "saptacaturdazaikaviMzatirAtrikyastitra iti nedaM jjA ? goyamA ! jaharaNeNaM Navamasta puvassa tattiyaM pAramarpavacanAnusAri bhASyaM; ki tarhi prmttgiitmett| AyAravatthu, ukkoseNaM nava puyAhaM puegaaii| vAcaka hi pUrvavita kathamevaM vidhamArpavisaMvAdi nibavauma-paDisevaNA-kusIlA jahaNNaNaM aTThapavayaH- dhIyAta ? sUtrAnavavodhAdupajAtabhrAntinA kenApi mAyAzro, ukkoseNaM codasapuvAI ahijjijjaa| racitametadvacanakama / doccA sattarAIdiyA taiyA phasAyakusIla-niggaMthA jahaeNaNaM aTThapavayaNamAyAo, sattarAIdiyA-dvirta yA saptarAtrikI tRtIyA saptarAtriukkoseNaM caudasapuvvAiM ahijjijjaa|" kIti sUtranirbhedaH / saptarAtre trINIti saptarAtrIti isameM jaghanya zrutakI jo vyavasthA hai vaha to bhASyake sUtranirbhadaM kRtvA paThitamajhena saptacaturdazaikaviMzatirAtrisAtha milatI julatI hai, parantu utkRSTa zrutakI vyavasthAmeM kyastitra iti / " bhAdhyake sAtha bahata kucha antara hai| yahA~ pulAka muniyoMke arthAt-'saptacaturdazaikaviMzatirAviSayastisraH' yaha utkRSTa zratajJAna navapUrva taka batalAyA hai, jaba ki bhApyameM bhASya paramamArSavacana (Agama) ke anukUla nahIM haiN| phira dasapUrva takakA spaSTa nirdeza hai| isI taraha bakuza aura kyA hai ? yaha pramattagIta hai-pAgaloM jaisI baraDa hai athavA pratisevanAkuzIla muniyoMkA zrutajJAna yahA~ caudahapUrva taka kisI pAgalakA kahA huA hai| vAcaka (umAsvAti) pUrvake sImita kiyA gayA hai, jaba ki bhApyameM usakI caramasImA jJAtA the, ve kaise isa prakArakA pArSavisaMvAdi vacana nibaddha dasapUrva taka hI kahI gaI hai| ata: zrAgamake sAtha isa kara sakate the? zrAgamasUtrakI anabhijJatAse utpanna huI prakArake matabhedoMkI maujUdagI meM jinakI saMgati biThalAnekA bhrAntike kAraNa kisIne isa vacanakI racanA kI hai| siddhasena gaNIne koI prayAna bhI nahIM kiyA, yaha nahI 'doccA sattarAi diyA taiyA mattarAiMdiyA-dvitIyA kahA jA sakatA ki ukta sUtrake bhASyakA prAdhAra pUrNa nayA saptarAtrikI tRtIyA saptarAtrikI aimA zrAgamasUtrakA nirdeza zvetAmbara zrAgama hai| hai. ise 'desaptarAne trINiti saptarAtrANIti' aisA mUtranibheMTa (11) navame adhyAyameM uttamatamAdi-dazadharma-viSayaka jo karake kisI ajJAnIne par3hA hai aura usIkA phala 'saptacatusUtra hai usake tapodharma-sambandhI bhASyakA antima aMza / daMzaikaviMzatirAtrikyastisraH' yaha bhASya banA hai| isa prakAra hai: "tayA dvAdaza bhena pratimAH mAmikyAdayaH zrA- siddhasenako isa TIkAparase aisA mAlUma hotA hai ki saptamAsikyaH sapta, saptacaturdazakaviMzatirAtrikyastisraH siddhasenake samayameM isa vivAdApana bhASyakA koI dUsarA ahorAtrikI, ekarAtrikI ceti / " pAgama saMgatarUpa upalabdha nahIM thA, upalabdha hotA to isameM bhikSoMkI bAraha pratimAoMkA nirdeza hai, jiname vaha siddhasena-jaise khyAtiprApta aura sAdhanasampanna prAcAryako sAta pratimAeM to ekamAmikIse lekara saptamAsikI taka jarUra prApta hotA, aura prApta honepara ve use hI bhASyake batalAI hai, tIna pratimAe~ saptarAtrikI, caturdazarAtrikI rUpameM nibaddha karate-Apattijanaka pATha na dete, athavA aura ekaviMzatirAtrikI kahI hai, zeSa do pratimAe~ aho. donoM pAThoMko dekara unake satyA'satyakI pAlocanA krte| rAtrikI aura ekarAtrikI nAmakI haiN| dUsarI bAta yaha mAlUma hotI hai ki siddhasena ki pahalese siddhasena gaNIne ukta bhASyakI TIkA likhate hue bhAgama bhASyako mUla sUtrakArakI svopajJakRti svIkAra kara cuke the ke anusAra saptarAtrikI pratimAeM tIna batalAI hai-caturdaza- aura sUtrakArako pUrvavit bhI mAna cuke the, aisI hAlatameM rAtrikI aura ekaviMzatirAtrikI pratimAoMko bhAgama-sammata jisa tatkAlIna zve. Agamake ve kaTTara pakSapAtI the usake nahIM mAnA hai, aura isaliye bhApa 'saptacaturdazekaviMzati- viruddha aisA kathana mAnepara ve ekadama vicalita ho uThe haiM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] aura unhoMne yaha kalpanA kara DAlI hai ki kisIne yaha zranyathA kathana bhASyameM milA diyA hai, yahI kAraNa hai ki ve una bhASyavAkya ke kartAko ajJAnI aura usa bhASyavAkyako 'pramattagIta' taka kahane ke lie utArU hogaye haiN| parantu svayaM yaha nahIM batala/ sake ki usa bhASyavAkyako kisane milAyA, kisake sthAnapara milAyA kyoM milAyA kaba milAyA aura isa milAvaTake nirNayakA zrAdhAra kyA hai ? yadi unhoMne bhASyakArako svayaM mRlasUtrakAra aura pUrvavita na mAnA hotA to ve zAyada vaisA likhanekA kabhI sAhasa na karate / unakA yaha tarka ki vAcaka umAsvAti pUrvake jJAtA the, ve kaise isa prakArakA zrAvisaMvAdi vacana nibaddha kara sakate the|' kucha bhI mahatva nahIM rakhatA jaba anya kitane hI sthAnoMpara bhI zrAgamake sAtha bhAgyakA spaSTa vizeSa pAyA jAnA hai aura jisake kitane hI namune Upara batalAye jA cuke haiN| pichale ( naM0 10) namUneme pradarzita bhASya ke viSaya meM jaba siddhasena gaNI svayaM yaha likhate haiM ki " zrAgamastvanyathA vyavasthitaH "AgamakI vyavasthA isake pratiphala hai, aura usakI saMgati biTalAnekA bhI koI prayatna nahI karate, taba vahIM bhASyakArakA pUrvavita honA kahIM calA gayA ? zrathavA pUrvabita hote hue bhI unhoMne vahA~ 'zrArSavisaMvAdi' vacana kyo nibaddha kiyA ? isakA koI uttara siddhasenakI TIkA parame nahI mila rahA hai aura isaliye jaba taka isake viruddha siddha na kiyA jAya taba taka yaha kahanA hogA ki zve0 tattvArthasUtra aura usake bhASyakI jAMca 9 [ 1 ] Aja pralayakI A~dhI AI, pApa ghaTA hai sira para chAI ; puNya devake prANa TUTate dharma mA~gatA sona bidAI ! krAnti, zAntiko calI har3apanepara, usakA hI nAma miTegA ! vizvazAntikA zaMkha bajegA || bhASyakA ukta vAkya zve0 zrAgamake viruddha hai aura vaha kisIke dvArA prakSipta na hokara bhASyakArakA nijI mata hai / aura aise spaSTa virodhoMkI hAlata meM yaha nahIM kahA jA sakatA ki bhAyyAdikA ekamAtra zrAdhAra zvetAmbara zruta hai / upasaMhAra maiM samajhatA hU~ ye saba pramANa, jo Upara do bhAgoM meM saMkalita kiye gaye haiM, isa bAtako batalAne ke lie paryApta hai ki zvetAmbarIya tasvArthasUtra aura usakA bhAgya donoM eka hI pAkI kRte nahIM hai aura na donoMkI racanA sarvathA zvetAmbara zrAgamoMke zrAdhArapara avalambita hai, usa meM digambara zrAgamoMkA bhI bahuta bar3A hAtha hai aura kucha mantavya aise bhI hai jo donoM sampradAya se bhinna kisI tIsare hI sampradAya se sambandha rakhate haiM athavA sUtrakAra tathA bhASyakArake nijI matabheda haiN| aura isaliye ukta donoM dAve tathyahIna hone se mithyA haiM / zrAzA hai vidvajana isa viSayapara gaharA vicAra karake apane-apane anubhavoMko prakaTa kreNge| jarUrata honepara jaca paDatAlakI vizeSa bAtoM ko phira kisI samaya pAThakoMke sAmane rakkhA jAyagA / tA0 18-7-1142 ] vIra - sevA mandira, sarasAvA 181 * isa viSayakI vizeSa jAnakArI prApta karaneke liye pIjIko nAmakA vaha nibandha dekhanA cAhie jo caturtha varSaka 'anekAnta' kI prathama kiraNama prakAzita huA hai / zAnti-bhAvanA [ 2 ] Dhoga aura pAkhaNDa bar3he haiM, hepadambha khama Thoka saMDe haiM! nyAya-nItikA galA ghoTanehiMsAke jahAda par3e hai ! jagakI nasa-nasa meM vIroMkArakta, ahiMsA bhAva bharegA ! vizvazAntikA zaMkha bajegA !! [ zrI kAzIrAma zarmA 'praphulita' ] Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha devatA nahIM, manuSya thA ! (zrI daulatarAma 'mitra') "hamane mAnA ho pharizte zekhajI! parantu usakA unhoMne kabhI virodha nahIM kiyaa| jaise nitya AdamI honA bahuta duzvAra hai !!" devpuujaa| x x sudhAraka bhI ve pUre the / yaha bAta unake lekhose bAbU sUrajamalajI jaina tA07 julAI 1642 ko indaura spaSTa z2Ahira hotI hai| meM 53 varSakI Ayu pAra karake usa pAra cale gye| rAjapuruSoMkA citta haraNa kara lenekA kaThina kAma hai. ma. gAMdhIke kathanAnusAra mRtakakA to guNagAna hI use bhI ve sAdha lete the / aura usakA upayoga ve asahAya karanA cAhiye / bAbUjIne manuSyatva prApta kiyA thA, ve manuSya logoke bigar3e kAma banAnA tathA jainadharmake pracArame karate the| phira bhI mujhe yaha kaha deneme jarA bhI saMkoca nahI the| janahitake liye ve rAjapuruSose virodha bhI kara baiThate horahA hai ki unameM manuSyocita kamajoriyAM bhI thii| the| eka bAra ese virodha karaneke kAraNa unhe indaurase yaha mUrata saumya aura pratibhAzAlI thii| isa pratimAme bAhara honA par3A thaa| prazama, saMvega, anukampA aura zrAstikya guNa jhalakate the| bAbUjI kitane karmaTha aura pratibhAzAlI vyakti the, zarIra rogI thA aura Arthika sthiti kharAba pI phira isa bAtakA patA yoM laga jAtA hai ki ve kisI samaya eka bhI paropakArake liye ve ApattiyoMkA khayAla na karate the|x sAtha 21 pAramA nA sAtha 21 pAramArthika saMsthAnokA netRtva karate the| dvijendralAlarAyane apane 'usapAra' nATakame aise buddhimattA uname itanI thI ki unake sAdhAraNa(bAbUjI jaise) eka vyaktikI kalpanA kI hai, jisakA nAma svAbhAvika-naisargika jJAnake Age vizeSa jJAnIjanoko bholAnAtha hai| prAzA lekara Aye hue garIbake sAmane bhaipa jAnA par3atA thaa| apanI Arthika sthitikA khayAla choDakara inakA hAtha Age unakA jainadharmapara zvadvAna eka Akasmika ghaTanAbar3ha hI jAtA thaa| inake pAsa gayA hazrA vyakti, kabhI kuladhamake rUpa meM nahIM thA, kintu parIkSA pradhAnatAke rUpameM nirAza hokara lauTatA kisIne nahIM dekhaa| thaa| jainadharma pracAra ke liye jo aSTanimitta batalAye gaye bAbUjIne apanA tana, mana, dhana sabake liye khulA haiM unamese bahutase nimittoke jariye unhoMne jainadharmakA rakha chor3A thA, jisakA jI cAhatA upayoga kara letaa| pracAra kiyA hai| isa parase yaha kahanA atyukti nahIM hogA logone durupayoga bhI kiyA para unhoMne kisIkI zikAyata ki ve muktike adhikArI haiN| nahIM kii| ve khuda yA dostokedvArA yaha jJAta ho jAnepara ve sabake the, para merI samajhameM mere jyAdA the| eka ki dUsarA unakA durupayoga kara rahA hai, ve use durupayoga vakta hama donoM sukha-dukhakI bAta kara rahe the ki maiM apane karane dete| yaha bAta unheM pyArI thii| azru vinduoMme unakA pAda-prakSAlana karane lagA to unhoMne saikar3oM chAtrIko padAIse tathA saikaDo gRhasthoMko rojI bhI merA mastakAbhiSeka kara ddaalaa| ve mujhe eka cIz2a se lagAnemeM unhoMne apanI sArI zakti khapA ddaalii| de gaye haiM-maiMne unase kucha sIkhA hai| maiM unakA kRtajJahe. matabhedI to kyA matadveSI logose bhI ve prema karate the| maiM jAnatA hUM, bAbUjIke niMdaka bhI haiN| usakA kAraNa haibAbUjI prAcIna saMskRtike kAphI himAyatI the| bhale pa ni kAmAyanIjale "dvipaMti maMdAzcaritaM mhaatmnaam|" (kAlIdAsa) hI saMskRtike kisI aMza yA aMgako ve na apanA sake hI nimittaTadhA proktaM namobhirjanarajakaiH / / * "jo pharizte kara sakate haiM, kara sakatA iMsAna bhii| dharmopadezanairanyavAdi darpatizAtanaiH // para phariztese na ho, jo kAma hai iNsaankaa|" (jauka) nRpacenoharai zravyaiH kAvyaiH shbdaarthsudraiH| x pumAgatyaMta medhAvI catuzvakaM samaznute / sadbhiH zauryeNa tatkArya zAzanasya prakAzanaM / / alpAyuranapatyo daridro vA rumAnvitaH // " rucipravartane yasya jainazAzanabhAsane / "svApadaM nahi pazyaMni santaH paaraarthynlraaH|" kSa.cU. haste tasya sthitA muktiriti sUtre nigadyate // (uttara purANa) Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTrakUTa-nareza amoghavarSakI jainadIkSA [le0-zrI pro0 hIrAlAla jaina ema0 e0, ela0 ela0 bI0] rASTrakUTavaMzake rAjA amoghavarSa (prathama) itihAsa- all the Rashtrakuta princes Amoprasiddha haiN| inhIMne mAnyakhaTa rAjadhAnI basAI, jo ghararsha was the greatest patron apane vaibhava aura saundaryameM indrapurIse bhI bar3ha gaI of the Digambara Jainas; and the thii| inake rAjyakAlakI prazastiyAM zaka saMvat 738 statement that he adopted the Jain se SEE takakI milI haiN| unase pUrva ke rAjAgovinda- faith seems to the true." rAja (tRtIya) kA eka tAmrapatra zaka 735 (san 813) arthAt-uparyukta pramANoMse yaha pratIta hotA hai kA pAyA jAtA hai, tathA amoghavarpakA eka lekha zaka ki samasta rASTrakUTa rAjAomeMse amoghavarSa sabase GE kA unake rAjyakAlake 52veM varpakA hai / ina bar3A digambara jainiyokA saMrakSaka thA; aura usake jaina ullekhoMparase unake rAjyakA prArambha sana 814-815 dharma svIkAra karanekI bAta bhI yathArtha pratIta hotI hai| siddha kiyA gayA hai| isase jJAta hotA hai ki amogha- usI prakAra vizvezvaranAthajI reUne bhI kahA hai varpane sana 815 se 77 taka 62-63 varSa avazya ki "isase jJAta hotA hai ki yaha rAjA digambara jainarAjya kiyaa| matakA anuyAyI aura jinasenakA ziSya thaa|...... ____ amoghavarpa nareza kisa dharmake anuyAyI the, isa isase pratIta hotA hai ki apanI vRddhAvasthAmeM isa praznakA uttara bhI unake sambandhake aneka tAmrapatra, rAjAne rAjyakA bhAra apane putroMko sauMpakara zeSa jIvana zilAlekha va sAhityika ullekhoMse cala jAtA hai| dharmacintanameM bitAyA thaa| usI prakAra DAkTara eka kuzala nItijJa rAjA phisI dhame vizepakA pakSa- altekarane svIkAra kiyA hai kipAtI yA virodhI nahI ho sakatA / tadanusAra amogha- "In religion Anioghavarsha had vapake hindudharma va jainadharmake prati satkAra ke aneka great leaning towards Jainism" ullekha milate haiN| to bhI hindUdharma sambandhI ullekha arthAta "dharmake sambandhameM amoghavarSakA bhArI honepara bhI itihAsakAroMne yaha svIkAra kara liyA hai mukAva jainadharmakI ora thaa|" ki amoghavarpakI yathArtha cittavRtti jainadharmakI ora jina ullekhoMpara se ukta itihAsakArone amoghthii| isa sambandhaka prApta ullekhoMkA paricaya karAkara varpake jainadharmake anuyAyI yA jainadharmakI ora vizepa sara rAmakRSNagopAla bhaMDArakarane apane dakSiNake Akarpita honekI bAta svIkAra kI hai, ve saMkSepataH isa itihAsameM likhA hai-- prakAra haiM:From all this it appears that of (1) vIrasenAcAryane apanI dhavalATIkA inhIM ke 1 reu: bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhAga 3, pRSTha 36 aadi| kAlameM zaka 738 meM samApta kI thI, tathA unake ziSya R Altekar: The Rashtra Kuta and jinasenAcArya ne apane pArvAbhyudaya kAvyakI antima their times. P. 71. 4 reuH bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhAga 3, pRSTha 44-45 3 Bhandarkar; The early History of 5 Altekar : The Rastrakutas and the Deccan P. 95. their times. P. 88. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 prazasti meM inako sadA rAjya karate rahanekA AzIrvAda diyA hai / isI pArzvabhyudaya kAvyakI sargAnta puSpikAoM meM jinasenAcArya amoghavarSa nareza ke 'paramaguru' kahe gaye haiM / (2) jinasenAcArya ke ziSya guNabhadrane uttarapurANa meM kahA hai ki amoghavarSa nRpati jinasenAcArya ko praNAma karane se apaneko pavitra samajhatA thaa| 3 anekAnta (3) 'praznottara - ratnamAlikA' nAmaka eka choTAsA sundara subhASita kAvya hai / yaha kAvya itanA lokapriya huA ki zvetAmbara jainiyoMne use apanAkara vimala sUrikRta prakaTa kiyA hai aura hinduoMne zaMkarAcArya kRta mAnakara usakA Adara kiyA hai| kintu digambara sampradAya ise amoghavarSakRta hI mAnA hai aura isa kA samarthana eka tibbatI anuvAda se bhI hogayA hai / " isa kAvya Adi meM kartAne vardhamAna tIrthaMkara ko namaskAra kiyA hai / " aura anta ke padyameM kahA gayA hai ki "yaha vidvAnoMko sundara alaMkArarUpa ratnamAlikA rAjA amoghavarSakI banAI huI hai, jinhoMne vivekase rAjyakA tyAga kara diyaa| ina ullekhoM parase jJAta hotA hai ki amoghavarSa narezane na kevala jainadharma kI ora jhukAva hI dikhAyA thA, kintu jainaguruyoMkI ve bar3I bhakti karate the / 1 'bhuvanabhavatu devaH sarvadAmoghavarpaH ' 2 ityaparamezvaraparamagurU zrI jinasenAcAryaviracite metrabhagavatkaivalyavarNanaM dUtaveSThite pArzvabhyudaye caturthaH sargaH / nAma 3 zunakhAzujAlavimaradvArAnnarAvirbhavatpAdAmbhojana: pizaGgamukuTamatyugraratnadyutiH / saMsmartA svamamoghavanRpatiH pUto'hamadyetyalaM sa zrImAn jinamenapUjya bhagavalAdo jaganmaGgalam // History 4 Bhandarkar : Early the Decean, P. 95. 5 praNipatya vardhamAnaM, praznottara ratnamAlikA vakSye / nAganarAmaravaMdyaM devaM devAdhipaM vIram // 6 vivekAcyaktarAjyena rAjJeyaM ratnamAlikA / racita moghavarSeNa sudhiyA saralaMkRtiH // [ varSa 5 antima ullekhase to jJAta hotA hai ki antataH vairAgya se unhoMne rAjapATa tyAga hI kara diyA thA / kintu rAjya tyAgakara unhoMne kyA kiyA, isa viSaya para ukta itihAsajJoMne apanA bhinna bhinna mata prakaTa kiyA hai| sara bhaMDArakarane to apane itihAsa meM itanA hI kahA hai ki "unakA jaina dharma svIkAra karanA ThIka pratIta hotA hai !" reUjIkA kahanA hai ki - " isame pratIta hotA hai ki apanI vRddhAvasthA meM isa rAjAne rAjyakA bhAra apane putrako saupakara zepa jIvana dharmacintana meM bitAyA thaa|" DA0 alTekarane batalAyA hai ki amoghavarSake rAjya tyAga ke sambandhakA ullekha eka tAmrapatra meM bhI pAyA jAtA hai / yaha tAmrapatra amoghavarSa ke 52veM rAjyavarSakA, zaka kA likhA huA hU~ / kintu usa ullekhase jJAta hotA hai ki unhoMne eka nahI aneka bAra rAjya tyAga kiyA thA / isa parase DA0 attekarakA mata hai ki of It would seem that he was often putting his Yuvaraj or the ministry in charge of the administration, in order to pass some days in retirement and contemplation in the company of his Jaina gurus. This again shows the pious monarch trying to put into practice the teachings boh of Hinduism and Jainism which require a pious person to retire from life of the advent of old age in order to realise the highest ideals of human lite" arthAt pUrvokta ullekhapara se aisA mAlUma hotA hai ki amoghavarSa kaI bAra apane yuvarAjako yA maMtriResort rAjyabhAra sauMpakara kucha dina ekAntavAsa aura dhyAna ke liye apane jainaguruoM ke sAtha bitAyA karate the / isase bhI yahI jJAta hotA hai ki ye dharmAtmA nareza hindU aura jaina ke una upadezo ko apane AcaraNa meM utAranekA prayatna karate the, jinake anusAra dharmiSTha Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5) rASTrakUTa-nareza amoghavarSakI jaina dIkSA manuSyako apanI vRddhAvasthAmeM saMsArake jhaMjhaToMse eka aura bar3A pramANa upalabdha hai, jisakI ora abhI alaga hokara jIvana ke uccatama Adarzako prApta karanA taka itihAsajJoMkA pUrNa dhyAna nahIM gayA / amoghavarSa caahiye| nRpakA ullekha mahAvIrAcArya ne bhI apane gaNitasArataba kyA praznottara-ratnamAlikAmeM amoghavarSake saMgrahame kiyA hai aura isa ullekhakI sUcanA uparyukta kisI aise hI eka alpakAlIna rAjyatyAgakA ullekha samasta itihAsajJoMka lekhoMma pAI jAtI hai / kintu hai aura umI alpakAlameM vaha racanA karake ve punaH gaNitasArasaMgrahake pUre ullekhakA kisIne abhI taka siMhAsana para zrAThe hoge? yaha bAta to saca hai ki gaMbhIra adhyayana nahI kiyA, zrIra imIliye usame upajaba zaka 788 ke lagbameM unake gajyatyAgakA ullekha yakta vipayapara jo prakAza par3anA cAhiye thA vaha abhI hai, taba kisI alpakAlIna tyAgakA hI vahAM abhiprAya taka nahI paDa sakA / aba hama yahAM mahAvIrAcArya dvArA ho sakatA hai; kyoki usake pazcAta zaka 786 va garigatasAramaMgrahameM dI huI amoghavarSakI prazastikA zaka 7E ke bhI unake lekha pAye gaye haiN| kintu paricaya karAte haiN| jisa rAjya-tyAgakA ullekha 'praznottara-ratna-mAlikA' meM gaNi sArasaMgrahake prAraMbhame maMgalAcaraNa hai jisake pAyA jAtA hai, vaha tyAga aimA alpakAlIna pratIta prathamapadyama alaMdhya, trijagatmAra, atantacatuSTayaka dhArI nahI hotA / usa granthaka bhItara jo bhAva bhara hai, va mahAvIra jinendrako namaskAra kiyA gayA hai| dUsare padya lekhakaka sthAyI vairAgyake paricAyaka haiM aura antameM me una mahAkAntidhArI jainendrako praNAma kiyA gayA hai, - TEE 'vivekAtyaktarAjyena' vizeSaNa lagAyA gayA hai / usame jinhoMne saMkhyAka jJAnarUpI pradIpase samasta to yahI jAna par3atA hai ki rAjAkA isa bArakA tyAga jagatako prakAzita kara diyA hai| tIsarama AThave padya kSaNika nahI, sthAyI thA, unhoMne vivekapUrvaka yaha taka amoghavarpakI prazasti hai, jo isa prakAra haityAga kiyA thaa| para rAjya chor3akara unhoMne kiyA kyA, yaha phira bhI anizcita hI rahA / kyA ve gRhastha prINinaH prANimasyAgho nirItiniravagrahaH / rahakara ekAntame dharmacintana karate rahe, yA hinda zrImatAmoghavarSeNa yena mveSTahitaipiNA // 1 // saMnyAsI yA jainamuni bana gaye ? paM0 nAthUrAmajI pAparUpAH parA yasya cinavRnihavirbhuji / premIkA mata hai ki bhasmamAdbhAvamIyaste'vandhyakopo'bhavattataH // 2 // "yaha bAta abhI vivAdApanna hI hai ki amodhavarSa vazIkurvan jaganmavai svayaM nAnavazaH prH| ne rAjyako chor3akara muni-dIkSA le lI thI yA kavala nAbhibhUta: prbhustsmaadpuurvmkrdhvjH||3|| udAsInatA dhAraNa karake zrAvakakI koI utkRSTa pratimA yo vikramakramAkrAMtacakicakrakRtakriyaH / kA caritra grahaNa kara liyA thaa| hamArI samajhameM yadi cakrikAmaJjano nAmnA cakrikAbhAno'JjasA ||4|| unhoMne muni-dIkSA lI hotI, to praznottara-ratnamAlA yo vidyAnadyadhiSTAno maryAdAvajravedikaH / meM ve apanA nAma 'amoghavarSa' na ligbakara muni ava ratnagarbho yathAkhyAtacAritrajaladhirmahAn // 5 // sthAmeM dhAraNa kiyA huA nAma likhate / isake sivAya vidhvastaikAnapakSamya syAdvAdanyAyavAdinaH / rAjyakA tyAga karaneke samaya unakI avasthA lagabhaga devasya nRpatuGgasya vardhatAM tasya zAsanam // 6 // 80 varSakI thI, isaliye bhI unakA kaTina muniliMga isa prazastipara vicAra karanemeM spaSTa jJAta hotA dhAraNa karanA saMbhava pratIta nahIM hotaa|" hai ki lakhakana yahA~ amoghavarSakI rAjavRttike sAthauparyukta upalabdha pramANoMparasa yaha niSkarSa nikA- sAtha vacaka vizeSaNoMdvArA unakI munivRttikA lanA sayuktika hI hai| para isa vipayake nirNayake liye vargAta kira naNyaka liya varNana kiyA hai| yahI nahIM, kintu aMta taka jAte-jAte 5 vidvadratnamAlA, pR0 84 / rAjavRtti-varNana bahuta gauNa aura munivRttivarNana hI Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 anekAnta [ varSa 5 pradhAna hogayA hai| prathamapadyameM amoghavarSa prANIrUpI karanekA spaSTa ullekha hai| aise nRpataGgadevaka zAsana sasyasamUhako saMtuSTa va nirIti aura niravagraha karane-' arthAta dharmazAsanakI vRddhikI zrAzA kI gaI hai| vAle aura sveSTahitapI kahe gaye hai| yahA~ rAjAke Iti- isa prakAra ima prazastise koI saMdeha nahIM rahatA nivAraNa aura anAvRSTikI vipattike nivAraNake ki rASTrakUTa-nareza nRpatuGga amoghavarSane rAjya tyAgakara sAtha sAtha saba prANiyokI ora abhaya aura rAgadeSa- munidIkSA dhAraNa kara lI thI aura unhoMne apanI rahita vRtikA ullekha hai| isa prakAra ve AtmakalyANa- cittavRttiko vizuddha aura nirmala banAne meM kucha uThA parAyaNa hogaye the, yaha "sveSTahitaiSiNA" vizeSaNa se nahI rakhA thA ! spaSTa hai| dUsare padyameM unake pAparUpI zokA unakI aba raha jAtI hai premIjIkI yaha zaMkA ki yadi cittavazirUpI napojvAlAmeM bhasma honekA ullekha hai| unhoMne muni-dIkSA dhAraNa kara lI thI, to rAjA apane zatroMko apane krodhakI agnima bhasma phira unhoMne apanA nAma kyoM nahIM badalA ? para yaha kara DAlatA hai| inhoMne kAmakrodhAdi aMtaraMga zatruo Avazyaka nahIM hai ki muni-dIkSA lene para nAma avazya ko kapAyarahita cittavRttisa naSTa kara diyA thA / ve hI badalanA cAhiye / vizeSataH jaba itanA bar3A samrATa abadhyakopa hogaye the, unake krodhakapAyakA baMdha nahIM dIkSA letA hai, to usake pUrva nAma ke sAtha jo yaza rahA thaa| tIsare padAma unake samasta jagatako vazIbhUta ra kIrti sambaddha rahatI hai, usakI rakSAya loga usake karane, kintu svayaM kimIke vazIbhUta na hAnesa unha usI nAmako kAyama rakhanA pasaMda kareMge ho / isI "apUrva makaradhvaja" kahA hai| yahA~ bhI unake cakravarti- kAraNa maurya nareza caMdragutakA nAma unake muni ho jAna tvakI apekSA unake samasta indriyoM va sAMsArika bhAva- para bhI candragupta hI kAyama rahA pAyA jAtA hai / ata nAzroko jItakara vItarAgatva prApta kara lenekI ora eva praznottara-ratnamAlikAmaM usake lekhakakA rAjyatyAga vizeSa lakSya hai| cauthe padyame unakI eka 'cakrikA aura dIkSAdhAraNa ke pazcAta bhI yadi amoghavarSa nAma bhajjana' padavIkI sArthakatA siddha kI hai| rAjamaMDalako ullikhita kiyA gayA hai, to koI Azcarya kI bAta nhiiN| vaza pharaneke atirikta yahAM spaSTataH unake kramazaH amoghavarpaka vRddhatvaka kAraNa unake dIkSAgrahaNa tapasyA-vRddhi-dvArA saMsAracakra-paribhramaNakA kSaya karane karanekI asaMbhAvanA bhI prabala nahI hai| rAja chor3aneka kA ullekha hai / pAMcaveM padyameM unakI vidyAprApti samaya amoghavarSa vRddha to the, para 80 varSa ke nhiiN| aura maryAdAoMkI vanavedikA dvArA unakI jJAnavRddhi unake zaka 788 ke tAmrapatrameM ullegya hai ki unaka aura mahAvratoke paripAlanakA ullekha kiyA gayA hai pitA govindarAja jaba apanI uttarabhAratakI vijaya 'ratnagarbha' vizeSaNase spaSTataH unake darzana, jJAna aura pUrNa kara cuke the, taba amoghavarSakA janma huA thaa| cAritrarUpI ratnatrayake dhAraNakA bhAva pragaTa kiyA gayA goviMdarAjakI uttarabhAratakI vijayakA kAla sana 806 hai| unake 'yathAkhyAta cAritrake jaladhi' vizepaNamaM se 808 taka siddha hotA hai / ataeva jaba ve san to niHsaMzayarUpase unake pUrNamuni aura utkRSTadhyAnI 814-815 meM siMhAsanArUr3ha hue, taba unakI avasthA honekA varNana hai / 'yathAkhyAtacAritra' jainasiddhAMtakI kevala 6 varSakI' aura jaba san 877 ke lagabhaga eka vizeSasaMjJA hai jo munisakalacAritrako dhAraNa unhoMne rAja tyAgA, taba unakI Ayu 70 varSa se kucha karake bhAvoMkI vizaddhidvArA samasta kaSAyoMko zAMta yA kama kI hI siddha hotI hai / isa samaya taka jinakSINa kara detA hai use hI yathAkhyAta cAritrakA dhArI senAcArya aura saMbhavataH unake ziSya guNabhadrakA svargakarate haiN| isa padyameM to amoghavarSake munitvake varNana vAsa ho cukA thA, isIse unakI kinhI bhI prazastiyoM hone meM koI saMdeha hI nahIM rahatA / aMtima padyameM unake 1 Altekar: The Rashtra Kutos and ekAMta chor3akara anekAntasyAdvAdanyAyakA avalaMbana thier times. P.71-72. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] rASTrakUTa-nareza amoghavarSakI jainadIkSA meM unake muni hone kA ullekha nahIM A skaa| dvArA yA aura kisIke dvArA jor3I gaI hoNgii|" gaNitamahAvIrAcArya ne apanA gaNitasArasaMgraha amoghavarSake sArasaMgrahameM usake kartA-dvArA granthakA racanAkAla nahIM dIkSA grahaNa kara leneke aura unake jIvanaka.lake bhItara diyA gayA, isase yaha nizcayataH nahI kahA jA sakatA ki hI kisI mamaya likhA hogaa| vahAM ullikhita amoghavarpase uparyukta narezakA hI tAtparya zrIyukta ema0 govinda paine apane eka lekhameM hai; kyoMki "amoghavarSa nRpatuGga upAdhiyoMse yukta nareza prakaTa kiyA hai ki amoghavarpake jainadharma svIkAra karane bahuta se hogaye haiN| athavA yaha vahI rAjA mAnA jAya sambandhI sabhI zrAdhAra nirmUla mAlUma par3ate haiN| isa to bhI ukta ullekhame usakA jainadharmakA svIkAra sambandha meM unakA prathama AkSepa yaha hai ki ukta narezake karanA siddha nahI hotA / praznottararatnamAlikAkI jo "52 veM varpake zAsana meM 'sa vo'vyAt' isa prakArakA amoghavarSake rAjyatyAgakA ullegya karane vAlI antima harihara-stuti sambandhI zirolekha rahaneme taba taka unane puSpikA hai vaha zeSa kAvyaka chaMdase bhinna chaMdameM hone ke jainadharmako grahagA nahI kiyA thA, aisA kahane meM koI kAraNa kAvyakA mAlika aMza na hokara pIchasa jor3A AkSepa nahIM diikhtaa|" kintu eka to isa ullegvapara hazrA chaMda ho sakatA hai|" ityAdi / paijIka ye saba se ukta narezake 50 veM varpake pazcAta jaina dIkSA grahaNa AkSepa tabhI kucha sArthakatA rakhate haiM jaba pahale se hI karaneme koI bAdhA upasthita nahIM hotI / aura dUsare yaha nizcaya kara liyA jAya ki amoghavara ne kabhI zAsana zigelekha Adi rAjya karmacAriyoM dvArA prAyaH jainadharma grahaNa nahIM kiyA thA / yadi ekAdha hI ullekha rAjya-vibhAgakI paraMparAnumAra likhe jAte haiM, ve madaiva amoghavarpa ke jainatvaka saMbandhakA hotA to bhI ukta kimI gajAkI nijI dhArmika manovRttike sacce prakArakI Apatti kucha mUlyavAna ho sakatI thI / para paricAyaka nahIM kahe jA skte| pai jI kA dUsarA AkSepa aneka granthoka ullekhAMko ukta prakAra binA kisI yaha hai ki uttarapugagagame jo amoghavarpa ke jinamenakI AdhArake, kevala zaka padase hI apramANa ThaharAnA vandanAkA ullekha hai vaha "jinamena aura amoghavarSake ucita nahIM jaMcatA / agoghavarpaka jainatvakI mAnyatAkI bIcame eka samaya paraspara bhaTakA vAta mAlUma par3atA pracInatA aura maulikatAko prasiddha gAranema koI prabala hai, isameM jyAdA artha usame anumAna karanA ThIka nahI dalIla paijIka le bama nahIM pAI jAtI / amoghavarSamAlUma hotaa|" pArvAbhyudayakI jina sargAnta puSpikAoM mambandhI samasta ullagboMparase unake jainatva svIkAra meM jinasanako amoghavarSa gajAkA paramaguru kahA hai, karaneme koI aitihAsika visaMgati utpanna nahIM hotii| ve puppikAra unake matama jinasenakI svayaM racanA na hokara "usa kAvyaka TIkAkAra yogigaTa paMDinAcArya *jainamiddhAntabhAskara kI dAlakI kiraNa (bhAga 6 ki1) 1. nRAnugakA mana vicAra, anekAnta, varSa 3, pR.57 zrAdi meM uddhRta / jarUrI sUcanA gata kiraName pRSTha 106 para jo 'aAvazyaka sUcanA' anekAntake prathama varSakI 11 kiraNovAlI phAila ke liye nikAlI gaI thI usame poSTejake gyAraha pAne mahita eka rupayA gyAraha yAne 1) kI jagaha galatI me 1||1) chapa gaye, isase phAila ma~gAne vAlo ko jo cAra pAne adhika bhejane par3e, usake badaleme unhe 'banArasI-nAmamAlA' bheja dI gii| ata: aAge ko jo sajjana ukta phAila magAe~ unheM eka rupayA gyAraha aAne zIghra manIbhAIrase bhejane cAhiye / phira phAile nahI mila sakegI-thor3I hI avaziSTa raha gaI haiN| vyavasthApaka 'anekAnta' Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-zAsana aura usakA mahattva [le0-50 darabArIlAla jaina, nyAyAcArya ] antima tIrthakara bhagavAn vIrane aAjame 2468 varSa pradhAnI prasiddha jaina AcArya the aura jo Ajase lagabhaga pUrva bihAra prAntake vipulAcala parvatapara sthita hokara 1600 varSa pUrva ho cuke haiM, bhagavAn mahAvIra aura unake zrAvaNa kRSNA pratipadAkI puNyavelAmeM, jaba sUryakA udaya zAsanakI khUba parIkSA evaM jAMca kI hai-'yuktimavacana' prAcIse ho rahA thA, saMsArake saMtapta prANiyoMke saMtApako dUra athavA 'yuktizAstrAvirodhivacana' aura 'nirdoSatA' kI kasauTI kara unheM paramazAnti pradAna karane vAlA dharmopadeza diyA para unheM aura unake zAsanako khUba kasA hai| jaba unakI thaa| unake dharmopadezakA yaha prathama dina thaa| isake bAda parIkSAme bhagavAn mahAvara aura unakA zAsana sauTaMcI bhI lagAtAra unhoMne tIsa varSa taka aneka deza-dezAntaroMme svarNakI taraha ThIka sAbita haye tabhI unheM apanAyA hai, vihAra karake pathabhraSToko satpathakA pradarzana kagayA thA, unheM itanA hI nahIM kintu bhagavAna vIra aura unake zAsanakI sanmArga para lagAyA thaa| usa samaya jo mahAn prajJAna- parIkSA karaneke liye anya parIkSakoM tathA vicArakoMko tama marvatra phailA huA thA, use apane amRta-maya upadezoM dhAmantrita kiyA hai-nippakSa vicArake liye khulA caileja dvArA dUra kiyA thA, logoMkI bhUloko apanI divya vANIne diyA hai| samantabhad svAmIke aise kucha parIkSA-vAkya thoDe batAkara unheM tattvapatha grahaNa karAyA thA, samyakadRSTi banAyA se UhApoha ke sAtha nIce sAnuvAda diye jAte haiN:thaa| unake upadeza hamezA dayA evaM ahiMsAse zrota-prota dvaagmnbhoyaancaamraadivibhuutyH| huA karate the| yahI kAraNa thA ki usa samayakI hiMsAmaya mAyAvipi dRzyante nAtastvamasi no mahAna // 2 // sthiti ahiMsA pariNata hogaI thI aura yahI vajaha thI -AptamImAMsA ki indrabhUti jaise kaTTara vaidika brAhmaNa vidvAn bhI, jinheM 'he vIra devoMkA pAnA, AkAzame calanA, camara, bAdako bhagavAn vIrake upadezoMke saMkalanakartA-mugthya gaNa- chatra, siMhAsana prAdi vibhUtiyoMkA honA to mAyAviyoMdhara takake padakA gaurava prApta huA hai, unake upAzrayame indrajAliyoM meM bhI dekhA jAtA hai, isa vajahase zrApa hamAre Aye aura antame unhoMne muktiko prApta kiyA / isa mahAn-pUjya nahIM ho skte| aura na ina bAtoMme ApakI taraha bhagavAn vIrane apane avaziSTa tIsa varSake jIvana meM saMkhyA- koI mahattA yA baDAI hai| tIta prANiyoMkA uddhAra kiyA hai aura jagatako parama hita- samantabhadra svAmIne aise aneka parIkSA-vAkyoM dvArA kAraka sacce dharmakA upadeza diyA hai| vIrakA yaha saba divya unakI aura unake zAsanakI parIkSA kI hai, jinakA kathana upadeza hI 'vIrazAsana' yA 'vIranIrtha' hai aura isa tIrthako sUtrarUpaye zrApta-mImAMsA diyA huA hai| parIkSA karaneke calAne-pravRtta karaneke kAraNa hI ve 'tIrthakara' kahe jAte haiN| bAda unheM uname mahattAyI jo bAta milI hai aura jisake vartamAname unhIMkA zAsana tIrtha cala rahA hai, parantu vIra-zAsana kAraNa bhagavAn vIrako 'mahAn' tathA unake zAsanako kyA hai ? usake mahattvapUrNa sidvAnta kaunase haiM ? aura usa 'advitIya' mAnA hai, ve ye hai:meM kyA-kyA ullekhanIya vizeSatAyeM haiM ? ina bAtoMse bahata tvaM zuddhi zaktayorudayasya kASThAM, kama sajjana avagata haiM / astu, yahAM inhI bAtoMpara saMkSepameM tulAvyatItAM jina shaantiruupaaN| kucha vicAra kiyA jAtA hai| AzA hai pAThakoMko yaha raci- avApitha brahmapathasya netA kara aura kucha lAbhaprada z2arUra hogaa| mahAnitIyatpratiyakta miishaaH|| (yukta yanuzAmana) samantabhadra svAmIne, jo mahAn tArkika evaM parIkSA- * dekho yuktayanuzAsana kA063 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] vIra zAsana aura usakA mahatva 186 he jina ! Apane zuddhike-jJAnAvaraNa darzanAvaraNa karma unakA abhAya nahIM hotA / kintu evAntavAdiyoMkA Agamake kSayase utpanna prAtmIya jJAna-darzanake-tathA zaktike- vAkya athavA zAsana paraspara nirapekSa honese saba dharmoM vIryAntarAya karmake kSayame utpanna prAnmabalake-parama prakarSa vAlA nahIM hai unake yahAM dharmome parasparameM apekSA na ko prApta kiyA hai-zrApa anannadarzana, anantajJAna aura honese dUsare dharmoMkA abhAva hojAtA hai aura unake zrabhAva anantavIyake dhanI hue haiM--pAtha hI anupama evaM ho jAne para usa avinAbhAvI abhipretadharmakA bhI abhAva aparimeya zAntirUpatAko--anantasukhako-bhI prApta kara ho jAtA hai| isa taraha ekAntame na vAcyatatva hI banatA hai liyA hai, isIye zrApa 'brahmapatha' ke--mokSamArgake--netA haiM aura na vAcakatatva hii| aura isaliye he vIra jinendra ! aura isIlie Apa mahAn haiM--pUjya haiN| aisA hama parasparakI apekSA rakhane ke kAraNa-anekAntamaya honeke kahane-siddha karane ke lie samartha haiN|' kAraNa-zrApakA hI tIrtha-zAsana sampUrNa zrApadAnoMkA aMta __samantabhadra vIrazAsanako advitIya batalAte hue karane vAlA hai aura svaya niraMta hai-aMtarahita avinAzI likhate haiM: hai tathA sarvodayarUpa hai--samasta abhyudayoM - aAtmika dayA-dama-tyAga-samAdhi-niSTaM aura bhArataka vibhUtiyoMkA kAraNa hai| tathA sarva prANiyoM ke nayapramANaprakRtAJjamArthama / abhyudaya-abhyugthAnakA hetu hai| samantabhadrake ina vAkyoMme adhRSyamanyairavileH pravAde yaha bhale prakAra spaSTa ho jAtA hai ki vastunaH 'vIra jina tvadIyaM matamadvitIyama // (yuktacanuzAsana) zAsana' hI sarvodaya tIrtha kahalAne ke yogya hai| usame ve he vIra jina ' ApakA mata-zAsana naya aura pramANoke vizeSatAya evaM mahattAye haiM jo aAja vizvake liye dvArA vastutattvako bilkula spaSTa karane vAlA hai aura anya vIrazAsanakI dena kahI jAtI haiM yA kahI jA sakatI haiN| samasta ekAntavAdiyoMse vAdhya hai - akhaDanIya hai, sAtha ve vizeSatAye kucha nimna prakAra haiMmeM dayA ahiMsA, dama-indriyanigraharUpasaMyama, tyAga-dAna 1 ahiMsAvAda, 2 sAmyavAda, 3 syAdvAda aura athavA samasta parigrahakA parityAga aura samAdhi-prazasta 4 karmavAda / inake alAvA vIrazAsaname aura bhI vAda haiMdhyAna ina cAroMkI tatparatAko liye huye hai, isalie vaha zrA'mavAda, jJAnavAda, cAritrabATa, darzanavAda, pramANavAda, 'advitIya hai| nayavAda, parigrahaparimANavAda, prameyavAda Adi, kintu dayAke binA dama-saMyama nahIM bana sakatA aura saMyamake una sabakA ullikhita cAra vAdoM meM hI prAyaH antarbhAva hojAtA binA gyAga nahI aura tyAgake binA samAdhi-prazasta dhyAna hai| pramANavAda aura nayavAda ye jJAnavAdake hI nAmAntara haiM nahIM ho sakatA, imIse vIrazAsanameM dayA-himAko pradhAna aura inakA tathA prameyavAdakA syAdvAdake sAtha sambandha sthAna prApta hai| 'cIra-zAsana' kI isa mahattAko batalAneke bAda honeye syAdvAdameM, aura bAkIkA ahiMsAvAda tathA sAmyavAdame samantabhadga use 'sarvodayatIrtha' bhI batalAte hue likhate haiM antarbhAva ho jAtA hai| sarvAntavattadguNamukhyakalpaM -ahisAvAda-'svayaM jiyo aura jIne do' kI sarvAntazanyaM ca mitho'npekssm|| zikSA bhagavAna mahAvIrane isa ahiMsAvAda dvArA dI thii| sarvApadAmantakaraM nirantama jo parama aAmA, paramabrahma, paramamustrI honA cAhatA hai use sarvAdayaM tIthamidaM tavaiva // AisAkA upAsanA karanA cAhiya-upa apana samAna hA -yukta yanuzAsana sabako dekhanA cAhiye-apanA ahiMsaka zrAcaraNa banAnA hai vIra ! zrApakA tIrtha-zAsana athavA paramAgama- cAhiye / manuSyameM jaba taka hiMsaka vRtti rahatI hai taba taka dvAdazAgata-samasta dharmoM vAlA hai aura mukhya, gauNakI AtmaguNoMkA vikAsa nahIM ho pAtA-vaha duHkhI, azAnta apekSA karake samastadharmokI vyavasthAse yukta hai-- eka dharmake banA rahatA hai| ahiMsakakA jIvamAtra mitra bana jAtA haipradhAna hone para anya bAkI dharma gauNa mAtra ho jAte haiM- sarva vairakA tyAga karake jAtivirodhI jIva bhI usake upA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anekAnta [ 5 huA calegA, dina-mita vacana bolegA jyAdA bakabAda nahIM kregaa| garaz2a yaha ki jainasA apanI tamAma pravRtti sAvadhAnIse karatA hai yaha saba ahiMsA ke liye hiMsA kI upAsanA ke liye 'paramabrahmako prApta karane ke liye ' ' ahiMsA bhUtAnAM jagata viditaM brahmaparamaM' isa samantabhadroka 1 ko hAsila karane ke liye| isa taraha jainasAdhu apane jIvanako pUrNa zrahisAmaya banAtA huA, zrahiMsAkI sAdhanA karatA huA, jIvanako ahiMsAjanya anupama zAMti pradAna karatA huA, vikArI puGgalame apanA nAtA toDatA huA, karmabandhana kATatA huA cahiyAne hI paramajhameM TIzAzvatAnandameM DI- nima hojAtA hai-- jIna hojAtA haisadA ke liye hamezA ke liye natakAla ke liye phira use saMsArakA cakkara nahIM lagAnA pdd'taa| yaha ajara, amara, vyavinAzI hojAtA hai| siddha eva kRkRya bana jAtA hai yaha saba ahiMzAke dvArA hI zAna niyaad-| vIra-zAsanakI jaDa - zradhAra ra vikAsa ahiMsA hI hai / vartamAname hamArA jainamAja isa ahiMsA-taba ko kucha bhUla yA gayA hai isI liye jainetara loga usake vAhyAcArako dekhakara jainI zrahiMsA' 'vIra zrahiMsA para kAyaratAkA kalaMka maDhate huye pAye jAte haiN| kyA hI acchA ho, jainI loga apane vyavahAraye cahiMsAko vyAvahArika dharma banAye rakhaneme sacce prathama 'jainI' baneM, zrAtmabala puSTa kareM, sAhasI, bIra baneM jitendriya hove unakI ahiMsA keva civaTI - khaTamala, je yAdi kI rakSA taka hI sImita na ho, jisase dUsare loga hamAre dambhapUrNa vyavahAra-nirA ahiMsA ke vyavahArako dekhakara vIra prabhukI mahatI dena ahiMsApara kalaMka na maDha sake 1 1 meM Apasa meM hilamila jAte haiN| krodha dambha, dveSa garva lobha Adi ye saba hiMsAkI vRtiyAM hai ye sacce hiMsaka ke pAsa nahIM phaTakatI haiM ahiMsako kamI bhaya nahIM hotA, yaha nirbhIkatA ke sAtha upasthita paristhitikA sAmanA karatA hai, kAyaratA kabhI palAyana nahIM krtaa| ahiMsA kAyakA dharma nahI hai vaha to vIroMkA dharma hai / kAyaratA kA hiMsAke sAtha aura vIratAkA ahiMsAke sAtha sambandha Shou 1 zArIrika balakA nAma vIratA nahI, AtmabalakA nAma vIratA hai / jisakA jitanA adhika zrAtmabala vikasita hogA vaha utanA hI adhika vIra aura ahiMsaka hogA / zArIrika bala kadAcita hI saphala hotA dekhA gayA hai. lekina sUkhI haDDiyoM vAlA bhI Abhavala hamezA vijayI aura amogha rahA hai / zrataH zrahisA para kAyaratAkA lAMchana lagAnA nirAdhAra hai| bhagavAn mahAvara ne vaha ahisA do prakArako varNita kI hai- 1 gRhasthakI zrahiMsA, 2 sAdhukI hiMsA / (1) gRhastha cahiyA gRhastha cAra taraha kI hiMsAthIArambhI, udyogI, virodhI aura saMkalpImeM kevala saMkalpI hiMsAkA tyAgI hotA hai, bAphIkI tIna sarahakI tIna tarahako hiMsAkA lAgI vaha nahIM hotA / isakA matalaba yaha nahIM hai ki vaha ina tIna tarahakI hiMsAoM meM sAvadhAna bana kara pravRtta rahatA hai / nahIM, AtmarakSA, jIvananirvAha yAdike liye jitanI anivArya hiMsA hogI vaha use karanI par3atI hai, phira bhI vaha apanI pravRtti hamezA sAvadhAnI se kregaa| usakA vyavahAra hamezA naitika hogaa| yahI gRhasthadharma hai, anya kriyAe~ zrAcaraNa to isIke pAlanake dRSTivindu haiM / 2- sAdhu hiMsA--saba prakArakI hiMsAoMke syAgameM se udaya hotI hai, usakI zrahiMsAmeM koI vikalpa nahIM hotA / vaha apane jIvanako suvarNake samAna nirmala banAneke liye upadrava, upasargoM ko sahanazIlatA ke sAtha mahana karatA hai| nindA karane vAloMpara rUTa nahIM hotA aura stuti karane bAloMpara prasanna nahIM hotA / vaha saba para sAmyavRtti rakhatA hai| apane ko pUrNasAvadhAna rakhatA hai| tAmasI aura rAjasI vRttiyoMse apane Apako bacAye rakhatA hai| mArga calegA to cAra kadama z2amIna dekhakara calegA, jIva-jantuoM ko bacAtA -- - 2 sAmyavAda -- yaha ahiMsAkA hI avAntara siddhAnta hai, lekina isa siddhAntakI hamAre jIvana meM zrahiMsAkI hI bhA~ti apanAye jAnekI AvazyakatA honese 'zrahiMsAvAda' ke samakakSa isakI gaNanA karanA upayukta hai; kyoMki bhagavAn vIrake zAsanameM sabake sAtha sAmya-bhAva- sadbhAvanA ke sAtha vyavahAra karanekA upadeza hai, anucita rAga aura dveSa kA tyAganA, dUsaroke sAtha anyAya tathA atyAcArakA bartAva nahIM karanA; nyAyapUrvaka hI apanI jIvikA sampAdita karanA, dUsaroMke adhikAroMko rUpa nahIM karanA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] dUsaroMkI AjIvikA para nukasAna nahIM pahu~cAnA, unako apane jaisA svatantra aura sukhI rahanekA adhikArI samajhakara unake sAtha 'vasudhaiva kuTumbakam' yathAyogya bhAIcAre kA vyavahAra karanA, unake utkarSameM sahAyaka honA, unakA kabhI apakarSa nahI socanA, jIvanopayogI sAmagrIko svayaM ucita aura zrAvazyaka rakhanA aura dUsaroMko rakhane denA saMgrahAnekI vRttikA parityAga karanA hI 'sAmyavAda' kA lakSya hai-- sAmyavAdakI zikSAkA mukhya uddezya hai / yadi Aja vizvame vIraprabhukI yaha sAmyavAda kI zikSA prasRta ho jAye to sArA vizva sukhI aura zAMtipUrNa hojAya / prApta 1 3 syAdvAda athavA zranekAntavAda - isako janma denekA mahAn zreya vIrazAsanako hI hai / pratyeka vastuke khare aura khoTekI anekAnta dRSTi- syAdvAda kI kasoTIpara hI kI jAtI hai| caki vastu svayaM anekAntAtmaka hai usako vaisA mAnanemeM hI vastutazva kI vyavasthA hotI hai / syAdvAda ke prabhAvase vastuke svarUpa nirNaya meM pUrA 2 prakAza hotA hai aura sakala durnayo evaM mithyA ekAntoMkA aMta ho jAtA hai tathA samanyayakA eka mahAnatama prazasta mArga mila jAtA hai| kucha jainetara vicArakoMne syAdvAdako ThIka taraha se nahI smjhaa| isIse unhoMne syAdvAda ke khaMDana ke liye kucha duSaNa diye haiN| zaMkarAcArya ekasminhArA eka jagaha do virodhI dharma nahI bana sakate haiN| yaha kahakara syAdvAda meM virodha dUSaNa diyA hai| dinhI vidvAnone ise saMzayavAda, chalavAda kaha diyA hai, kintu vicAranepara usame isa prakArake koI bhI dUSaNa nahI Ate haiM / syAdvAda kA prayojana hai yathAvata vastutatvakA jJAna karAnA, usakI ThIka tarahame vyavasthA karanA, saba orase dekhanA aura syAdvAdakA artha hai kyaMcinavAda rahiyAda apekSavAda, sarvathA ekAntakA tyAga, bhinna bhinna pahaluome svarUpa kA nirUpaNa, mukhya aura mIrAkI dRSTiye padArthakA vicAra syAdvAda me jo sthAna zabda hai usakA artha hI yahI hai ki kisI eka apekSA--saba prakAra se nahIM - eka dRSTime-- hai / + dekhA grAptabhImAsA kA0 104 dekho namImAsA kA0 103 vIrazAsana aura usakA mahattva " 161 'syAt' zabdakA artha 'zAyada nahI hai jaisA ki 'bhAratIya darzanazAstrakA itihAsa' ke lekhaka vidvAn ne bhI samajhA hai| ve apanI isa pustakame likhate haiM ki "syAdvAdakA vAdhyArtha hai 'zAyadavAda' aMgrejImeM ise 'probebilz2ima' kaha sakate haiN| apane atiraMjita rUpase svAhA saMdehavAdakA bhAI hai|" isapara aura cAge pIche ke jainadarzana sambandhI unake nibandha para AlocanAtmaka svataMtra lekha hI likhA jAnA yogya hai / yahAM to kevala svAdvAdako 'saMvAda' kA bhAI samajhane ke vicArakA ciMtana kiyA jaaygaa| ukta lekhaka yadi kisI jaina vidvAnase 'syAdvAda' ke 'syAta' zabda ke arthako nibandha likhane ke pahile avagata kara lete to itanI sthUla galatI una jaiyabharatIyadarzanazAstrakA apanekI adhikArI vijJAna samajhane vAloMse na hotI / jainavicArakoMne sthAna' zabdakA artha jo maiM Upara kara zrAyA hai, vaha batAyA hai| devarAja vyakti meM aneka sambandha vidyamAna hai-- kisIkA mAmA hai to kisI kA bhAnajA, kisIkA pitA hai to kisIkA putra, isa taraha usase kaI sambandha maujUda haiM mAmA apane bhAnajekI apekSA pitA apane putrakI apekSA bhAnajA apane mAmAkI apekSA, putra apane pitAkI apekSA hai; isa prakAra devarAjameM pitRtva, putrava, mAtulatva svastrIyatva zrAdi dharma nizcita rUpa hI hai--saMdigdha nahIM haiM aura ve hara samaya vidyamAna haiM / 'pitA' kahe jAneke samaya putrapanA unamese bhAga nahI jAtA hai-- sirpha gauNa hokara rahatA hai / isI taraha jaba una kA bhAnajA unheM 'mAmA-mAmA' kahatA hai usa samaya ve apane mAmAkI apekSA bhAnaje nahI miTa jAte' usa samaya bhAnajA * panA unameM gauNamAtra hokara rahatA hai / syAdvAda isa taraha se vastudharmokI gunthiyoMko sulajhAtA hai unakA yathAvata nizcaya karAtA hai| -- svadravya, kSetra, kAla bhAvakI apekSAse hI vastu 'mata' astitvavAna hai aura paradravya kSetra, kAla, bhAvakI apekSA hI vastu 'sat' - nAstitvavAna hai zrAdi sAta bhaTThoM dvArA grahaNa karane yogya aura choDane yogya ( gauNa kara dene yogya) padArthokA syAdvAda hastAmalakavat nirNaya karA detA hai| sadeha yA bhramako vaha paidA nahIM * dekhA, bhAratIya darzanazAstrakA itihAsa' pR0 125 dekho grAptamImAsA kA0 15 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 zranekAnta karatA hai| balki syAdvAdakA zrAzraya liye binA vastutazva kA yathAtathya nirNaya ho hI nahIM sakatA hai / ataH syAdvAda ko saMdehavAda samajhanA nitAMta zrasAdhAraNa bhUla hai / bhinna do apekSAzrame virodhI sarIkhe dIkha rahe (virodhI nahIM) do dharmo ke eka jagaha rahanemeM kucha bhI virodha nahIM hai / jahA pustaka apanI apekSA zrastisvadharma vAlI hai vahAM anya padArthoM kI apekSA nAstitva dharmavAlI bhI hai, para nahIM ho sakatA niSedhake binA svasvarUpAstiya prati hai / zruta: yaha spaSTa hai ki syAdvAda meM na virodha hai aura na anya koI dUSaNa, vaha to vastunirNayakA - tatvajJAnakA zradvitIya zramogha zastra hai, sabala sAdhana hai / vastu cUMki aneka dharmAtmaka hai aura usakA vyavasthApaka syAdvAda hai isaliye syAdvAdako hI anekAntavAda bhI kahate haiN| kintu 'anekAnta' aura 'syAdvAda meM vAcya-vAcakasaMbaMdha hai / [ varSa 5 / karmabaMdha karatA hai ina sabhI bAtoM kA ciMtana kiyA gayA hai| karmavAda hame zikSA milatI hai ki hama svayaM jaise uDa sakate haiM aura svayaM hI nIce gira sakate haiM / 1 4] karmavAda hai hai usakA jIvake sAtha anAdikAsika sambandha hai kI baha hI jIva parAdhIna aura sukhadukhakA anubhava kartA hai| karmase zraneka paryAyoMko dhAraNa karake caturgati saMsAra meM ghUmatA hai / kabhI UMcA bana jAtA hai to kabhI nIcA, daridra hotA hai to kabhI zramIra, mUrkha hotA hai to kabhI vidvAn aMdhA hotA hai to kabhI bahirA, laMgar3A hotA hai to kabhI bInA, isa taraha zubhAzubha karmoM kI badaulata duniyAke raMgamaMca para naTakI taraha aneka bheSIko dhAraNa karatA hai-- zranaginata paryAyoM meM upajatA aura maratA hai| yaha saba karma kI biDambanA karma kI prapaJcanA hai| vIrazAsaname karmake mUla aura uttarabheda aura unake bhI bhedakA bahuta hI sundara, sUkSma, vizada vivecana kiyA gayA hai| baMdha, baMdhaka, bandhya aura bandhanIya tatvoM para "harA vicAra kiyA gayA hai| jIva kaise aura kaba zAsana jIvAdi sAta tatvoM, samyakadarzana, samyajJAna sampAtirUpa mohamArga aura pramANa, naya, nikSepa zrAdi upAyatatvoM kA bhI bahuta hI sambaddha evaM saMgata, vizada vyAkhyAna kiyA gayA hai| pramANake do bheda karake unhIMmeM anya saba pramANoM ke antarbhAvakI vibhAvanA kitane sundara evaM yuktipUrNa DhaMga kI gaI hai| vaha eka niSpakSa vicAraka ko AkarSita kiye binA nahI rahatI hai / nayavAda to jainadarzanakI zranyatama mahatvapUrNa daina hai / castuke zrazajJAnako nava kahate haiM ye nae aneka haiM, vastuke bhinna bhinna aMzoMko grahaNa karane vAle naya hI haiN| jJAtAkI hamezA pramANa- dRSTi nahIM rahatI hai kabhI usakA vastuke kisI gvAma dharmako hI jAnanekA abhiprAya hotA hai usa samaya usakI naya-dRSTi hotI hai aura isIliye jAtA miyAM bhI darzana naya mAnA hai| cUMki vaktAko vacana pravRtti bhI kramazaH hotI hai -- vacanAdvArA vaha eka eka aMzakA hI prativacana kara sakatA hai isaliye baktAke vacana vyavahArako bhI jainadarzana meM 'naya' mAnA hai / zrataeva jJAnAtmaka aura vacanAtmakarUpa se athavA jJAnanaya aura zabdanayake bhedase naya varNita haiM / isa taraha vIrazAsana adhika vaijJAnika evaM tAttvika hai / usake ahiMsA, spAhAra jaise pazyatriya siddhAntoM usakI upayogitA evaM AvazyakatA bhI adhika bar3ha jAtI hai| vIrazAsana ke anuyAyI hama jainoMkA parama kartavya hai ki bhagavAn vIrake dvArA upadezita unake 'sarvodaya tIrtha' ko vizva meM camakRta kareM aura unake pavitra siddhAntokA hama svayaM ThIka taraha pAlana kareM tathA dUsaroMko pAlana karAve, aura unake zAsanakA prasAra kreN| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa-saMskRti aura bhASA [ lagbaka-50 mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya ] zramaNa-saMskRtikA AdhAra bha0 pArzvanAthake jamAnese kahate haiN| aura unakA yaha spaSTa hama bhAratIya saMskRtiyoMko mukhyarUpase tIna sthUla mata hai ki ahisA, jo zramaNa saMskRtikA mUla prAdhAra hai, bhAgoM meM bA~Ta sakate haiM / pahilA vibhAga to vaha jisameM veda pArzvanAthake samayaye prAvibhUta huI hai| jainiyoMkI ahisA. ko pramANa mAnane vAloM kA varga aAtA hai, jise hama 'caidika- jisame manuSyoMke sAtha hI sAtha pazu-pakSI, yahAM taka ki saMskRti' kaheMge / yahA~ yaha vicAra prastuta nahIM hai ki veda vRkSa zrAdi udvija jantuoMke saMrakSaNa para paryApta bhAra diyA Izvarane banAyA hai athavA yaha svayaM siddha apauruSeya hai; gayA hai, bahuta purAnI hai| isakA eka itihAmpa-purANa-siddha kintu dharmake viSayame vedakA nirbAdha adhikAra mAnanA hI udAharaNa yaha hai ki bha0 neminAthane, jo jainiyoMke 22ve isa saMskRtikI asAdhAraNa vizeSatA hai| dUsare vibhAgame tIrthakara the tathA karmavIra kRSNake cacere bhAI the, apanI vedakI pramANatAkA khaMDana karaneke mAtha hI sAtha paraloka baganameM pAe hue kSatriyakumAroke bhojana ke lie hone vAle aAmA zrAdi atIndriya padArthokI sattAkA lopa karane vAle pazuvadhakI zrAzakAse vivAha hI nahIM karAyA thaa| aura ve bhautika jIvanavAdI cArvAka tathA tattvopaplavavAdI pAte haiN| pazuoMko muna kara yogasAdhana karane giranAra parvatapara cale ye loga vaidika-agnihotra zrAdi kriyAkANDoko hijokI gaye the| astu / zrAjIvikAke sAdhanase adhika kucha nahIM mAnate / ise hama zramaNa-saMskRti aura vaidikasaMskRnikA mahattvakA matabheda pANinIyakI paribhASAke anusAra 'nAstikasaskRni'yA bhautika- yaha thA ki dharma tathA dharmake sAdhanoke viSayame vedako saMskRti' kaha sakate haiN| tIsarI saMskRti vaha hai jo loka AkhirI pramANa mAnanA yA apane sAkSAtkAra-anubhavako ? paraloka, bhRtIse bhinna svatantra jIvanatatva, nirvAgga zrAdi vaidika saMskRtikA spaSTa mata thA ki dharma aura usake niyamoM atIndriya padArthoko svIkAra karake bhI vedakI pramANatAkA tathA kA sAkSAkAra yA anubhava kisI bhI prANIko nahI ho vaidika yAjJika kriyAkANDokA tAttvika aura vyAvahArika sakatA / dharmake viSayameM to jo vedame ligkhA gayA hai vahI virodha karatI hai| yaha tIsarI saskRti hai 'shrmnn-sskRti'| antima satya hai| aura isI zrAdhArase vaidika yajJokA, isameM jaina aura bauddha, samAnarUpase sammilita haiN| yadyapi jinama gomedha, azvamedha aura naramedha jaise atihimaka yajJa jaina-saskRti RSabhadevake samayase yA usase bhI pUrvase barA- bhI zAmila the, vedake vacanoMye pracAra kiyA jAtA thaa| bara calI AtI hai aisI jaina zAstrokI mAnyatA hai aura bauddha. inake matase koI bhI manuSya pUrNajJAnI aura vItarAgI nahI granthoM meM bauddhasaMskRtiko bhI isI taraha anAdi svIkAra ho sakatA, atIndriya dharma Adi padArthoMkA mAtAkAra kiyA gayA hai para hama yahA para jainasaMskRtikA bha0 mahAvIra kisI bhI maharSiko nahIM ho sakatA / ataH dharma Adi ke samayame tathA bauddhasaMskRtikA bha0buddhake samayame hI atIndriya padArthokI vyavasthAke lie vedakI AjJA antima vicAra kreNge| ina saMskRtiyoMkA jo kucha rUpa zrAja jaina hai| isI prAzayaye vAdarAyaNa sAbara zrAdi RSiyoMne vAGmaya yA bauddha piTakoMmeM milatA hai usakA sIdhA srota likhA hai ki-"codanAlakSaNo'rthaH dharmaH" "dharme codanaiva mahAvIra aura kuddhase nikalatA hai| bha. mahAvIrake 250 pramANam" arthAt vedapraNIna hI dharma hai, tathA dharmameM veda varSa pahale jainiyoke 23veM tIthaMkara bha. pArzvanAtha hue the| hI pramANa haiN| usameM tarkakI koI zrAvazyakatA nahIM hai| prAcArya dharmAnanda kosAmbI zramaNa saMskRtikA Adisrota "tarkApratiSThAnAn" yaha brahmasUtra tarkakI apratiSThA spaSTa zabdoM Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anekAna meghoSita kara rahA hai| vedako bhI bhI inheM isIliye mAnanA par3A ki ye puruSake antima jJAnavikAsa aura bIta rAgatAko asambhava hI mAnate haiN| parantu zramaNa-saMskRti isa vedakI duhAI dekara dharma ke nAma para hone vAle hiMsAkANDa tathA anya aise hI kriyAkADoMse Uba rahI thii| ise manuSyakI buddhi para vedakA tAlA lagAnA zrasahya ho uThA / vaha isa vaidika yAjJika hiMsAkA na kevala vyAvahArika hI virodha karanA cAhatI thI kintu use isakA tAttvika virodha karanA bhI iSTa thA / isIlie zramaNasaMskRtike sandezavAhaka mahAvIra aura buddha ne dharmake viSaya meM vedAzAkA virodha kiyA aura batAyA ki manuSya apanI sAdhanAke dvArA dharmakA aura dharmake niyamoM kA sAkSAtkAra kara sakatA hai| dezakAla zrAdikI paristhiti ke anusAra apane anubhavake zrAdhAra para unameM hera-phera kara sakatA hai| amuka vedame aisA likhA hai isIliye apane anubhavakI hatyA nahI kI jA sktii| manuSya apanI sAdhanAse apane jJAnakA carama vikAsa kara sakatA hai aura usase dharma jaise zratIndriya padArthokA sAkSAtkAra kara sakatA hai / vaha pUrNa vItarAgI bhI ho sakatA hai| isIlie mahAvIra aura buddhane prathama hI apanI tapaHsAdhanA se kaivalya yA bodhiko prApta kiyaa| pIche apane dvArA anubhUta dharmamArgako janatA hisake lie prakAzita kiyaa| unhoMne spaSTa zabdoM me kahA ki "parIkSya bhikSavo grAhyaM madvaco natvAdarAt" arthAt-mi hamAre prati Adara aura adAkA bhAva honeke kAraNa hI hamAre vacanoMko zrakha mUMdakara nahIM mAnanA, kintu unakI bandI taraha parIkSA karake hI unheM grahaNa krnaa| isa taraha jahAM vaidika saMskRtivedA prAdhAnya thA vahAM zramaNa-saMskRtine dharma aura usake niyamoM ke viSayame manuSyake anubhavako pradhAna mAnA / isa saMskRti me 'bAbAcA pramANAm' jaise andhazraddhAko bar3hAne vAle niyamoM kA sakhta virodha kiyA gayA aura batAyA gayA ki pratyeka manuSya apanI sAdhanAse apanA itanA vikAsa kara sakatA hai ki use dharmakA sAkSAtkAra bhI ho sakatA hai / ina saMskRtiyo maulika matabheda IsAkI sAtavI zatAbdIke vi bhaTTakumArila aura dharmakIrtike vAkyoM meM [ varSa 5 atyanta spaSTatAse uttara AyA haivaidika vidvAn kumArila kahate haiM kima jo sarvazatA kA niSedha kara rahe haiM usakA tAtparya yaha hai ki koI bhI manuSya dharmajJa nahI ho sakatA / dharmameM to veda hI antima pramANa hai / dharmake atirikta yadi vaha saMsArake anya samasta kIr3e makauDe zrAdi padArthoMko jAnanA cAhatA hai to khuzIse jAne, para dharmameM to vedako hI pramANa mAnanA hogA, vaha dharmakA mAtrAt anubhava nahI kara sakatA / zramaNa vidvAn dharmakIti ThIka isase viparIta kahate haiM ki manuSya saMsAra ke samasta padArtho ko jAnatA hai yA nahI yaha koI mahattvakI bAta nahIM hai| hame to yaha siddha karanA hai ki vaha apane iSTa tatva-dharma kA sAkSAtkAra kara sakatA hai yA nahIM ? duniyAbhara ke kIr3e-makaur3e zrAdiko saMkhyAke jJAnakA bhalA jIvanameM kyA upayoga ho sakatA hai ? hame to yaha dekhanA hai ki vaha apane anuSya dharmakA sAkSAta anubhava kara rahA hai yA nahI ? usakA dharma anubhava ke AdhAra hI nikalanA caahie| vaha dravya-kSetra kAla-bhAva kI paristhiti ke anusAra zrAtmasaMzodhanake niyamoko svayaM sAkSAtkAra kara sakatA hai / ataH hama to manuSyako dharmajJa banAnA cAhate haiM / dharma jaisI jIvanakI mahattvapUrNa vastuko vedake supurda nahI kiyA jA sakatA / zrAdi / yahI kAraNa hai ki bhramaNasaMskRtike ane apane jIvana uttare hue apane dvArA anubhUta zrAtmazodhana ke niyamoMkA janatAko upadeza diyA hai| unhone hiMsA zrAdi tatvoMko kisI pustakame nahI par3hA kintu apane jIvaname pddh'aa| inakA jIvana ahisA itanA tAdAtmya ho gayA thA ki inheM cirakAlIna vaidika paramparAkA spaSTa virodha karanA pdd'aa| usa samaya inhe nAstika kahA gayA aura na jAne kyA 2 inake sAtha vyavahAra huA / zrastu / aba maiM isa saMkSipta bhUmikA ke bAda bhASAke prazna para zramaNa saMskRtikA dRSTikoNa upasthita karatA hai| 1 "dharmajatvaniSedhastu kevalo'tropayujyate / samAnastu puruSaH kena vAryate // " (tasaMgraha meM una 2 "sarva pazyatu vA mA vA tattvamiSTa N tu pazyatu / kITa saMkhyAparijJAnaM tasya naH kvopayujyate // tasmAdanuSThayagataM jJAnamasya vicAryatAm // " (pramANavArtika) Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] zramaNa-saMskRti aura bhASA bhApASTi "tasmAdeSA saMskRtA vAgudyata" isaliye saMskRta vANI zramaNasaMskRtike agradUta mahAvIra aura buddhane jima bolanI cAhiye, yaha likhakara saMskRta bhASAko hI sAdhu. samaya magadhabhUmiko apane puNyajanmase pUta kiyA thA usa zabdavAlI kahA hai / pAta jala mahAbhASya " zAbarabhASya" samaya na kevala vahAM yajJahiMsAmUlaka kriyAkANDoMkA hI vAkyapadIya zrAdime spaSTa likhA hai ki-gI Adi saMskRta pracAra thA, kintu bhASAke viSayameM bhI vicitra rUDhi pracalita zabda hI sAdhu haiM nathA gauzabdake gAvI gauNI gotA gopothii| yAjJika dvija vaidika maMtroMke svarasAdhanapUrvaka pATha kara talikA Adi prAkRtarUpa apabhraMza haiM, asAdhu haiM, nyAkaraNa lene mAnase dharma mAnate the, kyoMki usa samaya vaidika maMtroM se siddha na hone ke kAraNa duSTazabda haiM / inakA uccAraNa kI arthaparamparA luptaprAya ho gaI thii| yAskAcArya apane bajra banakara bolane vAlekA nAza kara detA hai. zrAdi / nirukta me vaidika mantrokA spaSTa artha nahI karake mAna zabdoMke sAdhutva asAdhutvake isa duvicArane usa samaya tadviSayaka vividha mata-matAntarokA ullekha karake hI cupa dharmako mAtrazabdoke andara hI kaida kara rakhA thaa| saMskRta ho jAte haiM / isase yaha spaSTa hai ki usa samaya vaidika bhASAme kucha bhI kaha dIjiye vaha dharmavAkya ho jAtA thaa| mantrIkI artha paramparA prAyaH TUTa cukI thI aura isakA yaha uttarakAlIna brAhmaNa thAcAryoMne to yahAM taka likha diyA svAbhAvika pariNAma thA ka mAtraamuka prakArase svara- hai ki jo brAhmaNa apabhraMza zabdoMkA uccAraNa karatA hai sAdhanApUrvaka vaidika mantroke uccAraNa mAtrase dharma mAnA use prAyazcita karake zuddha honA caahiye| zabda zAstriyoMne jaay| isIliye saMskRtazabdoM meM hI vAkyazakti mAnI hai, prAkRta vaidikamantra vaidikmaMskRtame race gaye haiM / usI vaidika- aura apabhraza zabdoM meM nhii| jahAM vyavahAramai prAkRta zabdoM saMskRtakA hI vikasitarUpa laukika saMskRta hai| bhAratavarSake se arthabodha hotA hai vahI yaha ammaGgata kalpanA kI gaI ki dharmoMkA puztainI ThekA prAcIna kAlase hI dharmajIvI brAhmaNa "prAkRta zabdoMko sunakara prathama hI saMskRta zabdoMkA smaraNa vargane le rakkhA thaa| yahI kAraNa hai ki dharmajIvI bAhANa prAtA hai phira unase arthabodha hotA hai|" vargane dhArmika kAryoM ke sivAya laukika vyavahArame bhI saMskRta isa taraha jaba saskRta bolIkA yaha durabhimAna apanI bhASAke prayogako hI sAdhu aura puNya sAdhaka honekA fatavA parAkASThAko prApta ho rahA thA aura prAkata yA mAgadhI bhASA de diyaa| usa samaya magadha dezakI zrAmaphahama janabhASA ko strI, zUdra tathA janasAdhAraNakI bolI kahakara tiraskAra mAgadhI thI / mAgadhI prAkRta bhASAkA hI eka prakAra hai| kI dRSTi se dekhA jAtA thA usa samaya bhagavAn mahAvIrane prAkRta bhASAko, jo usa samayakI janasAdhAraNakI bolI thI, apanI tapa-sAdhanA karake kaivalya prApta kiyaa| isa ahiMsA dharmajIvI brAhmaNavargane mAtra anAdara aura siraskArakI dRSTi kI tejomUrtine apanA upadeza karmakANDajIvI brAhmaNavarga se hI nahIM dekhA balki usakA uracAraNa karanA taka pApa- kI taraha saskRtabhASAmeM na dekara sarvajanahitAya sarvAnta:rUpa ghoSita kiyA / isI purAne prAkRta bhASAdveSake udgAra sukhAya ardhamAgadhI bhASAme diyA / unheM kucha ine-gine pAtaJjala-mahAbhASya Adime pAye jAte haiN| bhASyakAra' saMskRtabhASiyoke sAtha bhASAvinoda nahIM karanA thA, usa likhate haiM ki "tasmAd brAhmaNena mlecchita vai nApa- divya ahiMsakakA to lakSya thA saMsArakI samasta kaSAyabhApita vai mleccho havA epa yadapazabdaH / brAhmaNako jvAlAse santapta prANiyoMko zAnti aura ahiMsAke apazabda yA mleccha zabdoMkA uccAraNa nahIM karanA caahiye| upadeza denekaa| jitane apabhraMza haiM ve saba mleccha zabda haiN| vAkyapadIya haribhadra sUrine dazavakAlika TIkAmeM eka prAcIna zloka meM eka purAnA RSivAkya pAyA jAtA hai ki "sAdhUnAM uddhata kara spaSTa likhA hai kisAdhubhistasmAd vAcyamabhyudayArthibhiH"--dharmArthI sAdhu- "bAlastrImandamUmbANAM nRNAM cAritrakAkSiNAm / puruSoMko sAdhuzabda bolanA caahiye| taittirIya saMhitA meM anugrahArtha tattvajJaiH upadeza: prAkRtaH kRtaH // " 1. paspazA zrAhika / 2. vAkyapadIya 11141 / 3.6 / 4 / 7 / 4. pspshraahnik| 5. shsh28| 6. 1 / 146 / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [vapa 5 arthAt apane cAritrakI unnate cAhane vAle bAlaka, liye, unheM zabdajAlase haTAkara dharmake prANa kI sIdhI strI tathA mUrkhase mUrkha logoMke upakAra ke liye bhagavAnakA anubhUti karAneke liye sabakI bolI ardhamAgadhIme upadeza upadeza sabakI bolI prAkRta bhASAme hotA thaa| prAcAra diyaa| dinakara meM bhI-thIbAlavAyaNathaM pAiyamuiyaM jiNavarehi" prAcArya prabhAcandra kriyAkalApakI TIkAme tathA zrutasAgara. strI aura bAlaka jaise alpajJAnayoMke samajhaneke liye jina- sUri dazanamAbhRta (gA0 35) kI TIkAme 'ardhamAgadhI'kA artha varane prAkRta bhASAmeM upadeza diyA" isa Azaya kI prAcIna likhate haiM ki "dhaM bhagavadbhApAyAM magadhadezabhASAmakam, gAthA uddhRta hai| ardhaca sarvabhASAmakam" arthAta bhagavAnakI bhASAme zrAdhe ardhamAgadhI bhASA usa samaya prAdhe magadha dezakI jana zabda to magadhadezakI bhASAke haiM tathA prAdhe sabhI bhASAoM sAdhAraNa kI bolI thii| bhagavAn mahAvIrakA vihArakSetra ke| yaha yuktisaMgata bhI hai kyoM ki magadhadezameM utpanna bhI magadhadeza, sUrapena tathA vihArake pAsa-pAsakA bhAga rahA na hone ke kAraNa bhagavAnakI mAtRbhASA mAgadhI to thI hI, hai, isaliye yaha samucita hI thA ki vahAMkI janatAkI isake sAtha hI sAtha apanI AvAja sabhI bhAra bolImeM hI bhagavAnakA upadeza ho| mahAvIrakI taraha baddhane taka pahucAnI thii| zrana' usameM usa samayakI anya sabhI bhI apane upadeza mAgadhI bhASAme hI diye haiN| isI bhApAyIke zabdokA thAnA bhI lAjimI thaa| isI lie to zrAja mahAmA gAndhIkI hindI ardhagujagatI hokara bhI mAgadhI bhApAko pAlI bhASA kahate haiM / vipiTikoMkI bhASA to mAgadhI hI hai| pAlI sNjny| to mAgadhI bhASAke hindustAnIke rUpame vikasita ho rahI hai| tripiTika vAkyokI hai| yugapradhAna zrAcArya samantabhadra zrAdine bhagavAnakI cANIko marvabhASAsvabhAva' kahA hai| yativRSabha AcArya buddhane spaSTa kahA hai ki "anujAnAmi bhikkhave bilokaprajJaptimeM likhate haiM2 ki bhagavAnakI divyavANI sakAya-niruttiyA buddhavacanaM pariyApuNitu"-bhikSazro ! 18 mahAbhASA aura 700 laghubhApAyoMye samRddha thii| anumati detA hai apanI bhASAmeM buddhavacana sIkhanekI" bhASAke ina vizeSaNAMme usakA ravarUpa sApha sApha jJAta (cullvmg)| mahAvIra aura buddhakI isa bhASA krAtiko ho jAtA hai ki vaha bhASAme kimI khAsa bhASAke zabdoMme rUDhivAdI vipravargane apane liye cunautI smjhaa| isIkA kaida nahIM thI usame to saMsArakI sabhI mahAbhApAnI aura yaha avazyambhAvI pariNAma huA ki prAkRta bhASAko nIcI laghabhASAoMke pracalita zabda vidyamAna the tabhI to unakA kI bhASA kahA gayA, nAstikoM kI bolIke nAmase pukArA upadeza saba taka pahuMcatA thaa| zrA0 hemacanda to spaSTa hI gyaa| uttarakAlameM kAlidAsa yATike nATakome strI aura use sarvabhASApariNata' kahate haiN| mere vicArame bhagavAnkI zUdvapAtroM dvArA prAkRta bhASAkA hI prayoga karAyA gayA hai| vANIkA 'nirakSarI' vizeSaNa bhI 'sarvabhApAtmaka' arthama bha. mahAvIra vizvakI vibhUti the| ve apane aura lagAyA jA sakatA hai| 'nizeSArisa akSagaNi yasyAM yA' bhavya zrotAoM ke bIca bhASAkI kalpita dIvAlako kaise rakha - sakate the| unakI dayAmaya zrAmA to prANimAtrake duHkha 1"tava vAgabhRtaM zrImatsarvabhASAsvabhAvakam |"-bRhtsvymbhuumtotr zlo066 / nyAyakumudacandra pR02 tti03| dUra karane ke liye unase tAdAtmya karanA cAhatI thI, vaha . 2'aTaramamahAbhAmA khulla yabhAsA ya sattamayasaMgvA / bhASAke isa kalpita, ahaGkArapoSaka bandhanako kaise baradAsta akabaraaNakharappayamaNNI jIvAga mayalabhASAyo / kara sakatI thii| yahI kAraNa hai ki isa ahiMsaka vibhUtine lokApavAdakI jarA bhI paravAha nahIM karake prANimAtrake edAsi bhAmAgaM tAluvadaMtoTakaNThavAvAra / parihariya ekkakAlaM bhavvajaggANaMdakarabhAsI // " hitake lie, una taka apanA pavitra sandeza pahuMcAne ke trilokaprazani gA061-62 *dekho bhikSu jagadIza kAzyA ema0 e0 likhita "pAli- 3"sarvabhASApariNatA jainI vAcamupAsmahe / " mahAvyAkaraNa" kI prastAvanA / -kAvyAnuzAsana zloka 1 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] zramaNa-saMskRti aura bhASA aimI vyutpattime nizeSa arthAt sabhI haiM akSara jisameM emA isa taraha yugapravartaka bhagavAn mahAvIrane lokApavAda artha dhvanita hotA hai jo saMbhavata: usakI sarvabhASAmakatA kI upekSA karake apane divya sandezoko sabakI bolI kA sUcana karatA hai| shrstu|| ardhamAgadhImeM hI kahA / bhASA to bhAvoMkI nyaJjanAkA __ dhanya aneka zrAcAryoMne bhagavAnakI vANIke viSayame sAdhana hai| unakI isa bhASAkrAntine jagatke prANiyoMko baDI zraddhAse aneka prakArakA vivecana kiyA hai| isa samaya apanI hI bolIme dharma samajhakara unheM apUrva zAnti dI, choTe lekhame unake vivaMcanakA avasara nahIM hai| yahA~ to isase bhASAke nAma para hone vAlI dharmakI dukAnadArI banda vaha paristhati tathA usa preraNAke bIjakA digdarzana karAnA huI / yadyapi hamArA durbhAgya hai ki bhagavAnakI usa ardhahI iSTa hai jisa preraNAne usa samayakI labdhapratiSTa bhASAke mAgadhI bhApAke punIta upadeza aAja ThIka uma rUpameM upakhilApha jabardasta bagAvata karAI aura bhagavAnakA upadeza labdha nahIM haiM / para yaha bhI kama saubhAgyakI bAta nahI hai sarvajanamukhAya sa kI bolI meM dilaayaa| ki una updeshe| mUladhArA uttarakAlIna prAcAryoM ke isa taraha jaba mahAvAra aura vuddha jaise yugAntarakArI asIma puruSArtha se hama upalabdha hai aura vaha bhagavAnke mahApu po dvArA ardhamAgadhI bhApAko tattvajJoMkI bhASA hone upadezoka mUlatatvakI yathArtha jhalaka hameM karA hI detI hai| kA sammAna milA aura vizvargaka dvArA prAkRta bhASAkA yaha bhASAkrAnti hama preraNA detI hai ki hama aAjakala kI tiraskAra bhI dhIre-dhIre kama huA tava prAkRtabhASAkI lobhApAme bhagavAnke ahiMsAmaya upadezoMko sarvajanautpatti ke viSayame kahA jAne lagA ki prAkRta bhASA to hinArtha janasAdhAraNa taka phuNcaav|| saMskRtase hI utpanna huI hai| yahI kAraNa hai ki madhyakAlIna zrAcAryAne usa samaya kI lokabhApAma grantha banAnekI paddhati cAlU rkhii| apa. nATyazAstra, prAkRtasamba, prAkRtacandrikA, Sar3abhASA bhraMza bhASA jo nirviAdarUpame aAjakI hindIkI jananI candrikA, prAkRtasagraha, trivikramakRta prAkRta vyAkaraNa zrAdi hai, janAcAryoMke sAhityabhaMDArase gauravAnvita huI hai| apasabhI prAkRta vyAkaraNAma "prakRtiH saMskRtaM tata zrAgata bhraMza kAlake bAda jaba gujarAtI, marAThI, kanadI, tAmina prAkRtam prakRti arthAta saMskRtase utpanna huI bhASA prAkRta" Adi prAntIya bhASAe~ apane-apane rUpame vikasita huii| yahI nyutpatti kI gaI hai / hamacandrAcArya bhI isI pravAhame taba tattatprAntavAmI zrAcAryone gujarAtI, kanahI zrAdi bahe haiN| para isakA spaSTa virodha prabhAcandrAcAryane nyAya prAntIya bhASAoM meM bhI anekoM mahattvapUrNa granthoMkI racanAe~ kumudacandra meM diyA hai| / va likhate haiM ki prakRtireva kI haiM / kanar3I aura tAmilakA uccakoTike sAhityakoSa prAkRtam' arthAt janasAdhAraNa kI bolacAlakI svAbhAvika jainAcAryokI paryApta pUjI hai| banArasIdAma, bhagavatIdAsa, bhASA hI prAkRtabhASA hai| yahI jaba vyAkaraNa ke niyamoM bhUdharadAsa Adi kaviyoMne apanI racanAzrIse hindIbhASA dvArA saMskArako prApta hotI hai taba maskana kahalAtI hai| ko samRddha karane meM pUrA pUrA bhAga liyA hai| astu / prAkta aura saMskRta zabda hI prAkatakI svAbhAvikatA zramaNa-saMskRtikI buniyAda ahiMsAke Upara honeke anAditA tathA saMskRtakI zrAdimattAko dyotana karate haiN| kAraNa umakI udAra tathA saMgrAhakadRSTime bhASAkI saGkIrNatA meghase barase hue jalakI taraha prAkRta bhASA svAbhAvika kaise Tika sakatI thii| baha bhASAko bhAva vyakta karanekA tathA ekarUpa hotI hai / vaha sabhI bAla-baccoM niyoM mAdhana mAnatI hai sAdhya nhii| mAdhana to suvidhAnusAra mAdikI apanI bolI hai| rudraTakRta kAvyAla kArake TIkA dravyakSetrakAla Adi kI paristhitike anusAra anubhavase kAra zrI namisAdhune bhI "prAkkRtaM prAkRtam' arthAta sabase badale jAte haiM tathA kAlakI avyAhana gatime jamAne ke pahile pramuka hone vAlI bhASA zrAdi likhakara prAkRtako anusAra svayaM badalate rahate haiN| binA inake badale lakSya anAdi tathA svAbhAvika siddha kiyA hai| kI siddhi honA asambhava nahIM to kaThina avazya hI hai| * nyAyakumudacandra dvi0 bhA0 pR0 756 se| yadi hama isI ahiMsaka tathA sarvasaMgrAhaka udAradRSTise Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 anekAnta vicAra kareM to mahAtmA gAMdhI tathA kAMgresakA 'hindusthAnI' bhASAkA siddhAnta upayogI ucita aura zrAvazyaka pratIta hue binA na rhegaa| unakI rASTrIya zrahiMsaka bhAvanAkA yaha sahaja phala hai / jaba jAna yA zranajAnameM hamAre khAne-pIne pahinane, calane zrAdike sAdhanoMme laharoMkI taraha anekoM parivartana ho rahe haiM aura hamArI bolacAla meM sTezana, rela, posTagrAphisa Adi videzI zabda bhI pUrI taraha ghulamila gae haiM tathA hamArI hindIbhASA bhI jaba aneka prAntIya bhASAoM tathA urdU arabIke zabdoMko hamezA se pacAtI AI hai taba 'hindusthAnI' ke nAmapara hI na jAne kyo isa prakArakA hAyatobA kiyA jAtA hai / [ varSa 5 koI bhI saMsthA jisakA zrAdhAra aura vikAsa zrahiMsA siddhArase hogA use sabakI bolI bolanA hogA sabaka udvArakI ceSTA karanI hI hogI / yahI kAraNa hai ki zramaNa-saMskRti sadAse lokabhASA ke dvArA hI sarvajana - hitAya sarvajana sukhAya janatAjanArdanako ahisaka mArga dikhAtI zrAI hai aura usakI isa sArvajanIna bhAvanAme hI usakI prANa pratiSThA hai / yaha saMskRti sAdhanoM ke viSaya meM zrahaGkArako bar3hAne vAle aikAntika Agrahako svIkAra hI nahI kara sktii| isakA to mukhya lakSya hai sabakI bolI meM sabake hinake lie saba taka zrahisAkI puNya vicAradhArA pahuMcAnA / jainazAstra - bhaNDAra sonIpata meM mere pA~ca dina [ le 0. 10 - bA0 mAIdayAla jaina, bI0 e0 ( zrAnarsa) bI0 TI0 ] --- sonIpata merA dUsarA nivAsa-sthAna hai / yaha dehalI 28 mIla uttarakI tarapha dehalI- ambAlA-kAlakArelave para sthita purAnA prasiddha nagara hai| yahA~ cAra jainamandira aura do caityAlaya haiN| paMcAyatI mandira vizAla hai, itanA bar3A mandira dUra-dUra taka dekhane me nahI AyA / jainiyo kI bastI hone ke sAtha-sAtha yaha nagara jainapaMDitoka liye bhI prasiddha hai / svargIya paM0 mathurAdAsa, paM0 meharacanda, paM0 musaddIlAla, paM0 umarAvasaha aura munzI zramanasiMha jaise vidvAna yahIM para hue hai, jinhoMne apane-apane samaya meM janasamAjakI khUba sevA kI hai aura dharmake mArgako kAyama rakkhA hai / Aja bhI paM0 niraMjanadAsajI hara prakAra se apanA samaya dekara hara roja zAstra par3hate aura samAjakI niHsvArtha bhAva se dhArmika sevA karate haiM / parantu veda hai ki yahAM ke samagra samAjameM aba Ageko koI aisA vyakti najara nahI AtA jo isa kAmame paMDitajIko sahayoga de sake athavA unake bAda isa dharma -kArya ko bAlU rakha sake / mujhe ina garmiyo kI chuTTiyo me nijI kArya se sonIpata jAnA par3A kucha avakAza honeke kAraNa yaha irAdA kiyA ki yadi suyoga laga gayA to jainazAtrabhaNDAra sonIpata ke hastalikhita granthokI sUcI banA kara zraddheya paM0 jugalakizorajI mukhtAra, adhiSThAtA vIrasevA mandira sarasAvAko bhejUMgA, jise ve upayoga meM lA sake aura jisame se kucha Avazyaka grantho ko usa bRhata digambara jaina graMtha-sUcI me bhI zAmila kara sake jo gatavarSa se vahAM taiyAra ho rahI hai / mujhe tathA sonIpata jainasamAjako atyanta harpa hogA, yadi isa parizrama ke phalasvarUpa eka bhI upayogI grantha prakAzama AgayA / merA vizvAsa hai ki 40-50 graMtha isa sUcI meM aise hai jo abhI taka prakAzame nahI Ae hai / isa zAstra bhaNDArame 400 hastalikhita ora 600 mudrita grantha hai aura unameM kucha vRddhi hotI hI rahatI hai / yadyapi mai apane hI ghara gayA thA, tathApi mai ise apanI eka sAhityika yAtrA hI samajhatA hU~ / isalie Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] jaina-zAstra bhaNDAra sonIpatameM mere pAMca dina yaha svAbhAvika thA ki mere hRdayame prArambhase lekara unake AdezokA sarvatra pracAra kiyA jAya / parantu kArya-samApti paryanta jaina sAhitya sambandhI vicAra Aja kauna nahIM jAnatA ki jainiyone apane prAcAryo uThate rhe| kI isa AjJAkI bahuta kucha upekSA kI hai aura unakI janasamAjakI sabase bar3I nidhi, kopa athavA isa lAparavAhIke kAraNa adhikAMza jainagrantha taMgasampatti jainazAstra hai| inase jainasamAjako jIvana tArIka gIlI koThar3iyome par3e dImakoM tathA cUho ke milA hai, saMsArake manuSyoMko sukha-zAnti tathA bhojana bane rahe / varSoM taka ve binA dhUpa dekhe sar3ate AdhyAtmikatAkA upadeza milA hai aura girate hue rahe, jIrNa-zIrNa hote rahe aura Akhirako radIme prANiyoko uTane meM sahArA milA hai| janasamAjakA bece gaye yA pheka die gye| na ve hamAre kAma prA mamasta vaibhava, samasta dhana-sampatti bhI isapara nyochA- sake aura na dRsaroke / lakSmIka lolupa bhAra jhUThI vara kara dI jAya, to bhI kucha nhiiN| hamAre Rpiyo, prabhAvanAka icchuka janasamAjane hAthI, ghor3oM, rathoM, muniyoM aura prAcAryoko hamako tathA saMsArako yaha dharmazAlAoM tathA bimbapratiSThAnoM para to apanA sabase bar3I dena hai| ina zAstroMma unakI vapakI gahana nAmavarIke vAste rupayA pAnIkI taraha bahAyA, kintu tapasyA mahAna sAdhanA aura gahare cintanakA phala apane zAstrokI rakSA tathA pracAra ke lie kucha bhI na saMnihita hai| kaunasA vipaya hai, jisapara unhoMne phiyA / pacAso varSakI jAgRti ke isa daura bhI, kyA apane amUlya vicAra prakaTa nahIM kie ? sAhityakA koI kaha sakatA hai ki janasamAjane apana zAstrokI kaunamA aGga hai jisakI pUrtika lie unhoMne jIvana rakSA tathA pracAra ke lie usa dhanakA sAvA~ bhAga bhI nahI lagAyA ? bhAratavapakI prAkRta, saMskRta, adha- kharca kiyA jo usane mandira-matiyo, dharmazAlAo, mAgadhI, gujarAtI, apabhraMga, marAThI, tAmila, kanaDI, pratiSThAoM, aMpavAlayA aura dharma ke nAma para kI hiMdI Adi konamI bhASA hai jisameM unhoMne graMtha-racanA jAne vAlA mukadamabAjI para kharca kiyA hai ? kiyA nahIM kI ? granthoke lekhana-kAryama lekhaphokI pITha bhuka bhI kaima jAtA ? jabaki jainamamAjako jJAna-vijJAna ke gaI, garadana mur3a gaI, dRSTi sthira hogaI, mugva nIcA sAtha saccA prema na ho aura usake sira para jhUThI par3a gayA aura unhoMne ye grantha saikar3oM vara sahakara bhI nAmavarIkA bhUta mavAra ho ! vinayaka nAmapara ina likhe / unakA Adaza thA ki inakA putrAMka samAna zAmroMkI kitanI avinaya huI hai, ime Aja kauna nahI pAlana kiyA jaay|' jAnatA ' hamane jainadharmake jIvana prAMtoMko sUbane kintu hamane unake mahAna RNakA badalA jisa aura sar3ane diyA / imakA jo phala honA cAhiye thA, kRtaghnatAsa cukAyA usako ligyate kalama kAMpatI hai, vahI hA jainadharma. usake una siddhAntoM para jaina badanake roMgaTe khar3e ho jAte haiM aura oNkhoma oNsU saMskatiko na hama samajha pAe aura na dasare / jainadharma A jAte haiM / unako kabhI svapna meM bhI yaha vicAra aura usake itihAsake bArameM hama hI nahI kintu na AyA hogA ki jina granthoko varSoka adhyayana, anya vidvAna bhI aparicita raha gae aura khUba bhrama sAdhana, anubhava tathA citanake bAda ve likha rahe hai, phaile| saca pUchiye to isakI tamAma jimmevArI ve aise Adamiyoke hAtho meM pahu~ca jAyage jo unakI hamAre Upara hI hai| kyA hama Aja bhI apanI bhUla rakSA karane, unako samajhane tathA unake dvArA dUsarAko sudhAra sakate haiM kyA jaina samAja jaina sAhityaka maktikA mArga dikhAne meM asamartha hoge / unakI AjJA uddhAra tathA pracArake lie dasa-bIsa TrasTa banA sakatA to yaha thI ki jaina granthokI pUrNatayA rakSA karate hue hai ? Ajame bIsa varSa pahale maine hindI jainagajaTameM 1 bhagnapRSThi-kaTi-grIvA stabdhadRSTiradhomukham eka lekha dvArA jainasamAjakA dhyAna isa ora AkakaSTena likhitaM zAstraM puDhena pratipAlayet / rSita kiyA thaa| Aja mai phira ye zabda likha rahA huuN| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 anekAnta [ varSa 5 merI tajabIjeM nimnalikhita haiM: baccoMko vidyAlayoM meM par3hane ke lie na bhejegaa| isa (1) jaina sAhityake tamAma graMthoMko zIghrase zIghra mAmaleme samAjako vaNika-buddhiko chor3akara kSatriyamAgi kacandra granthamAlAkI taraha mUlarUpameM prakAzita udAratAme kAma lenA caahie| kiA jaay| uparokta udgAroMko likhane ke bAda aba mai jaina (2) uccakoTi ke jainagranchoMkA mAtRbhASA hindImeM zAstrabhaNDAra sonIpatake apane kucha anubhava likhatA anuvAda kiyA jAya / ra usake prakAzanArtha sastA hai, tAki unase aura bhI paricita ho jaaeN| sAhitya-maNDala ke DhagakI saMsthA kAyama kI jAya / maina vahAM 5 dina ghaMTe pratidinake himAbama (3) bhinna-bhinna prAntIya bhApAzromeM jenagranthoka kAma kiyA / pahile dina kAma bahuta kama huzrA aura anuvAda prakAzita karane ke lie kucha suvyavasthita sahAyaka bhI kevala dopaharake bAda hI mile / kula TrasTa qAyama kiye jaaye| tIma granthokA vivaraNa likha sakA / kucha nirAzA huI (4) jagaha jagaha jaina pustakAlaya aura kendrome aura kAma lambA najara aayaa| agale dina eka-do kendrIya siddhAnta bhavana sthApita kiye jAye, jahAM aura sahAyaka mila gae aura kAmameM pragati yAne samasta graMthokA saMgraha rhe| lgii| isa prakAra jima kAmaka liye prArambhame eka (5) jaina zAstroM ke acche AlaM canAtmaka, saste bhI sahAyaka na thA, usake lie bAdame kAphI sahAyaka tathA susampAdita saMskaraNa nikAla jaaye| hogaa| sonIpanameM jaina janatAke dRSTikogAme aba (6) tamAma zAstrokI prazastiyoM ko saMgraha karake bahata parivartana pAyA aura saba isa kAryakI AvazyaunheM bahutase bhAgomeM prakAzita kiyA jaay| kanA tathA mahatvako mamajhane lage hai| jinane prantha (7) pratyeka AcArya ke granthoko susampAdita paM. umarAvamihakI preggAme maMbana 1650-60 ke rUpame unakI jIvanI ke sAtha prakAzita kiyA jaay| bIca bhaNDArama Apa, itane kabhI nahI Aye / usa (8) janasAhitya meM pAragAmI vidvAna tayAra jamAneme logoMkI avasthA bhI acchI thI aura thA karane ke liye saMskRta, prAkRta, hindI, pAlI, kannaDa logoma utsAha / uma utmAhakA paMDitajIne khUba upa Adi bhASAoka ema0 00, zAstriyoM tathA AcAryoM yoga kiyA / hamnalikhita graMthokI lipima itanA antara ko vizeSa chAtravRtti dekara do-do sAla sAhityika hai aura itanA parivartana hotA rahA hai, ki eka hI khojame Treniga dI jAya / aise vidvAnoko vIrasaMvA bhaNDArake graMtha devanAgarI akSagaka vikAsa yA bhinnatA mandira maramAvA, bhaNDArakarainsTITapaTa pUnA, syAdvAda ko khava prakaTa karate hai| lekhakomeM zuddha tathA sundara mahAvidyAlaya kAzIme bhejA jAya tathA prophamara hIga- lekhanakA khUba rivAja thA / Aja sundara legbanakI lAlajI aura DAkTara e0ena0 upAdhyAyake pAsa tarapha na adhyApakoMkA dhyAna hai aura na vidyArthiyo chor3A jAya tAki ve unake kAmame sahAyatA bhI de kaa| imakI tarapha janatAko dhyAna denekI jarUrata hai| sake aura TraniMga bhI pA ske| bhaNDAroMse zAstra dene aura vApisa lenekI muvyavasthA (2) jaina vidyAlayoMke dharma-nyAya Adike honI cAhie, yaha nahIM ki jo zAstra jAya usake adhyApako aura jena vidvAnoke vetanakA sTaiDarDa vApisa AnekI citA hI na rhe| bahutame zAstra isI itanA U~cA kiyA jAya ki saMvAke alAvA bataura taraha guma hote hai| svAdhyAya karaneke pazcAta zAstrake AjIvikAke yaha kAma AkarSaka bana jAya / isako pRSTha kramavAra lagAne caahie| isa mAmale meM lagabhaga sammAnakA kAma banAyA jaay| bAjAra ke kampITIzana 50 pratizata granthoMmeM gar3abar3a pAI gii| jitane zAstra kI cIje paMDitoMko na banAyA jAya / 25),30)ru0 kI kramasa lage rahege, utanI hI AsAnI rahegI aura mAsika vRttike lie koI bhI svAbhimAnI jaina apane samaya kama lagegA / jahAM taka ho eka veSTanameM eka hI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] anya rakhA jAya / veSTanapara bAhara graMthanAmakI ciTaparaco tathA nambarakA kArDa laganA cAhie / sUcIrajisTara veSTana nambara tathA anukrama nambara se taiyAra rahane cAhie, jisameM zodha patA laga sake / jIrNa granthokI dUsarI pratiyAM taiyAra karAnI cAhie~ jo zAstra phaTaneko ho unakI pAradarzaka kAgaja me marammata karAnI caahie| varSa meM eka bAra bhaMDArakI ra Andolana AbU Andolana sirohI rAjyakA AvR parvata apanI prAkRtika sunda"ratA aura zubhavAtAvaraNa ke kAraNa na kevala Aja hI bhAratakA eka prasiddha grISma-pravAsa banA huA hai, balki yaha hamezA ne yahAMke RSi-muniyoMkA eka tapovana ra dharma dhyAna ke sAdhaka bhavya bhAratIyAMkA eka tIrthasthAna banA rahA hai| isI kA yahAM para karor3o kI vila sampatti lagAkara delavAr3A, acalagar3ha, adharadevA, guru vaziSTha aura guru zikharajI ityAdi aneka anupama, aitihAsika jaina Ara arjana mandira bane hue hai / ina mandirgaka darzanoM apane jAvanako pavitra karane ke lie hara sAla hajAroM hindU yAtrI bhArata ke saba hI dezose calakara yahAM Ate hai| parantu kitanA ghora anyAya hai ki dUradarAjama ka uTAka Ane vAle ina yAtriyoM para mirAhI sarakArane yAtrI Taiksa lagAyA huA hU~ / isa TeksakA anyAya kevala isa bAta se hI pragaTa nahIM hai ki yaha yAtriyAkI dharma-sAdhanA meM ar3acana DAlane ke kAraNa unake dhArmika svatantratAke janmasiddha adhikArako chInane vAlA hai, balki isaliye bhI ki yaha Taiksa aMgreja, eGgalo iNDiyana Adi anya logoMse na liyA jAkara kevala mandiroMke darzanArtha Ane vAle hindU yAtriyoMse hI liyA jAtA hai| isa para g2ajaba yaha hai ki yaha Taiksa na to yAtriyoMko kisI prakAra kI rakSA va subhItA pahueNcAne ke kAma AtA na dIna 201 par3atAla, saMbhAla tathA vyavasthA jarUra hojAnI cAhie / dUsare bhaNDArAmaM pratiyA~ gAnakA krama jArI rakhanA cAhie tathA hara jagaha eka-do lekhakoko preraNA dekara taiyAra rakhanA cAhie / aura paMcoMko zAstrAka dene meM vyartha kI ar3acane na DAlanI cAhie / ina bAtoMpara anala honese bhaMDAra suvyavasthita ra upayogA bana sakate hai / dukhI logoke duHkhaharaNake kAma AtA hai, na yaha mandikI durustI -marammata, na mUrtiyAMkI pUjAAratI, na pujAriyAMka bhojana-vastra ke kisI kAma meM lAyA jAtA hai| isa Taiksa lagAne meM yadi koI nIti hai to yaha ki sirohI sarakAra hindU yAtriyoMkI dharmaparAyaNatA meM apanI dhana- lAlamAko pUrA karanA cAhatA hai| yaha Tekma sarAsara pApa aura anyAya para avalambita hai / isa TaMksake virodha meM karmavIra lA0 tanamukharAya jI jainakI adhyakSatA me jo Andolana muddatame cala rahA hai, vaha sarvathA sarAhanIya hai / lAlAjI aura unake anya sAthiyoMke aTUTa parizrama ke kAraNa Aja isa Andolanane bhAratako tamAma hindu janatA kA dhyAna aura sadbhAva apanI ora khIMca liyA hai| atra yaha Andolana binA saphalamanoratha hue kisI prakAra bhI zAnta hone vAlA nahIM hai| isake liye lAlAjI aura unake sAthI bar3e hI dhanyavAdaka pAtra hai / hameM pUrNa vizvAsa hai ki sirohI mahArAja apanI udAratA aura vicArazIlatAko kAma meM lAkara isa Andolanako satyAgrahako sAmA taka na bar3hane deMge, vaha hindU janatAkI pukAra meM prabhAvita hokara zIghra hI isa Taiksako haTA deMge aura yAtriyoMko saba hI prakArakI suvidhAe~ pahu~cAne meM apanI dharmaparAyaNatAkApUrApUga sabUta deNge| vIra-sevA-mandira ] -- jayabhagavAna jaina vakIla Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya-kahAnI eka muni-bhakta [ lekhaka-zrI 'bhagavat' jaina ] koDha phUTa nikalA thA taname, giratA thA zrAmiSa galagala! guru kA nana nIroga nahIM hai, degvegA nRpa-garvIlA ! itanI thI durgandha ki jisame, pUrita thA sArA jaMgala !! nizcaya hI taba ho jAegA, umakA badana lAla-pIlA !! sar3e vraNo me se bahatA thA-rakta, paseva, pIva kSaNa-kSaNa! mujhe na apane prANo kA bhaya, cAhe jaba unako le le! ina saba ke atirikta aura thA-duSTa makkhiyoM kA pIina !! phika mujhe hai, mere kAraNa muni-nana kaSTa nahI jhele !! ufa! kitanI pITA thI phira bhI the pramanna-mana yogIzvara ! mani-nindAke bhayame maiMne, kiyA zramatya-cana vyavahAra! moca rahe the 'majhako kyA hai, maiM haiM vaha hU~ ajara-amara !!' lekina aba mani-maMkaTa kA lagatA hai mujhako pApa-apAra !!' dharma-kriyAyome satarka the, yoga-mAdhanAme tatpara ! ghabarAI 'mani-bhakta'----"TakI; bhAgA vaha asahAya vahA~ ! zArIrika-rogoM para unakI, paDatI phira kisa taraha najara? dukhiyA, dugvako bhUla, zAntimaya pAte haiM mannaropa jahA~ !! x x x x astAcala kI zrora nA rahA thA udAma-mugyase dinakara ! jalane vAloM kI duniyA meM, yamI nahI hai rahI kamI! hala-bAika bhI lauTa rahe the, le-lekara hala apane ghara !! kucha duSTone mahAgaja me, kahadI yaha dAstAna sabhI!! seTha calA-vivhala-mA, ghavagayA-mA yogIzvarake pAsa ! bole nA-kAr3hI guru haiM kyA', meTha mAmane hue jabhI! bolA mavinaya bhaktipUrNa, lekara ThaMDI-mI eka umAma !! maname bhIru, mazaMka bANakavara, dRDha hokara bole phira bhI !! gurune pahale hI mocA--'yo aAja seTha jI itane vakta'mithyA-bhASI hai vaha mAnava, jimane diyA ghRNita-saMbAda ! pAe haiM', avazya hai kAraNa, raha na makegA jo avyakta !!' nizcaya burI bhAvanA dvArA, khar3A kiyA hai nayA-vipAda !! 'yogIzvara ! maiM mandhyA ko, imaliye zrAja phira zrAyA hU~ ! guru kA tana to parama dIptimaya, jimame nahI vAmanA-zrAga! eka dharma-saMkaTakA maiM saMbAda mAthame lAyA hU~ !! bhAgyavAna vaha hRdaya, panAtA mevA kA jimame anurAga !!' kala nareza darzanakA misa le, aAe~ge karane apamAna ! eka mabhAmada bola uThA naba, usI samaya avasara pAkara !- avinaya doneke pahale hI, zrataH kIjie prabhu ! prasthAna !!" 'satya-bhUTa kA nirNaya khuda hI, kara na lIjiegA jAkara !!' bole vAdirAja-guru-'zAbira yaha maba kyA hai, samajhAyo ! bole-'ThIka, svayaM dI kala ima, satya- jhUTha ko parakhege! jo kucha huzA use thiratA se, dhIre-dhIre kaha jAyo !!" jhUTha bolane vAle kI himmata kitanI hai ?-dekheMge !!' x x x x dhana-kubera taba mauna, socame DUbe, apane ghara aAe! sunakara bole muni nAyaka taba,-'bhakta !na itanA ghabarAyo ! eka mAnamika vyathA, eka cintA kA bojha sAtha lAe !! hone do prabhAta, tuma nirbhaya hokara apane ghara jAyo !!" lage khojane baiTha sadaname, vikaTa samasyAoM kA hala !- meTha niruttara, khar3e rahe, jaise lakave ne hI mAre ! bhUkha-pyAsa bhUle baiThe haiM, hRdaya horahA hai caMcala !!- barama par3e hoM AmamAname yA mastaka para aMgAre !! 'sau-sau Tukar3e ho sakate ho, to vaha bezaka ho jAe~! yogirAja mumakA kara bole-'cintAyo ko Thukago ! 'guru kor3hI haiM !' niMdya-zabda yaha kaise jihvA para zrAe~ ? prabhu kA lete hue nAma tuma, harSita do vApama jAao !!" muni-nindAke mahApApa ko, kisa prakAra maiM apanAnU ? lauTe seTa abhaya hokara para, thI maname phira bhI halacala !jinakI stuti karatA AyA, kyA unakI nindA kara DAlU~? 'mujhe abhaya kara denese hI, kyA bAdhA jAegI Tala ? Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 jIvana isakA nAma nahIM hai 203 abhaya-dAna jaba yogIzvarake zrImukhase maiMne pAyA ! devo yaha u~galIma jaisA kor3ha abhI bhI hai susthita ! phira kyA zaMkA? aTala-giga jaba,gira-mImAtha-sAtha lAyA!! isI tarahakA saba zarIra thA, galita, ghRNita yA durgandhita !! muAnanindAse malina na ho jAe unakA pavitra-jIvana ! ___ x x x x sAdhu-subhakta vaNikane isa hI lie kiyA mithyA-bhASaNa !! jaise-taise rAta bitA kara. rAja-bhavanakI ora cale! mujhe nahI tanakI cintA thI, rahe roga athavA jAe? phira nareza ke sAtha tanidhike darzana karane nikale!! thI isakI cintA ki dharmakA nAma kahI na DUba jAe !!" seTha dekha kara daMga raha gae, munivarakI nigega-kAyA! bole-nRA aura baNika sAtha hI-kaise prabhuvara roga gayA? acaraja!-yaha kyA indra jAlane phailAdI apanI mAyA ?? rAja-rogase mukta hue, kima taraha milA yaha svAsthya nayA ??? sauna-sA atidIma, gaMgase zUnya, tapobalase jagamaga! mAdhu-zirAmaNi bAle-'prabhukI aTala-bhaktiko kyA muzkila? gurukA dekha zarIra, saMTha 26 gae bar3e kucha dUra alaga !! lekina itanA hai ki cAhie, aAtmazakti isake kAbila !! mattAdhIza krodhame DUbe, soca uThe apane bhItara-! ratna-rAzimaya 'pura' ho jAtA, jima purama prabhuvara Ate ! 'mujhame bhI jA jhUTha bolanA, hai vaha kitanA ghAnaka nara? 'ura' ma zrAe huzrA svarNa-tana, yaha suna kyA vismaya lAte ? mRtyu-daNDa dUMgA maiM unako, he bezaka saMgIna-kusUra ! camattAra yaha dekha upasthita-jana aAnanda-vibhora hue ! sAdhu-acazA kara, karaDAlI usane mAnavatA cakacara !!' muninindaka bhI lajita dokara, bhakti-mArga kI aora hue !! bhAgAMkI bhASA paDha kara guru, kahane lage dayA-vacana !- sAdhu-bhakta vaha meTha aura sAdhanA-mugdha pRthvI-pAlaka ! krodha-kAlimAka dvArA kyA karate apanA melAmana? dekhA-dono mani-caraNoM me. jhukA rahe apane mastaka !! kahane vAle ne pRthvIpati ! kucha bhI mithyA kahA nahIM ! jaya-dhoSa se gagana-hRdayako janatA cAre detI thI! lekina yaha jarUra hai taname, roga zrAja hai rahA nhiiN| bhagavat'-dharmAtthAna mudita lamba, lokottama-sukha lenI thI !! * jIvana isakA nAma nahIM hai ! * [ zrI bhagavat' jaina ] cithar3o se zarIra ko Dhaka kara, khela-kUda, khAne-pIne kA, saha jAtA maradI kI bAdhA ! nahIM vyavasthita-zrayamara pAyA! kabhI kabhI bhRgvA so rahatA, madA prAmutrokA jala lekara, bhagtA udara kisI dina AdhA !! apanA antardAi bujhAyA !! itanA hone para, sone kA koI eka mukAma nahIM hai !! jIte rahanekA bhA zAyada, duniyA me kucha kAma nahIM hai! 'jIvana' isakA nAma nahIM hai !! 'jIvana' isakA nAma nahIM hai !! kar3I-Thokarome bhI, murdA nirdhanatAne kucala die haiM, svAbhimAna sotA rahatA hai! dilake saba aramAna haThIle ! mirpha gunAmIko lekara dI, sUkha nahIM pAte yaha zraoNsUatyAcArAko sahatA hai !! rahate palaka hamezA gIle !! dugva-dI-dukhame DUbA rahatA, pAtA kucha aArAma nahI hai! kSINa-kAya, jarjara-zarIra para, cikanA-cupar3A cAma nahI hai ! 'jIvana' isakA nAma nahIM hai !! 'jIvana' isakA nAma nahI hai !! lie dInatA ko phiratA hai, mAnavatA kI yAda bhulAe ! mRtyu-godame so rahaneko, ghar3I - ghar3I manameM lalacAe !! kintu mRtyu vaha pAe kaise ? jabaki jebame dAma nahI hai ! 'jIvana' isakA nAma nahI hai !! Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottarI [lekhaka-zrI bA0 jayabhagavAna jaina, bI0e0 vakIla 1 prazna-Arya kauna hai? vikalpome mauna dharane vAlA hai. madA niSkAma uttara--no zrAcAra vicArameM zreSTha hai, mAhama aura sahiSNutA hokara bartane vAlA hai, jo apanA aura dUsarokA meM zreSTha hai; jo jIvanako eka yajJa samajhatA hai, uddhAra karane vAlA hai| apane aura dUsaroko sukhI jo sArI duniyAko eka yajJa samajhatA hai, jo banAne vAlA hai| Atmokarpake liye doSoM kI bali deneme saMkoca prazna-musalamAna kauna hai ? nahIM karatA, jo loka upakAraka liye svArthIko uttara-jo allAha kI rAkanAme ImAna gvatA hai, jo maba Ahuti deneme DhIla nahI karatA, jo prANo ora allAha hI allAhako dekhanA hai, jo sabako nichAvara karake bhI sadA vizvahita ke liye agrasara allAhame Thaga hayA dekhatA hai, sabako allAhame rahatA hai| DhakA huA dekhatA hai jo sabako allAha ke bande prazna-sanAtana kauna hai ? samajhatA hai, jo saba hIke mAtha bhAIyo-jaimA uttara-jI jIvana aura jaganake puruSa aura prakRti, brahma vyavahAra karatA hai, prema aura vAtsalya kA bartAva karatA hai| aura mAyArUA manAtana tattvAMkA jAnatA hai, jo prazna-ImAI kauna hai ? mAyAmeM pha~se brahma ke sanAtana vikAsa-mArgako samajhatA hai, jo apanI zraddhAko zAdhanA huA, uttara-jo Iznarako prema pUrNa ritA samAna jAnatA hai, apaneko Izvara kA patra mAnatA hai, lokako zAnako nirvikalpa banA huaA aAcArako vizva IzvarakA kuTamba samajhatA hai / jo lokakI rakSA vyApi karatA huA madA aAgeko bar3hatA rahatA hai, pAlanA karatA huzrA apane pitAke gauravako baDhAtA jo Age bar3hatA huA, madA dusarAko bar3hane ke liye hai| jo sabake sAtha matya kA vyavahAra karanA hai| svatantratA aura subhatA denA hatA hai mujhAva aura apane doSo kI kSamA mAgatA huA dUmargaka doSA sahayAga detA rahatA hai| ko kSamA karatA hai jo khuda kimIma bera nahIM prazna-jaina kauna hai ? karatA, jo apane bairiyoM se prema karatA hai, virodhiyoM uttara-jo "jina"ke samAna yAtma-zatrayAMko jItane vAlA ke liye prArthanA karatA hai, gAlI kA javAba hai, rAga dveSa kaSAyoko jAnane vAlA hai, indriya zrAzIrvAdame denA hai, bugaI kA badalA bhalAIse viSaya-vAsanAaoko jItane vAlA hai, mana-vacana detA hai| jo mana-sevA ko Iza-uAmanA samajhatA kAya yogoko vaza karane vAlA hai, jo dvanda bharI hai, jo dunayA ke pApa dhone ke liye, lAkake duHkha duniyA meM nirdvanda rahane vAlA hai, jA jar3a bharI dUra karane ke liye sadA apanI kurabAnI dene ko duniyA meM jAgaruka rahane vAlA hai, jo padagala bharI tayyAra rahatA hai| duniyAme caitanyarUA rahane vAlA hai jo saba tathyoM prazna-mikkha kauna hai? kA samanvaya karane vAlA hai, mabako jJAna aura uttara-jo santa paruSAMkA ziSya hai, mannoMkI saMgatime zrAnanda dene vAlA hai, saba aora dayA aura ahisA rahane vAlA hai, mannoMkI AjJAko mAnane vAlA hai, phailAne vAlA hai| sana ke mArga para calane vAlA hai / sannoM ke samAna prazna-bauddha kauna hai ? duHkha-sukhakI paravAha nahIM karatA, lAbha alAbhakI uttara-jo 'buddha' ke samAna sarvavyApI bodhi ragbane vAlA hai. paravAha nahIM karatA, nindA-stuti kI paravAha nahI jo cAra Arya satyoma vizvAsa rakhane vAlA hai, krtaa| jo sadA lAka hitArtha kAmo ke liye udyata jo icchAoMko duHkhakA mUla samajhane vAlA hai, rahatA hai. loka uddhArake liye sIsa car3hAneko tayyAra jo icchAzrIkA nirodha karane vAlA hai; saba hI rahatA hai, Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-svarUpa-jijJAsA praznAvalI [bahuta arsese merI yaha praznAvalI paDI huI hai| kucha vidvAnoMke sAmane ise pahale raNakhA bhI thA, parantu pUrA santoSajanaka uttara nahIM mila skaa| ataH kaI mitroMke anurodhase aAja ise prakAzita karake sabhI vidvAnoMke sAmane rakkhA jAtA hai| prAzA hai ciTThajana yatheSTa samAdhAna karanekI z2arUra kRpA kreNge|] (1) caitanyaguNaviziSTa sakSaNatirakSma akhaNDa pudgala- piNDa (kAya) ko yadi 'jIva' kahA jAya to isameM kyA hAni hai-yuktise kaunasI bAdhA AtI hai ? (2) jIva yadi podgalika naI hai to umame saumya syau lya athavA maMkoca-vistAra, kriyA aura pradeza-ri spanda kaise bana sakatA hai ? (3) jIvake apodgalika honepara aAtmAme padArtho kA prati vimita honA-darpagatalavat jhalakanA-bhI keme bana sakatA hai ? kyoki pratibimbakA grAhaka pudgala hI hotA hai.----umIma pratibimbagrahaNakI athavA chAyA ko apanema aMkita karanekI yogyatA pAI jAtI hai| (4) tattvArthamUtrAdime saudamya-sthaulyako padugalakI paryAya mAnA gayA hai aura jIvama maMkoca-vistAra honeme maumya-sthaulpa spaSTa hai, tathA 'aAtmapravAda' pUrva meM jIva kA nAma 'padgala' bhI diyA hai, jaisA ki ukta pUrva kA varNana karate hue 'dhavalA' midvAnnaTIkAke prathama khaNDama 'uktaM ca' rUpase jo do gAthAe~ dI hai unake nimna aMza tathA vahIM 'poggala' zabdake prAkRtama hI diye hue nimna arthase prakaTa hai :"jIvo kattA ya vattA ya pANI bhottA ya pogglo|" "bihamaMThANaM bahuvihadehehi pUradi galaditti pogglo|" zvetAmbarIke bhagavatIsUtrama bhI jIvako pudgala nAma diyA hai; kozome bhI "dehe cAtmani pudgalaH" rUpase pagala kA zrAtmA artha bhI diyA hai / bauddhoMke yahA~ to Amataurapara padgala nAmakA prayoga pAyA jAtA hai / taba jIvako paudgalika kyo na mAnA jAya? * dekho, anekAnta varSa 1 pR0 363 / (5) jIvako paraMjyoti' tathA jyotisvarUpa' kahA gayA hai aura dhyAnadvArA umakA anubhava bhI 'prakAzamaya' batalAyA gayA hai-antaHkaraNa ke dvArA vaha pratyakSa bhI hotA hai| ye saba bAteM bhI usake paudgalika hone ko sUcita karatI haiM-udyota aura prakAza padgalakA hI guNa mAnA gayA hai / aisI hAlatameM bhI jIvako paudgalika kyoM na mAnA jAya ? (6) amUnikakA lakSaNa paMcAdhyAyIke "mUrta syAdindriya grAhya tadagrAhyamamUnimat" (2-7) ima vAkyake anumAra yadi yahI mAnA jAya ki jo indriyagocara na ho vaha zramUrtika, to jIvake gaudgalika hote hue bhI usake amUrtika hone meM koI bAdhA nahI pAnI / asaMkhya padgaloka pracayarUpa hokara bhI kArmANavargaNA jase iMdriyagocara nahIM hai aura isaliye zramUrtika hai, aisA kahA jAmakatA hai| isame kyA bAdhA yAtI hai? yadi nirAkAra honA hI amUrtikakA lakSaNa ho to use varaviSANavat avastu kyoM na samajhA jAya ? (7) pudgalake yadi do bheda kiye jaoNya-eka caitanya guNaviziSTa aura dUsaga caitanya-gugArahita, caitanyaguNa viziSTa pudgaloko kevala 'varNavantaH' vaha bhI 'cakSuragocaravarNavantaH' mAnA jAya aura dUsarAko 'sparzarasagandhavarNavantaH' mAnA jAya aura undImeM rUgAdikI rasAdike sAtha vyApti svIkAra kIjAyato isameM kyA hAni hai ? aisA honepara prathama bhedarUpa jIvAko tatvArthasArake kathanAnusAra (8-32) 'urdhvagauravadharmANaH' aura dvitIya bhedarUpa pudgaloko 'adhogauravadharmANaH' kahanA bhI taba nirApad ho sakatA hai| anyathA, apaudgalikameM gauravakA honA nahIM Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 anekAnta banatA / gurutA - laghutA yaha pudgalakA hI pariNAma hai / (8) yadi pudgalamAtrako sparza-rasa- gandha-varNa ina cAra guNAMvAlA mAnA jAya - usIko mUrtika kahA jAya aura jIva varNa guNa bhI na mAnakara use zramUrtika svIkAra kiyA jAya to aise maudgalika aura bhUtika jIvAtmAkA paudgalika tathA mUrtika karmoke sAtha baddha hokara vikArI honA kaise bana sakatA hai ? isa prakArake bandhakA koI bhI dRSTAnta upalabdha nahIM hai| aura isaliye aisA kathana ( anumAna) zranidarzana honese ( zrAptaparIkSA kI 'jJAnazaktacaiva niHzeSakAryotpattau prabhuH kila / sadezvara iti khyAte'numAnamanidarzanam' isa Apatti ke anusAra ) zragrAhya ThaharatA hai - suvarNa aura pASANake anAdi bandhakA jo dRSTAnta diyA jAtA hai vaha viSama dRSTAnta hai zraura eka prakArase suvarNa- sthAnIya jIva ke paudgalika hone ko hI sUcita karatA hai-yadi aisA kahA jAya to isapara kyA zrApatti khar3I hotI hai ? [ varSa 5 mUrtika karmoMke sAtha baddha hokara vikArI hone meM koI bAdhA nahI AtI / vaha sajAtIya-vijAtIya-pudgalAM kA hI bandha ThaharatA hai| yadi aisA kahA jAya to vaha kyoMkara zrApatti yogya ho sakatA hai ? (10) rAgAdikako 'paudgalika' batalAyA gayA hai (anye tu rAgAdyAH heyAH paudgalikA zramI', (paMcAo 2-457) aura rAgAdika jIvake zrazuddha pariNAma hai-- binA jAva ke unakA astitva nahIM / yadi jIva paudgalika nahIM to rAgAdika paudgalika kaise siddha ho sakege ? rAgAdikakA astitva kyA jIvase alaga siddha kiyA jA sakatA hai ? isake sivAya pod galika jIvAtmA kRSNa-nIlAdi lezyAeN bhI kaise bana sakatI hai ? noTa -- sampUrNa prazno aura unake sampUrNa avayavokA zracchA samAdhAnakAraka uttara vizadarUpase yuktipurassara diyA jAnA cAhiye, jisase isa viSayapara gaharA vicAra hokara jijJAsAkI tRmi ho sake / prastuta viSayakI jo bAte Thoka jAna paDe, unhe nirApad batalAte hue una kI puSTi aura jo koI acchI bAta kahI jA sakatI zrathavA yukti dI jA sakatI ho use bhI kRpayA sAtha me ullekhita kara denA caahiye| isa saba kRpA ke liye maiM bahuta AbhArI hU~gA | vIrasevAmandira, sarasAvA ji. sahAranapura 1} jugalakizora mukhtAra (6) sparza - rasa- gandha-varName se koI bhI guNa jisame ho use mUrtika mAnanepara ('sparzA rasazca gandhazca varNo'mI mUrtisaMjJakAH' Adi pacAdhyAyI 2-6) zraura jIvako varNaguNaviziSTa svIkAra karanepara (jisakA kucha prabhAsa 'zukladhyAna' zabda ke prayoga se bhI milatA hai) jIva bhI mUrtika ThaharatA hai aura taba mUrtika jIvakA -X anekAnta bahirlApikA saMdhiH kaH pavanasya, mitra ! vada te cecchandazAstrazatA / kena strIpuruSA bhavanti vazagA vittezvarANAM kSitau // nakSatrANi vibhAnti kutra e, manaso hardaH kuto yoSitAm / matpraznottaramadhyamAkSaragataM patraM sadA varddhatAm // Y -- dharaNIdhara zAstrI kAvyatIrtha 1 po naM 2 dhanena, 3 zrAkAze, 4 - - kAntataH 5 madhyAkSaraMnama " zranekAnta" Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha bhAgacandajI sonIke bhASaNa ke kucha aMza OXKO : [zrImAn rA0 ba0 seTha bhAgacandajI sonI ajamerane tA0 16 jUna 1642 ko 'zrI ailakapannAlAla di0 jaina sarasvatIbhavana vyAvara' ke vArSikotsava para sabhApati pada se jo bhASaNa diyA hai usake kucha khAsa zraMza anekAntake pAThakoM ko jAnane ke liye nIce prakaTa kiye jAte haiN| --sampAdaka ] hindI meM jitane bhI rASTrIya aura sAhityika patra yA patrikAe~ nikalatI haiM, una sabameM 'kalyANa' adhika saMkhyA meM prakAzita hotA hai, jisase hama andAjA lagA sakate haiM ki agara zuddha dharma zra dhArmikoM ke sambandhameM bolane vAlA koI patra nikAlA jAya, to pAThakoMkA abhAva na rahegA; zravazya hI isake lie yaha jarUrI hai ki usa patra meM kisI bhI taraha kI ApasI vaimanasyakI carcA yA vAda-vivAda vagairaha kucha bhI na chapanA cAhie / isake binA na to samAjameM kalyANakI zrabhiruci hI paidA kI jA sakatI hai dhaura na maujUdA patra-patrikAoM ke beDhaMge DhaMgameM kisI taraha kA zubha parivartana hI lAyA jA sakatA hai| yaha kAma kucha cune hue mandakaSAya, zAntabuddhi aura sva-para-vivekI budhajanoMke dvArA hI susampanna yA saphala ho sakatA hai| aura isa bAtakA hameM zurU se hI pUrA-pUrA dhyAna rakhanA hogA; nahIM to pUrI kImata cukAkara bhI hama usa cIz2a se baMcita raha jAyaMge jisake liye hamane dAma cukAye the / "agara hamAre samasta sarasvatI-bhavana milakara saMgaThina rUpase vItarAga vANIkI zramRtadhArA bahAnA zurU karadeMbhArata me sarvatra aisI 'pyAU' kA ratha calAde jo hamArI mRgatRSNAko dUrakara hame svasthacitta karake supathapara bar3hane ke lie navIna utsAha aura aTUTa zrAzA de, to hamArI sevA sarvAGgINa pUrNa ho jAya aura hamArA yaha manuSya jIvana sArthaka ho jAya / upAya aura sAdhana isake lie zravazya hI hameM upAya-cintana karanA hogA, jiname se kucha upAya ye ho sakate haiM, jinakA hama nIce ullekha kara rahe haiM : (1) aise eka mAsika patrakI yojanA kI jAya, jisameM kisI bhI tarahakA vAda-vivAda na chir3akara kevala dharma aura dhArmiko ke sambandha meM tAttvika aura vyAvahArika prakAza phailAne vAlI racanAe~ prakAzita huA kareM, yAnI -- eka jIva-tattvako ( zrathavA yoM kahiye ki apaneko) kendra banAkara, zratyanta saralatA aura spaSTatAke sAtha, zrAjakI paddhati aura zrAjakI bhASAmeM aisI tAttvika aura sAtha hI vyavahArika thAlocanA aura upadezanA huzrA kare, jisase anukUla, pratikUla aura taTastha tInoM hI prakRti ke pAThaka aura zrotAoko napI-tulI bhASA ma 'sulabhI ora chanI huI yathAvat cIja milA kare tAki ve use apanI buddhi aura ruci ke anusAra zrAtmakalyANakA mArga taya kara sakeM, aura cAheM to usapara calane ke liye zrAge kadama bhI bar3hA sakeM / dRSTAntake taurapara hindU-samAjake 'kalyANa' mAsika patrakA nAma liyA jA sakatA hai, jisakA ekamAtra yahI dhyeya hai ki apane pAThakoMmeM dhArmika abhiruci paidA kI jAya / yahA~ prasaMgavaza itanA kaha denA bejA na hogA ki dUsarA kAma - sarasvatI bhavanoM kA yaha honA cAhie, aura samAjako bhI usase lAbha uThAnA cAhie ki jo bhI grantha likhAye jAya~, unakA zuddha pratiyoMse acchI taraha milAna karA liyA jAya tAki alpajJAnI aura kahIM-kahIM yA prAya: karake viparIta - jJAnI zAstra lekhakoM (pratilipi karanevAloM) se kIgaI bhUloMse hamAre jJAnameM koI pharka na thAve / isa kAmako hamAre sarasvatI-bhavana badI AsAnI se kara sakate haiN| isase hamAre zruta yA zAstroMkI surakSAke sAtha-sAtha unakI vizuddhikI rakSA hotI rhegii| isa dizA meM, mudrita granthoMkI taraphase bhI hameM nizcinta nahIM rahanA cAhiye-balki usameM to eka sAtha hajAroM prantho meM eka sI g2alatiyA~ raha sakatI haiM aura akasara rahA karatI haiM--aura jaba ki isa kAlameM mudrita granthoMkA paThana Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 anekAnta [va: 5 pAThana karane vAloMkI saMkhyA dinoM-dina bar3hatI jA rahI hai kara use kisI aise kendra-sthAname sthApita karanekI bAyotaba hamArA yaha.mI eka kartavya ho jAtA hai ki unakI. janA kara jahA~se nizakti eka hokara baDe dAyaremeM bar3A kAma zuddhA zuddhika viSayameM samAjako parityAga karAyA jAya, aura kara sake, to maiM samajhatA hU~-isase kama kharca meM jyAdA preraNA kI jAya ki amuka-amuka granthoMmeM amuka-amuka lAma ho sakatA hai| prAzA hai isa bAtapara bhavanake sthAyI azuddhiyoM haiM, jinheM hara eka pAThaka sudhAra kara pddh'eN| dUsare adhyakSa mahodaya aura prabandha-samitike sadasyagaNa vicAra isa taraha mudrita granthoko prAmANikatAkA bhI patA lagatA kreNge| mujhe bar3I khuzI hogI, agara Apa isa vicArako rhegaa| isake liye yaha jarUrI hai ki marasvatI-bhavanoMke kisI dina kArya-rUpamai pariNata karanekI ThAna leN| pustakAdhyakSa nirantara ina saba bAtoMkI dekha-bhAla karate rheN| isa dizAmeM granthAgAroM ke granthAdhyakSoMkA bhI bahuta-kucha tIsarA kAma-yaha hai ki hindI aMgrejI zrAdi sArva- kartavya hai| sAdhAraNata: pustakAlaya yA granthAlaya yahI janika patra-patrikAoM meM jainadharma, jainasamAja aura hamAre kahate pAye jAte haiM ki hamAre pAsa grantha-sUcI hai, uThAkara purANa-puruSoMke sambandhamaiM jo bhAye-dina kucha-na-kucha UTapaTAMga svayaM dekha lo aura apane kAmakI cIja hU~Dha lii|' magara bAteM chapa jAyA karatI haiM, sarasvatI-bhavanakI taraphase unakA hama dekheMge ki isa tarahakI manovRtti meM bhAmaMtraNa yAtrulAvA ucita-rItyA nirAkaraNa huzrA kre| nahIM hai, pAThakake manako apane naz2adIka khIcanekI thAntarika cauthA kAma-yaha honA cAhiye ki aise ajaina vidvAn bhAvanA nahI hai, aura sAtha hI grantha-sUcImeM bhI aisA koI jo jainadharmake sambandhameM kucha jAnakArI hAsila karanA spaSTa paricaya nahI jisase AkRSTa hokara loga svayaM usake cAhate hoM unheM bhavanoMkI taraphase jJAnamAmagrI dI jAya, aura pAsa pahuMca jAya / jisa granthAgArame usakI prAbhyantarika sAtha hI agara ve vidvAn lekhaka yA sampAdaka ho to hara vibhUtikA paricaya aura paricayame pAThakake citako khIcane tarahase unheM protsAhana dekara unase jainadharmake sambandhame kI prAntarika bhAvanA nahIM hai, aura sAtha hai| grantha-sUcI meM lekhAdi likhAye aura prakAzita kiye jaayeN| isa viSayameM bhI aisA koI spaSTa paricaya nahIM jisase dhAkRSTa hokara hameM bauddhoMkI ora dRSTi DAlanI cAhie, jinake pracArakA loga svayaM usake pAsa pahuMca jaayeN| jisa granthAgArame sabase bar3A sAdhana hI yahI hai, jisakA maiM upara jikara kara usakI zrA-yantarika vibhUtikA paricaya aura parivayama cakAI / yaha kAma svargIya paM. pannAlAlajI bAkalIvAla pAThakake cittako khIcanekA aAgraha hogA, vaha svayaM dhAge ne apane jIvanakAlameM bar3I khUbIke sAtha kiyA thaa| unakA bar3hakara jijJAsuzrIko apane ghara bulA legaa| ise hama hameM anukaraNa karanA caahiye| granthAgArakI dAnazIlatA yA udAratA kaha sakate haiM, jo pA~cavA~ kAma-risarca yA anusandhAna aura zodhakA usakI jAgrata jIvanI-zaktikA paricAyaka hai| pranthAgArakI hai| isakI bhI bar3I-bhArI jarUrata hai, kyoMki isake binA taraphase aisI prakRnigata mahAnatA aura dAnazIlatAkA parina hama jainetara vidvAnoMko jainadharmakI ora AkarSita hI kara caya pranyAdhyakSa hI de sakate haiM, aura isa taraha ve acche sakate haiM aura na hama khuda hI vAstavikatAse spaSTatayA pAThakoMkI saMkhyA bar3hAkara samAjameM acche jJAnI paidA kara vAkipha ho sakate haiN| ye saba kAma aise haiM jinheM sarasvatI sakate haiN| isake lie yaha z2arUrI hai ki granyAdhyakSabhavanoMkI sahAyatAse acchI taraha kiyA jA sakatA hai| sarasvatI-bhavanakI almAriyoM meM aschI taraha milasilevAra kahanekA matalaba yaha ki hamAre sarasvatI bhavanoMke grantha sajAne aura unakA hisAba rakhane ke sAtha-sAtha apane dvArA-saMgraha, rakSA zrIra sadupayoga ye tInoM kAma eka yahA~ke grantha yA zAstroMkA sulajhA huzrA vizada jJAna bhI sAtha hone cAhie, kyoMki ina tInoMkA paraspara aisA prApta karaleM; tAki ve sulajhe hue tarIkese prAjakI bhASAmeM zrRMkhalA-sambandha hai ki inameM se eka kadI TUTate hI sarvatra pATakoMko usakA kalyANakArI paricaya karA skeN| matalaba zithilatA A jAtI hai| yaha ki granthAdhyakSa kevala grantha-bhaNDArakA bhaNDArI hI na agara hama apane tonoM sarasvatI-bhavanoko ekatra milA (zeSAMza TAiTalake tIsare pRSTha kAlama 2 para) Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIcArukIrti bhaTTAraka-bhaNDAra mUDabidrIke kucha hasta li0 granthoMkI sUcI mUDabidrI ji. sAuthakanArAmeM aneka zAstramaNDAra haiM, jinameM bhaTTAraka zrIcArakIrtijIkA bhaNDAra anya bhaNDAroMse acchA bar3A hai / isa bhaNDArake hastalikhita granthoM kI eka sUcI apane ko ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana bambaIke adhyakSa paM. rAmaprasAdajIkI mArphata prApta huI hai, jisake liye maiM ApakA bahuta prabhArI huuN| sUcI meM grantha pratiyoMkI saMkhyA 1636 darja hai, jiname eka eka granthakI kaI kaI pratiyA~ bhI zAmila haiN| grantha-saMkhyA 800 ke karIba hogii| adhikAMza grantha yA to mUlataH kanaDI bhASAmeM haiM aura yA kannaDabhASAke anuvAda tathA TIkA-TippaNa ko liye hue haiM / granthasUcI kimI arache jAnakAra vidvAnake dvArA tayyAra kI gaI mAlUma nahIM hotI-vaha bahuta kucha asAvadhAna hAthoMse banAI gaI hai, aura aisI moTI moTI truTiyoye bhI paripUrNa hai jinheM dekhakara Azcarya tathA kheda hotA hai ! aura yaha khayAla pAtA hai ki bhaTTArakI jaisI saMsthAmeM, jahA~ thoDese izArepara acche vidvAna kAma karane vAle mila sakate haiM, aisI g2alata sUcI kyoM tayyAra karake rakakhI jAtI hai ? aura kyoM aisI mukammala sUcI tayyAra nahIM karAI jAtI jo apane bhaNDArake granthoM ke nAma, kartA, viSaya, bhASA, zlokasaMkhyA aura racanA nathA lipi-kAlAdi-sambandhI abhrAnta yathArtha paricaya de sake, aisA karanA isa prakArakI saMsthAoMkA svAsa kartavya hai aura vaha sAhityasevAkA pradhAna aMga hai| isa viSayame upekSA dhAraNa karanA aura lAparvAhI vartanA kimI taraha bhI ucita nahIM kahA jA sakatA / astu, ukta mUcIpara se yahA~ sirpha una granthoM kI hI kucha sUcI dI jAtI hai jo anekAntakI gata kiraNoMme prakAzita sUciyomeM nahIM thAe haiN| isa sUcIke tayyAra karaneme jahA~ taka apanI pahu~cake bhItara ho sakA uka sUcIkI moTI moTI bhRloko dUra karanekA yatna kiyA gayA hai, phira bhI grantha-pratiyoM sAmane na honese pahuMcase bAharakI kucha bhUlokA raha jAnA saMbhava hai, jinakA sudhAra bAdako ho skegaa| bhaTTArakajIye sAdara anurodha hai ki ve mUlagrantha-pratiyoMparase isa sUcI ko UMcavAe~ aura yadi kahIM bhUla mAlUma paDe to usase zIghra hI mUcita karane kI kRpA kare / sAtha hI, jina granthoMkA racanA-kAla una granthoMparame upalabdha hotA ho use bhI likhakara bhijavAne kI kRpA kareM aura jo grantha inameM ajaina ho usake viSayameM spaSTa likha deva ki yaha ajaina hai / AzA hai di. jainagranthasUcIke nirmANa viSayake isa satkArya meM ApakA itanA sahayoga vIrasevAmandirako z2arUra prApta hogaa| aura isa kRpAke liye maiM zrApakA bahuta zrAbharI huuNgaa| sampAdaka bhaMAnaM grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA patra-saMkhyA zrAnumAnika zloka saMkhyA viSaya kezavaNNa kannar3a prathamAnuyoga kavi zrAdinAtha 354 aNNAlacarite aNNAlacaritra anantanohicaritra 173 anantanohipUjAvidhAna anuprekSA aparAjitazataka 805 abhidhAnakoSa (apUrNa) 176 amRtanaMdyalaMkAra " pUjA bhAvanA dravyAnuyoga somadeva kaviratnAkara nAgavarma 1 amRtanandi ow" 10 V koSa 25 / alaMkAra Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 naM0 163 133 grantha-nAma amRtAzIti (TIkA) vihAra (apUrNa) anAthAeka ahiMsAcaritra 312 266 386 406 &X 542 607 236 114 604 674 652 31 048 32 565 456 306 242 114 156 kRSNacarita 146 kriyAkalApa 312 kalAkArADa 233 kriyAkAlikA 381 kriyApATha 24 karmaprakRti 266 karmaprAbhUta 206 174 725 354 252 zrAgamasAra zrAgamasAra TIkA AbhAvabodhana zrAdinAthapurANa AptasvarUpa ghAlocanAmUla dhArogya cintAmaNi Arogyastavana zrAtravasaMtati iSTopadeza iSTopadeza uNAdivRti ekasaptati TIkAsahita RSimaMDala stava pimaMDalastI kannadabhArata (jaina) kalyANa kAraka kumudacandrasaMhitA gaNitazAstra gaNitazAstra gadyarthitAmaNi guNaratnamAlAcaritra gailizakuna granthakAra nAma nAgacandra pAyaNNa bIracandra padmanandi pacanadi kavitA (1) padmanandi dAmodara zubhakIrti yogIndradeva, TI0 bAlacandra saMskRta kannaDa 23 kaumArasena saMskRta 61 kannar3a saMskRta prabhAcandra kezava anekAnta meghacandra yatIzvara durgasiMha padmanandi, TI0 madviSeA prabhAcandra vedavyAsa saMnyAsI pUjyapAda (?) vAdIbhakumudacandra baMdhuvarmA bAlacandra padmanandi baMdhuva kanakanandi zreSThicandra zrIdhara vAdIbhasiMha vommaNarasa malliSeNa bhASA " " kannaDa saMskRta saMskRta saMskRta " saM0, kannar3a 23 " " , y " wr " prAkRta 33 saMskRta === " " 95 kalaya patra saMkhyA 44 10 st 6 104 20 3 37 haiM 45 15 2 anumAnika lokasaMkhyA 724 3062 8 400 253 500 6000 33 1362 60 4 0 54 105 1000 71 8 3342 640 33 63 84 3607 138 4600 15 203 700 [ varSa 2 5 viSaya * stotra pratiSThA stotra prathamAnuyoga purANa vairAka stotra E vyAkaraNa strotra stotra 52 1 17 35 6 37 14 156 30 168 38 2350 33 7 (?) 300 (?) kAvya paoNDavakathA vaidyaka saMhitA prathamAnuyoga imyAnuyoga gaNita 126 prathamAnuyoga 35 zakunazAstra Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] zrIcArukIrti bhaTTAraka-bhaNDAra mUDabidrIke kucha hasta li0 granthoMkI sUcI 211 bhaMDAra grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA prAnumAnika zloka-saMkhyA viSaya naM. ..HMK patra saMkhyA 20 prathamAnuyoga dravyAnuyoga prathamAnuyoga s mw .. sm EM. 1 x caduracandra kezavaraNa bhujabalimuni mANikyadeva pUjyapAda brahmakavi jayadeva samantabhadra (?) somadeva jagannAthakavi prabhurAja prabhurAja WAM m kAvya prathamAnuyoga alaMkAra nyAkaraNa stavana . MGmmmm Wm G Emmx m NKWKG Nm WK 0 0 1 GM MCK KIMmm x 2 3665 MMM. x :: prathamAnuyoga zilpazAstra prathamAnuyoga kannaDa 535 380 saMskRta " " kannaDa prathamAnuyoga gommaTasvAmicaritra gomaTTasAraTIkA gomaTezvarasvAmicaritra candranAthASTaka candraprabhasvAmigadya candraprabhacaritra candralokAlaMkAra cintAmaNiTIkA cintAmaNistavana 145 jagannAtha vinayacaritra jayakumAraSaTpada jayakumAracaritra jinabimbalakSaNa jIbaMdharacaritra (apUrNa) jIvaMdharacaritra jIvaMdharaSaTpada jJAnacandraSaTpada tatvanizcaya tavaratnapradIpikA | tanvArthavRtti (apUrNa) 64 tamvArthasUtra laghuvRtti ? 456 tripadAzIti tribhaMgI-TIkA triloka prajJaptisAra trilokasAra-vyAkhyAna triSTimahApurANa 285 trailokyarakSAmaNi dAnapaMcAzat 180 dAnasAra dezavatodyotana dravyasaMgraha-laghuvRtti (apUrNa) 21 dvAdazAnuprekSA 121 dharmanAthapurANa 88 dharmaparIkSA saskata . 114 8805 kannaDa 26(1) : saMskata 352 vasavaNya brahmayya bhAskara kalyANakIrti pravarakIrti bAlacandra mAghanandI divArakabhaTTAraka pabhanandi devasUrya rAmacandra abhayacandra malliSeNa nAgendra padmanandI pramAcandradeva patranandI bAlacandra vijayaNa bAhubalIvratI vRttavinAsa . . 00 m dravyAnuyoga prAkata 312 . . . . .:::.: 2250 5036 20.. ..MAM 147 saMskRta K00 AM. M . WK K kasaDa 147 saMskRta . caraNAnuyoga prathamAnuyoga 1200 . Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 anekAnta [ varSa 5 bhaMDAra grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA patrasaMkhyA zrAnumAnika zloka saM0 viSaya naM0 kannar3a saMskRta 0 0 0 Gax 0 0 0 0 0 366 m 100 340 dhyAna kamar3a saMskRta kamaha saMskRta kannar3a saMskRta 0 225 prathamAnuyoga 683 252 x vaidyaka kannaDa nx .wwwxmmm KM saMskRta 0 0 60.K 0 0 m 0 K 321 kannaDa saMskata .NEW kannaDa dharmAmRtakathA nayasena dharmarAyanIti 236 dharmopadezAmRta mUla padmanandI 564 dhyAnalakSaNa dhyAnastava bhAskaranandI 336 dhyAnasvarUpa dhyAnAmRta abhayacandra nAgakumAracaritra bAhubalIkRta nAgakumAracarita ratnayogIndra nADIparIkSA pUjyapAda 53 nAnAtharatnAkara nAgavarma 432 nAnAthasaMgraha rAmacandra nandIzvara caritra candrayya upAdhyAya nodimaMgala nityapacAzataka nandigurU nItirasAyana zubhacandra 122 / neminAthapurANa karNapArya 166 nyAyadIpAvalI (vivekavyAkhyAna amRtanaM di 468 padArthamAra mAghanandI 322 padArthasAra (apUrNa) 368 | padArthasAra TIkA (apUrNa) TI. nemicandra padArthasAra yAcaraNa paramAgamamAra pArzvakIrti paramAtmaprakAza-TIkA bAlacaMdra parISahajaya mukandaka paMcagurumokSapadalakSaNa bAlendu 311 paMcaparameSThibola bAlacandra 371 paMcaparameSThivyAkhyAna mAghanaM di paMcaparUvaNA kanakanaMdI 708 paMcasaMsAra nemicandra paMcAstikAya-TIkA padmaprabhamaladhArI paMparAmAyaNa saTIka kavipaMpa, TI0bha0 sahasrakIrti 16 | pArzvanAthASTaka (apUrNa) mANikyadeva 321 | pArzvanAthapurANa, pArzvanAtha purANa saMskRta 6000 1008? 2730 2556 prAkata WW saMskata m K . Ww.G CMW WCWCii G . 6 23 prAkRta kanar3a . 37 ? 1040 1050 dravyAnuyoga 6563 | prathamAnuyoga 8? sa . kannar3a 82 100 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] zrIcArukIrti bhaTTAraka-bhaNDAra mUDabidrIke kucha hasta li0 granthoMkI sUcI 213 bhaMDAra naMbara grantha-nAma grandhakAra-nAma patra-saMkhyA anumAnika zloka-saMkhyA viSaya / 3. stavana indranaMdI jinasena nAgarAja kAvya 0 prathamAnuyoga 80.. 262 3452 103 . 123 saMskRta pratiSThA prathamAnuyoga 0 kata 1512 327 1517 guNavarma kannaDa bAhUbalI prAkRta prabhAcandra kumudacandra maMgarasa kannaDa yazodhara mahAsena mahAmena (?) samantabhadra cisugvamuni malliSeNa bAlacandra vimalakavi bAlacandra brahmasare | pUjyapAda, nemIcandra. padmanaMdI 166 2000 76.? 361 0 ka ho pArzvanAthastotra 202 | pAbhyuidaya kAvya puNyAzrava (apUrNa) 444 purudevacaritra (apUrNa) puSpadantapurANa pUrvAnuprekSA 238 pratikramaNatraya 302 / pratiSTAkalpa prabhaMjanagurucaritra 668 prabhaMjanagurucaritra (apUrNa) 418 pradyumnacaritra pramANa nirNaya 731 pramANapadArtha (apUrNa) pramANamAnAtAtparya pravacanaparIkSA 563 pravacanasAraTIkA 353 praznottaramAlikA 175 baMdhUpadeza 280 brahmaparisaMhitA vyAdhicikitsA 448 bharatezvarapurANa bhavvajanakaMTharalAbharaNa bhAvanApaMcaka bhAvasaMgraha bhASAbhUSaNa bhujabalIkalyANa mallinAthapurANa mahApurANa TippaNa mahAbhiSeka mokSaprAbhRta-TIkA yazodharacaritra 225 | yazodharacaritra 686 yazodharacaritra 241 / yazodharacaritra-TIkA 418 50 vaidyaka 1150 cikitsA kannar3a saMskRta prAkRta 3200 40..? karaNAnuyoga 10. vyAkaraNa saMskata prathamAnuyoga . 2G MM xnx M0 0 abhayacandra mukundra kanakanaMdI nAgavarmA padmanandI nAgacandra guNabhadra guNabhadra bAlacandra jAnakI (?) candanavarNI prabhaMjana 3542 8510 2000 kannaDa dravyAnuyoga prathamAnuyoga saMskRta kannaDa 3500 lakSamaNa 421320 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 5 bhaDAra nambara grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA anumAnika zloka-sakhyA viSaya : patra saMkhyA 260 kannar3a prAkata . ann kannar3a saMskRta 5 2600 230 3570 0 kamar3a prAkRta saMskRta 0 1700 4343 kannaDa 630 735 saMskata m 9mxam 0 kavIndu (kavicandra) prabhAkara devendra haMsarAja aralazreSThi samantabhadra abhinavagupta candrakavi megnaMdi padmakavi vANivallabha kezava sanatkumAramuni devendra hastimalla padhraprama hastimalla puSpasena vimala nAgavarmA mU0 zAkaTayana brahmadeva aggalakavi mANikyadeva vidyAnaMdi kezavara hastimalla maMtrazAstra prAkata yogaratna kara 208 yogIndragAthA yogIndragAthA (he) 206 rakhAkarazataka rAghanapAMDavIyaMkAvyaM-TIkA 431 liMgAnuzAsana (apUrNa) lokalocanAlaMkAra (apUrNa) lokasvarUpa lokasvarUpa vardhamAnakAvya vardhamAnapurANa vardhamAnapurANa (apUrNa) vAstuzAstra (apUrNa) vidagdhatArkika 743 vidyAnuvAdAMga viMzatiprarUpaNA 604 vRSabhanAthagadya 238 vRSabhanAthagadya vratasvarUpa zabdasampattizAstra 266 zabdAnuzAsanaM 703 zAMtinAthapurANa (apUrNa) zAstrasArasamuccaya (apUrNa) 16 zIlaguNavarNana (apUrNa) 452 zrAvakAcAra 158 zrIpAlacaritra zrIpurANa 521 zrutakIrtimunicaritra | zRMgArasudhAbdhi SaTkArakANi 315 SaTadarNanapramANa sakalAgamasAra 228 satyazAsanaparIkSA 658 | samayaparIkSA 666m 6. WK GK on 11 WMAK.da.mG ME GKWKx Mom GK 0 0 x 400 G0G K COMSINMomnm 14 saMskRta . GM WWG: No 1 447 0 0 WWm Co 0 0 prathamAnuyoga 630 2. 0 M saMskRta kannaDa saMskRta prathamAnuyoga saMskRta 12 1000 350 1580 1973 S maMgarasa vinazvaranaMdi zubhacandra saMskRta saMskRta saMskata nyAya vidyAnaMdi brahmadeva W MM 1740 2473 603 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] paMcAyatI mandira sonIpata ke kucha hastalikhita granthoMkI sUcI bhaMDAra grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA zlokasaMkhyA viSaya . . . . patra saMkhyA saMskRta 202 100 1530 . l s e m l KNNo. xn"00 l s e d n s 130 yogIndra samayasAra amRtanaMdi 741 samavazaraNastotra hastimalla samAdhizataka pananaMdi samAdhi-TIkA pArasa 5 / sarasvatIsamaya gautamasvAmI | sahajAramaprakAzikA kanakacandra sahajAtatmaprakAzikA 472 mirasagadya zAMtikIti siddhAntasAra bhavasena , siddhAntaprakRti (apUrNa) gautama 285 siMha yopagamana kezavaeNa 371 suvarNabhadrAcAryacaritra kavipadmanAbha 281 syAdvAdabhUSaNa abhayacandra 663 svarUpasaMbodhana-TIkA kezavasena 31 svarUpasaMbodhanapaMcaviMzatikA / padmanandi 600 1 700 1000 - 15 262 1413 88 6 vIramevAmandira, sarasAvA paMcAyatI mandira sonIpatake kucha hastalikhita granthoMkI sUcI sonIpata ji0 karanAla ke paMcAyatI mandirame jainazAstrokA eka acchA bhaNDAra hai / hAla meM bAbU mAIdayAlajI jena bI0e0, DipTIgaMja, dehalIne apane pAMca dina ima bhaNDArako dekhane aura usakI naI sUcI banAne meM kharca kiye haiM, jaisA ki unake legya janazAstrabhaNDAra sonIpana ma mara pAMca dina' zIrSakame prakaTa hai, jo isI kiraNama anyatra prakAzita ho rahA hai| bAbU sAhabane isa zAmbhArakI sUcI tayyAra karake bhejane kA jo parizrama uThAyA hai usake liye mai unakA bahuta AbhArI hU~ / isI taraha dUsare vidvAna bhI yadi thor3A thor3A parizrama uThAe~ to bRhat sUcIkA kAma bahuta kucha marala tathA pramANika ho sakatA hai / isa mahatvake kAma meM sabhI vidvAnoMke yoga denekI z2arUrata hai aura unheM aisA karanA apanA kartavya samajhanA cAhiye / astu; bAbU sAhabane jo sUcI tayyAra karake bhejI hai, usameM 372 grantha haiN| inamama jina granthAMkI ekame adhika pratiyA~ haiM unakA noTa sUcI ke kaiphiyata (vizepa vivaraNa ) ke khAnameM kiyA huA hai / isama hastalikhita graMthokI saMkhyA prAyaH itanI ho samajhanI cAhiye / isa sUcI parase nIce una granthoMkI hI sUcI dI jAtI hai, jo anekAntakI gata kiraNoMmeM aba takakI prakAzita sUciyoMmeM nahIM Ae haiM / bAbR sAhabane yaha bhI sUcita kiyA hai ki isa bhaNDAra ke kisI graMthakI yadi koI kApI karAnA cAhe to karAI jA sakatI hai, yaha bar3I acchI bAba hai| sonIpatake bhAiyoMkI isa udAratAse sAhityapremI jana yatheSTa lAbha uThA sakate haiN| saMpAdaka Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 anekAnta [varSa 5 veSTana naM0 graMntha-nAma granthakAra-nAma bhApA patrasaMkhyA racanAsaM lipisaMvata hindI 803 rAyamala khuzAlacaMdra 1765 saMskRta 127 133 356 324 137 22 237 1600 1723 guNakIrti bhAramalla javAharalAla hemacaMdra rAyamala paM0 ToDaramala (?) bha0 sakalakIrti prabhAkarasena jinacaMdra 130 506 1823 100 162 288 127 1660 prAkRta AdipurANa uttarapurANa kaviprabandha kAyabala caupAI cArudattacaritra trailokyasAra neminAthapurANa padmapurANa paMcAstikAyaTIkA pArzvanAthacaritra | pratiSThApATha prajhamnacaritra prAkRtakopa prAkRtavyAkaraNa bhadrabAhucaritra bhavanabhAva mitravilAsa mRgAvatI caupAI mRtyumahotsava laghumAmAyika vartamAnapurANa bIsaviharamAnapUjA zrIpAlacaritra samyaktvakaumudI sukumAlacaritra (jIrNa) sUtrapaMcaryA (?) harivaMzapurANa hindI 1650 1783 3 112 134 301 605 saMskRta prAcArya zrIcaMdra kisanasiMha harajasarAya ghIsAmala karmacaMdra akalaMka bhavirAja navalazAha amaracaMdra rAmadAsa kAsIdAsa AcArya vIranaMdI 265% 1865 42 1625 170 115 156 prAkRta 1685 213 120 116 paM0 lakhamIdAsa hindI 208 1824 vIrasevAmandira, srsaavaa| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAyaka vIrasevAmandirako phuTakara sahAyatA 'bhanekAnta' kI kiraNa 1.2 meM prakAzita sahAyatAke aba taka jina sajAne anekAntakI Thosa sevAoM ke bAda vIrasevAmandira sarasAvAko 56). phuTakara pani sahAyatA nimna sajanoMkI bhorase prApta huI hai, jisake lie mukta rahakara nirAkulatApUrvaka apane kAryameM pragati karane dAtAra mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiM:zrIra adhikAdhika rUpase samAjasevAoMmeM agrasara hone 25) lA0 kunthadAsajI jaina, vArAbaMkI (pitA zrI gulAbaliye sahAyatAkA vacana dekara usakI sahAyakazreNImeM apanA rAyajIke svargavAsake avasarapara nikAle hue dAnameMse) nAma likhAyA hai unake zubha nAma sahAyatAkI rakama-sahita 21)lA. makkhanalAlajI ThekedAra, dariyAgaMja, dehlii| isa prakAra haiM: 5) bA. pakSAlAlajI jaina agravAla va lA0 ratanalAlanI 225) bA. choTelAlajI jaina raIsa, klkttaa| jaina kapaDe vAle (putra-putrIke vivAhakI khuzI meN)| 101) bA. ajitaprasAdajI jaina eDavokeTa, lkhnuu| lA. bAbUrAmajI jaina, mAlika pharma bAbUrAma mUlacaMda 101) bA. bahAdurasiMhajI siMghI, klkttaa| moragaMna, sahAranapura (lAyabrerImeM koI jainagrantha 100) sAhU zAntiprasAdajI jaina, DAlamiyAnagara / ma~gAneke liye) adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' 100) bA0 zAMtinAtha suputra bA0 nandalAla jI, klkttaa| 'anekAntaM ko sahAyatA 100) seTha jokhIrAmajI baijanAya jI sarAvagI, klkttaa| gata kiraNameM prakAzita sahAyatAke bAda anekAntako 100) sAhU zreyA~saprasAdajI jaina, lAhaura / dvitIyamArgase 17 // ) ru. kI jo sahAyatA prApta huI hai 100) bA0 lAlacandajI jaina, eDavokeTa, rohataka / vaha nimnaprakAra hai aura isake lie dAtAra mahAzaya 100) vA. jayabhagavAnajI vakIla Adi jainapaMcAna, pAnIpata dhanyavAda ke pAtra hai:100) lA0 tanasukharAyajI jaina, nyU dehlii| 10) gupta sahAyatA, sadarabAz2Ara dehalIke unhIM paropakArI 51)rA-ba-bA- ulaphatarAyajI jaina ri0. ijIniyara, meraTha mahAnubhAvakI orase jo isase pahale isI madameM 50) lA0 dalIpasiMha kAg2az2I aura unakI mArphata, dehlii| 36 // ) kI sahAyatA bheja cuke haiM aura jinhoMne 25) 50 nAthUrAmajI premI, hindI grantha ratnAkara, bmbii| apanA nAma patrameM prakaTa karanese manA kiyA hai| 25) lA0 rUDhAmalajI jaina zAmiyAne vAle sahAranapura / (4 vidvAnoMko aura 'anekAnta' phrI bhejaneke lie)| 25)bA0 raghubaradayAlajI jaina ema0e0karolabAga dehlii|7||) lAlacamIcandajI jaina seThI, kekar3I ji. ajamera 25) seTha gulAbacandajI jaina ToMgyA, indaura / (pAMca saMsthAoM tathA vyaktiyoM ko 'anekAnta' eka 25) lA. bAbUrAma akalaGkaprasAdajI jaina, tissA jilA varSa taka ardhamUlyameM deneke liye)| vyavasthApaka 'anekAnta' mujphphrngr| (pRSTha 208 kA zeSa) 25) savAI siMghaI dharmadAsa bhagavAnadAsajI jaina, stnaa| banakara unake svayaM jJAnI baneM aura samAjako jJAnI banAmekA 25) lA. dIpacandajI jaina raIsa, deharAdUna / 25) cA0 pradyumnakumArajI jaina raIsa, sahAranapura / satata prayatna karate raheM / maiM mAnatA hUM ki ye saba bAte mahase kaha denA zrAsAna hai, kintu karanA kaThina hai, kyoMki 25) muMzI sumataprasAdajI jaina ri0 amIna, sahAranapura / bhAzA anekAntake premI dUsare sajana bhI ApakA isake liye dAniyoMmeM bhI sulajhI huI sadicchA honA Avazyaka hai| jaba taka unakI samajhameM yaha bAta bhalIbhA~ti anukaraNa kareMge aura zIghra hI sahAyaka skImako saphala nahIM baiTha jAtI jaba taka granthAgAra yA granthAdhyakSa isa dizA banAnemeM apanA pUrA sahayoga pradAna karake yazake bhAgI meM eka kadama bhI bhAge nahIM bar3ha sakate / nissandeha dAniyoM bneNge| kI sadicchAse hI aisA sAdhaka budhajanoMkA saMgraha ho sakatA vyavasthApaka 'anekAnta' hai, isaliye unakA dhyAna to isa ora sabase pahile jAnA vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura) caahiye|" Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registered No. A- 731. anekAntake premI sajjana 1 anekAntase prema rakhane vAle sajjana sAta prakArake haiM eka premI vejo 'anekAnta' patrako premake sAtha ma~gAte haiM, par3hate haiM aura dUsaroMko par3hane ke liye dete haiM; ye premI grAhaka sajjana haiM / dUsare premI va jo 'anekAnta' patrako svayaM ma~gAte hI nahIM kintu dUsaroMko ma~gAnekI preraNA karate haiM aura unheM grAhaka banAte haiM tathA anekAnta ke lekhoMkA paricaya dete haiM; ye premI pracAraka sajjana haiM / nosare premI va jo yaha cAhate haiM ki 'anekAnta' patra barAbara cAlU rahakara samAjakI Thosa sevA karatA rhe| sevAke liye use adhikAdhika protsAhana mile tathA ghATeke kAraNa usake banda honekI naubata Ave, aura isaliye jo paccIsa, pacAsa, sau yA sause adhika rupayoMkI ekamuzta sahAyatA pradAna karake usake sahAyakoMkI cAra zreNiyoM meM se kisImeM apanA nAma likhAte haiM; ye premI sahAyaka sajjana haiN| ale premI va jo 'anekAnta' kI sevAoMse prasanna hokara vivAha zAdI yAdi dAnake avasaroM para anekAntakA barAbara qhayAla rakhate haiM aura use svayaM sahAyatA bhejate tathA dUsaroMse bhijavAte haiM, ye premI anusahAyaka sajjana haiM / pA~cava premI - jo 'anekAnta' ke liye upahAra yA puraskArakI yojanA karate haiM, usake grAhakoMko upayogI grantha upahAra meM dete - dilAte haiM tathA lekhakoMko uttama lekhoMke likhanekI preraNA ke liye puraskAra nikAlate haiM, anekAnta meM prakAzita aise lekhoMpara puraskAra dete haiM yA unheM pustakAkAra meM alaga prakAzita karake vitaraNa karate haiM, aura isa taraha anekAntake pracAra meM sahAyaka banate haiM; ye premI pracAra-sahAyaka sajjana haiM / ad mI * jo 'anekAnta meM likhanA adhika pasanda karate haiM, usake yogya lekhoMke liye barAbara parizrama karate haiM aura apane lekhoMse use U~cA uThAnA tathA samRddha banAnA jinheM sadA iSTa rahatA hai; ye premI sulekhaka sajjana haiN| sAtava premI ke jo 'anekAnta' ke lekhoMse prabhAvita hokara yaha cAhate haiM ki anekAnta-sAhityase jo lAbha hama uThA rahe haiM use ve dUsare vicAraka loga bhI uThAe~ jo anekAntase bilkula aparicita haiM, usake maMgAne kI preraNA se rahita haiM athavA ma~gAneke liye thor3e bahuta asamartha haiM, aura isaliye jo apanI ora se unheM athavA jaina- jainetara saMsthAoM ko anekAnta binA mUlya yA ardha mUlyameM bhijavAte hai; ye premI paropakAraka sajjana haiN| aise paropakAriyoMke paropakAra kAryameM anekAnta kAryAlaya bhI kucha hAtha hai, arthAta cArako yadi anekAnta binA mUlya bhijavAnA cAhate haiM to unase 12) ru0ke sthAnapara 10) ru0 hI letA hai / anakAnnake aise sabhI premiyoM ke bar3hanekI isa samaya nitAnta AvazyakatA hai, jisase anekAnta patrako icchAnusAra U~cA uThAyA jAsake aura isake jisa sAhitya ke sRjana meM itanA adhika parizrama kiyA jAtA hai vaha loka adhikAdhikarUpase pracAra pAsake janatA usase samucita lAbha uThAsake / vyavasthApaka 'anekAnta' vIrasevAmandira, sarasAvA, z2i0 sahAranapura / prakAzaka, mudraka paM0 paramAnaMda zAstrI vIrasevAmaMdira sarasAvAke jiye zyAmasundaralAladvArA zrIvAstavapresa, sahAranapura meM mudrita Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Saraswation SUPERSONICATIHAR H RAUMANHEREDISepal kAnatA ekanAkarSantI lathayantI vastutattvamitaraMga / antena jayati jainI nItimaMndhAnanetramiva gopii|| AAS DEE SHARE vidhaya ubhayAnubhaya tatva tatva TRIES HERE A anakAntAtmaka nipadhyAnupara tatva vastutattva qalprete REINS ubhayatatva vadhayAnubha tatva AUTAMOUSA FORSERata anubhaya fra varSa 5 ki,6-7 |vidheyaM vArya cA'nubhayamubhayaM mizramapi nahizeSaH pratyeka niyamaviSayacA'parimitaH / sadA'nyo'nyApetaH sakalabhuvanajyeSThagurugA vayA gItaM natvaM cahunaya-vivannanagvazAt / / sampAdaka- jagala kiTova pUralAra - phulAI 1642 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI . samantabhadra bhAratIke kucha namUne-[sampAdaka pRSTa 29 apabhraMza bhASAkA zAMtinAtha caritra-paM. paramAnaMda 153 2 tattvAryasUtrakA maMgalAcaraNa-[paM0darabArIlAla jaina 221/10 cUnaDI grantha-[paM0 dIpacanda pANkhyA 257 3 zrI dAdIjI (citra)-jugalakizora mukhtAra 23711 vIra-zAsana-jayantI (kavitA)-[zrImomaprakAza zarmA 26 4 abhinandanapatra-vIra sevakasaMgha myU dehalI 23612cAmuNDarAya aura unake samakAlInaprAcArya nAthUrAma 262 5 vA. jinezvaradAsa saMghavI (macitra)-sampAdaka 24053 vIrasevA meM vIrazAsanajayaMtI utsavapiMdarabArIlAba 262 6 go0 kA darzana aura zra0 saMsmaraNa[.sumeracaMda 2014 pathika (kavitA)-[zrI badda lAla jaina 267 * bhAdamI, jAnavara, yA bekAra ? (kahAnI)-zrIbhagavan 24815 buddhivAda-viSayaka kucha vicAra-daulatarAma mitra 268 8 ratnAkara aura ratnAkarAdhIzvara zataka [paM0 bhujabalI 25116 zravaNabelagola aura indaurake hali. graMthoM kI sUcI 26 // anekAntakI sahAyatAke cAra mArga 1-25),50)100) yA isase adhika rakrama dekara barAbara qhayAla rakhanA aura use acchI sahAyatA bhejanA sahAyakoMkI cAra zreNiyoM meM se kisI meM apanA nAma likhASA tathA bhijavAnA jisase anekAnta apane acche vizeSAGka 2-apanI bhorase asamarthoM ko tathA prajaina saMsthAnoM nikAla sake, upahAra graMthoMkI yojanAkara sake aura uttama ko bhanekAnta phrI binA mUlya yA ardhamUlyameM bhijvaanaa| lemboM para puraskAra bhI desake / svata: apanI porame upahAra aura isa taraha dUsaroMko anekAntake par3hanekI savizeSa praraNA graMthoMkI yojanA bhI isa madameM zAmila hogii| krnaa| (isa madameM sahAyatA dene vAloMkI orase pratyeka 4--anekAntake grAhaka bananA, dUsaroMko banAnA aura dasa rupayekI sahAyatAke pIche bhanekAnta cArako phrI athavA anekAntake liye acche 2 lekha likha kara bhejanA, lekhoMkI mAThako mardhamUlyameM bhejA jA skegaa| / sAmagrI juTAnA tathA usameM prakAzita honeke liye upayogI 3--utsava-vivAhAdi dAnake pravaparIpara anekAnnakA citrAMkI yojanA karanA, karAnA |--'vyvsthaapk anekAnta' prArthanAe~ "anekAnta" kisI svArtha-buDise prerita hokara athavA / cAhiye aura ho sake to yuka-purassara saMyatabhASAma lekhaka prAdhika uddezyako lekara nahIM nikalA jAtA hai, kintu | ko usakI bhUla subhAnI caahiye| vIramevAmandirake mahAn uddezyoMko saphala banAte hue loka / 'bhanekAnya" kI nIti aura uddezyake anumAra lena hitakI sAdhanA tathA sabhI sevA bajAnA hI isa patrakA eka likhakara bhejane ke liye deza nathA samAjake sabhI sulekhako mAgha dhyeya hai| ataH sabhI sajanI ko isakI umati meM | ko zrAmantraNa hai| mahAyaka honA cAhiye / sahAyanAke cAra mArgopara khAsa taura __"anekAnta" ko bheje jAne vAle lekhAdika kAgaz2akI se dhyAna denA caahie| eka ora hAziyA chor3akara suvAdhya akSaromeM vikhe hone jina sajanoM ko anekAntake jo lekha pasanda mArga, cAhiyaM / lekhoMko ghaTAne, bar3hAne, prakAzita karane na karane, unheM cAhiye ki ve jitane bhI adhika bhAiyoM ko unakA lauTAne na lauTAnekA sampUrNa adhikAra sampAdakako hai| paricaya karAsakeM z2arUra kraaeN| asvIkRta lekha vApisa maMgAneke liye posTeja kharca bhejanA yadi koI leba athavA lekhakA aMza ThIka mAlUma na zrAvazyaka hai| lekha nimna patese bhejane cAhiya :-- ho, athavA dharmaviruddha dimbAI de, to mahaz2a umAkI vajaha ke kisIko lekhaka yA sampAdakamme dvaSabhAva na dhAraNa karanA mampAdaka 'anekAnta' cAhiye, kintu anekAnta-nItikI udAranAme kAma lenA vIrasevAmandira, sarasASA, li. mahAranapura anekAntakA mUlya-vArSika chaha mAsakA 2) eka kiraNakA - AnA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vizva tattva-prakAzaka a varSa 5 karaNa 6-7 * OM arham * na kA | nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / | paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA jilA sahAranapura pAda-zrAvaNa vIranirvANa saM0 2468, vikrama saM0 1666 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne [ 6 ] zrIpadmaprabha-jina stotra -- tattva-saMghotaka padmaprabhaH padmapalAzalezyaH padmAlayA''ligitacArumUrtiH / vo bhavAna bhavyapayoruhANAM padmAkarANAmiva padmatrandhuH // 1 // *-9929098 julAI-agasta 1642 'padma-patrake samAna dravyalezyAke-- raktavarNAbha-zarIrake--dhAraka ( aura isaliye zranvarthasaMjJaka ) he padmaprabhajina ! pakI ( AtmasvarUpa tathA zarIrarUpa ) sundaramUrti padmAlayA - lakSmI prAliMgita rahI hai- zrAtmasvarUpa mUrtikA anantajJAnAdi-lakSmI ne tathA zarIrarUpamUrtikA niHsvedatAdi-lakSmIne dRDha AliMgana kiyA hai, aura isa taraha ApakI ubhaya prakArakI mUrti ubhaya prakArakI lakSmIkezobhAke sAtha tanmayatAko prApta huI hai / aura Apa bhavyarUpa kamaloMko vikasita karaneke liye unakA zrAmavikAsa siddha karaneke liye - usI taraha bhAsamAna hue haiM jisa taraha ki padmabandhu-sUrya padmAkaroMkA - kamalasamUhakA -- vikAsa karatA huA suzobhita hotA hai|' Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 anekAnta [varSa 5 babhAra padmA ca sarasvatI ca bhavAn purastAtpratimuktilakSmyAH / sarasvatImeva samagrazobhAM sarvamalakSmI-jvalitAM vimuktaH // 2 // 'Apane pratimukti-lakSmIkI prAptike pUrva-arhanta avasthAse pahale lakSmI aura sarasvatI donoM ko dhAraNa kiyA hai-usa samaya gRhasthAvasthAmeM zrApa yatheccha dhana-sampattike svAmI the, aApake yahAM lakSmIke aTUTa bhaNDAra bharethe, sAtha hI avadhi-jJAnAdi-lakSmIse bhI vibhUSitathe aura sarasvatI aApake kaNThame sthita thii| bAdako vimukta hone para-jIvanamukta (arhanta) avasthAko prApta karane para-zrApane usa pUrNazobhA vAlI sarasvatIko-divya vANIko-hI dhAraNa kiyA hai jo sarvajJa-lakSmIse pradIpta thI-usa samaya Apake pAsa divyavANIrUpa sarasvatIkI hI pradhAnatA thI, jisakedvArA jagatake jIvoMko unake kalyANakA mArga sujhAyA gayA hai|' zarIra-razmi-prasaraH prabhoste bAlArka-razmicchavirAlilepa / narA'marAkINe-samAM prabhA vA zailasya padmAbhamaNeH svasAnuma / / 3 // ___ 'he prabho ! prAta:kAlIna sUrya-kiraNoMkI chavike samAna--raktavarNa zrAbhAko liye hue Apake zarIrakI kiraNoke prasAra (phailAva) ne manuSyoM tathA devatAoMse bharI huI samavasaraNa-sabhAko isa taraha prAlipta (vyApta) kiyA hai jisa taraha ki padmAbhamaNi-parvatakI prabhA apane pArzvabhAgako prAlipta karatI hai| nabhastalaM pallavayanniva tvaM shsrptraambujgrbhcaaraiH| . pAdAmbujaiH pAnitamArado bhUmau prajAnAM vijahArtha bhUtyaiH / / 4 // (he padmaprabha jina !) Apane kAmadevake darpa (mada) ko cUra cUra kiyA hai aura sahasradala kamaloMke madhyabhAga para calane vAle apane caraNa-kamaloke dvArA nabhastalako pallavose vyApta-jaiyA karate hue, prajAkI vibhRti ke liye-usame heyopAdeyake vivekako jAgRta karaneke liye-bhUtala para vihAra kiyA hai|' guNAmbudheviprapamAyajamya nArakhaMDalaH stotumalaM nvH| prAgeva mAdakimutA'tibhaktiI bAlamAlApayatImitthama / / 5 // 'he RSivara zrApa aja haiM-punarjanmase rahita haiM-, zrApake guNa samudra ke lavamAtrakI bhI stuti karaneke liye jaba indra pahale hI samartha nahIM huA hai, to phira aba mere jaimA asamartha prANI kaise samartha ho sakatA hai| yaha Apake prati merI ati bhani hI hai jo mujha bAlakase-stuti-viSayame anabhijJame-isa prakArakA yaha stavana karAtI hai|' kiyA hai aura yaha thApAdeyake vivekako jAka dvArA nabhastalako pala supArzva-jina-stotra svAsthyaM yadAtyantikamepa puMsAM svArtho na bhogaH pribhNggtmaa| tRponuSaMgAnna ca tApazAntiritIdamArakhyadbhagavAnsupArzvaH // 1 // 'yaha jo zrAtyansika svAsthya hai-vibhAva-pariNatise rahita apane anantajJAnAdi svAma-svarUpamai avinazvarI sthiti hai-vahI puruSo kA-jIvAtmAoMkA-svArtha hai-nijI prayojana hai, naNabhaMgura bhoga-idiya-viSaya-sukhakA anubhava-sthArtha nahIM hai, kyoMki idriya-viSaya-sukhake sevanase uttarottara tRSNAkI-bhogAvAMkSAkI-vRddhi hotI hai aura usase tApakI-zArIrika tathA mAnasika duHkhakI-zAnti nahI hone pAtI / yaha svArtha asvArthakA svarUpa zobhana pArthoMzarIrAMgoke dhAraka (aura imaliye anvartha-saMjJaka) bhagavAna supAcaMne batalAyA hai|' Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7 ] samantabhadra-bhAratI ke kucha namUne ajaMgamaM jaMgamaneyayaMtraM yathA tathA jIvataM zarIraM / zrImatsu pUrti kSayi tApakaM ca sneho vRthA'treti hitaM tvamAkhyaH / / 2 / ' jisa prakAra jaMgama ( jar3a ) yaMtra svayaM apane kAryameM pravRtta na hokara jaMgama puruSake dvArA calAyA jAtA hai usI prakAra jIvake dvArA dhAraNa kiyA huA yaha zarIra ajaMgama hai-buddhipUrvaka parispandavyApAra se rahita hai--aura eka yaMtrakI taraha caitanya puruSake dvArA svasyApAra pravRtta kiyA jAtA hai sAtha hI bI haipRAtmaka hai, puti hai-durgandha yukta hai, yi hai - nAzavAna hai--aura tApaka hai - zrAtmA ke dukhoMkA kAraNa hai| isa prakArake zarIra meM sneha rakhanA-pratianurAga bar3hAnA - vRthA hai--usase kucha bhI AtmakalyANa nahI saMgha sakatA, yaha hitakI bAta he supArzvajina ! Apane batalAI hai|' alaMghyazaktirbhavitavyateyaM hetudvayAviSkRtakArya liMgA / anIzvaro janturakiyArtaH saMhatya kAryeSviti sAdhvavAdIH // 3 // 'Apane yaha bhI ThIka kahA hai ki hetudvaya ke -- zrannaraMga aura bAhma athavA upAdAna aura nimitta donoM kAraNoke anivArya saMyoga dvArA utpanna hone vAlA kAhI jinakA lagA hai aisI yaha bhavitA (samucita samartha upadeza milane para bhI kisI kI hita meM pravRtti nahI hone detI zakti hai-kisI taraha bhI TAlI nahI tI ahaMkAra pIDita huA bhavitavyatAnirapeca [saMsArI prANI ( yantra-mantra-tantrAdi ) aneka sahakArI kArathokI milAkara bhI sumpAdika kAryoMke sampanna karaneme mama nahIM hogaa| 1 216 vibheti mUlyone tato'sti mokSo nityaM zivaM vAMti nA'mya lAbhaH / tathA'pi bAlo bhaya-kAna vazyA svayaM tapyata ityavAdIH // 4 // Apane yaha bhI batalAyA hai ki saMsArI prati meratA hai parantu (adhyaki bhavikalAza usa mRtyu chuTakArA nahIM miya hI kalyANa athavA nirvANa cAhatA hai parantu (bhAvIkI usI adhyazaktivaza usakA lAbha nahI hotA / phira bhI yaha mUDa prANI bhaya aura icchAke vazIbhUta huA svayaM hI vRthA taptAmamAna hotA hai / Darane tathA icchA karane mAtra banatA to kucha bhI nahIM, ulaTA duHkha saMtApa uThAnA paDatA hai / ' sarvasya tattvasya bhavAna pramAtA mAteva guNAvalokasya janasya netA mayA vAlamya hitAnuzAstA / kyA parinevya // 4 // '( suparajina) Apa sahajIvAda vizva mAnA hai--zAdirahita jJAtA haiM. mAtA jisa prakAra bAlakako hitakI-usake bhalekI zikSA detI hai usI prakAra zrApa heyopAdeyake jJAnase rahita bAlakatulya janasamUhako hitakA - niHzreyasa (mokSa) tathA usake kAraNa samyagdarzanAdikA -- upadeza dene vAle haiM, aura jo guNAvalokIjana hai--guNokI talAza meM rahane vAlA bhavyajIva hai-usake Apa netA haiM-- svayaM bAdhaka kAraNako haTAkara mI anantadarzanAdi guNoko prApta karalene ke kAraNa use una guNokI prAptikA mArga dikhAne vAle haiN| isIse meM bhI isa samaya bhakti pUrvaka ApakI smRtima pravRtta huA hUM--mere bhI Apa netA haiM, mujhe bhI Apake sadRza, sanake pratApase mAmI guNAMkI prAptikA mArga sUjha paDA hai / ' [ - ] zrIcandraprabha-jina stotra caMdraprabhaM candra marIci-gIraM candra' dvitIyaM jagatIya kAntam / vande'bhavanmahatAmRSIndra jina jitasvAnta-kapAya-bandhama ||1|| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ varSa 5 'maiM una zrIcandraprabha-jinako vandanA karatA hU~, jo candrakiraNa-sama-gauravarNaye yukta jagatameM dvitIya candramAkI samAna dIptimAn (aura isa liye ''isa sArthaka saMjJA ke dhAraka) hue haiM, jinhoMne apane antaHkaraNa kAnako jItA hai-sampUrNa krodhAdikaSAyaka nAzakara akapAyapada evaM janapada prApta kiyA hai aura (isI liye) jo RdvipArI muniyoM-gaNadhArikoM ke svAmI tathA mahAmAcoke dvArA bandanIya hue haiN|' - 220 anekAnta yasyAGga- lakSmI-parivepa-bhinnaM tamastamoreriva razmibhinnam / nanAza bA yaha mAnasaM ca dhyAnapradIpAtizayena bhinnam // 2 // 'jinake zarIrake divyaprabhAmaNDalale bAhya andhakAra aura dhyAna- pradIpa ke atizaya se parama zulkadhyAnake tela dvArA -- pracura mAnasa andhakAra - jJAnAvaraNAdi karmajanya zrAtmAkA samasta zrajJAnAndhakAra usI prakAra nAzako prApta huna jisa prakAra ki sUrya kI kiraNome (lokame phailA huA ) andhakAra bhinna- vidIrNa hokara naSTa ho jAtA hai / ' svapakSa-sIsthitya madAjvalitA bAsiMhanAdairvimadA babhUvuH / pravAdino yasya mA gaNDA gajA yathA kezariNo ninAdaiH // 3 // 'jinake pravacanarUpa siMhanAda ko sunakara apane mata pakSakI susthitikA ghamaNDa rakhane vAle use hI nirvAdha evaM kAvya samajhakara madonmatta hue- pravAdijana (paravAdI) usI prakArase nirmada hue haiM jisa prakAra ki madakarate hue masta hAthI kesarIsiMha kI garjanAzrIko sunakara nirmaMda ho jAte haiN|' yaH sarvaloke parameSThitAyAH padaM babhUvAdbhutakarmatejAH / anantadhAmA'kSara-vizvacakSuH samantaduHkhacyazAsana // 4 // 'jo zradbhuta karmateja the-apane yogabala se jinhoMne parvata samAna kaThora karma paTalokA chedanakara sadAke lie apane dhAmAse unakA sambandha viccheda kiyA thA athavA zukladhyAnAmike dvArA unheM bhasmIbhUta kiyA thA-- (aisA karake) ananta tejarUpa avinazvara vizvako jinhoMne prApta kiyA thA kevalajJAna kevaladarzanake dvArA jo vizva tacaka jJAtA-dRSTA the, zraura jo saba orase duHkhoMke pUrNakSayarUpa mokSake zAstA - upadeSTA the-- jagatko jinhoMne mokSamArga kA yathArtha upadeza diyA thA, aura isa taraha (inhIM guNoM ke kAraNa ) jo sampUrNa lokame -- tribhuname - parameSTitAke - paramaprAptatAke padako prApta hue the / ' sa candramA bhavya kumudanInAM vipanadoSA-lava-lepaH / vyAkoza- cAGa nyAya mayUkha mAlaH pUyAtpavitro bhagavAnmano me // 5 // svayambhUtaMtra 've dopA = rAtri, zrabhra = megha aura kalaMka = mRgachAlAdike lepase rahita athavA rAgAdika doSarUpa abhra-kalaMkake zrAvaraNa se varjita aura suspaSTa vacanoMke praNayanarUpa - syAdvAdanyAyarUpa - kiraNa mAlAse yukta, bhavya kumudaniyoMke lie candramA aise pavitra bhagavAn zrIcandraprabhajina mere manako patra karo unake bandana kIrtana, pUjana, bhajana, smaraNa aura anusaraNarUpa samyak zrArAdhanase merA mana pavitra hove / ' Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa (lekhaka-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla koThiyA ) zrAcArya umAsvAti yA umAsvAmIkA 'tatvArthasUtra' zAstrIjIke nirNayakA mukhya AdhAra agvila jainasamAjakA eka prasiddha grantha hai, jise tattvArthAdhi aura umako jA~ca gamamUtra, tattvArthazAstra aura mokSazAstra bhI kahate haiM / isa sUtragranthakI zrAdime mUlakArakA koI maMgalAcaraNa hai yA ki paM. mahendrakumArajI zAstrIne, jinheM isa lekhameM Age nahI, aura yadi hai to vaha kaunasA pada-vAkya hai, yaha bAta ___ 'zAstrI' padase ullekhita kiyA jAya, apane nirNayakA arse se vivAdApanna calI pAtI hai| kucha vidvAnokA mukhya prAdhAra vidyAnandakI prAptaparIkSAke 'zrImattattvArthakathana hai ki isa granthake zurUme-'samyagdarzanajJAna zAstrAtamalilAnadheH' ityAdi padya aura aSTasahasrIke 'zAmbAvanAgracita-stuti-gocagaptamImAMmitaM' ityAdi cAritrANi mokSamArgaH' isa prathamasUtrase pahile--prAptastuti maMgalazlokapara rakkhA hai| isIse zrApa apane lekhake zurume hI zrAdike rUpame--koI maMgalAcaraNa nahI hai, parantu dUsare vidvAnoMkA yaha spaSTa mata hai ki isa granthakI Adima ina padyoMkA ullekha karate hue likhate haiM :maMgalAcaraNa-padya z2arUra hai aura vaha nimna prakAra hai-- ___"yaha (uparyuka.) zloka sarvArtha siddhi ke maGgalazlokake mokSamArgasya netAraM bhattAraM karmabhUbhRtAma / rUpameM upalabdha hai| prAcArya vidyAnandane apanI prAptaparIkSA isI zlokame varNita prAptasvarUpake parIkSaNa ke liye banAI jAnA vizvatattvAnAM vande tadaguNalabdhaye // 11 jina vidvAnoMkI yaha mAnyatA hai ki tattvArthasUtrakI hai| prAptaparIkSAke antame svaya likhate haiM :zrAdime koI magalAcaraNa nahIM hai ve isa maMgala padyako zrImattatvArthazAstrAdbhutalilanidheriddharatnodbhavamya / tattvArthamanakI TIkA 'samiddhi' kA batalAte haiM. jo prAtthAnArambhakAle makalamalabhide zAstrakArIH kRtaM yn|| zrIpUjyapAda-racita hai. kyoMki sarvArthamindvike zurUmeM bhI yaha stotraM tIrthApamAnaM pRthinaprathupathaM svAmi mImAMsitaM tana / magalazloka vinA kisI TAkA-TippaNaka pAyA jAtA hai| isa vidyAnaMdaHmvazaktyA kathamapi kathitaM manyavAkyArthasiddhaya matako puSTa karane ke liye hAlame eka lekha zrImAna nyAyAcArya arthAta-jo dIptaragnoMke udbhavakA sthAna hai. usa adabhuna pa. mahendra kumAra jI zAstrI kAzIkA, jainasindvAntabhAskara samudra ke samAna tara garthazAstraka pronyAnArambhakAla--utpatti me, 'mokSamArgasya netAram' isa zIrSakake sAtha prakaTa huzrA hai kA nimita batAte samaya yA protthAna-bhRmikA bodhaneke aura vaha maimUra rAjyake thAsthAna vidvAn pa. zAntirAjajI prArambhakAlame zAstrakArane jo stotra racA aura jisa stotrameM zAstrIke jainabodhaka' meM prakAzita kimayaM tattvArthasUtra- Nita prAptakI svAmI (mamantamadrAcArya) ne mImAMsAkI, granthasya maMgalazloka.' isa zIrSaka saMskRtalekhako lakSya karake usakI maiM yathAzani parIkSA kara rahA hai| likhA gayA gayA hai, jaisA ki lekhake zrAdi-antame diye aSTayahasrIka maGgalalAmme bhI prAcArya vidyAnanda yahI hue dono phuTanoTose prakaTa hai / astu, paM. mahendrakumArajI bAta likhate haiM :-- zAstrIne apane lekhame jo yuktiyAM dI haiM unameM kitanA bala 'zAstrAvatAraracinastutigacagAtahai. ve unake abhimatako siddha karane ke liye samartha haiM yAki mImAMsitaM kRtiglaMkriyataM myaasy| nahI aura ukta maMgala-padya vAstavamai umAsvAtikRta hai, yA arthAta zAstra-tattvArthazAstra ke avatAra-avataraNakA. pUjyapAdakRta, ina saba bAtoMko spaSTa karake batalA denA hI bhUmikAke samaya racI gaI snutima varNita zrAptI miimaamm| zrAjake mere isa lekhakA viSaya hai| karane vAle prAptamImAsA nAmaka granthakA vyAkhyAna diyA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 anekAnta [varSa 5 jAtA hai| yahA~ 'zAstrAvatAra' zabda prAptaparIkSAke gaharA vicAra kiyA hai aura na unhe nidyAnandake dUsare 'protthAnArambhakAla' kA samAnArthaka hai / vidyAnandake ina vAkyoMkI spaSTa rozanIme hI par3hA hai| aura isa liye ve ullekhoMme nimnalimbita bAtAkA spaSTa sUcana hotA hai- apanI kisI galata dhAraNAke vaza ukta poMme prayukta hue 1--prAptaparIkSA aura aSTasahasrI grantha 'mokSamArgasya 'protthAnArambhakAla' aura 'zAstrAvatAraracitastuti' netAram' zlokame varNita prAptako parIkSAke liye liye padAMkA galata artha karaneme pravRtta hue haiM / 'zAstrAvatArajArahe haiN| racitastuti' kA sIdhA aura sarala artha hotA hai--'zAstrake 2--isI zlokameM varNita prAptakI mImAMsA svAmI ava avatAra-racanArambhake samaya racI gaI stuti'-arthAta tattvArtha samantabhadrAcAryane apanI prApta mImAMsA kI hai| zAstra (sUtra) kI zrAdima racA gayA vaha maMgala stotra jisake viSayabhUta prAptakI svAmI samantabhandra ne mImAMsA kI hai aura 3--yaha 'mokSamArgasya netAram' zloka tattvArthazAstrakI jisa zrAta mImAMsAkI alaMkRta rUpase asahasrI TIkA utpattikA nimitta batAte samaya yA usakI avataraNikA likhanekI vidyAnanda AcArya apane 81 vAkyame pratijJA kara bhUmikA bAdhate samaya zAstrakArane banAyA hai| rahe haiM / svayaM vidyAnanda ke nimnavAkya meM bhI isakI puSTi hotI tIsarI bAta se yaha spaSTa hojAtA hai ki jisa zAstrakAra hai, jo unakI zrAptaparIkSAkA samAhimUcaka antima padya hai ne tatvArthazAstrakI utpattikA nimitta batAyA yA usakI aura jisameM 'tattvArthazAstrAdI-tattvArthasUtrakI zrAdima-- utthAnikA-bhUmikA yA avataraNikA bAMdhI, usI zAstrakAra isa padake prayogadvArA ukta 'mokSamArgamya netAraM' maMgalane usa bhUmikAke prArambhame isa maGgalamaya-strotrako racA zlokako tatvArthasUtrakA maMgalAcaraNa sUcita kiyA gayA haihai / yahA~ yadi yaha tattvArtha zAstra-tattvArthasUtra hai, to usakI iti tatvArthazAstrAdI munIndramtotragocarA / utpattikA nimitta batAne vAle yA bhUmikA avataraNikA praNItAptaparokSayaM kuvivAnivRttaye // 124 // baoNdhane vAle zrAcArya pUjyapAda haiN| inhoMne savirthasiddhike aisI hAlatame vidyAnanda ke 'zAstrAda' aura 'zAstrAprArambhame hI tattvArthasUtrakA nimitta batAyA hai aura usI vatAra' zabdoMkA jo vAcya tavArthasUtrakA prArambha' hai vahI bhUmikAke prArambhame isa jainavAr3amayake zramara ra narUpa maGgala vAcya unake usa 'prAtthAnArambhakAle' padakA bhI hai, jo zlokako racA hai| prApta parIkSAke ukta antima padyase ThIka pUrvavartI padya isa taraha vidyAnandake ukta ullekha hame hama spaSTa zrImattattvArthazAstra meM pAyA jAtA hai / grathasaMdarbhako pariNAmapara pahucA dete haiM ki ukta maGgalazloka prAcArya dekhate hue dUsarA koI bhI bhinna zrartha usakA nahIM ho sktaa| pUjyapAdake dvArA tattvArthazAstrakI bhUmikAko bAdhate samaya 'utthAna' zabdakA artha udyama (yAna) aura udgama sarvArthasiddhi ke maMgalarUpame racA gayA hai| (utpatti) bhI hai| ina donomese koI sA bhI artha lene vastutaH yaha maMgalazloka prAcArya pUjyapAdane hI para 'prenthAnArambhakAle' padake arthavI saMgati 'zAstrAvatAra' banAyA hai|" aura 'zAstrAdI' jaise padoke arthake sAtha ThIka baiTha jAtI hai, zAstrIjIne zrIvidyAnandAcAryake ukta donoM ullekhopara * jemAki nimna koSavAkyAma prakaTa hai :se spaSTa sUcanako jo tIsarI bAta kahI hai aura usakA puna. (1) utthAnamudagame to yu yame darpaNa ra go . (vizralocana) spaSTIkaraNa karate hue jo niSkarSa nikAlA hai use dekhakara bahA (2) utthAnaM udyame taMtra rUpa pasta ke raNa / hI Azcarya hotA hai aura yaha jAna paDatA hai ki zAstrIjIne prAGgaNodgamadapu"" ( maMdinI ) ukta maMgalazlokake sambandhameM prAcArya vidyAnandake abhimata (3) utthAnaM porupe taMtra maMniviSTodgame'pi ca / (amara) ko ThIka taurase samajhane ke liye pUrA prayatna nahIM kiyA-na (4) Rise, ougin, effort, uctivity (V. S. to unhoMne ukta donoM padyo ke arthapara gaMbhIratAke sAtha Apte) Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] tatvArthasUtrakA maMgalAcaraNa 223 aura vaha tatvArthasUtrakI racanAke prayatnArambha samayako hI raha jAtI hai| dUsare, 32 akSaroke ukta anuSTup chaMdame athavA usakI utpattike zrArambha kAlako sUcita karane bhI ukta bhAvako vyana karaneke lie kAphI guMjAiza thI-ve lagatA hai| parantu zAstrIjIne 'pronthAna kA artha jo 'zAstra adhika nahI to 'tatvArthazAstrAdI' padake sthAna para kI utpattikA nimitta batalAnA' tathA 'bhUmikA bAMdhanA 'natvArthavRtyAdI pada banAkara hI use vyakta kara sakate the, kiyA hai usakI upalabdhi kahIM bhI nahIM hotI, aura kyoki sarvArtha siddhiko kasvArthavRtti' bhI kahate haiM aura isaliye vaha unakI nijI kalpanA hI jAna paDatI hai| yaha bAta usake zrantake padyope bhI jAnI jAtI hai / isI kalpanAko lekara zAstrIjIne 'zAstrAvatAra' kA artha parantu zrIvidyAnanda zrAcArya ko zAstrIjIkA ukta prAzaya "tatvArthazAstrake avatAra-avataraNakA-bhUmikAke samaya" abhipreta nahI thA, jaisA ki Age calakara aura bhI spaSTa aisA kiyA hai aura legbake pichale hissaMmeM prAptaparIkSA ke kiyA jAyagA, aura isI lie unhoMne apane abhipretAantima zlokako uddhRta kAke usameM Ae hue 'tatvAthe- nusAra 'tatvAthazAvAdA' padakA samyaka prayoga kiyA zAstrAdA padake viSayame yaha anurodha kiyA hai ki usakA hai jo unake 'protthAnArambhakAle 'jaise dUsare padoM para artha bhI 'tatvArthazAstrako bhUmikA ke prArambha meM' yahI bhI acchA prakAza DAlatA hai| ataH zAstrIjIke una subhAva karanA cAhiye / sAtha hI usa bhUmikA ko vaha bhUmikA aura tarkame kucha bhI mAra mAlUma nahI honA, vaha vyarthavI batalAyA hai jo zrIpUjyapAdAcAryako sAmiAddha' TIkAke khIcAtAnI para avalambita jAna par3atA hai aura zrIvidyAnaM:zurUme pAI jAtI hai| yaha saba kthana zrApakA prA. vidyA- ke una tIno padyA parame kisI taraha bhI phalita nahI hotA, nandakaM ukta grathoke sAtha kucha bhI saMgana mAlUma nahI hotaa| jinheM zAstrIjIne apane lekhame pramANa vAkya ke tArapara eka vilakSaNa bAta aApane aura bhI kahI hai aura vaha yaha uddhata kyiA hai| ki 'protthAnArambhakAle' padakA jo artha unhoMne 'tatvArtha prAcArya vidyAnandakA abhimata sUtrakI utpattikA nimitta batalAne vAlI sApAMDhakI bhUmikA' sujhAyA hai usI prathame uka. 'tatvArthazAstrAdI' aba mai zrIvidyAnandAcArya ke kucha dUsare vAkyAdvArA pada prayuka huaA hai|' isapa yadi koI kaha ki ukta pada itanA aura bhI spaSTa kara denA cAhatA ki ve tattvArthakI zabdaracanAparase to aimA zrAzaya nahI jhalakatA, prata mRtrakI zrAdime magalAcaraNa mAnate the aura vaha maMgalAcaraNa isake 'tanvArthamUtrakI zrAdima aisA prAzaya spaSTa jhalaka rahA unakI dRSTi meM 'mokSamAgamya netAra iyAdi lokake hai, to aise praznakatAMkI bAtako haidayame dhAraNa karake sivAya aura dUsarA kucha nahI thA:zAstrIjI likhate haiM--"32 akSara vAle isa choTasa (5) zAstrakI zrAdime paramerike guNastotrarUpa zAkama adhikakA guDajAiza hI nahIM hai|" isa para zrAdhyAnakI AvazyakatAkA pratipAdana karate hue zrIvidyAzAstrIjIse sahaja hIma yaha pUchA jA sakatA hai ki 'adhika nandAcArya apane laMkavAtika-nyAkhyAnake zurUma hI kI gujAiza nahIM' isakA kyA matalaba ? kyA vidyAnanda (pR. 2 para) likhate haiM - zrAcAryako apanA antima vaktavya usa 32 akSara vAle "kayaM punamtattvArthaH zAstraM namya zlokavArtikaM vA tada anuSTupa chandame deneke liye koI majabUrI thI, jisameM ve / vyAkhyAnaM vA yana nadAraMbha parameSTinAmAdhyAna vidhIapane zrAzayako pUrI taura para vyakta bhI na kara sake ? yadi yate iti cana tallakSaNayAgatvAta / " tacca natvArthasya nahI to phira zrAcArya mahodayakA yadi caimA zrAzaya thA to dazAdhyAyIrUpasyAstIti zAstraM tttvaathH| pramica kyA ve use vyakta karaneke liye dusare adhika akSarovAle * mA middhirmita manipAtanAma', baDe chaMda kA prayoga nahIM kara sakate the 1 kara sakate the nonavArthavRniganazaM manamA pradhAra / / 1 / / 'adhika kI guMjAiza nahIM' aisI sthiti paidA hI nahI tatvArthavRttimaditA viditArthatantrAH, hotI aura na aisA kahane meM kisI zrIciyakI guMjAiza zRNvanti ye paripaTanica dhamabhaktayA' * || 2 || Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anekAnta [varSa 5 tattvArthasya zAstratve tadvArtikasya zAstratvaM middhameva saMstuta mAsake liye unhIM tIna vizeSaNoM kA ullekha kiyA nadarthatvata..... 'tadanena tavyAkhyAnasya zAstratvaM hai jinakA ullekha 'mokSamArgasya metAram' isa maMgalalokaniveditam / .... 'tatanadAraMbhe yukta parAparaguru- meM kiyA gayA hai| 'munIndra' se vidyAnandakA abhiprAya prvaahsyaadhyaanm|" 'umAsvAti' se hI hai, jinheM Age bhI 'itiyukta munIndrAyahAM yaha zaMkA uThaI gaI hai ki tattvArthasUtrake tatvArtha- sAmAdisUtrapravartanama' (vA0 248) jaise vAkyoMke dvArA satro zlo rUpameM vArmika tathA vArtikake vyAkhyAnako adima sUtra 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamA zAstratva meM prApta hai, jisase unake prAraMbhameM parameSTike yA- kA pravartaka likhA hai| aura yaha bAta zlokakIrtikake pAnakA vidhAna kiyA jAtA hai phira isa zaMkAkA samAdhAna pUrvApara-sambandhako milAneme vicArazIla pAThakoMko bhale karate hue likhA hai ki 'zAstrakA lakSaNa pAye jAne ye saba prakAra avagata ho sakatI hai| pUjyapAda prAcAryako ukta zAstra haiN| zAstrakA amuka lakSaNa hai aura vaha dazAdhyAyarUpa sUtrakA pravartaka nahIM kahA jAmAtA-ve usake mAtra tatvArthasUtrake sAtha ghaTita hotA hai, isaliye tattvArthasUtra zAstra vyAkhyAkAra athavA vRttikAra the| hai|" 'tasvArthasUtrake zAstra siddha hone para usake vArtika (3) vigAnandakI apamahala ke nimma yApIya bhI hamako ke za strapanA mitrahIhai koki vaha tanvArthamUtrakA artha paSTi hotI hai, ninama usa zAstrako niHzreyamazAstra ( moksshai|'' aura isI taraha va tikake vyAkhyAnavo bhI zAstra zAstra ) batalAte hue unakI zrAdime stuta grAmake liye kahA gayA hai / ata:--zAstra honese- unake prArambhame unhI vizeSaNokA umI kramame aura bhI spaSTa ullekha kiyA parApara-guruSavArakA zrAdhyAna yukta hai|' hai jinakA jima kramame uhA~mba ukta maMgala zloka meM pAyA hamame spaSTa hai ki yadi dazAdhyAyarUpa prakRta tasyArtha jAnA haisUtrake prArambha meM maMgalAcaraNa na kiyA gayA hotA to (ka) "nadenedaM niyamazAmAbhyAdau tannibandhanatayA maMgavidyAnanda usake zrArambhame (nadArambhe) maMgalake kiye jAne lAryatayA ca manibhiH maMstutena niratizayagaNena bhagavakA ullekha na karate aura na tatvArthake maMgala tathA zAstrambake nA tena zreyomArgamAtmanitamilanA mamyagmithyopadezAyAdhAra para apane dvArA zlokavArtika meM kiye gaye maMgalakI rtha-vizeSapratipattyarthamAsImAmA vidadhAnA: " svAmipuSTi karane / zrataH navArtha sUtrakI zrAdime maMgalAcaraNa jarUra mamantabhadrAcAryaH praahH|" ( pRSTha 3 / kiyA gayA hai| (ba) "zAmrArAbheminasya mannArgatRtayA, karmabha(2) aba vaha maMgalAcaraNa kaunasA hai ? isakI bhRgatRtayA, vizvanatvAnA jJAtRnagA na bhagavatmarvajanyaparyAlocanA karate hue vidyAnandake zlokavArtikAntargata vAnyaya gavyavacchedena vyavasthApanAga para kSeyaM vihitaa|" nimna ullekhoMpe bhI yaha jAnA jAtA hai ki vaha maMgalAcaraNa (pRSTha 264) * mokSamArgamya netArama' ityAdi maMgalazloka hI hai- (4) zrIvidyAnandake prApta parIkSAgata vAkyoye isa pravRdvAzepatattvAyeM saakssaatprkssiignnklmsse| viSayakI aura bhI adhika puSTi hotI hai / yathA:middhe munIdamannatye mokSamArgamya netIra // 2 // zreyomArgasya saMsiddhiH prsaadaatprmesstthinH| satyAM tnprtipitsaayaamupyogaatmkaatmnH| ityAhastadguNamtotraM zAntrAdI munipuGgavAH // 2 // zreyasA yokSyamANamya pravRtta sUramAdimama // 3 // isameM 'mokSamArgakI sasiddhi parameSTike prasAdase hotI hai isa lie 'munipuGgava zAstrakI AdimeM unake guNoMkA yahAM vidyAnandane, tattvArthazAstra (sUtra)ke zrAdimeM sUtra stotra karate haiM' yaha batalAyA gayA hai| aura 'munipuGgava' kI upapatti batalAte hue munIndra (umAsvati) ke hAga padake lie svopajJa TIkAme 'sUna kAradiyaH' padakA prayoga * nanu ca tatvArthazAstraspAdasUtraM nAvadanupapannaM * * / karake yaha spaSTa kiyA gayA gayA hai ki munipuGgava' zabdakA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phiraNa 6-7 tatvArthasUtrakA maMgalAcaraNa 225 bAcya yahA~para pradhAnataH 'sUtrakAra hai aura ye satrakAra tatvArtha- (kArAdibhirumAsvAmi(ti)prabhRtibhiH prtipaadyte|" sUtrake kartA ve hI umAsvAti prAcArya haiM jinake sUtravAkyako (pR0 64) isI dvitIyazlokakI TIkAmeM "sa gaptimamitidharmAnuprekSA- yaH praNetAsa evaM vizvatattvajJatAzrayastatvArthasUtrakAra parISahajayacAritrebhyo bhavatIti sUtrakAramatama' vAkyake-- sAtha uddhata kiyA hai| aura Age bhI 'kAyavADa manaH tallakSaNe brIti' (pR083 )-zlokavArtika kamayogaH iti sUtrakAravacanAta (pR060) jaise vAkyoMke (Ta) tathokta sarvadravyaparyAyeSu kevalasya iti mUtrakAraiH (pR0281) sAtha uddhRta kiyA hai / zlokavArtikAdime bhI sUtrakAranAma- (ca) matizrutAvadhimana:paryayakavalAnijJAnaM, tatpramANe, iti se sUtravAkyoM athavA sUtrakArake matakA ullekha pAyA sUtrakAravacanAt (pR0 281)-praSTamahatrI sudrita pratima 'sUtrakAra: aisA pATha hai jo azuddha jAna ukta zlokake anantara hI prAptaparIkSAmeM parameSThikA par3atA hai, usake sthAnapara 'sUtrakArAdibhi:' honA caahiye| jo guNastotra uddhata kiyA hai aura jise TIkAmeM prastAvanA- kyoMki vidyAnandane anya ke dvitIya padyama zrAe hue 'munivAkya dvArA zAstrakI (tasvArthasUtrakI) AdimeM sUtrakAra puGgA:' pada ke liye svopajJa TIkAma 'sUtrakArAdayaH' padakA (umAsvAti) dvArA kahA huA batalAyA hai tathA jisapara hI prayoga kiyA hai aura upasaMhArame vahI bAta kahI gaI hai jo svopajJa TIkA sahita prAptaparIkSA racI gaI hai vaha apane zurUme prastuta kI gaI thii| isameM vidyAnanda ke pUrvApara prastAvanA-vAkya-sahita isa prakAra hai kathanakI saMgati bhI ThIka baiTa jAtI hai / isake sivAya, "kiM punastatparameTrino gaNastotraM zAstrAdI sUtrakArA aSThamahassIma bhI undAne 'mAkSAtprabudvAzeSatatvAthena ca prAhuritinigadyate munibhiH sUtrakArAdibhirabhiSTrayate' ima vAkyame - sUtrakArAmAkSamArgasya netAraM bhetAraM karmabhUbhatAm / dibhiH' padakA spaSTa prayoga kiyA hai| mudrita tathA hastajJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // 3 // ligvina pratiyoma kI isa prakAra kI azuddhikA honA koI isase spaSTa hai ki yaha maMgalazloka, jise lekhakezusmeM amAdhAraNa bAta nahIM hai| aimI spaSTa pakar3I jAne vAlI uddhRta kiyA gayA hai, vidyAnandakI dRSTimaM sUtrakAra umAsvAti azuhiyA ammara degyaneme pAtI haiM / prAptaparIkSA-TIkA kI kRti hai aura unake zAstra tatvArthasUtrakI Adime kahA kI ukta paMktiyoMse 10 paMktiyoke anantara hI maMdrita prati ke urs| 64 ve pRSThapara TIkAkA eka pada tatvArthavidyAnaMhuzrA maMgalAcaraNa hai| AptaparIkSAkI TIkAmeM isa maMgalazlokakI vyAkhyAkA upahAra karate hue vidyAnandane isa mahodayAlaMkArapu" ima rUpame chapA hai jo sApha taura para maMgalazlokke liye sApha taurapara sUtrakArake sAtha umAsvAti azuddha jAna par3atA hai / kyo ka eka to isama vidyAnaMdakA (svAmI) kA nAma bhI de diyA hai, jaisAki usakI nimna 'da' akSara chUTa gayA hai aura dUsare 'laMkAreSu' ke pahale yA paMktiyoM se prakaTa hai to 'dya' akSara chUTA huyA mAlUma hotA hai, jisase 'zrAdi' zabda ke dvArA anya grantha athavA graMthokA bhI mamAveza ho "mAkSAnmokSamArgasya makalabAdhakapramAgarahitasya make / athavA 'devAgama' alaMkArakA nAma chUTA dRzrA * jaisAki nIca likhe kucha namUnose prakaTa hai hai anyathA, tatvArthAlaMkAra aura vidyAnandamahodayA(ka) sUtrakAraNa tu paramatavyavacchedena pramANArpaNAt 'guNa- laMkAra ina do granyoMke liye bahuvacanakA prayoga nahIM ho paryayavad dravyamiti' sUtritam / (pR0 112 ) sakatA thA / bahuvacanakA prayaMga tIsare granthake nAma zrathavA (kha) yasmAd-zrAdye parAkSa matyAha sUtrakAra: ( pR0 182) maMketako jarUra mA~gatA hai / sAtha hI vidyAnandamahodaya' (ga) ityazeSavivAdAnA nirAsAyAha sUtrakRt-'jIvAjIvA- ke sAtha me 'alaMkAra' zabda bhI kucha khaTakatA huaA jAna srayabandhanirjarAmokSAstatvaM / ' (pR061) par3atA hai; kyAki abhI taka isa granyake liye anyatra (gha) tathA mUtrakAro'tra 'tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM, iti kahIM bhI 'alaMkAra' zabda kA prayoga dekhane meM nahIM aataa| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 anekAnta [varSa 5 isa ullekhaparase isa viSayameM koI sandeha nahIM rahatA lekhana-zailIkA dhyAnase samIkSaNa karate haiM taba yaha ulajhana ki ukta zlokako zAstrakI-AdimeM maMgalarUpa meM prathama prayukta sulajha jAtI hai, prAcArya vidyAnandakI zailIkI yaha vizeSatA karane vAle prAcArya umAsvAti hai, aura isa liye yaha hai ki ve apane pUrvavartI kisI bhI prAcAryako sUtrakAra aura unhIMkI kRti haiN| dUsare prAcArya jinhoMne isa zlokako pUrvavartI kisI bhI granthako sUtra likhate haiN| udAharaNArthaathavA isameM prayukta huye prAptake vizeSaNoMko apanAyA hai tatvArthazlokavArtika (pR0 184) meM ve akalakadevakA ve 'pAdi' tathA 'prabhRti' zabdoM ke bAkya uttaravartI zrAcArya sUtrakAra zabdame tathA rAjavArtikakA sUtra zabdase ullekha hai| unhIM meM pUjyapAda prAcAryakA samAveza hai, jinhoMne karate haiM - tenendriyAnindriyAnapekSamatItavyabhicAraM apanI svArtha siddhi meM isa zlokako apanAyA hai| yadi yaha sAkAragraharaNama ityetat sUtropAttamukta bhavati / tataH zloka pUjyapAda prAcAryakI kRti hotA to vidyAnanda apane pratyakSalakSaNaM prAhuH saSTaM sAkAramajasA / dravyaparyAya, ukta vAkyameM umAsvAti' ke sthAnapara unhIMkA nAmollekha sAmAnyavizeSArthAtmavedanama // sUtrakArA itijJeyamAkarate aura 'umAsvAti' kA nAma kadApi na dete| klNkaavbodhne|" isa avataraNameM indriyAnindriyAnapekSa' zrIvidyAnandake granthoMkI isa sArI paristhitike sAmane vAkya rAjavArtika (pR. 38) kA hai tathA 'pratyakSalakSaNaM' maujUda hote hue yaha kahanA ki 'ukta maMgalazloka vidyAnanda zlokanyAyavinizcaya (pR. 3) kA hai| prAptaparIkSA (pR. ke matAnusAra prAcArya umAsvAtikI kRtirUpa tatvArthazAstra 64) me hI ve "tattvArthasUtrakAraiH umAsvAmiprabhRtibhiH" kA maMgalAcaraNa nahIM hai kintu usakI TIkA sarvArtha sidvi ke zabda likhakara na kevala umAsvAmIko hI sUtrakAra likhate haiN| prArambhame pranthotpatti-viSayaka bhUmikA bA~dhate samaya svayaM api tu prabhRtazabdase anya pUjyapAda bhAcAryoMkA bhI sUtrakAra pUjyapAdane use raca hai' aura yahA~ taka dAvA bAMdhanA ki honA sUcita karate haiN| ata: mAtra sUtrakArake nAma 'mokSamArgasya "vastuta: yaha maMgalazloka AcArya pUjyapAdane hI bnaayaa| netAraM' zlokako uddhRta karane ke kAraNa vidyAnandakA jhukAva hai," "isa maMgalazlokako umAsvAtikRta kisI bhI taraha use umAsvAtikRta mAnanekI ora hai, yaha nahIM kahA jA nahIM mAnA jA sakatA," mujhe to atIva bhramamUlaka jAna sakatA / jo vidyAnanda rAjavAtikako sUtra tathA akalaGkako par3atA hai| maiM samajhatA hai koI bhI sahRdaya evaM vicAravAn bhI sUtrakAra likha sakate haiM, ve yadi sAdhasiddhikArako vidvAn, jisake sAmane vidyAnandake granthokI ukta sArI sUtrakAra likhate haiM, to koI anahonI yA pAzcaryakI bAta nahIM hai| paristhiti ho, aisA kahane athavA dAvA karane ke liye tayyAra / kyoki sarvArthasiddhi to rAjavArtika yA zlokavArtika ke liye nahIM hogA / mAlUma hotA hai kisI g2alata phahamIkI vajahase AdhArabhUta sUcanAkAriNI honese sUtrakalpa hI rahI hai|" zAstrIjIkI galata dhAraNA bana gaI hai aura usIkA yaha isase mAlUma hotA hai ki zAstrIjI ko jaba yaha jAna saba pariNAma hai| par3A ki vidyAnanda to svayaM apanI prAptaparIkSAme isa maMgalazlokako sutrakAra-nAmake sAtha uddhRta karate haiMvidyAnandakI dRSTimeM sUtra aura sUtrakAra sutrakArakRta batalAte haiM aura 'sUtrakAra' zabda Amataura para eka dUsarI bhArI galataphahamI zAstrIjIne aura bhI tatvArthasUtrake kartA umAsvAtike liye prasiddha hai taba Apane pradarzita kI hai, jise dekhakara bar3A hI vismaya hotA hai ! prAptaparIkSAkI TIkAmeM prayukta huye 'sUtrakAra' zabdake vAcya Apa apane lekhake madhyabhAgame likhate haiM :-- para pardA DAlaneke liye vidyAnandakI lekhana-zailIkI 'parantu vidyAnanda prAcArya hI prAptaparIkSA (pR. 3) ke anokhI kalpanA karake yaha sujhAneke ceSTA kI hai ki-"ve prArambhameM isI zlokako sUtrakArakRta likhate haiM-'kiM (vidyAnanda) apane pUrvavartI kisI bhI prAcAryako punastaparameSThino guNastotraM zAstrAdau sUtrakArAH prAhuriti sUtrakAra Ara pUrvavartI kisI bhI graMthako sUtra likhate nigadyate mokSamArgasya .. ..." isa paMktime yahI zloka haiN|" sAtha meM eka asaMgata udAharaNa bhI de DAlA hai, aura sUtrakArakRta kahA gayA hai| para jaba hama vidyAnandakI isa taraha apane pAThakoMko yaha mAna leneke liye bAdhya Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] tatvArthasUtrakA maMgalAcaraNa 227 karane kA prayatna kiyA hai ki vidyAnandane ukta 'sUtrakAra' kArasya darzanasya, vyabhicAriNo jJAnasya ca vyudAsaH zabdake prayoga dvArA pUjyapAdakA hI vahAM ullekha kiyA hai kRto bhavati / " aura uktamaMgalazlokako pUjyapAdakA hI batalAyA hai| parantu isameM vArtikagata lakSaNako ukta sanake sAtha saMgata zAstrIjIkA yaha saba likhanA, sujhAnA aura batalAnA batalAte hue jo spaSTIkaraNa kiyA gayA hai vaha yaha hai kig2alata hai, bhramamUlaka hai aura bhArI g2alatafahamIpara ava 'pratyakSa jJAna ki akSake prati niyata hai-ekamAtra prAramAke lambita hai| nIce isIko spaSTa karake batalAyA jAtA hai : hI mAzrita hai-isa liye pratyakSa kahaneme parApekSakI___ zlokavAtikakA jo udAharaNa prastuta kiyA gayA hai usame indriyA'nindriyakI apekSAkI--nivRtti ho jAtI hai, aura 'sUtra' aura 'sUtrakAra' zabda jarUra pAye jAte haiM, parantu ve jJAna tathA samyakkA adhikAra honese anAkArarUpa darzanakI 'rAjavAtika' aura 'akalaMkadeva' ke liye prayukta nahIM hue aura vibhaMgarUpa vyabhicArI jJAnakI bhI nivRtti ho jAtI haiM unakA spaSTa prayoga kramaza: 'tatvArthasUtra' aura usake hai aura isa taraha vArtikagata tInoM bAtoMkI mUmasUtrake kartA umAsvAti' ke liye huzrA hai, jisakA khulAsA isa sAtha saMgati ThIka baiTha jAtI hai|' prakAra hai ukta zaMkA tathA rAjavArtikagata samAdhAnako lekara 'zrAdo parokSama' yaha tatvArthasUtra ke prathama adhyAyakA aura akalaMkake nyAyavinizcayagata dUsare bhI pratyakSa-lakSaNa 11 vAM sUtra hai, jisameM parokSakA lakSaNa 'zrAdike do mati ko sAmane rakhakara aura use bhI sUtrasaMgata batalAte hue, aura ati-jJAna parokSa haiM' aisA batalAyA hai / isake vidyAnandane apane zlokavArtikameM jo samAdhAna prastuta kiyA tara hI 'pratyakSamanyat' yaha 12 vAM sUtra hai, jisama hai usIkA eka aMza-agale-pichale aMzoMko choDakarapramANake dUsare bheda pratyakSakA lakSaNa 'zeSa tIna--avadhi, zAstrIjIne apane ukta udAharaNameM urata kiyA hai| manaH paryaya aura kevala-jJAna pratyakSa haiM' aisA pratipAdana yahA~ varaparA samAdhAnako prazikSikA ko kiyA hai / rAjavArtikakAra-kalaMkadevane isI sUtropAtta karAneke liye, nIce diyA jAtA hailakSaNako indriyAnindriyAnapekSamatItavyabhicAraMsAkAra "jnyaangrhnnsmbndhaatkevlaavdhidrshne| grahaNaM pratyakSama' isa vArtikadvArA pratipAdita kiyA hai| vyudasyete pramANAbhisambandhAdapramANatA // 2 // isapara yaha zaMkA uThAI gaI hai ki 'isa vArtikameM pratyakSakA jo lakSaNa kiyA gayA hai vaha sUtrake lakSaNa ke sAtha saMgata samyagityadhikArAca vibhaMgajJAnavarjanaM / mAlUma nahIM hotA / vArtikagata pratyakSake lakSaNa indriya pratyakSamiti zabdAca parApekSAnivartanam // 3 // anindriyakI anapekSA, vyabhicArarahitatA aura sAkAra- na hyakSamAtmAnamevAzritaM paramindriyamanindriyaM grahaNa va ina tIna bAtoMkA ullekha hai, jo sUtropAtta (sUtra- vApekSate yataH pratyakSazabdAdeva parApekSAnivRttina bhvet| kathita) pratyakSake lakSaNa meM nahIM pAI jaatiiN| ataH sUtra aura tendriyAnindriyAnapaMkSamatItavyabhicA sAkAragraharaNa'vArtikame virodha hai|' isa zakAkA jo samAdhAna svayaM mityetat (vAtika) satropAttamuktaM bhavati / tata:avalaMkadevane apane rAjavArtikame kiyA hai vaha zaMkAsahita pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM sAkAramaMjasA / isa prakAra hai dravyaparyAyasAmAnyavizepArthAtmavedanama / / 4 // "kiMgatametadiyatA satreNa ? AhosvidevaM vakta- sUtrakArA iti jJeyamAkalaM kAvabodhane / vyamiti, gataM pratipannaM, kamiti ceducyate-- pradhAnaguNabhAvena lakSaNasyAbhidhAnataH / / 5 // akSaM pratiniyatamiti parApekSAnivRttiH / / vArtika 2 / / yadA pradhAnabhAvena dravyAtmavedanaM pratyakSalakSaNaM adhikArAdanAkAra-vyabhicAravyudAsaH / / vaa03|| tadA spaSTamityanena manizrutamindriyAnindriyApekSaM vyu adhikRtametatjJAnaM, samyak iti ca, tato'nA- dasyate, tasya sAkalyenAspaSTa vAn / yadA tu guNabhAvena Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 anekAnta [varSa 5 tadA prAdezikapratyakSavarjanaM tadapAkriyate, vyavahArA- ke lie sUtrakAra' zabdakA prayoga nahIM kiyA hai| sUtropAta' zrayaNAta / sAkAramiti vcnaaniraakaardrshnvyudaasH| aura 'satra-vArtikA'virodhaH' ina do padoMmeM 'satra' zabdakA aMjaseti vizeSaNAdvibhaMgajJAnamindriyAnindriya pratyakSA- jo prayoga hai vaha umAsvAtikRta tatvArthasatrake usa 12 meM bhAsamutsAritaM / tacca vidhaM dravyAdigocarameva nAnya- 'tyakSamanyat' sUtrake lie hai jisake sAtha indriyAnindriyAnaditi viSayavizeSavacanAdarzitaM / tataHstra-vArtikA'vi. pekSa' ityAdi prakalaMka-bArtikake virodhakA parihAra kiyA rodhaH siddho bhvti|" gayA hai tathA 'pratyakSalakSaNaM prAhaH' ityAdi akalaMka-kArikA kI bhI saMgati biThalAI gaI hai| vidyAnandane akalaMkakI isameM batalAyA hai ki-jJAnagrahaNake sambandhase isa nyAya vinizcaya-gana kArikAko apanA vArtika banAyA zAmakA adhikAra honese--kevaladarzana aura avadhidarzanarUpa hai, isame 'prAhuH' kriyAkA jo kartA avyAhRta thA use nirAkAragrahaNakA nirAkaraNa hojAtA hai, jJAna ke sAtha pramANa agale padyavArtikame 'matrakArAH' padake dvArA vyakta kiyA kA sambandha honese apramANatA calI jAtI hai, samyakakA hai aura yaha 'sUtrakArAH' pada una sUtrakAra prAcArya umAsvAti adhikAra honese vibhaMgajJAnakA parihAra ho jAtA hai aura ke lie hI prayukta kiyA hai jinake ukta 12 vaisUtrake sAtha 'pratyakSa' zabdame parApekSAkI-- indriyAnindriyasahakAritAkI akalaka-vArtikake virodhakA parihAra kiyA gayA tathA nivRtti ho jAtI hai| ki pratyakSa ekamAtra akSake-AtmA akalaMka-kArikAkI bhI saMgati biThalAI gaI hai / svayaM ke-hI pAzrita hotA hai, parakI-indriya aura anindriya akalaMkadevane, rAjavArtikama, apane ukta vArtikako ukta (mana) kI--apekSA nahIM rakhatA, isaliye 'pratyakSa' zabdame 12 ve sUtra ke sAtha saMgata siddha kiyA hai, jaisA ki Upara parApekSAkI nivRtti nahIM hotI, ainA nahIM kahA jA sktaa| die gae usake avataraNase prakaTa hai, aura kArikAme jina aura isaliye " indriyAnindriyAnapekSamatItavyabhicAraM spaSTa, sAkAraM aMjasA vizeSaNoMkA prayoga kiyA hai ve kramaza: sAkAggrahaNaM" ( pratyakSam ) yaha jo 'pratyakSamanyata' sUtrakA vAtikagata indriyAnindriyAnapekSa, sAkAragrahaNaM, atItavyavArtika hai vaha satropAttarUpase ukta huzrA hai-sUtroka bhicAraM padoMke hI vAcaka haiM, isaliye akalaMkake dhyAname viSayakA hI pratipAdaka hai / aura isaliye 'dravya-paryAya 'prAhuH' kriyAkA kartA una sUtrakArase bhinna nahIM ho sakatA sAmAnya-vizeSarUpa artha evaM zrAtmAke-sva-parake-spaSTa, jinake sUtrake sAtha akalaMkadevane gajavArtikameM apane sAkAra aura prAMjapsa ( samyak ) jJAnako sUtrakAra pratyakSakA vArtikakI saMgati biThalAI hai / svayaM kalaMkadeva to usa lakSaNa kahate haiM yaha bAta akalaMkake jJAname rahI hai 'prAhuH' kriyAke kartA kisI taraha bhI nahI ho sakate / aisI unake vArtikAdi graMthoMkA aisA prAzaya hai-yaha jAnanA hAlatameM zAstrIjIne ukta avataraNa meM Ae hue 'sUtra' aura cAhiye, kyoM ke pradhAna aura gINabhAvase lakSaNakA kathana 'mUtrakAra' zabdoMkA jo vAcya kramaza: 'rAjavAtika' aura kiyA gayA hai| isake bAda pradhAna aura gauNa lakSaNake 'akalaMkadeva' batalAyA hai vaha bilakula hI bhramamUlaka tathA spaSTIkaraNake sAtha jJAnake spaSTa, sAkAra aura aMjasA vastusthiti ke viruddha hai| vizeSaNoMkI sArthakatA batalAte hue unakI saMgati una vizeSaNoMke sAtha biTalAI hai jo rAjavAtikake mAlUma hotA hai zloka vArtikke ukta avataraNa me sUtra' ukta vArtikameM pAye jAte haiM / aura antameM aura 'sayakAra' zabdoMko akalaMkavAkyoMke anantara prayukta natIjA nikAlate hue likhA hai ki-'isase matra aura hue dekhakara zAstrIjI, apanI iSTasiddha samajhate hue eka vAtikakA avirodha siddha hotA hai' arthAt sUtra aura dama harSAphala ho uThe haiM aura usa harSAvezame unakI dRSTi vArtikameM koI virodha nahIM hai| nIceke 'tataH matra-vArnikA virodha: siddho bhavati' isa isa sArI vastusthiti parase spaSTa hai ki vidyAnandane yahA~ vAkyapara bhI nahIM gaI, aura na unheM yaha samajha par3A hai kahIM bhI rAjavArtikake liye 'sUtra' zabdakA aura akalaMkadeta ki yahAM 'satra' aura 'satrakAra' zabda usa satra tathA usake Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] tatvAthasUtrakA maMgalAcaraNa 226 kartA umAsvAti ke liye hue haiM jinake jisa satrakathanake 11-kumAranandinacAhudinyAyavicakSaNaH / pR0 280 sAtha akalaGkavAtikake virodhakA parihAra kiyA hai| anyathA, 12-dviprakAraM jagI jalpaM zrIdatto jalpanirNayepR0280 ukka avataraNake gahare adhyayanakA athavA zAstrIjIke hI 13-tatrehatAvike vAde'kalaMkaiH kathito jayaH |pR0281 zabdoMme dhyAnase samIkSaNakA' pariNAma aisI moTI galatI 14-jAtirakalaMkoktalakSaNA! (pR0 301) jAtikadApi nahIM ho sakatA thaa| zAyada isI avataraNameM pAe lakSaNamakalaGkapraNItamastu kimapareNa / pR0 310 hue satra' aura sUtrakAra' zabdoko rAjavArtika aura akalaGka- (kha) aSTamahasIke avataraNa-- devake liye prayukta hue samajhakara zAstrIjIne vidyAnandakI -tavRttikArairapi tataevoddIpIkRtetyAdinA tasaMlekhana zailIkI yaha anokhI kalpanA kara DAlI hai ki stavanavidhAnAt / pR02 'vidyAnanda apane pUrvavartI kisI bhI zrAcAryako 'satrakAra' 2-svayaM granthakAregAranyatrAmidhAnAta, 'vaM zaMbhavA aura pUrvavartI kisI bhI granthako 'satra' likhate hai| anyathA __ itistotraprasiddhaH / pR062 vidyAnandake sAhityaparame aisI upalabdhi nahIM hotii| nIce 3-vRttikAgastvakalaGkadevA evamAcakSate kapilamatAke avataraNopara se pAThaka dekheMge ki unameM vidyAnandane kahIM nusAriNAM / pR0 101 apane pUrvavartI kisI bhI prAcAryako 'satrakAra' aura pUrvavartI 4-taduktaMnyAyavivinizcaye-"tapazIddhodanereva"pR.116 kisI bhI granthako 'matra likhA hai ? kahIM bhI nahI likhA 5-taduktaM nyAyavinizcaye-"abhilApatadaMzAnA"pR0120 hai| sAtha hI yaha bhI mAlUma kareMge ki 'prakaladenakA 6-iti vyAkhyAnamakalaGkadevaLavadhAyi / pR0 131 ullekha unhoMne akalaGkAdi nAma dekara tathA unheM 'vRttikAra' 7-iti tAtparyavyAkhyAnamakalaMkadevAnAmA pR0657 aura 'vArtikakAra' zrAdi limyakara kiyA hai-'sUtrakAra' likha (ga) pramANaparIkSAke avataraNakara nahI: 1-naikaM svasmAtyajAyateiti samantabhadrasvAmibhirabhi. (ka) zlokavAnikake avataraNa dhAnAna / pR056 1-anantadharmiNi vastuni vivakSA cAvivakSA ca 2-tathAcoka tattvArthavArtikakAraH, indriyAnindriyA bhagavadbhiH samantabhadramvAmibhirabhihitAsmin napekSamanItavyabhicAraM sAkAragrahaNaM pratyakSamiti / vicAre / pR0 61 pR068 2 dvityasakhyAvizeSo'trA'kalaMkara-yadhAyi 3-tatvArthavAnikArairabhidhAnAn / pR0 66 (vA.178) pR. 182 4-taduktamakalaGkadevaiH- pR0 66, 76 -yArtikakAreNavamuktaM "anyathAnupapalaca yatra tatra 5-tathA cAbhyadApi kumaarnndibhdraar:| pR070 ayaNa kim" pR. 205 (gha) patraparIkSAke avataraNa-- -bhAvAdyekAntavAcAnAM sthitaM dRSTeSTacAdhanaM / mAmantabhadra- 1-tathaiva hi kumAgnandibhaTTArakairapi svavAdanyAye no nyAyAditi nAtra prapaMcinam / pR0 236 nigaditatvAttadAha-pR. 3 5-zrutasvarUpapratipAdakmakalaMkagranthamanuvAdapurasparaM 2-dhImadakalaGkadevasya pratyakSa vizadaM jJAnaM pramANa mivicArayati / pR0 236 tyAdivata / pR0|| 6-atrA kalaGkadevAH prAhuH / pR. 236 3-akalaGkavaco yatsAdhyasAdhanasUcakam / pR. 5 7-ini vyaakhyaanmaa'klngkmnuprtvym| pR0240 4-zrImAmamantabhadrAryayunividbhistathokitaH / pR05 8-nA'kalaGkavacobAdhA saMbhavasyavrajAtucita / pR0241 (Da) AmaparIkSA-TIkAkeavataraNa6-'zrutaM zabdAnuyojanAdeva' iyavadhAraNasyAukalaGkA- -nathA cokamakalaGkakadavaiH-'indrajAlAdipu / pR046 bhipretasya kadAcidvirodhAbhAvAta / pR. 242 2-kamameva samantabhadramvAmibhiH / pR0 51 50-siddha vAtrA'kalaGkamya mahatonyAyavedinaH pR0277 (ca) yuktyanuzAmana-TIkAke avataraNa Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 anekAnta 1 - vistArato devAgame tasya samantabhadrasvAmibhiH pratipAdanAt / pR0 86 2- praznavazAdekavastunya virodhena vidhi- pratiSedhakalpanA saptabhaMgIti vArtikakAravacanAt / pu0 107 satyazAsanaparIkSA ke avataraNa -- yaha grantha yadyapi isa samaya mere sAmane nahIM hai aura na vIrasevAmandirameM hI maujUda hai, phira bhI isa grantha ke paricayakA jo lekha svayaM zAstrIjIne anekAnta varSa 3 kiraNa 11 me prakAzita karAyA hai aura usase bhI pUrva jainahitaiSI bhAga 14 ke zrahna naM0 10-11 me mukhtAra zrI jugala kizorajI ne jo paricAyaka noTa nikAlA hai una donoMpara se yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki isa granthameM 'ukta N ca bhaTTAkalaGkadevaiH' 'ukta ca svAmi samantabhadrAcAryaiH' jaise vAkyoMke sAtha akalaGka aura samantabhadra ke vAkya udghRta pAye jAte haiN| zAstrI jIne siddhivinizcayake 'yathA yatrAvisaMvAdaH tathA tatra pramANatA' isa kArikAMzako uddhRta karake batalAyA hai ki ise "kaladevakA nAma nirdeza karake hI udghRta kiyA hai|" sAta granthoMke ina bahutase zravataraNoMpara se spaSTa hai ki vidyAnandane tattvArtha sUtra ke kartA zrAcArya umAmvAtime bhinna apane pUrvavartI dUsare kisI bhI zrAcAryako ina zravatara NoMmeM sUtrakAra nahI likhA hai aura na unake kisI granthako 'sUtra' nAmase yA sUtranAmake sAtha ullekhita kiyA hai, aura isa lie zAstra jIne vidyAnandakI lekhana zailI ke sambandha me jo naI kalpanAkI hai vaha bar3I hI anokhI tathA nigadhAra jAna par3atI hai aura kahIM bhI usakA samarthana nahI hotaa| svayaM cunakara rakkhA huzrA zAstrIjIkA udAharaNa hI jaba usakA samarthana karane meM asamartha ho gayA hai taba dUsare kina zrAdhArovarase vaha phalita hotI hai zrathavA usakA samarthana hotA hai. ise zAstrIjI hI batalA sakate haiM 1 [ varSa 5 yaha pATha zuddha hai, isakI jagaha 'tattvArthasUtrakArAdibhiH ' honA cAhiye; jaisA ki Upara batalAyA jA cukA hai-zraura eka phuTanoTa-dvArA usakA acchA spaSTIkaraNa bhI kiyA jAcukA hai| aisI hAlata meM 'tattvArtha sUtrakAra' zabdakA eka mAtra vAcya yahA~ zrAcArya umAsvAti haiM - tasvArtha sUtrakAra umAsvAti se bhinna dUsare zrAcArya 'Adi' tathA 'prabhRti' zabdoM vAcya haiN| aura isa lie vidyAnanda ne umAsvAtike bAda prabhRti' zabda ke prayogadvArA zranya pUjyapAdAdi zrAcAryoM ko 'tatvArtha pUtrakAra' sUcita nahI kiyA hai / yadi thor3I derake liye yaha mAna bhI liyA jAya ki dUsare zrAcAryoMko bhI sUtrakAra sUcita kiyA hai to bhI usase yaha phalita nahIM hotA ki unheM bhI 'mokSamArgasya netAraM' ityAdi maMgalazlokakA kartA batalAyA hai; kyoMki eka hI kRtike bhinnakAlavartI do kartA ho nahIM sakate -- dUsare to usake anumatI hI kahe jA sakate haiM taba ukta maMgalazloka-gata viSaya ke pratipAdana meM umAsvAtikA nAma khAsa taura se dene aura dUsare kisI bhI prAcAryakA nAmollekha sAtha me na karanese yaha sAfa jAnA jAtA hai ki vidyAnandane umAsvAti zrAcAryako hI ukta maMgalazlokakA kartA sacita kiyA hai, dUsare pUjyapAdAdi zrAcArya, jinhoMne isa magalazlokako athavA isameM prayukta hue prAptake vizeSaNAMko apanAyA hai, ve saba isake anusartA hI haiM--kartA nahI / aura jaba yaha siddha hojAtA hai ki umAsvAti AcArya 'mokSamArgasya netAraM' ityAdi maMgalazloka ke kartA haiM aura unhoMne ise apane tattvArthazAstrakI zrAdimeM rakhakhA hai, taba isameM koI sandeha nahI rahatA ki yahI zloka prastuta tasvArthamUtrakA maMgalAcaraNa hai| rahI zrAptaparIkSA TIkAke 'tattvArthasUtrakAraiH umAmvAmiprabhRtibhi:' isa ullekhame prayukta hue 'prabhRti' zabdake dvArA anya pUjyapAda zrAdi zrAcAryoMko sUtrakAra sUcita karane kI bAta, vaha nahIM banatI; kyoMki isameM 'tattvArthasUtrakAraH' umAsvAtikRta na honeke kAraNa aura unakI jA~ca ukta vastusthitiparase, yadyapi, 'mokSamArgasya netAra' ityAdi maGgalastotrako umAsvAtikA kahane se inakAra karane ke liye koI kAraNa nahIM rahatA, phira bhI zAstrIjI aise kucha dUsare kAraNa bhI upasthita kararahe haiM jinakI vajaha se unheM ukta maMgalastotrako sUtrakAra umAstrAtikA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7 tatvArthasUtrakA maMgalAcaraNa 231 mAnanemeM saMkoca ho rahA hai| ata: una kAraNoM ko bhI jA~ca ki yaha zloka sUtrakAra kA hai, to ve isa amUlya kara lenA Avazyaka jAna par3atA hai, jisase yaha viSaya aura bejor3a zlokaranako kabhI bhI nahIM chodd'te| ve isapara bhI adhika spaSTa ho jAya aura uktamaMgalazlokako tattvArtha vyAkhyA karate aura svatantra pranya taka racate / sUtrakA maMgalAcaraNa mAnane meM kisIko bhI saMkoca na rhe| ityAdi kAraNose yaha niHsaMkoca kaha sakate haiM ki zAstrI jI apane una kAraNoMko upasthita karate hue yaha zloka svayaM sUtrakAra-kRta nahIM hai, kinnu pUjyapAdakRta hai|" likhate haiM: (1) ina kAraNoM meM se prathama kAraNake sambandhameM pahale "nimna likhita kAraNoMse yaha stotra svayaM mUtrakAra to maiM yaha kaha denA cAhatA hUM ki yaha koI aisA hetu nahIM umAsvAtikA to nahI mAlUma hotA jo viSayakA nirNAyaka ho sake, kyoMki zAstrIjIke dekhane meM 1-jahA~ taka prAcIna prAstika sUtra-grantha dekhane meM pAe haiM, yadi koI aise prAcIna grantha na bhI pAe hoM jinameM maMgalAunameM kahI bhI maMgalAcaraNa karanekI paddhati nahI hai| caraNa kiyA gayA ho to isaparase yaha nahIM kahA jA sakatA ki umAsvAtikAla taka sUtragranthoM meM maMgalAcaraNakI paddhati 2-yadi yaha sUtrakAra-kRta hotA, aura tanvArthasUtrakA hI nahI thii| dUsare, yaha batalA denA cAhatA hUM ki ese aneka aMga hotA, to usakI vyAkhyA karane vAle pUjyapAda prAcIna sUtragrantha digambara aura zvetAmbara donoM hI jaina akalaGka aura vidyAnanda zrAdi prAcAryone apane savArtha paramparAmomeM pAye jAte haiM jinameM maMgalAcaraNa kiyA gy| siddhi, rAjavArtika aura zlokavArtika zrAdi vyAkhyA hai| nIce unameM se kucha ke nAma maMgalAcaraNakI sUcanA granthoM meM isakA vyAkhyAna athavA nirdeza avazya kiyA sahita prakaTa kiye jAte hai :-- hotaa| (ka) digambara jaina sUtragrantha3--yadi pUjyapAdane svayaM ise nahIM banAyA hotA zrIravaM ise sUtrakArakRta samajhate to ve sarvArthasiddhime isakA 1 paTavaNDAgamasUtra--yaha puSpadanta-bhUnabalI vyAkhyAna avazya karate / / zrAcAryaviracita atiprAcIna sUtragraMtha hai| isa ke prathama khagaDa 'jIvANa' kI prAdimeM 'gAmI 4--sarvArthasiddhipara prabhAcandrakRta tatvArthavRttipada-vivaraNa arihaMtANaM Namo siddhArga' ityAdi prasiddha nAmakAkA eka vivaraNa upalabdha hai / isameM isa yAmokAramaMtra maMgalAcaraNa ke rUpameM diyA hai. maMgalako sarvArthasiddhikA mAnakara usakA yathAvata aura 'veyaNA' khaNDakI prAdimeM 'rAmAjiggANaM' vyAkhyAna kiyA hai| ityAdi 44 maMgalasUtra diye haiM, jinakI bAbata 5-tattvArthasUtra thoDe-bahuta hera-pherake sAtha zvetAmbara 'dhavalA' TIkAme likhA hai ki 'ye gotamasvAmiparamparAme bhI mAnya hai| usapara eka svayaM sUtrakArakA praNIta 'mahAkarmapayaDIpAhuDa' ke zrAdike svopajJa bhASya bhI prasiddha hai| siddhasenagaNi, haribhadra, maMgalasUtra haiM, vahIye lAkara bhUtabali prAcAryane yazovijaya upAdhyAya Adi prAcAryone isapara TIkAeM inheM uma kammapayaDI pAhuDake upasaMhArarUpa isa likhI haiN| ina sabhI vyAkhyAnoMme isa maMgalastotrakA vedanAkhaMDakI AdimeM maMgalake liye rakkhA hai. ullekha taka nahIM hai| yadi yaha svayaM umAsvAtikRta aura isaliye ye eka prakArase anibaddha tathA hotA, to koI kAraNa nahIM thA ki ina zvetAmbara *yaha uddharaNa zAstra ke legvaka uma Adima graMzaka bAda vyAkhyAoM meM na pAyA jAtA / isa zlokameM koI kA hai jo ima levike zuruma udadhRta kiyA gayA hai aura bhI aisI mAmpradAyika vastu nahIM hai, jisase hamake ananasarakA vaha aMza hai me Upara madhyabhAga bAlA sAmpradAyikatAke kAraNa isake choDanekA prasaMga aza prakaTa kiyA hai aura jo "parantu vidyAnanda prAcArya paataa| yadi ina prAcIna prAcAryoko yaha jJAta hotA hI" ina zabdAma prArambha hotA hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 5 dUsare prakArame nibaddha maMgalake rUpame hai| isase kRtvA trikaraNazuddhaM tasmai paramarSaye nmskaarm| satragraMthokI prAdime maMgalAcaraNa kI paddhati pUjyatamAya bhagavate vIrAya vilInamohAya // 1 // gautama svAmI taka pahuMca jAtI hai, jahAMse bhAgama- uparyukta pramANoparase prakaTa hai ki prAcIna sUtragraMthoMme sUtrokA prAraMbha hotA hai| tI maMgalAcaraNa kI paddhati rahI hai, zubha kAryakI prAdimeM 2 pravacanasAra, paMcAstikAya Adi-ye zrI maMgalAcaraNa karanA ziSTa evaM Astika paramparAke anukUla kuMdakudAcArya ke sUtragraMtha haiM, jiname 'esa muga- hai--pratikRla nahIM, aura isaliye kucha granthoMmeM yadi maMgasuramahido', 'iMdamadavaMdiyANa' ityAdi rUpa lAcaraNa nahI bhI pAyA jAtA to mAtra usa parase yaha se maMgalAcaraNa kiyA gayA hai / kuMdakuMdAcArya kalpanA kara lenA ki, umAsvAtine bhI maMgalAcaraNa na kiyA umAsvAtime pUrvavartI haiM / "pro. e. ena. hogA, ThIka nahIM hai| vaha umAsvAti-ga maMgalAcaraNa ke upAdhyene pravacanamArakI bhUmikAmeM inakA kiye jAne athavA usake zrIcityameM koI bAdhaka nahIM ho samaya IsAkI prathama zatAbdI siddha kiyA hai| sakatA / prakaTarUpase maMgalAcaraNa kA karanA-nakaranA aisA zAstrIjIne svayaM nyaaykumudcNdrkii| athavA maMgalAcaraNa karake use zAstranibaddha karanA-na karanA prastAvanA (pR. 25) me vinA kimI aApattike yaha saba hara kisIkI apanI rucipara nirbhara hai / aura isa ullevita kiyA hai| liye zAstrIjIke pahale kAraNa meM kucha bhI mAra mAlUma nahIM (ba ) zvetAmbarIya sUtragraMtha hotaa| 1 bhagavatImUtra-isame Namo arihaMtANaM inyAdi (2) dUsare kAraNa ke sambandhame merA nivedana isa rUpame kaI maMgalasUtra diye haiN| prakAra hai :-- 2 dazAzrutaskandhasUtra-isameM bhI Namo arihaM. (ka) prathama to yaha maMgalazloka bahuta sugama hai-- tANa' ityAdi namokAramaMtrako hI maMgalAcaraNa zabdArthakI dRSTime isakI vyAkhyAkI aisI koI jarUrata nahI ke rUpame diyA hai| rhtii| dUsare, hara prakArake TIkAkArake liye yaha lAjimI 3 nandImatra--isameM 'jayaha jagajIvajoNoM zrAdi nahIM ki vaha graMthake maMgalAcaraNa kI bhI vyAkhyA kare-- tIna gAthAo dvArA maMgalAcaraNa kiyA hai| kitane hI TIkAkAra to mUlake bhI aneka pada-vAkyoMkI 4 nizIthasUtra-isame 'namo muyanevayAe rUpaye TIkA karanA Avazyaka nahIM samajhate, aura isaliye unheM maMgalakA vidhAna hai| yo hI athavA 'sugama aAdi livakara chor3ate hue dekha 5 nazavakAlika sUtra-isameM 'dhammo maMgalamukTi" / jAte haiN| 'dhavalA jaisI vistRta TIkA takama bhI eme bahuta iNyAdi rUpase maMgalAcaraNa kiyA hai| sthala pAye jAte haiN| tIsare, aise spaSTa udAharaNa bhI upa6 jItakalpasUtra(jinabhadragaNi kSamAzramaNa kRta)-- labdha haiM, jinameM mUlagranthapara TIkA athavA bhASya limbate isame 'kayapavayaNa paNAmo' isa rUpame samaya mUlake magalAcaraNa kI koI vyAkhyA nahI kI gii| maMgalAcaraNa hai| namRneke taurapara zvetAmbara sampradAyake karmastava' nAmake 7 tatvArthamUtra-isake zurU meM mUlase sambandhita dvitIya karmagraMtha aura ' paDazIti' nAmake caturtha rmagraMtha jo 31 kArikAe~ svayaM umAsvAnikRta mAnI ko peza kiyA jA sakatA hai. jina donome maMgalAcaraNa jAtI hai uname namaskArAtmaka maMgalAcaraNakI kiyA gayA hai parantu unake bhASyoma mUla ke maMgalAcaraNa para eka kArikA nimna prakAra hai, jisake anantara hI kucha bhI nahIM likhA gayA--maMgalAcaraNa kA vyAkhyAna yA dUsarI kArikA' grantha racane kI pratijJAko lie bhAgya karanA to dUra rahA, upake padokA nirdeza taka bhI tatvArthAdhigamAkhyaM bahathaM saMgrA laghu grantham / * vaha dUsarI kArivA isa prakAra hai: vakSyAmi zipyahita-nimama dvacanaikadezamya // 22 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthasUtrakA maMgalAcaraNa 233 nahIM kiyA gayA hai| cauthe, tatvArthAdhigamasUtrakA jo svopajJa dazAzrutaskandha aura jIvAbhigama bhAdi sUtragraMthoMkA maMgalAbhASya kahA jAtA hai usameM una 31 sambandhakArikAoMkA caraNa banA huA hai, use bhI risIne kisIparase apanAyA koI bhApya nahIM hai jo mUla ke sAtha sambaddha haiM* aura hI hai| isI taraha digambara 'prAkRtapaMcasaMgraha' ke bandhodayajinameM maMgalAcaraNa tathA granthapratijJAkI ve kArikAe~ bhI savAdhikAra aura zve. 'karmassava' graMthakA maMgalAcaraNa zAmila hai jinhe isa lekhameM pahale uddhRta kiyA jA cukA bhI eka hai, jisase prakaTa hai ki vaha kisI ekake dvArA racA hai| aisA bhI nahIM ki svopajJa bhAgya athavA TIkA honese gayA aura dUsareke dvArA apanAyA gayA hai / aisI hAlata maMgalAcaraNa ke padyoMkI TIkA hI na kI jAtI ho, kyoMki hote hue sarvasiddhi meM ukta maMgalazlokakI TIkAkA na pAyA jinabhadragaNi kSamAzramaNa kA jo jItakalpa' sUtra hai usa jAnA koI virodhI asara nahIM rkhtaa| kI svopajJa TIkAmeM gaNI.ne usake maMgalAcaraNa kI svayaM (ga) dUsare do prantha (rAjavArtika, zlokavArtika ) vyAkhyA kI hai| isI taraha paM0 prAzAdharajIne bhI apane pArtika haiM aura vArtikakA lakSaNa hai-'sUtroMkI anupapatti 'dharmAmRta' kI svopajJa TIkAme maMgalapoMkI vyAkhyA kI ko batalAnA, anupapattikA parihAra karanA aura sUtrasaMbaMdhI hai| aura isaliye isa sabake niSkarSarUpameM yahI kahanA vizeSa kathana karanA, jaisA ki zrI vidyAnandake lokavArtikasaMgata hogA ki mUlake maMgalAcaraNAdi kisI bhI aMzakI gata nimna vAkyase prakaTa haivyAkhyA karanA-na karanA yaha saba vyAkhyAkArakI ruci- "vArtikaM hi sUtrANAmanupapatticodanA tatparihAge vizeSapara avalambita hai| vizepAbhidhAnaM pramiddhama / " (pR. 2) (kha) pUjyapAda prAcAryane apanI sarvArthasiddhirma tatvA aisI hAlatameM vArtikoMke liye unake svarUpase hI yaha rthasUtrake maMgalAcaraNako apanA liyA hai, isase bhI unapara Avazyaka nahIM rahatA ki ve satroM ke atirikta maMgalAcaraNa ukta maMgalalAva kI vyAkhyA karanA koI Avazyaka nahIM kI bhI vyAkhyA kareM / aura jaba bArtikoMke liye hI vaha rhaa| dUsare zrAcAryoMne umAsvAtikRta 'mokSamArgasya netAraM' Avazyaka nahIM taba unake bhASyoMke liye to kaise prAvazyaka ityAdi maMgalazlokako tathA isame prayukta hue prAptake vize ho sakatA hai ? kyoMki ye vArtikAnupArI hI hote haiN| ata: paNoMko apanAkara prAptasvarUpakA pratipAdana kiyA hai, isI rAjavArtika jaise graMthoM meM yadi maMgalAcaraNa kI vyAkhyA na bAtako batalAneke liye vidyAnanda prAcAryane apanI prApta- mile to vaha koI anahonI bAta nahIM hai| isake sivAya parIkSA-TIkA aura amahasrImeM 'sUtrakAgadayaH prAhuH' rAjavArtikakAra prakalaMkadevane, ukta maMgalazlokako lakSya 'tatvArthasUtrakArAdibhiH umAsvAtiprabhRtibhiHpratipAdyate' karake likhI gaI prAptamImAMsA ( devAgama ) kI vRttima * munibhiH sUtrakArAdibhirabhiTUyate' jaise vAkyoMmeM 'maGgalapurassarastava' jaise zabdoMke dvArA yaha sUcita kiyA 'Adi' aura 'prabhRti' zabdoMkA prayoga kiyA hai, jaimA ki hai ki ukta maMgalastotra tatvArthazAstrake avatArake samaya Upara batalAyA jA cukA hai| dUsareke maMgalAcaraNako apanAne racA gayA hai| aura vidyAnandane to zlokavArtikame ukta kI bAta bhI koI anokhI tathA naI nahIM hai-mahAkamma- maMgalazloka-gata prAptake vizeSako lekara prAptake svarUpakA payaDI pAhuDake 'gaNamo jigaNANaM' Adi 44 maMgalasUtroMko bahuta kucha vyAkhyAna bhI kiyA hai, prAptake ukta vizeSaNoMkI vedanAvaNDa' meM apanAyA gayA hai aura 'NamoarihaMtANaM' siddhipara hI zrAdimastrakA pravartana bana sakatA hai yaha batalAyA hai, zrAdirUpase jo NamokAramaMtra SaTabaMDAgama, bhagavatIsUtra, jisakA kucha ullekha isI lekhameM pIche vidyAnandakA abhimata' * jaisA ki natvArthasUtrakI uma saTippaNa-pratise bhI prakaTa hai * jamA ki zraSTamahasrImaM dI huI ukta zabdokI nimna vyAgvyA jisakA paricaya paM jugala kizorane anekAnta ke nImare varSakI parase bhI prakaTa haiprathama kiraNama pR0 121 se 128 taka diyA hai / paM. "maMgalapurassarastavo hi zAstrAvatAraracitastunirucyate / mugbalAla jI bhI apane tatvArthasUtrakI prastAvanAmeM, inheM maMgalaM purammaramasyeti maMgalapurassara: zAstrAvatArakAlastatra "mUlagraMthako hI lakSya karake likhI gaI" batalAte haiN| nitaH stavo maMgalaparasmarastavaH iti vyAkhyAnAt / "" Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 anekAnta [ varSa 5 upasaMhAra aura AbhAra prayoga kramaza: 'rAjavAsiMka' aura 'avalaGka deve ke lie na Upara ke isa saMpUrNa vivecanaparase nIce likhI bAteM hokara 'tatvArtha sUtra' aura usake vartA 'umAsvAti' ke liye bakula spaSTa aura sandeha-rahita ho jAtI hai kiyA gayA hai| aura isa liye zAstrIjIkA yaha likhanA ki 'vidyAnanda apane pUrvavartI kisI bhI zrAcAryako 'sUtrakAra' ora pUrvavartI kisI bhI prAthako 'sUtra' likhate haiM' bilkula nirAdhAra hai, aura yaha nirAdhAratA una pracura pramANoMse aura bhI dinakara - prakAzakI taraha spaSTa ho jAtI hai jo Upara pR0 221 para uTata kie gae haiM 1 4- ukta maGgalazloke umAsvAti-kRta na honeme o poca kAraNa zAstrIjIne upasthita kie haiM unameM kucha bhI dama tathA sAra nahIM hai-sUtrAdimaMgalAcaraNakI pRthAkA patA umAsvAtike pUrvavarti samaya meM gotamasvAmI taka calatA hai, kisI bhI TIkAkAra ke lie yaha prAvazyaka tathA lAz2imI nahIM ki vaha usake maMgalAcaraNakI bhI vyAkhyA kare, zlokavArtikame vyAkhyAkA na honA batalAnA galata hai, sarvArthasidvikAra pUjyapAda mUlake ukta maMgalazlokako apanA liyA hai isase unapara usakI vyAkhyAkA karanA aura bhI zrAvazyaka nahI rahA, sarvArthasiddhipara prabhAcandrakA vaha krama tathA zravyavasthita vivaraNa koI virodhI prasara nahIM rakhatA aura zvetAmbara zrAcAryoMke liye to apanI TIkA isa maMgalazlokakI vyAkhyA zrAdikA koI kAraNa hI nahIM rahatA jaba unake yahA~ pahalese sUtrapATha alaga sthira kara liyA gayA hai aura usameM ukta maMgalazlokako sthAna nahIM diyA gayA hai, balki zurUko sambandhakArikAoMmeM dUsare hI maMgalAcaraNakI kalpanA kI gaI hai| 1 AzA hai zAstrI hamaparase puna: vicAra karake apane nirNayako badaleMge aura dUsare vidvAn pAThaka bhI isa viSaya ko nirNIta karAra deMge ki 'mokSamArgasya netAraM' ityAdi maMgalazloka nazvArthasUtrakA maMgalAcaraNa hai zrI sUtrakAra umAsvAti kI kRti hai / vidvAnoMse apanA apanAthabhimata prakaTa karaneke lie sAnurodha nivedana hai / 1 --- zrAcArya vidyAnandane zrAptaparIkSA ke antima padyoM aura praSTasahastra | galapadya meM aisI koI sUcanA nahIM kI ki 'tasvArthasUtrakI utpattikA nimitta batalAne vAlI bhUmi kAdi bA~dhate samaya cAcArya pUjyapAdane apanI sa TIkA ke prArambhameM svayaM ukta maMgalazlokako banAkara rakkhA hai' aura na una zabdoMparase hI aisI koI sUcanA milatI hai jinakI tarapha zAkhogIne saMketa kiyA hai| unaka spaSTa Azaya itanA hI hai ki tasvArthazAstra (sUtra) kI zrAdi maiM usake racanArambhake samaya zAkhakAra ne sUtrakAra umAsvAtine 'moSamArgasya netA' ityAdirUpase usa maMgalastrotrakI racanA kI hai jisakI AsapA 'nvarUpa' vyAkhyA kI gaI hai 1 , 2 zrIvidyAnanda AcAryake lokavArtika madhyAkhyAna parIkSA saTIka aura sahI jaise granthoMpara unakA yaha spaSTa abhimata pAyA jAtA hai ki ukta maMgalastotra eka mAtra sUtrakAra umAsyAnikI kRti hai aura unhoMne use apane svArtha Adi meM maMgalAcarayAlI para rakhakara rakhA hai| 3- prAcArya vidyAnandakI dRSTimeM 'sUtrakAra' kA vAcya prAcArya umAsvAti aura 'sUtra' zabdakAvAcya unakI ekamAtra kRti tasyArthasUtra rahA hai| zAstrIjIne bhI udAharaNa upasthita kiyA hai, vaha bilkula galata tathA bhramamUlaka hai / usameM pAye jAne vAle 'sUtra' aura 'sUtrakAra' zabdoMkA hai / svayaM vidyAnanda ke vAkyoMme hI vaha spaSTatayA sUtrakAra umAsvAti-kRta siddha hotA hai / aisI hAlata meM ukta sujhAva nirdhaka hai / mamantabhadra ke samaya sambandhame paM0 jugalakizora mukhtArakA likhA huA 'samantabhadrakA samaya aura DAkTara ke0bI0 pAThaka' nAmakA vaha lekha dekhanA cAhie, jo 'jaina jagata' ke 6 varSake zraGka 15-16 meM prakAzita huA hai| usame dI huI sabhI yuktiyAMkA jaba taka koI sabala uttara nahI diyA jAtA taba taka yo hI calatI sI bAta kaha denA ThIka nahIM hai aura isame yahA~ usake viSaya meM vizeSa kucha bhI likhanA ucita nahI samajhA gayA-vada isa lekha kA viSaya nahIM hai / 1 isa lekha likhane meM mujhe mukhtAra zrI paM0 jugala kizora jIkA pUrA sahayoga prApta huA hai, jisake liye maiM ApakA bahuta AbhArI hU~ / ApakA bhI isa viSaya meM yahI mata tathA nirNaya hai| vIra mevA mandira, sarasAvA ji0 sahAranapura Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrIdAdIjI * mAtA jilA mahAranapura ke jana raIsa svargIya jisa kAmake lie puruSa bhI ukatA jAya usako zrApa sahaja mAnanIkI dharmapatnI haiM, mere pitAkI sagI mAmI mAdhyakI taraha sampanna karatI rahI haiN| isa baddha avasthAmeM hone se mobAdI hai| sthAnIya janatA zrApako baDIjI bhI zrApakA itanA pumpArtha- avaziSTa hai ki zrApa bhojana nAbAdIjInAmame hI pukAratI hai| yo zrApakA nAma banA letI haiM. cakkI calA lenI haiM aura gAya-bhaisako dahane 'gamI bAI hai| ApakI avasthA isa samaya 83 varSakI tathA dRdha-dahIka balonakA kAma bhI kara letI haiN| mAtha hI hai| zrApakA janma devana ri0 pharIdakoTa (paMjAba) meM vi0 eka aAzcaryakI bAta yaha hai ki aMgoMmeM bahuta kucha zithilatA saMvata 1917 meM huA thaa| |zrA jAne aura zarIrapara jhuriyAM zrApa ke pitAkA nAma kanhaiyA-1 par3a jAnepara bhI Apake sira lAla aura mAtAkA anogbiithaa| kA eka bhI bAla abhI taka yadyapi janmase thApa agra sapheda nahI hayA hai| vAla vaizyakulameM utpanna huI koI 45 varSakI avasthA thI, parantu vivAhita hote hI meM Apako vaidhavyakI prApti zrApa jainadharmameM aisI pariNata | huI usake chaH varSa bAda hI hogaI jaisI ki paziDatA caMdA zrApakA deva-kumAra-sA ikbaaiijii| bhale hI ApakI zikSA lautA putra 'prabhudayAla' bhI cala vizeSa nahI huI-mAdhAraNa bamA / jo bahuta hI buddhimAna bhakAmagadi stotra, bhajana tathA sAdhu-svabhAvakA thA / pagraha, bhRdharajanazataka aura usame thoDe hI dina bAda zrApa jApAThakI pustake hI zrApa kI putrI 'guNamAlA' bAlapaDha letI haiM, phira bhI Apane | vidhavA hogaI / aura phira zAma khUba sune haiM aura jainA zrApakI putravadha bhI 2-3 varSacAra sabandhI bata niyama-upa kI putrI 'jayavannI ko choDavAsa tathA zIlamayamAdi kI kara cala bsii| isase Apake koI bhI bAta aisI uThA nahIM | Upara bhArI saMkaTakA pahAr3a TUTa gksvI jisapara Apane dRr3hatAke paDA ' parantu isa dukhAvasthA mAtha amala na kiyA ho| meM bhI Apane dhairya tathA puramukhya mukhya yAtrAeM bhI zrApane | pArtha nahIM choDA, kartavyase mugdha paba hI kI haiM-tIna mahIne dakSiNa dezIya yAtrAme Apa nahIM moDA aura zrApa moMkI bhAti barAbara nirbhaya hokara sakaTumba mere sAtha bhI rahI haiM aura pUrvakI yAtrAoMme bhI jamIdArI ke kArya-saMcAlanameM lagI rhii| gvagaigiri udayagiri naka mAtha rahI haiN| puI guNamAlA tathA potI jayavantIko zikSA denA bhI zrApakA svabhAva jIvana-bhara baDA hI namra, premapUrNa aura aba zrApakA hI kartavya raha gayA thA, jisakI ThIka pUni mevA-parAyaNa rahA hai| koI bhI atithi gharapara pAye use donoMko ghrp| ragvaneme nahI ho sakatI thii| ata: Apane aApane sAdara bhojana kagaye ginA jAne nahIM diyaa| atithi- donoMko mere pAsa devabanda zikSAke lie bheja diyaa| jaba mavAme zrApa bahuta dakSa haiN| ApameM puruSoM jaisA puruSArtha merI dharmapasnikA dehAnta ho gayA taba maiMne inheM paMDitA aura vIga mI himmana tathA homalA rahA hai| cAra-cAra candAyAIjIke aAzramame bhAga bhijavA diyA aura inakI bhayo taka kI dhAra Apane akele eka sAtha nikAlI haiN| zikSAkA mamucita prabandhakara diyA / nagarake logoM aura Post ya Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa aneka iSTajanoMne dAdIjIse kahA ki tuma aisI duHkha-saMkaTakI hai| paisA Apa kabhI phijUla kharca nahIM karatI, avasthAmeM inheM bAhara kyoM bhejatI ho? apanI chAtIme parantu z2arUrata par3ane para usake khule hAthoM kharcane meM lagAkara kyoM nahIM rakhatI? parantu vidyAse prema rakhane vAlI kabhI saMkoca bhI nahIM krtiiN| inhIM saba bAtoMmeM zrApakA aura apane zrAzritajanAkA * lA cAhane vAlI dAdIjIne mahatva maMnihita hai| unakI eka nahIM sunI aura svayaM akelepanake kaSTa jhelakara mere mustArakArI chor3ane para zrApane nAnItAse devabanda bhI varSoM taka inheM bAhara hI rakhakara zikSA dilAI / ina zrAkara mujhe zAbAzI dI aura merI kamara himmatakI thapadonoMke prati candAbAIjIkI zraddhA bahuta bar3hI-car3hI hai| thpaaii| isapara gRhiNIko kucha burA bhI lagA kyoMki pitA guNamAlAkA satI-sAdhvI-jaisA jIvana zrApako pasanda AyA bhAI Adi aura kisIne bhI mere isa kAryakA isa tarahase aura jayavantIkI buddhimattA tathA suzIlatA manako bhA gii| abhinandana nahIM kiyA thaa| parantu bAdako zrApake samajhAne isIse jaba kabhI paMDinAjIkI icchA hotI hai ve inheM apane para vaha bhI samajha gii| pAsa bulA letI haiM, yAtrAdikameM apane sAtha rakhanI haiM aura svayaM bhI kaI bAra idhara inake pAsa AI haiM aura sadaiva dehalI-kagalabAg2a meM jaba samantabhadrAzrama thA taba eka bAra mAre sTAfake bImAra par3a jAne aura anekAntake prata inake hitakA qhayAla rakhatI haiN| ci. jayavantIko aApane 'jainamahilAdarza' kI upasaMpAdikA bhI niyana kara rakhA hai| zrAdi kAryoMkI mAga mArIke kAraNa mujhe pA~ca dina taka bhojana nahIM milA thA usa samaya khabara pAkara zrApa hI apanI zrAzAkI ekamAtra kendra ci0 jayavantIkA bhale nAnautAye dehalI pahuMcI thIM aura thApane chaThe dina mujhe prakAra pAlana-popaNa evaM suzikSaNa sampanna karake aura bhojana karAyA thaa| vIrammevAmandirakI sthApanAke avasarame pratiSTita gharAneke yogya vara vA0 trilokacanda bI.e. ke zrApa usake haraeka utpavameM zrAtithya-sevAke lie svayaM sAtha usakA sambandha joDakara dAdIjIne socA thA ki vaha padhAratI rahI haiM athavA apanI suyogya putrI guNamAlA tathA jamIMdArekA sArA bhAra ci. trilokacanda vakIla ke supurda pItI jayavantI ko bhejatI rahIM haiM jisase mujhe koI vizeSa karake nizcinta ho jAvegI aura apanA zeSa jIvana pUrNatayA cintA karanI nahIM pdd'ii| isake sivAya, bImAriyoMke atradharmadhyAnake sAtha vyatIta karaMgI, parantu durdaivako yaha bhI sara para zrApa barAbara merI khabara letI rahI hai, mAnAkI taraha iSTa nahIM hayA-abhI sambandhake chaha varSa bhI pUre mahIne meM mere hinA dhyAna rakhatI aura mujhe dhairya ba~dhAtI rahI haiN| pAye the ki trilokacandakA acAnaka svargavAsa hogayA! isa samaya bhI zrApa merI bImArIkI qhabara pAkara aura yaha jayavantI bhI bAla vidhavA bana gaI ! putrake pahile hI cala jAnakara ki sArA zrAzrama bImAra par3A hai, vIrasevAmandira basaneme umakI godabhI khAlI hogaI ! aura dAdIjIkI meM padhArI huI haiM aura roTI-pAnIkI kucha vyavasthA kara rahI mArI zAzAnoM para pAnI phira gayA ! haiN| sakAryoMke karanemeM mujhe sadA hI Apase preraNA milatI isa taraha dAdIjakA jIvana eka prakArasa dukha aura saMkaTakI rahI hai--kabhI bhI Apa merI zubha pravRttiyoM meM bAdhaka nahIM hI karuNa kahAnI hai! parantu zrApane bar3I vIratAke sAtha huii| ina saba sevAoMke lie maiM ApakA bahuta hI upakRna hUM aura mere pAsa zabda nahIM ki maiM zrApakA samucina zrAbhAra saMkaTaoNkA sAmanA kiyA hai aura dhairyako kabhI bhI haathse| jAne nahIM diyaa| zrApa sadA bAtakI saccI aura dhunakI pakkI . prakaTa kara skuuN| rahI haiN| dUsare thoDese bhI upakArako zrApane bahuta karake vIrasaMvAmandirase zrApa vizeSa prema rakhatI haiM aura sadA mAnA hai| jise Apane eka bAra vacana de diyA. phira lAkha usakI unnatikI bhAvanAe~ karatI rahatI haiM / hAlameM zrApane pralobhana milane tathA pracura zrAdhika lAbha honepara bhI zrApa cIrasevAmandirako 101) ru. kI sahAyatA bhI pradAna usase vicalita nahIM huI-isa viSayakI kaI rocaka kI hai| ghaTanAeM haiM, jinheM yahAM dene ke lie sthAna nahIM jugalakizora mukhtAra Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta jaina samAjake honahAra yuvakaratna, bAla prope.mara mohanalAla jI jainakI punIta sevAmeM sAdara samarpita abhinandana ptr| honahAra yuvaka ! aAja aApako apane madhya dekhakara hamArA hRdaya khuzIke mAre uchala rahA hai| zrApa jainasamAjake hI nahIM apitu bhAratavarSa ke eka honahAra yuvaka haiN| zrApa vizvavikhyAta rAmamUrtijIke mamAna yoga dvArA zArIrika zaktiko saMgaThita karake aAzcaryajanaka gveloMkA pradarzana karanevAle jaina samAjake prathama yuvakarana haiN| _ vIra bAlaka! aApa pratApagar3ha nivAmI meTha amRtalAlajI jainake suputra haiM / abhI zrApakI prAya sirpha 13 varSakI hI hai| itanI kama zrAyumaM hI grApa yoga, zrAmana, ekrobeTiksa, beleMmiga, lAThI, baneTI, talavAra, bhAlA aAdi vyAyAmake anukaraNIya evaM yAkarSaka prayogoM meM ati nipaNa haiN| zrApa-sA putra pAne ke liye zrApake mAtA pitA badhAI ke pAtra haiN| jaina samAjake gaurava! Apane itanI alya aAyumai hI, mInevara tathA hAtha parase moTara mAikila utaravAnA, phAsI lagavAnA, lohekI saliyoko gardana va chAtIsa moDanA tathA 100 pauNDa vajanake patthara yAdiko dAMtase uThAnamaM dakSatA digyA kara apane jaina kulako hI nahIM apitu samasta jaina samAjake gauravako U~cA kiyA hai, tadartha zrApa dhanyavAda ke pAtra haiN| kula dIpaka ! aApakI zikSAkI tarapha jaba hama apane vicAroko phaMkata hai to hamArA dila khuzIke mAre unmana mA hokara bAra bAra yahI kahatA hai ki aApane itane alpakAla meM jo yoga vidyAmeM itanI dakSatA prAma kI hai usakA zreya aApake guru prophesara matyapAlajIko hai, jo " zakti-yogAzrama bambaI" meM bhAratakI bAla santAnoM ko yoga vidyA meM nipuNatA pradAna kara rahe haiN| aApake gumane aneka vidyAyokA adhyayana kiyA hai, unakI bAga-vidyA ko dekhakara sahasA maha kaha uThatA hai ki aApake zikSaka nI kaliyugI arjuna hai| ata: hamArI hArdika bhAvanA hai ki zrApa hama zreyaskarI zikSAmeM unarottara unnati karate hue apanI jAtikA utthAna kreN| jaina jAtike ujjvala bhaviSya ! aApake Azcaryacakita kara denevAle kAryoMme prabhAvita hokakara pratApagar3ha sTeTa, mantagamapura mTeTa, lunAvADA grAdi sTeTo, zrImAnI, zrAphisagaM aAdi aneka mahAnubhAvA ne hI Apako svarNa, rajatapadaka evaM kapa va mArTiphikaTa pradAna nahIM kiye varana kepTena jemsa kamANDara hanIpha, DalahojI iNDiyana rAyala naMvhIkI aorasa mI mArTiphikeTa tathA 50) 5. inAma mile haiN| bhAratakaM bar3e 2 patroM ne bhI zrApakI bhUri bhUri prazaMsA kI hai / aApakA ujjvala mukha, kAnnirUpa zarIra aura vyAyAmake kArya jaina samAja ke pratyeka yuvaka ke hRdaya meM sphUrti, bala aura mAhama paidA karate haiM / ata: yAra jaina jAtike ujjala bhaviSya haiN| vIra hRdaya ! aApakI yoga vidyAkI dakSatA kimako mohita nahIM kara makatI ! aApane ima thor3ImI umra meM itanI zikSA prApta kara ke jisa cIra-hRdaya kA paricaya diyA hai| uma ke liye hamArI vIra bhagavAnase yahI prArthanA hai ki zrAra cigayu dI aura apanI jAti aura dezakA mumba ujjvala karate hue saMmAra meM unnati-zimbara para zrAradA / antameM hama zrApakI yogyatAkI magahanA karate hue bhAvanA karate haiM ki Apa saMmAra-vijayI ho|| hama haiM ApakI unnatika icchuka dehalI tA08-6-1642 vIra-sevaka-saMgha dehalIke madamyagaraNa Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa5 -Prerromoeoymseerecao.com-memiccousawrencICONICONI98 -B-ra pa BHARATIOBH b rameSURENCER.N IDAOOKa NaNCONSORIVARMADIMOONNOONAMOMIN@ econdstoreon cace conscam ECONICONICONICORNING:Bunder of sva0 lAlA jinadAsajI saMghavI mulatAnavAsI jina zrImAn lA0 jinadAsajI saMghavI di0 jaina osavAlakA svargavAsa gata dvitIya hai jyeSTha vadI 13 guruvAra ke dina tA0 21 jUna 1642 I0 ko ho cukA hai aura jinake dehAvasAnakA samAcAra pAuka 'anekAnta' kI gata kiraNa naM03-4 meM 'vaha manuSya nahIM devatA thA' isa zIrSakake nIce par3ha cuka na haiM, Aja unhIMkA yaha bhavya citra pAThakoMko bheMTa kiyA jAtA hai| Brmaanitamin-rintention:CONOMICimiaominary tem paM0 ajitakumArajI jaina zAtrI, mulanAnaka zabdoM meM 'Apa mRrtimAna paropakAra aura maMbAkI mRni the, maJcaritrake Adarza the. nagaramAnya nyAyAdhIza the, zarIrase kRza kintu Atmavala-manobala ke dhanI, anupama mAhamI evaM dhairyakI pratimA the tathA AtithyasavAka pramukha pAThaka the / ApakI caturmukhI pratibhA mAdhAraNa zikSA pAnepara bhI pratyeka viSaya meM Age daur3atI thii| ApakI ramanAmeM adabhuta vANIrasa thA-mAnAM sarasvata ne apane hAthoMse usapara maMtra likha diyA ho / sAtha hI Apa saphala vyApArI bhI the, satata udyogI aura utsAhI the, acche samAja-sudhAraka the, dharmake zrAzraya the, nirabhimAnI aura nirIha saMvaka the, mAdA rahana-sahana, ke premI the; vizvamaitrI-guNipramoda, dayAlutA ApameM sAkAra vidyamAna thii| ApakI Ayu 50 varSamai bhI adhika pAra kara cukI thI kintu aApakA utsAha yuvA purupoMko bhI lAjana karatA thA aura inhIM saba guNoMse Apa sarvapriya the|' niHsandeha Apake nidhanase jainamamAjako bhArI kSati pahuMcI hai, / Apako sadgatikI prApti ho aura kuTumbI janoMko dhairya mile, yahI apanI bhAvanA hai| zAstrIjIne apane ukta lekhameM prakaTa kiyA thA ki "Apane apanI sAvaceta dazAmeM apane hAthame likha kara dAna kiyA hai|" parantu abhI taka usakI koI taphasIla apaneko jAnaneko nahIM milI, acchA ho ume prakaTa kara diyA jAya / -sampAdaka Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTezvarakA darzana aura zramaNabelagolake saMsmaraNa (le0-50 sumeracanda jaina divAkara, bI0 e0 nyAyatIrtha ) zramaNabelagola maisUra riyAsata kA anyanta mahattvazAlI ke sAtha 2 punaH bhagavAna gomaTezvarake lokottara darzanakA sthala hai| yaha hAsana relave sTezanase 32 mIla aura puNya avasara prApta hogyaa| maisUrase karIba 60 mIla para hai / baMgalorase yaha 10 mIlake maiM 3 janavarI ko vahA phuNcaa| rAtriko bhagvAnakI lagabhaga hai| maimurake dIvAnamAhabane eka bAra kahA thA ki matipara prakAza (Flood light) pravAha kI vyavasthA sampUrNa sundara maimUrarAjyame zramaNabelagola saraza anya hAsanake zreSThi zrI puTTasvAmI tathA unake putroM kI sahAyatAse sthAna nahIM hai, jahAM sundaratA evaM bhavyatAkA manohara hogaI hai, kintu jaba hama vahAM pahuMce to jJAta huA ki sammizraNa pAyA jAtA ho|" mahApuddha ke kAraNa prakAzakA kArya banda kara diyA gayA hai, yaha sthAna jainiyo ke liye to anyanta pUjya hai hI, tAki bhAvi aniSTakI sambhAvanA na ho| prabhu bAhubalikI kintu kalAke pujAriyoM ke liye bhI atyanta zrAdaraNIya evaM mUrtike darzanakI tIvra utkaNThA thI, ata: hama jainavedamahAdarzanIya sthala hai| pramaNabelagolame jainazramaNa-tapasvI pAThazAlAke sthAnIya eka chAtrako sAthame lekara parvatapara bhagavAna gommaTezvara (bAhubalI) kI atyanta unnata aura cale gaye, usI samaya candradeva apanI caturdaza kalAoMse nayanAbhigama mUrti vidyamAna haiM, sAtha hI vahAM kA manojJa alaMkRta ho udita hue the| jisa parvata para prabhu virAjakalyANI sarovara jo kannaDame belagola kahA jAtA hai, mAna haiM, use indragiri, vidhyAgiri athavA doDDaveTa (bar3A vizeSa prAkapA hai| vahAMse zravaNa gommaTezvarakA sundara pahADa) kahate haiN| yaha jamInase to 470 phITa UMcAI para darzana nagaravAsiyoM ko hotA hai, isa prakAra usa pradezako hai. kintu samudra-talase 3347 phITa para hai| parvatakA vyApa zramaNabelagolA kahanA saMgata hai| cauthAI mIla ke lagabhaga hai| nIce se Upara taka pahucaneke san 1640 kI 26 pharavarIke mahAmastakAbhiSeka lie lagabhaga 500 mIr3hiyA~ pahADame hI utkIrNa haiN| mahotsavapara zramaNabelagola jAnekA hame zubhAvasara prApta pravezadvAra bar3A AkarSaka hai; vahA~se parvana bar3A manohara huyA thaa| usa samaya eka dina rAtriko karIba 4 ghaMTe dikhAI detA hai| anya parvatoMke samAna vaha bhISaNa yA bhagavAna bAhubalIkI bhavyamRtike zaraName baiThanekA saubhAgya durbhaga nahI dIkhatA hai| pASANa atyanta cikanA aura DhAla milA thA, taba prabhukA darzanakara cittame aneka kalpanAeM lie hue cittako haraNa karatA hai| parvatake aAsapAsakI utpanna hotI thI. kheda itanA hI thA, ki lekhanakI mAmagrI sampUrNa sAmagrI aisI hai jo netroMko aAnanda evaM zAnti pAsama na honese una kalpanAoMko na likha makA, phi bhI pradAna karatI hai| hama pravezadvArameme hokara parvata para caDhane kucha kalpanAe~ smRti-pathame vidyamAna hI raha zrAI / kaI lge| kSaNabharameM arthAta 10 mina ke bhItara hI hama bAra aisA vicAra huzrA, ki zravaNabelagolake saMsmaraNarUpa gommaTezvarasvAmIke samIpa pahuca ge| usa samaya cittameM kucha likhU kintu sAthameM yaha bhI khayAla hotA thA, ki vRtti sabase prathama bhagavAna bAhubalike darzanako Akalita yadi eka bAra punaH darzana karake likhU to vizeSa prAnanda ho rahI thI, ataH zrApapAmame anya aneka sundara mandiroMke prApta hogaa| saubhAgyakI bAta hai, ki baigalora gomaTezvara- virAjamAna hote hue bhI hama prabhuke caraNa kamaloMke rakSiNI kameTIkI baiThakameM sammilata honeke lie 21 darzanArtha sIdhe phuNce| disambarako jAnA par3A, ata: dakSiNake jaina tIrthoMkI vaMdanA unake caraNoMkI vandanA karaneke anantara hama eka Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 042 anekAnta [ varSa 5 jagahase unakI vItarAga mudrAkA darzana karane lge| usa prabhukI sthApanA kI gaI hai| hRdaya to yaha anubhava karatA samaya jo zrAnanda tathA zAnti prApta huI, vaha vArNa ke hai ki mUti sajIva hai, sAkSAt gommaTezvara hai| darzana karate dvArA prakAzameM nahIM lAI jA sktii| palle hama kucha stotra hue kSaNabhara nevIko banda karanepara aisA anubhava hotA hai, pATha kara rahe the, kintu bhagavAna ke saundarya nirIkSaNa meM citta- mAno hama yogIzvara bAhubalI ke sAkSAt samparkame hoN|| esA lagI ki stotra-pATha ruka gyaa| jaise bahuta kabhI yaha bhI bhAva utpanna hotA thA, ki mRtime bhI dinake bhUkhe vyakti ko amRta tulya padArthakA AhAra prApta jaba bhAvAko prabhAvita karanekI sAmarthya hai, taba phira hotA hai aura vaha mahAna prAnandakA anubhava karatA hai, sAkSAta kAmadeva bhagavAna bAhabalikA jinamudrA dhAraNa usI prakAra hamAre netra bhI anyanta AsaktipUrvaka bhagavAna / karanepara kitanA na asara par3atA hogaa| kA darzana kara rahe the| usa samaya yaha samajhame AyA ki yahI bhAva mahAkavi zeksapiyarake eka padyame zabdamAtra bhagavAnakI rUpa-madhurimAke pAna karaneko kyoM indra mahArAja ke parivartana dvArA prastuta prasagake liye sva. jasTima jugapAzcaryayukta ho sahasra netradhArI bane ? vAstavameM jI yahI mandaralAlajainIne likhA haicAhatA thA, ki kyoM netroM ke palaka bIcame banda hokara vya Ahme! how sweet is Jina itself vadhAna karate haiM aura aise saundaryake sindhuko kaise choTese possessed. When but Jima's shadows nayanapAtroMye piiuu| pratIta hotA thA ki yadi indra bhI are so nchinoy Romes and Jubet. darzanako zrAve, to vaha punaH sahasrAkSa bane binA na rahegA, vicitra bAta hai ki yahA~ke saundaryakA agaNita rasajJa netroMne ___ ahA / svarUpa meM nimagna jinendra kitane manohara na pAna kiyA, kintu usa saundaryake sidhumeM koI kamI nahI hoge, jabaki unakI chAyAmAtra itane zrAnandarasa se paripUrNa AI, jo saMbhavataH zAstrome varNita saMsArI jIvarAzike hai| hajAra varSake lagabhaga jisa mRtiko pratiSThita hupa vyatIta pamAna kahI jA sakatI hai, jisame vyaya hote hue bhI pUrNa na ho gae, vaha Aja bhI dabaneme navIna sarIkhI mAlUma hotI kSayakI kalpanA nahIM kI jA sktii| hai| maisUrame kucha prophesara darzanArtha aneka bAra pAe / hAla hI darzana para lauTate samaya kahane lage, aisA pratIta hotA __bhagavAna bAhubalI mahAna the. isa bAtako samajhane ke lie hameM vahAM kalpanAzaktiko z2ora denekI koI bhI jarU hai, ki 5-7 varSa pUrva mUrtikA nirmANa huaA hogA / sAdhAgta nahIM pdd'tii| yadi choTI sI mRti hotI haiM to hameM / raNa dRSTime dekhane para to yaha mAlUma paDatA hai ki kucha hI yaha kalpanA karanI par3atI hai ki isa laghu zarIrame mahAn dina pUrva pratimA banAI gaI hogii| aAmAkI sthApanA kI gaI hai| vizAlakAya muniko dekhakara mRtivA pratyeka aMga navInatAke amRtarasase paripUrNa svayaM hRdaya unakI mahattAkA anubhava karatA hai| prabhu bAhu mAlUma hotA hai| jitane bAra bhI darzana karo, vaha sadA bali yathArthame jaise mahAna mahimAzAlI hae haiM. usI prakAra darzanIya hI rahatI hai| prabhuke darzana karanese pratIta hotA hai kA bhAva unakI mRtime pragaTa hotA hai| cAhe vRddha ho, cAhe ki vAstavamai ko ramaNIya vastu hotI hai, usake saundaryakA bAlaka, cAhe zrajJa ho, cAhe vijJa, pratyeka vyaktike anta: bhaNDAra akSaya hotA hai / saMskRtake kavikA yaha kathana yahA karaNameM bhagavAnakI mahattA aMkita ho jAtI hai aura vaha akSaraza: caritArtha hotA hai kiapanI laghutAkA anubhava karatA hai| kitanA hI baDA tathA "pade pade yannaratAmupaiti, nadeva rUpa ramaNIyatAyAH" vaibhavazAlI vyakti kyo na ho, yahAM darzana karate hI vaha pada padame jisameM navInatA pAI jAtI hai, vahI ramaapanI laghutAkA anubhava karatA hai aura mahAna bananekI NIyatAkA svarUpa hai| zrAkAMkSA karatA hai| aMgareja kavi kIsa (Kests) kI uktibhI gommaTezvara prabhukA darzana karate samaya yaha vicAra hI nahIM pAtA hai svAmI kA darzana karanepara pUrNasaMgata mAluma hotI hai| vaha ki yaha mUrti hai, pratibimba hai, acetana hai, isameM vItarAga kahatA hai 4. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] gommaTezvarakA darzana aura zramaNabelagola ke saMsmaraNa A thing of beauty is a joy for sarvAGgINa avinAzI sanyako dekha rahI hai| zroThoMpara smita ever, Its loveliners increases it will kI sUkSma AbhA dIkhatI hai, jo saMbhavataH unake cidrUpa never pass into nothingness. ___darzanase utpanna prAtmAnaMdakI dhotikA ho| vaha smita sadA 'saundaryasaMpanna padArtha satata zrAnaMda pradAna karatA hai| vidyamAna rahatA hai / bhayaMkara varSA, tIva zIta evaM bhISaNa usakI ramaNIyatA bar3hatI hI jAtI hai aura kabhI bhI usakA uSNatA usa smitapara kucha bhI asara nahIM pahuMcAtI, kAraNa abhAva nahIM hotaa|' vaha avinAzI prAramAke svAbhAvika bhAnaMdakA dyotaka hai| hamArA aneka bArakA anubhava hai ki gomaTezvara svAmI aura bAhya sAmAgraye usa prabhuke zAnti-rasa pAname vAdhA kA bAra-bAra nirIkSaNa karane para bhI sadA navInatA vidyamAna nahIM pahuMcA sakatI, kyoMki vaha AtmanimamatA yogIzvaroMke rahatI hai, isIse punaH punaH darzana karake citta tRpta nahIM hotaa| bhI ArAdhyadeva bhagavAna mommaTezvara kI hai| hamane tA0 3 kI rAtriko prabhukA bahuta samaya taka darzana dizAkI apekSA mRti uttaramukhI kahI jAtI hai, kintu kyiA, jaba ki cadradeva apanI vimala caMdrikAme jyotirmaya guNa prAdikI dRSTise vaha anuttara hai / unakI zAtamudrA, bhagavAnakA abhiSeka kara rahe the / tA0 4 ko prabhAtase krodha, mAna, mAyA, lobha, kAma, zoka, bhaya, moha, kSadhA, madhyAha taka bhI hamane cAra pAMca ghaMTe darzana kiye, jaba ki tRpA, mRtyu prAdi vikAroke vijetApaneko ghoSita karatA hai| sUrya-prakAzaye bhagavAnakI chavikA pUrNatayA darzana hotA thaa| AjakA vizva aneka vyAdhiyome, vividha prApattiyoMme tA. 5 ko bhI hamane prabhu kA darzana kiyA; kintu darzanakI nimagna hokara pIr3Ake kAraNa kaSTa pA rahA hai / vaha yadi pipAmA zAnta nahIM huii| mUrtikA saundarya aura navInatA bhagavAna gommaTezvarake caraNoMkA zrAzraya le, to use prabhukI pUrvavat hI dikhAI detI thii| maunI mUti yaha upadeza degI, ki yadi tumhe zAMta cAhiya, iMdragiri-zikhara para nirAzrayasthita 57 phITa UMcI to mere pAsa yA jAgro, aura mere samAna jagatake mAyAbhagavAnakI mUrtike pRSTha bhAgameM zrAkAzakI nIlimA bahuta jAlakA syAga kara prakRtipradatta mudrAko dhAraNa kro| krodha, bhalI mAlUma par3atI hai| sUryakA pAnA tathA jAnA, caMdramA mAna, mAyA, lobha zrAdikA parityAga karo; dekheM tumhArA kA nakSatra-mAlikA-sahita udita honA aura astAcalagAmI duHkha kaise nahI dUra hotA hai ? jaba gommaTezvarake caraNoM honA yaha batAte haiM mAnoM prakRtidevI apane tejasvI ke samIpa baiThanese duHkha-jvAlA zAMta hotI hai, taba unakI prakAzapunome bhagavAnakI nIrAjanA-bhAratI karatA ho| mudrAko dhAraNa karake unake mArgapara calanese kyo na duHkhI na mAlUma kitanI bAra vahAM jAr3A-garmI-varSA-RtuoM kA kSaya hogA? kA Agamana huA, kintu gomaTezvara apane prAkRtika rUpame prakRtikI mauna vANIko samajhanekI jise yogyatA sadA vidyamAna haiN| zrAma-pAsako kSaNabhagura prakRti meM pariva prApta hai vaha jAna sakatA hai, ki prabhukI mUrti kitanI rtanakA tamAzA sadA dIvatA hai, kintu avinAzI AnaMdake amUlya zikSA pradAna karatI hai| prakRtikA upAsaka kavi adhipati prabhume koI cacalanA yA kSaNabha pustAkA darzana varDasavartha to yaha kahatA hai ki-"Ore impulse nahIM hotA / unakI vahI zAnta-gaMbhIra-aAmanimagnamudrA from avernal wood teaches me more zrAmavijaya, kAmavijaya tathA svAdhInavRttiko prakAzita of moral good and bad than all the karatI hai| unake netra yadyapi khule hue haiM, kintu unake sages can." sUkSmadarzanase pratIta hotA hai, ki bhagavAna bahirjagatako 'vasaMta zrI-saMpanna vanase prApta bhAvanA mere hRdayako dekhate hue bhI aMtardazake rUpa meM vidyamAna haiN| unake netra itanA zikSita karatI hai ki jitanI zikSA-naitika guNa kA svayaM anekAntadRSTike bhAvako vyakta karate haiN| yaha patA parijJAna-baDe bar3e mAdhuoM ke dvArA nahI prApta hotI hai|' nahI calatA ki gomaTezvara cupacApa khar3e hokara mAmane kyA jisa vyaktikI aAramA prakRtise zikSA prApta karanekI dekha rahe haiN| mAlUma par3atA hai, ki unarka avicala dRSTi yogyatA prApta kara cukI hai, vaha zeksapiyara ke zabdoMmeM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 anekAnta [varSa5 "Books in the running brooks ser- lgaa| kyA yaha anupama bAta nahIM hai? una prabhukI dRSTi mons in stones and good in every jahA paDatA hai, vahIM samatA aura mRdutAkA prakAza phailA things"-'bahane vAle jharanome grathAko, pASANoMmeM dharmopa- mAlUma hotA hai isI bhAvako dyotana karane ke lie vidhyadezoko evaM pratyeka vastume bhalI bAtoMko pAtA hai| girike sAmanekI pApANa-rAzi evaM caMdragirikA prastara-samUha gommaTezvarasvAmIkA darzana karanevAlA pratyeka vicArazIla snigdha evaM cikanA bana gayA aura usakA U~cA-nIcApanA vyakti unakI maunI mudrAse bahuta kucha sIkha kara zrAtA hai aura dRra hokara usameM bhI samatA eva saundaryakA vAsa hogyaa| itanA adhika sIkhatA hai, ki unakI vItarAgatAkI chApa hRdaya- bhagavAna bAhubalikA prabhAva aura pratApa tribhuvana paTala para sadA aMkita rahatI hai| unake darzanaye yaha bAta vikhyAta thaa| pratIta hotA hai ki, isI kAraNa usa pApANa samajhame AjAtI hai ki vItarAgatAke bhAvose pUrNa digambara piNDane kaThora hote hue bhI mRdutA dhAraNa kI aura kuzala mudrA sarvatra zAMti tathA nirvikAratA kA sAmrAjya utpanna zilpIne jahAM jaisA bhAva aMkita karanA cAhA vahA usako karatI hai| pUjyapAda svAmIke zabdoM meM kahanA hogA ki anukUlatA pradAna kI, tabhI to aisI bhAvamayI mUrtikA 'vANI kA binA prayoga kiye ve AkRtise mokSamArgakA nirmANa huA jo manuSyoMkI to bAta hI kyA, devatAoM ke upadeza dete rahate haiN|' dvArA bhI vaMdanIya evaM darzanIya hai| zikSA-marmajJokA kathana hai ki citroMke dvArA bhI bahuta koI koI vyakti yaha socate haiM ki, jaba mahArAja zikSA dI jAsakatI hai| isa bAlakA prazasta udAharaNa bAhubaline dRSTi, jala tathA mallayuddhame samrATa bharatako gommaTezvara svAmIkI mUrti hai, ki jinake darzanase puNya- parAjita kara diyA thA, taba unako rAjya zAsana karanA thA, vRttiyoM kA anAyAsa evaM sthAyI upadeza prApta hotA hai| yaha kyA ? ki, tatkAla tapasvI bana gae / unakI zaMkA hai jisa prakAra cumbaka loheko apane pAsa prAkarSita karatA hai, ki vijetA bAhubaline kyoM dIkSA lI ? usI prakAra vItarAga prabhukI mUti darzakoke cittIko apanI bhagavAna ke darzana karate hue ukta zaMkAkA samAdhAna ora AkarSita karake apanI gaha ii mudrA aMkita kara detI hai| hame isa rUpame prApta huaA ki--yadi bAhubali svAmIne kaisA hI malina manovRti vAlA mAnava unake darzanako jAve dIkSA na lI hotI to kyA hotA ? bhale hI bAhubaline usake hRdayameM ujvala vicAromA prakAza phaile binA nahI bharatezvarako parAjita kara diyA thA, phira bhI bharata mhaarhegaa| jo jainadharmakI zrAdarza pUjA ke bhAvako samajhanA rAjake cittameM nyAyAnusAra rAjya denekI bhAvanA nahIM thii| cAhate haiM ve eka bAra bhagavAnake darzana kare, taba unako tabhI to unhoMne hAra jAnepara bhI bAhubalipara cakrakA prahAra vidita hogA, ki yahA~ aAdarzake guNoMkI ArAdhanA kisa kiyA thaa| yaha dUsarI bAta hai ki vaha cakraratna bAhubalisvAmI prakAra kI jAtI hai| kA, kuTumbI honeke kAraNa, kucha na kara skaa| isa ghaTanAse __ bhagavAna bAhubali lokottara puruSa the| unhoMme cakravartI bAhubAlako bharatake aMta:karaNa ko samajhanekA maukA mila bharatako bhI jIta liyA thA aura antame sAdhu-veSa aMgIkAra gyaa| unhoMne socA aura samajhA--yadi meM rAjya karanA kiyA thaa| unake pratibimbameM bhI vizvavijayIpanekA bhAva cAhatA hUM to bharatake sAtha sadA kalaha huA karaMgI, isase pUrNatayA atita mAlUma par3atA hai, yahI kAraNa hai, ki bar3e bar3e mujhe merI priya zAMti nahIM milegI aura hamAre pitA rAjA-mahArAjA tathA deza-videzake pramugvapuruSa prabhukI pratimA bhagavAna zrAdinAthako bhI loga bhalA-burA kahege / aura ke pAsa Ate haiM, aura apanI zraddhAMjali arpita karate haiN| upahAsa karate hue kahege, ki unake putra bahuta ayogya saMsArameM kaThina honeke kAraNa pASANako abhimAnakA nikle, ki jo baMdhurakhako choDakara patita prANiyokI taraha pratIka batAte haiM / vahI mAnakA udAharaNa kahA jAne vAlA niraMtara jhagar3hate hI rahate haiN| isa taraha rAjyadhAraNase na pASANa, jaba prabhukI anupama mudrAse aMkita hogayA, to mujhe zAMtilAbha hogA, aura na pitAkI kItikA hI vaha mAnakA nAzaka evaM mArdava bhAvakA udbodhaka kahA jAne rakSaNa hogA / ata: ve socane lage, ki aisA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-5] gommaTezvarakA darzana aura zravaNabelagolake saMsmaraNa mArga aGgIkAra karanA cAhie, jisase zAti lAbha utanI tRSNAkI dRSTi hotI jAtI hai / isa sambandhameM ho kIrtikA rakSaNa hogA, aura bharatakI bhI abhilASA agni aura iMdhanakA udAharaNa prasiddha hai| jaba bAhubaline pUrNa ho / Akhira vaha merA hI jyeSTa bhAI hai| ina saba paTa khaMDavijetA bharatako parAjita kara diyA, taba unakI jayAbAtokI prApti eka rAjya-parityAgase ho sakatI hai| bharata kAkSA aura bar3ha gaI tathA unakI uskaThA vizva vijayI bananekI rAjyako bahuta bhale hI mAnate ho, kintu bAhubalikI huii| cAro dizAoM meM dRSTipAta karanepara unako koI zatra nahI dRSTime rAjya bahuta ciMtAkA bar3hAne vAlA hI thaa| yahI kAraNa dikhAI diyA, kintu jaba aMtaHkaraNa meM dRSTi gaI, to eka hai, ka jaba bharatakA dUta bAhubali ke samIpa yaha kahaneko pahuMcA. nahI aparimita zatruoMkA--mahAzatrunokA samudAya denA, ki apa bharatakI adhInatA svIkAra kIjie, taba bAhubaline jo mohake netRtva isa zrAtmAke guNoMkA nAzakara ise sadA kuzala-kSemakI carcA karate hue pUchA thA-"bahucitatya du.kha diyA karate the / usa samaya bIraziromaNi bAhubala cakriNaH kuzalaM kima " ?-adhika ciMtAoye lade hue kA pauruSa jAgA / unane socA, yadi maiMne ina zatrugrIkA cakravartIkI kuzala to hai na ? yahA 'bahaciMtyasya' zabdake damana na kiyA, to merA vIrasya vRthA hai / ataH jayazIla dvArA bAhubali kI prAtmAko zrAcAryane pUrNatayA spaSTa kara bAhubaline pApavAsanAzrIko nirmUla karaneke liye vizAla diyA hai, ki ve rAjyako zrAnaMdakA sAdhana na mAnakara use sAmrAjyakA tyAga kiyA aura eka Asanase khar3e hokara karmoM bhArarUpa tathA ciMtAkA kAraNa samajhate the| unakI manovRtti kA nAza karane ke lie ghora tapazcaryA prAraMbha kara dI, aura kA eka aMgreja kavi bhI isa prakAra samarthana karatA hai :- aMtame kaivalyakA lAbha karake 'mArivijayI jetA" kI "Uneasy lies the head that wears pratiSThA prApta kii| ata: yaha vicAra bhI sagata pratIta hotA hai, a erown." ki vizvavijetA bananeke lie bAhubali svAmIne sAmrAjyakA 'jisa mastaka para rAjamukuTa virAjamAna rahatA hai, vaha parityAga kiyaa| sadA becainIkA anubhava karatA hai| bAhubali rAjyavRddhiko yaha bhI kahA jAtA hai. ki jaba bharatane rAjyakI mamatA zrAkulatAkA vardhana anubhava karate the, imIye jahAM unake ke kAraNa nIti mArgake viparIta bAhubalipara cakra-prahAra kara bhAI bharata rAjyapara rAjyavijaya prApta karate jAte the, vahA~ unake prANa lenekA bhAva vyakta kiyA aura vaha viphala bAhubali apane podanapurame pUrNatayA manuSTa the aura unake huzrA, taba bAhubali svAmIke zrataHkaraNa me sahaja-viraktine citta meM sAmrAjyavRddhikI lAlasA nahI thii| yadi bAhubali janma liyA ki-"dhikkAra hai, isa rAjya-nRSNA aura bhogAkA zrAma-gaurava saMkTama na pAtA to ye bharatake sAtha yuddha ke kAMkSAko, jisake kAraNa bhAI bhAI ke prANa kA grAhaka banatA lie bhI taiyAra na hote / bharatake sAtha yuddha karaneme bAhu hai|" yathArthame sAMsArika vibhUtiyoMma eka na eka zrApatti balikI rAjya-kAmanA kAraNa nahIM thI, kiMtu apane kSatriyava lagI rahatI hai| saccI nirbhIratA to vairAgya bhAvame hI prApta tathA vIravakI maryAdAkA saMrakSaNa karanA thaa| apane gaurava hotI hai-vairaagyaamvaarm|' unake karaNApUrNa aMta kI rakSA karate hue sAmrAjyakI prApti AnuSaMgika phala thaa| karaName yaha bhI vicAra utpanna honA saMbhava hai ki maiMne vyartha isa kAraNa bAhubaline kSaNabharame yahI gaMbhIra vicAra kiyA, hI nazvara rAjyake pIche apane jayazIla, cakravartI bananevAle ki mere liye apanI zAti aura kulake gauravakI rakSArtha sammAna bhAIkI prAzAoMpara pAnI phera diyA aura unake saMtApakA pUrNa tathA kalyANa prada eka hI mArga hai, aura vaha yaha kAraNa bana baitthaa| aise hI kucha satkAraNa the jinane vijayI ki maiM rAjyake saMkIrNa kSetrase nikala kara prAkRtika digambara bAhubalike aMta:karaNako prabhAvita kiyA, prakAzita kiyA mudrAdhAraNakarUM aura vizvamaitrIkA anubhava kruuN| aura isIse unhoMne usa mudrAko dhAraNa kiyA, jo prakRtise bhagavAna bAhubalike dIkSA leneko isa prakAra bhI prApta hai, jisame saMpUrNa vizva aMkita dekhA jAtA hai, aura jo yuktiyukta batAyA jA sakatA hai ki saMsArake padArthokA kucha nirvikAratA tathA pUrNa pavitratAko pragaTa karatI hai| aisA svabhAva hai, ki unheM jitanA jitanA bhogI utanI bhagavAnake zarIrase lipta mAdhavIlatA aura marpa zrAdikA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 5 samUha isa bAta ko jJApita karate hue pratIta hote haiM ki preraNA avazya kI hogI, ki jaise isa kalpakAla meM bAhubali aba bAhubali mAnava-samAjake hI prema-pAtra nahIM haiM, ve to ke vijayakA itihAsa eka anUThI ghaTanA hai usI prakAra jIvamAtrake hitaiSI ho gae, isa lie haraprakAra ke prANI una unakI mUrti bhI itanI apUrva ho jo saMsAra bharako vismayake prati AtmIya bhAva dhAraNakara apanA sneha vyakta karate haiN| sAgarame nimagna krde| huzrA bhI aisA hI, mahArAja cAmuMDarAya aisA bhI vicAra prAtA hai ki mAdhavIlatA aura sarpa- kI manokAmanA zatapratizata pUrNa huI / isIme siddhAnta rAja una puNya aura pApa vAsanAoMke dyotaka haiM, jinako cakravartI zrInemicandrAcArya, apane gommaTasAra-karmakANDame, bAhubAlIne vItarAga, vItadveSa bananeke kAraNa apane antaH isa mUrti ke nirmAtA cAmuNDarAya (gommaTarAya) ko gAzIrvAda karaNase bAhara nikAla diyA hai, ataeva ve bAhara hI dete hue likhate haiMvidyamAna rahakara unakA saMsarga nahIM chor3anA cAhate haiN| 'jeNa viNimmiya-paDimA-bayaNaM sabaTTasiddhidevahiM / hamAre cittame eka prazna utpanna huzrA ki mahArAja cAmuMDarAyane hI yadi bhagavAnakI mUrtikA nirmANa karavAyA, __ savva-paramohi-jogehiM diTTha mo gommaTo jyH|| yaha itihAsajJoMkI mAnyatA satya hai. taba cAmaMDarAyane athAta-jisake dvArA nirmApitakI gaI martika bAhubalikI mUrtiko kyoM pasanda kiyA ? ve cAhate. to mugbakA mavAmiddhikadevo aura paramAvadhi-sarvAvadhi zrAdi brahmA bhagavAna RSabhadeva yA anya tIrthakara paramadevakI jJAnaka dhAraka yogIndrone darzana kiyA hai vaha gommaTamUrti banavAkara dharmakI mahimA prakAzita karane ke sAtha-sAtha rAjA jayavanta ho| apanI pAlmAkA bhI kalyANa kara sakate the| Akhira tIrtha- isa apratima saundarya-samanvita pratimAko dekhakara kabhI karakA pada vizeSa mahatvakA hai, ise pabhI svIkAra karate haiM to citta cAmuNDarAyake mahatva evaM saubhAgyakI ora ___takAla hI isakA samAdhAna yaha sUjha pahA ki-mUrtike AkarSita hotA hai, kabhI usa zilpIkI ora jisake nirmANa karAne vAlA vyaki mahAn sainika thA, isIse mastakame sabase pahale gommaTezvarakA lokottara kAlpanika usako samaramArtaNDa, vairikulakAladaNDa zrAdi kSatriyocita citra pAyA, aura jisane apanI kalAke dvArA aisI mUrti padoMse alaMkRta kiyA jAtA thA / vaha bAhubalike samAna usa pASANa piNDa meM se nikAla dI, jaisI ki Aja taka parAkrama, zakti tathA manovRttikI prApti cAhatA thaa| logoMke dekhane sunaneme bhI anyatra nahI paaii| zrAja usa jisa prakAra bAhubaline apane parAkrama evaM bAhubalase zilpIke nAmakA patA nahIM hai, kintu amara kalAmayakRti cakravartI taka ko parAjita kara diyA aura antame jinezvarI karake vaha vAstavame amara ho gyaa| usakI pavitra kalAke mudrA dhAraNakara karmacakrako nirmala kiyA, usI prakAra prati saMpUrNa vicAraka apanI hArdika zraddhAMjali arpita karate cAmuMDarAya bhI anyanta sa pugnata zatra ko parAsta karake karma haiN| vaise to apUrva kalAkI anya vastue bhI vizva meM zoMpara vijaya prAptikI kAmanA karatA thaa| isIse bAhu- vikhyAta haiM, kintu isa mUrti nirmANa kI kalAko koI nahIM balikA zrAdarza cAmuMDarAyake liye atyaMta AkarSaka thaa| pAtA / kAraNa? yaha puNyakalA hai, isase manuSyake aMtaHkaraNa zrAcArya vidyAnandane kahA hai--jo jisake guNoMkI meM viSayAzaktike bhAva nahIM rahane pAte aura vaha eka prAptikI AkAMkSA karatA hai vaha usakI vandanA karate hue anupama pavitra prakAzamaM apanI prAmAko pAlokita pAtA dekhA jAtA hai, isI niyamake anusAra laukika tathA hai| isa prakArakI ujvala tathA jIvaname nirmalatAkI puNya AdhyAtmika kSetrake saphala sainika bAhubalike zrAdarzako dhArA bahAne vAlI camatkArapUrNa kalAmayakRti aura apanA laSaya banAnA cAmuMDarAya jaise sainikake lie atyanta kahA~ hai ? yahA~ hameM anya vastuke sAtha upamAna-upameya-bhAva hI usane zilpA kA saMbandha karanA asaMgata pratIta hotA hai aura yaha kahanA bAhubalikI anupama mUrti banAneko khaa| mUrtikI alau- *cAmuNDagayakA khAma nAma gommaTa' honese unake zrArAdhyadeva kikatAko dekhakara pratIta hotA hai ki unane zilpIko yaha bAhubaliko 'gommaTezvara' (gI-maTakA Izvara) kahate hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTezvarakA darzana aura zravaNabelagolake saMsmaraNa kiraNa 6-7 ] par3hatA hai ki mommaTezvarako mUrti gommaTezvara mUrtike samAna hai / jaba anya tatsadRza vastu hI nahIM, tara tulanA kisake sAtha kI jAya cataH atulanIya kahanA pUrNatayA saMgata hai| kahate haiM ki jisa kalAkArane isa kalAmaya mUrtikA nirmANa kiyA thA vaha lagabhaga 12 varSa taka atyanta pavitratA ke sAtha rahA thA aura usane ucca sAvika jIvana bitAyA thaa| usakI saccI pavitra sAdhanAko itanI saphalatA milI, ki usakI mahimAke lie zabda nahIM haiN| kabhI-kabhI hRdaya usa pASANako dhanya kahatA hai, jo bhale hI ekendriya jIva rahA, kintu jisako gommaTezvara kI tribhuvanabaMdita mudrA dhAraNa karanekA saubhAgya prApta hunA aura jo ananta prANiyAM ke kalyANakA nimitta banA, banatA hai aura banatA rahegA / gommaTezvara ke samIpa zrAnepara mastaka sadA unnata rahatA hai, cittameM kisI prakAra kI cintA yA bhIti nahI rahatI, gharela choTI moTI zrAkulatAeM nahIM satAta x / ThIka hai mahAna grAmAkA zrAzraya pAkara kauna mahAna nahIM banatA hai ? gommaTezvara ke caraNoM samIpa baiThane para aisA pratIta hotA hai, mAnoM hama saba prakArakI kaTose mukta hokara aise Ayako prApta kara cuke haiM jahA~ bhaviSya koI ApakI AzaMkA nahIM hai| phargusana mahAzayakA kathana hai ki - "mizra deza ke saMsAra bharane isa mUrti adhika vizAla aura prabhAvazAlI mUrti nahIM hai mizrame bhI koI mUrti isase adhika nahIM hai|" DA0 kRSNa ema0 e0 pI0 eca0 DI0 likhate haiM-"zivapIna jainadharmake saMpUrNa tyAgako bhAvanA isa mRtike aGga aGga meM apanI chainIse pUrNatayA bharadI hai / mRtikI nagnatA jainadharmake sarvatyAga kI bhAvanAkA pratIka hai / eka dama * kavivara ravIndranAtha TAgora aise hI pradezako kAmanA apanI gItAjali vyakta karate haiN| Where the mind is without fear and the head is held hungh, Where knowledge 19 free, Where the world has not been broken up into fragments by narrow domestic walls, ....Into that heaven of freedom, my father let mg country awake 'GITANJALI' 247 sIdhe aura mastaka U~cA kie khar3e isa pratimAkA zraGgavinyAsa pUrNa Atmanigrahako sUcita karatA hai| zroThoMkI dayAmayI mudrA svAnubhUta zrAnanda aura duHkhI duniyAke sAtha sahAnubhUtikI bhAvanA hotI hai|" gommaTezvarakI mUrti kamiyoM, mAyukyoMke liye sadA aata Erytra athA bhAvanAoMko pradAna karatI hai / bArahavIM ke vijJAna paMDita mAlikA' nAmakI 27 padyamaya kavitAdvArA bhagavAna kA guNa kIrtana kannaDa bhASA meM kiyA hai, isake eka padya meM kavi bar3I mArmika bAta kahatA hai ki "yanta uta AkRti vAlI vastu saundaryakA darzana nahIM hotA hai, jo atizaya sundara vastu hotI hai vaha tIya tAravAlI nahIM hotI hai; kintu gommaTezvara kI mUrti yaha lokottara vizeSatA hai ki atyanta uta zrAkRtidhArI honepara bhIthanupama saundarya se vibhUSita haiM / " yathArthame mahimAzAlI bhagavAnagomaTezvarakA jitanA bhI varNana kiyA jAya thoDA hai / unake darzanakA zrAnanda svAnubhavakA viSaya haiM, jise manuSya kabhI bhI bhUla nahIM sakatA / isa prapaMga meM hameM mahAkavi bhagavajinasenAcArya kI bhagavAna bAhubaliko lakSyakarake likhI gaI yaha zramara ukti smaraNa ho zrAtI hai ki jagani jayinamenaM yoginaM yogivayaiH, adhigatamahimAnaM mAnitaM mAninIyaH / smarati idi nitAntaM yaH sa zAntAntarAtmA, bhajati vijayalakSmI mAzu jainImajayyAma || " 'jagame jayazIla yogIzvaroMke dvArA jinakI mahimA parajJAna hai AdaraNIya vyaktiyoMke dvArA sammAnita ima ina yogirAja bAhubali gavAnako hRdayame vAraMvAra smaraNa karatA hai, usakI AtmA zAnta aMtaHkaraNa vAlI hotI huI jainezvarI tathA ajeya vijayazrIko prApta karatI hai|' una gommaTezvara bAhubali bhagavAnkA darzana kara lauTe kaI dina bIta gae, kintu vaha puNyasmRti sadA hI citta meM virAjamAna rahatI hai / una bAhubali prabhuke zrIcaraNoMko parokSa praNAma hai 1 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAdamI, jAnavara, yA bekAra ? [ eka skeca ] ( lekhaka-zrI 'bhagavat' jaina ) ekabAra nahIM, kaI bAra kaoNnTebilako Thokara mArate zo' dekhakara loTA hai, maiMne isa karuNa-pukArako hue maine use dekhA hai / aura dekhA hai dayApAtroMko sunA hai ! / pasA dete hue bhI ........ chuTTIkA dina thA-itavAra ! mAga-sabjI lekara ghara vaha gasteme z2arAha kara, phuTa pAtha para baiThI rahatI lauTa rahA thA kihai-apane bacceko phTa-TATaka Trakar3epara vaiTAle hAe ! 'bAbU eka paimA, dukhiyA-apAhija-muhatAjako zrAsa-pAya durgandhi ur3A karatI hai, makkhiyA~ bhina- eka paisA ...... " bhinAyA karatI haiM ! paira anAyAsa ruka gae ! eka ikannI nikAlakara vaha jo kodina hai| mAga zarIra ghAcoMse bhara maiMne umake Age pheka dii| rahA hai / gala rahA hai| hAthoMkI uMgaliyA~ gira cukI gudar3A-lapeTI hatheliyome usane ikannI uThAkara hai| hathalI bhara bAkI haiN| vaha cithaDe meM kI haiM- yatnama ripAI aura kRtajJa-dRSTisa nihArane lagI-marI badake mAre Tahaga nahI jAtA usake pAma / ... zrAra! jAne kaise pApa kiye haiM-usane , ghaDI-bharako para, baccA rotA hI rahA, usI taraha ! merI ikannI caina nahIM miltaa| pIDAka mAre to rotI hI rahatI ne usapara koI asara nahIM kiyA ! mujha lagA-jama hai / para, dusarI vedanA jo usapara aura hai-'ann| bacce ko isana bhI kucha adhika caahie| vaha parAka agara kucha-bacha bacce para bhI hai ! usakA zarIra mahatvako abhI nahIM samajha pAyA hai ! . . . . . bhI aisA ho rahA hai jaima-chalanI / makkhiyA~ use bhI jhAlama amaruda nikAlakara mana usake Age bahuta parezAna karatI haiM / rotA vaha bhI khUba hai jI DAla die ! kholakara / rakta-mA~sa-hIna cAra sAlakA baccA hemA vaha bahala gayA ! lagatA hai, jaise-do-DhAIse adhika nahIM! gamte-bhara mai mocatA gayA- unake sAtha-mAtha ho kitanI ghRNAmayI hai usakI mA~ ! kitanA dayanIya- manuSyakI AvazyakatA bar3hatI hai ! aura AvazyajIvana hai umakA, yaha vaha nahIM jAnanA ! katAAke sAtha-sAtha hI jAvanakI kaTutA ! umra hai cAlImake karIba ! para mumIbatoMne, kaThoMne baccA amarUdase bahalatA hai| aura zarIrakI bhayaMkara, naraka-dRgya-pradarzaka bImArIne bhikhArina iphannIsa / use eka dama parataMtra. muhatAja, apAhija aura jIrNa- mai pA~ca rupayekI tarakkIse khuza ho gayA / aura zIrNa banA diyA hai ! sAhava pA~ca mau rupaye pAne para bhI jale-bhane rahate haiN| ___ 'bAvR eka paimA, dugdiyA-apAhija-muhatAjako eka...... mA!' 'no vaikainsI (jagaha nahI hai) kA vorDa TaeNgA rahane jaya-jaba mai usa gamte jAtA hU~, barAbara yaha para bhI, daphtarame naukarI talAza karane vAloMkI kamI AvAz2a mere kAnoM meM AtI hai / mubaha, dina, dopahara, nahI rahatI ! zrImatana pratimaptAha, darjana-bhara to Ate gata aura zrAdhI-AdhI rAta taka bhI, jaba mai 'maikindu- hI haiM ! jinameM kucha prepyATa, kucha aMDara-prejyAeTa aura Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7 AdamI jAnavara yA bekAra 246 kucha yoM hI! samajha baiThe ! lekina tuma AdamI nahIM; nArakI ho, AzA lekara Ate haiM, aura phaTakAra lekara lauTate haivAna ho, jAnavara ho! jisake dilama......!' haiM ! mumIbata to yaha hai ki sabhyatAkA bartAva unapara darbAna ne dhakkA dekara nikAla bAhara kiyA ! kAragara hI nahIM hotA ! naukarI kyA mA~gate haiM--pUga sAhaba bar3abar3AtA rahA, na jAne kyA ? "mai cupa, mucirApana yAH karake Ate haiM, zAyada ! marane-mArane, kAma meM lagA rahA! lar3ane-jhagar3aneko utArU ! Akhira phaTakAra hI unase piDa chur3AnemeM samartha hotI hai| "bAbU, dukhiyA-apAhija-muhatAjako eka paisA ... uma dina bhI eka AyA-zarIrakA tandurusta, eka' 'paisA !!! umrakA nojavAna / gorA-ciTTA, sApha-sutharA ! kapasola pichale do itavAroM meM do ikanniyAM mai use de kA jUtA, DhIlA pajAmA aura Upara gharakA dha yA, cUkA thA ! dayAke sababa, yA puNya ke lobha se-kucha bhI purAnA koTa | nicoDanakI sikuDanaM abhI bhI bAkI thiiN| samajhie ! sirapara lambe-lambe bAla the-maeNbhAle hue ! para, tela eka ikannI phaika maiM calA ki vaha bolI--'bAbU!' unameM nahIM thA, pAnI se bhIge hue the, tabhI zAyada maine pAsa Akara pUchA-'kyoM ? kADha liye gaye the, asta-vyasta nahIM the ! jame thesaba!... ghighiyAphara vaha bolI-'eka 'duannI' aura ghighiyAphara vaha bolI- 'da ___mAhaba subaha se do ummIdavAroMko phaTakAra cukA de sakeMge" thA ! kAma ke vakta yaha tRkAne-badatamIjI use pasanda maiM kucha udAra-sA ho gayA thA ! jebase duannI nahI thA / ....... nikAla, uma dete hue kahAkalama calAte-calAte hI mAhabane DATa batAI-- 'yaha lo ! kyoM ? kyA karogI-itane paisoMkA ?' 'cale jAo, jagaha nahIM hai yahA~ !' 'bAbU eka AdamI ko cAhiye! vaha becArA...!' 'magara suniye to......?" 'tumhArA AdamI hai ? 'jarUrata nahIM ! 'merA apanA aura koI nahIM hai-isake sivA!'aura usane apanI yogyatAke gavAha-sArTI- bacceko hAtha lagAte usane kahA ! phikeTama-mez2apara paTaka hI die ! badabUse pAsa khar3A honA muzkila ho rahA thA ! mAhaba bhallAyA-'zrAdamI ho yA jAnavara ?' para, usakI bAta jAna lene kI icchA bhI balavatI ho 'AdamI ! tIna dinakA bhUkhA AdamI agara uTI! 'AdamI' hI raha sakatA hai, to mAheba / mujhe bhI maine pUchA-'naba ?' AdamI hI kahanA hogA !'-dabaMgapanake mAtha umane vaha kahane lagIuttara diyA / 'parasoM, parale dinakI bAta hai !-bArahase kucha mAhabakA muMha mAre krodhake lAla ho pAyA- jyAde baje hoge, taba maiM soneko calI, baabuu| apanI 'zapa" jhoMpar3I kI tarapha ! jhoMpar3I udhara hai jamanApAra ! jahA~ aura ghanTI bajAdI ! tA~ge-ikke khar3e rahA karate haiM ! roja pulapara hokara darvAna AgayA ! jAtI haiM ! usa dina jo gaI to dekhA eka bAbU jAna vaha bhI kucha ugra ho gayA, muMha umakA bhI surva dene ke liye laharAtI huI-dhArAmeM kUde jA rahe haiM, ho rahA thA ! bolA--'jAnavara ho tuma ! jo maiMne unheM pakar3a liyA.. . !' Adamiyata ke bartAva ko bhI bhUle hue ho ! paimA 'ai ? tumane bacA liyA ume ? acchA ? kyA vaha pAkara-donoM vakta khAnA pAkara tuma apane ko AdamI bhI kor3hI hai ! Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 anekAnta [varSa 5 'nahIM, bAbU ! vaha kAr3hI nahIM hai ! agara kor3hI 'ai tumane saba paise use dediye ? kyA socakara?' hotA, taba kyA vaha yo marane jAtA ! kor3hiyoM ko 'yahI socakara ki vaha duniyAkA sabase bar3A dayA-pAtra Atma-hatyA karane kI jarUrata nahIM par3atI-bAbU jI! hai| jisake lie AdamI kahalAne vAloM ke pAsa bhI unapara to kaThora-se-kaThora AdamIko bhI tarasa AtA sahAnubhUti nahI !' hai, dayA AtI hai ! aura mai jAnatI hU~-zAyada koI kor3hI bhUkhA bhI rAtako na sotA ha gA! para, vaha jo kodI nahIM hai, isIlie to Atma-ghAtako utArU thA! dasare dina maiM use lekara usakI jhoMpar3I taka gayA, duniyA usapara dayA nahI kara sakatI, tarasa nahIM lA uma 'dayA-pAtra' ko dekhane ! rAste meM usane kahAsakatI kyoMki vaha tandurusta hai ! binA bhepaka bhIgva 'aba vaha mere yahA~ hI raha rahe haiN| maiM kaha rahI haiMnahIM, yaha to purAnA masalA hai ! Aja to bhIkha ke ki vaha bhI koDhI bana jAeM, to khAnekA ghATA na lie bhepa hI nahI, vosiyoM bAto kI jarUrata par3atI rhegaa|" hai| pezA jo ho gayA hai !..' maine kahA-"koDhI banajA' kA kyA matalaba ?' maine pUchA-'phira tumhe usapara dayA kaise AI?' vaha bolI-'pahale dayA nahIM ! kartavya sUjhA ki bolI-'Apa nahIM jAnate ? 'bhIkha' bhI Aja 'marane vAle ko bacAnA cAhie !' phira jaba usakI abhAge hindustAnameM eka pezA hai / aura nakalI kor3hI bAte sunI to jI pAnI-pAnI bana gayA !... ' bananA hai eka tarIkA, vyApArakI taraha ! vaise dayA jo 'aisA kyA kahA, usane ?' mai pUcha baiThA ! kisIko nahI AtI! kahane lagI-'usane kahA, maina nokarI talAzI, maine lapakakara pUchA-'kyA tuma bhI naqalI-ko dina gir3agir3Akara bhIkha mA~gI, para mujhe samAjase koI ho ? cIz2a na milI! ulTI phaTakAra, DATa, DapaTa aura vaha haMsI aura bolI-'yo saba naqalI hI nahIM apamAna ! Akhira corIpara naz2ara DAlI, lekina vaha hote-bAbU ! para yaha saca hai ki maiM utanI koDhina mujhase ho na sakI ! maiM nirAza hokara apane jIvanako nahI hai, jitanI ki Apa mujhe dekhate hai !' aba khatma kara denA cAhatA huuN| kyoMki duniyAko jhopar3I bhaagii| merI z2arUrata nahI ! duniyAmeM, mere liye jagaha nahI, maine uma dayA-pAtra ko dekhA to daMga raha gyaa| anna nahI-kucha nahI !' vaha ro uThA ! jAna usakI daphtara meM Ane vAlA vahI ummedavAra hI to thA ! .. bhUkhake mAre nikalI jA rahI thI ! usane batAyA ki cAra dinase usake muMha meM eka dAnA bhI nahIM gayA ! 'opha !' anicchA, mere muMhase nikalA! maina ume eka choTI dUkAna kagadI hai ! apekSAkRta vaha bolI-'mega mana jAneM kaisA ho utthaa| caina me hai vaha ! para, vaha isa para bahuta zarmindA dina-bharakI kamAIke sAr3he sAta Ane maiMne usake hAthoM hai ki bhUgvame umane buga khAnA khAyA / hAlA~ki meM dekara kahA-lo bhaiyyA ! pahale khAnA khAo, phira koDhinake paMse adAkara cukA hai| lekina phira bhI dUsarI bAteM hoMgI!' usake dilameM eka kasaka hai ! Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkara varNI aura unakA ratnAkarAdhIzvara zataka (le0-50 ke0 bhujavalI jaina zAstrI ) ratnAkara vargI ullekhanIya prAcIna kannar3akaviyoMma yogavijaya, movijaya aura arkakIrtivijaya isa se anyatama haiN| kavi ratnAkarasiddha, ratnAkara- prakAra pAMca bhAgoM meM vibhakta hai / isameM 6666 padya aNNa Adi nAmoMmeM bhI ye vizruta the / devacandrakA haiN| janazrati aimI hai ki kavine lagabhaga dasa haz2Ara prasiddha kathAgrantha 'gajAvalikathe' me jJAta hotA hai padyaparimita isa mahAna granthako nau mahInoM meM hI pUrNa ki ye mahavidrIke sUryavaMzI rAjakulake devarAjake kiyA thaa| isIse inakI kavitAzaktikA paricaya suputra the aura inakA 'ratnAkara' nAma apane mAtA-pitA mila jAtA hai| kavikI zailI sarala hai; ataH inake ke dvArA hI rakhA huzrA janmanAma thaa| inakA varNIpada pUrvokta granthoka svAdhyAyase bhAvuka pAThakoM ke sarasa dIkSA-prApta hai / varNojIke dIkSAguru mRDAbadrIke hRdayameM sahasA eka anirvacanIya Ananda svayameva bhaTrAraka cArukIrti the| ratnAkarane bAlyAvasthAme hI umaDa AtA hai| apanI kRtiyoMko kliSTa banAnA kAvya, alaMkArAdi vipayo meM pANDilya prApta kara prAcArya kaviko sarvathA iSTa nahIM thaa| isa bAtako unhoMne kundakunda ke prAbhRtatraya, prAcArya pUjyapAdaka samAdhiza- svayaM apane muMhase kahA hai aura usako anta taka taka, zrIpAnandIke mvarUpambodhana Adi aneka yAvacchakya nibAhA bhI hai| ratnAkara apane hRdgata zrAdhyAtmika granthoMkA manana kiyA thaa| ye kArakalake bar3e se bar3e vicAroMko bhI thor3e zabdoM meM hastAmalakavata bhairagsa proDayarake gajadarabagmeM 'zRMgArakavirAjahaMma' spaSTa vAcakoM ke sAmane rakhane kI anupama zakti raste kI upAdhi prApta kara zrAsthAnasthita sabhI vidvAnoMpara the| isa prakArakA sAmarthya sabhImeM nahIM hotA / kavi apanA sikkA jamAye hue the / ratnAkarakA samaya kA racanAcAturya bhI vilakSaNa thaa| isake liye Apaka uparyukta 'rAjAvalikathe' ke manase zAlivAhana zaka bharatezavaibhavakA 'bhogavijaya' hI ujjvala nidarzana hai| 1476 ( I0 mana 1557) hai / isa samaya kannaDa vastutaH kathAbhAga isameM bahuta kama hai, phira bhI kavi bhASAmeM ratnAkarapraNIta mukhya cAra hI grantha upalabdha ne prakaraNoMdvArA kevala tIna dinakI bAtoko bar3hAkara hote haiM-1 bharatezavaibhava, : aparAjitezvarazataka, choTe-choTe 16 prakaraNoMmeM varNana kiyA hai| isakA 3 ratnAkarAdhIzvarazanaka ra 4 trilokshtk| varNanakrama bIsavI zatAbdIke uccakoTi ke upanyAmoMme zatakatrayomeme pahalA zataka upalacampayAlA chaMdameM, kucha bhI kama nahIM hai / 'bhogavijaya' kA kathAbhAga dumarA zAdU lamatta bhameM evaM tImarA kaMTomeM racita hai| nATakoke mamAna AsthAna-raMgame prArambha hotA hai| ye grantha 'zataka' kahalAne para bhI vAstavameM mapAda-zataka ye kavi pratyeka viSayameM pUrNa dakSa the; ataH jima haiM / ina zanakomese prathama dome baigagyakA tathA viSayako apane hAthame lete the usa nicor3akara hI antimameM trilokakA varNana hai / sAhityikadRSTime bhI chor3ate the| kavikI zRMgAravarNana-sambandhI ameyazakti tInoM grantha bahuta hI uttama haiN| inakA bharatezavaibhava ko dekhakara unakI zrRMgAra-kavi haMsarAja' yaha upAdhi sAMgatya (chandakA eka bheda) meM racA huA eka sarvottama sarvathA anvartha jaeNcatI hai / inakI kRtiyAM hAsya,zAnta kAvya hai / imameM samrAT bharatakI jIvanI bar3e rocaka Adi anyAnya ramoMse bhI paripUrNa haiM / ratnAkarake DhaMsegacitrita ya ha ha grantha bhogavijaya, digvijaya, zatakadvayameM to tattvajJAna virAgya kUTa-kUTa kara bharA Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 052 anekAnta [varSa 5 hai / 'bharatezavaibhava' meM bhI tattvajJAnakI kamI nahIM hai| ajIva, Azrava, baMdha, saMghara, nirjarA, mokSa,puNya, pApa) khAsakara yogavijaya, mokSavijaya evaM arkakIrtivijaya inheM bhale prakAra jAna kara bhI vAstava meM AtmA tattvajJAnakA bhANDAra hI haiM / ratnAkara kore lekhaka hI zarIrase bhinna hai,zarIra acetana hai, AtmA cetanAsvarUpI nahI the; parantu eka sacce prAtmAnubhavI bhI / isake hai; yo vicAra karanevAlA hI sukhI hai na? // 3 // liye inake mukhame nikale huye anupama, bahumUlya vacana he ratnAkarAdhIzvara ! Apane batAyA hai ki AtmA hI jvalanta udAharaNa haiN| 'rAjAlikathe' se vidita kevalajJAnagamya hai| zarIrake samAna vaha cakSaridriyagocara hotA hai ki ratnAkara eka acche yogajJa bhI the| kathA nahIM hotaa| jisa prakAra patthara meM suvarNa, puSpameM sugandha, ke kartAkA kahanA hai ki apane gRhasthAzramameM jisa dRdhameM ghI aura lakar3Ime Aga avyaktarUpameM vyApta hai yo samaya kavi kAraklake bhairarasa oDeyara ke rAjadarabAra samajhakara abhyAsadvArA hI vaha prApta hotA hai|||4|| me AsthAnakavike padapara the, usa samaya unapara he ratnAkarAdhIzvara ! jisa prakAra pattharameM dikhAI rAjakumArI sahasA Asakta ho gayI thI / ye usase denavAlI kAnti suvarNakA guNa, vRkSame dikhAI dene milane ke liye yoga-dvArA vAyu-dhAraNakara sadaiva vAlA mAra bhAgakA cinha Ara dUdhameM dikhAI dene saudhAgrame khir3akI dvArA AyA-jAyA karate the / vAlI malAI ghIkA cinha kahA jAtA hai usI prakAra akasmAta jaba eka roz2a yaha bAta rAjAko jJAta huI isa zarIrame dikhAI dene vAlI cetanA, jJAna, vacana taba usI gez2a bhayame ratnAkarane apane guru mahendra- Adi jIvake guNa haiM yo Apane pharamAyA hai // 5 // kottime dIkSA lelI / astu, mai aba ratnAkarajIke he ratnAkarAdhIzvara : jisa prakAra pattharako zodhana 'ratnAkarAdhIzvarazataka' ke kucha prArambhika padyoMkA hindI se suvarNa, dudhako mathanesa makkhana aura lakar3Iko anuvAda 'anekAnta' ke pAThako ke samakSa rakha rahA huuN| jorase ragar3anase Aga prApta hotI hai usI prakAra zarIra ___'zRGgArakavihaMsarAjake prabhu he ratnAkarAdhIra ! meM AtmAko judA mAnakara abhyAsa karanese kyA zobhAyamAna lepanadravya, mundara aura sugandhita puppoM AtmAko dekhanA asAdhya hai // 6 // kI mAlA, anadhye ratnoMkA hAra ra bahumUlya vastra ye he ratnAkarAdhIzvara ! utkRSTa jJAna-darzana-cAritrasabhI kevala zarIrakai alaMkAra haiM, isaliye ye tyAjya svarUpa, maMgalamaya, atizayose yukta, dUsarokI sahAyatA haiM / zrAtmasvarUpakI zraddhA, AtmAkA jJAna aura viziSTa ke vinA svasvarUpako prApta, sukhasvabhAva, bAdhArahita cAritra ye tInoM cittake alaMkAra haiM, isaliye ye upA- zrIra viSayAsaktise vimukha AtmA isa zarIrameM paira deya hai, yaha samajhakara Apane ina triratnoMko mujhe ke aMgUThe se lekara mastaka taka sarvAGga vyApta hai // 7 // pradAna karanekI kRpA kI hai // 1 // he ratnAkarAdhIzvara ! dhUpase nahIM sUkhanevAlA, Aga he ratnAkarAdhIzvara ! jIvAjIvAdi tatvomeM utpanna se nahIM jalanavAlA, pAnIsa nahIM bhIganevAlA, taMja honevAlI prIti hI samyagdarzana hai, una tatvoMko bhale se tez2a talavArase bhI nahIM karane vAlA, jJAna-darzanaprakAra samajhanA samyagjJAna hai aura ima samyagjJAnakI svarUpa yaha AtmA paravastuoke cintanase apane svasahAyatAse kisI prANIko kimIprakArakI pIr3A utpanna rUpako bhUlakara kSadhArogAdise naSTa honevAle isa na ho isa DhaMgama calanA samyakacAritra hai; yaha kahakara zarIrameM mila gayA hai / isaliye apane svarUpake inhIM tInoMko Apane muktikA kAraNa batAyA hai cintanase hI yaha sukhI ho sakatA hai na ? ||8|| he ratnAkarAdhIzvara ! padravya, ( jIva, pudgala, he ratnAkarAdhIzvara nAzasvabhAvI, nizceSTa, sadoSa dharma, adharma, AkAza. kAla ) paJcAstikAya, (jIvA- isa jar3a zarIrako yaha zrAtmA apanI caitanya-zaktise stikAya, pudgalAstikAya, dharmAstikAya, adharmAsti- sArathIke samAna calAtA hai, mRdaMgakArake samAna bula kAya, AkAzAstikAya ) saptatatva, ( jIva, ajIva, vAtA hai aura naTake samAna nacavAtA hai| dekho isakA Amrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa) navapadArtha (jIva, sAmarthya | // // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhASAkA zAntinAthacaritra (le0- paM0 paramAnaMda jaina zAstrI) anekAntake cauthe varSa kI pA~cavIM kiraName nayA- hue lekhaka ne use 5000 hajAra sUcita kiyA hai, mandira dehalI ke kucha hastalikhita granthokI jo eka jisakA abhiprAya saMdhivAkyo AdikA bhogaNanAkaraka sUcI prakAzita kI gaI thI usame baha granthoko, jinakA zlokasaMkhyA batalAna kA jAna par3atA hai| isa granthama samprada yAdi-vipayaka nirNaya nahIM ho sakA thA, 'saMdigdha 53 pAracchada h| patra saMkhyA 153 3 / yaha prAta granthasampradAya-grantha' zIrSakake nIce prakaTa kiyA gayA thaa| racanAsa eka vaSa bAda athAt vi0 sa0 1588 ma unameM se Aja cauthe grantha 'zAntinAthacaritra' kA phAlguNa vadI paMcamAka zubhAdana viSNudAsa lakhaka ka saMkSipta paricaya anekAntake pAThakoM ko karAyA jAtA dvArA likhAgai ha / viSNudAsa UdhAbAmaNa (mUdava)kA hai jisase granthakAraka sampradAya tathA nAmAdi-vipayapha putra thA / saMbhavataH usIka dvArA granthakA prathama prAta sArA sandeha bhI dUra ho jAtA hai| likho gaI, isIse usakA nAma mUlame 'vaNhaNa vi yaha zAntinAtha caritra apabhraMza bhApAkA eka UdhAputtaeNa' Adi vAkyoMke dvArA saMniviSTa kiyA digambara grantha hai / isake racayitA kavi mahindu gayA hai| (mahIcandra yA mahAcandra) hai, jo illarAjake putra the| granthaprazastimeM kavina yoginIpura (dillI) kA isase adhika granthakArakA koI vizeSa paricaya ukta sAmAnya paricaya karAte hue kAThAsaMghaka mAtharagaccha granthapratiparasa upalabdha nahIM hotA / isa granthakI aura puSkaragaNaka tIna muniyoM (bhaTTArakoM) kA nAmoracanA agravAla vaMzaka maMDanasvarUpa garga-gotrIya llekha kiyA hai-yazaHkIrti, malayakIrti aura guNabhadabhAjarAjasuta jJAnA (jJAnacandra)ka putra vidvAna zrAvaka sari / isake bAda graMthakA nirmANa karAne vAle sAdhAmAdhAraNakI preraNA kI gaI ha* / jaisAki nimna raNa nAmaka agravAla zrAvakake vaMzAdikA vistRta padya ra tadanantaraka saMdhi vAkyase prakaTa hai:-- paricaya diyA hai| aura graMthake dvitIyAdi paricchedaka bho suNu buddhIsara varamahi duhuhara, ilarAjasupra NAkhijai / prArambhameM eka eka saMskRta padyadvArA bhagavAna zAMtinAtha maNNANasuzra mAhAraNa dosaNivAraNa varaNarehi dhArijai // kA jayaghopa karate hue uname, puSpadantaka mahApurANakI 'iya sirimaMtiNAhacarie NiruvamaguNarayaNa saMbharie taraha, mAdhAraNakeliye zrI aura kIrtiAdikI rakSA karane aNNANamayo (?) illarAjasua-mahiMduviraie siriNANA- kI prArthanA kI gaI hai| una padyoMko alaga pariziSTame mua-saMghAhiva-mahAbhabva mAhAraNaspa NAmaMkie bhanviyaNa- de diyA gayA hai aura unase granthakAra kavikI saMskRtajaNamaNANaM dayare miriiDhideva - NamIyArakaraNaM seNiya racanA-cAturIkA bhI acchA paricaya mila jAtA hai| mahAgaya sirivaDDhamANasamavasaraNa gamaNaM dhammakravANa-nisu- graMthakA maMgalAcaraNa nimna prakAra hai:NaNaM paDhamo imo paricchezro sammatto ||ch||' jiNamaya-taru kaMdhara Nuya bhuvikaMdhara suravaha saMtihu payajuyalu / kavivara mahAcandra ne isa granthakI racanA yoginIpura uttamu taha kerau sukkhajaNerau cariu kahami paNavivi amalu // (dillI) meM bAdazAha bAbarake rAjyakAlameM vikrama maM0 isake bAda 'jaya zrAhaNAha jaya raNAha ragAha / jaya 1587 ka kAtika mAma ke prathamapakSakA pacamAka dina ajiya gayaM rai-pIjharaNAha / Adi rUpame caturvizati pUrNa kI hai| / graMthakI zloka-khyA mRlameM 4300 tIrthakaroM aura jinavANIkI stati kI gaI hai| pazcAta (tetAlImamaI) dI hai, paraMtu granthapratiko samApta karate AcArya, upAdhyAya, sAdhu aura samyagdarzanAdiko nama* eyAhi majjha mAhAraNeNa kAgaviu eha gaMyu tnn| skAra kiyA gayA hai| isake bAda dharmakathA kahanekI / vikmagabahu navagayakAlai. rimi vasusara bhuvidhekaali| pratijJA kI gaI hai| isake anaMtara graMthameM akalaMka, kattiyapaDhamapavitra paMcamadiNi huu paripuNNavi uggaMtada inni|| pUjyapAda, nemicandrasaiddhAntika, caturmukha, svayaMbhU , Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 anekAnta [ varSa5 puSpadanta, yazaHkIrti, raidhU , guNabhadramUri aura sahaNa- bhavvayaNa -kamala-viyasaNa-diNeMdu / pAla x nAmake AcAryoM nayA vidvAna kaviyokA tahu sIsu vi muNivaru malayakitti / mmaraNa kiyA gayA hai| granthakA prazasti Adike rUpameM zraNavaraya bhamai jagi jAha kitti / antima bhAga isa prakAra hai : tahu sIsu vi guNagaNarayaNabhUri / prazasti bhuHNayali siddha guNabhada sari / ahuNA NAmAvali, varaNavi pAuli pabhaNau aihyaarii|' ra soraTA-tahu payabhattau sAhu bhoyarAu jANijai / - guNavaThiyaiNi vAsa joyaNi puri Niva sijai // 1 // sirivIru NavepiNu hiyaha dhareviNu suddhavidA phukerii|| caupAI-je tithayara vi gotta Nivaddhau / paddhaDI-iha joyaNipuru puravara, saaru|| jahu varaNaNi iha sakku vi zramAru // kari payaTTa muhapuNNa vi ladau / sAlattaya maMDiu so vibhAi / saMdhAhiu gayapuri saMjAyau / kosI sahi parihA duggaNAi // ayaravAlu saMghaha sahu..AyaTa / jo vaNa-uvavaNa-maMDiu vicittu / gaggagotta -NimmalaguNa mAyaru / suthira meruvi teya-divAyaru / NaM meruvi ceIhara - pavittu / tariNayaDa vijau~NA - Na vahei / paddhaTTI-tahu bhajavi ghIlhAhI vi sAra / NaM gaMga vi Isahu sahu vahada / NAhahu gAmiNi NaM gaMgaphAra / tahu putta paMca NaM merupNc| khaDa gourAI aijigi migaMti / maha-bayai paMca NaM mamii paMca / khaNamuhahu viNaM avayAru diti / pahilArau saMghahu bhAradharaNu / jahu rakkhai gouva daMDadhAri / ghaubheyasaMgha bahubhatti-karaNu / ariyaNa - gaNAha jo saMpahAri / saMghAhiu gvImavicaMda mAm / paracaMta Nivai saMgahA daMDa / rAyAhirAu vavyaru payaMhu / tahu viriNa bhaja guNagaNa visAru / micchAhiu aivaviNAya jANu / paDhama vi ghIkAhI guNavaricha / mahamUlaNovva jaNa dieNamANu / vII nAnigahI aiva icha / jahiM cAuvaraNa paya suhi vasaMti / tahu putta cayAri vi cau Niyoya / NiyaNiya kiriyAivi rattacitti / bIthA par3hamau majja vi asoya / tahi cettAlau uttuMga sahai / tihugAhI NAme NamidAmu / dhayamaMDia mokkha [su] maggu vahai / tou vi jAyau sapi kiraNahAmu / tahu kAmiNI vi gajo vi NAma / jahi muNivara sattthaI vAyaraM ni / vIyau suu pirathImallu nAma / mahajaNNa-pUya mAvaya karati // tahu piyayama hiurAhI pasiddha / tahiM kaTThamaMgha mAhura vigcchi| pukkharagaNa muNivara caivilacchi / tahu putta cayArivi guNa samiddha / jasamutti vi jasakitti vi muriNadu / paDhamau udharaNu ragaNayau vi vIu / guNagaNa garicha dhaNarAu tIu / xakalaMkamAmi miripAipUya / iMdAi mahAkai aTThabhUya / caupaI-cautthau mAnamighu vi bhnnijji| miri NemicaMda middhtiyaaii| middhatamAra muNi nnviytaaii| khImacaMda suu tIyau gijai / caumuha-suyaMbhu-miri puSphayaMtu / sarasaiNivAsaguNagaNa mahaMtu / paddhaDI-iMdeva kIDa so iMdarAu / jamakinimuNIsara jsnnihaasu| paMDiyaradhU kaTaguNa amaannu| rAvaNahI kAmiNi jo sarAu / guNabhaddasUri guNabhaTANu siri sahaNapAlu bahu buddhi jaasu| tahu putta viriNa NaM lacchapilla / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] apabhraMza bhASAkA zAntinAthacaritra 255 saMtI vi hAmu tAraNu rsill| puNu cauthau caMdu vi caMdahAsu / dodAhI bahu muu mAmidAmu / ghatA-bhAyahu sura vIyau guNagaNa jUyau, NANacaMdu pnnijjh| tihu bhAmiNi guNa gaNarAmiNi / saugajahI kahijai / paddhaDI-tahu tiriNa aMgasU tiraNa rayaNa / NaM tigiNa loya te muddhabayaNa / paDhamau mammeyavi jattakaraNa / sAraMgu vi rAme suddhakaraNu / nahu lalaNa tilokAhI guNAla / rAkA-pasahara-dippaMtabhAla / caMpaI-bIyau saMghahu bhAra-dhuraMdharu / devamAya guru-bhatti vi pAyaru / paddhaDI-jiNa yaha pomiNi mahirAyaham / pAvAriNAya jo pavarahaMsu / jueNaya-setu jayajattakAri / vihaveNa vijittaujemugari / copaI-paMDiyarasamuha dApaNu gijaha / paMDiyAha guNaNAya bhnniji| sAdhAraNu NAme so bhANau / uvamArahiu vijaNa ahi mANiu / tahu vaNiyA sIvAhI NAme / Na saradhoraNi pesiya kAme / paddhaDI-tahu cAri tagubhava guNamahaMta / jeThU vi sua abhayahu caMdu saMta / caupaI-caMdaNahI bhAjahi ramaillau / vIyau jeTTha vi mallu guNillau / vara bhadAsahI bhaja ala kiu / tIyau jitamallI vi asaMkiDa / so piyA vi samado rai mANai / puNu cautthu sAhilu piu bhANai / tAsu NAri bhIkharaNahI pAvaNa / NaM maMdoyari mIlahu bhAyaNa / saMghAhiva NANAta.u puttu / saMghAhiu tAlhaNu guNa vicittu / saMghavai vi bhoyahu tIu tou / siriyacaMdu mANaMtu bhou / ghattA-tahu bhajA guNahi mnnojaa| hararAjahI ya bhnnijji| sIleNa vi sIyA ahava vinniiyaa| NaM sutAra jraa| gijaa| paddhahI-tahu bhulNu gAmeM tou jAu / ve kAmiNI hi maMDiyau kAu / padamI udharaNa puttI vicitta / vIyA cUhuTahI piyahu ratta / saM-bhoyahu turiu vi tou sAlu / gajabhaccha NAmu gurAiyaNa-rasAlu / ve kAmiziza bharahavipAladhI ya / duiyA sAlhAhI aivinniiy| tahu aMgabbhau sayataraNa gmAlu / vRDhaNahI bhaja hi ai ramAlu / tahu kucchijAu suhavaMtu sUkhu / Na pillu NAmeNa sakhu / puNa bhoyahu paMcamu puttumAhu / raNamanu rAme acaMta sAhu / ve bhajahi mohiu jAsumaNu / paDhamA cUhaDahI bhaja-rayaNu / tahu jaTamallu vi rAme viNIu / nahu thIya vi rAvaNadhI ya NIu / tahu putta cayAri vi kAmakAsu / paDhamau himarAu vi vuhavimesu / ca.paI-vIyau meiNimallu pauttau / tIyau vAi vimallu vi uttau / paddhaDI-cauthau cauhatthu vi dANajuttu / saM-raNamalahu vIyau kalatta / paMthahI tahu suu muradAsu / piumAibhattu jigAvara vi dAsu / NyAhe majhi sAhAraNeNa / kArA vi u rAhu gaMdhu teNa / caupaI-kammavaskhaya vi Nimitta mArau / saMtiNAha cariu vi guNArau / zrAyahu gaMtha pamANu vilakviDa / teyAlasai gaNi kaiyaNa avivau / paddhaDI-viSNaheNa vi udhA puttagaNa / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 anekAnta [vaSa 5 bhUdeveNa vi gunngnnjuenn| vikacakumudarAzeyasya sAdhAraNasya / lihiyAu citeNa vi sAvahANu / nihatatimirapaMke zAMticandrodaye yaM, ihu gaMtha vibuhasara-jANabhANu / bhajayati bhuvi rAgI dattacittassudhIpu / / caupaI-vikkamarAyahu bavagayakAlai / yaH saMmohaparAgapuJjaharaNa samIraNaH sUtkaro, risi-vsusr-bhuvi-aNkaali| nAyAbhUmividAraNe viniyataM satsArasIro balI / kattiya-paDhama-pakkhi paMcamidiNi / sa zrIzAMtijinAdhipo vijayate saMsArasaMtApahata , huu paripuNNa vi uggatai iNi / satsAdhAraNasevakasya niyataM dadyAcchivaM sundarama / 6 / dhattA-jAvahimahi-sAyaru gayaNu divAyaru meru-mahIharu cNdu| yaH paMcamaH pArthivacakravartI, junn| vi gaMgANaI jiyAvANIsaI ehu santhu tA dau // zrI dharmacakrI sa tu poDazopi / iti zrI zAMtinAthacaritra samAptamiti graM. 5000 / sa zAntinAthaH karuNAmbunAthaH, sampUrNa: zubhaM bhavatu / sAdhAraNasya zriyamAtanotu // 7 // sulalitapadayuktA sarvadopaivimuktA, saM0 1588 varSe phAlguNa vadi 5zubhadine livizna daasu| jaDamatibhiragamyA muktimArge surmyaa| yAdRzaM pustakaM dRSTvA tAdRzaM likhitaM myaa| jinamadanamadAnAM cAruvAraNI jinAnAM yadi zuddhaM na vizuddha cA mamadoSo na dIyate / / paracaritamayAnAM pAtu sAdhAraNAnAM / / / maMvata 1764 varSe kArtika vadI paMcamI pothI liI yo nityaM sakalAkalAsu kuzalo vijJAnavAna sadvatI, mola mukuMdaranagara mAgyanapurake vAsI ne| bhaktvA bhogamanekadhA ca vibhavaM saccakravatizriyaM / pariziSTa mukto yo bhavasAgarAjinapatiH zrIzAntinAthaH sadA, [zAntinAthacaritra ke paricchedome pAyajAne vAle saMskRta padya] zrIsAdhAraNazrAvakamya satataM kuryAnmano vAMchitaM / / / sadvacana sajjalanidhI vaidagdhyabhaMgAkule, kanakamagirIndra cArasiMhAsanasthaH , tatmevAnalinIdale sthiramanA yo rAjahaMmAyate / pramuditamugvRndaiH snApito yaH payobhiH / matkAvyAMvujalo bhijainamadhupairgItaH sukIrtimuhuH, sa dizatu jinanAthaH sarvadA sarvakAmA-, zuzrapu jinazAntinAthamunipastaM pAtu sAdhAraNaM // 11 // nupacitazubhagazaH sAdhumAdhAraNasya // 10 // bhuvanatilaka-tulyo yo guNAMgharatulyaH, yatkIrtebhu visAgarasya ca gugAdo bhavatsA jayata , sakalamugbaniketo jJAnatattvekahatuH / tejasvI vaDavAnalena pavanenotthApito vegavAna / jinaratipatirUpo jJAtalokasvarUpo , zItatvaM bhajate kathaM na yadi vA sImAnamAsevate, hadi vamatu jinendraH sAdhu-sAdhAraNasya // 11 // zrI zAMtigu gAjigajivapupaM taM pAtu sAdhAraNaM / / / yaM sarvadevAH stutibhiH stuti dRpyanmohamadAndhakArapaTale zrI yAminI kAminI maMsevate bhUtigaNo'NimAdyaH / na bhavyajanA manaHkajavare kAsyaikamAsvad dyutiH / ma vItarAgo bhavatu prasannaH zrImacchAntijinezvaro guNaguNayuktaH sadA jJAnavita sAdhAraNasyeha guNAlayamya // 10 // zrIagrotakavaMzamaMDa namaNaH sAdhAraNasya zriye / / 3 / / yo rAgArivimardako guNaguNayuktaH sadA sAdhubhiH, prakAzitAzeSapadArthasArthI, dopodayAnaMtaritaH kdaacin| sevyo krodha-vimAna-matsara-bhayAnmukto jinopoddshH| bhavatvapUrvo jinnaathbhaanuHsaadhaarnnsyaakhilkaarykrtaa|13 maH kaivalyavirAjamAnavirataH saMsAravicchittiye. vIrasevAmandira, sarasAvA zrImacchAntijinezvaro guNanidheH sAdhAraNasya shriy|4|| rasa iva navakIrtiSpIyate prAjJabhRGgaH, Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'cUnar3I grantha (lekhaka-paM0 dIpacanda jaina pArakhyA) prAstAvika nivedana prastuta guTakA 360 patrIkA hai / pratyeka patra meM ajamera jilama nasIrAbAda chAvanIsa do mIla 23-24 akSarAkI 30-32 paMktiyAM haiM / guTake ke aMta kI dUrI para degaTU' nAmakA eka gAMva hai, vahAMka meM usakI lokasaMkhyA 8500 dI hai| parantu yaha guTa kA 181 ve patrasa prAraMbha hotA hai| isase pUrva ke patra jainamandirake zAstrabhaMDArakI zodha karate hue aAjasa koI 5 varSa pahile mujhe eka prAcIna hastalikhita prApta nahI ho sake, jinaka khoja jAnakI jarUrata hai| guTakA milA thA, jo isa samaya mera pAsa hai| yaha upalabdha bhAgameM jo jo aprakAzita pATa mile haiM, guTakA kurujAgala dezaka antargata suvarNapatha durgama unaka nAma isa prakAra hai:sAnIpata nagarameM-vi0 saM0 1576 jyeSThakRSNA prati (1) adhyAtmaprakRti saMskRtame / isa racanAkA nimna padAko, sikandarazAha ke putra sultAna ibrAhImaka rAjya antima aMza hI 181 ve patraka zurUme pAyA kAla meM likhA gayA thaa| aura isa agravAlavaMzI jAtA hai| zeSa samUcA graMtha pUrva patro meM hI jiMdalagotrIya sAdhu jolhAke putra saMghaI meghAne smaaNjhy| ligbAkaraguNacandra bhaTTArakaka ziya brahma0mAMDaNako bheTa "NIyamudaramyaM / niHkarma zarmamayametida zI(zAM)kiyA thaa| saMghaI medhA guNacandra bhaTTArakakI AmnAya- taraM sH|| iti adhyAtmaprakRti 148 / " ma thaa| guTakaka anta ma guNacandra bhaTTArakakA guru- (2) mor3aDhalu-zrAvakakRta Agamaka chappaya, jinameM 24 paramparA isa prakAra dI hai daMDakAMkA varNana hai| ... "kASThAsaMgha mAthurAnvaye puSkaragaNe AcA- (3, 4) vinayacanda munikRta 'kalyANakarAsu' aura ye zrImAha(dha)vamana devAn tatpa? bhaTTAraka zrI uddhara- 'cUnar3I' / sanadavAna , tatpa? bha0 zrIdevasanavAn , 'tatpa? (5) paMcameru saMbaMdhI bIsa viharamANa tIrthakara jayabha. zrAvimalamanadavAn , "tatpaTTa bha0 zrIdharmasana- maalaa| devAna , 69 paDhe bha0 zrIbhAvasanadavAna , "tatpI bha0 (6) bha0 jayakIrtikRta pArzvabhavAntara ke chaMda / zrImahasakIrtidevAna, 'tatpaTTa bha0 zrIguNakIrtivAna, naM 2 me 6 taka ke pATha apabhraMza bhASAke haiN| "tatpa bha0 zrIyaza kIrtidevAna , tatpa? bha. zrA- (7) bhadrabAhurAsake antargata candragupta ke 16 svapna, malayakArtidevAna, 'tatpa? bha0 zrIguNabhadradevAna, prAcIna hindImeM hai| 12tatpa bha0 zrI0 guNacaMdra tacchipya ba. mAMDaNa- (5) paM0 somadeva bagheravAlakRta prAstravatribhaMgIkI epAM guruNAmAmnAye"-(isake bAda vinduvAla sthAna lATI (purAnI gujarAtI) bhASAkI TIkA, apUrNa / para guTakA likhAne vAle saMdhaI meghAkI vaMzaparamparA yaha TIkA nemicaMdra si0 cakravartIkI prAsravatritathA kAmbikaparicaya diyA hai)| bhaMgI para jo zratamunine kanaDImeM TIkA likhI * svasti zrI vikramArka saMvatsara 1576 jeTa gAMda 1 paDivA pani thI usake AdhAra para banAI gaI hai| zukrAMdane kuru jAgaladeze suvarNapathanAmnisudurge sikandara- (9) harivaMzapurANakI medhAvI(mIhA)kRta saMskRtavyAsAditatpatramultAna (5) vAhimurAjyaM pravartamAne .... khyA kA aMza-samavasaraNa vaNana, sNskRtmeN| (isake bAda 'kAThAmadhe' zrAdi guruparamparA bAlA pATa hai) (10, 11) saMskRta meM do mAlAgadya, jo phUlamAlake Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 anekAnta [va 5 liye utsavoM para par3hI jAtI hai| tikarUpameM saMgraha kiyA gayA hai, eka smRtipaTakA kAma ina uparyukta pATomeMse Aja yahAM anekAntake detI hai jisa para najara par3ate hI aneka tAtvika pATakoM ke liye 'cUnar3I' granthako prakAzita kiyA jAtA viSayoMkI smRti ho AtI hai aura unakI yAda sadaiva hai, jo apabhraMza bhASAmeM haiN| tAjA banI rahatI hai| jina striyoMko cUnDI chapAnekA 'cUnar3I' eka prakArakI raMgIna or3hanI hotI hai, zauka hai ve yadi isa prakArakI tAtvika carcAoM vAlI jise chIpe-raMgareja raMgate aura sUtame bAMdha-bAMdhakara cUnar3I chapAkara yor3hA kareM to kitanA acchA ho / usameM raMga-biraMgI bUde DAlate haiM athavA umapara bela- canar3IchapAnakI yaha kalpanA acchI sundara jAna par3atI hai| bUTe Adi chApate haiM / cUnar3IkA dUsarA nAma cuNNI- isa granthake karttA mAthura-saMghIya bhaTThAraka vAlacUrNI bhI hai jisakA artha hotA hai vikhare hue pra- candra ke ziSya bhavinayacandra haiM, jinhone ime giripura kIrNaka viSayokA lekhana athavA citraNa / granthakArane (DUgarapura-giranAra?)se nivAsa karate hue ajayanarezake bholI mahilAdvArA kI gaI patise aisI cUnar3Ike gajavihAra meM baiThakara banAyA thaa| graMtha para eka vistRta likhAne-chapAnekI prArthanAko hRdayastha karake jime aor3ha saMskRta TIkA bhI hai parantu vaha kisakI banAI huI hai kara jinazAsanameM vicakSaNatA prApta hove, isa grantha- yaha TIkA parase upalabdha nahIM hotaa| vinayacaMdra munikI racanA kI hai aura isakA nAma cUnar3I yA cUr3iyA kI 'kalyANakagasu' aura 'cunar3I' ina do racanAo ke rakkhA hai tathA ise curANI bhI batalAyA hai| yaha saba mivA anya racanAe~ apane ko jJAta nahIM haiM, jinheM nAma granthagata pravaka aura 3,4, 15, 30, 31 naMvara mAlUma ho unheM prakaTa karanA cAhiye / astu isa ke padyoMmeM pAye jAte haiN| aura isa liye yaha racanA- prAstAvika nivedanake bAda mRla 'cUnaDI' graMthako jisameM jainazAsana saMbaMdhI kitanI hI carcAokA sAMke nIce uddhRta kiyA jAtA hai| granthArambha viNa' vaMdivi paMca-guru, bhaviyaha iha cUnaDiya bagvAragAu~ // 2 // moha-mahA-tama-toDaNa-digAyara / hiig-dNt-pti-pyddNtii| NAha lihAvahi cUr3iya, gorau piu bolai vi-hamaMtI / / muddhau pa-bhaNai piu joDivi kara / pravakaM / mudara jAi su-ceihari', paNavau~ koml-kuvly-raaynnii| mahu daya phijara muhaya mulakkharaNa / [amiya-gabbha jnn-siv-yr-vynnii|]" lai chipAvahi cunaDiya, pa-sarivi mArada-joNha jima, hareM jiNa-mAmariNa muTTa, viyavavaraNa | // 3 // jA aMdhArau sayalu vi gagAsai ! vallaha ! jai Na lihAvaNi Ahi / sA mahu riNa-vasau mANasahi, chipulaDA mahuM vayaNu suNAvahi / / haMsa-vadhU jima devi magamai' // 1 // niriNa loya tihi-maMgi-juya, mAthura-saMghaheM udaya muNIsaru / cau-daha rajju lihahi uTTha-tta / paNavivi bAlaiMdu guru gaNa-haru / / satta rajju tali sura-giriheM, jaMpai viNaya-mayaMku muNi, upari satta satta piMDa-taM // 4 // Agamu dUgamu jaiviNa jai vi Na jaannuN| meru-mahA-giri-jaMvU dIvahu / mA lejau avarAhu mahu, khAra-samudda-pariTThiya-sImahu / / 1-brekeTa vAlA pATha mUla prati me truTita hai uma apanI aora dIva-samudda amaMkha gariNa, se pUrA kiyA gayA hai|2-srsvtiidevii| 3-caityAlayame / 4-mubhaga / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] 'cUnar3I' graMtha majha-loi sattaru-maya khett| aTThAvIsa vi mohariNaya, sarima tIsa kula-pavyayahi, Ava cAri dui gotta ma chNddhi| aj-milecch-bhoy-mhi-jutt|| 5 / / NAma-payaDi teNavai puNu, puNu cha eNavai ku-bhoy-dhraa-l|| aMtarAya lai paMca vi maMDahi // 11 // lavaNa-kAla-raNAma mygl|| raNava payattha matta tri lihi tazca / UsappiNi-avasatpiNiya, chaha davva paMcatthiya saccaI / / chaha-chaha-kAla lihahi girutta / dui pamANa Nava mugNahi Naya, koDA-koDiu sAyarahi, cAri vi raNAmAiya nnivvv| eka eka dama dasa pavi-hatta // 6 // mai chattImA niriNa saya, caudaha kula-yara jiNa cu-viis| bArasaMga saMThavi mNgvev||12|| lihi purANa bAraha ckkes| caudaha pucca payieNaya' ca udaha / vAsu-rAva balarAva gAva, va paDi-vAmu evaM mNcaarhi| ahi-gANu jANahi chaha-bheyaha / / kAmavaNAraya' suri, puNu eyAraha rudda payArahi // 7 // lihi saMpuNNu samomaraNu, daMsA-suddhi-pamuha annumriy| satta-payAru saMghu jigg-smy| solaha kAraNa lihi jinncriy|| maNa-pajava duhu-bheda Thiu, tihiM bhayahi mammatta lihi, niriNa saya timaTTi lihi kumayaha // 13 // satta-bhaya-miccha ma maMbhari / lai lehariNa mahu vutau2 kiji| paMca NANa aNNANa taya, cUDiyA-vaTa maMDivi diMjai / / dasaNa cAri payattaM" uddhari / / // matta sarIrai~ cAri maga, lihi eyAraha saavy-pddim| cAri vi vayaga paNaraha joy|| bAraha bhikkhu-paDima muNi gammai / / paNaraha lihi pamAya puNu, aTThAvIsa vi mUlaguNa, uudaha mala parihArahi tema // 14 // vAraha-viha ta u dama-vihamaMjamu / guttiu malla daMDa tihi bhayahi / mahama-TThAraha mIlu bhaNi, molaha-viha kamAya mA veyahi / / paMcAcAru ma vIsari uttimu // 6 // sumari amaMjama mattaraha, guNa] lakSu caurAsI ttipphi| NokamAya Nava joNiu lihi Nava / caudaha jIva-samAsa-viyappai~ // chaha lesa dasa dhamma dhari, ca udaha lihi guNaThANa puNu, cArisaraNa bhaya matta ti-gArava // 15 // bIsa paravaNa cauhaha maggaNa / cAri bhAga caubhayahi kliy| chaha pajjattI pANa daha, sammataho guNa aTTa ji khiy|| cAri vi gai naha middhi NiraMjaNa // 10 // lihahi dosa paNavIsa tahiM, NANAvaraNa paMca dui veyaNa / aTTa vi aMga nassa sriirho| raNavadaMsaNa-AvaraNa mahAvaraNa (?) // viNau visemahi paMca-vihu, jaM karevi muNi gybhvttiirho|| 16 / / 1 kulaparvata-kulAcala 2 samudra 3 navanArada 4 ma-mA-mata 5ghayatnase 1 prakIrNaka 2 kahanA 3 pramAda Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 anekAnta [varSa aTThottaru sa hiMsA bhy|| dasa-vihu saccu asaccu vi veyahi / / baMbhu payAmahi bheya Nava, vahiraMtara ds-cuudhgNth| Ayariyaha chattIsa guNa, ari viNANiya lihi thira-hatthahi / / 17 // bAraha anupahA lihi vaMdhura / muNivAvIma parImaha duddhara / / tetIma accAmA rayaNatta lihi sivsuh-maasnnu| aNu-guNa-sikkhA-vaya sahira, vAraha-vihu va u mAvaya-mAmaNu // 18 // kiriyA tevaeNai gihi-dhmmho| teraha rimi-dhammahI picchmnhiiN|| paMcavIsa lihi bhAvaNa, tiNi samaya taha jIvahI jaMtaho / aTTa vi guNa deva-ttaNaha, lihi micchatta aAMta guNaM tahAM // 16 // sAsaNa-guNa koDina baavrnn| missa-ThANa te duguNa pvrnn| satta-koDi-saya sammaNi, teraha-koDiu saavy-tthaannho| tihiMUraNI NavakoDi lihi, muNivara-vaviha-guNa-parimANaho / / 20 // iga-aDayAla-matta-uNahattari / paMca-aTTa lihi jiNa-bhavaNaM tari / / dasa devaha saMghAya muNi, dama-viha bhAvaNa vasuviha vitara / paMca-payAra joisiya, bAraha kappavAmi lihi sura-bara / / 21 // paMca bhAva Nava laddhi jinnidhe| matta riddhi lihi gaNa-hara-viMdahaM / / paMca cchariyai disi vi dasa, pavayaNa-mAu aTTha dasa muDaNa! cau maMgala-uttama-saraNa, paJcaya satta cAri maNa-khaMDaNa // 22 // tiriNa kAla kiriyA paNavIsa vi| lihi aMtayaDa-aNuttara dasa vih|| aArAhaNa bhayavaya lihahi, jA cAlImahi sattahiM bddhii| paMca maraNa jettahiM kahiya, ceyaNa nihiM bheyahiM su-pasiddhI / / 23 / / paMca NigaMtha satta siy-bhNg| raNava hi ca radaha gyaNa smgg|| buddhi cara bala satta muNi, dabdha sa-pajaya-guNa saMbhAlahi / isa AloyaNa-dAma lihi, thAvarapaNa cha-jjIva ma cAlahi / / 24 / / caratIma lihi aisy-saar|| cha-viha puggalu baha AhAra / / chaha maMThAraNa maMhagANa, darmAvaha emaNa suddhi lihahi taha / aMtarAya battIsa mugi, vijAvaJca-bhatti dama dama viha / / 25 / / paMDiya-maraNa tiriyA taha nnaann| aTTa viveya paMca kallAga / / dAyArahI lihi sattaguNa, chipahi aTTa suddhi dsbhaas| sattari-saya veyaDr3ha giri, purau dahonaru-mara khaga-vAma // 26 // kappa-vAsi paDala temaTTi vi| lihi akkhara pUrAiva causaTTi vi // paMca varaNa chaha rasa gaNahi, matta vi sara dui gaMdha mirutt| aTTa pharisa cau dANa muNi, ahavIsa visaya samagga: / / 27 / / pADihera aTTa vi jiNa viMdaheM / paDilehaNa-guNa paMca mugidaha / / 1 pratyaya mAta (?) 2 prAtihArya / 1 alyAsanA (mUlAcArokta) 2 nizchadma niSkapaTa 3 vigrata gatime jAne vAle jIva ke| tIna kama nau koTi saMkhyA Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] vIra zAsana-jayantI paMca-aTThamaya-paMca-tiya, atttthaaviis-igyaarh-aNk| aMgahaeN puca hai ittipaya, caudaha Na soyAra ma saMkahi // 28 // livi' aTThAraha kalA bahattari / ca uThi vi viraNAra maNaMtari / / riu chaha bArahamAsa lihi, puDhavibhaya-chattIsa visesahi / sattavIsa aNagAra-guNa, jiNa-ddara sahasa-kUDu mahu~ darimahi ||1|| macA-udaya-udIraNa kmmii| lihi mavimesa vihiya jigA-dhammahi / / / patiu lihivi samappiyau, muddhau dhari gaya oDhivi cuegii| viraNayacaMda-muNi-vayaNa suNi, uttama-sAvaya-dhammi pavaeNI / / 30 / / ti-haryANa giripuru jagi vikkhaayu| magga-khaMDu NaM dhara-yali aayu|| tahiM NivasaMta muNivareM, ajaya-gariMdaho gaya-vihArahiM / vege viraiya cUnaDiya sohahu, muNivara je suya dhArahiM / / 31 // // iti zrI bhaTTAraka-vinayacaMdrapraNItA cUrNikA samAptA // vIra ke sandezakA saMvAda lekara mAsa sAvana, AgayAzAmana-jayantIkA mudina zubha parvapAvana / / lobha pApacAra-atyAcArako jagase miTAna, bheda bhAvoko haTAkara sAmyamaya jagako banAne / o' ahisA dharmakA saMsAra meM maMgIta gAne, dAnavoMko manujatAkA pATha Aye the par3hAne / / tyAgakA Adarza bana jo taja cuke the rAjya-zAsana / AgayA una vIrakA zAsana-jayantI parvapAvana / / ghora thA AtaGka bhU para, kaTa rahe the pazu vicAre ! sAntvanA unako milI thI,Apa hIke A shaare|| dalita-patitoM au' achUnAMko uThA urame lgaayaa| svArthaka saMmArameM paramArtha-nada jinane bahAyA / / the lage karane nabhI saba niDara hokara Atmacintana / AgayA una vIrakA zAsana-jayantI parvapAvana / / upa-mizyAcAra-himAko haTAkara Atmavalase, du:kha jIvoMkA kiyA thA dRra jinane bhUmitalase / vizvameM sadjJAnakI taba chA gaI thI zubha ghaTAe~, vRSTi jJAnA'mRta huI, thIM cala par3I maMjula havAe~ / / harpase 'vyAkula' avanikA nRtya karatA eka kaNa-kaNa / AgayA una vIrakA zAsana-jayantI parvapAvana* // *vIra sevAmandirame vIrazAmana jayantIke avasarapara paTita / zrIomaprakAza zarmA 'vyAkula' sarasAvA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAmuNDarAya aura unake samakAlIna prAcArya (lekhaka-zrI paM0 nAthUrAmajI premI' ) vIra-mArtaNDa cAmuNDarAya aura senApati the| gacamalla (caturtha) kA rAjya-kAla jisa prakAra zvetAmbara sampradAyameM vastapAla aura za0saM0866 se 106 (vi0 saM0 1031-41) taka tejapAla maMtrIkI prasiddhi hai umI taraha digambara nizcita hai| ye gaMga-braja mAramiMhake uttagadhikArI the| sampradAyame cAmuNDarAya yA cAvuNDarAya kI / unakA mAraliha AcArya ajinamanake ziSya the aura unhIMka gharU nAma gommaTa thA aura 'rAya', rAjA gacamallabAga mamIpa baMkApura (dhAravAr3a) meM unhoMne mamAdhipUrvaka milI huI padavI thI, isa liye gommaTarAya nAmasa bhI dehatyAga kiyA thaa| ve bar3e bhArI yoddhA the aura unhoM unakA ullekha milatA hai| DA0 AdinAtha upAdhyene ne aneka jainamandira nirmANa karAye the| jagarekavIra apane eka lekhameM sapramANa middha kara diyA hai ki rAcamalla bhI unhIMkemamAna jainadharmapara zraddhA rakhate the| bAhubalI svAmIkI mUrtikA nAma gommaTajina yA cAmuNDarAya kevala mahAmAtya hI nahIM, vIra manAgommaTezvara isI kAraNa prasiddha huA hai ki vaha pati bhI the / unhone apane svAmI ke lie aneka yuddha cAmuNDarAyadvArA nirmApita huI thI aura AcArya jIte the, govindarAja, vekAMDurAja Adi aneka nemicandrakA paMca-maMgraha bhI gommaTa-sAra gommaTa-saMgraha, rAjAoko pagamta kiyA thA aura isake upalakSyama yA gommaTa-maMgraha-mUtra isI liye kahalAyA ki vaha unheM samara-dhuraMdhara, vIra mArtaNDa, raMgAraMgamiha vairikulacAmuNDarAyaka liye unake praznake anurUpa dhavalAdi kAladaNDa, asahAyaparAkrama, pratipakSarAkSasa, bhujavikrama, siddhAntoM parama maMgraha kiyA gayA thA / aNNu bhI samara-parazugama Adi viruddha prApta hue the aura kaunasI unakA eka bolacAlakA nAma thaa| kevala 'gaya' yA upAdhi kisa yuddha ke jItanapara milI, imakA bhI 'deva' nAmasa bhI unakA ullekha kiyA gayA hai| ullekha milatA hai| apanI satyapriyatAke kAraNa va cAmuNDarAya brahma-kSatriya kulaka the / ima kulake vipaya matyayudhiSThira bhI kaha jAte the| meM hama kucha patA nahIM / saMbhava hai, unake pUrvaja pahale jaina dharmanipra hona kAraNa jaina-pranthakAgaMne unheM brAhmaNa rahe hoM aura pIche chAtra-vRtti karane lage hoN| samyaktvaratnAkAra, zaucAbharaNa, guNaratnabhUpaNa, deva ve gaMgavaMzI rAjA gacamallaka amAtya (mantrI) gaja Adi vizepaNa bhI diye hai"|| 1 dekho, anakAnta varSa 4 ara, 3-4 / gommaTarAya yA cAmuNDagaya tIna kAmAMke lie 2 bAhubali naritama cAmuNDagayako 'brahmakSatriya-vaizya vikhyAta haiM-gommaTa-grahamUtra(gommaTamAra), gommaTa__ mukti-murmANaH' kahA hai| 4 devA, jaina zilAlamba-maMgrahakA 38 vo lekha / 3 yaha vaMza bhaisUra prAntama ImAkI come lekara gyArahavI 5 prAcArya namicandrane zliSTarUpame tIrthakara bhagavAnako bhI sadI taka rahA hai| zrAdhunika maisUrakA adhikAza bhAga Upara ligve vizeSaNa dekara cAmugaDagayakA maMke / kiyA hai, gaMgarAjAnAMke hI adhikArama thaa| inakI gajadhAnI jaimAki gommaTamAra-karmakANDakI nimnagAthAyome prakaTa haipahale kolAra (pAlAra nadIke kinAre) thI. jo pIche (ka) amahAyajigdei amahAyaparakAma mahApAre / 268 kAverIke taTapara lalakADa calI gaI thii| isa gajavaMzakA (kha) NabhiUNa aimicaMdaM mahAyaparakkama mahAvIraM / 87 jainadharmase ghaniSTha sambandha rahA hai| gommaTasArake TIkA- (ga)bhiUNa miNA gacca jAhiraNmAsaya ghijuga / 451 kartA abhayacandrane hame mihanandimunIndrAbhinandita' rAja- (gha) rAmada guNApaNabhUmaNa maddhatAmiyamahadvibhavabhAvaM / 866 vaMza kahA hai| kaI jagaha sihanandiko ina rAjavazakI (Ga) guNagyaNabhUsaNaMbuhimaivelA bharau bhuvaNyalaM // 967 jar3a jamAne vAlA bhI batalAyA hai / (ca) gamiUNa vaDhamANaM kaNayaNi devarAyaparipajja / 358 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7 cAmuNDarAya aura unake mamakAlIna AcArya 263 zikhara yA caMdragirika Uparake gommaTajina aura dakSiNa jalase siddhoMke caraNa dhulate rahate the| DA0 upAdhye kukkujina / gommaTasAramaM prAcArya nemicandane ina kA khayAla hai ki yaha staMbha 'tyAgada brahmadeva' staMbha hai, tInokI jaya manAI hai| inamese gommaTajina neminAtha jo bindhyagiripara hai| kI indranIlamaNikI usa pratimAke lie kahA gayA hai ye gaMgavatra mAramihake garu ajitamenAcArya ke jo pahale cAmuNDarAya-vastima thI parantu aba usakA hI ziSya the| ajitamana apane mamayake bahata bar3e patA nahI ki kahAM gaI aura aba usake badale meM prabhAvazAlI prAcArya the aura ve Aryamanake ziSya the| ecaNake banavAye hue mandiramasa neminAthakI dUsarI gommaTamArake kAna unheM RddhiprApta gaNadharadevAdipratimA lAkara sthApita kara dI gaI hai jo pA~ca phITa mahaza guggI aura bhuvana-guru kahA hai / cAmuNDarAyake U~cI hai aura dakSiNa-kukkuTa jina bAhubali mvAmIkI kuTa jina bAhubAla mvAmAkA putra jinadevana bhI inhIke ziSya the| usa vizAla mUrtika lie kahA gayA hai jo jagatprasiddha cAmuNDagaya jainadharmake upAsaka to the hI, marmajJa hai| eka pravAda thA ki bharata cakravartIne uttagmeM vidvAna bhI the / unakA kanar3I bhApAkA vipaSTilakSaNa bahubalikI pratimA nirmANa karAI thI, jo kuvakuTa mahApugaNa (cAmuNDarAya-pugaNa) prasiddha hai upalabdha sose vyApta ho gaI thii| isa vahI na mamajha liyA gadA-pranthome yaha mabase prAcIna ginA jAtA hai / isake jAya, yaha umama pRthaka ha,ima batalAne ke lie dakSiNa prArambha meM likhA hai ki yaha caritra pahale (kRci (1) vizeSaNa diyA gayA hai| bhaTTArapha,tadanantara nandimunIzvara natpazcAta kaviparamezvara ukta bAhubali svAmIkI vizAla pratimAke sundara ra phira jinamana-guNabhadra ima prakAra paramparAkramame aura AkarSaka mugyake vipayameM kahA gayA hai ki ume calA AyA hai aura unhIka anumAra mai bhI ligbanA hai| sAthamiddhika devAna aura sarvAvadhi-paramAdhi- gommaTamAraka antameM eka gAthA hai jisame aisA jJAnake dhArI yogiyone dRrase degyaa'| bhAma hotA hai ki gommaTamArakI koI aisI TIkA unake banavAye hue jina mandirakA nAma 'Isipa- (kanar3I TIkA) bhI unhone likhI thI jimakA nAma bhAra' yA 'IpatprAgbhAra' thA jo ki zAyada ima samaya vIramattaNDI thaa| cAmuNDAyavamtike nAmase prasiddha hai| kahA gayA hai| jeNAbhayathaM bhuvagmijavaravatirITakiraNa jlaayaa| ki umakA talabhAga bana jamA hai, aura usapara mauna mahANa mudvapApA mAgo gAnmaTI jayau ||671-k.kaa. kA kalaza hai| 10 gommaTTamutalliTigaM gonmaTagayeNa jA kayA desii| cAmuNgayane eka staMbha bhI banavAyA thA jima mI (mA) gayo (a) cirakAlaM gAma ya viirmttNhii| Upara yakSAkA mRrniyA~ thI aura jinake mukuToka kirA hama gAtha kATaka anvaya nahI baiTanA / pATa bhI 6 gAmmaTamaMgahamuna gommaTAmahari gommaTAjaNo y| zAyada kucha azudra hai| parantu yadi macamuca hI cAmuNDa gAmmaTagayaviNimmiyadAkAvaNukukkuDa jigojyu||668 gayakI koI dm| yA kanadI TIkA ho, jimakA ki nAma 7 jeNa viginmi paDimAvayaNaM svvaamddhidvhiN| 'cAramanaDI' thA, no va kezavagikI karnATakI vRttime mavAramohijogihi vimo gommaTo jayau ||6|| judA hI hogI, yaha nizcita hai / eka kalpanA yaha bhI 8vajayalaM jiNavaNaM ImapabhAraM sutraeNakalamaM tu | hotA hai ki unhoMne gommaTamArakI koI demI ( kanar3I) tihubagapaDimANikkaM jeNakayaM jayau mA gayo ||70 // pratilipi kI ho / kezavavaNIkI kanar3I-vRtti ke lie middhalAka yA aAThavA pRthavIkA nAma 'IpatyAgmAra hai| devie DA upAdhyAyakA 'jIvatatvapradavikA zraoNna gommaTa umIka anukaraNa ma yaha nAma rakkhA gayA hai / dekho, sAra : iTama zrAthara panTu iMTa' zIrSaka legv| (iMDiyana trilokamArakI 556 vI gAthA / kalcara jilda 7, naM0 1 / tathA (a0 varSa ki0 3-4) Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 anekAnta [varpa 5 cAritramAra nAmakA eka saMskRta grantha bhI cAmuNDa- zrAcArya nemicandrane likhA hai ki jinake caraNoM rAyakA banAyA huA kahA jAtA hai parantu vaha eka ke prasAkame vIranandi aura indranandi zipya maMsAratarahama maMgraha grantha hai Ara vahuta karake tattvArthakI samudrase pAra ho gae una abhayanandi guruko namaskAra sarvArthasiddhi TIkAparame maha kiyA gayA hai| ho / isama bhI mAlUma hotA hai ki ye vIranandi samasAmayika prAcArya candraprabhakAvyaka kartA hI hai jo apaneko abhayanandi kA ziSya batalAte hai| Age ina sabake astitvakAla cAmuNDarAyake mamayameM aneka bar3e-bar3e vidvAna AcArya ho gaye haiN| unama meM eka to unake guru para jo vicAra kiyA gayA hai, namase bhI yahI nizvaya atijarmana the jinakA ullekha Upara kiyA jAcukA hai hotA hai| aura jo bahata karake senamaMdhaka the| unheM 'bhavanagaru' indanandi nAmaka aneka prAcArya ho gaye haiN| kahA gayA hai / dRmara hai abhayanandi-jinaka, vIra hamAga khayAla hai ki tAvatAra yA zratapaMcamI kathAke nandi, indranandi, kanakanandi aura namicandra nAma katta) indranandi yahI hoga; kyoki zrRtAvatArase mAlUma ke zipya the / inamama namicandra siddhAntacakravartI hotA hai ki ve middhAntazAtrAMma khUba acchI taraha pramiddha gommaTamAra zrAra trilokamArake kartA haiN| ve paricita the a.ra gammarasAra (karmakANDa) meM unheM apanakA abhayanandikA hI ziSya likhate hai| zrunamAgarapAragAmI ligyA bhI hai| vIranandi aura indranandi unake jyeSTha guru bhAI kanakananTika viSayame itanA hI mAlUma hotA hai the zrIra isa liye unhoMne eka do jagaha unako bhI ki gommaTamArakI racanAmeM unakA bhI hAtha thA aura gurutulya mAnakara namaskAra kiyA hai aura apaneko ve zAyada indranandirI choTe the / karmakANDakI eka unakA candra (vatma) yA zipya bhI kahA hai| gAthAke anusAra unhoMne indranandi guruke pAsa saba ye vIranandi hI candraprabha mahAkAvya ke kartA haiN| middhAnta sunakara mattva-sthAnakI racanA kI thii| inhone isa kAvyako prazastimeM likhA hai ki mere guru guNagrAmAmmove: mukRtavamamitramadamAkA nAma abhayanandi thA jo dezIgagAke prAcArya the| masAyaM massanmAna mahAzA matAmana / abhayanandika guru vibudhaguNanandi aura praguru ma nacciyo jyeSTha: zizira karamAbhya: mamabhavat (dAdAguru) gugaNanandi the / prAvagvyAno nAmnA vibudhagugNanandIta bhuvane // 2 // 1 ajanamagAguNagaNamamUTamadhArijiyasagagurU / manikananutapAda prAstamithyAvAda: bhuvaNaguru jammaguru mA gayo gommaTo jayau / 733 // jI.kA. makalAguNamamRdamtasya ziSyaH prmishH| 12 di micandrama emAga pasudeNabhayagAdavacchega / abhavadabharanandI janadharmAbhinandI rahayo nilAyamAro gvamaMna naM bahamudAiriyA ||-tri.saar. svamijita madhubhavyalokakavandhuH // 3 // 13 gAmiUgA abhayAdi mudamAgarapAragiMdaNaMdigurUM / bhavyAmmI navibodhanAdyanamatarbhAvamamAnavipaH vagvAragaM diyA payaDIga paccayaM yocchaM ||785-k. kA. ziSyamnasya guNAkarampa sudhiya: zrIvIranandItyabhUta / gmada guNagyaNabhUmaNamitAniyamahaddhi bhavabhAva / svadhaM nAgvilava hamAmya bhuvana-rakhyAtakIrne: manA varavaragAdacadaM gimmalaguNamidagaMdigurUM |866-ka.kA. mamatmu ganayanta yasya jayinI vAcaH kutarkAGkazAH // vIgdiNAdevaccheNa pasudeNbhayagadisismeNa / 15 jamma ya pAyaghamAegANaM mamAgjAmuttiego / damaNacarittaladvI muyiyA Ne micaM deNa ||648-l0maa0 vAgdiNadivaccho NamAmi indraNaM digurUM ||436k. kA. 14 babhUva bhavyAmbujapadmabandhuH pani nInA gnnbhRtmnH| 16 vagiMdaNadira rupI pAse mougNa mayala middhataM / madagraNIzigaNAgragaNyA guNAkara: shriigunnnndinaamaa||1|| mirika eyaNa diguruNA sattaTThANaM smuddittm||366||k0kaa0 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ canda sirAyako prativAyasAra TIkA kiraNa 6-7] cAmuNDarAya aura unake samakAlIna AcArya paM0 jugalakizorajI mukhtArake anusAra ArAke jaina 100 arthAna vi0ma01035 meM samApta kiyA thaa| siddhAnta-bhavanama kanakanandi AcAryakA racA huA kanar3I bhASAke suprasiddha kavirannane apanA 'tribhaMgI' nAmakA eka prantha hai jo 1400 zloka pramANa 'purANatilaka' (ajitapurANa) nAmakagrantha za0saM0615 hai aura ve yahI kanakanandi hoge| arthAt vi0saM0 1050ma samApta kiyA thaa| usanaapane trilokasArakI vyAkhyAke kartA mAdhavacandra Upara cAmuNDarAyakI vizeSakRpA honekAullekha kiyA hai| vidyadeva AcArya nemicandra ke ziSya mAlUma hote isase cAmuNDarAyakA samaya vikramakI gyArahavI haiM / mUlagandhame bhI inakI kaI gAthAyeM sammilita haiM sadIkA pUrvArdha nizcita hotA hai| bAra ve mUlame zAmila kI gaI haiN| gommaTasArameM bhI mAdhavacandra vidyadevane tiloyasAra TIkAmaM inakI kaI gAthAye saMgraha kI gaI haiM jo saMskRta TIkA likhA hai ki cAmuNDarAyako pratibuddha karane ke lie kI utthAnikAse mAlUma hotI haiM / maMskRta gadyamaya nemicandra mi0 ca0 ne isa granthakI 19 racanA kI kSapaNAsAra bhI, jo ki labdhisArameM zAmila hai, inhI aura isI taraha gommaTasArakI mandaprabodhikA TIkAke mAdhavacandrakA hai| kartA abhayacandra kahate haiM20 ki gaMganareza rAcamalla zrInemicandra siddhAntacakravartIkI gommaTasAra ke mahAmAtya cAmuNDarAyake praznake anurUpa yaha grantha aura trilokasAra nAmakI do racanAyeM prasiddha haiM aura banAyA gayA / imase ukta donoM granthoM ke kartA ye donoM hI saMgraha grantha haiN| ina donoMkI hI adhikAMza namicandrasi060 aura unake sahayogiyoM-cIgnandi, gAthAya dhavalasiddhAnta aura tiloyaparaNattisa mAra indranandi, kanakanandi, mAdhavacandra-kA samaya bhI rUpameM saMgraha kI gaI haiN| inameM se gommaTasAra to vikramakI gyArahavIM sadIkA pUrvAdha ThaharatA hai| cAmuNDarAyakI hI preraNAse unhoMne banAyA hai aura zrIvAdirAjasUrine apanA pArzvanAthacaritra kAvya jaisA ki pahale kahA jA cukA hai unhIMke gommaTarAya za0saM0 164 (vi0 saM01082) meM samApta kiyA nAmapara isakA nAmakaraNa kiyA gayA hai| gommaTasAra hai21 aura unhoMne usake prArambhameM pUrva kaviyokI kA pariziSTaparU. labdhisAra bhI yativRSabhake kaSAya stuti karate hue vIranandike candraprabha - kAvyakA spaSTa prAbhRtapara se inhIne saMgraha kiyA hai| AcArya nemicandra ullekha kiyA hai 22 / arthAta vi0 saM0 1082 taka kI anya kisI racanAkA hame patA nahI hai| ukta kAvyakI khyAti ho cukI thI aura isase bhI jisa taraha cakravartI apane zAsana-cakrasa bhAratavarSa pUrvokta samayakI puSTi hotI hai| ke chaha khaNDoko sa dhatA hai yA apane adhIna karatA maidAnadevazcataranayogacatavadadhipAragazcAmaNDagayA tibAdhanavyA hai, usI taraha AcArya nemicandrane apane buddhirUpamA ndrana apana buddhirUpa jena azeSavinaya janapratibodhanArtha trilokamAranAmAnaMgranthamAraca yana cakrasa pada vaMDAgamako saadhaa| isI lie ve siddhAnta / isA lie va siddhAnta- 20sihanadimunIndrAbhinditagaMgavaMzalalAma zrImadrAcamalla - 2 kravartI khlaaye| devamahIvallabhamahAmAtyapada virAjamAna raNaragamalanAsahAya samaya-vicAra parAkramagugara bhUpaNasammAtyaratnanilayAdivividhiguNagrAmaprArambhame hI kahA jA cukA hai ki cAmuNDarAya nAmasamAmAditakIrti zrIcAmuNDarAyabhavyapaNDarIka dravyAgaMganareza rAcamallake mantrI the aura unakA gajyakAla nuyogapraznAnurUpam " vi0 saM0 2031 se 1041 taka hai| 21 zAkAbde nagavAdhigntragaNane saMvatsare krodhane, __ cAmuNDarAyane apanA cAmuNDarAyapurANa za0saM0 mAmakAtiMkanAmni budhahite zuDhe tRtIyAdine / 17 nainahitaiSI bhAga 14, aMka 6 pR0 165-66 sihe pAti jayAdike vasumatI jeMnI kathayaM mayA, 18 jaha cakkaNa ya cakkI chakvaMDa sAhiyaM aviggheNa niSpattigamitA satI bhavatu vaH kalyANa niSyanaye / / pAca taha maicakkaNa mayA chabaMDa mAiyaM sammaM / 367-ka0kA022 candraprabhAbhisambaddhA rasapuSTA mana:priyA / kumatIva no Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirameM vIra-zAsana-jayantI-utsava isa varSa vIrasevAmandira marasAvAmeM zrAvaNa kRSNA sampAdikA jaina 'mahilAza aura bahanaguNamAlA pratipadA aura dvitiyA tA008-26 julAI san 1642 nAnItA Adika nAma ullekhanIya haiN|| dina maMgalavAra-budhavArako pichale varSoMkI apekSA aura bhI prathama dina subaha 5 baje bar3e hI Ananda tathA adhika mamArohake sAtha vIra-zAsanajayantIkA utmava utsava ke sAtha prabhAtapherI haI, jisameM sthAnIya aura manAyA gyaa| sthAnIya pramukha majanoM ke alAvA bAhara- bAharake bahata pratidhita majanoMne bhAga liyaa| prabhAtase-mahAranapura, dehalI, mathuga, ambAlA, mujaphphara- pherIkA bhaNDA mugtAra mAhaba lie hue cala rahe the| nagara, paMcakUlA, salAvA, khataulI, tirumA, malhIpura, isake bAda bhaNTAbhivAdana kiyA gayA / 12 baje abadullApura, jagAdharI, banArasa, nAnautA Adi ke bAda jalasa nikAlA gyaa| julUsa ke bIcasthAnoM se-anaka gaNyamAnya zrImAna aura vidvadgaNa bIca meM sthAnIya jaina dharmapremI vaiTA paM0 rAmanAthajI padhAre the, jinameM lA0 pramnakumAra jaina raIsa zarmA jalama kA prayojana aura vIra-zAmanakA mahatva sahAranapura, lA0 ahadAsa sahAranapura, lA0 udayagama janatAko bahuta hI acche DhaMgase samajhAte jAte the tathA jinezvaradAsa, lA0 benIprasAda tathA lA0 rur3hAmalajI zrI mANika gavaiye ke bhAvapUrNa manohara gAyana hote the| sahAranapura, 50 mANikacaMdrajI nyAyAcArya mahAranapura, / baje julUmake vIrasevAmandirameM vApima zrA paM. rAjendrakukArajI jaina nyAyatIthe, pradhAnamantrI jAne ke bAda manonIna sabhApati zrI0lAprazamnakumArajI di0 jaina saMgha mathurA, bA0 jainedrakumAra dehalI, zrImatI jaina raIsa, sahAranapura ke sabhApatitvameM sabhAkA kArya lekhavatIjI ambAlA, paM0 candrakumArajI zAstrI ema0 prAraMbha haa| yadyapi lAlAjI sAhaba kucha asvastha the To ambAlA, paM. kRSNacandrajI adhiSThAtA jainendra kina apanI amvazatAkA garukula paMcakUlA, bA0 kauzalaprasAdajI jaina mainejiMga mandirake prema aura Agrahako pAkara Apane jalme meM DAyarekTara bhArata Ayurvedika kamikalma sahAranapura, padhAranekI kRpA kI thii| sabhAkA kArya prArambha honake bA0 rUpacandajI ema0 e0 heDamAsTara jaina hAI skUla sarvaprathama sthAnIya kanyApAThazAlAkI chAtrAoM aura sahAranapura, zrI0 karmAnandajI mahAranapura, paM0 zIla- jainendra gurukula paMcakUlAke 70 ravIndrakumArane hAracandrajI nyAyatIrtha sahasampAdaka 'vizvamitra' dehalI, moniyama para sumadhura maMgalagAna kiye / tadantara mere paM0 zaMkaralAlajI zarmA, paM0 zreyAMsakumAra jaina zAstrI maMgalAcaraNa kiye jAneke bAda sabhApatikA cunAva maMtrI paripada Aphisa dehalI, mA0 cetanadAsajI kiyA gyaa| sabhApatijIne vIrasevAmandirakI mahattA bI0 e0 malhIpura, DA0 kailAzacandrajI sahAranapura, aura usake kAryakI upayogitA batalAte hae mArmika bA0 vijayamUrti ema0 e0 darzanAcArya banArasa, lA0 bhASaNa diyA, usake bAda paM0 zIlacandra jaina nyAyavimalaprasAdajI sadara bAjAra dehalI, lA0 bAbUrAmajI tIrtha, paM0 rAmanAtha vaidya, bA0 jayabhagavAna vakIla naina raIsa tissA, hakIma caMdrasaina jaina tissA, lA0 aura paM0 mANikacandra nyAyAcarya ke prabhAvaka evaM trilokacanda jaina, maMtrI jaina miDila skUla khataulI, mahatvapUrNa vyAkhyAna hue| vyAkhyAnake madhya meM paM0 lA0 jauharImala zarrApha dehalI, 50 bAbUlAlajI jaina omaprakAza, paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita', kumArI tismA, paM0 kAzIrAmajI zarmA 'praphullita' sahAranapura, lajjAvatIke kramazaH 'vIra-saMdeza' 'vIrakI kahAnI' aura paM0 dharmadAsajI khata lI, lA0 hukamacandrajI salAvA, 'vIra-zAsana' para bahuta hI sundara bhAvuka kavitAe~ lA. tanasukharAya tissA, zrImatI jayavantIdevI saha- huii| zAmake bhojanakA samaya ho jAneke kAraNa Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 anya vidvAnoMke isa samaya bhASaNa na ho sake ataH sabhA rAtri ke lie sthagita kara dI gaI / rAtrimeM zrI0 mANika gavaiyeke gAyana hone ke anantara zrIyuta bA0 jainendrakumArajI kI adhyakSatA me sabhA prArambha huii| paM0 rAjendrakumAra jaina nyAyatiIrthakA kAryAraMbha pahile maMgalAcaraNa huA / zrI0 karmAnaMda paM0 kRSNacandra, paM0 zreyAMmakumAra, paM0 bAbUlAla, zrI0 premalatA 'kaumudI' Adike vyAkhyAna hue, tathA kavitAe~ aura gAyana bhI hue| 1 dUsare dina adhika pAnI barasane ke kAraNa niya mita sabhA to nahIM ho sakI kintu subaha 6 baje baje taka vidvAnoMkI mahatvapUrNa goSThI huI, jisame bA0 jainendrakumAra, paM0 rAjendrakumAra, bA0 jayabhagavAna, zrI0 karmAnanda, bA0 kauzalaprasAda, zrI lekhavatI, paM0 paramAnaMda zAstrI Adine pramukha bhAga liyA / mai bhI isa goSThI meM sammilita thA / bA0 jainendrakumArajIke samAdhAnakAraka uttaroMmeM bar3A AnaMda AtA thaa| kyA hI acchA ho, jalsoMke samaya isI taraha vidvAnoMkI sAhitya-goSThiyA~ hoM, aura vibhinna viSayoM para tatvacarcA kI jAye to vidvAnoMko hI nahIM, baran anya logoM ko bhI bar3A lAbha ho aura sAmayika samasyAoM para bhI prakAza DAlA jA sake / bhUle pathika ! kahA~ phirate ho ? mArga viparyaya hai yaha terA anaya-asura ne kiyA a~dherA viSaya - vyAlane tumako gherA jJAna-prakAza jagA jIvanameM; janma-maraNa-dukha kyoM bharate ho ? anekAnta karaNa- kaMTakAkIrNa vijanameM manovRttiyoM ke bhava-vanameM rAga-dveSa ke zalya-sadana meM [ varSa 5 madhyAhna ne zrI levanI jaina ke netRtva meM mahilAoM kI sabhA huI jisameM aneka mahilAoM ke uttama vyAkhyAna hue / thira ho baiTha hRdayameM soco, amita kAlame kyA karate ho ? pathika ! mAyAke isa vikaTa jAla meM, jAna bUjha kyoM paga dharate ho ? zrAgantuka sabhI sajjanoMne vIra sevA mandira ke kAryoM kI prazaMsA kI / nyAyAcArya paM0 mANikacaMdra jainane bahuta khuzI prakaTa kii| Apake ve zabda ye haiM- "khuzI kI bAta hai ki vIra sevAmaMdira meM yaha puNya divasa paM0 jugalakizorajI mukhtAra kaI varSa se manA rahe hai| bAlopayogI jainadharma kI pustake yahAMse prakaTa hoM to bahuta acchA hogA; kyoMki yahAM acche vidvAna maujUda hai / " anta me mukhtAra sAhabane bar3e hI mArmika zabdoM dvArA apanI laghutA prakaTa kI ora sabakA AbhAra pradarzita kiyA tathA sabhApatijI aura anya Agantuka sajjanoMko hArdika dhanyavAda diyA / sthAnIya sajjanoM meM bA0 nAnakacaMdra, vaidya rAmanAtha, lA0 jambUprasAda, lA0 anantaprasAda, lA0 mahArAjaprasAda, lA0] roDhAmala, lA0 sukhamAlacaMda, bA0 praghmnakumAra, bA0 tilokacaMdra, lA0 nemicaMdra Adi dhanyavAda ke pAtra haiM jinhoMne isa jalsemeM hameM kisI na kisI rUpa meM sahAyatA pahuMcAI hai| isa taraha yaha jalmA bar3e AnaMda evaM samArohake sAtha saMpanna huA | darabArIlAla jaina koThiyA dadda lAla jaina ri0 heDamAsTara bhUle pathika ! kahA~ phirate ho ? terA hai jagase kyA nAtA ? soca are kyA bhUlA jAtA ? kAma krodha mada kyoM apanAtA ? kuTila-kAla ke caMgula meM phaeNsa, andhakUpameM kyoM girate ho ? amara jJAnakI jyoti jagAo; zuddha-cirantanacinmaya dhyAzro; karma-vRndakI citA jalAo; 'dadda' divya jJAna-darzana se, kyoM nahi bhava-sAgara tarate ho ? Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhivAda-viSayaka kucha vicAra ( saMgrahakartA-daulatarAma 'mitra' ) (1) "buddhi hameM jIvanakI aneka avasthAoMme pAra () "isa saMsArameM hama buddhika dvArA thor3I hI le jAtI hai sahI, parantu saMkaTa aura pralobhana cIjoMko samajha sakate haiN| isIsa jJAniyoMpho ka samaya to vaha hamArA sAtha nahIM detii|" jyoM-jyoM jJAna prApta hotA jAtA hai, ve namra (2) "buddhivAda tabhI taka prazaMsanIya hai jaba taka ki banate jAte haiN| kyoMki jJAna to apane vaha sarvajJatA kA dAvA na karane lge| sarvajJatA ajJAnakA pahAr3a dekhanemeM haiN| jitanA hI kA dAvA karane para to vaha (buddhi) bhayaGkara gaharA vaha utaratA hai, utanA hI vaha dekhatA hai rAkSasI hai|" ki vaha to kucha bhI nahIM jAnatA / balti. ( 3) "akalA (korA) buddhi-vikAsa manuSyako vikRta, jitanA vaha jAnatA hai vaha sabakA saba usakA dhUrta, aura aprAmANika banAtA hai|" anumAna-kalpanA-mAtra hai|" (ma0 gAMdhI) (4) "atizaya tarka-vAdase buddhi tejasvinI nahIM (10) "hama jAnate the ilmase kucha jaanege| banatI, tIvra bhale hI hotI ho| tarka-vitarkakI magara jAnA to yaha jAnA ki na jAnA kucha bhii|" atizayitAse buddhiko bhraSTa hote kisane na (ustAda 'jauka') dekhA hogA ?" (11) "buddhise pUchA ki tere indriyA~ nahI, parantu ( 5 ) "pralobhana dene meM aura mahotpAdana karanemeM maba kucha jJAna hai; A~kheM nahIM, parantu saba kucha buddhi agraNI hai|" dekhatI hai; kintu vaha kyA zai hai ki jisake (6) "jagatameM jo Arthika anIti-asamAnatA phaila- Age tU bhI sira jhukAtI hai ?-vaha bolItI hai, usakA bar3A sababa buddhikA durupayoga hai| jisa hRdayezvara ke viraha me mai nita jalatI hU~, kRSi ityAdi karmoM ko chor3akara buddhike- jaba usake darzana hote haiM to maiM apane prANa dvArA AjIvikA prApta karanA buddhikA durupayoga nichAvara kara detI huuN| usake hote mai nahIM kahalAtA hai|" raha jaatii|" (7) "manuSya kA sArA jIvana ta-zAstrake AdhAra (eka IganI kavi) para nahIM bItatA / akasara manuSya taka-zAstrakA (12) "ruvasata milI jo bolane kI to javA~ nhiiN| virodhI bartAva karake bhI apane viveka aura jaba taka rahI javA~ to hama baz2abA~ rahe / / " bala-cIryakA paricaya detA hai|" (mIra-asara) (8) "bezaka maMmAra meM aise padArtha bhI haiM jo buddhi- (13) "isa saMsAraMga AkasmikaghaTanA-uthalaputhala ke khilApha nahIM, kintu usase pare hai| yaha nAmakI koI cIz2a nahIM haiM / jo kucha hotA hai, bAta nahIM ki hama buddhikI kasauTI para unakI niyamAnusAra hotA hai| bAta kevala yahI hai parIkSA karanA nahIM cAhate, lekina ve svayaM hI ki hamArI buddhi kI pAmaratA itanI jyAdA hai buddhikI maryAdAma nahIM Ate hai| ve apane ki hama usa niyamakI gatisa anabhijJa rahate sahajarUpake kAraNa buddhiko thakAdete haiN|" ( ma0 gAMdhI) (ma0 gAMdhI) Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zravaNabelgola aura indaurake kucha hastalikhita granthoMkI sUcI apaneko jina zAstrabhaNDAroMkI andhamUciyA~ prApta haI haiM unameMse do bhaNDAra zravaNabelagolake haiM-eka bhadrArakajIkA aura dUsarA paM0 daurbali jinadAsa zAstrIkA, jinameM kramazaH 505 aura 464 hastalikhita grantha darja sUcI haiN| eka amaragraMthAlaya nAmakA zAstrabhaNDAra udAmInAzrama tukogaJja, indaurakA bhI hai, jisakI sUcI meM 181 grantha darja haiN| ina tInoM granthasUciyoM parase Aja sirpha una hastalikhita granthoMkI eka sUcI bhaNDArakramase nIce prakAzita kI jAtI hai, jo anekAntameM isase pahale prakAzita huI sUciyomeM nahIM Ae haiN| isame pAThakoMko aura kitane hI naye graMthoMkA sAmAnya paricaya prApta hogA aura unako dekhane jAnane zrAdikI preraNA milegii| -sampAdaka bhASA patra saM. AnuH zloksa viSaya N kannaDa prathamAnuyoga m . saMskRta kannaDa on 04 prathamAnuyoga caraNAnuyoga saMskRta CW CG MIN ko No 1. 0 kannaDa 0 0 saMskRta 0 0 0 dvAvidya prathamAnuyoga 0 0 kannaDa 0 0 0 prathamAnuyoga 0 ve.naM. grantha-nAma / granthakAra-nAma (1)bhaTTArakajIkA bhaMDAra 13. anantanAthapurANa kavi janArdana 48 azaucavidhi brahmasUri aMjanAdevIcaritre kavi mAyaNa zrArAdhanAsAra devendrazayanagaNI prAgadhanAmAra vIrasena 'zrArAdhanAsAra-TippaNa sUramena 0 zrArAdhanAsAra nAgasena uditodayacaritre zikhAmaNi 45 kartRratnapradIpikA bAlacandradeva 265 kavigirakAvya aNDalya 54 jinazataka dAmanandI 144 tribhaMgIvyAkhyA mAdhavacaMdra dAnasAra dAmanandI dIkSApaTala 54 dhanyakumAracaritra dAmanandI nAgakumAracaritra zikhAmaNi nAgakumAracaritra dAmanandI nAbhirAjIyaM nAbhirAja neminAthapurANa mANikyadIpa 386 parUvaNA pabhaprabha 52 pratikramaNavyAkhyA zrInandIguru 86 prameyakaMThikA zAMtiSeNa 0 0 w mw 12. " X X 0 saMskRta kannaDa saMskRta 0 0 0 karaNAnuyoga 0 0 0 0 0 0 caraNAnuyoga prathamAnuyoga X 0 168 0 M K prAkRta karaNAnuyoga saMskRta X : x nyAya Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 070 anekAnta [varSa 5 ve. naM. grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA / patra saM. zrAnu-zlokasaM. viSaya 147 / saMskRta 145 0 X W m 0 0 0 stavana : X x adhyAtma 0 tAmila 0 0 nyAya prathamAnuyoga 0 0 prathamAnuyoga namicandra 1500 tAmila 3000 x maMtra / saMskRta 2 prameyaratnAlaMkAra paMDitAcArya cArakIti pravacanaparIkSA jinedracandra 136 pravacanaparIkSA nemicandra 387 praznottarastotra dharmacandragaNi prAkRtamaMjarI paMDitAdhArya cArukIrti 18 prAbhRtatraya-TIkA malliSeNa paMcaparameSTigaluvyAkhyAna x 22 paMcaprakaraNa vidyAnandI 117 pAbhyudayakAcyaTIkA paMDitAcArya cArukIrti 184 puSpAMjalikAvya udayakIrti 382 bAhuvalisvAmicaritra paMDitAcArya cArukIti 218 mahAzAMtihoma 11. maMtravAda 226 mAdhanandisaMhitA mAghanandI 16 yuktyanuzAsana guNabhadra ? 227 yogaratnAkara | jayakIti 156 rayaNasAravyAkhyA 128 laghIyatrayavRtti abhayacandra 35 lIlAvatI | nemicandra .06 lokacUNAmaNi vaidyasArasaMgraha (apUrNa) narasiMha zAstrI 112 sanakumAra caritra | pAyaNNavarNI saptabhaMgitaraMgiNI vimaladAsa samayaparIkSA brahmadeva samyaktvakaumudI viSNusena samAdhizatakaTIkA jinadAsa saMgItasamayasAra pArzvadeva zabdamaNidarpaNa kezirAja 63 zAkaTAyanapATha nAgavarmA zrRMgAramaNicaMdrike vijayaeNa 311 harivaMzapurANa maMgarasa xxx MExnxC06 EXCAM WCM M N 6 M . . . xxxxx kannaDa saMskRta nyAya gaNita kannaDa 0 tAmila? 0 0 / saMskRta 0 prathamAnuyoga 20 nyAya 0 0 x 0 155 366 kathA 4 X x . 4 xxx 0 r 0 W kannaDa saMskRta 0 vyAkaraNa 4 165 kannaDa 145 prathamAnuyoga 0 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6-7] zravaNabelgola aura indaurake kucha hastalikhita granthoMkI sUcI 271 the.naM. grantha-nAma granthakAra-nAma bhASA patra saM. zrAnu-zlokasaM viSaya 3320 zralaMkAra . M m 0 . . 0 m GC100 m Gk saMskRta kannaDa tAmila saMskRta kannaDa saMskRta 245 vyAkaraNa prathamAnuyoga . . kAvya K 31 W 0 xxx0 . 0 0 0 0 0 0 x Umw 0 0 0 0 0 xxx 115 kathA dravyAnuyoga tAmila saMskRta kannaDa drAviDa kannar3a saMskRta x ----- x x x (2) dorbali jinadAma bhaNDAra alaMkAracUDAmaNi hemacandra prAgamasAra 280 AndhravyAkaraNa pavananaMdi kadambapugaNa candramAgaravaNe 277 kavirAjamArga nRpatugadeva kSatracUDAmaNipaMjikA 278 gaNaratnamahodadhi vardhamAna 117 chaMdonuzAsana jayakIna 12 / jinendramAla kezavArya 316 jIvakacintAmaNi 138 / jJAnArkodaya kanakasena 233 tattvArthavRtti daurbalijinadAsa 306 / tAmilavyAkaraNa 42 trailokyacUDAmaNi (apUrNa) dAnasAra paMkajanandi dhyAnapaddhati / somadevapaNDina dhyAnalakSaNa 85 naya vistAra 66 / nemidUtakAvya vikrama 164 / nIlakezI / prakRtisamukIrtana prabhAcaMdra 17 prameyakamalamArtaNDa-TippaNa bhaTTaakalaMka 16. pArzvanAtha caritra sakalakIrti 52 / paithilIkalyANanATaka / kavivara hastimala 31 / rAghava-pANDavIyakAvyaTIkA puSpamena / rAjavArtikaTippaNa .2 / rAmacandracaritra pAnAtha 267 / laghupurANa 'lIlAvatI - kavi rAjakujara samayamAraprakAza prabhAcaMdra sasvatIkalpa ariSTanemi sthavirakalpa smaraparAjaya jinadeva 162 zrIpurANa guNabhadra x kannaDa saMskRta x x maliyAlama 0 x x 0 0 0 X FU00nx 400 x 0 nyAya prathamAnuyoga saMskRta 0 . xxx xx 45 1210 . kannaDa saMskRta kannaDa l gaNita adhyAtma e saMskRta 3006 0 l 0 saMskRta a 112 1060 o prathamAnuyoga Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa ve. naM prantha-nAma granthakAra-nAma bhASA | patra saM0 zrAnu-zlokasaM viSaya 0 . 0 184 0 . 0 0 0 " 0 0 0 . 0 0 9 . 0 0 . 0 0 0 0 . 0 0 0 0 x 0 X.229 0 0 0 0 0 k 0 0 0 / (3) amarapanthAlaya, tukogaMja 201 | ariSTAdhyAyI prAkRta jJAnadIpikA haricandrarAya hindI jyotiSasAra-saMgraha ratnabhAnu saMskRta DhAlavANa Tekacanda hindI E1 TADheyAmata-baMDana baksIrAma 200 tithi nirNaya siMhanandI saMskRta grepanakriyA gautamagaNI dharmasAra zrAvakAcAra ziromaNi paramAtmaprakAza TIkA dIpacanda hindI piDasthadhyAnacakra saMskRta padmanaMdipaMcaviMzatikATIkA Tekacanda pAtikazrAvakacandrikA | marakata(pannAlAla godhA)' hindI , 88 praznamAlA Tekacanda saMskRta / 6 / buddhiprakAza amaracanda hindI 2 bhAvadIpikA jodharAja DheMDhArI / 162 marakatavilAsa kavivara marakana (pannAlAlago hindI-padya 168 mUlasaMghapaTTAvalI 54 vasunandizrAvakAcAsTIkA caMpAlAla vidyAnuvAda bha. devendrakIrti saMskRta vivekavilAsa graM0 daulatarAma hindI 47 vivekavilAsa paM0 prabhAcandra vratodyApanazrAvakAcAra abhradeva saMskRta / 42 - zAMtihavana vidhi zuddhopayoga bhAgacanda hindI padya 14 46 zrAvaka dharmasaMgraha darayAvasiMha modhiyA zrAvakAcAra lakSmIcandra prAkRta SaTkarmazrAvakAcAra lakSmIcandra saMskRta . 48 / samyaktvaprakAza DAlUrAma hindI samyakAva prakAza ailacanda prAkRta 180 samyaktvalIlAvilAsa / vinodIlAla 11 samyagadarzanacandrikA(na TI) marakata(paM.pannAlAlagodhA) 162 sarvajJaparIkSA hindI sahasranAmaTippaNa padmanandI saMskRta | svarUpAnanda dIpacanda svAnubhavadarpaNa (p-pr.p.)| maiMzI nAthUrAma hiMdI padya 28 vIrasevAmandira, sarasAvA z2ilA sahAranapura / gadya 416 U 0 118 1867 1215 m - 0 0 0 0 0 ... 0 0 . 0 0 0 E 0 . 0 CM 6GE MM 10. M 0 0 . . ra 6 8 , gadya / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAyaka anekAnta ko sahAyatA gata kiraNameM prakAzita sahAyatAke bAda anekAntako dvitIya aura tRtIya mArgase 63 // ) kI aura sahAyatA prApta aba taka jina sajanAne anekAntakI Thosa sevAzroke huI, jo nimna prakAra hai aura jisake liye dAtAra mahAzaya dhanyavAdake pAtra haiM:prapti apanI prasannatA vyakta karate huye, use ghATekI cintAse 25) gupta sahAyatA, sadara bAjAra dehalIke unhIM paropamukta rahakara nirAkulatApUrvaka apane kArya meM pragati karane kArI mahAnubhAvakI zrorase jo isase pahale isI aura adhikAdhika rUpase samAjasevAzrI agrasara hone ke madameM 46 // ) rupayekI sahAyatA bheja cuke haiM aura liye sahAyatAkA vacana dekara usakI sahAyakazreNIma apanA jinhoMne apanA nAma abhI taka patrameM prakaTa karanese nAma khikhAyA hai unake zubha nAma sahAyatAkI rakama-mahita manA kara rakhA hai| (10 vyaktiyoMko aura 'anekAnta' ima prakAra haiM :225) bA0 choTelAlajI jaina raIma, kalakattA / phrI bhejaneke liye)| yaha mahAyatA prApane svayaM vIra zAsana-jayantI ke avasara para vIra sevAmandirame padhAra 101) vA ajita prasAdajI jaina eDavokeTa, lgbnk| kara pradAna kI hai| 101) bA. bAdurasiMhajI siMdhI, kalakattA / 11) rA0pa0 lA0 hulAsarAyajI jaina raIsa sahAranapura 100) mAha zAntipramAdajI jaina, DAlamiyAnagara / (svayaM vIra sevAmandirameM padhAra kr)| 100) bA0 zAtinAtha suputra bA0 nandalAlajI, klknaa| 10) bA. mahAvIra pramAda jI jaina yI0e0 pala pala bI0, 100) seTha jokhIgamajI baijanAthajI sarAvagI, klkttaa| vIra svadezIbhaMDAra, saradhanA ji. mertth| (cAra 100) mAha zretAsaprasAda jo jaina, lAhaura / vyakiyoMkoeka varSa taka anekAnta phrIbhijavAne ke liye) 100) bA0 lAlacaMda jI jaina, eDavokeTa gehataka , 10) rakhabacanda rAjamala jAvarA vAle boTA marAphA, 100) bA0 jayabhagavAnajI vakIla zrAdi jainapaMcAnana pAnIpata indaur| (5 vyaktiyoMko anekAnta phrI bhijavAneke 100) lA0 nanamugvagaya nI jaina, nya dehanI / liye) mArphata bhAI daulatarAmajI 'mitra' indaur| 51) rAjyavyA0 ulaphatarAyajI jena risadajIniyara, mrtth| 5) rAyasA lA0 zrAdIzvaralAlajI dehalI, (apane 50) lA0 dalIpasiMha kAgajI aura unakI mApana dehlii| pitA bA. pyArelAlajI vakIla dehalI mvargavAmake 25) paM0 nAthUrAmajI premI, hindI graMtha rannAkara, bambaI / samaya nikAle gaye dAna me)| 25)lA. dAmalajI jaina zAmilAnevAle mhaarnpur| paM. darabArIlAlajI jaina nyAyAcArya, saramAvA (eka 25) bA. raghubaradayAlajI jaina ema e0karolabAg2a dehlii| ___ vyaktiko anekAnta phrI bhijavAne ke liye)| 25) meTha gulAbacaMdajI jaina TogyA, indaur| 63 // ) vyavasthApaka 'anekAnta' 25) lAla bAbUgama akalakapamAdajI jaina, nimmA tilA vIra mevAmandirako phuTakara mahAyatA mujphphrngr| gata kiraNama prakAzita sahAyatAke bAda vIra mevAmaMdira 25) macAI mighaI dharmadAsa bhagavAnadAmajI jaina, mAdhanA / marasAvAko 5) rupayekI sahAyatA lA0 indramaina bAnamalajI 25) lA0 dIpacaMdajI jaina raIsa, dehraaduun| jaina, dimbaramarcenTa, abadullApurase (lAyabrerI meM koI jaina graMtha 25) lA0 prayamnakumArajI jaina raIsa, sahAranapura / maMgAneke liye) prApta huI hai, jisake liye dAtAra mahAzaya zA sumanaprasAdajA jana 20 amAna, shaarnpur| dhanyavATake pAtra haiN| adhidhAtA 'vIramevAmaMdira' zrAzA hai anekAnta ke premI dUsare sajana bhI thApakA vilamthakA kararaNa anukaraNa kareMge aura zIghra hI sahAyaka skImako mAphala prema karmacAriyoM tathA vIra sevAmandirake bhI sabhI banAne meM apanA pRga mahayoga pradAna karake yazake bhAgI vidvAnoMke sampAdakajI mahita. bImAra paDajAneke kAraNa bnege| anekAntakI isa kiraNake prakAzanameM pAzAnIta bilamba ho vyavasthApaka 'anekAnta' gayA hai| pAThaka isake liye hameM kSamA kreNge| vIramevAmandira, sarasAvA (mahAranapura) -prakAzaka 'anekAnta' Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registered No. A-731. EPS taiyAra ho gayA ! taiyAra ho gayA !! zIghra hI ma~gAiye !!! * khaTakhaMDAgama (dhavalasiddhAMta) kA pA~cavA~ bhAga antara-bhAva-alpabahutvAnugama chapakara taiyAra ho gayA hai ! ___ yaha bhAga bhI pUrvapaddhatike anusAra zuddha mUlapATha, mUlAnugAmI hindI anuvAda tathA aneka upayogI pariziSToM ke sAtha taiyAra kiyA gayA hai| isameM eka-eka guNasthAna va mArgaNAsthAnameM kramazaH jIvoMke antara, bhAva aura alpabahutvakA vivecana bar3A khulAsA aura gambhIra kiyA gayA hai| khUba zaMkA-samAdhAna kiye gaye haiN| prastAvanAmeM kanAr3I prazasti, zaGkA-samAdhAna va viSaya paricayake atirikta DA. avadhezanArAyaNasiMhajI ke lekhakA avikala hindI anuvAda 'dhavalAkA gaNitazAstra' bhI diyA gayA hai jo apUrva hai| bar3I mahatvapUrNa racanA hai| zIghra ma~gAiye! kAgaja AdikI duSprApti aura atyanta maMhagAI honepara bhI kAgaz2a aura bhI puSTa lagAyA gayA hai| kImata pUrvavat kAyama rakhI gaI hai| noTa 1-prathama bhAgakI zAstrAkAra pratiyAM to pahale hI samApta ho cukI haiM, aba pustakAkAra bhI thor3I hI rahI haiN| ataeva aba prathama bhAga pustakAkAra phuTakara nahIM mila sakatA / pUrA saiTa pAMcoM bhAgoMkA eka sAtha lene vAleko hI mila skegaa| zeSa bhAga bhI zIghra durlabha ho jaaveNge| mUlya SC patAkA 1, 2, 3 va 4 bhAgapratyeka 10) NEFTATE (1 bhAga aprApya )2, 3 va 4 bhAga pratyeka 1) noTa 2-isa saMsthAke hAthameM dravya bahuta thar3A aura kArya bahuta hI vizAla hai / ataeva samasta zrImAnoM, vidvAnoM aura saMsthAoMko ucita mUlyapara pratiyA~ kharIdakara kAryapragatiko sulabha banAnA caahiye| noTa 3--inhIM graMthoM ke sAtha kAraMjA sIrIjameM prakAzita apabhraMza bhASAke advitIya graMtha bhI mNgaaiye| jamahara cariu 6), NAyakumAra cariu 6), sAvayadhamma dohA 2), pAhuDa dohA 2 / / ) noTa 4-mUlya pezagI bhejane vAloko DAka va relave vyaya na lgegaa| mantrI , kiMga eDavarDa kAleja, amarAvatI (barAra) kAmuka pAnaMda sAmbAnIyAnivAsa-jit es-112113Trir.. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ canda sirAyako prativAyasAra TIkA kiraNa 6-7] cAmuNDarAya aura unake samakAlIna AcArya paM0 jugalakizorajI mukhtArake anusAra ArAke jaina 100 arthAna vi0ma01035 meM samApta kiyA thaa| siddhAnta-bhavanama kanakanandi AcAryakA racA huA kanar3I bhASAke suprasiddha kavirannane apanA 'tribhaMgI' nAmakA eka prantha hai jo 1400 zloka pramANa 'purANatilaka' (ajitapurANa) nAmakagrantha za0saM0615 hai aura ve yahI kanakanandi hoge| arthAt vi0saM0 1050ma samApta kiyA thaa| usanaapane trilokasArakI vyAkhyAke kartA mAdhavacandra Upara cAmuNDarAyakI vizeSakRpA honekAullekha kiyA hai| vidyadeva AcArya nemicandra ke ziSya mAlUma hote isase cAmuNDarAyakA samaya vikramakI gyArahavI haiM / mUlagandhame bhI inakI kaI gAthAyeM sammilita haiM sadIkA pUrvArdha nizcita hotA hai| bAra ve mUlame zAmila kI gaI haiN| gommaTasArameM bhI mAdhavacandra vidyadevane tiloyasAra TIkAmaM inakI kaI gAthAye saMgraha kI gaI haiM jo saMskRta TIkA likhA hai ki cAmuNDarAyako pratibuddha karane ke lie kI utthAnikAse mAlUma hotI haiM / maMskRta gadyamaya nemicandra mi0 ca0 ne isa granthakI 19 racanA kI kSapaNAsAra bhI, jo ki labdhisArameM zAmila hai, inhI aura isI taraha gommaTasArakI mandaprabodhikA TIkAke mAdhavacandrakA hai| kartA abhayacandra kahate haiM20 ki gaMganareza rAcamalla zrInemicandra siddhAntacakravartIkI gommaTasAra ke mahAmAtya cAmuNDarAyake praznake anurUpa yaha grantha aura trilokasAra nAmakI do racanAyeM prasiddha haiM aura banAyA gayA / imase ukta donoM granthoM ke kartA ye donoM hI saMgraha grantha haiN| ina donoMkI hI adhikAMza namicandrasi060 aura unake sahayogiyoM-cIgnandi, gAthAya dhavalasiddhAnta aura tiloyaparaNattisa mAra indranandi, kanakanandi, mAdhavacandra-kA samaya bhI rUpameM saMgraha kI gaI haiN| inameM se gommaTasAra to vikramakI gyArahavIM sadIkA pUrvAdha ThaharatA hai| cAmuNDarAyakI hI preraNAse unhoMne banAyA hai aura zrIvAdirAjasUrine apanA pArzvanAthacaritra kAvya jaisA ki pahale kahA jA cukA hai unhIMke gommaTarAya za0saM0 164 (vi0 saM01082) meM samApta kiyA nAmapara isakA nAmakaraNa kiyA gayA hai| gommaTasAra hai21 aura unhoMne usake prArambhameM pUrva kaviyokI kA pariziSTaparU. labdhisAra bhI yativRSabhake kaSAya stuti karate hue vIranandike candraprabha - kAvyakA spaSTa prAbhRtapara se inhIne saMgraha kiyA hai| AcArya nemicandra ullekha kiyA hai 22 / arthAta vi0 saM0 1082 taka kI anya kisI racanAkA hame patA nahI hai| ukta kAvyakI khyAti ho cukI thI aura isase bhI jisa taraha cakravartI apane zAsana-cakrasa bhAratavarSa pUrvokta samayakI puSTi hotI hai| ke chaha khaNDoko sa dhatA hai yA apane adhIna karatA maidAnadevazcataranayogacatavadadhipAragazcAmaNDagayA tibAdhanavyA hai, usI taraha AcArya nemicandrane apane buddhirUpamA ndrana apana buddhirUpa jena azeSavinaya janapratibodhanArtha trilokamAranAmAnaMgranthamAraca yana cakrasa pada vaMDAgamako saadhaa| isI lie ve siddhAnta / isA lie va siddhAnta- 20sihanadimunIndrAbhinditagaMgavaMzalalAma zrImadrAcamalla - 2 kravartI khlaaye| devamahIvallabhamahAmAtyapada virAjamAna raNaragamalanAsahAya samaya-vicAra parAkramagugara bhUpaNasammAtyaratnanilayAdivividhiguNagrAmaprArambhame hI kahA jA cukA hai ki cAmuNDarAya nAmasamAmAditakIrti zrIcAmuNDarAyabhavyapaNDarIka dravyAgaMganareza rAcamallake mantrI the aura unakA gajyakAla nuyogapraznAnurUpam " vi0 saM0 2031 se 1041 taka hai| 21 zAkAbde nagavAdhigntragaNane saMvatsare krodhane, __ cAmuNDarAyane apanA cAmuNDarAyapurANa za0saM0 mAmakAtiMkanAmni budhahite zuDhe tRtIyAdine / 17 nainahitaiSI bhAga 14, aMka 6 pR0 165-66 sihe pAti jayAdike vasumatI jeMnI kathayaM mayA, 18 jaha cakkaNa ya cakkI chakvaMDa sAhiyaM aviggheNa niSpattigamitA satI bhavatu vaH kalyANa niSyanaye / / pAca taha maicakkaNa mayA chabaMDa mAiyaM sammaM / 367-ka0kA022 candraprabhAbhisambaddhA rasapuSTA mana:priyA / kumatIva no Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 2 samantabhadra-bhAratIka kucha namUne-[sampAdaka- pRSTha 273 8dIvAlI aura kAva-0 kAzIgama zamA 'praphullita' 265 2 zrI akalaMka aura vidyAnandakI gajavAnikAdi kRtiyAra 6 sAhityaparicaya aura samAlocana-[paramAnanda jaina 266 paM0 suravalAla mIke gaveSagApUrNa vicAra-[saMpAdaka 275 10 mahAkavisvayaMbhu aura tribhuvanasvayaMbha [paM nAthUgamamI267 3 'mokSamArgasya nenAraM'-nyAyAcArya mahendrakumAra 281 11 jainasaMskRtikA hRdaya--[40 mukhalAla saMghavI 310 4 jIvana hai maMgrAma (kahAnI)-zrI bhagavat' jaina 288 12 prema-kamAMTI-zrI daulatarAma 'mitra' 320 5 vAsanAzroke prati (kavitA)--[zrI bhagavat' jana 262 13 jaina jAtiyoM ke prAnInanihAmakI samasyA zrIzragaracaMda321 6 calanI cakkI--DA0 bhaiyAlAla jaina PH. D. 263 14 meDana ke viSayame zaMkAsamAdhAna-daulatagama mitra' 323 7 maMgalAcaraNApara merA abhimata-paM.sameracaMda divAkara64 15 mAmAdakIya (. mahendrakumArajIkA leva) 326 svAsthya aura prAgAra abakI bAra ativRSTika phalasvarUpa malArayA jvarakI jo vabA phailI isase apanA mArA hA Azrama pIr3ita hogayA ! bahuta kucha saMyamake sAtha rahana aura mahInoM meM eka vakta bhojana karane ke kAraNa mai samajhatA thA ki isa bavAme bacA raha~gA parantu antako mujhe bhI usakI bali car3hanA hI par3A ? aura usane mujhe koI Der3ha mahIne taka ragar3A !! itanI kamajorI ho gaI ki uThate-baiThate aura do kadama calate cakkara Ane lge| astu; aba merA svAsthya uttarottara sadhara rahA hai| AzA hai jo bhArI kamajorI paidA ho gaI hai vaha zanaiH zanaiH dUra ho jaaygii| pAzramake dasare vidvAna bhI prAyaH ThIka haiN| merI tathA Azrama ke anya vidvAnoko asvasthatAko mAlUma karake jina sajanI ne cintA vyakta kI ha aura mahAnubhUti ke patra bheje haiM una macakA mai hRdayase AbhArI hai, aura unheM yaha sUcita karate hae mujhe pramannatA hotI hai ki mai caMdagejame apanA kutra kAma dhIre dhIre karane lagA hai / idhara gvAlI baiTha mujhana nahIM aura udhara mere pAmameM koI hAtha baTAnevAlA bhI nahIM....isIse bImArokI hAlata meM bhI mujhe anekAntAdikA kitanA hI kAma majabUroko karanA hI par3A hai zrIra umama mere bAmyaka sudharanema vilamba huA hai, aura ho rahA hai| jugalakizora mugranAra adhiyAnA 'vIra meyAmandira' vArSika 3) nIna rupaye anekAntakA muuly|- eka pratikA / ) chaha mAnA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM aham * statattva-sacAtaka zva tattva-prakAzaka % nItivirodhaSvaMsIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| ___ varSa 5 kirA 86 / vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) magmAyA z2ilA mahAranapura bhAdapada aAzvina vIranivANa saM0 2468. vikrama maM0 TERE matambara-aklayara samantabhadra-bhAratIke kucha namUne zrI suvidhi-jina-stotra ekAntadaSTi-pranidhitacaM pramANamiddha nadata-babhAvaM tvayA pragIta muvidhabadhAna naitatmamAlADha padaM tvadanyaH / / '(zobhana vidhi-vidhAnake pratipAdana : ( anvartha-saMjJAke dhAraka) ha muvidhi (padanta ) jina / Apane apane jJAnanejame usa pramANa-siddha tatvakA praNayana kiyA hai jo sata-zramana zrAdimpa vivakSitADAvavakSina mvabhAvakA liye hue haiM aura ekAntadRSTikA praniSedhaka hai-anekAnnA-maka hone meM kisIkI bhI isa ekAntamAnyanAko svIkAra nahIM karatA ki vastu tanva sarvathA (mbarUpa aura pa rUpa dAnApa hI) mana (vidhi) zrAdi rUpa hai| yaha mamAlaMda pada-samyaka anubhUna nazvakA pratipAdaka 'nadanamvabhAva jaisA pada - zrApa bhinna mata rakhane vAle dUsare mata prayata kA dvArA praNIta nahI hunmA hai| nadeva ca myAnna tadeva ca syAttathA pratotestava tatkathaMcit / nAtyantamanyantramananyanA ca vidheni paMdhamya ca zanyado paataa| (he muvidhi jina ) ApakA vaha tatva kathacita nadrapa (mApa hai aura kacita nahapa nahIM (asada pa) hai; kyoki (marUpa-parampakI apekSA usake dvArA) vaisI hI mata amaTa pakI pratIta hotI hai| mvarUpAdi catuSTa rUpa vidhi zrIra pararAdi-catuSTayarUpa niSedhake parampagme azyanna (sarvathA ) bhinna nA nathA abhinnatA nahIM hai, kyoMki sarvathA bhinnatA yA abhinnatA mAnane para zUnya daura zrAtA hai--avinAbhAva sambandhake kAraNa vidhi zrIra niSedha donoMma kimIkA bhI taba astitva bana nahI sakatA saMkara doSake bhI zrA upasthita honaye padArthAkI koI vyavasthA nahIM rahatI, aura isaliye bamna tatva lopakA prasaMga zrA jAtA hai|' Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 anekAnta [ vaSa 5 nityaM tadevedamiti pratItena nitymnytprtiptimiddheH| na tadviruddhaM bhirNtrg-nimitt-nmittik-yogtste|3| yaha vahI hai, isa prakArakI pratIti honese vastutattva nitya hai aura yaha vaha nahIM-anya hai, isa prakArakI pratInikI midvime vastutattva nitya nahIM--anitya hai| vastutatvakA nitya aura aniya dono rupa honA tumhAre matame viruddha nahIM hai: kyoMki vaha bahiraMga nimitta-sahakArI kAraNa, antaraMga nimitta--upAdAna kAraNa, aura nai mattikke--nimittosa utpanna hone vAle kAryake sambandhako liye hue hai---dravyasvarUpa antaraMga kAraNake sambandhakI apekSA nigya hai aura kSetrAdirUpa bAhya kAraNa tathA pariNAma-paryAyarUpa kAryakI apekSA zranigya hai|' anekameka ca padasya vAcyaM vRkSA iti pratyayavatprakRtyA / AkAMkSipaH syAdini vai nipAtoguNaNA'napekSe niyme'pvaadH|4| 'padakA vAcya-zabdakA abhidheya-prakRti-svabhAva ho - eka aura aneka donoM rUpa hai--samAnya aura vizeSamai athavA dravya aura paryAyame abheda-vivakSA hone para ekarUpa hai aura bheda-vivakSAke hone para anekarUpa hai'vRkSA.' isa padajJAnakI taraha / arthAta jisa prakAra 'vRkSAH' yaha eka vyAkaraNa-siddha bahuvacanAnta pada hai, isase jahA~ vRttAva mAmAnyakA bodha hotA hai vahA~ vRkSavizeSAMkA bhI bodha hotA hai| vRkSana vRkSapanA athavA vRkSa jAtikI apekSA isakA vAcya eka hai aura vRkSa vizeSakI--zrAma, zrAnAra, zIzama, jAmuna zrAdikI apekSA isakA vAcya aneka hai; kyoMki koI bhI vRkSa ho usame sAmAnya aura vizeSake donoM dharma rahate haiM, unamese jisa samaya jisa dharmakI vivakSA hotI hai usa samaya vaha dharma mukhya hotA hai aura dUsarA gauNa, parantu jo dharma gauNa hotA hai vaha usa vivakSAke samaya kahIM calA nahI jAtA- usI vRkSavastuma rahatA hai, kAlAntarame vaha bhI mukhya ho sakatA hai| jaise 'zrAmrAH' kahane para jaba 'aAmratva' dharma mugvya hora vivakSita hotA hai taba 'vRkSava' nAmakA sAmAnyadharma usase alaga nahIM ho jAtA--yaha bhI usI meM rahatA hai| aura jaba 'aAmrA' pada me pAmraya sAmAnyampame vikSita hotA hai taba aAmrake vizeSa dezI, kalamI, lagaDA, mAldA, phaz2alI Adi dharma gauNa (avikSana) hote haiM aura umI aAmra padame rahate haiN| yahI hAlata dravya aura paryAyakI vivakSA vivakSAkI hotI hai| eka hI vRkSa dravya-sAmAnyakI apekSA ekarUpa hai to vahI aMkugadi paryAyAMkI apekSA anekarUpa hai / donome jima samaya jo vivakSita hotA hai vaha mukhya aura dUsarA gauNa kahalAtA hai| isa taraha pratyeka padakA vAcya eka zrIra aneka dono hI hote haiN| (yadi pada-zabdakA vAya eka zrIra aneka donoM hAM to 'asti' kahane para 'nAstanva' ke bhI bAMdhakA prasaga pAneme dasare pada 'nAsti' kA prayoga nirarthaka ThaharegA, athavA svarUpakI taraha pararUpame bhI astitva kahanA hogaa| isI taraha 'nAsti' kahane para astitva ke bhI bodhakA prasaMga pAegA. dUsare padakA prayoga nirarthaka ThaharegA athavA pararUpakI taraha svarUpase bhI nAstitva kahanA hogaa| isa prakArakI zaMkAkA samAdhAna yaha hai ki--) anekAnnAmaka basnuke astitvAdi kimI eka dharmakA pratipAdana ka ne para usa samaya gANabhRta nAstivAdi dUsare dharmake pratipAdaname jipakI AkAMkSA rahatI hai aise pAkAtI-pApekSavAdI athavA syAdvAdIkA 'syAna yaha nipAta---'syAna' zabdakA sAthama prayoga---gauNakI apekSA na rakhane vAle niyamame--parvadhA ekAnta manameM--nizcitarUpame bAdhaka hotA hai--uma sarvathAke niyamako caritArtha nahI hone detA jo svarupakI taraha parampake bhI astitvakA aura pararUpakI taraha svarUpake bhI nAstivakA vidhAna karatA hai (aura isa liye yahA~ uka prakArakI zakAko koI sthAna nahIM rhtaa)| guNapradhAnArthamidaM hi vAkya jinamya te tvdviptaampdhym| tato'bhivandyaMjagadIzvarANAmamA'pi sAdhaumtava pAdapadmama 'he suvidhi jina ' zrApakA yaha 'syAta' padarUpase pratIyamAna nAkya mukhya aura gauyA ke zrAzayako liye hue hai--- vivikSita aura avikSita TonI hI dharma isake vAcya haiM-abhidheya haiM / prApaye--Apake anekAnta matame--dveSa rakhane vAle sarvathA ekAntavAdiyoM ke liye yaha vAkya apathNa rUpase aniSTha hai-unakI maiddhAntika prakRti ke viruddha hai, kyoM ki donoM dharmoMkA ekAnta svIkAra karanagye unake yahAM virodha prAtA hai| ki Apane ma mAtizaya tatvakA praNayana kiyA hai isa liye he saadho| Apake caraNa kamala jagadIzvarI-inda-cakravAta ke dvArA vandanIya hai, aura mere bhI dvArA vandanIya hai| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI akalaMka aura vidyAnandakI rAjavArtikAdi kRtiyoMpara paM0 sukhalAlajIke gaveSaNA-pUrNa vicAra -+-+--- - -- - - - - paM. mumbalAlajI maghavI zvatAmbara jainamamAjake gaNyamAnya coTIka vidvAnAma haiN| zrApa bar3e hI adhyayana-zIla vyakti hai-tulanAtmaka adhyayana prApakA bar3hA cadA hai| zrAgne jena-jenaMtara darzanIkA gbaba tulanAtmaka abhyAma kiyA hai| basayo varSamai zrIakalaka zrora vidyAnanda prAcAryoka tattvArtha-rAjavAnika aura tattvArtha-zlokavAtikAdi grantha zrApaka adhyayanavA khAma viSaya bane hue haiM / aApane ina prAcAryoka granthokI dusare digambara mAhitya, zvanAmbara sAhitya aura ajeMna darzanamAditya ke sAtha jo tulanA kI hai to umaparase ina granyAMkA pahuna kucha mahatva zrApapara prasphuTita huyA hai aura umane Apake hRdayapara amiTa hApa jamAI hai / isIme zrApa ina pranyo nathA granyakAra ke maktakaNThama prazamaka haiM aura bagabara inakI guNa-garimAko vidvAnoM para khyApita karate rahate hai aneka bAra inake viSayama Apane apane gapagApUrNa vinAra binA kimI maMkocake prakaTa kiye haiM / aApake ye vicAra aneka granthoM-pranyaprastAvanAyo, prAkkathano aora Tappagiyo aAdike vibhinna pRSTha meM bigbara par3e haiN| padata samaya maiM akmara unapara mArka kara diyA karatA thaa| bahuta dinAma mega icchA thI ki unakA ekatra maMgraha karake unheM 'anekAnna' ke pAThakoke bhAmane ramavA jAya, jamase naI mAlUmAtake mAya mAtha zrAdhakAza pATakoka jAnakI vRddhi ho make, parantu anavakAzAdike yaza abhI taka marI vaha icchA pUrI nahI ho rahI thii| aAja uma icchAkI zrAzika pRtika rUpame paMDitajIke aise vicAgakA eka maMgraha unake 1 tattvArtha-mRtra mavivecanAkI 'pAracaya' nAmaka prastAvanA, 2 pramANamImAmAkI 'prastAvanA', 3 pramANa mImAmAke bhASA TippaNiaora 4 akalaMka granyatrayake 'prAkka yana' parase udadhRta karake anekAnta-pAThakoMke mAmane gbagyA jAnA hai| zrAzA he TamapA meM pAThakAkA kitanI hI naI bAta jAnaneko milegI, naI naI bAne khojanekI aura vidvAnAMkI pravRtti hogI, unake hRdayapara rana prnyaay| mahatva mAvazapa rUpasaM aMkita hogA aura digambara zrImAnIko dama bAtakI preraNA milagI ki ve apane ina advitIya grantharatnAkaM uttamAnama mambaraNa prakAzita karAkara inake prati apane kartavyakA pAlana kara, / mama vidvatmamAjakI DASTakA apanA yAra aAkarSita karane meM samartha ho makaM / gajavAnika lokavArtika prAdi granthoke jI maskaraNa abhI taka prakAzita hue haiM va bahuta hI thaDaklAma, zrIhAna, zrApa zanya, truTiyAma paripUrNa aura azuddhiyoM meM bhara hue hai / imAma jana-janaMtara vidvAnAMkI pravRtti unake paThana-pAThanakI ora bahuta hI kama honI hai| unama maMskaraNokA prakAzita karanA jahA~ bhAMka aura mAhitya svAkA eka aMga hai vahA vaha lokopakArakA bhI bahuta bar3A mAdhana hai, ata: imakI aura mamA jake zrImAnAkA zIghra hI * yAna jAnA cAhiye / -sampAdaka ] . ricayama abhyAmI haiM aura inhoMne natvArtha para 'zlokavArtika' "ya (bhaTTa akalaGka) jainanyAya-prasthApaka viziSTa nAmakI pAbaddha vimtana vyAkhyA livakara kumArila ..ma prasiddha mImAMsaka pranthakAgekI mparddhA kI hai aura gaNyamAnya vijJAnomesa eka haiN| inakI kitanI hI jainanarzana para kiye gaye mImAMsakoM ke pracaNDa AkramaNa kRtiyA~' upalabdha haiM, jo haraeka jainanyAyake abhyAsI kA mabala uttara diyA hai|" 50 pR060 ke liye mahatvakI haiN|" pa0 pR056 "marvArthamiddhimeM jo dArzanika abhyAsa najara "ya (vidyAnanda ) bhAratIya darzanoM ke viziSTa AtA hai usakI apekSA gajavAnikakA dArzanika 1 nattvArthagajavAnika, apazanI, ladhIyatraya, nyAyavinizcaya abhyAma bahuta hI U~cA car3ha jAtA hai| rAjavArtikakA middhiviAnazcaya, pramAgarmagraha yAdi / phuTanoTakI eka dhruvamaMtra yaha hai ki use jisa bAtapara jo kucha macanAnumAra) kahanA hotA hai usa vaha 'anekAnta' kA prAzraya lekara Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 anekAnta [ va5 hI kahatA hai / 'anekAnta' rAjavArtikakI pratyeka carcA arthakA pRthakkaraNa sarvArthasiddhi aura rAjavArtikameM hai, ko cAbI hai / apane samaya paryanta bhinna bhinna saMpradAyoM vaha siddhasenIya vRttime nahI / " 50 pR0 65 ke vidvAnoMne 'anekAnta' para jo Apa kiye ra 2 pramANamImAMsAkI prastAvanAseanekAntavAdakI jo truTiyA~ batalAI una sabakA nira- "usI paristhitimese akalaGka jaise dhuraMdhara vyasana karane aura 'anekAnta' kA vAstavika svarUpa vasthApakakA janma hazrA / saMbhavataH akalaGkane hI batalAnaka liye hI aphalaMkane pratiSThita tatvArthasUtrake pahile-pahala mocA ki jaina paraMparAke jJAna, jJeya, AdhAra para siddhalakSaNavAlI sarvArthasiddhikA Azraya jJAtA Adi sabhI padArthoM kA nirUpaNa tArkika zailIse lekara apane rAjavAtikakI bhavya imArata khar3I kI hai|" saMskRta bhASAmeM vaisA hI zAstrabaddha karanA Avazyaka hai pa0 pR061 jasA brAhmaNa aura bauddha paraMparAka sAhityama bahuta " tatvArtha zlokavArtikameM jitanA ora jaimA pahilame hogayA he aura jisakA adhyayana anivArya sabala mImAMsaka darzanakA khaMDana hai vaisA tatvArthasUtrakI rUpasa jaina tArkika karane lage haiN| isa vicArase akadUsarI kisI bhI TIkAmeM nahIM / tatvArtha zlokavArtikameM lakane dvimukhI pravRtti zurU kI / eka ora to bAddha sarvArthasiddhi tathA rAjavAtiko carcita hue koI bhI aura brAhmaNa paraMparAka mahatvapUrNa graMthoMkA sUkSma parimukhya vipaya chUTe nahI; ulaTA bahutase sthAnopara to zIlana aura dasarI aura samasta jaina mantavyoMkA sarvArthasiddhi aura rAjavAtikakI apekSA zlokavAtika tArkika vizlepaNa / kevala paramanoMkA nirAma karane hI kI carcA bar3ha jAtI hai| kitanI hI bAtoMkI carcA to se akalaGkakA uddezya siddha ho nahIM sakatA thaa| atazlokavArtikameM bilakula apUrva hI hai| rAjavAtikameM eva darzanAntarIya zAstroM ke sUkSma parizIlaname se aura dArzanika abhyAsakI vizAlatA hai to zlokavAtikameM jainamatake talasparzI jJAnase unhoMne choTe-choTe para isa vizAlatAke sAtha sUkSmatAkA tatva bharA huA samasta jainatarka-pramArapazAmke AdhArastambhabhRta aneka dRSTigocara hotA hai| samagra jainavAGamayameM jo thor3I nyAya-pramANa-viSayaka prakaraNa race jo diGnAga aura bahuta kRtiyAM mahatva rakhatI haiM unameMkI do kRtiyA~ khAsakara dharmakArti jaise bauddha tArkiko ke tathA udyotakara 'rAjavArtika' aura 'zlokavArtika' bhI haiM / tatvArthasUtra kumArila Adi jaisa brAhmagA tArkiko ke prabhAvase bhare para upalabdha vetAmbarIya sAhityameM se eka bhI grantha hae hone para bhI jaina mantavyoMkI bilakula naye mire rAjavArtika yA zlokavAtikakI tulanA kara sake, aisA aura mvatantra-bhAvasa sthApanA karate haiM / akalaGkane dikhalAI nahIM detaa|" 50 pR062 nyAya-pramANazAstrakA jaina paraMparAmeM jo prAthamika "prastuta donoM vArtika jainadarzanakA prAmANika nirmANa kiyA, jo paribhASAye kI, jo lakSaNa va prIabhyAsa karaneke paryApta sAdhana haiM; parantu inameMse kSaNa kiyA, jo pramANa prameya AdikA vargIkaraNa kiyA 'rAjavArtika' gadya, sarala aura vistRta honese tatvArtha aura parArthAnumAna tathA vAdakathA Adi paramata-siddha ke saMpUrNa TIkAgranthoMkI garaja akelA hI pUrI karatA vastuoke sambandhame jo jaina praNAlI sthira kI, maMkSepa hai| ye do vArtika yadi nahI hote to dasavIM zatAbdI me aba takame jainaparampagame nahI para anya-paraMparAoM takake digambarIya sAhityameM jo viziSTatA AI hai meM prasiddha aise tarkazAstra aneka padArthoko jaina-dRSTi aura isakI jo pratiSThA baMdhI hai vaha nizcayase adhUrI se jainaparaMparAme jo mAtmIbhAva kiyA tathA Agama-siddha hI rhtii|" pa0 pR063 apane matavyoMko jisa taraha dArzanikoM ke sAmane rakhane "sarvArthasiddhi aura rAjavArtikake sAtha siddhase- yogya banAyA, vaha saba unake choTe-choTe granthoM meM nIya vRttikI tulanA karanese itanAto spaSTa jAna par3atA vidyamAna unake asAdhAraNa vyaktitvakA tathA nyAyahai ki jo bhASAkA prAsAda, racanAko vizadatA aura pramANa sthApanA yugakA dyotaka hai|" pra0 pR0 14 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8-6] rAjavArtikAdi kRtiyoMpara pa0 sukhalAlajIke gaveSaNA-pUrNa vicAra 277 la kana kahIM 'anadhi gatArthaka aura ani Te choTe aneka prakaraNa __ "mANikyanandI akalaGkake hI vicAra-dohaname pramANamImAMsAke TippaNoMsese sUtrokA nirmANa karate haiN| vidyAnanda akalaMkaka "jainanyAyake prasthApaka akalaGkane kahIM 'anadhihI saktopara yA to bhASya racate haiM yA padyavAtika tArthaka aura avivAdidono vizeSaNoMkA praveza banAte haiM yA damare choTe choTe aneka prakaraNa banAte kiyA aura kahIM 'svaparAvabhAsaka' vizeSaNakA bhI hai| anantavIrya, prabhAcandra aura vAdirAja jaima to samarthana kiyA hai|" 120 pR06, 7 akalaMkake saMkSipta sUktopara itane bar3e aura vizada "kSamAzramaNa ( jinabhadra) jAne yaha saba kucha nathA jaTila bhASya va vivaraNa kara DAlate haiM ki jisase kiyA phira bhI unhoMne kahI yaha nahIM batalAyA naka takama vikAsata dazanAntarAya vicAra-parapagA ki jaina prakriyA parokSapramANake itane bheda mAnatI hai kA eka tarahase jana vAGmayameM samAveza ho jAtA hai| dUsarI tarapha zvetAmvara paramgaka AcArya bhI usI / sA isa taraha abhI taka janaparaMparAmeM Agamika jJAnaakalaMka sthApita praNAlIkI ora jhukate haiM / haribhadra __ cacAke sAtha hI sAtha, para kucha pradhAnatAse pramANajaise Agamika aura tArkika granthakArane no middhamena modI aura mamantabhadra Adi ke mArgakA pradhAnataya, anekAnta pranivAdiyokI orama yaha prabhacAra bAra AtA hI thA jayapatAkA Adima anusaraNa kiyA, para dhIre-dhIre ki janaprakriyA agara anumAna, Agama bhA.da darzanAnyAya-pramANaviSayaka mvatantra grantha-praNayanakI pravRtti ntara prasiddha pramANoko parokSapramANarUpa svIkAra karatI bhI zvetAmbara-paraMparAmeM zurU huI / zvetAmbarAcArya hai to use yaha mpaSTa karanA Avazyaka hai ki vaha parokSa middharmanane nyAyAvatAra gcA thaa| para vaha nirA prAraMbha pramANake kitane bheda mAnanA hai, aura haraeka bhedakA mAtra thA / aklaMkane jainanyAyakI sArI vyavasthA sunizcita lakSaNa kyA hai ? jahAM taka dekhA hai usake sthira kara dii|" AdhArase niHsaMdeha kahA jA sakatA hai ki ukta prazra pra0 pR0 15 kA javAba mabama pahile bhaTTAraka akalaGkane diyA hai "dharmakIrtike pramAgavArtika, pramANavinizcaya aura vaha bahuta hI spaSTa tathA sunizcita hai| akalaGkane Adime bala pAkara tIkSNa dRSTi akalaMkane jainanyAya apanI laghIyatrayIma banalAyA ki parokSa pramANa ke kA vizeSa nizcaya-vyavasthApana tathA jeMna pramANokA anumAna, pratyabhijJAna, smaragA, naka. aura Agama aise maMgraha arthAna vibhAga, lakSaNa Adi dvArA nirUpaNa pA~ca bheda haiN| unhoMne ina bhedoMkA lakSaNa bhI spaSTa anaka tarahase kara diyA thA / akalaMkane sarvajJatva, bA~dha diyaa| hama dekhate haiM ki akalaGkaka ima spaSTIjIvatva zrAdikI siddhika dvArA dharmakIti jaise prAjJa karaNane janaprakriyAma Agamika zrAra tArkika jAnabauddhoMko javAba bhI diyA thaa| sUkSmaprajJa vidyAnanda carcA meM barAbara khar3I honevAlI saba samasyAko ne prApta kI, patrakI aura pramANokI parIkSA dvAga dharma- mulajhA diyA / imakA phala yaha huA ki akalaGkaka kIrtikI tathA zAntarakSitakI vividha parIkSAokA jaina uttaravartI digambara - zvetAmbara mabhI nAkika usI paraMparAmeM sUtrapAta kara hI diyA thaa| digambara paraMparAme alaGgadarzina rAmte para hI calane lage aura unhI ke akalaMkake saMkSiA para gahana sUktoMpara unake anugAmI zabdoMko eka yA damare kapasa lekara yatra tatra vikasita anantavIrya, vidyAnanda, prabhAcanda aura vAdirAja kara apane apane choTe ra bRhatkAya granthoko limbane jaise vizArada tathA puruSArthI tArkikAne vistRta va gahana laga gye| akata kane pakSapramANake pA~ca bheda ka te bhASya-vivaraNa Adi racakara jaina nyAyazAstrako ati- samaya yaha dhyAna avazya rakkhA hai ki jisase umAmamRddha banAne kA silasilA bhI jArI kara hI diyA svAti pUrvAcAryoMkA mamanvaya viruddha na hojAya aura thaa|" pra. pR0 16 Agama tathA niyukti Anime matijJAna ke paryAyarupase Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 anekAnta [varSa5 - 08 pramiddha smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha ina zabdoM meM zabdazaH sthAna diyaa|" Ti0 pR066 kI sArthakatA bhI siddha hojAya / yahA kAraNa hai ki "akalaMkopA pratyabhijJAkI yaha vyavasthA jo akala kA yaha parokSa pramANa ke paMca prakAra tathA unake svarUpameM jayantakA mAnasajJAnakI kalpanAka samAna lakSaNa-kathanakA prayatna adyApi sakala jaina tArkika hai vaha sabhI jaina tArkikoM ke dvArA nirvivAdarUpase mAna mAnya rhaa| A0 hemacanda bhI apanI mImAMsAmeM nAma parIkSaka unhIM bhedoMko mAnakara nirUpaNa karate haiN| "jaba jaina paramparAmeM tArkika paddhatise pramANake Ti0 pra022, 23 12 bheda aura lakSaNa AdikI vyavasthA hone lagI taba am nA hone kI " yadApi tyakSaka lakSaNameM vizada yA suTa sambhavataH sarvaprathama akA~kane hI tarkakA svarUpa, zabdakA prayAga karanevAla jainatArkiko meM sabase pahile viSaya paye viSaya, upayoga Adi sthira kiyA, jisakA anusaraNa aphala hI jAna par3ate haiM tathApi isa zabdakA mUla pichale mabhI jaina tArkikoM ne kiyA hai|......cigyaat bAddhatagranthAme hai kyo.ka akalaGkake pUrvavartI dharma Aye paramparAke ati paricita uha yA taka zabdako kAti Adi bAddhatAkikona isakA prayoga pratyakSa svarUpa lekara hI akalaMkane parokSaNapramANake eka bhedarUpase nirUpaNameM kiyA hai|" Ti0 pR0 26, 27 narka pramANa sthira kiyaa|" Ti0 pR077 ___" yadyapi prA. hamacandra vAdI devasUrika samakA "ataeva jaina paramparAgake sAmane nigraha sthAnakA lIna aura unake prasiddha graMtha syAdvAdaratnAkara ke draSTA hU~ mvatantrabhAvame nirUpaNa karanakA hI prazna rahA jisako evaM jinabhadra, haribhadra Ara devasUra tonAka anugAmI bhaTTAraka akalaMkane suljhaayaa| unhone nigrahasthAnakA bhI hai, tathApi ve dhAraNAka lakSaNasUtrama tathA usaMka lakSaNa svatantra bhAvame hI racA aura usakI vyavasthA vyAkhyAnama digambarAcArya akalaMka Ara vidyAnanda bAMdhI, jisakA akSarazaH anusaraNa uttaravartI sabhI zrAdikA zabdazaH anusaraNa karate hai| " Ti0pR048 digambara-zvetAmbara tArkikoMne kiyA hai|...... "pramANalakSaNa-mabaMdhI paramatokA pradhAnarUpasa khaMDana jahA~ taka dekhane meM AyA hai usame mAlUma hotA hai ki karanevAlA jainatAkikAma sarvaprathama akalaGkahA hai| dharmakIrtike lakSagakA maMkSepameM mbatantra gyaNDana karane uttaravanI digambara-zvetAmbara sabhA tAkikAne akalaGka- vAle marvaprathama akalaMka haiM aura vistRta khaNDana karane avalAmbata khaNDana mAgekA apanAkara apana-apana vAle vidyAnanda aura tadupajIvI prabhAcandra haiN|" pramANaviSayaka lakSaNa graMthoma bAddha, vaidika-sammata Ti. pR0 125 lakSaNokA vistAraka sAtha khaNDana kiyA ha / ' "isa taraha dharmakIrtine jaya-parAjayakI brAhmaNaTi.pR048-46 sammata vyavasthA meM saMzodhana kiyaa| para unhoMne jo "anekAntavAdake upara prativAdiyoke dvArA diya asAdhanAGgavacana tathA adopodAvana dvAgajaya-parAjaya gae doSoMkA uddhAra karane vAla jainAcAryome vyavasthita kI vyavasthA kI isameM itanI jaTilatA aura durUhatA zrAra vizlapaNapUrvaka una dApoMke nivAraNa karane A gaI ki aneka prasaGgoM meM yaha saralatAse nirNaya vAle sabasa prathama akalaMka bhAra haribhadra ho jAna karanA hI asambhava ho gayA ki amAdhanAGgavacana tathA par3ate hai|" Ti0 pR0 64 adopodbhAvana hai yA nhiiN| isa jaTilatA aura durUhatA "jase aneka viSayoMma zrA0 hema ndra akalaMka meM bacana evaM saralatAse nirNaya karane kI dRSTise kA trAsa anusaraNa karate haiM vaise hI isa carcAmeM bhI bhaTrAraka zrAlaMkane dharmakIrti kRta jaya-parAjaya vyavasthA unhoMne madhyavartI phaloMko sApekSabhAvasa pramANa aura kA bhImaMzodhana kiyaa| akalaMkake saMzodhanameM dharmakIrtiphala kahane vAlI akalaMka sthApita jaina zailIko sUtra sammata satyakA tattva to nihita hai hI, para jAna par3atA Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8-1] rAjavArtikAdi kRtiyoMpara paM0 sukhalAlajIke gaveSaNApUrNavicAra 276 hai akalaMkakI dRSTimeM isake alAvA ahiMsA-samabhAva "siddhasenane aparokSatvako pratyakSamAtrakA sAdhAkA jainaprakRtisulabha bhAva bhI nihita hai / ataeva raNa lakSaNa banAyA / para usameM eka truTi hai jo kisI akalaMkane kaha diyA ki kisI eka pakSakI siddhi hI bhI sUkSmaprajJa tArkikase chipI raha nahIM sktii| vaha usakA jaya hai aura dUsare pakSakI asiddhi hI usakA yaha hai ki agara pratyakSakA lakSaNa aparokSa hai to parAjaya hai| akalaMkakA yaha sunizcitamata hai ki kisI parokSakA lakSaNa kyA hogaa| agara yaha kahA jAya eka pakSakI siddhi dUsare pakSakI asiddhike binA hohI ki parokSakA lakSaNa pratyakSabhinnatva yA apratyakSa nahIM sktii| tava ko sAmAna to isame spaSTa hI anyonyAzraya hai| jAna par3atA hai huA ki jahAM eka kI siddhi hogI vahA~ dUsarekI isa doSako dUra karanekA tathA aparokSatvake svarUpako asiddhi anivAra hai, aura jisa pakSakI middhi ho sphuTa karanekA prayatna sarvaprathama bhaTTAraka akalaMkane usI kI jaya / ataeka siddhi aura amiddhi athavA kiyaa| unhone bahuta hI prAJjala zabdoM meM kaha diyA ki dUsare zabdoMmeM jaya aura parAjaya samavyAptika haiN| jo jJAna vizada he vahI pratyakSa hai| unhoMne isa vAkya koI parAjaya jayazUnya nahIM aura koI jaya parAjaya meM sAdhAraNa lakSaNa to garbhita kiyA hI para sAthI zanya nhiiN| dharmakIrtikRta vyavasthAma akalakakI sUkSma ukta anyonyAzraya doSako bhI TAla diyA / kyoM ki ahiMsA prakRtine eka truTi dekhalI jAna par3atI hai| aba aparAkSa pada hI nikala gayA jo parokSatvake vaha yaha ki pUrvokta udAharaNameM kartavya pAlana na karane nirvacanakI apekSA rakhatA thaa| akalaMkakI lAkSamAtrase agara pativAdIko parAjita samajhA jAya to NikatAne kevala itanA hI nahIM kiyA para sAtha hI duSTa sAdhana prayogameM samyak mAdhaka prayAga rUpa vaizadyakA sphoTa bhI kara diyaa| vaha sphATa bhI aisA kartavyakA pAlana na honese vAdA parAjita kyoM na ki jimasa sAMvyavahArika pAramArthika donoM pratyakSakA mamajhA jAya ? agara dharmakIrti vAdIko parAjita nahI saMgraha ho| unhone kahA ki anumAnAdikI apekSA mAnate to phira unheM prativAdIko bhI parAjita nahIM vizeSa pratibhAsa karanA hI vaizaya hai| akalaMkakA yaha mAnanA cAhie / isa taraha akalakane pUrvokta udAharaNa mAdhAraNa lakSaNa kA prayatna aura sphoTa hI uttaravartI meM kevala prativAdIko parAjita mAna lene kI vyavasthA mabhI zvetAmbara-digambara tAkikoMke pratyakSa lakSaNa meM ko ekadezIya evaM anyAyamUlaka mAnakara pUNasamabhAva pratibimbata huaa| kisIne vizadake sthAnameM 'spaSTa' mAma pada ragbA to kimIne usI padako hI rkhaa| karanA hI jaya hai| Ara aimI siddhi meM dUsare pakSakA AcArya hemacandra jese aneka sthaloMmeM akalaMkAnirAkaraNa avazya garbhita hai| akalaMkopajJa yaha jaya- nugAmI haiM, vaise hA pratyakSake lakSaNake bAremeM bhI parAjaya vyavasthAkA mAge antima hai, kyoMki isake akalaMkake hI anugAmI haiN| yahAM taka ki unhoMne to Upara kisI boddhAcAryane yA brAhmaNa vidvAnone Apatti vizada pada aura vaizaTAkA vivaraNa akalaMkake mamAna nahIM utthaaii| jaina paraMparAmeM jaya-parAjaya vyavasthAkA hI ragyA / akalaMkakI paribhASA itanI bar3hamUla hogaI yaha eka hI mArga pracalita hai, jisakA svIkAra sabhI ki antima tArkika upAdhyAya yazovijayajIne bhI digambara-zvetAmbara tArkikoMna kiyA hai aura jisake pratyakSake lakSaNa meM umIkA Azraya kiyaa|"tti0pR0135 samarthaname vidyAnanda, prabhAcandra, vAdirAja Adi ne "bhaTTAraka akalaMkane uma middhamenIya lakSaNa bar3e vistArase pUrvakAlIna aura mamakAlIna matAntaro pra praNayana mAtra meM hI maMtopa na maanaa| para mAtha hI bauddha kA nirAsa bhI kiyA hai| prAcArya hemacanta bhI isa nArkikoMkI taraha vaidika paramparAmammata anumAnake vipayameM bhaTTAraka akalaMkake hI anugAmI haiN|" bheda-prabhedoMke gvaNDanakA mUtrapAta bhI mpaSTa kiyA, jise vidyAnanda Adi uttaravartI digambarIya tArkikoMne Ti.pR0 12, 123 vistRta va pavita kiyaa|" Ti0 pR0 140 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 anekAnta . [varSa 5 4 akalaMka granthatrayake 'prAkkathana' se- jaina nirUpaNakA tArkika zailImeM mela biTAne kA kAma jaisA taisA na thA, jo ki apa laMkane kiyaa| yahI "bhaTrAraka akalaMkane apanI vizAla aura anupama sababa hai ki akalaMkakI maulika kRtiyA~ bahuta hI kati jatika saskRtameM likhI, jo vizeSAvazyaka saMkSipta haiM kira bhI ve itanI arthajJAna tathA suvicAbhASyakA taraha tarkazailIkI hokara bhI Agamika hI rita haiM ki bhAgeke jainanyAyakA ve AdhAra bana gaI hai|" hai| parantu jinabhadrakI kRtiyoMmeM aimI koI svataMtra prA0 pR06-10 saMskRta kRti nahIM hai jaisI akalaMkakI hai| akalaMkane ----- Agamika graMtha rAjavArtika likha kara digambara sAhitya "yaha akalaMkadeva, svAmI mamanmabhadrake ujJa |sddhaantii meM eka prakArase vizeSAvazyakake sthAnakI pUrti to kI, ke upasthAka, samarthaka, vivecaka aura pramAraka hai| jana mUlabhUta tAttvika vicAroMkA aura tarka-manAdAMkA svAmI para unakA dhyAna zIghra hI aise prazna para gayA jo jaina samantabhadrane udbodhana yA zrAAvarbhAva kiyA unhIkA bhaTTa parampagake mAmane joroMse upasthita thaa| bauddha aura akalaMkadevane aneka narahama abRdaNa, vizleSaNa, maMcayana, brAhmaNa premANazAstroMkI kakSAmeM khar3A raha sake aimA mamupasthApana, maMkalana aura pramAraNa Adi kiyaa| nyAya-pramANakI samagravyavasthA vAlA koI jaina pramANagraMtha Avazyaka thaa| akalaMka jinabhadrakI taraha pAMca hama taraha maha akalakadevane jaima samantabhadropajJa naya Adi Agamika vastuoMkI kevala tArkika carcA zrArhatamataprakarSaka padArthokA parisphoTa aura vikAma kiyA karake hI cupa na rahe, unhoMne umI paMcajJAna, maptanaya vaise hI pugatana-middhAnta-pratipAdina jaina padArthoMkA bhI, naI Adi prAgamika vastukA nyAya aura pramANazAstra pramANa-paribhASA aura tarka paddhatima, adghiATana ora rUpase aisA vibhAjana kiyA, aimA lakSaNa praNayana kiyA, 'vacArobodhana kiyA / jA kArya zvetAmbara sampradAyame jisase jainanyAya aura pramANa graMthoMke svatatra prakaraNoM jinabhadragaNI, mallavAdI, gandhahastI aura haribhadrasUrine kI mAMga pUrI huii| unake sAmane vastu to Agamika kiyA vahI kArya digambara saMpradAyama aneka aMzAma akele thI hI, dRSTi aura tarkakA mArga bhI siddhasena tathA bhaTTa akalaMkadevane kiyA ora vaha bhI kahI adhika sundara mamantabhadra ke dvArA pariSkRta havA hI thA, phira bhI aura utama rUpase kiyaa| ataNva dama dRSTima bhaTTa akalaMkapravala darzanAntaroMke vikasita vicAroMke sAtha prAcIna dava jaina-bAGmayAkAzake yathArtha hai| eka bahuta bar3e tejasvI nakSatra the / yadyapi maMkucita vicAra ke dRSTikoNama dekhane para *yaha grantha jima siMghI jaina granthamAlAma prakAzita huA hai va sapradAyama digambara dikhAI dete hai aura uma mapradAyaka usake saMcAlaka aura pradhAna sampAdaka hai zrI jinavijaya jIvanake va prabala balavaIka aura prANapoSaka prAcArya pratIta muAnA Apa bhI zvetAmbara jainamamAjake gaNyamAnya koTike hona hai nayApi udAra dRSTisa unake jAvanakAkA sihAvavidvAnoma hai aura bar3e hI adhyayanazIla tathA vicAraka hai| lokana karane para, ve samagra aAtadarzanakaM prambara prAtaSThAnaka Apane isa granthake 'prAstAvika' meM jA vicAra isa saMbaMdharma aura pracaNDa pracAraka vidina dona hai| ataeva mamuccaya vyakta kiye haiM ve bhI pATakoke jAnane yAgya hai, aura ve jenasaMghakaM liye ve parama pUjanIya bhAra paramazraya mAnane isa prakAra hai : yogya yugapradhAna puruSa hai|" pR01, 2 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "mokSamArgasya netAram" [ nyAyAcArya mahendrakumAra kAzI ] d. 101 DO .0001.000000 " ne jUna 42 ke 'bhAskara' meM imI zIrSakame eka apane vicAra isI lekhakA upasaMhAra karate samaya AkSepa- lekha liyA thaa| isake pahile nyAyakumudacadra parihArake rUpa meM prakaTa kruuNgaa| merI na to vaisI bhUmikA dvi. bhAga tathA prameyakamalamAnaNDakI prastA- yA vRtti hI hai aura na aimA sahayoga hI milA hai, na vanAmeM samantabhadra aura prabhAcandra' upazIrSaka itanA samaya hI hai jisame ese lamboMkA 'yathAtathA' 288880 se 'mokSamArgasya netAram' ima magalazlokake rUpame uttara duuN| viSayameM apanA mata prakTa kara cukA ha / hamAre sazodhakake nAte mai marvaprathama paM0 rAmaprasAdajI zAstrI isa aMzakA prativAda zrIna paM. gamapramAdajI zAstrI babaI dvAga (jaina gajaTa, julAI) sujhAe gaye usa maMzodhanako ne 'samantabhadrakA samaya' zIrSaka dekara 'jainagajaTa' ke hai aura mAbhAra svIkAra karatA hai jisameM unhoMne yaha batAyA hai 16 julAI man 42 ke aMkoMme tathA 'jaina bodhaka' varSa 58 ki-'tatvArthalAva nAnika pR. 174 meM Aye huye sUtra ke 20 aMkama kiyA hai| zrI paM0 jinadAmajI zAstrI aura sUtradhAra pa.kA vAya rAnavArtika aura akalaka na zolApurane bhI 'jaina bodhaka' varSa 58 ke 22, 23 akome hokara taravArthasUtra aura umAsvAte haiN| isI taraha paM. imakA prativAda kiyA hai| vayovRddha sAhityamevI pa. jinadAyakI zAstrIkA (jaina bodhaka varSa 58 aMka 22 meM) jugalakizorajI muganArake mahayogame 'anekAnta' ke julAI yaha likhanA bhI eka hada taka prA mAlama hotA hai ki42 ke aMkAme tvArthamUtrakA maMgalAcaraNa' zIrSaka dekara 'AcArya 'vadyAnannane * yArthazAkavArtika (pR. 26) meM eka lekha apane anurUpa bhApAme ci0 bhAI darabArIlAlajI 'tata pramANAnvinamokSamArgapraNAyakaH sarvavidastadoSa' nyAyAcAryane bhI likhA hai| mujhe bhAIya isa bAtakA huA ityAdi likha kara 'mAMkSamArgasya nenAra bhokama ghaNita ki isa lekhake antama mugtAra mA0 ke mahayogake liye to prAptakA vivecana kiyA hai|' AbhAra pradarzita kiyA gayA hai para jina paM0 rAmaprasAdajI para merI to yaha anupapatti thI, jo aba bhI kAyama aura paM. jinadAsajI zAmrI lembokI mAmagrIse laMgya hai ki jisa prakAra vidyAnanda mAnyApaddhatime utthAnavAzya maprANa huA hai aura jinakI sAmagrIke piSTapeSaNa eva joDa kara tatvArthamatrake pratyeka zabdakA vyagyAna karate haiM pallavaname isa lekhakA kalevara bar3A hai unakA nAmollekha usake eka bhI zabdako nahI hone usI taraha ve isa bhI nahIM kiyA gayA hai| ataH mai to pa. rAmaprasAdajI zlokame varNita prAptako tatvArthamUtrakA zrAdyavakA mAna kara nathA jinadAsajI zAstrIke lekhoMko mukhyataH sAmane rakhakara jaba prathama matragI pIThikAma umkI middhi karane haiM taba usake uttagNIya aza para apane vicAra prakaTa kara rahA huuN| unheM yadi isa magalamaya zAkko spaSTana mUtrakAra kRta ina lekhoMkA uttara ho jAne para anekAnta' ke lemvame koI mAnanA iSTa thA to ve isakA bhI udhAnavAkya zrAdi dekara mbAma mahAkA anuriSTa uttaraNIya bhAga nahI rahajAtA vyAkhyA bhI avazya hI karate / astu / hai| hAM, kucha pramAda, anabhijJatA jaise mukhtArI zailIke mAdhu zabdoMkI dakSiNA aura kucha choTe moTe AkSepa avazya kucha anupapattiyA~ baca jAte haiN| jinameM apane purAne sambandhake nAte dakSiNA thAcArya vidyAnandaka 'satrakAra prAha.' Adi anya nAM mujhe svIkAra kara hI lenI cAhiye usake badale meM ullemvAko mukhyAka mAnakara yaha mAna bhI liyA jAya to mai zubha bhAvanA ho sakatA hai| zeSake viSayame meM ki vidyAnanda isa zlokaka grakAra kRta mAnate nAM bhI Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varpa5 abhI 3 prabha avaziSTa raha jAte haiM jo isa mAnyanAmeM unheM zlokavAtikameM spaSTataH usakA tattvArthasUtrake aMgake anupapatti utpanna karate haiM rUpame sonthAna vyAkhyAna karanA thaa| (1) prApta parIkSAke 'progyAnArambhakAle' vAkyameM Aye yaha kahanA ki 'vidyAnanda aSTamahamrI aura prApta. hue protthAna padakA vAstavika artha kyA ho sakatA hai? parIkSAme isa zlokakA vyAkhyAna kara Apa haiM anaH zlokanabhI zabdoke arthokA pracalana mAtra boke AdhArase hI vArtikame isakA vyAkhyAna nahI kiyA' saMgata nahIM mAlUma nahIM hotA hai| aneka zabdoM ke pracalanamai vyavahAra koSakI hotaa| kyoMki jo vAkya yA zloka jisa zAstrakA aga apekSA nahI bhI karatA / darzanazAstrIzI sAdhAraNa paddhatima hotA hai usakA vahI vistAra yA saMkSepase vyAkhyAna karanA utthAna yA ulthAnikA zabda kA prayoga kisI zloka yA paMkikI Avazyaka hai| yadi vyAkhyAna nahIM kiyA jAtA hai to bhUmikAke artha meM hotA hai| isa zlokakI uthAnikA kyA hai ?, usakI sUcanA vyAkhyAkAra vahAM para avazya de detA hai| isa paMktikA utthAnavAkya kyA hai Adi prayoga dArzanikoM jaise dhavalATIkAma mahAbandhanAmaka chaThavaM khaMDakA vyAkhyAna kI jabAnapara car3he rahate haiN| isa lie protthAna' kA nahI kiyA para vIrasana svAmIne usakI sUcanA yathAvasara vyavahArasiddha artha bhUmikA hI hotA hai / phira yAda avazya de dI hai ( dekho SaT gvaNDAgam prathama pustaka, vidyAnandako 'tatvArthasUtrakA prArambha hI iSTa thA to zrAmbha prastAvanA pR0 67) dUsarI bAta yaha hai ki vidyAnanda aSTapada dene meM hI lAghava thaa| protthAna aura prArambha donoM mahamrI aura prAtaparIkSAke pahile tattvArthazlokavArtika padoMkA prayoga apanA khAma artha rakhatA hai| jisA anu- banA cuke haiM kyoMki unhoMne aSTasahasrI (pR. 47) nathA saraNa karane para unakA pUrvAcAya paramparA samanvaya kiyA zrAtaparIkSA (pR. 64 ) meM zlokavAtikakA nirdeza kiyA jA sakatA hai| hai| ata: bAdameM race gae aSTasahamI aura prAptaparIkSAke (2) prAptaparIkSA ( pR064)ma likha gaye "tamartha AdhAra para zlokavAtikake prArambhame ukta maMgala zlokakI sUtrakAraiH umAsvAmiprabhRtibhiH" ye zabda kyA vidyAnandakI vyAkhyA na karanekI bAtako saMgata batAnA ThIka pratIta nahI hASTama umAsvAmikI taraha prabhRti zabdase mUcita hone vAle hotaa| tisa para bhI, aSTasahasrI uka. maMgala zlokako anya prAcAryoke granthIko tatvArthasUtra' mAnanekI pora spaSTa lacya karake likhI gaI hai yaha bhI anizcita hai| saketa nahIM kara rahe haiM ? aura kyA ye hI zabda umAsvAmi vidyAnandakI mAnyatAmeM pUrvAcAyaparamparA ke mAtha hI sAtha prabhRni zabdasa bAdhita hone vAle tattvArtha ke mamarthana kA abhAva vivecaka pUjyapAdAdi zrAcAryoko spaSTata: 'mUtrakAra nahIM ima saba anupapattiyoke rahane huye bhI unake mitrakaha rahe haiM ? binA kisI prAcIna pratiyoka zrAdhArake 'tavArtha kArA prAhuH' Adi anya ullekhoMko mukhyArthaka mAnakara yaha mUtrakArAdibhiH pAThakI kalpanA vidagrAhya nahIM ho sktii| bhI mAna liyA jAya ki ve isa zlokako mayakArakRta isIme to vivAda hai ki vidyAnanda umAsvAmike sAtha anya mAnate the to yaha mahatvakA prazna vicAraNIya hai ki unheM pUrvAcAryoko mUtrakAra samajhate the yA nahIM ? prabhRtizabdame apane pUrvAcAryokI bhI aisI koI paramparA prApta thI kyA ? bodhita hone vAle anya cAyoko navAthasUtrakAra likha vidyAnanda ke pUrvavartI jina di. prAcAryoke tatvArthasatrake kara vidyAnandane svayaM sUtra zabdako gauNArthaka mUcita kiyA Upara ligba gaye TIkAgraMtha upalabdha haiM una pUjyapAda aura hai| unakI dRSTime sUtrakA artha zAstra mAlUma hotA hai| akalaka AcAryakA isa viSayame kyA abhiprAya thA ? (3) vidyAnanda ke mAmane yaha zauka thA yaha nirvivAda zrA. pujyapAda sarvArtha gidvime tatvArthapatrake kisI bhI hai aura unhoMne prathama sUtrakI pIThikAme una zlokame aMzako binA vyAkhyA aura utthAnaka nahIM chor3ate ve usake vaNita prAptake sAtha usakA pAdyavakta va sambandha joDA eka eka zabdakA vyAkhyAna karate haiM / yaha unakI vyAsyAyaha bhI ThIka hai| para prazna to yaha hai ki ve use spaSTataH paddhati hai / ve sarvArthamidvima 'mokSamArgasya netAram' magala - natvArthamRtrakA aMga bhI mAnate the kyA ? yadi mAnate the to zlokakI na to unthAnikA hI likhate haiM na usakI vyAkhyA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8- mokSamArgasya netAram 283 hI karate haiN| yadi sarala honeke kAraNa unheM isakI vyAkhyA hai| jisameM praznakA uttara dene ke liye vaktA aisA maMgalakaranA iSTa nahIM thA to 'sugamam' likha kara choDa dete| zloka banA rahA hai jisameM usake praznakA koI uttara nahIM sarvArthasiddhikI likhita pratiyoM meM yaha zloka binA kisI hai| uttara to prathama sUtra meM hai / sarvArthasiddhi me aisA vicitra utthAnavAkyake hI pAyA jAtA haiN| aura na kisI bhI praznottarakrama nahIM hai kyoMki pUjyapAda prAcArya ukta zloka pratimeM isakI koI vyAkhyA hI milI hai balki mUla ko sUtrakArakA nahIM mAnate the, balki unhoMne ise svayaM hI nanvArthasUtrakI kucha pratiyAme yaha zloka nahI bhI hai| udA- racA thA ana: unheM tagvArthasUtrakI utthAnikAme isa zlokako haraNArtha-jisa pratike zrAdhArase nirNayamAgarakA prathama- zrutasAgarasUrikI taraha vicitra DhaMgase zAmila karanekI gucchaka chapA hai vaha / zrAvazyakatA hI nahIM huii| yahI kAraNa hai ki pUjyapAdane prAcArya pUjyapAda isa maMgalazloko racakara tatvArthamUtra isa zlokakI na to ugthAnikA hI likhI aura na vyAkhyA ke prathama sUtrakI utthAnikAme tatvArthasUtrakI utpattikA hI jaba ki ve tattvArtha sUtrake pratyeka aMzakI sogthAna vyAkhyA nimitta banAte huye 'kazcid bhavyaH' ityAdi limvate haiN| karate haiN| isakA bhAva yaha hai--eka bhavya nirganthAcAryase pUchatA hai imo taraha akalaMkadeva rAjavArtikameM tatvArthasUtrake ki bhagavan zrA'mAkA hita kyA hai ? ve utsara dete haiM ki pratyeka aMzakA yA to vArtika banA kara yA unakA sIdhA mokSa / bhavya phira pUchatA hai ki-mokSa kyA hai aura usakI hI vizada vyAkhyAna karate haiN| yadi ve bhI una maMgala prAptikA kyA upAya hai ? bhAvArya imI prazna ke uttaramaM zlokako tatvArthasUtrakA aMga samajhate to isakI vyAcyA 'samyagdarzanajJAna cAritrANi mokSamArga: isa prathama sUtrako karate / tathA isakI utthAnikA bAMdhakara isa zlokako tatvAkahate haiN| isa taraha pUjyapAda zrAcArya dvArA banAI gaI sUtrake aMga honekI sUcanA dete| akalaMkadeva jisa sarvArthabhUmikAke anusAra yadi tanvArthamUtrakI bhavya ke prazna ke anu middhiko sAmane rakha kara apanA tatvArthavArtika banAte haiM usa mAra utpatti huI hai to sUtrakArako maMgalAcaraNa karanekA sarvArtha siddhike prArambhame yaha maMgalazloka vidyamAna hai. isa koI avasara yA pramaga hI nahIM thaa| yadi pUjyapAdakI dRSTi liye yadi unakA pUjyapAda Acaryase isa viSayameM matabheda meM yaha maMgalazloka sUtrakAra kRta hotA to ve zranasAgarasUri thA arthAta ve use svayaM pUjyapATakA nahI mAna kara sUtrakAra kI taraha prathamasUtrakI "pratha' zrImadumAmvAmibhaTTAraka kA mAnate the to ve prathama sUtrakI utthAni kAse pahile isa nirgandhAcAryayo:tinikaTIbhavaparamAnarvANana zrApannabhavyaMna zrIkakA sUtrakArakata honA sacina kara hI dene / aura yadi pAyakanAmnA bhavyavara puNDarIkeNa sampRSTaH-bhagavana, kimA- unheM yaha zloka bahuta sarala honeke kAraNa vyAkhyAke lAyaka *mane hinamiti 1 bhagavAnapi nApraznavazAta pamyagdarzanajAna nahI U~cA thA to ise ve jaisAkA taimA binA byAraNyAke hI caritrIpatnakSitamanmArgamamprApya' mokSo hina* iti pratipAdaH granthame zAmila to karate hii| unhoMne tattvArthasatrakA kahIM yinukAma iSTadevatAvizeSa namaskagatIti / " aisI utthA- bhI aMgaracheda nahIM kiyA hai kintu unheM jahA~ bhI patrAma nikA bAdhate / isa uthAnikAme zrutamAgaramUrine 'mAMkSamArga- pAThabheda upalabdha huye unakA nirdeza evaM samAlocana taka mya netAraM zlokako sUtrakAra kRta mAnane kI apanI pUrva kiyA hai| jo akalaMka isa taraha tatvArthamatrakI akhaNDanA dhAraNAke kAraNa sarvArthasiddhikI utthAnakAmaM vicitra pari- kI surakSA kara rahe haiM ve pahile hI pahile maMgalazlokake hI vartana karake naI ugthAnikA banAlI hai| aura isameM unhoMne viSayameM yoM hI cuppI sAdha kara use amaMgala kara yaha mpa likha diyA hai ki bhavyane prazna kiyA ki, bhagavana akalaMkadevakI sadamesikAke aparijJAnakA hI phala hai| para zrAnmAkA hita kyA hai ? bhagavAna usakA uttara dene ke liye jaya prakalaMkadeva svayaM isa viSaya meM amandigdha the aura ve iSTa devatA namaskAra karaneke nimitta 'mokSamArgasya magala nizcita rUpase ise pUjyapAdakA mAnane the taba unheM prArambhama bhoka banAte haiN|' yaha eka apane DhaMgakA abhUtapUrva praznonara ime tatvArthapatrakaM agaka sparma vyAgyA karanekI yA nirdeza degyo mAyAmATe gAnApura saskaraNakI bhUmikA pa0 2, karane kI AvazyakatA hI nahI thii| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 anekAnta [varSa5 prAcArya vidyAnandakI mAnyatAkA AdhAra- zabdakA artha aSTamahasrIma 'maMgalaM purasmaramasyeti maGgala isa taraha hama dekhate haiM ki jaba prA. vidyAnandako purasparaH zAstrAvatArakAlaH tatra racitaH stavaH maGgalapura sparastavaH .. ." yaha likhate haiM / arthAt magala hotA hai isa zlokako sUtrakArakata mAnaneke liye apane pUrvAcAryokI pahile jisake vaha maMgala purasmara, isa anyapadArthapradhAna koI paramparA prApta nahI thI taba unakI isa dhAraNAkA kyA prAdhAra hai isa bAtakI svatatra bhAvase jAMca kI jAya / bahuvrIhimeM ve kAlanAmaka anya padArthakI kalpanA karate haiM aura aise kAlako zAstrAvatAra kAla kahate haiN| tathA zAstra isa maMgalazlokako sUtrakArakata limbane bAle sarvaprathama zrA0 zabdame niHzreyasa zAstra lekara yaha mAna lene haiM ki akalaka vidyAnanda hai| unakI isa paramparAye aprApta dhAraNAkaM pakSama deva isa prazatIme maGgala purasparastava' zabdaye niHzreyasa yadi uttarakAlIna zrutamAgaramUri prAdikA ime sUtrakArakRta zAmmrake zrAdima kyiA huzrA 'stava' le rahe haiM aura usI mAnakara vyAkhyA karanA apanA mata detA hai to vipakSamaM unake stava arthAta 'mokSamArgamyanetAram' stavamaM varNita prApta kI pUrvavartI pUjyapAda akalaMkadevakA isa tattvArthasUtrakA aga na parIkSA isa zrAptamImAMsA granthame kI jA rahI hai aura isI mAnakara vyagvyA na karanA para isakI utthAnikA taka nahI mAnyatAvaza ve zrAgnaparIkSA aura asahasrIke anta meM bA~dhanA evaM akalakadevake dvArA isakA nirutthAna nirdeza taka "svAmimImAsitaM tata" aura 'itIyamAptamImAMsA vihitA' na karanA apanA kaI gunA bala rakhatA hai| aura isa pakSama "zAstrArambhe'bhiSTutasya mokSamArgaHNetRnayA karmabhRdabhetRtayA hama una samasta tatvArthaTIkAkAra zvetAmbarAcAryoko nahI vizvatasvAnA jJAnRtayA ca bhagavaraparvajasyaiva anyayogavyavacchedena bhulA sakate jinane eka matase isa mahatvake asAmpradAyika vyavasthAnaparA parIkSayaM vihitA" yaha likhakara mUcita karane zlokako tatvArthamUtrakA aga nahIM mAnA hai| mAlUma hotA haiM ki samantabhadra svAmIne prAptamImAMsA 'mokSamArgasya hai ki zrA0 vidyAnandako jaba apanI dhAraNAke pakSa meM pUrvA- netAram mahala zlokapara banAI hai| cAryAkI paramparA nahIM milI aura unakA vyAkhyAna karanA paranta jaba hama 'devAgametyAdimaMgala purarasaraMga pati prabala bAdhaka U~cA isI liye unhoMne tattvArthazlokavArtika ke Upara likhe gaye aSTazanIka maMgalazlokoMke atimabhAgaka meM ise tattvArthasUtrakA aga mAna kara vyAkhyA nahIM kI, na sAtha isakA anusandhAna karate haiM no isa paMktikA dasarA isa zlokakI utthAnikA hI bAMdhI aura na nirutthAna nideza hI mAMdhA artha nikalatA hai| aSTazanIkA dRmaga maMgalahI kiyaa| hA~, isa zlokameM pratipAdya vizeSAmi viziSTa loka yaha haiM:yAptako tatvArthamUtrakA yAdyavaktA mAna kara usakA samarthana tIrtha sarvapadArthatatvaviSayamyAdvAdapuNyodadheH / avazya kiyA hai| ve yadi apanI dhAraNAko paryApta balavatI, bhavyAnAmakalaGkabhAvakRtaye prAbhAvi kAle klii| pUrvAcArya prasiddha samajhate aura use tatvArthasUtrakA aMga yenAcAryayamantabhadrayaninA nammai namaH mantataM / samajhane to pUjyapAda akalaMka Adika ise avyAmyAna kRtvA viviyate stavo bhagavatA devAgamamta kRtiH // " rambaneke ka ryama zAmila na hote| arthAta jina samantabhadane isa kalikAlame bhayajIvoMka aba hame yaha vicAranA hai ki prA. vidyAnandayI ukta. bhAvoko akalaMka karane ke lie sarvapadArthavipa paka syAhAda. zrAMkako sUtrakArakRta mAnanekI dhAraNAkA kyA prAdhAra hai| samadrake tIrthako prakaTa kiyA upake taraNakA upAya batAyA yaha to vidyAnanda jaise prAcAryake lie kama saMbhava hai ki unako namaskAra karake bhagavAnake stavanarUpa jo unhIkI va mI dhAraNA binA kisI pUrvAdhAryavAkyake pAlambanake davAgamamnava nAmakI kRti hai usakA vivaraNa karatA huuN| banA lete / mAlUma hotA hai ki prA0 vidyAnandane aSTazatIke isameM devAgamaH stava' pada dhyAna dene yogya haiM / isake 'daMvAgameyAtimadgala purasparastava viSayaparamAptaguNAtizaya- anantara hI ve devAgamenyAdi maMgalapurasparastavaviSayapara. parIkSAmupanipanaiva svayaM " isa prArambhika aMzake mAgtaguNAtizayaparIkSAmupakSipataiva ... ' yaha paMkti likhate AdhAraye apanI vaha dhAraNA banAI hai| ve maMgala purampara haiN| isa paMktimeM bhI akalaMkaneva vahI bAta kahate haiM ki Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8-6] mokSamArgasya netArama 25 "devAgama prAdi maMgalapUrvaka kiyA gayA jo stava arthAt vidyAnandakI uka dhAraNA prakalaMkakA 'devAgametyAdi. jisameM dezAgama nabhoyAna Adi maMgalasUcaka pada vidhamAna maMgalapurassarastava' pada hI kAraNa huA hai| aura isI hai aisA jo stava usa devAgamastavake viSayabhUta parama prAptake liye unhoMne isakA sIdhA anuvAda na kara 'zAstrAvatAraguNAtizayakI parIkSAko svIkAra karane vAle granthakAra / ' racita stuti' jaise zabdoMse kiyA hai| yahA~ devAgametyAdi maMgalapurasparastava' padame aSTazatIke yaha eka svataMtra prazna hai ki svAmI samantabhadrane maMgalazlokame spaSTatayA nirdiSTa 'devAgamastava' hI grahaNa vastuta: 'mokSamArgasya netAram' lokapara bhAptamImAMsA banAI kiyA gayA hai| syAvAda vidyAlayakI aSTazatIkI likhita hai yA nhiiN| yadi banAI hai to isakA unake samaya para prati 'devAgametyAdimaMgalapurassarastava' isa paMktike anantara kitanA prabhAva par3atA hai| isakI vivecanA philahAla isa 'devAgamanabhAyAna' yaha prAptamImAMsAkI kArikA likhakara phira lekhakA viSaya nahI hai| 'prAjJApradhAnA hi.. 'prAdi aSTazatIvAzya likhA gayA maiMne apane pahile lekhameM vidyAnandake matakA puujyhai| ata: 'devAgamenyAdi' padako zlokakI zrAdya pratIkake pAdAdi prAcAryoke matase samanvaya karaneke liye proyAnArUpame likhe jAnekI voI AzaMkA nahI rhtii| akalaMkadeva rambhakAlemeM Aye huye progthAna pada para jora diyA thaa| devAgama zrAdi padoM ko maMgalArthaka mAnakara devAgamastavako aba bhI yadi vidyAnandake matakA samanvaya karanA hai to maMgalazUnya honekI AzaMkAkA nirAkaraNa kara rahe haiN| jisa vidyAnandake sUtrakAra aura sUtra zabdavo mukhyArthaka na mAna kara prakAra zaMkarAcAryane apane zAMkarabhASya meM 'athAto brahmAje.jJAsA gauNArthaka mAnanA hogA aura protthAnArambhakAle padake (brahmasa 11111) isa bAdarAyaNa satrame pAye huye 'atha prathAna zabdake prakAzameM unake anya ullekhoMge dekhanA zabdako adhikArArthaka hote hue bhI usake zravaNamA vrako hogaa| maMgalarUpa mAnA hai usI taraha akalaMkadeva yaho devAgamana AkSepa-parihArabhoyAna zrAdi zabdoM ko maMgalArthaka mAna rahe haiN| aura isI lie devAgama i yAdi maMgala zabda haiM pahile jisake aise apane isa legvakA upasaMhAra karaneke pahile maiM 'anestavako unhoMne devAgamastava kahA hai| zAMkarabhASyakI bhAmatI kAnta'ke lekhame likhI gaI kucha anupapattike yogya bAtokA TIkAke racayitA sarvatantrammatantra zrA0 vAcaspati magalarAbdI mAkSepa-parihArake rUpame uttara denA Avazyaka samajhatA hUMke zravaNako maMgalArthaka siddha karane ke liye anyanimittame pAkSepa-(anekAnta pR. 223-224) 'tatastadArambhe loga jala bhokalAkArobAra yukaM parAparagurupavAhasyAdhyAnam' tasvArthazlokavArtikake isa haiN| usI taraha yahA~ yadyapi devAgamanabhIyAna zrAdi zabda vAkyake 'tadArambhe' padase dazAbhyAyIrUpa tattvAryasUtrake anya prayojanase arthAt zaMkAkArakI zaMkAkerUpameM prayukta prArambhameM maMgala kiye jAnekA ullekha hai| aura 'siddha huye haiM phira bhI ve bhagavAnake atizayoMkA varNana karane munIndrasaMsturaye' meM munIndra (umAsvAti) ke dvArA saMstuta vAle honese maMgalarUpa haiM hii| prAptakA kathana hai| ___isa taraha hameM to yahI mAlUma hotA hai ki prA. parihAra-yaho 'tadArambhe padameM Aye huye tat zabda kA vAcya tasvArthasUtra na hokara tattvArthazlokavArtika hai| isa 1 arthAntaraprayuktAva hyathazabdaH zrutyA maMgala yojanA bhavati" sandarbha meM vidyAnanda tatvArthasUtrase lekara tattvAryazlokavAtika brahmasUtrazAkarabhASya 101 / 1 takako zAstra siddha karate haiM aura phira tattvArthaznokavAtikake 2 "arthAntareSu aAnantaryAdipu prayukto'thazabdaH zrutyAzravaNa zrAdimeM kiye gae 'zrIvardhamAnamAdhyAya' maMgalazlokakA mAtreNa vaNuvINAdhvanivat maMgalaM kurvan maGgalaprayojano aucitya 'yuktaM parAparagurupravAhasyAdhyAnam' aMzase siddha kara bhavati anyArthamAnIyamAnodakumbhadarzanavat"-bhAmatI 1 / 1 / 5 rahe haiN| yahA~ 'prAdhyAya' aura 'zrAdhyAnam' padoMkA dhyAnase yogamU0 ra tya0 // 1 // pramAgAmI0 pR0|| vicAra karane para ukta arthakI spaSTa pratIti ho jAtI hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 anekAnta [varSa 5 'munIndrasaMstutye' vizeSaNakI sArthakatA batAte hue ke bAda umAsvAtine bhASya banAte samaya ina kArikAoMko vidyAnanda svayaM bhAge (tattvAryazlokavArtika pR..) likhate mukhagraMthako lakSya karake bhASyake aMgarUpase banAyA hai| *ki-"vineyamukhyasevyatAmantareNa satopi sarvajJa-bIta- zrImAn paM0 sukhalAlajIne isa viSaya meM jo zabda likhe haiM, rAgasya mokSamArgapraNetRtvAnupapatte: / pratigrAhakAbhAvepi tasya jinheM adhUrA uddhRta kiyA gayA hai, dhyAna dene yogya haiMprAyane adhunA yAvattatpravartanAnupapatteH" arthAt sarvajJa "bhASyake prArambha meM jo 31 kArikAe~ haiM ve sirpha mUlavItarAga isakA prAya pravaktA ho bhI jAya para jaba naka satraracanAke uddezyako UtalAnekI pUrti karatI huI mUlagrantha usake kahe gae upavezako grahaNa karane vAle gaNadhara Adi ko hI lakSya karake likhI gaI malama hotI haiN|" ataH madhyavineya nahIM hoMge taba taka mokSamArgakA praNayana nahIM jaba vaha maMgalakArikA bhASyatrI hI aMga hai taba usako sktaa| yadi vineyajanoMke abhAvameM bhI upadeza diyA vyAglyAnakA prazna hI nahIM utthtaa| gayA hotA to Ajataka usakI paramparA nahIM pA sakatI AkSepa (pR. 232) mUlagranthake maMgalAcaraNake vyAkhyAna thii| isa sandarbhameM 'munIndrasaMstutva' vizeSaNase vidyAnanda karanekI paddhati pahile thI jaise zvetAmbara sampradAyake karmayaha sUcita kara rahe haiM ki sarvajJake pAsa gaNadhara Adi stava aura SaDazIti nAmake dvitIya aura caturthavarma grantha / makhya vineya rahate haiM tabhI unameM mokSamArga praNetRva bana parihAra-hara eka granthakArakI paddhati aura prAcIna sakatA hai, na ki isake dvArA 'mokSamArgasya netAram' zloka bhApyoM tathA caNiyoMke svarUpapara sAvadhAnIse vicAra karane kI umAsvAtikartRkatAkA sUcana ho rahA hai| para isa zrAkSepako sthAna nahIM rhtaa| karmagranthoMke prAcIna AkSepa (pR.224)-alaparIkSAke tatvArthasUtrakAraiH bhASya vizeSAvazyakabhASyakI taraha avikalavyAkhyAnAnAtmakaumAsvAmibhRtibhiH' isa ullekha meM 'tatvArthamUtrakArAdibhiH' bhASya na hokara Avazyaka nirmukti ke mUla bhASyakI taraha pUrakayaha zuddha pATha honA caahiye| bhASya haiN| aura isa lie unameM mUla granthake haraeka vAkya parihAra-ye hI to aise itihAsapradhAna ullekha haiM kA vyAkhyAna honA Avazyaka nahIM hai| yahI savaya hai ki jinase graMthakArakI aitihAmika dRSTi para prakAza par3anA hai| unameM na kevala maMgalagAthAkA hI vyAkhyAna choDA gayA hai ataH vinA prAcIna pratiyoMke AdhArake tatvArthapatrakAra' kintu madhyakI aneka gAthAoMkA bhI uname bhASya nahIM hai| isa lakSaNazuddha pAThakI jagaha 'tattvArthasatrakArAdibhiH' isa parantu pujyapAda aura akalaMkakI vyAkhyApaddhati aisI nahIM anya pAThakI kalpanA itihAsake kSetrameM grAhya nahIM ho sktii| hai| ve mUla granthake 'ca tujaise zabdoko bhI avyAkhyAta AkSepa-(pR. 231) prAcIna di0 zve. sUtragraMtha haiM nahIM chor3ate / ataH inake viSayameM maMgalazlokako avyAjinameM maMgalAcaraNa pAyA jAtA hai| khyAta yA nirutthAnarUpase anirdiSTa choinekI bAta kahanA parihAra-merA tAtparya hai ki prAcIna saMskRta bhASA- inakI zailIke na samajhanekA hI phala hai| nivaddha satragraMthoM meM maMgalAcaraNa karanekI paddhati dRSTigocara dUsare, karmagranthome yadi maMgalagAthAboMkA vyAkhyAna nahIM hotI-jaise brahmasatra, mImAMsAsatra, vaizeSikasUtra nahIM hai to ve mUla granthase bahiSkRta to nahIM kI gaI haiM unameM nyAyasana, yogasatra, prAdi / uttI taraha tattvArthamatra aise yathAsthAna nirdiSTa haiM taba rAjavArtikmeM unake nideza na karane hI satragranthoMkI koTikA hai| isake liye SaT khaMDAgama Adi kA kyA kAraNa hai ? aneka purAne bhAgya aise haiM jinakA kA havAlA denA upayogI nahIM hai| aura na isase mere pariNAma mUlagranthame kama hai jaise prAvazyaka niyuktikA mUlavicArameM koI bAdhA hI upasthita hotI hai| bhASya ataH karmagrandhoMke aise hI pUrakabhApyoMme sarvArthasiddhi AkSepa (pR. 232)-svArthapatra meM mUlase sambandhita aura rAjavArtika zrAdi araMDa vyAkhyAgranthoMkI tulanA karanA 31 kArikAe~ umAsvAtikRta mAnI jAtI haiM unameM namaskA- ucita nahIM jAna pdd'taa| smaka maMgalAcaraNakI kArikA hai| AkSepa (pR. 233) gajavAnika bhIra zlokavArtika parihAra-pracalita mAnyatAnusAra tatvArthasatra banA cukane vArtika haiN| vArtikakA lakSaNa hai 'mUtrANAmanupapatticodanA Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8-6] mokSamArgasya netAram 287 tatparihAro vizeSAbhidhAnaM ca' / ata: vArtikoM ke liye unake kA abhiprAya bhI isa maMgalazlokako sUtrakArakRta mAnanekA hai| svarUpase hI yaha zAvazyaka nahIM rahatA ki ve sUtroMke parihAra-isakA uttara hamAre isI lekhameM pahile atirikta maMgalAcaraNa kI bhI vyAkhyA kreN| vistAra diyA jA cukA hai| parihAra-vArtikakA lakSaNa kucha bhI kyo na ho para AkSepa (pR. 234)-vidyAnanda aura zlokavArtikake prazna to yaha hai ki jaba akalaMkadeva aura vidyAnanda umA- anantara Adi zabdakA prayoga pramAda aura anabhijJatA hai| svAmIke eka bhI zabdako vinA vyAga yA uthAnikAke parihAra-jainasiddhAntabhAskarake jUna san 52 ke aMka nahIM chor3ate, unapara vArtika banAte haiM, unthAnikA likhate meM maiMne jo TIkA na karane vAle prAcAryoMkI sUcImeM vidyAnanda haiM, aura avikalavyAkhpApaddhatime unakI vyAkhyA karate haiM taba ke bAda tathA zlokavArtikke bAda Adi zabdakA prayoga magalAzloka kyoM unhoMne ayatA choDA / athavA, yadi kiyA hai vaha aneka zvetAmbara vyAkhyAkAroMko tathA unake usapara vArtika likhanA iSTa nahIM thA to usakI tattvArthasUtra vyAkhyAnanyAze lakSyameM rakhakara kiyA hai| kyoMki tatvArthake anya mRlazabdoMkI taraha sIdhI vyAkhyA to kI jAsakatI sUtra samAnarUpase donoM sampradAyoMko mAnya hai / kahA jA thii| akalaMkadevane tatvArtha sUtrake jina anekasUtroMpara vArtika sakatA hai ki zvetAmbarAcAryokA jaba bhAge vizeSarUpase likhanA Avazyaka nahI samajhA unakI vyAkhyA avazya nirdeza kiyA hai taba yahA~ Adi padase kyoM unakA nirdeza kI hai-udAharaNArtha-5-28, 7-4, 5, prAdi, ma-26, kiyA hai ? isakA uttara yaha hai ki Age 'maMgalazlokakI' 1-44.10.6 prAdi / yadi yaha zloka tatvArthasUtra grantha asAmpradAyika sthiti para jora deneke lie una prAcAryoM kA avayava hai to sUtragranthakA avayava hone se anya sUtroMkI kA prathaka nirdeza karake batAyA hai ki yaha zloka atyanta taraha yaha bhI maMgalasUtra hI huA, aura isalie isapara asAmpradAyika hai ata. zve. vyAkhyAkAko sampradAyikatA vArtika bananA nyAyaprApta hai| sUtra gadyarUpa hI ho padyAtmaka ke kAraNa use choDanekI koI AvazyakatA nahIM thii| nahIM yaha niyama to hai hI nhii| jainasidvAntabhAskara (pR. 12) meM maiMne svayaM zrutasAgara zlokavAtikame kiyA gayA vArtikakA lakSaNa Apake mUri bAlacandra yogendradeva zrAdike matakI AlocanA kI hai kiye gae arthake anusAra adhyApaka ho jAnA hai, kyoMki ata: una zrAcAryoMse maiM aparicita thA yaha batAkara mere diGnAgake pramANasamuccayapara likhe gae pramANavAniko Upara jo anabhijJatA yA pramAda jaise sAdhuzabdoMkI pAtratA yaha lakSaNa nahI pAyA jAtA--yata. eka to pramANasamuccaya kA zrAropa kiyA hai vaha unhIMke yogya hai| sUtragrantha nahIM hai / dUsare usame anyavArtikoMkI taraha AkSepa-(pR. 235) tattvArthavRtti padavivaraNameM isa mukhyarUpame anupapatti-parihArakI zailI nahIM hai| ataH maMgalazlokakA yathAvata vyAkhyAna nahIM hai, mAmUlI nirdeza hai| vArtika ke lakSaName zrApa hue sUtrapadakA artha hai mRlabhAga parihAra-isa vivaraNa anyakI jitanI maryAdA evaM yA vyAkhyeya aMza / usame kahIM mUlabhAga yA vyApyeya aMza zailI hai usIke anusAra 'yathAvata vyAkhyAna' zabdako kA anupapatti-parihAraka rUpame vivecana hotA hai aura kahIM lagAIye / granthakAra jisakA jisa rUpase vyAptyAna karanA vizeSAbhidhAnamAtra / ata' vAnikake lakSaNake AdhArase cAhatA hai vahI usakA 'yathAvata' vyAkhyAna hai| maMgalazlokake avyAkhyAnakA samarthana karanA ucita nahIM hai| prAkSepa (pa0 235)-cune huye hetuoMke sivAya anya vArtikakA eka vyApaka lakSaNa hai-unAnuktaduruskArtha. kAraNoMko sUcana karaneke liye 'gyAdi' zabda yoM hI likha cintAvAri tu vArtikam', (haimakoza) arthAta ukta anukta diyA hai, ityAdi zabdakA prayoga kucha mahatva nahIM rakhatA / aura durukta padArthoM kA vicAra karane vAlA vArtika hotA hai| parihAra-mere lekhake pIche jina yuktiyoMkI pRSThabhUmikA ata: yadi tattvArthasUtrameM yaha maMgalazloka uka hai to thI unheM maiMne isa lekhameM likhA hai / ve mahatvakI haiM yA usakI cintA karanA vArtikako avasara prApta hai hii| nahIM yaha likhanA merA kArya nahIM hai| zrAkSepa(pR0233)-maMgala purasmarastava' zabdoMme akalaMka (zeSa pRSTha 328 para) Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana hai saMgrAma ! [ le0 --- zrI 'bhagavat' jaina ] .. haH [1] -lAta mAre z2amInameM, to pAnI nikala par3e ! aura usa para mA~gane calA hai bhIkha ! ha ha ! hindustAna meM jaise aura koI pezA raha hI nahIM gayA ! jise dekho, bhIkha mA~gatA hai! koI thakA-dubalA ho to eka bAta bhI hai ! yaha haTTA-kaTTA, khambA caur3A naukarI kare to ATha mAne jAe ! lekina kare kyoM ? mazakkata jo par3atI hai--usame !' vaha rukA, mu~hame pAnakA bIDA mane ke lie! phira eka pIka chor3ate hue, baDhe bhale mAnusakI taraha sabhyatApUrvaka bolA- 'jA, jA bAbA ! hame bakhza ! -- aura cala diyA DikAratakI najara se dekhatA, sigareTa aura mAcisake bakmoMko jebame DAlatA huA ! -- panavAdI apanI dUkAnadAnIme mazagUla thaa| sambhava hai, use patA taka na calA ho, ki usakA koI grAhaka kisI bhikhArIse ulajha kara use kharI-khoTI sunA gayA hai ! para, niraMjana dekhatA bhara raha gayA- eka Taka | use jo glAni, cobha aura pIr3A ho rahI hai, vaha kise batAe ? vaha kise kahe kauna sunegA ki vaha pahalI bAra Ata lAcAra hokara bhIkha mAMgane nikalA hai! jaba nahI de sakA hai--bhUse vyAkula pAnIkA muMha nahIM suna sakA hai, rote- tate baccekA cArttanAda ! vaha khuda bhUkhA raha sakatA hai, eka dina, do dina ! aura utane dina, jaba taka usakI zrakhirI sA~sa na A jAya ! lekina unheM vaha khulI zrI~khoM tabate hue kaise dekhe, jinakI paravarizakI jimme dArI usake hAthoMmeM hai ? nahIM, vaha apane bacce ke lieapanI patnIke lie bhIkha mA~gegA, apamAna sahegA, aura vaha saba kucha karegA, jo usake vaza meM hogA, jise vaha kara sakatA hai ! - 'ai, ai ! eka tarafa haTa !' niraMjanakI vicAra dhArA TUTI ! naz2ara uThAkara usane dekhA eka sUTa-bUTa bhArI nojavAna sAmane khar3A hai, pana arst fertent baksa usakI ora bar3hA rahA hai ! vaha saraka gayA, eka ora ! phira use hoza AyA 'acche kapar3e haiM, sigareTa kharIda rahA hai, zAyada paise vAlA hai !" vaha phira bar3hA ! kucha kahane hI jA rahA thA, ki kainTilamaina bane Apa hI pU~cha diyA kyoM ?' niraMjana ghabarA-sA gayA ! abhyasta bhikhArI jona thA ! jalda bolA'ba bhIkha!' 'kyA bhIkha ?' niraMjana cakarAyA ! socA- 'abhI DaoNTa batAtA hai, zAyada mAra na baiThe ? kaisI musIbata me pahA hUM-- zrAja !' kucha soca kara bolA- naukarI lagA, bAmerI" ---- 'zrakvavakhakhaH khaH / ' bAbU haeNme, isa jorase ki panavADI caukA, aura usake sabhI grAhaka ! sabame kautuka, ki bAta kyA huI ? vaha bole-- 'naukarI ? naukarI indra devatAke siMhAsana se bhI muzkila hai-- zrAja ! samajhA " ?' niraMjana cupa ! unhone upasthita janakI ora mukhAtiba hokara kahA'acchA bhikhArI hai, bhIme naukarI mAMga rahA hai. ThIka hai kucha ? na paisA na do paisA eka dama naukarI ? jaise naukarIko kucha samajhA hI nahIM / zrabhyo ! naukarI pArasapatthara, cintAmanIse bhI bada kara ho rahI hai patA haikucha ?' khar3e hue logoMne samarthana kiyA unakI bAtakA ! jaise sabhI usakA kaDavA ghU~Ta pie hue hoM, sabhI bhukta bhogI hoM ! jarA adhika khulakara se bole meM dUsaroMkI nahI kahatA---'khuda vaH mahInese naukarIkI talAzame dara-dara bhaTaka rahA hU~. jagaha-jagaha duskAra khAtA hU~ / para, vaha hai jo Aja taka nahI mila rahI ! yaha to cIja kyA, padA na likhA ! mujhe dekhoseko kitAbe cATe, hajArI rupaye phuke baiThA hai kitane sAkrakeTa jeba bhare hue haiM ! 1 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa -1] jIvana hai magrAma 286 para, naukarIke nAma para koI pATha rupae takako nahIM se bar3A saMkaTa mAnatA pA rahA hai--ina dinoN| pUchatA-yaha tamAzA hai| jhopar3I pAma pAtI jA rahI hai aura niraMjanakA dila eka khau~ sAheba jo dhelekI diyoM gvarIdaneko khahe ghabagatA-sA jA rahA hai DaratA-sA jA rahA hai ! vaha socane hue the, aura raha-raha kara panavADIke lambe zrAInemeM apanI lagatA hai--'kAza ! baha daniyAme akelA hotA!' sUrata nemvate jAte the bole--'vAkayA hai, saca kaha rahe ho- vaha svayaM bhUgvA mara sakatA hai, para bIvI-bacceko bAbujI ! yahI bAta kala eka dUsare jainTilamaina bhI sunA taDapate degvanA ume mA nahIM / yahI to usakI samasyA rahe the / maiM hI unheM apane tAMgeme lAyA thA, becAre baDe hai! ... strI bImAra hai| aura usakA marja hai vaha, jo sIdhe the ! kahate the ki aura dekhatA ra mahIne do mahIne-- elopethI homyopethI yA Ayurveda kimIme bhI sthAna nahI lagatI hai naukarI to ThIka ! nahI to aba be-mauta maranA pA rhaa| vaha bhUgyase vyAkula hai| pichale dinoM, jo kucha hI taya kiyA hai| becAre atiyA gae the-jindagIme / peTameM DAlane lAyaka milA hai, vaha saba usane apane putra bIbI thI, bacce the, aura sabako cAhie khAnA / zrAe aura apane patiko khilAyA hai, svayaM bhUmbI rahI hai| kyoM kahA~se ? baDe parezAna the|" ki yahI to strI-hRdayakI mamatA nAmamme pukArI jAne vAlI ___'eka ve akele kyA parezAna the, duniyA parezAna hai! cIz2a hai| kyA nIkara-pezA, kyA majadUra, dakAndAra"--eka dUsare majana jhopaDIse abhI dara hI thA ki baceke genekI AvAja bola uThe, jo zAyada yA to choTe-moTe dukAnadAra the yA dalAla! sanAI dii| vaha sira thAmakara vahI baiTha gayA ' use cakkarapAna khAne zrApa the, aura khAkara ulTe pairoM lauTa rahe the, sA pA rahA thaa| sirpha baccekI dInatAne hI use baiThane ke jaldI hii| pUrI bAteM unane gunI na thIM, na sunane kI dila- lie vivaza kiyA ho, so bAta nahI, dina-bharakI daur3a-dhUpa caspI thI unheN| aura khAlI peTakI niSTuratA bhI isameM mAjhIdAra thii| ... niraMjana jitanA suna rahA thA, samajha usase jyAdaha musta-sA, niraMjana khar3A thA, aura rotA baccA pairomeM rahA thA / bAte jo usI kI samasyA ko lekara uThI thiiN| cipaTA pA rahA thaa| na jAne kyame ro rahA thA? para, vaha cupa thA aura moca rahA thA--'kitanI bhayAnaka hai niraMjana para usake ronekA koI prabhAva na ho rahA thAduniyA ? aura kitanA kaThina hai jIvana-saMgharSa ? tAjuba hai, vaha guma-suma thaa| pAtharakI taraha / phaTe-TATa para svIkA loga jIvita kaise rahate pA rahe haiM" nirjIva-zarIra pahA hA thA zrokhe khulI huI thI, maha phaTA huzrA ! sUkhI-sI jIbha zrIgva rahI thI, jo eka dama safeda thI!... cirAga jala cuke / niraMjanake paira gharakI ora bar3ha rahe niraMjana kI ogvAne na prosU DAlA eka baMTa / na maeNhane hai--vivaza, hatAza, nirjIva sadaza ! rAta sabake lie prAI 'aAha ' bharI / yambhava hai, use strIko mRtyumai apane jarUra hai, para niraMjanako laga rahA hai, jaise vaha usakI ekAkI jIvanakI-jhalaka digvalAI dI ho| ceSTA para bhI a~dherI cAdara DAlanekA dAvA kara rahI hai| dera taka bar3hA rahA, pAgalakI taraha / dekhatA rahA dinameM yaha ghUmatA-phiratA to rahA hai, apanI usa pIDAko bagaira palaka mAre strIkI ora / use lagA jaise vaha merI bhRlA-sA to raha sakA hai, jo use bhUkhase bhI jyAdaha duHkha hI rAha dekhate-dekhate para loka gaI hai / darvAjakI ora hI pahuMcAtI rahI hai jo asayatAkI sImA para jA cadI hai| usakA maha hai, najara hai| aura aba maiMha gbolakara jaise bezaka, use prAja eka dAnA bhI bhIkha ke nAmapara nahIM pUcha rahI hai-- kyA Aja kucha milA ' barake lie, milA hai, para AzAkI sunaharI-tasavIra to usakI dRSTi-patha apane lie kucha juTA sake nhii| to baccA kaise para jhUlatI rahI hai na ? bIbI-bacce kI karuNa-mUrti no prokhoM jiyegA? tuma bhRgve kaiye rahoge tumhe to bhUgvame cakkara ke pAgese zrojhala rahI hai, na ? jise vaha apane lie maba zrAme lagate haiM sabiyana bagaba ho jAtI hai / ' 'bolo na" x Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 anekAnta varSa 5 niraMjanakI sArI zaktiyoM strIke mRta-zarIra para TikI hI moU~gA, aTUTa nidrAme !' huI haiM ! vaha kaI bAra izArese bacceko cupa karanekA galA dbaayaa| niSphala prayatna kara cukA hai| kaI bAra hAyase jhaTakakara use pahale dhIre-dhIre / phira z2arA jorase! muMha lAla ho apanese dUra haTA cukA hai| para, vaha na cupa huzrA hai na dUra ! gyaa| A~khAme prosU nikala pAe / zarIra kauMpa utthaa| cupa karanA, bhUsvakI zAnti para thaa| aura dUra haTanA moMke ruka gayA, niraMjana / zAyada yaha socA ho, ki dUsare zrAdhAra para / aba isameM ramakA kyA aparAdha ? . ko mAranA jitanA sahaja hai, maranA utanA aAmAna nhiiN| lekina niraMjanako lagA yaha burA / vaha mallAkara phaoNpI lagAnekI tajavIja socI gaI halkI-inchAye / bolA--'mujhe vA le|' jhopar3I meM na chata thI na kaDI, na kundA! aura tabhI usake maname eka paizAcikatA utpA socane lagA--'mujhe maranekI z2arUrata kyA? jinake huI |--'vh duniyA me akelA jarUra nahIM hai lekina akelA dukhamme maranA surava mAlUma detA thA, vaha to mara hI cuke ! raha sakatA hai!' aba ?--akelA hUM-mAre saMsArameM / cintA kimakI ? bacA rotA rhaa| eka TukaDA milA, vahI bahuta ! na milA phikra nahI jI niraMjanakA mana dhadhaka uThA ! usane socA-'svAnA kA jaMjAla miTA', cAhie, svAnA nahIM hai to ubadastI z2indagIke lie aura taba kaThoratAkA putalA niraMjana rAtaka aMdhereme jhagaDanA kyoM" jhopahIse nikala kara na jAne kahA~ gAyaba ho gyaa| cupa ho cupa ho| nahIM huA cupa ! kisake zrAge rotA hai kise piMdhalAnA cAhatA hai--rokara ho bAta bahuta purAnI ho cukI hai! itanI ki jitanA cupa !' aura niraMjanane vasakara baccakA maha banda kara nirana / kAle bAlome saphaMdI zrAgaI hai ! tanI huI khAla diyA - dono hAthoMse / pitAne putrake-upI putrake, jise meM jhuriyo par3ha gaI haiM, aura hogayA hai hRdayame eka maulika daniyAme ratna kahA jAtA hai, jisakI prApti para kaThinatAsa parivartana / vaha aba eka purAnA bhikhArI hai! mAMgane ke kamAyA dhana, pAnIkI taraha bahAkara, khuziyAM manAI jAtI saikar3oM hathakarake use yAda haiM ! jIbha bagaira prayannakehaiM, dama ghoTanekI koziza kii| taba taka meha banda-yosa 'dAtA | bhikhArIko eka paisA mile|'-ugl detA hai ! banna -kie rahA, jaba taka ki vaha bilkula cupa na saba kucha hai ' para, niraMjana mukhI Aja bhI nahIM ho hogayA / .. sakA hai ! usakA vaha svapna, svapna hI rahA ki 'akelako vAlakakA choTA-sA asthi-para nirjIva par3A thaa| cintA kyA '' Aja bhI umake pAge cintA rahatI hai| ---amahAya! ... mogana yAnekA kAma Aja bhI use karanA par3atA hai| aura niraMjanama zrAmuro-zani kAma kara rahI thii| pitAkA masIbata yaha hai ki upake khAne lAyaka bhI bhIkha use nahIM dila usake mInema nahIM thA. mAnavabase rItA thA vaha usa miltii| kaI dina, kaI rAta aisI hotI haiM, jaba vaha bhUgvA samaya ! na jAne kyA karanA cAhatA thA aura kyA kara rahA ghUmanA aura motA hai! thA zAyada apane 'zrAma nahIM thA ! rAtako jaba akelA sotA hai, to aokhAme AMsU bharastrIke mRtaka zarIrake samIpa lAkara baceko liA bhara pAte haiN| kabhI nikalatA bhI ekAdha udgAra to 'dhe diyaa| zrIra mannoSake meM bolA -'bama, sote raho kaMTha- merA bazA! propha / zrAja kitanA bar3A hotA? zrAnandase mAtha-sAtha '' socatA - 'duniyAme Aja maiM bilkula amalA hU~ / eka najara dAnAko dekhakara niraMjana uThA Arama-hatyA taba eka naz2ara aisI thI, jo mujhe sahAnubhUtime devatI thI, karanekA nizcaya lekara ! aura volA, bhArI AvAz2a me dardame dekhatI thI! mAha / vaha kitanA cAhatI thI mujhe| ---- ghabarAmro nahI / maiM bhI numhAre pAsa AtA hai, barAbara mujhe bhUkhA dekha, usakI chAtI phaTatI thii| aura Aja ? Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8-6] jIvana hai saMgrAma 261 maiM do dinase bhUkhA hai-kauna jAnatA hai ? kise cintA bhUkhA raha kara jindA rahanA jo sambhava nahIM ! phira ? hai-merI? loga rAjIse jaba denA nahI cAhate, to bhRgveko jabardastI lenekA haka hai| ha haH haH ! [3] niraMjana ha~mA / zAyada bhUgvakI vyagratA pr| aura DhAla-jamIna para phisalane vAlA vyakti bhale hI bala. taya, bhRmkhane use eka rAstA sujhAyA--'corI!' zAlI kyoM na rahe, lekina jaba phisalatA hai, to rukatA ThIka / maiM aba corI karU~gA aura nizcaya hI isa nae nahI' bIcame rukanA bahuta muzkila par3atA hai, phisalane pezeme mujhe bhUmvA na rahanA hogaa| lekina pakar3A gayA vaaleko| yahI bAta patanake gaste para kadama dharane vAle ke to ?-jela | bama, itanA hI to, aura kyA ? vahIM lie bhI hai| prAyaH patana apanI carama-sImA para paha~ca khAnekI phikra na rahegI na ?' kara hI santopita honekA AdI hai ! .. niraMjana bhUkhA hai| aura bhUkha hai duniyAmeM, hajAra subahake mAde-tIna, cAra bajekA vakta / kucha-kucha badakAriyoMse eka * 'bhUgve paMTako jo tarka jo prayatna mUjhane aMdharA' yamunAke mavega jalaka aNdheraa| yamunAke mavega jalakI kala-kala dhani ! snAnAhaiM, ve amAnuSika aura pApamaya hI hote haiM ! zrIcizya una thiyoMkA kolAhala / gaMgA-damaharAkA dina / meM nahI rhtaa| niraMjana zrAja pahalI bAra corIkI nAkameM ghUma rahA vaha nahAke pula para A khar3A huA hai-DUba-mAneke hai / aAja bhI usake manameM vaisI hI dhar3akana hai, jaisI lie / bhUgvo maranese aAtmaghAta karanA use ucita aura pahalI bAra bhIkha mAMgane ke vakta thii| para, prAja muMha para sugama jAna par3A hai| lekina jIvanakI mamatA abhI bhI dInatA nahI, hekar3I hai! usakA pIchA choDaneko taiyAra nahIM hai| logoMkI bhIDakA ThikAnA nahIM / strI, puruSa, bRDhe bacce vaha soca rahA hai.-- naukarIke lie giDagir3AyA, na maba naTa para kapaDe utAra-utAra kara snAnake lie jA milI / bhIgva mAMgane para utArU hA hU~, to Aja usameM bhI bhUkhA maranekI naubata pA rahI hai| mujhe Aja bhIkhakA niraMjanakI ghAta lagI / vaha dUra ravI eka poTalIko anubhava hai ' maiM jAnatA hUM. ki pichale dina maiMne kima uThAkara calA * pahale dhIre-dhIre / phira z2arA tez2a / naraha binAe haiM aura samajha cukA hUM ki loga anna dene kimmata / ki kimIne use dekhA nahIM / sambhava hai. usa pahale apamAna deneme apanI zAna samajhate haiN| bhigvArIke poTalIkI nigarAnI karanevAlA ho hI na ? yA usakI hAtha para eka paisA rakhane vAlA apaneko acchA samajha naz2ara dRyI ora ho| uThatA hai, yaha mujhase chipA nahI hai / khyAti pratiSTAke niraMjana khuza hai / khuza hai ki grAja pahale hI prayatnama lie loga lAkhoMkA dAna karate haiM para dIna-gavarIko vaha saphala-manoratha huzrA hai| poTalI dabAye vaha calA jA muTThI bhara anna dene vAle kitane haiM '- yaha mujhe mAlUma hai| rahA hai-ekAntakI khoMjameM jahAM vaha poTalI khola ske| jita nikAyamA jI dekha sake ki usameM kyA hai? kitanA lAbha hazrA hai usa? jo bana, banake bigar3a rahI haiM ! kyA vaha bhI inhI laharo rAsnese haTakara, vaha baitth| poTalI gvAlane / khuzI kI taraha miTane vAlA hai, inhI laharoma ? vicAra bar3ha rahe camakatI zrAkhosa poTalIko devatA huaa| _mara jAuMgA. calA jAuMgA kisIko patA taka na mnAnArthiyoMkA dala aba bhI jA-yA rahA thA, yhaaclegaa| koI gane vAlA jo nahIM hai| yaha bhI kyA vahA ! jIvana ? niraMjanakI unmukatA para jame vajrapAta huzrA ! yaha naba ? jindA hI kyo na rahA jAya ? lekina cauka pahA!- 'poTalIma baccA ? kinakA baccA hai?' Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anekAnta [barSa 5 badha rahanese baracA gumasuma thA ! niraMjana bhUkhA rotA hai dera taka baMdhe rahanese baccA guma-suma thA / sagI jo rulA rahA hai re, bacceko ? kyA mA~ nahIM hai isakI ?' unDI havA to caitanyatA lauTa aaii| rone lagA vaha ! niraMjanane dInatA pUrvaka uttara diyA-'mau / isakI niraMjana cupa ! mara cukI hai-baabuujii| bhUkhA rotA hai zrI zro.re.. soca rahA hai-'baccA ? baccekA pitA hUM maiM ! usakA dekha, bAbujI kahate haiM cupa ho jaa-bettaa| cupa rote pitA hUM maiM ! usakA poSaNa karanA hI mere bhAnyakI kaThora nahIM hai, hA~ !" aAjJA hai, vahI merA jIvana hai!' patine patnikI ora dekhA, panikA muMha dayAI ho aura baccA usane galese lagA liyA ! para vaha cupa rahA thA - na huA niraMjana bolA-'bhUkhA hai tU ? kyoM re ? cala, bolIM-kaisA sundara baccA hai?' maiM tujhe dUdha pilAU~gA, aba maiM samajha gayA hUM--jabarana aura usI samaya, patine eka rupayA niraMjanakI ora mu~ha banda karanese kabhI koI cupa nahIM hotaa| jisake binA phekate hue kahA-'le, bacceko dUdha pilAnA !' kAma na cale, utanA to milanA hI cAhie na?' aura ve saba bhAge bar3ha gae ! bacceko cumakAratA-pucakAratA vaha sabaka taka prAgayA! niraMjana vikSiptakI bhAMti khaDA, kabhI baccekI ora para baccekA ronA banda na huzrA! dekhatA hai, kabhI cauMdanImeM camakane rupaekI tarapha ? na jAne kaI striyoM, jinake mAthame unake pati bhI the, jA rahe kaunasI smRti use dukha de rahI hai ! the gharako, snAnase nivRtta hokara ! bacceko rotA dekha strIne baccA ro rahA hai ! patise kahA-'kaisA ro rahA baccA ? becAre kI moM mara baccekA pitA stabdha hai| para akhi upakI baha rahI haiM, cukI hai-zAyada ? dila usakA sisaka rahA hai ! zAyada niraMjanakI baDI dAnapatine strIkA manobhAva parakha, niraMjanase kahA-'kyo vatAko curAI huI choTI-sI mAnavatAne parAjita kara diyA ! vAsanAoM ke prati-]-=-[-racayitA-zrI 'bhagavana jaina tuma kyoM ma~DarAyA karatI ho, mere jIvana ke prAma-pAsa? maiM tabhI tumhAre vazama thA tuma mere maname baiThI thIM-- jaba apanepana ko bhUlA thA ! maiM tumameM khudako pAtA thA ! adhyAgama-vAdase rItA thA--- the ekameka hama-tuma dono-- andhA thA, la~gar3A-lulA thA / basa, eka premakA nAtA thaa| para, aAja dikhAI detA hai-apane bhItara mujhako prakAza / mAlUma na thA, le zatru-bhAva, roke thI numa merA vikAra ! usa dina jaba tuma muskAtI thI, aba mere manameM jAga uThI-- maiM banatA thA usakA bhikSuka ! lokottama-mukhakI eka lahara / para, aAja satyatA isameM hai andhI A~khoMme lauTa sakIhU~ mumheM tyAganekA icchuka !! phira vahI jJAnakI dRSTi prakhara " tuma khilakhilakara haMsatI ho jaba, taba maiM hojAtA hU~ udaas| / 'sugva samajhe baiThA thA jisako vaha thA yathArthameM sukhAbhAma! maiM jAna cukA hUM bhalI-bhA~ti-duniyAkI mAyAvI-bandiza ! hU~ dekha cukA, sajanI ! tumameM-kitamA rasa hai, kitanA hai viSa ? aba mujhe na bA~dhI, rahane do, apane sAre asaphala prayAsa' tuma kyo ma~DarAyA karatI ho, mere jIvanake pAsa-pAsa ? Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calatI cakkI (le0-DAkTara bhaiyAlAla jaina, Ph. D.) duniyA bahuta tanIse ghama rahI hai, mamaya patnaka mArate vidhavA bahU yA bhaujAIke sAtha balAtkAra kara apanA muMha hI badala rahA hai / jo jAtiyA majaga haiM ve apanA astitva kAlA karate haiM / garbha rahajAne para bhrUNahatyA karate haiM / yadi kAyama sambane ka lie, mamAraka rukhako degya kara. samayakI garbha na girA to kisI guNDako rupayA dekara usakA hamala gatike mAya apanA kadama bar3hA rahI hai| choTIse choTI aura sabUta kara dena hai aura baccA ho jAne para usa becArI bilakula pichar3I huI jAtiyA bhI apane utthAnake prayatna ahimA-dharma kI pAlane vAlI avalAko usa mAsAhArI me kamara kamake juTa par3I haiN| eka abhAgA jaina samAja hI guNDeke suparda kara dete haiM ! turga yaha hai ki ina duSkRtyA para aimA hai jo mRdeMsa bAjI lagA kara moyA hai| aura isakI paMca-paramezvaroko svIkRti kI mohara bhI laga jAtI hai aura durgati aimI hAlatama ho rahI hai jaba ima mamAnake andara / ve nara-pizAca apane ucca varNakI DAma dokane hue, samAja bar3e bar3e vaibhavazAlI dhanakubera mojada hai| kI chAtI para kodo dalA karate haiM ! upha ! kaisA bhayaMkara gar3havAda, no mamA jAnnatike mArgakA ror3A hai, ima atyAcAra !! samAjasa dinodina cumbakakI nAI cipakatA jAnA hai aura mahAnubhUti tathA jAtiprema to jaina samAjasa bilakula dharmake va aga jo kisI vastuke TreDamArkake mamAna jainatvakA hI raphUcakkara ho cukA hai| choTe 2 grAmome koI rojagAra patA deta hai, mamAsa aise lAra hone jAraha hai jaise gajeke dhaMdhA na hAnase hanAga jainI bhUgbo bharane hai, unakI santAnakA sirama bAla / vidyA-prApti ke koI sAdhana na hone meM mRvatAme jIvana vyatIta pahile jahA~ pratyeka jainI deva-darzana karanA, jala chAna karanA par3a rahA hai| gargabIke kAraNa unamase dharma bhI lopa kara pInA aura gAtrama bhojana na karaneko apanA pavitra ho rahA hai| bImAra hAne para becArIkA davA-ilAjakA koI kartavya mamajhanA thA, vahA~ aAja-kala ina bAtokA niyamita- prabandha na honeme maikaDokI saMgvyAma prativarSa mRtyukaM mahame rUpase pAlana karane vAle muzkilase 25 pratizata milege| dhasate cale jAte haiM, jimase mamA jakI maMkhyA ghaTatI calA devadarzanake liye mandira jAnA no aba logoMko bhAra mAlUma jAtI hai| eka aura ghora nirdhanatAke kAraNa aisI bhayaMkara par3ane lagA hai| papag parvama zarmA-zarmI yadi 10 dinake durdazA hai, dumarI ora mamAja ke dhanakubera apane ina zrama:lAe jAne bhI hai to ApamA gAlI galauja tathA lAta-janA hAya bandhuzrAkI ora se zrAgva-kAna banda kiye, apane mahalo karaka dharmakI gvaba prabhAvanA karata haiM ! binA chanA pAnI meM cainakI baMzI bajA rahe haiM ! kucha samaya huzrA eka samApInA to aba bahuta mAmUlI bAta hogaI hai, yahA taka ki cArapatrama par3hA thA ki eka zaharame eka jainIkI mRtyu huI, hoTalAma jAkara mahAazuddha soDA lamana ityAdi jhUThe becArA nirdhana thaa| zahagme iMdamo gharake jenI, para usake gilAsAMga pInama bhI jainI bhAI agnI zAna mamajhane lage mRtaka-saMskArake lie eka bhI gharame na nikalA! taba do haiM ! gatako svAnA bhI aba phaizanameM dAkhila hogayA hai ! navayuvakone use eka gAr3Ima DAlakara usakI miTTI ThikAne jo loga pA~va tale cIMTI dabajAneme bhI pApa samajhane lagAI !! eka aura sthAname eka bahuta gargava jainIkA hAla the unake lie nara-hatyA taka kara DAlanA bAe~ hAthakA isase bhI adhika hRdaya dahalAne vAlA hai| agvei kharAba khela ho gayA hai ! pichale kucha varSoMma aise logoM para katna ho jAneke kAraNa becAga bar3e kaSThama thA / vahA~ke nikAMse ke makadame calanA isakA pramANa hai| zraoNgbokA ilAja karAne ke lie 50) rupayA udhAra maoNge, jo nainasamAja naitika AcaraNama zrAdarza mAnA jAtA jisase praoNgveM sudhara jAne para kucha kAma dhaMdhA kara sake; para yA umakA aimA ghora patana huA hai ki kaI durAcArI apanI kisI jenIko uma para dayA na bAI ! ImAtyAMne uma para Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa5 - tarasa khAkara turanta IsAI dharma meM dIkSita honekI zarta para yadi aise nindanIya vyavahAra musalamAna, sikkha yA AryausakI sahAyatA karanA svIkAra kara liyaa| ye haiM, dayA- samAjake sAtha kiye jAte to kyA 7 loga jainasamAja dharma pAlane vAlokI karatUtoMke namUne !! ke samAna yohI pAnIke ghuTa pIkara zAnta ho jAte ? hargija saMgaThanakA to jainasamAjameM sarvathA abhAva hai, aura nahIM / ve aAtatAiyoko unakI kamInI harkatoke liye aisA yahI eka prabala kAraNa hai jisase ise aneko bAra sAmA- maz2A cambAte ki unhe chaTIkA dUdha yAda aAjAtA aura jika aura dhArmika apamAna sahana karane par3ate haiN| kahIMsa bhaviSyame phira kabhI aisI harakate karane kI himmata hI na vidharmiyo-dvAga jainamandirase mUtiyA uThA kara pheMka diye krte| kAraNa spaSTa hai / ina sampradAyoma jIvana hai, maMgajAneke samAcAra pAte haiM, kahIMse vimAna para jUtA pheke Thana hai, apane samAja aura dharma para mara-miTanekI havisa jAneke, kahI striyokI beijatI kiye jAneke, to kahIse hai; isI lie unakI zrora kaI uMgalI uThAnekA mAhasa pUjya prAcArya mahArAja para aNDe aura patthara pheMke jAne ke!! nahI kara sktaa| isake viparIta jaina samAja sAhasa-jhIna, ima prakArake atyAcArokA napuMsaka pratikAra jaina mamAja- dabbU aura kAyara bana rahA hai| yadi aba bhI isakI aAbve dvArA ekAdha prastAva pAsa karake tathA adhikAriyoko tAra. nahI khulanI no samayakI calanI cakkIme pisa kara isakA ciTThI bhejane ke rUpame kara diyA jAnA hai| chaTTI huI !!! kacamara nikala jAyagA !! maGgalAcaraNa para merA abhimata anekAnta varSa 5 ke julAI-agastake aMkameM prakAzita 'tatvArthasUtrakA maMgalAcaraNa' zIrSaka lekha 4 bahuta dilacaspIke sAtha eka bAra nahIM, do bAra par3hA aura sAthameM aneka prathoM ke sAtha vicAra bhI kiyaa| paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryane 'mokSamArgasya netAraM' Adi zlokako pUjyapAda svAmIkI kRti batAne vAlI jo yuktiyAM dIM, ve sAdhAraNa dRSTisa kAphI AkarSaka haiM, kintu nyAyAcArya paM. darabArIlAlajIne una e yuktiyoMkI truTiyoMkA samIcInarUpameM sAdhAra udbhAvana kiyA hai| maMgalAcaraNake kartRtvake bAremeM aneka vidvAna dula-mula-yakIna tabiyata vAle najara Ate the, kintu isa lekhakI joradAra tathA asara karane vAlI dalIlone sAdhAra nizcitamArga batA diyA ki vaha maMgala 4 zloka bhagavAna umAsvAmIkI hI kRti hai, aura anyakI kyoM nahIM hai| yaha vicAra kara bar3A AnaMda hotA hai ki zrImAna dAnavIra paM0 jugalakizorajI mukhnAra jaise anubhavI, samAjasevI vidvAnake saMparkako pAkara aneka vidvAna jainadharmakI Adhunika yugakI jarUratake anusAra sevA karaneke yogya banate jA rahe haiN| thor3e hI samaya meM aise sundara sArapUrNa tathA yukti-bahula AkarSaka racanAoMko karane kI kSamatA paM0 darabArIlAlajI meM mAnanIya mukhtAra sAhabake suyogase prApta ho gaI aura usakA ucita dizAse acchA vikAsa ho rahA hai, isase to yaha vizvAsa hotA hai, ki vIrasevAmadirake dvArA di. jaina samAjako tathA vidvanmaNDalako apUrva lAbha hogaa| usa sundara racanAke liye maiM lekhaka-unake suyogya sahAyaka anekAntake sampAdakajIko hArdika dhanyavAka detA haiN| __ sumeracaMdra divAkara, sivanI 1 mukhtAra mAhabake lie 'dAnavIra' zabdakA maiMne jAnabUjhakara prayoga kiyA, kyoMki ve isa padake atyanta upayukta pAtra haiM. kAraNa unane apane jIvana bharI gAr3hI kamAIko jinavANI mAtAka ! vAme lagA dii| dAnavIratAkA artha deya dravyakI vipulatAsa hI samanvaya nahIM rakhatA hai / dravyakA kisa kAryame viniyoga kiyA jAtA hai, usakI ora lakSya diyA jAnA cAhiye / zAstrome alpa kintu upayukta dAnake dAtAokA mahimApUrNa zabdome smaraNa kiyA gayA hai| hama dRSTima mukhtAra mAdabako dAnavIra kahanA atyukti nahIM hai, aisI merI samajha hai| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIvAlI aura kavi [ paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullina' ] - - kavine kahA-'samasyA merI sulajha na pAtI, soca rahA hU~ ! he svatantra likhane meM, phira bhI mana-hI-mana hA ! loca rahA hU~ !! hAtha kA~patA, bhAva TUTate; kyA zabdoMke jor3a lagAU~ ? dIvAlI AI hai, kaise bhAvoMke mai dIpa jalAU~ ? bAhara-bhItara idhara-udhara hai sUkhApana, sUnA, adhiyAlA ! kAlA-kAlA bhUta, bhayaGkara vartamAna hai, Ane vAlAsamaya vikaTa, saMkaTamaya jIvana, kaise komala prANa bacAU~?' dIvAlI AI hai, kaise bhAvoMke maiM dIpa jalAU~ ? lekhakase pUchA-'kucha likkhA, dIpamAlikA jo AI hai ?bole-'kAgajakA dIvAlA, sacamuca kaMgAlI chAI he ! 434 kAnUnI bhajhAmeM kaise kAgajake ghor3e, daur3AU~ ? dIvAlI AI hai, kaise bhAvoMke maiM dIpa jalAU~? upadezaka-bhajanIka bicArA cillAtA hai jora-jorase'samaya bhayAvaha AtA dekho ! dIkha rahA hai sabhI orase !! cintita haiM saba loga-dezake, rotoko kyA aura rulAU~ ?' dIvAlI AI hai kaise bhAvoMke maiM dIpa jalAU~ ? iSTa-mitra-samudAya dugvI, isa maeNhagAIko kosa rahA hai ! bhAra horahA jInA-maranA, nahIM ThikAne hoza rahA hai !! ucita mUlyame kaho kahA~ se Avazyaka saba cIz2a maeNgAU~ ? dIvAlI AI hai, kaise bhAvoMke maiM dIpa jalAU~ ? rdazA, zeSa kleza hai, bImAgane matva nikAlA ! bekArIne dIna-dezameM kara DAlA sarvatra divAlA !! parAdhInatAse muMha kAlA : kyA antarako khola dikhAU~ ? dIvAlI AI hai kaise bhAvoMke maiM dIpa jalAU~? tela nahIM, phala-phala nahIM haiM, nahIM yahA~ zubha khIla-patAze ! khullama-khullA 'jUbA-maTTA' dIvAlIke khela-tamAze !! dIvAnoMkI dIvAlI meM kyoM kavitAkI khAka ur3AU~ ? . dIvAlI AI hai, kaise bhAvoMke maiM dIpa jalAU~ ? . 1 . 1 / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana vana vizvavANIkA jana-saMskRti aMka-:lAhAbAdase vATa mahitaprathama khaNDa jIvANakA antaramAva alpa- paM0 mundAjakI maMrakSanA aura paM0 vizvambharanAtha ke bahutvAnugama nAmaka paMcama ash| mRnalambaka, bhagavAna puSpa- mamAdakatvama prakAzita hone vAlI vizvavANa kA yaha jaina / danta-bhUtabali / sampAdaka pro. hIrAlAla jaina ema e. maskRti aka dUsare maMskRti aMkAMke mamAna hI prakAzita saMskRtAdhyApaka kiMga eDavarDa kAleja, zramagavanI / prakAzaka kiyA gayA hai / prastuta aMkame eka vinAko chorakara 18 zrImanta meTha lakSmIcandra sitAbarAya jaina sAhityodvArakaphaNDa gadya lekha hai jinamesa ktine hI acche paThanIya haiM, aura kAryAlaya, amgvtii| bar3A mAdana pRpumaMgyA maba milAkara kucha mAdhAraNa bhI haiN| zvetAmbarIya vidvAna paM0 sumbalAla .458 / mUlya, sajilda pratikA 10), zAmrAkArakA 12) / jIkA 'janamaMskRtikA hRdaya' zIrSaka lekha mahatvapUrNa hai| isa paMcama bhAgama jIvasthAnake pATha anuyogadAgememe damama jaina-ajaina mAhityake tulanAtmaka adhyayana aura antake antara-bhAva aura almbahutva aimeM nIna anuroga- anveSaNa dvArA jaina, hindU tathA bauddha maMskRtiyovA pahAra dvArIkA gugAsthAna nathA mArgaNA sthAnAkI apekSA kathana meM eka dUsare para kaba kitanA aura kaimeM prabhAva par3A aura hai| prastAvanAme ina tIno anuyAgadAgaMkA maMkSipta paricaya jainamaskRtikA Amataura para bhAratIya saMskRtiyoM para kyA bhI diyA hai tathA 15 bhakzI dvAga unake viSayako aura amara huaA, ime spaSTa karake batalAyA gayA hai| mahAtmA spaSTa kara diyA hai| annaganuyogama malamatra meM upalabdha hona bhagavAnadIna nIkA 'jainamaMjhana jagaha jagaha' nAmaka lekha bhI vAle vizeSa kathanAko TIkAkagne udAharaNAdi ke mAya apane DhaMgakA acchA hai| vizvavANIke vidvAna sampAdakakI khalAsA karate hae kapanakI sApekSatAko bhI spaSTa kara diyA vividha-saMskRta graMka nikAlanekI yaha yojanA bar3I acchI hai| aura kahIM kahI sUtrokA zrAzaya vyakta karate hue zrAcArya hai, isama janatA eka dUmara kI saMskRtikI kitanI hA vizebolo yAMnA sAmAnamanita patAkA paricaya prApta kara sakatI hai| ata: isaliye samAdhAna bhI de diyA hai| granthake adhyayaname ki-na hI sampAdaka mahodaya dhanyavAda ke pAtra haiN| , vizeSa kathanAMkI jAnakArI hotI hai| anuvAda garala tathA 3 bhUgolakA dvitIya mahAmamara paricaya-sampAdaka mUlAnugAmI hai aura vaha sampAdakIya dRSTikoNake anusAra aura prakAzaka paM0 gamanAgayaNa mizra bI e, bhUgola kAryAlaya, ilAhAvAda / pRSTha maMkhyA 150, vArSika mUlya nime abakI bAra samAloca koke anucita prahArako TAlane ke 3) 0 vizeSAka kA mUlya 1 // ) ru.| liye spaSTa kara diyA gayA hai, anchA hI ho rahA hai| prastA prastuta 150 pRSThoke. vizeSAkame jo pAMca khaMDoma vanAme lambanaU yUnivamiTIke prophemara TAkTara avadheza vibhAjita hai mana 1636 meM jana man 1942 nakakI sabhI nArAyaNamihake 'dhavalAkA gaNitazAstra' nAmake aMgrenI yuddha mambandhI ghaTanAgrAM para prakAza DAlA gayA hai jo pazcima levikA hindI anuvAda bhI 26 proma de diyA hai, jimase yorupa. mama-jarmanI, aphrIkA, mIgyiA, inaka, Igana, aTahindIke abhyAmI bhI aba umame macita lAbha uThA sakana lATika mahAmAgara aura prazaMnimAgarake yuddhama aura bhAratama hai| isake mivAya kanAr3I prazani aura zaMkA mamAdhAna bhI kRma-cAgakAIzekake Agamana sambandha AdimeM ghaTita huii| diyA gayA hai sAtha hI vistRta viSaya-macI bhI lagAI gaI haiM / mAtha hI 60 nakze dekara viSayako aura bhI sarala evaM hai, jisameM grantha ke pratipAdya viSayakA majadIma paricaya ho paThanIya banA diyA hai| isake sivA lekhAme sambaMdhita vyaktiyoM jAtA hai| granyake anname 5 pAMgazaSTa lage haiM jinase ukta ke citra bhI diye gaye haiN| prastuta aMka bhUgolake vidyArthiyoM khaNDakI upayogitA adhika ghaTa gaI hai| rama naraha yaha nayA vartamAna yuddhakA bhUgolika sthitike sAtha ThIka paricaya bhAga bhI pahale bhAgoMke samAna hI upayogI evaM magrahaNIya pAneke icchukAMke liye bar3e kAmakA tathA vizeSa upayogI banAyA gayA hai jisake liye vidvAna sampAdaka mahodaya hai aura hara tarahase saMgrahaNIya hai| vidvAn sampAdaka hama dhanyavAdake pAtra hai| yojanAke liye dhanyavAdake pAtra hai| -paramAnaMda jaina zAtrI Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi svayaMbhu aura tribhuvana svAyaMbhu (le0-zrI paM0 nAthUrAmajI prem| ) XXXX 4X na vidvAnoMne lokaruci aura lokamAhinya . svaya svayaMbhune apane paumacariu, riDhaNe micarita kama kI kamI upekSA nahIM kii| janasAdhAraNa (harivamupurANu) aura svayaMbhu-chanda ina tInoM pranthoMme kahIM ke nikaTa taka pahu~cane aura unameM apane bhI 'caturmukha svayaMbhu' nAmase apanA ullekha nahIM kiyA hai vicAroMkA pracAra karaneke liye ve loka- sarvatra hI svayaMbha likhA hai aura svayabhake putra tribhavana ne xbhASAkA prAzraya lanese bhI kabhI nahIM bhI apane pitAkA nAma svayaMbhu yA svayabhudeva hI likhA hai| . cuuke| yahI kAraNa hai jo unhoMne sabhI 2 mahAkavi puSpadantane apane mahApurANa meM jahAM apane prAntoMkI bhASAyoko apanI racanAyome samRddha kiyA hai| pUrvake aneka granthakartAzrI aura kaviyokA ullekha kiyA hai apabhraMza bhASA kisI samaya dravida prAnto aura karnATakako vahA~ ve 'caumuhu' aura 'sayaMbhu' kA alaga alaga prathamA chor3akara prAyaH mAre bhAratame thoDe bahuta hera-pherake sAtha ekavacanAnta pada dekara hI smaraNa karate haiMsamajhI jAtI thii| zrataeva isa bhASAme bhI jaina kavi ca umuhu sayabhu siriharisu dogu, vizAla-sAhitya nirmANa kara gaye haiN| raNAlAiu kaiIsANu bANu / 1-5 dhakkahakulake paM0 hariSeNa ne apanI 'dhammaparikkhA' meM arthAta na maiMne caturmukha, svayaMbha zrIharSa aura droNakA apabhraMza bhASAke tIna mahAkaviyokI prazaMsA kI hai| unameM avalokana kiyA, aura na kavi IzAna aura vANakA / sabase pahale caumuhu yA caturmukha haiM jinakI abhI taka koI mahApurANakA prAcIna TippaNakAra bhI ina zabdoMpara judA racanA upalabdha nahIM huI hai, dUsare haiM svayaMbhudeva jinakI judA TippaNa dekhakara unheM pRthak kavi batalAtA hai| "cau. carcA isa lekha kI jAyagI aura tIsare haiM puSpadanta jinake muha kazcikaviH / svayabhu-paddhaDIbaddharAmAyaNakartA prAyaH sabhI grantha prakAzame A gae haiM aura jinase hama shraapliisNghiiyH|" paricita bhI ho cuke haiN| puSpadantane canurmukha aura svayaMbhu donoMkA smaraNa kiyA 3 puSpadantane bhAge 66 vI sandhime bhI gamAyaNakA hai, aura svayaMbhunaM caturmukhI stuti kI hai arthAta caturmugva prAraMbha karate hue sayabhu aura caumuhukA alaga alaga svayaMbhuse bhI pahaleke kavi haiN| ullekha kiyA hai| 4 paM0 hariSeNa * ne apane 'dhammaparikkhA' nAmaka caturmukha aura svayaMbhu 2 mahAkavi bANane apane harSacaritama bhApA-kavi IzAna pro. madhusUdana modIne caturmukha aura snyabhukona jaane| kaise eka hI kavi samajha liyA hai| vAstavameM ye donoM aura prAkRta-kavi vAyuvikArakA ullekha kiyA hai| degyo, zrI gadhAkumada makarjIkA zrIharSa, pR0 158 / judA judA kavi haiN| isameM sandehakI jarA bhI guMjAiza 3 kairAu mayaMbhu mahAyariu, sI mayaNamahAmahiM pariyariu / nahI hai| kyoMki caumahaha cayAri muhAI jahi, suka ittaNu mIsau kAI nhi|| 1 dekho, bhAratIya vidyA ( aGka ra aora 3, mArca aura __ arthAt kavigaja svayaMbhu mahAna prAcArya haiM, unake agasta 1640 ) meM pro. modInA 'apabhraMza kavizro : sahasro svajana haiM; aura catumukhake to cAra mugva haiM, catumukha svayaMbhu ane tribhuvana svayaMbhu' zIrSaka gujarAtI unake Age mukavitva kyA kahA jAya ? legva / 4 paM0 haripeNa dhakkar3akula ke the| unake gurukA nAma middha Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 anekAnta [varSa 5 apabhraMza kAvyame, jo vi0 saM0 1040 kI racanA hai, sakate / isI taraha jalakrIDA-varNaname svayaMbhuko, gograhacaturmukha, svayabhu aura puSpadanta ina tInoM kaviyokI stuti kathAmeM caturmukhadevako aura masyavedhame bhadko Aja bhI kI hai aura tInakI saMkhyA dekara tInoM ke liye judA judA kavijana nahIM pA skte| vizeSaNa diye hai| ina uddharaNome bilkula spaSTa ho jAtA hai ki catu harivaMzapurAName svayaMbhu kavi svayaM kahate haiM ki piMgalane muMbadeva svayaMbhume pRthak aura unake pUrvavartI kavi haiM jinakI chandaprastAra bhAmaha aura daMDIne alakAra, bANane akSarA- racanAmeM zabda-maundarya vizeSa hai aura jinhone apane hariDambara, zrIharpane nipuNa va aura caturmugvane chardanikA, dvipadI aura vaMzame gograha-kathA bahuta hI bar3hiyA likhI hai| dhra varkose jaTita paddhar3iyA diyA-"chadANiya-duvaDa-dhuvapahiM apane svayaMbhu-chandameM svayaM ne pahaleke aneka jaDiya, cauguheNa samappiya paddhadiya / " isase catumumba kaviyoMke patha udAhaNa svarUpa diye haiM aura unameM catumumba nizcaya hI svayaMbhuse judA haiM jinake paddhaDiyA kAvya (hari yA kAvya ( hAra ke 'jahA caumuhaspa' kahakara 5-6 padya uddhata kiye haiN| vaMza-padmapurANa ) unheM prApta the / isame bhI catumukhakA pRthakanca siddha hotA hai| 6 isI taraha kavi svayaMbhu apane paumA umeM bhI 'karakaMDucariu' ke kartA kanakAmara (kanakadeva) ne caturmukhako judA batalAte haiN| ve kahate haiM ki caturmukhake svayaMbha aura puSpadanta do apabhraMza kaviyokA ullekha kiyA zabda aura daMti aura bhadrake artha manohara hote haiM, parantu hai, parantu svayaMbhuko kevala 'svayaMbha' likhA hai, 'caturmumba svayaMbhu kAvyameM zabda aura artha dono sundara hai, taba zeSa svayaMbha' nhiiN|' kavijana kyA kareM ? paumacariumeM paMcami carizra' ke viSayame limbA haimAge calakara phira kahA hai ki caturmukhadevake zabdoMko, caumuhamayaMbhuvAgaNa vANiyatthaM acakkhamANeNa / svayaMbhudevakI manohara jihvA (vANI') ko aura bhadra tihuaNasayaMbhu raiyaM paMcAmacaritraM mhcchriaN|| kavi gograhaNako Aja bhI anya kavi nahI pA imake 'caumuhamayaMbhuvANa' (caturmugyasvayabhudevAna m ) sena thaa| cittoDa (mavAi ) ko chor3a jaba ve kimI padame caturmugva aura svayabhu judA judA do kavi hI prakTa kAmame acalapara gaye the, taba vahA udane dhammaparikvA svayaMbhu-chandama ca umuhu ke nI padya udAharaNasvarupa uddhRta banAI yaaN| kiye haiM, unameM 4-2, 6-83, 86 152 udyoma mAlUma 1 caumaha kavvavizyaNa mayaMbhu vi, paphphayaMtu aegaNArA giAmuMgivi honA hai ki unakA paumacariubhA avazya rahA hogaa| tieNa vijogga jeNa na sImai, caumuhamuha thiya tAmamarAmai kAki unameM rAma-kathAka pramaMga haiM / sA mayaMbhumo deu pahANau, aha kaha loyAloyaviyANa u| 4-5 paumacariuke prArgamaka aMzake padya na0 3-4 / paSphayaMtu Na vimANumu vuccai, gosammahAe kayA viNa maccaH / / 6 maMbhava hai 'paumari' ke ye prArgambhaka padA svayaM svaya 2 dekhA 'paumacari 3' ke prAgaMbhaka aMzakA dUmaga padya / 3 bhadra apabhraMzake hI kavi mAlUma hote haiM / unakA koI ke race hue na ho, unake putra tribhuvana ke hA, phira bhI mahAbhArata yA hAgvaMza hogA jisake antargata 'gograha- inama catuma va bhAra svayamukA pRthakca madva hAtA hai| kathA' thii| kyoMki apabhraMza-kavi dhavalane bhI apane hari- 7 jayAeva mayaMbhu vimAlacina, vAgamagghiA miripaphayatu / vaMzapurANama catumukhakI 'haripANDavAnA kathA' kA ullegba 8 gviMzapagaNa aura padmapurANa ke mamAna 'pacama-kahA' bhI kiyA hai jainokI bahuta hI lokapriya kathA hai| maskRta aura apaharipaDvANa kahA ca umuhavAmahi bhAsiyaM jamhA / bhrazake prAyaH sabhI prasiddha kaviyAne ina tIna kathAnAko taha vigyami loyapiyA jeNa Na yAsei daMsaNa pauraM / / agne apane Dhagase likhA hai| mahApurANa (imame padmaisame ca umuhavAmahi ( caturmugvavyAsa:) pada zliSTa hai| carita aura harivaMza dono hai) ke atirikta puSpadantaka Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 86] mahAkavi svayaMbhu aura tribhuvana svayaMbhu 268 : hote haiN| kyoMki yaha pada ekavacanAnta nahI, bahuvacanAnta vana svayaMbhuko hI hama jAnate haiM / ukta do patniyomese ye hai| (dvivacana apabhraMzame hotA nhiiN|) kisake putra the, isakA koI ullekha nahIM milaa| saMbhava hai ___ina saba pramANIke hote hue canurmugva aura svayaMbhuko ki pUrvokta doke sivAya koI tIsarI hI unakI mAtA ho| eka nahI mAnA jA sktaa| pro. eca. DI. velaNakara nIce likhe zliSTa padyase anumAna hotA hai ki tribhuvana aura pro. hIrAlAla jainane bhI caturmukhako svayaMbhuse pRthak svayaMbhukI mAtA aura svayaMbhudevakI tRtIya pAnIkA nAma aura unakA pUrvavartI mAnA hai| zAyada 'suabbA' hosvayaMbhudeva apabhrazabhASAke prAcArya bhI the / bhAge satyavi suApaMjarasuavva paDhi akkharAiM sikkhti| batalAyA gayA hai ki apabhrazakA chandazAsa aura vyAkaraNa kairAasma supro suav-mui-gbbhmbhuuo|| zAstra bhI unhoMne nirmANa kiyA thaa| chandacdAmaNi vijaya- apabhra zame suna zabdame suta (putra) aura zuka zepita yA jayaparizaMpa aura kavi ji-dhavala unake virUna the| (mua-totA) donoMkA hI bodha hotA hai| isa padyameM kahA unake pitAkA nAma mArutadeva aura mAtAkA padhinI hai ki mAre hI muta pIjareke suboke samAna par3e hue hI thA / mArutadeva bhI kavi the / svayaMbhu-chandame 'tahA ya mA- akSara sIkhate haiM, parantu kavirAjakA suta (tribhuvana ) zrata uradevasma' kahakara unakA eka dohA udAharaNasvarUpa diyA iva zrutigabhabhUta hai| arthAt jisa taraha zruti (veda) gayA hai' / svayaMbhu gRhastha the, sAdhu yA muni nahIM, jaisAki se zAstra utpanna hupa umI taraha dUsare pakSame tribhuvana sunaunake graMthoMkI kucha pratiyoma libA milatA hai| aisA jAna vvasuigambhasaMbhUtra hai, arthAt muabbAke zucigarbhase utpanna par3atA hai ki unakI kaI patniyAM thI jinamese dokA nAma paumacariumeM milatA hai-eka no prAiccabA' (Adi - kavirAja svayaMbhu zarIrame bahuta patale aura U~ce the| nyAmbA) jisane ayodhyAkANDa aura dUsarI sAmiabbA, unakI nAka capaTI aura dAMta virala the| jisane vidyAdharakANDa ligvAyA thaa| saMbhavata: ye donoM hI svayaMbhudevane apane vaMza gotra zrAdikA koI ullekha muzikSitA thii| nahI kiyaa| isI taraha anya jaina graMthakartAoMke samAna apane guru yA sampradAyakI bhI koI carcA nahIM kii| parantu svayabhudevake aneka putra the jimameme sabase choTe tribhu puSpadantake mahApurANake TippaName unheM pApulImaghIya bata. paMcamI-kathA ( gAyakumAra cariu ) he dI. mAlapeNake bhI lAyA hai| isa lie ce yApanIya sampradAyake anuyAyI , mahApagaNa aura nAgakumAracarita hai / imI naraha canumukha jAna eDate haiN| para unhoMne paumacariuke prArambhame likhA zrIra svayaM ke ukta tIno kathAnakApara graMtha hane caahie| hai ki yaha rAma-kathA varddhamAna bhagavAnake mukha kuhamme vi. mvayamuka dAnA upalabdha hI hai. ari pacamAcAratakA nirgana hokara indrabhUti gaNadhara aura mudharmAsvAmI zrAdike ukta padyama ullakha kiyA gayA hai / tribhuvana svayaM bhuna dvArA calI AI hai aura ravipeNAcAryake prasAdase mujhe prApta apane pitA tAnA granthAko maiMbhAlA hai / arthAt uname haI hai| taba kyA raviSeNa bhI yApanIya maMghake the? kucha aMza agnI taraphama jor3akara pUrA kiyA hai| svayabhudeva pahale dhanaMjayake Azrita rahaM jabaki unhoMne dhanagalakA paMcamI kathA' prakAzinAcukI hai| paumacariukI racanA kI aura pIche dhavalaiyAke jaba ki 1 svayaMbhU chandakA iTroDakzana peja 71-74, gayala eziyA- riThThaNe micariu banAyA / isalie unhoMne pahale graMtha Tika mAmAiTI babaIkA janana, jilda 2, 1635 meM dhanajayakA aura dUsareme dhavalaiyAkA pratyeka sandhike 2 nAgapura yUnIvarsiTIkA jarnala, dimambara. 1635 / aMtame ullekha kiyA hai| 3 lahau mina bhamaMtaNa gNAagcadeNa / 6 ahataguNNa paIharaganaM, chibbaggAma paviglanaM / so mijaMta mijada vi naha bharai bhataraNa || 4-6 7 mayaMbhu padvaDIbadvakarmA bhAralImadhIyaH / --ma0 e0 pR06| 4-5 dekho paumacariu sandhi 42 zrAra 20 ke padya / 8 dekho madhi 1, kaDavaka 2 / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 anekAnta [varSa 5 tribhuvana svayaMbhu kavi kahA~ke the? svayaMbhudevake choTe putrakA nAma tribhuvana svayaMbhu thaa| apane granthoM meM ina donoM kaviyoMne na to sthAnakA nAma ye apane pitAka suyogya putra the aura unhIMke samAna mahA- diyA hai, na apane samayake kisI rAjA zrAdikA jisase yaha kavi bhii| kavirAja-cakravartI unakA viruda thaa| likhA hai patA laga sake ki ve kahA~ke rahanevAle the| anumAnase itanA hI ki usa nibhavanasvayamuke guNoM kA varNana kauna kara sakatA hai kahA jA sakatA hai ki ve dAkSiNAtya the aura bahuta karake jisane vAlyAvasthAme hI apane pitAke kAvya-bhArako uThA puSpadantake hI samAna barArakI taraphake hoMge yadyapi mArutadeva, liyaa| yadi vaha na hotA to svayaMbha devake kAvyA, dhavalaiyA, baMdaiyA, nAga, pAiracaMbA, sAmizrabbA, Adi kulakA aura kavitvakA samuddhAra kauna karatA ? aura saba nAma karnATaka jaise haiM aura aise hI kucha nAma anmaiya, loga to apane pitAke dhanakA uttarAdhikAra grahaNa karate haiM. mIlaiya, puSpadantake paricita janoM ke bhI haiN| parantu tribhuvana svayabha ne apane pitAke sukavizvakA uttarA grantha-racanA dhikAra liyaa| use chor3akara svayaMbha ke samasta ziSyoMmeM mahAkavi svayaMbhu aura tribhuvana svayaMbhuke do sampUrNa aisA kauna thA jo unake kAvya-samudrako pAra karatA ' aura saMyuka grantha upalabdha hue haiM, eka paumacariMga' vyAkaraNarUpa haiM majabUta kandhe jisake, zrAgoMke aMgoMkI (padmacarita) yA rAmAyaNa aura dUsarA riTaNemicariu' upamA vAle haiM vikaTa pada jisake, aise tribha vanasvayaMbhu rUpa (ariSTanemicarita) yA harivaMzapugaNa / tIsarA grantha paMcamidhavala (vRSabha) ne jina-tIrthameM kAvyakA bhAra vahana cariu (nAgakumAracarita) hai jisakA ullekha to kiyA gayA kiyA" / isase mAlUma hotA hai ki tribha vana bhI vaiyAkaraNa hai parantu jo abhI taka kahI upalabdha nahI hushraa| aura pAgamAdike jJAtA the| __ye tInoM hI grantha svayaMbhu devake banAye hue haiM aura jisa taraha svayaMbha deva dhanaMjaya aura dhavalaiyAke tInoM ko hI unake putra tribhuvana svayaMbhune pUrA kiyA hai / Azrita the usI taraha tribha vana baMdaiyAke / aisA mAlUma parantu usa taraha nahIM jisa taraha mahAkavi bANakI adhurI hotA hai ki ye tInoM hI pAzrayadAtA kisI eka hI rAja- kAdambarIko unake putrane, vIrasenakI apUrNa jayadhavalA mAnya yA dhanI kulake the-dhanaMjayake uttarAdhikArI TIkAko unake ziSya jinamenane aura jinamenake zrAdi purANa (saMbhavata: putra) dhavalaiyA aura dhavalaiyAke uttarAdhikArI ko unake ziSya guNabhadragane pUrA kiyA thaa| pitA yA gurukI bNdiyaa| ekake dehAnta honepara dUsareke aura dUsareke bAda adhUrI racanAaoke putra yA ziSyadvArA pUre kiye jAneke aneka tIsareke Azrayame ye Aye hoNge| udAharaNa haiM, parantu yaha udAharaNa una sabase nirAlA hai| bandaiyAke prathama putra govindakA bhI tribhu vana svayaMbhu kavirAja svayaMbhudevane to apanI samajhase ye grantha pUre hI ne ullekha kiyA hai jisake vAtsalya bhAvase paumacariyake zeSa race the parantu unake putra tribhuvana svayabhuko uname kucha ke sAta sarga race gaye / 8-6 ye dono grantha bhANDArakara isTiTayUTa pRneme haiM-naM. bandahayAke sAtha paumacariuke anta meM tribhuvana 1120 zrApha 1864-67 aura 1117 zrApha 1861svayaMbha ne nAga aura zrIpAla prAdi bhavya janoMko bhI zrAzI 65 / paumariyakI eka prati kRpA karake pro0 hIgalAla rvAda diyA hai ki unhe prArogya, samRddhi aura zAnti-sukha jI jainane bhI mere pAsa bheja dI hai jo mAgAnerake godIkA prApta ho / ke mandira kI hai| yadyapi umake hAmiyepara maMvat 1775 1-2-3-4 paumacari uke antima aMzake padya 3,7,6,10 / ligvA huA hai, parantu vaha kimI dUsareke hAthakA hai| 5 antima aMzakA cauthA padya / 6 antima aMzakA prati usase bhI purAnI hai / harivaMzakI eka prati bambaI ke 15 no padya / ai0 pannAlAla sarasvatI-bhavanama meM hai| isa rokhame ukta 7 antima aMzakA 16 vo padya / saba pratiyoMkA upayoga kiyA gayA hai| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8-6] kamI mahasUsa huI aura usa kamIko unhoMne apanI tarapha kaI naye naye sarga jor3akara pUrA kiyaa| mahAkavi svayaMbhu aura tribhuvana svayaMbhu jisa taraha mahAkavi puSpadantake yazodharacaritame rAjA aura kIlakA prasaMga, yazodharakA vivAda aura bhavAntakA darzana nahIM thA aura isa kamIko mahasUsa karake bIlasaha nAmaka dhanIke kahane me gandharva kavine ukta tIna prakaraNa apanI tarafa se banAkara yazodharacaritame joDa diye the / kavirAja cakravartIne bhI ukta tInoM granthoMkI pUrti lagabhaga usI taraha kI hai / antara sirpha itanA hI hai ki gandharvane ukta prayatna puSpadannAme lagabhaga sAr3he tIna sau varSa bAda kiyA thA, parantu tribhuvana svayaMbhu pitAke dehAnta bAda kala hI 1- paumacariu yaha grantha 12 hajAra zlokapramANa hai aura isameM saba milAkara 60 - vidyAdharakAra meM 20, ayodhyA kANDa me 22, sundarakANDa meM 14, yuddhakA 21 ra uttarakANDa meM 132 iname 83 sandhiyoM svayaMbhudevakI zraura zeSa 7 tribhuvana svayaMbhukI haiN| 83 vIM sandhike antakI puSpikAmeM bhI yadyapi tribhuvana svayaMbhukA nAma hai, isa lie svayaMbhUdevakI racI huI 82 hI sandhiyoM honI cAhie~ parantu graMthAntametribhuvanane apanI rAmakathA-kanyAko saptamahAmagaMgI yA sAtasavAlI kahA hai, isalie 84 se 60 taka sAta sandhiyoM hI unakI banAI jAna paDatI haiN| saMbhava hai 83 vI sandhikA apanI AgekI 8 vI sandhise ThIka sandarbha biThAne ke lie usame bhI unheM kucha kaDhavaka joDane paDhe hoM aura isalie upakI puSpikAme bhI apanA nAma de diyA ho / 2 rimicariu yaha harivaMsapurANa nAmase prasiddha hai / zraThAraha haz2Ara okamAyA hai aura isameM 112 mandhiyA~ haiN| isameM tIna kANDa haiM-- yAdava, kuru aura yuddha / yAdavame 13. kurume 16 1 devo mahAkavi puSpadanta' zIrSaka lekha, pR0 331-31 / 2 dekho paumacariuke zrantake / 3-4 apabhraMza kAvya meM margakI jagaha prAyaH 'sandhi'kA vyavahAra kiyA jAtA hai| pratyeka aneka kar3aka hote haiM 301 yuddha meM 60 sandhiyoM haiN| sandhiyoMkI yaha gaNanA yuddhakAMDa ke antameM dI huI hai aura yaha bhI batalAyA hai ki pratyeka kANDa kaba likhA gayA aura usakI racanA meM kitanA samaya lgaa"| isase ina 12 sandhiyoMke kartRvake viSaya meM ko koI zaMkA hI nahIM ho sakatI ye to nika nizcayapUrvaka svayaMbhudevakI banAI huI haiN| zrAge 63 se 66 takakI sandhiyoMkI puSpikAoM meM bhI svayabhade kA nAma hai aura phira usake bAda 100 vIM sandhi anta me tribhuvana svayaMbhukA nAma hai| isakA zrartha yaha huA ki 63 se 66 takakI sandhiyA~ bhI svayaMbhudevakI haiM aura isa taraha unakA racA huA rimicariya 66 va sandhipara samApta hotA hai| isa sandhike anta meM eka patha hai jisameM kahA hai ki pArita banAkara aba maiM harivaMzakI racanA meM pravRtta hotA hU~, sarasvatIdevI mujhe sthiratA deveN| niya hI yaha patribhuvana svayaMm kA likhA huA hai aura isameM ve kahate haiM ki paTamacari kI arthAta usake zeSa bhAgakI racanA to maiM kara cukA, usa ke bAda aba maiM harivaMzame arthAta usake bhI zeSameM hAtha lagAtA hU~ / yadi isa padyako hama tribhuvanakA na mAne to phira isa sthAnameM isakI koI sArthakatA hI nahIM raha jaatii| aura eka kar3avaka grATha yamakakA tathA eka yamaka do hotA hai pada dina paiDiyA dono 16 mAtrAyeM hotI haiM / grAcArya hemacandra ke anusAra cAra par3iyAM yAnI ATha paMktiyAkA kar3aka hotA hai / hara eka kavaka anta meM eka ghanA yA avaka hotA hai| svayaMko 62 mandhiyoM samApta karanena chaha varSa tIna mahIne aura gyAraha dina lge| phAlguna nakSatra tRtIyA tithi, budhavAra aura ziva nAmaka yoga se yuddhakANDa samAma huA aura bhAdrapada dazamI, ravivAra aura mUla nakSatramaM uttarakANDa prAraMbha kiyA gyaa| 6 rAma lakSmaNa zrAdi bIsaveM tIrthakara munisuvrata ke nIrthama huna ta mAnA jAtA hai| manina carita kI hI saMkSepa 'muvyayacariya' kahA hai| muvvayacariyako muDayacariya g2alata rahA gayA hai 1 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 anekAnta [varSa harivaMzakI 11 sandhiyoM banA cukanepara svayaMbhava yaha kaise karanA kaThina hai| kaha sakate haiM ki paumacariu banAkara aba mai harivaMza banA- bahuta kucha soca vicArake bAda hama isa nirNayapara tA hUM? ataeva ukta padyase yaha spaSTa ho jAtA hai ki pahuce haiM ki muni jamakittiko isa prakI koI sI jIrNasvayaMbhavI racanA isa granthame 11 vI mandhike anta taka hai| zIrNa prati milI thI jisake mantima patra naSTa bhraSTa the aura isake prAgekA bhAga, 100 se 112 takakI sandhiyoM, zAyada anya pratiyA~ durlabha thI, isalie unhone gopagiri tribhuvanasvayaMbhukI banAI huI haiM aura isakI puSTi isa (gvAliyara) ke samIpa kumaranagarIke jainamandirame vyAkhyAna bAtase hotI hai ki antima sandhi takakI puSpikAyAma karaneke lie ise ThIka kiyA, athAna jahA~ jahA~ jitanA nibhavana svayabhakA nAma diyA huvA hai| parantu ina teraha jitanA aMza par3hA nahI gayA, yA naSTa ho gayA thA, usako sandhiyoMmase 106, 108, 150 aura 117 vI sandhike svayaM racakara jora diyA aura jahA~ jahoM jor3A vahIM vahA~ poMmeM muni jamakittikA bhI nAma AtA hai aura isase eka apane parizramake evaja meM apanA nAma bhI joDa diyaa| bahI bhArI ulajhana vaDhI ho jAtI hai| isameM no sandeha 106 vI sandhike antama ve likhate haiM ki jinake nahI ki isa antima aMzame nuni jamakittikA' bhI kucha maname parvoke uhAra karanekA hI rAga thA, (parvasamudvaraNarAgahAtha hai. parantu vaha kitanA hai isakA ThIka ThIka nirNaya kamanamA) ese jamakitti janine kavirAjake zeSa bhAgakA 1 mani nakitti yA yaza:kAni vAThAsaMgha-mAyuganvaya pAkara prakRta artha kahA aura phira apane isa kAryakA aucitya gaNa ke bhaTTAraka thaM zrora gopAcala yA gvAliyarakI gahAra batalAte hue ve kahate haiM ki saMsArame ve hI jIte haiM, unhIkA AsIna the| unake gurukA nAma guNakati yA / unake ke jIvana sArthaka hai, jo parAye bihaDita (bigaDe hue yA do apabhraMza-anya bhilana haiM eka harivamaprANu ora maga vizvala hue) kAvya kula aura dhanakA uddhAra karate haiN| caMdaSpahacariu / pahalA grantha janamidvAntabhavana Agama hai| hI pichalI do mandhiyokI racanA aura bhASAparase aisA bhAskara (bhAga 8, kiraNa 1) meM usake jo bahuta hI mAlUma hotA hai ki unameM jamakittikA kucha adhika hAya azuddha aMza udaghRta kiye gaye hai unase mAlUma hotA hai hai| jasa kitti ima granthake kartAse 6-7 sau varSa bAnake ki divaDhA mAha ke liye usakI racanA kI gaI thii|--- lekhaka haiM, unakI bhASA isa granthakI bhASAke mukAbilemeM "iya hagviMsapagaNa kuruvaMmAhiTie vivacittAguraMjaNa avazya pahicAnI jA sakatI hai aura hamArA vizvAsa hai ki miAraguNakittimA mAMgajamakittivighAe mAhu-divaDhAnA- apabhraMza bhASAke vizeSajJa parizrama karake isa bAtakA patA maMkita nerahamI magA mmmtt||" aura pichalA grantha lagA sakate haiM ki isa granthakI pichalI sandhiyoma jamaphavanagarake jainandirake bhavAgma hai| namaka annama kitsikI racanA kitanI hai / hame yaha bhI AzA hai ki ligvA hai-"iya miricaMdApahacAzA mahAka jamavitti- harivaMzakI zAyada aisI prati bhI mila jAya jo svayaMbha virahae mahAmavimiddhapAlamavaNabhUmaNe mAracaMda gahamAmi- aura tribhuvana svayaMbhukI hI sampUrNa racanA ho aura usameM NivANagamago gAmAeyAgimo madhI mammattA / " yaha jamakittike lagAye hue pebanda na ho| prati zrAvaNa bI 1, zani, savana 1568 kI rivI huI eka bAta aura bhI dhyAna dene yogya hai ki jasavittikA hai| jakiti tomavaMzI ganA kI isiTake samayama khudamA bhI banAyA huA eka harivaMzapurANa hai aura vaha vikramakI solahavI zatAbdi ke prArambhama hue hai / nena- apabhrazabhASAkA hI hai| isalie unake lie yaha kArya siddhAnta bhavana zrAgama jAnArgavakI eka prati hai jo atyanta mugama thA aura kyA prAzcarya jo una una aMzoMke maMdhat 1521 bhASATa sudI 6 mamabArakA gopAcala durgama sthAnapara jo tribha vana svayaMbhu ke harivaMzapurANa me naSTa ho tomaravaMzI rAjA kItimihaka rAjyama limvI gaI thii| gaye the apane ukta harivaMzakehI aMza kATa-chAMTakara jaDa isama guNakIrti aura yaza:ti ke bAda unake ziva diye ho| isakA nirNaya jasakittikA graMtha sAmane rakhane malaya kIrti aura prazaya gugA madra bhaTTArakake bhI nAma haiN| se ho sakatA hai| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa -6] mahAkavi svayaMbhu aura tribhuvana spayaMbhu 303 3--paMcamIcariu aMza svayaMbhadevakA hai aura zepa aura tribhavanakA / darbhAnyaye abhI taka isa graMthakI koI prata upallava sa hotA hai ki pitA yAMda donoko adhUrA hI chor3atA to nahIM huI hai| parantu paumariyame liyA hai ki yadi svayama itane thoDe thoDe hI aMza kyoM chor3atA vaka putra tribhuvana na hote to unaka' pahADayAbaha paMcamI 5 tribhavana svayama apane grantha zoMko 'sesa' 'mayabha. caritako kauna saMvAratA' isase mAlUma hotA hai ki svayaMbhu deva-uparima' aura 'tihaaNasayaMbhamamANi' vizeSaNa devakA paMcamIcarita nAmakA graMtha bhI avazya thA aura use dete haiN| zeSakA sthaM spaSTa hai| prAcArya hemacandrakI nAmabhI unake putrane zAyada pUrvokta do graMthoM ke hI samAna bArA mAlAkaM anusAra 'ujvAra' kA artha 'adhikaM anIpsita' thA--bar3hAyA thaa| honA hai| arthAta, svayabhadevako jo aMza abhIpsita nahIM svayaMbhuke tInoM grantha sampUrNa tha thA, yA jo adhika thA, vaha aMza / isI taraha 'samANi' zabda kA artha hotA hai, lAyA gyaa| ina tIno vizeSaNome jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, svayaMbhu devane apane yahI dhvanina hotA hai ki yaha adhika yA anIpsita zraza tInoM grantha apanI samajha aura rucike anusAra sampUrNa Uparase lAyA gayA hai| hI race the, unheM adhUrA na chor3A thA / pIche unake putra tribhuvanane adhoko pUrI nahIM kiyA hai balki 6 riTTaNa micariuko dekhaneme patA calatA hai ki unameM ijAphA kiyA hai| isakI puSTimeM hama nIce lipI vAstavame samavasaraNa ke uparAnta neminAthakA nirvANa hote bAteM kaha sakate hai hI yaha grantha samApta ho jAnA cAhie / isake bAda kRSNakI , yaha bAta kucha jaMcatI nahI ki koI kavi eka sAtha rAniyoMke bhavAntara, gajakumAranirvANa, dIpAyana muni, dvArAtIna tIna granthoMkA likhanA zurU kara de aura tInoMko hI vatI-dAha, balabhadrakA zoka, nArAyagAkA zoka, haladharadIkSA, adhUrA choDa jAya / apanA antima grantha hI vaha adhUga jara'kumAra rAjyalAbha, pANDava - gRhayAsa, mohaparityAga, chor3a sakatA hai| pANDava-bhavAntara zrAdi prakaraNa johara se zrAgekI padhiyAM 2 paumacariumeM svayabhudeva apaneko dhanajayakA zrAzrita meM hai ve nemicaritake aAvazyaka aMza nahI haiM. avAntara haiN| batalAte haiM aura riTaNe miuriume dhavala iyaakaa| isame inake vinA bhI vaha apUrNa nahI hai| parantu tribhavana sva. spaSTa hotA hai ki ina dono granthoMkI racanA eka sAtha nahI yabhane ina viSayAMkI bhI AvazyakatA samajhI aura isa huI hai| dhanajayake zrAzrayameM rahate samaya pahalA grantha samApta taraha unhoMne riTTaNa micariuko harivaMzapurANa banA diyA kiyA gayA aura usake bAda dhavalaiyAke zrAzrayame jo ki aura zAyada isI kAraNa vaha isa nAmage prasiddha huaa| zAyada dhanaMjayakA putra thA rittttnne|mcriu likhanA zurU 5 umariyazI antakI sAta sandhiyAMke viya bhI-sInA, hyA / paMcamIcarita zAyada dhanaMjayake zrAzrayame hI ligga bAli, aura sItA-putroke bhavAntara, mArata-nirvANa harimaraNa gayA ho| Adi-isI taraha avAntara jAna par3ate haiN| 3 donoM pranthokA zeSa tribhuvana svayaMbhune usa samaya 4-svayaMbhu-chanda likhA jaba ve bandaiyAke Azrita the aura isa bAtakA ullekha bhI riTaNe micanyikI 11 vI sandhike antame kara svayaMbhadevake isa chandograthakA panA abhI kucha hI diyA ki paumacariuko (zeSa bhAga) kara cukaneke bAda samaya pahale lagA hai| isakI eka apUrNa prati jisame aba maiM harivaMza-purANakI (zeSa bhAgakI) racanAme pravRtta / prAbhake 22 patra nahIM haiM pro. eca. DI, velaNakarako hotA huuN| yaha ullekha svaya svayaMbhudevakA kiyA huA nahI 1 yA prAna bar3audAka zrosyagaTala insTaTya TakI hai| ho sktaa| prAdhina mudI 5, guruvAra mayata 1727 ko isa gamanagara 4 paumacariukA lagabhaga aMza aura harivaMzakA meM kisI kagAdevane lgaayaa| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 prApta huI hai aura unhoMne use bar3e parizrama sampAdita karake prakAzita kara diyA hai|" isake pahale ke tIna adhyAyoMme prAkRtake varNavRttakA aura zeSake pA~ca adhyAyoMmeM apabhraMza chandoMkA vivecana hai / sAtha hI rUndoke udAharaNa bhI pUrva kaviyo ke granthoM meM se cunakara diye gaye haiM / isa graMthakA prAraMbhika aMza nahIM hai aura antameM bhI karttA kA paricaya denevAlI koI prazasta Adi nahIM hai| isalie sandeha ho sakatA hai ki yaha zAyada kisI anya svayaMbha kI racanA ho, parantu hamArI same inhIMkI hai| kyoM ki 1 isake antima adhyAyamenAhA dilA paDhaDiyA Adi chandoMke jo svopajJa udAharaNa diye haiM uname jinakI stuti hai| isalie isake kartAkA jaina honA to asandigdha hai| sAtha hI i0 2-6) baTTa zravajAIke udAharaNa svarUpa ko dhattA udghRta kI hai vaha paumacariukI 14 va sandhime bahuta hI dhor3e paThAntarake sAtha maujUda hai, ghattA chandakA jo udAharaNa (zra0 7 - 27 / diyA hai vaha paumacariukI pAMcavI sandhikA pahalA padya 'hai 'vammahatila' kA bhI udAharaNa hai (a0 6-42) vaha 65 vI sandhikA pahalA patha" hai, razraNAvatI kA jo udAharaNa hai (a0 6-74), vaha 77 vI sandhike 13 va " pahale ke tIna adhyAya rAyala eziyATika sosAiTI bAmbe ke jarnala (san 1635 50 18-58 ) meM aura ze pAMca adhyAya bAmbe vRnavamI jarnala navambara 1636 meM prakAzita haiM / hue tumhA duruduliyAI jigAvara jaM jANamu taM karejAmu // 38 // jilA me lidAva mohajAlu, upajada devallamAma mAlu / jiegaa| maM krammai zidda love, mAksvaraMge paddAma sutra lavi 3 kahAba saruhiraI daSTaI gaI zramiirobara suhuttaI / vittaI // 6 gaunamAmi nilamahI / gAya upAMta vArasA // anekAnta , , 5 tu raNe parivaTijjaI (miyarehi | gAya vAlAMdavAparu jalaTi / [ vaSa 5 kavakakA antima patha 6 hai aura a0 6 kA jo 71 vaoN padya hai vaha paumacariyakI 77 vIM sandhikA prAraMbhika pa hai| cAMka ye kavikI apanI aura apane hI granthakI vattAyeM thIM, isa liye inheM binA karttAke nAmake hI udAharaNasvarUpa de diyA gyaa| yadi zramya kaviyoMkI hotI to unakA nAma denekI AvazyakatA hogii| isase bhI yahI nizcaya hotA hai ki paumacariuke karttA svayaMbhudeva hI svayaMbhu chandake karttA haiM isa indotha 6-42, 28 18 102, 152, 8-26 ko harivaMzakI kathA ke prasaMga hai aura 1 6, 65, 68, 60, 155, 8- 21.25, aise haiM jo rAmakathA ke prasaMgake haiM aura udAharaNa svarUpa diye gae haiM parantu karttAkA nAma nahIM diyA gayA hai| hamArA vizvAsa hai ki ve saba svayaM svayaMbhuke haiM aura khoja karane se riTra micariu aura paumacariume uname aneka patha mila jaayeNge| 2 rimicariuke prAraMbha meM pUrva kaviyoMne unheM kyA kyA diyA, isakA varNana karate hue kahA hai ki zrIharSane nipuNatva diyA miriharisa ziyaliTa" aura zrIharSake isI nipuNazvake prakaTa karane vAle saMskRta padyake eka caraNa ko syanda (1-144 ) uddhRta kiyA gayA hai- "jaha ( yathA ) - zrIharSo nipuNa. kavirityAdi / " cUMki yaha patha zrIharSake nAgAnanda nATakakI prastAvanAmai sUtradhAradvArA kahalAyA gayA hai aura bahuta prasiddha hai, isa lie kavine 6 muravara DAmaru gaNu dadru, jAsu jaga kaMpai | kahi kada evama pada / vikimi ni himAlI | svayaMbhU chanda ke mudrita pATha isa padyako biu kA batalAyA hai, parantu amala yaha lekhakI kucha pAnI mAlUma paDatI hai / 'caumudda' kA padya likhane meM chUTa gayA hai aura usake zrAge yaha svayaM svayaMbhUkA apanA udAharaNa yA gayA hai| zrIharSo nipuNaH kapiH paripadeyeSA guNagrAhiNI, loka dAri ca mirAjacaritaM nATya ca dakSA vayam / vastyaikaikamapadAtiphala prAptaH padaM ki punamaMdrAmyopacayAdayaM samuditaH sarvo guNAnA gaNaH // Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] mahAkavi svayaMbhu aura tribhuvanasvayaMbhu 305 ise pUrA denekI z2arUrata nahIM smjhii| parantu isase yaha ina kaviyoMmeM jaina kauna kauna haiM aura ajaina kauna, yaha siddha ho jAtA hai ki svayaMbhu chandake kartA aura paumacariuke hama nahIM jaante| hamAre lie hAla, kAlidAsa mAdiko kartA eka hI haiM, jo zrIharSake nipuNavako apane dono chor3akara prAyaH sabhI aparicita haiN| phira bhI inameM jaina granthoM meM prakaTa karate haiN| kavi kAphI hoMge balki apabhraza kavi to adhikAMza jaina 3-svayaMbhudevako unake putrane 'chandacUDAmaNi' kahA hI hoNge| kyoMki aba taka apabhraMza sAhitya adhikAMzameM hai| isase bhI anumAna hotA hai ki ve chandazAstra ke vizeSajJa unhIkA likhA huA milA hai| the aura isalie unakA koI chandograntha avazya honA vetAla' kavika padyake prArabhika aMzakA jo udAharaNa caahie| diyA hai, usase vaha jaina jAna par3atA hai| cauthe adhyAyake svayaMbhachandameM mAuradevake kucha padya udAharaNasvarUpa 17.11.21.24.26 naM. ke jo chaha patha haiM, ve die haiM aura adhika saMbhAvanA yahI hai ki ye mAuradeva yA gohandaka haiM aura harivaMzakI kathAke prasaMgake haiN| usase mArutadeva kavike pitA hI hoNge| apane pitAke poMkA mAlUma hotA hai ki goinda bhI jaina hai aura usakA bhI eka putrake dvArA uddhRna kiyA jAnA marvathA svAbhAvika hai| harivazapurANa hai| mAuradeva, jinadAsa aura caumuhu to pUrvavartI kavigaNa jaina haiM hii| caturmukhake jo 4-2, 6-71, 83, 86, 112 isa chandogranthame prAkRta aura apabhra za kaviyoMke nAma na0 ke padya haiM ve rAma-kathA-sambandhI hai aura unake paumadakara jo udAharaNa diye haiM uname ina donoM bhASAoMke usa cariuse lie gae haiM / caturmukhake harivaMsa, paumacarita vizAla sAhityakA prAbhAsa milatA hai jo kisI samaya aura paMcamIcariu nAmaka tIna granthoMke honekA ullekha Upara atizaya lokapriya thA aura jimakA adhikAMza lupta ho cukA kiyA jA cukA hai| hai| yahA~ hama una kaviyoke nAma dekara hI saMtoSa kareMge svayaMbhu-vyAkaraNa prAkRta kavi-vamhaatta (brahmadatta), divAyara (divAkara) hamArA anumAna hai ki svayaMbhadevane svayaMbhu-candake aMgAragaNa, suddhapahAva (suddhasvabhAva), laliasahAva samAna apabhra za bhASAkA koI vyAkaraNa bhI likhA thA. ( lalitamvabhAva ), paMchamaNAha, mAuradeva (mArutadeva ), kyoMki paumacariuke eka padyameM kahA hai ki apabhraMzarUpa koIna, NAgaha, suhasIla (zuddhazIla), haraprAsa (haradAsa), matavAlA hAthI tabhI taka mvacchandatAme bhramaNa karatA hai haraatta (haradatta), dhaNadatta, guNahara (guNadhara), NiuNa jabataka ki usapara svayaMbhu-vyAkaraNarUpa aMkuza nahI par3anA, (nipuNa, mudvarAya (zuddharAja), unbhaTa(udbhaTa),caMdaNa,duggamIha aura isameM svayaMbhu-vyAkaraNakA spaSTa ullekha hai| (dasiMha), kAlibAsa (kAlidAsa ), veraNAma, jIudeza ___eka aura padyameM svayaMbhuko paMcAnana siMhakI upamA dI (jIvadeva), jaNamaNANaMda, mIla Nihi (zIlanidhi), hAla hai, jisakI sacchabdarUpa vikaTa dAda haiM, jo chanda aura (mAtavAhana ), vimalaeva (vimaladeva) kumArasoma, alaMkArarUpa nakhoMme duSprekSya hai aura byAkaraNarUpa jisakI mUladeva, kumAraana ( kumAradatta) tilomaNa (trilocana), kesara (zrayAla) hai| isame bhI unake vyAkaraNa grantha honekA aMgavai (aMgapati), raja utta (gajaputra), vepAla (vetAla), johana, ajarAmara, loNua, kalAgugana (kalAnurAga), samaya-vicAra duggasatti (durgazakti), aNNa, abbhutha (adabhuta), isahala, paumacariu aura riTTanemicariumeM svayaMbhadevane apane ravivappa (ravivapra), chainna, vir3aDha suhaDarAma (subhaTarAja), pUrvavartI kaviyoM aura unake kucha graMthoMkA ullekha kiyA hai caMdarAma (candrarAga), jalana / jinake samayase unake samayakI pUrva sImA nizcita kI jA apabhraMza kavi-caumuhu (caturmumba); dhutta, dhanadeva, bailla, ajadava (Aryadeva), goida (govinda), suddhasIla 1 kAmavANo vegrAyassa(zuddhazIla), jiNAma (jinadAsa), vibhar3aDha / 'piccaM Namo vigA ' evamAha ni / / 1-177 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 anekAnta [ varSa 5 sakatI / pA~ca mahAkAvya', piMgalakA chandazAstra, bharatakA bAda nahIM hue| ve harivaMzapurANakartA jinasenase kucha pahale nAvyazAla, bhAmaha aura daMDIke alaMkArazAstra, indrakA hI hue hoNge| kyoMki jisa taraha unhoMne paumacariu meM vyAkaraNa, vyAsa, bANakA akSarADambara (kAdambarI) zrIharSa raviSeNakA ullekha kiyA hai, usI taraha riTaNemicariumeM kA nipuNatva aura raviSeNAcAryakI rAmakathA (paacrit)| harivaMzake kartA jinamenakA bhI ullekha avazya kiyA hotA, samayake lihAjase jahA~ taka hama jAnate haiM inameM sabase yadi ve unase pahale ho gaye hote to| isI taraha zrAde pIcheke raviSeNa hai aura unhoMne apanA pacarita vi. sa. pugaNa-uttarapugaNake kartA jinasena guNabhadra bhI svayaM deva 734 (vIra-nirvANa savat 1203) meM samApta kiyA thaa| dvAga smaraNa kiye jAne cAhie~ the| yaha bAta nahI jaMcatI arthAta svayaMbhU vi. sa. 734 ke bAda kisI samaya ki vANa, zrIharSa, Adi ajaina kaviyoMkI to ve carcA karate aura jinasena zrAdiko choDa dete| isase yahI anumAna isI taraha jina saba lekhoMne svayaMbhakA ullekha hotA hai ki svayaMbha dono jinasenoMse kucha pahale ho cuke kiyA aura jinakA samaya jJAta hai, unameM sabase pahale hoNge| harivaMzakI racanA vi. sa. 840 (za0saM0 705) mahAkavi puSpadanta haiN| puSpadantane apanA mahApurANa vi. meM samApta huI thii| isa lie 734 se 840 ke bIca sa. 1.16 (za. sa. 881) meM prAraMbha kiyA thaa| ata. svayaMbha devakA samaya mAnA jA sakatA hai| parantu isakI evaM svayaMbha ke samayakI uttara sImA vi0 sa0 1.16 hai| paTike lie abhI aura bhI pramANa caahie| arthAta ve 734 se 1016 ke bIca kisI samaya hue haiN| nIce donoM graMthoMke ve saba mahattvapUrNa aMza uddhata kara prAcArya hemacandrane bhI apane chandonuzAsaname svayaMbhukA diye jAte haiM jinake pAdhArase kaviyoMkA yaha paricaya ligvA ullekha kiyA hai jo vikramakI terahavI sadIke prAraMbhameM gyaa| pariziSTa parantu yaha lagabhaga tIna sau varSakA samaya bahuta lambA paumacari uke prAraMbhika aMza hai| hamArA khayAla hai ki svayaMbha raviSeNase bahuta adhika 1 raghuvaMza, kumArasaMbhava zizupAlavadha, kigatArjunIya aura Namaha" Nava kamala-komala maNahara-vara-bahala-kani-sohillaM / mahi / koI koI bhATTake badale zrIpaka naiSadhacaritako usahaspa pAyakamalaM sasurAsuravaMdiyaM sirayA // 1 // pA~ca mahAkAvyoma ginate hai| caumuha muhammi saho daMtI' bhadaM ca maNaharo antho| 2 nepadhacarita ke. ka. zrIharSa nahIM kintu bANaka aAzrayadAtA viriNa vi sayabhukavve ki kIi kahayaNo seyo // 2 // mamrATa harSa jinake nAgAnanda, yirzikA zrAdi nATaka- caumuhaevassa sahI sayaMbhaevasma maNaharA jiihaa| grantha pramida hai| 'zrIdoM nipaNa: kani.grAdi paya zrIharSaka bhadaspa ya gogAhaNaM aja vi kahaNo Na pAvaMti // 3 // nAgAnandakA hI hai aura use svayaM bhulandama uddhRta kiyA jalakIlAga sayaMbha caumuhAvaM ca goggahakahANa / mAnasI yA viSayAkanakA bhadda ca macchavehe aja vi kaiNo Na pAvaMti // 4 // svayaMbhune 'miridarise giryAraNa uttaeu' padama kiyA hai| maMgalAcaraNa ke hama payake bAda aura dasare padyaka pahale nepadhacaritake karnA zrIharSa svayaMbhume aura puSpadantame bhI mAgAnevAlI pratima kavi IzAnazayanake saskRta jinendrapIle hA hai| pApadannane bhI zrIharSa (darpavartana) kA hI rudrASTaka' ka sAta padya diye haiN| eka zloka zAyada chUTa ullekha kiyA hai| gayA hai / mAlUma nahIM, inakI yahAM kyA jarUrata thii| 3 degyo mA0 jaina granthamAlAma prakAzina padmacaritako 6 dUsarese chaThe takake dya pUne kI pratima nahIM hai , parantu bhuumikaa| sogAnevAlI pratima haiN| 4 degyo, nirNayamAgara-presakI AvRtti, patra 14, paM0 16 / 7 mAgAnerakI pratima 'daMtI madda c'| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 mahAkavi svayaMbhu aura tribhuvanasvayaMbha 307 tAvati ya sacchaMdo bhamaha avanbhaMsa-macca maayNgo| paumacariyama cUDAmaNi bca sesaM yaM jeNa // // jAva Na sayaMbhu-vAyaraNa-aMkuso paDada // 4 // kaharAyasya vijaya-sepiyasya visthAriyo jaso bhv| sacchada-viyA-dADho chaMdAlaMkAra-Nahara-duppiccho / tihuyaNa-sayaMbhaNA paumacariyaseseNa misso // 2 // vAyaraNa-kesarado sayaMbhu-paMcANaNo jayau // 6 // tihuyaNa-sayaMbhu-dhavalassa ko gunne| vAriNau jae taraha / dIhara-samAsa-NAlaM sadda-dalaM prtykesrgdhviyaa|' bAleNa vi jeNa sayaMbhukanvabhAro samuDho // 3 // buha-mahuyara-pIyarasa sayaMbhu-kavvuppala jayau // 7 // vAyaraNa daDha-khaMdho aagm-aNgopmaann-viyptrii| (2) tihuyaNa sayaMbha dhavalo jiNatitthe vaha kanvabharaM // 5 // vaDDamArA-muha-kuhara-viNigaya rAmakahANae paha kamAgaya / caumuha-mayaMbhaevANa variNayathaM shrcktrmaannenn| akkhara-vAsa-jaloha-maNohara suylNkaar-chNd-mcchohr| tihuyaNa-sayaMbhu-raiyaM pami-cariyaM mahariyaM // 5 // dIha-samAsa-pavAhAvaMkiya sakkaya-pAyaya-puliNAla kiy| sacce vi suyA paMjara-suya bva paDhisakkharAiM sikvaMti / demIbhAsA-ubhaya-tadujala kvi-dukkr-ghnn-sd-silaayn| kairAyassa supro suya bva suigambha-saMbhUmo // 6 // ayabahala-kallolANiTTiya praamaasy-sm-tuuh-prissttriy| tihuyaNa-mayaMbha jai Na iMtu NadaNo sirisayaMbhudevassa / eha gamakaha-sari mohaMtI gaNahara-devahiM dicha vhNtii| kavvaM kulaM kavittaM to parachA ko samuddharaha // 7 // parachaI iMdabhUi-prAyagie puNu dhammeNa gunnaalNkrie| jaha Na huu chaMdacUAmaNissa tihuyaNa-sayaMbhu lahutagAu / puraNa evahiM saMsArArANaM kittihareNa agttrvaaeN| to paddhaDiyAkanvaM miripaMcami ko samAreu // 8 // puNu raviseggAyariya-pamA buddhie avagAhiya kraaeN| sabo vi jayo geraha Niya tApa-viDhata-tavya saMtANaM / 5 miNi-jaNaNi gaTa saMbhRga maaruyev-sv-annugeN| tihuyaNa-sayaMbhuNA puNa gahiyaM NaM sukahatta-saMtANaM // 3 // aita gupaNa paIharagatte chibbara-NAse pvirl-dNte| tihuyaNa-sayaMbhumekkaM mottaNa mayaMbhukanca myrhrii| pattA-Nimmala-puNNa-pavitta-kaha-kinaNu thaaddhppi| ko tarai gaMtumaMta majjhe Nispesa-mIyANaM // 10 // jeNa samANijaMtaNNa thirakitti viDhApaDa // 2 // iya cAma pomacariyaM savaMbhueveNa raiya sammattaM / tihuyaza-mayaMbhuNA taM samANiyaM parisamattamiNaM // 1 // vRhayaNa mayaMbhU paI vieNavai maI sarisau aNNuNanthi kukai mAruya-suya-sirikaharAya-taNaya-kaya-pomacariya avasesaM / vAyaraNu kayAvi ga jAgiyau Na u vitti-sutta vkkhaanniyu| maMpuSNa saMpuSaNa badaiyo lahau saMpuNNa // 14 // para paccAhAraho tatti kiya u sadhihe upari buddhi tthiy| goiMda-mayaNa suyaNaMta viraiyaM ? vadaiya-paDhamataNayasya / gau Nimugiu yattavihattiyAu chavihara samAsa-pauttiyAu vacchaladAe tihuynn-myNbhunn| raiyaM mahappayaM // 15 // chakkAsya dama layAra Na suya vIpovasaga paJcaya pahuya / baMdaiya-NAga siripAla pahui-bhambayaNa-samUhassa / yA balAbala dhAuNivAya-gaNu Nau liMgu uNAica rakta vayaNu thArogatta-samiddhI saMti suhaM hou smvsm|| 16 // gau NimaNi u pacamahAyakavu Na ubharaha Na lakvaNuchaMdusanyu mattamahAmanagaMgI tirayaNabhUmA su raamkh-knnnnaa| Nau bujhiu piMgala panthAru Nau bhmmh-dddiylNkaaru| tihuyaNa-sayaMbhu jaNiyA pariNA u vaMdaiya maNatayAu // 17 // vavamAu tovi Nau pariharami vari syaDAvuttu kabbu krmi| iya rAmAyaNapurANaM samatta / antima aMza siri-vijAhara-kaDe saMdhImo huti vIsaparimANaM / tihuyaNa-mayaMbha va eko kiraay-ckirnnpprnno| ujmAkaMDami tahA bAvIsa muNeha gaNaNAe // 1 athakesaruddhaviyaM' pATha pUne kI pratima hai| mAgAne vAlI pratima mau' / 2 mAgAnevAlI pratima 'buddhiNiyaha jAya kahagA pATa hai| 5 sAgAgnevAlI pratima , 3 aura 4 ko kama 88,60 3 ukta pratima 'aNguNNAhi kukui' pATha hai| aura 86vI maMdhika prArambhamaM bhI diyA hai| 6 vAgayatthaM / ' Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 daha suMdarakaMDe ekkAhiya vIsa jugbhakaMDe ya / uttarakaMDe teraha saMdhIdho vaha savvAu // cha // paumacariukI saMdhiyA~ anekAnta 1 iya ittha paumacarie dhajayAsiya sayaMbhu evakae jiNa-mmuppatti iyaM paDhamaM ciya sAhiyaM pavvaM // 2 jirAvara zikmaNaM imaM bIyaM ciya sAhiyaM pavvaM // 14 jalakIlAe sayaMbhU caumuhaevaM ca goggahakahAe / bhahaM ca macchacehe ajavi kaNo yA pAvani // 20 dvaya vijjAharakaMDa vImahiM zrAsAsa ehiM me siddha / hima ujmAkaMDa sAhijjaM taM NisAmeha | dhruvarAyadhIva (?) taya bhuzrappayattiNatIsuyANupAdeNa / NAmeNa sAmidhanvA sayaMbhudhariNI mahAsattA // tIe lihAviyamiyAM vIsahiM zrAsAsaehiM paDibaddhaM / siri vijAharakaMDaM kaMDaM Siva kAmaevassa // 42 ujmAkaMDaM samattaM / zrahaccuevi paDimovamAe bhAicvaMbiyApa / bIu ujmAkaMDaM sayaMbhughariNIe lehaviyaM || 78 jujmakaMDaM samattaM // jyeSTha vadi 9 soma / 83 iya pomacariya-sese sayaMbhuevassa kahavi ubvarie / tihuyaNa-mayaMbhu raiyaM samANayaM sIyadIva-panvamiyAM // vadAsiya- tihuyaNasayaMbhu-kai kahiya pomacariyasya / sese bhuvaNapagAse teyAsImo imo saggo // kairAyassa vijayasesiyassa vitthArizro jaso bhuvaNe / tihuyarAsayaMbhuNA pomacariyarUpa seseNa Nissese // =4 iya paumacariyasese sayaMbhu evassa kavi ubvarie / tihuyaNasayaMbhuraie sapariyaNa-halIsa-bhavakaddaNaM // iya rAmaeva carie vaMdaddazrAsiyasayaMbhusuya rahae / buhayaNa-maNa- suha-jaNaNo caurAsImo imo saggo / = vaMda siya-mahakai sayaMbhu-lahu-aMgajAya viNibaddho / siripomacariyaseso pacAsImo imo saggo // 60 iya pomacariyasese sayaMbhuevassa kahavi umbarie / tihuyaNasabhara rAhavaNivvANapavvamiNaM // vaMda zrAsiya tihuyaNa-sayaMbha pariviraiyammi mahAkantre / pomacariyassa sese saMpurANo yavaimo saggo / / 1- sAgAnerakI pratime ye dono padya 'tihuvaNa sayaMbhuraNavara' Adi pAke pahale diye haiM / [ varSa 5 riTThamicariukA prAraMbhika aMza siriparamAgama NAlu sayala-kalA- komala dalu / karahu viddhUsa karaNe jAyava- kuruva- kuluppala / * ** citavas sayaMbhu kA karamma harivaMsa-mahagaNaDa ke tarammi / guru-vayaNa- taraMDau laddha yA vi jammaho vi yA johara ko bikavi / u khAiu bAhattari kalAu ekku vi Na gaMthu parimokkalAu tahiM zravasari sarasai dhIrabaddha kari kaSvu dieNa madda vimalamaha iMde samapi vAyara rasu bharaheM vAseM vitthara / piMgale chaMda-paya- patthAru bhammada - daMDigihi zralaMkAru / bANeNa samapi ghaNaghaNau taM zrakkhara DaMbaru appaNau / sirihariseM yi utta u zravarehiM mi kahahiM kaitau chaDaNiya- dubai-dhuvaehiM jaDiya ca umuhe samappaya paddhaDiya jaraNa-rAyaNANaMda jaNeriyae AmIsae savvahu ke riyae / pAraM bhiya puNu harivasa- kahA sa-samaya para samaya-viyAra-sahA dhattA - pucchadda mAgaharagAhu, bhavajaramaraNa- vicArA thiu ji-sAsagu kema, kahi harivaMsa bhaDArA ||2|| antima aMza iha bhAraha purANa supasiddhau aimicariya harisAiddhau / vIrajise bhaviyo kkhau pacchaI goyamasAmiNa kviDa soha meM pura jaMbUsA meM vihukumAraM diyA | dimitta arajjiyAhe govaddharaNa subhaddahavAhe / ema paraMparAI alaggaDa grAmariyaha muhAu zrAvaggau / suNi sakhettu zravArika viuse mayaM mahi vitthArika / paddhaDiyA-chaMdre sumaNoharu bhaviyag- jaraNa-maNa-savarA-suhaMkaru | jamaparisaMsakAhi jaM surANauta' tibruva-sayaMbhu kiu pue u / tAsu puttapiu-maNivvA hiu jasu yi jasu bhuvaNe sAhi gaya tihuyaNasya bhusuraThA yahAM jaM ubvariu ki pi sukhiyA ho / taM jasakimudi uddhariyau vi suttu harivaMsacchariya u Niya-guru-siri-guNa kitti pasAeM ki paripuraNa maNa ho zrapurAe maraseNedaM (?) seTi Ae kumara-yari zrAviu savisese / 2 bambaI do pannAlAla sarasvatI-bhavanakI pratime yaha eka caraNa aura Age tIna caraNa adhika haiN| isase sambandha ThIka baiTha jAtA hai / yaha cAroM caraNa nekI aura pro0 hIrAlAlajIkI pratime nahIM haiM / 3 bambaIkI prati yaha arrant paMkti nahIM hai| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 85] mahAkavi svayaMbhu aura tribhuvanamvayaMbhu 306 govagirihe samIve vimAlae paziyArahe jinnvr-cyaale| nihuvA-sayaMbhumahAkA-samANiemama saraNaMNAmamaumAmagaMgA mAvayajagaho purau vakhANiu didu micchatta moha avamANiu 102 iya. ... ... ... . .. . . mayaMbhu-unnarie jaM zramaNaMte iha maI mAhiu ta suyadevi svamau avarAhau / tihuvaNa-sayaMbhu-mahakai-mamANi karAha-mahila-bhavagahaNamiNaM gaMdau mAsaNu sammaiNAdaho gaMdau bhaniyaNa kaya-ucchAiho nihuvago jai vi Na hotu zaMdaNA sirimayaMbhuecasya / NaMdau paravaDa paya-yAlaMtahI gaMdau dayadhamma vi aghtho| kabva kulaM kavitta to pacchA ko mamaDarai // kAlaM vi ya Nicca parisakkau kAsu vi dhaNu kaNuditu Na thakkau 106vattA-tedhaNNA mauNNA ke vigga pAliyamaMjuma pheDiya-dummada bhaddavamAmi viNAmiya-bhavakali huu paripuNNu ca uddami NimmAla iha bhave jasukitti pavityarivi huMti sayaMbhuvaNAhivaha // ghanA-iya cauviha saMghaI, vihuNiya-vigdhaI, iya riTra "mayaMbhuvirahae-NArAyaNamaraNa-pancamiNaM // nninnnnaamiy-bhv-jr-mrnnu| 107 pattA-saiMbhuyagaNa vidana dhaNu jima vilAsajjA saMta jasakitti-payAmaNu, avilaya-mAmaNu, tama suhAmuha-kammaDA bhujijjahi NibhaMta / / payaDa u saMti mayaMbhu jiNu // 17 // iya riTaTha "" myNbhuev-ubrie| praya gchiNemicarie dhavalaiyAmiya-mayaMbhuNva-uvarie / tihuvaNamayaMbhu-ie mamANiyaM moyabalamadaM // nihavaNa-sayaMmanahAe mamANiyaM karAkittiharivaMmaM // 108piyamAyagiDagiDayamaDivikhAiyabhUmiyariNayajasakittijaNi guru-patra-vAmamayaM suyaNANANukkama jahAjAyaM / jiNadivabahe kAraNe durvANavAraNe deu sayaMbhuyadharavi maNi sayamika-duddaha-ahiyaM saMdhIgro parimamanAo // saMdhi 112 / / iya riTTha..........."mayaMbhueva unvei| iti harivaMzaparANaM smaapt| tihuyaNasayaM bhugahae halahara-divAsamaM kahiyaM / / jagkumararajja-laMbhI, paDavagharavAma-mohaparicAyaM / harivaMzakI sandhiyA~ saya-alAiya maMdhI samAgiya etya barakaraNA / / , iya riThThaNemicarie ghapalakSyAsiya-mayaMbhuevakae / 106igmipurANamaMgahe dhavalaiyAmiyakadamayaMbhuevauvyAMgA paDhamo samuddavijayAhiseyaNAmo imo maggo // tihuyaNa-sayabhurAe mamANiya padamuyahobhavaM Navohiya-mayaM maMdha' E2 teraha jAivakaMDe kurukaMDekRNavImasaMdhIzro, iha jamakitti-kAraNaM paJcasuddharaNa-gaya-ekkamarga / tahamaTriTa jujjhayakaMDe evaM vANaudi saMghIyo // 1 // kaigayasmunvagyiM payaitya akviya jANA // | momasuyassa ya vAre taiyAdiyahammi phagguNe rikgve, ta jIvati ya bhuvaNe majjaNa-guNa-gaNDga ya bhAvatthA / siuNAseNa ya joe samANiyaM jujjhakaMI ca // 2 // para-kavya kulaM vittaM viDiyaM / je mamukharaji // 2 // karimAI timAsA eyArasavAsarA sayabhumma, 11. sancu suyaMgu NANu jiNa-zrAvau, vANavai-maMdhikaraNe bolINo ittizro kAlo // 3 // bhavamahaMtari ki piN raviu / diyahAhivamsabAre dasamIdiyahammi mRlaNavatta, giya jamakitti tiloe payAsi 3, eyAramammi caMde uttarakaMDaM samADhataM // 4 // jiha sayaMbhu jiNe ci: zrAhAmiu // varaM tejasvino mRtyuna mAnaparikhaNDana / iya riNAmacarie dhvlkyaamiy-mymuev-upni| mRtyustakSaNakaM duHvaM mAnabhaMgo dine dine // 5 // navaNa-mabhukANA mamANiya dahamaya maggaM // 6 iya riThThaNemicarie dhavalaiyAsiya-sayaMbhu-kae kavigajadhanala- ekko mayaMbhuvi namo taho pattI NAma nihuyaNa-sayaMbhU / vinirmite zrI mamavasaraNakathanaM nAma ninyANavo saMdhiH // ko vAraNa mamanyo piubhaNabahaga-ekkamaNI // 1 // kAUNa pomacariyaM munvaya-cariyaM ca guNagaNapaviya / 111 pattA-tatImamahamavagmiM amagaM girahani mANase succha / harivaMma-mohaharaNe sarassaI suDhiya-deha bva // cha / naniya pakvammAmaM jakitti-vihAmaya-marIre ||ch / iya riTThaNemicarie dhvlhyaasiy-sybhuvev-ubrie| iya-ggiAmAMgA dhavalahayAmiya-mayabhaeva urie / 1 yaha padya bambaIkI pratima yahAra nahI hai| nihuvA-mayabhandA gamirmANabyAgaM paMDuryAtagaNa / / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRtikA hRdaya (le0-zrI paM0 sukhalAlajI saMghavI) saMskRti eka aise nadI ke pravAha ke samAna hai sujhe mukhyatayA jaina saskRtike usa pAntara rUpakA yA jo apane prabhavasthAname anta takameM aneka dUsare hRdayakA hI paricaya denA hai, jo bahudhA abhyAsajanita choTe moTe jala-srotose mizrita; parivadhita aura kalpanA tathA anumAna para hI nirbhara hai| parivartita hokara anaka dUsare mizraNose bhI yukta jaina saMskRti ke bAharI svarUpa meM anya saskRtioM hotA rahatA hai aMra udgamasthAna meM pAye jAne vAle ke bAharI svarUpakI taraha aneka vastuoMkA samAveza rUpa, sparza, gandha tathA svAda Adima kucha na kucha hotA hai| zAstra, usakI bhASA, mandira, usakA sthApatya; parivartana bhI prApta karatA rahatA hai / jaina kahalAne mRtividhAna, upAsanAke prakAra, usama kAma AnevAle vAlI saMskRti bhI usa saskRti sAmAnyaka niyamakA upakaraNa tathA dravya, samAja ke khAna pAna ke niyama, apavAda nahIM hai| jisa maskRtiko Aja hama jaina utsava, tyauhAra Adi aneka viSayoMkA jaina samAnake saMskRtike nAmame pahacAnate hai usake marva prathama sAtha eka nirAlA sambandha hai aura pratyeka viSaya zrA varbhAvaka kona the aura unase vaha pahile pahala apanA khAsa itihAsa bhI rakhatA hai| ye sabhI bAte kisa svarUpameM udgata huI isakA pUrA pUrA sahI bAhma saMskRtikI aMga haiN| para yaha koI niyama nahIM hai varNana karanA itihAsakI sImAke bAhara hai / phira ki jahA jahAM aura jaba ye tathA aise dUsare aGga bhI uma purAtana pravAhakA jo aura jaimA srota hamAre maujUda hoM vahAM aura taba usakA hRdaya bhI avazya sAmane hai tathA vaha jina AdhAroMke paTa para bahatA honA hI cAhiye / bAhya agoMke hote harA bhI kabhI hRdaya calA AyA hai, upa sAta tathA una sAdhanoke Upara nahIM rahatA aura bAhya aMgoke abhAva bhA maMskRtikA vicAra karate huye hama jaina saMskRtikA hRdaya thor3A hRdaya mabhava hai| isa dRSTiko sAmane rakhakara vicAra bahuta pahicAna pAte hai| karanevAlA koI bhI vyakti bhalA bhAti samajha sakegA jaina saMskRtika bhI, dumarI saMskRtiyoMkI taraha, ki jaina saMskRtikA hRdaya, jisakA varNana mai yahAM karane do rUpa haiN| eka bAhya aura dusarA prAntara / bAhya jArahA hai vaha kevala jana samAjajAta aura jaina kahamapa vaha hai jise uma saMskRtike alAvA dUsare lAne vAle vyaktiyoM meM hI saMbhava hai aisI kAI bAta loga bhI AMkha kAna Adi bAhya indriyAMse jAna nahIM hai| sAmAnya loga jinheM jana samajhate hai, yA sakate hai| para maMskRtikA Antara svarUpa aisA nahIM jo aniko jana kahate haiM, unameM agara Antarika hotaa| kyoki kisI bhI saMskRtika aAntara svarUpa yogyatA na ho to vaha hRdaya saMbhava nahI aura jaina kA sAkSAna Akalana to sirpha usIko hotA hai jo nahIM kahalAne vAle vyaktiyomeM bhI agara vAstavika use apane jIvanamaM tanmaya karale / dUsare la.ga yogyatA ho to vaha hRdaya saMbhava hai / ima taraha jaba use jAnanA cAheM to sAkSAta darzana kara nahIM skte| saskRtikA bAhArUpa samAja taka hI sImita honeka para usa prAntara maskRtimaya jIvana bitAnevAle puruSa kAraNa anya samAjame sulabha nahIM hotA taba saskRti yA puruSoM ke jIvana vyavahAroMse tathA Asa pAsake ka hRdaya usa samAjake anuyAyiyokA taraha itara vAtAvaraNa para par3ane vAle unake asaroMse ve kisI samAjake anuyAyiyoMme bhA-sabhava hotA hai / saca bhI prAntara saMskRtikA andAjA lagA sakate haiN| yahAM to yaha hai ki saMskRtikA hRdaya yA usakI AtmA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8-6] jana saMskRtikA hRdaya 311 itanI vyApaka aura svataMtra hotI hai ki use deza, kAla ko hamAre prAcInatama zAstroM meM bhI anAtmavAdI yA jAta-pAta, bhASA aura rIti-rasma Adi na to mImita nAstika vahA gayA hai| yahI varga kabhI Age jAkara kara sakate haiM aura na apane sAtha bA~dha sakate hai| cArvAka kahalAne lagA / isa vargakI dRSTimeM sAdhya ___ aba prazna yaha hai ki jainasaMskRti kA hRdaya kyA puruSArtha eka kAma arthAt sukha-bhoga hI hai| usake cIz2a hai ? isakAmakSita javAba to yahI hai ki niva- sAdhanarUpase vaha varga dharmakI kalpanA nahIM karatA yA teka dharma jaina saMskRtikI AtmA hai| jo dharma nivRtti dharma nAmase naraha taraha ke vidhividhAnoM para vicAra kagane vAlA arthAta punarjanmake cakrakA nAza karAne nahIM karatA / ataeva isa vargako ekamAtra kAma-puruvAlA ho yA usa nivRttike mAdhanarUpase jisa dharma pArthI yA bahuta huA to kAma aura artha ubhaya kA AvirbhAva, vikAsa aura pracAra haA ho vaha puruSAthI kaha sakate haiM nivartaka dharma kahalAtA hai| isakA asalI artha damarA vicAra kavarga zArIrika jIvanagata sukhako samajhane ke liye hameM prAcIna kintu samakAlIna itara sAdhya to mAnatA hai para vaha mAnatA hai ki jaisA dharmamvarUpoMke bAreme thor3AsA vicAra karanA hogaa| maujUdA janmameM sukha sambhava hai vaise hI prANI marakara ___ isa samaya jitane bhI dharma duniyAmeM jIvita haiM phira punajanma grahaNa karanA hai aura isa taraha janmayA jinakA thor3A bahuta itihAsa milatA hai, una saba janmAntarameM zArIrika mAnasika sukhoM ke prakapa apake Antarika svarUpakA agara vargIkaraNa kiyA jAya karSakI zRGkhalA cAlU rahatI hai| jaise isa janma meM vaise no vaha mukhyatayA tIna bhAgoM meM vibhAjita hotA hai| hI janmAntarameM bhI hameM sukhI honA ho, yA adhika pahalA vaha hai, jo maujUdA janmakA hI vicAra karatA sukha pAnA ho, to isake vAste hameM dharmAnuSThAna bhI hai| dUsarA vaha hai jo maujUdA janmake alAvA janmA- karanA hogaa| apArjana Adi mAdhana vartamAna janma ntarakA bhI vicAra karatA hai| tIsarA vaha hai jo janma- meM upakAraka bhale hI hoM para janmAntarake ucca aura janmAntarake uparAnta usake nAzakA yA ucchaMdakA uccatara sukhake liye hame dharmAnuSThAna avazya karanA bhI vicAra karatA hai| hogaa| aimA vicAra-maraNI vAle loga taraha taraha ke ___ AjakI taraha bahuta purAne samayameM bhI aise dharmAnuSThAna karate the aura usake dvArA paraloka tathA vicAraka loga the jo vartamAna jIvana meM prApta hone lokAntarake ucca sukha pAnekI zraddhA bhI rakhate the / vAle sukhake usa pAra kimI anya sukhakI kalpanAse na yaha varga zrAtmavAdI aura punarjanmavAdI tA hai hI para no prerita hote the aura na usake sAdhanoMkI khojameM usakI kalpanA janma-janmAntarameM adhikAdhika mukha samaya bitAnA TIka mamajhate the| unakA dhyeya vartamAna pAnekI tathA prApta mumbako adhikama adhika samaya taka jAvanakA sugbabhoga hI thA / aura ve imI dhyeyakI sthira rakhanekI honasa usake dharmAnuSThAnoMko pravartaka pUrtike liye saba sAdhana juTAte the| ve samajhate the dharma kahA gayA hai| pravartaka dharmakA maMkSepameM sAra yaha ki hama jo kucha haiM vaha isI janma taka haiM aura mRtyu hai ki jo ora jasI samAja vyavasthA ho use ima ke bAda hama phira janma le nahI sakate / bahuta huA to taraha niyama aura kartavyabaddha banAnA ki jimase samAja hamAre punarjanmakA artha hamArI mantatikA cAlU rahanA kA pratyeka sabhya apanI apanI sthiti aura kakSAme hai / ataNva hama jo acyA burA karege usakA phala sukhalAbha kare aura sAtha hI ye janmAntarakI taiyaar| ima janmake bAda bhogane ke vAste hameM utpanna honA kare jisase dUsare janma meM bhI vaha vartamAna janmakI nahI hai / hamAre kiyekA phala hamArI mantAna yA hamArA apekSA adhika aura sthAyI muca pA sake / pravartaka samAja bhoga sakatA hai| ise punarjanma kahanA ho to dharmakA uddezya samAja vyavasthAke sAtha mAtha janmAntara hameM koI Apatti nahIM / aisA vicAra karane vAle varga kA sudhAra karanA hai, na ki janmAntarakA cheda / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 anakAnta [varSa 5 pravartaka dharma ke anusAra kAma artha aura dharma tIna lie heya bana gyaa| yadyapi mokSake lie pravartaka dharma puruSArtha haiN| unameM mokSa nAmaka cauthe puruSArthakI koI bAdhaka mAnA gayA para sAtha hI mokSavAdiyoM ko apane kalpanA nahIM hai / prAcIna IrAnI Arya jo avastAko mAdhya mokSa puruSArthake upAya rUpase kisI sunizcita dharmagraMtha mAnate the aura prAcIna vaidika Arya jo mantra mArgakI khoja karanA bhI anivAya rUpase prApta thaa| aura brAhmaNarUpa veda bhAgako hI mAnate the, ve saba isa khojakI sUjhane unheM eka aisA nArga, eka aisA ukta pravartaka dharma ke anuyAyI haiN| Age jAkara vaidika upAya sujhAyA jo kisI bAharI sAdhana para nirbhara na darzanoMmeM jo mImAMmAsAdarzana nAmase karmakANDI darzana thaa| vaha ekamAtra sAdhakakI apanI vicArazuddhi prasiddha hA vaha pravartaka dharmakA jIvita rUpa hai| aura vartanazuddhipara avalambita thA / yahI vicAra nivartaka dharma upara sRcita pravartaka dharmakA vila- aura vatenakI Atyantika zuddhikA mArga nivartaka dharma kula virodhI hai| jo vicAraka isa lokake uparAMta ke nAmase yA mokSamArga nAmase prasiddha huaa| lokAntara aura janmAntara mAnaneke sAtha usa janma- hama jaba bhAratIya saMskRtika vicitra aura vividha cakrako dhAraNa karanevAlI AtmAko pravartaka dharmavA- tAnebAnekI jAMca karate haiM taba hameM spaSTa rUpase dikhAI diyoMkI taraha to mAnate hI the; para sAtha hI ve janmA- detA hai ki bhAratIya AtmavAdi-darzanoMmeM karmakANDI ntarameM prApta ucca uccatara aura cirasthAyI sukhase mImAMsakake alAvA sabhI nivartaka dharmavAdI haiM / saMtuSTa na the / unakI dRSTi yaha thI ki isa janma yA avaidika mAne jAne vAle bauddha aura jainadarzanakI janmAntarameM kitanA hI U~cA sukha kyo na mile, vaha saMskRti to mUlameM nivartaka dharmasvarUpa hai hI para vaidika kitane hI dIrghakAla taka kyoM na sthira rahe para agara samajha jAne vAle nyAya-vaizeSika sAMkhya-yoga tathA vaha sukha kabhI na kabhI nAza honevAlA hai to phira aupaniSada darzanakA AtmA bhI nivartaka dharma para hI vaha ucca aura cirasthAyI sukha bhI antameM nikRSTa pratiSThita hai / vedika ho yA avaidika sabhI nivartaka sakhakI koTikA hone upAdeya ho nahIM sakatA / ve dharma pravartaka dharmako yA yajJayAgAdi anuSThAnoMko anta loga aise kisI sukhakI khojame the jo eka bAra prApta meM heya hI batalAte hai| aura ve sabhA samyaka jJAna yA hone ke bAda kabhI naSTa na ho / ima khojakI sujhane prAtmajJAnako tathA AtmajJAna-mUlaka anAsakta jIvanaunheM mokSa puruSArtha mAnane ke lie bAdhita kiyaa| vyavahArako upAdeya mAnate haiM / evaM usIke dvArA ve mAnane lage ki eka aisI bhI AtmAkI sthiti punarjanmake cakrase chuTTI pAnA sabhava batalAte haiN| saMbhava hai jise pAne ke bAda phira kabhI janmajanmA- Upara sUcita kiyA jA cukA hai ki pravartaka dharma tara yA deha-cAraNa karanA nahIM pdd'taa| ve AtmAkI samAjagAmI thaa| isakA matalaba yaha thA ki pratyeka usa sthitiko mokSa yA janma-nivRtti kahate the / pravartaka vyakti samAjameM rahakara hI sAmAjika kartavya jo dharmAnuyAyI jina ucca aura uccatara dhArmika anu- aihika jIvanase sambandha rakhate haiM aura dhArmika kartavya pThAnosa isa loka tathA paralokake utkRSTa sukhoka jo pAralaukika jIvanase sambandha rakhate haiM, unakA liye prayatna karate the usa dhArmika anuSThAnoko niva- pAlana kre| pratyeka vyakti janmase hI RSi RNa taka dharmAnuyAyI apane sAdhya mokSa yA nivRtti ke lie arthAt vidyAdhyayana Adi, pitR-RNa arthAn saMtatina kevala aparyApta hI samajhate balki ve unheM mokSa jananAdi aura deva-RNa arthAt yajJayAgAdi bandhanoM pAne meM bAdhaka samajhakara una saba dhArmika anuSThAnoMko se Abaddha hai| vyaktiko sAmAjika aura dhArmika prAtyantika heya batalAte the / uddezya aura dRSTi meM pUrva- kartavyoMkA pAlana karake apanI kRpaNa icchAkA saMzopazcima jitanA antara honese pravartaka dharmAnuyAyioM dhana karanA iSTa hai / para usakA nimUla nAza karanA na ke lie jo upAdeya vahI nivartaka dharmAnuyAyioMke zakya hai aura na iSTa / pravartaka dharmake anusAra pratyeka Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8-6] janasaMskRtikA hRdaya 313 vyaktike lie gRhasthAzrama jarUrI hai / ume lAMghakara pIche saMnyAsa sahita cAra zrAzramoMko jIvanameM sthAna koI vikAma kara nahI sakanA / jabaki nivateka dharma diyaa| nivateka dharma kI aneka saMsthAoM ke bar3hate hue vyaktigAmI hai| vaha AtmasAkSAtkAra kI utkaTa vRtti janavyApI prabhAvake kAraNa anta meM to yahA~ taka se utpanna hone ke kAraNa jijJAsuko AtmA tatva hai yA pravartaka dharmAnuyAyI brAhmaNoMne vidhAna mAna liyA ki nahIM, hai to vaha kaisA hai, usakA anya ke sAtha kaisA gRhasthAzrama ke bAda jaise saMnyAma nyAya-prApta hai vame hI sambandha hai, umakA sAkSAtkAra maMbhava hai no kina kina agara tIvra vairAgya ho to gRhasthAzrama binA kie bhI upAyoMse mabhava hai, ityAdi praznoMkI aura prerita sIdhe hI brahmacaryAzramasa pravRjyAmArga nyAya-prApta hai| karatA hai| ye prazna aise nahIM hai ki jo ekAnta ciMtana isa taraha jo pravataka dharmakA jIvana meM samanvaya sthira dhyAna. tapa aura asaMgatipUrNa jIvanake mivAya mulajha huaA umakA phala hama dArzanika sAhitya aura prjaaske| aimA saJcA jIvana khAma vyaktiyoM ke lie hI jIvana meM Aja bhI dekhate haiN| maMbhava ho sakatA hai| usakA samAjagAmI honA maMbhava jo tatvajJa Rpi pravataka dharmaka anuyAyI brAhmaNo nhiiN| isa kAraNa pravartaka dharmakA apekSA nivartaka dharmakA ke vaMzaja hokara bhI nivartaka dharmako pUre taurame apanA kSetra zurUmeM bahuna parimita rhaa| nivartaka dharmake lie cuke the unhone cintana aura jIvana meM nivartaka dharma gRhasthAzramakA bandhana thA hI nhiiN| vaha gRhasthAzrama kA mahatva vyakta kiyaa| phira bhI unhoMne apanI paitRka binA kie bhI vyaktiko mavatyAgakI anumati detA maMpattirUpa pravartaka dharma aura usake mAdhArabhUta vedoM hai| kyoMki usakA AdhAra icchAkA maMzodhana nahI kA prAmANya mAnya rkhaa| nyAya-vaizeSika darzanake aura para usakA nirodha hai| ataeva vaha pravartaka dharma paniSada darzanake zrAdyadRSTA aima hI tatvajJa RSi sambhava sAmAjika aura dhArmika kartavyose baddha hone the / nivartaka dhamake koI koI puraskartA aima bhI hue kI bAta nahIM mAnatA / usake anumAra vyaktike lie ki jinhoMne napa, dhyAna aura zrAtma sAkSAtkAra ke mukhya kartavya eka hI hai aura vaha yaha ki jisa taraha bAdhaka kriyAkANDakA to zrAtyaMtika virodha kiyA para ho zrAtma-mAkSAtkArakA aura usameM rukAvaTa DAlane uma kriyAkANDakI aAdhArabhUna zrutikA sarvathA virodha vAlI icchAke nAzakA prayatna kre| nahIM kiyaa| aise vyaniyama sAMkhya darzanaka AdijAna par3atA hai isa dezameM jaba pravartaka dharmA- puruSa kapila Adi RSi the| yahA kAraNa hai ki mUlameM nuyAyI vedika Arya pahale pahala aAe taba bhI kahI sAMgya-yogadazana pravartaka dharmakA virodhI hone para bhI na kahI ima dezameM nivartaka dharma eka yA dUsare rUpameM antama vaidika darzanoM meM samA gyaa| pracalita thaa| zummeM ina do dharma masthAoke vicAro samanvayakI aisI prakriyA ima dezamaM zatAbdioM meM paryApta maMgharSa rhaa| para nivartaka dharma ke ine-gine naka clii| phira kucha aima AtyantikavAdI donoMdhoM macce anugAmitroM kI tarasyA, dhyAna praNAlI aura meM hote rahe ki ve apane apane pravartaka yA nivartaka amagacaryAkA sAdhAraNa janatA para jo prabhAva dharma ke alAvA dUsare pakSako na mAnate the aura na yukta dhIre dhIre bar3ha rahA thA usane pravartaka dharma ke kucha batalAte the / bhagavAna mahAvIra aura buddhake pahile bhI anugAmiyoko bhI apanI ora khIcA aura nivartaka aise aneka nivartaka dharmake puraskartA hae haiN| phira bhI dharma kI saMsthAkA aneka sarama vikAsa honA zurU mahAvIra aura buddha ke samayameM to isa dezamaM nivartaka hRyaa| isakA prabhAvakArI phala antame yaha huA ki dharmakI poSaka aisI aneka saMsthAe thIM aura dUsarI pravartaka dharma ke AdhAra rUpa jo brahmacarya aura gRhastha aneka aisI naI paidA ho rahI thIM ki jo pravartaka dharma do Azrama mAne jAte the unake sthAna prabataka dharma kA ugratAse virodha karatI thii| aba taka nIcase U~ca paramkAmAna pahale to bAnaprastha mahita tIna ora naka ke bagoM meM nivartaka dharma kI chAyAmeM vikAsa pAne Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 anekAnta [varSa 5 vAle vividha taponumAna, vividha dhyAna mAge aura takarA dharmAdhikAra utanA hI hai, jitanA eka brAhmaNa nAnAvidha tyAgamaya AcAroMkA itanA adhika prabhAva aura kSatriya puruSakA / 6-madya mAMsa AdikA dhArmika phailane lagA thA ki phira eka bAra mahAvAra aura buddha __ aura sAmAjika jIvanameM niSedha / ye tathA inake jaise ke samaya meM pravartaka aura nivartaka dharma ke bIca prabala lakSaNa jo pravartaka dharmake AcAroM aura vicAroMse virodhako lahara uThI jisakA savRta hama jaina-boddha- judA par3ate the ve dezameM jar3a jamA cuke the aura dinavAGamaya tathA mamakAlIna brAhmaNa vAGamayame pAte haiN| ba-dina vizeSa bala pakar3ate jAte the| tathAgata buddha aise pakva vicAraka aura dRr3ha the ki kamoveza ukta lakSaNoko dhAraNa karane vAlI jinhoMne kimI bhI tarahama apane nivartaka dharmameM aneka saMsthAoM aura sampradAyoma eka aisA purAnA pravartaka dharmaka AdhArabhUta mantavyoM aura zAstroMko nivarnakadharmI sampradAya thA jo mahAvIrake pahile zrAzraya nahIM diyA / dIrgha tapasvI mahAvIra bhI aise hI bahuta zatAbdioMse apane vAma DhaMgase vikAsa karatA kaTTara nivartaka dharmI th| ataeva hama dekhate hai ki jA rahA thaa| usI sampradAyame pahile nAbhinandana pahile se Aja taka jaina aura bauddha saMpradAyame aneka RSabhadeva, yadunandana neminAtha aura kAzIrAjaputra vedAnuyAyI vidvAna brAhmaNa dIkSita hae phira bhI pAzvanAtha hA cuke the, yA ve uma sampradAyame mAnya unhoMne jaina aura bauddha vADamayame veda ke prAmANya purupa bana cuke the| usa sampradAyaka mamaya samaya para sthApanakA na koI prayatna kiyA aura na kisI brAhmaNa aneka nAma prasiddha rahe / yani, bhikSu, muni, anagAra, pranthavihita yajJayAgAdi karmakANDako mAnya rkhaa| zramaNa Adi jaise nAma to usa mampradAyake lie zatAbdiyoM hI nahIM balki mahasrAdi pahalema vyavahata hote the para jaba dIrgha tapambI mahAvIra usa lekara jo dhIre dhIre nivartaka dharbhaka aga pratyaMga rUpa sampradAyake mukhiyA bane taba sambhavataH vaha sampradAya meM aneka mantavyo aura AcAgekA mahAvAra buddha nigrantha nAmase vizeSa prasiddha huaa| yadyapi nivartaka taka ke samayame vikAma ho cukA thA ve maMkSepame ye dharmAnuyAyI panthoMmeM U~cI AdhyAtmika bhUmikA para haiM: 1-zrAtmazuddhi hI jIvanakA mukhya uddezya hai, na pahu~ce huye vyaktike vAste 'jina' zabda sAdhAraNa ki aihika yA pAralAvika kisI bhI padakA mhttv| rUpameM prayukta hotA thaa| phira bhI bhagavAna mahAvIrake 2-isa uddezyakI pRtima bAdhaka AdhyAtmika moha- samaya meM aura unake kucha samaya bAda taka bhI mahAvIra avidyA aura tajanya tRSNAkA muloccheda krnaa| kA anuyAyI sAdhu yA gRhastha varga 'jaina' (jinAnuyAyI) 3-isake lie AdhyAtmika jJAna aura usake dvArA na.masa vyavahRta nahIM hotA thaa| Aja jaina' zabdase mAre jIvana vyavahArako pUrNa nimtRpNa banAnA / imaka mahAvIrapoSita sampradAyake tyAgI, gRhastha sabhI vAste zArIrika, mAnamika, vAcika, vividha tapasyAoM anuyAginoMkA jo bodha honA hai isake liye pahile kA tathA nAnA prakArake dhyAna-yoga-mArgakA anumaraNa nimaganthI aura samaraNovAmaga Adi jaise zabda vyavahana aura tIna cAra yA pAMca mahAyatoMkA yAvajjIvana hote the| anupAna / 4-kimI bhI AdhyAtmika anubhava vAle isa nirgrantha yA jaina sampradAyameM Upara sUcita manuSya ke dvArA kisI bhI bhASAmeM kahe gaye AdhyAtmika nivRtti dharma ke saba lakSaNa bahudhA the, hI para isama varNana vAle bacanoMko hI pramAgArUpase mAnanA, na RSabha Adi pUrva kAlIna tyAgI mahApuruSoke dvArA ki IzvarIya yA apaurapeya pame svIkRta kisI khAma tathA annameM jJAtaputra mahAvIrake dvArA vicAra aura bhASAmeM racita grnthoNko| 5---yogyatA aura gurupadakI AcAragata aimI choTI bar3I aneka vizeSatAeM AI kamITI mAtra jIvanakI AyAtmika zuddhi, na ki thI va sthira ho gaI thI ki jinase jJAtaputra mahAvIrajanmasiddha vargavizeSa / ima dRSTise strI aura zadra poSita yaha sampradAya dUsare nivRttigAmI maMpradAyome khAsa Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8-1] jainasaMskRtikA hRdaya 315 judArUpa dhAraNa kiye huye thaa| yahAM taka ki yaha jaina saMgharSa meM bhI AnA pdd'aa| isa sagharSa meM kabhI to jaina sampradAya bauddha sampradAyase bhI khAsa pharka rakhatA thaa| AcAra vicAroMkA asara dUsare sampradAyoM para par3A aura mahAvIra aura buddha na kevala samakAlIna ho the balki kabhI dUsare sampradAyoMke AcAra-vicAroMkA asara ve bahudhA eka hI pradezameM vicarane vAle tathA samAna jaina sampradAya para bhI par3A / yaha kriyA kisI aura samakakSa anuyAiyoMko eka hI bhASAmeM upadeza eka hI samaya meM yA eka hI pradezameM kisI eka karate the| donoM ke mukhya uddezya meM koI antara nahIM hI vyaktika dvArA sampanna nahIM huii| balki dRshythaa| phira bhI mahAvora-popita ora buddhasaMcAlita adRzya-rUpame hajAroM varSa taka calatI rahI sampradAyAM meM zurUse hI nAsA antara rahA jo jJAtavya aura Aja bhI cAlU hai| para antameM sampradAya hai / bauddha saMpradAya buddhako hI prAdarza rUpase pUjatA hai aura dRmare bhAratIya bhAratIya sabhI dharma sampradAyo tathA buddha ke hI upadezoMkA zrAdara karatA hai ja / ki kA eka sthAyI sahiSNutA pUrNa samanvaya siddha ho gayA jaina sampradAya mahAvIra zrAdiko iSTadeva mAna kara hai jaisA ki eka kuTumbake bhAiyomeM hokara rahatA hai| unhIM ke bacanoMko mAnya rakhanA hai| bauddha cittazuddhike ima pAr3hiyo ke mamanvayaka kAraNa sAdhAraNa loga yaha liye nyAna aura mAnasika maMyama para jitanA z2ora jAna hI nahIM makate ki usake dhArmika AcAra-vicAra dete haiM utanA jora bAhya tA aura dehadamana para nhiiN| kI kAnamI bAta mAlika haiM aura kaunasI dasarA ke jaina dhyAna aura mAnasika sayamake alAvA dehadamana maMsargakA pariNAma hai| jaina AcAra-vicArakA jo para bhI adhika jora dete rahe haiN| buddhakA jIvana asara dUsaroM para par3A hai usakA digdarzana karAne ke nitanA lokomaM hilane-milane vAlA tathA unake upa- pahile dUsaraM sampradAyoke AcAra vicArakA jaina mAga deza jitane adhika sIdhe-mAda loka-mevAgAmI haiM para jo asara par3A hai use maMkSepameM batalAnA ThIka vaisA mahAvIrakA jIvana tathA upadeza nahIM haiN| bauddha hogA, jisameM ki jaina maMskRtikA hArda saralatAsa anagArakI bAhyacaryA utanI niyantrita nahIM rahI samajhA jA ske| jitanI jaina anagArokI / isake sivAya aura bhI indra, varuNa Adi svargIya deva-deviyoM kI smRti aneka vizeSatA hai jinake kAraNa bauddha sampradAya upAsanA sthAna meM jainoMkA Adarza niSkalaMka manuSya bhArataka samudra ra parvatoMkI sImA lA~dhakara uma kI upAsanA / para jaina AcAra-vicArameM ve bahiSkRta purAne samayamaM bhI aneka bhinna bhinna bhASAbhASI sabhya deva deviyAM. punaH gauNa rUpase hI sahI, stuti-prArthanA asabhya jAtiyoMme dUra dUra taka phailA aura karAr3oM dvAga ghuma hI gaI, jisakA ki jaina maMskRtike sAtha abhAratIyone bhI bauddha AcAra-vicArako apane apane koI bhI mela nahIM hai / jaina paramparAne upAsanAmeM Dhagasa apanI apanI bhASAmeM atarA va apanAyA jaba pratAkarUpasa manuSyamUrtiko sthAna no diyA, jo ki ki jaina sampradAyake viSayameM aimA nahIM huaa| umaI uddezyaka sAtha magata hai,para sAtha hI usake pAsa yadyapi jaina sampradAyane bhAratake bAhara sthAna pAma zRMgAra va prAimarakA itanA maMbhAra A gayA jo nahI jamAyA phira bhI vaha bhAratake dUravartI saba bhAgoM meM ki nivRtti ke lakSyaka sAtha bilakula asaMgata hai| strI dhIre dhIre na kevala phala hI gayA balki usane apanI aura zudrako AdhyAtmika mamAnatAke nAte U~cA uThAna kucha khAsa vizeSatAoMkI bApa prAyaH bhArata ke sabhI kA tathA samAjameM mamAna sthAna dila nekA jo jaina bhAgoMpara thor3I bahuta jarUra ddaalii| jaise jaise jana saMskRnikA uddezya rahA vaha yahA taka lupta hogayA ki mampradAya pUrvase uttara aura pazcima tathA dakSiNakI na kevala usane zadroko apanAnako kriyA hI banda ora phailatA gayA vaise vaise usa pravartaka dharmavAla nathA kara dI balki usane brAhmaNa dharma-prasiddha jJAta aura nivRttipaMthI anya sampradAyoM ke sAtha thoDe bahata jAtikI dIvAra bhI khar3A kii| yahAM taka ki jahAM Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 anekAnta [vaSa5 brAhmaNa paraMparAkA prAdhAnya rahA vahAM to usane apane paramparAoM ke prAcAra-vicAra purAnI vaidika paramparAse gheremese bhI zadra kahalAnevAle logoMko ajaina kahakara bilakula judA ho gae haiN| tapasyAke bAremeM bhI aimA bAhara kara diyA aura zurU meM jaina maMskRti jisa jAni- hI huA hai / tyAgI ho yA gRhastha sabhI jaina tapasyAke bhedakA biraMdha karaneme gaurava samajhatI thI usane upara adhikAdhika bhukate rahe haiM / isakA phala par3aumI dakSiNa jaise dezoM meM naye jAti-bhedakI sRSTi kara dI samAjoMpara itanA adhika par3A hai ki unhoMne bhI eka nathA striyoMko pUrNa AdhyAtmika yogyatAke liye ama- yA dUsare rUpase anekavidha mAtvika tapamyA apanA martha karAra diyA, joki saSTataHkaTTara brAhmaNa paraMparAkA lI haiN| aura sAmAnyarUpame sAdhAraNa janatA jainoMkI hI asara hai / mantra-jyotiSa Adi vidyAeM jinakA tapamyAkI ora AdarazIla rahI hai| yahA~ taka ki jaina saMskRtika dhyeyake sAtha koI sambandha nahIM ve bhI anekavAra musalamAna mmrATa tathA dUsare samartha adhijaina saMskRtimeM aaii| itanA hI nahIM balki prAdhyA- kAriyoMne tapasyAse AkRSTa hokara jaina maMpradAyakA tmika jIvana svIkAra karane vAle anagAroM takane una bahumAna hI nahIM kiyA balki use aneka muvidhAe~ bhI vidyAbhoMko apanAyA / jina yajJopavIta Adi dI haiN| madAmAMma zrAdi sAta vyasanoMko rokane tathA saMskAroMkA mUlameM jaina saMskRtika sAtha koI sambandha unheM ghaTAne ke liye jainavargane inanA adhika prayatna na thA ve hI dakSiNa hindumtAname madhyakAla meM jana kiyA hai ki jisase vaha vyasana sevI aneka jAtiyoM maMskRtikAraka aGga bana gaye aura isake liye brAhmaNa meM sumaMkAra DAlane meM samartha hazrA hai / yadyapi bauddha paramparAkI taraha jaina paramparAmeM bhI eka purohinavarga Adi dRmare sampradAya pUre balase ima musaMskAra ke liye kAyama ho gyaa| yajJayAgAdikI ThIka nakala karanevAle prayatna karate rahe para jainoMkA prayatna isa dizAmeM Aja kriyAkANDa pratiSThA Adi vidhiyome A gaye / ye taka jArI hai aura jahAM jainoMkA prabhAva ThIka ThIka hai nathA aisI dusarI aneka choTI moTI bAne imaliye vahAM ima svaravihArake svataMtra yugameM bhI mumalamAna ghaTI ki jaina maMskRtiko una sAdhAraNa anuyAyiyoM aura dUsare mAmabhakSI loga bhI khulamakhullA mAMsa-madA kI rakSA karanI thI jo ki dUsare virodhI sampradAyoMme kA upayoga karane meM sakucAte haiN| lokamAnya tilakane me Akara umameM zarIka hote the, yA dasare sampradAyoMke ThIka hI kahA thA ki gujarAta Adi prAntoMmeM jo AcAra-vicAroMse apaneko bacA na sakate the / aba prANirakSA aura nimA ma bhojanakA Agraha hai vaha jaina hama thor3eme yaha bhI dekheMge ki jaina saskRtikA dasageM paramparAkA hI prabhAva hai| na-vicAra - saraNikA para kyA trAsa asara pdd'aa| eka maulika siddhAnta yaha hai ki pratyeka vastukA ___ yoM to siddhAMtataH sarvabhUtadayAko sabhI mAnate hai para vicAra adhikAdhika pahaluoM aura adhikAdhika prAggira nAke Upara jitanA z2ora jaina paramparAne diyA, dRSTikoNoMme karanA aura vivAdAspada viSayameM jitanI laganase usane isa viSayameM kAma kiyA usakA bilakula apane virodhI pakSake abhiprAyako natIjA sAre aitihAsika yugameM yaha rahA hai ki jahAM bhI utanI hI mahAnubhUtise samajhanakA prayatna jahAM aura jaba jaba jaina logoMkA eka yA dUsare kSetra karanA jitanI ki sahAnubhUti apane pakSakI ora ho| meM prabhAva rahA vahAM sarvatra Ama janatA para prANirakSA aura anta meM samanvaya para hI jIvana vyavahArakA kA prabala maMskAra par3A hai| yahAM taka ki bhAratake phaisalA karanA / yoM to yaha siddhAnta sabhI vicArakoM ke aneka bhAgoM meM apaneko ajena kahanevAle tathA jaina jIvana meM eka yA dUsahe rUpase kAma karatA hI rahatA virodhI samajhane vAle sAdhAraNa loga bhI jIvamAtrakI hai| isake mivAya prajAjIvana na to vyavasthita bana hiMsAse napharata karane lage haiN| ahisAke isa sAmAnya makatA hai aura na zAMtilAma kara sakatA hai / para jaina maMmkArake hI kAraNa aneka vaiSNava Adi jainenara vicArakoMne usa siddhAMtakI itanI adhika carcA kI Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainasaMratikA hRdaya kiraNa 8-6 ] hai aura usapara itanA adhika jora diyA hai ki jisase kaTTara se kaTTara virodhI sampradAyoMko bhI kucha na kucha preraNA milatI hI rahI hai| rAmAnujakA viziSTAdvaita upanipakI bhUmikAke Upara anekAntavAda hI to hai / jaina saMskRtike hRdayako samajhane ke liye hameM thor3ese una AdarzoMkA paricaya karanA hogA jo pahile se Ajataka' jaina paramparAmai ekase mAnya haiM aura pUje jAte haiN| sabase purAnA Adarza jaina paramparA ke sAmana RSabhadeva aura unake parivArakA hai| RSabhadevane apane jIvanakA bahuta bar3A bhAga una javAbadehiyAko buddhipUrvaka adA karanemeM bitAyA jo prajApAlanakI jimmavArIke sAtha unapara A par3I thii| unhoMne usa samaya ke bilakula apar3ha logoko likhanA par3hanA sikhAyA, kucha kAma-dhandhA na jAnane vAle banacarokA unhoMne khetI bAr3I tathA bar3haI, kumhAra Adike jIvanopayogA dhanve sikhAe, Apasame kaise baratanA, keMsa samAja niyamo kA pAlana karanA yaha bhI sikhaayaa| jaba unako mahasUsa huA ki aba bar3A putra bharata prajAzAsanakI saba javAbadehiyAMkA nibAha legA taba use rAjya-bhAra saupakara gahare zradhyAtmika praznokI chAnabAnaka liye utkaTa tapasvI hAkara ghara se nikala par3e / RSabhadevakI do putriyA brAhmA aura sundarI nAma kI thii| usa jamAne meM bhAI-bahana ke bIca zAdIkI prathA pra lina zrI / sundarIne isa prathAkA virodha karake apanI sAmya tapasyAsaM bhAI bharatapara aisA prabhAva DAlA ki jisase bharatane na kevala sundarIke sAtha vivAha karanekA vicAra hI chor3A balki vaha usakA bhakta bana gayA / Rgvedake yamasUktama bhAI yamane bhaginI yamIkI lagna mAMgako asvIkAra kiyA jaba ki bhaginI sundarIne bhAI bharatakI lagna mAMgako tapasyA pati kara diyA aura phalataH bhAI-bahana ke lagnakI pratiSThita prathA nAmazeSa ho gaI / Rpake bharata aura bAhubalI nAmaka putroM meM rAjya ke nimitta bhayAnaka yuddha zurU huA / antameM dvanda yuddhakA phaisalA huA / bharatakA pracaNDa prahAra niSphala gayA / jaba bAhubalIkI bArI AI aura samarthanara 317 bAhubalIko jAna par3A ki mere muSTiprahArase bharatakI avazya durdazA hogI taba usane usa bhrAtRvijayAbhimukha kSaNako Atmavijaya meM badala diyA / usane yaha soca kara ki rAjyake nimita lar3AI meM vijaya pAne aura phira vaira prati vaira tathA kuTumba - kalaha ke bIja bonekI apekSA sadhI vijaya ahaMkAra aura tRSNA- jaya meM hI hai| usane apane bAhubalakA krodha aura abhimAna para hI calAyA ora zravairase vairake pratikArakA jovana dRSTAnta sthApita kiyA / phala yaha huA ki antame bharatakA bhI lobha tathA garva kharva huA / eka samaya thA jaba ki kevala kSatriyoMmeM hI nahI para sabhI vargo meM mAMsa khAne kI prathA thI / nitya-prati ke bhojana, sAmAjika utsava, dhArmika anuSThAna ke zrava saro para pazu-pakSioMkA vadha aisA hI pra pratiSThita thA jaisA Aja nAriyaloM aura phaloMkA car3hanA / usa yugameM yadunandananemi kumArane eka ajIba qadama utthaayaa| unhoMne apanI zAdI para bhojanake vAste katala kie jAne vAle nirdoSa pazupartimUka vANI se sahamA pighala kara nizcaya kiyA ki ve aisI zAdI na kareMge jisameM anAvazyaka aura nirdoSa pazu-pakSiyoMkA vadha hotA ho / usa gambhIra nike sAtha ve sabakI sunI-anasunI karake vArAna se zIghra vApisa lauTa Aye / dvArakA se sIdhe giranAra parvata para jAkara unhoMne tapasyA kI / kaumAravayamaM rAjaputrIkA tyAga aura dhyAna- tapasyAkA mArga apanAkara unhoMne usa cira pracalita pazu-pakSI vadha kI prathA para Atma-zantamaM itanA sakhta prahAra kiyA ki jisase gujarAta bhara meM aura gujarAtake prabhAva vAle dUsare prAntoM meM bhI vaha prathA nAmazeSa ho gaI aura jagaha jagaha yAja taka calI Ane vAlI piMjarApoloMkI lokapriya saMsthAo meM parivartita ho gii| 1 pArzvanAthakA jIvana Adarza kucha aura hI rahA hai| unhoMne eka bAra durvAsA jaise sahajakopI tApasa tathA usake anuyAiyoMkI nArAz2agIkA qhatarA uThA kara bhI eka jalate sAMpako gIlI lakar3I se bacAne kA prayatna kiyA / phala yaha huA hai ki Aja bhI jaina prabhAvavAle kSetroM meM koI sAMpa takako nahI mAratA / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 anekAnta dIrgha tapasvI mahAvIrane bhI eka bAra apanI hiMsAvRtti kI pUrI sAdhanAkA aisA hI paricaya diyA / jaba jaMgalame ve dhyAnastha khar3e the eka pracaNDa vipadhara ne unheM Dasa liyA, usa samaya ve na kevala dhyAnameM acala hI balki unhone maitrI bhAvanAkA usa viSadhara para prayoga kiyA jisase vaha "ahiMsA prati chAyAM tatsaMnidhI gairatyAgaH " isa yogasUtrakA jIvita udAharaNa bana gayA / aneka prasaMgoM para yajJayAgAdi dhArmika kAryoM meM hone vAlI hiMsAko to rokanekA bharasaka prayatna ve Ajanma karate hI rahe / aime hI Adarzo se jainasaMskRti utprANita hotI AI hai aura aneka kaThinAiyo ke bIca bhI usane apane AdarzoMke hRdayako kisI na kisI taraha saMbhAlanekA prayatna kiyA hai, jo bhAratake dhArmika, sAmAjika aura rAjakIya itihAsa meM jIvita hai / jaba kabhI suyoga milA tabhI tyAgI tathA rAjA, mantrI tathA vyApArI Adi gRhasthoM ne jaina saMskRtike hiMsA, tapa aura saMyama ke Adarzo kA apane DhaMga se pracAra kiyA / [ varSa 5 rhii| usane eka viziSTa samAjakA rUpa dhAraNa kiyA / samAja koI bhI ho vaha ekamAtra nivRttikI bhUlabhulaiyoM para na jIvita raha sakatA hai aura na vAstavika nivRtti hI sAdha sakatA hai| yadi kisI taraha nivRttiko na mAnanevAle aura sirpha pravRtticakrakA hI mahatva mAnane vAle zrAdora meM usa pravRttike tUphAna ora AdhImeM hI phaMsakara mara sakate haiM to yaha bhI utanA hI saca hai ki pravRttikA Azraya vinA liye nivRtti bhI havAkA filA hI bana jAtI hai / aitihAsika aura dArzanika satya yaha hai ki pravRtti aura nivRtti ka hI mAnava kalyANake sikke ke do pahalU hai| doSa, galatI, burAI aura akalyANamaM taba taka koI nahIM baca sakatA jaba taka vaha sAtha hI sAtha usakI evaja meM sadguNokI puSTi aura kalyANamaya pravRttimaM bala na lagAve / koI bhI bomAra kevala apathya aura kupathyame nivRtta hokara jIvita nahIM raha sakatA / use sAtha hI sAtha pazya sevana karanA cAhiye / zarIramaM dUSita raktako nikAla DAlanA jIvana ke liye agara jarUrI hai to utanA hI jarUrI usameM naye rudhirakA saMcAra karanA bhI hai| saMskRtimAtrakA uddezya hai mAnavatAkI bhalAI kI ora Age bar3hanA / yaha uddezya tabhI vaha sAdha sakatI hai jaba vaha apane janaka aura poSaka rASTrakI bhalAImeM yoga denekI ora sadA agrasara rhe| kisI bhI saMskRtika bAhya aMga kevala abhyudaya ke samaya hI pana pate haiM aura aise hI samaya ve AkarSaka lagate haiM / para saMskRtike hRdayakI bAta judA hai| samaya AtakA ho yA abhyudayakA, usakI anivArya AvazyakatA sadA eka sI banI rahatI hai| kAI bhI saMskRti kevala apane itihAsa aura purAnI yazagAthAo ke sahAre na jIvita raha sakatI hai aura na pratiSThA pA sakatI hai / jaba taka ki vaha bhAvI nirmANa meM yoga na de| isa dRSTise bhI jaina saMskRti para vicAra karanA maMgata hai / hama Upara batalA Ae haiM ki yaha saMskRti mUlataH nivRtti arthAta punarjanma se chuTakArA pAne kI dRSTise AvirbhUta huii| isake AcAra-vicArakA sArA DhAMcA usI lakSya ke anukUla banA hai| para hama yaha bhI dekhate haiM ki Akhira meM vaha saMskRti vyakti taka sImita na RSabhase lekara Aja taka nivRttigAmI kahalAne vAlI jaina saMskRti bhI jo kisI na kisI prakAra jIvita rahI hai vaha ekamAtra nivRttike balapara nahI kintu kalyANakArI pravRttike sahAre para / yadi pravartaka dharmI brAhmaNoMne nivRttimArga ke sundara tatvoM ko apanAkara vyApaka kalyANakArI saMskRtikA aisA nirmANa kiyA haiM jo gItA me ujjIvita hokara Aja naye upayogI svarUpame gAMdhIjI ke dvArA punaH apanA saraka kara rahI hai to nivRttilakSI jaina saMskRtiko bhI kalyANAbhimukha Avazyaka pravRttiyoM kA sahArA lekara hI AjakI badalI huI paristhiti meM jInA hogA / jaina saMskRtime tattvajJAna aura AcAra ke jo mUla niyama haiM aura vaha jina AdarzoM ko Aja taka pUjatI mAnatI AI hai unake AdhAra para vaha maMgalamaya yoga sAdha sakatI hai jo satrako kSemakara ho / jaina paraMparA meM prathama sthAna hai tyAgiyokA, dUsarA sthAna hai gRhasthokA / tyAgiyoMko jo pAMca mahAvrata Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8-1] jainasaMskRtikA hRdaya 316 dhAraNa karanekI AjJA hai vaha adhikAdhika sadguNoM lekara gharase alaga huA hai, aura RSabhadeva tathA meM pravRtti karanekI yA sadguNa-popaka pravRttike liye neminAthake Adarzoko jIvita rakhanA cAhatA hai| bala paidA karane kI prAthamika zarta mAtra hai| himA, -dezameM garIbI aura bekArIkI koI sImA asatya, corI, parigraha Adi dopose binA bace nahIM hai| khetI baar| ora udyogadhaMdhe apane astitvake sadguNoM meM pravRtti ho hI nahIM sakatI, aura madguNa- lie buddhi, dhana, parizrama aura sAhasakI apekSA kara poSaka pravRttiko binA jIvanama sthAna diye hiMsA rahe hai| ataeva gRhasthoMkA yaha dharma ho jAtA hai ki Adise bace rahanA bhI marvathA asambhava hai| isa ve saMpattikA upayoga tathA viniyoga rASTra ke lie kreN| dezameM jo loga dUsare nivRtti paMthokI taraha jaina paMtha ve gAMdhIjIke TrasTIzipake siddhAntako amala meM laaveN| meM bhI eka mAtra nivRttiko kAntika mAdhanAkI buddhisaMpanna aura sAhasiyokA dharma hai ki ve namra bAta karate haiM ve ukta satya bhUla jAte haiN| jo banakara aise hI kAmomeM laga jAga jo rASTra ke liye vyakti sArvabhauma mahAvratIko dhAraNa karanekI zakti vidhAyaka haiN| kAMgresakA jo vidhAyaka kAryakrama nahI rakhatA usake liye jaina paramrAne aNuvratoMkI kAMgresakI orase rakhA gayA hai isalie vaha upekSamRSTi karake dhIre dhIre nivRttikI aura Aga baDhanakA NIya nahIM hai| asalame vaha kAryakrama jaina saMskRtikA mArga bhI rakhA hai| aise gRhasthoMke lie himA Adi eka jIvanta aGga he| dalitoM aura aspRzyoMko bhAI dApoMse aMzanaH bacanekA vidhAna kiyA hai| usakA kI taraha binA apanAe kauna yaha kaha sakegA ki maiM matalaba yahI hai ki gRhastha pahale doSoMse bacanekA jaina hU~ ? khAdI aura aise dUsare udyoga jo adhikase abhyAma kare / para sAtha hI yaha Adeza hai ki jisa adhika ahisAke naz2adIka haiM aura ekamAtra Atmaupamya jisa dopako ve dUra kareM usa uma dopake virodhI evaM aparigraha dharmake popaka haiM unako uttejanA binA sadguggoMko jIvaname sthAna dete jAMya / hiMsAko dara diekIna kaha sakegA ki maiM ahiMsAkA upAsaka haiN| karanA ho to prema aura Atmaupamyake sadagaNako ataNva upasaMhArame itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki jaina jIvaname vyakta karanA hogA / satya vinA bole aura loga, nigtheka ADambaroM aura zaktike apavyayakArI satya volanakA cala binA pAye amanyame nivRtti kaise prasaMgoMme apanI saMskRti surakSita hai, yaha bhrama chor3a hogI ? parigraha aura lobharo vacanA ho to mantoSa kara usake hRdayakI rakSAkA prayatna kareM, jisameM hindu aura tyAga jaisI pIpaka pravRttiomeM apane Apako aura mumalamAnoMkA hI kyA, sabhI kaumoMkA mela bhI khapAnA hI hogaa| isa bAtako dhyAname rakhakara jaina nihita hai| maMskRtipara yadi Aja vicAra kiyA jAya to Aja saMskRtimAtrakA saMketa lobha aura mohako ghaTAne kalakI kamATImeM jainoMke liye nIce ligbI bAteM va nirmUla karanakA hai, na ki pravRttiko nirmUla karane phalita hotI haiM: kA / vahI pravRtti tyAjya hai jo Asaktike binA kabhI 1-dezame nirakSaratA, vahama aura Alasya vyApta saMbhava hI nahIM, jaise kAmAcAra va vaiyaktika parigraha hai| jahAM dagyo vahAM phUTa hI phaTa hai| zarAba aura Adi / jo pravRttiyA~ mamAjakA dhAraNa, popaNa, dUsarI nazIlI cIje jar3a pakar3a baiThI haiN| dukAla, vikasana karane vAlI haiM ve AsaktipUrvaka aura Asakti ativRSTi, pararAjya aura yuddhake kAraNa mAnava-jIvana ke mitrAya bhI mambhana haiN| ataeva maMmkati Asakti kA ekamAtra AdhAra pazudhana nAmazeSa ho rahA hai| ke tyAgamAtrakA saMketa karatI hai| jaina maMskRti yadi ataeva isa sambandhameM vidhAyaka pravRttiyoMkI bhora saMskRti sAmAnyakA apavAda bane no vaha vikata bana mAre tyAgIvargakA dhyAna jAnA cAhiye, jo varga kuTumba kara annameM miTa jA makatI hai| ke bandhanoMme barI hai, mahAbIrakA aAnmau.myakA uddezya (vizvavANIke jainasaMskRti aGkasa'-) Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prema-kasauTI (o-zrI daulatarAma 'mitra') "prema-pAtrake hita-sAdhanako, use tyAga kara sakanemeM- sukha mAtAkA hai, putrakA nahIM hai / mAtAko dekhanese agara aura prasaMga-kaThina par3ane para tana-dhana-yuta mara miTane meM--- putrako sukha ho no ho, vaha judI bAta hai, usameM putrakI pravRtti ho na agara pITA-anubhava, to hamame prema sacoTI hai| honI caahiye| mAtAne yahAMpara apanA eka sukha DhaDhA-nitya upAdeya basa yahI eka ati uttama prema-kasauTI hai||" putrakA mukha dekhanA / usakI abhilASA karake usane putrako yaha merI eka tukabaMdI hai| isake prAcAra do haiM-eka daridratAke dukhase duHkhita banAnA caahaa| yahAM mAtAsvArthapara siddhAnta, dUsarA udAharaNa / hai, kyoMki usane apane sukhake liye anyako dukhI kiyaa|" (1 siddhAnta) ___ 'snehakA yathArtha svarUpa hI asvArthaparatA hai / jisa zrI-vaMkimacandra pyArakA atyAcAra"nAmaka lekhameM likhate haiM: mAtAne putrake sukhake liye putra mukhadarzana-sukhakI kAmanA "mAnalo koI g2arIba hai| devake anugrahase use koI chor3a dI, vahI yathArtha sneha karane vAlI hai| jo praNayI acchI jagaha mila gaI aura vaha dUra deza jAkara g2arIbIse pIchA praNaya-trAtrakI bhalAI ke liye praNaya-sukha-bhogako chor3a sakA budAnekA udyoga kara rahA hai| isI bIca meM mAnAne ronA-dhonA vahI saccA praNayI hai|"(vNkim-nibndhaavlii, pR0110|13) macA diyaa| use apanese dara jAne ke liye manA kiyaa| vaha _ (2 udAharaNa) mAtR-premase lAcAra hokara raha gayA / mAtR-premake anyAcArase kathA hai-"eka lar3akA dUdha pItA corI calA gyaa| usane apaneko sadAke liye garIbIke gar3heme DAla diyaa|' aseMke bAda patA claa| donoM mAtAoMmeM jhagaDA paidA huaa| 'kaha sakate haiM ki jisa mAtAne snehavaza putrako jananI mAtAne cora-mAtA para nyAyAlayameM dAvA dAyara kiyA / dhana kamAneke liye paradeza nahIM jAne diyA, vaha kyA svArtha- dono taraphase sabUta peza kie ge| nyAyAdhIza kisI eka para hai ? balki yadi vaha svArthapara hotI to putrako dhanakI pakSakI tarapha rahane ke lie matuSTa na ho ske| ve bar3e vicAra khojameM dUra deza jAneke liye mamA na karatI kyoMki kauna meM par3e / aAkhira eka dina unheM eka sUjha suujhii| mAtA putrakI kamAI kA sukha nahIM bhoganA cAhatI ? ataeva adAlatameM donoM mAtAoM aura laDakeko hAjira kiyA isa prakArake darzana mAtrakI AkAMkSA rakhane vAle snehako gyaa| maMTha-mUTha phaisalA sunAyA-'lekha aura gavAha parase bahuta loga zrasvArthapara sneha samajhate haiN| kiMtu vAstavame mAmalA sazaMkita hai. donoM pakSoM meM jAtA hai / ataeva hukma yaha khayAla ThIka nahIM hai| yaha sneha bhasvArthapara nahIM diyA jAtA hai ki laDakeke do TukaDe karake eka eka hai| jo loga ise asvArthapara mAnate haiM, ve kevala dhana- TukaDA donoMko bAMTa diyA jAya / " parAyaNatAko hI svArtha-paratA samajhate haiN| jo dhanakI adAlatame sannATA' zrotAjana sakaMpa / / cora mAtA kAmanA nahIM karatA, use ve svArthaparatAse zUnya samajhate haiN| - manuSTa / / asalI mAtA cillA uThI-'mujhe prAdhA nahIM cAhiye, pUrA ise de do|' ve yaha nahIM samajha sakate ki dhana-lAbhake alAvA pRthvIpara zrotA janoMkI kapakapI dUra huI, maha khule, taraha taraha anyAnya sukha haiM aura usameMme kimI kisI sukhakI AkAMkSA isamama kimI kisA sukhakA AkAkSA kI carcA karane lge| dhanakI AkAMkSAse adhikatara vegavAlI hai| jisa mAtAne svata: siddha ho gayA. lagkekI jananI--sacA prema dhanakA moha tyAgakara putra-mukha dekhaneke sumbakI vAsamAse karane vAlI mAtA kauna hai ! putrako sadAke liye g2arIba banA DAlA, athavA apanI prema-kamauTIpara parIkSA ho gii| taba nyAyAlayase asalI avasthA saMbhAlanekA avasara usake hAthase nikala jAne phaisalA huzrA-"jo mAtA laDakeke hita ke lie use aura diyA, usane bhI apanA sukha khoyA / vaha dhanakA sukha nahIM apane svArthako tyAga deneko rAz2I hai, vahI saracA prema karane cAhatI, kintu putrako sadA dekhanekA sukha cAhatI hai| vaha vAlI lar3akI jananI hai| laDakA usake supurda kiyaajaay|" Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jAtiyoMke prAcIna itihAsakI samasyA ( le0-zrI agaracanda nAhaTA ) jaina jAtiyoM kA itihAsa jaina itihAsakI eka jaTila te selayayA, te aTThaseNo, te vaaykrhaa| samasyA hai| vartamAna samasta jainajAtiya apaneko pUrNAvasthAmeM 4 je kotthA te sattavihA pannatA tajahAHkSatriya evaM jainetara batalAtI haiM aura amuka samayameM te kotthA, te moggalAyaNA, te piMgAyaNA, te amuka prAcArya dvArA pratiyodhita kahI jAtI haiM, para isake korDa NA, te maMDaliNo, te hAriyA, te somyaa| viSayameM prAcIna evaM samakAlIna pramANoMkA parvathA abhAva 5 je kosiyA te satavihA pannattA tajahAHnaz2ara pAtA hai| samajhameM nahIM pAtA ki prAcIna jaina vidvAna te kosiyA te kaccAyaNA, te sAlaMkAyaNA, ne jaina jAtiyoM ke utpani evaM itihAsake sambandhameM udAsIna kyoM golikAyaNA, te pArikakAyaraNA, te aggiccA, rahe / jaba kabhI bhI ki 1 jainAcAryame hajAroM ajainoMko telehiccaa| jaina banAyA to vaha ghaTanA evaM samaya jaina itihAsakI 6 je maMDavA ta mattavihA pannattA taM jahAHmahatvapUrNa bAta avazya thI phira bhI pranibodhaka zrAcArya ke ta maDayA, ne AriTThA, te saMmuttA, teherA te elAziSyoMne apane guruke mahatvapUrNa kAryakA ullekha kyo nahI baccA, te katallA, ta kavAyaNA / kiyA aura prabhAvaka prAcArya rUpame unakA ullakha una 7 te vAmiTThA ne matta vhiA pannattA taMjahAHsamakAlIna yA kucha pazcAtvA vidvAnoM ne bhI usakA ullekha te vAmiTThaH, ta uMjAyaNA, ta jArukaNhA, te vagdhAkyoM nahIM kiyA? baccA, ne koDinnA, te sattI, te paagsraa| prAcIna jainAgamoko TaTolane para vartamAna kisI bhI arthAta:-mUlagotra / haiM 5 kazyapa, 2 gautama, 3 vatma, jaina jAsikA kahI nAmarUpase bhI ullekha nahIM milnaa| 4 kutma, 5 kauzika, 6 maMDapa aura 7 vAziSTha inameM se usa samayake prasiddha gotra mere anveSaNAnusAra nimnokta haiM-- pratyekke 7-7 upabheda haiM jo isa prakAra haiM:___ zvetAmbara jainAgama sthAnAGga sUtrake 7 ve sthAnake 18 ve 1 kazyapa, mAMDilya, gola, vAla, muMja, parvata, varisakRSNa matrame jigkhA hai ki: 2 gautama, garga, bhAradvAja, aMgIrama, zarkarAbha, bhAskarAbha, matta mUla gottA pannata jahA: udnaabh| 1 kAmavA, 2 goyamA, 3 vatthA, 4 kotthA, 3 vasa, aMgiya, mittiya, sAmalIya, melavaya, asthimpena, 5 kosiyA, 6 maMDavA, 7 vsitttthaa| vanmukRSNa / 1 je kAsavA se sattavihA pannattA taMjahAH 4 kusma, maudagalAyana pigataNa, koDinna, maMDalIka, hArita, te kAmavA, te maMDillA, te golA. te vAlA, te somaya / mujatiNo, te pabatiNo, te vriskhaa| 5 kauzika, kAtyAyana, zAlakAyana, golikAyana, parikakA2 je goyamA te sattavihA pannattA taMjahAH yana, agityA. lohitya / te goyamA, te gaggA, te bhAradA, te aMgiramA, 6 maMDapa, ariSTa, saMmutta, bhelA, palApazya, kaMtella, gvAyaNa / te makarAbhA, te bhakgvagabhA, te udttaabhaa| vAziSTa uMjAyana jAskRSya, vyAghrApanya, kodinna, sattI, 3 je vatthA te mattavihA pannattA najahAH pArAzara / ne batthA, te aggiyA, te mittie, te mAmaliNo, baha prakAraka kulAryA va prakArake jAti pAryakA Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 anekAnta varSa 5 ullekha isI sUtrameM isa prakAra hai: 22 jAlaMdhara gotrIya bhagavAna mahAvIrakI mAtA nevanaMdA 1 chabihA kulAriyA maNussA pannattA taM jahA: (kalpasUtra) ____isase spaSTa hai ki 5 vIM zatAbdI taka to inhI gotroM 1 uggA 2 bhAgA 3 rAinnA, ikvAgA, raNAyA, kA pracAra thA aura vartamAna jaina jAtiyoMkA nAmakaraNa isa korvaa| samaya taka nahIM huA thaa| upalabdha pramANa me 15vIM zatAbdIke arthAt kulArya 6 prakArake haiM-1 ugra+ 2 bhoga pahalekA eka bhI ullekha avalokaname nahIM AyA jisame 3 rAjanya 4 icvAku 5 jJAna 6 kaurava / vartamAna jaina jAtiyomese kisI bhI jAtikA nAma nirdeza (2) vihA jarai agyiA maNurulA pannattA taMjahAH- ho| 12vI-13vI zatAbdIkI kaI mahatvapUrNa prazastiye evaM 1 aMbar3hAya, 2 kalaMdAya, 3 vedehA 5 vedigAiyA zilAlekha milatA hai 5 hariyA 6 cNcunnaa| bhI 6 vIM zatAbdI taka hI hai arthAt unameM Aye hue arthAtaH-6 prakArake jAti prArya ye haiM:-aMbasda, kalida, nAmokA vistAra bhI vIM zatAbdI taka hI sImita hai| videha, videhagA. haritA aura cNcuyaa| muni jinavijayajI sampAdita jaina pustaka prazastisaMgrahakI aba hame dekhanA yaha hai ki ina gotra nAmoMkA ullekha (naM. 35) saM0 1365 kI prazastimeM zrImAla vaMzama zAMtikabase kaba taka pAyA jAtA hai| aura inameMse kaunase 2 gotra sUri dvArA pratibodhita DIDU zrAvakakArita navahara madirakA prayukta rUpase milate haiM samaya saM0 704 batalAyA gayA hai yathA :Avazyaka sUtrake 381 vI gAthAme likhA hai ki 24 "zrAmAla vaMzosti vizAlakIrtiH tIrthakaromeMse / munisuvrata 2 ariSTanemi gautamagotrake the zrIzAMtimUri pratibodhita ddiiddvaakhyH| anya saba kAzyapa gotrake the| cakravartI saba kAzyapa gotrIya zrIvikramAvadanabhamaharSi-vatsare, the| vAsudeva bandevome 8-8 to gautama gotrIya the kevala zrIAdicaityakArApitanavahare ca (1) // " laghamaNa aura pauma (rAma) do kazyapa gotrIya the| arthAta yadyapi yaha ullekha ghaTanAke bahuta pIchekA hai ata: ye gotra parama prAcInakAlase pravatita the aba dekhanA yaha hai saMvan pUMra rupaye grAhya nahI mAnA jA sakatA phira .yaha ki inakA sambandha jainAme kaba taka rahA aura kauna kaunase ullaM kha apanA mahatva rakhatA hai| isI prakAra jainAcArya gotroMke ullekha milate haiN| zrAtmArAma zatAbdIsmAraka granthame zrImAlI jAtikI eka vIranirvANa 18. arthAta vikramake 5 vI zatAbdI vazAvali prakAzita huI hai usame likhA hai ki "bhAradvAja gotre maMvata 765 varSa pratibodhita zrI zrImAlajJAtiyaH takake zvetAmbara jaina yugapradhAna prAcAryoM va sthavirokIna.mAvali naMdI aura kalpasUtrakI sthAMvarAvalI meM pAI jAtI hai zrIzAtinAthagoSThikaH zrIbhinnamAlanagare bhAradvAjaunameM una sabhI prAcAryoMke gotra isa prakAra batalAye haiM - gotra zreSThI toja" ityA da ullekhauko najara tale rakhate hue evaM katipaya bhAratIya prasiddha aitihAsika vidvAnoMkA bhI 1 gautama, 2 bhAradvAja, 3 agnivezyAyana, 4 vAziSTa, yahI mata hai ki bhAratakI bahuta-sI kSatriya evaM vaizya 5 kAzyapa, 6 hAritAyana, 7 koDinya, 8 kAtyAyana, 6 camma, jAtiyokA nAmakaraNa 8 vI zatAbdIma huaA, kathama para 1. tuGgiyAyana, 59 mADhara. 12 prAcIna, 13 aillApatya, vicAra karane para vartamAna jaina jAtiyoMkA nAmakaraNa-sthA54 vyAghrApatya, 15 kutma, 16 pauzika, 17 koDAla, 18 panAkA samaya bhI 7-8 vIM zatAbdIke lagabhaga honA utkauzika, 11 muvata (mAvayA) 20, hArita 21 sAMDilya, saMbhava hai / * +yaha vaMza aba bhI bagAla prAntama hai| *zeSa jAnane ke liye dekho mega 'aomavAla jAtakA sthAhalamApha-yAyaka manase vartamAna jatha gyA jAhI jJAna panA mambandhI prAcIna pramANokI parIkSA" zArpaka nibaMdha jo vaMzana he| ki.naruNa gromavAla ke varSa 2 aM06-.me prakAzana hai| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8-6] meMDakaka viSayameM zaMkA samAdhAna 323 adyAvadhi hamAre jaina vidvAnoMne jaina jAtiyoMke itihAsa ki 4-5 vidvAna isake liye niyukta kareM aura ve sthAna kA anveSaNa kArya bahuta hI kama kiyA hai / isameM bhI zvetA- sthAnameM bhramaNa kara pranimAlekhoMkA saMgraha kareM evaM hastambara samAjase kucha etAsambandhI sAmagrI prakAzita to huI limvita granthabhaMDAgI mRcInirmANa ke sAtha sAtha granthahai para di0 vidvAnoMkA dhyAna to abhI isa ora gayA hI racanA evaM legvanI prazastiyoM kA saMgraha kreN| zrAzA hai nahIM kaha sakate haiN| jaina jAtiyoke itihAsakI prAcIna mere namra nivedana para vaha zIghra dhyAna degii| aura di. mAmagrIme 1 zilAlekha evaM 2 prazastisaMgraha ghaTanAke pama- aitihAsika vidvAna jaina jAtiyoM ke prAcIna itihAsa para kAlIna likhita honese adhika upAdeya haiM, di. samAja vizeSa prakAza ddlNge| kI orase zilAlekhasaMgrahakA kAma thoDA sA huA hai aura kA itidhAma dargAzaraNalAla jAyasavAla kA dekhA to prazastisaMgrahakA kArya to usase bhI kama huA hai, ata: ina umame jAyamavAla janikI utpani jesalamera ke bhATI jaimalame donoM mahA pUrNa kAryokI bhora di0 vidvAnoMko atizIghra batalAI haiM jo marvathA bhramita hai kyoki jaimalamekI sthAdhyAna denA caahiye| anyathA di.jAtiyoMkA itihAsa aMdhakAra panA maM0 1212 meM huI haiM aura yamavAla jAtikA maM0 meM hI paDhA rhegaa| di. samAjakA paramAvazyaka kartavya hai / rahagA / di0 samAjakA paramAvazyaka kattavya hai 1145 kA bakuMDakAra jaina zAlegba upalabdha hai arthAt jainazilAlekhI eva prazastiyAMkI khoja meM kevala jainIkA hau * agravAla aura jAyamavAla jAti di. jenAMkI bhI hai aura hita hai yaha nh| para bhAratIya itihAmame bhI nayA yugAntara jenera mamA.meM bhI ye jAye hai unamese jAyamabAla jaa| upasthita hogaa| meMDakakeM viSayameM zaMkA-samAdhAna (le0-zrI daulatarAma 'mitra' ) akTobara sana 1840 ke anekAntameM maiMne meMDaka hAsika nahIM kintu kalpita jAna par3atI hai ? ke viSaya meM eka zaMkA upasthita karate hue yaha AzA isa zaMkApara nIce likhe javAba mere dekhane meM prakaTa kI thI ki isapara koI sajjana prakAza ddaaleNge| Aye zaMkA sirpha itanI-mI thI ki jalacara paMcendriya 1 janamitra 20-2.45 zrI0 nemIcandajI mighaI tiryaJca sammUrchana bhI hote haiM, garbhaja bhI hote hai iMjiniyara nAgapura / / (go0 jI0 gAthA 76 ) parantu inameM se meMDaka vargaka 2 janamitra 10-2-15 zrI0vIracanda kodarajI gAMdhI prANI garbhaja haiM yA sammanchana yA donoM hI prakAra kI kalTaNa / isI lagbameM meMDakake sammUrchana hone ke pramANa dekara 3 anekAnta maI 1641 zrI0 nemIcanda jI mighaI phira yaha zaMkA uThAI thI ki agara vaha rAjagRhI iMjiniyara nAgapura / vAlA meDaka samyakadRSTi thA to usakA garbhaja honA 4 jainasaMdeza 1-10-42 zrI. paM0 sumeracandajI Avazyaka hai (labdhimAra gAthA . ) parantu maDaka to "nninIpu", nyAyatIrtha / / sammUcchana hote haiM, ataH rAjagRhI vAle meDakakI kathA ina javAbo meM tIna mahAzayAMne jo likhA hai so tiyazca bhI bhagavadbhaktike phalame deva-Ati prApta kara dekhiyasakatA hai, isa matyaprayojana pApaka hokara bhI aiti- 1 zrI nemIcandajI nighaI to garbhaja mUcchanakI Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 anekAnta [ varSa 5 carcA chor3akara mainI-asainIkI carcA le baitthe| aura (dhavalA caturthakhaMDa pustakAkAra pRSTha 250) meMDakako asainI mAna baitthe| (janamitra) aura yaha bhI likhA ki labdhisAra gAthA naM02 * zrI vIracanda kodarajI gA~dhIne nemIcandajI siMdhaI meM jo kathana kiyA gayA hai vaha prathamApazama samyaktva kI isa mAnyatAkA ki meMDaka asainI hai. khaMDana kI apekSAse hai usakA Azaya yaha hai ki pra0 saM0 kiyA aura le dekara vahI gomaTa sArakI garbhaja aura saMjJIke hI ho sakatA hai| vahA~ dvitiyo"givaNNaM igavigane amariNasariNagayajalathalakhagANaM / pazama samyaktvakA niSedha nahIM kiyA hai| gambhabhave sambhucha dutiga bhogathana khecare do ho|" paDitajIne eka bAta bar3e majekI yaha bhI kaha (go. jI. gA. 71) DAlI ki "vizeSa balavatI zaMkA na dekha usa ora upayoga nahIM gayA kintu dhavalA caturtha khaDakA svAdhyAya ima gathAkA havAlA dekara yahI kahA ki meDaka karate samaya akasmAta usa zaMkAkI tarapha dRSTipAta garbhaja aura sammUrchana donoM prakArake hote haiN| gyaa|" Azcarya to isa bAta kA hai ki inhoMne isa bAta akTobara sana 1940 me prakAzita zaMkApara akTokA dhyAna hI nahIM diyA ki gAthAmeM meDakakA varNana bara sana 1642 meM vicAra prakaTa karane para bhI (bhalA nahIM kintu jalacara paMcendriya tiryaJca sAmAnyakA ho dhavalAkA !) yaha kahanA ki zaMkA kamajora !vicAra varNana hai / jalacaromeM kaI vargake prANI haiM, unameM joradAra! yaha to vahI masala huI ki "Apano mAla kisI vargake garbhaja kimI vargake mammUcrchana, aura pUMcha no bAla, aura para no mAla pUchanA bAla" khaira kisA vargake prANI donoM prakArake ho sakate haiN| yoM hI mhii| jaisA ki maina hara tarahase siddha kiyA thA ki maMDaka isa prakAra tIno majanoM ke javAba haiM / inameM se margake prANI sammRrchana hote hai, vaimA gAMdhI mahAzaya do majjanoke ( siMghaIjI aura gAMdhIjI ke ) to yaha siddha nahIM kara make ki meDaka garbhaja bhI hote haiN| savAla digara jabAbadigara' vAlI kahAvatako caritArtha khAlA aTakala paccU taura para yaha likha diyA ki karane vAle haiN| zeSa rahe tIsare sajana paM0 sumeracandrajI, "meMDakake yugala bar3e tAlAba aura kAvadImeM dekhane me mo inakA javAba kucha samAdhAna kAraka he / "kucha" Ate haiN|" kahane ke kAraNa hai / ve ye haiM350 sumeracandajIna ukta dono mahAzayAMkI isa 1 jaba maiMne ukta zaMkA upasthita kI thI usa samaya mere mAnyatAkA ki maTaka garbhaja hai, khaMDana karake "dhavalA" tyAlameM yaha bAta jamI huI thI ki meMTaka sammRcchana zAstrAdhArase yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki hI hote haiM / parantu bAda meM vikAzavAda pustakake maMDaka garbhaja nahI, mammRcchana jIva hai| aura umaka dekhane para mAlama hAki meDaka garbhaja bhI hote haiN| paMcama guNa sthAna taka ho sakatA hai / yathA- 2 Upara udhRta dhavalAke zabdArthaparase yaha siddha nahI ___ "mohakarmakI aThAIma kamaprakRtiyAMkI sattAvAlA honA-aimA ekAMta kathana nahIM nikalatA ki meDaka. eka tiryaJca athavA manuSya mithyAdaSTi jIva, maMjJI 1"camicchI marAgI paeNo gaajvisuddhsaagaaye| paMcendrI aura paryAptaka, se sammRcchana niryaca maccha padamabamamaM ma girAidi paMcama pagladvicAramandi // kaccha meMDakAdiko meM utpanna huA, mabalaghu antamu hane (labdhisAra 2) kAlA dvArA sarva payApriyAse paryApta panekA prApta huzrA 2'ca dugadi bhavya marAgI pajanI mujhago da saagaage| (1) punaH vizrAma lenA hA (6) vizuddha hokara (3) jAgAge malhamA maddhi go mammamuvagamaI // " saMyamAsaMyamako prAna huaa|" (go-jI 651) Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa -6] meMDakake vipayameM zaMkA samAdhAna 325 sammurchana hI hote haiN| mImA taka pahuMca gayA hai, aura sAmAnya niyama bana 3 labdhisAra gAthA naM. 2 kA zrAzaya yadi yaha leM ki gayA hai| ina jIvoMkA vicAra karanese pahile hameM prathamopazama sabhyAstra prAptike lie hI garbhaja honA bIcakI sthitiko dekhanA par3egA, yAne vaha jo ali Avazyaka hai to phira deva-nAraka gatimeM pra0 sa0 Ggika sthiti (ekakoSIya jIva ) ke bAda kI aura ko aprApti rahegI ?-parantu lagAthA 202 meM dviliGgika sthitika pahilekI hai| ise ubhayaliGgikA to cAroM gati meM pra0 sa kI prAptikA vidhAna hai| nAma diyA gayA hai, kyoMki inameM nara aura mAdA' jo ho, maiMne to apanA samAdhAna isa taraha kara donoM ke guNa maujUda hote haiM / aba bhI kucha aise liyA hai-- jIva haiM, jinameM yaha sthiti dekhane meM AtI hai| unameM AMtarika kopoMkI vRddhi to usI taraha hotI jAtI hai 1 meMDakavarga ke prANI garbhaja samUrchana donoM prakAra ke magara kucha kopoke zarIrase bilakula nikala jAneke, hote haiN| badale, ve eka aMgase dUsare aMgameM cale jAte haiM, 2 dvitIyopazama samyaktva prASike lie garbhaja honA aura vahIM unakA poSaNa taba taka hotA rahatA hai jaba Avazyaka nahI hai| taka ve svataMtra jIvanake yogya nahIM ho jaate|...." 3 rAjagRhI vAlA meMDaka mamyagdaSTA thA ataeva usake yahAM eka bAta dhyAna dene lAyaka hai| ubhayajinapUjA-bhaktike lie samavasaragAmeM jAnekI samiti liGgika mRSTike sAtha sAtha eka naI bAta dekhane meM : kathA kalpita nahIM kiMtu aitihAsika hai| AtI hai vaha gaha hai ki donoM liGgoMke usake aGga aba yadi isa viSaya meM carcA karanekI koI sirpha alaga hI alaga nahIM rahate balki svataMtrarUpase gurujAyaza zepa raha gaI hai to vaha yaha hai- apane apane zukra kopoMkoM banAte jAte haiN| nara1 labdhisAra gAthA naM.2 kA Azaya yadi yaha le aMga to purAnA AMtarika jananakA kAma zukrakoSoM ki prathamopazama samyaktva prAptike liya hI garbhaja ko banA banAkara karatA hI jAtA hai (jinheM hara honA Avazyaka hai to phira deva-nAraka gatimeM nikAlakara mAdA piMDameM praveza karAne ke kAraNa vIyapra0 sa0 ko aprAdhi rahegI ?-parannu lamdhisAra kITa kahate haiM) aura mAdA aGga bhI apane jIvakoSa gAthA naM02 meM to cAro gatimeM pra0 sa0 ke prApti banAte hI jAte haiM, magara puruSa aGgake jIvakopako kA vidhAna hai| garbhAdhAna ke liye rakha lete haiM, naki nikAla dete haiN|' 2 meMDakavargake prANI mammUrchana hI hone haiM, yaha bAta (viliyama lophTasaheyara, ke lekhakA anuvAdakyA ghavalAse siddha hotI hai ? "anItikI rAhapara" pRSTha 14 / 125) 3 jaMtu vijJAna (sAyaMsa) kI khoja isa viSayameM kyA ina jIvoMko kyA kahanA ?-mAtA pitAke zukrabatalAtI hai ?--baijJAnikoMne aise ubhayalIGga zoNita-mizraNa-janya garbhaja to ye haiM nahIM ? jIvoMkI bhI khoja kI hai jisameM nara mAdA donoM aisI bAteM haiM--basa aba jisakA jI cAhe, ca ke guNa maujUda haiN| dekhiye claave| meM to vizrAma letA huuN| "manuSyoM aura pazuoM meM liGga-bheda apanI carama Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya paM0 mahendrakumArajIkA lekha- kA uttara hojAne para 'anekAnta ke lekha meM koI mahatvakA anucchiSTa uttaraNIya bhAga nahIM raha jAnA / " isa kiraNa meM anyatra (pR. 281) nyAyAcArya paM. isa para, yathArtha vastusthitiko vyakta karate hue, mai mahendrakumArajI zAstrIkA 'mokSamArgasya netAram' zIrSaka lekha kucha prakAza DAla denA apanA kartavya samajhatA hU~ / ata prakAzita ho rahA hai| yaha lekha lekhaka mahodayakI icchA- isake sambandhame mega nivedana isa prakAra hainusAra avikalaspase chApA gayA hai isa para sampAdaka paM0 darabArIlAlajI koThiyAne apanA ukta lekha agasta kI koI kalama nahIM lgii| lekha parame pAThakako mAlUma ke madhyame koI 15.16 tArIkhako mujhe sampAdanArtha de diyA hogA ki yaha lekha nyAyAcArya paM. darabArIlAla jI koThiyA thaa| usa vakta taka paM. rAmaprasAdajI aura jinadAsajI ke usa vistRta evaM vyavasthitaprAya lekhake uttararUpameM nahI zAstriyoM ke ve lekha apane yahA~ nahI pAe the jo jainasidvAhai jo anekAntakI gata kiraNa meM 'tattvArthamUtrakA maMgalAcaraNa' nta-bhAskarame prakAzita paM. mahendrakumArajIke ukta lekhaka zIrSakake sAtha prakAzita huA hai aura jisakA ekamAtra prativAda-svarUpa likhe gaye haiM aura jo jainayodhaka ke lakSya paM. mahendrakumArajIke usa lekha para kucha gaharI chAna- 16 agasta tathA 2 minambarake aMko (naM0 22, 23) meM bInake sAtha vicAra karanA thA jo jaina siddhAntabhAskarame prakAzita hapa hai| ye aMka vIrasevAmandirameM kramaza: 22 unake ukta zIrSakake sAtha hI prakAzita huA thaa| nyAyA- agasta zrIra 7 sitambarako pahuMce haiN| ata: ina lekhAMkA cAryajIkA yaha lekha mukhyata: paM. rAmaprasAda jI zAstrI baMbaI koThiyAjIne apane lekhama koI upayoga nahIM kiyA aura na aura paMjinadAsajI zAstrI zolApurake una lekhoko lakSya inakI kisI sAmagrIme apane lekhako bar3hAyA hai| mujhe bhI karake likhA gayA hai jo julAI-agastake mahInAma 'jaina- kala tArIkha 14 navambarako hI ina lekhAke devanekA avagajaTa' aura 'jainabodhaka' meM 'samantabhadrakA samaya' Adi sara milA hai| aba rahI pa0 rAmaprasAdajIka usa lekhakI zIrSakAMke sAtha prakAzita hue the, lekhake anta me calatImI bAta, jo jainagajaTake , aura 16 julAI san 1642 ke do-cAra bAteM koTiyAjIke legyapara bhI kaha dI gaI haiN| isa aMkoMme prakAzita huA hai aura jo nyAyakumundacandra dvi0 taraha koThiyAjIke lekhake uttarase jo kinArAkazI kI gaI bhAgakI prastAvanAme Ae hue samantabhadrake samaya sambandhI hai, usake aucinyako to lekhakajI hI jAna, parantu isa yuktiyoko lakSya karake limbA gayA hai| jainagajaTake uta. kinArAkazIkA kucha kAraNa batalAte unhoMne jo yaha lisvA aMka apane yahAM usa samaya pAe jaba ki pAzramame griloka hai ki--- prajJaptikI eka purAnI prati parase 'puganana-janavAkya-sUcI meM "mujhe Azcarya isa bAtakA huA ki isa lekhake anta noTa kI huI gAthAoMke milAnakA kAma joroMse cala rahA meM mugtAra sA. ke sahayogake liye to aAbhAra pradarzita thA aura usame koThiyAjI, pAMDyAjI tathA paramAnanda jI kiyA gayA hai para jina paM. rAmaprasAda jI aura paM0 jina- ye tIna vidvAna pUrNata: lage hue the; vIrazAsana jayantIke dAsajI zAstrIke legyoMkI sAmagrIse lekha saprANa hudhA hai jalsekI nikaTatA aura upa pratiko vApisa bhejanekI zIghratA aura jinakI sAmagrIke piSTapeSaNa evaM pallavanase isa lekhakA ke kAraNa kimIko bhI jainagajaTa-jaise patroMko paDhanekA avakalevara baDhA hai unakA nAmollekha bhI nahI kiyA yayA hai| sara nahIM thA aura na bAdako unake paDhanekI ora dhyAna ata: maiM to 10 rAmaprasAdajI tathA jinadAsajI zAstrIke gyaa| isIse koThiyAjIke dekhane meM pa. rAmaprasAdajI lekhAko mukhyataH sAmane rakha kara usa (na?) ke uttara- kA ukta lekha bhI nahIM pAyA, aura merI pravRtti to use mAya aMza para apane vicAra prakaTa kara rahA hai| ina lekhoM dekhaneme kala hI huI hai| aisI hAlatama ukta lembara bhI Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa -6] sampAdakIya 327 poI sAmagrI koThiyAjIke lekhama nahI lI gaI hai| kumArajIko pravRtti kaI maha ne taka bhI nahIM huI thI vaha eka dina koThiyAjI mere kamareme baiThe hue the, sAmane pravRtti koThiyAjIke lekhako pAkara koI eka-Der3ha saptAhake jaina-siddhAntabhAskarakI kta kiraNa khulI huI thI, maiMne bhItara hI hogaI, yaha koTiyAjIke lekhakA kucha kama asara koThiyAjIye kahA ki- mahendrakumArajIke isa 'mUtra' aura nahI hai| isa dRSTise bhI koThiyAjIkA lekha acchA hI 'sUtrakAra' zabdoM vAle udAharagA kI Apane mUla grantha parase rhaa| astu| jAma bhI karalI hai yA ki nhiiN| unhoMne kahA---jA~ca to paM. mahendrakumArajIke prastuna lekhakI zranya bAtoMkA nahI kI, yaha samajhakara ki udAharaNa ThIka hI hogA, aura yaha uttara denA mere isa noTakA koI viSaya nahI--vaha to kaha kara ve hAla meM cale gaye tathA zlokavAtikAdivo nikAla prAyaH una vidvAnokA hI hissA hogA jinheM lakSya karake kara dekhane lge| thoDI degme prAkara unhoMne naI khonake yaha lekha ligyA gayA hai| maiM to apane pATakoko, saMkSepameM, utsAhako liye hue baDe Azcarya ke sAtha kahA ki--mukhtAra isa lekha parase phalita hone vAlI do eka sAra bAte hI mAhaba ! mahendrakumArajIne to bahuta moTI bhUla kI hai ! batalA denA cAhatA hai. aura ve isa prakAra haiM :-- unake udAharaNa jo 'mUtra' aura 'sUtrakAra' zabda zrApa (1) paM. mahendra kumArajIne, jaina siddhAnta-bhAskara haiM ve 'rAjavAnika aura 'avalaMkadeva' ke bAcaka haiM hI nahIM, prakAzita apane pUrvalegyame prAcArya vidyAnandakI zailIko ve to 'tavArthasUtra' aura 'umAsvAti ke liye prayukta hue vizeSatAko batalAte hue likhA thA ki 'vidyAnanda apane haiM, cunAce Apane usI samaya zAzvArtikkA sthala bhI pUrvavartI kisI bhI prAcAryako 'sUtrakAra' aura apane pUrvavartI nikAla kara dikhalAyA aura isa bAtako bA jayabhagava na kisI bhI granthako 'sUtra' likhate haiN| aura isake samarthanameM kI prAdi dUsara vidvAnoM para bhI prakaTa kiyA tathA isake zlokavArtikakA eka avataraNa udAharaNake naura para prastuta bAda hI apane le bama vidyAnandakI dRSTime mUtra aura sUtra- kiyA thA, jisameM zrApa hue 'nUtra aura sUtrakAra zabdoMko kAra' prakaraNa kI yojanA kii| isa ghaTanA paraye yaha aura bhI kramaza. rAjaghAtika aura 'akalaMkadeva' ke liye prayukta spaSTa ho jAtA hai ki voThiyAjIko paM. rAmaprasAdajIkA huzrA banalAyA thA, parantu yaha batalAnA bhUla-bharA thaa| una, lekha usa vakta taka bhI dekhaneko nahIM milA thA aura 50 rAmaprasAdajI aura pa0 darabArIlAlajIvI aurase isa na zrAzramake kisI dUsare bahAnake hI vaha paricayame AyA bhUlake sujhAye jAne para paM. mahendrakumAra ne use isa thA, anyathA ve unase kahate ki yaha bhUla to pahale paM. lagbane svIkAra kara liyA hai, parantu dUsarA koI nirvivAda rAmaprasAdajI pakaDa cuke haiN| astu, do vidvAna eka hI udAharaNa prastuta nahIM kiyA, jisame uma niyama athavA viSaya para vicAra karate hue yadi samAna pariNAma para lakI puSTi hotI jise Apane vidyAnandakI zailIkI vizepahuMce to isameM kucha bhI asvAbhAvikatA nahIM hai| patAko batalAneke liye nirdhArita kiyA thaa| jaba ki paM. aisI sthiti meM binA kisI jAMca-par3atAlake aisA kaha darabArIlAlajIne apane da gvame prAcArya vidyAnandake sAta denA ki nyAyAcArya 50 darabArI lAlajI koThiyAkA lekha graMthoM parase koI 36 udAharagA se prastuta kiye haiM jinameM pa. rAmaprasAdajI aura paM0 jinadAsajI zAstrIke lekhoMgI kahIM bhI pUrvavatI atho tathA anyakArIko mRtra' tathA 'sUtrasAmagrIse samANa huzrA hai aura unhIM ke lekhokI sAmagrIke __ kAra' nahI likhA hai, aura jinakA mahendrakumArajIne apane piSTapeSaNa evaM pallavanase usakA kalevara baDhA hai. vaha lekhame koI prativAda bhI nahIM kiyaa| isase mAlama honA unakI ucchiSTa hai kucha bhI ucita mAlUma nahI hotA hai ki vidyAnandakI zailIka sambandhama jo niyama 50 mahandra paM0 mahendrakumArajI koThiyAjIke lekhako upekSAkI mArajIne banAyA thA vaha ba sthira nahIM rhaa| dRSTipe dekheM yA anupekSAkI, parantu itanA ko kahanA hI hogA (2) paM. mahendrakumArajIna jainamdviAnta bhAmbarama ki jina pa rAmaprasAdajI aura jinadAsajIke lekhAkA prakAzita apane pUrvagbama aAcArya vidyAnandake jina uttara dene aura apanI bhUlako svIkAra karanemeM paM. mahendra- ullemboMko apane nirNayakA mukhya AdhAra banAyA thA una Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 anekAnta [varSa5 ullekhoMke ThIka prAzayakA dUsare vidvAnoM dvArA spaSTIkaraNa prAdhAra khojaneme lage haiN| apanI khoja parase unhe yaha kiyA jAne aura usa spaSTIkaraNakI puSTime prAcArya mahodaya mAluma par3A hai ki vidyAnandake sAmane ukta maMgalazlokako ke dasare bhI kucha ullekhoMke mAmane lAye jAne para paMDita umAsvAmikRta mAnane ke liye koI saSTa pUrvaparamparA nahIM jIkA vaha zrAdhAra DolA hI nahIM kintu prAya: gira gayA thI, unhoMne akalaMkakI aSTazatIke eka vAkya parase apanI hai, aura isaliye unhoMne apanI kucha anupapattiyoM ke galata dhAraNA banAlI hai, usake pUrvApara-sambandhapara ThIka rahate hue bhI isa bAtako svIkAra kara liyA hai ki zrA. vicAra nahIM kiyA aura isIse ve apanI aSTasahasrImeM ukta vidyAnanda 'mokSamArgasya netAram' ityAdi maMgala-zlokako vAkyakA sIdhA artha na karake ulaTA artha karane meM pravRtta hue umAsvAmikRta tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa mAnate the; jaisA haiN| isa taraha paM. mahendra kumAra jIne yaha eka nayA viSaya ki Apake lekhake 'zrAcArya vidyAnandakI mAnyatAkA AdhAra' vicAra ke liye prastuta kiyA hai, jisa para vidvAnAko gaharAI isa prakaraNase prakaTa hai| ke sAtha vicAra karanA caahiye| (3) aba paM. mahendrakumArajI zrAvArya vidyAnandakI vAmanA) mAnyatAko saMdehakI dRSTise dekhane lage haiM aura usakA 15-11-42 jugalakizora mukhtAra ( pRSTa 287 kA zeSAMza ) upasaMhAra vidyAnanda ke ullekhame aitihAsika dRSTi bhI niviSTa hai to " isa taraha maiM apane vicAroko sakSepameM pAThakoMke ata: vidyAnanda ke ullekhoMme vitanI aitihAsika dRSTi hai sAmane rakhakara unase ise niNana karAra denekA ati sAhasa aura samannabhadra ke samaya para usakA kyA prabhAva par3atA hai pUrNa bha.graha to nahIM kara sakatA, hauM, unameM yaha avazya tathA anya pramANAme samantabhadrakA kyA samaya ho sakatA hai nivedana kara denA cAhatA hUM ki tatvacintana aura itihAsa isapara pathAvamara likhane kA vicAra hai| ke kSetra meM pUrvagrahoMse mukta hokara taTasthavRttisa vicAra karane anname maiM yaha likha denA bhI ucita samajhatA hUM ki kI bAvazyakatA hai| itihAsakA kSetra hI aisA hai ki isameM itihAsa viSayake lekhoMko kisI propegenDekA sAdhana uttarottara vAda-prativAdase naI vastuyeM sAmane AtI jAtI haiM banAnA isa kSetrako bhI dUSita kara denA hogaa| koI lekha jo satyake nirNayameM sahAyaka hotI haiN| likhA aura turanta hI usake nAmase sammatiyoM ikaTThI karane __ tatvArthasanakI aneka prAcInase prAcIna pratiyoke dekhane kI vRtti zobhana nahIM kahI jA sktii| aise lekhoMpara vidvAn kI AvazyakatA hai jisase yaha jAnA jAsake ki tatvArthasatra vizeSa UhApoha kare yahI prazasta mArga hai aura isI se sanya kI pratiyomeM yaha maMgalazloka kabase zAmila huA hai| ke nikaTa pahuMcA jA sakatA hai| sammatiyAMke balapara aitibhaneka tatvArthasatrakI chapI tathA likhita pratiyoM meM isa maMgala- hAsika praznoMke nirNaya karanekI paddhati kabhI kabhI sammatizlokakA taravArthasatra aGgake rUpame na pAyA jAnA qhAsa dAtAoMko bhI asamaJjasameM DAla detI hai| jaisA ki mahatva rakhatA hai| prastu, vidvAn, pAThakose nivedana hai ki karmakANDakI RTipUrti' lekhapara sammati dene vAle aneka isa viSayakA aura vizeSa UhApoha kreN| mere dhyAna meM isake sammatidAtAoMko svayaM anubhava huzrA hogaa| aura sammatiyo upayukta jo sAmagrI thI vaha saMkSepameM prastuta kara dI hai| prAge bhI 'yadi aisA hai to 'sambhava hai' Adi aneka bacAvake jo aura sAmagrI milegI use yathAvasara likheNge| vAkyoMse zrota prota rahatI haiN| ata: itihAsa aura tatvajJAna raha jAtI hai samantabhadrake samayakA prazna | usake viSaya sambandhI lekha propegeNDekI bhAvanAse rahita hokara likhe meM maiMne svayaM nyAyakumudacandra dvi0 bhAgakI prastAvanA aura Aya yahI prazasta mArga hai| prameyakamalakI prastAvanAmeM ye zabda likhe haiM ki "yadi Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAyaka anekAntako sahAyatA gata riraNameM prakAzita sahAyatAke bAda anekAntako tRtIya mArgase8) ru. kI nimna sahAyatA prApta huI hai, aba taka jina sajanoMne anekAntakI Thosa sevAoMke jisake liye dAtAra mahAzaya dhanyavAdakaM pAtra haiM:prati apanI prasannatA vyakta karate hue, use ghATekI cintAse 5)lA. phataha caMda dAsUrAmajI jaina mulatAnasiTI (lA. mukta rahakara nirAkulatApUrvaka apane kAryameM pragati karane jinezvaradAsajIke, matyusa kucha samaya pahale nikAle hue, aura adhikAdhika rUpame samAjasevAgrAmeM agrasara honeke dAname), mArphata paM. jitakumArajI jaina zAstrI, liye sahAyanAkA vacana dekara usakI mahAyakazreNIma apanA mulatAna milii| nAma likhAyA hai unake zubha nAma sahAyatAkI rakama-mahina 3) lA nAnamala mpacandajI jaina, brAmamaceTa, pAnIpata isa prakAra haiN| (lA. nAnamalake svargavAsa para nikAle hue dAnause) 225) vA. choTelAlajI jaina raIsa klkttaa| mArphana lA0 rozanalAlajI jaina pAnIpata / __ vyavasthApaka 'anekAnta' 10) bA0 ajitapramAvajI jaina eDavokeTa, lkhnuu| thorasevAmandirako phuTakara mahAyatA 101) bA. bahAdurasiMhajI siMghI kalakattA / gatakiraNA meM prakAzita mahAyatAke yAda vIrasevAmandira 100) sAhu zAntiprasAdajI jaina, DAlamiyAnagara / paramAvAko) 20 kI nimna sahAyatA prApta huI hai, jisa 100) bA0 zAtinAtha suputra bA. nandalAlajI, kalakattA / 100) meTa jogbIrAmajI baijanAthajI sarAvagI, klknaa| ke liye dAtAra mahAzaya dhanyavAdake pAtra hai: 4) zrIdigambara jaina samAja bArAbaMkI, mArphata maMtrI kanhaiyA100)mAha zreyomAyAdajI jaina, lAhaura / 100) bA* lAla candajI jaina, eDavokeTa, rohanaka / lAnajI jaina, baaraabNkii| 4)lA. gopIcanda jI jaina, ambAlA chAvanI (apane bhAI 18.) cA jayabhagavAna jIvakIla zrAdi jainapaMcAna, pAnIpata munzIgama ke patra di. premacandako gAMda lenekI khuzIma 51) ga.ba. yA ulaphatarAya jI jaina ri0 hajIniyara, meraTha / 50) lA0 dalIpasiha kAg2az2I aura unakI mArphana, dehlii| nivAle hue dAnamame), mArphata lA. samandaradAsajI 25) paM0 na.dhUgamajI premI, hindI grantha gnAkara, bmbii| jaina paaniiptke| adhimAtA 'vIrasevAmadira' 25) lA0 rUTAmana jI jaina zAmiyAne vAle sahAranapura / zrIkApar3iyAjI para anabhra vajrapAta! 25) bA. raghubaradayAlajI jaina ema0e0karolabAga dehlii| jainavijaya prepa mUranake mAlika tathA jainamitra aura 25) seTha gulAbacandajI jaina TogyA, indaura / zrIra digambara kanake sampAdaka me0 mUlacanda visanadAsajI 25)lA. bAburAma akala prasAdajI jaina, nimsA jilA kApaDiyAke ikalaute putra bAbUbhAI kApariyAkA mAtra 17 mujphphrngr| vargakI aAyume 15 dinakI TAiphAiDakI bImArI tA. 25) mavAI midhaI dharmadAma bhagavAnadAsajI jaina, stnaa| 16.1042 ko savera svargavAsa ho gayA hai| zrI. kApa. 25) lA. dIpacandajI jena raIsa, dehagadAna / hiyAjI para 60 varSakI vRddhAvasthAme yaha ghora zanabhra vanapAta 25) lA0 pradyumnakamArajI jaina raIma. sa rnpur| huzrA hai| thApakI samasta zrAzAoMga kendra yahI eka mAtra 25) muMzI sumatapramAdajI jaina ri0 amIna mhaarnpur| putra thaa| jinendra bhagavAna se prArthanA hai ki unheM yaha duHkha sahana grAzA hai anakAntakaM premI dUsare sajana bhI ApakA karanekI zakti prApta ho aura svargIya lAmAko zAMti mile| anusaraNa kAMge aura zIghra hI sahAyaka skImako saphala zrI kApaDiyAjIne 15000) kA dAna ghopita karake banAne meM apanA parA sahayoga pradAna karake yazake bhAgI apane svargIya putrakI smRnime sUratame di. jaina borDiMga bneNge| kholanekA vicAra prakaTa kiyA hai aura 1000) di. jaina saMsthAzrI nayA garIboM ko pradAna ke liye nikAle haiN| zrI. vyavasthApaka 'anekAnta' kApariyAjIke dhapura zrI galAyacaTa lAlanadajI ne bhI vIravAmandira, paramAnA (mahAranapura) 1080) kA dAna diyA hai| paramaprIdAma jaina Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Resisterrum.....31. ** ***OM naiyAra ho gayA ! nayAra ho gayA ! zIghra hI meMgAiye !! baTagvaMDAgama(dharAmaddhAMna)kApA~cavA bhAga antara-bhAva-alpabahutvAgama chapakara taiyAra hogayA hai ! yaha bhAgabhI pUrvapaddhatike anumAra zuddha mUlapATha, mUlAnugAmI hindI anuvAda tathA aneka upayogI pariziSToMke sAtha taiyAra kiyA gayA hai| isameM eka-eka guNasthAna va mArgaNAsthAnameM kramazaH jIvoMke antara, bhAva aura alpabahutvakA vivecana bar3A khulAsA aura gambhIra kiyA gayA hai| khUba zaMkA-samAdhAna kiye gaye hai| prastAvanAmeM kanAr3I prazasti, zakkA-samAdhAna va viSaya paricayake atirika DA0avadhezanArAyaNasiMhajI ke legvakA avikala hindI anuvAda 'dhavalAkA gaNitazAba bhI diyA gayA hai jo apUrva hai| bar3I mahatvapUrNa racanA hai| zIghra meNgaaiye| pugnakAmamA . kAgaja AdikI duSpAni aura atyanta meMhagAI honepara bhI kAgajJa aura bhI puSTa lagAyA gayA hai| kImata parvatrana kAyama rakhI gaI hai| noTa-1-prathama bhAgakI zAkhAkAra pratiyAM to pahale hI mamApta ho cukI haiM. aba pustakAkAra bhI thor3I hI rahI hai| ataeva aba prathama bhAga pustakAkAra phuTakara nahIM mila sktaa| pUrA maiTa pA~coM bhAgoMkA eka mAtha lene bAleko hI mila mkegaa| zeSa bhAga bhI zIghra durlabha ho jaavNge| . .,2, 4 bhAga pratyeka 10) mRtya HTA / (1 bhAga aprApya )2, 3 va 4 bhAga pratyeka 1) noTa:-dama masthAka hAthame Danya bahuta thor3A aura kArya bahuta hI vizAla hai| ataeva samasta zrImAnoM, vidvAnAM aura mathAko ucita mUlyapara pratiyA~ gvarIdakara kAryapragatiko mulabha banAnA caahiye| noTa -nanhI graMthAMke sAtha kAraMjA mIrIja meM prakAzita apabhraMza bhApAke advitIya graMtha bhI maeNgAithe / jasahara cariu6), NAyakumAracari6), sAvayadhamma dohA 2), pAhuDa dohA gaa)| noTa-mUlya pezagI bhejanevAloMko DAka va relave vyaya na lgegaa| mantrI , kiMga para kAleja, amarAvatI (varAra) Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RECHAPRASAN Al-mata PORE ekanAkarSantI zladhayantI vastutattvamitareNa / / antana jayati jainI nItirmandhAnametramiva gopii| KARAN jara - - vidhapa ubhayAnubhayo tatva RAur FE anakAntAtmaka nipadhyAnupae tasva vastUtattva niSedhya tatva NI REILY City Heam vidhayAnubhaya ubhayatatva PRROR anubhava tatva KERS vidheyaM vArya cA'nubhayamubhayaM mizramapi tahizepeH pratyekaM niyamaviSayavA'pargimate / (ka.10-11 madA'nyo'nyApekSa makalabhuvanajyeSThagurugA nvayA gItaM tattvaM bahunaya-vivakSatagyazAna // garapAda -- " purama Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI samantabhadrabhAratIke kucha namUne-saMpAdaka pR. 326.6 bhagavAna mahAvIta-zrIvijayasAla jaina B.Com.353 2 anekAntake mukhapRSThakA citra-[saMpAdaka aparAdhI (kahAnI)-[zrIbhagavat jaina 356 3 paDamacariyakA antaHparIkSaNa-[.paramAnanda jaina 337 ra pAzA-gIta (kavitA)-[zrIbhagavat jaina 361 4 samarthana-[40 paramAnanda jaina: zAstrI 31 paMDita-guNa-[saMpAdaka .362 5 sarvArthasiddhipara samantabhadrakA prAva-saMpAdaka 34510 tatvArthastrakA maMgalAcaraNa-nyA.paM darabArIlAla 365 anekAntake liye cintA Ajakala yuddhAdvikI paristhiti ke kAraNa kAgajakA akAla sarvatra vyApa rahA hai- sabhI jagaha kAgajakI hAya-hAya macI huI hai| kAgaja milatA hI nahIM, aura jo milatA bhI to bahuta bhArI reTa para arthAt yuddhase pahale ke koI dasa gune mUlya para !! isake phalasvarUpa kitane hI samAcArapatra banda hogaye haiM-banda ho rahe haiM, kitanoM hIko apanA mUlya cor3hA duganA kara denepara bhI pRSTha-saMkhyAko ghaTAneke liye bAdhya honA par3A hai aura kitanoM hIkA sundara puSTa kalevarakaMkAlamAtra raha gayA hai| aisI hAlata meM anekAnta' ke liye cintAkA honA svAbhAvika hai| anekAntake kAgakA sTAka gataviraNa ke sAtha hI samApta hogayA thaa| isa kiraNa ke liye kAgajakI kitanI hI khaTa-paTa karanI par3I-28 pITa takakA kAgaja bhI lagAnA par3A hai| jaise-taise isa kiraNake kAgajakI samasyA hala huI hai| agalI kizyA bhI visI taraha nikala hI jAyagI aura usake sAtha hI anekAntakA pA~cavA varSa bhI samAsa ho jaaygaa| aba prazna hai bhanekAntake AgAmI varSa kA-agale varSa ise cAlU raksA jAya yA kAgajakI samasyA hala hone taka banda kiyA jAya ? banda karanepara samAjako eka palAma jarUra hogA aura vaha yaha ki isake nimittase zodha-khojakA kAma hokara mahatvake Thosa evaM gutthiyoko sulajhAne vAle sAhityakA jo sajana hotA hai vaha bhI eka prakArase banda ho jAyagA, kyoMki apane samAja meM dUsarA aisA koI mAsika patra nahIM jo isa kAmako pUrA kara sake / sAptAhikapana vojake lambe lekhoMko eka sAtha prakAzita karane meM prAyaH apanI asamarthayA vyakta karate haiN| yadi patrako cAlU rakhA jAya to usake liye do hI sUrateM ho sakatI haiMeka to yaha ki patrakA mUlya 3) rupayeke sthAnapara 6) rupaye kara diyA jAya aura dUsarI yaha ki mUlyako badastUra rakhakara sahAyakoMko juTAyA jAya, jisase ghATA uThAkara bhI yaha patra pAThakoMko kama mUlyameM diyA jaaske| pahalI sUrata (mUlya bar3hAne) se samasyAkA hala nahIM ho sakegA, kyoMki usase grAhaka saMkhyA eka dama gira jAyagI, aisA samAjakA apanA anubhava batalAtA hai| taba sahAyakoMko juTAne rUpa dUsarI sUrata hI zreyaskara hogii| anekAntake anyatama sahAyaka lA. valIpasiMhajI kAgajI dehalIne anekAntako visI taraha bhI banda na karanekA bhAgraha karate hue likhA hai ki kAgaja sArIdane meM jo adhika cArja denA pade usakI pUrti 20 pattiyAM karake karalI jAya, jinameMse pA~ca pattiyoMkA bhAra ve svayaM apane upara leneko tayyAra hai| aise hI dUsare kucha sajana bhI isa kArya meM hAtha baTAce to sahaja hImeM kAma nikala sakatA hai| idhara eka bAta yaha bhI sujhAI jA rahI hai ki 'bhanekAnta' ko traimAsika kara diyA jAya, usakA AkAra bhI, jainasiddhAntabhAskara tathA vIrasevAmandirase prakAzita 'samAdhitantra' jaisA kara diyA jAya aura usameM gaveSaNApUrNa tAvika evaM aitihAsika lekhoMkI hI vizeSatA rhe| sAtha hI, mahatvake aprakAzita granthoMko anuvAdAvike sAtha prakAzita kiyA jAya / ghATeko kucha sahAyatAse aura kucha patrameM prakaTa hone vAle pranyoMkI alaga vikIse pUrA kiyA jAya / masa: anekAntake premI pAThakoMse nivedana hai ki ve isa viSayameM samasyAkA ThIka hala karaneke liye zIghra hI apanI apanI rAya bhejakara anugRhIta kreN| jugalakizo mukhtAra sampAdaka anekAnta' Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM aham * sva-saghAta tatva-prakAzaka M2 nItivirodhacasIlokavyavahAravartakaHsamyak / paramAgamasya bIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| navambara-disambara varSa 5 kiraNa 10-12 vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA z2ilA sahAranapura mAnika, mArgazIrSa, bIranirvANa saM0 2466, vikrama saM. 1666 1942 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne [10 zrIzInala-jina-stotra na zItalAzcandanacandrarazmayo ne gAGgamammo na ca hArayaTayaH / yathA munerate'nagha cAsyarazmaya. zamAmvagAH ziziga vipazcitAm // 1 // 'he anagha-nigvadya-nidoSa zrIzInana ni!-zrApa pratyakSajJAnI-munikI prazama-jalase bharI huI vAkya-razmiyoyathAAna arthambampako prakAzaka vacana-kigNAliyo-jima prakArame--mamAgnApako miTAne rUma-vidvAnoke lie yogadeya-jayakA vika rakhane vAloM ke vAmne-zItala haiM-zAntiprada hai-usa prakAra na to candana tathA candramAkI miNa zItala hai. na gaMgAkA jala zItala hai aura na moniyoMke hArakI laDiyA hI zItala hai-poI bhI inama meM bharagrAnApa-janya duHmbako miTAne mamartha nahIM hai|' sukhA'bhilApA'naladAhamUJchinaM manonijaM AnamayA'mRtA'mbubhiH / vyadidhyapastvaM vipadAha-mohitaM yathA bhiSagmantraguNaiH svavigraham // 2 // 'jisa prakAra vaidya viSa-dAhase mUJcita hue apane zarIrako viSApahAra maMtrake guNose-uma amoghazaktiyome-niviSa evaM mUchA-rahita kara detA hai usI prakAra (he zItala Ina!, Apane mAsArika sukhoMkI abhilASA-rUpa agnike dAhammecaturgati-mambandhI du:gvamaMtApase-mUrchita hue-hayopAdeyake vivekama vimugva hAe-apane manakA-zrAtmAko- jJAnamaya amRta-jaloke siJcanase mUrchArahita-zAnta kiyA hai-pUrNa vivekako jAgRta karake use uttarottara matApaprada sAmArika sugyAkI abhilApAme mukta kiyA hai|' Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 anekAnta svajIvite kAmasukhe ca tRSNayA divA zramAna nizi zerate prajAH / raat an anmattavAna jAgarevA''tmavizuddha vartmani // 3 // [ varSa 5 'apane jInekI tathA kAma-sugvaMkI tRSNAke vazIbhUta hue laukika jana dinameM zramame pIDita rahate haiM--sevA- kRSNAdijanya kleza-khedase zrabhibhUta bane rahate haiM aura rAtameM so jAte haiM - apane zrAtmA ke uddhArakI aura unakA prAya: koI lakSya hI nahIM hotA / ( parantu) he zrArya zItala jina ! zrApa rAta-dina pramAdarahita hue AtmAkI vizuddhike mArga meM jAgate hI rahe haiM ---- grAtmA jisase vizuddha hotA hai - mohAdi kamause rahita huA svarUpamaM sthita evaM pUrNa vikasita honA hai--usa samyagdarzana - jJAna- cAritrarUpa mokSamArga ke zranuSThAname sadA sAvadhAna rahe haiM / ' zrapatyavittottaralokatRSNayA tapasvinaH kecana karma kurvate / bhavAnpunarjanma-jarA-jihAsayA trayIM pravRtti samadhIravAruNat // 4 // 'kitane hI tapasvIjana saMtAna, dhana tathA uttaraloka (paraloka yA utkRSTa loka ) kI tRSNAke vazIbhUta hueputrAdikI prApti ke lie, dhana kI prApti ke liye athavA svagAdikI prApti ke liye -- (zrAdAdaka yajJa ) karma karate haiM, ( parantu he zotala jina ! ) zrApa samabhAvI haiM-santAna, dhana tathA uttaraloka kI tRSNAse rahita haiM - Apane punarjanma aura jarAko dUra karanekI icchAse mana-vacana-kAya tInoMkI pravRtiko hI rokA hai - tInakA svachanda pravRttikA haTAkara unheM svAmAna kiyA hai aura isa taraha zrAtmavikAsakA ucca sthiti para pahu~cakara yoga nirodha-dvArA na manase koI karma hone diyA, na vacanase aura na zarIrame / bhAvArtha - mana-vacana-kAyakI pravRttiko yoga-maMcAlana kahate haiN| yoga-saMcAlana me grAme karmakA va tathA bandha hotA hai, jo punarjanmAdirUpa saMsAraparibhramaNakA hetu hai / ata: Apane to yogamaMcAlana karmakA kara athavA svAdhIna banAkara saMsAra - paribhramaNase chUTane kA yatna kiyA hai, jabaki dUsare tapasviyone sAmArika icchAka vazIbhRta hokara agnihotrAdi karma karake saMsAra paribhramaNakA hI yatna kiyA hai| donoMkI ina pravRttiyoM meM kitanA bar3A antara hai ! tvamuttamajyotirajaH kva nivRtaH kva te pare buddhilavoddhava-kSatAH / tataH svaniHzreyasabhAvanA para vudhapravekairjina zItalejyase // 5 // he zItala jina ! kahA~ to zrApa uttamajyoti paramAnizayako prApta kevalajJAnake dhanI, zrajanmA - pu.. jinmame rahita - sAmArikAyama rahita aura nirvRta- sAsAraka icchA se rahita sukhIbhUta! aura kahIM ve dUsare prasiddha zranya devatA athavA tara jo lezamAtra jJAnake madase nAzako prApta hue haiM-mAmArika viSayoMme zranyAsakta ho ra duHkhopaDe haiM aura grAtmasvarUpa vimukha eva patita hue haiM !! isI liye apane kalyANakI bhAvanAme tatpara - ume mAdhane ke lie samyadarzanAdika ke abhyAsapUrNa sAvadhAna -- budhazreSToM gaNAdaka devoMke dvArA Apa pUje jAte haiM / ' [ 11 ] zrI zreyo- jina stotra zreyAn jinaH zreyasi varmanImAH zreyaH prajAH zAsadajeyavAkyaH / bhavavakAze bhuvanatraye'sminneko yathA vItaghano vivasvAn // 1 // Yi 'he zrajeyavAkya bAdhita vacana - zreyo jina ! - samRrNa kapAyI- indriyAM athavA karmazatru grAMko jItane vAle zrIyAma tIrthakara ! - Apa ina zreyaprajAjanoko - bhavyajIvAMko -- zreyomArga meM anuzAsita karate hue - mokSa mArgapara lagAte vigata ghana sUryake samAna akele hI isa tribhuvana meM prakAzamAna hue haiM / arthAt jisa prakAra ghaTa rahita sUrya apanI zrapratihata kiraNoM dvArA zrakecA dI andhakArasamUhakA vighAtaka banakara, dRSTizaktise sampanna netrAMvAlI prajAko iSTasthAnakI prAptikA nimittabhUta sanmArga digvalAtA hu jagatame zobhAkI prApta hotA hai usI prakAra jJAnAvaraNAdi ghAtikarma-catuSTaya rahita zrAra akele hI ajAnAndhakAra- prasArako vinaSTa karanese samartha banakara ne bAdhita vacanoM dvArA bhavya janAko mokSamArgakA upadeza dete hue isa trilokIma zobhA ko prApta hue haiM / ' Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10 11] samantabhadra-bhAratIke kucha namUne 331 vidhiviSaktapratiSedharUpaH pramANabhatrA'nyataratpradhAnam / guNo paro mukhyaniyAmaheturnayaH sa dRSTAntasamarthanaste // 2 // (he zreyAma jina!) aApake matame vaha vidhi-svarUpAdicatuSTayase astitva-pramANa hai (pramANakA viSaya honese) jo kathaMcita tAdAtmya sambandhako lie hue pratiSedha rUpa hai-parUgadicatuSTayakI apekSA nAstitvarUpa bhI hai-tathA ina vidhi-pratiSedha donoMmeM se koI eka pradhAna ( mukhya ) aura dUsarA gauNa hotA hai (vaktAke abhiprAyAnusAra na ki srU se*)| aura mukhyake-pradhAnarUpa vidhi athavA niSedhake-niyAmakA-'svarUpAdicatuSTa yase hI vidhi aura pararUpAdicatuSTayame hI niSedha' : ma niyamakA-jo hetu hai vaha naya hai (nayakA viSaya honese) aura vaha naya dRSTAnta-samarthana hotA hai-dRSTAntameM samarthita athavA dRSTAntakA mamarthaka / umake amAdhAraNa svarUpakA nirUpaka) hotA hai| vivakSito mukhya itIpyate'nyo guNo'vivakSo na nirAtmakaste / tathA'pimitrA'nubhayAdizaktiddhayA'vadheH kAryakaraM hi vastu // 3 // ha zreyAsa jina !) Apake matame jo vivakSita hotA hai-kahane ke lie iSTa hotA hai- vaha 'mukhya (pradhAna)' kahalAtA hai, dUsarA jo avivakSita hotA hai-jimakA kahanA nahIM hotA-vaha 'gauNa' kahalAtA hai, aura jo avikSita hotA hai vaha nigamaka (abhArU nahIM hotA- usakI sattA avazya hotI hai| isa prakAra mukhya-gauNakI vyavasthAse eka hI vastu zatru, mitra aura anubhayAdi zaktiyoko niye rahatI hai-eka hI vyakti eka kA mitra he (upakAra karanese), dUmarekA zatra hai (apakAra karane me), tomara kA zatru-mitra donoM hai (upakAra-zrapakAra karanesa) aura cauthakA na zatru hai na mitra ( umakI bhora upekSA dhAraNa karane me), aura isa taraha umame zatra-mitratAdike guNa yugapat rahate haiN| vAstavameM vastu do avadhiyoM (maryAdAzrI) me kAryakArI hotI hai-vidhi-niSedharUpa mAmAnya-vizeSarUpa athavA dravya-paryArUpa do do sApekSa ghakA aAzraya lakara hI arthakriyA karaneme pravRtta hatI hai aura apane yathArtha sarUpakI pratiSThApaka banatI hai|' dantasiddhAvubhayovivAde sAdhyaM prasiddhayena tu tAhagasti / yatsarvathaikAntaniyAmahaSTaM tvadIya dRSTivibhavatyazeSe // 4 // 'vAdI prativAdI donoke vivAdame dRSTAnta (udAharaNa) kI siddhi honepara sAdhya prasiddha hotA hai-jima siddha karanA cAhA haiM unakI bhale prakAra midri ho jAtI hai parantu vaisI koI dRSTAntabhUta vastu hai hI nahIM jo ( udAharaNa gakara ) sarvathA ekAntakI niyAmaka dikhAI detI ho| kyoMki ApakI anekAnta-dRSTi sabame-sAdha, sAdhana aura dRSTAntAdi meM-apanA prabhAva DAle hue hai-vastumAtra anekAntAtmakatyasa vyAsa hai, imIse sarvathA ekAnnavAdiyoke matama aimA kAI dRSTAnta hI nahIM bana sakatA jo unake marvathA ekAntakA niyAmaka ho aura isa lie unake sarvathA nityatvAdirUpa mI midri na bana sktii|' pakAntapriniSedhasiddhi-nyAyeSubhirmoharipu nirsy| asisma kaivalya-vibhUti-samrAT tatastvamahanasi me stavAhaH // 5 // _ 'he arhan-zreyo jina ! Apa ekAntadRSTika pratiSedhakI siddhirUpa nyAravANoMse-tatvajJAna ke samyak prahAgesemoha-zatrakA athavA mohakI pradhAnatAko liye hue jJAnAvaraNAdirUpa zatrasamahakA-ghAtikarma-catuSTayakA-nAza karake kaivalya-vibhUtike - kevala jJAnake mAya mAtha samavamaraNAdi vibhUtike-samrATa hue haiN| isIse zrAra merI stutike yogya haiN| -maiM bhI ekAntadRSTike pratiSedhakI siddhikA upAsaka hai aura use pUrNatayA middha karake moha-zatruko nAza karadenA cAhatA hU~ tathA kaivalyavibhUtikA samrAT bananA cAhatA hU~. ataH Apa mere lie yAdarzarUpameM pRjya hai-stutya haiN|' Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 anekAnta varSa5 [10] zrIvAmapUjya-jina-snotra zivAsu pUjyo'bhyudayakriyAgnu tvaM vAsupUjyastridazendrapUjyaH / mayA'pi pUjyo'lpadhiyA munIndra dIpArcipA kiM tapano na pUjyaH // 1 // 'he (vasupUjya-muna) zrIvAsupUjya munIndra / zrApa zivamvarUpa adayaviyAnoma pUjya haiM--maMgalamaya svargAtaragAdi-kalyANaka-kriyAyAMka abamapara pUjAko pAta . e haiM-, tridazendrapUjya haiM-deva drAMka. dvAga pRje gaye hai pRje jAte hai, aura mujha alpabuddhike dvArA bhI pUjana haiM--meM bhI stutya dika rUpama aApakI pRnA kiyA ritA huuN| (albuddhika dvAga pUjA jAnA koI zramaMgata bAta nahIM hai, kyoki / dIpaziggake dvArA kyA sUrya pUjA nahI jAtA ?-mAhI jAtA hai, nAga dIpaka jalAkara mRryakarko zrAratI utArana haiM, dIzivAma umakI pUjA karate haiN|' na pUjayA'rthastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivaantvre| nathA'pi ne pugyaguNammRtirnaH punAni cittaM duritAJjanebhyaH // 2 // 'he bhagavan ! pUjA-vandanAye zrApakA koI prayojana nahIM hai, kyoki Apa vItarAgI haiM-gagakA aMza bhI aApake bhAgama vidyamAna nahIM hai, jimake kAraNa kimI kI pUjA-banda nAma bhAra prasanna hota / (isI taraha) nindAse bhI ApakA koI prayojana nahI hai-kArDa kitanA hI aApako buga kahe, gAliyA daM, parantu usapara zrApako naga bhI soma nahIM grAmakA kyoki zrApake zrAtmAme baMgbhAva-dupAza-bilkula nikala gayA hai-yaha umama vidyamAna hI nahIM hai--, nimase nama tathA apamannatAdi kAryokA udgava ho mAtA / mA hAlatama nindA aura stuti donoM hI Apake lie magana haiM-unameM aArakA kucha bhI banatA yA bigar3atA nahI hai / phira bhI Apake puNya guNoga smaraNa hamAre cittako pApa malAye pavitra karatA hai|--aur ima liye hama jo ApakI pUjA bannAnAdi karate hai naha grArake lie nahIM -zrA kA pramanna kara ke ApakI kRpA sampAdana karanA yA usake dvAga Apako lAbha pahuMcAnA yaha saba umakA viSa hI nadI hai| umakA dhyeya hai yApake paNya guNoM kA smaraNa-bhArapUrvaka anucintana-, jo hamAre cinko-cidr| zrAnnAko-pApa-mAne chur3Akara nirmala evaM pavitra banAnA hai aura ima na hama usake dvAga apane grAmagaka vikAmakI mAdhanA karate hai| ataH vaha aApakI pUjA-vandanA hama apane hI titake liye karate hai| pUjyaM jinaM vA'cayato janasya mAvadyalezA bhpugyraashii|| dopAya nA'laM kaNikA vipam na dRSikA zItazivAmvurAzoM // 3 // ___ 'he pUjya jina zrIvAsu pUjya! aApakI pUjA karate hue prANIke jo mAvadyaleza hotA hai--magagapariNati tathA prArambhAditradvArA lezamAtra pApakA urjana hotA hai-vaha (bhAvapatraka ko huI pRjAma utpanna hone vAlI) bahupugya-rAzime dopakA kAraNa nahIM banatA--pracura puNya-pu jame hanavIrya huaA va pAra uma parAya / dRpa kAne athavA pAvarUpa pariNata karanema mamartha nahI hAtA / ( mI TIka hai| hai ) viSakI eka kANikA zItala tathA kalyANakArI jalase bhare hue samudrako dUpita nahI karatI-ume prANaghAtaka vipadharmama yukta vipailA nahIM bnaatii|' yadvannu vAyaM gugnndossmuunimittmbhynnrmuulhetoH| adhyAtmavRttasya nadaGgabhUtamabhyantaraM kevalama yalaM na // 4 // 'jo bAhya vastu guNa-dopakI--parAya-yApAdirUpa upakAra-apakArakI-utpattikA nimitta hotI hai vaha antaragameM vartane vAle guNa-doSakI utpattike abhyantara mUla hetukI. - zubhAzubhAdi-pariNAma-lakSaNa upAdAnakAragaNakI-aMgabhUta-- sahakArI kAraNa bhUta-hotI hai ( aora hama lie mUla kAraNa zubhA'zubhAdi-pariNAma ke abhAvama mahakArikAragArUpa koI bhI bAhyavastu puNya-pApAdarUpa gugaNa-dopakI janaka nh| / / bAhya vastukI apedA na ragbatA hA kevala abhyantara kAraNa bhI-akelA jIvAda kimI dravyakA pariNAma bhI-guNa-dopakI utpattime samartha nahIM hai|' Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa -6] anekAntaka mumbapRSThakA citra 333 vAtaropAdhisamagrateyaM kAryeSu te dravyagataH svbhaavH| navAnyathA mokSa-vidhizca pumA tenA'bhivandyasvamRpiva'dhAnAm ||5||-svymbhuustotr 'kAryoma bAhya aura abhyantara-upAdAna yora sahavArga-donoM kAraNoMkI jo yaha pUrNatA hai vaha Apake matama dravyagata svabhAva hai-jApAdi-padAryagata arthakriyAkAri-svarUpa hai| anyathA-Tama mamagratA aura dravyagata svabhAvake vinA anya prakArame--puruSAMke mokSakI vidhi bhI nahI banatI - ghaTAAdakakA vidhAna hI nahIM kintu muktikA vidhAna bhI nahIM bana sakanA / isIse he paramaddhi-sampanna RSi vAmapRca ! Apa budhajanoMke abhivandha haiM-gaNadharAdi vibudhajanoMke dvArA jA-vandanA kiye jAne ke yogya hai|' anakAntaka mukhapRSThakA citra [sampAdakIya ] nA05 navambara mana 1942 ke 'janamitra' (varSa sUcita kara diyA gayA thA ki-"jainI nIti kyA hai athavA 53 aMka 5.) meM, pRSTha 8.1 para, kucha paMktiyA~ paM0 umkA kyA mvarUpa aura vyavahAra hai, isa bAtako kuzala 'buddhilAla zrAvaka, devarga' ke nAma mudrita huI haiN| citra-kArane do prAcIna padyoke AdhArapara citrita kiyA ina paMktiyAne anakAntaka mukhapRSTha para prakAzita hai aura unhe citrama Upara-nIce aGkita bhI kara diyA honevAla jainI nIti' ke citrapara zrAvakajIne kucha hai|" sAtha hI, dono padyoka vipayakA spaSTIkaraNa bhI Apati kA hai, jisakA rUpa isa prakAra hai- kara diyA gayA thA / dUsare padya 'vidheyaM vArya' kA __"anakAnta mAsika patrake mukha pRSTha para ekanA- magrIkaraNa karate hue yaha sApha taurapara batalAyA thA kapentI gAthAkA citrapaTa hai, usameM dAsa adhika hAtha ki-'jainI nItirUpa gopIke manthanaphA jo vastutatva vAlI gApikA manthana kara rahI hai, jo ajainiyoka viSaya hai aura jimakA amRtacandrake padyameM ullekha hai trinatra, catabhaja, paDAnana, dazadhara, bIsavAhuvat vaha aneka nayokI vivakSA-avivakSAke vazase mithyAtvakI aura AkarSaNa hai| ka darzakana kahA ki vidheya, nipedhya, ubhaya, anubhaya, vidheyopnubhaya -"ja kA lakSmI ja Aya mahi bhAuta haiM ?" isa niSedhyA'nubhaya aura ubhayA'nubhayake bhedase sAtaora lakSya vAhanIya hai| svAmI amRnacadrakA abhiprAya bhaMgarUpa hai aura ye mAtoM bhaMga sadA hI eka do nayAma hai jo matabhaMgIkI ora tAnatUna kI jAnase dusareko apekSAko liye rahate haiN| pratyeka vastutatva viparIta bhAmanA hai|do hAthakI gopIkA citra ucita hai| inhI mAta bhaMdomeM vibhakta hai, athavA yoM pa0 pannAlAlajI varmatakA kavitA do hAthokA pratipA- kahiye ki vannu anekAntAtmaka honase usameM aparidana karatI hai|" mita dharma athavA vizepa saMbhava haiM aura ve saba dharma isa Argata parase mAnhama hotA hai ki zrAvakajI- athavA vizeSa vastuke vastutatva haiN| aise pratyeka vastune citrake marmako ThIka tArapara mamakA nahIM hai / maba tatvake 'vidheya' Adike bhedase sAtabheda haiN| ina mAta meM pahale Apane yahI samajhanameM g2alatI kI hai ki ukta me adhika usake aura bheda nahIM bana sakate, isaliye citra mAtra amRtacaMdraka ekenAkarpantI' isa eka padyake ye vizepa (trikAladharma) sAtakI saMkhyAke niyamako AdhAra para hI banA huA hai, jabaki vaha do padyoke liye hue haiN| ina tatvavizepoMkA manthana karate samaya saMyuktAdhAra para banA hai| dUsarA padya mvAmI samantabhadra jainInItirUpa gopIkI dRSTi jisa samaya jisa tatvako kA hai, jo bahuta gambhIrArthaka hai aura vaha bhI citrapara nikAlane kI hotI hai usa samaya vaha usI rUpase pariaGkita hai| citraparicaya (varpa4,ki pR2) meM bhI yaha gata aura usI nAmase ullikhita hotI hai, isIse Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 anekAnta [ varSa 5 maliSeNAdi AcAryoMke 'bhairavapadmAvatI kalpa' jaise graMthoko uTAkara dekha lenA cAhiye | bhairava - padmAvatI kalpakA eka padya namUne ke taura para nIce diyA jAtA hai jisameM padmAvatAdevoko cAra bhajAoMvAlI tathA trilocanA prakaTa kiyA hai citra meM vidhidRSTi, niSedhadRSTi Adi sAta nAmoM ke sAtha usake sAta rUpa diye haiM aura use saptabhaMgarUpA likhA hai|' isameM spaSTa hai ki jainInItirUpa gopI eka hai, jisake sAta nAma aura nAmAnusAra sAta rUra haiN| mukhapRSTha para jo sAta citra haiM ve usI eka gopikA devIke sAta rUpa haiM - vastutaH sAta gopiyA~ manthana nahIM kara rahI haiN| eka gopIkI sAta avasthA oMkA eka hI citrameM pradarzana nahIM kiyA jA sakatA / ataH usakI dRSTi aura pariNatiko spaSTa karaneke liye sAta citrokA avalambana liyA gayA hai / citra naM0 2, 2, 4 se prakaTa hai ki usa godhikA devIke mulataH do hAtha haiM, vahI devI jaba citra 20 3, 5, 6 meM cAra hAtha aura citra naM0 7 meM chaha hAtha dhAraNa karatI hai| to samajhanA cAhiye ki yaha usakI vikriyAkA parirAma hai| eka vastukI aneka avasthAe~ hone para usa meM kriyA-vikriyAkA honA svAbhAvika hai; phira eka devI apanI vikriyA-zaktise, apane dRSTivindu evaM lakSyako naSTa karane ke liye, yadi doke sthAna para cAra athavA chaha bhujAe~ banA letI hai to isameM jaina siddhAntakI dRSTise kauna sI bAdhA AtI hai, jisake kAraNa dose adhika bhujAoM ke pradarzanako "midhyAtva kI ora AkarSaNa" kahA jA sake ? kyA jaina siddhAntAnusAra vaikriyaka zarIra ke kAraNa devatAgaraNa aura vaikiyaka Rddhike kAraNa martyajana dose adhika hAtha nahI banA sakate ? aura kyA rAvaNane bahurUpiNI vidyAko siddha karake apane eka se adhika sira aura dome adhika hAtha nahI banAye the ? yadi banA sakate haiM aura banAye the to phira dose adhika hAthoMke pradarzanako mithyAtva kI ora AkarSaNa batalAnA kaise yuktisaMgata ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA / yahAM para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA haiM ki aneka pratipAThoM tathA saMhitAdi digambara granthoM meM bhI aneka zAsana deva - deviyoM - yakSa-yakSiyoM aura vidyAdeviyoMko dose adhika bhujAoM tathA netrA dikoMse yukta batalAyA hai| isake liye AzAdharAdi ke pratiSThApAThoM, ekasaMdha Adike saMhitAzAstroM aura pAza-phala- varada gajvazakaraNa karA padmaviSTarA padmA / sA mAM rakSatu devI trilocanA raktapuSyAbhA // aisI hAlata meM trinetra aura caturbhujAdikI kalpanA janakalpanA batalAkA bhI use mithyA ThaharAnA ucita nahI hai / ko hI eka darzaka kahane kI bAta, citrako dekhakara yadi koI darzaka pUchatA hai ki yaha kyA lakSmIjI Akara maTTA cino rahI hai athavA dadhi-manthana vara rahI haiM ? to isame vicalita hone kI kauna bAta hai ? uttara meM sApha kahanA cAhiye- 'hA~, yaha jJAnalakSmIjI haiM jo gopikAkA rUpa dhAraNa karake vastutatvakA manthana kara raha haiM aura usake dvArA vastuvatvakA ThIka vizleraNa karanevAlI jananItiko spaSTa karake batalA rahI haiN|' a rahI amRtacandrAcArya ke do nayoM ke abhiprAyakI vAta, jaba vastutatva samabhaMgarUpa hai aura ve saptabhaMga saptanayAtmaka haiM tathA amRtacaMdra apane ukta padya meM vastutatvakA ullekha kara rahe haiM taba unakA vaha vastutatva do nayA~ka abhiprAyako hI liye hue kaise kahA jA sakatA hai ? kyA AcArya amRtacaMdra kevala do hI naya mAnate the ? yadi do hI mAnate the to phira tatvArthasAra meM unhoMne naigamAdirUpase sAta nayoMkA kathana kyoM kiyA ? aura puruSArthasiddhayupAyake 'iti vividhabhaGgagahane' padyame 'prabuddhana yaca kramacArAH' padake dvArA bahuta nayoMke samUhakI sUcanA kyoM kI ? ina ullekhoMpara se spaSTa hai ki ve bahuta nayoMko mAnate the mAtra do nayoMkA hI unakA abhiprAya batalAnA tathA sapta bhaMgokI bAtako 'tAnatUna' aura 'viparIta' prakaTa karanA bhUlase khAlI nahIM hai| svAmI samantabhadrane jinendra ke kathanAnusAra vastuko bahuta nayoMkI vivakSA avikSAke vaza bhedarUpa batalAyA hai, aura yaha bAta citrameM aMkita unake pAke 'bahuna6 - vivakSetaravazAta' isa padase bhI prakaTa Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] anekAnnake mukhyapRSThakA citra 335 hai| anaH saptabhAgoMkA bAta kevala citrakAra athavA hI sammatiyA~ anekAntake cauthe varSa meM 'anekAntapara citrakArako bhAva dene vAlAkI bhI 'tAnanUna' lokamata' zIrpaphake nIce prakAzita huI haiM, kucha anya nahIM hai aura na jainasiddhAnta ke hI vaha viparIta hai| patroM meM prakaTa haI haiM aura kucha apane pAsa aprakAzita zrAvakajIko yadi vaha virAta bhAmatI hai to ise taba bhI par3I huI haiN| ina sabame se kucha sammatiyA~ namUne unhIkI dRSTikA dopa samajhanA cAhiye / ke taurapara nIce dI jAtI haiM jinase mAlUma hogA ki gopIke mUlataH do hI hAtha ha te haiM, yaha bAta anekAntake mukhyapRSThakA citra vidvAnoMkI dRSTi meM kitane Upara batalAI jA cukI hai| parantu jaba vaha ekama mahatvakA hai aura ve use kitanA susaMgata tathA jainI adhika dRSTiyoM ko apanAtI hai taba usa dRSTipariNati- nItiko spaSTa karane vAlA batalA rahe haiM :rUpa usakI sthitiko spaSTa karane ke liye citrama dose 1-60 kailAzacandra jaina si0 zAstrI,(saMpAdaka adhika hAthokA citrita kiyA jAnA anucita nahIM jainasandeza), kAzI-"citra jainI nItikA hai| aura hai| citra meM jahA~ dose adhika hAtha akita haiM unakA jainI nItirUpI aneka gopikAoM ke dvArA anekAyaha abhiprAya nahI hai ki va satra hAtha eka sAtha kAma tAtmaka vastutattvako AloDana karake sApekSa dRSTise kara rahe haiM-sabake taka sAtha kAma karanapara manthana- icchita tatvako nikAlanekI prakriyAkA citraNa kriyA bana hI nahIM makarI / manthana kriyA do hI hAthoM sampAdaka paM jugalakizorajI mukhtArake buddhikauzalakA saM huA karatI hai, dUsare do athavA cAra hAthoMkA sajIva pratibimba hai| citrake dvArA jainadharmake jisa citraNa mAtra dUsarI haTiyAkA apanAte samaya usake mahAna siddhAntakA citraNa kiyA gayA hai, use samajhanA hAthAkI sthiti (Position) kA a.bhAsa karAne ke sabake lie zakya nahIM hai, aura isI lie usakI liye ha, zrAra isa li. umaM anucita nahIM kahA jA prakriyAse anabhijJa adhikAMza pAThakoMko vaha kevala sakatA / jina pannAlAla jI 'vasanta' kA zrAvakajI ka kautakakI vastu-saMbhavataH vaidyoM ke bhayake jaisA na nAmollekha kiyA hai unhone anekAnta ke mukhapRSTha lagegA. kintu prathama lekha 'citramaya jainI nIti' vAla nInItaka citrako gkhUba pasanda kiyA hai aura me ve isakA rahasya samajhanekA prayatna kara sakate haiN| usa citraparame hI unakI kavitAkA janma huA hai, 2-nyAyAcArya paM. mahendrakumAra, kAzIjo uma citrake bhAvako spaSTa karane tathA usakA pUrNataH "mukhapRSThakA citra avazya hI ApakI talasparzI sUjhakA abhinandana karane ke lie hI likhI gaI hai| supariNAma hai| vaha jainI nItikA yathArtha dyotana kara isa maca vivecanaparase spaSTa hai ki zrAvakajIkI rahA hai|" ukta-ApatimeM kucha bhI sAra nahIM haiN| 3-paM0 zrajinakumAra zAstrI, mulatAna-"mukhaukta Apattike anantara zrAvakajIne do vidvAnoM pRSTha para saptabhaMgIko jisa citra dvArA aMkita kiyA hai kA nAmollekha karake likhA hai ki, unhoMne bhI cAlIsa vaha kalpanA prazaMsanIya hai|" gA~vameM uma citrako asaMgata kahA hai| yadi sacamuca 4-paM0pannAlAla sAhityAcArya,sAgara-"mukhaunhone aisA kahA hai to mAlUma nahIM kisa dRSTise kahA pRSTha para atyanta bhAvapUrNa citramaya jainI nitikA citra hai / jaba taka unakI dRSTi-yukti sAmane na Apa taba taka hai, jo ki anekAnta jaise patrake liye sarvathA upayukta usapara koI vicAra nahIM kiyA jAmakatA / hosakatA hai|" hai ki unheM bhI citrakArakA ThIka Azaya samajhane meM 5-60 parameSThIdAsa nyAyatIrtha, sUrata -"mukhabhrama huA ho / mAlUma hotA hai zrAvakajIko dUsare pRSThakA citra to dekhate hI banatA hai| kaI varSase jime vidvAnoMkI sammattiyA~ dekhaneko nahIM milI athavA bhokoMme par3hate Ae the use citrabaddha dekha kara bahuta unhoMne unapara koI dhyAna nahIM diyaa| aisI kitanI Ananda huaa| use lekara maine apane kaI ajaina Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 anekAnta [ varSa 5 mitroM ko bhI anekAntakA rahasya smjhaayaa|" pRSTha para myAdAta anekAnta nItikA dyotaka saprabhaMgI 6-0sumeracanda divAkara,nyAyatIrthamivanI- nayakA raMgIna citra bahuta hI manohara evaM sundara hai| "mukhapRSTha para syAdvAda ke tatvako basAna vAlA citra isameM ekanAkapantI' aura 'vidheyaM vAya cAnubhayaM bar3hiyA hai| citra anekAntake svarUpa para acchA ityAdi zlokadayake abhiprAyako mUrta svarUpa banA kara prakAza DAlatA hai|" Apane apanI uccakoTikI kalpanAzaktikA samAja ke 7-60 ke0 bhujavalI zAstrI, ArA-"mukha- mAmane paricaya kgyaa| yaha kArya atyanta prazaMsA pRSThakA citra syAdvAda (anekAnta) siddhAntakA pUrNa karane yogya hai|" paricAyaka hai|" 13-vA0jayabhagavAna vakIla.pAnIpata-"mugva8-bA0 kRSNalAla jaina, jodhapura-"TAiTila maNDala para jisa matabhaMgakI avidhA rahI hai vaha peja para jo citra diyA hai vaha vAkaI bahuna sundara kevala jainI nItikA hI nahIM balli ima patra-nItika aura maulika aura maiddhAntika hai|" bhI pUrA pUrA patA de rahI hai| isa prakAra cicitrama -paM0 daulatarAma mitra', indaura-"mukhapRSThaera dvArA nItiko darzAnA ApakI hI anupama pratabha'kaH jainI nItikA jo citra aMkita kiyA gayA hai vaha apane kauzala hai|" viSayako spaSTa karane vAlA to thA hI, phira bhI samantabhadravicAramAlAke 'sva-para-bairI kauna ?' nAmaka maNikA 14-nA0 mAIdayAla jaina vI00, sanAvada ne Uparase aura bhI prakAza DAlakara use manohara banA (hAla dehalI)-mukhapurakA citra bhAva tathA artha DAlA hai| isa prakAzame jainI nIti kyA hai yaha bAta hai| ima ke liye citrakAra kI nadhA usa ko bhAra hara eka samajhadArakI samajha acchI taraha samajha dene vAloM kI jitanI prazaMsA kI jAya kama hai|" sakegI, saMtuSTa ho jAyagI aura paMDita janAke prati 15-nyAyAcArya paM0 daravArIlAla koThiA use yaha zikAyata na rahegI ki-" mathurA (hAla sammAvA)-"paMDitajIkI hI yaha vicitra 10-vA0 ratanalAla vakIla, vijanaura- nI mujha hai ki anekAntaka mugyapRSTha para jainI nItikA nIti vAlA lekha tathA usakI tasavIra mujhe vahana hI gopikAke samanvayakA sundara citra khIcA hai|" pasanda AI-usa udAharaNase anekAntako bar3I 16--sampAdaka janamitra, surata-"mukha pRSTha para saralatAme samajhAyA hai| maiM cAhatA hai ki yadi jaina jainI nItikA dyotaka samagIkA raMgIna citra bahana nItikA dadhimanthana vAlA citra bar3e AkAramaM chapa kara hI manohara hai| isameM ekanAkapentI' zokako mana mandiroM meM laga jAve to bar3A lAbha samAjakA hogaa| svarUpa dekara makhtAra sA0 ne apanI ucca kalpanAzakti, yaha jainanIti saralatAse samajhameM A skegii|" kA paricaya diyA hai|" 11-paM0kanhaiyAlAla mizra'prabhAkara'sahAranapura- AzA hai isa lekha parame zrAvakajI tathA una "mukha pRSThakA citra jainI nItikA saMpUNe pradarzana hai| dUsarokA bhI samAdhAna hogA, jinheM citrake sambandha isa vaijJAnika nirdezake liye.... 'prazaMsAke pAtra haiN|" meM kucha bhrama huA ho| 12-paM0 lokanAza zAstrI, mRDavidrI-"mukha- vIrasevAmandira sarasAvA, tA0 30-12-1642 NO.IN Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paumacariyakA antaHparIkSaNa (lekhaka-paM05ramAnanda jaina zAstrA) 'paumacariya' prAkRta bhASAkA eka caritagrantha hai, jima racanA-kAla meM rAmacandrakI kathAkA acchA citraNa kiyA gayA hai / isa vidvAnI meM hama granthake racanAkAlake sambandhame bhArI andhake kartA vimalamUri haiN| granthakAne prastuta grantha meM mata-bheda pAyA jAtA hai| DA. viNTaranIz2a bAdi kucha apanA koI vizeSa paricaya na dekara sirpha yahI mRcina kiyA kayA vidvAn to granthame nidiSTa samayako ThIka mAnate haiN| kintu hai ki-'sva-samaya aura para-mamayake sadrAvako grahaNa karane pAzcAtya vidvAn DA. harmana jaikobI vagairaha isakI racanAkarane vAle 'rAha' prAcAryake ziSya vijaya the una vijayake aulI bhASA-sAhityAdi parame isakA racanAkAla hesA ziSya nAila-kula-nandikara bhujha "vimala' dvArA yaha grantha kI tIsarI cauthI zatAbdI mAnate haiN| kucha vidvAn DA. racA gayA hai* / ' yadyapi rAmakI kathAke sambandhI vibhinna kIya prAdi imameM 'dInAra' aura jyotiSa-zAna-sambandhI jaina kaviyoM dvArA aneka kathA-grantha race gae haiM parantu una kala grIka bhASAke zoka pAye jAne ke kAraNa ise isAya meM jo upalabdha haiM ve saba paumacariyakI racanAse arvAcIna 30 varSa yA usake bhI bAdakA batalAte haiN| aura chandakahe jAte haiN| kyoMki isa granthama granthakA racanAkAla vIra- zAsake vizeSajJa zrIdIvAna bahAdura kezavalAla dhruva ukta nirvANaye 130 varSa bAda arthAta vikrama saMvat 60 sUcina racanAkAla para bhArI samdeha vyakta karate hue ise bahuta bAda kiyA hai / andhakArane isa pranthame umI rAmaba.thAge prAkRta- kI racanA batalAte haiN| Apane apane lekhame prakaTa kiyA hai bhApAme sUtrI-sahina gAthAbaddha kiyA balAyA hai jise prAcIna- ki-isa andhake pratyeka umake anta meM gAhiNI, zarabha kAlameM bhagavAna mahAvIrane kahA thA, jo bAdako unake pramukha Adi chandokA, gInime yamaka aura sargAntameM 'vimala' ghara invazAna dvArA dhamAzayama ziSyAka prAta kahA gaha zabdakA prayoga bhI isakI prAcInatAkA hI dyotaka hai|' aura jo mAdhuparampagame makla lokame usa samaya taka inake mivAya, aura bhI kitane hI vidvAn isake racanAkAla sthita rhii| para maMdigdha hai-prandhame nirdiSTa samayako ThIka mAnane meM - hicakicAte haiM. aura isa taraha isakA racanAkAla aba taka * gaha nAgAriyo ".mmyaar-mmyhiymbhaav|| vijayo ya tamsa mImI nAila-kula-bama-nandiyage // 11 // sandehakI koTimeM hI paDA huyA hai| aisI sthitima grantho. mImeNa tasma raiyaM sahacAraya nu mRrminmlegaa| likhita samayako mahamA svIkAra nahI kiyA jA sktaa| ___granthake samaya-sambandhame vidvAnoMke upabandha matAkA - umariya, uma 103 parizIlana karate hue, maiMne granthake antaHsAhityakA jo parIkSaNa kiyA hai usa parame maiM isa natIjeko pahuMcA hU~ ki cava ya vAsamayA dumamAe nImavarima saMjanA / granthakA ukta racanAkAla ThIka nahIM hai--vaha jarUra kisI bIre middhimavagae to nibaddhaM imaM cariyaM // 103 bhUlakA athavA lembaka-upalekhakakI galtIkA pariNAma hai, evaM bIjiNeNa gamagyi mi mahatthaM paga, - - - - - - - - pacchA baila bhUhagA u kAhA sAmAga dhmmaamy| degyo, 'inmAiklopIDiyA zrApha rilIjana eNDa ethiksa' bhUyo sAhuparaMparAe mayalaM loe ThiyaM pAyaDa, bhAga pR0 437 aura 'mAina rivyU' disambara san 1914 / enAhe vimaleza muna-mahiyaM gAhAnivaDhaM kayaM / / 102 degyo, kIthakA maMskRta-mAhilyA itihAsa, pRSTha 34, 56 --umacariya, u0 103 inTroDakzana Tu prAkRta / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 anekAnta [varSa 4 aura yaha bhI ho sakatA hai ki zaka-ka lakI taraha vIra- yahAM para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki nirvANake varSoM kI saMkhyAkA tatkAlIna g2alata pracAra hI zvetAmbarIya vidvAna muni kalyANa vijayajI to apanI isakA kAraNa ho| parantu kucha bhI ho, granthake anta:- 'zramaNabhagavAna mahAvIra' pustakame bahAnaka likhane haiM kiparIkSaNa parase mujhe ukta samayake ThIka na honeke jo dRpare vikramI sAtavI zatAbdIme pahale digambara zvetAmbara vizeSa kAraNa mAlUma hue haiM ve nimna tIna bhAgoma dono sthavira paramparAdhIme eka tRmareko digambara-zvetAmbara vibhaka hai:-- kahamekA prArabha nahI huzrA thaa| jaisA ki unake nimna (1) digambara-zvetAmbarake sampradAya-bhedase pahale pauma vAkyame kaTa hai:cariyakA na racA jAnA / isI samaya (vikramakI sAtavIM zatAbdI ke prAraMbhase (2) granthame digambarAcArya kundakundakI mAnyatAkA dazavIke anta taka) me eka damako vigambara- mA kahanekA bhI prArambha hushrii|" pRSTa 307 apanAyA jaanaa| (3) umAsvAtike tatvArthasUtrokA bahuta kucha anusaraNa muni kalyANa vijayajIkA yaha anusaMdhAna yadi ThIka hai to paumacAriyakA racanAkAla vikrama saMvata 136 se hI kiyA jaanaa| aba maiM ina tIno prakArake kAraNoMkA kramaza. spaSTI. nahI kintu vikrama kI mAnavI zatAbdIme bho pahale kA nahI ho sktaa| isa graMtha kA sabase prAcIna ullekha bhI abhI karaNa karake batalAtA hUM-- taka kuvalayamAlA' nAma ke prathame hI upalabdha huaA hai jo (1) jainomeM digambara-zvetAmbarakA sampradAya-bheda diga zakasaMvat 700 arthAt vikrama saMvat 835 kA banA huA hai| mbaroMkI mAnyatAnusAra vikrama saMvat 136 meM aura zvetAmbaroM (:) zrIkundakunda digambara sampradAyake pradhAna prAcArya bhI mAnyatAnusAra saMvat 136 meM huA hai| isa bhedaye haiN| aApane cArittapAhuDa meM sAgAradharmakA varNana karate hue pahaleke sAhityameM jaina mAdhuoMke liye 'digambara'- zvetAmbara' palle gbanAko caturtha zikSAbata batalAyA hai| a.pase pUrvaka zabdokA spaSTa prayoga kahI bhI nahIM dekhA jaataa| aisI aura kisI bhI pranthame isa mAnyatAkA ullekha nahIM hai, sthiti hote hue yadi isa granthame ki jaina sAdhu ke liye aura hama liye yaha vAsa zrApakI mAnyatA samajhI jAtI zvetAmbara (siyabara) zabdakA spaSTa prayoga pAyA jAtA hai to hai| aApakI isa mAnyatAko paumacariyake kartA vimalamUri vaha isa bAtako sUcita karatA hai ki yaha gratha vi0 saMgna ne apanAyA hai| zvetAmbarIya bhAgama-mRtroMmeM isa mAnyatA 136 se pahalekA banA huA nahI hai. jisa vakta taka ki kA kahIM bhI ullekha nahIM hai| cunAce mukhnAra sAhabako digambara zvetAmbarake sampradAya-bhedako kalpanA rUDha nahIM huI prApta hue muni zrIpuNya vijayajIke patrake nimnavAkyame bhI thii| graMthake 22 ve uddezame eka sthala para aisA prayoga aisA hI kaTa hai:-'zvetAmbara bhAgamAme kahI bhI 17 saSTa hai / yathA bAraha vratAma mallekhana kA samAveza zikSAvrata ke rUpameM nahIM pecchai paribhamaMto dAhiNadese miyaMvaraM pnnshrii| kiyA gayA hai|" cArittapAhuDake isa mAgAradharma vAle tassa sagAse dhamma suNi UraNa to samADhano / / 7 / / padyokA aura bhI kitanA hI sAdRzya isa paumariyame pAyA ahabhaNai muNivarido NimuNa sudhamma jihi parikahiyaM jAtA hai, jaisA ki nIce kI tulanA parase prakaTa hai :-- jeho ya samaNadhammo mAvayadhammo ya agajeTTo ||76|pNcvnnvvyaaii gagavvayAI havaMti naha tirinn| isame rAjyacyuta saudAma rAjAko dakSiNa dezame bhramaNa sikkhAvaya cattAriya saMjamacaraNaM ca mAyAraM // 23 // karate hue jisa jaina munikA darzana huzrA thA aura jisake thUla tamakAyabahe thUla mAse adatta thUle ya / pAsase usane zrAvakake vrata liye the use zvetAmbara muni parihAro paramahilA pariggahAraMbhaparimANaM / / 4 / / likhA hai| ata: yaha grantha vi0 saMvata 136 se pahalekI dimavidimamANapaDhamaM agatthadaMDamsa vajaNaM vidiyN| racanA nahIM ho sktaa| bhogIpabhogaparimA iyameva guNavvayA tiriNa ||2|| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1016 paumariyakA antaHparIkSaNa 336 mAmAiyaM ca paDhamaM vidiyaM ca taheva pomahaM bhaNiyaM / sallekhanA (samAdhimaraNa) ko caturtha zikSAvatake rUpame naiyaM ca anihipajjaM cauttha mallaharaNA aMte // 26 // vihita dikhalAnA aura na -cArita pAhuDa vikrama saMvata 60 se pUrvakA mAmamA hogaa| paMca ya praNavvagAI niraNeva guravayAI bhnniyaaii| (3) umAmbAti-viracita tattvArthasUtrake sUtroMkI paumamiAyAvayANi ena cattAri jigovaTThAgA // 112 / / cariyake katipaya sthaloM ke sAtha tulanA karanese donoM meM bhArI layara pANivahaM mUmAvAyaM attanANaM ca / zabdamAmya aura kathanakramakI zailIkA arachA patA calatI para javaIgNa nivanI mana paMvayaM ca paMcamayaM // 113 / / hai| aura yaha zabdasAmyAdika zvetAmbarAya bhASya mAnyadimivinimANa ya niyamo agatyadevAvagaM caiv| pAThake sAtha utanA sambandha nahI rakhatA jitanA ki diga 'pradhabhAMgapagamAraNaM tigNaya garAdhvayA gA || 154 / / mtarIyamRtra-pAThake mAtha rakhatA huzrA jAna paDatA hai| itanA mAmAiyaM ca uvavAsa-pAMsaho atihimavibhAgo y| hI nahIM, kintu jina sUtroko bhApya-mAnya pAThameM sthAna aMne mamAhimaraNaM nikamvAmuvayAi cattAri // 115 / / nahIM diyA gayA hai aura jinake viSayama bhApyakaM dIkAkAra -paumariya:014 haribhadra aura siddhasaina gaNI apanI bhASyavRttimeM yahAMtaka isake sivAya, prAcArya kundakunke pravacanapArakI mRcita karane haiM ki yahAM para dUsare kucha vidvAn bahutame naye nimna gAthA bhI paumariyama kucha zabda-parivartanake sAtha sUtra apane pApa banA kara vistArake liye rambate haiM unameM upalabdha hotI hai. se kitane hI mUtrokA gAthAbaddha kathana bhI digambarIya para jaM aggAgI kammaM bavedi bhavamayamahAsakaM hi| maga mammana mUtra-pAThake anusAra isameM pAyA jAtA hai| taM gANI nihigunA gvavedi upamAsamanaMga / / 38 // yahAM pAThako kI jAnakArIke liye tatyArthasUtrokI aura pauma -pravacanasAra a83 cariya kI gAthArokI kucha tulanA nIce dI jAtI hai:jaM annAgAnavammI khavei bhavamayamahApaka DIhi / / upayogIlakSagAma ||8||m dvividho'g caturbhedaH / / / / kammaM taM ti.igutto khavedaNANI mahatteNaM / / 577 / / --tatvArthasUtra, a03 -umayi u0 100 mI sthitima paumacariyakI racanA kundakundase pahile jIvaNaM uyAMgo nANaM naha ImagaM jiNakaravAyaM / jA kI nI ho sakatI / kundakundakA samaya prAya: vikramakI nANa a M nANaM adhiyA cavihaM dasaraNaM bhaNiyaM // 6 // lI zatAbdIkA uttarArdha aura dUsarI zatAbdIkA pUrvArdha -pauyacagyi, pahema 102 pAyA jAtA hai--tImarI zatAbdIke bAdakA to vaha kisI pRthiraprejovAyuvanApatayaH sthAvarAH // 13 // __ --tatvArthamUtra, a02 taraha bhI nahIM kahA jA sakatA / aigI hAla tame paumacagyike nirmANakA jo samaya yi0 saM06. banavAyA jAtA puDhavi-jala-jalaNa-mAruya-vaNammaI ceva thAvaga ge| hai vaha sagana mAlUma nahI honaa| muni varUpANavijayajIne kAyA ekA ya puNo havA to paMcabhaiya jI // 63|| no kundakundakA samaya vi0 kI chaThI zatAbdI balAyA hai| --umarcAgya, u0102 unheM apanI isa dhAraNAke anusAra yA no paumacariyako jarAyujANDajapotAnAM garbhaH // 33 // devanArakANAvikramakI chaThI zatAbdIke bAdakA gratha batalAnA hogA, yA mapapAdaH // 34 // zeSANAM mammUrchanam / / 35 / / vi0 saMbana 60 se pahaleke bane hue kisI zvetAmbara granthameM -tatvAthasUtra, a02 *dagvo, anekAnta varSa 2 kiraNa 1 kA prathama lekha, zrIkunda- xapara panavidvAmo'tibani svayaM viracyAmmin prastAve kunda aura yativRSabhama pUrvavartI kauna ? tathA pravacanasArakI sUtrANyadhIyate vistaradarzanAbhiprAyeNa / pro. e. ena. upAdhyakI aMgrejI prastAvanA / -middhasenagaNI, tattvA0 bhA0 TI0 3, 11 pR0 261 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta | varSa5 aNDAuya-poyAuya-jagacyA gabhagA ime bhnniyaa| mAranaM hemavayaM pugNa hagviAma naha mahAdhidehaM ca / suranAraya ubavAyA ime ya saMmRcchiyA jIyA ||| rammaya heragaNavayaM uttarI havai eravayaM / / 106 / / -yamaca gaya0102 -umaJcagya, :002 zrIdArikavaikriyikAhAyajamakArmaNA na zarIgaga 36 tadvibhAjinaH pUrvAparayatA himavanhAhimavani paraMparaM sukSmama // 37 // tatvArthasUtra, a02 padhanIlavizikhariNo vapaMdharaparvatAH // orAliyaM vivAhAra jama kammadayaM / -tatvA0, a03 suhama paraMparAe, guNahi saMpajjai marIraM / / 368 / / higavo ya mahAhimavo nimaTonIlo yamapi miriiy| --paumacariya, u01.2 gaha vihattAhaM mataM havaMti vAmAi // 10 // glazakaMgavAlukAkadhUmatamomahAnamaHprabhA bhUmayo --umacariya, 20100 ghanAmbuvAnAkAzapratiSThA smaadhodhH||5|| gaMgAsindhugahidohitAnyAhariddharikAMtAsaMtAtattvA0, a03 mAtodAnArInarakAntAsuvargarUpyakulAra kAraka dAmarigyaNappabhAya-sakara-bAluya-paMkappabhA ya dhUmapabhA / namtanmadhyagAH // 20 // -tatvA0, a03 patto tamA tamatamA mamiyA havai aha yoga // 66|| gagaga ya paDhama mariyA mindhU puraNa rohiyA gayacA ! tAma trizalpaJcaviMzatipaJcadaza paumariya, u0 102 taha cava gahiyamA hInadA ceva harikaMnA // 10 // dazatripaJcAnekanarakazatasahasrANi cava yathAkramama mIyA viya mIoyA nArI ya taheva hoi nrktaa| // 2 // -tatvA0, a03 tIsAya pannavIsA paNarama damceba hoti narakAU / rUpaya suvagaNakRnnA rattA rattAvaI bhagiyA / / 10 // tieNakkaM paMcUrNa citra aNattaga nagyA / / 37 / / -paumacAgyi ,30 102 bharatagavatayohidAmI paTasamayAnyAmumagigAvA-paumacariya,302 tevekatrizaptadazamaptadazahAvizatitrayastrizatmAgarama piMNIyama // 27 // matvAnAM pthitiH||6|| --tatvA0, a03 taabhyaampgbhuumyo'vsthitaaH| -sanvArthamantra, 03 ekaMca niriNa matta ya dama sattaramahaMva baavii| bharaharavA sutahA hAgI vudI momu ya hoDa nama1 tettIsa uhinAmA AU rayaNappabhAdAma // 23 // --patmacariya203 bhagnairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakuruttarakurubhyaH, -pdhmcriy,.100| jambUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH // 7 // tatvA0 a0, 3 sU0 37 dviiivaSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo balayAkRtayaH / / 8 / / paMcasu paMcasu paMcamu bharaheravAmu taha videhem / bhagiyA u kammabhUmI tImaM puraNa yogabhamIzro / / 11 / / tatvA0, a03 jambUhAvAIyA dIvA lavaNAiyA ya slilnihii| hemavayaM harivAsa uttarakuru naha ya devakuru / egantariyA te puNa dugaNA duguNA asaMvajA 10 rammaya haragavayaM pyAbho bhogabhUmIo / / 112 // --paumariya, 30100 -paumacagyi, 20102 nanmadhye memanAbhitto yojanazatamahanavikammo bhavanavAmino'sugnAgavidyutsuparNAgnivAtamnaninodadhi jambUdvIpaH // 6 // -tatvA0, a03 dviipdikkumaaraaH|| -tatvA0, a04 mU010 tamsa vi havai majjha nAhagirI mandaro symhaag| amaga nAgasavaNNA dIvamamuhA disAkumArA ya / savvapamANeNaco vitthigaNo namamahampAI // 103 // vAyagvijAraNyA bhavaraNanivAma DhamaviyApA / 3 / -paumacariya, u0102 -paumacAriya, u075 bhagnahaimavatahiivadeharamyakaharaNyavataravitavapaH vyantarAH kinnarakmpuirupamahoggagandharvayakSarAkSamabhUtakSetrANi / / --tatvArthasUtra, a.3 pishaacaaH| --tatvA0, a04 mU010 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vapa 5] paumacariyakA aMtaHparIkSaNa 341 kinnarakiMpuri yamahoggA ya gandhavyarakAvamA jAvA / grandhakI kucha khAsa bAteM bhUyA ya pisAyA vi ya aTTavihA vAraNamantariyA / 32 paumavAMgyake anta parIkSaNa parase kucha bAte aisI __-paumacAriya, 2074 mAlUma hotI haiM jo gvAsa taurapara digambara sampradAyakI jyotiHkAH mUryAcandramamo grhnksstrprkiiktaarkaac|| mAnyatAdise sambandha rakhatI haiM, kucha aisI haiM jinakA zvetA-tatvA0, a04 mU0 12 mbara sampradAyakI mAnyatAdise vizeSa sambandha hai aura kucha aisI bhI haiM jo donoMkI mAnyatAoM kucha bhinna prakArakI vantarasarAga ucariM paMcavihA joimA tI devaa| candA sUrA ya gahA, nakkhattA tArayA neyA // 14 // jAna par3atI haiN| yahA~ maiM una sabako vidvAnoMke vicArArtha --paumacariya, 60 102 de denA cAhatA hai, jisameM unheM isa bAtakA nirNaya karane meM madada mile ki yaha graMtha vAstavame kaunase sampradAyavizeSakA iriyA bhASepaNAdAnanikSepotsargAH mminyH| hai, kyoMki abhI taka yaha pUre tIrapara nirNaya nahIM hosakA -tattvArtha, a005 hai ki isa graMthake kartA digambara-zvetAmbara athavA yApanIya zrAdi iriyA bhAmA taha emaNA ya AyANameva niyNtro|| kaunase sampradAyake prAcArya the| kucha vidvAna isa granthako zvetA. uccAgaI samii paMcamiyA hoi nAyavvA // 71 mbara, kucha digambara aura kucha yApanIya saMghakA batalAte haiN| --pa umacariya, u014 (ka) digambarasampradAya-samvandhIanazanAvamaudarya vRttiparisaMkhyAnarasaparityAgavivikta 1 graMthake prathama udvezameM kathAvatArake varNanakI eka sanakAyaklezA bagadyaM tamaH / prAyazcittavinaya- gAthA nimna prakArase pAI jAtI hai-- vaiyAvRtyamvAdhyAyavyutmargadhyAnAnyuttarama // vIramsa pavaraTANaM vipulagirimatthapa manabhirAme / -tattvA0, a06 sU0 16-20 taha iMdamUhakahiyaM segi, yaraeNamsa nIsesaM // 34 // AgamaNamRNoiriyA vittImaMgvevakAya prinnaa| isameM batalAyA hai ki jaba vIra bhagavAnakA samavasaraNa rana ricAgI ya nahA vivittamayaNAma ceva // 74 vipulAcala parvata para sthita thA taba vahA~ iMdrabhUti nAmaka gautama pAcchitaM vigao veyAvacaM taheva sbhaao| gaNadharane yaha paba rAmacarita rAjA zreNikase kahA hai| bhAga ciya ummaggo tavo ya abhaMge emo|| 75 kathAvatArakI yaha paddhati khAsa taurapara digambara sampradAyaye -paumacariya, u0 14 sambandha rakhatI hai / digambara sampradAyake prAyaH sabhI graMtha, isa tulanA parame spaSTa hai ki paumacariyakI bahuta sI jinameM kathAke avatArakA prasaMga diyA huA hai. vipulAcala gAthAe~ tatvArthamRtrake sUtroM parase banAI gaI haiN| graMthake parvata para vIrabhagavAnakA samavasaraNa pAne aura usame haMdaantame grathakArane 'ettAhe vimaleNa muttama hiyaM gAhAnibaddhaM bhUti-gautamadvArA rAjA zreNikako-usake praznapara kathAke kaya" isa vAkya ke dvArA aisI sUcanA bhI kI hai ki usane kaha jAnakA ullekha karate haiM, jabaki zvetAmbarIya kathAgraMthA mRvAko gAthA nibaddha kiyA hai| aisI hAlatameM isa graMthakA kI paddhati isase bhinna hai-ve sudharmasvAmI dvArA jambU tatvArthamanake bAda bananA asaMdigdha hai| tatvArthasatrake kartA svAmIke prati kathAke avatArakA prasaMga batalAte haiM. jaisAki zrAcArya umAsvAni zrIkundakundAcAryake bhI bAda hue haiM-- * dekho zravaNabelagolake zilAlekha na040, 105, 108 ve kundakundakI vaMzaparamparAmeM hue haiM jaisA ki zravaNa- x isa bAta ko zvetAmbarIya aitihAmika vidvAn zrI mohanalAla belgolAdine. aneka zilAlekho zrAdi parase prakTa hai| dalIcaMdajI desAI,eDavokeTa bambaIne bhI 'kumArapAlanA sama aura isa liye paumacariyame upakI racanAkA jo mamaya yana eka apabhraMza kAvya' nAmaka apane legyama svIkAra kiyA hai diyA hai vaha aura bhI adhika Apattike yogya ho jAtA hai aura T se bhI pradya mmacarita' nAmaka ukta yAvya granthake kartAko aura jarUra hI kisI bhUla tathA galtIkA pariNAma jAna diga-bara batalAneme eka hetu diyA hai (dekho, 'jainAcArya zrI par3atA hai| zrA mAnanda-janmazatAbdi-smAraka gratha' gujarAtI legva pR0260) Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 anekAnta [varpa 5 saMghadAsa gaNIkI vasudeva hiMDIke nimma vAkyamse prakaTa hai- ginAe haiN| digambara sampradAyake paTa khaNDAdi graMtho meM sarvatra "tattha tAva 'suhammasAmiNA jaMvRnAmasma paDhamANu- 16 kAraNa hI batalAe gae haiN| Age titthayaracakaTri-damAravaMma pamvagAgayaM vasudeva- (2) graMthake caturtha udvegmakI 58 vI gAthAme bharata cagyiM kahiyaM' ti tambhava ... tti|" cakravartIkI 64 hajAra ganiyoMkA ullegva hai * / rAniyoM kI zvetAmbaroMke yahA~ mRla zrAgama graMthoMkI racanA bhI yaha saMkhyA bhI zvetAmbara mam dAyase mbandha rakhatI hai| mudharmasvAmIke dvArA huI batalAI jAtI hai, jabaki digambara digambara sampradAyame 16 hajAra rAniyokA ullekha hai| paramparAme unakI racanAkA sambandha gautama gaNadhara-indrabhRnike (3) graMeke 73 ve uddesakI 34 vI gAthAme rAvaNa sAtha nirdiSTa hai kI mRtyu jyeSTha kuNA ekAdazIko ligbI + / yaha mAnyatA (2) grathake dvitIya udesameM zikSAvatophA varNana zvetAmbara-sampradAya-sammata jAna pahanI hai, kyoki hemacaMdra karate hae samAdhimaraNa nAmaka sallekhanA vratako catutha avAryane bhI apane 'tripaSTizalAkApura pacatri meM isa zikSAvrata batalAyA hai / yathA-- tithikA ullekha kiyA hai| yaha bhI ho sakatA hai ki mAmAiyaM ca upavAna pomahA atihimavibhAgo y|| hemacaMdrAcAryane apane graMthame isa graMthakA anusaraNa kiyA ho| aMte mamAhimaraNaM sikanyA savayAI cacAri / / 115 / / kucha bhI ho digambara sampradAyameM isa tithikA koI ullekha samAdhimaraNa rUpa sallebanAvatako zikSAvatAme pariga- nahIM hai aura na bAlmIki rAmAyaNa meM hI yaha upalabdha Nita karanekI yaha mAnyatA digambara sampradAyakI hai-- hotI hai| grAma taurapara zrAdhina zuklA 10 mI rAvaNa kI zrAcArya kandakundake cAritrapAhuDameM, jinamyenake prAdipurANa mapa tithi samajhI jAtI hai| me. zivakoTikI ranamAlAma, devasenake bhAvasaMgrahame zrIra tha udaTesa (poTata thA: vasanandIke zrAvakAcAra jaise graMthome isakA spaSTa vidhAna meM mAMsabhakSI rAjA sIdAsako dakSiNa dezame bhramaNa karate pAyA jAtA hai / siMhanandIke varAgacaritameM bhI yaha ulli- nimazAsakIya milA hai| khita hai / zvetAmbarIya zrAgamasUtrome isako kahI bhI likhA hai| zikSAvatoMke rUpa meM varNita nahI kiyA hai, jaisAki sultAra ina bAtoMke atirikta 12 klpo (myA~) kI bhI eka zrI jugalakizorajIko likhe gae muni zrIpuNyavijayajIke mAnyatAkA isa graMthame ullekha hai, jinpe kucha vidvAnIne eka patrake nimna vAkyase bhI prakaTa hai-- zvetAmbara mAnyatA batalAyA hai| parantu digambara sampradAyake "zvetAmbara aAgamamaM kahI bhI 12 bAraha vratAme salle tiloyapaNNattI aura varAMgacaritra jaise purAne graMthAma bhI khanAkA samAveza zikSAvatake rUpa meM nahIM kiyA gayA hai|" 12 kalpokA ullekha hai| digambara sampradAyako indro ata: yaha mAnyatA khAsa taura para digambara sampradAyake aura unake adhikRta pradezoMkI apekSA 12 aura 16 svargoM sAtha sambandha rakhatI hai| kI dono mAnyatAe~ iSTa hai, jisakA spaSTIkaraNa bilokasAra (ba) zvetAmbara-sampradAya-sampandhI kI tIna gAthAzrI naM. 452, 453, 454 se bhale prakAra (6) isa granthake dUsare udadeyakI 82 vI gAthAme ho jAtA hai / tIrthakara prakRti ke baMdhake bIca kAraNa batalAe haiN+| yadyapi * "caumaTi sahasmA jubaINaM prmsvdhaariinn|" unake nAma graMthame kahI bhI prakaTa nahIM kiye phira bhI20 + 'jehasya bahula pakgve divasasma ca utyabhAgammi / kAraNoMkI yaha mAnyatA zvetAmbara sampradAyase sambandha rakhatI egArisIe divama rAvaNabharaNaM viyANAhi / / " hai kyoMki unake jJAtA dharmakathAdi graMthoM meM 20 kAraNa x tadA ca jye kRSNa kAdazyAmazca pazcime / *dekho, mukhnAra zrIjugalakizora-vicina jainAcAyauMkA zAsana yAme mato dazagrIvazcaturtha narakaM yau|| bheda' nAmaka pustakakA 'gugaNavrata aura zikSA vrata' prakaraNa / -tripa.pu.ca07-376 + "vIsaM jiNakAraNAI bhaavo|" = dekho, anekAnta varSa 4 kiraNa 11-12 pR0 624 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11 ] paumariyakA antaHparIkSaNa 343 (3) isa graMthake 102 ve uddeyame kalpoM tathA nava- hai--kalpamUtra meM unakI bhAryA, putrI tathA dohatI taka praivedhakoMke anantara zrAdityAdi anudizIkA ullekha nimna ke nAmAMkA ullekha hai / yaha dUsarI bAta hai ki Avazyaka prakArase pAyA jAtA hai: niyukti (gAthA naM0 221, 222) me bhI jisakA nirmANavArANaM puraNa uvari navagevejAiM mgbhigmaaii| kAla vikramakI chaThI zatAbdIme pUrvakA nahI hai , tANa vi addimAI purao AiccapamuhAI // 14 // vIrabhagavAnako kumAra zramaNoMmeM parigaNita kiyA hai parantu anudizoMkI yaha mAnyatA bhI bAsa taurapara digambara / yaha eka prakAramai digambara mAnyatAkA hI svIkAra jAna par3atA hai| sampradAyasa sambandha ragbanI hai--digambara sampradAyake SaT- 5 (5) isa granthake 83 ce uddesameM rAjA bharata kI gvaNDAgama, dhavalA, tilAya paraNanI, lokavibhAga aura dInAkA varNana karate hue eka gAthA nimna prakArame dI haibilokamAra jaise sabhI graMthAna anudizAkA vidhAna hai, jaba araNamaeNako gANaM bharaho kAuga tattha'laMkAraM / ki zvetAmbarIpa zrAgamAma inakA kahIM bhI ullekha nahIM hai| nimmama maMgarahio laMcai dhIro Nipayakama // 5 // sunAMce uNadhyAya munizrI dhAmArAmajana tatvArthamUtra isameM vastuta vastra tathA alaMkAkA vyAga karake bharata jainAgamasamanvaya nAmaka jo grantha dindI anuvAdAdi ke mahAgajake sampUrNa parigrahame rahita hone aura keza lIca mAtha prakAzita kiyA hai usameM pR0 111 para yaha spaSTa karane kA ullekha hai parantu 'cAugA vatthataM. kAraM' ke sthAna bImAra kiyA hai ki 'yAgama graMthone nava aNudizokA para yahAM 'kAUNa tattha-laMkAraM' aisA jo pATha diyA astitva nahI mAnA hai| hai vaha kisI galatI athavA pabirtanakA pariNAma jAna paratA (4) isa granthake dvitIya usameM vIra bhagavAnake hai anyathA alaMkAra dhAraNa karake--zRMgAra karake--ni:zeSa nmAdikkA kthana karate hue unake vivAhita hAnekA koI saMgame rahita honekI bAta sampaGgata jAna padanI hai| sAtha hI ullekha nahIM kiyA, mayuna isake yaha sApha ligvA hai ki tattha' zabda aura bhI nirarthaka jAna par3atA hai| ataH yaha jaba ve bArabhAvako chor3akara nIla varpake ho gaye naba vairAgya ullekha apane mUla meM digambara mAnyatAkI bhora saMketako (saMvega) ko prApta karake unhoMne dIkSA (jyA) le lI / liye liye hue hai| isake sivAya 20 va udadasameM unakI gaNanA vAsupUjya, (ga) kucha bhinna prakArakImali ariTanemi aura pAvake mAtha una kuma ra zramaNami--- (1) ima graMthama bhagavAna RSabhadevakI mAtA marudevI bAlabrahmacArI zrInAtha roma---kI hai jo bhoga na bhogakara ko pAne vAle svapnoMko saMkhyA 15 ginAI hai. jabaki kamAkAla meM hI dhAse nikala kara dIkSita hue haiM+ / vIra zvetAmbara sampradAyame vaha dhIra digambara sampradAya 16 prabhu vivAhita na honekI yaha mAnyanA bhI gvAsa taurapara batalAI gaI haiN| isameM digambara mAnyatAnumpAra siMhAsana digambara sampradAyase sambandha rakhatI hai, kyoMki digambara nAmake eka svapnakI kamI hai| aura zvetAmbara mAnyatAnusAra graMthome nahI bhI unake vivAhakA vidhAna nahIM hai--sarvatra vimAna' aura 'bhavana' dAnAmase koI eka honA cAhiye / eka svaraye unheM avivAhita ghoSita kiyA hai, jabaki (2) granthake 105 va uddesaka nimna padyama mahAzvetAmbara granyAma zraAmataurapara unheM vivAhita batalAyA bhArata zrIra rAmAyaNakA antarakAla 64000 varSa batalAyA * ummakabAlabhAvo tImavAramo jigo jAgro // 28 // hai yathAHaha annayA kayAI mavegavage jiNo munniydoso| caTTisahassAI varisANaM antaraM samakkhAyaM / loga liya parikiraNo payajjamabAgazrI vIro // 26 // tityapare hi mahAyasa bhArata gamAyagANaMtu // 16 // + bhalI agTuiNagI pAmo bIge ya vAsupajjo ya // 57 / / ima antarakAlakA samarthana donoM paramparAoMmeM kisI gae kumArasIhA gehAyo nigAyA jiNavariMdA / se bhI nahIM hotA, khuda granthakAra dvArA varNita tIrthakarIke masA vihu gayAgo puDhaI bhottuga NikvaMtA // 58|| .. dekho, anekAnta varSa 3, ki0 12 pR0678 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 anekAnta bape5 antarakAlame bhI viruddha par3atA hai, kyoki rAmAyaNakI hai jaisAki usake nimna pathame prakaTa hai:utpatti 20ve tIrthakara munisuvatake kAlame huI hai aura ahaaTTakammarahiyamma namma bhANovogajuttamma / mahAbhAratakI utpatti 22veM tIrthakara neminAthake samayameM mayala jagajjoyakara kevalaNANaM samuparaNaM // 30 // huI hai aura donoM tIrthagekA antagalakAla anyakArane svayaM yaha kthana dono hI mampradAyase bAdhita hai, kyoMki 20 udadesama " lAgya banalAyA hai yathAH donoM hI sampradAyoMmeM cAra ghAtiyAmake vinAzase kevalachacceva mayamahammA vImaiyaM antaraM mmuttuN| jJAnotpatti mAnI hai, aSTakarmake vinAzame to mota hotA hai| paMceva havaI lAvA jiNantaraM egavImadamaM // 81 AzA hai vijana ina kaba bAtoM para vicAra karake (1) dUsare udemakI nimna gAthAmeM bhagavAna mahA- graMthake nirmANa mamaya aura granthakArake mamatAya sambandha bIrako praSTakamake vinAzame kevalajJAnakI utpatti batalAI vizepa nirNaya karane meM pravRtta hoNge| samarthana (legyaka-paM0 paramAnanda jaina zAgtrI) maiMne 'tattvArthamatraka bIjIkI khoja' nAmakA eka vistRta vaha nArkika vibhAga niyuktikAra bhadrabAhuke bAda hI kabhI legya limbA thA jo anekAnta ke caturtha varSakI prathama kiraNa dAkhila huAAhe. kyoki yAvazyaka I..yukti jIbhadrabAhukRta meM mudrita huA hai| isa legyame yaha bhI batalAyA thA ki mAnI jAtI hai aura jimakA prArambha kI jAnacarcAma honA betAmbarIya pAgama sAhityakA maMzodhana-yagvirdhanAdi pUrvaka hai umame AgAmaka vibhAga hai para tArkika vibhAgakA saMkalana hokara use jo vartamAnarUpa diyA gayA hai vaha kArya sUcana taka nahIM hai|" zrIdevarSigaNI kSamAzramaggAke dvAga bIganirmANa maM... "umAsvAnine apane tatvArthamatra (1-1-12) meM (vi.saM0510) mahA hai| tatvArthamanake kA zrAcArya pratyakSa parokSarUpame [ma pamANadvaya vibhAgakA nirdeza kiyA umAsvAni imame pahale ho gae hai, cunAca zvetAnbaya hai vaha vuda umAsvAtikatanA hai yA kimI anya prAcArya ke vidvAn prajAcakSu paM. mumbalAlajIne bhI unakA mamaya dvAga nirmita huzrA hai dama vipayama kucha bhI nizcina kar3A "prAcInasa prAcIna vikramakI pahalI zatAbdI aura arvAcIna nahIM jA sakatA / jAna paTanA hai bhAgamako maMganA ke mamapa meM arvAcIna mamaya tImagacAyI zatAbdI" mAnA hai| premI pramANacatuSTaya aura pragaga duya vAle donomAga sthAnAi hAlatama zvanAmbarIya zrAgama granyopara tatvArthasUtrakI chAza tathA bhagavana ma dAmbila ho gye|" / kA par3anA bahuta kucha svAbhAvika hai aura yaha bahuta hI isake sivAya, zvetAmbargaya pragnara vidvAn 50 baMcaramaMbhAvya hai ki tatvArthasatrakI nucha nAnoko bAdame banAe dAma ne 'janamAhityamA vikAyacAthI thapalI hAna' jAne vAle ina zrAgamagranthoma zAmila kara liyA gayA ho| nAmaka apanI gujarAtI bhApa kI pustakama, jimakA hindI mera hama kathanakA paM0 mumbalAlaja.ke nimna vAkyoM ne bhI anuvAda bhI prakAzita hocukA hai, spaSTarUpame mA svIkAra mamarthana hotA hai jo unhoMne pramANabhImAsAnaTapaNaka pRSTa kiyA hai ki vartamAnama upalabdha honevAle zvetAmbara aAgama 20para diye hai aura jinama marUpame yaha svIkAra kiyA hai bahuta kucha vikAragramita hai-unama mRla aAgamAka' apekSA ki AgamAMkI maka nanAke mamaya tathA niyuktikArake bAda bAdako kitanI hI milAvaTa huI hai| kucha bAne AgAma dAbila hogaI hai jinamame kucha tatvA- mI hAlatama yaha nahIM kahA jAmakatA ki vartamAna zvetArthasUtrakI bhI hai : mbarIya bhAgamoke jina matrAMke mAtha tattvArthamUtrIkA (navArtha"sthAnAja aura bhagavatI ye dono gaNadhagkRta mamajhe sUtra jainAgama samanvaya' meM) mamanvaya kiyA gayA hai ve maba jAnevAle gyAraha aMgomame hai aura prAcIna bhI avazya hai| vastutaH tattvArthamUtrake baja hai-kitane hI unameme natvArthauname yadyapi tArkika vibhAgakA nirdeza spaSTa hai tathApi yaha sUtra parase bane hue bhI ho sakate haiN| mAnane koI virodha nahI dIkhatA ki sthAnAGga bhagavatIme Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthasiddhi para samantabhadrakA prabhAva [sampAdakIya] 'sarvArthamiddhi' prAcArya nagAsmati (gRdhrapicchAcArya) ke sambalAlajI saghavI, kAzI aura use gati pradAna karane vAle tasvArtha mRtrakI prasiddha prAcIna TIkA hai aura devanandI apara- hai nyAyAcArya paM. mahendrakumArajI zAstrI. kaashii| paM0 sukhanAma pUjyapAda zrAcAryakI kAma kRti hai, jinakA samayama- lAlajIne jo bAta akalka grantharake 'prAthana' me kahI taurapara ImAkI pAMcavA zrI. vi. kI chaThI zatAbdImAnA ja tA use hI apanAkara tathA paTa banAkara paM. mahendrakumAraja ne hai| digambara samAja kI mAnyAnusAra zrA0 pUjyapAda svAmI nyAyava mudacandra dvi0 bhAgakI prastAvanA, prameyakamalamArtaNDa mamantabhadraye bAda hue haiM, yaha bAta paTTAIla yAme hI nahIM kintu kI prastAvanA aura jainamiDAnabhAskarake 'mokSamArgasya aneka zilAlegyoma bhI jAnI jAtI hai| zravaNabelagolake netArama' zIrSaka legyame prakAzita kI hai| cunoce paM0 sukhazilAlegba naM. 40 (64) meM prAcAryoke vaMzAdikakA lAlajI, nyAyakumuda candra dvitIya bhAgake 'prakkana' me paM. ullekha karate hue mamantabhadraka pAracaya-padA ke bAda 'tataH' mahendrakumArajIkI kRtipara santoSa vyakta karate hue aura use (natyazcAt )zabda livakara 'yo devnnd| prathamAbhidhAnaH' apane mikSima lembakA vizada aura sabala bhApya' batalAte ityAdi padyoke dvArA pRjyapAdakA pAracaya diyA hai, aura hue ligbata haiM-'40 mahendrabumAra ne mere saMkSipta lesva naM0 108 (258) ke zilAlegnameM samantabhadra ke anantara kAvizada aura mabala bhAgya karake prastuta bhAgakI prastAvanA pUjyapAdake pAracayakA jo prathamapadyadiyA hai urgama 'tataH' (pR. 25) me yaha abhrAntarUpase sthira kiyA hai ki svAmI zabda kA prayoga kiyA hai, aura isa tarahapara pUjyapAda ko samantabhadra pRjyapAda ke uttaravartI hai| mamantabhadra ke bAdakA vidvAna sUcita kiyA hai| isake mivAya, isa taraha paM. sugbalAlajIko 50 mahendrakumArajIkA svayaM pUjyapAdane apane 'jainendra' vyAkaraNa ke nimna strame aura paM. mahendra kumAra jIko paM0 mumyalAlIkA isa viSaya mamantabhadrake matakA ullegva kiyA hai ma pAramparika samarthana aura abhinandana prAma hai-dono hI "catuSTayaM smntbhdsy|" -5-4-168 vidvAna ima vicAradhArAko bacAne meM ekamata hai| astu / ima sUtrakI maujUdagIma yaha nahIM kahA jA sakatA ki ima naI vicAradhAgayA lakSya hai mamantabhadrayo pRjyapAda samantabhadra pUjyapAda ke bAda hue haiM, aura na aneka kAraNoM ke bAdakA vidvAn siddha karanA, aura usake pradhAna do ke vaza meM prakSima hI batalAyA jA sakatA hai| mAvana haiM jo saMkSepame nimna prakAra haiparantu yaha maba kucha hote hue bhI aura na ullegyo (1) vidyAnandakI zrAmaparIkSA aura sahalIke ullebI ko asatyatAkA koI kAraNa na batalAte hue bhI, kimI parame yaha 'myathA mpaSTa hai ki vidyAnandane 'mokSamArgasya nenAgalata dhAraNAke vaza, hAlame eka naI vicAradhAga upasthira rama' ityAdi maMgalamtAtrako pRjyapAdakta macita kiyA hai kI gaI hai, jisake janaka hai pramugba 30 nidvAna zrImAna pa. aura mamantabhadrako hamI zrAsamtotrakA 'mImAsAkAra' likhA *zrIpUjyapAdoddhRtadharmarAjyastataH surAdhIzvarapUjyapAda / hai, anAca mAnabhadra pRjyapAda ke "utnamvanI hI" hai| yadIyavaiduppaguNAnidAnI vadanti zAstrANi tatAni (2) yadi ejyapada smannabhadra ke uttagbatI hone to ve x degyo, 'mamantabhadrakA samaya aura DA.ka.bI. pAThaka mamantabhadrakI amAdhAraNa kRtiyokA aura svAsakara 'samamagI' nAmakA merA vaha lemba jo 16 jUna-1 julAI mana 16342. kA, "joki mamatabhadrakI jainaparampako uma mamayakI naI 'jaina jagat' (pR06 se 23) meM prakAzita huzrA hai athavA dena nahI," apane 'saryAdhImaddhi' zrAdi kisI granthamaM 'upa"Samantabihndia date and D Pathat" yoga' kiye binA na rahane / caka pUjyapAdake anyoMme Anmals of R.ORI. Vol xv PM. I-II P.67.66. "samantabhadra kI asAdhAraNa kRtiyA~kA kisI aMzameM sparza Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 anekAnta [varSa 5 bhI" nahI pAyA jAtA, ataeva samantabhadra pUjyapAdake banda pdd'ii| aura imaliye ukta maMgalastotrako pUjyapAdakRta "uttaravartI hI hai| mAnakara tathA samantabhadrako umIkA mAmAsAkAra batalA kara ina dono mAdhanoMmese prathama mAdhanako kucha vizada nathA nizcitarUpama samantabhadrakA pUjyapAdake bAdakA (uttaravartI) pallavita karate hue paM. mahendrakumArajIne jainasiddhAntabhAskara vidvAn banalAnarUpa kalpanA kI jo imArata khar3I kI gaI (bhAga : ki.1) meM apanA jo legva prakAzita karAyA thA thI vaha eka dama dharAzAyI ho gaI hai| aura isIse paM. usameM vidyAnandakI zrAtaparIkSAka "zrImatattvArthazAstrAdbhuta- mahandrakumArajIko yaha svIkAra karaneke liye bAdhya honA salilanidheriddhagnodbhavasya protthAnArambhava Ale" ityAdi padma par3A hai ki zrA0 vidyAnandane ukta maMgala zlokako sUtramAra ko dekara yaha batalAnA cAhA thA ki vidyAnanda isake dvAga umAsvAti-kRta batalAyA hai, jaisAka anekAnta kI pichalI yaha sUcita kara rahe haiM ki 'mokSamArgasya netAram' ityAdi kiraNa meM 'mokSamArgasya netAgm' zIrSaka unake uttara lemvame jisa maMgalamtotrakA imame maMketa hai use tattvArthazArakI prakaTa hai| isa legbama unhoMne aba vidyAnanda ke kathanapara utpattikA nimitta batalAte samaya yA umako protthAna-bhUmikA sandeha vyakta kiyA hai aura yaha sAcata kiyA hai ki vidyAbA~dhate samaya pUjyapAdane racA hai| aura hamake liye unhe nandane apanI zraSTasahasrIme akalaMkakI zraSTazatAka 'devAgame'protyAnArambhakAle' padakI artha-viSayaka bahuta kucha gvIcatAna tyAdimagalaparasmaramtava' vAkyakA sIdhA artha na karake kucha karanI par3I thI, 'zAstrAvatAraracinastuti' nayA 'tattvArthazA galatI khAI hai aura usIkA yaha pariNAma hai ki ve ukta nAdau' jaise spaSTa padoke sIdhe sacce arthako bhI umI protthAnA- maMgalazlokako umAsvAnikI kRti banlA rahe haiM, anyathA rambhakAle padaka kalpita arthako ora ghasITanekI preraNAke liye unhe isake liye koI pUrvAcAryaparamparA prApta nahIM thii| pravRtta hAnA par3A thA aura svIcatAnakI yaha saba ceSTA paM0 surava- unake isa lekhakA uttara nyAyAcArya paM. darabArIlAlajIne lAlajIke usa nATaka anurUra thI jise unhone nyAyakumuda- apane dvitIya lekhama diyA hai, jo isI kiraName anyatra, candra-dvitIya bhAgake 'prAkkathana' (pR. 17) me apane buAddha- titArthasUtrakA maMgalAcaraNa' ima zArpakake sAtha, prakAzita vyApArake dvArA sthira kiyA thaa| parantu 'protyAnArambhakAle' ho rahA hai| jaba paM0 mahendrakumArajI vidyAnandake kathanapara padake arthakI khIMcatAna umI vakta taka kucha cala makanI thI mandeha karane lage hai taba ve yaha bhI asandigdharUpame nahIM jaba taka vidyAnandakA koI spaSTa ullekha isa viSayakA na kaha makeMge ki mamantabhadrane ukta maMgalastotrako lekara hI milatA ki ve 'mIkSamArgasya netAram' ityAdi maMgalasnAtra prAptamImAsA' racI hai, kyoki umakA patA bhI vidyAnandake ko kimakA batalA rahe haiN| cunAce nyAyAcArya pa0 darabArI prAptaparIkSAAda granthosa calanA hai| cunAcaM ve aba imapara bhI lAlajI koThiyA aura paM0 rAmaprasAdajI zAstrI Adi kacha sandeha karane lage hai, jemAki unake nimna vAkyame prakaTa hevidvAnone jaba paM0 mahendrakumArajIka bhUloM tathA galatiyAMkA "yaha eka svatantra prazna hai ki svAmA mamanta bhadrane pakar3ate hue, apane uttara lekho dvArA vidyAnandaka kucha 'mokSamAgasya netAram' lokapara prAptamAmAsA banAI hai abhrAnta ullekhoMko sAmane rakhA aura yaha spaSTa karake yA nhiiN|" batalA diyA ki vidyAnandane ukta maMgalastotrako sUtrakAra aisI sthitimeM paM0 sumbalAlajI dvAga apane prAkthano umAsvAtikRta lakhA hai aura unake tattvArthasUtrakA magalA- meM prayukta nimna vAkyokA kyA mUlya rahegA, ise vijJa pAThaka caraNa banalAyA hai, naba uma gvIca-tAnakI gati rukI tathA svayaM samajha sakate haiM"zrImattavAryazAlAktasalinanidherikharanonayasya " 'pUjyapAdake dvArA stuta prAptake samarthanama hI unhone protyAnArambhakAle sakatamalabhide zAsakAraiH kRtaM yat / (mamantabhadrane) zrAptamImAsA limbI hai' yaha bAta vidyAnandane stotraM tIrthopamAnaM pRSitapRthupathaM svAmimImAMsitaM tana AptaparIkSA tathA aSTamahasrIme sarvathA spaSTarUpase likhI hai|" vidyAnandaH svazaktyA kathamapi kathitaM satyavANyArya siddhArtha 123 -akalaMkagrantha traya, prAkkathana pR08 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1011] sarvArthasiddhipara samantabhadrakA prabhAva "maiMne akalaMkaanyatrayake hI prAkkathaname vidyAnandakI parivartanoke sAtha diyA huA hai aura vahA~ kisI 'prAskazrAmaparIkSA evaM asahanIke spaSTa ullekhoM ke zrAdhArapara yaha yana' ko dekhanekI preraNA bhI nahIM kI gii| acchA hotA ni.zaMka rUpase batalAyA hai ke svAmI samantabhadra pUjyapAdake yadi 'bhAskara' vAle lekhame bhI kimI prAkathanako dekhanekI prAptastotraka mImAmAkAra hai ataeva unake uttaravartI hI haiN|" preraNA na kI jAtI athavA paM0 sumbalAlajIke tarkako unhI 'ThIka ubhI tarahase samantabhadrane bhI pUjyapAda ke mokSa ke zabdoma rakkhA jAtA aura yA use Dabala inavaTeMDa mArgasya netAgam' vAle maMganapadyako lekara unake Upara kAmAkSake bhItara na diyA jAtA / zrastuH isa viSayame paM. zrAptamImAmA racI hai| mumbalAlajIne jo tarka apane donoM prAkkathanomeM upasthita "pUjyagadakA mokSamArgasya netAgam' vAlA suprasanna padya kiyA hai umIke pradhAna aMzako Upara mAdhana naM.2 meM maMkalina kiyA gayA hai, aura umameM paMDita jIke, gvAma zabdo unheM (samantabhadrako) milA phira to unakI prAtabhA aura ko inavaTeMDa kAmAlake bhItara de diyA hai / isase paDitajI jaga utthii|" -nyAyakumuda dvi0prakathana pR0 17-16 ke tarkakI spiriTa athavA rUparevAko bhale prakAra mamakA ina vAkyAparase mujhe yaha jAnakara bar3A hI zrAzcarya jA sakatA hai| paMDitajIMne apane pahale prAkkathaname upasthita hotA hai ki paM0 sumbalAlajI jaise prauDha vidvAn bhI kacca narkakI bAbata dUsare prAkkathaname yaha svaya svIkAra kiyA hai ki-'merI vaha (mamabhaMgI bAlI) dalIla vidyAnanda ke spaSTa aAdhArI para aime muniAzcana vAkyokA prayoga karate hue degve jAte haiM ! sambhavata: imI nahame koI galana dhAraNA hai| ullekha ke AdhAra para kie gae nirNayakI poSaka hai| aura ume maiMne yahA~ svatantra pramANake rUpame peza nahIM kiyA hai|" kAma karatI huI jAna par3atI hai, anyathA jaba vidyAnandane paranta ukta maMgalazlokako 'pRjyapAdakta' batalAne vAlA jaba prAptaparIkSA aura aSTamaharIma kahI bhI ukta maMgalazlAkake nidyAnandakA koI spaSTa ullekha hai hI nahI aura umakI pUjyapAdakRta honekI pAna limbI nahIM naba use 'sarvathA spaSTa kalpanAke aAdhAra para jo nirNaya kiyA gayA thA vaha gira rUpase likha" batalAnA kaisa bana sakatA hai ?" astu / gayA hai taba poSaka mpama usthita kI gaI dalIla bhI vyartha aba rahI dUsare sAdhanakI bAta 60 mahendrakumArajI dama viSayameM paM. sugvalAlajIke eka yukti-vAkyako uddhRta par3a jAtI hai kyoMki jaba vaha dIvAra hI nahIM rahI jisa lepa lagAkara paSTa kiyA jAya taba lepa vyartha ThaharatA hai-usakA karate aura usakA abhinandana karate hue, apane usI jana kucha artha nahI rhtaa| aura imaliye paMDitajIkI vaha dalIla middhAntabhAskara vAle legbake anta meM, limbate haiM vicAra ke yogya nahIM rhtii| "zrImAn paMDita sumbalAlajI sA0 kA isa viSayama yaha narka "ki yadi samantabhadra pUrvavartI hone, no mamantabhadra yadyapi, pa. mahandrakumgara ke zabdoMme, "me nakAgakI prAptamImAmA jaimI anUThI kRtikA ullegva apanI tmaka pramANoMme kimI prAcArya ke mamayakA mvanantrabhAvasa marvArthamiddhi zrAdi kRtiyoma kie binA na rahane" hRdayako sAdhana-bAdhana nahIM honA" phira bhI vicAravI eka koTi laganA hai|" upasthita hojAtI hai| mambhava hai kala ko paM0 sumbalAla jI apanI dalIlako svatantra pramANa ke rUpamaM bhI upasthita karane imameM paM. sumbalAla jIke jima yukti-vAkyakA irala lagaM, jimakA upakrama unhoMne "samantabhadra kI jainaparamparAko inavaTeMDa kAmAlake bhItara ullekha hai use 4 mahendrakumAra uma mamayakI naI dena" jaise zabdoko bAda me jor3akara kiyA jIne akalaMkagranthatraya aura nyAyamudra candra dvi0 bhAgake hai zora mAza hI 'samantabhadra kI amAdhAraNa kRtiyokA kimI prAkkathanAme dekhane kI pregNA kI hai, tadanusAra dono prAkkathanoko ekame adhika bAra dekhA gayA parantu gveda hai ki "yathA--"yadi samantabhadra pUjyapadake prAkkAlIna hote nova uname kahIM bhI ukta vAkya upalabdha nahIM huA ! nyAya- apane isa yugapradhAna prAcAryakI bhAmamImAmA jaimI anaTI kumudacandrakI prastAvanAme yaha vAkya kucha dUsare hI zabda. kRtikA ullekha kiye binA nahI rhne|" Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 anekAnta [vaSa 5 aMzameM sparza bhI na karane takakI bAta bhI ve likha gaye hai prAcArya kundakunda pRjyapAda meM bahuta pahale ho gaye haiN| ata: umapara-dvitIya mAdhanapara-vicAra kara lenA hI pRjyapAdane unakaM mokSAbhRtAdi pranyIkA apane mamAdhitaMtra zrAvazyaka jAna par3anA hai| aura umIkA isa lekhameM zrAge mAga meM bahuta kucha anusaraNa kiyA hai-kitanI hI gAthAzrIko meM bahata prayatna kiyA jAnA hai| to anuvAditarUpama jyAMkA tyA rasva diyA hai aura kitanI sabase pahale maiM yaha batalA denA cAhatA hU~ ki yadyapi hI gAthAzroko apanI marvArthasiddhi ma 'uktaM ca zrAdi rUpase kimI prAcArya ke liye yaha Avazyaka nahIM hai ki vaha apane uddhRta kiyA hai, jisakA eka namUnA 5 ve adhyAyakaM 16 pUrvavartI zrAcAryoka mabhI viSayoko apane granthama ullekhita ve mUtrakI TokAme uddena paMcAstikAyakI nimna gAthA haiathavA carcita kare-pesA karanA na karanA prathakArakI ruci- aeNoNNaM pavisaMtA ditA ogAsamaNNamaNNassa / vizeSara avalambita hai| cunAce aima bahuname pramANa upasthita melatA vi ya gicaM sagaM sabhAvaM Na vijahaMti // 7 // melanAvi tin kiye jAsakate haiM jinameM pichale prAcAryoMne pUrvavartI prAcAryoM kI kitanI hI bAtoM ko apane granyAma kuzrA naka bhI nahI; aimI hAlatama pUjyapAdaka dvArA 'saptabhaMgI' kA rASTra itanepara bhI pUjyapAdake maba anya upalabdha nahIM hai / unake zabdome ullekha na honepara bhI jaise yaha nahIM kahA jA 'sArasaMgraha' nAmaka eka khAma granthakA 'dhavalA' ma naya- makatA ki prA0 kundakunda pRjyapAdake bAda hue hai vaise viSayaka ullekha milatA hai aura usaparase vaha unakA yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki samantabhadrAcArya pRjyapAda ke mahatvakA svatantra grantha jAna par3atA hai / bahuna sambhava hai ki bAda huA hai-uttaravartI hai| aura na yahI kahA jA sakatA umame unhoMne 'samabhaMgI' kI bhI vizada carcA kI do| usa hai ki 'maptabhaMgA ekamAtra samantabhadrakI kRti hai-undIkI pranthakI anupalabdhikI hAlatame yaha nahIM kahA jA sakatA jainaparamparAko naI dana' hai / emA kahanepara zrAcArya ki pUjyapAdane 'saptabhagI' kA ka vizada kathana nahI kiyA kundakundako samantabhadrake bhI bAdakA vidvAna kahanA hogA, athavA use thA taka nhiiN| aura yaha kimI taraha bhI siddha nahIM kiyA jA sakatA markagakA tAmrapatra aura aneka zilAlekha tathA anyoke isake sivAya, 'saptabhaMgI ekamAtra samantabhadra kI IjAda ullekha imama prabala bAdhaka hai| ata: paM0 sugvalAlajIkI athavA unhIke dvArA AviSkRta nahIM hai, balki umakA saptabhagI vAlI dalAra TIka nahIM hai-usameM unake abhimata vidhAna pahalese calA pAtA hai aura vaha zrIkundakundAcAryake kI maddhi nahI ho sktii|| andhoMmeM bhI spaSTarUpasa pAyA jAtA hai, jaisAki nimna do gAthAzrome prakaTa hai aba maiM yaha batalA denA cAhatA hU~ ki paM0 sukhalAla jIne apane sAdhana (dalIla) ke aMgarUpama jo yaha pratipAdana atthi ttiyaNatpitti ya havadi avattavamidi puNo dvvN| ' kiyA hai ki 'pUjyapAdane samantabhadra kI asAdhAraNa kRtiyokA pajAyeNa du keNa vi tadubhayamAdiTThamaNNaM vA // 2-23 kisI aMzame sarza bhI nahI kiyA vaha abhrAnta na hokara -pravacanasAra vastuAsthatike viruddha hai; kyoki samantabhadrakI upalabdha pA~ca siya atthi Natthi uhayaM avvattavvaM puNo ya tttidyN| asAdhAraNa kRtiyomame prAptamImAsA, yuktyanuzAsana, svayaMdavvaM khu sattabhaMgaM AdemavaseNa saMbhavadi // 14 // bhUstotra aura ratnakaraNDazrAvakAcAra nAmakI cAra kAnayokA -paMcAstikAya spaSTa prabhAva pUjyapAdakI 'marvArthasiddhi' para pAyA jAtA hai. jaisA ki antaHparIkSaNa dvArA sthira kI gaI nIcekI kucha *dekho, nyAyakumudacandra dvi0bhAgakA 'prAkathana' pR0 18 / tulanA parase prakaTa hai| isa tulanAma rakkhe hue vAkyo parase "tathA mAramaMgrahe'yukta pUjyapAdai:-'anantaparyAyAtmakasya vastuno'nyatamaparyAyAdhigame kartavye jAtyahetvapekSo nigvadya- dekho, vIrasaMvAmandirase prakAzita samAdhitaMtra' kI prastAvanA prayogo naya' iti / " pR0 11, 12 / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthasiddhipara samantabhadrakA prabhAva kiraNa 10-11 ] ki majahI yaha jAnasakeMge ki grA0 pUjyapAdasvA0ne samannabhadra ke pratipAdita arthako kahI zabdAnusaraNake, kahI padAnusaraNake, kahI vAkyAnusaraNa ke, vahI arthAnumaraka kahI bhAvAnusaraNa, kahIM udAharaNake, vahI paryAyazabdaprayoga ke, kahI 'Adi' jaise saMgrAdAdayoga aura kahIM upAkhyAna- vivecanAdike rUpameM pUrNataH zrazravA azataH apanAyA hai-- grahaNa kiyA hai| tulanAme svAmI samantabhadra ke cAkyoMko Upara aura zrI pUjyAdake vAkyoMko nIce bhinna TAima rakha diyA gayA hai, aura sAthamaM yathAvazyaka apanI kucha vyAkhyA bhI de dI gaI hai, jisase sAdhAraNa pAThaka bhI isa viSayako ThIka taurapara avagata kara sake (1) "nityaM tatpratyabhijJAnA* nAkasmAnadavicchiA / kSaNikaM phAlabhedAtte buddhayacaradoSataH || " - zrAptamImAsA, kA0 56 " nityaM tadevedamiti pratIterna nityamanyatpratipattisiddheH / " - svayambhU stotra, kA0 43 "tadevedamiti smaraNaM pratyabhijJAnam / tadakasmAnna bhavatIti yo'sya hetuH sa tadbhAvaH / yenAtmanA prAgdRSTaM vastu tenaivAtmanA punarapi bhAvAttadevedamiti pratyabhijJAyate / ... tatastadbhAvenA'vyayaM nityamiti nizcIyate / tattu kathacidveditavyam / " - sarvArthasiddhi, pra0 5 sU0 31 yahA~ pUjya gadane samantabhadra ke 'tadevedamiti' isa pra bhijJAnalakSaNako jyokA tyA apanAkara isakI vyAkhyA kI hai, 'nAka smAt' zabdIko 'akasmAnna bhavati' rUpamaM rakkhA hai, 'tadavicchidA' ke liye sUtrAnusAra 'tadbhAvenA'vyaya' zabdokA prayoga kiyA hai aura 'pratyabhijJAna' zabdako jyoMkA tyo rahane diyA hai| sAtha hI 'na nityamanyatpratipattimiddheH' 'kSaNikaM kAlabhedAt' ina vAkyoMke bhAvako tattu kathaMcid veditavyaM' ina zabdoM ke dvArA saMgRhIta aura sUcita kiyA hai / (2) "nityatvaikAntapakSe'pi vikriyA nopapadyate / " - zrAptamImAMsA, kA0 37 "bhAveSu nityeSu vikAra hAnerna kArakavyApRtakArya yuktiH / na bandhabhogo na ca tadvimokSaH - yuktyanuzAsana, kA08 "na sarvathA nityamudetyapaiti na ca kriyAkArakamaMtra yuktama" svayambhUstotra 24 ******** 346 "sarvathA nityatve zranyayAbhAvAbhAvAt saMsArata nivRtti. kAraNaprakriyAvirodhaH syAt / " - sarvArthasiddhi, a0 1 sU0 31 yahA~ pUjyapAdayatkAntapakSe' padake liye samantabhadrake hI zrabhimatAnusAra 'sarvathA nityatve' isa samAnArthaka padakA prayoga kiyA hai, 'vikriyA nopapadyate' aura 'vikArahAne ke prAzayako 'anyathAbhAvAbhAvAt' padake dvArA vyakta kiyA hai aura zeSakA samAveza 'saMsAra-nanivRttikAraNaprakriyAAvarodhaH syAt' ina zabda meM kiyA hai| (3) "vivakSato mukhya itIpyate'nyo guNo'vivakSo na nirAtmakaste / " -svayaMbhUstotra 53 "vivakSA cA'vivakSA ca vizeSye'nannadharmiNi / eat vizeSaNasyA'tra nA'satastaistad thibhiH // " -mImAMsA, kA0 35 "anekAntAtmakasya vastunaH prayojanavazAdyasya kasyaciddharmasya vivakSayA prApitaM prAdhAnyamarpitamupanItamati yAvat / tadviparI marnArpitam prayojanAbhAvAt / sato'yavivakSA bhavatItyupasarjanIbhUtamanarpitamucyate / " - sarvArthasiddhi, a0 5 sU0 32 yA 'ati' aura 'zrarnApita' zabdovI vyAkhyA karate bhadrako 'mukhya' aura 'guNa (gorA)' zabdoMkI vyAkhyAko arthata: apanAyA gayA hai| 'mukhya' ke liye prAdhAnya' 'guNa' ke liye 'upasarjanaM'bhUta' 'vivakSita' ke 'liye vivakSayA prApti' aura 'zranyo guNa:' ke liye 'tadvi parItamanapritama' jaise zabda kA prayoga kiyA gayA hai| sAtha hI 'anekAntAtmakasya vastunaH prayojanavazAdyasya kasyaciddhamaMsya' ye zabda 'vivakSita' ke spaSTIkaraNakA liye hue hai-- zrAptamImAsAkI ukta kArikAme jisa zranantadharmivizeSyakA ullekha hai aura yuktyAnuzAsanakI 46 vI kArikAmeM jise 'tatvaM vanekAntamazeSarUpam' zabdoMmeM ullekhita kiyA hai usIko pUjyapAdane 'zranekAntAtmakavastu' ke rUpameM yahA grahaNa kiyA hai| aura unakA 'dharmasya' pada bhI samantabhadra ke 'vizeSaNasya' padakA sthAnApanna hai| isake sivAya, dumarI mahatvakI bAta yaha hai ki zrAptamamAmAkI ukta kArikAme jo yaha niyama diyA gayA hai ki vivakSA aura avivakSA donoM hI sat vizeSaNakI hotI hai- zramatUkI nahIM jisako Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 svayambhUstotrake 'avivakSo na nigamakaH' zabdoMke dvArA bhI (5) "dravyaparyAyayoraikyaM tyorvytirektH| sUcita kiyA gayA hai, umIko pUjyapAdane 'sato'pyavikSA pariNAmavizeSAJca shktimcchktibhaavtH|| bhavatIti' ina zabdoMmeM saMgrahIta kiyA hai / isa taraha arpita saMjJA-saMkhyA-vizeSAzca svlkssnnvishesstH| aura arpita kI vyAkhyAne samantabhadrakA pUga anusaraNa prayojanAdibhedAcca tannAnAtvaM na sarvathA / " kiyA gayA hai| -AptamImAMsA, kA071,72. (4) "na dravyaparyAyapRthagvyavasthA "yadyapi kathaMcid vyadepazAdibheda hetuvApekSayA dravyAdanye dvaiyAtmyamekArpaNayA viruddham / (guNAH), tathApi tadavyatirekAttatpariNAmAzca nAnye / " dharmI ca dharmazca mistridhemau -sarvArtha siddhi, a. 5 sU0 42 na sarvathA te'bhimatau viruddhau|" yahA~ dravya aura guNo (paryAyoM) kA anyatya tathA ana-yuktyanuzAsana, kA047 nyatva batalAte hue. prA0 pRjyapAdane svAmI samantabhadrakI "na sAmAnyAtmanodeti na vyeti vyktmnvyaat| ukta donoM hI kArikA ke zrAzayako apanAyA hai aura vyetyudeti vizeSAtte sahakatrodayAdi sat / / " aimA karata hue u. ke vAkya me kitanA hI zabda-sAmya bhI -AptamImAMsA, kA0 57 aAgayA hai, jaisA ki 'tadavyatirekAt' aura 'pariNAmAca' "nanu idameva viruddhaM tadeva nityaM tdevaanitymiti| padoka prayogase prakaTa hai| isake sivAya, 'kacit' zabda yadi nityaM vyayodayAbhAvAdaniyatAvyAghAta: / zrathAniyatva- 'na sarvathA' kA, 'dravyAdanya' pada 'nAnAtva' kA. 'nAnya' zabda meva sthityabhAvAnnityatAvyAghAta iti / naitdviruddhm| 'aikya' kA, 'vyapadeza' zabda maMjA' kA vAcaka hai tathA kuta:?(utthAnivA) arpitAnarpitasiddharnAsti virodhH| 'bhedahetvapakSayA' pada bhedAt' 'vizeSAt' padAMkA samAnArthaka tadyathA-ekasya devadattasya pitA, putro, bhrAtA, bhAgineya hai aura 'Adi' zabda saMjJAse bhinna zeSa saMkhyA-lakSaNa - ityevamAdayaH sambandhA janakatva janyatvAdinimittA na viru- prayojanAdi bhedokA saMgrAhaka hai / isa taraha zabda aura arthadudhante arpaNAbhedAt / putrApakSeyA pitA, pitrapakSeyA putra donokA sAdhya pAyA jAtA hai| ityevamAdiH / tathA dravyamapi sAmAnyArpaNa yA nityaM, vizeSA- (6) "upekSA phalamAdyasya zeSamyAdAnahAnadhIH / paNayA'nityamiti nAsti virodhH|" pUrvA vA'jJAnanAzo vA sarvasyAsya mvagocare / / " -sarvArthasi. a. sU0 32 -AptamImAMsA 100 yahA pUjyapAdane eka hI vastume utpAda-vyayAdikI dRSTi se "zasvabhAvasyAtmanaH karmamalImasasya karaNAlambanAdartha nitya-anityake virodhakI zaMkA uThAkara usakA jo parihAra nizcaye prItirupajAyate. sA phala mityucyate / upekSA prajJAnakiyA hai vaha saba yuktyanuzAsana aura prAptamImAmAkI ukta nAzo vA phalam / rAgadveSayorapraNidhAnamupekSA andhakAradono kArikAzroke zrAzayako liye hue hai-use hI pitA- pAjJAnanAzo vA phala mityucyte|" putrAdike sambandho-dvArA udAhRta kiyA gayA hai| zrAptamI -sarvArthasiddhi, a0 1 sU0 10 mAmAkI ukta kArikAke pUrvArdha tathA tRtIya caraName kahI yahA~ indriyoke pAlambanase arthake nizcayame jo prIti gaI nilyatA-anityatA-viSayaka bAtako 'dravyamapi sAmAnyA- utpanna hotI hai use pramANa jJAnakA phala batalAkara 'upekSA paNayA nityaM, vizeSApaNaya nityabhiti' ina zabdome phali- ajAnanAzo vA phalam' yaha vAkya diyA hai, jo spaSTatayA tArtha rUpase rakkhA gayA hai| aura yuktyanuzAsanakI ukta- prAptamImAsAkI ukta kArikAkA eka avataraNa jAna par3atA kArikAme 'ekArpaNAse.'-eka hI apekSAma-virodha batalA hai aura isake dvAga pramANaphala-viSayame dUsare prAcAryake jo yaha sujhAyA thA ki apaNAbheda se virodha nahI matako uddhRta kiyA gayA hai| kArikAme par3A huaA 'pUrvA' aAtA use 'na virudhyanne arpaNAbhedAt' jaise zabdo dvArA pada bhI usI 'upekSA' phalake liye prayukta huA hai jisase pradarzita kiyA gayA hai| kArikAkA prArambha hai| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] sarvArthasiddhi para mamantabhadrakA prabhAva 351 (7) "nayAstaveSTA guNamukhyakalpataH // 62 // " "abhAvasya bhAvAntaratvAddhenvanacAdirabhAvasya vastudharma -svayambhUstotra svasiddhezvara -sarvArthasiddhi, pra. 1 sU0 27 "nirapekSA nayA mithyAH sApekSA vastu te'rthkRt|" isa vAkyame pUjA pAdane, abhAvake vastudharmatvakI maddhi -zrAptamImAMmA, kA0 108 batalAte hue, samantabhadrake yuktyanuzAmna-gata ukta vAkyakA "mitho'napekSAH puruSArthahetu zabdAnumaraNa ke sAtha kitanA adhika anukaraNa kiyA hai, nazA na cAMzI pRthagasti tabhyaH / yaha bAta donoM vAkyAMko pahale hI spaSTa hAjAtI hai| inama paramparekSAH purupArthahetuISTA nayAstadvadasikriyAyAma // " hatvagana aura vastuvyavasthAGga zabda mamAnArthaka haiN| yatyanazAsana, kA0 (E)"dhanadhAnyAdi-granthaM parimAya tato'dhikepunispRhatA "ta ete (nayA:) guNa-pradhAnatayA parasparatatrAH samya- parimitaparigrahaH syaadicchaaprimaannnaamaaspi||" gdarzanahetavaH puruSArthIkrayAsAdhanasAmarthyAt tanvAdaya iva ratnakaraNDa0 zrA061 yathopAyaM ninivezyamAnAH paTAdisaMjJAH svtNgraashcaasmrthaaH| " ____ "dhana-dhAnya-kSetrAdInAmicchAvazAt kRtparichedo nirapeceSu tasvAdipu paTAdikArya naastiiti|" gRhIti yaMcamANunatam / ' -sarvArtha siddhi, 10. sU020 -parvArthasiddhi, a0 1 sU0 33 yahA~ 'icchAvazAt kRtapariccheda:' ye zabda 'parimAya yahA icchAvaza mvAmI samantabhadra ne apane ukta vAkyAMma nayAMka mukhya tatA'dhikeSu nispRhanA' ke zrAzaya ko liye hue haiN| aura guNa (gauNa) aise do bheda batalAye haiM, nirapekSa nayoko (10) "tiykkleshvnnijyaahimaarmbhprlmbhnaadiinaam| mithyA tathA sApekSa nayA~ko vastu vAstavika (samyak ) kathAprasaGgapramavaH smartavyaH paapupdeshH||" pratisAdata kiyA hai aura mApekSa nayoko 'arthakRt' likha -ratnakaraNDa076 kara phalata: nirapekSa nayAko 'nArthakRt' athavA kAryAzakta "tiryakaklezavANijyaprANivadhakArambhakAdipu pApasaMyuktaM (asamaya) mUcita kiyA hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai vacanaM paapopdeshH|" -sarvArtha si0 a07 sU025 ki jisa prakAra paraspara anapekSa aMza puruSArtha ke hetu nahI, 21 ve sUtra ('digdezAnarthadaNDa') kI vyAkhyAma kintu paraspara mApekSa aza paruSArtha ke hetu dekhe jAne haiM aura anarthadarAvata ke samantabhadrapratipAdita pAco bhedoko apanAte aMzosa azI pRthak (bhinna athavA svataMtra) nahIM hotA / unI hue unake jo lakSaNa diye haiM uname zabda aura arthakA prakAra nayAko jAnanA cAhiye / ina saba bAtIko sAmane rakha kitanA adhika mAmya hai yaha ima nulanA tathA aAgekI do kara hI pUjyApa dane apanI sarvArthImaddhikaM ukta ghApakI sRSTi kI tulanAzrome prakaTa hai / yahA~ 'prANivadha' himAkA samAnArthaka jAna par3atA hai| isa vAkyama aMza-aMzIkI bAnako tanvAdi- hai aura 'zrAdi' ma 'pralambhana'mAgabhita hai| paTAdise udAhRta karake rakkhA hai| isake guNapradhAnatayA', (11) "vadha-bandhacchedAde pAdAgAca prkltraadeH| parassaratatrAH', 'puruSArtha kriyAsAdhanamAmAt' aura 'svataMtrAH' AdhyAnamapadhyAnaM zAsati jinazAsane vishdaaH|" pada kramazaH guNamukhya kalyataH' parasparekSA:-sApekSAH' 'puruSArtha -ratnakaraNDa070 hetuH, nirapekSA: anapekSAH' padoke mamAnArthaka haiN| aura "pareSAM jayaparAjayavadhavandhanAGga chedaparasvaharaNAdi kathaM 'asamarthAH' tathA 'kArya nAsti' ye pada 'arthakRta' ke viparIta syAditi manasA cintanamapadhyAnam" 'nArthakRt' ke Azayako liye hue haiN| -sarvArthasi0a0sa021 (8) "bhavatyabhAvo'pi ca vastudhoM yahA~ 'kathaM myAditi manamA cintanama' yaha 'pAdhyAnam' bhAvAntaraM bhAvavadahataste padakI vyAkhyA hai, pareSA jaya-parAjaya' tathA para svaharaNa' pramIyate ca vyapadizyate ca yaha 'Adi' zabda-dvArA gRhIta arthakA kucha prakaTIkaraNa he vastuvyavasthAGgamameyamanyana // " aura parasvaharaNAdi' me 'parakala trAdi' kA apaharaNa bhI -yuktyanuzAsana, kA056 zAmila hai| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 anekAnta [varSa 5 (12) "kSitisaliladahanapavanArambhaM viphalaM vanaspaticchedama sAnnivartanaM kartavyaM kAla niyamena yAvajIvaM vA yathAzakti / " saraNaM sAraNamapi ca pramAdacaryA prabhASante // " "vatamabhisandhikRto niyamaH / " --sarvA0 a00 sU021, -ratnakaraNDa080 yahA~ 'yAnavAina' Adi padoMka dvAga 'aniSTa' kI vyA"prayojanamantareNa vRkSAdichedana bhUmikuTTana-malilase canA- khyA kI gaI hai. zeSa bhogApabhogaparimANa vratame aniSTake dyabadyakArya pramAdAcaritam / " -sarvArtha si0a07 sa021 nivartanakA kathana mAtabhadrakA anaraNa hai / sAthama yahA~ 'prayojanamantagNa' yaha pada 'viphala' padakA mamA- 'kAlA-yamena' aura 'yAvajIva' jaise pada samabhadrake niyama' nArthaka hai, 'vRkSAdi' pada 'vanaspati' ke aAzayako liye hue| aura 'yama' ke zrAzayako liye hue hai, jinakA lakSaNa ratnahai, 'kuTTana-secana' meM 'prArambha ke zrAzayakA eka deza prakaTI karaNDa0 zrA0 kaM agale padya (87) meM hI diyA hazrA hai / karaNa hai aura 'zrAdi avadyakArya' me 'dahana-yavanArambha' nayA bhaugopabhAga parimANa vratake prasaMgAnumAra samantabhadra ne ukta padyaka 'maraNa-sAraNa'kA aAzaya saMgRhIta hai / uttarArdhame yaha nirdeza kiyA thA ki ayogya viSayame hI (13)"trasahanipariharaNArtha kSaudra pizitaM prmaadprihtye| nahI kintu yogya viSayase bhI jo abhisandhikRtA virAna hAtI mayaca vajanIyaM nijacaraNau shrnnmupyaatH||" hai vaha vrata kahalAtI hai / pRjyapAdane ima nirdezame pramaMgApAna -ralakaraNDa0 84 viSayAyogyAt' padoko nikAla kara use vratake sAdhAraNa "madhu mAMsaM madyaM ca sadA pariharttavyaM pramaghAtAnivRtta lakSaNake rUpame grahaNa kiyA hai, aura isase usa lakSaNako cetsaa| -sarvArthasi0a07 sU021 prakRta adhyAya (naM07) ke prathama satrakI vyAraNyAme diyA hai| yahA~ 'tramaghAtAnivRttacetamA' ye zabda 'trasahaniparihara- (16) "AharoSadhayorayupakarazAvAsyozca dAnena / NArtha' padake spaSTa zrAzayako liye hue haiM aura madhu, mArma vaiyyAvRtyaM bruvate catugatmatvena ctursraaH||" parivartavyaM pada kramaza: kSaudraM, pizitaM,varjanIyaM ke paryAyapada hai| -ratnakaraNDa0 117 (14)"alpaphalabahuvighAtAnmulakamAANi zRMgaverANi "sa(atithisaMvibhAgaH) caturvidhaH--bhikSopakaraNauSadhanavanIta-nimbakusumaM kaitamityevamavaheyama / / " pratizrayabhedAt / " --sarvArtha si0 a07 sR0 21 -ratnakaraNDa0 85 yahA pRjyapAdane samantabhadra-pratidina dAnake cAge bhedo "ketasyarjunapuSpAdIni zrRMgaveramUlakAdIni bahujantuyoni- ko apanAyA hai| unake 'bhikSA' aura 'pratizraya' zabda kramaza: sthAnAnyanantakAyavyapadezArhANi parihartavyAni vahudhAtAlpa- 'AhAra' aura 'zrAvAsa' ke liye prayukta hue haiN| phalatvAt / " _ --sarvArtha si0 a07 sU0 21 isa prakAra ye tulanAke kucha namUne hai jo zrI pUjyapAdakI yahA~ 'bahudhAnAlpaphalatyAt' pada 'alpaphala bahuvighAtAt' 'marvArthamiddhi' para svAmI samantabhadra ke prabhAvako-nake mAhitya padakA zabdAnusaraNake sAtha samAnArthaka hai, 'parihartavyAni kI chApako-spaSTatayA batalA rahe haiM aura dvitIya mAdhanako pada 'heyaM' ke zrAzayako liye hAra hai aura 'bahujantuyoni- duSita Tahaga rahe haiN| aimI hAlatame mitravara paM0 sukhalAlasthAnAni' jaise do pada spaSTIkaraNa ke rUpame hai / pamahA jIkA yaha kathana ki. 'jyapAdane samantabhadrakI zramAdhAraNa (15) "yadaniSTaM tadatratayedyaccAnupasevyametadapi jhyaan| kRtiyokA kimI aMzame sparza bhI nahIM kiyA bar3A hI abhisandhikRtA virativiSayAyogyAvataM bhvti||" Azcaryajanaka jAna par3atA hai aura kisI taraha bhI maMgata -ratnakaraNDa086 mAlUma nahI hotaa| AzA hai paM0 sugvalAlajI ukta tulanAkI "yAnavAhanAbharaNAdiSvetAvadeveSTamato'nyadaniSTamityani- geza nIme isa viSaya para phirase vicAra karanekI kRrA kreNge| bhUlasudhAra-paumacariyakA antaHparIkSaNa' nAmaka lekhake pRSTa 342 kAlama 1 kA kucha maiTara galatIse pR. 343 para chapa gayA hai| ata: pAThaka pRSTha 342 ke prathama kAjamame naM0 2 vAle maiTarake bAda aura '( kha ) zvetAmbarIya sambandhI--upazIrSakase pahale una tIna nanbaroMke maiTarako par3hanekI kRpA kare jo pR. 3.43 para zurUmeM hI naM. 3, 4, 5 ke sAtha darja hai, aura isakI sUcanA mI ukta upazIrSakake pUrvakI paMkti me banA leve|-prkaashk Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra | lekhaka zrI vijayalAla jaina B. Com.] gesgrAma ke liye kuNDalapura bhI kahate hai, rAja siddhArthakI patnI aura vaizAlI mahArAjA peTakI putrI trizalAke putra bhagavAna mahAvIra the| zrImatI trizalAdevI kI laghu bahana calanA magadha dezake suprasiddha mahAgajA zreNikakI patnI thii| bhagavAnakA janma eka aise samaya me huA thA jabaki loga apane apane dharmako prAya. bhUla cuke the, anyAya aura pApa-mArga meM lIna hokara dharmake nAma para mahAhipA karate the / samAjakA vAtAvaraNa bigaDA huA thA aura manuSya apane apane kartavya vihIna ho rahe the| aisI bigar3I huI paristhitiko sulajhAne, zrahiMsA dharmakA pracAra kara prANImAtrako kalyANakA mArga batAne, dhUrta, pAmbarADI aura pApiyoMkA ko bolabAlA thA use sabaMke liye miTAne zrImahAvIra bhagavAnakA janma huaa| bhagavAna mahAbagne koI nayA dharma nahI phailAyA kiMtu prAyaH unhI dharmasiddhAntako phira duharAyA jinako inake pUrva bhagavAna pArzvanAtha bhI isI prakAra saMsArake sAmane rakha cuke the / bhagavAna mahAvIra mahAtmA buddhake samakAlIna the mahAtmA bune spaSTarUpase kahA hai ki koI bhI manuSya janmame nIca nahI hotA balki ve dvijagaNa jo hisA karane nahI hicakate aura hRdaya meM dayA nahIM rakhate ve hI nIca haiM (suttanipAna) / ma0 kA kahanA hai ki "janmame brAhmaNa nahIM hotA hai na hotA hai kiMtu karmayeAhmA hotA hai aura karma hI zrabrAhmaNa" / bhagavAna mahAvIrane AcaraNa para usakA mahatva zrava laMbita batalAyA hai| gommaTama rame spaSTa kahA hai ki "mana nakrama se cale zrAyeM hue jIvake zrAcaraNakI gotra saMjJA hai / jisakA UMcA AcaraNa ho usakA ucca gotra aura jisakA nIca zracaraNa ho usakA nIca gotra honA hai" / yaha nadI ki yadi koI vyakti nIca varNa utpanna huA hI aura vaha sanmati pAra apane ko sudhAra kA unnata banAle to bhI vaha nIca banA rhe| koI bhI puruSa ucca zrAcaraName ucca gotrako prApta kara sakatA hai| yahI bhagavAna mahAvIrakA eka upadeza hai| bhagavAnane jIvamAtrake sAtha maitrIbhAva rakhanekA hameM pATha par3hAyA hai| U~ca aura nIca hamane apane svArthavaza banAye haiM unhIM upadezoMko lekara agara Aja hama aura hamAre pUjya zrAcAryavarga samAja ke gire vyaktiko dharmakA bodha dekara apanA sAthama banAve to eka to usa AmAkA kalyANa hogA jo ki svArthavaza nIca banAI gaI hai aura dUsare samAjakI saMkhyA va saMgaThana me vRddhi hokara upadeza denevAlekA bhI AtmakalyANa hogaa| paMkSepameM kahA jA sakatA hai ki Adhunika harijana uddhArakI samasyA bhagavAnakI divya vANIkA eka aMga hai| bhagavAna mahAvIrake viSaya meM kahA gayA hai ki jaba ve apanI mAnA garbhame Aye the taba mAnA zilA devIne solaha zubha svapna dekhe aura svargo devagaNIdvArA mahosava manAne yaha jJAta hogayA ki aMtima tIrthaMkara bhImahAvIrakA janma hogaa| caitra sudI 12 ke dina jisa samaya anaMta guNadhArI bhagavAna mahAvIra svAmIkA zubha janma huA usa samaya saba dizAyaM nirmala ho gaI, samudra stabdha ho gayA, pRthvI kiMcina hila gaI aura saba jIvoko cabhara ke liye parama zAntikA anubhava huA / 1 kuNDagrAma bhagavAna mahAvIra kA janmasthAna thA aura usameM jJAtrika kSatriyo kI mukhyatA thii| zvetAmbara AmnAya ke pratthAme spaSTa bhagavAnakA janma-sambandha vaizAlIke sAtha prakaTa kiyA huA milatA hai jaise sUtrA (1-03-22) uttarAdhyayana sUtra, (6 - 17) va bhagavatIsUtra (21102) me bhagavAnakA 'vaizAlIya' yA 'vaijJAnika' rUpame huA hai, jisameM unakA vaizAlI ke nAgarika honA kaTa hai| abhayadevane bhagavatIsUtrakI TIkAme 'vizAlA' ko mahAvIra Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 anekAnta [vapa5 jananI likhA hai| mahAvIrake nAnA rAjA ceTaka vajjirAja- bhagavAnakA nAma 'barddhamAna' ravAyA gayA / upaganta jaba madhake adhipati the jinakI rAjadhAnI vaizAlI thii| kahate saudharmendra ne bhagavAnake janmotsava para unakI saMstuti kI to haiM ki yaha tIna bhAgoM meM vibhakta thA athAt (7) vaizAlI unakA nAma mahAvIra dikhaa| bhagavAnake janmasaMbaMdhI zubha (2) vaNiyagrAma, aura (3) kunnddgraam| samAcAra sunakara maMjaya nAmaka cAraNa RddhidhArI muni, digambara sampradAya ke graMthoM meM yadyapi aisA koI prakTa eka anya vijaya nAmaka munike sAtha, bhagavAnake dazana ullekha nahIM hai jisase bhagavAnakA sambandha vaizAlIma siddha karane zrAye aura divyarUpake darzanase unakI zaMkAkA ho kiMtu uname kuNDagrAma, kulagrAma, banaSaNDa Adi nAma samAdhAna hogA thA, isaliye unhoMne bhagavAnakA nAma aAe haiM ve saba vaizAlIke nikaTa milate haiM / koI koI 'sanmati rakamvA / vidvAna kollAgako, jo kuNDagrAmame uttara-pUrva me sthita thA, bhagavAnako nAtha-kula-naMdana bhI kahate haiN| hinduzAstrI mahAvIrakA janmasthAna batalAte haiM kintu yaha bAta digambara meM unakA nAmollekha 'arhata mahimana yA mahAmAnya' rUpama aura zvetAmbara donoM sampradAyoMkI mAnyatAme viruddha hai| hA hai| zvetAmbara zAstra 'upAsakadazAmatra' meM unako zvetAmbara graMthoMpe patA calatA hai ki kollAgake nikaTa eka 'mahAmAhana' athavA 'nAyamuni ligvA hai / cainyamaMdira thA jisako 'duipalAza', 'duipalAza ujAna' bhagavAna mahAvIrake viSaya meM hame jJAta hai ki ve apanI athavA nAyaSaNDavana' kahate the| isI udyAna meM bhagavAna ke kumArAvasthAme gajakumArI, maMtri-putro aura deva-maha caroke dIkSA lenekA varNana pAyA jAtA hai| ata: digambara sampradAyake mAtha aneka prakArakI krIDAya karane the / unhone bAlyaullekhose bhagavAnakA janmasthAna kuNDagrAma vaizAlI jIvanaye hI ahiMsA, nyAga aura zauryakA aAdarza logoMke nikaTa pramANita hotA hai aura ki rAjA siddhArtha vaizAlI samana rambA thaa| pATha varSakI nanhI mI avasthAme unhoMne ke rAjasaMghameM zAmila the taba vaizAlIko unakA janma- jAnabUjha kara kisI bhI zrAnmAko pIDA na pahucAnekA sthAna kahanA atyukti nahIM ragvatA / kuNDagrAma vaizAlIkA saMkapa kara liyA thA aura yaha dRDha nizcaya kiyA thA ki eka bhAga athavA manniveza hI thaa| donoM sampradAyoke mata kisI bhI dazAma prANahiyA na karUMgA aura ra.yakA hI ko mAnyatA dete hue yaha kahA jA sakatA hai ki bhagavAnakA abhyAsa kruuNgaa| isa prakAra unhoMne satya aura ahiyAkA janma-sthAna vaizAlI-gajyAntargata kuNDagrAma hogaa| vartamAna ucca zrAdarza hamAre sAmane rkhaa| meM kuNDagrAma athavA kunDalapuramai bhagavAnakA jammosava bhagavAna mahAvIrane gajakula meM janma dhAraNa gyaa| manAne prativarSa melA lagatA hai, jisameM donoM yampradAyavAle unheM bhoga-vilAsakI sAmagrIkI koI kamI nahI thI kinna ekatrita hokara mAnanda utsava manAte haiN| purNa brahmacaryakA pAlana karate hue ve vilAsitA va vAsabhagavAnakA janmasthAna kuNDagrAma honekA pramANa bauddha nAyokI tRptime koso dara the / Avazyaka sAmagrIko parigraMtha 'mahAvagga se milatA hai| isameM likhA hai ki "eka mina rUpame rakhate the aura sirpha zokaka gAtira anAvazyaka bakka mahAtmA gautama buddha koTigrAmame Thahare the jahAM nAthika vastayAko ekatrita nahIM karate the| yaha ucca nyAga dharma loga rahate the| buddha jisa bhavanameM Thahare the usakA nAma hame maad| Economme: jIvana vyatIta karanekA pATha 'nAthika-iSTikA bhavana" thaa| koTigrAmase ve vaizAlI gye| paTAtA hai| sara ramezacandra itta isa koTigrAmako kugaDagrAma hI batalAte eka dina ve rAjyodyAname apane anya sahacarI mahina haiM aura likhate haiN| "yaha koTigrAma vahI hai jo ki krIDA kara rahe the ki eka orame vikarAla rUpaM unapara zrA jainiyoga kurAgrAma hai aura bauddha-grethome jina nAtiyokA dhmkaa| becAre anya magyA bhayabhIta hokara idhara udhara varNana haiM ve hI jJAtrika kSatrI the|" bhAga gaye parantu bhagavAna mahAvIra jarA bhI bhayabhIta nahIM ___ bhagavAna mahAvIra ke janma honeye unake pitAke rAjyame hue| unhoMne bAtakI bAtame upa sarpako vaza kara liyA vizeSarUpase hara bAtame vRddhi hotI najara AI, isIliye zrI umpapara dayA karake vaisA hI choDa diyA / vAstavamai Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-15] bhagavAna mahAvIra 355 naha marpa svargalokakA eka deva thA jo bhagavAnaka dayAlu adharma pathapara agrasara horahe the, mammArga para lagAnA unheM cina aura apUrva balazAlI zarIrakI pramiddhi sunakara unakI hAsataura para iSTa thaa| usa samaya samAjameM brahma varmakA parIkSA lene pAyA thaa| isa taraha bhagavAnakI parIkSA lekara mahAva kama hokara vyabhicArakI mAtrA baDha rahI thii| RSivaha vizeSa harSita huzrA aura bhagavAnakI badanA karake apane gaNa, jinakA indriyanigraha va mayamapAlana karanA mugthya sthAnako calA gyaa| bhagavAnakA yaha bAlyakAla, zrAdarza- kartavya thA, apane kartavyame yukta hokara paniyAM rakhate the| bhyAga 6 brahmacaryakA jIvana hamAre liye anukaraNIya hai| aisI paristhitima bhagavAna ke divya ambaDa brahmacaryake caritra bhagavAnake mAtA pitA unakI yuvAvasthA devakara meM janatA para mahAna prabhAva par3A / Ajake asayamamaya vivAha karadanekI pAryojanA karane lage / deza-dezAMtargake vAtAvaraNama dazake navayuvakoke samakSa yaha Adarza upagajAgaNa apanI kanyAzrIko bhagavAna ke sAtha paraNavAnA sthita karanA parama Avazyaka hai| jisa pavitra bhAratavarSama cAhate the parantu viziSTa jJAnI, nyAgakI mUrti, bhagavAna bhagavAna mahAvIrake divya akhaNDa brahmacaryakA anupama prAdarza mahAvIrako yaha ramaNI-rana bhI mohina nahIM kara skaa| upasthita ho rahA thA vahI Aja brahmacaryakA prAya: sarvathA unhoMne samAra kalyANa ke liye apane sarvamvakA syAga karanA abhAva dekhakara hamArA hRdaya tharrA jAtA hai| bhagavAna hI paramAvazyaka samajhA / mAnA pitAne bahuta samajhAyA mahAvIrakA yaha zrAdarza parama zikSApUrNa, hitakara aura cinnu vaigagyakA gADhA raMga jo bhagavAna para caDha cukA thA pratyeka strI-puruSake liye anukaraNIya hai| yadi hama bhagavAna vaha unagnA to dUra rahA kintu jarA bhI hanakA nahIM huaa| ke isa divya caritraye kicina mAtra bhI upadeza grahaNa kareM mahAvIranaM apanA vivAha karanA amvIkAra kara diyaa| nA avazya hamArA kalyANa ho sakatA hai| zvetAmbara saMgrahAyake zAkhAMme kahA gayA hai ki bhagavAna bhagavAna mahAvIra bAlyAvasthAme hI zrAvakake vratAkA ne apane mAtA pinAke prAgrahaye kolaga dezake rAjA jinazatra prayAsa karate hue apane pitA ke gajyame sahAyaka bana rahe kI putrI yazodarAya pANigrahaNa kara liyA thA aura unake the| ekadina bhagavAna vicArame magna the ki sahamA unako priyadarzanA nAmakI putrIvA bhI janma huzrA thA / digambara apane pUrva bhavakA smaraNa ho pAyA aura prAmajJAna prakaTa zAmra harivaMza-purANameM kahA gayA hai ki yazodarAkaM sAtha huaaa| unhoMne vicAga ki svargAke apUrva viSaya-mukhoMme vivAhakI AyojanA kI gaI thI parantu mahAvIra svAmIne use jaba kucha tRpti nahI huI nA yaha mAmArika kSaNika indriya. mvIkAra nahIM kiyaa| isakI puSTi boha-graMthA bhI hotI hai viSaya-mukha kisa taraha mukhI banA sakate haiN| bhagavAnana svatAmbara zAstroM meM bhagavAna mahAvIrake avivAhita vicArA ki unhoMne apane jIvanake 30 varSa vRthA vyatIta rahanekI bhI eka mAnyatA hai jisameM mAnama honA hai ki bha. kiye haiN| manuSya janma durlabha hai aura isa liye hama janmakA mahAvIra prathamavaya kumArAvasthAmanI vAmapUjya, mali. nemi macA upayoga karanA anyanta Avazyaka hai| aura pArzvanAtha nArthakAkI taraha vinA vivAha kagaye unara pugaName likhA hai ki isa prakAra bhagavAna dIkSita hogaye the / jAnimmaragA aura thAmajJAna hone para lokAnnika devAna bhagavAna mahAvIrakA janma eka aise samayamai huaA thA pAkara unakI stuti kI aura indrAdi devAne zrAkara jaba ki sAmAjika hAlata bigaDI huI thI / brahmacaryakA unake dIkSAkalyANakA upasava manAyA / bhagavAnane mahatva kama hogayA thaa| apane akhaNDa brahmacaryame samAjase mIThI nANIpe maba bhAI-vadhuzrAko prasanna kiyA aura gava zikSA denA bhagavAnako abhISTa thaa| aura bhumakina hai isI se vidA lekara ve apanI candraprabhA pAlakI para zrArUda ho vajahame vivAha mIkAra nahIM kiyA ho; kyoMki unake banakhaMDa nAmaka vanameM phuNce| vahAM para Apane apane saba jovanakA pradhAna lakSya maMmArakalyANa thA, zrana, agyAcA bambAbhUpaNa Adi utAra kara vitaraNa kara diyaM aura phira ko rokanA aura una prANiyoMkI jo dharmakA gastA bhUnakara Apa middhAko namaskAra kara uttarAbhimugdha hokara tathA paca - devI aMgakA barSa 4 kiggA 11-1. pR05-8 muSTi kezaloca karake parama upAsanIya nirgrantha muni hogye| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 anekAnta *jvAna mahAvI ne nigraMtha munikI digambarIya (nagna) pratimAyoga dhAraNa karake tiSTha gye| usI samaya bhava nAmaka dIkSA grahaNa kI thI yaha digaMvara zAstra pragaTa karate haiM eka ra drane zrAkara ghora upamarga kyiA kintu bhagavAna jarA bhI parantu zvetAmbara sampradAya ke zAstrakA kathana hai ki bhagavAna apane dhyAnase cala vicala nahIM hue / haThAta rudrako lajita dIkSAsamaya nagna hue the / indrane dIkSAsamayase eka varSa honA par3A aura usane bhagavAnakI ucitarUpame stuti kii| aura eka mahInA uparAnta taka devadUSya vastra dhAraNa karAye isake atirika. zvetAmbara zAstromeM bhagavAnapara anya the| pazcAt ve nanna ho gaye / (jainasUtra bhA0) bahutame upasarga honekA varNana milatA hai, jisase bhagavAnake devadRSya yastrakI vyAkhyAmeM batAyA hai ki isa vastrako pahane kaThina tapazcaraNa aura mahatI sahanazIlatApara acchA hue bhI bhagavAna nagna pratIta hote haiM / zvetAmbara zrAgama prakAza paDatA hai / sacamuca bhagavAna mahAvIrake jIvanakA granthoM para isa sambandhame eka gaMbhIra dRSTi DAle to mahatva unakI isa vaSTasahiSNunAme nahIM hai pratyuta usa unameM bhI hameM nagnAvasthAkI viziSTatA mila jAtI hai| zrAmabala aura dehaviranimeM hai jahA~se isa guNa kA aura zrAcArAgasUtrameM nagna avasthAko sarvotkRSTa batalAyA hai aura isake sAtha sAtha anya kitane hI guNokA udgama huaA thaa| kahA hai ki tIrthakagene bhI isa nagnaveSako dhAraNa kiyA thaa| eka bAra apane anupama saundaryame vizvako vimohita karane aisI hAlata meM yaha spaSTa hai ki na kevala bhagavAna mahAvIra vAlI aneka sundara salonI deva-ramaNiyoM mahAvIrajIke pAsa aura RSabhadevane hI ima nagnAvasthAko dhAraNa kiyA thA zrAvara rAma racane lagI aura nAnA prakArake hAva, bhAva, kintu pratyeka tIrthakarane apane muni jIvaname isa prAkRtika kaTAkSa aura mohaka aMgavizeSarya ve apanI keli-kAmanA mudrAko apanA kara nagnapariSahako sahana kiyA hai| pragaTa karane lagI ki jise degyakara kimI sAdhAraNa yuvA jaina granthoMke atirikta bauddhoMke pAlI aura cInI tapasvIkA skhalita ho jAnA bahuta saMbhava thA kintu bhagavAna bhASAoMke graMthoM meM bhI jaina muniyoko acelaka arthAta nagna mahAvIra para isa kAmasaMnyakA kucha bhI asara na huaa| rUpa likhA huA pAyA jAtA hai| hindudhoke prAcIna Rgaveda, mahAvIra ajeya the / phalana deva ramaNiyo apanAsA muMha varAhamihirasaMhitA, mahAbhArata viSNupurANa, bhAgavata, lekara calI gii| yaha ghaTanA bhagavAnake zrAmabala aura vedAntasUtra, dazakumAracaritra ityAdi zAstroM meM jaina muniyoM indriya-nigrahakI pUrNatAkI dyotaka hai| ko 'nana' 'vivasana' Adi likhA hai| acelaka arthAta nagna digaMbara va zvetAmbara sampradAyake matAnusAra bhagavAna dazA hI kalyANakArI hai aura yahI mokSa prApta varanekA mahAvIrakA 12 varSa taka tapazcaraNa karaneke uparAnta 40 varSa sanAtana liMga hai, yaha bAta jainamaname prAcAnakAlase svIkRta hai| ataevaM jaina muniyoMke yathAgata digambara veSama kI zrAya meM kevalajJAna prApta honA darzAyA gayA hai| vaisAkha zakA karanA vRthA hai| sudI 10 ke subata nAmake dina jambhaka grAmake bAhara Rju. dIkSA dhAraNa karane para bhagavAna mahAvIrane DhAI dina kRlA nadIke bAma taTa para eka sAla vRkSa ke nIce bhagavAna kA upavAsa kiyaa| mahAvIra purANakA kathana hai ki jaba jJAna-dhyAname lIna virAjamAna the| samaya madhyAnhakA ho bhagavAna sarvaprathama munizravasthAme zrAhArani matta nikale gayA thaa| sUryadeva apane pracaNDa prakAzase tanika svalina ho to kRla nagarake kRtanRpane unako paDagAha kara bhakipUrvaka cale the, usI samaya bhagavAnako divya kevalajJAnakI prApti zrAhAra dAna diyA thaa| bhagavAna pAraNA karake puna: banameM huI aura ve sAkSAta tIrthakara bana gye| bhagavAnako tInoM prAkara dhyAnalIna aura tapazcaraNa-rata ho gaye / vahA para lokakI carAcara vastuyeM unake jAnanetrame jhalakane lgii| ni.zaMka rItime rahakara unhoMne aneka yogokI sAdhanA kI bhagavAna trilokavaMdanIya bana gye| jJAnAvaraNAdi cAra aura ekAMta sthAnameM virAjamAna hokara bAra-bAra daza taraha ghAtiyA kokA unake prabhAva ho gyaa| bhagavAna isa ke dharma-dhyAnakA citavana kiyaa| sapArameM sAkSAta kevalI, paramAmA ho gye| bhagavAnakA ___ uparAnta vicarate hue ve ujjayanIke nikaTa avasthita jJAna Aja taka jyokA tyoM prakAzama na hai aura sadaivake atimunaka nAmaka zmazAname pahuMce aura vahAM rAtrike samaya liye aisA hI rhegaa| yahI divya jIvana hai, paramotkRSTa Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1012 ! bhagavAna mahAvIra 357 prakAza hai. sAkSAta jJAna, zAMti aura sukha hai| jisa samaya the aura bar3I utsukatAse yaha samAcAra mahAtmA buddhako bhagavAna sarvajJa hue devalokake indra tathA devatAgaNa bhagavAnake sunAne ke liye daur3e hue gaye the| bhagavAnake phevalI hote nikaTa Anandotsava manAne aaye| unhoMne aneka prakArase bhara. hI janatA una para eka dama mohita hogaI thii| bagAna va bAnakI stuti aura baMdanA kii| hama bhI isa samaya usa divya bihAra prAntama vIraguNAnuvAdakI dhUmadhAma khUba joroMse thii| avasarakA smaraNa karake mana, vacana aura kAyakI vizuddhatAme siMghabhUma z2ilAkA zuddha nAma hi bhUmi' batAyA gayA hai bhagavAnake parama pavitra jJAnavarddhaka caraNoMme natamastaka hote haiN| kyoMki vIra prajukA cinha siMha thaa| isake atirikta vijaya usI samaya indrane bhagavAnakA sabhAbhavana arthAta sama- bhUmi varddhamAma jisako aAjakala bardavAna kahate haiM va vIrabamaraNa rcaayaa| samavaparaNakI gaMdhakuTImeM aMtarIkSa vimAna bhUmi zrAdi sthAna bhagavAna mahAvIrake pavitra nAma aura hokara bhagavAna mahAvIra sarva jIvoMko samAna rItime upadeza unake sambandhako prakaTa karane vAle haiN| dete the jo ki jIvamAtrake liye sugama va prAya thA / vahAM na bhagavAna mahAvIrakI sarvajJatAke saMbandhame DA0 vimala matabheda thA na jAti bheda na U~cakA khyAla thA aura na niickaa| caraNa, M.A |D. apanI pustaka Sme Khatsaba samAna-bhAvase bhagavAnake upadezasaM kRtakRtya hote the| My Tribes of Ancient India meM likhate haiM isa divya samavasaraNa-sahita bhagavAna sarvatra vihAra ki- 'bhagavAna mahAvIra sarvajJa, sarvadarzI, ananta kevalajJAnake karane the / isa vihArame unake sAtha caturnikAyika saMgha aura dhArI calate, baiTate, mAte, jAgate saba samayoMme parvajJa the| mukhya gaNadhara bhI rahate the| bhagavAnake sarvaprathama ziSya ve atyanta buddhimAna, parama vidvAna, dAtAra puruSa, catuHprakAra aura mukhya gaNadhara vedapAraMgata prakhyAta brahmaNa indrabhUti meM indriya nigrahama dattacitta aura svayaM devI sunI vastuoM gautama the| bhagavAna mahAvIrane sanAtana sanyakA upadeza ko batalAne vAle the| janatA unako bahuta hI pUjya dRSTile sarvaprathama inhIko diyA thaa| inako mana.paryaya jJAnakI prAsi dekhatI thii|' huI thI aura inhoMne mukhya gaNadharake pada para virAjamAna bhagavAna mahAvIrane apanI samavasaraNakI vibhUti hokara bhagavAnakI vANIkI dvAdazAMgarUpama racanA kI thii| yahina sarvatra vihAra kiyA aura saba jIvoko binA bhedabhAva bhagavAna mahAvIrakA upadeza sanAtana yathArtha satyaka ke dharmopadeza diyaa| mahAvIra purANameM liyA hai ki videha mivA aura kucha na thaa| unhoMne koI nabIna matakI sthApanA ke rAjA ceTakane bhagavAna ke caraNokA Azraya liyA thaa| nahIM kI th| kintu prAcIna jaina dharmako punaH jIvita kiyA aMgadezaka zAsaka kuNikane bhagavAnakI vinaya kI thI aura thaa| usa samayakaM prakhyAta matapravartaka mahAmA gautama buddhake baha kozAmbI taka bhagavAna ke sAtha sAtha gayA thA / viSayame to spaSTa hai ki unake jIvana para bhagavAna mahAvIra kauzAmbIke nRpati zatAnIkane bhagavAnakI upAsanA kI aura kI marvajJa-avasthAkA aisA prabala prabhAva par3A ki bhagavAna vaha antama bhagavAnake maMghama sammilita ho gayA thaa| mahAvIrake dharma:cArake antaravAla taka unake darzana hI bhagavAnakI mAtA vizalAkI choTI bahana mRgAvatI rAjA muzkila hote the| mahAtmA buddha ke 57 se 70 varSake zatAnIkakI paharAnI thii| rAjA zatAnIka jainadharmake parama madhyavartI jIvana ghaTanAkA ullekha nahIke barAbara milatA bhakta the| mAtA trizalAkI sabase choTI bahana candanA hai / svarenDa vizapa biganDeTa mAhaba to kahate haiM ki yaha zrAjanma kumArI hI rahI thii| vaha sarvaguNasampanna parama kAla prAya. ghaTanAoMke ullaMgvama korA hai| mahAtmA buddha ke mundarI thii| eka dina jaba vaha rAjodyAnameM vAyusevana kara uparoka jIvanakAlakI ghaTanAoMke na milanekA kAraNa macA rahI thI usa samaya eka vidyAdhara use uThA kara vimAnameM muca bhagavAna mahAvIrake dharmapracArakA prabhAva hai| yaha bAta le udd'aa| kintu apanI strIke bhayame vaha usako apane ghara bauddha grantha 'mAmagAma sutanta se bhI miTTa hotI hai, jisameM nahIM legayA aura mArgame hI chor3a gyaa| zokAtura candanA batalAyA hai ki bhagavAna mahAvIrakI nirvANa prAptikI gvabara ko usa samaya eka bhIlane lejAkara apane rAjAke supurda pAkara mahAAmA buddha ke , gva ziSya zrAnanda baDe harSita hue kara diyaa| duSTa bhIlarAjane candanAko bahuta bAma diye Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 anekAnta varSa 5 kintu vaha gatI apane dharmase vicalita nahI huii| haThAt the| rAjakumAra abhaya, zatavAhana zrAdi munidharmameM lIna hasane eka vyApArIke hAtha usako beca diyaa| usane bhI hue the / jyeSTA, candanA padRza rAjakumAriyAM bhI aarthi| nirAza hokara kozAmbI meM kula rupaye le kara candanAko vRSa- huI thiiN| rAjagRhake meTa zAlibhadra, dhanyakumAra, prItaM ra bhasena nAmaka seTha ke havAle kara diyA / satI striyoMko apane zrAdi mahAnubhAva vaNikaoNmegme paramapuruSArthake abhyAsI huga manItvakI rakSA ke hetu aneka kaSTa uThAne par3ate haiM aura yaha the| antame dharmapracAra karate hue bhagavAna pAvApura pahuMce unakI saccAIkI parIkSA hai| Apatti par3ane para bhI dharma aura vahIme unhoMne mokSalAbha kiyA thaa| pAvApurake pAlanA saccA dharma hai| candanAke matAvakA udAharaNa manohara banama aneka sarovaroMke madhya mahAmaNiyoMkI zilA anukaraNIya hai| para virAjamAna hue bihAra choDa kara nirjarAko bar3hAte hue __ dayAlu seTha vRSabhamenane candanAko bar3e prema gharame ve do dina taka vahAM virAjamAna rahe aura jaba cauthe kAlake rahane diyaa| candanA meThAnIke gRhakAryameM pUrNa sahAyatA tIna varSa 8 // mahInA bAkI raha gaye the, kArtika kRSNa caturdazI detI thI, jo ki svAmibhakti va kartavya-parAyaNatAvA eka kI rAtrike antima samayamai (cAra baje) svAti nakSatra meM tIsare zrAdarza udAharaNa hai| candanAke apUrva rUpa-lAvaNyane seThAnI zukladhyAname tatpara hue| tadanantara unhoMne tIno yogakA ke hRdayamai DAha utpanna kara diyA aura vaha candanAko mana- nirodha kara samucchinnakriyA nAmake cauthe zukladhyAnakA mAne kaSTa dene lgii| udhara candanAke bhI kaSTokA anta zrAzraya liyA aura cAro aghAniyA koMko nAza kara shriirshraagyaa| bhagavAna mahAvIrakA zubhAgamana kozAmbIme huaaa| rahita kevalaguNarUpa hokara eka hajAra muniyoMke sAtha saba dukhiyA candanAne unako AhAra dAna denekI hinmata kii| ke dvArA vAMchanIya aimA mokSa pada prApta kiyaa| patitapAvana prabhukA zrAhAra candagAke yahAM ho gyaa| manya bhagavAnake isa aMtima divya zravaraparake samaya bhI svargahai bhagavAnako bhakta pyArA hai| loga zrAzcaryame paDa gaye. lokake indra aura devatAgaNa pAye the aura unhoMne mohakA candanAkA nAma cAge pora prasiddha ho gyaa| bhagavAnake nAza karane vAle bhagavAnake zarI kI pUjA-baMdanA kI bhaktavatsala honekA yaha eka jvalana udAharaNa hai| kozA- thI / nevone usa pavitra zarIrako agnikumAra devoka gbI narezakI paTTaganIne jaba yaha samAcAra sune to vaha indra ke mukuTaye pragaTa huI agnikI zigvAma sthApana kyiA apanI choTI bahanako baDe zrAdara va premame rAjamahalame le thaa| isI avasarapara grAma pAmake gajA loga pAvApura pahace zrAI, kiMtu vaha vahAM adhika dina na Thahara skii| bhagavAna aura vahAM para dIpotsava mnaayaa| kalpasUtrama isakA ullekha mahAvIrake divya evaM pavitra caritrakA prabhAva usake hRdaya isa prakAra kiyA gayA hai :-- para aMkita ho gyaa| vairAgyakI ghaTTa dhArAme vaha gone 'usa pavitra divasa jaba pRjanIya zramaNa mahAvIra sarva lagAne lagI aura zIghra hI vIranAthake pAsa pahuMca kara mAMgArika duHkhAme mukta ho gaye nA kAzI aura kauzalake usane jina dIkSA le lii| 18 gajAyAne 1 malla rAjAyAne, aura lichavi rAjAzrI __ magadha dezake gajA zreNika bhagavAnake ananya bhana the ne dIpotsava manAyA thaa| yaha proSadhakA dina thA aura unhoMne aura unhIkI rAjadhAnI rAjagRhama bhagavAnane adhika samaya kahA jJAnamaya prakAza to lupta ho cukA hai, prAo bhautika vyatIta kiyA thaa| jisa samaya bhagavAna sarvaprathama rAjagRha prakAzaye jagatako daidIpyamAna bnaaye|" Aye the usa samaya vedapAraMgata vidvAna indrabhUti gautama isa prakAra isa divya avasarake anurUpa aAja taka yaha unake sAtha the jo ki bhagavAnake pramukha gaNadhara the| inake dIpotsavakA nyohAra yAne dIpamAlikA athavA divAlIkA atirikta bahutase brAhmaga aura kSatriyagaja putra tathA baNika utsava calA A rahA hai / bhagavAna mahAvIrake paramazreyo maMTha Adi bhagavAnake vihAra aura dharmapracArame prabuddha hue lAbhakI puNya smRti aura pavitratA isa mohArame garbhita hai: Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparAdhI [ lekhaka - zrI 'bhagavata' jaina | [?] kosAmbI ke dhanakubera aMgAradeva pratiSThita vyaktiyo meM gine jAte haiN| mana ke sApha, prakRtise dhArmika aura saccaritra puruSa haiN| kAphI Adara pratiSThA unheM prApta hai| prati dharAtala agara TaTolA jAyegA, tava to dhana hI pramukha dikhAI degaa| kyoMki Adara saritA, dhArmikatA aura nekanIyatIka vinA bhI milatA dekhA jA rahA hai| lekina nirdhanako dUsare guNo kesa pujatA nahI dekhA gyaa| aise do cAra dRzanta jaTAnA gaharI khojabInakA phala hI ho sakatA huuN| haoN, virAgI maMDalakI bAta judI hai, kyoMki ve hamArI duniyA se jur3e haiM / hotA to yahI hai, ki lAkha 'deva' badakAriyoM hote hue bhI 'paisA' burAiyoM para rahatA hai| pratima, pUjAme kamI nahI Ane denA / mahArAja gaMdharvasenane eka dina eka maNi, padmarAgamaNi aMgAradevako dI-kisI alaMkAra me jar3ane ke liye yahI to aMgAradevakA vyavasAya thA / vaha 'javAna' catura kalAkAra the| loga unake kArya para mugdha the / yahA~ taka ki dUra-darase unake pAsa kAma AtA aura jaba loTakara jAtA, to zAyada unakI prakhyAti ko aura bhI majabUta aura bhI vistRta banAne kI zarta lekara / aura aMgAradeva isa lAyaka sAbita ho sake, ki unheM koI bhI bezakImatI Tike saupI jA sake / bar3e logokA yakIna jo bar3e logoM para hI hotA hai| garIbAMkI ImAnadArI unakI nigAhame car3hanI hI 1 kaba [=] sauMdarya-nirmAyaka aMgAradeva mari-kAMcana-saMyoga ke upakramame vyasta the| kabhI kisI taraha lagAkara dekhate, kabhI kisI taraha / kabhI socane- 'kisa taraha lagAne se adhika mauMdaryavarddhaka bana sakegA ? dera taka yahI asamaMjasa rahI / Akhira eka DijAina pasanda aaii| dera to jarUra lagA, magara Diz2Aina bhI aisI hAtha lagI ki eka bAra khuzIse mu~ha damaka uThA / Atma-saMto pakI lAlIne oTopara muskarAhaTa lAdI / umaMga utsAha ke sAtha aGgAradeva bahumUlya maNiko alaMkAra ke rUpa meM pariNata karaneke lie taiyAra ho ho rahe the ki unakA naz2ara IryAprathama calate hue, digambaramAdhupara jA pdd'aa| ve vizvavanya tapAnidhi caryAka lie - zarIra sthitinimitta bhojana, nIgsa -bhojanaka lie vana nagara meM padhAre the / aMgAradevakemaname bhaktikA nirbhara pravAhita ho TA, zraddhA mastaka jhuka gayA / bhItara dhArmika bhAvanAe~ jo panapa rahI thii| saba kucha yoM hI chor3achAr3a, ve lage mahAmunika AhAra dAnakA puNya-upAjana karane nirvighna AhAra samApta huaa| aMgAradeva sabhakti, ulhasita hRdaya stutikara caraNoMpara lauTa ge| mana unakA apAra harSakA anubhava kara rahA thA / tapodhana jJAnamAgara AhAra le phira udyAnake lie loTe | aMgAradeva mugdha-netroM dekhate rahe usI ora, jaba taka ve dikhAI dete rhe| hRdayameM soca rahe the-kitanA pavitra dina hai, Aja mahAmunikI caraNa-rajama Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 anekAnta ghara pavitra karanekA saubhAgya mujhe mila sakA / puNyakara makanA - puNya karma kI hI to bAta hai / avazya hI Aja merA puNyodaya hai / gauravakA viSaya hai| sacamuca Aja bhAgyavAna hU~ mai| kaI minaTa khar3e rahe, pavitrapuNya barddhaka bhAvanAoM meM ulajhe hue| jaba jJAna-sindhu dRSTi ojhala ho gaye, bhAvanAoM kA krama bhaMga huA, taba ve lauTe ! dUkAna para e, yaha vicArakara ki-- lAo pahile maNiko phiTa karade adhUrA kAma par3A hai| phira tasallI se ramAI jI mege / ' para yaha kyA ? aMgAradevane idhara-udhara, yahA~-vahA~ saba jagaha kI khoja kA, DhU~r3I DhakorI / para, gAyaba ! maNi lApatA ! aura acaraja to yaha ki bAkI saba cIjeM jyoM kI tyoM / jaise cArane dUsarI cIje chUnA, vyartha hI samajhA hA ! aMgAradevakA hRdaya dhakse raha gayA / yaha huA kyA ? corI ! bhISaNa corI !! dina-dahAr3e lUTa !!! mAthe para pasIne kI bU~de jhalaka uThI ! bhUkha-pyAsa khuzI - umaMga saba nadArada ! jaise khUna jamatA-sA jA rahA dhIre-dhIre vaha sira thAmakara baTa gaye vahI ! cakkara jo A rahe the ! pairome bala jo nahIM rahA thA, khar3e hone lAyaka ! A~kho ke Age pataMge se ur3ane lage the ! padmarAga-maNi !!! vizAla dhanakI mohaka vastu ! socane lage--' gaI kahA~ ? abhI-abhI to yahA~ rakkhI hI thii| koI AyA bhI to nhiiN| aura maiM to yahI khar3A rahA hU~--nikaTa hI, yahI thI isameM zaka nahI ! aura nImarA koI AyA nahI, phira ?... 1 varSa 5 zubahA bhI ho| aura maiMne lI nahI / taba muni - - ? muni hI to ? aura kauna ? ve le sakate haiM ? kyA muni curA le gae hoge ? maNi, padmarAga-rmANi ! agara munina maNicurAI ho ..? aura nahIM curAI to le kauna gayA use ? gaI kahA~ ?" vaha ghabarA uThe --'aba kare kyA ?" vicAra Age bar3he - 'maiM aura muni, inhI doke bIca mese maNi khoI jA rahI hai ! kaise maje kI bAta hai ? bezakamatI vastu ! tIsarA koI AyA hI kahA~ ? jo kisIpara zaka kSaNa bhara rukA, jaisa samAdhAnakI zakti saMgrahakI ho ! prazna jaTila jo thA sAmane ! socane lagA phira-'dhana aisI hI vastu hai ! virAgI virAga chor3a de to acaraja kyA ? phira thor3A lobha to thA nahIM, padma rAga-maNi ! z2arUra munikI nIyata bada huii| aura vahI ghurA le gae use nahIM gaI kahA~ ? koI AyA bhI to nahI unake sivA !" aMgAradevakA mana krodhase bhara uThA / - - 'kaisA muni ? cora ! - TAkU ! luTerA !!!" (4) parama zAnta muni jJAna-mAgara ho cuke the-dhyAnamtha, jaba krodha meM tane, dhanake viyoga meM pAgala aMgAradeva unake pAsa pahu~ce / 'kahA~ hai, merI maNi ? duSTa / cora, uThAI gIrA / " zarma nahIM AtI tujhe ? kyA yahI terI tapasyA hai ? maine khAnA diyA aura tU curA lAyA sampatti ! chaliyA vahI kA ' bola, rahane de isa DhoMga ko ! aba, devalI terI bagulAbhakti !' para muni cupa, dhyAnamagna / aMgAradevakA kA umar3A-bolatA nahIM, kahA~ hai merI maNi ? nikAla de sIdhI taraha bana yAda rakhanA maigA thor3e isa taraha !" muni mauna ! aMgAradevakA khUna khaula uThA / 'ApA kho baiThe ! hAthakA lambA beta phaikakara unhIM tapodhanako lakSyavara mAga, jinheM jarA-sI dera pahile zira jhukAkara apane ko dhanya samajhA thA ! aba jo bhakti ke bIca dhanakI dIvAra khar3I ho cukI thI / lekina nizAnA baiTA--galata ! baina munike paropakArI-zarIra meM na lagakara lagA samIpa khar3I huI 'moranI' ke gale para ! aura usa .cAnaka lagane vAlI Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11 ] aparAdhI coTane kara diyA-hamyamaya corIkA udghATana ! lauTA / para, caina nahI thA use ! eka vicitra vedanA 'maNi' moranIna ugala dI! aura bhAgIka aura use daboce de rahI thii| aMgAradevane yaha dekhA to daga raha gayA : lajjAme ghaMTo par3A rotA rahA! phira uThA aura darbArame namnaka upara na utthaa| mariNa mAmane par3I jagamaga kara jAkara maNi mahArAjako vApisa de dii| unhoMne pUchA-- rahI thii| jaime munikA nidopatA pramANita honasa 'kyo ?' vaha khuza ho, yA aMgAradevako bhaktipara-mUrkhatApara ha~sa bole-'isa maNine aba mujhe apanI 'maNi' kI mhI ho| yAda dilA dI hai| pahila use Atma-saMtopake lie vItarAgI yAnamtha the| apanAnA maMga kartavya hai !! momya-abi para, mahArAja khAka na smjhe|-aNgaard lauTa aMgAraMdavane mAga uThA lii| aura calA gharakI Apa! citta unakA kucha halkA hotA jA rahA thaa| pAra para sa par3a rahe the, jema-vome bImAra ho| meMhapara gaharI dAmI na thii| hara kadamapara socanA jAtA thA---'dharatI phaTa jAya aura meM umameM samA jAu / muMha digvAne taka kI jagaha damara prabhAta-- jA nahIM hai aba __ mahArAja gandharvasenane eka sambAda sunA-aMgAra deva parama pUjya, mAdhu-jJAnasAgaraka pada-sannikaTa baMTe, pazcAtApakI jvAlAmaM bhalamA TuA aMgAgdava ghara dIkSA le rahe haiN| zrAzA-gIta kyA apane ko pAna magA" vikaTa ulemanIme ulajhA hai, lekina kyA mulajhA na magA, kyA apane ko pA na sakRgA? kho caTA hai mai nijatvako, mRtyU-nirAzAne ghaMga hai / zepa na itanA jJAna muddA aba. kauna pagayA, kyA merA hai, agara prayatna kama no kyA maiM, moI-jyoni jagA na magA? kyA apane ko pA na skuuNgaa| mAnA, saba-kucha luTA-gaMvAkara, bana baiThA hU~ Aja akiMcana / apanI bhUloka kAraNa hI. ulajhA hai kAMTIma jIvana !! lekina kyA maiM unhIM dinAMko, phira vApisa lauTA namakRgA? kyA apane ko pA na ma gA" marI-pAnmAke bhItara bhI, rahatA hai amaratva aparimita / mRtyu parAjaya mAna cukI hai, anaH AnmA rahatA jIvita '. amara- aAnmAma phira mAcI, kaisa jIvana lA na magA? kyA apanako pAna magA' pUjakarI meM pRjya bana saka, jaba itanI kSamatA rgbnaaii| acaraja to yaha hai ki abhI naka, kyA isa padama dUra rahA hai ? phira rukAvaTa kyA par3atI hai, jo 'bhagavata kahalA na sakagA? kyA apanakA pA na ma gA" zrI bhagavana jaina Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita-guNa -900 bAta. [kucha varSa hue gehataka (paMjAba) ke zAstramaNDArako regbata mamaya, maine eka guTake parame 'paMDitanagaNa' nAmakI kavitAko noTa kiyA thA, jo apabhraMza bhASAma libI gaI hai aura umakA levaka hai kavi 'nalnu' / imame zAntinAtha bhagavAnako namaskAra karake paDitama pAye jAne vAle guNoMke nirdeza-dvArA pAhatakI pahicAna batalAI hai-arthAta yaha mucita kiyA hai ki jo ina guNoma yukta hai vaha parita' hai aura jimama ye guNa prAyaH nahI pAye jAne vaha paMDita nahIMpaMDina kahalAnekA vAstavama adhikArI nahIM / maMgalAcaraNake anannara viSaya-kathana kI koI pratijA nahIM / kavitAma kAya ne apanA tathA apane mamayakA koI paricaya bhI nahIM diyaa| mAlUma nahI isa kavikI aura kitanI tathA kauna kona kRniyA haiM, jinhe kucha mAlUma ho unheM prakaTa karanA cAhiye / astu anekAntaka pAThakAkI jAnakArIka liye ukta kAvanA anuvAdake sAtha nIca prakAzita kI jAtI hai| -sampAdaka (mUla) padavivi jagamaMDaNu kali-mala-khaMDaNu maMtiNAhu maMtikkaraNu / miva-uri-saMpattau bhava bhaya-catta bajiya-jamma-jarA-maraNa ||ch| mo paMDita jI paratiya dhaMsa, mo paMDita jI iMdiya daMDamo paMDiu jo manu saMbohaha viNayacaMtu buhayaNamahi pohai / / mopaMDiu jopramuvaya pAbA,jalanolehiM (kalaku pkhaalh| mo paMDiDa jo bamaNa] vajaha, parahe homa bolanaha lajaha // mopaMDiu jo gaNANuppAcaha' [saradhAvaMtu guha aNugagai |mo paMDiu jo appA mAvahi vItarAguaAdigu bArAhai / / so paMDiDa jo mahuraDa jaMpaha, dhIka hoi jasu cittu na kapar3a / sopaDiu jo macchaka chaMha,kohu lohu bhaya-mAha vivajaha // mo paMDiTa jo mApA ziMdaha, tIna kAkha jiNavara-paya vanai / mopaMDiu jomama-damavaMta u, vimagranukgya paNu vimaya virttu|| *so paMDiDa jobhanaduhImai, so paMDiu jo mukSu mmiihi| pattA-ya paMDiya-gaNa bAriyA, jaMjiNa zAhe miTiyA / kavi kahA nandu kara joDakara, jama paraMpara apigSayA / iti pNdditgnn|| (anuvAda) una jaga-bhUpaNa, pArA-gala-nAzaka aura zAnika gnei vAle shriishaa| nanAthako namAra hai, jA zivapargakA pAma hue haiM, bhava-bhayame gahana hai aura janma-jaga-maraNama mabhita haiN| pAMDana vaha hai joparastrIkA tyAgI hai| pauDana vaha hai jA indriyAMko dagidata karatA hai-unha mbAsIna banA hai| paMDina vahI jo apane manako mabAgha detA hai, vinayavAra budhajanAka. mAghazAmA paaii| paMDita vaha hai jo agmiAdi) aNuvra kI galanA 4 bAra unake dvArA pAra-malakA umA nadaghA dAlanA hai jima nagada janakI taraMgaM malakA bahA denA hai| pAMData yaha hai no (yatAdi) pasanoko tyAga ra damaga doSAMko manama jisa lajjA pAtI hai| paMDita yaha hai jI jAna utpAdanama lagA rahA hai, [zraddhAvAna hai aura gRNAma anugaga banA hai] | pAMDana vaha hai jo prAtmAko dhyAnA hai aura cInagagakI prAtadina zrAgadhanA karanA hai| paMDita vaTa hai jo madhura vacana bolanA hai. dhIraja ragbanA hai aura jimakA nina kApanA nhiiN| Dina vaha I jA manma-bhAvako chor3anA hai bAra krodha lobha tathA mada-hako nyAgatA hai| paMDita vaha hai jo aAtmAndA karatA hai aura nIna bAla jinendra-caggAkI vandanA karatA hai| pAMDana vaha hai jo mamadamavanna hai aura viSaya-mugya tathA indriya-viSayome zrAmaka nahIM honA / pAina vaTa hai jo mamAra-dampama bhayabhIna rahate paDina vaha hai jo mokSakI abhilASA ragyatA hai| ye paMDitaguNa jinanAthakI zinAnamAra kahe gaye hai| nalda kavi hAtha jATa kara kahanA ki jemA pagama kathana canA aAyA hai yaha umIke anumAra hai| kaTakA pATha truTina caraNakI pUrti ke lie apanI progsa gvayA gayA hai| 2 yA padya aAdhA hai, mabhava : make zrAdi yA annake do caraNa limvanemeM chUTa gaye ho| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthamUtrakA maMgalAcaraNa dvitIya lebana (lagbaka--nyAyAcArya paM. darabArIlAla jana koThiyA) pAukoko mAlUma hai ki maine 'navAryamUtrakA maMgalA kI sAmagrIme samANa huA, usI mAmagrIke piSTapeSaNase caraNa' nAmakA eka vistRta lagna livakara use anekAnta vRtakalevara hugrA tathA unakI ukhira taka batalAyA gayA kI gata julAI-agasta mAsa kI saMyukta kiraNa na...meM hai| sAtha hI, ukaDonoM vidvAnoke mahInome anuttarita prakAzita karAyA thaa| mega vaha laMba nyAyAcAya pa. paDe hue leboke uttarakA hI lekhameM mukhyataula kiyA mahandrakaNArajI zAsIkAzIke usa lekhake pUrNataH utara gayA hai. phira bhI apane uttarako una patroMme prakAzita na karAkara jinameM una vidvAnAMke uttaraNIya lekha prakAzita ke sAtha janamiddhAmnamAkarakI jana mana kI kiraNa hue the use anekAmnameM prakAzita karAyA gayA aura meM prakAzita karAyA thA, aura usameM kucha gaharI bana-bIna isa taraha vidvadaSTima mere jevake mahAvako kama karane athavA ke sAtha gArmAjIkI katipaya galata dhAraNAoM tathA bhUlA / 'Daula' zandrakA pramAga manaM jAna bRjhakara kiyA hai, kyAka ko spaSTa karake banalAyA gayA thaa| mere usa bagyame zAstrIjI apana namvaka zubhama prakaTa to yaha kagna hai ki prabhAvita hokara zAstrIjIna zAma hI apanA dUsarA lemba 'zrApa-parihAra' malekA unakA mAga uttara lemba mugnyataH usI 'mokSamArgasya netAmma' zIrSakako liye hue anekAnta pagamapramAdora jinaDhAmajIke lebokA lakSya karaka kI gana kiraNa naM.--meM prakAzita kagayA hai| zAstrIjI liyA gayA hai parantu unara umaMga gemI bAnIkA bhI kA yaha lagba mujhe 4 navambarako dekhanako milA, jima diyA gayA hai jinakA ukta dAnA viTAnAka legyAMka mAtha dina kima 20 dina avakAzAnantara gharame vApima bIra kAI mambandha nahI hai yAra va myAga kara para gare lenama hai| mevAmaMdirama AyA thaa| lagbakA parakara mujhe kucha pamanAnA mamgandha mbI hai| yahA~ para meM namaka nAra para gama eka huI aura kucha prAmamanA bhii| prapananA haniya huI ki bAta nAca prakaTa ye danA hagAkhIjIna lemdameM apanI una do mRlAko svIkAra kiyA apanI dRbhaga anumAna / pR.8 meM zAstrIjI hai jinake tIna tIna saMskaraNa hojAne para bhI ve unheM ligbata hai-"banA ki.mI prAcIna pratiyAMka zrAdhAra mAlamanahI par3I thI aura jiname eka no bahuta hI sanyAya matrakAdibhiH' pAThakI kalpanA vidyApa nahI ani in mAMTI thii| aura apramajhAnA hamAlayaM huI ki, meM lekhakA hA makanI" parantu vAdhamatrakAra'ka sthAnaparatvAryapUrNanayA usara na dekara usake sAtha paMcAkA vyavahAra matrakAgAdAma pATI kalpanA na nA gamapramAdajIne kiyA gayA hai jo ucita nahI thA itanA hI nahIM kintu kI yo yora na 20 janaDhAmajAna-dana dona vidvAnAMka usa para kucha vITe bhI pheMke gaye haiM-use binA kisI lamba una kalpanAma zanA hai| bAmnatama yaha kalpanA mana jA~ca paDatAlake paM.rAmapramAdajI bambaI aura paM.jinAma hI apana lagbama kI thI bAra Tamako paprama kaI yukriyA bhA jIzolApurake jainagajaTa tathA jainabodhakarma prakAzita bagvA dIgI. jinapara kArDa vicAra nahIM kiyA gyaa| nava pa0 'na bhUlokA pahalA maskaraNa 'nyAyamudacandra' ke dvitIya maMndrakumArajIkA ima kalpanAko una viTTAnAkI kalpanA bhAgakI prastAvanAma, dUmaga mammaraNa 'dhamaMyakamalamAnaNDa'kI tathA unake legvIkA 'unaggIya aMza' banAnAgA 'katanA pramnAvanAma aura tImaga massagNa jainamidvAnnamAmkarama adhika amaMgana jAna paTanA hai hame cina pAThaka mya prakAzita uka lekhama huA hai| mamajha mn| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 anekAnta [varpa5 usake gauravako girAnekA vaha prayatna kiyA gayA hai jo lekha halacala macI hai. mAnA'pamAnakI AzaMkAne unhe dhara dabAyA kA pUrNata: uttara dekara nahI kiyA jA sakatA thaa| hai, unakI kisI pyArI cIjako Thesa pahu~cI hai, unhone ___isake sivAya, lekhake zurUmeM jaba maiMne yaha par3hA ki mere lekhake uddezyako kucha galata samajha liyA hai aura zAstrIjIne mere dvArA prayukta hue pramAdajanya tathA anabhijJatA isaliye unheM yaha sahana nahIM ho sakA ki mere jaisA navajaise eka do apriya athavA kaTu zabdoM para samabhAva dhAraNa zikSita alpavayaska prANI, jo eka ase taka unake sAtha kiyA hai aura badalemeM mere liye zubha bhAvanAoMke hI dene mitrabhAvase raha cukA hai, kucha aMzoMme unase zikSA bhI prApta kI bAta kahI hai to mujhe zrA.kI isa udAratA para baDI kara cukA hai aura jo abhI abhI itihAsattetramaM praviSTa prasannatA huI: parantu lekhake anta meM -eka zrAkSepake parihAra huzrA hai una jaise labdhapratiSTa proDha vidvAnoMke birodhameM kucha meM--jaba maiMne yaha dekhA ki zAstrIjI apane usa samabhAva likhanekA sAhasa kre| bhale hI ugakA vaha limbanA ko sthira nahIM rakha sake haiM, pratyuta una anabhijJatA tathA kitanA hI kartavyAnugaMdhako liye hue kyoM na ho, aura vaha pramAda doSoMko mere hI yogya batalAkara mujhe dugazIrvAda svayaM 'zaborapi guNA vAcyA doSA vAcyA gurorapi' isa naka de rahe haiM, to merI vaha prasannatA aprasannatAma badala gii| nInikA anusaraNa karane vAlA bhI kyoM na ho !! isIse ___ yApi mere dvArA yathAsthala vikalparUpame prayukta hue unhoMne apane uttaralekhakA vaimA rukha asniyAra kiyA hai 'pramAdajanya' aura 'anabhijJatA zabda aise nahIM the jinake kAraNa aura usake dvArA mere lekhake mahatvako kama karake mere zrI.paM. mahendrakumArajIko nabhita athavA kupita honekI koI vyaktitvako pAThakoMkI najaroMmeM girAnekI ceSTA kI hai| isa bAta hotI, kyoki bahuta kucha sAvadhAnI rastranepara bhI kabhI viSayame maiM adhika kucha bhI na kahakara sirpha itanA hI kabhI apana-logoMye aneka aMzomeM asAdhAnatArUpa pramAda kahanA cAhatA hUM ki isa prakArakA vyavahAra prauDha vidvAnI bana hI jAtA hai aura aneka viSayoM tathA aMzoMmeM anabhijJatA aura khAsakara itihAsake vidvAnoMko zobhA nahIM detA--bhale no usa vakta taka calatI hI rahegI jaba taka ki prApmAma hI merA yaha kahanA 'choTA muMha aura baDI bAna kyoM na sarvajJatAkI prAdurbhUti nahIM ho jaatii| aura isaliye aisI samajhA jAya / sAtha hI yaha bhI nivedana kara denA cAhatA bAtoMke sAmane lAye jAne para vyarthakA kSobha tathA roSa kucha yati mAyanogAmeTI zAmIjI nobha artha nahIM rakhatA--svAsakara aisI hAlatame to vaha aura bhI huA ho tathA kaSTa pahuMcA ho to maiM khuzIse unheM vApisa nirarthaka hojAtA hai jabaki hama degya rahe ho ki hamane artha liya letA hai, kyoMki merA abhiprAya kimIke cinako ke samamane pAdima moTI bhUleM kI haiM aura unake kAraNa hame dugkhAnekA nahIM thaa| astu / apanI bhUloMko svIkAra karanA par3A hai tathA apane hRdayame maiMne apane lekhama paM0 rAmaprasAdajI aura pa. jinadAma kucha pazcAttApa bhI karanA par3A hai| premI sthitime yaha jIke lambAkI sAmagrIkA koI upayoga kiyA yA ki nahI AzA nahIM kI jAtI ki koI bhI vicAraka vidvAn mAtra aura mujhe unake ve lekha usa samaya taka dekhaneko mile bhI ye zabdoMke sAmane Ane para kSobhako dhAraNa kre| phira the yAki nahIM. ina saba bAtokA khulAsA mukhtAra sAhabake bhI lekhameM apanAye gaye uttarake stra aura usake zrAdi- usa sampAdakIya vaktavyame bhale prakAra hojAtA hai jo unhIM antaka aMzoM parase yaha sApha dhvanita hotA hai ki zAstrIjI ne vastusthitiko spaSTa karaneke liye anekAntakI gata kiraNa ko mere lekha para kucha kSobha jarUra ho pAyA hai, aura isa (pa0 326) meM paM0 mahendrakumArajIke lemba para prakAzina liye usakA koI vizeSa kAraNa bhI jarUra honA caahiye| kiyA hai| idhara bAbU jayabhagavAnajI vakIla pAnIpatake-- kAraNakA paryAlocana karate hue jahAM taka maiM samajha sakA hU~-- jo mere lekha likhaneke samaya vIragvAmandirame maujUda the-- mabhava hai mere samajhaneme kucha bhUla bhI ho-mujhe gayA mAlama tA. 26 disambarake patraye yaha mAlama ho rahA hai ki, parA hai ki mere gahare paryAlocana evaM gaMbhIra vivecanako unhoMne paM0 mahendrakumArajIko koI patra limbA hai, jisameM liye hue yuniyuka legbake kAraNa zAstrIjIke mAnasame kucha mumnAra mAhavake una sampAdakIya vakSyakA 'zabdaza Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa 365 samarthana karate hue unheM yaha prAzvAsana dilAyA hai ki pacavArtikoMkA ullekha, jisake dvArA 'mokSamArgasya metAram' 'merA lekha kisIke svAbhimAnako Thesa pahu~cAne ke liye nahIM isa maMgalazlokako munIndra-umAtvAtikA maMgalAcaraNa likhA gayA thA balki usakA lakSya una bhUla-bhrAntiyoMko batAyA gayA hai (pR. 224) / dUra karane kA thA jinake AdhAra para samantabhadra jaise prAcAryoM 3 aSTasahasrIke 'zAstrAraMbhe'bhiSThutasya' ityAdi ko pUjyapAdake bAdakA vidvAna batalAyA jAne lagA hai, antima vAkyakA ullekha, jisake dvArA ukta maMgalazlokako aura sAtha hI unase yaha prArthanA bhI kI hai ki ve apane tasvArthasUtrakA prAdima maMgalAcANa batAyA gayA hai (pu.224)| citape mere lekha-sambandhI galata phahamiyoM ko dUra kara dev|' 5 'zreyomArgasya saMsiddhiH' Adi prAptaparIkSAkA aisI hAlatameM mujhe isa viSaya para adhika kucha bhI likhane ullekha aura 'munipuGgavAH sUtrakArAdayaH' 'sa guptisamitikI jarUrata mAlUma nahIM hotii| maiM apanI zrorase mirpha dharmAnuprekSAparISahajayacAritrebhyo bhavatIti sUtrakAramatam' itanA hI spaSTa kara denA cAhatA hUM ki mujhe apanA lekha 'kAyavAGmanaHkarmayogaH iti sUtrakAravacanAt' ina vAkyoM likhakara samApta kara dene taka paM0 rAmaprasAjI aura paM. kA ullekha, jinake AdhAra para ukta maMgalazlokako sutrakAra jinadAsajIke una lekhoM meMse koI bhI lekha dekhaneko nahIM umAsvAtikRta mAnanekA vidyAnandakA abhiprAya batAyA milA aura na pAzramake kisI vidvAnase unake viSayakA gayA hai (pa0 224, 225) / koI paricaya hI prApta huA hai, aura isaliye mere lekha meM 5 'tatvArthasUtrakArAdibhiH' pAThakI kalpanA aura usa una lekhoMkI mAmagrIkA raMcamAtra bhI upayoga nahIM huA hai- ko puSTa karanevAlI yuktiyAM (pa0 225, 226) / merI pravRtti to una lekhoMke dekhanekI ora 15 navambarako 6 sUtra aura sUtrakAra-viSayaka rAjavArtikakA ullekha huI hai, jisakI mukhya preraNA pahale dina zAstrIjIke usara- aura zlokavAtikakA vizeSa kathana (pa0 227, 228) / lekha ko par3hakara hI huI thii| jaba maiMne ukta dono vidvAnoM ke 7 vidyAnandake sAhityame sUtrakAra' zabda prA. umAlekhoM parase koI sAmagrI apane lekhameM lI hI nahIM aura na svAtike liye prayukta huA hai. isake 6 ullekha (pR0 225) / mujhe usa vakta taka unakA koI paricaya hI prApta thA taba 8 vidyAnandake 7 granthoM parame 36 ullekha, jinameM kahIM maiM apane legyame unakA AbhAra bhI kaise mAna sakanA thA' bhI vidyAnandane apane pUrvavartI prAcAryoMko 'sUtrakAra' aura ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN| aura isaliye una vidvAnoM pUrvavartI granthoMko 'sUtra' nahIM batAyA hai (10226. 230) / kA aAbhAra na mAnakara mukhtAra mAhabakA, jiname mujhe yatheSTa prathama kAraNako sadoSa ThaharAne ke liye pramANarUpa mahAyatA milI, AbhAra mAnane para zAstrIjIne jo Azcarya meM digambara aura zvetAmbara sUtragranthoMke hai ullekha, jinameM vyakta kiyA hai usameM kucha bhI taya nahIM hai--vaha uttara maMgalAcaraNa kiyA gayA hai (pa0 231, 232) / lekhahI tapa prakRtikA hI eka aMga jAna paDatA hai| 10 dUsare kAraNako dRSita karate hue karmastava, yahAM para maiM zAstrIjIse bar3e hI vinamrabhAvake sAtha SaDazIti aAdike TIkA granthoM-bhASyAMkA havAlA, jinameM yaha pUchanA cAhatA hUM ki, yadi merA lekha ukta donoM vidvAnoM mUlagranthake maMgalAcaraNakA nirdeza aura vyAkhyAna nahIM ke lemvoMkI sAmagrIke piSTa-peSaNakohI liye hue hai, jaisA ki pAyA jAtA hai (pR. 232, 233) / unakA kathana hai, to ve kRpayA yaha batalAnekA kaSTa z2arUra TIkA-granthome maMgalAcaraNake vyAkhyAna aura uThAe~ ki mere lekhakI nimna 16 bAteM una vidvAnoMke lekho avyAkhyAna donoM prakArakI paddhatikI upalabdhikA kathana, meM kahAM para pAI jAtI haiM ?:-- jisase pUjyapAdake liye maMgalazlokakI TIkA karanA lAz2imI . 'kathaM punastaravArthaH zAstra' ityAdi zlokavArtika nahI pAtA (pa0 233) / kA avataraNa, jo tatvArthasUtrake Adime kiye gaye maMgalAcaraNa 12 zrA. pUjyapAda-dvArA sarvArthasiddhi meM ukta maMgalazloka ko middhi ke liye prastuta kiyA gayA hai (10 223) / ko apanAlenekI bAta aura dUsaroM ke dvArA bhI dUsareke maMgalA. 2 'prabuddhAzeSatatvArthe' ityAdi zlokavArtikake do caraNako apanAye jAne ke pramANoMkA ullekha (0233) / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 anekAnta [varSa 5 13 zlokavArtikameM varNita 'vArtika' ke lakSaNAnusAra tInoM vidyAnandako vivakSita haiN| tanvArthasUtrakA vyanarachedakara zlokavArtika aura rAjavArtikameM isa maMgalazlokakA vyAkhyAna mAna zlokavArtika 'tat' zabdakA vAsya nahIM hai / isa bAta na honekA ullekha (pR. 233) / ko vijJa pAThaka zlokavArtikake isa pUre sthala parame bhale 14 zlokavArtikameM bhI ukta maMgalazlokakA vyAkhyAna prakAra avagata kara sakate haiN| kiyA gayA hai isakA spaSTIkaraNa (10 234) / _ 'munIndra saMstutye' padame zrAye huye 'munIndra' zabdase 15 tIsarA kAraNa dusare kAraNase bhinna nahIM hai vidyAnanda prA. umAsvAtikA bhI grahaNa kara rahe haiN| aisA isakA nirdeza aura pAMcaveM kAraNake tIna avayava mAnakara hI pAge eka aura ullekha 'munIndrANAmAdisUtrapravartanam' unakA savistara uttara (pR. 234, 235) / ke rUpa meM pAyA hai| vahA~ 'bhunandra' kA artha vidyAnanda nimna 16 'Adi' aura ityAdi' zabdoMke prayogakI prakAra karate haiM :vyarthatAkA pradarzana (pR. 234, 235); 'iti yukta (munAndrANAM pagaparagurUNAmarthato graMthato yadi ye bAta paM. rAmaprasAdajI aura paM. jinadAsa jIke vA zAstre-prathamanavapravartanama tadviSayasya zreyo mArgasya lekhoM meM nahI pAI jAtI haiM to phira merA lekha ina bAtoMke pagaparapratipAdyaiH pratipitsitatvAta / ' piSTapeSaNako liye hue kaise kahA jA sakatA hai? astu / yahA~ spaSTatayA 'munIndra' zabdame granthata. tanvArthasUtrake isa sAmAnyAlocana aura nivedanake bAda aba maiM uttara- AdimamUtra-pravaktA aparaguma-umAsvAtikA bhI ullekha lekhakI kucha vizeSa bAtoko letA hai, aura uname bhI sabase kiyA gayA hai| zlokavArtika pR0 1 para etenAparagurugaNapahale una bAtoko lekara una para apanA vicAra prastuta dharAdiH sUtrakAraparyanto vyAkhyAta: ina zabdoM dvArA sUtrakaratA hUM jo mere lekhakI kucha bAtoM para AkSapa-parihArake kAra-umAsvAtiko bahumAnake sAtha aparaguru mAnA hai| rUpameM kahI gaI haiN| ataH 'munIndrasaMstutye * pravRttaM sUtramAdimam' ina vAkyoM meM bhAkSepa-parihAra-samIkSA umAsvAtikA bhI grahaNa karanA vidyAnandako iSTa hai| kevala isa prakaraName zAstrIjA parihArakA mAra 'pratyAkSapa' gaNadhara aura unake bAda ke do eka zrAcArya hI unheM vivakSita ke rUpa meM dekara samAdhAna-rUpa meM usa para apanA samIkSAtmaka nahIM haiM balki granthataH pravakA aparaguru-gaNadharase lekara vicAra prakaTa kiyA jAtA hai : sUtrakAra paryanta sabhI vivakSita haiN| 1 pratyAkSepa-'tadArambhe padame Aye huye 'nata' zabda 2 pratyAkSepa-vinA prAcIna pratiyoke zrAdhArake prAptakA vAcya tatvArtha mUtra na hokara zlokavAttika hai / yahA~ parIkSAke tatvArthasUtrakAraH umAsvAmiprabhRtibhiH' pAThakI zlokavArtikake Adime kiye gaye 'zrIvardhamAnamAdhyAya maMgala jagaha 'tasvArthasUtrakArAdibhiH umAsvAmiprabhRtibhiH' isa zlokako aucitya siddha kiyA hai| aura 'munIndra padame ___ anya pAThakI kalpanA itihAsake kSetrameM grAhya nahI hosktii| vidyAnandako gaNadhara zrAdi vikSita haiM na ki umAsvAni / 2 samAdhAna-'tacAthasUtrakArAdibhi:' pAThakI kalpanA 1samAdhAna-prA. vidyAnanda zAstra ke grAdima maMgalA- saMbhAvya koTima sthita hai, jisakI puSTima aneka pramANa bhI caraNakA honA Avazyaka mAnane haiM isaliye 'kathaM punastabArtha. upalabdha horahe haiM, jinhe maiMne apane pichale lekhame eka zAstraM 'inyAdike dvArA tatvArthasUtra zlokavAnika aura phuTanoTa dvArA prakaTa kiyA thA aura jinapara uttara-lekhama koI usake vyAkhyAna ina nInAko zAstra siddha karake 'tatastadA dhyAna nahIM diyAga yaa| 'munipuGgavA patrakArAdayaH' 'munibhiH rambhe' paTake dvArA zlophavAnikAdike sAthama mukhyatayA patrakArAdibhiH' jaise spaSTa ulle khoparase uka maMgata evaM tanvArthasUtrarUpa zAstrake prArambhame bhI maMgalAcaraNa parApara gurukA zuddha pAThakI kalpanA puSTa honI hI hai| itihAsa bhI adhizrAdhyAna (smaraNa) karanA suyukta batalAne haiN| ataH 'tadArambhe' kAMzarUpame kalpanAoke AdhAra para hI taiyAra hotA hai aura padameM Aye huye tana' zabdakA vAcya zAstra hai aura ve jaba unakI poSaka ghaTanAyeM mila jAtI haiM to ve prAmANika zava tAvArthasUtra, zlokavArtika aura usakA vyAkhyAna ye bana jAtI haiM aura itihAmanirmANa karatI haiM / isI taraha Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa ukta pAThakI kalpanAke poSaka jaba aneka ullekha upalabdha ____ tatvArthAdhigamAkhyaM vahathaM saMgrahaM laghupranthama / horahe haiM aura yaha bhI pUrI taraha saMbhava hai ki prAcIna pratime vakSyAmi ziSyahitamimamahedvacanaikadezasya // 2 // bhI aisA hI pATha mile taba prAcIna pratike upalabdha na hone marthAt-maiM umAsvAti jimendra bhagavAnake ekadezake naka ukta pAThakI kalpanA itihAgakSetrame agrAhya kaise kahI sagraharUpa isa arthabahula laghupratha tasvArthAdhigamako ziSyajA sakatI hai? yadi zAstrIjI ise yoM hI agrAhya kahage to hitArtha khNgaa| unakI vaha kalpanA bhI agrAhya ThaharegI jo unhoMne thA. isa kArikAse ThIka pUrvartI 21 vI kArikA kRtvA vidyAnandakI mAnyatAko pUrvaparamparA prApta na honeke sambandha nikaraNazuddhaM tasmai paramarSaye namaskAram' ityAdi haiM jisame meM kI hai| vIrabhagavAnake namaskArAtmaka maMgalakA pratipAdana hai| isa 3 pranyAnepa-merA tAtparya prAcIna saMskRta bhASAma maMgalAcaraNa karaneke bAda apane graMtha racaneke uddezyako nibaddha satragranthoMma maMgalAcaraNa karanekI paddhati dRSTigocara prakaTa karaneke liye hI ukta 22 vI kArikA racI gaI hai| nahIM hone kA hai| yahAM isa kArikAmeM zrAyA huzrA 'vakSyAmi' pada vizeSa 3 samAdhAna-patragrantha saMskRta aura prAkRta donoM dhya na dene yogya hai aura usase sApha jAhira hotA hai ki hI bhASAyAma pAye jAte haiN| yadi saMskRta bhASAke satragraMtha kamase kama isa 22 vIM kArikA taka to tasvArthasUtrakI hI abhipreta the no zrApako pahile hI saMskRta zabda vizeSaNa racanA nahIM huI hai| anyathA, tattvArthasUtra banA cukane ke bAda rUpase sAthama dekara apane pakSako spaSTa karanA cAhiye thaa| gadi bhASya banAte samaya yaha kArikA racI gaI hotI to doSa digvAye jAnepara saMskRtamatragranthoMkA abhiprAya batalAnA prA. umAsvAti 'vacyAmi' padakA prayoga na karake 'u' pattako parivartana athavA saMzodhana karane jaisA hai, aura isa jaise padakA hI prayoga karate / tasvArthamUtrakI usa saTippaNa liye isake dvArA AkSepakA parihAra nahIM banatA / saMskRta pratise bhI kArikAeM mUla ke sAtha nibaddha mAlUma hotI haiM matrAMme bhI zvetAmbara tatvArthamatrakA udAharaNa paryApta hai, jima jipakA paricaya saMpAdaka 'anekAnta' ne tRtIya varSakI prathama ke maMgalamaya padyako pAge spaSTa kiyA gayA hai| aura brahma kiraNameM pR0 121 se 128 taka diyA hai, aura jisakA satrAdike zujhameM 'atha' zabdakA jo prayoga hai braha maGgalA maiMne apane lekhameM phuTanoTa dvArA ullekha bhI kiyA thaa| maka bhI hai, jaisAki unhIkI zranike nimnavAkyase prakaTa hai 5 pratyAkSepa-karmagraMthoMke bhASya vizeSAvazyaka bhApyakI taraha avikala vyAkhyAnAtmaka na hokara bhAvazyaka oGkArazcAthazanazca dvAvetA brahmaNaH pug|| niyuktike mUlabhASyakI taraha pUrakabhASya haiM aura isaliye kaNThaM bhityA viniryAtI tena mAGgalikAvubhau / / unameM mUlagraMthake haraeka vAkyakA vyAkhyAna karanA Avazyaka -vaizeSika sUtropa0 pR0. nahIM hai / isIse unameM maMgalagAthAke sivAya madhyakI pratyAkSapa-ve 31 kArikAe~ mUlakI nahIM haiM, aneka gAthAoMko bhI avyAkhyAta chor3a diyA hai| parantu bhAgyakI haiM / tatvArthapatra banA cukaneke bAda umA vAnine akalaMka aura pUjyapAdake akhaNDa vyAkhyAgraMtha-rAjavArtika, bhAgya banAte samaya unha mUlagrayako lakSya karake bhAgyake sarvArtha siddhi aise bhASya nahIM hai, unameM mUlagraMthake 'ca' 'tu' agarUpama banAI haiN| jaise zabdoM ko bhI avyAkhyAta nahIM chor3A hai| ata: inake 4 samAcAna---ukta ka.rikAe~ mUlagraMthake sAtha hI viSayameM maMgalazlokako avyAkhyAta chor3anekI bAta kahanA nibaddha (racI gaI) hai / tatvArthasatra banA cukane ke bAda umA- inakI zailIko na samajhanekA hI phala hai| svAtine unakI racanA nahI kI, jaisA ki nimna 22 vI 5 samAdhAna-pUraka bhASya ve ko jAte haiM jo mAtra kArikAme spaSTatayA prakaTa hai, jo mUla graMthakA nAma, viSaya, chaTe hue-pUrvama avyAkhyAta viSaya para hI vyAkhyA kreN| prakRti, prAkRti aura prayojanakA ullekha karake usake racane kintu Upara jina bhASyoMkA havAlA diyA gayA hai ve cyAkI pratijJAko liye hue hai khyAta viSayakA bhI pratipAdana karaneye pUraka bhASya nahI kahe Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 5 jA sakate haiN| aura na sarvArthasiddhi tathA rAjavArtika akha- ma. 2 sU047 48 / 03 sU0 31 / 105 NDa vyAkhyA graMtha haiN| inameM mI ukta bhASyoMkI taraha maMgala sU0 20, 36, 38 / a06 sU0 18, 23, 14 / ralokake atirikta madhyake anekasUtroM, padoM aura zabdoMko a07 sU0 10, 11, 12 / 06 sU0 32, 33 / bhI abhyAsyAta chora diyA gayA hai / 'ca' 'tu' jaise zabdoM udAharakSakI to bAta hI kyA hai| aisI hI sthiti zlokavAtikakI vyAkhyApaddhatikI bhI hai jisa para bhAgeke pratyAkSepameM jora (ka) avyAkhtAtasutradiyA gayA hai| nIceke kucha udAharaNoparase yaha viSaya a. 4 sU0 28, 29, 30, 31 / vilkula spaSTa ho jAtA hai aura zAstrI jIne akhaNDa vyAkhyA (ba) va sUtra jinake rekhAGkita pada avyAkhyAta haiMhaddhatikI jo naI bAta kahI hai vaha galata ThaharatI hai:- 1 bhavaneSu ca' (a0 4 sU0 37) 2 'aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya' (ma08 sU018) (1) sarvArthasiddhike udAharaNa(ka) avyAkhyAta sUtra-lokAntakAnAmaya sAgaro- (ga) ve sUtra jinameM prayukta huye 'ca' 'vA' iti' aura pamANi sarveSAm / (a.4 sU042) 'api' zalda avyAkhyAta haiM ma. 2 sa0 47, 48 / (kha) sUtra jinake regyAGkita pada avyAkhyAta hai-- pra0 3 sa. 40 / a0 5 sa0 7, 20, 36 : . 'pratyakSamanyat' (bha0 1, sU. 12) zra. 6 sa. 24 / a0 7 sU0 10, 11, 12 / 2 tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSA videhAntAH' ma. sU. 32, 33 / a0 10 sU. 3 / (03 sU0 25) (gha) ve matra jinake vArtika nahIM hai-- 3 'pAraNAcyutAya mekaikena.. '(104,sUtra. 32) a0 2 sa. 37, 38, 41 / pra0 3 sa. 11, 12 (ga) ve sUtra jinake utthAna vAkya nahIM haiM 13 ityaadi| a07 sU0 26 27, 28, 26, a. sU0 26 / a. 4 sa. 16, 28, 29, 30 ityAdi / zra.. (gha) ve sUtra jinameM prayukta huye 'ca' 'vA' 'iti' sa. 19 / zabda avyAkhyAta haiM (cha) ve mutra jinake utthAna-vAkya nahIM haiMa. 3 su. 35, 31 / 05 sU07, 36 / 06 pra. 2 sa. 25 / a03 sa. 1, 7, 11. 26 / a0 sU0 18, 25, 24 / 107 sU0 10,11,12 / a01 4 sa. 1, 2, 3 ityAdi / a05 sa0 1 2, 3 sU0 32, 33 / prAdi / 106 sa. 1, 2, 10 Adi / a0 7 sa. (2) rAjaSArtikake udAharaNa 1.3, 11, 12 / a0 8 sU0 25 / a0 6 sa. 6 (ka) avyAkhyAta sUtra Adi / bha0 10 sa0 5 / __'aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya' (ma0 8 sU0 18) (ca) ve satra jinake vArtika aura vyAkhyAna na hone (kha) ve sUtra jinake rekhAhita pada avyAkhyAta haiM ke sAtha-sAtha utthAnavAkya bhI nahIM haiM:. 'zeSANAM saMmUrkhanam' (a0 2 sU0 31) a04 sU. 26, 30, 2 'pAraNAcyutAdUvamekaikena ' (04 sU0 32) aisI hAlatame sarvArtha siddhi Adiko akhaNDa vyAkhyA(ga) ve sUtra jinake utthAnavAkya nahIM hai- grantha evaM avikala vyAkhyAnAtmaka batA kara maMgala-zlokake a. 7 sU0 26, 27, 28, 29, 108, sU026 vyAkhyAna para jora denA aura zve0 karmagranthoMke bhAyoMko, (gha) ve sUtra jinameM prayukta hue 'ca' 'vA' 'iti' aura jinameM maMgala-gAthAkA vyAkhyAna nahI hai aura na nirdeza hI 'api' zabda avyAkhyAta haiM hai, pUraka bhASya kaha kara vyAkhyAna na hone kI puSTi karanA Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1011] tatvArthasUtrakA maGgalAcaraNa 366 tathA unakI zailIke na samajhanekA bhAropa kAnA kahA~ taka zloka sUtra pranthakA mukhya pravayava na honese usapara gyAsagata hai ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiN| khyA honA yA vAtika bananA bhAvazyaka nahIM hai| mUlake 6 pratyAkSepa-(ka) bArtikakA lakSaNa kucha bhI kyoM kisA azakA vyAkhyAna karanA yA na karanA vyAkhyAkA na ho para prazna to yaha hai ki jaba akalaMkadeva aura vidyA. rucivizeSa para prabalambita hai, jaisA ki pratyAkSepa naM05 nanda donoM umAsvAmIke eka bhI zabdako binA vyAkhyA ke samAdhAnameM diye hue sarvArtha siddhi. rAjavArtika aura yA utthAnikAke nahIM chor3ate unapara vArtika banAte haiM, zlokavAtikmeM abhyAkhyAta aMzoMke spaSTIkaraNase prakaTa hai| unthAnikA likhate haiM aura avikala vyAkhyA paddhatise una (ga) prA. vidyAnanda ne zlokavArtikarme sUtravArtikoMko kI vyAkhyA karate haiM / taba maMgala zloka kyo unhoMne lakSya karake ukta vArtikakA lakSaNa kiyA hai / mImAMsAaAtA chor3A zlokavArtika, nyAyavArtika, rAjavArtika mAdi sUtra(kha) athavA yaha maMgalazloka bhI satragraMthakA avayava vAtika graMtha haiM / unake apane pArtika sUtroMpara race hue haiM honese sUtra kahalAyA, sUtra padyAmaka bhI hote haiM ata: isa aura jana sabameM anupapatti codanA, tatparihAra aura vizeSa para vArtika bananA nyAya prApta hai| kathana kiyA hI gayA hai| dignAgake kArikArUpa 'pramANa(ga) zlokavArtikameM kiyA gayA vArtikakA lakSaNa samuccaya' para likhA gayA pramANavArtika kArikAvArtika hai sUtravArtika nhiiN| ata: satravArtikoMko lakSya karake kiye pramANavArtikameM vyApta hai| vArtikakA eka vyApaka lakSaNa gaye vidyAnandake satravArtika-khakSaNako kArikAvArtikarUpa hai ' unAnuktadumaktArthacintAkAri tu vArtikam ' / ata: magalazlokake ta'vArthasUtra meM ukta hone se usapara vArtika bananA pramANavAtikame azyApaka batAnA samucita nahIM hai| 'mUla bhAga' yA vyAkhyeya aMza' ko satra mAnA jAve to prAptaucita hI hai| momAMsA, yuktyanuzAsana, nyAyavinizcaya aura pramANasaMgraha 6 samAdhAna-(ka) akalaMka aura vidyAnandakI zrAdi aise grantha haiM jinakI kArikAe~ mUlabhAga yA vyAkhyeya vyAkhya paddhatike sambandhame jo kalpanA kI gaI hai vaha aMza to haiM para ve satra nahIM haiM aura na unakI sUtrarUpase avyabhicarita evaM nirdoSa na hokara galata hai| jaipA ki ' prasiddhi hI hai| ataH sUtrakA 'mUlabhAga' yA 'gyAkhyeya aMza' pratyAkSepa naM.5 ke samAdhAnameM kiye gaye spaSTIkaraNase lakSaNa mAnane para vaha ukta graMthoM meM prativyApaka ho jAtA hai prakaTa hai| aura isaliye usake AdhAra para maMgalazlokakI aura isa mUtralakSaNake mAdhArapara kiyA gayA vArtikakA anyAkhyApara Apatti karanA kucha artha nahIM rkhtaa| lakSaNa bhI ukta graMthoM ke TIkAgraMthoM meM--praSTazatI, aSTasahasrI, (kha) maMgalAcaraNa graMthakA mukhya avayava (aMga) nahIM yuktyanuzAsanAlaGkAra, nyAyavinizcayAlaMkAra mAdimeM-vyApta hai| jahA~se granthakA pratipAdya viSaya zurU hotA hai aura jahA~ honese ye saba bhI vArtika graMtha nyAyaprApta ho jAte haiN| samApta hotA hai vaha saba aMza mukhyata: graMtha kahalAtA hai| kyoMki inameM bhI kahIM anupapatti-parihAra aura kahIM vizeSAmaMgalAcaraNameM graMthakA pratipAdya viSaya vaNita nahIM hotA bhidhAnake rUpa meM vyAkhyAna pAyA jAtA hai| parantu ye vArtika usakA eka prayojana nirvighnatayA graMthakI samApti bhI hai, hai nahI, ataeva yahI mAnanA ucita jAna par3atA hai ki jiyame mAlUma hotA hai ki graMtha pradhAnataH magalAcaraNake vidyAnandane ukta bArtikakA lakSaNa sUtragraMthoM para likhe gaye bAdake aura samApti paryantake lekhasaMgrahako kahate haiM / isa vArtikagraMthoMko hI lakSya karake banAyA hai, aura isa taraha dRSTime maMgalAcaragA graMthase usI prakAra alaga hai jisa prakAra vaha na to praSTazatI AdimeM prativyApaka hotA hai aura na graMthakI prazasti / jaba vaha vastuta: graMthase alaga cIz2a hai pramANavArtika meM adhyApaka / mata: chaThA AkSepa jyoMkA tyoM taba usapara graMthake vyAkhyAkAgeko vyAkhyA karanA anivArya sthira rahatA hai| nahIM hai| graMthArambhake pUrvame nibaddha kiyA jAnese vaha graMthakA 7 pratyAkSepa--'maMgala purasparastava' zabdoMse akalaMkakA Adima aMza upacArase kahA jAtA hai / ata: ukta maMgala- abhiprAya ukta maMgalazlokako sUtrakAra kRta mAnanekA nahIM hai| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 anekAnta [ varSa 5 7 samAdhAna-purAtanAcArya zrI vidyAnandane akalaMka eka granthakArane ajJAna yA pramAdase anyathA kiyA hai, aura ke ukta zabdoMkA jo artha kiyA hai vaha jaba taka bhale prakAra isa taraha praklaka tathA vidyAnanda jaise prAcAryoMke vinhI g2alata sAbita nahIM ho jAtA taba taka yaha nahIM kahA jA vAkyoMkA eka jaina yA jainetara granthakAra yadi ThIka artha na sakatA ki akalaMkakA abhiprAya ukta maMgalazlokako sUtra- samajhakara anyathA vyAkhyAna karatA hai to usakA vaha vyAkArakRta mAnanekA nahIM hai| vidyAnandake arthakI susaMgatatA khyAna bhI yatha.bata vyAra yAnakI Tima paajaayegaa| parantu aura usakA puSTaMkaraNa isa lekha meM zrAge kiyA gayA hai| aisA nahIM hai / ataeva tatvArthavRttipada-vivaraName upalabdha pratyAkSera-'pAti' zabdakA grayoga zvetAmbara byA- 'avyavasthita vyAyAna' yA 'nirdezamAtra' yathAvat vyAkhyAna khyAkAroM aura unake graMthoMke liye kyiA gayA hai aura nahIM kahalA sktaa| prAge pA~caveM kAraNake dvArA isa maMgalazlokake viSayameM una 1. pratyakSepa--'ityAdi' zabdame una yuttiyAMkA kI asAmpradAyika sthiti prakaTa kI gaI hai| grahaNa kiyA gayA hai jinheM isa lekhama diyA hai| ramamAdhAna--yadi dUsare kAraNa meM zrAdi zabdake 10 samAna--pahile lekhama umAsvAnikRta na dvArA zvetAmbara vyAkhayAkAroM aura unake prayAko grahaNa honeke pAMca kAraNa ginAye gaye the / isa lekha meM dasare karanA iSTa thA to vahIM digambara zrAcAryoM aura unake pratho vairI koI kAraNa na batalAkara jina yuniyoM kI ora saMketa kI sUcI meM do eka zve. vyAkhyAkArI aura unake prayAkA kiyA gayA hai ve vidyAnanda kI mAnyatAme bAdhakarUpase upabhI nAmollekha kara denA ucita thA tabhI vaha una sabakA sthita kI gaI hai, unakI parigaNanA umArAtikRta na hone bodhaka ho sakatA thaa| pocava vAraNa ko pRthaka rakhakara usa ke kA gameM nahIM kI jA sktii| zrataH 'igyAdi' zabda ke ke dvArA asAMpradAyika sthitiko spaSTa karaneke sAtha sAtha dvArA unakA grahaNa ktta jAnA ThIka nahIM hai| jaba yaha bhI kahA gayA hai ki amuka-amuka zve. zrAcAryone ukta maMgalazlokakI vyAkhyA nahIM kI hai, taba dUsare kAraNa anupapattiyoMkI anupapatti meM 'pAdi' zabdake dvArA una zve. vyAkhyAkAroMkA punaH uttaralesa ke zujhameM zAstrIjIne 'bucha anupapattiyAM isa nirdeza karanA vyartha ThaharatA hai| donoM meMsa eko vyartha jarUra upazIrSakake nIce tIna anupapattiyAM dI haiM. jo zrA0 karanA hogaa| ata: pA~caveM kAraNa kI vyarthatAkI pAziMkA vidhAnandakI mojamArgamya netA' yAti inar karake usake parihArakA jo praya'na kiyA gayA hai vaha yukti- tanvArthasUtrakA maMgalAcaraNa svIkAra karanerUpa mAnyatAko maMgata pratIta nahIM hotaa| sandigdha poTimeM rakhakara upasthita kI gaI hai aura jinakA pratyAkSepa-tatvAryavRtti-pada-vivaraNa kI jaisI vyA- lakSya pa0 rAmaprasAdajI zrAdike lekhokI kucha bAtokA khyAna-zailI evaM maryAdA hai usIke anusAra 'yathAvata' unara dedenA athavA unake samakSa apane pUrvalekhakI sthiti vyAkhyAna zabdakA artha lagAnA caahiye| graMthakAra jimmakA ko spaSTa kara denAmAtra jAna para tA hai| kyoMki lekhame Age jisa rUpa meM vyAkhyAna karanA cAhatA hai vahI usakA 'yathA- calakara yaha spaSTarUpaye svIkAra kara liyA gayA hai ki vat' vyAkhyAna hai| ki vidyAnanda ukta maMgalazlokako umAsvAtika tavArthasamAdhAna-- tAvArthavRtti-pada-vivaraNa jaba eka sUtrakA maMgalAcaraNa mAnate the aura yaha likhakara ki "isa vivaraNagrantha hai taba usameM kevala avyavasthitarUpase nirdeza maMgalazlokako sUtrakArakRta likhanevAle sarvaprathama zrA0 karadenemAtrako koI bhI vicAraka vidvAn 'yathAvat vyAkhyAna' vidyAnanda haiM" unakI isa mAnyatAke AdhArako khojanekA kA rUpa nahIM de sakanA / 'yathAvata vyAkhyAna' kI yadi yahI prayatna bhI kiyA gayA hai| aisI hAlatama zAstrIjIke liye paribhASA mAnI jAya ki "granthakAra jisakA jisa rUpame vidyAnandakI ukta mAnyatA mandigdha koTime na rahakara nizcita vyAkhyAna karanA cAhatA hai vahI usakA yathAvata vyAkhyAna voTimeM A jAtI hai aura taba unakI ye anupapattiyoM anuhai" to vaha usa vAkyArthameM ativyApaka hojAtI hai jise papatniyoM nahIM rahatIM kintu svayaM hI anupapanna hokara vicAra Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa 371 tAkI . . . .. ke ayogya bana jAtI haiM-dUsare vidvAnoMke liye taba unake vidyamAnaMda-mA dhAra vicAra athavA anupapattiparihArakI jarUrata hI nahIM rhtii| aba maiM za.ssI ke lekhakIyAMzaSTa do bAtoM ko bhI anyathA, yaha nahIM ho sakatA ki idhara to zAstrIjI vidyA- letA / vidyAH letA hai jo unhoMne naI upasthita kI haiM aura jinameMse nandakI mAnyatAko ni zcatarUpameM svIkAra kareM aura udhara (1) eka hai vidyAnanda kI mAnyatAmeM pUrvaparamparAmA prabhAva upa mAnyatA anupapattiyAM upasthita kreN| isa prakAra kI kI pravRtti lekhameM kathanake pUrvApara-virodhako pradarzita karatI ina donoM bAtoM ke dvArA zAstrIjIne prAcArya vidyAnandakI hai| isIse nizcita mAnyatAkI maujUdagImeM zAstrIjIke ukta maMgala zloka-viSayaka siddha mAnyatAke mahatvako kama "para merI to yaha anupapatti thI jo aba bhI kAyama hai" karaneke liye yaha batalAnekI ceSTA kI hai ki vidyAnandako "to bhI abhI prazna avaziSTa raha jAte haiM jo ima (vidyAnanda apanI isa mAnyatAke liye pUrvAcArya-paramparAkA koI kI) mAnyatAme anupapatti utpanna karate haiM" 'para prazna to samarthana prAma nahI tha', vaha unakI nijI mAnyatA evaM yaha hai ki ye (vidyAnanda) ume / maGgalazlokayo) spaSTataH galata dhAraNA hai jo akalaMkakI aSTazatIke eka vAkyake nanvArtha nRtrakA aMga bhI mAnate the kyA ?" isa prakArake zabda AdhAra para-usakA galata artha karake-banA lI gaI hai| bahuta hI khaTakate hue jAna paDane haiM / ataH anAvazyaka aura isa liye yaha nahIM kahA jA sakatA ki prA. vidyAsamajhakara anupapattiyoM ke vicArato yahA~ chor3A jAtA hai| nandane 'motamArgasya netAram' ityAdi maMgala zlokako jo vaise bhI ukta anupapattiyoM viSayake piSTapaMSaNako hI liye umAsvAti ke tatvArthasUtrakA maMgalAcaraNa pratipAdana kiyA hai hue hai--unape adhikAza bAta to pUrvavicArita hI haiM. vaha vAstavama tanvArthasUtrakA maMgalAcaraNa hai yA ki nhiiN| jimha phira doharA-dorAvara kucha parivartita rUpameM rakha imaparamaM aneka pa ThakoMko yaha dekhakara Azcarya hogA ki diyA gayA hai aura kucha vidyAnandakI vyAkhyApaddhati jaisI | jina vidyAnanda svAmIko sUkSmaprajJa' batalAyA jAtA hai, bAta aisI bhI haiM jinheM lekhame bAra bAra doharAyA gayA hai jinheM svaya zAstrIjIne nyAyakumudacaMdra-dvitIya bhAgakI aura jina para isame pUrva 'prAkSepa-parihAra-samIkSA' zIrSakake prastAvanAma 'anula talaspI pANDitya aura sarvatInIce kitanA hI vicAra prastuta kiyA jA nukA hai aura mukha adhyayana ke dhanI taka pravaTa kiyA hai aura jinake usake dvArA unheM bhale prakAra niHsAra pramANita bhI kiyA vacanAko pramANa mAnakara za strIjI ne unake zrAdhArapara kucha hI jA cakA hai| sI sthitimeM mere liye una anupattiyo para samaya pUrva yaha siddha karanekA prayatna kiyA thA ki vidyAnaMda vicAra karanA aura bhI anAvazyaka hojAtA hai| maiM nahIM ne ukta maMgalazlokako zrA0pUjyapAdaka dvArA tasvArthazAstrakI cAhatA ki vyarthake piSTapeSaNa-dvArA apanA tathA pAThakoMkA bhamikA bAdhane samaya sarvArthasiddhika maMgala rUpameM racA huzrA samaya naSTa kruuN| batalAyA hai, unhI vidyAnanda svAmIko zAstrIjI zrAja, hAM, yadi zAntrIjI apanI svIkRta mAnyatA apane usa prayanname asaphala honepara, saMdehakI dRSTisa dekhane ko vApisa le leMge aura phiraye yaha kahane lagaMge ki 'pA. lage haiM, yAcArya vidyAnanda usa vAkyakA sIdhA-sarala artha na samajhakara galata artha karaneme pravRtta hue haiM aisA vidyAnanda ukta maMgalazlokako umAsvAmikRta tatvArthamUtrakA pratipAdana karane lage haiM, aura isa taraha unakI mAnyatAke maMgalAcaraNa nahI mAnate the' to maiM ukta tIna anupapattiyoM mahatvayo kama karanekI ceSTAme lage haiM / parantu nahIM, isameM para hI nahIM kintu aura bhI jo anupapattiyA~ ve upasthita zrAzcarya karanekI aisI koI bAta nahIM hai,-vidvAnoM ko jaba kareMge una saba para vyavasthita rUpase vicAra karaneke liye koI naI bAta upalabdha hotI hai tabhI ve use prakaTa karate haiM khuzIke sAtha prastuta ho jAU~gA / aura taba unakI vidyAnaMda tadanummAra zAstrIjIko hAla meM jo naI bAta upalabdha huI hai kI mAnyatAke AdhAra vAlI naI khojakI bAta vyartha pada use unhoMne vicArakoMke sAmane rakhA hai| aba usapara jAyagI-use ye upasthita hI nahI kara skeNge| astu / vicAra karanA hI vidvAnoMkA kartavya hai| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 anekAnta [varSa 5 hA~, vicAra karate samaya zAstrIjIne jo DhaMga akhtiyAra kA vyAkhyAna karate haiN| yaha unakI vyAkhyApaddhati hai|" kiyA hai usa parase yaha AzaMkA jarUra ho sakatI hai ki, "isI taraha prakalaMkadeva rAjyArtikameM tasvArthasUtrake pratyeka hama apane vicAra-dvArA zAstrIjIko santuSTa kara sakeMge yA aMzakA yA to vArtika banAkara yA una (usa ?) kA sIdhA ki nahIM? kyoM ki abhI zAstrIjI kaI zatAbdI pUrvake hI vizada vyAkhyAna karate haiN|" isake sivAya, sarvArthasiddhibAlacandra yogIndradeva aura zrutasAgarAdi TIkAkAroMke viSaya kI bhUmikAmeM tattvArthasUtrakI utpatti eka bhabyake prazna para meM kahate the ki unhoMne ukta maMgalazlokako umAsvAmikRta batalAI hai, "bhUmikAke anusAra yadi tatvArthasUtrakI bhavyake tattvArthasatrakA jo maMgalAcaraNa batalAyA hai vaha unakI praznake anusAra utpatti huI hai to sUtrakArako maMgalAcaraNa mAdhunika kalpanA hai-unheM usake liye pUrvaparamparA prApta karanekA koI avasara yA prasaMga nahIM thaa"| "mUla tatvArthasUtra nahIM thI, jaba unheM vidvAnoMke spaSTIkaraNa-dvArA vidyAnanda kI kucha pratiyome yaha zloka bhI nahIM hai|" ataH vidyAnanda takakI pUrvaparamparA prApta hogaI taba vidyAnanda-mAnyatAdI ko apanI mAnyatAke liye pUrvaparamparA prApta nahIM thii| pUrvaparamparAkA prazna sAmane lAyA gayA hai| yadi kimI isa yuktivAdake pichale do aMza pUrvaparamparAke vicAra vidvAnane vidyAnanda-mAnyatAkI pUrva paramparA bhI batalAdI to ke sAtha koI gvAsa sambandha nahIM rakhate / mUlatattvArthasUtrakI phira una dUsare uttarottara prAcAryoMkI mAnyatAkA prazna kucha pratiyoMmeM isa maMgalazlokakA na pAyA jAnA prakRta viSaya uThAyA jAyagA, aura isa taraha jaba taka ukta maMgalazloka para koI asara nahIM DAlatA-khAmakara aisI hAlatameM jaba ko TIkAsahita usa zve. bhASya meM nahIM dikhalA diyA jAyagA ki unakI prAcInatAkA dyotaka samayakA ullekha bhI sAthame jise zAstrIjI "svayaM satrakArakA svopajJa bhApya" na ho aura adhikAMza pratiyoM meM yaha maMgala zloka pAyA jAtA prasiddha batalAte haiM taba taka zAyada ve santuSTa nahIM ho skeNge| ho| rahI bhavyake prazna para tatvArthasUtrakI utpatti, isake parantu aisI AzaMkA karake vartavya-pAlanameM zithila honA viSayameM prathama to zAstrIjI khuda saMdigdha haiM isIse 'yadi' vyartha hai--zAstrIjIkA santuSTa honA na honA unake prAdhIna zabdakA sAthameM prayogakara rahe haiN| dUsare, tatvArthasUtra praznottara hai, vidvAnoMko vicArakSetrameM apane kartavyako z2arUra pUga ke rUpame nahIM hai--praznottara rUpame honepara usameM uttaroMke karanA cAhiye / yahI saba soca kara maiM zAstrIjIkI yuktiyoM sAtha prazna bhI rahane cAhiye the, parantu prazna to dUra rahe, ke nirdezapUrvaka una donoM bAtoM para apanA vicAra prastuta prathama do praznoMke uttara bhI sAthame nahIM haiN| granthakI sUtrakaratA huuN| prakRtiko dekhate hue, sarvArtha siddhikI bhUmikAme granthAvatAra (1) pUrvaparamparA-vicAra-- kA jo sambandha vyakta kiyA gayA hai usakA itanA hI pahalI bAta pUrvaparamparAke abhAva-sambandhameM prAzaya jAna par3atA hai ki kisI bhavyake praznako lekara zAstrIjIne jo yuktivAda upasthita kiyA hai usakA sAra aura sabhI bhavya jIvoMko lakSya karake prAcArya mahodayane itanA hI hai ki vidyAnandako tatvArthasUtra para apane svataMtra rUpase isa grantharatnako racanA kI hai-yaha prAzaya pUrvavartI prAcAryoM ke do hI TIkAgrantha upalabdha the eka prA. kadApi nahIM liyA jA sakatA ki usa bhavya tathA prAcArya pUjyapAdakI 'sarvArthasiddhi' aura dUsarA zrIbhakalaMva devakA mahodayake madhya meM jo sAkSAt praznottara huA thA usIke 'rAjavArtika', ina donoM TIkAgraMthoMme 'mokSamArgasya netAram' uttara-bhAgako kisIne kramaza: nibaddha kara diyA hai| tIsare, ityAdi maMgalazlokakI koI vyAkhyA nahIM hai, rAjavArtiko avatAra-kathA kucha bhinna prakArase bhI pAI jAtI hai| aura isakA nirdeza taka bhI nahIM hai| yadi yaha maMgalazloka cauthe, rAjavArtikameM zrIakalaMkadeva "apare pArAtI yaaH"| tatvArthasUtrakA maMgalAcaraNa hotA to pUjyapAda aura akalaMka- nA'tra ziSyAcArya smbndhovivkssitH| kintu " iti nizcittya deva isakI vyAkhyA jarUra karate, kyoMki "prA0 pUjyapAda mokSamArga vyaacikhyaasuridmaah|" ityAdi ina prathama sUtrake sarvArtha siddhi meM tasvArthasUtrake kisI bhI aMzako binA pIThikAvAkyoMdvArApraznottararUpasambandhake prabhAvakA bhI sUcana yAkhyA aura utthAnake nahIM chor3ate ve usake eka eka zabda karate haiN| ata: maMgalAcaraNako anavasaraprApta tathA aprA. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phiraNa 10-11] tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa 373 saMgika nahIM kahA jA sakatA aura na aisA kahakara vidyAnanda yuktisaMgata nahIM hai| aura isItaraha mAtra ina do TIkAgraMthoM kI mAnyatAke liye pUrvaparamparAkA abhAva hI batalAyA parase vidyAnanda-mAnyatAkI pUrvaparaMparAko khojanA bhI yuktijA sakatA hai| yukta nahIM hai| mAnyatAkI pUrvaparamparAke liye dUsare TIkAaba raha jAtA hai yuktivAdakA prathama pradhAna aMza, isa grantha, tasvArthaTIkAyome bhinna damre grantha, jinameM prAptake sambandhame merA nivedana isa prakAra hai: parIkSAdikI taraha tatvArthasUtrake maMgalAcaraNakA ullekha ho, prathama to yaha kahanA ThIka nahIM ki prA. vidyAnandako aura apane sAkSAtguru, dAdAguru tathA samakAlIna dUsare sarvArtha siddhi aura gajavAtika ye hI do TIkAgrantha upalabdha vRddha prAcAryose prApta hubhA paricaya ye saba bhI kAraNa ho the kyoMki aisA kahanA tabhI bana sakatA hai jaba pahale yaha sakate haiM / inake sivAya, apane samayase 500-700 varSa siddha kara diyA jAya ki vidyAnandase pahale tanvArthasUtrapara pahale kI likhI huI mUla tasvArthasRgrakI aisI prAmANika ina do TIkAgranthoMke sivAya aura kisI bhI digambara TIkA pratiyoM bhI usa mAnyatAmeM kAraNa ho sakatI haiM jinameM ukta graMthakI racanA nahIM huI thii| parantu yaha siddha nahIM kiyA maMgalazloka maMgalAcaraNa ke rUpa meM diyA huA ho / itanI jA sakatA, kyoki aneka zilAlekho zrAdi parase yaha prakaTa purAnI--prA. umAsvAtike samayatakakI pratiyoMkA milanA hai ki pUrvama dRsara bhI TIkAgrantha race gaye haiM, jinameM se eka usa samaya koI asaMbhava nahIM thA / Aja bhI hameM aneka to vahI ho sakatA hai jisakA rAjavAtikama prathama sUtrake granthoMkI aisI pratiyAM mila rahI haiM jo abase 600-700 anantara 'apare bhArAtIyAH' ityAdi vAkyoM ke dvArA sUcana varSa pahalekI likhI huI haiM / aisI hAlatameM mAtra sarvArthapAyA jAtA hai| dUsarA svAmI samantabhadrake ziSya zivakoTi prAcArya kA TIkAgrantha hai, jisakA ullekha zravaNabelagolake siddhi tathA rAjavAtikako vidyAnanda-mAnyatAkI pUrvaparaMparA ke nirNayakA AdhAra banAnA aApattise khAlI nahIM hai| zilAlekha naM0 105 ke nimna vAkyame pAyA jAtA hai aura jisame prayukta huzrA 'etata' zabda isa bAtako prakaTa karatA dUsare, marvArthasiddhi aura rAjavArtikameM ukta maMgalahai ki yaha zloka usI TIkAgraMthakA vAkya hai aura vahIye zlokakI TIkAkA na honA isake liye koI bAdhaka nahIM hai liyA gayA hai ki ukta maMgalazloka tatvArthakA maMgalAcaraNa hai aura na "tasyaiva shissyshshivkottisristpoltaalmbndehyssit| isake liye koI mAdhaka hI hai ki vidyAnandakI mAnyatAko saMmAravArAkarapotametattattvArthasatraM tadalaMcakAra" pUrvaparampagakA samarthana prApta nahI thA, kyoMki TIkAkAroMke yaha bhI nahI kahA jA sakatA ki una dUsare TokAgraMthI liya yaha hai liye yaha lAjimI nahI hai ki ve maMgalazlokakI bhI vyAkA vidyAnandako upalabdha honA asaMbhava thA. kyoMki upa. khyA kara--khAmakara aisI hAlata meM unake liye vyAkhyA labdhime abhavatAkA koI kAraNa pratIta nahIM hotaa| karanA aura bhI anAvazyaka hojAtA hai jabaki unhoMne mUla sabhAvanA to yahA~ taka bhI hotI hai ki guruko jo grantha ke maMgalAcaraNako apanAkara use apanI TIkAkA maMgalAupalabdha na ho vaha ziSyako upalabdha ho jAya, jaise ki caraNa banA liyA ho| sarvArthasiddhi aisA hI TIkAgraMtha hai pramANasaMgrahAdi jo grantha paM0 gopAladAsajIko upalabdha jimmame mUlake maMgalAcaraNako apanA liyA gayA hai aura nahI the ve zrAja naI khojake kAraNa unake ziSyoMko upa. rAjavArtika aisI hI mUtravArtikarUpa TIkAprakRtiko liye labdha horahe haiN| aura isaliye saMbhava to yaha bhI hai ki huga hai jo maMgalAcaraNakI vyAkhyAko anAvazyaka kara detI jo TIkAgraMtha pUjyapAda tathA akalaMkako prApta na ho vaha hai| isa viSayakA vizeSa spaSTIkaraNa evaM puSTIkaraNa maiMne vidyAnanda ke sAmane maujUda ho| ataH apaneko upalabdha ina apane prathamalekhameM kara diyA hai aura rahA-sahA isa lekhameM do TIkAgranthoM parase yaha kalpanA kara lenA ki vidyAnandako 'AkSepa-parihAra-samIkSA upazIrSakake nIcekara diyA gayA hai bhI ye hI do TIkAgrantha upalabdha the-inase purAnA athavA ataH yahA~ para usako phirase doharAnekI jarUrata mAlUma inake samakAlIna dusarA koI TIkAgrantha upalabdha nahIM thA- nahIM hotii| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 anekAnta [vaSa 5 tImare, sarvArtha mindvi aura rAjavArtikmeM maMgalAcaraNa kI caraNa athavA sUtrakAra kRta nahIM likhA hai, tabhI ve yaha vyAkhyAko Avazyaka batalAte hue jo hetu diyA hai-mUla pratipAdana karaneme samaya ho sakate haiM ki "isa maMgala zloka ke kisI bhI aMza athavA zabdako vinA vyAkhyAke na ko sUtrakAra kRna likhanevAle sarvaprathama zrA0 vidyAnanda haiN|" chor3anerUpa vyAkhyApaddhatiko henurUpa prastuta kiyA hai vaha sAtha hI, yaha bhI batalAnA hogA ki zrA0 vidyAnandakI pakSAvyApaka evaM sadoSa hai, kyoMki ina donoM hI TIkA granthoMma zuddha manovRttipara jo yaha gaMbhIra Aropa athavA lAMchana malake kitane hI pada-vAkya tathA zabda avyAkhyAna haiM aura lagAyA gayA hai ki unhoMne yaha jAnate hue bhI ki kitane hI sUtroMke utthAna-vAkya bhI mAthame nahI haiM; jaisA unakI upha. maMgala noka-viSayaka dhAraNAko pUrvAcAryaparaMparA ki pahale isI lekhame 'mAkSepa parihAra-samIkSA' upazIrSakake kA samarthana prApta nahIM hai, kucha kAraNa sama 'prabala bAdhaka nIce pratyAsepanaM. 5 6 ke samAdhAnoMme spaSTa karake bata- haiM aura yaha 'paryApta balavanI' bhI nahI hai, phira bhI use lAyA jA cukA hai| phira maMgalAcaraNakI vyAkhyAkI to anyatra prAptaparIkSAdike dvArA (aura pakArAntarase zokavAttika bAta hI kyA hai, jo granthakA pradhAna aMga nahIM hotA, aura ke dvArA bhI) calAnekA prayatna kiyA hai. isake liya zAstrIjIke isaliye jisakI vyAkhyA karanA koI anivArya (lAz2imA) pAsa kyA prAdhAra hai? kyA ve isame vidyAnandake nijI kArya bhI nahIM hotA, balki usakA karanA-na karanA cyA- svArthAdika vimmI preraka kAraNako batalA sakate haiM aura khyAkAroMkI rucivizeSapara avalambita rahatA hai| yaha bhI batalA sakate haiM ki jaba zrA0 vidyAnanda apanI isa taraha pahalI bAtake samarthana meM jo yuktivAda upa- mAnyatAkA anya granyA dvArA khulA pracAra kara rahe the taba sthita kiyA gayA hai vaha nidoSa na hokara doSoMme paripUrNa unheM zlokavArtika meM uka zlokako namvArthasyakA aMga hai-zrAcArya vidyAnandakI mAnyatAke viSayame pUrvaparamparAke mAnakara usakI khulI vyAkhyA karane meM kisa bAtakA bhaya prabhAvako siddha karane meM samartha nahIM hai / aura isaliye upasthita thA? aura vaha bhaya khulI vyAkhyA na karanemAtraye mAnyatAke AdhAra para vicAra karate hue usakI bhUmikAme kaise dUra hogayA. jabaki vidyAnandajI lokAtikameM hI zAstrIjIne jo yaha pratipAdana kiyA hai ki 'ukta maMgala- prakArAntarame usakI vyAkhyA kara rahe haiM aura usakI sUcanA zlokako sUtrakArakRta likhane vAlI 'sarvaprathama' zrAcArya bhI apanI bAta parIkSA-TIdAma de rahe haiM / yadi zAstrIjI vidyAnanda haiM, unheM jaba apanI dhAraNAke pakSama pUrvAcAryoM yaha maba nahIM batalA sakeMge to unakA ukta pratipAdana kI paramparA nahIM milI aura nokavAtikame usa zlokkA kevatva pratipAdana hI rahegA aura isaliye vidRSTima uma vyAkhyAna karanA prabala bAdhaka jeMcA to ve anya prakArame kA kucha bhI malya nahIM ho skegaa| usake padoMkI vyAkhyA kara jAnepara bhI nAvArthasUtrake aMga. () AdhAra-vicAra-- rUpase use avyAkhyAta rakhaneke kAryameM pUjyapAda zrIra aka- aba ghI dasarI mAnyatAke zrAdhAra vAlI bAna, zAstrI laMka prAdika zAmila hogaye haiM, isameM kucha bhI sAra nahIM jI yaha svIkAra karake ki "yaha to vidyAnanda jaise prAcArya hai| aisA pratipAdana karake zAstrIjIne jAne-anajAne eka ke liye kama sambhava hai ki ve aisI dhAraNA binA kisI aisI bhArI jimmevArI ko apane Upara le liyA hai jisakA pUrvAcAryavAkya ke avalambanake banA lete," avalaMbakI aSTa nirvAha karanA unakI zakise bAharakI cIz2a hai, kyoMki zatIke nimna vAkyako vidyAnandakI uga dhAraNA-mAnyatAaise pratipAdanakI samIcInatA zrathavA yathArthatAko vyakta kA zrAdhAra batalAte haiMkarane ke liye unheM yaha batalAnA hogA ki prA. vidyAnanda "devAgametyAdi maMgalapurammarastavaviSaya paramAna ke sAmane mUla tathArthasUtrakI jo pratiyoM thIM, jo dUsarI guNAtizayaparIkSAmupakSiAtaiva mvayaM ." TIkAe~ thIM aura tavArthasUtrake ullemva-viSayaka jo dUsarA isa vAksase ThIkapUrvavartI do maMgala pathoMme aklaMkara sAhitya thA usa saba sAmagrIko unhoMne dekha liyA hai aura ne kramazaH aharasamudayakInadvANIkI aura samantabhaddakI stuti usameM kahIM bhI unka maMgalazlokako tamvArthasUtrakA maMgalA- karake samantabhadrakI eka kRnikI vRni limbanekI pratijJAkI hai Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10 11] tatvArthasUcakA maGgalAcaraNa 375 - aura usa kRtiko bhagavAnakA stava batalAte hue usakA purassarastavaviSaya' aura parIkSAke svIkAra dvArA prasthakAra nAma 'devAgama' diyA hai, joki 'devAgama' zabdasaM prArambha zrIsamantabhadrakA zraddhA-guNajJatA-lakSaNarUpa prayokana ina honeke kAraNa bhakAmarAdi stotroMke nAmoMkI taraha sArthaka jAna tInoM bAtoMko sUcita viyA hai-arthAt yaha batalAyA hai par3atA hai| prAcArya vidyAnandane bhI samantabhadrakI usa kRti ki prAcArya zrIsamantabhadra ne devAgama ityAdi grantha ke dvArA para praSTasahasrI nAmakI eka alaMkRti (TIkA) likhI usa parama-prApta devake guNAtizayakI parIkSAko svIkAra kiyA hai jisake prAraMbhika eka hI maMgalapadyame unhoMne hai jo maMgalAcaragA ke nimitta race gaye stavanakA viSayabhUta jinezvara samudAya aura unakI vANIke sAtha hai aura unakI isa parIkSAse yaha spaSTa hai ki ve prAsake kI samantabhadrakI stuti karake unakI umpa kRti para alaM guNoM ke jJAtA the aura ukta stavanapratipAdita-guNoMse viziSTa kRti limbanezI pratijJA kI hai ghara kRtikA nAma 'prAptamImAM zrAhame zraddhA rakhate the| sAtha hI yaha bhI prakaTa kiyA hai sitam' diyA hai, joki usa kRtiko antima kArikA ki zraddhA aura guNa jJatA ina donomese kisI ekake bhI 'itIyamAptamImAMsA' meM diye hue nAmake anukatla hai| sAtha na honepara parIkSAgraMthakI utpatti banatI hI nahIM, kyoMki hI nAmameM prayukta hue 'yApta kA vizeSaNa zAstrAvatAra zAmAnyAyAnusAritA (zraddhA) se- svaruciviracitaravakA pariracita-stuti-gocara' diyA hai| yahA~ para maiM itanA aura bhI hAra honese-parIkSAgrantha me usI prakAra viSayakA upanyAsa batalA denA cAhatA ki vidyAnanda ne apanI aSTasahasrIme (prastAva) hotA hai jisa prakAra ki vaha pUrvazAkhame pAyA akalaMkakI aSTazanIko pUrNataH apanAyA hai aura usakA jAtA hai| vidyAnandane prazatIke ukta aMzako apanAkara mUlata: anusaraNa karate tathA apane kthanakA aSTazatIse tadantara prayukta hue 'ityanena' jaise zabdoMke dvArA akalaMkke samarthana karate hue akalaMkake hArdako vyakta karane aura unake isI zrAzayako aura bhI vyakta karate hue apane aura akapratipAdya viSayako pUrvAcArya-paramparAkI mAnyanAnusAra spaSTa laMke zabdavinyAsakI ekAbhitake nAte jo tulanA kI hai karane tathA magata biThalAnekA bhI pUrA prayatna kiyA hai| usameM batalAyA hai kiaura isa saba prayAnake dvArA ve svAmI samantabhadra kI kRtiko "maMgalapurasmarastavo hi zAstrAvatAraracitastati alaMkRta karane meM pravRtta hue haiN| cunauce apane maMgala padyake rucyate / maMgala purassaramasyeti magalapurassaraH zAlAviSayakA spaSTIkaraNa karate hue dyiAnandane, "tAtta- vatArakAlAna racitaH stavo maMgalapurasmarastavaH iti kArapi tata vAddIpIkRtetyAdinA tatsaMstavavidhanAn" vyaakhyaanaat|" isa vAkyake dvArA yaha batalAkara ki vRttikAra akalaMkadevane arthAta-maMgala purassarastava hI zAstrAvatAra racitastuti bhI isIliye 'uddIpIkRta inyAdi padyoka dvArA bahasamudAya kahA jAtA hai| kyoMki maMgala hai purassara jisake aisA jo navANI aura samantabhadrake stavanakA vidhAna kiyA hai, zAstrAvatAra kAla vaha 'maMgala puraspara' kahalAtA hai aura usa tadanantara aSTazatI vRttike 'devAgamenyAdi' usa zrAdya vAkya zAstrAvatAra kAla ke avasara para racA gayA jo stava stotra hai ko diyA hai jise zAstrIjIne uparyukta prakArame adhUrA uddhRta ume 'maMgala purassarastava' kahate haiM, aiyA 'maMgalapurasparastava karake vidyAnannakI tatvArthazAstrake maMgalAcaraNa-viSayaka padakA vyAkhyAna hai| 'maMgalapurasparasna padake isa nyAyAnako zAstrIjI mAnyatAkA ekamAtra prAdhAra batalAyA hai aura jisakA (bindusthAnIya) zeSa aMza isa prakAra hai 'artha' tathA 'anuvAda' nAma dekara aura artha-anuvAda tathA "zraddhA-guNAjJatAlakSaNaM prayojanamAkSi lkssyte| vyAkhyAname koI bheda na karake sIdhA artha' tathA 'sIdhA nadanyatarApAye'thesyAnupapaneH / zAkhanyAyAnusAstiyA anuvAda' na karanA batalAte haiN| yadyapi zASIjIne spssttruuptthaivopnyaasaan|" se yaha nahIM likhA ki vidyAnandane artha karane meM galatI kI, isa pUre vRttivAkya dvArA akalaMkane mUlagraMthakA nAma unakA artha vastusthitike viparIta hai athavA 'devAgama', devAgamake dvArA jisa paramazrAptakI guNAtizaya- vaha kisI taraha banatA hI nahIM, balki anyapadArthaparIkSAko svIkRta kiyA gayA hai usakA vizeSaNa 'maMgala- pradhAna babIhi samAsake dvArA vaisA artha banatA jarUra hai Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 anekAnta [ varSe 5 ise spaSTa svIkAra kiyA hai, phira bhI yaha artha sIdhA nahIM, pA~cave, devAgama svaya praklaMkakI dRSTime sIdhA artha pUrvapadyaka anusandhAnase dUsarA hI nikalatA hai bhagavastotra ("bhagavatAM stavaH") hai aura bhagavatstotra sArA aura usa dUsare- apane dvArA prastuta kiye gaye sIdhe- hI maMgalarUpa hotA hai taba aklaMkake viSayameM yaha kahanA arthako dekara prakArAntarase yaha sUcita kiyA hai ki vidyAnaMda ki ve 'devAgama Adi padoMko maMgalArthaka mAnakara devAgamane sIdhA artha na karake jo galatI khAI hai usIkA yaha pari. stavake sambandhameM maMgalazUnya honekI AzaMkAkA nirAkaraNa NAma hai ki ve ukta maMgalazlokako tatvArthasUtrakA maMgalAcaraNa kara rahe haiM nirrathaka jAna par3atA hai| batatA rahe haiN| prastu, zAstrIjIne prazatIke ukta vAkyakA chaThe devAgama prAptamImAMsAke nAmake sAtha mUlata: eka jo sIdhA artha prastuta kiyA hai vaha isa prakAra hai parIkSAgrantha hai, jisameM prApta parIkSya hai aura vaha parIkSAke "devAgama Adi maMgalapUrvaka kiyA gayA jo stava anaMtara hI stutikA viSaya banAyA jAsakatA hai-pahale nahIM: arthAt jisameM devAgama nabhoyAna zrAdi maMgalasUcaka pada cunIMce devAgama dvArA parIkSAko samApta karake svAmI samantavidyamAna haiM aisA jo stava usa deva gamastabake viSayabhUta bhadrane yuktyanuzAsanameM una paramazrApta vIrabhagavAnako apanI paramaprAptake guNAtizayakI parIkSAko svIkAra karane vAle stutikA viSaya banAyA hai jinheM devAgamakI prathama kArikAme granthakAra..." prayukta hue 'nAtastvamasi no mahAn' jaise zabdoMke dvArA isa arthake dvArA zAstrIjIne jahA~ yaha sujhAnekA prayatna parIkSAke pahale 'mahAn' pratipAdana nahIM kiyA thA, jaisA ki kiyA hai ki samantabhadra ke sAmane dUsarA aisA koI zAstra yuttayanuzAsanakI prathama kArikAmeM prayukta stutigocaratvaM nahIM thA jisake 'mokSamArgasya netAram' jaise maMgalAcaraNameM ninISavaH smo vayamadyavIraM' jaise zabdoMme prakaTa hai. jinameM pAye hue prAptake guNokI isa 'devAgama' granthameM parIkSA kI 'adya' parIkSAvasAnasamayakA dyotaka hai aura cauthI kArikAmeM gaI ho balki svayaM yaha devAgamagrantha prAptakI parIkSAko 'mahAnitIya prativaktumIzAH' jaise zabdoMke dvArA unheM spaSTatayA liye hue hone tathA stava kahA jAnese usa 'stava' zabdakA 'mahAn' bhI ghoSita kiyA hai| yaha saba sthiti tIkSNadRSTi bhI vAcya hai jo 'maMgalapurassarastava' padameM prayukta huzrA hai| akalaMkadevakI A~khoMse ojhala nahI thI, taba akalaMkake vahA~ bAdako 'ataH' zabdake prayoga dvArA niSkarSa nikAlate liye yaha saMgata hI mAlUma nahIM hotA ki ve aise parIkSAhue yaha bhI phalita karanA cAhA hai ki-"akalaMkadeva granthamaM prAptake stavanAdirUpa kimI maMgalAcaraNakI zrAkAMkSA devAgama zrAdi padoMko maMgalArthaka mAnakara devAgamastavako athavA aAzaMkA kareM aura use na dekha kara prathama padyameM paDe maMgalazUnya honekI AzaMkAkA nirAkaraNa kara rahe haiN|" hue 'devAgama' 'nabhoyAna' jaise zabdoMke dvArA usakI pUrti parantu zAstrIjIkI ye dono hI bAta samucita pratIta nahIM karanekA prayatna kreN| hotii| kyoMki prathama to jaba taka prAptakA koI guNastotra - zrIvidyAnanda prAcArya ne bhI yuktyanuzAsnakI TIkAme 'adya' sAmane na ho taba taka prAptake una guNokI parIkSAmeM pravRtti zabdakA vAcya 'asmin kAle parIkSAvasAnasamaye' diyA hai| hI nahIM hotii| aura prathama kArikAkI prastAvanAme spaSTarUpase yaha svIkAra dasare, vaha zraddhA bhI caritArtha nahI hotI jise akalaMka kiyA hai ki 'prAptamImAmA (davAgama) ke dvAga vyavasthApita ne parIkSAmeM eka Avazyaka prayojanaka taurapara svAkAra kiyaa| zrAptakI stutirUpameM yaha grantha usake anantara racA gayA hai| tIpare, prakalaMkake 'zAstranyAyAnusAritayA tathaivopanyAsAta' ye donoM pada vyartha jAna par3ate haiN| "zrImatsamantabhadrasvAmibhirAtamImAmAyAmanyayogavyavacauthe, devAgamake prArambhameM aisA koI maMgalAcaraNa bhI cchedAd vyavasthApitena bhagavatA zrImatAhanA'ntyatIrthakaranahIM jisameM varNita prAhake svarUpako lekara hI agalI paramadevena mA parIkSya vicikIrpayo bhavantaH ? iti te pRSTA kArikAoMmeM usakI parIkSAko gaI ho| iva praahuH..."| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1011] tatvArthasUtrakA maGgalAcaraNa 377 sAtaveM, akalaMkadevakI aisI prakRti aura pravRtti hI nahIM hai| dUsare aisA kahaneme vidyAnandakA talasparzI pANDitya pAI jAtI ki ve magalAcaraNa zUnyatAkI zrAzakA karake aura sarvatomukha-adhyayana, jise zAstrIjIne svIkAra kiyA usake nirAkaraNakA prayatna kare athavA kisI taraha maMgalA- hai. bAdhaka par3atA hai-unakA vaha pANDinya aura adhyayana caraNI gati biTha jaaeN| yadi aisI prakRti evaM pravRtti hameM unakI ukta saralArtha viSayaka ana bhajJatAkI ora hotI aura tatvArthasUtrame zAstraM jIke va nAnusAra maMgalA- aAkRSTa nahIM hone detA / akalaMkakI gUDhame gRDha paMktiyoM, caraNa nahI to ve rAjavArtikame tatvArthamUtrakI maMgala-zUnyatA vAkyoM tathA padoke marmako aura akalaMlake hArda (hRdagata kA nirasana karate hue 'thama sUtrameM prayukta hue sampradarzanAdi bhAva ) ko vyakta karane vAle zrAcAryo meM vidyAnandakA U~cA padoke dvArA usa maMgalAcaraNakI saMgati jarUra bitthlaate| sthAna hai| isIse unheM 'sUkSmaprajJa' kahaneme zraddheya paDita kyoMki parIkSA-granthakI apekSA niHzreyasa zAstrame usakI saMgati zrImukhalAlajI jaise uccakoTike dArzanikavidvAnoMko garva biThalAnA kahI adhika saMgata evaM zrAvazyaka thA; jaisAki aura prAnanda hotA hai| ata: unapara anabhijJatAkA Aropa brahmasatrakI prAtime athAto brahmajijJAsA satrameM prayukta hue to nahIM kiyA jA sakatA / taba yahI kahanA hogA ki unheM 'atha' zabdake dvArA usake vyAkhyAkAroMne maMgalakI saMgati 'ukta artha bhI ho sakatA hai| aisA mAlUma jarUra thaa| parantu biThalAI hai aura jise zAstrIjIne bhI svIkAra kiyA hai| phira bhI unhoMne usa sIdhe-sarala arthako grahaNa na karake paranta rAjavArtikameM aisA kucha bhI nahIM pAyA jAtA aura jo dUsarA artha svIkAra kiyA hai usakA kAraNa ? kAraNa isa liye yahI kahanA hogA ki yA to akalaMkakI vailI do ho sakate haiM-eka to yaha ki vidyAnanda usa sIdhe prakRti tathA pravRtti nahI thI aura yA thI to rAjavArtikame arthako abAdhita aura pUrvaparampara ke sAtha saMgata nahIM sa. unhone jo maMgala vaSayakI carcA nahIM kI usakA yahI majhate the balki usa prathako hI abAdhita evaM pUrva paramparA kAraNa hai ki ve tattvArthasagrame maMgalAcaraNakA honA jAnate ke sAtha saMgata jAnate the jo unhoMne viyA, aura dUsarA the-bhale hI apane vArtikakI prakRti ke anusAra unhone kAraNa yaha ki pUrvaparamparAke sAtha saMgati-prasaMgatikA koI usakI vyAkhyAdi karanA prAvazyaka nahI smjhaa| donoM hI khayAja na rakhakara unheM apanI naI kapolakalpanA athavA hAlaloMme zAstrIjIke iSTako bAdhA phuNcegii| ata: unakA nirAdhAra dhAraNAko calAnA hI isake dvArA iSTa thaa| parantu sIdhA artha hI nahIM vintu usa arthake dvArA unhoMne jo ukta isa pichale kAraNa ke sambandhameM phira yaha prazna paidA hotA hai do bAne sujhAI athavA phalita karanA cAhI haiM ve bhI bAdhita ki pUrvaparamparAkA ullaMghana karake apanI naI kapolakalpanA tthhregii| aura isaliye unake AdhArapara yaha nahIM kahA ko calAnemeM vidyAnandakA kyA hetu thA ?--kisa svArthAdike jA sakatA ki zrI vadyAnanda prAcAryane zAstrIjIkA abhimata vaza unhoMne aisA kiyA isakA koI uttara nahIM bntaa| sIdhA artha na karake koI galatI athavA bhUla kI hai aura aura isalie jaba taka isa praznakA samucita samAdhAna na vaha galatI athavA bhUla hI unakI usa mAnyatAkA eka kara diyA jAya taba taka dUsaga kAraNa grAhya nahIM ho sakatA mAtra kAraNa hai-zrAdhAra hai| -khAsakara aisI hAlatameM vaha aura bhI agrAhya ho jAtA isake sivAya, yahAM yaha prazna paidA hotA hai ki jaba hai jaba hama vidyAnandake granthoM parase yaha dekhate haiM ki unakI aSTazatIke uktavAkyakA zAstrIjIsammata artha bhI bana prakRti aura pariNati apanI pUrvAcArya-parampagakA anusaraNa sakatA thA aura vaha sIdhA-sarala artha thA, to vidyAnandane karanekI ora hI pAI jAtI hai| cunA~ce zAstrIjI bhI apane use chor3akara dUsarA artha kyoM kiyA ? isake uttarameM yaha lekhame yaha svIkAra karate haiM ki 'yaha to vidyAnanda jaise to nahIM kahA jA sakatA ki prA. vidyAnandako vaha sIdhA prAcAryake lie kama sambhava hai vi ve aisI dhAraNA vinA artha mAlUma nahIM thA, kyoMki prathama to sIdhA-sarala artha kisI pUrvAdhAryavAkya ke pAlambanake banA lete|' aisI hAlatame sabase pahale mAlUma huA karatA hai-usIpara pahalI dRSTi uparyukta ekahI kAraNa raha jAtA hai aura vahI samucita jAna par3atI hai, gUDha tathA gambhIra artha bAdako dRSTipathameM AtA paDatA hai| zAstrIjIke sIdhe artha aura phalitArthameM jo pAta Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 anekAnta [ varSa 5 bAdhAe~ Upara upasthita kI gaI hai unase vaha abAdhita nahIM kI pratipatti aura aniSTakI nivRtti ke liye hI kiyA hai| rahatA, aura jaba abAdhita hI nahIM taba pUrvaparamparAke sAya jaisA ki nIce ke kucha udAharaNoMse prakaTa hai:saMgata bhI kaise ho sakatA hai? prA0 vidyAnandakA bhartha -ta. kRntantIti tIrthakRto mImAMsakAH" / teSAM sIdhA-sAdhAraNa artha na hokara vizeSArtha hai aura vaha pUrva- samayAstArthakRtsamyAstIrthara chedasampadAyA kazcideva sampraparamparAke sAtha saMgata hai, isIse unhoMne use dete hue dAyo bhavedguruH saMvAdakA (1) naiva bhavediti vyaakhyaanaan|" pahale hI yaha sUcita kara diyA hai ki maMgalapussarastava hI -zraSTasa0, kA03 pR. 5 zAstrAvatAraracitastuti kahA jAtA hai. jisakA kahA 2 - "ekAnekapramANavAdinAsvAmAnyAvRttariti jAtA hai' (ityucyate') yaha pada svakapolakarUpanA athavA sva- (aSTazatI) - yathA ca kApalAdayo'neka.pramANa vAdanaruci-viracitasvakI bhAvanAko haTAkara kthanakI khyAti aura tIrthacchedasampradAyAstathA tacopavavAdino'pi (anekapUrvaparamparAke sAtha usakI saMgatikA dyotaka hai| sAtha hI usa pramANavAdinaH), taireksyApi pramANasyAnAmadhAnAt / naivaartha anantara 'iti vyAkhyAnAta' pada dekara to unhoMne usakI pramANavAdano'nevamANavAdina iti vyAkhyAnAt / ' sthitiko aura adhika bhI spaSTa kara diyA hai| arthAt yaha -aSTama0, kA0 3 pR. 42 batalA diyA hai ki maMgala purassarastava' padakA 'zAmAvatAra 3--'zrAbhalApatavaMzAnAmAmakApAveta. .. .' iti racitastuti' sIdhA artha yA anuvAda nahIM hai, kintu vaha usa (nya yavinizcaya ) abhijApavivekata: abhilAparahitatvAta kA vyAkhyAna hai-pUrvacAryaparamparAsaM prApta viziSTa kthana hai| iAta vyaasyaanaat| -1esa0, kA0 13 pR0 121 yahA~ vyAkhyAnAt' zabda khAsataurase dhyAna dene yogya hai| 4-'apIra meva kArikA (milApatavaMza nAmaaura vaha prAmANikatAko dRSTise vidyAnanda ke usa kI tyAdi) yojyA, zramilApA662 iyAM la.parita jAna hai| mAlUma hotA hai zAstrIjIne usa para kucha dhyAna iti vyAkhyAnAta / " - sa0, kA0 13 pR0 121 nahIM diyA, aura zAyada isIse unhoMne vidyAnanda ke arthaka 5-"praznavazAdeva vastunyavirodhana vidhipratiSedha. sAtha use usa bhI nahIM kiyaa| parantu kucha bhI ho kalpanA saptabhaMgI hAta(rAjavAtika)vacanAta * / vidhikalanA. yathAsthAna prayukta huA yaha zabda apanA khAsa mahatva khatA 2 pratiSedha kalpanA, 3 kramatovidhi-pratiSedha rUpanA, 4.", hai aura kisI taraha bhI upekSaNIya nahIM kahA jA sktaa| 7 mA'kra.mAjhyA vidhipratiSedhakalpanA ca saptabhaMgIti nyAyakI paribhASa meM 'dhyArayAna' saMgata viziSTa vayanako vyaakhyaanaan|" - sa0, kA. 15 pR. 125 athavA prasiddha-arthase bhinna kathanako kahate haiM. ji.sakI puSTi ina udAharaNorase, jinamese pahalA samadrika "vyAkhyAnato vizeSapratipattinahi saMdehAdala6ema aura zeSa saba kalaMkake padoMke gRDha.rya ko vyakta karane isa suprasiddha evaM prAcArya pUjyapAda,' akalaMkadevara aura vAle haiM, vijJa pAThaka vidyAnandake hArdayo bhane prakAra samajha vidyAnanda ke dvArA anumodita nyAya-vAkyase bhI ho jAtI sakate haiM, unake 'iti vyAkhyAnAta' padake prayogakA rahasya haiM, jise dekara akalaMkadevane to "ityaniSThasya nivRtibhavati" jAna sakate haiM aura sAtha hI yaha bhI anubhava kara sakate haiM zabdoM dvArA yaha bhI prakaTa kiyA hai ki isase aniSTakI . ki unhone akalaMka devake maMgala purassarastava' isa gRDha padakA nivRti hotI hai|' cunA~ce prA. vidyAnandane jahA~ svAmI * zrIakalaka devakaM vacana kA ne gUDha tathA gambhIrAthaMka hote samantabhadrakI kArikAoM aura akalaMkadevakI prazatIke haiM yaha bAta nIceka do zrAcArya-vAkyAMse pAThaka bhale vAkyoMkA sIdhA-sarasa artha yA anuvAda kiyA hai vahIM prakAra avagata kara sakate hai-- unhoMne 'vyAkhyAnAta' jaise padakA prayoga bhI nahIM kiyA- "gUDhamarthamakalaGkavAGmayAgAdhaminihitaM tadAyanAma / apanI bhorase unhoMne isa padakA prayoga saMgata vizeSArtha vyaJjayatyamalamanantavAryavAk dIpavanirganazaMpade pade // " vAdigajasari 1 sarvArtha siddhi pR. 306 (zolApura sNskrnn)| "devasyAnantabIyo'pi padaM vyakta tu srvtH|| 2 rAjavAtika pR0131,355 / 3 zlokavAtika pR0504| na jAnAta'kalaGkasya citrabhenara muni||"-anntviiryaacaary Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phiraNa 10-11] tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa 376 jo vaha sAmAnya artha nahIM kiyA jise zAstrIjI sIdhA artha uparaka vivecanakI rozanI meM prakaTa huI paristhitiyoM parase batalAte haiM usakA kAraNa na to tadviSayaka unakI anabhijatA yaha sApha jAnA jAtA hai ki vidyAnandako apanI hai, na apanI naI kalpanAko calAnA hai, balki yahI hai ki ve ukta mAnyatAke liye pUrvaparamparAkA zrAdhAra jarUra prApta thAuse avivakSita, bAdhita tathA pUrvapampake sAtha asaMgata arthakI koI galatI athavA bhrama usakA janaka nahIM hai| jAnate the| isIme unhoMne usakA parityAga karake vaha aura isaliye mahAn prAcArya vidyAnandake aSTasahasrI tathA vizeSa artha kiyA hai jo pUrvaparamparAkI mAnyatAnumAra prAptaparIkSAdigata kathanapara sandeha karanekA koI kAraNa akalaMkako vivakSita aura rUrva prakArase susaMgata thaa| unake nahIM hai| zAstrIjIne jo sandeha upasthita kiyA hai vaha 'iti vyAkhyAnAta' padakI sthiti bhI 'i tavacanAta', ityabhi- bhrAnti-janya hai| dhAnAta', 'itipratipAdana t' 'itigurUpadezAt' padoMke prayoga upasaMhAra jaisI hai aura vaha isa bAtako sUcita karatI hai ki ukta padakA jo vyAkhyAna unhoMne diyA hai vaha yA to usI rUpa isa prakAra zAstrIjIke lekhake mUla bhAga para apanA meM pahalese kisI anya maujUda thA- unhoMne use vahA~se vicAra samApta karake aba maiM unake 'upasaMhAra' para bhI kucha udRta kiyA hai, aura yA usakA srota unheM pUrvAcArya- vicAra prastuta karatA huuN| apane pUrva lekhake upasaMhAra meM paramparAse bIjarUpamai prApta thA-ve apane guru dAdAguru lekhakA sAra dekara maiMne yaha prAzA vyakta kI thI ki "zAstrI tathA dUsare samakAlIna bRddha prAcAryoke mukhase vaisA sana jI isa parase punaH vicAra karake apane nirNayako badaleMge cuke the prAcIna granthoke ullekhoM parase bhI yaha mAlUma kara aura dUsare vidvAna pAThaka bhI isa viSayako niti karAra cuke the ki 'mokSamArgasya netAram' ityAdi magalazloka deMge," merI isa 'AzA' ko zAstrIjIne apane uttaralekhaka tatvArthasUtrakA maMgalAcaraNa hai, usIvo lakSya meM rakhakara 'upasaMhAra' meM prakArAntarase "atisAhasapUrNa bhAgraha" sUcita svAmI samantabhanane 'prAptamImAMsA' visvI hai aura unakI kiyA hai| aura maiMne apane lekhame zAstrIjIkI yuktiyoMkA isa prAmANika jAnakArImeM mUlatattvArthasUtrakI ve prAcIna nirasana karate hue unakI bhUloko prakaTa karake unake nirNaya pratiyAM bhI unake sahAyaka ho cukI thIM jo 500-700 varSa ko jo galata ThaharAyA thA tathA "vidvAnoMse apanA abhimata pahalekI athavA umAsvAtike samaya takakI likhI huI thIM prakaTa karaneke liye sAnurodha nivedana" karake jo unheM vicAra aura ukta maMgalAcaraNako sAthameM liye hue thii| ina dono ke liye prerita kiyA thA use 'propegenDekA sAdhana banAkara avasthAoMse bhinna vaha vyAkhyAna vidyAnandakI nijI kalpanA itihAsakSetrako dUSita kara denA' tathA 'sammatiyoM ikaThThI nahIM hai| vidyAnanda jahAM kevala apanI porase koI vyA karanekI azobhana vRtti' batalAyA hai| zAstrIjIkI ye donoM khyAna upasthita karate haiM vahIM 'vyAkhyAtuM zakyanvAt' jaise bAta kahA~ taka samucita haiM ise sahRdaya pAThaka svayaM samajha padoMkA prayoga karate hue dekhe jAte haiM / sakate haiN| maiM to ise zAstrIjIke usa cobhakA hI eka pariNAma pamamatA hUM jo unheM mere lekha para utpanna huA hai ata: zAstrIjIne prA. vidyAnandakI ukta maMgalazloka aura jisakA kucha ullekha maiMne isa lekhake zurUmeM kiyA hai| viSayaka mAnyatAke liye pUrvaparamparAkA prabhAva batalAkara isIse maiM isa para kucha bhI likhanA nahIM caahtaa| hA~. yaha aSTazanIke 'devAgametyAdimaMgalapurassarastava' vAkyake bAta merI kucha samajhameM nahIM AI ki aisA karake maiMne kisa anyathA arthako jo usakA ekamAtra aAdhAra kalpita kiyA bAtakA propegeNDA karanA cAhA hai? yadi zAstrIjI se hai vaha nirAdhAra hai-usameM kucha bhI sAra nahIM jAna pdd'taa| vidvattAkA propegeNDA kaheMge to ve apaneko isa prAropase * yathA-"arthazabdena pratyakSasyAbhidhAnAdvA, kvacidviSayeNa kaise mukta kara sakeMge, yaha kucha samajha nahIM pdd'taa| kyoM ki virSAyaNo vacanAddharmakItikArikAyA eva tanmatadUSaNa- unhoMne itihAsaviSayake bhanekalesa likhe haiM, granthoMkI paratvena vyAkhyAtuM zakyatvAt / yathA ca ....... / " prastAvanA likhI haiM aura vidvAnoMko vicAra ke liye prerita Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 anekAnta { varSa 5 tathA anurodhita bhI kiyA hai, taba to unake ve lekhAdika pyate / " -zlokavA0 pR0 236 bhI usa propegegaDekI koTimeM bhaajaayNge| kyA zAstrIjI isake sivAya, zAstrIjIne jo yaha upadeza diyA hai unheM bhI itihAsakSetrako dUSita kara dene vAle ThaharAe~ge? ki-"tattvacintana aura itihAsa ke kSetra meM parvagrahoMse mukta yadi nahIM to phira mere usa lekha para vaisA Aropa kaisA? hokara taTasthavRtti vicAra karanekI zrAvazyakatA hai| iti. maiM to jahA~ taka samajhatA hai itihAsakSetra kisIkI galatiyAM hAsakA kSetra hI aisA hai" ityAdi vaha bar3A sundara hai, usa pakar3ane. aTiyAM batalAne, bhUle sujhAne aura satyako adhi- meM kisIko bhI Apatti nahIM ho sktii| parantu arachA kAdhika rUpameM nikaTa lAneme dUSita nahIM hotA, kintu hotA yadi zAstrIjI usa para svayaM pUrNata: amala karate prazasta banatA hai / daSita to vaha taba hotA hai jaba kisI hue bhI naz2ara pAte. kyoM ki apane jainasidvAntabhAskara svArthAdike vaza satyako chipAyA jAve, jAna-bama kara satya vAle lekhame unhoMne jo yaha likhA hai ki "vastuta: yaha kA apalApa piyA jAve. satyake prakaTa karane meM asAvadhAnI maMgalazloka zrA0pUjyapAdane hI banAyA hai" "yaha zloka se kAma liyA jAve athavA yAhI calatI kalamase vinA nirvivAdarUpase tatvArthasUtrakI bhUmikA bAMdhane vAle prAcArya acchI jAMca-par3atAla ke kisI bAtako nizcita rUpameM prastuta pUjyapAdake dvArA hI banAyA gayA hai" aura binA kisI kara diyA jAve, jaba ki vastusthiti usa prakArakI na hove| samartha hetuke yaha nirNaya bhI diyA hai ki-"vidyAnanda udAharaNake taura para zAstrIjIne apane sthAyI sAhitya apane pUrvavartI kisI bhI prAcAryako 'sUtrakAra' aura pUrvavartI nyAyakumudacandra dvitIya bhAgakI prastAvanA (pR. 30) meM kisI bhI granthako 'sUtra' likhate haiM" vaha saba parvagrahase likhA hai--"zrA0 vidyAnanda ne sarvaprathama apanA tatvArtha- unakI muktiko mUcita nahIM karatA aura na taTasthavRtti zlokavArtika grantha banAyA hai. taduparAnta aSTamahasrI aura vicArakA hI dyotaka hai, kintu kimI pakSavizeSake Agrahako aura vidyAnanda mahodaya" yaha likhanA ApakA yohI liye hue jAna par3atA hai| astu / calatI kalamase vinA jA~ca paDatAlakA jAna par3atA hai| antama maiM apane isa lekhake liye zAstrI jIkA hRdaya kyoMki 'vidyAnandamahodaya' graMtha aSTasahasrIse hI nahIM kintu se zrAbhAra prakaTa karatA hUM, kyoMki unake uttara lekhake tatvAryazlokavArtikase bhI pahalekA banA huA hai, aura ima nimittako pAkara hI merI isa lekhake limsaneme pravRtti huI, liye zlokavArtika graMtha vidyAnandakI 'sarvaprathama' kRti nahIM kitanA hI nayA sAhitya dekhanA par3A, vicAra-vinimaya hai jaisAki svayaM vidyAnandake nimna ullekhoMse prakaTa hai karanA paDA, khojakI ora ruci baDhI aura isa sabake phala- iti tattvArthAlaGkAre vidyAnandamahodaye ca svarUpa kitanI hI gugthiyoM ( ulajhanoM) ko sulabhanekA prapaJcata: prarUpitam" -aSTama0 pR0 288-10 / avasara prApta huA hai| ata: isa sabakA pradhAna zreya zAstrI 2-parIkSitamasadvidyAnandamahodaye ('yaiH' pATha azuddha jIko prApta hai--ve yadi uttara-likhanekI kRpA na karane to -zlokavA0 pR0 272 3--"yathAgamaM prapaJcena vidyaanndmhodyaat|" yaha lekha bhI na likhA jAtA aura pAThaka vicArakI kitanI -zlokavA0pR0385 hI bAtoMse vaMcita raha jAte / ityalam / 4-prapajJato vicAritametadanyatrAsmAbhiriti neho- vIrasevAmandira, marasAvA saMzodhana-ima lekhake chapane meM jo khAsa azuddhiyoM huI haiM unhe pAThaka nimna prakArase sudhAra leve pR. 368, kA.2, paM. 2 me 14 ke sthAnapara 24, pR. 366, kA. 2, paM.2 me 'mRlake' sthAnapara mUlake bhI; pR. 371, kA, 1, paM. 3 me 'prazna' se pahile 'tIna' aura pR. 372, kA. 2, paM06 meM bhI nahIM ke sthAna para 'nahI bhI' tathA paM.26 meM 'lakSya karake' kA nimna phuTanoTa banA leba*jaisA ki marvArthasiddhi ke ina vAkyoMse prakaTa hai--"vinezayavazAttavadezanAvikarUpaH / kemiseparucayaH, apare nAtisaMkSepeNa nAtivistareNa pratipAdyAH / "sarvasatvAnugrahArtho hi satAM prayAsa" iti adhigamApyupAyabhedoddezaH kRtH|" -bha01 sU08 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jaina-jagatI* . anekAntako sahAyatA vilambake liye kSamA-prArthanA hAla meM bhanekAntako bahasI nimna sammanoMkI orase kucha khAsa kAraNa vaza, jinameM kAmajI dupAti 100) kI sahAyatA mAIta yA pakSAlAbajI jaina anA aura presakI kucha gaDabaDI bhI kAraNa hai, anekAntakI isa bAlake prApta huI hai, jisake liye dAtAra mahAzaya dhanyavAda saMyukta kiraNake prakAzanameM bhAzAtIta vilamba ho gayA hai| ke pAtra haiN| isa sahAyatAkA pradhAna zreya lAdalIpasiMhajI isa kAraNa pAThakoMko jo pratIkSA-janya kaSTa uThAnA pdd'aa| ratanalAlajI kAgajI dehabIko, unhIMke khudake tyAgabhAva usake liye hama unase samAkI prArthanA karate haiN| aura sampayanase sahAyatAkA yaha saba kArya sampasa humA hai| prakAzaka 'anekAnta' bhApa pahale bhI 50) ha. kI sahAyatA de-dikhA cuke haiM, kakkakka ataH bhApa isake liye vizeSa dhanyavAdake pAtra haiM: chapakara taiyAra hai 30)lA. siddhomala eNDa sansa kAgajI, cAvaDI bAjAra, dehalI (bhApa pahale bhI 20 ru0 kI sahAyatA decuke haiN)| 30)lAndhamImala dharmadAsajI kAgajI, cAvaDI bAjAra, dehalI (le0 kuM0 daulatasiMha lodA 'bharaviMda') (Apa bhI pahale 20 ru. kI sahAyatA de cuke hai)| 15) lA0pI0ela0 varacUmalajI kAgajI, cA. bA. dehlii| hajAra sarala evaM suSTu padyoMmeM:15) lA0dalIpasiMha ratanalAlajI kAgajI caa.baa.dehlii| 'coTa hai aura svara uSma hai| yaha jainoMmeM mela 10) guptadAna (dAtAra mahAzayane nAmakI prAjJA nahIM dii)| cAhatI hai| ata: par3hI jAyagI to unheM sajIva samAja vyavasthApaka 'anekAnta ke rUpa meM maranese bacane meM madada degii|' -jinendrakumAra, dehlii| mahAdhavalakI prApti 'samAjako jAgRta karanekA, usako navacaitanyoanekAntake pAThakoMko yaha sUcita karate hue pI dayakA navasandeza denekA aura jIvana ke naye bhAvoMkI prasannatA hotI hai ki 'mahAdhavala' nAmakA o zAstra mUDa. preraNA denekA lekhakakA dhyeya ura hai| yaha yuvakoMko vidrIke bhaNgarameM sunA jAtA thA usakI makala paM0sumeracaMda mAhvAna aura rUr3hiyoM tathA prazAnako cetAvanI hai| . jI dikhAkara bI0e0 sivanIko mUDavidrI paMcoM tathA -bhaMvaralAla siMghavI, klkttaa| bhaTTArakajIke sadanugrahase prApta ho gaI hai| isake liye "jainasamAjakA yaha trikAladarzI darpaNa, rUdI divAkarajIko kitanI hI asuvidhAmoM kA sAmanA karanA par3A custa sAdhunoM aura zrAvakoMko caukAne vAlI, jAgRtike tathA bhArI parizrama uThAnA par3A, jisake phalasvarUpa hI unheM lie saMjIvana-vaTI, bhADambara aura pAkhaMDake lie bamba sAphalyazrIkI prApti huii| ata: bhApa apanI isa sapha kA golA hai|' latAke liye dhanyavAda ke pAtra haiM aura isake liye janasamAja -zrInAtha modI, jodhapura / ApakA cirakRtajJa rahegA / yaha aura bhI prasannatAkI bAta hai ki divAkarajIne isake eka bhAgakA hindI anuvAda bhI vidyArthiyoM, yuvakoM, samAja-cintakoM, sAdhuoM tayyAra kara liyA hai aura Apa ise jaldI hI prakAzita sabhIke liye upayogI karanA cAhate haiM parantu kAgajakA bhArI dAma car3ha jAnese ve 275 pRSThakI pustaka chapAI AkarSaka prakAzanake kAmako sthagita kara rahe haiN| merI rAyameM yaha mUlya 1) ru0 posTeja alaga kArya gita nahIM honA cAhiye dhanikoMko isameM sahayoga patA:denA cAhiye aura yaha jaise taiye prakAzita hI hojAnA (1) jJAnabhaMDAra, jodhapura caahiye| dezakI vartamAna paristhikiko dekhate hue aise (2) zrIjaina gurukula bAgarA, (mAravAr3a) satkAryoM meM vilambakA honA kisI taraha bhI baoNchanIya nahIM kahA jA sktaa| -sampAdaka Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registere No. A-731. purAtana-jainavAkya-sUcI (presameM) pAThakoMko yaha jAnakara prasannatA hogI ki 'purAtana-jainavAkya-sUcI' (prAkRtapadyAnukramaNI) nAmakA jo grantha ho kucha varSoMse vIramevAmandirameM nayyAra ho rahA thA vaha aba presameM diyA jA cukA hai, chapanA prArambha hogayA hai aura zara kaI phArma chapa bhI cuke haiN| yaha grantha 36 pauDake uttama kAgajapara 22426 sAIjake aThapejI zrAkArameM pAyA jA rahA hai, lagabhaga 500 pRSThakA hogA aura presake pukhtA vAdeka anusAra 3-4 mahInemeM chapakara prakAzita ho jaaygaa| isa granthako hAthameM lete hue yaha nahIM socA gayA thA ki isakI tayyArImeM itanA adhika samaya laga jAyagA / pahale pratyeka granthakI alaga alaga vAkyasUcI tayyAra kI gaI thI, bAdako pro0 e0 ena0 upAdhyAya ema0 e0 (kolhApura) jesa mitroMkA bhI jaba yaha parAmarza prApta huA ki saba granthoMka vAkyokA eka janarala anukama vizeSa upayogI rahegA aura usase pranthakA upayoga karane vAlokI zakti aura samayakI bahuta bacata hogI, taba sUcI kiye gaye vAkyoMko phirase kA?para likhAkara unakA akArAdi kramase janarala anukrama banAnakA bhArI parizrama uThAnA par3A aura tadanantara kADoMparase sApha kApI karAI gaI / isa bIca meM kucha naye prApta purAtana pranthoMka vAkya bhI sUcI meM zAmila hote rahe, aura isa taraha isa kAmameM kitanA hI samaya nikala gyaa| isake bAda jaba presameM dene ke liye granthakI jAMcakA samaya AyA to mAlUma huA ki kitane hI vAkya sUcI karanese chUTa gaye haiM aura bahutase vAkya azuddharUpameM saMgRhIta hue haiM, jinameMse kitane hI mudrita pratiyomeM azuddha chape haiM aura bahutase hastalikhita pratiyoM meM azuddha pAye jAte hai| ataH pranyoMko Adime anta taka milAkara chUTe hue vAkyoMkI pUrti kI gaI aura jo vAkya azuddha jAna par3e unheM prantha ke pUrvApara sambandha, prAcIna granthoM parame viSayake anusandhAna, viSayakI saMgati tathA koSAdikI sahAyatAke AdhArapara zuddha karanekA bharasaka prayatna kiyA gayA, jisameM yaha grantha adhikase adhika prAmANika rUpameM janatAke sAmane Ae aura apane lakSya tathA uddezyako ThIka taurapara pUrA karane meM samartha hosake / jAMca ke isa kAmane bhI kAphI mamaya le liyA aura kucha vidvAnAMko imameM bhArI parizrama karanA pdd'aa| yahI saba ima andhake prakAzanameM vilambakA kAraNa hai| maiM samajhatA hai granthake mAmane Anepara vijana prasanna hoMge aura isa vilambako bhUla jAyeMge / astu / yaha andha risarca (zodha-khoja) kA abhyAma karane vAle vidyArthiyoM, skaoNlaroM, prophesaroM, pranthasampAdakoM, itihAsa-lekhakoM aura una svAdhyAya-premiyoM ke liye bhI bar3e kAmakI cIz2a hai jo kisI zAstrameM 'ukta'ca' Adi rUpa se Ae hue uddhRta vAkyoM ke viSayameM yaha jAnanA cAhate hoM ki ve kaunase prantha athavA granthoMke vAkya haiN| kArAja kI isa bhArI maeNhagIke jamAne meM isa pranthakI kula 300 pratiyAM hI chapAI jA rahI haiN| ataH jina vidvAnoM, lAyaberiyoM tathA zAstrabhaNDAroMko isa pranthakI jarUrata ho ve zIghra hI nIceke patepara apanA nAma grAhakazreNI meM darja karAleM, anyathA alpa pratiyoM ke kAraNa isa pranthakA milanA phira darlabha hojAyagA / grantha kI tayyArImeM bahuta adhika vyaya honepara bhI mUlya lAgatasa kama hI rakkhA jaaygaa| adhiSThAtA 'vIramevAmandira saramAvA. ji0mahAranapura mudraka, prakAzaka.paramAnandazAsI vIrasevAmandira marasAvAke liye zyAmasundaralAla zrIvAstava dvArA zrIvAstava prema sahAranapurameM mudrita Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wat rAnIkA UM // ubhapAnubhava dhi nityAnubhaya-iTisa niSiSTiH JAN Huaam - LD rASTra anubhaya dRSTi S janavarI varSa 5 kiM. 12 sanmAdaka- jugala kidAra mukhtAra " namermanoraman Amomandal Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1 mamantabhadra-bhAratIke kucha namUne-mampAdaka pRSTha 3816 vedanA-gIta (kavitA)-paM0 cainasumbadAsa nyAyatIrtha 2mamatabhadra auradignAgamapUrvavartI kauna?[nyA. darabArIlAla 383 mahAdhavalaathavAmahAbaMdhAraprakAza-[paM.sumeracandadivAkara405 3jenamAdityamamArca.naaii0sAmagraM [vAsudevanagravAlanayUreTara 3638 sAhitya-paricaya aura mamAlocana 417 hanAgora,jayapuraaura ameirake kuchaha ligraMthokIsI-ma0 368 anekAntakAdvivArSikahisAba-adhiSThAtA vIrasevAma.dara'421 5arabaMzabhApAke prasiddha kaviparaIdhUpa paramAnandazAstrI 40.10 mApAdakIya (Tepa gayA) 423 vIra-zAsana-jayantIkI puNya-tithi jisa dina vIra-zAsanakA janma huA-jainiyoMke antima tIrthakara zrIvIra bhagavAnane kevala-jJAnase sampanna hokara, Ajase koI 2500 varSa pUrva vipulAcala parvatapara apanA dharmopadeza prArambha kiyA aura usake dvArA lokarma ahiMmA nayA anekAntapara pratiSThita evaM 'sarvaprANihita' ke lakSyame lakSina 'marvodaya' tIrtha prayanita huzrA-vaha pAvana divama zrAvaNa kRSNA pratipadAkI puNya tithi hai| isI dina vIra-vANIke dvArA jIvoko unake hitakA vaha sandeza sunAyA gayA jisane unheM DhAboMme chUTanekA mArga banAyA, duHsvakI kAraNIbhUta bhUla sumAI, vahamoko dUra kiyA, yaha spaSTa karake batalAyA ki sabhI zAnti evaM vAstavika sugva ahiMsA aura anekAnta-dRSTiko apanAne hai, samatAvA apane jIvanAaMga banAne meM hai, athavA bandhaname-paratantratAvibhAvapariNatime chUTaname haiN| sAtha hI maba bhAmAzrIko samAna batalAne hue, zrAmavikAsakA sIdhA tyA marala upAya sujhAyA aura yaha spaSTa ghoSita kiyA ki apanA utthAna aura patana apane hAthame hai, usake lie nitAnta dama para zrA. dhAra rakhanA, sarvathA parAvalambI honA athavA dUsaMgako doSa denA bhArI bhUla hai| aura usake dvAga pIDita panina evaM mArga yukta janatAko yaha AzvAsana milA ki usakA uddhAra ho sakatA hai / tadanusAra strIjAti tathA zahApara hone vAle nakAlIna atyAcArImA skAvaTa paidA huI aura ve sabhI jana yatheSTa mpame vidyA paTane nathA dharmamAdhanAdike adhikArI mamajhe jAne lge| ima taraha yaha tithi saMmArake hita aura sarvasAdhAraNake utthAna tathA kalyANake mAtha apanA sIdhA evaM svAma sambandha rakhatI hai aura isa lie sabhIke dvArA utsabake sAtha manAye jAneke yogya hai / hamI lie isakI yAdagArame kaI varSamai vIramevAmandira paramAvAme unmava manAnakA prAyojana kiyA jAtA hai| anya sthAnopara bhI kiyA jA rahA hai| isa varSa yaha pAvana tithi 1 julAI ko ravivArake dina avatarita huI hai| isa bAra aura bhI adhika utsAhake mAya vAgmevAmandimmevArazAsanajayantI manAI jAyagI aura jalamA tAtaka rhegaa| ata: sarvasAdhAraNase nivedana hai ki ve isa avasarapara vIrasevAmandirameM padhArakara apane uma mahAna upakArIke upakAra-mmaraNa evaM zAmana-vivecanama bhAga lete hue vaha dina saphala kareM aura vIraprabhuke sandezako jIvana meM utArane tathA janatAma pracArita karanekA raTa maMbampa kreN| jo majana samayapara vIramevAmandiramai na pAyake unheM apane apane sthAnopara ima maryAnizAyI pAvana parvake manAnekA thAyojana karake apane kartavyakA pAlana karanA caahie| nivedaka jugalakizora mukhtAra adhiyAnA 'vIragevAmandira' sarasAvA (sahAranapura) Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *->>192245 varSa 5 kirA vizva tattva-prakAzaka 22 * OM arham * kaa nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // vastutattva-saMghaka vIra sevAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA jilA sahAranapura pauSa, vIranirvANa saM0 2466, vikrama saM0 1666 samantabhadra-bhAratI ke kucha namUne [ 13 ] zrIvimala- jina stotra * janavarga sana 1643 I0 ya eva nityakSaNikAdayo nayA mitho'napekSAH svaparapraNAzinaH / taeva tavaM vimalasya te muneH parasparekSAH svaparopakAriNaH // 61 // "tokI apekSA) jo nitya-kSaNikAdika naya haiM ve paraspara meM anapekSa (svataMtra) hone se - eka dUsare kI apekSA narakhakara svataMtrabhAva se sarvathA nitya-kSaNikAdirUpa vastutatvakA kathana karane ke kAraNa svapara pragAzI hai nija aura para donokA nAza karane vAle sva-para vairI haiM, aura isalie durnaya haiN| ve hI naya, he pratyakSajJAnI vimala jina ! Apake mata meM, parasparekSa (paramparataMtra) hone se - eka dUsare apekSA rakhane se -- sva-para- upakArI haiM - apanA aura parakA donAMkA bhalA karane vAle- donAkA astitva banAye rakhane vAle sva-para-mitra hai, aura isaliye tattvarUpasamyaka naya hai / ' yathaikazaH kArakamarthasiddhaye samIkSya zeSaM svasahAyakArakam / tathaiva sAmAnya vizeSamAtRkA nayAstaveSTA guNamukhyakalpataH // 62 // 'jisa prakAra eka eka kAraka - upadAnakAraNa yA nimittakAraNa athavA kartAda kArakAma se pratyeka zeSa anyako apanA sahAyakarUpa kAraka apekSita karake arthI siddhike liye samartha hotA hai, usI prakAra Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 anekAnta varSa (he vimalajina !) Apake matameM sAmAnya aura vizeSase utpanna hone vAle athavA sAmAnya aura vizeSako viSaya karane vAle (dravyApika, paryAthika Adi rUpa) jo naya haiM ve mukhya aura gauNa kI kalpanAma iTa(AbhAta) haiN|-pryaajnk vaza sAmAnyako mukhyarUpase kalpanA (vivakSA) hAnepara vizepI gauNarUpasa aura vizeSakI mukhyarUsa kalpanA honepara sAmAnyakI gauNarUpame vala nA hotI hai, eka dUsarekI apekSAko kaI chor3atA nahIM. aura isa taraha sabhI naya sApekSa haM kara zrane arthako middhirUpa vivAkSata arthaka parijAnama mamathaM hote haiN| parasparezAnvayabhedaliGgataH prasiddhasAmAnyavizeSayostava / samagratA'sti svaparAvabhAsakaM yathA pramANa bhuvi buddhilakSaNam // 6 // 'parasparameM eka dUsarekI apekSAko liye hue jo anvaya (abheda) aura bheda (vyatireka) kA jJAna hai usase prasiddha hone vAle sAmAnya aura vizeSakI ( he vimala jina ! ) zrApakai matameM usI taraha samagratA ( pUrNatA) hai jisa taraha ki bhUtalapara buddhi(jJAna, lakSaNa pramANa mva-para-prakAzaka-rUpameM samaya (pUrA:-maba.lAdezI) haiarthAt jima prakAra mamyagjJAna-lakSaNa-pramANa lokama sva-prakAzakatva aura pa-prakAzaka tvarUpa do ghamIma yukta huzrA ane viSayame pUrNa hotA hai aura usake ye donoM dharma paramparama viruddha na ha kara mApana hote haiM--sva-prayAzayatva ke binA para-prakAzakala aura para-prakAzakatva ke binA sva-prakAzakatva banatA hI nahIM-usI prakAra eka vastuma vizeSaga-vize' yabhAva me pravartamAna sAmAnya aura vizeSa ye do dharma bhI paraspara meM virodha nahIM rakhate kintu avirodha rUpame sApekSa hota haisAmAnya ke vinA vizeSa aura vizeSake binA mAmAnya apUrNa hai athavA yo kahiye ki banatA hI nahIM--,aura maniye donoMke malase hI vastume pUrNatA pAtA hai|' vizeSya-vAcyasya vizeSaNaM vaco yato vizeSyaM viniyamyate ca yat / tayozca sAmAnyamatiprasajyate vivakSitAssyAditi te'nyavarjanam // 64 // 'vAcyabhUta vizeSyakA-mAmAnya athavA vizeSakA-vaha vacana jisameM vizeSyako niyamita kiyA jAtA hai-vizeSaNa kI niyatarUpatAke mAtha zrAvadhArA kiyA jAtA hai- vizeSaNa' kahalAtA hai aura jise niyamita kiyA jAtA hai vaha 'vizeSya' hai| vizeSaNa aura vizeSya donoM ke mAmAnyampatAkA jo ati raga aAtA hai vaha (ha vimalajina ! ) Apake matama nahI bananA; kyoki vivAkSata vizeSaNa-vizeSyasa anya avivakSita vizeSaNa-vizeSyakA 'syAta' zabdasa varjana (pArahAra) hojAtA he.-'myAt' zabda kI sarvatra pratidhA rahane se zrAvakSita vizeSaNa-vizegyakA grahaNa nahI dAnA, aura imaliye atipramaga doSa nahIM paataa| nayAstava syAspadasatyalAJchitA rasopaSiddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaguNA yatastato bhavantamAyoH praNatA hitaiSiNaH // 6 // (he vimalajina !) Apake matame jo (nitya-kSINakAdinaya haiM va maba syAtpada rUpI satyasa cihita haiMkoI bhI naya syAt' zabdake zrAzaya (kathAcata ke bhAva meM zUnya nahIM hai, bhale hI 'syAt' zabda sAtha meM lagA huaA ho yA na ho-aura ramopaviddha loha dhAtuoke mamAna-pArama anucita huI loda-tAmrA da dhAnugrIkI taraha-abhimata phalako phalate haiM-yathA sthita vastutanyake prampagame mamartha hokara manmArgapara le jAte haiN| imIma apanA hita cAhana vAle Aryajanone Apako praNAma kiyA hai-uttama pampa maTA I! zrApa mAra ne nata-gatamnaka hue hai / ' Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra aura dignAgameM pUrvavartI kauna ? ( lekhaka-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA ) X -X mantabhadra aura dignAga donoM hI do jude aneka zilAlekhoMmeM bhI samantabhadrako pUjyapAdake pUrvakA jude dharma-sampradAyoMke pradhAna zrAcArya ho vidvAn batalAyA hai| dUsare, svayaM pUjyapAdane apane jainendra gaye haiM-mamantabhadra jaina sampradAyake aura vyAkaraNa' ke 'catuSTayaM samantabhadrasya' (5-4-168) x -x dignAga bauddha sampradAyake pramukha tArkika isa sUtrame samantabhadrake matakA ullekha kiyA hai| tIsare, bidvAnoMmeMse haiN| jo sammAna aura pratiSThA jainasamAjameM pUjyapAdake sAhityapara samantabhadrake prayokA spaSTa prabhAva svAmI samantabhadko prApta hai saMbhavata: vahI sammAna aura pAyA jAtA hai| isa viSaya meM mukhtArazrI paM0 jugalakizora pratiSThA bauddhasamAjame zrAcArya dignAgako upalabdha hai| jIkA 'sarvArtha siddhipara samantabhadrakA prabhAva' zIrSaka lekha donoM hI apane apane darzanazAstrake prabhAvaka vidvAnomeM bahuta hI acche spaSTIkaraNako liye hue hai| agragaNya hai| dignAgakA samaya prAyaH ImAkI 4 thI aura aba prastuta vicAra yaha hai ki svAmI samantabhadra jo 5 vI zatAbdI (345-425 A D ) ' mAnA jAtA pUjyapAdake pUrvavartI haiM ve prAcArya dignAgake bhI pUrvavartI haiM yA hai, jaba ki samantabhadrake samaya-mambandhame jainasamAjakI ki nahIM; kyoki dignAga aura pUjyapAda ke samayameM jo thor3A mAnyatA prAmataura para dUsarI zatAbdI (zaka saM060) antara jAna par3atA hai usa parase dignAga pUjyapAdake pUrvakI hai / yadyapi isa mAnyatAme kucha samayase thor3A sA vartI mAlUma hote haiM / isa viSayameM samantabhadra aura vivAda upasthita hai, phira bhI itanA to sunizrita hai ki dignAgake sAhityakA antaHparIkSaNa karake, 'jo satyake svAmI samantabhad pUjyapAdAcAryase. jinakA samaya aneka adhika nikaTa pahuMcanekA prazasta mArga hai'. maiMne jo kucha pramANa ke zrAdhArapara Amataurapara ImAkI pA~cavI zatAbdI anusandhAna evaM nirNaya kiyA hai use maiM Aja yahA~ apane mAnA jAtA hai, pazcAdvartI nahIM haiM. kintu uname athavA unakI pAThakoMke sAmane rakhatA hU~ :-- grantha-racanAke prArambhaye, jisakA anumAnakAla I. san / (1) baudarzanakA pratyakSa-lakSaNa prAya: sabhI bauddha450 (A. D. ) ke lagabhaga jAna par3atA hai.4 pahale ho tArkiko aura itara dArzanikoMke vicArakI vasnu rahA hai| gaye haiN| kyoMki paTTAvaliyoMke atirikta zravaNabelagolake / vauddha darzaname hI pratyakSakA prAraMbhika lakSaNa uttarottara 1dekho, tatvamaMgrahakI aMgrejI bhUmikA pR073 LXXIII kitane hI saMzodhana evaM parivatanako liye hue hai| kintu tathA vAdanyAyake pariziSTa A. aura H / itanA spaSTa hai ki dignAgake pahile bhI bauddha-paraMparAkA 2 dekhI, paTTAvalI' jo hastalikhita saMskRta granthoke anu pratyakSa nirvikalpaka', 'akalpaka' yA 'pratyakSabuddhi' ke sandhAna-viSayaka DA.bhANDArakarakI sana 1883.84 kI 1 dekho, anekAnta varSa 5 ki0 10-11 pR0 345-352 / riporTa meM pa. 320 para prakAzita huI hai, tathA karNATaka- 2 (ka) nivikalpaM yadi jAna vastvastIti na yujyate / bhASAbhUSaNa meM bI0 levisa rAima kI aMgrejI prstaavnaa| yasmAcitta na rUpANi nivikalpaM hitena tat // 3 degyo, 'svAmI mamantabhadra' pR0141 14 / pRjyapAdake -laMkAvatAra sUtra, magAyaka 112 ziSya va nandIne vi0 saM0 526 (I0 man 466) me (kha) mayA'nyaizca tAthAgatenugamya yathAvahazitaM prajJaptaM vivRtadrAvisaMghakI sthApanA kI hai (darzanasAra gaa024-28)| muttAnIkRtaM / yatrAnugamya mamyagavabodhAnucchedAzAzvato 4 dekho, 'svAmI samantabhadra' pR0 143 / vikalpasyApravRtti: svapratyAtmAyaMjJAnAnukUlaM tIrthava rapakSa Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 anekAnta [varpa / nAmame prasiddha thaa| usa samaya bauddha naiyAyikoMke sAmane vAcaspati mizrane spaSTatayA vasubAzukA batalAyA hai / pratyakSa lakSaNakI eka paraMparA thI aura vaha thI 'indriya- kintu vasubandhu jima samaya 'vijJaptimAtratAsiddhi' nAmaka saMnikarSa' yA 'indriyajanyavyavasAyAmaka jJAnako pratyakSa prakaraNagraMthakI racanA karate haiM aura usameM vijJaptimAtra tatva khnaa| isake virodhasvarUpa cauddhanaiyAyikoMko pratyakSakI kI pratiSThA karate haiM to ve vahA~ rUpAdi arthaka vinA bhI paribhASA dUsarI hI banAnI pddii| unhoMne dekhA ki iMdri- spAdi-vijJaptirUpa pratyakSako mAnate hai' aura 'tai mirika' yasaMnikarSa' aura 'indriyajanyavyavamAyAnmaka jJAna' ye donoM tathA 'svapnavat' dRSTAntake dvArA arthAbhAvame bhI rUpAdihI yathArtha evaM vastuviSayaka nahIM hai, kyoMki ye arthAbhAva vijJaptika hAnakA samarthana karate haiM, taba yaha sadeha ho jAtA meM bhI ho jAte haiM aura isakA kAraNa vikalpavAsanA hai| hai ki 'vijJAna'kozyakSa mAnanakA siddhAnta bamubandhu ataH vikalpavAsanAse zUnya arthajanyabodha hI pratyakSa hai kA hai yA unake pUrvavartI yA samakAlIna anya kisI aura vahI yathArtha hai-vikalpAtmaka indriyajanya bodha yA prAcArya kA ? yaha ho sakatA hai ki vasubandhu jisa samaya jaba indriyasaMnikarSa pratyakSa nahIM hai| dignAgake pahile hame vijJaptimAtra tasva' ke pratiSThApaka na rahe hI usa samaya aise pratyakSakI mAnyatAkA AbhAsa dignAgake pramANasamuccaya 'arthAdvijJAna' ko pratyakSa mAnanekA unakA siddhAnta rahA ho| gata eka kArikA se milatA hai jisame dignAgane use kucha bhI ho, yaha nizcita hai ki dignAgake pahile vaise khaMDita kiyA hai aura kucha aMzoMmeM mAnya bhI kiyA hai| pratyakSa lakSaNakI mAnyatA thI aura vaha 'akalpaka' nirvimAtha hI eka kArikAme 'jAsyAdyasayunaM kalpanApoDha' ko kalpaka' 'pratyakSabuddhi' 'rUpAdijJAna' 'cakSugadijJAna' mAdi pratyakSakA lakSaNa sthira kiyA hai aura dUsarI kArikA dvArA nAmAMye hI prasiTa thaa| pramAgAmA pratyakSa jJAnameM indriyokI amAdhAraNatA evaM pradhAnatA hone ko khaMDana karanevAlI vaha kArikA isa prakAra haise 'pratyakSa' nAmakI sArthakatA aura indriyajanyatA bhI bata tamorthAdvijAnaM pratyati natra tu / lAI hai| dignAga dvArA kathita aura uttaravanI aneka tato'rthAdini sarva nayana tanmAtrano na hi / / prathakAroM dvArA bhI baMhita yaha bauddhapratyakSakA lakSaNa -pramANama. kA. 15 parapakSazrAvakapratyekabuddhAgatilakSaNaM ttsmymjaanm| ..." isa taraha yaha nizcitarUpame kahA jA sakatA hai ki kintu upamAnamAtrametanmahAmane yaduta gagAnadIbAlu pratyakSa nirvikalpa' yA 'akalpaka'ke nAmase dignAgake pahile kAmamAstAyogatA samA na vipamA aklpviklpntH|" bhI mAnA jAtA thA aura yaha bauddha naiyAyikIkI khAsa -lakAvanAramUtra, pR0 228-31 mAnyatA thii| dignAgane isame mirpha arthajanyatAkI mAlI(ga) pratyakSabuddhiH svAnAdau yathA sA ca yadA tdaa| na sA'rthoM dRzyate nasya pratyakSatvaM kathaM matam // 16 // tatIrthAditi yasyArthamya yAdvajAna vyapAdazyanaM yAda nata --vijJatimAtranA.saddhizivA na tadvAna nAthAnnagadbhavAta nata pratyakSamA -nyAyavArtika (udyonakara) pR0 40 , "aAtmandriyamano'rthamanikarpata yanniSpadyate tadanyaditi" -vaizeSikasUtra 3, 1, 18 1 "tadevaM pratyakSalakSaNaM madhya subandhanatA pratyakSalakSaNa 2 "indriyArthamannikarpotpanna jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyava vikalpayitumapanyamyati apare pni|" sAyAtmakaM pratyakSama" -cAyavAnikatAparyaTIkA pR0 150 -nyAyasUtra 1, 1,4 3 "pratyakSa kalpanApoDaM nAmajAtpAdyasaMyutam" 2 vijJaptimAtramatadamdAvamA manAna" -vijana kA. 1 -pramANama0 kA0 : 3 dvitIyakA rikAkI vRnima bhI, jo myopaja jAna par3atI hai, 8 "amAdhAraNa hetutvAda yAdezya tadindriya." isa prakArakA ullegva hai- yadi vinA rUpAdyarthana myAdi vijJaptimatpadyata na rUpAdyarthAt / kasmAna kAcaheza utpadyate 5 bAra punarvarNayanti tatIdvijAnaM pratyakSAmani / tanna. na sarvatra ... * / " -------- Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] samantabhadra aura dignAgameM pUrvavartI kauna ? 385 canA kI aura mukhyatayA indriyajanyanAkA samarthana kiyaa| nAmaka prakaraNa kI nigna kArikAmeM pAyA jAtA hai:sAtha hI kalpanAkA pariSkAra aura usakI paribhASA bhI pratyakSabuddhiH svapnAdau yathA sA ca yadA tdaa| bAMdhI' / bAdameM to isa pariSkRta karane aura paribhASA na so'rthI dRzyate namya pratyakSatvaM kathaM mataM / / bAdhaneke kAraNa vaha pratyakSakA 'kalpanApoDha' lakSaNa dignAga -vijJapti kA.. kA hI kahA jAne lagA / yahAM taka ki uttaravartI aneka prakalpaka' aura 'cItavikrUpadhI' zabdakA prayoga bhI graMthakAroMna dignAgake nAmase hI apane graMtho meM use uddhata kara vaisA hI hai. jaisA ki laMkAvatArasUtra' ke pUrvoddhata gadya aura ke khaMDana bhI kiyA hai| dignAgame kaI zatAbdI bAda huye paca bhAgame 'prakalpAvikalpanataH' aura 'nivikarUpaM yadi jJAna' prabala bauddha tArkika dharmakIrtine dignAgake tathAkathita vAkyome upalabdha hotA hai| pratyakSalakSaNameM 'abhrAnta' vizeSaNa lagAkara use maMzodhita imaparame yaha spaSTa hai ki samantabhadra prathama dhArAke aura pagvidhita kiyaa| isake bAdake dArzanikoke khaMDana hI ullegvakarnA haiM-vahI unake samayameM pravAhita thii| maMDanakA viSaya to prAya. dharmakIrtikA 'abhrAnta'-vizeSaNa- yadi dusarI yA tIsarI dhArA pravAhita hotI tove mukhyatayA viziSTa pratyakSa lakSaNa hI huA hai| isa taraha hama dekhate dignAgake 'jAtyAnAmayutakalpanApoDha rUpa pariSkRta lakSaNa haiM ki bauddha paraMparAme pratyakSa lakSaNa ke bAreme tIna dhArAe~ kA yA dharmakIrtike 'abhrAnta'-vizeSaNaviziSTa lakSaNakA pAI jAtI haiM-dignAgakI pUrvavatinI 2 dignAgIya athavA donAMkA hI unlekha evaM pAlocana karate, jaisA ki aura 3 dhrmkiitiiy| dignAgake uttaravartI nAvikAne dignAgIya pratyakSalakSaNa aba dekhanA yaha hai ki samantabhadrake sAhityame ina aura dharmakIrtike uttaravartI dArzanikone dignAgIya tathA nIna dhArAomase kaunasI dhArA lakSita hotI hai ? isake dharmakIrtIya donoM pratyakSalakSaNoMkA nirdeza evaM maMDana-maMDana liye hama yahAM ve sthala upasthita karate haiM jahAM samantabhadra kiyA hai| aura isaliye kahanA hogA ki samantabhadra usa ne bauddhasammata pratyakSakA nirdeza yA aAlocana kiyA hai| samaya hue haiM jabaki pratyakSake lakSaNaviSayame pichalI do mamantabhadrake ve sthala nimna prakAra hai-- vicAradhArAoMkA janma hI nahI huA thaa| phalata: (1) 'pratyakSabuddhiH kramate na yatra' samantabhadra dharmakIrti ke hI nahIM kintu dignAgake bhI -yukta yanuzAmana0 kA0,2 pUrvavanA hai| (B) "pratyakSa nirdezavadAyarikhamakalpakaM jJApayituM (2) 'samantagada dignAgake pUrvavartI hai' isakA eka hyazakyama" -yuktacanu0 kA0, 33 prabala mAdhaka pramANa aura hai aura vaha yaha ki dignAgane (3) 'vItavikalpadhIH kA'-yukta canuzA0 kA017 pramANamamuccaya-gata eka kArikAke dvArA pramANake phakharUpameM yahA~ 'pratyakSabuddhi' zabdakA prayoga usI prakArakA hai 'ajJAnanAza' kA khaMDana kiyA hai aura yaha batalAyA hai ki jisa prakAra ki vaha vasubandhu ke vijJaptimAnatAmiddhi' phala sata rUpa hotA hai, 'prajJAnanAza' Asana hai aura usake 1 "raziyana pro. cira viTAkI likhate haiM ki-dimAgane sabhI jagaha honekA niyama bhI nahIM hai isaliye 'ajJAnakalpanA ke pA~ca bheda kiye the-jAni, dravya, guNa, kriyA nAza' pramANakA phala nahIM hai / pramANasamuccayakI usa aura pribhaassaa|' -nyAyaku. bhA0pra0 prasnA pR0 106 kArikAkA prakRta aMza isa prakAra hai-- 2(ka) ''are tu manyante pratyakSaM kalpanApoDhamiti / atha keya ajJAnAderna sarvatra vyavacchedaH phalaM na sata / / 23 kalpanA? nAmajAtiyojaneti / " 1 laMkAratArasUtrakA eka cInI anuvAda ra,gaNabhadra dvArA I. -nyAyavArtika pR0 41 ___ man 443 (AD) ma huzA hai, aimA pro0 Bunyul (kha) "saMprati dinAgasya lakSaNamapanyamyati / apara iti" -nyAyavA. tAtpa. pR0 153 Nanlo M A ne man 1626 ke saMskaraNa (jApAna) 3 vamubaMdhukA mamaya tatvasaMgrahakI bhUmikAme 280-360A D. meM prakaTa kiyA hai aura isameM yaha matra ImAkI 5vIM diyA hai, dekho, bhUmi0 pR0 LXVI zatAbdIse bahuta pahalekA banA huaA jAna par3atA hai| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 anekAnta [varSa 5 aba vicAraNIya yaha hai ki ajJAna-vyavaccheda hai vaha to vAsyAyana ke bhApyame bhI pAyA jAtA hai, jina (nAza) ko pramANakA phala kisa dArzanikane svIkAra kiyA kA samaya lagabhaga IsAkI tIsarI-cauthI zatAbdI hai| hai| nyAya' vaizezika, 2 mImAMsA aura bauddha ksiI kintu uttarArdhameM jo 'prajJAnanAza' phala diyA hai vaha samantamI paraMparAne tarkayugIna samayameM 'ajJAna-nAza' ko bhadrakA svopajJa hai, jise pUjyapAdane bhI apanI sarvArtha siddhi pramAkA phala nahIM maanaa| cunoMce prasiddha dArzanika me "upekSA ajJAnanAzo vA phalam" isa vAkyake dvArA vidvAn paM sukhalAlajIne bhI pramANamImAMsAke apane bhASA. apanAyA hai| aura siddhasena divAkarane, jinakA samaya TirAme aisA hI pratipAdana kiyA hai ? unake nyAyAvatAra-sAhityaparase IsAkI 7 vI zatAbdIse dignAgane jina nyAyasUtrakAra aura vAsyAyanake pratyakSa- pahajekA nirdhArita nahIM hotA', samantabhadrakI ukta lakSaNakA khaMDana kiyA hai| unhoMne bhI 'ajJAna-nAza' ko kArikAkA nimna prakArase anusaraNa kiyA haipramANakA phala svIkAra nahIM kiyaa| jahAM taka upalabdha pramANasya phalaM sAkSAdajJAnavinivatenama / jaina-janetara sAhityakA parizIlana kiyA jAtA hai kevalasya sugvopakSe zepasyAdAnahAnadhIH // 28 // usaparame yahI mAnama hotA hai ki jaina-paraMparAke isa taraha ajJAnanAza' ko pramANakA phala batalAnA pramukha prAcArya svAmI samantabhadrane hI sarvaprathama eka jainamAnyatA hai, jisake zrAdyapuraskartA pAcArya samanta'prajJAna-nAza' ko pramANakA phala kahA hai aura apanI prApta bhadra hai| ataH isa mAnyatAkA khaNDana karanevAle dignAga mImAMsAkI nimna kArikAke dvArA use spaSTatayA ghoSita / samantabhadase pUrvavartI na hokara uttaravatI hI siddha hote haiN| kiyA hai-- yahI vajaha hai ki samantabhadra ke uttaravartI prAcAryoMmese una upekSA phala mAdAmya shepmyaadaanhaandhiiH| kI prAptamImAMsA kRtike samartha TIkAkAra akalaka devane jaba pUrvA vA'jJAnanAzo vA sarvasyAmya svagocare // 102 samantabhadramatake ukta khaMDanako dekhA to ve apane pUrvaja yahAM kArikAke pUrvAdhame pramANakA jo phala diyA huzrA samantabhadrapara kiye gaye dignAgake isa zrAkramaNa evaM prahArako sahana na kara sake aura isaliye ve prAptamImAMsA 1 "yadA saMnika pastadA jJAna prAMmati: yadA jJAna tadA hAno kI upha kArikAkI vyAkhyA (aSTazatI) meM hI usakA sabala pAdAnopenAbuddhayaH phlm| -nyAyavA0 bhA0 pR0 17 uttara dete hue likhate haiM :-- 2 "tattvajJAnAnnizreyamam / " -vaizeSikasa0 1.13 "matyAdeH sAkSAtphalaM svArthavyAmohavicchedaH / 3 mImAsAzlokavA0 56-73 (anya sAmane na honese pramA tadabhAve darzanasyApi saMnikAvizeSAt / kSaNaparimI0 Ti. ke AdhAra para naMbara mAtra diyA gayA hai)| nnaamoplmbhvdvisNvaadktvaasNbhvaan|" 4 (ka) "svamAvani: phalaM vAtra tadrapAdarthanizcayaH / viSayAkAra evAtya pramANaM tena miiyte|" 1 kyoki middhasenane pratyakSake lakSaNa me kumArila ke 'bAdha vanita' vizeSaNakA aora dharmakAtike 'abhrAnta' padakA -pramANasa0 kA0 10 prayoga kiyA hai aura kumArila tathA dharmakIrti dono hI (kha) "viSayAdhiganizcAtra prmaannphlmipyte| svavittirvA pramANaM tu sArUyaM yogyatApi vaa|" IsAkI 7 vI zatAbdIke vidvAna hai| -tattvasaM0 kA 1344 2 nyAyAvatArame mamantabhadra ke aura bhI kitane hI pada-vAkyo 5 "azAnavinAzakA phalarupama ullekha. jisakA vaidika- kA anusaraNa pAyA jAtA hai- 'aAmAyazamanallaMghya bauddha paraMparAme nirdeza nahI dekhA jAtA / ..." mahaSTivirodhakam' ityAdi zAstra-lakSaNa vAlA ratnakaraNDa -pramANa bhA0 pR0 68 zrAvakAcArakA yo padya nI jyokA tyA naM06 para 6 dekho, pramANamamuccaya kA0 18, 16, 20, 21, 22, 23 uddhRta hai| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] samantabhadra aura dignAmameM pUrvavartI kauna ? yahAM rekhAGkana pada khAsataurase dhyAna dene yogya hai, se pahile ho cuke the| yahI kAraNa hai ki samantabhadra jisake dvArA kahA gayA hai ki yadi 'prajJAnanAza' ko aura dignAgake uttaravartI prAptamImAMsAke nyAkhyAkAra praNANakA phala nahIM mAnoge to jisa saMnikarSakA khaMDana prakalakane sarvaprathama jaina-paramparAmeM isa gusthIko karate ho usameM aura tumhAre nirvi darzana-'kalpanAproDhapratyakSa' sulajhAyA aura pramANa tathA phalake bhedAbhedake meM koI antara nahI rahatA, kyoMki donoM hI visaMvAdakatAke sambandhameM jainadRSTikoNako spaSTa kiyaa| samantabhadrake avyAvartaka haiM / aura avimavAdI jJAna pramANa mAnA jAtA samayame aisI koI gutthI upasthita nahIM thI, isIse smnthai| isase bhI sApha jAhira hai ki una dignAgakRta khaMDana bhadrako sAmAnya bhedAbhedakA anekAntadRSTise spaSTIkaraNa samantabhadrakI mAnyatAse hI sambandha rakhatA hai, jisakA karate hue aura pramANa tathA phalakI vyavasthA karate hue bhI samucita uttara unake uttaravartI akalaMkadevane diyA hai| usa gugthIko sulajhAnekI jarUrata paidA nahIM huii| dUsare (3) dignAgane 'pramANasamuccaya' gata havIM kArikAkI vRsame zabdoMmeM yo kahiye ki svAmI samantabhadra taba hue haiM jaba pramANa aura pramANa-phala ke abhedakA pratipAdana evaM bhedakA pramANa aura phala ke sambandhame bhedAbheda-viSayaka do mata the khaMDana nimna prakArase kiyA hai hI nhiiN| "atra yathA bAhyAnAM pramANAtphalamarthAntaraM tathA Uparake isa sampUrNa vivecana evaM sAhityika parIkSaNa nAsti / phala bhUtaM viSayAkAramulAyamAnaM (jJAna) mavyA- parase yaha bilkula spaSTa hai ki samantabhadra dignAgake pUrvavartI pAraM prtiiyte|" haiM-uttaravartI nhiiN| aura jaba samantabhadra dignAgake pUrva___ arthAta bAhyA bauddhataroMke yahAM jima prakAra pramANase vartI siddha ho jAte haiM taba isameM koI sandeha nahIM rahatA phala bhinna hai vaimA yahAM (bauddhoke) nahIM hai| ki ve bhartRhari, kumArila aura dharmakIrti ke bhI pUrvavartI haiM: yahAM pramANa aura phalake bhedakA khaMDana kiyA gayA hai kyoMki ye tInoM hI thoDe thoDese bhAge pIcheke samayako aura prakArAntarase abhedakA prastAva kiyA hai| dignAgake liye hae ImAkI 7vIM zatAbdIke vidvAna hai aura nirvivAda pahile vaizeSika, naiyAyika, mImAMsaka sabhIke yahAM pramANase rUpame dignAgake uttaravartI prasiddha haiN| phira bhI ina prAcAryoM phala mAmAnyatayA alaga svIkAra to kiyA jAtA thA parantu se samantabhadrake pUrvavartivameM koI sandeha na rahe ata: ina vaiyA pakSa yA mantavyakA ullekha nahIM hotA thaa| dignAgake prAcAryoMke sAtha bhI samantabhadrakA vicAra kiyA jAtA haiphana aura pramANake arthAntasya gbaMDanameMse hI do pakSa samantabhadra aura bhartRhariprakaTa hue jAna par3ate haiM arthAta jaba dignAgane arthAntaratAkA bhartRhari zabdAdvaitavAda' ke pratiSThAtA aura 'sphoTacAda' gvaMTana kiyA taba usameM se anarthAntaratA phalita huii| isa ke puraskartA mAne jAte haiN| inakA tArkikazailIse racA gayA naraha pramANa aura phalake sambandhameM bheda abhedake do pakSa sthira ho gye| kucha bhI ho, abheda pakSake to janmadAtA 'vAkyapadIya' nAmakA vyAkaraNa-grantha atiprasiddha hai| bhartRhari dignAga hI haiN| yadi samantabhadra dignAgake uttaravartI hote to ke uttaravartI kumArila', dharmakIti2. aklaMka' vidyAnanda zrAdi tAkikoMne inake zabdAdvaita aura sphoTavAdakA khaMDana va isa pramANa aura phala-viSayaka bhedAbhedake sambandhame kaMdhese kaMdhA bhihAkara baDe joroMke sAtha kiyA hai| yadi jaina STikoNa ko dArzanikoMke mAmane ragbe binA na rhte| . koI vajaha nahI ki samantabhadra bhAva abhAva, ninya anitya 1 "karaNasya kriyAyAzca kathaM ca dekatvaM pradIpana movigamavata / prAdi aneka muhokI to carcA kareM aura pramANa tathA phalake nAnAtvaM ca parazvAdivat / " -aSTazatI,grAmIkA0102 bhedAbhedaviSayaka mudaM ko yoM hI chor3a deN| isase yaha spaSTa 1 mImAmA-zlokavArtika sphoTabAda / mAlUma hotA hai ki mamantabhadrakA astitva usa samayakA hai 2 pramANavAtika ( 3-251 se ) / jaba pramANa aura phalake sambandha bhedAbhedakI carcAkA 3 gajavAtika pR0 231 / praveza hI nahIM huaA thA-ve isa carcA ke puraskartA dignAga 4 aSTamahasrI pR0 285, zlokavAtika pR0 241 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 anekAnta [varSa 5 samantabhadra bhatRharike uttaravartI hote to ve bhI unake apanI prApta bhImAMsAme sarva prathama sAmAnyarUpase sarvakA zabdAdvaitavAda aura sphoTavAdakA, jisane apane samayamai khUba prastAva karate haiM aura kahate haiMjora pakanA thA. baMDana kiye binA na rahate / parantu samanta tAthakRtsamayAnAM ca prsprvirodhtH| bhadrakI eka bhI kRtima ukta carcAkI gaMdha taka nahI hai| sarveSAmAptatA nAsti kazcideva bhvedguruH|| uttaravartI hone para koI vajaha nahIM ki samantabhadra sAmAnya arthAt-sabhI tIrtha-pravartako aura unake upadezoMmeM rUpase bhadaitavAdakA khaNDanakara jAne para bhI vizeSarUpaye parasparavirodha honese saba to prApta nahI homakate, koI hI bauddhadarzanasammata vijJAnAdvaita tathA bahirarthAdvaita jaise advaitoM (eka) guru (prApta-mavaMjJa) honA caahiye| kI kI to mAlocanA kara jAye kintu bhartRharike vAkyapadIyagata bhaTTa kumArila isakI AlocanA karate hue limbane haiMsandAdvaitapara eka zabda bhI na likheM, jisakI cacAne apane sarvajJeSu' ca bhUyammu viruddhArthIpadezipu / mamayame eka bhArI tahalakA macA diyA thA aura kumArina. tulyahetupu sarveSu ko nAmako'vadhAyetAma / / dharmakIrti, akala ka jaise tArkikoMko barabasa apanI pora sugato yadi sarvAjJaH kapilo neti kA prmaa| prAkarSita kiyA thaa| isase sApha hai ki bhartRharike asamAlocaka athobhAvapi sarvAjJI matabhedaH tayoH kathama / / samantabhadra usI prakAra bhartRharike pUrvavartI haiM jisa prakAra ki -tattvama0 kA03148-46 bhartRharike prasamAlocaka dignAga bhartRharike pUrvavartI hai| yahAM samantabhadra ke parasparavirodhataH ke sthAname kumA samantabhadra aura kumArila rilane viruddhApadezipu' paTakA prayoga kiyA hai aura praminda mImAMsakatAvika kumArila bhaTTane samantabhadrIya jisa virodha kI samantabhadane sUcanA mAtra dI thI usa mAptamImAmAkI aneka kArikAoMkI pAlocanA kI hai aura virodhako kumArila ne dUsarI 'sugato yadi sarvajJaH' isa prAptamImAMsAke kitane hI pada, vAkyoM tathA kArikAoMkA kArikAke dvArA spaSTa kiyA hai| sAtha hI samantabhadra ne jo yaha bimbapratibimbarUpase anuparagA bhI kiyA hai| nIce isakA kahA thA ki 'kazcideva bhavedguruH'-'koI hI eka sarvajJa kucha digdarzana karAyA jAtA hai honA cAhie usakA virodha kumArila ne 'ko nAmako'vayadyapi sarvajJatva kI mAnyatA bahuta prAcIna hai aura dhAryatAma'-'kisa eka kA nizraya karate yo' jaise zabdoM usakA sAdhana bhI dArzanikoMme vividharUpaye kiyA hai para dvArA kiyA hai| samantabhadrane usake mAdhanakA jo DhaMga evaM saraNi apanAI hai samantabhadra jaba apane upayuna prastAvAnusAra eka vaha anyagra alabhya hai| sAtavI zatAbdI taka ke nyAya, dUsarI kArikA meM sarvajJakA mAmAnyarUpa se 'anumeyamba' hetu vaizeSika aura bauddha dArzanika granthoM meM na to samantabhadra jaimI ke dvArA saMsthApana karate haiM to kumArila isakI bhI pAlo marvajJakI siddhi upalabdha hotI hai aura na una jaisI sarvajJa- canA karate haiN| samantabhadrakI vaha sAmAnya marvajakI mAdhaka sAdhanameM apanAI gaI sarINa hI pAI jAtI hai| samantabhadra kArikA nimna prakAra hai-- 1 nyAyA-vaizeSika Izvarako hI sarvajJa mAnata hai / yukta sUkSmAntaritadRgA pratyakSAH kaciyathA / aura viyukta yogI aAmAyAko marvaja mAnata to haiM, para anumeyatvato'gnyAdiriti sarvAjJasaMsthitiH / / mokSa hone ke bAda, unakA jAna yogajanya honese zeSa nahIM yahAM samantabhadrane 'kasyacina jaise sAmAnya zabdakA rhtaa| sAkhya, yoga aura vedAnta darzana bhI nyAya- prayoga kiyA hai jo sAmAnya puruSa' kA vAcaka hai aura usa zapikakI hI taraha sarvajatva mAnata hai antara sirpha itanA 1 ina kArikAyAMkI zatakSitane tatvamaMgrahama kumArila ke hai ki sAvya, yoga prakRti (buddhi) natme, vedAnta buddhi- nAmame udadhRta kiyA hai| apamahatrI pra. meM vidhAnada ma varma marvazatva mAnate haiN| ne bhI dUsarI kArikA 'naduka' karake mAlikA tapame ---dekho, pramANa mI0 bhA0 Ti. pR0 26 uddhRta kI hai| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] samantabhadra aura dignAgameM pUrvavartI kauna ? 389 - sAmAnya puruSameM 'agni Adi padArtha rUpadRSTAntakI sAmarthya 'naraH kopyasti sarvajJaH tatsarvajJatvamityapi / se 'anumeyatra' (anumAnake viSaya) rUpahetuke dvArA sUkSma, sAdhanaM yatprayujyeta pratijJAnyUnameva tat / / antarita (kAlavyavahita) aura dUravartI padArthoM kI pratyakSatA sidhArdhASito yo'rthaH so'nayA nAbhidhIyate / kI middhi (anumAna dvArA sAdhanA) kI hai| isa taraha isa kAri- yattUcyate na tatsiddhI kizcidasti prayojanama / / kAke dvArA sarvajJa-sAmAnyakI siddhi kI gaI hai| isake pahile yadIyAgamasatyavasiddheya sarvajJatacyate / samantabhadane eka anya kArikAke dvArA 'sarvajJatA' kI kasauTI na sA sarvajJasAmAnyasiddhimAtreNa labhyate / / evaM niyAmaka 'vItarAgatA' (doSa aura zrAvaraNa kI rahitatA) ___ yAvad buddho na sarvajJastAvad tadvacanaM mRssaa| ko batalAyA hai aura usakA sAdhana bhI unhoMne 'vadhiyathA' yatra kacana sarvajJe siddha tatsatyatA kutH|| jaise sAmAnya zabdophe prayoga pUrvaka kiyA hai| samantabhadra anyasminnahi sarvajJa vacanA'nyasya stytaa| kI vaha kArikA isa prakAra hai-- sAmAnAdhikaraNye hi tayoraGgAGgitA bhavet / / dopaavrnnyohaaninishepaastytishaaynaan| -tatvasaMgraha 3.30 se 3234 taka / kacidyathA svahetubhyo bhirntrmlkssyH|| .. ye kArikAe~ kumArila ne spaSTatayA samantabhadrakI sAmAnya isameM batalAyA hai ki kisI AtmA-vizeSameM dopa sarvajJakI siddhi aura vizeSasarvajJakI siddhi ke khaMDanako lakSya (ajJAnAdi) aura bhAvaraNoM (jJAnAvaraNadikarma) kA sarvathA karake racI haiM, kyoMki kumArila ke pUrva samantabhadra ke sivAya kSaya hotA hai, kyoMki inakI nyUnAdhikatA dekhI jAtI hai aura kisI bhI dArzanikane ukta prakArase sarvajJakA sAdhana nahIM kiyA hai, jisakA yaha vumArila kRta khaMDana kahA jAya / hauM, jima prAramAmeM yaha 'vItarAgatA' (nirdoSatA):kTa ho jAtI bauddha paraMparAme bAdako hone vAle bauddhapravara zAMtarakSita aura hai usI prAmAme pUrvoka sarvajJatA saMbhAvita hai, anyameM nhiiN| unake zigya kamalazIlane 'asti ko'pi sargajJaH, kacihA samantabhadra nIcekI do kArikAoM dvArA isI bAtako prakaTa karate haiM aura pUrvokta sAmAnya-sarvajJatAkA zrAzraya 'arhanta sarvAjJatvAM, prajJAdInAM praka.padarzanAt' rUpase sAmAnya nina ko hI batalAte haiN| yadyapi samantabhadra ne AgekI sarvajJasAdhanakA nirdeza avazya kiyA hai, para vaha unakA ina kArikAyome bho jainasammata 'anta' yA 'jina' zabda svatantra udbhAvana nahIM hai, vaha to kumArilakI ukta kArikA prayoga nahIM kiyA hai tathApi pUrvAparake sambandha milAne kAoMkA hI arthasphoTa hai| dUsare, jaba zAMtarakSita kumArila para yaha mAlUma ho jAtA hai ki jainaparaMpagabhimata syAvAda ke nAmase unakI ukta kArikAeM uddhata karate haiM, to kumArilanAyaka 'arhanna-jina' meM hI unhone vizeSarUpase sarvajJatA kRta ukta khaMDana zAMtakSita yA unake vyAkhyAkAra kamala. kA sAdhana kiyA hai| samantabhadrakI ve dono kArikAe~ isa zIla kA khaMDana nahI kahA jA sktaa| tIsare, zAMnarakSita prakAra haiM-- aura kamalazIla kumArila ke uttaravartI vidvAn haiM aura unakA samaya IsAkI AThavI zatAbdI hai| jabaki kumArila sa tvamevAsi nirdApI yuktishmaastraavirodhivaak| sAtavI zatAbdIke vidvAn haiN| cauthe, samantabhadrake kitane avirodho yadiSTaM te prasiddhana na vAdhyate / / hI vicAroM, pada-vAkyoMkA anusaraNa yA khaMDana tatvasaMgrahameM tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAma / prAptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena vAdhyate // pAyA jAtA hai, yahAM taka ki samantabhadrake uttaravartI pAtra. svAmI, sumatideva zrAdi digambarAcAryo takkA khaMDana bhI -AptamI0 kA06, 7 upalabdha hai / ataH tatvasaMgrahameM pAyA gayA sAmAnya aura kumArila, samantabhadra ke dvArA prayukta kazcid' 'kvacida' aura 'kasyacitU ina sAmAnya zabdoko lekara, unake dvArA 1 ye kArikAeM aSTamahasrI pR0 75 para etena yudu bhaTTena' karake uddhata haiN| prasthApita isa sAmAnya aura vizeSa sarvajJatAkA khaMDana baDhe 2dekho, tavasaMgraha pR. 376, 382, 383, 406, 415, bhAveza aura yuktivAdake sAtha nimna prakAra karatA hai-- Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 anekAnta [varSa vizeSasarvajJakA sAdhana aura usakI saraNi samantabhadrakA hI batalAyA thA aura unhIMko sarvajJa mAnakara anya tIrthaanusaraNa hai| yaha avazya hai ki kumArila ne ukta kArikAoM prarvatakoMke matoM-bhAgamA-upadezokI 'vanmatAmRtavAhanAM' me 'sugata' athavA 'yuddha' kA nAmollekha karake unakI sarvajJatA 'zrAptAbhimAnadagdhAnAM' ityAdi kArikAyoM ke dvArA pAlokA bhI nirasana kiyA hai para vaha niramana samantabhadrakI uka canAkI thI tathA unake upadezoMko yukti-zAsa-virodhI kArikAoMko hI prAdhAra banAkara kiyA gayA jAna par3atA siddha karake unakI prAptatA na banasakanekI bAta kahI thii| hai| kyoMki bauddhaparaMparAme kumArilake pahile racA gayA aisA sAtha hI jainatIrthakarake vacanoMmeM dutizAstrakA virodha koI bhI bauddhagrantha upalabdha nahIM hotA, jisame sAmAnya aura dikhalAkara unakI prAptatAme vizvAsa prakaTa kiyA thaa| vizeSa donoM hI prakArake sarvajJatvakA buddhame sAdhana kiyA gayA samantabhadrakI yaha nIti evaM sarvajJa-sAdhanakI prakriyA ho aura jisakA kumArila ne pUrvokta khaDana kiyA ho| yahAM kumArilako pasanda nahIM pAI aura isaliye usakI unhoMne eka bAta aura bhI dhyAna dene yogya hai aura vaha yaha ki 'naraH ko'pyasti' ityAdi kArikAyoMme tIbra pAlocanA bauddhatArkika jitanA sugatake dharmajJa honeme jora dete haiM kii| antame to ve eka viziSTa yukti dete hue kahate haiM ki utanA unake sarvajJa honemeM nahIM / sarvajJatAko to unhoMne 'anyake parvajJa honepara dUsareke vacaname satyatA nahI gauNa rUpase svIkAra kiyA hai, jaba ki jainaparaMparA mukhya pAtI, samAnAdhikaraNatA-ekAdhikaraNa vRttitvake honepara rUpase sarvajJako mAnatI hai / ata: yaha sApha hai ki kumArija- hI sarvajJatA aura vacana-satyatAma agAGgibhAva-sAdhyasAdhana kRta ukta khaMDana samantabhadrakI prAptamImAMsAgata sarvajJa banatA hai-cunAMce prakRtame sarvajJatA to sAmAnyame siddha kI sAmAnya aura vizeSakI sAdhaka uparyukta kArikAoMko hI gaI hai aura vacana-satyatA (yuktizAstrAvirodhivAkya) lekara kiyA gayA hai| baDe mArkekI bAta to yaha hai ki arhanta jiname batalAte haiN| to aise vaiyadhikaraNa hetuoM samantabhadane 'sUkSmAntarita'ityAdi kArikAke dvArA sAmAnya- (anyaniSTha nirdoSatA aura yukkizAstrAvirodhI vacana) dvArA tayA sarvajJakI siddhikI thI aura Age calakara usa sarvajJa sAdhya (sarvajJatA) kI siddhi nahI hosakatI hai| aisI dazA ko 'sa tvamevA'si' inyAdi kArikAke dvArA 'mahanta jina' meM yaha bilkula spaSTa hojAtA hai ki kumArila ne samantabhadra 1 heyopAdeyatatvasya mAbhyupAyasya vedkH| ko lakSya karake hI ukta khaMDana kiyA hai| yaH pramANamasAviSTo na tu sarvasya vedakaH // bhAge calakara to kumArilane 'vaM yaH kevalaM jJAnadUraM pazyatu vA mA vA tattvamiSTantu pazyatu / mindriyAdyanapekSiNaH sUkSmAtItAdivipayaM jIvasya pramANaM dUradarzI ce dehi gRdhrAnupAsmahe // " parikalpitaM' isa kArikAke dvArA jainasammata aura vaha bhI -pramAgavA02-32, 33 samantabhadra-prasthApita kevalajJAna-marvajJatAkA baMDana spaSTa 2 "svargAravargasamprAtihetujo'stIti gamyate / zabdoMme kiyA hai| mamantabhadrake pahile jainaparaMparAme sUkSmAmAkSAnnakevalaM kintu marvajo'pi pratIyate // " tItAdi ( sUkSmAntaritAdi) viSayarUpase anumAnake dvArA -tatvasaM0 kA0 3306 sarvajJakA sAdhana upalabdha nahI hotA / samantabhadgane hI "muravyaM hi tAvat svagamokSama prApakahetujatvamAdhanaM bhaga- anamAnase sarvajJakA sAdhana kiyA hai| samantabhadrake uttaravano'smAbhiH kriyate / yatpuna: azeSArthaparijJAtRtvamAdhana vartI akalaMkake dvArA kumArila ko diye gaye samantabhadra manya tat prAmaNikam // " -tattvama0pa0 pR0863 3 "marvajavAda kI paranyagakA abalambI mukhyatayA jainasampradAya 1 eva yatkevala jAnamanamAnaviz2ambhitama / hI jAna par3atA hai kyoki jaina AcAyoMne prathamase hI nareM tadAgapAta siddhayennaca tena cinAgamaH // apane nIrthakaga me majitvako mAnA aura sthArita kiyA matyamarthaca nAdeva parupAtizayo mto| hai / (prAcA0 dhru. 2 cU0 3 pR0 425A zrA0ni0 prabhavaH porupeyo'sya prabandho nAdiyite / / gA0 127) / " -pramANamI0 bhApATi0 pR030 -nyAyanika kA0 412, 413 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] samantabhadra aura dignAgameM pUrvavartI kauna ? 361 ke kumArilakRta khaMDanake javAbase bhI yahI mabhrAntarUpase taura para eka sthala upasthita kiyA jAtA hai jisaparase bhI mAlUma hotA hai, jisameM unhoMne 'anumAnavimbhitam' pAThaka yaha sahajameM hI jAna sakeMge ki samantabhadra vastutaH padakA prayoga karake yaha spaSTa kiyA hai ki kumArilane mAtra kumArilake pUrvavartI vidvAna the / vaha sthala nimna prakAra haijainamammata kevalajJAnakA hI khaDana nahI kyiA kintu jo ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitipvayaM / kevalajJAna (sarvajJatA) anumAnake dvArA vijambhita (samanta zokapramodamAdhyasthya jano yAti sahetukma / / bhadradvArA sthApita kiyA gayA hai usakA unhoMne khaMDana payovrato na dayatti na payotti ddhivtH| kiyA hai| agorasavato nobhe tasmAttattvaM trayAtmakam // kumArilane samantabhadrake anumeyamva' kA khaMDana karaneke liye bhI anumeyanva jaise hI prameyatvAdiko sarvajJake sadbhAva -AptamI0 kA0 56, 60 ke bAdhaka batalAkara jo yaha kahA thA ki 'jaba prameyatva samantabhadrakI ina kArikAoMkI pratibimbarUpa kumAbhAdi karvajJake bAdhaka haiM taba kauna usa sarvajJakI kalpanA rikhakI nimna kArikArya haiM--- karegA ? vaha bhI akalaMkako sahana nahIM huA aura isaliye 'vadhamAnakabhaGgaca rUcakaH kiyate yadA / ve samantabhadrake 'anumeyatva' hetu kI puSTi karate hue kumA- tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH / rilako unake isa khaDanakA nimna prakAra javAba dete haiN| hemAthinamtu mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / "tadevaM pramayatvasatvAdiryatra hetulakSaNaM puSNAti na nAzena vinA zoko notpAdena vinA sukhama / / naM kathaM cetanaH pratipedbhumarhati saMzayituM vaa|" sthityA vinAna mAdhyarathyaM tena saamaanynitytaa|' -zraSTaza. prAptamI0 kA05 -mI0 novA0pR0616 arthAna-prameyanva aura sanda Adi anumeyatva hetukA pAThaka, dekheMge ki ina kArikAproma samantabhadrakA kitanA popaNa karate haiM no kauna cetana usa sarvajJakA niSedha yA adhika vicArasAmya aura zabdasAmya pAyA jAnA hai| inake usake sadbhAvame saMdeha kara sakatA hai ? ardhakA sphoTa karanekI bhI AvazyakatAmAlUma nahI hotI, vaha bauddha vidvAn zAMtarakSitane bhI kumArilake isa baMDana Uparase hI svata. mAlUma para jAtA hai| ata: yaha asaMdikA javAba diyA hai aura vaha ucita hI haiM, kyoki sarvajJa gdha hai ki samantabhadra kumArila ke uttaravartI na hokara pUrvako mAnanevAle bauddha bhI hai-bhale hI ve use gauNarUpame hI vartI vidvAna haiN| kyA na mAnane hoN| aiSI hAlasame avaidika kahe jAneke kAraNa kumArila ke lakSya jainoMke sAtha bauddha bhI ho sakate samantabhadra aura dharmakIrti samantabhadrane apanI prAptamImAMsAmeM 'syAvAda' (bhnehaiN| prata. kumArilake khaMDanakA javAba akalaMka aura zAMtarakSita donoM de makate haiN| kAntavAda) kA lakSaNa nimna prakAra kiyA hai-- syAdvAdaH srvthaikaantnyaagaattivRttcidvidhiH| kumArilane samantabhadrakI kevala aAlocanA hI nahI kI, balki aneka sthAnopara unakI vicArasaraNi aura maprabhaGganyApekSo dhyAdeyavizeSakaH // 104 / / isameM batalAyA hai ki 'sarvathA ekAntake tyAgapUrvaka jo unake pada-vAzyoMkA anusaraNa bhI kiyA hai| yahAM namUneke 'kicina' kA vidhAna hai vaha syAhAra hai--anekAntasiddhAnta 1 pratyakSA vibhavAdi prameyatvAAda yasya ca / hai| dharmakIrti mamantabhadrake isa lakSaNako pAlocanA karate madbhAyavAraNe zaktaM nu ta kalpayiSyati ma haiM aura unake dvArA prayukta "kiMcina' zabdakA upahAsa karate -mI0 zlo0 codanAmU0 kA0 132 hue pramANavArtikameM likhate haiM-- : evaM yasya prameyatvavastusattvAdilakSaNa / etenaiva yatkiJcidayuktamazlIlamAkulama / nirantuM henavo zaktA ko na naM kalyAyaSyiti // -tattvasaM0 kA0885 pralapanti pratikSiAM tadAyekAntamabhavAna / / 1-182 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 anekAnta / varSa 5 arthAta-kapilamatake khaMDanase hI prayukta, azlIla padArthoMke sad aura asad rUpa vastusvarUpakA khaMDanake liye aura pAkula jo kiMbhit' kA pralApa-kathana hai vaha khaMDita hI prayukta kiye gaye jAna par3ate haiN| kyoMki dharmakIrtine ukta hogayA, kyoMki vaha bhI ekAnta saMbhAvita hai|' khaDana jainadarzana-sammata ubhayAtmakatAkA kiyA hai aura jaina yahAM dharmakIrtine spaSTatayA samantabhadrake sarvathA ekAnta paramparAmeM samantabhadrake pahile tArkikarUpase ubhayAtmakatA ke tyAgapUrvaka kiMcitke vidhAnarUpa' syAdvAdakA khaMDana kiyA kA pratipAdana dekhane meM nahIM paataa| ataH samantabhadra dhrmhai| samantabhadrake pahile jainadarzanamai syAdvAdakA isa prakAra kIrtike uttarakAlIna kisI bhI prakAra siddha nahIM hote| se lakSaNa upalabdha nahIM hotaa| samantabhadrake pUrvavartI yahAM yaha bAta svAsa taurase noTa kiye jAnekI hai prAcArya kundakundane saptabhaMgoMke nAmato nirdeza kiye haiM ki dharmakItika ina donoM bhAkSepoMkA javAba prakaparantu syAdAdakI unhoMne koI paribhASA nahIM baaNdhii| yahIM laMkadevane nyAyavinizcayame diyA hai| yadi samadharmakIrtike dvArA khaDanameM prayukta 'tadapyekAntasaMbhavAt tabhadra dharmakItike uttarakAlIna yA samakAlIna hote pada bhI khAsa taurase dhyAna dene yogya hai jisase sApha to ve nizcaya hI dharmakItike ina AropoMkA javAba dete dhvanita hotA hai ki unake sAmane 'ekAntake tyAgarUpa aura aisI hAlatameM akalaMkako inakA javAba denekA avasara anekAnta lakSaNakI vaha mAnyatA rahI hai jo 'kiMcit ke hI na miltaa| isase spaSTa hai ki samantabhadra dharmakAtike vidhAna dvArA vyatsakI jAtI thI tathA jisakA hI khaMDana bahuta pahile ho cuke haiN| aura aisI dazAme dharmakIrtike unhoMne 'vaha bhI ekAnta saMmavita haiM jaise zabdoM dvArA andhoma pAyA jAne vAlA vicAra aura zabdakA sAmya kiyA hai| anusandhAna karanepara yahI mAlUma hotA hai ki mamantabhadrakA hI prAmArI jAna par3atA hai| vaha mAnyatA samantabhadrIya hI hai, kyoMki samantabhadane hI isa prakAra josamantabhadra Upara dignAgake pUrvavartI siddha sarvaprathama jainaparaMparAme sarvathA ekAntake tyAgarUpa anekAnta kiye gaye haiM ve bhartRhari. kumArila aura dharmakIrti ke bhI ko syAdAda mAnA hai aura usakI rUparekhA 'kiMcit ke pUrvavartI haiM isame koI sandeha nahIM rahatA / aura isaliye prayoga-dvArA prakaTa kI hai, aura isaliye yaha niHsandeha hai isaviSayameM jinavidvAnoMkI kisI samaya koI viparIta dhAraNA ki samantabhadra dharmakItike pUrvavartI vidvAna the| bana gaI hai ve isa lekhaparase yA to use sudhAranemeM pravRtta ___ isake sivAya, samantabhadrAne 'sadeva sarva ko necchena hoMge aura yA isa viSayapara koI vizeSa prakAza DAlanekI ityAdi kArikA ke dvArA saba padArthoMko sad aura apada kRpA karege. aisI dRDha prAzA hai| dono rUpa mAnA hai arthAta unhoMne yaha batalAyA hai ki vIrasevAmandira, sarasAvA 'vizvake saba hI padArtha sata aura asan ubhayarUpa haiN| , yathA :samantabhadrake isa kathanakI bhI dharmakIrti AlocanA karane "jAtyA vijJaptimAtraM paramapi ca bahirbhAsibhAvaprayAdam , hue likhate haiM-- cake lokAnarodhAt panarapi sakalaM neti tattvaM prpede| sarvasyobhayampatve tdvishssniraakRtH| na jJAtA tasya tasmin naca phalamaparaM jJAyate nApi kiJcit codino dadhi khAdeti kimuSTa nAbhidhAvati // ityazlIla pramattaH pralapati jaDadhIrAkulaM vyAkulAptaH // 170 sarvAtmatve ca sarveSAM bhinno syAtAM na dhIdhvanI "tatra mithyottaraM jAniryathAnekAntavidviSAm / bhedasaMbhAravAdasya tadabhAvAdasaMbhavaH dacyuprAderabhedatvaprasaMgAdekacAdanam / -pramANavA01-13, 185 pUrvapakSamavijJAya dUSako-pi vidUSakaH // " 371-72 yahAM 'sarvasyobhayarUpatvaM' aura 'sarvAmitve ca sarveSAM ye mugato'pi mRgo jAtaH mRgo'pi sugataH smRtH| pada dhyAna deneyogya hai. jo samantabhadra ke dvArA pratipAdita 'yaba tathApi mugatI baMdyo mRga: khAdyo yatheSyate / 1 sadeva sarva ko necchensvarUpAdi catuSTayAt / nayA vastubalAdeva bhedAbhedavyavasthitaH / asadeva viparyAsAnna cetra na vyavatiSThate / / 15 / / aApramI codito dadhi svAdeti kimuSTamabhidhAvati / / 373.74 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainasAhityameM prAcIna aitihAsika sAmagrI (lekhaka---zrI vAsudevazaraNa agravAla, kyUreTara pI0 myUjiyama lakhanaU) am-00.00 bhAratIya itihAsakI mAmagrIkA kSetra bahuta vi- prAcIna samAjake aMgIbhUta gotra-parivAroMkI tAlikAe~ zAla hai| eka ora pugatatva jagatase prApta vaha haiM unakA macita saMpAdana hamAre itihAsake liye bahumUlya evaM vipula sAmagrI hai jisakI prAmANikanA utanA hI Avazyaka hai jitanA ki purANoM ke bhuvana sarvopari mAnya hai| hajAro zilAlekha, evaM unameM bhI koSoM meM maMcita parvata-nadI janapadoMkI bahumUlya bhaugoadhika mUrtiyA~ aura sikke. miTTIke khilaune, bhA~De- lika sUciyokI vistRta pahacAna krnaa| mahAbhArata bartana, citra saba milakara prAcIna bhAratavarSakA eka ke sUkSma bhUgolako jAnanekA bhAva jaba hamAre bhItara anupama pratyakSagamya citra upasthita karate haiN| isa udaya hogA tabhI mAnoM isa dezake sAtha hamAre paricaya prakArakI sAmagrIkA milamilA na kevala bhAratavarSa ke kA udIyamAna maMDala pUrI taraha vikasita hogaa| velAtaToM taka hI mImita hai, balki sUdara samudroMko kAlidAsake grantho meM jo saMskRti-sambandhI sAmagrI pArakara pUrvIya dvIpoMme tathA utarIya girigahvaroMke bhI hai usako bhI hameM jI kholakara apanAnA hogaa| uma pAra madhya eziyAke Adhunika retIle pradezoM taka bANabhaTTa kI kAdambarI aura harSacarita to mAnoM prAcIna phelatA calA gayA hai| dUsarI ora sAhityase upalabdha jIvanama sambandhita zabdokI prAptike liye kalpavRkSa itihAsa-mAdhanakI sAmagrI pRthivIkI kukSima jugokara hI haiN| uname Aye hue makarikA, zAlabhaMjikA, rakkhI huI sone aura cA~dIkI khAnokI taraha akSayya pulakabandha (buMdakIdAra chIMTa), indrAyudhAmbara (laharUpase bharI huI hai| kahA jAtA hai ki AdirAja pRtha riyA vastra) Adi anaka pAribhASika zabda prAcIna ne himAlayako vatsa banAkara aneka camakIle ratnokA lokajIvanakI mamkRti para prakAza DAlate haiN| isa pRthivIse dohana kiyA thaa| usI prakAra sAhityarUpI vizAla mAhityake sAgarako mathakara hama apane bhUtakAmadhenukI ucita ArAdhanAke dvArA lokake atIta kAla ke sambandhameM bahamUlya sAmagrI prApta kara sakate haiM, itihAsa aura saMskRti para prakAza DAlane vAle mamu- jo kevala gajAokI nAmAvalI na hokara vAstavika ujvala ratnokA puSkala dohana karane vAle dhuraMdhara pRtha sAmAjika jIvanakA eka bahuraMgI citrapaTa prastuta kara kI hamAre sAhityajagatako AvazyakatA hai| marvaprathama sakatI hai| saMskRtakA vizAla sAhitya hai / vedoMme lekara zivAjI adhyayanakI yahI paripATI bauddha aura jainasAhitya ke rASTrIya utthAnake kAla taka saMskRta mAhityako jo ke liye bhI caritArtha ho sakatI hai| bauddhoMkA bRhata nirantara dhAga sahasra motoMse phuTakara bahatI rahI hai pAlI-sAhitya prakAzameM zrAcukA hai| usakA itihAsausakA adhikAMza bhAga Aja bhI hameM upalabdha hai| nirmANameM sabase adhika upayoga bhI hazrA hai| para usameMse aitihAsika tantaoMko joDa jor3akara hameM upara jisa maulika dRSTikoNakI carcA kI gaI hai usa apane itihAsakA sundara paTa taigAra karanA hai| kI zailIma yadi samasta pAlI-bAbamayakA anuzIlana pANinikI aSTAdhyAyIke gaNapAThoM meM gotroM, zAkhAoM kiyA jAya to bhAratIya saMskRtike mahAkoSakA eka aura sthAnoMkI jo sUciyAM haiM unakI ora abhI hame sundara aga taiyAra ho sakatA hai| saubhAgyase bauddhoMkA dhyAna denA hai| baudhAyanake mahApravarakAgaDa meM jo saMskRta sAhitya bhI kucha kama upalabdha nahIM hai| aura Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 anekAnta [varSa 5 aisA sAhitya,jo tibbatI bhASAke taMjura-kaMjura saMgraho jainasamAjakI eka damarI bahumUlya dena hai| vaha madhya meM anuvAdarUpameM upasthita hai, bahuta hI mUlyavAna hai| kAlakA jainasAhitya hai jisakI racanA saMskRta aura imase bhI adhika mahatvapUrNa cInI tripiTakoMkA dhuraMdhara arabhraMzameM lagabhaga eka sahasra varSoM taka (500 I0saMgraha hai, jisameM mUla sarvAstivAdina , mahAsadhika, 1600 I0) hotI rahI / isakI tulanA bauddhoM ke usa para sammitIya Adi bauddha-nikAyoke aneka prAcIna grantha vartI saMskRta sAhityama ho sakatI hai jo mamrATa kAnAka surakSita haiN| isa mAhityako aitihAsikakI painI AMkha yA azvaghopake samayasaM bananA zurU huA aura bArahavIM se TaTolanese usameMsa kesa mUlyavAna ratna prApta kiye zatAbdI arthAta nAlandAke asta hone taka banatA rhaa| jA sakate haiM isakA eka udAharaNa 'mahAmAyUrI' grantha dAno sAhityome kaI prakArako samAnatA aura kucha hai| isake cInI aura tibdhatI anuvAda tathA saMskRta viSamatAe~ bhI haiN| donoM meM vaijJAnika grantha aneka hai, mUlakI sahAyatAse phena vidvAn silavA levAne jo kAvya aura upAkhyAnoMkI bhA bahutAyata hai| parantu bhaugolika adhyayana savAso pRSThome san 1615 me bauddhoka sahajayAna aura gahyasamAjama prerita sAhitya janela eziyATikameM prastuta kiyA thA vaha Aja bhI ke prabhAva jaina loga bace rhe| jainasAhityama aitividvAnoMkA mArga pradarzana karatA hai| para AvazyakatA hAsika kAvya Ara prabandhoMkI bhI vizeSatA rhii| isa bAtakI hai ki yaha virAT sAhitya bhAratIyoM ke madhyakAlIna bhAratIya inihAmaka liya isa vizAla liye sulabha rItise anuvAda TippaNI ke sAtha prakA- jainamAhityakA pArAyaNa atyanta Avazyaka hai| yaha zita kiyA jaay| tatva aba dhIre dhIre pragaTa ho rahA hai| eka ora harSakI bAta hai ki bauddhasAhityase maba vAtAma yazastilakacampa aura tilaka maMjarIsaM vizAla gada barAbarIkI Takkara lene vAlA jenoMkA bhI eka vizAla grantha hai jiname mumlimakAlasa pahalakI sAmanla-saMskRti mAhitya hai| isameM eka ora to prAcIna dvAdazAga kA macA citra hai, dUsarI ora pappadantakRta mahApurANa Agamake grandha aura unakI TIkA prAcIna pAlI jaisa diggaja grantha hai jinama bhApAzAstrake atirika granthoka samAna zraddhAspada koTime hai| durbhAgyasa unake sAmAjika rahana-sahanakA bhI paryApta paricaya milatA hai| prAmANika aura sulabha prakAzanakA kArya bAddhamAhitya bANabhaTTakI kAdambarIke lagabhaga pAMcamI varSa bAda kI apekSA kucha pichar3A huA raha gyaa| isI kAraNa limvA haI tilakamaMjarI nAmaka gAkathA saMskRta mahAvIra kAla aura unake paravartI kAlake itihAma- sAhityakA eka atyanta manohArI grantha hai| maMskRtima nirmANa aura tithi-karmAnaNayama jainamAhityakA sambandhita pAribhASika zabdokA bar3A uttama saMgraha adhika upayoga nahIM ho paayaa| aba zanaiH zanaiH yaha isa granthama prastuta kiyA jA makatA hai| udAharaNArtha kamI dUra ho rahI hai| yadi pAlI TeksTa somAyaTIkI rAjaprAsAdoMmeM mIsamahala (Adarzabhavana, pR0 373) taraha eka viziSTa ko TikI addhamAgadhI TeksTa somA- kA pracAra 11 vIM madImeM hI ho cukA thaa| bhAnucandra yaTI isa sAhitya ke prakAzana kAryako pUrA kara detI to aura middhicandra jaise jaina upAdhyAyAne kAdambarI para avazya hI lokameM isa sAhityake bhI samucita prasAra TIkAlikhI. parantu tilakamaMjagI abhItaka masUrIzra kA mAga sahAke liye prazasta hojAtA / yaha bhI nizcaya TIkAkArI kI pratIkSA kara rahI hai| umitibhavaprapaMcahai ki aba vaha mamaya calA gayA jaba videzI vidvAna kathA aura mamagaiJcakahA bhI bar3e kathAgrantha hai jinama isa kAryako hamAre liye pRga kara dete| aba to una sthAna sthAnapara tatkAlIna mAMskRtika citra pAye jAte hai| bhAratIya vidvAnAMko hI. jo jaina-vidyAmaM pAraMgata haiM. harpako bAta hai ki jainoM ke isa madhyakAlIna mAhiima zlAghanIya-kAryako samajhadAra dhanikoMkI sahAyatA tyakA prakAzana idhara bar3I dranatima horahA hai / parantu se pUrA karanA hogA ! para prAcIna aMgoMka atirikta jaina bhaMDAgakI mampUrNa pranidhi eka prakArama ajha Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] jainasAhityameM prAcIna aitihAsika sAmagrI 365 pahelI hai| pATanake bhaMDAra jagatprasiddha haiN| jaisalamera bhI cuke haiN| zrI vijayadharmasUrine aitihAsika rAsake jainabhacarama bhI aneka alabhya grantha haiM / idhara saMgraha bhAga 1-2 kA 1616-17 meM bhAvanagara sarakAraMjA (prAcIna nAma kAyaraMjakapura ) ke do jaina svatIpresase prakAzana kiyA thaa| purAnI hindI bhASA bhaMDAroMke graMtha bhI prakAzameM Aye hai| meM upalabdha aitihAsika rAmoMkA saMgraha honA caahie| bhAratIya itihAsakI dRSTisa jainoMkI isa nUtana rAjapUtAnA aura yuktaprAnnake bhaMDArome isa prakArakA sAmagrIkA bargIkaraNa isa prakAra kiyA jA sakatA hai- sAhitya bahuta mila sakatA hai| 1. prAcIna aitihAsika kAvya- 2. prabandhasaMgraha__ ye kAvya vizeSavidvAna, sUrIzvara athavA yuga- saMskRta bhApAmeM ligve hue purAtana prabandha itipradhAna prAcAryoM ke jIvana yA unama mambandhita kimI hAsakI dRSTima bahuta mUlyavAna haiN| inameM merutuMgAcArya mahatvapUrNa ghaTanAko lekara likha gaye gIta yA racanA kA prabandhacintAmaNi bahuta prasiddha hai aura sundara haiN| hindI bhASAme aisI racanAokA eka atyuttama mitima maMpAdita hokara mighIjainagraMthamAlAme chapa bhI saMgraha nAtihAsika jainakAlyagraha' ke nAma zrI cukA hai| rAjagevara mUskRita pravandhakopa bhI isI agaracaMdra nAhaTA aura bhaMvaralAla nAhaTAne saMpAdita graMthamAlAme chapA hai| dUsare puTakara aitihAsika prabakiyA hai| cAramAsa adhika pRSThoma gItoMkA cunAba hai ndhoMko ikaTThA karake zrI jinavijayajI ne 'pugatanajo bhASAke vikAramakI dRSTipa bhI dhyAna dene yogya hai| prabandhasaMgraha' nAmaka eka atIca upayogI saMgrahagraMtha ___eka gItama 16-57 vI zatAbdIka mAravAr3akI prakAzita kiyA hai / 'prabandha' ko hama aAdhunika zabdoM lokadazAkA kemA yathArtha varNana hai- jisa prakAra meM aitihAsika-nibandha kaha sakate haiM jo kimI mAravAr3a moTA daza hai sa vahAka koza bhI lamba haiM, zAmaka, vidvAna yA ghaTanA-sambandhI nihAsika jAnanivAsI bhaTa prakratika hai. manama rAMpa nahIM rakhate. phArIko lekara liyA gayA ho / madhyakAlakA bhAratIya kamarame kaTArI bA~dhate hai| baNika loga bhI jabare itihAsa prabandhoMkI sAmagrIma lAbha uThAye vinA yoddhA hai, hathiyAra dhAraNa kiye rahate haiM, ragAmima pUrNa nahIM bana makatA / harSa kI bAta hai ki zrI jinasapAlA nahI pherate. vadharmiyAMkA dharma meM sthira vijayajIne isa prakArakI aitihAsika mAmagrI ke prakAkarata haiN| niSkapaTa vRddhA bhI lambA ghaMghaTa rakhatI haiN| zanake kArya ko bar3I vyavasthitarInisa mighIjana jIvana meM mAdagI aura ramAIma rAbakI pradhAnatA hai| granthamAlAmeM Arambha kiyA hai| cAhanAMma U~Ta pradhAna hai| pathika loga jahA~ thakate haiM 3. pAvalIvahI vizrAma lene haiM, parantu corIkA bhaya nahI hai| jainasaMgha eka jIvina saMsthA hai| isakA maMgaThana madhyakAlIna jaina itihAsa meM zrI hIravijaya, vijaya- prAcInakAlame Ajataka avAdhita calatA zrA rahA sena, vijayadava, bhAnucandra Adi vidvAna AcAryoM kI hai| jainaguru ima maMgaThanake merudaNDa haiM / imaliye paryAta khyAti hai, unake saMbaMdhame bhI ina phuTakara-gItA jainAcArya paraMpagakA anusaMdhAna jainasaMghake kramase lokakI zraddhAkA acchA prAbhArA milatA hai| guja- baddha itihAsake liye atyanta Avazyaka hai| jainamaMgha rAtI bhApAme isa prakArake kAvya-gItoMkI aura ke vikAsakA eka vistRta itihAsa abhI ligvA jAne bhI adhikatA hai| unakA eka saMgraha zrI jinavijayajI ko hai| usameM isa guruparamparAkI vizapa AvazyakatA ne aitihAsika gajerakAvyasaMcaya' ke nAma kiyA hai| hogii| aitihAmika rAsoMkA maMgraha bhI atyanta mahatvapUrNa hai| ma to jaina maMghake saMgaThanakI mUla rUparekhA prAcIna gujarAtI bhApAka rAgoM ke tIna-cAra sagraha chapa kalpamUtra meM milatI hai| usameM pRthaka pRthaka gaNoMkI Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 anekAnta [varSa 5 zAkhAoM aura kuloM ke nAma diye gaye haiN| purAtatvakI bhAvakazreSThIkA sundara vivaraNa pAyA jAtA hai / yaha adbhata sAkSI hai ki una gaNa-zAkhA-kuloke saMga- tatkAlIna zAsaka aura pratilipikArake viSayameM bhI ThanakA yathArtha-paricaya kaMkAlI TIlA mathurAse mile sUcamAe~ milatI haiM / itihAsake sAtha bhUgolakI hue pahalI-dUsarI sadIke pratimAlekhosa prApta hotA hai| sAmagrI bhI pAI jAtI hai| madhyakAlIna jainAcAyoM mathurA usa samaya uttarI bhAratameM jainadharma aura saMgha ke pArasparika vidyA-sambandha. gacchake sAtha unakA kA pramukha kendra thaa| vahAMkA zaktizAlI saMgha samasta sambandha, kAryakSetrakA vistAra, jJAnaprasAra ke liye udyoga uttarApathameM prakhyAta thA / kalpasUtrama diye hue adhi- Adi vipayo para ina prazasti aura puSpikAoMse kAMza nAma jyo ke tyo kaMkAlI Tolaka gaNa-zAkhA- paryApta mAmagrI mila sakatI hai| zrAvakoMkI jAtiyoM ke kuloM meM mila jAte haiN| DA. bRlaharane 'iMDiyana saMkTa nikAsa aura vikAsa para bhI rocaka prakAza par3atA hai| Apha dI jainama' pustakameM isakA tulanAtmaka vivecana abhI taka jainapustaka prazasti-saMgraha prathamabhAga' prakAkiyA hai| saMghakA vaha prAntIya saMgaThana kAlAntarame zita ho cukA hai| aura bhI vRddhi ko prApta huA hogaa| isake pramANa madhyakAlIna jaina AcAyokI guruparamparA evaM gacchokI 5. prAtamAlakhasaMgrahavividha padAvaliyoM ko dekhane milate haiN| zrI darzana- saMghIyaitihAsakA damaga mAdhana prativijayajIna paTTAvalIsamuccaya nAmaka saMgrahame isa mAoM para khude hue lekha haiN| purAtatvasa mambamdha hone prakArako kaI sUciyokA bahuta upayogI saMkalana kiyA ke kAraNa yaha sAmagrI atyadhika vizvanIya mAnI jAtI jIvanayI pAraLa-paTAvalIkA hai| kisI bhI purAne jaina maMdira meM hama jAyaM isa prakAra prakAzana kiyA hai| jisa prakAra brAhmaNa aura upani- ke lekhoMkA astitva hameM milegA / hastalikhitagranthoM meM Sadoke samayame adhyetA loga brahmAsa lekara 'asmAbhi- jo sthAna puSpikAoMkA hai vahI mUrtiyoMpara pratimAradhItama takake vidyA vaMzakA smaraNa kiyA karate the lekhoMkA hai| lagabhaga usI prakArakI bhApAmeM vemI hI ( jinamasa kaI sUciyAM abhI taka upalabdha haiM ) usI mUcanA milatI haiN| abhI devagar3hake prAcIna jinA prakAra jaina loga bhI samaNa bhagavAna mahAvIrasa A- layoMmeM jo bimba haiM unapara kitane hI isaprakAraka rambha karake unake gaNa ora gaNadharokI paramparAkA lakha hamAre dekhane meM Ae haiN| isaprakArake lekhoMkA smaraNa karate hue kAlAntarake AcAryokI guru- maMgraha zrIpUrNacandrajI nAharane chapAyA thA parantu ziSyazRMkhalAka dvArA apane vidyAvaMzakA pUrA byoga kArya bahuta vistRta hai aura usakI pragati Aga bar3hanI rakhate the| madhyakAlIna jenasaMghameM jo aneka vidvAna caahiye| hA unakA pUrA vivaraNa yadi ina paTTAvaliyAM meM 6. vijJaptipatramammilita kiyA jAya to saMghakA acchA itihAma taiyAra ho sakatA hai| vijJaptipatra kuMDalIke AkAraka uma AmaMtraNapatra kI saMjJA hai jisa sthAnIya jainasamAja bhAdrapada meM 4. prazastisaMgraha paryuparaNAparva ke antimadina apane dUravartI prAcArya yA guru-ziSya-paramparAke itihAsake do uttama sAdhana guruke pAsa bhejatA thA / usameM sthAnIyamaMghake puNya haiN| pahalA to hastaligvitagraMthoMke AdimeM dI huI kAryoMke varNanake sAtha guruke caraNoM meM yaha prArthanA prazastiyA~ aura anta meM dI huI puppikAe~ haiN| rahatI thI ki ve agalA cAturmAmya usa sthAnapara Akara inameM granthalekhanakI preraNA dene vAle jainagurukA, binaaye| vijJaptiyoM kA janma gujarAtameM huA aura jaineunake ziSyakA aura granthalekhanakA mUlya dene vAle tara samAja meM inakA abhAva hai| pahale vijJaptipatra sAmAnya Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12 jainamAhityameM prAcIna aitihAsika sAmagrI 367 prArthanApUrNa AmaMtraNake rUpa meM likha jAte hoge parantu kAla pAkara unakA rUpa atyanta saMskRta hogyaa| una- prAcInakAlameM jaina saMghapati aura prAcArya samAmeM citrakArIko bhI bharapUra sthAna milA / prapaNa- rohaparvaka lambI lambI tIrthayAtrAe~ kiyA karate the| sthAnakA citramayapradarzana vijJaptipatrameM kiyA jAtA kucha vidvAna sAdhu una yAtrAokA vivaraNa bhI likha thaa| saMghake sadasyokA bhI paricaya rahatA aura kabhI DAlate the| isa prakArake vivaraNa bhUgolakI dRSTise kabhI itihAsa-viSayaka ghaTanAe~ bhI AjAtI thiiN| / atyadhika mahatvapUrNa jAna par3ate haiM / isa viSayakA zrIjainAtmAnandasabhA bhAvanagarakI orase 'vijJapti - acchA paricaya zrI nAthUrAmajI premIne apane grantha triveNI' nAmaka tIna patroMkA eka saMgraha zrImuni jana jaina sAhitya aura itihAsake 'dakSiNake tIthakSetra' vijayajIke maMpAdanameM sana 1616 me prazAzita huA nAmaka lekha meM diyA hai| isameM jJAta hotA hai ki zrI thaa| isameM munisundaramUrikA apane guru devasudara- dharmavijayasarine prAcIna-tIrthamAlA-saMgraha' nAmakA sUriko limbA huA maMcana 1466 kA ekapatra 108 ___ eka saMgraha zrIyazovijayanagraMthamAlA bhAvanagarase hAtha lambA hai| abhI 1642 meM zrI DA. hIrAnanda prakAzita kiyA thA jisakA malya zAstrIne aizavijJaptipatrAja' nAmase aMgrejIme eka - zAniyoMkI lilI rTa macitra grantha ima viSayapara zrIpratApasiMha mahArAja choTI-bar3I paccIsa tIrthamAlAe~ haiN| zrI zIlavijaya rAjyAbhipaka granthamAlAmeM bar3audese prakAzita kiyA hai| nAmaka eka prAcIna sAdhukI likhI huI tIrthamAlA bhI imame vijJaptipatroM ke svarUpa aura aitihAsika mahatvakA isameM saMgrahIta hai / saMvata 1711-1748 ke bIca sundara vivecana hai| isakA pahalA vijJaptipatra AgarA jainasaMghakI orase yugapradhAna munizrIvijayasanamurika yAtrA karake zIlavijayajIne apane anubhavasa apanI pAma pATanameM bhejA gayA thaa| yaha vidita hai ki tIrthamAlAko likhA thaa| bhAratIya bhUgolake anuakabagne hIravijaya, vijayasana aura bhAnucandra Adi saMdhAnameM ina tIrthamAlAoMse purANagata tIrthamAhAjainAcAryoM ke prabhAvame Akara paryupaNAparvame pazuhisA- myoM kI taraha bahuta sahAyatA milasakatI hai| prAcIna kA mathA pratiSedha kara diyA thaa| pIche jahAMgIrake jainagraMthoma jinaprabhasUrikRta 'vividhatIrtha-kalpa' tIrthoMsamayame yaha AnA radda kara dI gaI / parantu rAjA ke itihAsake liye eka vilakSaNa prantha hai, jisakA rAmadAmakI praraNAma punaH prAcIna niyama bahAla kiyA vistRta vivecanake sAtha saMpAdana honA caahie| mUla gyaa| aura jahAMgIrane eka zAhI pharamAna AgarA graMtha siMghIgraMthamAlAme chapa cukA hai| isameM mathurAke jainamamAjako 1610 meM pradAna kiyaa| usIkI sUcanA prAcIna jaina stUpakA bhI itihAsa hai| isa vijJaptipatradvArA bUr3he yugapradhAna surIzvara zrIvijaya 8 caritra-kAvyamanajIka pAsa bhejI gaI / patrake prathamabhAgameM citra jAnakI maramA kitI gii| isa koTima hama devAnandamahAkAvya, kumArapAlaumameM samrAT jahAMgIra aura rAjakumAra khurrama tathA carita, prabhAvakacarita, jambUmvAmIcaritama , hIragajA rAmadAmake bhI citra haiN| citrakAra prasiddha zAli- saubhAgyakAvya jaise viziSTa kAvyoMko rakha sakate haiM vAhana haiM jo jahAMgIrI darabArake kuzala citeroM meM se jinameM itihAsasAdhanakI aparimita sAmagrI hai| hAla the| AgarekI tatkAlIna janatAkA bhI citrameM aMkana hImeM siMghIgraMthamAlAmeM 'bhAnucandracarita' nAmaka eka hai| AzA hai bhadAgeke prAcIna saMgrahoMmeM DhaDhanese atimahatvapUrNa grantha prakAzita huA hai jisase akabaraaura bhI mahattvapUrNa vijJaptipatra prApta hoge| kAlIna itihAsa vizeSakara samrATa aura anya pramukha darabArIjanoMke caritrapara saccA prakAza par3atA hai| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 anekAnta siddhicandra rUpameM dUsare kAmadeva the / akabara chuTapana se hI unako cAhate the aura mahalameM bhI unake jAne kI roka-Toka na thI / bhAnucaMdra kI ziSyatAmeM siddhi candra ne naiSThika brahmacaryavrata dhAraNa karake saMnyAsa liyA / ve ayanta medhAvI aura sacaritra the / apane tapomaya jIvanase unhoMne samrATa akabara tathA jahAMgIra ko bhI bahuta prabhAvita kiyaa| unhoMne bahuta nikaTa me wears vyaktitvakA nirIkSaNa kiyA thA / unakA eka zloka hI samrAT jalAluddIna akabara ke vizAla vyavasAyI svabhAva aura guNoMkA sarvottama paricaya dene ke liye paryApta hai kAdjJAnaM na tadvairyaM na tadbalama | zAhinA yuvarAjena yatra naivodyamaH kRtaH ||1|56|| arthAta koI bhI kalA, jJAna, sAhasa aura balakA aisA kArya nahIM thA jisakA abhyAsa kizorAvasthA meM yuvarAja akabarane na kiyA ho| jisa itihAsagraMtha meM reat after yaha anupama gAthA na ho vaha iti hAsa phIkA kahA jaaygaa| akabaranAmA aura Aine [ varSa 5 arthAt 'matimAnoMma zreSTa vaha abula phajala samasta sAhityarUpI samudrako pAra kara cukA thA / sAhitya meM kucha bhI aisA nahIM thA jo usane dekhA yA sunA na ho / ' middhicaMdra ve hI haiM jinheM akabara ne 'khuSkama' kI upAdhi se vibhUSita kiyA thA aura jinhoMne apane guru bhAnucandra ke sAtha kAdambarIpara sarva vidita TIkA likhI hai| inake gurune akabarako sUryasahasranAma kA adhyApana karAyA thA, jaba pArasIdharmase prabhAvita ho kara karake manameM lokako caitanyake pradAtA bhagavAna sUrya ke prati zraddhA utpanna hogaI thI / jaina sAhitya meM se isa prakAra ke anya jitane bhI kAvya mila sake itihAsake liye ve amUlya hoMge / vidita huA hai ki zrI nAthUrAmajI premI kavivara banArasIdAsa - viracita hindI Atmacarita prakAzita kara rahe haiM jo akabara - jahAMgIra zAhajahAMke rAjyakAlase sambandha rakhatA hai aura usa samayakI sAmAjika va dhArmika avasthApara bahuta prakAza DAlatA hai / isa prakAra jainasAhitya meM aitihAsika sAdhanakI prabhUta sAmagrI hai, jo kramazaH prakAzame A rahI hai| apabhraMza sAhitya ke jo aneka grantha zrIhIrAlAla jaina, pro0 upAdhye aura pro0 vaidyaka satprayatnoMse prakAzame A rahe haiM unameM bhAratIya bhASAoM vizeSataH hindI ke vikAsa para aparimita prakAza par3atA hai tathA AnuSaMgika rItise deza-dazAkA bhI paricaya prApta hotA hai / kavarI sadRza mahApranthoMke racayitA abula phajala ke udAra mastiSka bAremeM siddhicaMdrane jina stutibhare zabdoM kA prayoga kiyA hai unase prakaTa hotA hai ki koI samazIla vidvAna dUsare AtmasadRza vidvAnako pahacAnakara kucha kaha rahA hainiHzeSavADamayAMbhodheH pAradRzvA vidAMvaraH || 1967 nAsti tadvAmaye tena na dRSTaM yaca na zrutam // 171 caitra zukla 2, bikramAbda 2000 nAgaura, jayapura aura merake kucha hastalikhita granthoMkI sUcI bhaNDAra, nAgaura, jayapura aura Amera meM hastalikhita jainagranthoMka bar3e bar3e bhaNDAra haiM / nAgorakA eka bhaTTArakIya zAstrajo pacAsa varSa banda thA, abhI khulA hai isake udghATana ke avasara para vIra sevAmandirase pa0 paramAnanda jIzAstrI ko bhejA gayA thA / jo nAgaura se jayapura zrAmera hote hue vApisa Ae haiN| unheM apane isa pravAsame hana sthAnoMke jina zAstra bhaNDArIko dekhanekA jitanA zravamara mila sakA hai usake anusAra unhone una hastalikhita granthIkI eka sUcI taiyAra kI hai jo gatavarSa aura isa varSa kI anekAnta - kiraNa me prakAzita granthasRciyoma nahIM Ae haiM aura jise bhaNDArakramase nIce diyA jAtA hai| ina sthAnIke bhaNDAroma vipula grantharAzi bharI par3I hai, jisakA vizeSa paricaya tabhI diyA jA sakatA hai jaba ina sthAnoMke sabhI zAstra bhaNDAroko pUrI taura se dekhanekA avasara mile | nAgAra ke mahArakajAne apane zAstra bhaDArako pUrI taurase dekhane nahI diyA, isakA bahuta aphasosa rahA ! AzA hai ve yA to svayaM apane zAstra bhaNDAra kI eka vistRta prAmANika sUcI zIghra prakAzita karege aura yA dUsaroko vaisI sUcI taiyAra kara leneka liye zrAmaMtrita karege / ina zAstra bhaNDArIkA vizeSa paricaya phira kisI samaya diyA jAyagA / -sampAdaka Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 (1) bhaTTArakIya zAstrabhaNDAra nAgauraandha-nAma granthakAra-nAma bhASA patrasakhyA racanAsaM lipisaM. candraprabhacaritra kavi dAmodara saMskRta 131 7720 1786 dravyasaMgrahaTIkA bha. bhAcandradeva -- 1616 nemipurANa bra0 nemidatta pratiSThAsUkkisaMgraha paM. vAmadeva 76 yazodhara caritrapaMjikA(aSTamazrA.) ratnakaraNDazrAvakAcAra kavivara zrIcanda apabhraMza lakSmI-sarasvatI-saMvAda bha0 zrIbhUSaNa saMskRta SaTkarmopadeza bha. amarakIrti apabhraMza 76 12471168 samyaktvakaumudI paM0 raidhU saMskRtamaMjarI bha. candrakIrti saMskRta -- 1818 (2) sva. bAbA dulIcandajIkA zAstrabhaNDAra jayapuraprAgamazataka 50 dyAnatarAya hindI padya . .. karakaMDucaritra bha. zubhacandra saMskRta , 26 candanAcaritra : bha. zubhacandra 1825 candraprabhapurAsa narasiMhasuta hIrAcanda hindI padya / 312 tattvasAra TIkA caudharI pannAlAla prA. hindI 4. tribhaMgIsAra-TIkA paM0 zrAzAdhara prA. saMskRta : 17 navatatva-TIkA caudharI pannAlAla prA. hindI pavanadUta cAdicandra pANDavapurANa bha. prabhAcandrazipya vAdicandra prAkRtachandakoza kavi alha prAkRta 13 vardhamAnakAvya apabhraza 71 siddhAntArthamAra ; paMDita raidhU 1263 (3) pATodImaMdira jayapurakA zAstrabhaNDAranamaskAramaMtraklpavidhihina bha. siMhanandI saMskRta puruSArthasiddhaya pAya-TIkA 1582 bhAvanAMgopAkhyAna jinacandrazipya vAmadeva bhUpAlacaturvizatikA-TIkA vinayacandra narendra bhUpAlacaturviMzatikA-TIkA pa. zrAzAdhara vAgbhaTTAlaMkAra-TIkA zreSTipomarAjasuta vAdigaja zrAvakAcAra paM0 lakSmIcandra apanaza / zreNikacaritra bha. vijayakIrti hindI padya zreNikacaritra apabhraza 3 1655 sabhAzRMgAra saMrakRta 20 / -- 1671 siddhAntasAra vIrasenaziguNasaMnazi0 narendramana 1866 hanumAnacaritra bra. ajita / 85 -- / 1654 M 4 ::::: / 100 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 anekAnta [varSa 5 ho, vicAra karate samaya zAstrIjIne jo daMga agniyAra kA vyAkhyAna karate haiN| yaha unakI vyAkhyApaddhati hai|" kiyA hai usa parame yaha AzaMkA jarUra ho sakatI hai ki isI taraha prakalaMkadeva rAjyAtikme tanvArthasUtrake pratyeka hama apane vicAra-dvArA zAstrIjIko santuSTa kara sakeMge yA aMzakA yA to vArtika banAkara yA una (uma") kA sIdhA ki nahIM? kyoM ki abhI zAstrIjI kaI zatAbdI pUrvake hI vizada vyAkhyAna karane haiN| isake sivAya, sarvArthasiddhi bAlacandra yogIndradeva aura zrutamAgarAdi TIkAkArake viSaya kI bhUmikAme tattvArtha mUtrakI utpati eka bhavyake prazna para me kahate the ki unhone uka. maMgalazlokko umAsvAmikRta batalAI hai, "bhUmikAke anusAra yadi tatvArthasUtrakI bhavyake tasvArthamantrakA jo maMgalAcaraNa banalAyA hai vaha una-1 praznake anusAra utpatti huI somUtrakArako maMgalAcaraNa bhAdhunika kalpanA hai-unheM usake liye pUrvaparampaga prApta karanekA koI avasara yA pramaMga nahI thaa"| 'mUla tatvArthamUtra nahIM thI. jaba unheM vidvAnoMke spaSTIkaraNa dvArA vidyAnanda kI kucha pratiyome yaha zloka bhI nahI hai|" prata. vidyAnanda takakI pUrvaparampaga prAsa hogaI taba vidyAnanda mAnyatAko ropanI mAnyatAke liye pUrvaparamparA sanahI thii| pUrvaparamparAkA prazna sAmane lAyA gayA hai| yadi kimI hama yukivAdaka pilale do aMza pUrvaparampagake vicAra vidvAnane vidyAnanda-mAnyatAko pUrva paramparA bhI banalAThI no ke sAtha koI sambandha nahI sambate / mUlatatvArthamUtrakI phira una damare uttarottara zrAcAryoM kI mAnyatAkA prazna kucha praniyoMme hama maMganazlokakA na pAyA jAnA prakRta vizya uThAyA jAyagA, aura isa taraha jaba taka una maMgalazloka para koI asara nahIM DAlatA-khAmakara aisI hAlatame jaba ko TIkAsahita upa0 bhAgyame nahIM digyAlA diyA jAyagA ki unakI prAcInatAkA dyotaka mamayakA ullekha bhI sAthama jise zAstrIjI "syaya patrakArakA mbopaja bhAya" na ho aura adhikAMza pratiyome yaha maMgaloka pAyA jAtA prasiddha batalAte haiM nava naka zAyada ve santuSTa nahIM ho skeNge| ho| rahI bhavyake prazna para tagvArthasUtrakI utpatti, isake parantu aisI AzaMkA karake kartavya-pAlaname zithila honA viSayamaM prathama no zAstrIjI khuda maMdigdha hai hamIsa 'yadi' vyartha hai--zAstrIjIkA mantuSTa honA na honA unake AdhIna zabdakA mAthame prayogakara rahe haiN| dUsare, navArthamUtra praznottara hai, vidvAnoMko vicArakSetrame apane kartavyako jarUra pUga ke rUpame nahI hai--praznottara rUpame honepara umameM ukgake karanA cAhiye / yahI saba soca kara maiM zAstrIjIkI yuniyo pAtha prazna bhI rahane cAhiye the; paranta prazna ko dUra rahe, ke nirdezapUrvaka una donoM bAtoM para apanA vicAra prastuta prathama do praznoMke utsara bhI mAthame nahI / granthakA mana karatA hai| prakRtiko dekhate hue, samitikI bhUmikAme granthAvatAra (1) pUrvaparamparA-vicAra-- kA jo mambandha vyaka kiyA gayA hai usakA itanA hI pahalI bAta pUrvaparamparAke abhAva sambandhame prAzaya jAna par3atA hai ki kmiI bhanyake prazna lekara zAstrIjIne jo yuktivAna upasthita kiyA hai usakA sAra aura sabhI bhavya jIvIko lakSya karake prAcArya mahodayane itanA hI ki-vidyAnandako tattvArthasUtra para apane svataMtra rUpame ima granthanako racanA kI hai-yaha prAzaya pUrvavartI prAcAryoMke do hI TIkAgrantha upalabdha the eka prA. kadApi nahIM liyA jA sakatA ki usa bhavya tathA prAcArya pUjyapAdakI 'sarvArthamiddhi' aura dUsarA zrIpraklavadevakA mahodayake madhya meM jo sAkSAta praznottara huA thA umAke 'rAjavAnika', ina donoM TIkAgraMthoMma 'mokSamArgastha netAram' uttara bhAgako vimAne kramazaH nibaddha kara diyA hai| tIsare. ityAdi maMgalazlokakI koI vyAgyA nahI hai, rAjavArtikme avatAra-kathA kucha bhinna prakArame bhI pAI jAtI hai| zrIra isakA nirdeza taka bhI nahIM hai| yadi yaha maMganazloka cauthe, rAjavAnikI zrIlaMkadeva 'apara zrAganI yaaH| tatvArthasUtrakA maMgalAcaraNa hotA to pUjyapAda aura akalaMka nA'tra ziSyAcArya smbndhiivivkssitH| kintu iti nizcittya deva isavI vyAkhyA jarUra karate, kyoki "pA. pUjyapAda mokSamArga vyAciNyAsuridamAha / " igyAni ina prathama mUtraka marvArtha siddhi meM tasvArthasUtrake kisI bhI aMzako binA pIThikAvAkyodvArA praznottaraspasambandhaka prabhAvakA bhIsUcana vyAlyA aura utthAnake nahIM chor3ate ve usake eka eka zabda karate haiN| ata: maMgalAcaraNako anavasaraprAsa tathA aprA. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10-11] nattArthasUtrakA maMgalAcaraNa 373 saMgika nahI kahA jA sakanA aura na aisA kahakara vidyAnanda yunimagata nahIM hai| aura isItaraha mAtra ina do TIkAgrayoM kI mAnyatA ke liye pUrvaparampagakA prabhAva hI batalAya, pamme vidyAnanda mAnyatAkI pUrvaparaMparAko gbojanA bhI yukijA sakatA hai| yuna nahI hai| mAnyatA pUrvaparamparAke liye dUsare TIkAaba raha jAnA hai yunivADayA:thama pradhAna aMza, isa grantha vATIkAmAme bhima dRgra grantha, jinameM prAptake sambandha mega nivedana isa prakAra hai parIkSAdikI nAhatavArthamUtrake magalAcaraNakA ullegba ho, prathama to kahanA TIka nahIM ki pA0 vidyAnandako aura apane mAnAnagura, dAdAguru nathA samakAlIna dagare mAdhamiddhi aura gajavAtika ye hI TokAgrantha upalabdha vRddha prAcArgeme prApta hazrA paricaya ye maya bhI kAraNa ho dhaM kyoMki mA kahanA nabhI bana sakatA hai jaba pahale yaha sakA hai| inake sivAya. apane samayame 100-700 varSa siddha kara diyA jAya ki vidyAnanda pAla navAryamatrapara paralaM kI limbI huI mRgna vAmRtrakI mI prAmANika ina do TIkAgranthoMke sivAya aura kisI bhI digambara TIkA praniyo bhI usa mAnyanAma kAraNa ho sakatI haiM jinameM ukta prathamIrananA nahIM huI thii| pamna yaha siddha nahI kyiA maMgalazloka maMgalANa pame diyA huzrA ho / itanI jA yAnA, kyoMki aneka zilAlambI zrAdi pampa yaha prakaTa puganI--zrA. umAmbAnika samayanakakI-niyokA milanA hai ki pUrvamaM dRmara bhITakAnanya race gaye haiM, jinamame eka usa samaya koI asabhava nahIM thA / aAja bhI hame aneka to yahI ho sakatA hai jipakA rAjavAtikama prathama satrake grandhAkI gayI praniyAM mila rahI hai jo ayame 600-700 anantara 'apare prAganIyA ityAdi vAkyoM dvArA mRcana varSa pahalaM kI limbI huI hai / papIhAlanama mAtra mArthapAyA jAnA hai, damaga svAmI samantabhadra ke ziSya zivoTi middhi nathA gajavAnikako vidyAnanda-mAnyatArI pUrvaparaMparA pAtra yA TImagrantha hai. jisakA ullekha zravaNabelagolake ke nirNayakA prAdhAra banAnA zrApanime bAlI nahI hai| zilAlamba naM. 1. nimna vAma pAyA jAtA hai aura jisameM prayukta huaA 'patana zabda isa yAtako prakaTa karanA mare, mAmiti aura rAjayAnikarma uktamagalahai ki yaha zloka umI TIkAprathakA vAsa hai aura vahIM zokakI TIkAkA na honA isake liye koI bAdhaka nahI hai liyA gayA hai ki ukta. maMgalazoka tapArthamayakA magalAcaraNa hai aura na "namyaMva zizzivako TimarimnapolanAlambanayamita isake liye koI mAdhaka hI hai ki vidyAnandakI mAnyatAko maMgAgvAgakarapAtamanattanvArthamantraM nAtaMcakAra // " pUrvaparamagakA samarthana prApta nahIM thA. kyoMki TIkAkAgake __yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki una dasara TAkAyA liyaM yA lAjimI nahIM hai ki ve magalazlokI bhI vyA kA vidyAnanamyA upalabdha honA zrama bhava thA kyoMki upa gyA ko gvAmakara mI hAjanameM unake liye vyAyA labdhime abhavatAkA koI kAraNa pratIta nahIM hotaa| karanA aura bhI anAvazyaka hojAtA hai jabaki unhoMne mUla mabhAvanA to yahA taka bhI honI hai ki gurUmA jo grantha ke magalAbhaNako panAkara use apanI kA maMgalA. upalabdha na ho vara gigyako upalabdha ho jAya ki caraNa banA liyA ho| mAmida yAhI TIkAgraMtha hai tramAgAsaMgrahAdi jo grantha paM. gopAladAganIko upalabdha jimmama mUlake maMganAnA ko apanA liyA gayA hai aura nahI the ve aAja naI gbojake kAraNa unake ziyA~ko upa rAjavAnika mI hI mUtravAnika TIkAkRtiko niye labdha horahe haiN| aura isaliye mabhava to yaha bhI hai ki huga hai jo magalAcaraNako vya gyAko anAvazyaka kara detI jo TIkApratha pUjyapAda tathA akalaMkako prApta na ho vaha hai| isa viSayakA vizeSa maIkaraNa evaM puSTIkaraNa maine vidyAnanda ke sAmane maujUda ho| dhana apaneko upalabdha ina apane prathamalagyame kara diyA hai aura rahA mahA isa legyama do TIkAgranyA parame yaha kalpanA kara lenA ki vidyAnandako 'AtaMpa parihAra mamInA upazIrSaka nacikara diyA gayA hai bhI yahI do TIkAprama upalabdha thaM-iname purAnA athavA prata yaho para umako phira dohaganakI jarUrata mAnama inake samakAlIna dRmarA koI TIkAgrantha upalabdha nahIM thA- nahIM hotii| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 anekAnta [vaSa 5 jAte haiM / inakA varadahAtha sAdhusvabhAva aura nUtanasAhi- antarAtmA, nirmala mati, middhantarUpI rasAyana tyaprema ye tInoM hI bAteM granthoM ke nirmANakArya meM vizeSa ke rasika aura muniyoM ke bhakta jaise vizeSaNoMke dvArA sahAyaka huI haiN| jAna par3atA hai uma samaya mAhU inakA khalA yazogAna kiyA gayA hai* ima sabakA kSemarAja, aura inake bhAI holU evaM kuTumvIjana bar3e kAraNa inakI dharmaniSThatA, udAratA Adi mdgu Na haiN| hI dharmAtmA aura paropakArI sajjana the| ye agravAla paMDita raidhU kAThAmaghake mAthuganvaya aura puSkarajAtike prasiddha vaNika the, di. jainadharma ke anuyAyI gaNake bhaTrAraka yazaHkItika ziSya tathA bha0 guNa the. vidvAnoMkA Adara-satkAra karanA aura unakI kArtike ziSya the| ina bhaTArakoMkI gahI gopAcala AvazyakatAoMkI yatheSTa pUti karanA apanA parama (gvAliyara) meM thaa| kavivara mahAcandrane agne zAntikartavya samajhate the| granthakartAne svayaM pArzvapurANa ke nAtha caritra meM jisakA racanAkAla vi0 saM0 1587 nimna padyoM meM inakA kucha paricaya diyA hai jo isa hai, puSpadantAdi mahAviyoka mAtha paMDita raidhUkA prakAra hai: bhI mmaraNa kiyA hai| siri-DuMgarasIha Nareda-raji, kavivara raidhUkA grantharacanAkAla yadyapi unakI vaNivaha Nivasai puNu bahudumaji / khudakI kucha anyaprazastiyoM meM jo abhI taka dekhane meM dukkhiya-jaNa-posaNu guNaNihANu , AI haiM, upalabdha nahIM honA / saMbhava hai ki anya jo bhayaravAlakula-kamala-bhANu / kinhI granthokI prazastiyoM meM vaha mila jAya / parantu micchattavasaNa-vAsaNa-virattu , inakI samasta racanA gvAliyarake tomaravaMzI rAjA jiNasattha-Niggaha~ pAya-bhatta / DuMgaramiha aura unake putra kIrtisiMhake rAjyakAlame sirisAhu pahUNu ji pahasiyAmu , huI jAna par3atI hai| inake pAzca pugaNanAmaka granthakI tuhu NaMdaNu NiruvamaguNaNivAsu / eka prati vi0saM01546 ke caitrazuklA ekAdazI zukrasiri-khemasIhu NAmeNa sAhu , vArake dina punarvasunakSatrama himArake mahAvIra caityAlaya jiNadhammovari jeM bddhgaahu| meM, sulatAnazAha sikaMdaraka gajyakAlameM ligbI gaI hai jiNacaraNodaNNa vi jo pavittu , aura vaha racanAme kucha varSa bAdakI hI pratilipi prAyama-rasa-rattau jAsu citta / jAna par3atI hai| sammattarayaNalaMkiya sarIru, *. ya. sidvAntaramAyane kasako bhakto munInA madA, kaNayAyalubva NikkaMpu dhIra / dAnenaiva caturvidhana nidhinA maMghasya spossk:| ina padyoMmeM batalAyA gayA hai ki mAha khemasiha ____ jAnatyeva vizuddhanirmalamaniTehAtmanoraMtaraM, kA nivAma gopAcalake tomaravaMzI rAjA dUMgarasiMhake mo zrI naMdatu nadana: samamahI kSemAghamAdhu:kSitau // 1 // rAjyameM thA / ye dukhIjanoM ke popaka, guNanidhAna, -pArzvapagaNa maMdhi 1 agravAla kulakamaladivAkara, mithyAtva aura vyasanA- bhAra vyasanA- +dekho, 'apabhraMzabhASAkA zAtinAthacaritra' nAmakA mega to Tikase virakta, jinazAstra aura nigraMtha guruoMka legna, anekAnta varSa 5, karagA 6-7 pR0 253 / paramabhakta, sAhU pahaNu athavA pajagaNake putra the anupama xutha maMbAre 'smin nRpazrIvikramAdityagajye 1546 guNoMke dhAraka the, jina dharmake upAsaka, jinAgamake, varSe caitra mudi 11 zukravAre punarvasunakSatre zubhanAma joMge rasika tathA samyaktvarUpI glama alaMkRta the / aura zrI hisAra parAjA moTe 1 zrI mahAvIra caityAlaye mulatAna mameruparvatake samAna nikaMpa,dhIra tathA dhana-karaNa-kacana mA (zA) di (6) mikdrgaaprprtmaane| zrI kAThAse samRddha the| sAtha hI cAraprakAra ke dAna dvArA saMgha saM mAthuganvaye puSkara gaNe // " saMpoSaka, deha aura AtmAke antarako jAnane vAle --pAzva purANa lekhaka prazasti Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] apabhraMzabhASAke prasiddha kavi paM0 raidhU 403 rAjA iMgarasiMhake rAjyakAlake 3 mUrtilekha mere aura graMtharacanAe~ bhI kI gaI haiM / rAjA DUMgarasiMhakA dekhane meM Ae haiM, jinameM meM eka saM0 1467 kA aura rAjyakAla saM0 1467 se kitane varSa pUrva aura saM0 do saM0 1510 ke haiM / saMvat 1467 ke mUni lekha*se 1510 ke kitane samaya bAda taka rahA, yaha nizcita rUpa itanA to spaSTa jAna par3atA hai ki bhagavAna AdinAtha se nahI jA sakatA, phira bhI saM01521 se kucha samaya kI usa mUrtikI pratiSThA pratiSThAcArya paMDita raidhUne pUrva taka usakI sImA rUra hai; kyoMki ArA jainakarAI hai isIsa unheM pratiSThAcAryarUpasaM ullakhita siddhAnta bhavanakI 'jJAnArNava kI lekhaka prazastike, kiyA gayA haiN| anveSaNa karane para gvAliyarameM aisI jo saM0 15.1 me limvI gaI hai nimna vAkyoMse saM0 kitanI hI mUtiyAM salaba upalabdha hosakatI hai jinakI 1521 meM rAjA iMgarasiMhakeputra kItisihakA rAjya pratiSThA paM0 raidhUne karAI hogI / sAtha hI, anya do karanA pAyA jAtA hai| mUrti lakhose+ yaha bhI jAnA jAtA hai ki gajA DUMgara- "mavat 1521 varSe asADha mudi6 somavAsare miha ke gajyakAlameM jainamUrtiyoMkA pratiSThAe~ huI thiiN| zrIgopAcaladurge tomaravaMze rAjAdhirAjazrIkInisihArAjye pravartamAne zrIkASThAsaMghe mAthurAnvaye pukaragaNe bha0 *"zrI zrAdinAthAya nama: || mavat 1467 varSe vezAkha ... zrIguNakIrtidevAstatpaTTe bha0 zrIyazaHkIrtidevAstatpaTTe 7 zukra panarvamunakSatre zrI gopAcaladurge mahArAjAdhirAja bha0 zrImalayakIrti devAmtatpaTTe bha0 zrIguNabhadradevAgajA zrI iMga.. [iMgargamada gaja maMvarnamAna zrI kAThAsaMgha stadAmnAya gargagotre ... " mAthuganyaye pakaggagAbhaTTAraka zrIgugaNakInidevAstapaTTe jJAnArNavakI lekhaka prazastike sivAya anya koI yaza:kAnideva [at] pratiSThAcArya zrI pAMData gdhU - [gdhR] sAdhana rAjA kI nisihake rAjyakAlakA mere dekhaneme nasya zrAnnAye agrotavaMza goyalagotre mAdhugatmA tasyaputra: nahI aayaa| isaliye rAjAkItimihake gajyakAlakI bhASA nasya bhAryA nAr3I putra prathama mAdhulemmA dinIya mAdhu koI nizcita sImA nahIM batalAI jA sktii| yahAM mahAgajA tRtIya amagaja caturtha dhanapAla pacamamAdhu paalkH| sirpha itanA hI kahA jA sakatA hai ki saM01510 ke sAdhu kSemasI bhAryAnorAdevI.. . ....... je jya]strI sara bAda kimI mamaya rAjyasattA kIrtimiha ke hAthameM AI mutI putra mallidAma dvitIya bhAryA mAvI putra candrapAla / hai| saM0 1521 ke bAda kitane samaya taka unhone mamI patra dvitIya sAghu zrI gojagajA bhAryA devasya patra gajya kiyA yaha abhI anizcita hai| hAM, saM01552 parNapAla etaghA madhye zrI ...." tyAdi jinasaMghAdhipati kAlA ke eka mUrti lekhase itanA jarUra patA calatA hai ki madA pragamati" / / usa samaya gvAliyarake rAjA mallisiha the| mAndrama Indo Avans Vol. II P. 382 nahIM ye mallisiMha kisa vaMza paramparAke the aura ina (jaina lekhamaMgraha bhAga 2 pR0 62, 63) kA kIrtisiMhase kyA sambandha thA ? saMbhava hai kIrtisiMha +dono manilegvAmase yaho para eka kA hI kucha aMza uddhRta ke bAda rAjyake yahI uttarAdhikArI rahe hoN| parantu kiyA jAnA hai| isameM kIrtisihake rAjyakI uttarAdhikA patA cala xmidi maMvat 1510 varSe mAghamudi 8 aSTamyA zrI gopa- jAtA hai| gige mahArAjAdhigaja gajA zrI DaMgara [iMga] gndra devarAjya paMDita raDadhUne 'samyaktvakaumudI' kI racanA rAjA pra . ... [vartamAne] zrI kASThAsaMghe mAthurAnvaye bhaTTAraka zrI kIrtisiMhake rAjyakAlameM kI hai, aura unheM apane pitA samakAti devAstApaTTa zrI hemakI-devAstatva? zrI vimalakInidevA" ..."tasya AmnAye agronavaMze garga gotra"" *zrImadgopAcalagaDhadageM mahArAjAdhirAja zrI malla mihadeva. Indo Aryans Vol II. P.383.84 gaye pravartamAne saMvat 1552 varSe jyeSTha mudi soma(jainalegvamaMgraha bhAga 2063) vAsare....." prAcInalevasaMgraha bhAga 2064 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 anekAnta / varSa 5 DaMgaramihake samAna hI rAjyabhArako dhAraNa karane meM 2 yazodharacaritra 3 vRttasAra 4jIbaMdharacaritra 5 pArzvasamartha batalAyA hai / sAtha hI unheM nirmalakIrtise yukta nAthapurANa 6 harivazapurANa 7 dazalakSaNajayamAlA kAlacakravartI bhI prakaTa kiyA hai| jaisAki samyaktva. 8 sukauzalacaritra : rAmapurANa 10 poDazakAraNa jayakaumudIke nimna padyoMse prakaTa hai: mAlA 11 mahAvIracaritra 12 karakaMDucaritra 13 aNa'tomara-kula-kamala-viyAsa-mitta / thamIkathA 14 siddhacakracaritra 15 jiNaMdharacaritra 16 dubAra - vairi - saMgara - attittu / upadezaratnamAlA 17 AtmamaMbodhana 18 puNyAzravakathA DhuMgaraNivarajadharApamatthu / 16 zrIpAlacaritra 20 sammattaguNanidhAna 21 samyavaMdiyajaNa samadhiyabhUrizranthu / gguNarohagA 22 samyaktvakaumudI 23 middhAntArthasAra / caurAya-vija-pAlaNa-aNaMdu / granthoM kI isa nAma sUcIparase itanA spaSTa jAnA himmala-jasa-vallI-bhavaNa-kaMDu / jAtA hai ki kavivarane purANa evaM caritra granthoMke kali cakkiTi pAyaDaNihANu / atirikta, siddhAnta, adhyAtma aura chaMdazAstrAdi viSaya siri kittisiMdhu mahivaha pahAgu // " ke granthoMkI bhI racanAkI hai| graMthAMkI isa nAmamacIparase itanA to spaSTa jAnA uparake isa samasta vivecanaparame paMDitaraDadhukA jAtA hai ki kavivarane pugaNa evaM caritra graMthoke grantha racanAkAla mpapratayA vi0 saM0 1467 se lekara atirikta siddhAnta, adhyAtma aura chaMdazAstraviSayaka ma0 1501 taka mAlUma hotA hai| arthAta yaha vi0 graMthokI bhI racanA kI hai| kI 15 vI zatAbdIke uttarArdhameM 16 vIM zatAbdIke zAstrabhaNDAgeMmeM anvepaNa karanepara inakI aura bhI pUrvArdhameM hue hai| kRtiyoMkA patA cala sakatA hai / AzA hai vidgaga kavivara raDadhUna apabhraMza bhApAmeM bahutame granthoM isa viSayameM anvepaNa karanekA prayatna kreNge| aura kA nirmANa kiyA hai| aba taka inake banA hue 23 usakI sUcanA vIrasaMvAmandirako bhejanakA kaSTa uThAyege granthoM kA patA calA hai| ye saba grantha dehalI, bambaI kyoki vIrasevAmandirame sAhitya tathA itihAsa-viSaya aura nAgaura ke zAtrabhaNDAgeme pAe jAte haiN| inake kI mabhI sAmagrIkA saMgraha kiyA jA rahA hai| nAma isa prakAra hai-1 Adi purANa ( mahApurANa) vIrasaMbAmandira, marasAvA vedanA-gIta mero (le060cainasukhadAsa nyAyatIrtha) nAtha ! saba kucha khogayA, phira bhI na tujhako dayA AtI! satyavratakA puNya phala mujhako milegA yaha na mAna ! | mara cukIM sArI samutthita-bhAvanAe~ nAtha / merI, ye samasyAye cirantana kaba khuleMgI yaha na jaaneN| yaha vikaTa nerI upekSA hA ! mujhe pratipala satAtI! prANa-khAU yAtanAe~ khA cukI haiM prANa mere ! kaba kahA~ avamAna hogA, isa nirAzAko nizAkA ? prArthanA phira bhI na bhagavan ! kyoM yahAM avadhAna pAtI? divya * darzana aura kaba hogA prabho terI dizAkA ? kalpanAkI saudhamAlA ho khaDI giratI anukSaNa ! saba vikala haiM yojanA aAja merI kyA kahUM maiM ! ima azakta manasthalIme para kahAM terA nirIkSaNa ! duHkha jarjara hRdayakI zrAhe na hA ! tumako jagAtIM !! cetanA saba khogaI nivi bandhana yaha paDA hai ! nAtha ! niSThAmeM bitAI jindagI sArI manohara ! yaha / tapasyAkI viphalatA hA! mujhe nizadina rulAtI!! nirAzaMsita sAntvanA terI na pAI Aja taka para ! vyartha hI adhikArakI--bAteM banAkara kyA karU~ aba ? kyA vidA le lU~ yahA~se thaka cukA hUM bola to kucha ? kho gayA ramaNIya gaurava ina vidhAnAme yahAM jb| | dumbakI jvAlA na merI Aja to hiyame samAtI !! Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAdhavala athavA mahAbandha para prakAza (le0-50 sumeracandra jaina divAkara bI0 e0, zAstrI nyAyatIthe ) [ isa lekha meM jima granthagajakA sAmAnya paricaya diyA gayA hai vaha atiprAcIna jainasiddhAnta-zAstra hai, jo bahuta arme me mRDacidrIkI eka kAlakoThargame banda thA, janatA usake darzanoMko taramatI thI aura usakA paricaya pAneke lie utsuka thI / vA~se umake uddhArakA prayatna cala rahA thA parantu samAjake durbhAgyavaza saphalatA nahIM mila rahI thii| hAla meM bhAgyane palaTA khAyA, satprayatnadvArA adhikArI vargakA hRdaya parivartita huzrA aura an.ko mRDabidrIka bhaTTAraka zrI cArukItijI paMDitAcArya, zrI DI. maMjeyyA hegar3e bI0 e0 ema0 ela0 mI. dharmasthala, zrI raghucandrajI ballAla magalaura Adi paMcokI kRgase divAkarajI ko granya-pratilipikI anujJA prAsa hogaI aura unhoMne eka varSama hI pUrI navala karAkara apane pAma maeNgAlI / umIka phalasvarUpa yaha lekha |dvaakr ne mere anurodhapara prastuta kiyA hai, jisake lie maiM ApakA AbhArI hU~ / yahApara maiM inanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki lekha mujhe kAnapura paripad-adhivezaname tA. 25 aprelako diyA gayA thA parantu umI dina relave sTezanase marA boksa guma ho jAneke kAraNa prastuta lekha dUsare kitane hI bahumUlya sAhitya ke sAtha naSTa ho gayA thaa| lekhakamahodayane phirase parizrama karake ise jaldAma tayyAra kiyA hai, aisA ve sUcita kara rahe haiM / sAtha hI, yaha bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki mUla granthake sAmane na hone zrAdise lembake sampAdanama apanI yathaSTa pravRtti nahIM homakI hai / kaI sthAnopara kucha ulabhane paidA huI, jinhe lekhaka kI jimmedArIpara hI chor3a diyA gayA hai / mUla grantha anubAda-mAMhata zIghra prakAzita hone ke yogya hai-kAgajako vartamAna samasyA, jamakI ora lekhakajIne maketa kiyA hai, unameM bAdhaka na honI cAhie / sidvAnta-granthoMke uddhAra-kAryakA kitanA hI phaNDa avaziSTa sunA jAtA hai, use kAmame lAnA caahiye| -sampAdaka zavala, jayadhavala tathA mahAdhavala nAmaka siddhAnta khyAna hai| ina chaha baMDomeMse mahAbandhako choDakara zeSa 'granthokA nAma sapUrNa digambara jainasamAjame atyanta pAMca khaMDopara jisa TIkAkI racanA vIrasena prAcAryane kI zraddhA-pUrvaka liyA jAtA hai| vaise to saMpUrNa jainavAggagA bhaga- vaha 'dhavalA' TIkA kahI jAtI hai / SaTamaMDAgamake chaThe cAna vardhamAnaspa himAcala me avatarita honeke kAraNa baMDako jo mahAbandha hai, jainasaMsArame mahAdhavala' kahate haiN| pUjanIya hai, vaMdanIya hai. kinnu uparokta siddhAntatrayakA kintu jahAM taka grantha paramparAkA sambandha hai vahAM taka bhagavAname vizeSa sannikaTa sambandha hai, isase unake prati 'mahAbandha' kA 'mahAdhavala' nAma dRSTigocara nahIM hotA hai| adhika pAdarakA bhAva honA svAbhAvika hai| 'mahAdhavala zabdakA pracAra adhikase adhika saM01630 mAmAnyatayA yaha samajhA jAtA thA ki mahAdhavalake takake lekhameM pAyA jAtA hai| kAraMjAke prakhyAta zAstrabhaMDAra madRza hI jayadhavala nathA dhavala zAstra prAcIna hai kintu me 'pratikramaNa' nAmakI eka pothI hai usame nimnalikhita aba ina granthoke parizIlaname yaha bAta spaSTa ho gaI hai ki ullekha pAyA jAtA haimahAdhavalako choDakara dhavala tathA jayadhavala mUla grantha dhavalo hi mahAdhavalo jayadhavalo vijayadhavalazca / nahIM haiM. kintu ye TIkAyoM ke nAma hai| mahAdhavala zAstra graMthA zrImadvirabhI proktAH kavidhAtarastasmAta // 13 // mAtra mUla sUtrarUpa meM hai / jIvasthAna, tullakabaMdha, baMdha- isame dhavala, jayadhavala tathA mahAdhavala ke sAtha sAtha syAmiva vedanA, vargaNA tathA mahAbandha ina chaha viSayoM vijayadhavala kA bhI ullekha kiyA hai| yaha vijayadhavala kA varNana karane vAlA prAgamapAhitya paTagvaMDAgamake nAma grantha kauna hai ? isa pAtakA anusaMdhAna honA jarUrI hai| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 anekAnta [varSa 5 bhAge caudahaveM zloka meM isa prakAra likhA hai- spaSTatAkI dRSTi se dhavalA, jayadhavalAke mukAbale meM mahAbaMdhako tatpaTTe dharasena kassamabhava siddhAntagaH seMzubhaH ? mahAdhavala kahAjAnA prAraMbha huA hogaa| eka bAta yaha bhI tatraTTe khalu vIrasenamuniyo yazcitrakUTe pre| hogI ki jaba paraMparA-ziSya dhIrasenasvAmI jinasenasvAmIkI yelAcAryasamIpagaM vRtataraM siddhAntamalpasya ye / racanA apane apane viSayoMkA vizeSa prakAza DAlaneke vATe caityavare dvisaptatiti siddhAcalaM cakrire // 14 // kAraNa dhavala tathA javadhavala kahI gaI, taba unake bhI isake sAthameM yaha bhI likhA hai "saMvat 1637 atyanta pUjya mUla-sUtrakartA bhUtabali svAmIkI kRtiko AzvinamAse kRSNapakSe amAvasyA tithau zanivAsare mahAdhavala kahanemeM vAstavikatAke nirUpasake sAtha sAtha zivadAsena likhitam" bhaktikA bhI bhAva rahA hogaa| isa mahAdhavala nAmakA prayoga paM0 ToDaramalajIne mahAbadha aura dhavalA TIkA ye dharasenAcAryakI paraMparA gomaTTasAra karmakAMDakI baDI TIkA pR0 314 me bhI kiyA hai| kI cIje haiM. kAraNa dharamenasvAmIne vyAkhyA-prajJapti tathA ___ yathA-tahAM guNasthAna viSai pakSAntara jo mahAdhavalakA dRSTivAda aMgake azarUpa mahAkarmaprakRtiprAbhRtako apane dUsarA nAma kaSAyaprAbhRta(?)tAkA kartA jo yativRSabhAcArya ziSyoM puSpadaMta-bhUnarbAla ko paDhAyA jisako par3hakara una tAke anusAra tAkari anukramateM kahie haiN|" muniyugalane SaTakhaDhAgama zAstrakI racanA kI / jayadhavalA jAna par3atA hai siddhAntazAkhoMkA sAkSAt darzana na hone kI paraMparA SaTakhaMDAgamase judI hai| guNadhara prAcAryane ke kAraNa paM0 ToDaramalajIne kaSAyaprAbhRtako mahAdhavala kaSAyaprAmRtakA upadeza prAyamaMca tathA nAgahastiko diyA, likha diyA hai / vAstavame kaSAyaprAbhRta para likhI gaI TIkA unase adhyayana karake yativRSabhAcAryane cUrNisUtroMkI ko jayadhavalA kahate haiN| racanA kii| ina cUrNisUtroMpara vIrasenAcArya nathA jinamenAmahAbandhameM anubhAgabandhake aMtame mahAbandhakA ullekha cAryaracita TIkAko 'jayadhavalA' kahate haiN| pAyA hai yathA--- SaTa khaMDAgamake pAMca bhAgoMkI zlokasaMkhyA chaha hajAra "sakaladharitrI vinuta prakaTita yadhIze mallikanve verisi / hai| inameM prAraMbhaka 177 sUtroMkI racanA to puSpadanta satpuNyAkara mahAbaMdhada pustaka zrImAdhanaMdimunipati gicala" prAcAryane kI bAdameM saMbhavata. unakA svargavAsa ho gayA, mahAbandhake racayitA bhUnabali prAcArya haiM, isa bAtakA isase zeSa sUtroMkI racanA bhUtabali svAmIne kI tathA nizcaya dhavalA TIkAma pAe hue nimna ullekhase ho jAtA saMpUrNa mahAbaMdha bhI bhRta balisvAmIkRta haiN| prAcArya iMdrahai, jisame batalAyA hai ki isa bAtakA khulAsA varNana naMdi mahAbadhakI zloka saMkhyA triMzatasahasra batAte haiM. bhUtabali bhaTTArakane mahAbandhame kiyA hai : kintu brahma hemacaMdra apane zrutaskaMdhameM isakA pramANa 40 "jata badhAvahANa ta cAvaha / payADabadhA hajAra zloka likhate haiN| yathAhidibadho, aNubhAgabaMdhA, padesabaMdho cedi / edesi sattarimahassa dhavalo jayadhavalo mATTimahamsa bodhavyo caduNDaM baMdhANaM vihANaM bhUdalibhaDAraeNa mahAbaMdhe mahabaMdho cAlIsaM siddhaMnatayaM ahaM vNde| sappavaMceNa lihidaM ti amhehi etya Na lihidN|" isa bhinna 2 zlokasaMkhyAkI pratipAdanAkA kAraNa yaha -dhavalA a0 pR0 1256 pratIta hotA hai ki, iMdranaMdi prAcAryane mahAbaMdhake vidyamAna mahAbandha-za strakA mahAdhavala nAma kyoM pracArame pAyA akSaroMkI gaNanA karake sakhyA nirdhArita kI / brahma hemacaMdra yaha bhI bAta ciMtanIya hai| hame to yaha pratIta hotA hai ki ne sAMketika akSaroMko pUrNa mAnakara gaNanA kI, ata. dhavalA aura jayadhavalA TIkA dvArA jisa prakAra mUla sUtra- gaNanAmeM bheda ho gayA / bAta yaha hai ki mahAbaMdhame sAMkekArake bhAvako spaSTa karane kI AvazyakatA huI, vaimI zrAva. tika saMkSipta bhASAkA bahuta adhika upayoga huaA hai| jaise zyatA mahAbaMdhake bAremeM nahIM huI; kyoMki vaha svayaM bhUtabali orAliyasarIrako 'porA. mAtra likhA hai 'vegucciyasarIra' bhaTTArakane atyanta khulAsArUpase racA hai| ata: viSayakI ko 'vegu0' mAtra likhA hai| iMdranaMdine zrIrA0 ko do akSara Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] mahAdhavala athavA mahAbaMdhapara prakAza 407 ginA hogA, kintu brahma hemacaMdrane use * akSararUpase ginA zrutakevalI 100 varSameM hue / pacAna vizAkhAcArya, prauSTila, hogA yahI kAraNa hai ki graMthake pramANakA ullekha karaneme triya, jaya, nAga, siddhArthadeva, tiSaNa, vijayAcArya, matabheda hogayA. vAstavameM vaha dRSTikoNakA hI bheda hai| buddhila , gaMgadeva tathA dharmasena the gyAraha prAcArya paripATI isa graMthameM hajAroM bAra karmaprakRtiyoM ke nAmoMkA punaH punaH kramase 11 aMga 10 pUrva ke pAThI hue| ye zeSa nAra pUrvoke prayoga hA hai isalie graMthakArane saMkSipta sAMketika zailI eka dezake bhI jJAtA hue| isameM 183 varSa bIta ge| meM likhanekA mArga aMgIkAra kiyA, aisA pratIta hotA hai| bAdameM najJatrAcArya, jayapAla, pAMDusvAmI, dhra vasena tathA isa taraha mahAbathake cAlIsahajAra zloka ginane para kaMsAcArya ye pAMca prAcArya paripATI kramase 15 aMga tathA bhUtarbAla svAmIkI saMpUrNa kRti 377 sUtroMse nyUna 46 14 pUrvoka ekadezake jJAtA hue / isameM 123 varSa aura hajAra zloka pramANa mAnanI hogii| vyatIta hue| bAdameM subhadra, yazobhadra, yazobAhu tathA mahAbaMdhameM prakRti, sthiti, anubhAga tathA pradezabaMdhakA lohArya hue, iname 17 varSa biite| bAdame nadisaMghIya varNana kiyA gayA hai| ata: 'mahAbadha' yaha nAmakaraNa anvaH prAkRna-pahAvalIke anusAra iyaMgadhArI' -ekAMgake dhAraka rtha hai| prakRti, sthiti, anubhAga tathA pradezabadhakA yathAkrama arhadali, mAghanadi, dharasena, puSpadanta, bhRtabAla inakA varNana kiyA hai| isIse mAlUma hotA hai ki umAsvAmI samaya kramaza: 28+21+13+30+20118 varSa pramANa zrAcArya ne bhI tatvArthasUsameM 'prakRtisthityanubhAgapradezAsta- rhaa| isa prakAra vIranirvANake 683 varSa bAda bhUtabali dvicayaH' (adhyAyamasUtra3) yaha pAThakrama aMgIkAra kiyA hai| svAmIkA ullekha prApta hotA hai / 62+100+13+123 mahAbaMdhake racayitA- isa grantharAjake racayitA +971 1188683) / isa paTTAvalImeM do varSakI bhUlakA bhUtabali svAmIkA kucha bhI itihAsa mahAbaMdhame upalabdha ullekha pro. hIrAlAla jIne apanI dhavalA prathamambaNDakI nahI hotA hai| anya sAdhanome jJAta hotA hai ki bhagavAna bhUmikAke pR020 para kiyA hai, kintu indaura, pa. mahAvIra svAmIke nirvANake anantara 62 varSake bhItara khUbacanda jI zAstrIke pAsa jo paTTAvalIkI prati hai, usame gautamasvAmI, sudharmAcArya tathA jaivasvAmI ye tIna kevalI bhUtva dUra hojAtI hai| paripATI-kramase (Succes-V-hue| mAmAnyataH 'chaha aTThAraha vAme tevIsa vAvaga vAsa mugiraNAhaM (50) logoMkI yaha dhAraNA hai, ki jaMbUsvAmI atima kevalI hue dama gAva aTuMgadharA vAsa dusadavIsa sadhesu // 11 // haiM, kintu yaha kahanA anubaddha kevalIkI apekSA ThIka kahA yahAM kATakameM jaba (50) dekara makhyAkA khulAsA jA sakatA hai| kevalI pAmAnyakI apekSAse kahA jAya to kiyA gayA hai taba vAvaNake sthAna para varaNa' pATha honA dhara kevalIko aMtima kevalI mAnanA hogaa| tiloya- cAhie / isa taraha do varSakI bhUla kA bhrama dUra hojAtA hai| paeNattike cauthe adhyAyameM likhA hai ki aMtima kevalI isa pahAvalIke anusAra bhUtabali zrAcAryakA samaya vikrama zrIdhara hupa yathA saMvat (683-470253) evaM IsavI (683-527 : jAdo siddho vIro tadivase godamo prm-nnaagii| 106) zrAtA hai| jAde tassi middhe mudhammasAmI tado jAdo // 1476 / / dhavalA TIkAmeM jo SaTaviMDAgamake prAraMbhake bAremeM kathA tammi kadakammaNAse jaMbUmAmi tti kaMvalI jaado| dI hai, usame jJAta hotA hai ki dharasena prAcArya ke pAsa do tattha vi middhipavaNNe kevaliNo gAsthi aNubaddhA 1577 munirAja zrutarakSaNa ke lie bheje gae, unameM grahaNazaki IDalagirimmicarimo kevalagAAgImamigdhige siddho tathA dhAraNAzaktikI vizeSatA thii| ve muniyugala bhUtabali cAraNarisIsucarimosapAsacaMdAbhidhANo y||1476|| aura puSpadaMtake nAmase khyAta hue| mahAbadhake adhyayaname uparokta tIna anubaddha kevaliyoMke pazcAta viSNu, naMdi- yaha bAta bhalI prakAra samabhAme zrA jAtI hai ki bhRtabali mitra, aparAjita, govardhana tathA bhadrabAhu ye pA~ca anubaddha svAmIkI dhAraNA nathA grahaNa-zaki kitanI asAdhAraNa Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 anekAnta [vapaM 5 koTikI rahI hogI? racanA karane kA avasara hI nahIM diyaa| yahI baDA saubhAgya bhUtabali svAmI 'atyanta vinayavAna' 'zolarUpamAlA' rahA ki puNyacaritra bhatabali svAmIne kAphI vistRta tathA se vibhUSita the / ve 'deza, kula, jAtise vizuddha' the| ve mahatvapUrNa racanA karake anupama jinavANIkI rakSA kI, saMpUrNa kalAtroMme bhI niSNAta the / ve maMtrazAstrake bhI jimme par3hakara hRdaya zraddhAse unakI parokSa vaMdanA karatA hai| prAcArya the, kyoMki dharasena prAcAryane unako sAdhanArtha jo duHkha hai ki aisI pUjanIya vibhUniyoMke bAreme vyaktigata maMtra diyA thA, vaha azuddha thA aura usakI zuddhi karake unane jIvanako adhika prakAzameM lAnevAlI sAmagrIkA abhAva hai| maMtrakI sAdhanA kI thii| maMtrake adhiSThAtA devatAne prasanna hokara saMtoSa isa bAtakA hai ki jisa jinabANIke pavitra rasase jaba apanI sevAe~ arpita kI, to inane kisI prakArako bhI unakA hRdaya labAlaba bharA huA thA, vaha pakhaMDAgama icchA nahIM pragaTa kI, isase inakI ujvala nispRha mano- aura vizeSatayA mahAbaMdhake rUpame hamAre sAmane vidyamAna hai| vRtti spaSTa hotI hai| ye apane guNoke kAraNa devatAoM dvArA mahAbadhakI bhASA zuddha prAkRta hai aura isameM dhavalA, baMdita the| jaba dharasena zrAcArya ne inako mahAkarmaprakRti jayadhavalAke samAna 'kvacit prAkRtabhAratyA kvaciyaMskRtaprAbhRtake upadezakA kArya zramADha sudI ko pUrNa kiyA, mizrayA' kI zailI nahI aMgIkAra kI gaI hai / jaisA ka taba devatAoMne bhI isa saphalatApara harSa vyakta kiyA thA, pahale kahA jA cukA hai, sa pUrNa granthame baMdhake bheda catuSTaya tathA bhUtajAtike devone inakI puSpose pUjA kI tathA zakha para zrodha tathA zrAdeza-- sAmAnya tathA vizeSakI apekSAme tUrya Adi vAdyoga makAra kiyA / ise dekhakara dharasena vivecana kiyA gayA hai| saMpUrNa graMthakA paryAlocana karanepara svAmIne unakA anvartha nAma bhUtabali ravakhA / isa guru jJAta hogA, ki graMthame kahIM bhI koI aitihAsika ullemba datta nAmake pUrva meM inakA kyA nAma thA, yaha jAnaneke abhI nahIM pAyA jAtA hai| taka sAdhana upalabdha nahI hue| kahI 2 zrAcArya mahArAjane bhinna paraMparAkA saMketa yaM mahAna gurubhakta the tathA guradevake anuzAsanakA avazya kiyA hai / kAlAnugamana pradezabaMdhakA varNana karane pUrNatayA pAlana karate the| isakA eka pramANa yaha hai ki hue tADapatra 213 meM likhA haiprathamamApti hone para prAcArya dharasana svAmIne usI dina . dina avaTTidabaMdhakAlo jaha0 ema0, ukka0 pavAijjanegA athavA iMdanaM dikRta zrutAvatArako apekSA dusare hI dina uvademaMga patrakAramasamayaM, agaNa puga svadesaraNa vahAMye ravAnA honekA Adeza diyA aura isa prAjAkA parAgAramasamaya |"-avsthit baMdhakA kAla jaghanyame eka unane pAlana kiyA / vaise jina gurudevake pAdapadmoke samIpa samaya hai / utkRSTame pUrvAcAryake upadezakI apekSA 11 samaya bhatabali tathA puSpadanta svAmIko anupama zrAgamaamRta hai tathA anya paTesAThI protA hai, tathA anya upadezakI apekSA 15 samaya pramANa hai|" pAna kA saubhAgya milA thA, kamase kama una gurudevake pAsa isaprakAra yahAM u'kRSTa bakAla meM eka mata samayakA aura varSAkAla bitAne kI unakI icchA kA honA svAbhAvika thA maga 15samayakA batAyA hai| yaha bAta bhI dhyAna dene yogya kntui gurukI zrAjJA anulla dhanIya samajha unane vinIta hai ki bhincara paraMparAgo'upadeza' zabdake dvArA vatAyA gayA tathA anuzAsanapriya ziSyavRttikA pUrNa paricaya diyaa| hai, jisase maulika upadeza-paraMpagapara prakAza paDatA hai| SaTa khaMDAgamake 177 mUtrokI hI racanA puSpadanta saMpUrNa prathama 21 tADapatra haiN| inameM se lekara 27 svAmIne kii| bAdame zeSa racanA kevala bhUtabali svAmIne tADapatra paryanna mancamapaMjikAjI mahAbaMdhako choDa zepa kii| isa prasaga yaha deva durvipAkako socakara hRdayame paragbaDAgamake pAca viSayasthala para prakAza DAlatI hai| yatApa honA hai ki jinazAsanakI vizeSa rakSArtha nimitta mahAbaMdhanA prAraMbha jima nATapatra naM. 28 se honA thA zAstrake mahAnajJAtA dharamena aAcAyane bhAbali tathA pupa durbhAgyase vaha gAyaba hai, ataH granthakA prAraMbha kisa zailI dantako apane adhigata viziSTa zAstrame pAraMgata kiyA se prArya mahArAjane kiyA, yaha nahIM kahA jA sakatA hai| kintu RrakAlane puSpadaMta svAmIko 177 bhUtroMse adhika eka nAipatramaM karIba 200 zloka pramAgA granthakA lopa Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] mahAdhavala athabA mahAbaMdha para prakAza 406 hogayA hogaa| saMpUrNa graMthameM 14 tAr3apatra pUrNatayA naSTa ho eNa vedaNAkhaMDassa AdIe maMgala tatto prANedUNa uvi. gaye tathA kahIM-kahIM aura aMza bhI naSTa ho gayA / isaprakAra dassa nnivttvirohaado|......" bahuta sA mahatvapUrNa aMza naSTa hojAnese aneka sthaloM para isake prAge TIkAkAra vIrasenAcArya likhate haiM ki---- pUrNatayA sambandha-vicchinna hone ke sAtha sAtha rasa bhaMga ho vedanA, vargaNA tathA mahAbandha ina tIna khaMDoM meM vaha kisa jAtA hai, lekina kiyA kyA jAya ? zAstroMkI rakSAke viSaya khaMDakA maMgala hai? tInoM khaMDoMkA maMgala hai| yaha kaise jAnA meM hamArI lAparavAhIkA hI yaha saba pariNAma hai| jAya ? kyoMki vargaNA tathA mahAbandhake Adime maMgala nahIM prakRtibaMdha tADapatra 50 taka pAyA jAtA hai| sthiti- racA gayA hai| maMgalake vinA bhUtabali bhaTTAraka granthakA baMdha 113 patra paryanta hai| anubhAgabaMdha 170 patra paryanta prArambha nahIM karate, anyathA unako anAcAryasva doSa hai tathA pradezabaMdha 216 pRSTha paryanta hai| saMpUrNa graMthameM 216 kA prasaMga mAtA hai| yathAtAr3apana haiM, jinameMse paMjikAke 27 tathA vinaSTa 14 patroMko ____ "uvari uccamANesutisu khaMDesu kassedaM maMgalaM ? ghaTAnepara zeSa graMtha 178 tADapatra-pramANa rahatA hai| tieNaM khaMDANaM / kudo ? vaggaNAmahAbaMdhAraNamAdIe mUla tADapatrIya prati kAnaDI lipimeM haiM, usakI deva. mNglaakrnnaado| Na ca maMgalaNa viNA bhUdalibhaTAnAgarI lipime bhI eka prati mUDabidrIke siddhAntamaMdirameM ro gaMthassa pArabhadi, tassa annaairiyppsNgaado|" vidyamAna hai| hamane mUDabidrIkI tAipamrIya pratike anusAra (dhavalA hastalikhita sivanI prati pR0 734,755,756) devanAgarI pratikA 3 vidvAnoMke dvArA saMtulanakA kArya karAyA isase kamase kama isa bAtakI prasannatA hai ki mahAbaMdha aura phira zuddha pratise nakala karAI aura pazcAt phira mUla kA maMgalAcaraNa bananeke yogya sAmagrI vedanAkhaMDake Adi pratise milAna kraayaa| isa prakAra hamAre pAsa jo mUla graMtha meM nibaddha hai aura vaha bhI gautamasvAmI-racita maMgalAcaraNa kI nakala AI, vaha mAtRpratike pUrNatayA anurUpa hai, isa isa prakAra kiyA gayA hai:bAtapara avizvAsa karanekI koI bAta nahIM hai| Namo jiNANaM ||1|| Namo prohi jiNANaM // 2 // Namo hAM, to granthakA prathama tAipatra naSTa hogayA, taba isakA paramohijiNANaM // 3 // Namo sambohi jiNANaM // 4 // Namo zrArambha kaise kiyA gayA, yaha bAta jAnaneke sAdhanoMkA eka aNaMtohi jiNANaM // 1 // NamomobuddhINaM // 6 // Namo prakArame abhAva hai| isase sAmAnyatayA yaha khyAla hotA thA bIjabuddhINaM ||7||nnmopdaannusaariinnN // 8|| Namo saMbhiraNaki granthakA maMgalAcaraNa bhI naSTa hogayA hogA, kintu yaha sodarANaM // 6 // yamo ujumadINaM ||10|| Namo viulamadINa prasannatAkI bAta hai ki bhUtabali svAmIne mahAbandha // 11 // Namo dasapumviyANaM // 12 // Namo coddasapubbiyANaM kA koI svatantra maMgalAcaraNa nahI banAyA, kintu unane // 13 // Namo aTuMgamahANi mittakusalANa // 16 // Na po vedanAkhaMDake prArambhamaM jo maMgalaracanA kI vahI vargaNA tathA viubvagapattANaM // 15 // Namo vijAharANaM ||16|| Namo mahAbandhakA maMgala samajhanA cAhie, aisA vIrasenasvAmIne cAraNANaM // 17 // Namo paNhasamaNANaM ||18|| Namo zrAgAapanI dhavalATIkAmeM batAyA hai| yaha bhI vizeSa bAta hai sagAmINaM ||16|| Namo AsIvisANaM // 20 // Namo dichiki vaha maMgalAcaraNa svayaM bhUtabali svAmIke dvArA racita visANaM // 21 // Namo uggatavANaM // 22 // Namo dittatavANaM nahIM hai, unane gautamasvAmIke dvArA racita 'mahAkammapayaDi. // 23|| Namo tattatavANaM // 24 // Namo mahAtavANaM // 24 // pAha' ke dhAdime racita maMgalasUtroMko uThAkara vedanAkhaMDa Namo ghoratavANaM // 26 // Namo ghoraparakamANaM // 27 // Namo ke prArambhame sthApita kiyA hai| ata: vedanAkhaNDakI apekSA ghoraguNANaM // 28|| Namo'ghorabamhacArINaM // 26 // emo vaha maMgala anibaddha kahA gayA hai| vIrasenasvAmI kahate haiM- prAmosahipattANaM // 30 // Namo khelosahipattANaM // 31 // "mahAkammapayaDipAhuDasma kadizrAdicauvImaNiyogA- Namo jallosahipattANaM // 32 // Namo viTThosahipattAgaNa // 33 // vayavassa AdIe godamasAmiNA parUvidassa bhUdabalibhaDAra- Namo sambosahipattA // 34 // yAmo maNabalINaM // 35 // Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 anekAnta [varSa 5 Namo vacibalI // 36 // Namo kAyabalINaM // 37 // Namo gAthAke anantara likhA haikhIrasavINaM // 3 // Namo sappisavINaM // 3 // yamo mahu- "evaM podhiNANAvaraNIyassa kammassa parUvaNA savINaM // 40 // namo amaisavINaM // 41 // Namo akkhINa- kadA bhvdi|" mahANAsANaM // 42 // Namo samvasiddhApadaNANaM // 3 // bAdameM manaHparyayajJAnAvaraNakI prarUpaNA karate hue Namo vahumANavuddhi resisma // 44 // kahA gayA haiuparokta maMgalAcaraName gautamasvAmIracita " sUtra haiM "ujumadiNANaM 'maNega mANasaM paDividahattA hai| kAraNa, 'mojiNANa' isa prathama maMgalasUtrakI TIkAke paresiM saraNAdI madiciMtAdi vijANadi / " anta meM tathA dUsare sUtrakI prArambhika bhUmikAmeM vIrasena isI bhAvako prAramasAta karake akalaMkadeva ina zabdoMme svAmI likhate haiM--- vyakta karate haiM---"Agame hakta manasA manaH paricchidya "evaM davaTriyajaNANuggahaNaTuM NamokkAraM godamA parepAM saMjJAdIna jAnAti iti mnsaa''tmnetyrthH|" bhaDArao mahAkammapayaDIpAhuDassa Adihi kAUrapa pajja (rAjavArtika pR058) vaTThiyaNayANuggahaNaTThamuttarasuttANi bhnndi| "jIvidamaraNaM lAbhAlAbhaM suhadukkhaM gagaraviisase yaha vidita hotA hai ki 'mahAkammapayaDIpAhuDa'ke NAsaM desaviNAsaM jaNapadaviNAsaM adivuTTi praNAprAraMbhameM gautama svAmIne dravya rthika nayAzrita arthAt sAmAnya buTTi duvuTTi subhikkha dubhikkhaM gvemAkhamaM bhayarogaM dRSTivAle jIvoMke anugraha nimitta sAmAnya rUpase jinoMko unbhamaM inbhamaM saMbhamaM vattamaNANaM jIvANaM, Novatta , namaskAra karake tadanantara 'jiNANaM' kI vizeSatA batAneke maNANaM jIvANaM jANAdi / (mahAbaMdha)" liye payAyAthika dRSTi vAlAke anugrahAtha zeSasUtrAkA racanA "tamAtmanA AtmAvavRdhyAtmanaH pareSAM ca citA kI hai| aura isaparase yaha pariNAma svata: nikala pAtA hai jIvitamaraNasukhaduHkhalAbhAlAbhAdIna vijAnAti / ki ye maMgalasUtra gautamasvAmIke race hue haiM, jinheM bhUdabali yA vyaktamanasA jIvAnAmarthaM jAnAti, naavyktmnsaam|" prAcAryane vedanAkhaNDakI prAdime apanAyA hai aura inheM hI (rAjavAtika pR058) mahAbandhakA bhI maMgalAcaraNa samajhanA caahie| isase dhvanita hotA hai ki akalakadevara bhI bhUtabali graMthakA aMtaHparIkSaNa svAmIkA prabhAva rahA hai aura ve mahAbaMdhako bhAgama' zabdase graMthakA prathama pRSTha to anupalabdha hai hI, usake anantara ullekhita karake graMthakI pUjyatA tathA mAnyatAko vyakakara rahe haiN| upalabdha mahAdhavalakI prathamapaMkti isa prakAra hai-'ayaNaM- granthame manaHparyayajJAnAvaraNakA varNana karaneke anantara saMbacchara-palidovama-sAgarAvamAdayo bhvNti"| isake kevala jJAnAvaraNakI prarUpaNA karate hue kahA gayA haianaMtara 16 gAthAzromeM avadhijJAna sambandhI kAMDakokA "jaM taM kevalaNANAvaraNIyaM kammaM taM eyavidham / varNana pAyA hai| prathama gAthA isa prakAra hai tassa parUvaNA kAdavA bhavadi / sayaM bhagavaM uppaNNaaMgulamAvaliyAe bhAgamasaMkhejado vi sNkhejjaa| NANadarisI sadevAsuramaNusassa logassa agadi gadi aMgulamAvaliyaMto zrAvaliyaM aNgulpudhttN|| cayaNopavAdaM baMdhaM mokkhaM, iddhi judi aNubhAgaM takka gommaTasAra-jIvakANDame yaha gAthA naM0403para uddhta kalaM (1) maNo mAsika bhuttaM kadaM paDiseviMda AdikI gaI hai| isI prakAra anya gAthAe~ bhI jIvakANDameM kammaM arahakammaM savvaloge sadhajIvANaM savvabhAve pAI jAtI haiN| ina solaha gAthAoMke sivAya saMpUrNa graMthameM samaM mammaM jaanndi|| pagrarUpa eka bhI paMki nahIM hai| ina gAthAoM meM kI aMtima evaM kevalaNAgaNAvaraNAyamsa kammassa pAvaNA gAthA isa prakAra hai-- kadA bhvdi|" paramodhimasaMkhejjA logAmettANi samayakAlo du| isI prakAra darzanAvaraNa zrAdi kRtiyA~kI rUkIrtanA rUvagada labhadi davvaM khettovmmgnnijiivhiN|| kI gaI hai| sarvabaMdha nosarvabaMdha kA zrodha tathA zrAdeza Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] mahAdhavala athavA mahAbaMdhapara prakAza kI apekSA do prakArase nirdeza kiyA gayA hai-- saMparaNadAe sIlavadesu Niradi-cAradAe prAcAsaesu apari"poSeNArAtarAigassa paMca pagadIo kiM savvabaMdho hINadAe khaNalavapaDibujmaNadAe laDisa vegasaMpaNNadAe yo sababaMdho ? smvbNdho| sambAzrI pagadIzrI baMdhamA- yathAchAme tathA tave samaNANa samAdhisaMdhAraNadAe samaNANaM Nassa svvbNdho| tadUNa badhamANassa nnosnbNdho|" samAdhisaMdhAraNa dAesamaNANaM vijAvavajogayutadAesamaNANaM isake anantara likhA hai--"yo so jaharahabaMdho pAsugaparibhAgadAe parahaMtabhattIe bahussudabhattIe pavayaNaajaharahabaMdho NAma tassa imo duviho Nidde so proghenn| bhattIe pavayaNavacchalladAe pavayaNapabhAvaNadANa, abhikSaNaM zrAdeseNa y|" NANopayogayutadAe edehi solasehi kAraNehi kAraNehi isI prakAra Age likhA hai-- jIvohinthayara NAmAgodaM kammabaMdhadi / jassa iNaM kammassa udajo so sAdiyabaMdho aNAdiyabaMdho 4 / tassa imo yeNa sadevAsuramANusassa logassa aJcaNijA pUjaNijA vaMdaduviho Nideso progheNa prAdeseNa ya / NijA, NamaMsaNijA dhammatisthayarA kevaliNo bhavaMti / " isa para jo varNana kiyA gayA hai usako gommaTasAra yahA~ tIrthakara prakRtikI kAraNabhUta solaha kAraNa bhAkarmakAMDakI gAthA naM. 124 meM isa prakArase baddha kiyA hai- vanAoMkI gaNanA kI gaI hai jo isa prakAra haiM--darzana 'ghAditimicchakamAyA bhytejgurudugnniminnvnnnncno| vizuddhatA, vinayasaMpannatA, zIlavateSu niraticAratA, zrAvasattetAladhuvANaM cadudhA memANa ya tududhaa| zyakeSu aparihInatA, kSaNalavapratibodhanatA, labdhisaMvegamahAyadhakA varNana dekhiye--"zroSeNa paMcaNANAvaraNa / saMpannatA, yathAzaktitapa, mAdhusamAdhisaMdhAraNatA, vaiyAvRzyaNavadaMsaNAvaraNa micchatta solasaphasAya bhaya durgacchA tejA- yogayuktatA, sAdhupAsuka paricAgasA, arhadbhakti, bahuzratabhakti, kammadaya varaNa. 4 aguru. upa. nimiNa paMcatarAiyA pravacanabhakti, pravacanavansalatA, pravacana prabhAvanatA, ki sAdi.41 sAdiyabaMdho vaa04|" abhIcaNajJAno yogayuktatA / ina molaha kAraNoMme tIrthakara "sAdAsAdaM sattaNokamAya cadu zrAyu, cadugadi paMca- prakRtikA baMdha hotA hai | jAdi tiriNa marIra chassaMThANa tiriNa aMgovaMga chassaMghaDaNa yahA~ yA vizeSa bAta dhyAna denekI hai ki dhavalATIkAme jo cattAri ANupuvvi paraghAdussAsa zrAdAvujocaM do vihAyadi paMDaza kAraNoM ke nAma ginAe haiM. unake krama me tanika nasAdi dasayugalaM tithayara yocuccAgodANa kiM sAdi04 ? antara hai / yahI na08 para mAdhumamAzimaMdhArAtA hai, sAdiya ddhvbNdho|" to dhavalAme sAdhu prAsuka parimAgatAkA pATa hai| naM.6 para baMdhasAmittavicayame baMdha prabaMdha baMdhavyucchittikA varNana vayAvRtya yoga yuktatAke sthAnama 'mAdhumamAdhimaMdhAraNatA' kiyA gayA hai / yathA-- kA pATa hai| naM. 10 me sAdhu prAsugaparicAgatAke sthAnama pacaNANAvaraNIya cadudaMsaNAvaraNIya jasagitti uccA- yAvRtya yogayuktatAkA pATha hai / zeSa pATha samAna hai goda-paMcanaMtarAigANaM ko baMdhago abaMdhago ? micchAdiTTi- kavala sAdhu prAsukaparicAgatAke sthAname dhavalAme sAdhu 'pahuDi yAva suhumasAparAya suddhi saMjadA tibadhA / suhuma- prAmuka parityAgatA livA hai / tatvArthasUtrama saMvega, mArapAparAhaya suddhi saMjadadavAe carima samayaM gaMtUNa baMdho mamAdhi, zaktitastyAga, mArgaprabhAvanAkA pATa hai unake vorichajadi / gade baMdhA, avasesA prbNdhaa|" sthAname pahA kramaza: labdhimaMvegamapannatA, mAdhumamAdhimaMdhAgomaTTamAra karmakANDakI gAthA 101 ke unarArdhameM isa raNatA, prAmukaparicAgatA, pravacanaprabhAvanatAkA pATa hai| viSayako nimna prakAra saMkSipta kiyA gayA hai-- prAcAryabhaktikA mahAdhavala me pATha nahI pAyA hai. kintu paDhamaM vigdhaM dasaNa cau jasa uccaM ca suhmne|" usake sthAnama eka navIna bhAvanA aura hai, jisakA nAma hai isI prakAra anya prakRtiyoM ke baMdhAdike bAreme jAnanA 'kSaNalavapratibodhananA' / isakA artha yaha hai--'kSaNalava' caahiye| Age tIrthakaraprakRtike baMdhake kAraNoM para isa kAla ke dyotaka haiN| uma vizeSa kAname mApadarzana jJAna prakAra prakAza DAlA gayA hai--'daMpaNa visujjhadAe viNaya- vrata-zIla-guNokA ujvala karanA, kalaMkakAprakSAlana karanA Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 anekAnta / varSa 5 isa 'baMdhasAmitavicaya' prakaraNa meM prAdezakI apekSA NAzAvaraNIyagAM NiyamA bNdhgo| evamekkamekkassa bNdhgo|" caudahamArgaNAoM meM baMdhavyucchitti AdikA varNana hai, kintu parasthAna-saMnnikarSakA varNana isa prakAra kiyA gayA bhAge tADapatra naM. 28 gAyaba hojAnese yaha prakaraNa adhUrA hai-tattha bhogheNa bhAbhiNibodhiyaNANAvaraNaM baMdhato caduraha gyaa| sAtha hI agale kAlabhaMgavitraya' kA bhI pUrvAza- daMsaNA0 paMcaMta NiyamA bNdhgo| paMcadaMsa0 micchatta solanaSTa ho gayA hai| saka bhayadurga caduvAyu zrAhAradu. tejAka0 varaNa. 4 agu. kAlabhaMgavicayakI pratipAdanAkA namUnA isa prakAra hai:- 4 zrAdAujo0 NimiNa tityayaraM siyA baMdhago, siyA "titthayaraM paDhamAe jaharaNeNa cadurAsIdivassasaha- prabaMdhago / sAdaM piyA baM0, siyA abaM0, prasAda siyA smANi; uka0 sAgaro0 desU0 vidiyAe jaha0 sAgarovama0 ba0, siyA abaM0, doe pagadINaM ekkadaraM baMdhago / Na sAdireyAyiA, uka. timiNa sAgaro0 desU0 tadiyAe jaha. ceva shrbN.| .." tiriyA sAgaro. sAdireyANi, ukka0 tiNNi sAgaro. pAge bhAgAbhAgAnugamakA varNana 50 pRSThoMmeM isa prakAra sAdireyAzi" ....... / hai--yahA~ asaMhI mArgaNAkI apekSA kahate haiM ki--"asaisame presakApIke 20 peja lage haiM / aMtarAnugamameM eNI dhuvigANaM baMdhagA savvajI. keva0 ? azaMtA bhAgA; 24 peja lage haiN| usakA varNana isa prakAra hai prabaMdhagA satthi / sesANaM NAdINaM tirikkhoghaM sariNamaNa"atarANugame duviho Nideso, zrogheNa zrAdeseNa y|" jogibhgo|" "tatva mogheNa paMcaNANAvaraNa-chadaMsahAvaraNa-sAdAsAda- bhAge 10 pejoMmeM parimANAnugama hai jo isa prakAra caDhasaMjalaNapurisaveda-hassaradi-aradi-soga-bhayadurgucchA- hai-- ... "sAdadhagAbaMdhagA keva.? annNtaa| prasAdapaMcidiya-tejAkammaiya-samacadurasasaMThANa-vaNNA0 4 - a. baMdhagAbaMdhagA keva.? ayaMtA doga vedaNIyANaM baMdhagA: guru. 4 - pasathavihAyagadi tasa0 4 - thirAdi doriNa baMdhagA aNaMtA / evaM sattoNaka0 paMcajAdi chAssaMThANaM cha yugala-subhaga-sussara-prAdeja-NimiNa-titthayara-paMcatarA- saMgha0 dovihAya. tasathAvarAdidamayugalaM dogodaM ca / " ToviTAya igANaM baMdhataraM kevaciraM kAlAdo hodi ? jaharaNe ega zrAge 5 pejoMme kSetrAnugamakA varNana hai yathA-- smjho| ukkasseNa aMtomuhuttaM; evari NihA pacalA jaha- "sAdAsAda-baMdhagA prabaMdhagA kevaDi khette ? sbloge| eNukkasseNa aMtomuhuttaM / " doraNaM vedaNIyANaM baMdhagA kevaDi khette ? svvloge| prabaM. bhAge 'saMriNayAsaM'-saMnnikarSa prakaraNake svasthAna tathA para- dhagA kevaDi khette / logasma asNkhejdibhaage| evaM sesthAnase do bheda haiN| isameM 38 peja lage haiN| 'matthANasa- sANaM pattegeNa vedgiiybhNgo|" riNayAse pagadaM duvidho giddeso poSeNa zrAdepeNa ya / sparzAnugamameM 40 pRSTha haiN| yathA--tastha aogheNa satya zrogheNa prAbhiNibodhiyaNANAvaraNIyaM baMdhato cadugaha paMcaNA chadasaNA0 aTaka. bhayadu0 tejAka. vagaNa. 4 athavA vanAdikI prApti karanA-vRddhi karanA pratibodha he, agu0 upa0 Nimi paMcaMtarAigANaM baMdhagehi kevaDiya khetaM umakA bhAva pratibodhanatA hai| kSaNalavoMkI pratibodhanatAko phosidaM ? svvlogo| prabaMdhagA logassa asaMkhejadibhAgo kSaNalavapratibodhanatA kahate haiN| asaMvejA vA bhAgA vA sambalogo vaa|" dhavalATIkAme batAyA hai, ki eka bhAvanAsa bhI tIrthakara bhAge kAlAnugama ke varNanameM 11 pRSTha lage haiN| usa prakRtikA baMdha hotA hai, kintu usa eka bhAvanAma anya kA namUnA isa prakAra hai-- pandraha bhAvanAe~ samAviSTa rahatI haiN| pandraha bhAvanAaoko - "tatha poSeNa paMcA0 NavadaMma micchatta0 solasaka. chor3akara eka bhAvanA sAgopAga jIvita nahIM raha mktii| bhayadu0 nejAka0 zrAhAradurga varaNa. 4 agu0 4 zrAdAujo. ina bhAvanAoke viSayame dhavalATIkAme jo sundaratayA NimiNatinthara paMcatarAigANaM baMdhagA abadhagA kevaciraM apUrva prakAza DAlA hai yaha svatantra lekhakA viSaya hai| kAlAdo hoti ? svvddhaa| sAdAsAdANaM baMdhA baMdhAga. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] mahAdhavala athavA mahAbandha para prakAza 413 samvaddhA / doraNaM baMdhA baMdhagA kevaciraM kAlAdo hoti ? bheMTa kiyA thaa| malikanvA devIko 'vanitArana, rUpavatI', sambaddhA / evaM sesANaM pagadINaM vedaNIyabhaMgo / " 'zIla nidhAna', 'jinendracaraNabhramara' tathA 'anupama guNoMkA aMtarAnugamakA / pRSThoMme varNana hai:--'prAdeleya rahagesu bhaDAra' kahA gayA hai| do prAyubbaMdhagA jaharaNeNa egasamatro, ukkasseNa cau- mAghanaMdi munipati siddhAntazAstroMke pAraMgata vidvAn bbIsaM muhuttaM, adAlIsamuhutaM, pakvaM, mAsaM, bemAsaM, the| ve siddhAnta-siMdhukI vRddhi karaneko caMdramAke samAna the, cattArimAsaM, chammAsaM, bArasamAsaM / evaM sbbnnerddgaannN| guptitraya bhUSita the, zalyahita the evaM kAmavijetA the| una semapagaDhINaM Nasthi aNtrN|" | ke karakamaloMme mahAbadhakI prati samarpita kI gaI thii| bhAvAnugamakA varNana 17 pRSThoMmeM hai| yathA ___AcArya mAghanaMdike sivAya guNabhadrasUrikA ullekha 'thINa giddhitiga bArasa kasA baMdhagA ttiko bhAvI? AtA hai| ve ujvalacarina the aura kAmarUpI mattagajake prabaMdhagA tti ko bhAvo ? uvamigI vA khaigo vA kha kuMbhasthalako vidIrNa karanemeM utsukamRgendra tulya the / yovasamigo vaa|" meghadra vratipatikA bhI varNana hai| Age 103 pejome alpabahutvakA varNana hai| usame prAcArya mAdhanaMdi, meghacaMdra tathA guNabhadrasUri kaba hue. svasthAna-jIva-alpabahuHkha, parasthAna-jIva alpabahugva, sva. inakA kyA sambandha thA prAdi bAtopara prazastime koI sthAna-andrA-alpabahatva parasthAna-pradA-arUpabahatvakA prati- prakAza nahA pdd'taa| pAdana vistArapUrvaka kiyA gayA hai / namUnA isa prakAra hai malikamvA devIke pati rAjA 'mana' ko vinayavAna, ___ "samvatthovA sAdAmAdA doraNaM pagIyaM prabaMdhagA zIlavAna, guNokA nidhAna, sahaja tathA unnatabuddhizAlI jIvA / mAdabaMdhagA jIvA annNtgunnaa| prasAdabadhagA jIvA kahA gayA hai| inake viSayama aura aitihAsika sAmagrI sakhejaguNA / doraNaM baMdhagA jIvA visNsaahiyaa|" grathakI isa dAnaprazastime nahIM prApta ho makI "savayovA magusAyubaMdhagA jIvA / zirayAyubaMdhagA prazastike pAThase yaha bAta hRdayame Ananda utpannA jIvA asNkhejgunnaa| devAyubaMdhagA jIvA asNkhejgunnaa| karatI hai ki, jinavANI mAtAke zramaka grantharatnakA uddhAra tirikvAyu- baMdhagA jIvA annngunnaa| cadue zrAyugAe kara rakSA karanekA puNyamaya anupama saubhAgya mahilAratna baMdhagA jIvA vimesaahiyaa| prabaMdhagA jIvA sNkhejjgnnaa| jaina rAjamAtA mallikabbA devIko prApta huzrA / isase yaha jJAta hotA hai ki purAtanakAla meM baDe 2 ___isa prakRtibadhake varNana karanevAle aMzakI aMtima nareza, mahArAnI AdikA mukAva zAstroMka uddhArakI ora paniyAM isa prakAra haiM-- kitanA adhika thaa| logokA jJAnako ucca pArAdhanA kI sukka le0 prANadabhaMgI / sammAdiTTI. vaiga. ora jhukAva thA, isI kAraNa sarasvatI mAnAkI jagatame vedaga. uvasama. zrodhizANibhaMgo / pavari uvasama0 khUba pratiSThA thii| zrAja zruta-sevAkI ora hamArA ucita AyugANaMNAthi appaabhugN| AhArANuvAdeza prAhAramUloghaM / lakSya na hAnekA yaha pariNAma hai ki, ucca jJAna ke kSetrame agAhAga kammada kA jogibhago / evaM parasthAyA zraddhA appA hamArA pahaleke samAna unnata sthAna nahIM hai| bahugaM mamattaM / evaM pagadibaMdhI smto|" Ama jo mahAbaMdhakI rakSA huI usakA zreya lalanAragna prazasti-prakRtibaMdhake aMtame koI prazasti nahI hai| malikavvA devIkI mAmayika tathA apUrva vadAnyatAko hai| sthitibaMdha, anubhAgabaMdha tathA pradezabaMdhake aMta meM jo prazastiyoM graMtharAjakI pratilipi karanekA kArya mAditya nAmaka haiM unape yaha jJAta hotA hai ki prastuta grathakA nAma mahAbaMdha mahAnubhAvane kiyA thaa| muDabidrIma jo tAipatrakI prati hai| graMthakartAkA nAma isame nahIM diyA gayA hai| senagajAkI vidyamAna hai, vaha eka hajAra varSake karIba prAcIna hai| dharmapatnI mahilAratna mallikacA devIne apane paMcamIvratake aba prazastike pacoko dekhie jo saMskRta tathA kADa udyApaname yaha graMtha nakala karavAkara mAghanaMdi yatIndra ko donoMme he : Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 (tAdapatra 113 para sthitibaMdhakI yaha prazasti hai) khacaraNaM sIvapratApoddhata-vitatabalopetapuSpeSubhRtsaM" yo durjayasmaramadotkaTakuMbhikuMbha haraNaM saiddhAntikAgresara nene negadaM mAghanaMdinatIndram / / maMcodanotsukataropramRgAdhirAjaH / kada padya zalyagrayAdapagatastrAyagauravAriH mahanIyaguNanidhAnaM, sahajonnatabuddhivinayanidhiene negandaM / saMjAtavAn ma bhuvane gunnbhdrsuuriH||1|| mahi vinutakitte kitsita-mahimAnaM mAninAbhimAna senam / / durvAra-mAra-mada-siMdhura-siMdhurAriH vinapada zIla dola guNadolAdiya pinapuDija manozalyatrayAdhikaripustrayaguptiyuktaH / janarati rUpi nolba nisisirda manoharamappudoMdusiddhAntavAdhiparivardhana-zIlarazmiH, rUpi namane dAnadAMgaramenipa vadhUttame yappa saMdase. zrAmAghanaMdimunipo'jani bhUtalesmin // 2 // nana sati mallikamvege dharitriyo lArdore sadguNaMgaliM / / sragdharAvRtta-kannar3a makaladharitrIvinutaprakaTitayadhIze mallikanve verisimApu"vara-samyakravada dezasaMyamada samyagvodhadatyaMtabhA- NyAkara mahAbaMdhada pustaka zrImAdhanandimunipati gittala / surahAtrika saugnyahetu venisidAdAna daudArya de pradezavaMdhake aMtakI prazastikataradi gotane janmabhUmi yenutaM sAnaMdAdikkatum- zrImaladhArimunIndrapadAmalasaramIruhabhRganamalinakitte / bharamellaM pogaluttami dabhimAnAdhInanaM senanam / 3 / / premamunijanakairava somanenalkApunanviyatipatinemedaM // 1 // sujanate santhanmolapu guNonnati peyu jainamA- jitapaMceSu pratApAnalamamalataro'kRSTacAritrarArAgaMja guNamevaM sadguNamivatyadhikaM tava goppannadha- jitateja bhaartibhaasurkucklshaaliidbhaabhaarnRtnaa| majanivaneMdu kitte sumatIdhare medini goppi tobeci yatamAgedArahAraM samadamaniyamAlaMkRtaM mAghanaMdi . tajasamarUpanaM negalada-penanaM nuddhaguNapradhAnanam // 4 // tinAthaM zAradAbhrajvala vizadayazovallarIcakravAlaM // 2 // anupama-guNa-gaNadativarmana zIlanidAne raseva jinapadasanko- jinavaktrAMbhojavinirgatahitanutarAddhAntakiMjalkasusvAdana / kanada-zilImumbi yenamA nanadidaM mallikanveM lalanAratnama5 ... ... ... . .. .. ." jayadanata bhUpendrakoTIrasenA / zrAvanitA sanada, pAvaga pogalalaridu jinapUjeya nA. ninikAyabhrAjitAMghidvayanakhilajagadvyanIlotpalAMgA nA-vidhada dAnadalina- nAva dolA malikanvevaM polvdaar| danatArAdhIzane kevakama bhuvanadola mAghanaM divatIndram / 3 / zrIpaMcamiyaM noMtudyApanamaM mADi varesi rAddhAntamanA / vararAddhAntAmRtAMbhonidhitaralataraMgotkaTatrAlitAMtarUpavatI 'senavadhU' jinakopaM zrImAdhanaM diyatipani gittl|6|" karaNa zrImeghacaMdravratipatipadapakeruhAsaktaSapaM anubhAgabaMdhake aMtakI prazasti (tADapatra 168) nagdhagavRttama caraNa saiddhAntikAgre saranene nagelada mAghanaMdivratIndraM // 4 // jitaceto jAtanurvIzvaramukuTanaToddaSTapAdAravinda- zrIpaMcAmayaM noMtudyApaneyaM mADi baresi rAddhAntamanA / dvitayaM vAkkAminI pIvara kucakalazAlaM kRtodArahAra- pavatI senavadhU jitakopa zrImAghanaMdinatipati gittala / / pratimaMdudaurasaMsRtyatula-vipina-dAvAnalaM mAghanaMdi mahAbaMdhakI viSayasUcI vatinAthaM zAradvAbhroncala-vizadayazo rAjitA shaaNtkaantm|| kaMdapadA prakRtibaMdha- isameM nimna viSayAMkA varNana kiyA gayA haibhAva-bhava-vijayi-varavAgde vimukhanannaratnadarpaNa-kAna (1) prakRtimamukatanA (2) parvabaMdha (3) nAmavaMbaMdha mAvanipAlaka nenipada-nilAvi takitte mAghanaM diyatIndram / (3) utkRSTabadha (2) anuskRSTabaMdha (6) jadhanyabaMdha (7) a. mahAmRgdharAvRttama jadhanyabaMdha (6) mAdibaMdha (E) anAdibaMdha (10) dhra vabaMdha vararAddhAtAMbhonidhitarala naraMgokarakSAlitAMta. - (11) adhra vabadha / 12) baMdhasAmivicaya (13) baMdhakAla karaNaM zrI meghacaMdrabatipati padapakarahAmakRSa'- (14) badha-aMtara (15) baMdha-patrikarSa (16) bhaMgavicaya Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] mahAdhavala athavA mahAbandhapara prakAza 415 vRddhibaMdha (17) bhAgAbhAga (18) parimANa (11) kSetra (20) spa bhujagAra baMdha zana (21)kAla (22)aMtara (23)bhAva (24)alpbhutv| sthitibaMdha-isa bandhakI (ka) mUla tathA (kha) uttara yahA~ mUlaprakRti-sthitibaMdhake samAna samutkIrtanase prarUpaNAoMkA sAra isa prakAra hai alpabahutvaparyanta teraha anuyogadvAra jAnanA caahie| (ka) mUlaprakRtisthitibaMdha padanikSepabaMdha (1) sthitibaMdhasthAnaprarUpaNA bhujagArabaMdha isameM tIna anuyogadvAra hote haiN| samunkIrtana, svAmi(2) niSekaprarUpaNA va tathA alpabahutva / (3) pAbAdhAkAMDakagrarUpaNA (4) alpabahuvaprarUpaNA isameM samutkIrtanase lekara alpabahutva paryanta teraha isa arthapadase nimnalikhita 24 aniyogadvAra hote haiM ke anuyogadvAra kahe gaye haiN| vizeSa--yahAM tAdapatra naM. 106, 112 naSTa hogae (3) arddhaccheda (2) sarvabaMdha (3) noparvabaMdha (4) haiN| ata: bahuta aMza chUTA huA hai| uskRSTabaMdha (5) anutkRSTabaMdha (6) jaghanya (7) ajaghanya adhyavasAnasamudAhAra (8) sAdi (1) anAdi (10) dhruva (11) adhava (12) isame tIna anuyogadvAra haiM-- baMdhasAmitta vi0 (13) kAla (14) aMtara (15) sannikarSa (16) bhaMgavicaya (17) bhAgAbhAga (16) paribhAga (18) (1) prakRti-samudAhAra (2) sthiti-samudAhAra kSetra (20) sparzana (21) kAla (22) aMtara (23) bhAva (3) jIva-samudAhAra (24) alpabahutva / anubhAgavaMdha-isa bandhakI (ka) mUla tathA (kha) uttarabhujagArabaMdha prarUpaNAmoMkA sAra isa prakAra haiyahAM baMdhasvAmitva samutkIrtanase lekara alpabahutvaparyanta anubhAgabaMdha teraha anuyogadvAra hote haiM / padanikSepabaMdha (ka) mUlaprakRti-anubhAgabaMdha isameM ye tIna anuyogadvAra hote haiM-- anubhAgabaMdhake prAraMbhake tAdapatra nahIM haiN|" .. (1) samunkIrtana (2) svAmitva (3) alpa bahutva / (1) svAmitva (2) kAla (3) aMtara (4) samikarSa vRddhi baMdha (5) bhaMgavinaya (6) bhAgAbhAga (7) parimANa (8) kSetra yahAM vRddhi baMdhameM samutkIrtana svAmitvame lekara alpa (E) sparzana (10) kAla (11) aMtara (12) bhAva (13) alpabahutva bahutvaparyanta teraha anuyogadvAra hote haiN| yahAM svAmitvame tIna anuyogadvAra haiM--pratyayAnugama, (kha) uttaraprakRti-sthitibaMdha vibhAgadeza tathA prazasta prazasta prruupnnaa| vRddhibaMdha / ima uttaraprakRti-sthitibaMdha cAra anuyogadvAra hote haiM isI prakAra caubIsa anuyogadvAra saMpUNa hote haiM / (1) sthitibaMdhasthAnaprarUpaNA (1) bhujagArabaMdha kA artha hai ki pahale samayameM jo (2) niSekaprarUpaNA anubhAgabaMdha hai dvitIyame adhika anubhAgabaMdha karanA / (3) zrAvadhAkAMDakaprarUpaNA (2) alpatara baMdha kA yaha arthapada hai ki prathamame jo (4) alpabahuviprarUpaNA anubhAgabadhake spardhaka haiM dUsare samayamai bahutarase alpatara isa arthapadase arddhaccheda, sarvabaMdha, noparvabaMdha Adi baMdha honA alpatara baMdha hai| alpabahucaparyanta 24 anuyogadvAra hote haiN| (3) avasthitabaMdhame jo anubhAgabadha ke spardhaka hai, Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta (varSa 5 usake bAda bhI utane hI utane spardhakoMkA baMdha ho use uttara kRtipradezabaMdha avasthita baMdha jaannaa| (4) pravaktavyabaMdhakA tAtparya hai ki prabaMdhake anaMtara uttarameM mUlaprakRti pradezabaMdhake samAna yojanA krnaa| baMdhakA honaa| uparokta saMkSipta prakRtibaMdhake avataraNoM tathA anya tIna isa arthapadame svAmitvame lekara alpabahusvaparyanta teraha baMdhoMkI sAdhAraNa varNanasUcIse mahAbaMdhakI zailI aura anuyogadvAra haiN| padanikSepa prameyakA kucha aMdAjA ho sakatA hai, vaise to vinA athaka (1) isameM samutkIrtana, svAmitva tathA alpabahurava ye prakAza meM pAe abhyAsIko graMthakI gaMbhIratA, mArmikatA tathA tIna anuyogadvAra hote haiN| lokottarapanekI yathArtha kalpanAkA honA asaMbhavaprAya hai| (2) vRddhi baMdhameM samutkIrtanase lekara alpabahuskhaparyanta isa graMthakA prathama bhAga anuvAda-sahita taiyAra kara neraha anuyogadvAra pAe jAte haiN| liyA hai| yadi kAgajakA prabhAva aMtarAya na banA hotA to (3) adhyavamAna samudAhAmme ye dvAdaza anuyogadvAra aba taka logoke hAthameM grantha pahu~ca sakatA thaa| pahale jAnanA cAhie / (1) avibhAgapraticchedaprarUpaNA (2) to mahAbaMdha graMtha bhaMDArake baMdhana meM bar3ha rahA, aba vaha sthAna prarUNA (3) aMtara-prarUpaNA (4) kAMDaka (5) proja kAgajake abhAvame baMdhA hubhrA naz2ara AtA hai, dekha vaha yugma (6) SaTsthAna (7) adha.mtana (8) samaya (1) vRddhi isa dhanase mukta hokara kaba prakAzame zrAtA hai? (10) yavamadhya (11) adhyavamAna (12) alpabahatva / / niSkarSa-saMkSepa meM kahanA hogA ki, mahAbaMdha jaina (ba) uttaraprakRti-anubhAgabaMdha karma-sAhityakA anyata tejomaya athavA dIptipUrNa graMtha rana hai aura yaha upalabdha sabhI jainakarma mAhityake lie upajIvya isameM do anuyogadvAra hai| (1) niSekaprarUpaNA / rahA hai| isake mvAdhyAyase bhAvoMme gagadveSa maMda hotA hai (2) sprddhkprruupnnaa| aura vipAka-vicaya dharmadhyAnakI vRddhi hotI hai / kartAisa arthapadama mamukIrtana, sarvabaMdha. noparvabaMdha Adi vAdiyAne to jIvake bhAgyakI Dora eka paramezvarake hAtha meM caubIsa anuyoga dvAra pAe jAte haiN| saupakara chuTTI prApta karalI, kintu jainiyoMne Izvarako kevala pradazabandha-isa bandhakI mula tathA uttara prarUpaNAoMkA zrAmavikAsakI ujvala avasthA mAnakara pratyeka jIvako sAra isa prakAra hai apane apane bhAgyakA nirmAtA batAyA hai, taba phira vaha pradezabandha jIvoMkA vicitra pariNamana kyA aura kaise hotA hai, isa mUla prakRtipradezabaMdha bAtakA uttara jainakarma sAhityase hI prApta hotA hai, usa karma mUla meM pATha karmoMkA bhAgAbhAgakA vibhAga jAnanA caahie| mAhityaka baMdha' aMzapara prAta:smaraNIya bhUtabali prAcAryane isa arthapadame 24 anuyogadvAra jAnane cAhi / yathA 40 hajAra zlokAme atyanta gaMbhIra tathA apratima zailIme sthAnaprarUpaNA, parvabaMdha, nAmavaMbaMdhaye alpabahutva prynt| isa granthame prakAza DAlA hai| bhujagArabaMdhame padanikSepa, vRddhi baMdha, adhyavamAna samu- isa graMthagajake adhika pracAra na hone kA kAraNa eka tAM dAhAra tathA jIvayamudAhAra haiN| mahAbaMdhakA svayaM mahAbandhanakI avasthAme bahuta samaya taka sthAnaprarUpaNAma--yogamthAna-prarUpaNa tathA pradeza- rahanA hai / dusara viSayakI sUkSmatA bhI sAdhAraNa janatAprarUpaNA haiN| yogasthAnaprarUpaNAma ye dasa anuyogadvAra haiM- meM graMthaka ucita pracAra na honama kAraNa huI hai| avibhAgapraticchedaprarUpaNA, vargagApra0, spardhakapraka. atara, zrAzA hai jaba yaha graMthagaja prakAzamaM prANgA, nama sthAna, ananaropanidhA, para pagaMpanidhA, samaya, vRddhiprA, adhikame adhika jijJAsu tathA tatyapremI loga jJAnavardhana alpaahuny| ke sAtha sAtha prAmakanyAgame pravRtta hoNge| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana 1 bhAratIyadarzana-lagvaka, zrIbala deva upAdhyAya zAstrANi jambukA vipane yathA |n garjati mahAzaktiryAema0e0 mAhityAcArya, prophesara hindU-vizva-vidyAlaya, vadvedAntakezarI ||"yh AkSepa-paraka padya isakA nidakAzI / prakAzaka, paM. gaurIzaMkara upAdhyAya jatanavara, zaka hai / taTasthavRtti evaM zodha-khojakI dRSTi se likhI bnaarm| pRSTha saMkhyA, saca milAkara 620 / sAija, jAne vAlI aitihAsika aura tAttvika vivecanAoMka Fox30 solaha pejI / mUlya, 3| ru.1 avasara para kaTTara sAmpradAyikatAke dyotaka aise padyako prastuta pranthakA viSaya cAra khaMDomeM vibhAjita hai apanAkara prastuta karanA ucita nahIM kahA jA sktaa| aura unama 16 paricchedoM dvArA bhAratIyadarzanoMkA umase vivecanakA mahatva gira jAtA hai| pratyeka darzana maMkSipta paricaya kagayA gayA hai| prathama khaMDameM bhAratIya __ apanI apanI asAdhAraNa vizeSatAoMko liya hae darzanakA upodghAta, zrIna darzana aura gItAdarzanakA kathana hai, phira advaitavedAnta hI sarvopari hai yaha nahIM kahA hai| damara glaMDama cArvAka, jaina aura bauddhadarzanakA jA makatA aura na dUmara darzanAM tathA unake zAstroko yAnI yAya jambuka (gIdar3a) madRzya batalAnese usakI koI pratiSThA vaizapika. mAgvya, yoga, kamamImAmA aura advaita vedAta hA hA makatI hai| rUpa paTdarzanokA varNana hai| caturthavaDametatrAMka rahasya jenadazenakA vivecana karate hA yapi usakI kA vivecana diyA huA hai / upodghAname bhAratIya cAritra-mImAMsAko mahatvapUrNa batalAyA gayA hai tathA darzanokI pAzcAtya dazanose mahattA evaM vyApakatAkA bhArataka eka chatra samrATa candraguptamauryako bhI jainadigadarzana karate hue bhAratIyadazanoM ke kramika vikAma dharmAnuyAyI likhA hai parantu lagbakane janadarzanakI tathA unake udaya-abhyudayakA saMkSipta paricaya aura unakI mamIkSAkA jo mimna zabdodvAga natIjA nikalA hai pArasparika mamAnatAkarocaka kathana diyA hai| granthama vaha kisI taraha bhI ThIka nahIM kahA jA sktaa| vividha dazanAka vivecanake avasarapara pratyeka darzana usameM zaMkarAcAya ke dvArA 'myAdvAda' kA mAmika khaMDana kI jhaMyamImAMmAke sAtha sAtha cAritramImAMsAkA bhI kiyA jAnA batalAnA, aura syAdvAdako virAma dana maMkSipta paricaya dediyA gayA hai, jimama pAThakoko sabhI vAle vizrAmagRha jitane mahatvakA prakaTa karanA bahuta hI darzanokI kitanI hI jJAtavya mAmagrAkA ekatra saMkalana Apattika yogya jAna par3atA hai| zakarAcAryanaM to mila jAtA hai aura umasaM vicAra-vinimaya karanemeM syAdvAdaka rahasyako mamajhA hI nahIM / lokamAnya tilaka bahuta kucha mahUliyata hojAtI hai| samUce granthakI Adi kitane hI jenetara prauDha vidvAnona bhI ima lagvana-zailI bahuta kucha rocaka, udAra tathA bhASA maeNjI mvIkAra kiyA hai / samajhA hotA nA ve kadApi syAdvAda huI hai, aura isama granthaka par3hane meM Ananda AtA hai- ko saMzayavAda na batalAte aura na lekhaka mahAzaya hI vaha bhAramA mAlUma nahIM hotaa| 'myAna' kA artha 'zAyada' tathA 'saMbhava' prakaTa karate, hA~. lakhana jahaoN pastakako paThanIya aura saMgraha- jo jenaSTika cilkula viparIta hai / amta, Apake ve gIya banAnakA bharamaka prayatna kiyA hai vahA~ kahIM kahIM zabda nimna prakAra haiM:jAne-anajAna dRmare darzanAMke mahatvako gigana "imI samanvaya-Tima vaha padAki vibhinna rUpA athavA kama karanakI ceSTA bhI kI hai| cunA~ce aauta kA samanvaya karatA jAtA, to samagra vizvama anusyana vedAnnakI samIkSA ke anta meM diyA huA "nAvadganti paramanatva taka avazya hI pahu~ca jaataa| isI dRSTiko Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 anekAnta [varSa 5 dhyAna meM rakhakara zaMkarAcAryane isa 'syAdvAda' kA mArmika ullekha kiyA hai| isI taraha siddhasena divAkara aura khaMDana apane zArIrika bhASya (2 / 2 / 33) meM prabala samantabhadrake samayakI bAta hai| samantabhadra siddhasenase yuktiyoM ke sahAre kiyA hai| yaha jainasiddhAnta dArzinika bahuta pahale hogaye haiM; siddhasenake nyAyAvatAra para vivecanake liye ApAtataH upAdeya tathA manoraMjaka samantabhadra ke sAhityakI kitanI hI chApa hai, 'prAptopratIta hotA hai, para vaha mUlabhUta tattvake svarUpa pajJamanullaMdhya' nAmakA padya to usameM jyoMkA tyoM samajhAnemeM nitAnta asamartha hai| isI kAraNa yaha samantabhadra ke ratnakaraNDa' se uThAkara rakkhA hA hai| vyavahAra tathA paramArtha ke bIcoM bIca tattvavicArako pro0harmana jaikobI Adi aneka vidvAnoMne yaha siddha katipaya kSaNake liye visrambha tathA virAma dene vAle karake batalAyA hai ki 'siddhasenakA samaya IsAkI vizrAma-gRhase bar3hakara adhika mahatva nahIM rkhtaa|" 7vIM zatAbdIse pahalekA nahIM ho sakatA'; jabaki granthameM dArzanika vivecanAoM ke sAtha aitihAsika samantabhadrakA pUjyapAda (ImAkI 5 vIM zatAbdI) me vyaktiyoM aura unake samayAdikakA bhI ullekha kiyA pahale honA sunizcita hai, aura ve dignAgase bhI gayA hai| aise ullekha aneka sthAnoMpara lina evaM pUrva ke vidvAna siddha hote haiM, jaisA ki isI kiraNameM TipUrNa jAna par3ate haiM aura ve bahudhA khudakI jA~ca- anyatra prakAzita nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI par3atAlake pariNAma mAlUma nahIM hote-kucha sune- koThiyAke lekhase prakaTa hai| sunAye, kucha dUsaroMke purAne uddharaNamAtra aura kitane graMthakI chapAI-saphAI uttama hai aura vaha vicArako hI naI khojoMse achUtaM jAna par3ate haiM / udAharaNake ke par3hane tathA saMgraha karane ke yogya hai| taurapara samantabhadrako siddhasena divAkarase do zatAbdI -mUlalekhaka, kavivara paM. banArabAdakA (kramazaH5vIM 7vI zatAbdIkA)vidvAna batalAnA sIdAsajI / sampAdaka, zrI mAtAprasAda gupta ema0 e0. aura vidyAnandakA dUsarA nAma 'pAtrakesarI' prakaTa DI0 liT , adhyApaka, prayAga-vizvavidyAlaya / prakAkaranA aise hI ullekhoMkI koTimeM AtA hai| kyoMki zaka, prayAga-vizvavidyAlaya hindI-pariSad, prayAga / 'pAtrakesarI' vidyAnandakA dUsarA nAma na hokara eka pRSThasaMkhyA, saba milAkara 73 / mU0, eka rupyaa| dUsare hI mahAna prAcAryakA nAma hai jo akalaMkadevase prastuta pustaka arddhakathAnakake rUpame paM0 banArasIbhI pahale hogaya haiM aura jinake 'vilakSaNakadarthana' dAmajIkI 55 varSakI AtmakathA hai| 17 vI zatAbdI graMthakA spaSTa ullekha milatA hai tathA 'anyathAnupapanna - ke pratibhAsampanna jainakavikI jIvana-ghaTanAoMkA yaha tvaM yatra tatra trayeNa kima' ityAdi padya jinakA khAsataurase eka mAMgopAMga sajIva varNana hai, jisame apane guNaparicAyaka hai| isa viSayakA acchA spaSTIkaraNa evaM dApokA yathArtha paricaya diyA gayA hai| yaha kavivara bhUloMkA parimArjana Ajase koI 13-14 va5 pahale kI eka anUThI mulakRti hai| yadApi isa kathAkA prAyaH anekAnta-sampAdaka paM0 jugalakizorajI mukhtArane sabhI paricaya vidavara paM0 nAthUrAmajI premIne agne uma lakhameM kiyA hai jo prathama varSake anekA- 'banArasI-vilAsa' kI prastAvanAmeM de diyA thA aura ntakI dvitIya kiraNameM 'pAtrakesarI aura vidyAnanda' mUlake kucha chandoko bhI pAThakoMkI jAnakArI ke liye zIrSakake sAtha prakAzita huA hai aura jo usa vaktase udadhRta kara diyA thaa| parantu kavivarakA yaha mamUcA bagabara vidvagrAhya hotA calA AyA hai| zAntarakSita graMtha abhI taka aprakAzita hI thA, jise aba ukta aura kamalazIla jaise bauddhavidvAnona bhI, jo vidyA- hindI prissd| prakAzita karake kamIko pUrA kiyA hai| nandase pahale ho gaye haiM, tatva-saMgraha tathA usakI TIkA pustakake zurU meM 11 pejakI bhUmikA hai, jisame meM 'pAtrakesarI' ke matakA pAtrasvAmI nAmAdike sAtha sampATakajIne kavivara banArasIdAsajIke 'udAra vya Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] sAhitya-paricaya aura samAlocana 416 yAti 575 ktitva' aura 'kalAtmaka AtmAbhivyaMjana' kI ora 164 jaisI virI(?)kurIjAkI jaisI cirI kurIjakI pAThakoMkA dhyAna AkarSita kiyA hai| aura unakI isa 237 tUpa kRtika mahatva-sambandha meM likhA hai- 252 dei diye haiM kapATa dara dara diye kapATa "hamAre sAhityakI jo khoja abhI taka huI hai 335 nAhina jAMhi na usake anusAra prAcIna hindI sAhityakI yaha pahalI 366 sAtha nAtha aura akelI Atma-kathA hai, aura kadAcit samasta mIta gIta Adhunika bhAratIya AryabhASA-sAhityameM isase pUrvakI 434 dhI una ghIu na koI Atma-kathA na niklgii| kevala isa nAte bhI 478 paTane par3hane kRtikA apanA mahatva hai| phira lekhana-kalAkI dRSTisa dhane ghane to prastuta Atma-kathA eka utkRSTa racanA hai|" ityAdi saMga saMgha sAtha hI, kavivarake jIvanakAlase sambandhita evaM 627 dragada (?) pragaTa AtmakathAmeM ullekhita ghaTanAoMkI jA~ca karake 636 par3hatA paMDita ligyA hai ki-"phalataH 'arddhakathA' kI aitihAsikatA 643 muSa vadyA mukha vadya bhalI bhaoNti pramANita hai|" surata na bhaI sumirana bhaI 646 imake sivAya, prastuta pustaka tathA kavivarakI jathA dazA anya kucha kRtiyoM meM pAI jAnevAlI katipaya tithiyoM 650 mana pare jadhara avadhadharamanapara aru avadhidhara ko 'iMDiyana krAnolojI' me diye hae cakroM Adike 653 sama bIca yahu bhAMta(?) yaha ukiSTI daura AdhArapara azuddha pAkara yaha kalpanA kI hai ki ve yadi zraddheya paM. nAthUrAmajI dvArA sampAdita lipikAroMkI asAvadhAnIkA pariNAma jAna par3atI haiN| 'banAramIvilAma' meM diye hue kavivarake paricayako ___ granthakA prakAzana kimI bahata hI azuddhi pratiparasa hI dhyAnasa dekha liyA hotA to inameMse bahatamI kiyA gayA hai| isI pantakabhara meM prazaddhiyoMkI bhara- azuddhiyoMkA sahaja hImeM saMzodhana hojaataa| paranta mAra hai| kitanI hI azuddhiyA~ to aisI raha gaI haiM ukta vilAsake pAsameM rahate hae bhI pustakake saMzodhana jinakA sudhAra jana niyamoMko lakSya meM rakhakara bhI meM usakA upayoga nahIM kiyA gayA, yaha AzvayakA mahaja hI meM kiyA jA sakatA thA jinakA ullekha viSaya hai ! isa prakAra yaha sarakaraNa azuddhiyoMse parisampAdakajIne bhUmikA meM kiyA hai / aura isameM yaha pUrNa hai / itanA hone para bhI yaha ghaTiyA kAgaja para kahe vinA nahIM rahA jAtA ki pamnakakA sampAdana jaimA chapAyA gayA hai aura mUlya eka ru0 rakkhA gayA hai, jo honA cAhiye thA vaisA nahIM ho sakA hai aura usake bahuta adhika hai| phira bhI sampAdaka aura prakAzaka liye eka uttamampama sampAdita maMskaraNakI jarUrata kA yaha prayatna hindI jaganake liye prazaMsanIya haiN| abhI banI huI hai| isa saMskaraNameM bahuta hI khaTakane 3 pAvana-pravAha-lekhaka, paM. cainasukhadAmajI vAlI azuddhiyoM meM se kucha azuddhiyA~ namUneke taurapara nyAyatIrtha, adhyakSa zrI di0 jainamahApAThazAlA, mariNanIce dI jAtI haiM: hAroMkA rAstA, jayapura / anuvAdaka, paM0 milApacanda padya naM0 jI nyAyatIrtha tathA praka zaka, paM0 zrIprakAzajI zAstrI, 71 moya ranAI (?) mana mo paranAI sena maMtrI sadbodhagranthamAlA' maNihAroMkA rAstA, jayapura 105 dina bIti dhane dina bIte ghane sittii| pRSTha saMkhyA 100 / mUlya, chaha aanaa| 164 mArI I ra Toka mA roI ura Thoka lekhakane prastuta pustakama 'anAni' Adi 14 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa5 vibhinna viSayoM para sundara sUktiyoMkA nirmANa saMskRta kA Der3a rupyaa| padoMmeM kiyA hai| padyoMkI racanA sarala aura marasa hai, prastuta pustaka devakumAra-graMthamAlAkA paMcamapuSpa hai| aura ve apane viSayake spaSTa paricAyaka haiN| anuvAda isa saMgrahameM 54 prathoMkI prazastiyA~ dI gaI haiN| ye bhI acchA huA hai| anuvAda sAthameM rahanese pAThakoM saba prazastiyA~ jainasiddhAntabhAskara meM kramazaH prakAzita ko mUlakA sahaja hImeM paricaya ho jAtA hai / pustaka huI haiN| unhIMkA yaha alaga pustakarUpameM prakAzana acchI ayogI evaM saMgrahaNIya hai| isake liye lekhaka hai| graMthaprazastiyoMkA aitihAsika jagatameM kitanA aura prakAzaka donoM dhanyavAda ke pAtra haiN| mahatva evaM Adara hai aura unameM kitanI aitihAsika 4 tasvanyAya-vibhAkara (svopATIkAsahita) mAmagrI nihita hai ise banalAnekI AvazyakatA nhiiN| -lekhaka, pAkhyAnavAcaspati shriivijylbdhisuuriishvr| itihAsajJoM aura rimarca ke skAlaroM ke liye to ve prakAzaka, labdhisUrIzvaragranthamAlA, vANI / pRSTha saMkhyA bahuta hI upayogI hotI haiN| mamasta di. graMthoMkI maba milAkara 664 / mUlya, majilda pratikA pA~ca ru0| prazastiyoMke saMkalana ho jAne para jaina itivRtta mulagraMthakA paricaya anekAnta varSa 3 kiraNa 6 me ke nirmAName jo muvidhA prApta hogI vaha akathanIya diyA jA cukA hai / yaha umI graMthako vistRta svApajJa hai| parantu gvada hai ki ima aura di0 jainasamAjakA TIkA hai / imameM mUlagraMthake pratipAdA viSayakA svayaM lakSya nahIke bagabara hai| isa dizAme jaina-siddhAnna prathakAra dvArA acchI taraha spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| bhavanakA yaha prathama kadama prazamanIya hai| 40pRSThoM meM dI gaI vistRta viSaya-sUcIma TIkA-gata mabhI isa prathake mAtha prazamtiyoMma Ae hA zrAcArya, sthaloMkA mahaja hI paricaya mila jAtA hai| graMtha nyAya- muni-AyikA, garamA-gaccha, zrAvaka, zrAvikA, zAsaka, zAstra ke abhyAsiyoMke liye upayogI aura saMgrahaNIya zAsikA, mAcava, manAnAyaka, kopAdhyakSa evaM gjhai| kAgajako mahagAI ke samayameM pustakaka kalevadi SThiyoMkI sUnaka aura graMtha tathA nadagana sthaloko bhI ko dekhate hue mUlya bhI kama hI rakkhA gayA hai| samAviSTa karanevAlI eka 20 pRSThokI tAlikA akA5 prazasti-saMgraha-saMpAdaka paM0 ke0 bhujabalI gadi kramama dI hai, jisameM kitanI hI tihAsika zAstrI, jaina maddhAnta bhavana, aag| prakAzaka, bA0 bAtoMkA mahaja hI payavekSaNa kiyA jA sakatA hai| nirmalakumAra jaina maMtrI jaina-middhAntabhavana aag| pustaka paTanAya tathA saMgraha karane yogya hai| pRSTha samyA, saba milAkara 228 / mRlya, ajilla prati -paramAnanda jaina zAstrI hamAre adhunika jainakavi--------- ----........-------- eka marvAGgapUrgA maMgrahakA Ayojana akhala bhAratIya digambara jainapariSadake kAnapura adhi- ramAganI jaina, dharmapannI dAnavIra mAhU zAntiprasAdajI jaina, vezanake avasarapara hone vAle kavi-sammelanakI saphalatAse DAlamiyA nagara (bihAra) ke patepara zIghra bhijvaad| prabhAvita hokara pariSadke sabhApati, dAnavIra mAhU zAnti. kavitAsaMgrahakI prati jaina patrAMka una grAhako kI binA prasAdajIne eka aise kavitA-saMgraha ke saMkalana aura praka zana mUlya bheMTakI jAyegI jinakI sUcI hame pavra sampAdakI dvArA kA bhAra apanI dharmapatnI zrImatI ramArAnI janaka supuTa prApta hogii| patrAMke grAhaka isa sambandha patraka sampAdakA kiyA thA jisameM prAdhunika jaina kaviyoMkI sarvottama racanAye ko pahalese hI sUcita kareM tAki kula saMkhyAka anumAnake saMgrahIta ho aura jisakA prakAzana sAgapUrNa tathA sundara anamAra pustaka chapAI jaae| pratyaka grAhakakA kevala eka hI ho| zrIlacamIcandra jaina ema0 e0 zrIra zrI ayodhyApramAda prati bheTa kI jaayegii| AzA hai jaina samAja sabhI sampAjI goyalIyake pahayogame zrImatI ramArAnI jainane saMgrahakA dakAMke kavi aura kaviyitriyoM apanI marvonama cinAe~ kArya prArambha kara diyaa| uparyuna panepara zIghra bhejanekI kRpA kareMge / kavitAprokA samasta jaina samAjake kaviyo aura kaviyitriyoma viSaya cAhe dhArmika ho yA laukika, kintu vaha sAhityika nivedana hai ki vaha apanI pATha ATha dasa-dasa mattama dRSTime ucca koTikI honI cAhiye, jinheM ajainabandhu bhI racanAyeM apanI phoTo aura saMkSipta jIvanI, zIghra hI zrImatI cAvage pddh'eN| --maMtrI---bhA0di.jainapariSada Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntakA dvivArSika hisAba vIrasevAmandirase anekAntakA prakAzana prArambha hue do taka unnati hI kara sakA hai jisa hada taka unnati karanA use varSa ho cuke| ina do varSoM meM anekAntakA cauthA aura iSTa thA-ghATekI zrAzaMkA use barAbara satAtI rahI, jisase pA~cauM varSa zAmila haiM / vIrasevAmandirane navambara san usakAsakoca dUra honeme nahIM pAyA aura vaha yatheTarUpame pragati 1940 meM prakAzana-bhArako apane Upara liyA thA, pharvarI nahIM kara sakA, phira bhI ina do varSoMme use pahanekI taraha san 1941 meM caturtha varSakI prathama kiraNa prakAzitakI thI ghATA uThAnA nahIM paDA, pratyuta isake vaha kucha paisA bacA aura aba paMcama varSakI antima kiraNako, kAgaja AdikI sakA hai jo agale varSa meM kadama bar3hAneke liye protsAhita kara kucha paristhitiyoMke vaza, jUna mAsakI samAptipara prakAzita rahA hai, aura yaha saba bhI kucha kama saubhAgyakI bAta nahIM hai| kiyA jA rahA hai| isa taraha anekAntakA hisAba aDhAI AzA hai AgAmI varSa premI pAThaka isakI ora vizeSarUpase varSakA ho jAtA hai, jise isa kiraNake sAtha pAThakoMke sAmane prAkRSTa hoge aura vartavyaniSTha udAra mahAnubhAva nekAntake rakha denA ucita mAlUma hotA hai| hisAbako sAmane rakhanese prati apane kartavyako dhyAnameM lAkara use saba porase nizcinta pahale mujhe yaha prakaTa karate hue baDI prasannatA hotI hai ki banAne evaM U~cA uThAneke liye apanA pUrA sahayoga pradAna abakI bAra anekAntako ghATekA muMha dekhanA nahIM par3A, kareMge | astu / jisakA sArA zreya una sahAyaka sajanoko prApta hai jinhoMne hisAbakA jo gozavArA prAge diyA jAtA hai usame tRtIya varSakI 12 vI kiraNa (pR0 666 ) meM prakAzita prakaTa hai ki ina do varSoM meM vAstavika AmadanI 'merI prAntarika icchA' aura caturtha varSake navavarSAGka (pR. 1121) kI huI / kharcakI kula rakama 348110) me 36 ) meM diye hue mere 'zrAvazyaka nivedana' para dhyAna dete se 86) kI usa rakamako minhA kara denepara jo bakAyA hue anekAntako sahAyatA bhejane-bhijavAnekI udAratA kAgaja tathA poSTejakI bAbata jamA kI gaI, kharcakI vAstavika dikhalAI hai. aura isa lie maiM unakA khAsa taurase AbhArI rakama 3312-) hotI hai, jise zrAmadanIkI ukta rakamamese huuN| yadyapi mere nivedanapara utanA dhyAna nahIM diyA gayA ghaTA denepara 726) avaziSTa rahate haiM / inamese 12) jitanA ki diyA jAnA cAhiye thA aura isI liye ane- ko usa rakamako ghaTAnepara jo isa kiraNake kharca meM prAyaH kAntako abhI taka apane bhaviSyake viSayameM vaha nizcintatA denI hai, 6370) kI jo rakama bAkI rahatI hai vahI ina prApta nahIM huI jo honI cAhie thI aura na vaha usa hada donoM varSomeM lagabhaga bacatakI rakama samajhanI caahiye| gozavArA hisAba 'anekAnta' nA01 navambara san 1640 se 30 jUna sana 1643 taka Amada (jamA) kharca (nAma) 4) pichale sampAdaka-zrAphima khAte bAkI / 172||) kAgaja kharca meM diye isa prakAra: 216 // ) dharmadAkha haMsakumAra, sahAranapura / 1956) grAhakoMse prApta, jisameM 1054)vI0pI0 poSTeja 1057) / mAmanacanda rAdhAkizana, sahAranapura / zrAdike zAmila haiM: 70||2) maMgRmala kAgajI, sahAranapura / 1016 // ) caturtha varSa kI bAbata maya 57 ) 16011-) siddhomala aiMDa sansa kAg2ajI, deilii| vI0 pI0 poSTeja shraadike| 306 / / 1-) dhUmImala dharmadAma, dehlii| 636||) paMcama varSakI bAbata maya 47 // ) 4 // ) sundaralAla nathImala bhArgava, dehlii| bI0 pI0 poSTeja shraadike| 3) nandarAma sUrajamala kAgajI, dehlii| 251) kauzalaprasAda, sahAranapura / 1656) 42||-) raghuvIra siMha sarrApha, dehlii| 63) samantabhadra zrAzramase prApta sthAyI sadasyoMkI bAbata. 34) vIrasevAmandira-granthamAlA, sarasAvA / jinheM anekAnta phrI bhejA gyaa| 172||) Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 anekAnta [varSa5 --- -. 1735) sahAyakoMse prApta prathama-dvitIya-tRtIya mArgadvArA- 116) / zrIvAstavapresa sahAranapurako diyebAbata chapAI 1350) prathama mArgase, jisameM 1050) caturtha varSa ba~dhAI, maya chapAI raipasaM, ciTThI, kArDa liphAphe, meM aura 300) ru0 paMcama varSameM prApta hue| pate prAdike, paMcamavarSakI 11vIM kiraNa taka381) dvitIya aura tRtIya mArgase (221+156) 1026)chapAI anekAnta mayaTAiTila va citroNke| jisameM 178) caturtha varSameM aura 207) 136%) badhAI anekAnta / paMcama varSameM prApta hue| 33) / chapAI raiparsa zrAdi maya 2) banavAI liphAphoMke va-) TikaTa rasIdake lie| 284) anekAntakI phAiloM tathA phuTakara kiraNoMkI vikrI 1165) se prApta, jisameM 104) poSTeja zrAdike bhI 114) murArI phAina ArTa presa dehalIko diye blAksa zAmila haiM: kI banavAI aura pA~ca kiraNoMke bAharI TAITila 111) caturthavarSameM 28 pharvarI 1642 taka / pejoMkI chapAIke, maya pepara paikiMgAdi cArja ke| 272-) paMcama varSameM 30 jUna 1943 tk| 20) dhUmImala dharmadAsa kAgajI dehalIko diye do 2840) kiraNoM ke bAharI TAiTila pejoMkI chapAI bAbata 7) vijJApanoMse prApta, jisameM 56 // ) caturtha varSakI bAbata maya pepara va paikiMgAdi caarjke| aura 19) paMcama varSakI bAbata haiN| 251-) // DijAinoM tathA blAksakI banavAI meM diye20) raddIkI vikrIse praapt| 12) AzArAma zuklA DijAinara ko| // poSTejakI bAbata bAharase prApta, usa poSTejake atirikta 11||-) rAja blAka varksa dehliige| jo grAhakoMse vI0 pI0 zrAdike sAtha vasUla huye 10)|| ema. mumatAja, sahAranapurako / poSTejameM zAmila hai, aura jo prAyaH TikaToMke rUpameM 251- // patra vyavahAra ke lie prApta huaa| - 12) javAhara priMTiMga varksa kalakattAko diye mArphata bAbU 412118) choTelAlajIke, 'grISmaparISahajaya' citrakI chapAI zrAdimeM 87|1)|| kAgaja khAte jamA isa prakAra : 23) mahasUla relave pAsalomeM, maya majadUrI, caMgI,Daimareja 24||1)| kAgajakI vikrIsa zrApa / va tAMgA Adi khrcke| 62|| kAgaja sTAkame maujUda / ||1)| mahasUla bairaMga patrAdika / 2747) sTezanarI khAte kharca / |||-) poSTeja khAte jamA, jo 30 jUna san 1943 ko 126) / / saphara kharca, presa zrAdiko jAne mAnemeM / kharca hone se ba.kI rhaa| 526-) vetanameM diye isa prakAra: 204) paM0 zaMkaralAlako mAsa 20 dinake / 86) 12 // a)|| bA0 mUlacandako 16 dinake / 4210-)|| 106) paM0 paramAnandako 3 mAsakI bAbata / 1030) paM. ravicandako, 12 mAsa 21 dinake tA0 21 disambara 1942 tk| 526-) (zeSa agale pRSTake dUsare kAlama para) Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 1. anekAntakI varSa-samAti kRtajJatA vyakta karane Adike liye use prakaTa kara ___ isa kiraNa ke sAtha anekAntakA paMcama varpa samApta denA hI ucita samajhA gayA / AzA hai udAramanA horahA hai| isa varSameM anekAntane apane pAThakoMkI bAbU sAhaba isake liye hameM kSamA kreNge| aura bhI kitanI sevA kI, kitane naye upayogI sAhityakI sRSTi jina sajjanoMne sahAyatA bhejI tathA bhijavAI hai ve kI, kitanI naI khojeM upasthita kI, kyA kucha vicAra sabhI dhanyavAdake pAtra haiM-naye grAhaka banAne vAloMmeM jAgRti utpanna kI, tattvArthasUtrake maMgalAcaraNa aura isa varSa bhI zrI daulatarAmajI 'mitra' indaurakA nAma samantabhadra ke samayAdi-sambandhameM kaimI kucha ulajhaneM vizeSarUpase ullekhanIya hai| sulabhAI aura vyartha ke jhagar3e-TaMToMse yaha kitanA alaga isake sivAya, jina lekhakoMne apane mahatvake rahakara Thosa mevAkArya karatA rahA, ina saba bAtoMko lekhoMdvArA anekAntakI sevA kI hai aura use unnata, batalAnekI jarUrata nahIM-vijJa pAThakoMse inameM koI upAdeya tathA spRhaNIya banAne meM merA hAtha baTAyA hai bhI bAta chipI nahIM hai| hA~, isa bAtapara mujhe barAbara una sabako dhanyavAda diye vinA bhI maiM nahIM raha kheda rahA ki isa varSa merA asvasthatA aura kAgajakI sakatA / ina sajjanoM meM paM0 nAthUrAmajI premI, zrI samasyAdike kAraNa patra samaya para prakAzita nahIM ho bhagavatsvarUpajI 'bhagavata', paM0 phUlacandajI zAstrI, makA ! isake liye pAThakoMko jo pratIkSA-janya kaSTa bA0 jayabhagabAnajI vakIla, nyAyAcArya paM0 mahendrauThAnA par3A hai usake liye maiM unase kSamA-prArthI haiN| kumArajI, nyA. paM0 darabArIlAlajI, paM0sumeracandajI sAtha hI, dhAraNAma peja bhI kucha kama raha gaye / merI divAkara, provhIrAlAlajI, zrI vAsudevazaraNajI agradhAraNA 40 peja (5 phArma) pratikiraNake hisAbale vAla kyUreTara, DA0 banArasIdAsa, paM0 ke0bhujabalIjI 480 peja denekI jarUra thI, jisameM 54 pejakI kamI zAstrI, zrIvijayalAlajI, paM0 paramAnandajI zAstrI, " raha gaI; phira bhI kAgajakI isa behada maeNhagAIke pannAlAlajI sAhityAcArya, zrI daulatarAmajI 'mitra', / jamAnema TAiTila pejoM se alaga 426 pejakA ghaNA paM0dIpacaMdajI pAMDyA, paM0 kAzIrAmajI zarmA 'praphuhi.ta', maiTara 3) 20 meM diyA jAnA kama nahIM kahA jA (pRSTha 422 kA zeSAMza) sktaa| isapara bhI merA vicAra agale varSa meM isa 363 // -) poTeja khAte khardha / kamIko pUrA karanekA avazya hai / astu; isa varSa jina 11) sAmayika patroM ke ma~gAnemeM kharca / sajjanoMne naI salAyatA pradAna kI hai umameM tIna nAma 1) mutapharika svAte kharca-baTTA huMDI-ceka aadimeN| khAma taurama ullekhanIya haiM aura be haiM bAbU choTelAla jI jaina raIma kalakattA, lA0 dalIpasiMhajI kAgajI 34811) dehalI aura bAbU vimalaprasAdajI sadara bAjAra 12) isa 12 vIM kiraNakI pUrI chapAI, baMdhAI, poSTeja dehalI, jina sabhI mahAnubhAvoMkA mai hRdayase AbhArI aura kucha kAgaja AdikI bAbata aMdAjana kharca huuN| inameM bhI bA0 vimalaprasAdajI vizeSa dhanyavAdake karanA tathA denA bAkI hai| pAtra haiM, jinhoMne apanI orase 26 jaina-ajena vya 637/0) lagabhaga bacata / ktiyoM evaM saMsthAoMko anekAnta phrI bhijavAkara eka anukaraNIya Adarza upasthita kiyA hai| Apa apanA 4210 // 1-1 nAma prakaTa karanA nahIM cAhate the, eka varSa taka hamane jugalakizora mukhtAra seu gupta rakabA parantu varSakI samApti para spaSTa rUpameM adhiSThAtA vIrasevAmandira' srsaavaa| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 anekAnta [vaSa 5 zrInagaracandajI nAhaTA, munikAntisAgarajI aura bA0 iMca kama ho jaaygaa| isase vIrasevAmandirake sAmane mahAvIraprasAdajIke nAma khAsa taurase ullekhanIya haiN| naye-naye uttama graMthoM ke prakAzanakI jo vizAla yojanA zrAzA hai ye saba sajjana Ageko aura bhI adhika hai usameM bhArI suvidhA ho jAyagI / aba anekAnta utsAha evaM tatparatAke sAtha anekAntako apanA pUrNa patra dvArA mahatvake aprakAzita prAcIna granthoMko anusahayoga pradAna karanekA dhyAna rakkhege, aura dUmare vAdAdike sAtha prakAzita karake kitane hI luptaprAya sulekhaka bhI use apanI bahumUlya sevAe~ apeNa karane evaM alabhya sAhityake uddhArakA pUrA prayatna kiyA kI udAratA dikhlaaeNge| jAyagA aura isa bAtakI ora vizeSa dhyAna rakkhA isa varSake sampAdanakAlameM mujhame jo bhUle huI jAyagA ki jo graMtha prakAzita ho vaha yathAsaMbhava eka hoM athavA sampAdakIya kartavyake anurodhavaza kiye ho aMkameM pUrA ho jAya / isIse patrako mAsikaka gaye mere kisI bhI kArya-vyavahArase yA TIkA-TippaNI sthAnameM traimAsikakA rUpa diyA jA rahA hai, jisakI se kisI bhAIko kucha kaSTa pahu~cA ho to usake liye pRTasaMkhyA graMthAnurUpase kucha ghaTa-bar3ha rahane para bhI varSa mai hadayase kSamA-prArthI hai| kyoMki merA lakSya jAnababha bharameM 500 ke lagabhaga jarUra hogii| patra meM prakAzita kara kimI ko bhI vyartha kaSTa pahu~cAnekA nahI rahA hai granthokI pRSThasaMkhyA alaga-alaga rahegI, jisase ve aura na sampAdakIya kartavyase upekSA dhAraNa karanA hI patrake lekhIya bhAgame alaga karake rakha tathA svataMtra mujhe kabhI iSTa rahA hai| rUpasa upayogameM lAye jAsakaM / lekhIya bhAgameM mahatva kA gaveSaNApUrNa tAtvika, aitihAsika tathA jIvanake 2. agale varSakI yojanA liye upayogI sAhitya rhegaa| aura isa taraha patrako gata kiraNameM anekAntake liye jo cintA vyakta sarvopayogI tathA bAra-bAra par3hane yogya banAnekA pUrNa kI gaI thI aura premI pAThakoMme isa patrake jArI Ayojana kiyA jaaygaa| pahalI kiraNa meM paMcAdhyAyI rakhane na rakhane Adike vipaya samasyAke hala karane ke kartA kavivara rAjamallajIkA 'adhyAtmakamalamAtarUpa sammati mA~gI gaI thI usake uttara meM patrako eDa' nAmakA mahatvapUrNa graMtha sAnuvAda prakAzita kiyA banda kara denekI to kimIkI bhI rAya nahIM huI- jAyagA, jimkI vijJapti TAiTala ke caturtha peja para dI anekoMne banda karanekI AzaMkAmAtrapara bhArI duHkha gaI hai| sAthameM 'lokavijayayaMtra' nAmake eka prAkRta prakaTa kiyA hai| imase patrako banda na karake jArI gAthAbaddha prAcIna graMthako bhI yaMtramahita denekA vicAra rakhanekA hA nizcaya kiyA gayA hai| rahI mUlya aura hai, jisasesahaja hImeM deza-videzake bhaviSyakA kitanA AkAra-prakArAdikI bAta, kAgajakI bhArI maeNhagAI hI parijJAna hosakegA aura jo bar3A hI apUrvagrantha hai| evaM duSprApti, marakArI ArDara aura tadanumAra patrokI agalI kiraNoMmeM bhadrabAhu-nimittazAstra, mRtyuvijJAna, mUlyavRddhiko dekhate hue bArSika mUlya 3) 20 ke sthAna AyajJAnatilaka (praznazAstra), aura kavivara rAjamalla para 5) ru0 sthira karanA par3A hai-hindustAna jaima kA aitihAsika ullekhoM ke udAharaNoMse paripUrNa pigala bhArI saMkhyAme prakAzita hone vAle patroM takane 2) ru0 zAstra jaise graMtha bhI yathAvamA prakAzita kiye jaayeNge| mAsike sthAna para 3 // ) ru0 mAsika kara diyA hai, aura bhI kitane hI mahatva ke aprasiddha prArcana granthoMko mAtha hI prakAra choTA karaka pRSTamaMkhyA bhI ghaTA kI aitihAmika paricayAdike sAtha prakAzame lAnekA vicAra hai| anekAntakA AkAra 20430 sAija aTapejIka hai| AzA hai isa navIna yojanAmeM anekAntake premI sthAnapara 20426 aThapejI kara diyA hai, jo lambAI pAThako tathA sAhityohArake puNya kAryame dilacaspI meM vartamAna AkAra jitanA hI rahegA, caur3AI meM eka rakhanevAla majanoMkA pUrA sahayoga prApta hogaa| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] sampAdakIya 3 zAhA javAharalAlajI aura jaina jyotiSa- kucha asaMse Apake hRdayameM yaha khayAla paidA huA zAhA javAharalAlajI pratApagar3ha (rAjapUtAnA) ke / ki jyotipa-viSayakA jo vizeSa anubhava hamane prApta eka pramiddha jaina caidya evaM mampanna vyakti hai| bAlyAva kiyA hai vaha kahIM hamAre sAtha hI asta na hojAyasthAse hI zAstroM ke abhyAsI evaM pratiSThAdi karmakANDoM usakA lAbha damaroMko milanA cAhiye / mAtha hI, yaha ke jJAtA huMvaDa jAtike mahAjana hai| ApakI avasthA zubha bhAvanA bhI jAgRta huI ki jaina jyotipa-granthoMkA 66 varSakI ho gaI hai / dhana-kuTumbAdise samRddha hone ke hindI meM anuvAda karake unheM mamAja meM pracArita kiyA mAtha sAtha Apake pAma nijakA acchA zAstrabharADAra ja jAya, jimase jainiyoM meM jyotipavidyAkI jAnakArI hai, jisakI eka sUcI bhI Apane mere pAsa bhejI hai| bar3he aura pablikapara unake grantharatnoMkA acchA prabhAva yadyapi maga abhI taka Apase koI sAkSAtkAra nahIM par3e / phalataH devendramUrike ziSya hemaprabhasUri-viracita huA, phira bhI patroM tathA kRtiyoparasa yaha spaSTa jAnA 'trailokya prakAza' nAmakA jo 1370 zoka-parimANa jAtA hai ki Apa bar3e hI vinamrasvabhAva evaM sarala jaina jyotipa graMtha Apako saMvat 1656 ke zrAvaNa prakRti ke sajjana haiM-abhimAna to zAyada Apako chUkara mAmameM zrI zAnnivijayajI mahArAja ke pAsasa, gandanahI gyaa| apanI beTiyoMko samajhanA, bhalako sahape maura meM unake cAturmAmake avasarapara, upalabdha huA mvIkAra karanA aura bhUla batalAne vAle ke prati kRtajJatA thA aura jimakI tIna dina meM hI Apane svayaM apane vyakta karanA jaisa ApameM udAraguNa haiN| isake sivAya, hAthame pratilipi kI thI nathA 36 varSa taka jisakA pagekAra kI Apake hRdayameM lagana hai aura Apa apane avalokana evaM manana hotA rahA thA, usakI Apane antima jIvana meM mAhityasevAkA bhI kucha punIta kArya zrAvaNa saMvana 1668meM bhApAvanikA banAnI zurU kara kara jAnA cAhate haiM / vaidya hone ke sAtha mAtha jyotipa dI aura mAgha vadi 3 saMvata 1968 momavAraka dina ke vipayama ApakI baDI maci hai aura usa ora uma pUrA kara diyaa| sAhityamavAke kSetra meM yahI aApakI pravRttikI kucha rocaka kathA bhI hai| Apa zuru zurU pahalI kRti hai, jisake antama zrApa likhate haiMmaTeke vyApAra meM tejI-maMdI jAnaneke artha zakunAdikA "Aja 65 varSakI zrAyumeM kevala yaha eka hI truTipUrNa paricaya prApta karanekI ora bar3he aura bar3hate bar3hate kArya karane pAyA hai|" Apa svayaM apanI vacanakAma jyotipa-zAstroM ke abhyAsameM gAr3ha ruci kara baiThe ! jaina abhI 20 pratizata truTiyokA anubhava kara rahe haiM aura jyotipaka kucha granthoMko pAkara to ApakI ruci isa unheM dUra karanake prayatnameM haiN| kyoMki graMthakI jo prati ora aura bhI pradIpta ho uThI aura Apane unameM mare Apako upalabdha huI vaha bahuta kucha azuddha hai / imIse granthoMkI apekSA kitanI hI vizeSatAoMkA noTa kiyA tA018 janavarI sana 1642 ko jo pahalA patra Apane hai aura aneka sthAnopara janaprakriyAko vibhinna pAyA mujhe likhA, umameM apanako prApta kucha jaina jyotiSa hai| sAtha hI, Apako yaha dekhakara kaSTa haA hai ki granthoMkA paricaya dete hue tathA trailokyaprakAzakI jaina jyAtipake kucha granthoMko ajanani thor3AsA pari- TIkA-samApti kI sUcanA karate hue, zuddha pratiyoM ke prApta vartana karake yA nAmAdika badalakara apanA banA liyA karAne AdikI prareNA kI hai, jisase jina zlokoMkA hai, jisakA kAraNa jainiyoMkA pramAda aura unameM jyo- artha maMdigdha hai athavA chor3anA par3A hai usa sabakI tiSa vidyAkI kamI tathA tadvipayaka graMthoMka paThana-pAThana pUrti hojAya tathA jaina jyotipake anya bhI kucha grantha kA abhAva hI kahA jA sakatA hai| isa viSayake Apane dekhane ko mile| isa patrame dUsare do granthoMkI bhI kucha namUne bhI pramAgaga-sahita upasthita kiye hai, jinheM TIkA kiye jAnekA ullekha karate hue aura jainajyotipaphira kimI mamaya prakaTa kiyA jaaygaa| granthoMkI vilakSaNa prakriyAkA kucha namUnA dikhalAte hue Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 5 antameM likhA hai-"AyukA kucha bharosA nahIM, isa lAyA hai, bhadrabAhanimittazAstrake jor3akI eka bhI kAraNa Aja yaha vicAra huA ki (yaha saba sUcanA) dUmarI kRti kahIM dekhane meM nahIM AtI aisA pratipAdana bataura rikArDa ke ApakI sevAmeM bhejdeN| isake bAda kiyA hai aura lokavijayayaMtrake viSaya meM yaha sUcita Apane apanI ukta bhApAvacanikAko mere pAsa dekhane kiyA hai ki vaha saralatAme ghara baiThe deza-videzameM hone ke lie bhejA hai, bhadrabAhu-nimittazAstrake kucha adhyA- vAle mubhikSa, durbhikSa, yuddha, zAnti, roga, varSA, maheMyoMkA anuvAda bhI bhejA hai aura 'lokavijayayatra' gAI aura mahAmArI Adiko prativarSa pahale hI nAmake prAkRta-gAthAbaddha granthakI TIkA bhI mejI hai| jAna lenekA eka nirAlA hI grantha hai| isake sAthameM mAthahI jaina jyotiSa-vipayaka eka lekha bhI prepita eka bahuta bar3A yatra hai jisameM dizA-vidizAoM meM kiyA hai jisameM anya bAtAMka atirikta jainAcAryoM kI sthita deza-nagadike nAma haiM aura unameM honevAle mAnyatAnumAra candramAko mandagAmI aura zaniko zuma azubhako vAGkoMkI mahAyatAsa jAnA jAtA hai| zIghragAmI siddha kiyA hai, jabaki anya jyotirvid zAhAjIkI icchA hai ki isa graMthakI TIkAko eka sAtha candramAko zIghragAmI aura zaniko mandagAmI (zanaizcara) aura nimittazAstrake anuvAdako kramazaH anekAntameM batalAte haiM / trailokyaprakAza. bhadrabAhunimittazAstra Ara prakAzita kiyA jAya athavA vIrasaMbAmandirase inakA lokavijaya yaMtra ina tInoM mUla grathoMkI Apane bar3I svataMtrapameM prakAzana kiyA jAya / mai ApakI isa prazaMmA limbI hai-trailokyaprakAzako jana jyotie- maba zubha bhAvanA evaM madicchAkA abhinandana vipayakA aura tejI-maMdI jAnane kA aparva grantha bana- karatA huuN| jugalakizora mukhtAra pichalI phAileM samApta anekAntake dvitIya aura tRtIya varpakI phAileM kabhI kI samApta ho cukI haiM, unake liye koI bhI majana ArDara denekA kaSTa na uThA / prathama varSakI 5-6 phAila hI vikrI ke liye avaziSTa haiM, mUlya 5) poSTeja // ) alaga / zepa caturtha aura paMcama varSa kI phAileM abhI icchAnumAra mila sakatI haiM, mUlya vahI 3) ru0 poTeja phrii| vyavasthApaka 'anekAnta' pumme CUSA Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntako mahAyatA 10) zrImatI camelI devI dharmapatnI sva. bhAI rAmaprasAda gata kiraNa 10.11meM prakAzita sahAyatAke vAda 1.6) jI jaina zrovarasiyara, sarasAvA, hAla ettaa| ru. kI nimna sahAyatA prApta huI hai, jisake liye dAtAra 10) bA. vizvaMbharadAsajI jaina gArgIya jhAMsI (pautra mahAzaya dhanyavAdake pAtra haiM : ji0 kAntiprasAda ke vivAhakI khushiimeN)| 50) bA. jayabhagavAnajI vakIla mAdi jaina paMcAna pAnI- 1) cau0 darzanalAla jIyAlAla jI jaina, sulatAnapura ji. pata, madhye sau rupayekI svIkRta sahAyatAphe bAkI rahe sahAranapura / hue| isa rakamame 20) ru0 lA. sUratarAya raghubara. 2) zrImatI hIrAdevI suputrI bA. raghubaradayAla jI jaina, dayAlajI jaina zrADatI marceTa va kamIzana ejeNTa karola bAga, dehlii| pAnIpatakI orase haiN| 2) lA. bhAgamaladAsa rAmacandradAsajI jaina, mujaphpharanagara 15) saMTha kalyANamala jI godhA, ujjaina aura seTha baijanAtha (putra vivAhagI khushiim)| jI baDajAtyA, mujaphpharanagara (ci. putra narendrakumAra 2) lA. govindarAya zrIcandajI jaina, baDakA-badhIta ji. aura ci0 putrI zAntidevIke vivAhakI khushiimeN)| meraTa (putra vivAhakI khushiimeN)| 11) lA0ba.balAla zyAmalAlajI jaina zrAitI, khataulIji01) zrImatI cAndavAI dharmapatnI bA. candUlAla jI jaina mujaphpharanagara (ci. zyAmalAlake vivAhako khushiime)| abdullApura ji. ambAnA (lAyaberIke liye) 10) lA. munnAlAla bhagavAnadAsa parrApha. klAthamarcenTa adhinAtA 'vIrasevAmandira' lalitapura (do putriyoM ke vivAhakI khuzI meN)| 5) zAha saubhAgyacaMda kAlIdAsajI jaina, po.DabakA baDaudA) vilambakA kAraNa 5) lA* mittarasena mAmacandajI jaina, devanda ji. sahA. ___ kAgajake na milane, sampAdakajIke amvastha rahane aura napura (pitAmahIke dehAvasAnapara nikAle hue 601) do baDe tarayAra lekhoMke kAnapurake pariSad adhivezanameM corI ke dAnaye ) / cale jAne tathA phirase unake likhAye jAne zrAdike kAraNa 4) lA. nandumala (pharma hIrAlAla nandamana) aura lA. isa kiraNake prakAzanameM asAdhAraNa vilamba ho gayA hai, kundanalAla (pharma umarAvasiMha ratanalAla) dehalI jipakA hame kheda hai ! aAzA hai isa majabarIke liye pAThaka (dha nemacaMda aura putrI darzanamAlAke vivAhakI vazI kSamA kreNge|" .. . -prakAzaka. meM), mArphata bA0 pannAlAla jaina agravAla dehlii| adhyAtmakamalamAtaNDakAmAnuvAda prakAzana 5) lA0 zikhara candajI jaina aphajalagar3ha ji. bijanaura yaha grantharana una vidvahara kavirAjamallakI kRti hai jo (ci. putra rAjendrakumArake vivAhakI khuzI meN)| calAyI aura lATI saMhitA jaise granthoMke prasiddha grantha2) lA0 bholAmAtha kAmatAprasAdajI jaina saradhanA ji. kAra aura isa liye isake mahatva-sambandhameM adhika meraTha (ci. kAmatAprasAdake vivAhakI khuzI meN)| kucha bhI kahane kI jarUrata nahIM hai| jina majanoMne paMcAdhyAvyavasthApaka 'anekAnna' yIko dekhA hai ve kavicarakI yuni-purassara camatkRta lekhanIme bhale prakAra paricita haiN| phira bhI yahAM itanA kaha denA hI vIrasevAmandirako mahAyatA paryApta hogA ki isa105padyAtmaka kRje meM adhyAmasamudrako bahe anekAntakI gata kiraNa naM0 8- meM prakAzita sahA- kauzala ke sAtha banda kiyA gayA hai| pAThaka isake adhyayana yatAke bAda vIrasevAmandira sarasAvAko jo naI sahAyatA se bar3e-bar3e adhyAgama graMthoMko mathakara nikAle hue navanIta prApta huI hai vaha nimna prakAra hai, aura isake liye dAtAra kA rasAsvAdana kareMge / vIrasevAmandigne anekAntake chaThe mahAzaya dhanyavAda ke pAtra haiM: varSakI prathama kigyame isa pUre graMthako anuvAda tathA prastA11) lA0 zItalapramAda giranArIlAlajI jaina, cakarItA vanAdike sAtha de denekA nizcaya kiyA hai| AzA hai bhAdoM ji0 deharAdUna (ci. mahAvIraprasAdake vivAhakI khuzI sadImeM anekAntakI naI yojanAke sAtha yaha graMtha pAThavoMke meM lAyabreke liye)| hAthoM meM pahuMcakara unheM pAnandita kregaa| -adhiSThAtA Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registere No. A-137. Promusnan aadarun Teagasansapg Settrina X araandrolya -vasana (presameM) pAThakoMko yaha jAnakara prasannatA hogI ki 'purAtana-jainavAkya-sUcI (prAkRtapadyAnukramaNI) nAmakA jo grantha kucha varSoMse vIrasevAmandirameM tayyAra ho rahA thA vaha presameM diyA jA cukA hai aura bAghese upara chapa bhI cukA hai'gha' vargake vAkya samAptike karIba hai| yaha grantha 36 pauNDake uttama kAgajapara 22426 sAijake aThapejI zrAkArameM chapAyA jA rahA hai, prastAvanAdi saba milAkara lagabhaga 500 pRSThakA hogA aura AzA hai jaldI hI prakAzita hojaaygaa| isa granthako hAthameM lete hue yaha nahIM socA gayA thA ki isakI tayyArImeM itanA adhika samaya laga jaaygaa| pahale pratyeka granthakI alaga alaga vAkya-sUcI tayyAra kI gaI thI, bAdako pro0e0ena0 napAdhyAya ema0e0, kolhApura jaise mitroMkA bhI jaba yaha parAmarza prApta huA ki saba granthoM ke vAkyoMkA eka janarala anukrama vizeSa upayogI rahegA aura usase granthakA upayoga karane vAloMkI zakti aura samayakI bahuta bacata hogI, taba sUcI kiye gaye vAkyoMko phirase kAoNpara likhakara unakA akArAdi kramase janarala anukrama banAnekA bhArI parizrama uThAnA par3A aura tadanantara kAparase sAfa kApI karAI gii| isa bIca meM kucha naye prApta purAtana granthoM ke vAkya bhI sUcI meM zAmila hote rahe, aura isa taraha isa kAmameM kitanA hI samaya nikala gyaa| isake bAda jaba presameM deneke lie granthakI jA~cakA samaya pAyA to mAlUma huA ki kitane hI vAkya sUcI karanese chUTa gae haiM aura bahutase vAkya azuddha rUpameM saMgRhIta hue haiM, jinameMse kitane.hI mudrita pratiyoM meM azuddha chape haiM aura bahutase hastalikhita pratiyomeM zuddha pAye jAte haiM / ataH pranthoMko Adise anta taka milAkara chUTe hue vAkyoMkI pUrti kI gaI aura jo vAkya azuddha jAna par3e unheM prantha , pUrvApara sambandha, prAcIna granthoM parasa viSayaka anusandhAna, viSayakI saMgati tathA kopa-vyAkaraNAdikI sahAyatAke bhAdhArapara zuddha karanekA bharasaka prayatna kiyA gayA, jisase yaha pranya adhikase adhika prAmANika rUpameM janatAke sAmane Ae aura apane lakSya tathA uddezyako ThIka taurapara pUrA karane meM samartha hoske|jaaNcke isa kAmane bhI, jisameM kama-parivartanako bhI avasara milA, kAphI samaya le liyA aura kucha vidvAnoMko isameM bhArI parizrama karanA pdd'aa| yahI saba isa pranthake prakAzanameM vilambakA kAraNa hai| maiM samajhatA hai granthake sAmane Anepara vidvajjana prasanna hoMge aura ima vilambako bhUla jAya~ge / astu / yaha prantha risarca (zodha-khoja) kA abhyAsa karane vAle vidyArthiyoM, skaoNlaroM, prophesaroM, pranthasampAdakoM, / itihAsa-lekhakoM aura una svAdhyAya-premiyoM ke liye bhI bar3e kAmakI cIz2a hai jo kisI zAstrameM 'uktaca' Adi rUpase Ae hue uddhRta vAkyoMke viSayameM yaha jAnanA cAhate hoM ki ve kaunase prantha athavA pranthoM ke vAkya haiN| kArAjakI isa bhArI ma~hagIke jamAne meM isa pranthakI kula 300 kApiyA~ hI chapAI jA rahI haiN| ataH jina vidvAnoM, kAlijoM, lAyaberiyoM tathA zAsabhaNDAroM Adiko isa granthakI jarUrata ho ve zIghra hI nIce patepara apanA nAma grAhaka zreNI meM darja karAleM, anyathA alpa pratiyoke kAraNa isa granthakA milanA phira durlabha ho jaaygaa| pranthakI tayyArImeM bahuta 'adhika vyaya honepara bhI mUlya lAgatase kama hI rakkhA jaaygaa| pichalI sacanAko pAkara kucha vidvAnoM tathA saMsthA. :oMne apane lie kApiyA~ rijarva karAI haiM, zeSako zIghra hI karA lenI caahiye| sarasAvA, ji. sahAranapura Page #460 -------------------------------------------------------------------------- _